Włodzimierz Odojewski
I poniosły konie
Zrealizowano w ramach Programu.Operacyjnego
"Promocja Czytelnictwa' ogłoszonego przez
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Płatne ze środków finansowych
Biblioteki Marodc^ej
WŁODZIMIERZ
ODOJEWSKI
... i poniosły konie
TWOI       S   T   V   L
.I1A/n     książkowe
WYDAWNICTWO       ?   1        4
Warszawa 2006
Projekt okładki i strcj Maciej Sadowski
Edytor
Joanna Rodziewicz
Korekta
Barbara Wiśniewska
I 8i~3?
«2033?
) Copyright by Włodzimierz Odojewski, 2006
) Copyright by Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2006
Wydawnictwo Książkowe Twój Styl al. Niepodległości 225/11,02-087 Warszawa tel. 
(+22) 576 82 72, faks (+22) 576 82 62 E-mail: biuro@wkts.pl
Dział Handlowy
ul. Kolejowa 19/21,01-217
tel./faks (+22) 631 81 25, bezpłatna infolinia 0-800 120 189
e-mail: dystrybucja@wkts.pl
http://www.wkts.pl
ISBN 83-7163-465-?
Wydawnictwo Książkowe Twój Styl Warszawa 2006
Wydanie pierwsze
Skład i łamanie: Nasze Media, Warszawa
Druk i oprawa: EDIT sp. z o.o.
??\%
lzanim szły,..
...a wtedy hen na zaborzu pojaśniało. To ta ledwo różowa smuga wczesnego słońca, 
usiłująca podźwignąć wzwyż wciąż jeszcze mocno ołowiane niebo. Ale mżawka nocna 
już ustała i mgły rozpraszały się prędko, gdy zagłębił się w pusty park.
Szedł coraz mniej ostrożnie. Choć u ludzi, gdzie pozostawił był konia, został 
kilkakrotnie ostrzeżony. Nic jednak nie zdradzało tamtego zniszczenia. Park w 
nieostrym teraz świetle świtu zdawał się niemal nietknięty; pod ścianą prawego 
skrzydła dworu leżały jedynie opróżnione skrzynki po butelkach z winem, nieco 
dalej stos papieru, może rozmiękłych w deszczu starych gazet albo książek, albo 
jeszcze czegoś innego. Więc przedostawszy się przez stratowany klomb, przystanął 
i rozejrzał się dookoła raz i drugi, lecz nieuważnie. Bo cisza panowała tak 
zupełna, że wszystkie odgłosy -jego samotnych kroków, spadania na ziemię 
pojedynczych kropel z liści i gałęzi, pobliskiego łopotu skrzydeł zamilkłego 
przed chwilą ptaka - brzmiały niezwykle wyraźnie, oddzielnie, oddzielnie tą 
ciszą były oprawione.
Drzwi od frontu były zabezpieczone dwiema poprzecznie umocowanymi deskami, a 
boczne od strony kuchennej, gdy okrążył budynek, przekonał się, że również; okna 
też znajdował pozabezpieczane, i w końcu
?___________Włodzimierz Odojewski___________
do środka przedostał się znanym sobie jeszcze z dzieciństwa sposobem, wsuwając 
się przez nie domykające się nigdy przy ziemi okienko w głąb jednej z piwnic 
pozostałych z tej jakiejś masywnej budowli, na której ruinach później postawiono 
dwór. Potem stał tam krótką chwilę niemal w zupełnej ciemności, wdychając 
rozrzedzony, zawiewający skądś razem z przeciągiem, zapach murszejącego kamienia, 
pleśni, jakichś skwa-śniałych owocowych zapraw, pomieszany z ledwo uchwytną 
wonią rozlanego dawno wina i wsłuchiwał się w szmery wnętrza, lecz obojętnie. 
Nie było wśród nich nic obcego, ale i nic swojskiego. Wreszcie po omacku 
wyszukał wśród stosów rupieci przejście na wyższą kondygnację piwnic, gdzie już 
było widno, a stamtąd na parter.
Okna tu osłonięte były zewnętrznymi okiennicami, nawet te, w których zachowały 
się szyby, ale szparami po bokach i na łączach rozeschniętych desek wciskało się 
światło, dostatecznie rozjaśniając mrok, ażeby wszystko dookoła widzieć mógł 
dobrze. Znowu krótko wsłuchiwał się w szmery wnętrza, lecz i tym razem obojętnie. 
Głowę miał pustą, bez jednej myśli albo przeciwnie, tak pełną myśli mknących 
szybko, że żadna nie dawała się zatrzymać, uchwycić, rozważyć, więc jakby ich 
wcale nie było.
Szedł później od pokoju do pokoju, zatrzymując się przy pozostawionych tu i tam 
większych i cięższych meblach i zastanawiał się, co wywiozła stąd po pogromie i 
pogrzebie dziadka rodzina, a co wyrabowano, choć dwór wydawał się teraz 
zabezpieczony i jak gdyby przez kogoś strzeżony. Po jakimś czasie jednak 
przesta-
Iza nim szły..._______________7
ło go to cokolwiek obchodzić. W jednym z pokojów babki, gdzie stał pod ścianą 
zamknięty na klucz bech-stein zatrzymał się na dłużej, siadł w foteliku z boku 
instrumentu, z półeczki obok sięgnął plik nut i bez jednej myśli o nich 
przekładał je na kolanach, ledwo odczytując tytuły utworów, tyle że przy 
niektórych strzęp melodii wyłaniał się z zachowanego gdzieś głęboko wspomnienia, 
może tylko złudzenie tej melodii, bo nie potrafiłby jej powtórzyć. Po głowie 
snuły się zrazu jakieś niezbyt wyraźne obrazy łączące się z tamtymi odległymi 
czasami, rozpoznawał wśród nich kilka związanych właśnie z tym pokojem, kiedy 
babka usiłowała nauczyć go gry na tym instrumencie, ale zaraz wypchnięte zostały 
przez obrazy inne, bliższe, wyraźniejsze - były tam wiewiórki, które gdy 
zbudziły się jakiegoś cieplejszego dnia zimą z zimowego snu, podbiegały do okien, 
upominały się o orzechy, pamiętał ich obfite rude futerka ocierające się o szybę, 
na moment przyciskające się do niej i wtedy raptem w tym miejscu odsłaniający 
się jednocześnie jaśniejszy przedziałek skóry, były gawrony dostojnie kroczące 
po trawniku i siwymi, chropowatymi dziobami wyciągające z rozmiękłej po 
wiosennym deszczu ziemi różowe i czerwone, wijące się glisty, były konie 
rozpędzone w okólniku, gdy przeraźliwie gwizdnął znienacka, kryjąc się w pobliżu 
za żywopłotem i jeszcze konie luźno puszczone na łące i jakiś koń już pod 
siodłem, uwiązany za wodze u płotu, czekający na jeźdźca, może nawet na niego - 
żadnego natomiast człowieka w tych myślach, absolutnie żadnego, jakby cały świat 
doskonale się wyludnił, i to było wszystko, i to było dobrze.
8___________Włodzimierz Odojewski___________
Być może nawet na chwilę, siedząc tak bez jednego ruchu, zasnął. Bo kiedy 
otworzył oczy, światło wpadające przez nieosłonięte okno było zmienione, 
bardziej intensywne, zeszyty nutowe dopiero co przez niego przeglądane, leżały 
na podłodze, a nie słyszał, ani czuł, żeby zsunęły się z kolan, za to wkrótce 
wydało mu się, że słyszy dobiegający doń z ogromnej odległości, ale tą 
odległością niepochłaniany do końca, głos dzwonu; mógł to być tylko dzwon 
cerkiewny w sąsiedniej wsi, pobudził go do zastanowienia, jaki to dziś dzień i 
jaka pora, ale na bardzo krótko, bo to też przestało go zaraz obchodzić. W 
myślach tylko do tamtych wiewiórek za oknem, do gawronów przeszukujących 
pracowicie klomby, do koni biegających wewnątrz okólnika dołączył lis, 
zakradający się zimą na teren folwarku, z kurnika porywający kury, którego 
zastrzelił któregoś przedświtu zaczaiwszy się tam w pobliżu stryj Teodor, a 
później jeszcze były wyłaniające się niekiedy z iglastego gąszczu na skraju 
Motrenieńskiego Boru od strony czupryńskich pól sarny, które widział 
kilkakrotnie, przechodząc tam z siostrą, lecz dalej w jego myślach nie pojawiał 
się żaden człowiek, toteż, gdy gdzieś w głębi domu głucho trzasnęły drzwi, 
wzdrygnął się cały i poderwał z fotela.
Stał potem obok fortepianu babki, przez chwilę instynktownie hamując 
przyśpieszony oddech i nasłuchując, ale tamtemu hałasowi nie towarzyszył żaden 
następny dźwięk, więc się uspokoił. Znowu szedł z pokoju do pokoju, znowu 
przystawał niekiedy przy jakimś pozostawionym meblu, przyglądał się przez chwilę 
jaśniejszym plamom na tapetach po zdjętych stam-
I zanim szły..._______________9
tąd obrazach, nawet zastanawiał się, co kiedyś w tym miejscu wisiało, czy stało, 
co kiedyś tu było, ale i tym razem krótko tylko, bo zaraz jego myśli odbiegały 
gdzieś daleko, sam nie bardzo wiedział dokąd. Zatrzymał się dopiero powtórnie na 
dłużej w empirowym saloniku, w którym lubiły siadywać z książką w ręku kobiety 
tego domu (któraś z ciotek, czasem także babka), pomieszczeniu prawie 
nietkniętym, nawet z firanami na odsłoniętych teraz z okiennic oknach i 
zastanawiał się, jakie to były książki, które one wtedy czytały, zaglądał 
przecież im nieraz przez ramię albo prosił o opowiedzenie jakiegoś fragmentu, 
zwłaszcza jeżeli zaczy-tana kobieta podczas lektury uśmiechała się bezwiednie, 
albo na jej twarzy pojawiał się niepokój lub groza; przypominał sobie niektóre 
książki, tytuły i nazwiska autorów jawiły się na parę sekund w głowie, zaraz 
jednak przepadały, gdy tymczasem jego ręce zajmowały się zamkiem serwantki - był 
zamknięty, kluczyk nie tkwił w otworze - poradził sobie z nim wciskając ostrze 
scyzoryka między zamek a obramowanie drzwiczek, otworzył, wyjął jeden ze starych 
kieliszków weneckich, którym przyglądał się przedtem chwilę przez szybę 
serwantki (a które to kieliszki, pamiętał, napełniały winem też te same kobiety, 
tutaj przyjmujące chętnie swoich gości), z uwagą oglądał, wpierw oddalając od 
oczu, następnie do oczu zbliżając, obracał, trzymając za nóżkę w dwóch palcach, 
jakby bawił się grą światła, podziwiał złocenie i szlif, sięgnął nawet do 
kieszeni po szmatkę zastępującą mu chusteczkę i długo wnętrze kieliszka 
przecierał, kilka razy sprawdzając pod światłem efekt swojej pracy, a potem 
odwrócił się szybko, zamachnął
W__________Włodzimierz Odojewski___________
i trzasnął kieliszkiem o brzeg marmurowego blatu stolika stojącego obok, resztkę 
zaś nóżki z podstawą rzucił na podłogę. Potem zaraz sięgnął po kieliszek 
następny, tak samo go przetarł, sprawdził pod światłem i trzasnął o brzeg 
marmuru. I następny, następny, i jeszcze następny, i jeszcze raz, i znowu, 
ruchami jak sprawnej maszyny, aż ręka, niemal na oślep sięgająca w głąb 
serwantki, trafiła na pustkę i jednocześnie spostrzegł, że na dłoni ma krew. Pod 
stopami piętrzył się stos szkła; ominął go, żeby nie nastąpnąć butem i dopiero z 
odległości kilku kroków przyjrzał się raz jeszcze opustoszałej serwantce. W jego 
głowie jednak nie było żadnej związanej z nią myśli.
Znowu gdzieś w głębi domu trzasnęły drzwi; tym razem nawet nie drgnął. Opuścił 
salonik. Gdy szedł przez pokoje i korytarzem ku znajomemu przejściu do piwnic, 
wydawało mu się, że słyszy krok w krok podążające za nim kobiety, które lubiły 
tam kiedyś w tamtym saloniku przesiadywać z książką, lub kawą i winem częstować 
przyjmowanych gości. Wydawało mu się nawet, że cały czas wyraźnie słyszy za 
plecami szmer ich lekkich, w obuwiu domowym, stóp, odrywających się od podłóg, a 
później trochę głośniejszy od kamiennej posadzki w piwnicy, gdy przez piwnicę, 
tak jak wszedł, tak wydostał się teraz na zewnątrz domu. Gdy oddalał się od 
dworu przez park, wciąż jeszcze ich kroki słyszał, te kobiety bowiem szły za nim.
Warszawa, 1956 r.
.. ? poniosły konie
To już, oczywiście, historia zamknięta na wszystkie, jakie tylko wymyślono w 
zamkach i kłódkach spusty. A przecież nigdy nie zapomniałem Mikołaja Da-miatycza, 
przyjaciela swej najwcześniejszej młodości. Stamtąd. Nawet, jeżeli to i owo 
wypadło z pamięci z tła, na jakim przyjaźń ta się niegdyś zawiązała, rozwinęła i 
umocniła. Nawet, jeżeli jedno pogrążyło się tylko we mgle, inne zaś w ciemności. 
I z upływem lat ciemności coraz pełniejszej.
Czasem o tamten odległy kąt dawnego kraju mnie pytano. Ktoś obcy, nieraz syn 
albo córka. Choć młodych rzadko interesuje to, co odeszło w przeszłość, co 
przepadło raz na zawsze, bardziej żyją tym, co widzą, co ich otacza, czego można 
by dotknąć, tak już jest, nic się na to nie poradzi. Ale jednak niekiedy pytano. 
I wtedy wcale niełatwo mi przychodziło odpowiedzieć (sam się do tego 
przyznawałem), nawet to jeszcze nadal w pamięci tkwiące prawdziwie przybliżyć. 
Bo chociaż strony te wciąż istnieją jako obszar, zespół geograficznych pojęć 
(mimo że wiele nazw zmieniono albo też w innym języku brzmią trudne do 
rozpoznania), w rzeczywistości są światem ostatecznie dla nas umarłym. Niewiele 
albo prawie nic nie pozostało z niektórych dawnych wsi i osad, po niejednych 
wszelkie ślady poro-
12__________Włodzimierz Odojewski___________
sły doszczętnie trawą lub lasem, o ludziach już nie wspominając. Tak, że nawet 
mnie, tak związanemu z tą ziemią, coraz trudniej przychodzi złożyć w jedną 
historię to, co w pamięci przez lata z wolna rozpadało się na ułamki zdarzeń, 
niekiedy od siebie niezrozumiale oderwane. Lecz gdy teraz, po kilkumiesięcznej 
nieobecności w domu, zabrałem się do porządkowania korespondencji i natrafiłem 
na list Mikołaja Damiatycza, obrazy stamtąd powróciły do mnie chaotyczną, to 
prawda, ale wciąż niewystygłą falą. List dotarł do mnie chyba pod koniec 69-tego 
roku, stempel na kopercie był tak niewyraźny, tak zatarty, że nie dawał się 
odczytać, wewnątrz zaś Mikołaj nie postawił daty. Mikołaj wysłał go zapewne w 
przeddzień swojego wyjazdu z Kanady do Australii i list tułał się po jakichś 
pocztowych i, wiadomo, niepocztowych szlakach wiele tygodni, zanim do mnie 
dotarł, już zbyt późno, ażeby moja odpowiedź mogła Mikołaja uchwycić na jednym z 
etapów jego podróży jeszcze, które mi w swym liście skrupulatnie wynotował. 
Mikołaj więcej się nie odezwał, mógł myśleć, że tego listu od niego w ogóle nie 
otrzymałem, że go zatrzymano w jakiejś pocztowej cenzurze, co było praktyką 
ówcześnie dość pospolitą, stosowaną wobec listów nadchodzących z zagranicy, a 
mnie nie udało się dotychczas zdobyć Mikołaja nowego adresu, przypuszczam jednak, 
że tam w Australii na stałe osiadł i że żyje. I może kiedyś uda mi się nawiązać 
z nim kontakt. Gdybym teraz chciał przed kimś dzieje przyjaźni z Mikołajem 
odtworzyć i uporządkować - od czego musiałbym zacząć? Od historii z kurhanem? 
Może od polowania na srebrnego lisa, przez którego dopiero bli-
... i poniosły konie____________13_
żej się poznaliśmy? Albo od tego jedynego jeszcze stepu w przedwojennej Polsce, 
zaznaczonego pieczołowicie pod nazwą Pantalicha na mapie Romera, za którego to 
wielkiego uczonego, geografa staraniem, obszar Panta-lichy uznany został podobno 
w dwudziestoleciu międzywojennym za rezerwat? Przez którego to wertepy 
kilkakrotnie z Mikołajem razem wędrowaliśmy lub cwałowaliśmy? Albo od okolicy 
szlacheckiej o nazwie Soroczyskie, tam na tym obszarze osadzonej? Podzielonej na 
różne zaścianki i posiołki rusińskie i polskie. A może od tego, jak zetknąłem 
się z atamanem Koryckim? Czy też od tej historii z trzema czerwonoarmistami w 
początku czterdziestego roku, jak rozpaczliwie się ona skończyła i następnie, 
trzy lata później - od zagłady części posiołka Wiaty? No nie, te ostatnie 
wydarzenia były wprawdzie niezwykle dramatyczne, układałyby się wprost w kształt 
antycznej tragedii, ale to byłoby tak, jakby zacząć prawie od końca. Od członu 
ostatniego, albo przedostatniego. Bo cała ta młodzieńcza historia, w której 
postacią główną jest Mikołaj, a nicią ją wiążącą moja z nim przyjaźń, składa się 
z epizodów, nieraz bez przejścia z jednego epizodu do drugiego, tych przejść 
bowiem albo nie było, albo wypadły z pamięci na zawsze, czy też z pamięci 
zostały świadomie wypchnięte, jako zbyt bolesne, męczące. Można jedynie te 
zapamiętane opowiadać jeden po drugim. Więc spróbujmy po kolei, od samego 
początku, tylko się nie śpieszyć, nie śpieszyć się w żadnym wypadku, zobaczymy, 
do czego to doprowadzi... Co z tego wyjdzie?

14__________Włodzimierz Odojewski___________
Zapamiętałem, że gdy za Humieniskami z wysokiego brzegu Seretu skręcałem konno 
na wschód, to po kwadransie, może dwóch niespełna, zaczynało się wilgotne 
bezdroże, uroczysko, które latem podsychało, i wtedy pozostawały tam tylko 
nieliczne wodne okinie i młaki, na ich skrajach piętrzył się gąszcz suchych 
trzcin przerośniętych tu i tam kępami olszy, zaraz potem rozciągały się 
trawiasto-kamieniste wertepy i że w tym właśnie dziko odludnym krajobrazie, 
ciągle kierując się na liliowe od wrzosu podgórze, schodzące z kredowego pasma 
Miodoborów, widoczne na widnokręgu cały czas bardzo dobrze (a nie zbłądziwszy 
wcześniej), można było wreszcie trafić na niewielką dolinę i tam już, ścieżką 
śród dziewanny, do kurhanu Damiatyczów. Od pogrzebanego w nim wojownika 
wywodzili bowiem swój ród Damiatycze z Soroczyskiego po-siołka. A wszystko, co z 
kurhanem się wiąże, zapamiętałem żywo.
Tu wypada uczynić historyczną dygresję. Wprawdzie dawniej niektórzy mieszkańcy 
Humienisk i Soro-czysk powątpiewali ponoć szczerze, czy pod tą utwardzoną przez 
wieki i trawą porosłą ziemią, spiętrzoną w niezbyt szpiczasty kopiec, 
rzeczywiście leży jakiś przodek tejże rodziny, czy nawet przodek kogokolwiek z 
tych stron, albo czy w ogóle leży tam ktokolwiek, to jednak Damiatycze, jak 
tylko w pomroki ich rodzinnej pamięci sięgnąć, w zapisy w ubiegłowiecznych i 
poza-ubiegłowiecznych kalendarzach, a także na marginesach zżółkłych i 
wystrzępionych od długotrwałego używania modlitewników, zawsze szczególną czcią 
otaczali kurhan, jako miejsce spoczynku swego histo-
#
... i poniosły konie
15
rycznego jakoby protoplasty, przez to zaś kogoś świętego, dla nich wiecznego i 
jak gdyby wyznaczonego przez samego Stwórcę do czuwania nad ich losem. Te drobne 
zresztą wątpliwości, co do zawartości kurhanu (Damiatycze nigdy ich nie żywili), 
rozstrzygnął w końcu, jak mi opowiadał wuj, pocisk artyleryjski wystrzelony w 
czasie bolszewickiej wojny w stronę uchodzącego na wschód jednego z konnych 
oddziałów Kozaków Budionnego; pocisk, który trafił w kurhan i doszczętnie go 
rozrył.
Później, kiedy zawierucha wojenna ucichła, wszystko zaś w okolicy powróciło do 
normalności, najstarszy z Damiatyczów, dwojga imion Roman Jewhen, głowa rodziny, 
przywódca i wyrocznia w sprawach głównych i wielu pomniejszych również, który 
już wówczas nie był młody, zebrał swych czterech synów, oraz kilkoro wnuków i w 
obecności katolickiego proboszcza, oraz prawosławnego popa z Soroczysk, a 
również tamtejszego wójta, dwóch nauczycieli, dwóch pisarzy gminnych, natomiast 
z Humienisk policjanta, i kazał to, co z kurhanu pozostało, dokładnie przekopać. 
Otóż w samym odziomku nic wprawdzie godnego uwagi nie znaleziono, warstwę 
kamieni tylko, lecz gdy pokopano głębiej, na samym spodzie, niejako pod kurhanem, 
pod tą kamieni warstwą i w kolistym obramowaniu kamiennym, natrafiono na 
szkielet mężczyzny. Leżał on obok szkieletu konia i wielu przedmiotów z brązu, 
będących najprawdopodobniej pozostałością jego ubioru i rynsztunku: krótkiego 
mieczyka, z którego jedynie głownia i część jelca się zachowały, paru grotów od 
strzał, okucia kołczanu, także resztek końskiej uprzęży, wielu
16__________Włodzimierz Odojewski___________
guzów i zapinek. Spór więc z okolicznymi niedowiarkami przesądzony zastał raz na 
zawsze na korzyść Da-miatyczów, to natomiast, że szczątki odgrzebanego wojownika 
i jego wierzchowca pochodziły nie z czternastego, trzynastego, czy nawet 
dwunastego wieku, ale sprzed około lat dwóch tysięcy pewnie, a może i więcej, 
nie miało dla istoty sporu znaczenia, ściślej, może nawet znaczenie miało, 
przesuwało bowiem początek rodu Damiatyczów, w wersji rodzinnej, automatycznie o 
tyleż wieków wstecz.
W owych poprzedzających drugą wojnę latach, kiedy podczas którychś wakacji 
zdarzyło mi się kilka razy tamtędy wędrować, kurhan był już od dawna na powrót 
uporządkowany, usypany na cztery albo pięć metrów wzwyż, obłożony kamieniami 
polnymi od dołu, górą odarniowany starannie, zieleniący się, po archeologicznych 
zaś wykopkach nie zostało śladu, bo chociaż wyposażenie kurhanu powędrowało do 
muzeum jednego z okolicznych wojewódzkich miast, szczątków przodka Damiatycze 
nie pozwolili ruszyć i od kurhanu poprzedniego (jeżeli w ogóle o jakimś 
poprzednim można było mówić, usypano go bowiem z tej samej ziemi), kurhan ten 
niczym się nie różnił. W jego wnętrzu znowu spoczywał szkielet mężczyzny wraz ze 
szkieletem konia, ścieżka natomiast od kurhanu wiodąca w głąb doliny i dalej, w 
odróżnieniu od zarośniętej trawą ścieżki od strony Seretu, rysowała się 
wyraźniej; była dobrze wydeptana. Prowadziła ona do Soroczy-skiego posiolka 
oddalonego od właściwych Soroczysk o. ponad dwa kilometry, jeszcze bardziej 
wciśniętego w to wydmuchowisko na wschodnim brzegu rzeki,
... i poniosły konie____________17
zwące się stepem Pantalicha; posiołek zaś w całości zamieszkiwała rodzina 
Damiatyczów. A, chociaż z nazwy wnioskując, spodziewałem się, pierwszy raz tam 
samotnie zawędrowawszy, ujrzeć niewielką osadę, jaka często powstaje w pewnym 
oddaleniu od właściwej wsi, rychło przekonałem się, że był to jeden jedynie 
futor, niezbyt wysoki, jakby przycupnięty do ziemi, tyle że rozłożysty, 
rozsiadły szeroko między stawami, a wierzbowo-bukowym zagajnikiem. I kiedy się 
zbliżyłem, ujrzałem posiadłość ni to chłopską, ni to szlachecką (a przecież 
Damiatycze, to była rusińska szlachta), złożoną z licznych, mniejszych i 
większych, niektórych nawet dla widza, nieodgadnionego przeznaczenia zabudowań 
gospodarskich, wśród nich zaś trzy domy mieszkalne, oblepione jak gniazdami 
jaskółczymi przybudówkami, najstarszy kamienno-ceglany, kryty ręcznej roboty 
dachówką wyblakłą w słońcu, gdzie, jak później dowiedziałem się, mieszkał nestor 
rodziny, Roman Jewhen, i dwa domy drewniane, z grubych, dobrze poczerniałych, 
pełnych żywicznych zacieków bali, od góry poszyte trzcinowymi strzechami, gdzie 
mieszkali synowie Romana Jewhena z żonami, dziećmi albo już wnukami, czyli 
pokolenie starszo-średnie i młodszo--najmłodsze.
Wszystkich mieszkańców tych domów nigdy nie poznałem, a ściślej, poznałem, ale 
nie rozróżniałem, a nieraz przeciwnie - myliłem jednego z drugim. Oczywiście 
Romana Jewhena, głowę rodziny - tak, także je-ę, rzadko odzywającą się małą 
staruszkę, prawie ubraną na czarno, spędzającą niemalże całe dnie w fotelu na 
biegunach przed kominkiem w głów-
13
18__________Włodzimierz Odojewski___________
nej izbie, będącej zarówno kuchnią, jak i miejscem spotkań rodziny, gdzie też 
krzątały się, jak mrówki, wiecznie czymś zajęte żony synów Romana Jewhena i 
jakieś inne kobiety, dużo młodsze, których czynnościom staruszka przypatrywała 
się i opatrywała je niekiedy krótkimi, znaczącymi uwagami, ale poza tym tak 
naprawdę poznałem tylko Mikołaja, który miał zostać w niedalekiej przyszłości 
moim przyjacielem. No, jeszcze dwójkę jego braci, ale to już nieco później.
Już wtedy przypuszczałem, że oni wszyscy jedynie nocowali w tych drewnianych 
domach położonych z boku, dzienne zaś życie -jeżeli nie pracowali w polu, nie 
łowili ryb nad brzegiem rzeki, nie wypasali gdzieś dalej bydła, ani nie 
zastawiali wnyków na zwierzynę lub polowali - prowadzili w tymże właśnie 
kamiennym, czy też kamienno-ceglanym domu, pod czujnym okiem Romana Jewhena, 
który -jak pamiętałem - był stale stary, chudy jak deska, wysuszony na wiór, z 
samych włókiem, ze ścięgien i mięśni, wysoki mężczyzna, pochylający się 
odruchowo w drzwiach, chodzący krokiem powolnym wprawdzie, ale krzepko.
Do dziś wiele zapamiętałem z tego, co w okolicy opowiadano sobie o tej rodzinie, 
o jej zapobiegliwości i o ich kurhanie, a także o ich zwariowanych polowaniach 
na wertepach Pantalichy. Że ci twardzi, trzymający się z dala od sąsiadów i sami 
sobie wystarczający Starorusy dorobili się znacznego majątku, bo cerkiew w 
Soroczyskach, która spłonęła podczas wojny bolszewickiej, została odbudowana 
prawie wyłącznie za ich pieniądze. I że na ich religijność patrzano nieco 
podejrzliwym okiem. Bo jakby ich drugim kościołem, być
... i poniosły konie____________/9
może nawet uczuciowo im bliższym, był tenże w stepowej dolinie kurhan właśnie. 
Opowiadano, że kiedy tylko podjąć mieli jakąś ważną życiowo decyzję, czy w 
chwilach rozterki, niepewności, lęku, wahania, może smutku (nikt tego dociec nie 
potrafił) szli w dolinę, gdzie był kurhan, stawali u jego stóp z odkrytymi 
głowami zadumani, nieraz szeptali coś, co mogło być modlitwą, albo też, według 
innych opowieści, widywało się niekiedy tego czy innego z Damiatyczów leżącego 
na zboczu kurhanu, jakby zasłuchanego w szept ziemi i że to pewnie wtedy tamten 
spoczywający w głębi udzielał mu rad, ostrzegał, ganił lub chwalił, w każdym 
razie dzielił jego troski, niepokoje, albo radości. Miejscowi przywykli nie 
tylko do tamtych dziwactw, także do tego, że gdy u Damiatyczów ktoś umierał, 
wówczas, jakby spełniając bardzo dawny nakaz, wiodący swój żywot jeszcze z 
pogańskiego chyba obyczaju, wieźli oni trumnę ze swym nieboszczykiem nie wprost 
do Soro-czysk na cmentarz, gdzie z chrześcijańskim pochówkiem czekał pop z 
asystą, ale wpierw wyboistą drożyną przez Pantalichę ciągnęli na swoje uroczysko 
i wóz zatrzymywał się tam u stóp kurhanu, a potem wszyscy oni stawali wokół wozu 
milczący, bo chwila ta należała do zmarłego i tego tam, przywalonego ziemią i 
stosem kamieni - było to coś jak żegnanie się z kimś najbliższym, czuwającym 
wiecznie, i oddawanie mu ostatniej czci. Ten obrządek (wszyscy w okolicy o tym 
wiedzieli) był powtarzany zarówno przy ślubach w tej rodzinie, jak i chrzcinach, 
i to obojętnie czy latem, czy porą deszczy, kiedy ziemia rozmiękła i kisła, czy 
nawet zimą, kiedy ścinał ją mróz i pokrywał kopny śnieg. Duch kur-
20__________Włodzimierz Odojewski___________
hanu, mówiono, musiał uznać dziecko, czy też młode żony Damiatyczów, przeniknąć 
ich serca, do rodu przyjąć.
Ale to wszystko to tylko tło, tylko tło. Nieco już wprawdzie zasnute pajęczyną 
czasu, czy jakby nitkami babiego lata, tu i ówdzie ukazujące przełamania, rysy i 
puste miejsca, jednakże wciąż jeszcze bliskie, to przecież coś innego odcisnęło 
się w mojej pamięci dużo silniej, było bowiem początkiem mojej przyjaźni z 
Mikołajem. Mianowicie, historia ze srebrnym lisem.
Ta przyjaźń - choć zrazu może to nie była jeszcze wcale przyjaźń, ale zwykła 
ciekawość tylko, i pewnie nawet obopólna - zaczęła się jakiegoś jesiennego dnia, 
kiedy miałem lat piętnaście. Tegoż popołudnia, raczej późnego niż wczesnego, 
kiedy podążając konno na przełaj przez bezdroże Pantalichy od przyjaciół, 
rówieśników szkolnych w Tudorowie, do Humienisk, do wujostwa, u których 
mieszkałem, nie zdołałem dotrzeć, jak zamierzałem, przed wieczorem do domu. Mój 
Srokosz bowiem z niewiadomej przyczyny okulał, musiałem zsiąść i, prowadząc go 
za wodze, w ten sposób dobrnąłem w zupełnym już mroku do Doliny Kurhanu, stamtąd 
zaś, zmarnowany i senny, trafiłem w końcu ledwo rysującą się drożyną do futoru, 
zamieszkanego przez rodzinę Damiatyczów.
Ten wieczór utrwalił mi się w pamięci blaskiem ognia na wielkim kominie w 
kuchennej, najobszerniejszej izbie starego domu, trzaskaniem żywicznych polan
______________... i poniosły konie____________21
i w świetle bodajże czterech naftowych lamp, nazywanych tam galicyjskimi, 
osłoniętych kloszami ze zwisającymi dzyndzelkami kolorowych koralików, które to 
lampy były zawieszone na przeciwległych ścianach, nadto męskim podniesionym 
gwarem rozmów o czymś, co do mnie nie bardzo docierało, jakkolwiek znałem język 
ukraiński, zapachem skóry, gorącego jedzenia, widokiem psów włóczących się pod 
nogami i pełzających pod stołem, obłoczkiem niebieskiego dymu coraz to 
wydmuchiwanego przeciągiem z komina na izbę, gdy wchodził ktoś nowy, i tym 
jeszcze, że sędziwy Roman Jewhen, głowa domu, zadał mi po przywitaniu kilka 
pytań po polsku, z których na jedno odpowiedziałem wykrętnie, że z bursy ojców 
pijarów odesłano mnie na tydzień do domu z powodu przedzimowego remontu urządzeń 
cieplnych w pomieszczeniach gimnazjalnych, co było prawdziwe w połowie zaledwie, 
bo nie na tydzień a na trzy tylko dni, z reszty zaś rozmowy nie zapamiętałem nic. 
Mimo głodu, prawie zasypiałem nad talerzem zawiesistego żuru z wkrojoną weń 
mocno czosnkiem pachnącą kiełbasą, podsuniętego mi milcząco przez jedną z 
krzątających się po kuchni kobiet, ale przecież zauważyłem już wtedy i 
zapamiętałem, że ogorzałe twarze mężczyzn przy stole miały wszystkie mniej lub 
więcej rysy Romana Jewhena, surowe, może nie nieufne, jednakże jak gdyby 
ostrożne, wstrzemięźliwe, zarazem nieco kpiące, ale wzbudzające ufność. Później 
cały ten obraz zaczął oddalać się ode mnie w dręczącym chybotaniu ognia, 
zachodził ciepłą, coraz cięższą, klejącą się pod powiekami mgłą i w końcu ktoś 
kuksnął mnie lekko w bok (był to Mikołaj), ujął mnie

22^___________Włodzimierz Odojewski
pod pachę i pomógł podnieść się z ławy, a potem poprowadził w zimnej ciemności 
przez omiatany porywistym wiatrem podwórzec.
Po chwili jednak znowu było zacisznie, głucho stękały belki, skrzypiały schody 
pod butami, widziałem w świetle naftowej latarki, niesionej z tyłu przez tamtego, 
przyśpieszony, nieprzytomny ruch miodowo oliwkowych desek powały, zbiegających 
pochyło ku mojej głowie, gdy wchodziliśmy po schodach gdzieś w górę i już 
wkrótce leżałem pod kołdrą na wpół rozebrany, skulony, a wiatr, jak niewidzialna, 
mulista rzeka, rwąca wzburzonym nurtem wprost z głębiny chaosu, przetaczał się 
jeszcze wyżej, z wizgiem, jękami, skowytem, nie docierając do mnie jednak bliżej 
niż na skraj świadomości.
I niemal zaraz, jak mi się zdawało, zaczął się świt, a raczej przedświt, bo 
blade migotliwe światło od okna, ledwo obrysowujące sprzęty, było tylko światłem 
latarek naftowych, które klosze miały okratowane drutem, noszonych przez 
podwórzec, czy zawieszonych na hakach gdzieś tam przy budynkach gospodarskich. 
Zostałem zbudzony, właściwie zaś wyszarpnięty z kłębka kołdry, jak z kokonu 
ciepła znowu lekkim, ale bezceremonialnym kuksnięciem wyrostka o kilka lat być 
może starszego od siebie, stojącego w bieliźnie i zaraz spiesznie odziewającego 
się, który widać spał w tej samej izbie, gdyż na wielkiej skrzyni na garderobę 
pod przeciwległą ścianą, ujrzałem na skórze zwierzęcej biel rozgrzebanej, 
prowizorycznie tam pewnie wczoraj zaścielonej, pościeli. Domyśliłem się, że to 
on mi na tę noc swoje łóżko odstąpił.
... i poniosły konie_____________23_
Kiedy się dźwignąłem i opuściłem na podłogę bose stopy, z ust wyrwało mi się coś 
w rodzaju jęku i westchnienia zarazem, i przez głowę przebiegła od razu 
półprzytomna, pełna pretensji myśl, dlaczego, u licha, tamten mnie budzi. A 
wtedy posłyszałem jego pół szept po polsku: „Dziadek rzekł, że jeżeli chcesz, to 
możesz zostać u nas na dzień. I dołączyć do wszystkich. Furman, co zawozi mleko 
do miasteczka powiadomi twoich. Gdzie jesteś", wypowiedziane wprawdzie dość 
obojętnie, wyraźnie nie zachęcająco, ale też nie zniechęcająco i że zaraz jadą 
„na tego lisa", na co ja: „Na jakiego lisa?", wciąż półprzytomny jeszcze, tamten 
zaś tylko: „Na tego cholernego srebrnego lisa, co to... no wiesz...", w wielkim 
pośpiechu (choć ja skąd miałem wiedzieć!?), już wychodząc, jeszcze się tylko 
przy drzwiach odwracając, aby w głąb izby zawołać do mnie: „A ja Mikołaj jestem. 
Mów mi Mikołaj..." i zaraz od progu przyśpieszając, tak że natychmiast dudnienie 
jego butów na drewnianych schodach, jak jednym krótkim podrywającym się staccato 
wojennego bębenka napełniło dom. Gdy wreszcie przebrzmiało, tak że szorstka 
cisza nastała zupełna znowu (bo wiatr przez noc gdzieś się zapodział daleko), 
zacząłem się ubierać szybko, nie myśląc zrazu ani o Mikołaju, którego właśnie 
poznałem, choć przysiągłbym, że już się gdzieś kiedyś widzieliśmy, ani o tym, że 
zostałem zaproszony „na dzień" i co to znaczy, ani o jakimś lisie, o którym 
jeszcze nie wiedziałem nic, ale gdy zbliżyłem się do okna i wydało mi się, że z 
ciemności za szybami dochodzą do mnie odgłosy jakiejś tajemniczej krzątaniny, że 
jacyś ludzie, których właściwie nie widziałem,
24__________Włodzimierz Odojewski___________
jak czarne duchy milcząco krążą wśród czarnych duchów koni, też niemal 
niewidzialnych, tylko przeczuwanych przeze mnie, to pomyślałem, że to zapewne 
jakaś poważna bardzo sprawa.
Po chwili szybko i prawie po omacku nalewałem do miednicy wodę z fajansowego 
dzbanka stojącego na niższej półce umywalki, szybko myłem się i, szczękając 
zębami, szybko wycierałem się przygotowanym tam dla mnie czystym ręcznikiem. 
Potem, już ubrany, skręciwszy knot lampy, wyszedłem z izby i ostrożnie, macając 
ścianę, zszedłem po schodach w czarny, smolisty mrok, w którym słychać było 
tylko dudniący odgłos moich własnych butów i skrzyp wyziębionych ścian (wydal mi 
się on stłumionym szeptem starych kobiet odmawiających poranną modlitwę), na 
dole manewrowałem chwilę przy zamku, w końcu odryglowałem i otworzyłem drzwi, i 
znowu, jak po przebudzeniu, coś w rodzaju jęku albo westchnienia wyrwało mi się 
z ust głośno, bo aż do głębi przeszył mnie dreszcz.
Powietrze było czyste, jak ze szkła, zimne, jakby rozrzedzone, ledwo trzymające 
się płuc, pod butami chrzęścił delikatnie szron i zrazu otaczała mnie jedynie 
granatowa ciemność, tu i tam poznaczona przesuwającymi się w niej wolno ręcznymi 
latarkami (niesionymi przez ludzi, których nie widziałem zrazu wcale), 
tworzącymi plamy światła, które były skupione, nie promieniowały, nie 
rozpraszały się i, jak mi się zdawało, nie rozjaśniały wcale zimnej ciemności: 
były jak krople poruszającego się w ciemnym, rozrzedzonym powietrzu żaru, złote, 
a nawet bardziej czerwone niż złote, czerwonorude. Po chwili dopiero wyłoniły 
się z boku
... i poniosły konie
25
przede mną jaśniejsze nieco, niż otoczenie, prostokąty rozwartych wrót stajni i 
w świetle, które nie było tam wcale od ruchomych plam na dworze bardziej 
intensywne, lecz jedynie jak gdyby rozmazane nierównomiernie albo nawet rozlane, 
zobaczyłem postacie krzątających się przy koniach mężczyzn, czasem w silniejszym 
refleksie tego światła mignął mi koński bok, czasem zad albo głowa potrząsająca 
grzywą, czasem cały profil korpusu okręcającego się jak gdyby wokół własnej osi, 
powodowany ręką trzymającą wodze uzdy, i znowu pozostawał w granatowym tle 
ciemności czerwieniejący tylko prostokąt wrót stajni, a dopiero po jeszcze 
jednej dłuższej chwili ta ciemność rozległego podwórca, która zrazu wydała mi 
się tak bezludna i tak zimna, zapełniła mi się tam w głębi, w pobliżu 
poruszających się złotych plam świetlnych, rzędem ustawionych już obok siebie, 
na zewnątrz stajni, uwiązanych do drewnianych pachołków koni, z których kłębów, 
gdy wytężyłem dobrze wzrok, ujrzałem jak unosiły się nikłe, niby pasemka wełny, 
obłoczki pary, prędko wsiąkającej w powietrze.
Wtedy posłyszałem z tyłu za sobą znowu głos Mikołaja, którego kroków przedtem 
nie słyszałem, sam zasłuchany w dalekie głosy ludzi, głuche stąpania koni, 
skrzypienie uprzęży i siodeł, i jeszcze dalsze, gniewne i niecierpliwe ujadanie 
spuszczonej już i wy biegłej w pole za futorem psiarni. I odwróciłem się. Ale 
Mikołaja nie od razu zobaczyłem, bo wpierw zobaczyłem po raz pierwszy tę parę 
jeźdźców - choć może stało się to jednocześnie - parę, która wpisała się tak 
silnie w tę przypominaną przeze mnie historię, że specjalne wspo-
26__________Włodzimierz Odojewski___________
mnienie jej się należy, jego w czymś ciemnym, szarym, w czym dopiero później 
rozpoznałem polowy szynel wojskowy, ją w żółtej amazonce i w czarnej „la bombę" 
na głowie, obydwoje wyprostowanych, kołyszących się w siodłach w rytm kroku 
swych wierzchowców, zrośniętych z nimi, zdawałoby się, ciasno w doskonałą 
jedność, że nie można by oddzielić człowieka od zwierzęcia, pięknych jak z 
jakiegoś starego, oglądanego gdzieś przeze mnie i zapamiętanego angielskiego 
sztychu, choć ta ich piękność, jeżeli nie była tylko moim przeczuciem, to mogła 
być także wyobrażeniem stworzonym sobie w oparciu o wyraz Mikołaja twarzy i jego 
głos, w kilku sekundach przejazdu tej pary nieuważnie brzmiący, zamyślony, jakby 
czegoś innego mogący dotyczyć, pytający mnie wprawdzie, czy nie wypiłbym przed 
wyruszeniem w drogę chociażby trochę kawy, że powinniśmy zajść jeszcze na chwilę 
do domu, jednocześnie zdradzający mi coś bardzo niepokojącego, pozwalającego się 
domyślać, w każdym razie przeczuć, że to na tych rosłych, kroczących jak na 
paradzie karych koniach, dźwigających na grzbietach tę piękną parę, przesunął 
się przed moimi oczyma w skrócie, mojego przyszłego przyjaciela, Mikołaja, los.
Ta kawa, której kubek wcisnęła mi potem w dłonie jakaś dziewczyna zaraz za 
progiem kuchni, zawieszając jednocześnie na ramieniu lnianą torbę na pasku, z 
której zapachniało świeżo upieczonym chlebem, rozlewała się po żołądku 
gorzkosłodkim przyjemnym gorącem, a Mikołaj w tym czasie informował mnie o 
zaletach i wadach swojej dwururki, którą on mi pożycza na wyprawę, „Jeżeli coś 
po drodze podleci ci na strzał. Ptak
... i poniosły konie_____________27_
jakiś, zając, no wiesz... Pach, pach, pach!", i przypomniał (tym razem głos nie 
brzmiał mu obojętnie, ale życzliwie), że właściwie to już się znaliśmy, że 
pozaze-szłego roku, kiedy przyjechałem tu raz czy dwa razy ze swoim wujem z 
Humienisk, to on, Mikołaj, pokazywał mi karpie w stawie, utuczone jak małe 
wieprze. „To wtedy ci powiedziałem, że na imię mi Mikołaj, zapomniałeś". A 
jeszcze potem, puste kubki dziewczynie oddawszy, szliśmy przez podwórzec, już 
opustoszały aż po sam kraniec albo do reszty właśnie pustoszejący, gdzie przy 
rzędzie drewnianych pachołków, tu i ówdzie żółcąc się na ziemi, ostrą wonią 
parowało końskie łajno, pod naszymi butami zaś znowu zaszeleścił dźwiękiem, 
jakby zmielonego szkła, nie roztajały jeszcze szron. Później z którychś wrót 
stajni, mały, może dziesięcio-, może dwunastoletni chłopak wyprowadził dwa konie, 
Mikołaj wskazał mi jednego (widać mój Srokosz wciąż nie nadawał się dojazdy) i 
już siedzieliśmy w siodłach, a ta ciemność, która w otoczeniu zabudowań futoru 
była jeszcze mocno spoista, gęsta i rozrzedzała się bardzo wolno, tu jakby się 
nagle rozstąpiła na strony, ukazując w gołębiej siności rozciągające się za 
futorem wertepy Pantalichy: z prawa przecięte czarną kreską drzew osłaniających 
gościniec, gdzie w dali musiała zniknąć kawalkada jeźdźców z psami, bo stamtąd 
właśnie niósł się rozpraszający się zapach końskiego potu i coraz cichsze ich 
poparskiwanie, z lewa zaś, równinne, gołe jak daleko tylko wzrok sięgał, 
przestrzenie bez jednego drzewa, pod koniec zaznaczone pasmem rozjaśnionych 
świtem, jaśniejszych niż płaszczyzna Pantalichy, gdzieniegdzie podwyższonych 
jeszcze lasem, wapiennych wzgórz.
28__________Włodzimierz Odojewski___________
?
Mikołaj, nic nie wyjaśniając, skierował swego konia
właśnie tam, w tę otwartą przestrzeń. Po chwili powiedział: „Tym razem, to ani 
chybi, a nastanie jego koniec, bo stary Mors...", „Jaki Mors?"przerwałem mu, 
„Stary Mors..." kontynuował Mikołaj nie patrząc na mnie, „Powinieneś wiedzieć. Z 
miotu Saby i Kapitana. Przed kilkoma laty pierwsza nagroda na psiej wystawie we 
Lwowie. Twój wuj z Humienisk chciał go od nas odkupić. Dobrze zapłacić. Ale 
dziadek nie wypuścił go z naszej psiarni" i dalej, że stary Mors na przyszły rok 
będzie już trochę za stary, więc może się wreszcie postara i nastanie tamtego 
koniec. Ale ja musiałem zapytać: „Czyj koniec?", bo nie zrozumiałem, a Mikołaj 
powie-dział wtedy trochę urażony: „No wiesz, naszego lisa! Nie słyszałeś? 
Srebrnego! Wszyscy o nim wiedzą. Od lat się na niego poluje i zawsze się 
wymknie". Minęło jednak jeszcze dobre pół godziny albo i więcej, zanim w tym 
sinym i posępnym świetle wczesnego poranku gdzieś nagle, jakby w okolicy 
dalekich wzgórz na horyzoncie, raz po razie huknęły strzały oddane z dubeltówek, 
a potem z jakiejś innej broni, które wybrzmiewały ostro w suchym, czystym 
powietrzu, jak złamane w połowie chlaśnięcie bata. Mikołaj, wsłuchując się w 
szczekanie psów, powiedział: „Są na jego tropie", ale gdy jeszcze po jakimś 
czasie usłyszeliśmy głosy skowyczące, jak gdyby wzywające, przynaglające ludzi 
do pośpiechu, to zaraz się roześmiał: „A teraz znowu wyprowadził je w pole. Oj 
cwany on, cwany!" i w tych słowach była odrobina wyraźnej dumy. Z lisa, 
oczywiście.
Potem, kiedy zrobiliśmy mały postój, żeby zjeść dane nam w soroczyskiej kuchni 
bułki, zobaczyliśmy
... i poniosły konie____________29
tamtych mężczyzn na koniach z bliska. Posuwali się oni długą linią wyginającą 
się w kształt sierpa za uchodzącym gonem psiej sfory, ale i kierowani 
wskazówkami starego Romana Jewhena, który w środku linii jechał zaprzężoną w 
gniadego wałacha linijką, dając ręką znaki; jego instynktowną jak gdyby 
zdolnością przewidywania (tak jak ja to polowanie rozumiałem) zawczasu trasy 
lisiej ucieczki. Więc wkrótce i ja, i Mikołaj, dołączyliśmy do kawalkady i 
ciągnęliśmy w jej ogonie z jakąś godzinę albo dwie, wciąż słysząc zziajane, 
pełne emocji głosy psów, raz się oddalające i cichnące, raz znów bliższe, 
głośniejsze, ale gdy pytałem Mikołaja czy dzisiaj ta nagonka lisa zdoła dopaść, 
odpowiadał wymijająco, że to przecież dopiero początek, że wszystko potrwa trzy 
dni, do soboty, że jeszcze wiele może się zdarzyć. I słyszeliśmy strzały raz z 
lewa, raz z prawa, więc polowało się i na inną zwierzynę, nie mogłem się z 
Mikołajem dogadać, przytakiwał coś pomrukując i tylko, że lis najważniejszy, 
najważniejszy ponad wszystko, to były jego słowa. Raz konie czymś przestraszone 
poniosły nas na jakieś ledwo cienkimi płytkami lodu pokryte mokradło; okrążając 
straciliśmy polujących z oczu, Mikołaj śmiał się, tylko zęby mu pobłyskiwały i 
wołał ze swojego konia: „Pewnieś do czegoś takiego nie nawykły!". Ja zaś, prężąc 
się wewnętrznie, że nawykły, nawykły. A potem za jakimś wzgórzem trafiliśmy na 
czołówkę; był to zarządzony przez Romana Jewhena postój.
Obok jego linijki stały dwa inne wózki, z termosów rozlewano do kubków kawę i 
herbatę, częstowano uczestników, a konie, zbite w gromadę, parowały zwie-
??__________Włodzimierz Odojewski___________
.1 szając zbyt ciężkie nagle łby; strzygąc uszami próbowały niemrawo poprzez 
wędzidła zagarnąć w mięsiste wargi kępki mokrej, już bez szronu, trawy, na 
niebie zaś stało blade słońce szybko roztapiające chłód. I wtedy tę parę, 
zapamiętaną z wczesnego świtu z podwórca futoru Damiatyczów zobaczyłem powtórnie, 
właściwie ją, jego bowiem widziałem tylko przez krótką chwilę. Jak z wózka obok 
linijki Romana Jewhena niósł termos, potem stojąc już przy kobiecie, nalewał jej 
do kubka parującego płynu, zakręcił termos i wracał z nim do wózka, że było coś 
wojskowego w jego postawie, w chodzie, w stroju też; ona rozmawiała z jakimś 
starszym mężczyzną, od czasu do czasu wybuchając nie-głośnym, dźwięcznym jednak, 
brzmiącym nisko śmiechem. I zaraz utwierdziłem się w tym swoim przekonaniu ze 
świtu: była piękna, w typie ciemnym, prawie cygańskim, z twarzą wydłużoną, nad 
którą kłębiły się ciemne, nie czarne jednak włosy w drobnych loczkach, ale za to 
oczy miała czarne jak smoła; dostrzegłem to po chwili. Właśnie przechodziliśmy z 
Mikołajem w pobliżu, prowadząc za uzdy konie, i wtedy wydało mi się, że 
usłyszała, jak mówię do Mikołaja po polsku, zwróciłem tym na krótko na siebie 
jej uwagę, jej oczy przeszyły mnie na wskroś, aż do jakiegoś gorącego dna w 
piersi, Mikołaj zaś umilkł.
Potem tego dnia zobaczyłem ją jeszcze chyba ze dwa razy. Raz na postoju w 
południe, kiedy na wózkach podwieziono obiad i rozdzielano w menażki; nie była 
już jedyną kobietą biorącą udział w polowaniu, jak z samego rana i przed 
południem, i z jakimiś dwiema, w jej wieku, towarzyszkami stała w pobliżu koni;
... i poniosły konie____________31
rozpoznawało się w niej od razu znawczynię, gdy dotykała ich szyi, gładziła po 
łęku, odchylała wargę, patrzyła na zęby, nachylała się, przyglądała się 
osadzeniu nóg, wielkości i krojowi kopyt, poklepywała po brzuchu, a potem poszła 
ze swoimi towarzyszkami ku ustawionym na poboczu ścieżki linijkom i zatrzymała 
się nad rozłożoną na trawie upolowaną zwierzyną; leżały tam w rzędach zające, 
dzik, dobrze podrośnięte dwa warchlaki, kilka koziołków, kilka lisów; srebrny 
jednak z nich nie był żaden. Razem z tamtymi kobietami przyglądała się 
zwierzynie i taksowała ją ze znawstwem w oczach. Wieczorem zaś ponownie ją 
ujrzałem. To było przy ognisku starego Romana Jewhena. Królowała wśród kilku 
rosłych, bardzo sportowo prezentujących się kobiet w strojach na wpół 
myśliwskich, na wpół jak gdyby wojskowych, coś relacjonując, kogoś naśladując, 
co wywoływało powszechny śmiech.
Ale już na tym pierwszym postoju (jeszcze w południe) nie wytrzymałem i 
zapytałem Mikołaja, kto to taki, a Mikołaj odpowiedział, że siostra atamana, a 
ja zapytałem: „Jakiego?", a Mikołaj powiedział wtedy: „No, naszego", a ja: 
„Waszego atamana?" zapytałem powtórnie z jakimś niedowierzaniem w głosie, „Tak, 
naszego. On mieszka w Pradze" Mikołaj na to, „Nie pytaj więcej, i tak nic z tego 
nie pojmiesz. Zresztą po co? Siostra. Studiuje architekturę we Lwowie", i 
zmienił temat. Był to jakiś myśliwski nagle wątek, bez związku z czymkolwiek, o 
czym mówiliśmy, i w ogóle bez znaczenia. Ale i tego nie chciał ciągnąć, opuścił 
wzrok, jakby nie potrafił na tę kobietę patrzeć, nagle pobladły, po chwili zaś 
odwrócił całą twarz i spoglądał
32___________Włodzimierz Odojewski____________
gdzieś przed siebie w daleki horyzont, jakby tam coś miaio się kryć, co mogłoby 
udzielić odpowiedzi na zadawane mu pytania, na które on, Mikołaj, udzielić 
odpowiedzi nie potrafi albo nie chce. Więc dałem spokój. Wieczorem jednak, 
widząc kobietę tę w rozmowie przy ognisku z Romanem Jewhenem, znowu nie 
wytrzymałem i mimo zapamiętanej niechęci Mikołaja do udzielenia mi wyjaśnień, na 
nowo zapytałem o nią, a wtedy ten po namyśle, nachylając się do mnie blisko, 
powiedział przyciszonym głosem, jakby zdradzał jakąś tajemnicę: „Siostra tego 
Koryckiego z Husiatynia, co to trzy lata temu miał z wolnej stopy proces. Zamach 
na pociąg, wiesz? Ale właśnie wtedy uciekł do Czechosłowacji. A z Czechosłowacji 
naszych waszym nie wydają...", i już absolutnie nic więcej o tym nie chciał z 
siebie wycisnąć.
Siedzieliśmy od gromadzących się wokół Romana Jewhena myśliwych kilkanaście 
metrów dalej na grubej kłodzie przy ledwo tlącym się ogieńku, rozpalonym raczej 
dla rozjaśnienia własnych twarzy, niż ogrzania się, jedliśmy gorący ukraiński 
barszcz z mięsnymi wkładkami, którego dwie pełne menażki przyniosła nam śliczna 
dziewczyna nieco młodsza od Mikołaja, może w moim wieku albo jeszcze trochę 
młodsza, o twarzy już z daleka zdradzającej urodzoną śmieszkę, odziana w krótkie 
jagnięce futerko i szarawary, o której Mikołaj powiedział, gdy pierwszy raz 
zmierzała w naszą stronę z pierwszą menażką, że jest jego krewną z niedalekiej 
Kamionki; do dogryzania podała nam torebkę z pajd-kami razowego chleba, do mnie 
zaś powiedziała: „Ma-rusia jestem" i była w tym jakaś wyraźna kpina, nie
... i poniosły konie
33
wiedziałem, czy ze zdrobnienia jej własnego imienia czy z mojego uroczystego 
sposobu przedstawienia się dziewczynie, jak poderwałem się z kłody, stuknąłem 
obcasami i podałem dłoń, lekko jej dłoń unosząc jak do pocałunku. Potem się do 
nas przysiadła i zapytała znowu po polsku, jak mi się podoba polowanie, a ja 
odpowiedziałem, że prima, znakomite i że mam nadzieję, że tego lisa-chytrusa 
wreszcie upolują, to na to ona zachichotała tym razem pełnym głosem, zgromiona 
jednak wzrokiem Mikołaja, zamilkła, choć jej oczy nie przestawały śmiać się 
dalej i żartobliwie błyszczeć. Ale jeszcze potem Mikołaj poszedł po herbatę. 
Wtedy nachyliła się do mnie szybko i półszeptem, lecz jak przedtem chichoczącym, 
powiedziała trochę tajemniczo, zarazem ufnie, że jej nie zdradzę: „Ty w te bajdy 
o tym srebrnym lisie nie musisz wcale wierzyć" i zaraz: „O tym cholernym lisie!" 
dodała z naciskiem, rozciągając „cholernym", kogoś wyraźnie naśladującym głosem: 
„No, ale wierzyć powinieneś. Wszyscy wierzą. Taki obyczaj", znowu poważnie, choć 
w jej głosie wciąż perlił się, tłumiony wprawdzie, przyhamowywany, jednakże 
pełen rozbawienia śmiech, i krótko odsłoniła przede mną historię lisa, który i 
latem wygląda jakby nie zmienił zimowej sierści, jest srebrny, a na którego 
wszyscy polują od lat, ale upolować go nie potrafią. Zakończyła: „Och wy 
mężczyźni! Ale niechby go któryś z was naprawdę zastrzelił! Zostałby raz na 
zawsze wykluczony z towarzystwa", i ja zdumiony, zresztą nie mogąc dociec czy tą 
niezwykłą historią, która dla mnie wcale nie była śmieszna (intrygująca raczej), 
czy że śliczna ta dziewczyna, rozmawiająca ze mną jakbyśmy
34__________Włodzimierz Odojewski___________
znali się od lat, pozwala mi znaleźć się tak blisko siebie i że przechyla się mi 
prawie do ucha (a biło od niej na mnie jakieś dziwne ciepło pachnące jedliną i 
świersz-czyną), zdumiony coraz bardziej, słuchałem jej zafascynowany. I później 
nie wiedziałem, czy to ona, jej obecność zapadła mi tak mocno w pamięć, czy ta 
jej osobliwa opowieść w tamtej przedwieczornej godzinie na polanie pośród 
wrzosowisk o w istocie nietykalnym lisie, opowieść niedokończona, przerwana 
Mikołaja, niosącego w kubkach herbatę, nadejściem.
Ale znajomości ze śliczną Marusią-śmieszką nie udało mi się tego wieczoru, ani w 
ogóle tamtego roku, kontynuować, już bowiem jakiś „umyślny" przybyły z futoru 
Damiatyczów przywiózł wiadomość, że w Hu-mieniskach zaniepokojono się nagłym 
moim zniknięciem i przedłużającą nieobecnością, że ktoś tam u Damiatyczów na 
mnie czeka, tak, że ledwo zdążyłem pożegnać się z sędziwym Romanem Jewhenem i 
podziękować za gościnę (Marasie krótko widziałem jeszcze, rozszczebiotaną, w 
większym kręgu młodych ludzi przy jednym z ognisk, ale nie śmiałem podejść) i 
już wracałem w ziębnącej ciemności, wiedziony przez Mikołaja, jemu, Mikołajowi, 
znanymi ścieżkami przez Pantalichę do ich futoru w soroczyskim posiołku, a mój 
towarzysz, z przechwałką w głosie, zarazem jednak pełnym aprobaty stanu rzeczy 
tonem, mówił: „To nic nie znaczy, że dzisiaj się nie udało... Jutro na pewno 
dostaniemy go pod strzał. Bo chociaż on sprytny jak licho, to jednak nasi 
myśliwi są niewyczerpani, że ho, ho!" i jeszcze długo rozwodził się nad zaletami 
dziadkowej psiarni, przekrzykując tętent koni, a ja na to nic,
... i poniosły konie
35
wiedziałem przecież od Marusi, że to wszystko było ukartowaną jedynie grą, 
naprawdę bowiem spotykając się i biegając po bezdrożach Pantalichy za srebrnym 
lisem, polowano na zupełnie inną zwierzynę. A nadto plotkowano, opowiadano sobie, 
co się wokoło w okolicy dzieje, co u tych a co u tamtych, politykowano, spierano 
się, radzono, wymieniano wiadomości także od Ukraińców z emigracji nadchodzące, 
konspirowano. Ale o tym ostatnim dowiedziałem się później, a zrozumiałem to 
jeszcze później. Ze swą natomiast wiedzą o srebrnym lisie Mikołajowi się nie 
zdradziłem. Wiedziałem, że popsułbym mu humor na długo, tak więc rozstaliśmy się 
tego wieczora jak najlepsi przyjaciele.
Tej jesieni z Mikołajem, podobnie jak z Marusią też, już się nie spotkałem, 
dopiero na skłonie w następny rok, może nawet nieco później, gdzieś po Jordanie 
w styczniu, spotkałem się z Mikołajem. Wtedy to właśnie zostałem zaproszony na 
inne polowanie. Tej zimy bowiem od strony Woroniaków i Miodoborów poczęły 
licznie pojawiać się wilki. W czasie wielkiego głodu po tamtej stronie Zbrucza 
niebywale się rozmnożyły, kiedy to w wymierających wioskach ukraińskich i na 
poboczach tamtejszych dróg znajdowały pod dostatkiem ludzkich zwłok, których 
wpierw nie nadążano grzebać, a potem w ogóle nie miał już kto je grzebać. Wilki 
pojedynczo, a czasem nawet po kilka sztuk przemykały przez rzekę zrazu nocą i 
sowiecka straż graniczna, myśląc, że to uciekający stamtąd ludzie, zawzięcie 
pruła z automatycznej broni ze wschodniego brzegu do przesuwających się po 
lodzie cieni, ale tylko na początku, wkrótce bowiem rozzuchwaliły się, zaczęły 
przemykać
36__________Włodzimierz Odojewski___________
na polską stronę także w biały dzień i sowieccy strażnicy dali spokój.
Prawie zawsze budziły grozę, podchodziły do samych krańców wsi, napastowały 
samotnych ludzi na drogach, zwłaszcza zmierzających w przedrannej szarówce 
piechotą do miasteczka na targ, tak w każdym razie głosiła rozchodząca się po 
okolicy fama, nocami to tu, to tam gdzieś na przylesiach odzywało się ich 
przejmujące do trzewi wycie, a wtedy dostałem od Mikołaja list, w którym ten w 
imieniu swoim i swego sędziwego dziadka, Romana Jewhena, zapraszał mnie do 
soroczy-skiego posiołka na polowanie i miałem ustrzelić swą pierwszą grubszą 
zwierzynę. Ale nie był to wilk, wilk zaledwie raz jeden mignął mi przed oczyma, 
widziałem też poszarpaną przez wilki sarnę, to już jednak inna historia, nie 
wiem, czy opowiadać ją warto, no zobaczymy.
? ? ?
Następne spotkanie z mieszkańcami soroczyskiego posiołka utkwiło w mej pamięci z 
przyczyny innej, niż polowanie. To był ten mój z Mikołajem galop przez 
zaśnieżone wertepy w kierunku Miodoborów, który o włos nie zakończyłby się 
obopólnym nieszczęściem. Lecz wspomnienia o nim i towarzyszących mu 
okolicznościach są jakieś takie pocięte, poszatkowane, ledwo pasujące jedno do 
drugiego, ledwo dające się złożyć razem, ja sam nie zawsze - kiedy im się teraz 
przyglądam - rozumiem je wszystkie. W każdym razie wieczór, w który znów 
pojawiłem się w soroczyskim posiołku, chyba dlatego potrafię w dość wyraźnym 
kształcie wy-
... i poniosły konie
37
dobyć z pamięci, że był jota w jotę podobny do tego pierwszego, z końca jesieni. 
Też przycwałowałem na Srokoszu (tyle że po drodze nie okulał), i wprowadziłem go 
do stajni już w towarzystwie Mikołaja, który oczekując mnie, kręcił się wokół 
domu, też sennie rozgrzewałem się gdzieś potem u krańca dębowego stołu w kuchni, 
stanowiącej tam jadalnię i pomieszczenie na spotkania całej rodziny i przyjęcia 
gości, też siedząc naprzeciw pykającego fajeczkę sędziwego Romana Jewhena, też 
jedząc smaczną kolację, która zapewne była szybko podsmażoną na patelni 
pozostałością z obiadu, podsuniętą mi przez jedną z licznie kręcących się tam 
kobiet, też niezbyt składnie odpowiadałem na pytania gospodarza, którego 
interesowały moje postępy w nauce, a także psiarnia wujostwa w Humieniskach i 
może jeszcze, czy już na tyle rozejrzałem się po świecie, ażeby wiedzieć, co 
będę robił po maturze, ale gdy odpowiedziałem, że chętnie zaciągnąłbym się do 
marynarki wojennej i, po następnym pytaniu Romana Jewhena o moje lektury, 
wymieniłem dwie powieści, „Wyprawy na morza południowe" i „W niewoli u 
ludożerców", to wyczułem, że mej odpowiedzi nie potraktował zbyt poważnie, i w 
końcu też, jak tamtym razem, oczy zaczęły mi się kleić i Mikołaj znalazł się 
nagle za moimi plecami, też jak wtedy kuksnął mnie w bok, spostrzegłem wówczas, 
że Romana Jewhena nie ma już w pobliżu i uświadomiłem sobie, że przynajmniej 
kilkadziesiąt sekund, być może nawet z otwartymi oczami, spałem, powiedziałem 
dobranoc wszystkim kręcącym się w pobliżu i przez mroźny dziedziniec poszliśmy z 
Mikołajem ku tej samej, co przed miesiącami oficynie.
JS__________Włodzimierz Odojewski___________
Zdaje się, że zasnąłem już twardo, zanim jeszcze Mikołaj skończył odmawiać 
wieczorną modlitwę i podniósł się z klęczek. Ale wydawało mi się, że spałem 
niedługo. To tylko w pewnej chwili przeszył mnie od stóp do głowy dreszcz. I 
jednocześnie z nim ogarnęła jakaś taka dziwna fala ni to zimna, ni bólu. 
Bardziej jednak zimna, niepokojąca, nieznana. I natychmiast otworzyłem oczy tak 
zupełnie, tak do końca trzeźwy, jakbym dawno już był nie spał i od razu tego ni 
to zimna, ni to bólu nie znajdowałem w sobie ani śladu, tylko w głowie czułem 
czujną trzeźwość. Czujnie też wsłuchiwałem się w coś. I pierwszą myślą, jakby 
jeszcze na samej granicy tamtego dreszczu, było to, że nic nie śniłem, a przez 
głowę -jakby echo czegoś, co jednak snem mogło być, w każdym razie, co wydawało 
się snem, nim oczy otworzyłem - przeciskał się poprzez zwoje mózgu wydłużony, 
ochrypły, złowrogi i złowieszczy dźwięk, na krótko milknący i znowu 
rozbrzmiewający, powtarzający się po wielekroć, dla mnie jak jakiś śmiech 
szatana.
Leżąc na łóżku nieporuszony ze strachu, szeroko rozwartymi oczyma błądziłem po 
izbie, ażeby szybko otrzeźwieć i widziałem rozjaśnione światłem księżyca 
sczerniałe belki dźwigające powałę, ściany ozdobione wiszącymi na nich kilimkami, 
stare, z solidnego drewna meble zapełniające izbę, dwie ikony zawieszone ciasno 
na ścianach schodzących się razem w kącie, a nawet tam niżej na wielkiej skrzyni 
na bieliznę, okryty prześcieradłem materac, na nim zaś zwinięte w kłębek pod 
pierzyną ciało śpiącego Mikołaja, i uświadomiłem sobie wreszcie, że tamten 
ochrypły, złowrogi i złowiesz-
... i poniosły konie
39
czy dźwięk dociera do mnie rzeczywiście, że jest jak najbardziej realny. 
Wsłuchiwałem się weń długą chwilę. I po drugiej długiej chwili pomyślałem: wilk, 
choć nigdy w życiu wilczego wycia jeszcze nie słyszałem, nawet w wyobraźni. A 
krótko potem poprawiłem się w myślach: to wilki.
Wciąż leżałem nie ruszając się. A chociaż od mego przebudzenia upłynęła zapewne 
minuta dopiero, najwyżej dwie, to wydawało mi się, że leżę już tak niezmiernie 
długo. W końcu jednak usiadłem na łóżku i opuściłem na podłogę stopy. Wspierając 
łokcie na kolanach, brodę na dłoniach. I tak siedząc, i patrząc w okno osłonięte 
czymś lekkim, przepuszczającym jednak nocne światło, z uwagą dalej wsłuchiwałem 
się w tamten wydłużony dźwięk i miałem wrażenie, iż głos ten do mnie 
błyskawicznie się przybliża. Jakby chciał spotęgować poczucie grozy we mnie. 
Wtedy wstałem i podszedłem ostrożnie do parapetu.
Za szybami, gdy odgarnąłem firankę, ukazała się bezmierna przestrzeń 
połyskującego w księżycu śniegu, ale tylko na chwilę, bo zaraz potem, gdy 
zacząłem się w widok za oknem wpatrywać przenikliwiej, dostrzegłem połacie łąk 
ledwo pokrytych szronem a śniegiem w zaspach tylko gdzieniegdzie, tu i tam biało 
oszadzia-łe drzewa, w środku zaś gładką taflę sinobiałego lodu pokrywającego 
staw. Wyżej nad stawem była grobla i gdzieś dalej pewnie strumień, tego 
strumienia jednak nie widziałem, wiedziałem tylko, że tam jest. A na grobli 
zobaczyłem stojącego prawie bez ruchu wilka. Jednego tylko. Gdzieś daleko 
odpowiadał mu jednak inny, ale może było to jedynie echo wycia tego pierwszego.
40__________Włodzimierz Odojewski___________
W to wycie, tnące mroźne powietrze jak nóż, byłem tak zasłuchany, że uszedł mej 
uwadze szmer w pobliżu, dopiero gdy połaskotało mnie w szyję ciepło oddechu, 
odwróciłem się. To z boku, tuż za moimi plecami, stał Mikołaj. „Pewnie to ten 
sam, co tu pałęta się niemal noc w noc" powiedział Mikołaj tajemniczo i szeptem, 
jakby niedaleka obecność zwierzęcia nakazywała ostrożne ściszenie głosu albo 
przeciwnie: jakby bał się zwierzę przepłoszyć. A tamten właśnie znów wyprostował 
szyję, wyciągnął ją do przodu, uniósł łeb w stronę księżycowego światła, ja zaś 
powtórnie poczułem w całym ciele ten dreszcz ni to zimna, ni bólu, jak w chwili 
przebudzenia, bo wycie wilka znowu się powtórzyło. I patrzyłem jak sparaliżowany. 
Ale wtedy gdzieś zza gospodarskich budynków huknął strzał, po sekundzie czy 
dwóch drugi, i wilk skoczył do przodu i w dół na przeciwną stronę grobli. 
Towarzyszył temu śmiech Mikołaja za mymi plecami: „Któryś z naszych nie 
wytrzymał nerwowo" i zaraz zaśmiał się znowu: „Zresztą za duża odległość". Potem 
(widać spojrzał na zegar na ścianie), powiedział: „Jeszcze na prawie dwie 
godziny możemy spróbować zasnąć. Ja w każdym razie się kładę. A ty?", „Yhm..." 
mruknąłem i zaraz byłem w łóżku. Ale nie wiem, czy udało mi się zasnąć, może 
tylko bez ruchu leżałem, patrząc w rozjaśnione księżycowym światłem belki powały 
i przypominając sobie skórę wilka leżącą przed laty na podłodze w sypialni mego 
dziadka obok łóżka, na niej ustawione jego pantofle nocne, skórę trochę 
wyliniałą i przydeptaną. Długo jeszcze wydawało mi się, że dalej słyszę tamto 
wycie, choć naprawdę na zewnątrz panowała cisza.
... i poniosły konie_____________4J_
A jednak być może na krótko zasnąłem, stuk w drzwi bowiem, któremu towarzyszyło 
jakieś zdanie ukraińskie dochodzące zza drzwi, poderwały mnie, ale tych paru 
słów tamtego, pukającego, nie zrozumiałem. Mikołaj podkręcał właśnie na większy 
płomyk knot w lampie i stawiał ją tak, aby dobrze oświetlała izbę, był (też jak 
za pierwszym moim noclegiem tutaj) już ubrany, kiwnięciem głowy wskazał mi 
umywalkę i po chwili go nie było.
Gdy wyszedłem po kilkunastu minutach z oficyny na dwór, to jeszcze jakieś 
resztki nocy czaiły się tuż pod ścianami, nieco dalej na środku dziedzińca było 
jasno, jak w dzień, choć nie od wschodzącego słońca, tylko od księżyca, wciąż 
rozświetlonego w pełni na bezchmurnym niebie. Wokół panowała cisza zupełna, 
żadnych psich ujadań, żadnego rżenia koni. Mikołaj zatrzymał mnie w drodze do 
stajni, powiedział, że trzeba coś zjeść i do zjedzenia zabrać z sobą; 
skierowaliśmy się do głównego budynku futoru, by zajrzeć do kuchni, jedliśmy 
potem w milczeniu, a dopiero gdy jedna z krzątających się tam kobiet dała nam w 
torbach wcześniej przygotowane na drogę jedzenie, poinformował, że myśliwi 
wyjechali już przed dwiema godzinami, „My dziś należymy do ogona konnej nagonki" 
dodał tak jakoś trochę smętnie, „Psy tylko te do tropienia wyszły, ale czy coś z 
tego będzie...? Kto to dzisiaj wie, jak poluje się na wilki? Już dawno u nas nie 
w zwyczaju...", a gdy chciałem skierować rozmowę na lisy, szczególnie zaś na 
znanego mi z poprzedniego pobytu w soroczyskim posiołku lisa srebrnego, machnął 
ręką. Po chwili, już siedząc w siodłach, byliśmy w dro-
42__________Włodzimierz Odojewski___________
dze. Mikołaj opowiadał o jakimś przeczytanym gdzieś dawnym polowaniu na wilki - 
myśliwi pędzili przesieką leśną ciągniętymi przez konie sankami, za sankami 
przywiązany na linie biegł wieprzak, wilki stadem goniły za nim zwabione jego 
przeraźliwym głosem, a myśliwi z sanek do nich strzelali. Zapytałem, czy to 
prawda, że one jedzą teraz ludzi. Mikołaj odkrzyknął, że pewnie u nas nie, w 
każdym razie nie słyszał o jakimś takim wypadku, ale tu i tam tak się gada. 
„Chyba że po drugiej stronie Zbrucza" dodał zaraz. I opowiedział, co 
uciekinierzy z tamtej strony granicy mówią, o tych całych wyludnionych z głodu 
wsiach. „Ludzie marli jak muchy". A ja myślałem ze zgrozą, że słyszałem już o 
tym wiele, ale co innego, gdy w domu mówią o tym dorośli i jak o czymś 
przeczytanym w gazecie, a co innego, gdy opowiada rówieśnik, który słyszał od 
innych, co z tamtej strony uszli.
Słońce zaczynało wyłaniać się zza horyzontu, i wkrótce skądś tam, z bardzo 
daleka doniosły się do nas odgłosy pojedynczych strzałów. Nie pamiętam, czy 
dołączyliśmy do polujących, chyba nie, w pamięci powstała obszerna luka, z tej 
luki wyłania się jednak teraz blady jakiś, ale wypełniony światłem zarys 
szerokiego duktu leśnego, gdzieś dalej, daleko, lecz wciąż w głębi tego duktu 
kłębowisko koni z jeźdźcami na grzbietach, z prawa postacie piesze i psy, a 
zaraz potem następował w pamięci przeskok: to byłem znowu ja, tyle że już bez 
konia, stałem na skraju lasu, czy raczej do tego skraja lasu się zbliżałem i po 
kilkunastu krokach pochylałem się tam nad leżącym na śniegu koziołkiem, którego 
przed kilkunastoma sekundami ustrzeliłem, choć że
... i poniosły konie
43
strzelałem, to ten moment zupełnie wyleciał mi z pamięci; strzał był niecelny, 
zwierzę poruszało się jeszcze, zwróciło ku mnie głowę, ujrzałem jego oczy wbite 
we mnie, usiłowało dźwignąć się na nogi, lecz jeden z tych, co to przedtem 
pieszo skrajem lasu szli i zwierzynę naganiali, doskoczył, nachylił się i ciął 
je nożem po szyi. Wtedy nogi zwierzęcia drgnęły dwa, trzy razy w powietrzu, 
śnieg jaskrawo zaczerwieniła krew, a ja odwróciłem się, dłonią zdusiłem usta, 
dławiąc się i myśląc ze strachem, że na oczach tych ludzi z nagonki zwymiotuję. 
Mikołaj, który właśnie podjechał i zsiadł z konia, popatrzył na mnie tak jakoś 
znacząco, że wewnętrznie ścierpłem i potem coś mówił do mnie półgłosem ze 
współczuciem, z czego dotarło do moich uszu tylko ostatnie zdanie: „Nie nawykłyś 
jeszcze, wszystko przyjdzie z czasem", jakby w tym jego współczującym głosie, w 
powadze twarzy i oczu były już te dziesiątki martwych ciał, najczęściej nie 
zwierzęcych, ale ludzkich, z którymi w przyszłych latach miałem się zetknąć, 
niekiedy z Mikołajem razem.
I niestety: znów otwierała się luka w pamięci, tym razem chyba jednak niewielka. 
Wciąż bowiem znajdowaliśmy się wewnątrz rozległego wzdłuż i wszerz leśnego duktu, 
ale tkwiliśmy już znowu w siodłach, pewnie chcąc dołączyć do jeźdźców 
znikających w oddali. Wówczas jeden z tych ludzi na skraju lasu (może jeszcze 
byliśmy w pobliżu zastrzelonego przeze mnie koziołka), kucnął, coś podniósł spod 
nóg i z rozmachem cisnął w moim kierunku; nie mogła to być kulka śniegu, to 
musiał być kamień, i to dość spory nawet, kiedy bowiem celnie trafił w bok 
brzucha Srokosza, rozległ
44__________Włodzimierz Odojewski___________
się głuchy, tępy tego uderzenia odgłos, a Srokosz chrapnął wspinając się 
przednimi nogami w górę, prawie zrzucił mnie ze swego grzbietu i zaraz pognał 
jak szalony.
Przez chwilę krótko jeszcze słyszałem z tyłu za sobą krzyk Mikołaja, widać mnie 
gonił, potem już nic, tylko ten przytłumiony warstwą śniegu okrywającą ziemię 
tętent kopyt mego konia. Przecwałowałem obok jakiegoś jeźdźcy, już byłem na 
zalesiu, już wypadłem na obszar zupełnie bez drzew i bez krzewów, już nikogo nie 
widziałem w pobliżu, wściekle mocowałem się z wodzami, próbując Srokosza 
zatrzymać, który - jakbym żądał od niego czegoś wręcz przeciwnego, jakbym go 
popędzał - cwałował jak opętany. I wkrótce, choć może to nie było wcale wkrótce, 
bo zmienił się pejzaż, były to pokryte lodem i śniegiem wądoły i skalne obłazy, 
gdzieś mignął mi obsuwający się raptownie w dół skraj jaru, z którego krawędzi o 
mało co się tam w głąb nie stoczyłem, ale przerażony spiąłem konia, ten uskoczył, 
zaraz było jakieś zamarznięte rozlewisko, kopyta Srokosza ślizgały się, 
rozjeżdżały na boki, wreszcie naprawdę się poślizgnął, poleciał do przodu, 
zachwiał się, padł na bok, ja jednak nogę prawą wyrwałem już z pu-śliku, tak że 
zwaliłem się na jego brzuch i jechałem po lodzie kilka dobrych metrów, wciąż 
leżąc tak na jego brzuchu, a potem stałem obok niego na tej tylko połamanym 
lodem pokrytej płyciźnie po kostki w wodzie, trzymałem go za uzdę, pomagałem 
dźwignąć się na nogi i uspokajałem cichym głosem, poklepując go po szyi.
Niebawem przy zamarzniętym rozlewisku pojawił się Mikołaj. I, mimo że krzykiem 
próbowałem go po-
... i poniosły konie
45
wstrzymać, żeby nie wkraczał z koniem na lód, wkrótce był przy mnie, przechyli! 
się, złapał strzemię Srokosza, pociągnął po chrupiącej i pękającej powierzchni 
lodu i już znaleźliśmy się na wzniesieniu nad rozlewiskiem. Gdy zsunął się z 
siodła, krzyknął: „Poniosły! No, twój poniósł pierwszy. Mój za twoim. Co się 
stało, że poniosły?". A ja nie odpowiedziałem, bo nie chciałem powiedzieć o tym 
kamieniu wycelowanym przez jakiegoś wyrostka w brzuch Srokosza, powiedziałem 
tylko: „Czymś się przestraszył. No, nic. Niezła przygoda, no nie...?", starając 
się uspokoić zbyt szybki oddech.
Siedzieliśmy później na zdjętych z grzbietów końskich siodłach na spłaszczonym 
wzniesieniu ponad zamarzniętym rozlewiskiem przy małym ogieńku wznieconym z 
nazbieranych uschniętych gałęzi i nazgarnia-nych liści, jedząc nasze drugie 
śniadanie, którym obdarowano nas w kuchni w Soroczyskach, a które stało się już 
obiadem, obsuszaliśmy zdjęte z nóg buty i skarpety, konie udeptywały śnieg w 
pobliżu, coś tam wywąchi-wały spod niego, czy może nawet coś wyjadały, w 
promieniach zawieszonego na niebie, żadną chmurą nie-przesłoniętego słońca, 
wydawało się ciepło, cisza aż dzwoniła w uszach, i mówiliśmy o przygodzie, o 
zmaganiu się z przeciwnościami, o honorze, o przyjaźni, o udzielaniu jeden 
drugiemu pomocy, o konieczności dotrzymywania słowa, nieczynieniu zła i o 
przeciwstawianiu się każdemu zlu wszelkimi siłami gdziekolwiek sieje dostrzeże, 
przede wszystkim jednak zlu w samym sobie, wreszcie o tym, że do największego 
zła prowadzi nienawiść i że nienawiść może być wprost ślepa, a taka
46__________Włodzimierz Odojewski___________
jest najgorsza, później przypomniała nam się jakaś kilku stronicowa scena z 
Karola Maya albo może z Cur-wooda (dziś nie pamiętam, ale wtedy wiedzieliśmy 
dobrze, z kogo), kiedy przyjaciele zawierają dozgonny pakt przyjaźni, czy może 
raczej ślubują sobie męskie braterstwo, które powinno sprostać wszelkim 
przeciwnościom i próbom, i tę scenę tak oto zachowałem w pamięci: stanęliśmy nad 
ogienkiem, obaj trzymając w dłoniach nasze harcerskie sztyleciki, wydobyte z 
pochew wiszących na paskach u spodni każdego z nas, obnażyliśmy z rękawów do 
łokci lewe ręce (zastanawiając się, czy ostrzy nie zanurzyć wpierw w ogniu, ale 
zrezygnowaliśmy), potem ostrzem sztyleciku on naciął wyżej mojego przegubu moją 
skórę, aż ukazała się tam krew i zaraz ja powtórzyłem to nacięcie na wewnętrznej 
stronie jego przegubu, też aż ukazała się tam krew, następnie przycisnęliśmy oba 
nacięcia do siebie tak, by sącząca się krew się połączyła i Mikołaj powiedział: 
„Przysięgam dochować ci wiary. Żeby nie wiem, jakie przeciwności" i ja również 
powiedziałem: „Przysięgam dochować ci wiary. Żeby nie wiem, jakie przeciwności". 
I potem uścisnęliśmy się mocno, potem zaciągnęliśmy rękawy, niczym nie 
zabezpieczając ranek, potem siedliśmy na siodłach przy ogieńku i milczeliśmy 
długo, ja zdaje się łzy miałem w oczach, zresztą może Mikołaj też. Choć w 
istocie miało to być właściwie takie bardzo męskie danie sobie słowa, żadnych 
rozczulań, żadnego mazgajstwa. Lecz tak to wszystko zapamiętałem, chociaż 
możliwe, że się mylę.
A później był jeszcze wieczorny powrót do Soro-czysk, zapewne było i uroczyste 
świętowanie w futorze
________________... i poniosły konie_____________47_
Damiatyczów mojej pierwszej upolowanej grubszej zwierzyny, owego koziołka 
(którego wzroku przed jego śmiercią, skierowanego na mnie, długo nie mogłem się 
pozbyć), były na pewno do późnej nocy ciągnące się relacje z przygód z polowania 
myśliwych zgromadzonych w soroczyskiej kuchni, które wprawdzie toczyły się po 
ukraińsku, to przecież wtedy nie miałem trudności ze zrozumieniem czegokolwiek, 
i jeszcze dużo o wilkach czy o wilku, lecz czy, że jakiegoś upolowano, czy że 
nie upolowano żadnego, że wymknęły się wszystkie, tego naprawdę nie pamiętam, 
jak zresztą nie zapamiętałem z tego wieczoru wielu jeszcze innych rzeczy. Ale 
pewnie nie byłbym daleki od prawdy, gdybym powiedział, że skończył się on 
podobnie jak tamten poprzedni wieczór w Soroczyskach - kuksańcem Mikołaja w mój 
bok, moim „dobranoc" i wędrówką we dwójkę przez dziedziniec w mroźnej ciemności 
na górkę do znajomej już dobrze oficyny spać.
* * *
Potem? Co było potem? Upłynęły miesiące. Zdarzyła się wówczas ta tragedia z 
Mikołajem, zmieniająca cale jego życie, tylko że zanim ją przybliżę, przybliżyć 
muszę to drugie, jakże ważne spotkanie z tamtą śliczną chichotką z polowania 
jesiennego, która zdradziła mi tajemnicę srebrnego i zarazem cholernego lisa. To 
było pierwszego albo drugiego września, zameldowałem się już u pijarów w 
Tarnopolu, choć dopiero najbliższy poniedziałek zapoczątkować miał szkolny rok, 
„zbijałem bąki" po mieście, Marasie ujrzałem w grupce
48__________Włodzimierz Odojewski___________
dziewcząt w jej wieku, idącą ulicą, ukłoniłem się, a ona odłączyła się od 
tamtych, podbiegła ze śmiechem i błyszczącymi oczami, i wtedy zaprosiłem ją na 
lody.
Usiedliśmy w kawiarni w pobliżu farnego kościoła. Za oknem, ulicą pełną słońca, 
ludzie ciągnęli na pobliski targ lub z powrotem z targu, naprzeciwko na 
obszernym wybiegu z wyjazdowej z podwórza bramy kilku wyrostków grało w 
„pieniążki" z rozmachem rzucając je o mur, potem odmierzali rozstawionymi 
palcami odległości między odbitymi od muru monetami, a tymi już wcześniej tam 
leżącymi na bruku; z surowymi minami wyliczali sobie ilości wygranych punktów. 
Uśmiech nie nikł z twarzy Marusi dopóki mówiliśmy o czekającej nas szkole, 
jeszcze o wakacjach (spędzałem je na obozie harcerskim na Polesiu, ona u 
krewnych pod Zaleszczykami nad Dniestrem), spoważniała, gdy zapytałem o to, co 
dzieje się w Soroczyskach. „Ach... Mikołaj!" wyrwało jej się w odpowiedzi 
głębokie westchnienie z ust i zaraz dodała cicho, jakby ktoś nas podsłuchiwał: 
„Powinieneś doń zajrzeć do szpitala", „Co ty?! Co się stało?!" wykrzyknąłem, a 
ona: „Myślałam, że wiesz, tylko nie chcesz mówić o tym. On strzelił..." i 
utknęła w połowie zdania, „Jest w szpitalu? Strzelił?! Postrzelił się na jakimś 
polowaniu?", złapałem ją za łokieć i ścisnąłem, jakbym chciał nakłonić do 
szybszego mówienia, wyswobodziła łokieć, krzywiąc się: „Masz łapska jak drwal", 
„W szpitalu?!". „No, on sam strzelił sobie w pierś" dokończyła, a ja znowu za 
łokieć ją złapałem, natychmiast jednak przypominając sobie, że mam łapska jak 
drwal, puściłem i jedynie: „Co się stało?! Jezus, Maria!" wykrzyknąłem, „Co się
... i poniosły konie
49
stało?!", a ona: „No przecież mówię! Że strzelił sobie w pierś". I tu zaraz 
Marusia rozwinęła przede mną opowieść, która - okazało się - dla mnie miała swój 
początek przed rokiem, tegoż późnojesiennego dnia, kiedy po nocy przespanej w 
łóżku odstąpionym mi przez Mikołaja, wyruszyliśmy o świcie w wertepy Pan-talichy 
uganiać się za osławionym srebrnym lisem.
Dopytywała się: „Czy może pamiętasz tę czarnooką krasawicę, co na tamtym 
polowaniu towarzyszyła Stiopce Poliszczukowi. Taki trochę po wojskowemu ubrany 
jegomość. Rzucający się w oczy. Lekarz ze Lwowa. No nie, skądże miałbyś go 
pamiętać...", a ja, że oczywiście, pamiętam, nawet dobrze i że wtedy z parę razy 
Mikołaja pytałem kto to taki, czymś bowiem wyróżniała się ta para, urodą, 
ubiorem, postawą, że już teraz, jak się wyróżniała, nie mógłbym powiedzieć, ale 
że wyróżniała się bardzo, pamiętam. „Mikołaj poczęstował mnie w odpowiedzi nader 
osobliwą historyjką..." powiedziałem ze śmiechem wzruszając ramionami, „Że to 
siostra jakiegoś atama-na...", „Koryckiego!" wpadła mi w zdanie Marusia, „No 
może tak, nie zapamiętałem nazwiska" i po zaledwie krótkim namyśle: „Mikołaj... 
był jej widokiem... poruszony. Nawet bardzo" dopowiedziałem ostrożnie, „Zgadza 
się" przytaknęła skwapliwie, „To i z jej właśnie przyczyny próbował pozbawić się 
życia. Kocha się w niej po uszy!", „Co ty mówisz, co ty mówisz..." szeptałem nie 
mogąc się wyzwolić z osłupienia, a Marusia: „Chociaż to wybór więcej niż 
niecodzienny, bo Mikołaj zbliża się dopiero do matury, a Iryna ma dwadzieścia 
dwa albo trzy lata, architekturę niebawem
50__________Włodzimierz Odojewski___________
J
skończy we Lwowie, jakaż to z nich mogłaby być para?! Poza tym są spokrewnieni. 
A jednak wpakował sobie kulę z czegoś tam prosto w pierś. Bo ona, kiedy    — 
tylko spostrzegła, że coś się z nim takiego dzieje, to usiłowała trzymać się z 
daleka".
Tu Marusia wprowadziła mnie w zawiłości owej historii rodzinnej zakończonej 
Mikołaja nieszczęściem. Streszczając jej opowieść, to mówiła mniej więcej tak 
oto: że Iryna była sierotą, wychowanką krewniaków, starych Damiatyczów. Jej 
ojciec służył kiedyś dawno temu pod Piłsudskim, potem u Petlury, albo najpierw u 
Petlury a potem pod Piłsudskim, a jeszcze potem, podobnie jak wielu oficerów od 
Petlury wyemigrował na Zachód. Mówiła, że to w Paryżu go, wracającego do domu, 
gdzie mieszkał, o zmroku dziabnięto sztyletem w bramie. „Jakiś Żyd od nas. 
Podobno tamten miał na sumieniu pogrom starozakonnych w jego miasteczku. Tak 
tłumaczył później ten Żyd we francuskim sądzie, gdzie został w końcu 
uniewinniony". Potem mówiła, że matka Iryny też w Paryżu zakończyła życie. Że 
zmarła wkrótce na serce, brat zaś, dużo starszy (ten ataman, co słyszałeś!), 
poszedł swoją drogą; raz tu, raz tam, niewiele o nim wiadomo. A jeszcze potem 
opowiedziała, jak to dziewczynkę przygarnęli Damiatycze. Tak więc, zanim po 
latach przeniosła się do innych krewnych do Lwowa, żeby tam studiować, była 
długo w soroczyskim posiołku nieodłączną towarzyszką Mikołaja. Razem wożono ich 
do szkoły, razem chodzili strzelać króliki, razem na ryby, konie również 
ujeżdżali razem. Że ona udzielała mu korepetycji, kiedy był za-późniony w 
matematyce, że była dla niego siostrą
... i poniosły konie____________57
i matką jednocześnie. Bo matka Mikołaja zmarła przy porodzie trzeciego syna. 
„Przez długie lata zawsze razem, nie do rozłączenia, jakby byli bliźniaczym 
rodzeństwem", tak relacjonowała tę historię Marusia. I że ona nie wie, co 
Mikołajowi strzeliło do głowy. Przecież chyba nie to, że Iryna za niego wyjdzie 
za mąż, tyle lat różnicy i bliskie by to było kazirodztwu prawie. A jednak, 
kiedy ona poznała we Lwowie tego Polisz-czuka i pozwoliła, żeby on się wokół 
niej zakręcił (zapraszała go również do soroczyskiego posiołka, sam wtedy 
widziałeś), to Mikołaj zmienił się nie do poznania. Że on cierpiał katusze, 
mówiła Marusia. Że zapamiętywał się w nauce. Przeskoczył jedną klasę, zdając na 
celująco, tak się uczył. Jak wariat! Teraz nawet miał jako eksternista zdawać 
maturę. Jakby się ścigał z czasem, jakby Irynę chciał dogonić, pochwycić gdzieś 
na jej drodze, zatrzymać, przegonić. „Ty go dłuższy czas nie widziałeś, zmienił 
się nie do poznania!" powtórzyła Marusia. „Nie potrafił sobie z sobą poradzić" i 
że to tak musiało się zakończyć, kiwała głową, a ja: „Co za nieszczęście!", a 
ona: „Wszyscy teraz tak mówią, nieszczęście, wszyscy teraz tacy mądrzy. Na 
dziadkowej jakiejś tam flincie musiało się zakończyć". A potem opowiadała, że to 
była niedziela. Że bardzo uroczysta. Pół okolicy się zjechało. Bo tym dwojgu 
ślubu udzielał w Soroczyskach pop aż z Tarnopola. „Irynie Koryckiej i temu 
Poliszczukowi" wyjaśniła. A po mszy to oni wracali nie tą, co się tam zwykle 
jeździ drogą, tylko dziką, przez dolinę kurhanu, „Ich przodek", „Wiem, wiem" 
uciąłem, a Marusia, że tam się jeździ po chrzcinach, po ślubach, z trumną na 
ramieniu przed
52___________Włodzimierz Odojewski___________
pochówkiem też, przypominała pilnie, a ja, że wiem, wszystko wiem, powtarzałem 
zniecierpliwiony i żeby mówiła dalej, a ona, że jak Roman Jewhen zatrzymał konie, 
to już ci państwo młodzi tam byli, bo jechali na przedzie. Oni tam na poboczu 
kurhanu wtedy nad nim stali, już z ziemi go dźwigali; Iryna i ten jej teraz mąż, 
ten Poliszczuk. I że Mikołaj żył, dodała, bo kula przedziurawiła aortę, serce 
zaś zostawiła całe. „Nie zdzierżył tego, co się z Iryną stało. Że ona wyszła za 
tamtego". I na koniec Marusia dodała, że nikt potem nie mógł sobie przypomnieć, 
czy on w ogóle na tym ślubie w cerkwi był, czy nie był. „Iryna mieszka teraz u 
teściowej w posiołku Wiaty. Albo już znowu we Lwowie, bo ona chce ukończyć swoje 
studia".
A potem jeszcze raz o tym - bo tak była swą relacją przejęta - że jak go tamci 
leżącego na poboczu kurhanu zobaczyli, to myśleli, że się modli, a się 
zatrzymali, żeby temu pod ziemią oblubienicę przedstawić; ona była przecież dla 
nich jak córka. I jak się zatrzymali, to dopiero z całkiem bliska przekonali się, 
że leży we krwi. I co się wtedy działo opowiadała. Że pewnie by go nie 
odratowano, gdyby nie ten Poliszczuk, doktor, który nim się pilnie zajął. Ledwo 
go do Humienisk dowieźli, myśleli, że nie wyżyje, tyle krwi się z niego wylało, 
ale wyżył. I tę ciężką drogę do szpitala tutaj w Tarnopolu wyżył też. Ale że 
kruchy bardzo. „Powinieneś go odwiedzić", to jeszcze na koniec powiedziała 
Marusia z naciskiem.
Siedzieliśmy w milczeniu, przypatrywaliśmy się sobie w zadumie. Ja w niepewności 
i trochę w popłochu, bo nie wszystko rozumiałem, szczególnie jak daleko
... i poniosły konie
53
zajść mogą sprawy uczuciowe pomiędzy mężczyzną i kobietą, a zwłaszcza kiedy to 
jest się już rzeczywiście mężczyzną prawdziwym, dla którego sprawy te mogą być 
sprawami życia i śmierci. Marusia, śmieszka, spoglądała bez uśmiechu, tak jakoś 
badawczo, może czekała, aż odgadnę jej myśli i jakieś pewnie tam w jej myślach 
rodzące się pytania i że odpowiem na nie, potem ten badawczy wyraz z jej oczu 
przepadł i: „Może się jednak wszystko jakoś ułoży. Że on się z tego wyliże" 
westchnęła. Zanim jednak znowu w jej oczach pojawiło się to coś znanego mi, 
błyszczącego, wyczekiwanego, jakby już, już zapalić się w nich miały iskierki 
śmiechu, westchnęła po raz drugi: „To dopiero jest miłość! Wprost wierzyć się 
nie chce! Jak w książkach".
* * *
Nazajutrz z samego rana wybrałem się do miejskiego szpitala. Podprowadzony do 
pokoju, w którym leżał Mikołaj przez szpitalną siostrę, zastałem u jego łóżka 
obu starszych jego braci, Witalista i Bazylego. Pod jedno z łóżek umknęły dwa 
psy włóczące się przedtem po pokoju, mieszanka setera z owczarkiem niemieckim, 
cofały się obronnie, potem skuliły się tam warcząc, bo siostra złapała wiszący 
przy umywalce ręcznik i zaczęła je tym ręcznikiem przepędzać, krzycząc: „Kto tu 
przyprowadził psy?! Wynosić się. Co za ludzie, co za hołota! Toż to szpital, nie 
podwórko!". Ale wcisnęły się, wciąż warcząc i szczerząc zęby, jeszcze głębiej 
pod jedno z łóżek i, zrezygnowana, dała im spokój; wyszła trzaskając drzwiami.
54__________Włodzimierz Odojewski___________
Bracia Mikołaja przywitali mnie bez entuzjazmu, byli zmieszani. A nawet, gdy 
nachyliłem się nad leżącym na łóżku Mikołajem, całując go w policzek, to wydało 
mi się, że są jak gdyby zawstydzeni tym, co zrobił i że w takim stanie ogląda go 
ktoś obcy; może to, co zrobił przerastało ich wyobraźnię? Być może. Obydwu 
znałem za mało. Mikołaj wydawał się wymizerowany bardzo, policzki miał 
zapadnięte, twarz uformowaną jakby z niezaschniętego gipsu i lejącą się, i 
śmiertelną, próbował kilka razy się uśmiechnąć, ale przychodziło mu to z trudem, 
przypominało jakiś grymas niechęci raczej, niż uśmiech. Staliśmy we trójkę wokół 
łóżka, każdy z innej strony, nachyleni patrzyliśmy na niego, nie wiem, co było 
na naszych twarzach, współczucie, wyrozumiałość, zachęta do wytrwania, do 
powrotu do aktywnego życia, do zapomnienia, nie przypominam sobie; on patrzył na 
nas i w jego wzroku coś się żarzyło, były tam jakieś nie chcące stamtąd zniknąć 
dociekliwe pytania. Ale chyba tylko w mojej twarzy potrafiłby znaleźć coś, co 
uznać mógłby za bardzo odległą aprobatę swojego czynu. A może jeszcze coś innego, 
nie aprobatę, lecz pewne zrozumienie. Spoglądaliśmy na siebie w milczeniu długo. 
Wydawało mi się, że z moim wzrokiem łączyła go nitka tego zrozumienia bardzo 
serdeczna i byłem pewien, że on wie to, co i ja wiem, że w jego życiu coś, jak 
wzburzona woda przez groblę, przewaliło się w czasie ulewnego deszczu, że on 
teraz będzie musiał znaleźć sobie zupełnie inne reguły postępowania na ten nowy, 
otwierający się przed nim etap życia, jakiś nowy przepis, nową receptę, i że On, 
to będzie od tej chwili już zupełnie inny Mikołaj, może jesz-
... i poniosły konie____________55_
cze z tamtym poprzednim mający coś wspólnego, ale chyba niewiele, tak myślałem.
Rozmowa z braćmi Mikołaja nie kleiła się, ale byli dyskretni, wycofali się w 
pobliże łóżka w końcu sali, gdzie leżał jakiś ich ziomek, chyba znajomy z 
okolicy, z nim wdali się w poufałą pogawędkę po ukraińsku, zostawiając mnie z 
Mikołajem, który wodził za mną wzrokiem, jakby nie chciał od siebie puścić; 
widać było, że coś chce mi powiedzieć, a może czegoś ode mnie się dowiedzieć, 
ale albo nie przechodziło mu to przez usta, albo żeby mówić był za słaby. Kiedy 
usiadłem na brzegu łóżka i wziąłem jego dłoń w swoją, drżała. I tak trzymając go 
za rękę, mówiłem, żeby coś w ogóle mówić, to drżenie jego dłoni wciąż czując, 
napełniające mnie lękiem, bo to było tak, jakby w pobliżu przystanęła śmierć i 
pochyliła się nad jego łóżkiem; więc mówiłem o różnych rzeczach ważniejszych, 
mniej ważnych, zupełnie nieważnych, co czytałem ostatnio, gdzie przebywałem na 
wakacjach, co tam gdzie byłem robiłem, z kim zawarłem ciekawą znajomość, różne 
rzeczy, nie wiem czy interesujące, ale aby tylko mówić, wciąż szukając w jego 
oczach uwagi, i choć widziałem i czułem, że towarzyszy mojej opowieści, to 
jednocześnie, że myślami jest gdzie indziej. Wreszcie przerwałem i wpatrywałem 
się weń w milczeniu. A on zrazu nic nie mówił, a potem zapytał głosem nie 
głośniejszym niż westchnienie, czy ja go też potępiam. „Potępiam?! Kto cię 
potępia?!" zareagowałem na to ostro, „Przecież chyba nie bracia?", „No nie, 
bracia pewnie nie, ale wielu... Na pewno Iryna" szeptał, „Co ty mówisz, 
człowieku! Dlaczego miałaby cię potępiać Iryna? Znając kobiety,
56__________Włodzimierz Odojewski___________
to męskie zainteresowanie im tylko imponuje" powiedziałem i się trochę zdziwiłem, 
skąd ja to wiem, a on pierwszy raz jak gdyby się uśmiechnął, choć raczej był to 
zaledwie cień uśmiechu, i powiedział: „Wdarłem się pomiędzy jej miłość i miłość 
tego mężczyzny. Uczucie, to sprawa między dwojgiem tylko ludzi, nie ma tam 
miejsca na trzeciego, jeżeli to miłość prawdziwa. A ja się wdarłem, jako ten 
trzeci. To był gwałt, to był grzech. Właśnie dlatego, że ją kochałem, nie 
powinienem był tego czynić. Powinienem uszanować jej wybór. To był gwałt, to był 
grzech" powtórzył, a ja błądziłem dłonią po wierzchu jego dłoni i bezradnie 
myślałem, że o miłości mężczyzny i kobiety to ja tak naprawdę nie wiem wiele, 
małżeństwo mych rodziców się rozpadło, zanim cokolwiek więcej zrozumiałem nad to, 
że stała się mi krzywda, rozjechali się po świecie, swoje uczucie do mnie 
wyrażali nadsyłanymi prezentami, które czasem były mi obojętne, czasem budziły 
złość albo obrzydzenie nawet, zawsze przy tym żal, przygarnęli mnie wujostwo z 
Humienisk, sami bezdzietni, na pewno kochali mnie bardzo, ale to było jednak coś 
innego, niż miłość prawdziwych rodziców, moje doświadczenia w materii związków 
kobieta - mężczyzna były niezmiernie skromne, a jednak, gładząc Mikołaja dłoń i 
spoglądając na jego wymizerowaną twarz, nie wiem dlaczego, ale poczułem się 
starszy od niego, dojrzalszy, mądrzejszy, i myślałem, że ja tego, co on zrobił, 
nie zrobiłbym na pewno.
Psy ośmielone, że ich nikt nie przepędza, wypełzły spod łóżka, znowu zaczęły z 
poszczekiwaniem uganiać się po pokoju, a choć w końcu zjawiła się ich 
właściciel-
_______________... i poniosły konie_____________57_
ka, jakaś babina ze wsi (przyniosła ze stojącej pewnie pod szpitalem furmanki 
leżącemu w pokoju mężowi owoce w torbie), to nie miała wcale zamiaru ich 
uspokajać, ja zaś, starając się pokonać wzmagający się hałas, mówiłem Mikołajowi 
o miłości. Że to nieprawda, że jest jedna na całe życie, choć to prawda, że się 
taka nieraz zdarza, ale niezmiernie rzadko. Że jak wszystko na świecie i miłość 
może gasnąć, jedna kończyć się może, druga zaczynać. Może się powtarzać, 
wybuchać z nową siłą. Że czasem trzeba jej szukać wiele lat, różnie to bywa. A 
potem, że czas koi najdotkliwsze zawody, mówiłem. I że to, co „później", to 
niekiedy zaistnieć może z jeszcze większą intensywnością. Z większą dojrzałością, 
z większą roztropnością, mądrością i radością. Tak mówiłem. I że może nawet ma 
to wtedy stokrotnie większą wartość. Daje więcej szczęścia. Może pełniejszego. 
Tak go przekonywałem. A Mikołaj: „Ty w to wierzysz?" zapytał szeptem i jakoś tak 
bardzo żarliwie, że zrozumiałem, od mojej odpowiedzi zależy być może spokój jego 
ducha, więc: „Wierzę" odparłem. Wkrótce jednak przekonać się miałem, że w każdym 
razie on nie wierzył.
* * *
Potem się wszystko pogmatwało jeszcze bardziej, jeszcze bardziej poszatkowało. 
Mikołaja na pewien czas straciłem niemal zupełnie z oczu, zaraz bowiem po 
maturze zgłosił się do seminarium duchownego w Pe-ropalewkach. Nie wiem, 
dlaczego jego decyzja wzbudziła we mnie zrazu opór, a potem lęk.
58__________Włodzimierz Odojewski___________
Seminarium znajdowało się przy klasztorze J. Pojechałem tam pod koniec lata, 
żeby się z Mikołajem zobaczyć, pamiętam zaledwie jakieś blade przebłyski z tej 
mojej wizyty. Zaczęły się właśnie wczesne deszcze, tego dnia jednak nie padało, 
było tylko mgliście, niby ciepło, jednocześnie chłodno. Czułem jakieś takie 
drobne wewnętrzne drżenie z podniecenia. Pamiętam, jak Mikołaj wyszedł do mnie 
do refektarza i siedzieliśmy później obok siebie na dębowej ławie za stołem, 
który pewnie w innej porze dnia był miejscem posiłku alumnów, nie patrzyliśmy na 
siebie, ale na przeciwną ścianę, na której wisiała olbrzymia ikona Chrystusa 
Władymir-skiego i mówiliśmy, jakby każdy z nas do siebie samego mówił. Jakby 
każdemu z nas coś innego leżało na sercu i chciał to jakoś głośno wyrazić, zanim 
rozstaniemy się na długo. Ale nie o miejscu, gdzie Mikołaj teraz przebywa i 
przebywać będzie kilka lat, ani o jego teraz otoczeniu, ani jak w tym otoczeniu 
się znajduje, ani wreszcie, jak w ogóle się czuje, ale o Bogu, do którego trafia 
się przez cierpienie i miłość i że cokolwiek się stanie, stanie się jak Bóg 
zechce. I jak pokieruje. To mówił on, co mówiłem ja, nie pamiętam. Jeszcze wtedy 
nie było we mnie żadnego buntowniczego nastroju. Ale w tym, co mówiłem było 
pewne zrozumienie jego intencji. Jego spojrzenie pamiętam zamyślone i że potem 
powiedział, że gdyby nie poszedł do seminarium, poszedłby do wojska (nie 
zapytałem, jakiego, nie śmiałem), że czasy zbliżają się niedobre, trzeba będzie 
wzmożonego wysiłku, żeby przetrwać i innym życie ocalić. On wybrał jednak służbę 
Bogu, w tej służbie więcej dobra uczynić może, niż w innej. Takie jest jego 
przekonanie.
... i poniosły konie____________59
A później nie widziałem go długo. Dopiero, kiedy składał pierwsze ślubowanie. To 
było późną wiosną trzydziestego dziewiątego roku. Pojechałem do Pero-palewek.
W tej wypełnionej wiernymi bocznej nawie klasztornej cerkwi stałem w pobliżu 
jego rodziny, w cieniu filaru uchodzącego coraz większymi freskami w górę, i 
opierając się o ścianę. Miałem łzy w oczach i panicznie się bałem, że nie zdołam 
powstrzymać głośnego szlochu. Melodia śpiewu cerkiewnego płynąca z kry-łosu obok 
„carskich wrót" wydawała się jednostajna, jakby na kilku tonach tylko, 
powtarzała się w jakichś wielokrotnych zapewnieniach o czymś, może o głębokiej 
wierze, może o pokorze, z jaką przyjmować należy wolę Pana, może o miłości do 
świata i ludzi. Słyszałem w niej coś usilnie błagającego, bo może ta wiara nie 
była wcale taka łatwa i należało ją umocnić i się w niej utwierdzić? A słowa w 
cerkiewnym języku brzmiały uroczyście, podniośle i wydawało mi się, że ze 
smutkiem jednocześnie, że ta wiara wciąż nie jest na tyle silna, by spodobać się 
Panu. Jak gdyby te słowa i mojemu smutkowi, być może, towarzyszyły wiernie, już 
nie pamiętam. Zapamiętałem za to trwale zapach kadzidła, szelest złoconych szat 
duchownych, powolne ruchy rąk popów podsuwających wiernym do ucałowania święte 
księgi, migotliwy blask licznych świec i ruchliwe refleksy tego blasku na 
ścianach, raz pojawiające się, raz znikające. Nie mogę natomiast spośród alumnów 
wydobyć z pamięci postaci Mikołaja, jakby wtopił się wówczas bez reszty w 
gromadę innych seminarzystów.
60__________Włodzimierz Odojewski___________
I już był wrzesień trzydziestego dziewiątego roku. Niemcy wdarli się w kilku 
miejscach w granice kraju. Miał to być mój rok maturalny, lecz nie pojechałem do 
szkoły. Co w pamięci pozostało z tych pierwszych dni tamtego września? Tylko coś 
takiego, jak gdyby uderzenie tępym narzędziem w ciemię i całkowite ogłuszenie. 
To wszystko, co się działo, było nieprawdopodobne, nieprawdziwe, nie 
zasługiwałoby w ogóle na uwagę, gdyby nie komunikaty radiowe, bez przerwy 
powtarzające to, co się stało. Te wiadomości w głowie szalały, przewalały się 
jak burza, całe ciało bolało.
Wojna toczyła się zrazu daleko od nas, nawet bomby dźwigane przez samoloty 
spadały na miasta gdzieś daleko i wiadomości stamtąd, z zachodu czy ze środka 
kraju, też były dalekie, tylko że z dnia na dzień czarniejsze, coraz głębiej 
wnikające w świadomość, coraz bardziej przytłaczające. Radio było wciąż włączone, 
bez końca słuchaliśmy tego: „Uwaga, uwaga...nadchodzi..." Wujostwo mówili, że 
trzeba odczekać, w Niemczech przecież nie ma co jeść. Krewny wujostwa, 
przypominała wujenka, w której oczach była wiara w to co mówi, mieszkający w 
Berlinie i ich co roku odwiedzający, powracając z Polski przemycał zwykle przez 
granicę na stronę niemiecką pół walizki kiełbas i szynki przykrytych dla 
niepoznaki bielizną, jakże więc mogli wygrać wojnę, tacy zabiedzeni, głodni, 
niemożliwe!? I z moją szkołą też trzeba było odczekać, tak mówili wujostwo. W 
ogóle ze wszystkim. A potem już nie było na co i czego odczekiwać, już przez 
miasteczko z przeciwnej strony, niż ta, w którą wpatrywaliśmy się od kilku dni, 
przetoczyły się sowieckie taczanki i to,
... i poniosły konie
61
co się tam na zachodzie kraju ostatnio działo, powtórzyło się tutaj, dotykalne 
na odległość wyciągniętej ręki i stało się również naszym doświadczeniem.
Co z tamtych dni zapamiętałem najdobitniej, naj-trwalej? Otóż watahy włóczących 
się sowieckich żołnierzy przetrząsających domy w poszukiwaniu broni, naprawdę 
zaś dla rabunku, bo w czasie tych rewizji zawsze coś ginęło i że karabiny mieli 
wiszące na kawałku konopnego sznura, takimże sznurem płaszcze przepasane też i 
okropne, pofałdowane na łydkach buty, jakich nikt nie widział u nas przedtem. 
Całe miasteczko się śmiało, a my chłopcy najgłośniej. Ale ochota do śmiechu 
prędko nas opuściła, gdy ten czy ów ze starszych został nocą pod karabinami 
wyprowadzony z mieszkania, zabrany i do domu nie powrócił, a rodzina nigdzie 
dopytać się nie mogła o jego los. Więc powiało grozą. Porządku zaś pilnować 
miała ludowa milicja, która składała się z miejscowych Ukraińców i kierujących 
nimi oficerów, najczęściej Żydów z któregoś z okolicznych miast. Jednakże co to 
były za porządki! Zaczęły się aresztowania pośród tych, którzy coś znaczyli i 
wuj, który miał na skraju Humienisk niewielki folwarczek, przede wszystkim 
jednak działał w okolicy jako adwokat cieszący się uznaniem zarówno Polaków jak 
Ukraińców, poczuł się zagrożony, więc zdawszy prędko w czyjeś tam ręce opiekę 
nad gospodarstwem, zarządził jednego dnia spieszne pakowanie najpotrzebniejszych 
rzeczy na wóz i, kiedy tylko zapadł mrok, opuściliśmy Humieniska i pojechaliśmy 
do Soroczysk, a tam przycupnęliśmy chyłkiem u brata miejscowego popa, też jak 
wuj prawnika, jego kolegi
62__________Włodzimierz Odojewski___________ '   *-
z uniwersytetu. Miaio to być na kilka dni tylko, zanim uda nam się potem dotrzeć 
do Lwowa, w dużym mieście wydawało się wujowi bezpieczniej, lecz nasz pobyt w 
Soroczyskach wydłużył się do kilku tygodni. Zapamiętałem ten czas jednak tak 
ostro nie dlatego, że był dla nas względnie spokojnym czasem, ale że znajdujący 
się w najbliższym sąsiedztwie soroczyski zaścianek należący do Damiatyczów 
dotknęło wtedy straszliwe nieszczęście.
Choć najistotniejsze szczegóły tej historii znam z cudzych opowiadań tylko, to 
jednak utkwiła mi w pamięci, jakbym od początku do końca oglądał wszystko na 
własne oczy. Poszło podobno o srebrnego lisa, na którego zapolowało trzech 
włóczących się po okolicy sowieckich sołdatów; tak w każdym razie gadali ludzie 
z sąsiedztwa, roztrząsając wydarzenie na wszelkie możliwe strony. Że po krótkim 
czasie gonienia i obstawiania zastrzelili go bez żadnego trudu, to nikogo nie 
dziwiło, lis był przecież na wpół oswojony; te coroczne, kilkakrotnie 
powtarzające się polowania na niego, zapewne podobnie jak polujący nań myśliwi, 
nawyki przyjmować jako zabawę; podszedł im blisko na strzał tym bardziej bez 
lęku, że nie towarzyszyły im psy. Ale jeszcze tego samego dnia dwóch z tej 
trójki sołdatów zostało u wylotu doliny kurhanu przez kogoś zastrzelonych, co 
ludzie natychmiast połączyli z zabitym lisem; aż trudno uwierzyć, czy w tym 
tkwił choć łut prawdy, ale tak to komentowali. Bo zaraz, tejże nocy jeszcze, 
zjechał do zaścianka dwiema ciężarówkami sowiecki oddział żandarmerii wojskowej 
i z godziny na godzinę posiołek Damiatyczów gruntownie oczyszczo-
... i poniosły konie
63
no z mieszkańców. Załadowano tę liczną rodzinę błyskawicznie na ciężarówkę (w 
każdym razie tych jej członków, których tam tego wieczora zastano) i wywieziono 
wszystkich w nieznane, pod zabudowania zaś futoru podłożono ogień.
Łuna postawiła na nogi całą gminę, ktoś jednak, kto z otoczonego i palonego 
zaścianka zdołał się wyrwać i dobiec do Soroczysk, powstrzymał ludzi od ruszenia 
od razu sąsiadom z pomocą, potraktowane by to zostało przez sowieckie władze bez 
wątpienia jako bunt, jako rebelia, może nawet powstanie, więc dopiero nazajutrz 
z rana kilka osób, wśród których był wuj, i ja też się jakoś tam znalazłem 
(przyczepiwszy się na siłę, wbrew jego woli, bo uważał, że to niebezpieczne), 
ruszyliśmy do zaścianka Damiatyczów. Ale tylko, ażeby po raz któryś w tym czasie 
doświadczyć raz jeszcze tego nie do pokonania poczucia zupełnej bezbronności i 
bezsiły, przeżywanego od września. Albowiem na polanie między strumieniem a 
stawami, gdzie stał rozbudowany o boczne skrzydła i przybudówki futor, nie 
zostało nic. Dosłownie! Przerażająca pustka! Ziemia była wciąż rozgrzana, 
wionęło na nas z dołu gorącem i w powietrzu unosiły się tumany czarnego pyłu, 
mimo że dzień był bezwietrzny. Przed nami rozciągała się czarna, płaska 
przestrzeń ze sterczącymi ze zgliszczy paroma kamiennymi podmurówkami pośrodku, 
tu i tam leżała jakaś belka, tu i tam jakaś na wpół zwęglona deska, a jeżeli się 
tylko na chwilę przesunęło wzrok z tych podmurówek środkowej części futoru na 
boki, to odsłaniał się widok, który - wydało mi się - dobrze znałem z jakiejś 
książki z ilustracjami albo może
&4___________Włodzimierz Odojewski_____________
z jakiegoś albumu, to była czarna, płaska pustynia. W każdym razie kawałek 
takiej pustyni. Bo kiedy przystanęliśmy kilkadziesiąt kroków wcześniej, 
zatrzymani powiewem gorąca bijącym stamtąd, to tak to wyglądało; wuj być może 
nawet powiedział coś w tym sensie: „Pustynia", i widok ten tak został utrwalony 
w moich oczach i w pamięci, i pod tą nazwą właśnie, pustynia. Zapamiętałem 
jeszcze, jak przybyli mężczyźni krążyli po pogorzelisku, patrząc pod stopy, ten 
i ów rozgrzeby-wał butem czarne popioły, pochylał się i coś podnosił, co potem 
niósł na jedno miejsce z boku, gdzie skorup, garnków i czegoś tam podobnego 
wciąż przybywało.
I ja także krążyłem po pogorzelisku, szurając butami, może tylko tamtych 
naśladując, może istotnie czegoś szukając, przesuwając coś butem w popiele, 
prawie nie znajdując w sobie myśli, dlaczego to robię, czego szukam, niekiedy 
tylko przystawałem, czubkiem buta wydobywałem z popiołu na wierzch kawałek 
jeleniego rogu, innym razem osmaloną na brąz szablę ze szczęki dzika, i szedłem 
dalej, aż oczy spoczęły na połówce pięknej, niebiesko-białej filiżanki z 
nienaruszonymi saskimi znakami u spodu, leżącej obok kawałka nadpalonego 
meblowego drewna, i pochyliłem się i podniosłem jedno i drugie, i oddmuchałem 
porcelanę z pyłu, odczyściłem palcami z popiołu i wtedy gwałtowna fala 
wspomnienia przeniosła mnie błyskawicznie w jakiś przedwojenny zapomniany rok, 
może kiedy zatrzymałem się tu po raz pierwszy, zaproszony na polowanie na 
srebrnego lisa, może nawet wcześniej, kiedy byłem tu ze stryjem, a zapomniałem, 
bo obraz był prawie zamazany, który to pobyt przypomniał mi później Mikołaj, 
albo
______________... i poniosły konie____________6J
może jednak później, bo tym razem obraz był nad wyraz dobitny, nie niknący. W 
oczach stanął mi jakiś obszerny pokój starego, środkowego domu, może pokój 
jadalny, może do przyjmowania gości, może dla uroczystości rodzinnych 
przeznaczony: dwie oszklone smukłe szafy ustawione naprzeciwko siebie, z drewna 
ciężkiego, sczerniałego, tu i ówdzie ze śladami żuchw komików, roboty może i 
miejscowej, ale na wzorach południowych i sprzed stu albo dwóch setek lat, i 
zaraz rząd trofeów myśliwskich, przeróżnych rogów, czaszek zwierzęcych, 
wypchanych ptaków, pod nimi zaś na tych ścianach poniżej przeróżna stara broń. A 
w środku ta-kiż, ze sczerniałego pokornikowanego drewna stół pomiędzy dwoma 
rzędami krzeseł, i dwa dostojne fotele na obu jego krańcach. Wszystko w jednym 
szybkim błysku wspomnienia. Ja, stojący w tym najobszernym pokoju, w domu, wtedy 
wśród jeszcze żywych, a nie umierających czy już umarłych kamiennych murów. I 
zaraz (może to z tych smukłych szaf właśnie, nie wiem, nie pamiętam), spoza ich 
szyb okiennych wychylające się do mnie pasy słuckie, myśliwskie i z żelaza 
rycerskie, i pieczęcie, i medale, i monety, a obok tego stare, ziemią i wilgocią 
przeżarte żelazne ostrogi, i tabakierki, i pierścienie, i pieczęcie herbowe, i 
jakieś ledwo rozpoznawalne pozostałości starej broni ręcznej, pewnie skądś 
wykopanej, i ta porcelana właśnie, ta porcelana niebiesko-biała, z której 
serwisu fragment filiżanki trzymałem w dłoni, oddmuchałem i wytarłem z popiołu 
palcami, i myśl, która po głowie goniła inne myśli: żyliśmy niby razem, ale 
osobno, niby się znaliśmy, ale się nie znaliśmy, może byliśmy blisko, ale 
zarazem daleko,
66__________Włodzimierz Odojewski___________
może się zbliżaliśmy ku sobie, ale może oddalaliśmy i zastanawiałem się, co by o 
tym pomyślał albo co powiedziałby wuj, gdybym wujowi powiedział, co pomyślałem. 
W każdym razie mniej więcej to pomyślałem. Wciąż przecierając fragment filiżanki 
w palcach. A potem włożyłem ją do kieszeni kubraka ostrożnie, zastanawiając się, 
czy ją do jakiegoś domu, w którym zamieszkam, dowiozę, ale nie, nie dowiozłem. I 
poszedłem dalej przez pogorzelisko, dalej rozgrzebując popiół czubkami butów. 
Wśród tych mężczyzn z Soro-czysk, którzy przybyli razem z nami.
Jeszcze zapamiętałem dobrze, co mówili, że nie ma żadnych ludzkich ciał w 
popiołach i że nie ma także ciał zwierząt, prócz kilku zwęglonych psów. 
Najbardziej jednak zapamiętałem ten wprost osłabiający zaduch spalenizny i wciąż 
bijące od ziemi z dołu gorąco. I - żeby to nie wiem jak brzmiało 
nieprawdopodobnie i arcydziwacznie - słowa ludzi krążących pośród pogorzeli: 
„Lis", „To przez tego cholernego lisa!", „Lis?", „No, bo zastrzelono im lisa...", 
„Skoro ten lis miał dla nich takie ważne znaczenie!?", a także: „Dziwni oni 
byli" mówili jedni, i nawet: „Całkiem zwariowani" mówili inni, ale nikt nie 
mówił, gdzie Damiatyczów wywieziono. Zdaje się, że dla wszystkich wszystko było 
jasne. Że zapewne gdzieś na miejsce, skąd zbierano ludzi do transportu, który 
wkrótce podąży na wschód. Czekały tam na nich wagony odstawione na bocznych 
kolejowych torach, zawsze w pewnej odległości za stacjami. Zawsze gęsto 
obstawione strażnikami. Takich transportów namnożyło się w tamtym czasie, że 
trudno się było doliczyć.
_______________... i poniosły konie_____________67_
Tam, w Soroczyskach jeszcze, dogoniła nas wiadomość od Mikołaja. Żył. Obydwaj 
jego bracia prawdopodobnie żyją też. Przywiózł ją człowiek znany nam tylko ze 
słyszenia. I mnie, i wujowi, jednak z odrębnych źródeł, bo mnie to wcześniej od 
Mikołaja. Ten człowiek zawsze, kiedy tylko w naszym domu z czyichś ust padało 
jego nazwisko, wywoływał zdziwienie. Ciekawość i zdziwienie. Człowiek ten 
nazywał się Korycki. I jeżeli u wuja nazwisko to budziło natychmiast dziesiątki 
skojarzeń i obaw, bo jako prawnik znał z bliska jego zamieszanie w sprawę 
zamachu na pociąg, to ja takich obaw nie miałem i z pojawienia się w naszym 
pobliżu atamana, o którym wspominał mi kiedyś Mikołaj, tak go nazywając, kiedy 
po raz pierwszy uczestniczyłem w polowaniu na srebrnego lisa, ucieszyłem się. 
Zjawił się u miejscowego popa, u którego brata mieszkaliśmy, wcześnie rano na 
mszy, po mszy zaś powiedział mu, że przyjdzie ponownie, ażeby z nami się spotkać, 
ściślej: że spotkać chce się ze mną.
Kiedy do nas przyszedł, wpierw mówił o Mikołaju. Nie zdradził skąd wiedział, 
gdzie się znajdujemy, u kogo się ukrywamy. Że Mikołaj żyje, ale wcale nie jest z 
nim dobrze, mówił. Wuj i wujenka też słuchali uważnie. Twarz mężczyzny była 
czerstwa, opalona, jakby mieszkał pod gołym niebem albo służył w marynarce. 
Spojrzenie mknące gdzieś daleko za okno, zamyślone. Mówił, że z młodych 
pozostawieni w klasztorze zostali tylko ci, co już złożyli końcowe śluby, 
reszcie zaś kleryków nakazano powracać do domów, ale nie długo tam mieli 
szczęście pozostawać, bo po kilku dniach zgarnięto ich nocą na „czarne 
ciężarówki" i posłano na
68__________Włodzimierz Odojewski
wschód. Mówił, że Mikołaj nalega, abyśmy jak najprędzej uciekali na zachód, albo 
do jakiegoś większego miasta, że tam łatwiej się ukryć. „Komu, jak komu", 
dodawał od siebie ataman, „.. .ale panu wiele nie wybaczą z jego zawodowej 
działalności. A już na pewno uczestnictwa w wojnie bolszewickiej", i potem, że 
teraz, po wyborach, to rozleje się nowa fala terroru, że to będzie wzmożone 
oczyszczanie całego tego obszaru, który Sowieci zajęli, z wszystkich 
niewygodnych dla nowej władzy „elementów". W końcu jego twarz przybrała 
tragiczny wyraz, kiedy mówił o głosowaniu za przyłączeniem Wołynia i Podola do 
Ukrainy sowieckiej, że on był od tego jak najdalej, mówił do wuja, „Farsa, farsa! 
I będzie tutaj wkrótce tak, jak po Zbucza stronie wschodniej: głód, 
prześladowania, brutalna rusyfikacja". Słuchałem zdumiony. Bo przecież to on 
właśnie przed wojną walczył z polską władzą, pamiętałem. Ale nie mówiłem nic, 
wtedy jeszcze nie wszystko potrafiłem zrozumieć, tyle się na moich oczach 
zmieniło, tak jedno z drugim pogmatwało, tak poprzeinacza-ło, że już trudno było 
rozeznać się, gdzie prawa a gdzie strona lewa. A może ludzie się po prostu 
zmieniają? Korycki mówił też o Damiatyczach z Soroczyskiego zaścianka. Że ten 
transport, do jakiego załadowano ich całą rodzinę miał podobno odejść gdzieś za 
Ural.
Wuj postanowił wtedy, że musimy pośpieszyć w dalszą drogę. Że dotrzemy do Lwowa, 
tam zakwaterujemy się u znajomych, a co dalej, to się jakoś wymyśli na miejscu, 
byle nie zwlekać, ale nazajutrz okazało się, że uzyskanie kolejowych przepustek 
na podróż przekracza nasze możliwości. I wówczas tenże przed-
... i poniosły konie
69
wojenny uciekinier z Polski do Czechosłowacji, Korycki, jakby jakąś 
nadprzyrodzoną siłą wiedziony i świadom naszych kłopotów, pojawił się u nas 
powtórnie. „Że Mikołaj musiał opuścić klasztor" - taką tym razem przyniósł nam 
wiadomość, „Wymknął się w ostatniej chwili. Uciekł" mówił, „Wygarnęli z 
klasztoru wszystkich młodych, nawet tych po ostatnich ślubach. Ponoć do wojska 
na dalekiej północy. Ale kto to naprawdę wie, co oni z ludźmi zrobią. Mikołaj 
uciekł" powtarzał. Długo w noc radził potem z wujem o różnych możliwościach 
wydostania się na zachód. „Pod niemiecką okupacją nie ma Syberii. Może nie jest 
lepiej, ale nie ma Syberii". Siedzieli długo w noc nad mapą, wymieniali jakieś 
adresy, jakieś nazwiska, na które można się powoływać. Rano już go nie było. Ale 
wuj mu zawierzył i trzymał się pewnie tamtych od niego wskazówek, tak myślę.
* * *
Więc później czekała nas tylko żmudna i niebezpieczna droga. Już nie pociągiem 
do Lwowa, zresztą stamtąd tymczasem nadeszła wiadomość, że krewni, u których na 
zakwaterowanie wuj tak bardzo liczył, przepadli. Gdzie? Każdy wtedy wiedział, 
gdzie ludzie przepadają. A więc mieliśmy na zachód przedzierać się inną drogą. 
Czyżby tą, którą wujowi podsuwał wtedy w nocy Korycki? Nie wiem, nie pamiętam, 
wuj ze mną nie o wszystkim rozmawiał, dla bezpieczeństwa nie ze wszystkim 
dzielił się wówczas nawet z wujenką. Była to droga przez małe miasteczka, przez 
wioski. Przedzie-
70__________Włodzimierz Odojewski___________
raliśmy się wiejskimi szlakami. Na krótkie odcinki wynajmując u ludzi poleconych 
w poprzednich kwaterach furmanki i najczęściej przed świtem (jakbyśmy jechali 
gdzieś na targ), tak żeby jak najmniej wpadać ludziom w oczy. Chociaż, pamiętam, 
mimo szeroko rozbudowanego już przez władze sowieckie systemu podglądania, 
szpiegowania i donoszenia, wuj zawsze znajdował kogoś życzliwego, który zgadzał 
się dopomóc, niekiedy nawet pieniędzy za przysługę nie chcącego później brać. To 
była droga przez Sokal, potem między Wer-chratą a Rawą Ruską, potem przez 
Radymna i jeszcze potem przez Surmaczówkę. Tak zbliżyliśmy się do Sanu, to nie 
trwało nawet zbyt długo. Ale do rzeki było jeszcze z parę dobrych kilometrów i 
tam utknęliśmy we wskazanym wcześniej przez jakichś zaufanych Staro-rusów 
miejscu.
Zapamiętałem zimne, rozkaszlane dni i noce w jakiejś ciasnej drewutni na skraju 
dużego ogrodu, za którym zaraz za płotem był las i nic więcej, i że krótko potem 
otrzymaliśmy sygnał, że to niebawem. A tegoż dnia jeszcze, późnym wieczorem, do 
naszej kryjówki wtoczył się, potykając się o dziury w glinianym klepisku, z 
workiem na plecach Mikołaj. Znieruchomiałem ze zdumienia, głosu nie mogłem z 
siebie wydobyć, potem rzuciliśmy się ku sobie jak dwaj szaleńcy; trzymałem go w 
ramionach mocno, on też trzymał mnie mocno, wciąż bez jednego słowa, może mając 
w oczach łzy, może nawet łzami się zalewając, a dopiero kiedy w kilku zdaniach 
powiedziałem mu, co stało się w jego rodzinnym domu w zaścianku soro-czyskim, 
przyciskając twarz do mojego policzka, wy-
... i poniosły konie
71
szeptał: „Wszystko wiem" i po chwili: „Pan dał, Pan wziął, niech będzie imię 
Pańskie błogosławione", ale nie mógł się uspokoić.
Był obdarty, jakieś zbyt obszerne ubranie spadało z jego wychudzonego ciała, 
które od czasu do czasu targał dreszcz; nie potrafił tego opanować. Oblepiony 
był błotem, czuć go było końskim nawozem; długo mył się później w korycie obok 
studni, ja zaś popędzałem go krzykiem: „Prędzej, prędzej! Bo zamarzniesz!". A 
potem wujenka się nim zajęła z córką gospodarza i już w suchym, czystym ubraniu 
wuja siedział w izbie nad talerzem czegoś, co wyglądało na rosół z kury z 
poprzedniego dnia i posypiał, tak jak ja kiedyś u jego rodziny w Soroczyskach; 
nie dowiedzieliśmy się skąd wiedział, gdzie się ukrywamy, ani jak do nas dotarł, 
dopiero nazajutrz. Że to od Koryckiego wszystko. Przespał później cały dzień. 
Pierwsze, co nam powiedział, to to, że dwaj jego bracia Witalist i Bazyli żyją, 
co już wiedzieliśmy wcześniej i że się ukrywają w górach, czego nie wiedzieliśmy, 
a potem, że na drugą stronę Polski przeprawiać się będziemy razem. Bo on też. 
Poszukują go. Ukrywał się w Czortko-wie, lecz na niego donieśli. I że tam był 
bunt, takie krótkie powstanie Polaków przeciwko sowieckiej władzy, które krwawo 
stłumili.
Nie pamiętam, kto nas nazajutrz przeprowadzał na drugą stronę, a raczej do rzeki 
doprowadzał. Zdaje się był to gospodarz, u którego tych kilka dni ukrywaliśmy 
się w jego drewutni. Ten drugi, co przyszedł przed wieczorem na umówione miejsce 
pod lasem, niskiego wzrostu mężczyzna o cygańskich rysach, to był chyba też
72__________Włodzimierz Odojewski
Ukrainiec, tyle że mówiący dobrze po polsku; wziął pieniądze i zaofiarował 
ukrytą w rozlewiskach Sanu tratwę, sam zrazu mówiąc, że nie popłynie, potem 
jednak, kiedy już po zmroku doszliśmy podmokłą, ledwo widoczną ścieżką wśród 
jakichś chaszczy i trzcin do brzegu i na tej tratwie pomógł nam się usadowić z 
naszymi niewielkimi już wtedy tobołkami, to po namyśle zgodził się popłynąć 
razem z nami, mówiąc, że nie damy sami rady. I pewnie tak by było, nie dalibyśmy 
w żadnym razie, zaraz bowiem, kiedy tylko wynurzyliśmy się z trzcin, tratwę 
wchłonęła mgła, że oko wykol, powierzchnię wody omywającej belki widziało się w 
jakimś smolistym lśnieniu na parę centymetrów zaledwie wokoło, dalej była 
nieprzenikniona czerń, bo księżyca na niebie nie dało się wypatrzyć ani skrawka. 
A choć gdzieś bardzo daleko, chyba po niemieckiej stronie błyskało co i raz 
światło, to zaraz znowu zapadała ciemność.
Długo trzymaliśmy się skraju trzcin. Nie wiem, na co czekaliśmy, może jakiegoś 
sposobniejszego momentu, czy może sygnału z drugiego brzegu, który znał czy 
wyczuwał tylko ten o cygańskiej twarzy, jeżeli to wciąż był on, jeżeli tam u 
wschodniego brzegu wśród trzcin, nie wymienił się z tym, co nas podprowadził do 
rzeki, albo jeszcze z kimś innym, pewny byłem jedynie wujen-ki zawiniętej w koc, 
leżącej na środku tratwy, z głową na moim boku, przyciskającej do ust mufkę, 
ażeby stłumić kaszel, gdyby ją nagle złapał, zupełnie bezsilnej. Ani Mikołaja 
gdzieś za moimi plecami, ani wuja już nie widziałem i wydawało mi się, że powoli 
zamarzamy. Tratwa długi czas nie poruszyła się, nawet nie drgnęła, my też 
siedzieliśmy bez ruchu, wsłuchując się
_______________... i poniosły konie_____________73_
w nocną ciszę, którą daleko raz, a może parę razy przeciął znowu pojedynczy 
strzał, nie wiadomo, czy z tego czy z przeciwnego brzegu. Więc już byłem 
zupełnie pewny, że to się nigdy nie skończy, myślałem nawet, że może zostaliśmy 
oszukani, może wciągnięci w zasadzkę, więc zamarzniemy na pewno, lecz wtedy ten 
przewodnik poruszył zamontowanym z tyłu tratwy wiosłem, tratwa drgnęła, 
zakołysała się lekko i niemal bezszelestnie popłynęliśmy.
Wyraźnie czuło się poruszenia wody w głębi pod belkami i wkrótce, niesieni w dół 
rzeki słabym prądem, znaleźliśmy się pośrodku jej nurtu. Wciąż w niemal zupełnej 
ciemności, szczelnie opatuleni mgłą, która nie rozstępo-wała się przed nami, a 
tylko jeszcze ciaśniej oblepiała, jak jakaś gęsta maź, wciskając się w dziurki 
od nosa i w usta. I choć znowu od czasu do czasu huk wystrzału przecinał gdzieś 
noc, to jednak wydawało się to niezmiernie daleko, jakby nie na tym, ale na 
jakimś innym świecie, wokół nas zaś była cisza i gdyby nie ten delikatnie 
odzywający się plusk wody poruszanej prądem między belkami tratwy, jakby bąbelki 
wody sodowej wydobywały się z butelki i pękały, wydawałoby mi się, że stoimy w 
miejscu. Bo trwało to wszystko chyba wieki. Ale wreszcie tratwa otarła się o 
kępę trzciny, i zaraz o następną, i jeszcze o następną, te wiechcie trzcin 
szorując po belkach umknęły powoli do tyłu, co wskazywało, że wciąż płyniemy i 
zaraz potem na samym spodzie pod belkami tratwy zachrobotały kamienie i piasek.
Byliśmy po przeciwnej stronie rzeki, a więc na terenie zajętym przez Niemców. 
Ten człowiek, który kierował tratwą, przewodnik, zsunął się do płytkiej wody,
74__________Włodzimierz Odojewski___________
jeszcze bardziej tratwę podciągnął na płyciznę i pomógł nam wydostać się na 
suchy brzeg. Ten brzeg był prawie goły, zarośnięty tylko trawą. Pamiętam, że w 
otaczającej nas pełnej mgły ciemności, wciąż bez księżyca, ledwo widziałem 
niewyraźne obrysy postaci i słyszałem głosy, niewiele głośniejsze niż szept, 
może po polsku, może po ukraińsku, nie potrafiłem rozróżnić czyje, i już chwilę 
później tamten człowiek powrócił do tratwy, my zaś wdrapaliśmy się na wysoką 
przybrzeżną pochyłość, gdzieś tam dalej była polna droga, ale uczęszczana, bo 
wyczuwałem pod stopami na wpół zmarznięte koleiny od kół wozu.
Zapamiętałem, że wuj dźwigał nasze rzeczy, a ja pomagałem Mikołajowi 
podtrzymywać słaniającą się wujenkę i że nigdzie nie natknęliśmy się na patrol 
ani niemieckiej, ani żadnej innej straży, tak jakby ten brzeg nie był wcale 
pilnowany. W miarę oddalania się od rzeki, mgła opadała, rozrzedzała się szybko, 
aż w końcu zupełnie przepadła i nasza wędrówka, która trwała pewnie z godzinę 
albo i więcej, skończyła się na skraju pogrążonej w półciemności wsi. Później 
się dowiedziałem, że Mikołaj wieś tę znał, dlatego prowadził nas tak pewnie. 
Więc wpierw był otoczony niskim żywopłotem cmentarz z ledwo majaczącymi 
prawosławnymi nagrobnymi krzyżami, potem jakaś wolna przestrzeń, po jednej jej 
stronie chaty ciemne i niskie, potem może placyk w środku wsi, może wygon dla 
bydła, w oddali znowu kilka chat, a jeszcze potem murowana cerkiewka, pod którą 
Mikołaj podprowadził nas śmiało i pod drewniane zadaszenie nad wejściem i, 
nacisnąwszy klamkę u drzwi, wprowadził do środka, gdzie ciemność
_________________... i poniosły konie_______________75_
rozjaśniały dwie samotne świeczki przed głównym ikonostasem. „To wieś mojej 
matki" odezwał się pierwszy raz od czasu, kiedyśmy tam stali nad brzegiem Sanu i 
kiedy szeptał z człowiekiem, który nas przeprawił przez rzekę. „Ale musimy 
odczekać, aż się przejaśni. Nie chcę nikogo teraz budzić, a nie wiem, czy wieś 
wolna jest od Niemców z pogranicznej straży". Kazał nam rozłożyć się między 
ławkami.
Z tej nocy nie przypominam sobie wiele więcej. Te ławki z wysokimi oparciami pod 
plecy, mogące nas, leżących na siedzeniach osłonić, gdyby ktoś niezamyka-ne na 
żaden zamek drzwi frontowe otworzył raptem i spojrzał do wewnątrz, tak, to 
pamiętam dobrze. A potem już tylko nerwowe błądzenie mizernego światła od 
świeczek po postaciach uwiecznionych freskami na ścianach, twarze tych postaci, 
poruszające się jak gdyby były żywe. Z chwili na chwilę zmieniające wyraz. Raz 
życzliwe, zatroskane, raz odpychające, groźne. I dziwne zapachy wokoło. Starego 
drewna, wilgotnego tynku, pleśni, zmurszałości. Długo nie mogłem zasnąć, choć aż 
kręciło mi się w głowie. Przypominałem sobie, co się mówi, iż w podziemiach 
kościelnych znajdują się zwykle groby duchownych z tym kościołem związanych. Gdy 
zatrzeszczała pod którymś z nas ława, wyobrażałem sobie, że to trzeszczy 
otwierająca się trumna. Może te myśli właśnie nie dawały mi spokoju. Że są takie 
noce, kiedy zmarli wydobywają się z głębi grobów na świat, ale krążą w pobliżu, 
aby nie zgubić drogi z powrotem, bo wtedy musieliby opętańczo tułać się bez 
końca. Czujnie wsłuchiwałem się w każdy szmer. Zasnąłem chyba dopiero nad ranem.
76__________Włodzimierz Odojewski___________
A potem rzeczywiście było już rano, gdzieś niedaleko muczała krowa, gdzieś 
jeszcze bliżej szczekał pies, drzwi wejściowe skrzypnęły i do cerkiewki z dworu 
wszedł Mikołaj. Więc mój krótki sen musiał być jednak twardy, skoro nie 
słyszałem, jak z cerkiewki wychodził na zewnątrz.
Tych jego krewnych, którzy dali nam schronienie, zapamiętałem o tyle, o ile 
przyglądali się nam mało życzliwie. Ani raz nie odezwali się do nas po polsku, 
ale karmili nas dobrze, zaopatrzyli na noc w ciepłe pierzyny i oddali na to 
nasze krótkie u nich zamieszkanie izbę na strychu ogrzewaną przez komin 
prowadzący w górę od kuchni. Mikołaj gdzieś na parę dni wybrał się w stronę 
Przemyśla, może by przetrzeć dalszą drogę, wuj pomagał gospodarzowi przy 
omłotach w stodole, ja pilnowałem wujenki albo wiodłem rozmowy ze starszą córką 
gospodarzy, Teklą, mniej więcej w moim wieku, no może nieco starszą, bo 
wybierała się już za mąż, tyle się dowiedziałem, która nie mogła się nam 
nadziwić, że uciekliśmy z tamtej strony na stronę niemiecką. Z ukraińskiej, jak 
mówiła, właśnie tak, nigdy - sowieckiej. Nie dawała mi spokoju, wciąż o coś 
pytała (w kuchni było dosyć kobiet, nie musiała pomagać), włóczyła się za mną i 
ani moje opowieści o nagłych nocnych aresztowaniach, ani o wysyłaniu transportów 
z ludźmi na wschód w zamkniętych na głucho wagonach pod zbrojną eskortą, nawet o 
opustoszałym zaścianku należącym do Damiatyczów i rozgrzanej czarnej ziemi po 
spalonych tam wcześniej zabudowaniach, nie potrafiły zmniejszyć jej zachłannej 
ciekawości i tych pytań przyhamować. Pomylenie
... i poniosły konie_______________77_
z poplątaniem, tak zdaje się już wtedy myślałem, ci ludzie już sami nie wiedzą, 
za kim się opowiadać.
Dobrze utkwiło mi w pamięci, jak to siedzieliśmy w pustym boksie w stajni na 
sianie. Ona rozgryzała pestki dyni, którymi miała wypchane kieszenie kurtki, 
wypluwała łupki i, między jedną i następną pestką, w nieskończoność nudziła mnie 
pytaniami. Gdy wreszcie miałem dosyć i ja zacząłem pytać, co ją tam tak na drugą 
stronę ciągnie, westchnęła raz i drugi i przyznała, że narzeczony, tak właśnie 
powiedziała zmienionym głosem, jakby powierzała mi jakąś bezcenną tajemnicę, tak, 
jej narzeczony, on służy tam w mieście w milicji, jemu jest dobrze, wyjaśniła, 
nie nudno jak tu u nich na wsi. A wtedy ja, myśląc o tym jej narzeczonym nagle z 
dziką złością (bo przecież napatrzyłem się dosyć, co oni tam robili, w czym 
sowietom pomagali), spojrzałem pierwszy raz na nią jakoś inaczej - rozpięta 
kurtka, wysokie, rozpychające sweter piersi, mocny, nagrzany, idący od niej 
zapach - aż mi się zakręciło w głowie i się odwróciłem. Narzeczony! złorzeczyłem 
w myśli. A ona na to roześmiała się głośno, jakoś tak domyślnie, jak mi się 
wydało, zarzuciła mi od tyłu ramię na szyję, do siebie przyciągając i od tego 
ciepła i zapachu zakręciło mi się w głowie jeszcze bardziej, ale odepchnąłem ją 
gwałtownie, poderwałem się z siana na nogi i, cały spięty ze strachu, z tej 
stajni, goniony jej śmiechem, uciekłem. Tego jeszcze popołudnia powrócił Mikołaj. 
Byłem szczęśliwy, bo zaczęliśmy się pakować. Wuj z Mikołajem siedzieli potem 
przy oliwnej lampce w kuchni, wuj coś notował. To Mikołaj, jak sobie przypominam, 
wytyczył
78__________Włodzimierz Odojewski________
wtedy naszą dalszą drogę przez Jarosław do Przemyśla. Tej dziewczynie, która 
zdaje się była z nim jakoś spowinowacona i na imię miała Tekla, już więcej nie 
widziałem, w każdym razie nie pamiętam.
Potem nie widziałem Mikołaja okrągłe trzy lata, wymieniliśmy tylko wiele listów. 
Te pierwsze docierały do każdego z nas długo, zanim wreszcie ustaliliśmy swoje 
stale adresy. My w Przemyślu, gdzie wujowi udało się wynająć mieszkanie po 
wywiezionej gdzieś do obozu żydowskiej rodzinie, on w Krakowie przy tamtejszej 
prawosławnej parafii. Pisał, że Niemcy chcą dać Ukraińcom wolność. A potem 
zupełnie otwarcie, że taka wolność nie może być cokolwiek warta, skoro pochodzi 
z rąk ludzi, którzy tyle złego uczynili na tej ziemi innym. I Żydom, i Cyganom, 
i Polakom. Zresztą wielu Ukraińcom też. Bo posiali między ludźmi śmiertelną 
nienawiść, sprowadzili śmierć. Gdzie tylko się rozejrzeć, wszędzie to samo: 
nienawiść i śmierć. A czy na nienawiści coś zbudować można? Zwłaszcza trwalszego? 
Pisał to zupełnie otwarcie. Jakby nie miał pojęcia o tym, że listy są gdzieś tam 
przez Niemców dla kontroli otwierane i czytane. No, może nie wszystkie, ale 
takie niebezpieczeństwo jednak zawsze istniało. Martwiłem się o niego i 
ostrzegałem. Jednakże nie przestał. Aż go zamknęli. Doniósł mi o tym zaraz ktoś 
listem z tej ich krakowskiej parafii, niepodpisany. Tylko że potem dość prędko 
go wypuścili, bo znowu dał o sobie znać. Jak się to jednak stało, że go 
wypuścili, za jakim wstawiennictwem, tego
... i poniosły konie
79
nie napisał. Chociaż może i bez wstawiennictwa nawet. Ukraińcy byli wtedy dużo 
lepiej traktowani niż Polacy, mieli przecież jakieś prawa, my prawie żadnych, 
mieli paszporty pozwalające im się poruszać bez „pasijerszaj-nu", mieli legalne 
własne organizacje, własną policję. Pisał, że jest zdrowy. I ani słowa więcej o 
sobie. A potem o sprawach innych. Że on tam widział taki dół pełen śmierci. 
Zanim tego dołu nie zasypano. Do końca życia nie zapomni. To najbardziej z tych 
listów utkwiło mi w pamięci. Że świat jest zły, z dnia na dzień gorszy i 
przyjdzie za to boża kara, pisał. Dotknie wszystkich. Tamtych za kalanie świata 
zbrodniami, nas, że nie potrafiliśmy tym zbrodniom się przeciwstawić. Z Sodomą i 
Gomorą porównywał i z biblijnym potopem. Że Ukraińcy mają jakoby wolność, jako 
sprzymierzeni z Niemcami, pisał. Ale co warta jest wolność, jeżeli jest 
darowizną szatana? Co warta - nawet, gdyby się kiedyś naprawdę miała ziścić - 
jeżeli nie jest wolnością dla wszystkich, ale tylko dla tych przez szatana 
wybranych? Jemu oddanych, spełniających jego czarną wolę. Wiele o nich pisał, o 
tych przez szatana wybranych, wyróżnionych, do władzy naznaczonych i że znaleźć 
ich można w każdym narodzie, w każdej ludzkiej gromadzie. Niech się tylko na 
świecie zakłębi, zakotłuje, wojenną zawieruchą zawieje, a wtedy i wśród 
najprzyzwoitszych dotychczas, może znaleźć się czarnych owiec wiele. Że na 
naszej ziemi namnożyło się ich szczególnie i z tej przyczyny jego serce jest 
rozdarte i płacze. „Bo może Bóg, chcąc nas za coś pokarać, odwrócił od nas 
twarz?" Takie pytanie zadawał mi parokrotnie w następnych listach. Brzmiało jak 
złorzeczenie. Ale chyba zadawał je
80__________Włodzimierz Odojewski___________
również samemu sobie. A potem zaraz, zaledwie kilka linijek niżej przekonywał, 
że władza i rozdawiennictwo fałszywej wolności w takich skalanych dotknięciem 
szatana rękach nie na zawsze musi się ostać. Tyle tylko, że jeszcze dużo lat 
może minąć i dużo krwi się pewnie jeszcze poleje, zanim ludzie zrozumieją, że 
niektórzy z nich z szatanem się zbratali. Może ta ziemia jest przeklęta i wiele 
dobrego uczynić trzeba, ażeby to przekleństwo zostało cofnięte?
Do naszego następnego spotkania dojść mogło półtora roku później, ale nie doszło. 
Mikołaj wprawdzie zajrzał do Przemyśla na godzinę czy dwie, żeby coś przekazać 
tamtejszej prawosławnej hierarchii, ale ja w tym czasie byłem na lekcjach łaciny, 
bo chodziłem na „komplety" maturalne na jedno z przemyskich przedmieść; odjechał 
następnym pociągiem, zostawiając tylko list dla mnie. Ten list był pełen 
niedobrych przeczuć, którymi się ze mną dzielił i pełen przestróg, których mi 
udzielał. Pisał, że wybuchnie nowa wojna i że tego nieszczęścia nikt już nie 
powstrzyma. Zresztą on wątpi, czy Bóg w ogóle powstrzymać ją by pragnął. Zbyt 
wiele bowiem zła dookoła, więc może z tym złem w ten sposób Pan Bóg chce się 
uporać. Gdzie wojna wybuchnie, nie pisał, ale ta możliwość jej wybuchu była 
wtedy również tematem wieczornych rozważań nie tylko w naszym domu, ale i w 
wielu innych domach. Coś takiego rzeczywiście wisiało w powietrzu. Żebym na 
siebie uważał, pisał Mikołaj. I rzeczywiście, kilka dni później po jego ostatnim 
takim właśnie liście, niemieckie czołgi przewaliły się przez San na galicyjską 
stronę i pognały na wschód.
... i poniosły konie
81
Było ciepłe, słoneczne lato, na bezchmurnym niebie pojawiały się, jak srebrne, 
przeogromne ptaki, niemieckie samoloty naznaczone krzyżami, które sunęły nisko, 
pewnie, bez lęku, i wydawało się, że obojętnie, dopiero w oddali, zanim 
przepadły z pola widzenia zupełnie, miałem wrażenie, że wzbijały się wyżej i 
nabierały jakiegoś triumfalnego rozpędu. Wuj stał na balkonie i przyglądał im 
się w ponurym zamyśleniu. Dom nasz ogarnęła gorączka rozważań o takich czy 
innych możliwościach szybkiego powrotu do domu na Wołyń; zaczynały się one u nas 
rano, kończyły wieczorem przed zaśnięciem, może nawet toczyły się i w snach. 
Wszystko zniszczone, pewnie rozkradzio-ne, ale to przecież nasze miejsce na tej 
ziemi. Wuj w nocy często budził się, znowu wychodził na balkon, stawał tam przy 
barierce i patrzył w ciemną przestrzeń, jakby badał wyroki nieba. Wydaje mi się, 
że tylko to wuja i wujenkę w tamtym czasie prawdziwie zajmowało: czy wracamy do 
domu, czy bezpieczniej będzie jeszcze odczekać trochę. Mnie zajmowało to mniej, 
bo już zdążyłem i tam znaleźć w swoim wieku kolegów. Ale przecież za swoimi 
stronami tęskniłem. Wkrótce okazało się, że takich jak my, uciekinierów ze 
wschodu, jest w mieście dużo. Na dworcu wystawały tłumy, żeby doczepić się do 
jakiegoś pociągu, ale na razie pierwszeństwo miało wojsko, w tamtą stronę 
ciągnął transport za transportem. Pisałem o tym do Mikołaja, i co u nas w domu 
się dzieje, i jak wujostwo możliwością tego powrotu do domu żyją, i dzieliłem 
się swymi wątpliwościami, pytałem także o radę, ale on wątku powrotu na Wołyń 
nie podejmował, jakby
82___________Włodzimierz Odojewski____________
już wtedy przeczuwał, czym to się skończyć może. Jakby był stokroć mądrzejszy od 
nas.
sjc  ?  ?
A jednak stało się to wcześniej, niż myślałem. Powróciliśmy w połowie września. 
Był rok tysiąc dziewięćset czterdziesty pierwszy, front niemiecko-sowiec-ki 
pędził już gdzieś w głąb sowieckiego terytorium Ukrainy i Białorusi, Niemcy 
ogłosili Wołyń i Podole osobną prowincją, a to, co zastaliśmy w Humieniskach 
było półruiną. Nie pamiętam, czy to ja napisałem z Hu-mienisk do Mikołaja do 
Krakowa, czy on do mnie z Krakowa do Humienisk, nieważne, w każdym razie znowu 
nawiązaliśmy listowny kontakt, i zawiadomił mnie wkrótce, że on wraca także.
Te pierwsze miesiące już tam w Humieniskach zachowały się w mej pamięci jako 
okres wyczerpującej pracy. Przywracania porządku pozwalającego w ogóle mieszkać 
w tym na wpół zniszczonym domu wujostwa (mieścił się tam za Sowietów milicyjny 
posterunek, w piwnicy zachowały się ślady krwi na ścianie) i prób uruchomienia, 
chociażby na własne na razie potrzeby, części gospodarstwa, w czym wujowi 
pomagałem na ile dawałem rady, bo wujostwo pędzili mnie także do nauki i 
zamyślali nawet wysłać do Lwowa na tajne dalsze nauczanie. Nic z tego jednak nie 
wyszło. Od rodziców wciąż nie miałem żadnej wiadomości, wiedzieliśmy jedynie, że 
gdzieś są na Zachodzie. Czy osobno, czy znowu razem, nie wiadomo. Ale żyli. U 
nas zaś życie stawało się coraz cięższe, bardziej skomplikowane, więcej
... i poniosły konie_________           83
niebezpieczne. Zaczęły się zatargi z Ukraińcami, którzy przez Niemców byli 
wyraźnie faworyzowani, piętrzyły się jakieś niewyjaśnione do końca sprawy, 
pretensje sięgające korzeniami daleko w przedwojenne czasy, jakieś zaczepki, 
jakieś nachodzenie polskich domów przez „hilfspolicjantów", którymi byli 
Ukraińcy w niemieckiej służbie, rewizje, tu i tam gdzieś znienacka odpalony 
padał strzał, ale na razie masowo wygarniano z całej okolicy tylko Żydów i z 
przerażającą zaciętością polowano na tych, którzy ukrywali się gdzieś na 
cmentarzach, na bagnach i po lasach. Najpierw mówiło się o tym głośno, później 
tylko się szeptało. Że małe grupki Żydów rozstrzeliwane są na okolicznych 
pustkowiach, większe grupy zaś ładowane do wagonów towarowych i wywożone do 
Bełżca czy pod Lwów (wkrótce dowiedziałem się, że do Janowskich Piasków pod 
Lwowem), ale cały ten koszmar był już nam przecież dobrze znany z naszego 
półtorarocznego pobytu tam, po zachodniej stronie Sanu, teraz tylko w naszej 
okolicy wydawał się nam okrutniej szy jeszcze i bardziej przerażający. I to może 
dlatego, że dotykał nie jakichś tam Żydów, ale naszych Żydów, sąsiadów, bliskich, 
nieraz dobrych znajomych, sklepikarzy, gdzie się kupowało śledzie i rodzynki, 
rzemieślników, gdzie się żelowało buty albo zamawiało pasek do spodni.
Koło Bożego Narodzenia zmarła nagle na serce wujenka, nie wytrzymała wiadomości 
o zagarnięciu do obozu jej ojca w Poznaniu. Na pogrzebie wujenki był obecny 
Mikołaj, nie pamiętam skąd się dowiedział. Przybył z Peropalewek tym razem w 
sutannie. Nocował u nas, pół nocy przegadaliśmy. Pamiętam, że
84__________Włodzimierz Odojewski___________
wprost eksplodował złymi przeczuciami. Dopiero po roku, dwóch, czy po latach 
zrozumiałem skąd się to brało. Dzień po pogrzebie wybraliśmy się na rowerach 
pożyczonych od jego ukraińskich znajomych w soro-czyską okolicę i wpierw na 
krótko zatrzymaliśmy się w samych Soroczyskach u brata tamtejszego popa, potem 
pojechaliśmy do posiołka, który był od wieków siedzibąjego rodziny.
Nic się w tym smutnym miejscu nie zmieniło od czasu, kiedy ja tam byłem z wujem 
w dzień po zagładzie futoru. Tylko że wtenczas ziemia buchała gorącem i wydawało 
się, że cała polana wprost krzyczy (no, może były to głosy ludzi, którzy się 
licznie rano zbiegli i tam się kręcili), teraz zaś głucha cisza aż dzwoniła w 
uszach, ziemię i dawne popielisko pokrywał cienką warstwą śnieg, krzaki wokół 
polany oblepia! szron, a niebo było sine i mocno nawisie. Kiedy ja grzebałem coś 
przy rowerach, Mikołaj oddalił się i potem, kiedy poszedłem za nim, spostrzegłem, 
że klęczy między resztkami kamiennej podmurówki środkowej części domostwa, 
opiera głowę o mur i chyba się modli. Całym ciałem czułem wciąż jeszcze tamto 
gorąco przenikające teraz przez zimną ciszę.
I przypominałem sobie, jakie to wtedy pierwsze wieści dotarły do Soroczysk, 
kiedy tam ukrywałem się jeszcze z wujostwem, krótko przed naszym sforsowaniem 
okupacyjnej granicy na niemiecką stronę Sanu. Że części ceglane ruin domostwa 
Damiatyczów zostały szybko rozebrane przez okolicznych chłopów i wy-dźwigane na 
ich własne budowy, własne potrzeby. Ale odepchnąłem to przypomnienie od siebie 
ze złością,
... i poniosły konie_____________85_
niemal odrazą. Aż mi się zrobiło od niego gorąco. I potem usiłowałem się modlić 
też. Przez głowę jednak przelatywały tylko strzępy różnych modlitw i albo nie 
pasowały one do tej właśnie chwili, albo brakowało im początku czy końca, albo 
nawet ten początek i koniec miały, lecz brakowało im z kolei środka i, choć z 
uporem powtarzałem je kilkakrotnie, nie dawały się złożyć w jedno, albo wreszcie: 
uświadamiałem sobie, że to, co szepczę w myślach, to pewnie wcale nie modlitwy i 
dlatego po jakimś czasie zaprzestałem, a wtedy zamiast tych nieudolnie 
dobywanych z niepamięci modlitw, pojawiły się w świadomości obrazy w jakiejś 
mierze wiążące się z Mikołajem albo jego bliskimi, i były to obrazy zrazu 
rozmazane, niewyraźne, ale błyskawicznie nabierające wyrazistości, że aż poczęły 
kłuć w oczy.
Sędziwy Jewhen Damiatycz siedzący u brzegu stołu, nabijający tytoniem fajkę i 
pytający o moje postępy w nauce; potem na progu kuchni kobieta wciskająca mnie i 
Mikołajowi przed wyprawą na polowanie do rąk kubki z mlekiem, a może z kawą; 
potem w mroku przedświtu widoczny w prostokącie wrót stajni okręcający się 
korpus konia dla mnie wyprowadzanego przez stajennego chłopca ze stajennego 
boksu; potem para jeźdźców na wierzchowcach, wyprostowanych, ale swobodnie 
kołyszących się w rytmie końskiego stępa, rozmawiających i tak zajętych sobą, że 
nikogo w pobliżu niedostrzegających, ona w stroju jeździeckim i jeździeckiej 
czapeczce na głowie, on w na wpół wojskowym ubiorze jakiejś nieistniejącej armii, 
obydwoje pięknych, tak jak przedstawiało się niegdyś jeźdźców na starych, 
angielskich
86__________Włodzimierz Odojewski___________
sztychach i od razu potem ukazała mi się zamarła, stwardniała twarz Mikołaja 
wyłaniającego się tam na tym dziedzińcu soroczyskim u mojego boku, nie chcącego 
odpowiedzieć na jakieś moje dociekliwe, dotyczące tej pary jeźdźców pytanie; 
potem dźwięczny śmiech Marusi siedzącej na kłodzie oświetlonej płomieniami 
niedalekiego ogniska, powierzającej mi tajemnicę srebrnego lisa, jej ramię przy 
moim ramieniu poufale i ufnie, jej usta przy moim uchu, jej szeleszczący szept, 
wywołujący w całym moim ciele dziwne, nieznane mi przedtem drżenie; potem celnie, 
mocnym rozmachem wyrzucony kamień, trafiający w bok mego Srokosza, tak że 
odskoczył w bok i poniósł, i jego zwariowany kłus ze mną w siodle wzdłuż leśnej 
przesieki, usiłującego mnie zrzucić z grzbietu, i jeszcze z tyłu tętent konia 
Mikołaja, chcącego mnie dopędzić; i potem ognisko między zamarzniętymi okiniami 
na białym, rozległym pustkowiu, przy którym przyrzekaliśmy sobie z Mikołajem 
wierną przyjaźń; jeszcze zaś potem był Mikołaj na białym szpitalnym łóżku, w 
milczeniu słuchający jakichś moich słów o miłości, które już z pamięci przepadły, 
ale na pewno były one o miłości.
Ocknąłem się, bo Mikołaj stanął właśnie obok mnie, choć w zamyśleniu nie 
słyszałem jego zbliżających się kroków, i z uwagą mi się przypatrywał. Zapytałem 
go: „Jedziemy do doliny kurhanu?". Kiwnął wtedy przytakująco głową i powiedział 
cicho: „W tej chwili o tym pomyślałem. Jeżeli nie jesteś zmęczony?". Nic nie 
powiedziałem. Wsiedliśmy w milczeniu na rowery i pojechaliśmy drogą 
rozpoznawalną tylko przez ledwo
... i poniosły konie
87
widoczne wgłębienie w śniegu, którą teraz, widać, nikt nie chodził ani nie 
jeździł.
Przy wpółokrytym śniegiem kurhanie także nie było śladu ludzkich stóp, za to 
wiele śladów zwierzęcych. Znów cisza aż dzwoniła w uszach, gdy tak staliśmy u 
jego stóp zamyśleni, patrząc na kurhan, na prowadzącą dalej przez dolinę drogę, 
uchodzącą gdzieś tam w dal, za którą to dalą w sinej mgle kryły się kredowe 
Miodobory. Mikołaj przerwał milczenie słowami: „Coś takiego, przeczucie może, 
jakiś głos serca może, nie wiem, mówi mi...", tak powiedział, pamiętam, i potem, 
że już tu nigdy więcej w życiu nie trafi, czy na to miejsce, czy na tę ziemię, 
czy pod ten kurhan, tego z kolei nie pamiętam, ale że więcej nie trafi, a ja na 
to: „Przecież wojna się kiedyś skończy" powiedziałem z chyba zdradzającym 
wahanie protestem w głosie, na co on: „Będzie to już zupełnie inny świat" 
powiedział twardo, a ja: „Jaki? Co ty mówisz, jaki!?", a on: „Nie wiem. W każdym 
razie nie świat Damiatyczów. To wiem na pewno. Może nawet kiedyś Ukraina będzie 
wolna. Prawdziwie. Ale i ta wolna Ukraina nie będzie krajem Damiatyczów. Oni, ci 
moi wolni ziomkowie, z pewnością podeptają i zapomną całą tradycję podwójnego 
królestwa, wiodącego swój żywot od Jagiellonów", a ja: „A twoja rodzina? Może 
uda się twojej rodzinie wrócić z głębi Rosji? Może zechcą to wszystko tutaj 
odbudowywać?". Ale tym razem on nie powiedział nic. Jeszcze bardziej tylko 
zbliżył się do kurhanu, pochylił, odmiótł starannie dłonią kawałek powierzchni 
kurhanu ze śniegu i kilkakrotnie pogładził odkrytą, zamarzniętą ziemię z 
czułością. „To wzniesienie, ten,
88__________Włodzimierz Odojewski___________
którego kości tam na spodzie spoczywają i cała ta tradycja, jaka się wokół tego 
ukształtowała, wszystko to umiera albo już umarło" powiedział cicho, jakby nie 
mówił do mnie, ale do siebie, i: „Świat będzie inny" powtórzył po chwili, „Świat 
będzie zupełnie, ale to zupełnie inny" powiedział stanowczo.
Obeszliśmy kurhan dookoła obydwaj, jak byśmy próbowali sobie lepiej jego 
istnienie utwierdzić w pamięci, jego wymiar, widok ze wszystkich stron, wysokość, 
a potem, już przy rowerach, Mikołaj powiedział: „Jutro wracam do klasztoru. Tam 
moje miejsce", a ja nie powiedziałem na to nic, w każdym razie nie pamiętam. 
Także nie bardzo pamiętam wieczoru spędzonego znowu w gościnie u brata popa w 
Soro-czyskach, który otwarcie mówi! o zastraszających okrucieństwach Niemców, 
nie ustępujących okrucieństwom sowieckim, ani nie pamiętam naszego powrotu 
nazajutrz do Humienisk, nawet mego pożegnania się z Mikołajem tegoż albo 
następnego dnia. Może wspomnienie zostało wyparte z pamięci przez zdarzenie o 
kilka dni późniejsze, dające wiele do myślenia. Otóż wracając z lasu na furce z 
chrustem, zaprzężonej w jedynego wtedy w naszym gospodarstwie konia, zostałem z 
zarośli przy drodze przez kogoś nagle ostrzelany, a chociaż nic groźnego się nie 
stało, kula zadrasnęła mi zaledwie ramię, to jednak przeżycie to było dla mnie 
bardzo bolesne.
Wuj często wówczas wyjeżdżał, zajmowały go jakieś sprawy organizacji podziemnej, 
w które mnie nie wciągał, a nawet celowo trzymał od nich z daleka, ja trudziłem 
się przy gospodarstwie. Nie chciał nawet,
m
______________... i poniosły konie____________89_
ażebym za dużo wiedział, gdzie on wyjeżdża, co robi, z kim w okolicy albo w 
mieście się spotyka. Były to zapewne początki działalności Armii Krajowej na tym 
terenie; po wojnie wuj też nie mówił na ten temat wiele, choć już z zupełnie 
innych przyczyn. Wtedy tam, na Wołyniu, na przełomie czterdziestego drugiego i 
trzeciego roku okolica stawała się coraz bardziej niebezpieczna. A od połowy 
czterdziestego trzeciego wprost zapłonęła. Niemcom zależało tylko na odstawianiu 
wyznaczonych na gospodarstwo kontyngentów, tego pilnowali, natomiast dla 
zapewnienia tamtejszym polskim mieszkańcom bezpieczeństwa nie robili nic. A 
nawet wydawało się, że dla jakichś swoich celów podsycali antagonizmy między 
Ukraińcami a Polakami.
* * *
Przez następny rok nie widziałem Mikołaja. Dopiero wtedy, kiedy byłem znowu 
ranny. A tym razem poważnie. Albo jeszcze trochę później. To stało się w 
początku czerwca czterdziestego trzeciego roku, kiedy samoobrona naszej 
kolonijki, której centrum stanowił folwarczek wuja, została otoczona i wybita do 
nogi zdradziecko. Bo jeszcze przedtem przyszli ci z, oddzielonej od Humienisk 
zaledwie strumieniem, Zatraty, zdawało się dobrzy sąsiedzi; mówili: „Ne boj sia 
nic, nic się wam nie stanie. Już my dopilnujemy" (a stryj właśnie wyjechał), i 
to oni w dwa dni później o wczesnym świcie otoczyli kolonijkę, tych z samoobrony, 
śpiących w szkole, wytłukli najpierw orczykami bez
90__________Włodzimierz Odojewski___________
jednego wystrzału, tak, że mieszkańców nic nie ostrzegło, a potem już zaczęła 
się na całego regularna rzeź.
Więc to wtedy właśnie zostałem po raz drugi ranny. Z pustego domu wujostwa 
próbowałem bowiem ujść przez ogród na zapleczu i pewnie by mi się to nawet udało, 
gdyby nie kilka kobiet z Zatraty, które już z tyłu z taczkami, ręcznymi wózkami 
(ale i z zaprzęgniętymi w konia), co nadciągnęły dla rabunku, tam właśnie 
czekały, a na które się natknąłem, i to one mnie między krzewami agrestu 
przemykającego wypatrzyły, z kijami, siekierami i widłami dopadły, a jedna, 
niemłoda, krzepka, machnęła mnie nasadzonym na sztorc na drzewce sierpem przez 
brzuch, zaczepiła, wyszarpnęła, więc pewnie bym już na zawsze tam został, nawet 
gdyby mnie nie zechciały dobić, tylko że w pobliżu zaczęła się ostra strzelanina, 
widać jacyś uzbrojeni próbowali się z osady wymknąć, drogę sobie karabinami 
torując, i one odskoczyły, ja zaś czując tylko jak mi z brzucha coś gorącego na 
wierzch się wylewa, postąpiłem jeszcze krok może, czy dwa, obok dróżki w 
pokrzywy i tam ległem jak nieżywy.
Z omdlenia wyrwał mnie dopiero ustokrotniony ból, ktoś mi bowiem wewnątrz 
brzucha palcami grzebał - takie było wrażenie tego, co się ze mną działo. I 
chociaż słońce już dawno musiało wzejść, paliło w oczy, nic nie widziałem, nawet 
tych na swoim brzuchu czy też w jego wnętrzu palców (a było tak, jakby do środka 
coś mi tam usiłowano wepchnąć), to jednak wyraźnie słyszałem szeptem wypowiadane 
słowa ukraińskie, choć nie potrafiłem przeniknąć ich treści, zanim zaraz znowu 
utraciłem przytomność, gdy zaś ją powtórnie odzyskałem, to musiało od tamtej 
jednej
... i poniosły konie
91
krótkiej chwili upłynąć sporo czasu, tak mi się zdawało, słońce na niebie stało 
bowiem dość wysoko, ja leżałem na czymś płaskim, wąskim, i to coś płaskiego, 
wąskiego, kołyszącego się monotonnie, było niesione przez las; przyspieszony 
rytm kroków tych, co mnie nieśli, czułem całym ciałem, nie tylko rozharatanym 
brzuchem. Potem był znowu narastający ból, odbierający nie tylko zdolność 
koncentracji, ale w ogóle myślenia, choć przytomności nie traciłem, i 
dostrzegałem, że znajduję się w jakimś ciemnym pomieszczeniu, skąd mnie wkrótce 
wynieśli na dwór, następnie powtórnie nieśli na tym czymś płaskim, co już 
rozpoznawałem: było deskami ogrodowej furtki, czułem kroki tych, którzy mnie 
nieśli, mdlałem, wracałem do przytomności, znowu mdlałem i tak kilkakrotnie, a 
potem odezwały się tamte, co przedtem, ściszone po ukraińsku głosy, i to mnie 
ocuciło zupełnie. Więc wtedy spostrzegłem, że leżę przed samotną chatą śród lasu, 
wciąż na tych deskach, nikogo nie ma w pobliżu, ale po chwili znowu nie byłem 
sam, pochyliła się nade mną jakaś stara kobieta i w tym moim brzuchu, który 
napełniony był samym bólem, trzęsąc głową, zaczęła grzebać, a ja od razu, kiedy 
się tylko nade mną pochyliła, zrozumiałem, że to taka, co zna się na czarach i 
opatrywaniu ran i że ja muszę to wszystko, żeby nie wiem jak bolało, znieść.
Wiedziałem już także (choć mogło to być nieco później, bo mój czas dzielił się 
teraz znowu na kawałki przytomności i nieprzytomności), że ci trzej, co 
zmieniając się, na deskach furtki przez las mnie przedtem przenieśli, to Mikołaj 
Damiatycz i jego dwaj starsi bra-
92__________Włodzimierz Odojewski___________
cia, Witalist i Bazyli. W tych kawałkach przytomności mieściła się jeszcze jedna 
droga, mogło to być tego samego dnia, mogło być nazajutrz albo nawet później, bo 
przedtem raz zapadała ciemność, raz było jasno, jedynie to światło i światła 
brak rejestrowała przez zaciśnięte najczęściej powieki moja świadomość; to była 
dość długa droga, tym razem na deskach dna wozu, na których leżałem płasko, 
pokryty dla niepoznaki snopkami zeszłorocznego owsa; zapamiętałem ją dobrze, tę 
drogę, bo znowu ból się wzmógł, rażąc mnie w rytm nierównomiernego podskakiwania 
kół na wybojach albo, gdy koń szarpnął mocniej. A potem w jakimś murowanym 
pomieszczeniu wciągano mnie gdzieś wysoko pod górę, jakby na strych i w mroku 
widziałem twarze nie tylko Mikołaja i jego braci, lecz jeszcze inne, obce twarze 
i wydało mi się, że jest ich wiele. Ale że tak jak przedtem, było mroczno, 
zaledwie tu i tam małe przejaśnienia tylko, uświadomiłem sobie, że światło 
wpadało do tego pomieszczenia pęknięciami w deskach dachu i między dachówkami, 
więc to był na pewno strych, poddasze, może górka na siano nad jakimś budynkiem 
gospodarskim, a obce twarze w pobliżu (już nie było ich tak wiele) należały do 
dwóch wyrostków żydowskich; rozpoznałem zaraz po rysach, jeszcze zanim 
usłyszałem, jak szepczą między sobą w żargonie.
Ale musiało znowu upłynąć kilka dni i nocy, zanim pierwszy raz odzyskałem 
przytomność tak zupełnie, tak do końca. Ta stara kobieta, którą znałem z tamtego 
postoju na polanie przed chatą leśną, co już raz coś mi robiła w moim otwartym 
brzuchu, teraz na tej ciemnej górce pochylała się nade mną, leżącym na workach
... i poniosły konie____________95
i czystym prześcieradle, tych dwóch zaś żydowskich wyrostków przytrzymywało moje 
ręce, gdybym chciał się wyszarpnąć, a jeden trzymał rozpostartą dłoń nad moimi 
ustami, zapewne ażeby stłumić moje jęki albo gdybym usiłował krzyczeć, ale nie 
jęczałem ani nie krzyczałem, tylko z uporem wpatrywałem się w jej dłonie, jak 
ostrożnie zdziera z mojego brzucha stwardniałe od wyschniętej krwi i czegoś 
żółtego, cuchnącego, kawały płótna, ból był bowiem do zniesienia, dopóki nie 
zostałem ruszony z miejsca, w jakim leżałem. Przeszył mnie jak nożem dopiero 
kiedy ona, zawijając mnie w świeże płótno, przy pomocy tych obu wyrostków 
odwracała mnie na jeden bok, potem na drugi i tym płótnem wokoło opasywała, ale 
i wtedy nie jęczałem ani krzyczałem, bo nagle dłoń, która zbliżyła się do moich 
ust, ażeby stłumić jęki albo krzyk, wydała mi się delikatną dłonią młodej 
kobiety, i zadzierając do góry głowę zobaczyłem później prócz tamtej, starczej 
twarzy, jeszcze jedną kobiecą twarz; rozpoznałem, to była Ma-rusia z Kamionki, 
„śmieszka", i błyskawicznie przeleciało mi z głęboką ulgą przez myśli, że się 
znajduję w bezpiecznym miejscu.
To jednak mi się tylko tak wydawało tegoż dnia i przez kilka dni następnych. Ale 
to były dobre dni. To były nawet najlepsze dni, jakie mi się w tamtym czasie 
przydarzyły. Powoli udawało mi się już teraz samodzielnie wykonać kilka ruchów, 
na jeden bok, na drugi bok, doczołgać się w kąt do naczynia na mocz, albo do 
szpary w dachu, gdzie była odsunięta nieco na stronę dachówka, odpowiednio 
ułożyć się tak, ażeby Marusi ułatwić zmianę kolejnego opatrunku; ona też o zmro-
94__________Włodzimierz Odojewski___________
ku, przekradając się przez podwórze, przynosiła dla mnie osobno w garnuszku 
jedzenie, mączne kleiki, którymi karmiła mnie łyżką lub poiła, przechylając 
garnuszek do ust i szeptem odpowiadała po polsku na moje pytania, albo 
opowiadała, co w okolicy się dzieje. To wreszcie od niej dowiedziałem się, że 
przechowuje mnie na tym zmniejszonym o jedną trzecią strychu nad rzędem 
gospodarskich pomieszczeń młodsza pani tego domu, Korycka, i natychmiast 
zastanowiłem się: „Czyżby nasze drogi znowu się skrzyżowały?", bo mówiła jak o 
znanej mi osobie, „Tak, to ona..." I wtedy przypomniała, że to ta, którą 
widziałem przed wojną na polowaniu u Damiatyczów, a o którą Mikołaj się strzelał, 
„Siostra atamana?", „Tak, Koryckiego. Iry-na" przytaknęła i była w jej twarzy 
powaga i zaduma. Gdy ją zapytałem z kolei o mężczyznę, siostrze atamana 
towarzyszącego, bo dobrze zapamiętałem tę przystojną postać budzącą mój podziw w 
półwojskowym mundurze, odpowiedziała, że Sowieci jeszcze we wrześniu go 
zagarnęli, że przepadł bez wieści, „Poliszczuk. Patriota ukraiński", powiedziała, 
a ja powiedziałem, że nie rozumiem, „Przecież za Sowietów mieliście tu kawałek 
Ukrainy, więc dlaczego?", a ona, że nie takiej Ukrainy kawałek, jaką sobie ten 
człowiek wyobrażał, nic dziwnego, że nie rozumiem, nie mam pytać więcej, bo ona 
mi tego nie zdoła wyjaśnić, wszystko się tak poplątało, że ona sama w tym się 
nieraz gubi, i zadumała się jeszcze bardziej.
Potem, wskazując na ścianę działową obok, zrobioną z solidnego drewna, 
powiedziała, że tam jest utajnione przejście na część strychu z sianem, w razie
... i poniosły konie
95
czego można tamtędy uciekać, gdyby, nie daj Boże, co, że ta skrytka przygotowana 
była dla tych żydowskich chłopaków, tu wskazała spojrzeniem na najodleglejszy 
kąt - tam zazwyczaj siadywali, tam było ich legowisko, tam przez szparę między 
dachówkami na zmianę nieustannie obserwowali sąsiednie gospodarstwo i część za 
tym gospodarstwem widocznej wsi („Bo ty jesteś goj" mówili mi już przedtem, 
„Może cię zabiją, może nie, nas zabiją na pewno"), jakby w jakimś straszliwym 
przeczuciu, że właśnie po tamtej stronie czai się to najprawdziwsze zagrożenie, 
że stamtąd, z tego najbliższego sąsiedztwa, może zajrzeć nam w oczy śmierć. I 
tak było istotnie.
Jeszcze dwa albo trzy razy Marasie widziałem. Gdy przynosiła mnie i chłopakom 
jedzenie, i jak teraz już bez ich pomocy zmieniała mi opatrunek na brzuchu, 
zawsze z twarzą bez uśmiechu, tragiczną, mroczną, której wyraz tym bardziej 
kazał mi przypominać ją sobie sprzed lat; nie śmiałem pytać o jej dzieje, wciąż 
jednak nie przestając jej w myśli nazywać „śmieszką". Ostatni zaś raz widziałem 
ją w poniedziałek, kiedy w południe nadciągnęli hołodrańcy, bo dzień przedtem 
wszyscy my trzej, zamknięci na tym strychu, słyszeliśmy kilka razy rozdzwonioną 
cerkiew, znak więc, że była niedziela, Marusia z jedzeniem nie zajrzała do nas 
nawet o zmroku, w nocy też nie, kobiety ostatnio na podwórze wychodziły rzadko, 
dziecko tylko, dziewczynka, może trzy, może cztery latka, bawiła się na progu 
domostwa lalką i pluszowym misiem, i ci dwaj, co ze mną na strychu razem się 
ukrywali, mający przez szparę oko na sąsiednie obejście, mówili, że zjechała
96__________Włodzimierz Odojewski___________
tam do sąsiada cała gromada odświętnie ubranych gości, chrzest jakiś może albo 
coś podobnego, było później gwarno do samego prawie rana, przeciwnie jak w 
obejściu, w którym znajdowała się nasza kryjówka, gdzie starsza pani i młodsza 
pani z dzieckiem tylko, no, może i Marusia, żadnych zaś mężczyzn, nie zapaliły 
nawet wieczorem w domu jednej lampy, jak trusie siedziały (tę stronę od podwórza 
naszych gospodyń to przez szparę między rozsuniętymi dachówkami ja obserwowałem, 
ułożywszy się u szpary jak najbliżej, dni były upalne, noce nie przynosiły 
ochłody, to i po to, ażeby zaczerpnąć świeżego powietrza trochę), a intuicja mi 
mówiła, że kobiety mieszkające w budynku po drugiej stronie podwórza żyją w 
rosnącym wciąż lęku.
Lecz tamci, hołodrańcy, przyszli dopiero nazajutrz, w poniedziałek, i dopiero w 
samo południe. A że wieś zamieszkiwali tylko Ukraińcy, więc to nie był pospolity 
napad, jakich namnożyło się od początku roku na wsie polskie lub mieszane w 
dziesiątki, nawet w setki, to była egzekucja, musiało to coś wspólnego mieć z 
nieobecnymi tu mężczyznami, tak od razu pomyślałem; a później, po jakimś czasie, 
usłyszałem od Mikołaja swego domysłu potwierdzenie, choć próbowałem o tym nie 
mówić, lecz wyrzucić z pamięci jak najprędzej, pozbyć się, zapomnieć, na próżno, 
z uporem powracało jak najbardziej zły ze wszystkich złych snów, jakie 
człowiekowi mogą kiedykolwiek się gdziekolwiek przyśnić.
Więc oni nadciągnęli hałaśliwą bandą, choć nie wyglądali na pijanych, może z 
dwudziestu, może więcej, uzbrojeni w obrzynki, ale i w karabiny niemieckie, 
widać byli między nimi także tacy z hilfspolicji, co ostat-
... i poniosły konie
97
nio z bronią od Niemców gromadnie przechodzili do tych swoich w lesie, ale 
również kilku - choć w wymiętych, to przecież w odświętnych ubraniach z tego 
czegoś, z wesela czy chrztu, co tam dopiero co świętowali w sąsiedztwie - i 
wszystko odbyło się potem błyskawicznie. Bo ledwo, na te głosy z podwórza, 
zdołałem podtoczyć się pod skłon dachu, gdzie szpara między rozsuniętymi 
dachówkami była, ażeby wyjrzeć na zewnątrz, to już rozległ się pierwszy strzał i 
ta najstarsza kobieta, co ją dotychczas rzadko przed gankiem widywałem (od 
Marusi wiedziałem, że to teściowa pani domu), padła pod schodkami prowadzącymi 
na ganek i ją zadeptali. A potem, szarpiąc obie młode kobiety, gonili je przez 
podwórze, wlekli je ze śmiechem, z szykanami, z wrzaskami, zrywając z nich 
odzienie, ta mała zaś biegła za matką z lalką kurczowo trzymaną w rączce i z 
płaczem krzyczała: „Co robite, maty?! Co robite, maty?! Co robite!?", i wtedy 
jeden z nich się odwrócił, złapał dziecko za włosy, poderwał główkę do góry i 
trzasnął rękojeścią bagnetu w jedno i zaraz w drugie oko, a ja tam na strychu 
przy tej szparze między rozsuniętymi dachówkami, przy której tkwiłem, to, czy 
widziałem zalewającą się krwią twarz dziecka czy dopiero później tę twarz, może 
już w krwi zakrzepłej, obeschłej, nie, nie wiem, tego nie spamiętałem, 
rozdzierający krzyk małej tak, chyba słyszałem, spamiętałem, ci dwaj żydowscy 
chłopcy bowiem przygnietli mnie siłą do podłogi, bo może i ja krzyczałem, 
wyrywałem się, szarpałem się na pewno, może usiłowałem z podłogi się podnieść, 
odpychając tego, który kolanami przygniatał mi boleśnie brzuch.
98__________Włodzimierz Odojewski___________
Chyba widziałem później jeszcze, jak matkę dziecka dopadli na skraju ogrodu, 
pewnie gwałcili, a Maru-się, jak kopie nogami na prawo i lewo, wywija w 
powietrzu jakimś narzędziem gospodarskim, broniąc się zacięcie, i już (bo tego 
kolana ze swego brzucha nie mogłem strącić) ten ból okropny czując i dłonie na 
swoich ustach, tłumiące mój krzyk, jeżeli istotnie krzyczeć chciałem, kąsając te 
dłonie, dusząc się, zemdlałem, a gdy wynurzyłem się z ciemności, przytomność 
znowu odzyskując, to tylko na jedną chwilę, młodej Koryckiej w promieniu mojego 
spojrzenia tam na dole już nie było, nie było też tej całej rozwrzeszczanej 
bandy, trzech, czterech wyrostków jedynie zostało, cisza panowała, Marusia 
leżała pod bramą wejściową z wiejskiej na podwórze drogi brzuchem do ziemi, naga, 
któryś przy-deptywał jej plecy butem, zakładali jej liny za ramiona i wiązali 
drugimi końcami tych lin jej nogi, wszystko błyskawicznie i w milczeniu, a ona 
nie krzyczała ani nie wydała żadnego jęku, bo bym usłyszał, tak cicho było, i 
już na tych linach wisiała, zawieszona na bramie wjazdowej metr, półtora nad 
ziemią, więc może ta reszta bandytów po tamtej stronie na drodze stała i się 
przypatrywała, i właśnie ją rozkołysali i okręcać zaczęli tak, że jej ciało, 
wygięte w łuk już tylko przez samo skrępowanie linami, wyginało się do tyłu na 
tych zwijających się, skręcających się linach coraz bardziej i bardziej, potem w 
kabłąk, potem pięty połączyły się prawie z głową, i wtedy wydało mi się (bo 
znowu zacząłem mdleć), że słyszę trzask pękającego kręgosłupa dziewczyny, lecz 
może był to trzask w mojej własnej głowie, ci dwaj żydowscy chłopcy bowiem wciąż 
trzymali mnie
... i poniosły konie
99
z całej mocy, przygniatając do podłogi, to czułem, zanim straciłem przytomność 
ostatecznie.
Gdy ją później odzyskałem, a myślę, że dużo później, to tam na dole panowała 
cisza zupełna. Ci dwaj żydowscy chłopcy, obok, rozdygotanym szeptem naradzali 
się, obserwując przez szparę sąsiednie obejście; zamilkli, kiedy spostrzegli, że 
jestem przytomny. Potem patrzyli w milczeniu i cierpliwie, jak zacząłem, bez 
jęku, oddychając tylko ciężko, powoli czołgać się przez całą szerokość 
strychowego schowka w ich stronę, a kiedy się wreszcie doczołgałem, to pomogli 
mi się nieco unieść, tak żebym i ja na sąsiednie obejście mógł popatrzeć, co 
zrobiłem i wtedy zobaczyłem kilku z tej bandy, jak wchodzili i wychodzili z 
tamtego domu, coś wnosząc, pewnie zagrabione z obejścia kobiet różne rzeczy, bo 
wchodzili obładowani, a wychodzili z pustymi rękoma i wyróżniłem wśród nich 
mężczyzn, których widziałem przedtem, w czasie napadu, więc pomyślałem, że i 
cała pozostała reszta też brała pewnie udział w tym, co dopiero widziałem. I w 
myśli przeklinałem, przeklinałem najgorszymi słowami, życząc im najgorszego.
A tam na dole ten widok był długo taki sam: wielu młodych kręcących się w obie 
strony mężczyzn, niejed-nych wciąż jeszcze zbrojnych w obrzynki i karabiny 
niemieckie, niejednych w czymś na sobie udającym mundur. Więc aż do bólu oczu 
przypatrywałem się, jakby zależało mi na utrwaleniu w pamięci ich twarzy, ale to 
był wysiłek próżny, te twarze drżały, uskakiwały, rozmazywały się, jakbym 
zalewał się łzami, stawały się nieuchwytne, znikały, po pewnym czasie jednak 
zrozu-
100_________Włodzimierz Odojewski
miałem, że naprawdę patrzę na ten rozchwiany, znikający obraz dlatego tylko, 
gdyż boję się podczołgać na stronę przeciwną strychu, ażeby spojrzeć w głąb 
podwórza futoru, gdzie zapewne leżały pomęczone kobiety i dziecko.
Aż tam na tym sąsiednim zapanowało nagłe poruszenie i jakby tych wszystkich z 
obrzynkami i karabinami od razu wymiotło, zrobiło się pusto, opustoszało też tam 
przed domem i wokoło, i po jakimś czasie zrozumiałem tego przyczynę. Gdzieś 
dalej, może na skraju wsi, a może już w samej wsi huknęło kilka wystrzałów. 
Potem była dłuższa cisza, a potem, już bliżej ciszę przerwały ludzkie głosy. Ci 
dwaj żydowscy chłopcy, którzy od pewnego czasu miotali się z jednej strony 
stryszku na przeciwny, obstawiając to jedną, to drugą szparę między dachówkami, 
teraz rzucili się do ściany, gdzie było przejście na część strychu z sianem, 
uruchomili ukryte w przepierzeniu przejście, przygotowując się chyba do ucieczki, 
przywoływali mnie szeptem (znowu próbowałem się podczołgać), ale prędko się 
cofnęli, przepierzenie umocowali na powrót i znieruchomieli tam w czujnym 
oczekiwaniu. Bo to były rosyjskie głosy. Domyśliłem się, że coś zwabiło do wsi 
sowieckich partyzantów, gdy zaś się doczołgałem do szpary między dachówkami, 
skąd roztaczał się widok na podwórze, a przynajmniej na jego część, przekonałem 
się, że istotnie; było ich kilkunastu, zajrzeli do zdewastowanego domu i poza 
dom, do ogrodu też, chyba dłużej przyglądali się trupom kobiet, komentowali 
głośno, ale po pewnym czasie, kiedy skądś drogą zaczęli nadciągać na wozach nowi 
ludzie, wycofali się z futoru szybko.
... i poniosły konie___________707
Ci nowi ludzie (a już wyładowywali się pod bramą), to byli chłopi ukraińscy z 
sąsiednich wsi, dostrzegłem między nimi także Mikołaja Damiatycza i jego braci, 
więc po pewnym czasie na strychu obok usłyszeliśmy przedzieranie się przez siano, 
otwór w przepierzeniu został odsłonięty z przeciwnej strony i on sam, Mikołaj, 
zaraz tam się pojawił, a wtedy to piekielne napięcie cały czas przedtem 
trzymające mnie jak w żelaznych kleszczach i za gardło, i za serce, raptem 
puściło; zacząłem się trząść.
Gdy mnie Mikołaj przy pomocy tych żydowskich chłopaków wynosił na dół, chyba 
znowu mdlałem, bo świadomość jak gdyby się urywała, dopiero tam na dole, widząc 
że przybyli chłopi ukraińscy zbierają zwłoki kobiet i układają na jednym z wozów 
(a i miejscowi także gromadzili się przy bramie, zaglądali w głąb podwórza), to: 
„Spal!" zacząłem krzyczeć do Mikołaja, „Spal, to jeden z nich!". I zdawało mi 
się, że wskazuję na mężczyznę okręcającego przedtem na sznurach wiszącym nagim 
ciałem Marusi; na mężczyznę stojącego teraz przy bramie i na tych innych z 
sąsiedniego obejścia także. „Spal z nimi wszystkimi! Spal całą wieś!" krzyczałem, 
„Spal! Spal! To oni!" Ale to tylko moje myśli tak krzyczały, usta zaś ledwo się 
poruszały, nieme, choć Mikołaj, jakby się domyślił, że coś chcę mu przekazać, 
nachylił się nade mną nisko i w moim zadyszanym oddechu usiłował usłyszeć 
wykrzykiwane przeze mnie słowa; oczy miał pełne łez, jednakże pragnienia krwi 
tam w nich nie było.
I jeszcze tylko pod płotem ogrodu to oślepione dziecko ujrzałem, z zakrzepłymi, 
czarnymi oczodołami,
102_________Włodzimierz Odojewski___________
dobite było pewnie tym samym bagnetem, i później już nic, nie pamiętam, 
absolutnie nic, od czasu do czasu podskakujący pode mną na wybojach wóz tylko 
czułem, albo mocne uchwyty dłoni, które mnie z wozu przekładały na ziemię, czy z 
ziemi znowu, w zupełnie innym czasie i w innym miejscu, na jakiś drugi wóz 
ładowały i tam układały, czymś dla niepoznaki maskując, niekiedy też jakieś 
głosy słyszałem, wpierw ukraińskie, potem ukraińskie i także polskie, aż raz w 
świetle naftowej lampy zobaczyłem, że znajduję się w sporej salce zapełnionej po 
brzegi leżącymi na materacach na podłodze rannymi, i pojąłem, że to pewnie jakaś 
świetlica albo szkolna klasa, bo na ścianie wisiała tablica, na niej zaś 
widniały pozostałości wypisanych kredą liczb. Wśród kobiet kręcących się między 
rannymi spostrzegłem Mikołaja Damiatycza, miał na sobie sutannę. Jego ciemne 
włosy na skroniach i powyżej skroni przesypane były drobnymi pasemkami siwizny, 
choć przecież nie mogło upłynąć tyle czasu, żeby posiwieć naprawdę mógł.
Mikołaj spostrzegłszy, że mam oczy otwarte, podszedł do mnie, nachylił się, coś 
szeptał, ja zaś patrzyłem na Mikołaja i, nie wiedząc jak się odezwać, bo nie 
dochodziło to do mnie, co szeptał, milczałem. Ale po chwili uświadomiłem sobie, 
że wokoło słyszę już tylko język polski, Mikołaj i ci dwaj, którzy zaraz 
podeszli, jego bracia, też mówili między sobą po polsku i zrozumiałem, że nie 
muszę zachowywać ostrożności, że jesteśmy w jakimś szpitaliku w mieście, być 
może w jakimś polskim punkcie zbornym, urządzonym w budynku szkolnym, a więc że 
Mikołaj i tamci dwaj dobrze o mnie zadbali. Przytomniałem.
... i poniosły konie___________103
Słuchałem później - może tego dnia, może następnego - łagodnego głosu Mikołaja i 
własne ostatnie dni, nawet tygodnie w szybkich, dość skąpych Mikołaja relacjach, 
stawały mi przed oczyma ze ściskającą serce i krtań ostrością znowu, groźne, 
odpychające, wywołujące ból i budzące najwyższy sprzeciw. Zanim jednak 
dowiedziałem się wszystkiego do końca, co ze mną się działo i dziać wkrótce 
będzie, powieki zawsze poczynały mi ciążyć, jakby były z ołowiu, lecieć w dół, w 
końcu zawsze słyszałem już tylko glos Mikołaja mówiącego: „Śpij, śpij, dobrze ci 
to zrobi. Bóg da ci siły, wszystko zakończy się pomyślnie..." i coś jeszcze 
coraz ciszej, coraz dalej, i przez krótki czas zawsze czułem potem Mikołaja dłoń 
na swoim czole, zanim udało mi się zasnąć. To były nasze ostatnie spotkania w 
latach wojny. Jeszcze dzięki Mikołajowi zdołał mnie odnaleźć wuj, a także dzięki 
niemu i dzięki jakimś poleconym przez Mikołaja dwom urzędnikom we Lwowie, którzy 
byli Ukraińcami, ale którym można było zaufać, udało się wujowi mnie jako 
niedawno ciężko rannego wyreklamować od wysłania przez Niemców na roboty do 
Rzeszy. Z Mikołajem jednak spotkać się nie zdołałem. A wkrótce już znowu we 
Lwowie byli Sowieci i zaczęły się tak dobrze nam znane polowania na ludzi. 
Próbowałem się dowiedzieć czegoś o Mikołaju u lwowskich prawosławnych, ale w 
cerkwiach, gdzie dotrzeć zdołałem do popa, patrzano na mnie podejrzliwie i to 
było wszystko, nawet nie zdradzano się ze znajomością jego nazwiska. Zostawiałem 
jednak wszędzie swój adres lwowski i wiadomość, że będziemy musieli się 
repatriować. Gdzie? Do Polski, być może do Wrocławia. Tak
104_________Włodzimierz Odojewski___________
mówiłem wszędzie. Później przekonałem się, że wiadomość ta do niego dotarła.
?r   ł   ł
Wkrótce musieliśmy opuścić Lwów. Ja i wuj. Była zima z czterdziestego piątego na 
czterdziesty szósty. Wagon odkryty, deszcz siekł po głowach, później zasypywało 
nas śniegiem. Wielu zamarzło, wielu zmarło z wycieńczenia. Najwięcej dzieci. Na 
postojach urządzano różne przeszukiwania bagaży, pod pozorem tych przeszukiwań 
okradano. Droga przez jakoby wyzwoloną Polskę niewiele była lepsza i 
bezpieczniejsza, jak do wyznaczonej przez Stalina granicy. Pod koniec tej udręki, 
dodatkowo jeszcze parę tygodni w obozie uchodźczym pod Wrocławiem o głodzie i 
chłodzie. W oczekiwaniu na miejsce osiedlenia, na mieszkanie w zamian za 
pozostawione na wschodzie (bo tak nam obiecywali), na przydział kartek 
żywnościowych, na paczkę z Unry, na znalezienie jakiegoś zajęcia. Może byłoby 
wszystko nawet i dłużej, i gorzej, gdybym nie szukał jakiegoś dachu nad głową 
sam. Znalazłem opuszczone przez Niemców mieszkanie prawie w centrum miasta. 
Chyłkiem przenieśliśmy się tam z wujem, nie meldując tego obozowym władzom. Z 
opustoszałych i częściowo już wyrabowa-nych niemieckich mieszkań w okolicznych 
kamienicach, meblowałem, znosząc różne graty, nasze kąty. Wuj znalazł pracę w 
sądzie, ja zapisałem się na organizującym się właśnie uniwersytecie na 
rusycystykę. Ale nie dlatego, żeby mnie specjalnie pociągała, ani
... i poniosły konie___________105
dlatego, że język rosyjski znałem już nieźle - rusycy-styka to było coś dobrze 
widzianego przez władze, zapewniało względnie bezpieczne poruszanie się w kraju 
coraz dokładniej kontrolowanym przez system i jego tajniaków. A wdrapać się do 
uniwersyteckiego dyplomu trzeba było za wszelką cenę, żeby nie spaść do poziomu 
„grzybka", jak mawiał ironicznie wuj, który chętniej by mnie widział na 
medycynie, ale na medycynę trudno było się dostać. To były lata pełne nadziei, 
że życie jakoś będzie można sobie ułożyć, a równocześnie pełne nieodstępującej 
ani na krok grozy, że znowu zaczynamy przeżywać coś, co już kiedyś przeżyliśmy, 
co tak dobrze znamy z poprzednich lat. Z tym, że teraz na miejsce różnych 
Gestapo, SS, NKWD, czy na Ukraińcach opartej Hilfspolizei wystąpiło UB, z 
metodami działania dobrze przećwiczonymi w szkole wschodniego sąsiada. Na 
wschodzie kraju zaś znowu zaczęła lać się krew. UPA czyli Ukraińska Powstańcza 
Armia. Już na terenach formalnie należących do Polski.
„Na co oni liczą?" zastanawialiśmy się z wujem. „Że Polska zrzeknie się 
Małopolski na rzecz jakiejś jeszcze jednej republiki ukraińskiej?". „Bo tam pod 
Przemyślem i w Bieszczadach trochę Ukraińców mieszka?". „Mrzonki zupełnie 
ślepych ludzi". „I to teraz właśnie, kiedy oddano nasz kraj pod władzę Stalina". 
„Czy też może Sowietom zależy na upuszczaniu Polsce dodatkowego strumienia krwi, 
bo nie są do końca jej w swoich łapach pewni?". „Ludzie stamtąd uciekający mówią, 
że niektóre watahy UPA są z sowieckiego teraz Wołynia i Podola przeganiane na
106_________Włodzimierz Odojewski___________
polską stronę". „Żeby w Polsce toczyła się wojna". Tak właśnie zastanawialiśmy 
się z wujem, bo nie dawało to nam spokoju.
Któregoś wieczora, ale jeszcze przed pełnym zmierzchem, ktoś przekręcił 
ostrożnie ręczny dzwonek w drzwiach prowadzących ze schodowej klatki. Poszedłem 
otworzyć. Za drzwiami w mroku nieoświetlonego podestu stał wysoki mężczyzna. Z 
trudem rozpoznałem, choć prawie natychmiast. To był jeden z dwóch starszych 
braci Mikołaja, Wasylist. Złapałem go za łokcie i wciągnąłem spiesznie do środka. 
„Wasylist, na Boga miłego, Wasylist" szeptałem. Dopiero tam się uścisnęliśmy. 
Nic nie miał przy sobie, żadnej walizki, żadnego plecaka, wyglądał na 
wygłodzonego okropnie, chudy jak szczapa, twarz ciemna, poryta zmarszczkami, o 
dziesięć lat co najmniej starszy. „Wasylist, na Boga!" Ale gdy powiedziałem, że 
ma się rozgościć, że ma się czuć jak u siebie, przecież jest u siebie (bojąc się 
zrazu pytać o Bazylego), to zapytał, czy chcę ryzykować, i w pierwszej chwili 
nie zrozumiałem, co, jak, gdzie, czym, ale ryzykować, powiedział wyraźnie, gdy 
jednak w tym właśnie momencie rozległ się trzask klucza przekręcanego w zamku u 
drzwi prowadzących z klatki schodowej, a on tak jakoś odruchowo skoczył pod 
ścianę, zrozumiałem -ukrywa się i co znaczyło jego pytanie: czy chcę ryzykować. 
Nie zdążyłem jeszcze powiedzieć, że to wraca wuj, a do mieszkania rzeczywiście 
wszedł wuj, i powitaniom nie było końca. Ale nie pozwolił dać sobie cokolwiek do 
jedzenia, ani nie chciał się jakoś chociażby z grubsza ogarnąć, tylko że na 
dworcu, wśród tłumu
... i poniosły konie___________107
czekających na pociągi zostawił brata, oznajmił to tak jakoś gorączkowo, że 
natychmiast zrozumiałem, iż są zagrożeni, potrzebują pomocy, i zaraz poszliśmy. 
Gdy jednak po niespełna godzinie tam się znaleźliśmy, zrozumiałem dodatkowo 
jeszcze, że nasza sytuacja z wujem, jeżeli ją przymierzy się do sytuacji tysięcy 
innych ludzi, którzy na tak zwanych Ziemiach Odzyskanych się znaleźli, jeżeli 
się ją porówna, to jest wprost nadzwyczajna. Bo na dworzec od paru miesięcy nie 
zaglądałem, nie miałem potrzeby, więc nie wiedziałem, co tam się dzieje.
A oto, co rzuciło się od razu w oczy: już niemal od samego wejścia kamienne 
posadzki głównej hali dworca pokrywały ciała pokotem leżących ludzi zawiniętych 
w worki, w koce, albo w nic niezawiniętych, wciśniętych tylko w jakieś paki, czy 
między jakieś paki, czy worki napełnione rzeczami; śpiących albo na leżąco, albo 
na półsiedząco, czy rozmawiających ze sobą, a przez gwar tych rozmów przebijał 
się tu i ówdzie płacz dzieci. Matki uspokajały, matki karmiły, starsze dzieci 
biegały wśród leżących. Koniec hali, który przylegał w kształcie wielkiej litery 
„T" do następnej, przebiegającej poprzecznie, był również pokryty ludźmi 
rozłożonymi na kamiennej posadzce, a między leżącymi, krętymi nitkami snuły się 
ścieżki, i wzdłuż tych ścieżek kręcili się tu i tam milicjanci, albo sowieccy 
wojskowi, zaglądając w twarze, tarmosząc tego czy owego ze śpiących, legitymując, 
obmacując w poszukiwaniu czegoś, może kogoś, czy, jak zauważyłem, kogoś 
zmuszając do podniesienia się z ziemi i wyprowadzając go, a wszystko to, cały 
ten
108_________Włodzimierz Odojewski
dworzec zapełniony paroma setkami ludzi, jak jakiś ogromny balon nadęty był 
gęstym zaduchem potu, brudu i czegoś jeszcze, trudnego do zidentyfikowania, 
środków chemicznych, może moczu, może kału nawet. I słyszało się język polski, 
przede wszystkim zaś niemiecki, a nawet jakieś inne języki także.
Posuwaliśmy się w głąb hali jedną z tych ścieżek między ludźmi ostrożnie, żeby 
kogoś nie nadepnąć, próbując zboczyć pod ścianę, gdzie były zamknięte teraz kasy, 
ale tam było najgęściej, aż gdzieś w połowie Wasylist wcisnął się między zwalone 
na ziemię paki, nachylił i dotknął wystającego z worka męskiego ramienia. Ramię 
wtedy drgnęło, spod drugiego worka, którym nakryta była głowa leżącego, ta głowa 
się wynurzyła, to był Bazyli, widać spał, bo chwilę przecierał oczy, zanim się, 
widząc mnie, szeroko uśmiechnął i podniósł na nogi. Rozglądając się ostrożnie, 
uścisnęliśmy się serdecznie. Potem powtórzył to, co już Wasylist powiedział mi w 
czasie drogi na dworzec, że wierzył w ten adres, który przesłałem do Przemyśla 
do tamtejszej cerkwi, wierzył jak w Opatrzność, tak mówił, i wtedy szybko 
zebrawszy z ziemi ich liche tlumoczki, jedną z tych ścieżek między leżącymi 
wydostaliśmy się na zewnątrz dworca.
Był już późny wieczór, kiedy obu braci doholowa-łem do nas do domu, wuj czekał z 
kolacją. Odstąpiłem im swój pokój. Dowiedzieliśmy się od nich, że Wrocław i 
okolica, to teren najmniej bezpieczny z całego zachodu kraju, ale oni nie mają 
wyjścia, musieli tu dotrzeć, bo tu mają „kontakt" na przemycenie się do 
Czechosłowacji i dalej. Tak wyjaśniali. „To znaczy chcecie
... i poniosły konie___________709
przedostać się na Zachód?" pytał wuj. „A co tu mamy robić z takimi imionami i 
nazwiskiem, jak nasze? Po tym, co działo się na Wołyniu i co wciąż jeszcze 
dzieje się w Bieszczadach?" Obaj rozkładali bezradnie ręce. Wuj kiwał głową, 
zgadzał się. „Naszych wysiedlają teraz z Rzeszowszczyzny. Jednych gdzieś w 
koszalińskie, innych do Sowietów" mówił Bazyli, bo to on najczęściej wyjaśniał. 
„Nie dla nas ani jedno, ani drugie". A potem: „Po wywiezionej w trzydziestym 
dziewiątym z Soroczysk rodzinie nie ma śladu" mówił któryś z nich. „Stamtąd 
rzadko się wraca, taka to prawda". Nie wiedzieli też, gdzie podział się Mikołaj. 
Otwarcie mówili, że może w ostatniej chwili uszedł z Kresów razem z Niemcami. 
„Ależ on był przecież tak daleko od tych wszystkich waszych nacjonalistycznych 
spraw i organizacji! Nie, niemożliwe!" protestowałem. „Wszystko jest możliwe, 
jeżeli chodzi o życie, jeżeli nie ma się wyboru" mówił Bazyli. Przyjmowałem 
takie wyjaśnienie ze ściśniętym gardłem, ale żadnego bólu, żadnych podejrzeń o 
coś złego, o coś, czego trzeba by się wstydzić, żadnego uczucia potępienia, 
rozumieliśmy z wujem ich szczególną sytuację.
Nie pytaliśmy, jak do Wrocławia dotarli, kto im pomógł, jakie przezwyciężać 
musieli trudności, bo oni sami też nie mówili; lepiej było wtedy wiedzieć dużo 
mniej, niż dużo. Zostali u nas cztery dni. Oporządzili się, oprali, przygotowali 
do dalszej drogi. Nie chcieli przyjąć żadnej pomocy finansowej, trochę pieniędzy 
mieli. Przy wieczornych posiłkach, bo tylko te spożywaliśmy razem, patrzyłem na 
te osmagane wiatrem, szczupłe twarze, bardzo podobne do siebie, jakby byli
110_________Włodzimierz Odojewski___________
bliźniakami, i odnajdywałem w ich rysach twarz Mikołaja. W rozmowie z wujem, 
ostrzegali go, że ktoś może mu wyciągnąć jego akowską działalność tam na 
wschodzie, ludzie donoszą, próbują się w łaski nowych władz wkupić, odpowiednio 
ustawić, załatwić coś dla siebie, zmieniają skórę jak rękawiczki, inteligencja 
została w dwóch trzecich wybita przez Sowietów i Niemców, półanalfabeci ze wsi 
dorwali się do władzy. A poza tym Sowieci przysyłają tutaj swoich. Tak mówili. 
Gorzko. To my też wszystko wiedzieliśmy. I żebyśmy byli ostrożni, ostrzegali, że 
to niedobrze było zamieszkać w mieście, gdzie tylu przesiedleńców z Kresów, na 
co wuj kiwał ze zrozumieniem głową i rozkładał ręce, ale że swojemu losowi się 
nie ujdzie mówił, a w ich twarzach była dezaprobata, poza tym coś twardego i 
gotowość do walki.
Uczestnicząc w tych rozmowach, nieraz byłem jednocześnie bardzo daleko, wciąż 
otaczały mnie postacie stamtąd, coś mówiły, do czegoś przekonywały. Te twarze 
stamtąd, w oczach mające również jakieś ostrzeżenie. Twarze ludzi zaplątanych 
nieodwracalnie w wydarzenia, które będą ciężarem dla ich pamięci i pamięci 
najbliższych przez dziesięciolecia, a może dłużej, o których mówić nie będą, bo 
po co, kto to zrozumie, twarze ludzi, których znałem, choć nie zawsze rozumiałem. 
Próbowałem nieśmiało z Wasilistem i Bazylim sprzeczać się - czy nie mogliby 
jednak zostać w Polsce. Przecież to przedzieranie się tam, to straszne ryzyko, 
może więzienie, może utrata życia. I później następne ryzyko, wciąganie się w 
zupełnie inny świat, jak gdyby zdobywanie go. To przecież niemożliwe, by nie 
znajdowali w sobie przywią-
____________... i poniosły konie___________111
zania do ziemi, która jest ich ziemią, tam będą zupełnie obcy, przekonywałem. 
Mówili, że nie. Nie mogą, ani nie chcą zaprzeć się tego, kim są. Nie chcieliby 
być tutaj obywatelami drugiej czy nawet trzeciej kategorii. Przeciwnie, 
chcieliby do czegoś o własnych siłach dojść. Bez niezawinionych przez siebie 
przeszkód. Dlatego muszą się tam przedostać. Po tym, co między Ukraińcami i 
Polakami zaszło, nie ma tu dla nich miejsca. Tuż przed odejściem Bazyli 
powiedział mi coś, co nawet potem zanotowałem, ale kartka gdzieś się zapodziała, 
co jednak pamiętam, bo odnosiło się do tego wszystkiego, co stało się na Kresach. 
Bazyli mówił, że może to wcale nie w tym problem leży pogrzebany, że przed wojną 
pewna część Ukraińców była wyraźnie proniemiecka. Że sprzymierzyła się później z 
Niemcami, kiedy ci zajęli Polskę zbrojnie, na całego zaś, kiedy Niemcy 
odepchnęli z Kresów sowieckiego okupanta. „Niemcy tym Ukraińcom coś obiecywali w 
odróżnieniu od innych, którzy nie obiecywali im nic" mówił Bazyli. „Piłsudski 
też szedł jakiś czas z Austriakami, no i co z tego?!" wzruszał ramionami Bazyli. 
„Nie o to chodzi, z kim się chodziło, jeżeli chciało się uchodzić dla swojego 
kraju niepodległość. Chodzi o to, co chodząc z Niemcami, pewni Ukraińcy zrobili" 
mówił Bazyli. „Że popełnili najcięższe, najbardziej odpychające zbrodnie. Ale 
czy chodząc ze zbrodniarzami, można zachować czyste ręce?" rozkładał bezradnie 
ręce i odwracał dłonie wewnętrzną stroną do góry, jakby chciał im się 
przypatrzeć, sprawdzić, czy się tam coś nie przylepiło.
Nazajutrz odprowadziliśmy ich z wujem na jedną z podmiejskich stacji, skąd mieli 
jakieś dalsze połączę-
112_________Włodzimierz Odojewski___________
nia, o które nie pytaliśmy, a oni nie mówili. Stali w oknie obok siebie tak 
podobni, co mnie już tak często rzucało się w oczy, to ogromne podobieństwo, i 
patrzyli w milczeniu na peron, na którym my staliśmy, wuj i ja, też milcząc, 
ważąc jakieś słowa niedopowiedziane, choć się cisnęły na usta. Bo co mogliśmy im 
powiedzieć? Ich pełen powagi wzrok był jakiś taki utrwalający, zapamiętujący. 
Tak aż do ruszenia pociągu. Żeby pokonać żal i wzruszenie zamknąłem oczy, 
zacisnąłem powieki i wtedy wydało mi się, jak gdyby oddalali się wewnątrz tego 
pociągu w ciemność. W ciemność zupełnie szczelną. Choć był jasny, słoneczny 
dzień. Nigdy później nie dowiedziałem się niczego o ich dalszym losie, nie wiem, 
czy dotarli tam, gdzie chcieli dotrzeć, czy się im dotrzeć nie udało. Ten krótki 
obraz peronu i oddalającego się w ciemność pod zaciśniętymi powiekami pociągu 
czasem powracał, najczęściej powracał nocą i był częścią snu. Ten sen bolał.
* * *
Wkrótce wrócili z Zachodu moi rodzice, razem. Zatrzymali się u przyjaciół pod 
Warszawą, a znaleźli mnie i wuja przez ogłoszenie radiowe. Widzieliśmy się 
jednak krótko, jedna wizyta nasza z wujem tam u nich, jedna wizyta ich u nas we 
Wrocławiu, długie rozmowy, jakieś obopólne poczucie nienasycenia, wkradająca się 
w świadomość obcość i już koniec rodzinnej idylli, ojca bowiem wkrótce uwięziono, 
robiąc go agentem przysłanym z Anglii, aby walczył z ustrojem ludowodemo-
kratycznym (wówczas było to oskarżenie na porządku
______________... i poniosły konie___________113
dziennym); matka nie zawiadamiała mnie nawet o cynicznym widowisku zwanym 
procesem, żeby mi politycznie nie zaszkodzić, mogli mnie przecież wyrzucić z 
uniwersytetu, zmarła kilka dni po wyroku, a ja dalej trzymałem się wuja, który 
uchował się jednak tylko do 53 roku, bo wtedy też go aresztowano, ojciec zaś 
zmarł w tym samym czasie w więzieniu na serce; w każdym razie takie przysłali 
zawiadomienie, choć trudno było uwierzyć, bo nigdy na serce nie chorował. I tak 
zostałem sam jak kołek. Ale wszystko to, to już zupełnie inna historia, czy 
nawet historie, z Mikołajem przecież nie mające nic wspólnego. A tylko to, co z 
nim się wiąże wspominać chciałem.
Otóż od Mikołaja długo nie otrzymywałem znaku życia, żadnego listu, nic. Czemu 
się nie dziwiłem, skąd miał wiedzieć, gdzie przebywam, tak jak ja też nie 
wiedziałem, co się dzieje z nim, tak wtedy myślałem. To były bardzo trudne dla 
mnie lata, ale to także jest zupełnie inna historia, czy historie, te trudne 
lata właśnie, także z Mikołajem nie mające nic wspólnego. A jednak, kiedy już 
pożegnałem się z Mikołajem w swej pamięci na zawsze, to w pierwszych dniach 
marca 57 roku, ostrożny brzęk w drzwiach ręcznego, okręcanego dzwonka (bo było 
to wciąż to samo poniemieckie mieszkanie, które znaleźliśmy sobie z wujem we 
Wrocławiu zaraz po wojnie), zbudził we mnie jakieś dziwne przeczucie, 
przynajmniej tak później mi się wydawało, byłbym przysięgał, że przeczucie, 
niemal pewność i drgnąłem, i bez ruchu stałem przez chwilę wpatrzony w drzwi. 
Potem je otworzyłem szybko, nie namyślając się.
114_________Włodzimierz Odojewski___________
Za drzwiami stał smukły, wysoki, o chłopięcej urodzie mnich, w kamiławce na 
głowie, wyżej górnej wargi ledwo naznaczony delikatnym mchem zarostu. Powiedział, 
kim jest, że jest mnichem prawosławnym i, jakby dobrze wiedział kim ja jestem, 
że chciałby ze mną porozmawiać, tak powiedział, że po to przyjechał, po to tu 
jest, jeszcze zanim poprosiłem go do wnętrza. Potem, gdy tylko przekroczył próg, 
wyjaśnił, że przynosi znak życia od Mikołaja. A już po chwili, siedząc u mnie w 
pokoju, uzupełniał pierwszą informację. Że ta wiadomość dotarta do nich do 
klasztoru skomplikowaną drogą, o której on nie chce mówić, nie może. Z zagranicy 
dotarła (nie w liście, ale przez kogoś, oczywiście, do Polski przywieziona), a 
oni mieli z klasztoru przekazać ją dalej do Wrocławia na mój adres, gdzieś tam 
zanotowany w jakiejś cerkwi, którą podczas naszej drogi ze wschodu na zachód 
nawiedziłem. Była to wiadomość, że Mikołaj żyje. Że przenosi się teraz z Europy 
do Kanady i że stamtąd do mnie do Wrocławia napisze. Że wcześniej nie mógł, nie 
chciał mnie zresztą, jako swego przyjaciela dekonspirować, zaszkodziłoby to mnie, 
gdyby takie kontakty odnotowały władze. Zwłaszcza mogło mnie to zaszkodzić na 
uniwersytecie. Później, już siedząc przy kawie, ów sympatyczny, chłopięcej urody 
mniszek, opowiedział mi wszystko, co o Mikołaju do nich dotarło. O jego obu 
braciach nic, ani słowa. A to, co opowiadał o Mikołaju było i smutne, i 
tragiczne jednocześnie: Mikołaj bowiem prawie sześć lat przesiedział w polskim 
obozie koncentracyjnym w Łambinowicach. Jak się tam dostał, jak go zamknęli, o 
co wtedy go oskarżali,
... i poniosły konie___________115
czy w ogóle postawili przed sądem, tego mój gość nie wiedział. W każdym razie 
Mikołaj nie opuścił Polski, jak zrazu przypuszczali jego bracia, wraz z 
wycofującymi się, pod skrzydłami niemieckiego Wehrmachtu, oddziałami UPA. „Tak, 
siedział w Łambinowicach" powtarzał mój gość, jakby nie był pewny, czy czuję 
ciężar tej nazwy i co ja o tym koncentraku wiem. „Kiedy go po tych sześciu 
latach zrehabilitowano i wypuszczono, pozwolono mu wyjechać z kraju; może to 
miało być ukłonem w stronę naszego prawosławnego kościoła".
Przegadaliśmy pół dnia do samego wieczora. Dowiedziałem się także, że jego 
rodzice pochodzili z Wołynia, z ich opowiadań znał nieźle okolice, z których 
wywodzili się Damiatycze. Dlatego też tak chętnie podjął się przekazać mi 
wiadomość, jaka dotarła od Mikołaja do nich do klasztoru. Opowiadał absolutnie 
mi ufając. On był tam na wschodzie już dwukrotnie. Soroczyskie, to była kiedyś 
okolica szlachecka, Polacy i Starorusy, a więc trzebiono ich ze szczególną 
zaciekłością, prawie do końca ich tam wytrzebiono, a ci, co zostali, żyją w 
straszliwej biedzie i poniżeniu. Klasztor posyła go tam, ażeby pomagał wyciągać 
ludzi, których rodziny żyją w Polsce. Władze teraz do tego dopuszczają - nazywa 
to się łączeniem rodzin. Nie jest łatwo, ale nieraz się udaje. „Moskwa wyciąga 
po nas, prawosławnych, łapę" mówił młody mniszek, „...łapie, zaciska pięść, nie 
mieścimy się, to otwiera pięść i niby popuszcza, ale zaraz próbuje znowu złapać 
i zacisnąć, tak bez ustanku. To będzie trwało długo. Aż runie to królestwo 
szatana. Bo kiedyś runie na pewno".
116_________Włodzimierz Odojewski___________
Przypatrywałem mu się uważnie, ale z rosnącą sympatią. Zastanawiałem się, kim 
naprawdę jest: Polakiem, Ukraińcem, Starorusem (użył przecież tego zapominanego 
już w tych latach terminu), nie śmiałem zapytać. Jego polszczyzna była 
absolutnie płynna, bezbłędna, z odrobiną wschodniego zaśpiewu. Zresztą mógłby mi 
odpowiedzieć po prostu: jestem prawosławnym. A potem: „Nic nie jest na zawsze. 
Przynajmniej w dziejach" mówił, miał zamyślony wzrok, był jakiś taki zatopiony w 
głąb siebie, kiedy przekazywał mi swe wrażenia z Kresów. Później opowiadał, że 
po tej wywiezionej na wschód licznej rodzinie, jaką byli Damia-tycze, nie 
znalazł śladu. Nikt z wracających ze wscho- v du krewnych czy znajomych nie 
przywiózł nawet jakiegoś odprysku wiadomości. „Może całą rodzinę wymordowali 
jeszcze przed wywózką na wschód?" zastanawiał się, „Ale tam były także dzieci!", 
„Pan to mówi, który tam był!?" wykrzyknął, „Mało to ludzi zapełniło tam różne 
doły leśne, podkopy pod więziennymi podwórzami, piwnice. Także dzieci", w oczach 
miał wciąż to zatopienie w tamten czas, którego przecież nie mógł znać dobrze, 
był za młody. A w tę historię ze srebrnym lisem, to on nie wierzy, mówił. Zbieg 
okoliczności. To byli rabuśnicy, ci Sowieci (używał dialektowych wyrażeń), 
rabuśnicy, pruciarze, szwendacze, gwałciciele, ktoś ich ostrzelał, tak się 
złożyło. Tragiczny przypadek. „Ale dla Sowietów był to wygodny pretekst" mówił. 
„Dla nich Damiatycze byli kułakami. Obcy klasowo, wrogowie, jeszcze o tradycjach 
szlacheckich. Byłem tam" powtórzył, „...między stawami a strumieniem rozległe 
łąki, nic więcej. Grobla zarosła trzciną. Żadne-
... i poniosły konie___________117
go śladu ich dworu. Ledwo odgadnąć można, co się tam kiedyś znajdowało. A w 
dolinie kurhan rozkopany. Ktoś szukał pewnie kosztowności" roześmiał się gorzko. 
„Może lepiej, że tego nie zobaczą" zastanawiał się po chwili. „Ale jakaś pamięć 
przecież zostanie, może jako legenda".
Nie zapalałem światła. Siedzieliśmy w mroku, ledwo widząc swoje twarze, a 
dopiero kiedy podniósł się z fotela do odejścia, patrzyłem na jego chłopięcą 
twarz, tak kontrastującą z dojrzałymi, arcypoważnymi poglądami i sądami, jakie 
wygłaszał. „Jakaś legenda musi zostać" powiedział jeszcze raz w korytarzu, 
zakładając płaszcz. „Pan wie, ja wiem, ale wielu nie wie nic. Będę to 
przekazywał innym" dodał, przypatrując mi się z powagą w oczach. Powiedziałem, 
że go odprowadzę na dół. „Niech się pan nie trudzi" uśmiechnął się nieśmiało, 
ale powiedziałem, że na klatce schodowej można się potknąć, wywrócić, nogę 
złamać i że odprowadzę go z latarką, powtórzyłem. W milczeniu wciąż przypatrywał 
mi się z ogromną powagą i uwagą, a ja czułem, jak błyskawicznie przelatują mi 
przez głowę dziesiątki twarzy stamtąd, jak już tylokrotnie, kiedy tylko 
powracałem myślami tam, w tamte strony, jak się tłoczą, te wszystkie postacie 
tych kobiet i mężczyzn należących do licznej rodziny Damiatyczów, która 
przepadła gdzieś tam w śniegach syberyjskich albo piaskach Kazachstanu, także 
pięknej cygańsko-czarno-okiej Iryny w obcisłych szarawarach na wąskich biodrach, 
zmasakrowanej przez najbliższych sąsiadów, jej męża, Poliszczuka, którego 
pochłonęło jakieś sowieckie więzienie, postać pięknej Marusi, śmieszki, także
118_________Włodzimierz Odojewski
zmasakrowanej okrutnie, która wszeptywała mi kiedyś w ucho nieprawdopodobną 
historię srebrnego lisa i której zapach włosów i skóry przyprawiał mnie o 
dreszcze, zapach wciąż tak bardzo pamiętany, jakby wionął na mnie z jej włosów i 
z jej skóry dzisiaj, i wreszcie sucha, chłodna twarz Koryckiego, atamana 
Koryckiego, który przed wojną podkładał, czy też usiłował podkładać ładunki 
wybuchowe pod polskie pociągi, potem ukrywał się w Czechosłowacji, a jeszcze 
potem, w czasie wojny, wyszedł z Polski gdzieś na Zachód i przepadł z moich oczu. 
Wszystko to, jak puszczona w ruch taśma filmowa, przelatywało przez głowę 
błyskawicznie. I jeszcze wiele innych obrazów. A gdybym potrafił w jakiś cudowny 
sposób wybiegać wtedy swą świadomością w przyszłość, to zobaczyłbym zapewne 
jeszcze, jak po latach, jakie upłynęły od tej chwili, kiedy w korytarzu 
wrocławskiego mieszkania żegnałem się z mniszkiem o chłopięcej urodzie, po wielu 
latach, kiedy i mnie już wypuszczano na krótko z Polski zagranicę, odkryłem na 
tablicy poległych w ostatniej wojnie żołnierzy armii polskiej na cmentarzu 
wojskowym w Bari jego imię i nazwisko, i że wyznania prawosławnego, więc nie 
było najmniejszej wątpliwości, że to on, Aleksander Korycki, ataman, tam dotarł 
i na tej włoskiej ziemi poległ, i wtedy, tam w Bari na tym cmentarzu, pochyliłem 
się i do jego nagrobnego kawałka marmuru przytuliłem policzek. Bo na chwilę 
wynurzał się do mnie z jakiejś topieli czasu tamtego, jak ktoś wciąż żywy 
jeszcze i niezwykle bliski.
Staliśmy już na dole na progu wyjściowej bramy. Młody mniszek mówił, że może się 
jeszcze kiedyś zo-
... i poniosły konie___________779
baczymy, w każdym razie on chciałby. Włożył na głowę kamiławkę i podał mi rękę. 
Nie spodziewałem się tak mocnego uścisku dłoni u człowieka o tak delikatnej, 
chłopięcej twarzy. Znowu przypatrywał mi się z ogromną powagą w oczach. Może, 
abym go zapamiętał? Zapamiętałem. Powiedział: „Do zobaczenia". Odparłem: „Do 
zobaczenia". Odwrócił się i wszedł w półmrok ulicy, w rozpraszającą słabe 
światło nielicznych latarń ulicznych mżawkę, zawiewającą w twarz chłodem, z 
wolna oddalał się, niknął w niej, zginął, a ja wciąż jeszcze stałem przed bramą 
i, zdawało mi się, że dalej odprowadzam go wzrokiem.
To wszystko, co wyżej, poświęcam Mikołajowi. Jemu i jego bliskim. Pamięci 
arcyprawego człowieka. Niestronniczego, odważnego, nieprzekupnego, prawdomównego, 
sprawiedliwego. Wiernego przyjaciela. Dobrego włóczęgi, gawędziarza i myśliwego. 
Szczerego człowieka bożego. Którego miłość ziemska, jak miłość do Boga były 
równie wzniosłe, wielkie i prawdziwe. Który odkrył mi wiele tajemnic świata 
głębszych niż lektury wielu pisarzy i filozofów. Być może nawet dziś nie 
zrozumiałby moich słów oddania i miłości do niego, ale zapewne potrafiłby odczuć 
tę falę ciepła, tę emanację najwyższej sympatii, jaka we mnie nigdy doń nie 
słabnie. Był wspaniałym człowiekiem, drugiego takiego pewnie nie spotkałem nigdy. 
I pewnie nigdy już nie spotkam. Nigdy go nie zapomnę. Mikołaj mnie też nigdy nie 
zapomni. Przeczuwam, nawet wiem na pewno, że Mikołaj, gdziekolwiek teraz jest, 
nieważne, czy na tym czy na innym kontynencie, może gdzieś w dalekiej Australii 
czy w jeszcze dalszej
120_________Włodzimierz Odojewski___________
Nowej Zelandii, zacisnąwszy powieki w jednym ułamku sekundy, lotem błyskawicy 
albo jeszcze szybciej, przebiega nieraz tę przestrzeń odległości i lat, które 
nas dzielą i myśli o mnie, tak jak i ja myślę o Mikołaju. Przeczuwam, a nawet 
wiem na pewno, że w ten sposób budujemy sobie wzajemnie pomniki ze wspomnień, 
których żadna siła, żadna władza tej ziemi nie potrafi zniszczyć. Że rozsypią 
się dopiero w ciemności naszej śmierci.
Grudzień 1997-1998 r. Styczeń-kwiecień 2006 r.
Zapis zbrodni
Zaraz po opuszczeniu leśnego duktu zsunął się z siodła i kroczył skrajem drogi 
przecinającej łąki we mgle lodowatej, sinymi kłębami gęstniejącej przy ziemi, tu 
i tam zamarzającej w zagłębieniach, koń zaś, którego wiódł na długiej wodzy 
luźno, ażeby dać mu swobodę w wynajdywaniu łatwiejszych przejść, stawiał nogi 
ostrożnie, niekiedy tylko ślizgając się swymi niepodkutymi kopytami na startych 
na płasko przez ludzi i zwierzęta kamieniach. Aż z półksiężycowego mroku 
wynurzył się nieopodal drogi kopczyk z krzyżem upamiętniającym jakieś wydarzenie 
z wojny bodajże bolszewickiej, za którym dwieście albo trzysta metrów dalej 
zaczynały się gospodarstwa ukraińskie, obejmujące ciasnym łukiem wzgórze z 
cerkwią i domem popa pośrodku, a jeszcze dalej - pamiętał - kilka, już przed 
dwoma laty opustoszałych chałup żydowskich rzemieślników, i znowu były dwa albo 
trzy ukraińskie gospodarstwa, więc zboczył w polną ścieżynę prowadzącą w lewo ku 
rzece, potem za stodołami i chlewami, należącymi do tych gospodarstw, obszedł 
wieś prawie dookoła, zbliżając się na jej skraju do zagrody, gdzie kilkakrotnie 
spotykał goszczących tam Polaków. Jednakże przez cały ten czas nie usłyszał 
jednego szczeknięcia psa, jak gdyby wieś doszczętnie
722_________Włodzimierz Odojewski___________
wymarła albo go zbyt dobrze wszystkie razem znały, a przecież nie zaglądał tu od 
zeszłego lata. I kiedy zagłębił się pomiędzy płoty z patycza prowadzące ku 
znajomemu domostwu z drewnianych bali, postawionemu na okazałej podmurówce z 
cegły, to miejscowy pies również się nie odezwał, nawet nie zadzwonił łańcuchem, 
ale przez niestarannie osłonięte jedno z okien przeglądało tam światło, więc dom 
był wciąż zamieszkany.
Potem, kiedy znalazł się wewnątrz obejścia, a światło w środku nagle zgasło i 
się domyślił, że został zauważony i jest obserwowany, to uwiązywał konia u wrót 
stodoły, starając się nie zrobić jednego zbytecznego, zbyt szybkiego ruchu, żeby 
nie dać poznać, że czymkolwiek ludziom tu mieszkającym może zagrażać, następnie 
zaś zbliżał się ku domowi, wykorzystując cień stodoły, obory i stajni, stojących 
w jednym rzędzie, tak, że dopiero tuż przed drzwiami domu ogarnęło go na nowo 
pełne półksiężycowe światło, lecz w tejże samej chwili światło z wewnątrz 
powróciło w szczeliny okna, drzwi natomiast, zanim jeszcze w nie zastukał, 
szarpnięte, cofnęły się szybko.
„Sława Bohu" posłyszał wypowiedziane prawie szeptem przez tego niestarego, lecz 
już dość staro wyglądającego człowieka, który stał mu naprzeciw w rozjaśnionym 
prostokącie sionki, a którego dobrze znał i pamiętał, że jest Ukraińcem 
ożenionym z Polką, więc mu odpowiedział: „Sława" i postąpił krok do przodu, 
tamten jednak nie puszczał i znowu odezwał się szeptem: „Lepiej, żeby pan tu się 
nie zatrzymywał, panie Czerestwienski. Proszu", już po polsku, a kiedy on się
Zapis zbrodni
123
nie cofnął i tamten zrozumiał, że cofnąć się nie ma wcale zamiaru, wciąż tym 
samym szeptem do tego, co powiedział przedtem, dodał szybko: „We wsi nasi par-
tyzanczi, a moi chłopczi też wczoraj wrócili na noc z lasu", lecz on milcząco 
wyciągnął ku szepczącemu dłoń i dotknąwszy wyprostowanymi sztywno palcami jego 
piersi, lekko nacisnął, a wtedy ten z ociąganiem zrobił wreszcie krok do tyłu, 
na co on zapewnił łagodnie, jednocześnie zdziwiony, że mówi aż tak wiele: 
„Jedynie do świtu. Zresztą przenocuję w stodole. Koń zmordowany bardzo. Ja także. 
Nikt mnie nie widział po drodze. Jedynie do świtu. Do wczesnego świtu. I 
przepadam stąd na zawsze".
Tylko że gdy wszedł do tej ich dobrze oświetlonej karbidówką kuchennej izby, 
wiedziony już tam zresztą przez gospodarza, i ich obu zobaczył, tych jego synów, 
zrozumiał od razu zarówno powstrzymujący co dopiero gest tamtego w drzwiach, jak 
i to, co znaczy powiedziane półszeptem, że „chłopczi powrócili z lasu". Bo 
chociaż oni stali po przeciwnej stronie kuchni, obok pieca, to obaj tak, jakby 
gotując się do skoku przez całą jej szerokość, ażeby przeciąć mu drogę albo 
nawet na powrót wypchnąć na dwór, przegnać stąd, a wzrok ich krzyczał dokładnie 
to właśnie. I choć nie miał pewności, czy to tylko lęk przed jego obecnością, 
kiedy -jak wcześniej powiedział ich ojciec - „we wsi nasi partyzan-czi", czy 
nadto coś innego jeszcze, powtórzył jednak głośno, co oznajmił gospodarzowi już 
raz, wstępując do sionki: „Jedynie do świtu. Przenocuję w stodole. I przepadam", 
a potem - nie spuszczając tych młodych z oczu - że napiłby się czegoś ciepłego, 
że zapłaci i po
124_________Włodzimierz Odojewski___________
„J
chwili, kiedy uczynił trzy albo cztery kroki i bokiem
(wciąż nie spuszczając ich z oczu) zbliżył się do stołu, że za nocleg zapłaci 
też, dodał, to gospodarz spiesznie, że kto by tam brał od niego pieniądze, że 
przecież u nich nie pierwszy on raz, i stanąwszy między nim a synami, dopiero 
wtedy prędko zawołał w głąb kuchni: „Podgrzej Oksanoczka bigosu. I chleba nakroj 
dla pana".
Więc w tejże samej chwili ją tam w głębi obok drzwi do sąsiedniej izby też 
dostrzegł. Ich siostrę, najmłodszą gospodarza, ale lepiej żeby nie dostrzegł, 
lepiej żeby jej wcale tam nie było, żeby w ogóle nigdy się nie narodziła, nie 
musiałby znowu obciążać sumienia, jak tyle razy, od kiedy to ta wojna 
ukształtowała w nim przedwcześnie mężczyznę (jeżeli w cokolwiek innego w tym 
srogim czasie ukształtować go mogło), tak, że tak szybko stał się do zabijania 
skorym i zdolnym, może by dotarł w swej wędrówce w inne jakieś, przyjazne strony, 
do przystani spokojnej jak z dziecięcych snów, gdzie człowiek człowiekowi 
niekoniecznie wilkiem być musi, i gdzie nie od razu sięgać trzeba pod lewą pachę 
do ukrytego tam w głębi pistoletu, bo uświadomił sobie, że jak tylko na progu 
tego domu stanął, odruchowo wsunął pod kurtkę ostrożnie dłoń i że już od czasu 
do czasu dotyka palcami rączki nagrzanej własnym ciałem i teraz ich nie cofa 
wcale, widząc jednocześnie przerażone, rozszerzone, niby dwa przeogromne migdały 
oczy tej smukłej dziewczyny wbite weń pytająco, lecz być może także odpychająco, 
wyprowadzające go jak gdyby za drzwi, że przez krótką chwilę musiał się 
zastanawiać, czy tak samo jak jej bracia chce się go ona błyskawicznie pozbyć, i 
czy to jest strach o to, że tamci
Zapis zbrodni_____________125
we wsi być może go widzieli i co zrobią, czy chęć przyjścia mu w czymś z pomocą, 
i powiedział po raz trzeci, od kiedy tu się znalazł: „Jedynie do świtu. 
Przenocuję w stodole. I przepadam", a ona wynurzyła się stamtąd, z wnętrza 
cienia, więcej nań nie patrząc, coś do ojca zagadała cicho po ukraińsku, za 
plecami braci stanęła przy piecu, zaczęła przesuwać garnki na żelaznych krążkach 
głośno, pogrzebaczem poprawiała ogień, który pod fajerkami buzował i trzaskał, 
potem podeszła do kredensowej szafy, wyjęła stamtąd talerz, on zaś wszystkim jej 
czynnościom towarzyszy! wzrokiem bacznie, jakby od tego, co dziewczyna robi i 
zaraz jeszcze zrobi, coś naprawdę istotnego zależało, choć był już pewien, że 
nie zależy nic, że raczej należałoby mieć na uwadze obu synów gospodarza, od 
kiedy jednak usiadł przy stole, nie obdarował ich więcej nawet jednym pobieżnym, 
najmarniejszym spojrzeniem.
Potem rozmowa z gospodarzem potoczyła się skąpo, ale po polsku. Ten niestary, 
chociaż staro wyglądający mężczyzna przysiadł się doń do stołu i przyglądał się 
mu, jak sięgnął z podstawionego przed nim przez dziewczynę trzcinowego koszyczka 
wyłożonego czystą serwetką kromkę ciemnego chleba i skubiąc z niej drobne 
kawałki, wkładał je do ust. Pytał go o front. Czy to prawda, że utknął gdzieś na 
Zbruczu i czy na dobre, a on, że nie, że nie sądzi mówił, jakiż to front utyka 
na dobre, skoro do spokoju i pokoju bliżej jest niż na samym początku, sądzi, że 
Sowieci przyjdą, jak we wrześniu trzydziestego dziewiątego, że pewnie czekają 
wiosny, podciągają i wyrównują tylko front, gospodarz zaś, że do tego czasu cała 
Ukraina powstanie
126_________Włodzimierz Odojewski
zbrojnie i potrząsnąwszy do swoich słów głową -jakby chciał nadać im większej 
mocy, choć nie brzmiało w nich przekonanie, raczej jakieś westchnienie, zaledwie 
marzenie być może - znieruchomiał w zamyśleniu, a on na to, że kiedyś Ukraina 
powstanie na pewno i potem zastanawiał się dobrą chwilę, czy nie zabrzmiało to 
zbyt zdawkowo, za łatwo, bo przecież ażeby tak zabrzmiało wcale nie chciał.
Spoglądał na krzątającą się dziewczynę, widząc jednocześnie, jak jeden z synów 
gospodarza powoli, ale nieustannie przesuwa się z tego miejsca przy piecu, gdzie 
początkowo obok swego brata stał, w kierunku drzwi do sionki, aż go osadził 
słowami: „Nie trzeba, nie trzeba, sam konia do stodoły wprowadzę. Bo prawda, 
chcesz się nim zająć, czy nie tak? Ale nie trzeba, dam sobie radę" i roześmiał 
się bez cienia uśmiechu na twarzy, a do dziewczyny, która właśnie postawiła 
przed nim talerz parującego bigosu, krótko: „Dziękuję" powiedział. Kiedy więc 
tamten wycofał się zaraz na poprzednie pod piecem miejsce, on znowu powrócił do 
wcześniejszego wątku, że wpierw przyjdą ci ze wschodu ze swoim klasowym prawem i 
potrwa to pewnie długie lata, jak w poprzednim wieku, jak podczas zaborów, a 
potem, już opróżniwszy talerz, kłamiąc, wyjaśniał gospodarzowi z wielką powagą w 
głosie, że przy siodle ma uczepiony plecak z wiązką granatów, że jakieś obce, 
niewprawne ręce mogłyby je łatwo doprowadzić do wybuchu, bo to granaty domowej 
roboty tylko, połowa gospodarstwa poszłaby w powietrze i z ogniem, a to takie 
okazałe, wyróżniające się z całej reszty wsi gospodarstwo, że niech jego 
„chłopczi" nie

Zapis zbrodni_____________127
próbują mu w niczym pomagać, ani w niczym go wyręczać, koniem sam potrafi się 
zająć, tylko zje, jeszcze o coś do picia poprosi i zaraz sobie pójdzie, przed 
świtem już go u nich w obejściu nie będzie, tamten zaś ze zrozumieniem 
przytakiwał i do powiedzenia nie mieli sobie nic więcej, lecz w końcu jeszcze 
zapytał gospodarza o gospodynię, że co z nią, przypominając, że jak zeszłego tu 
lata bywał, to ona jedzenie mu podawała i wspomniał jak jednego wieczora 
śpiewała piękne ruskie pieśni, a wówczas usłyszał krótkie, jak chrapnięcie, 
rzucone przez szerokość stołu ostro, słowa: „Nie żyje" i już się nie odezwał, 
skinął na to głową, nic ponadto, choć jego twarz musiała wyrażać współczucie, bo 
tamten powiedział: „Bóg zapłać".
Potem pojawił się przed nim kubek gorącej kawy zbożowej z mlekiem i cukrem, a 
gospodarz zaraz stanowczym gestem dłoni w stronę, gdzie za załomem pieca musiały 
być drzwi do dalszych pomieszczeń domu, nakazał córce wyjść. I zostali sami: 
tych dwóch niewysokich, w ramionach jednak dobrze rozrośniętych chłopaków, nie 
wyglądających wprawdzie na to, że są bliźniakami, ale jakby z jednej garstki 
gliny, jakby w równym wieku, po siedemnaście, może osiemnaście najwyżej lat, 
wciąż tkwiących obok pieca, opierających się oń, jakby byli zziębnięci i grzać 
musieli sobie plecy, z oczami krogulczymi, jastrzębimi, sępimi, nieomalże bez 
zmrużenia powiek wbitymi w niego i ojca siedzących naprzeciwko siebie po obu 
stronach niewielkiego, masywnego stołu, o źrenicach śledzących każdy jego ruch, 
i od czasu do czasu wymieniających między sobą jakieś słowa niezrozumiałym 
szeptem. Ale kubek był
128_________Włodzimierz Odojewski___________
już pusty, odstawił go i przechylając się nieco w krześle, lewą dłonią znalazł w 
zewnętrznej kieszeni swej rozpiętej zimowej kurtki zwitek banknotów; bez pomocy 
drugiej dłoni, która wciąż czaiła się, by błyskawicznie zanurzyć się dobrze 
wyćwiczonym ruchem pod lewą pachę, gdzie tkwił pistolet, oddzielił jeden banknot 
i położył go na stole. Powiedział, że jeszcze weźmie sobie trochę obroku dla 
konia, ale że sam ten obrok tam u nich w stajni znajdzie i żeby nie chodzić za 
nim, w ogóle lepiej nie wychodzić na dwór, tak powiedział, pogoda gorzej niż 
podła, jakieś zaziębienie może się przyplątać, tak właśnie powiedział nawet ze 
szczerą troską w głosie, uważnie, znacząco patrząc na gospodarza, który nie był 
przecież wcale stary, choć staro wyglądał, musiał rozumieć, kiwającego cały czas 
do jego słów rozsądnie głową, i odsunąwszy pusty talerz, podziękował, wstał od 
stołu, wycofując się ku sionce bokiem, tak żeby nie stracić ich wszystkich, a 
zwłaszcza tych młodych, ani na chwilę z oczu.
Potem, tak jak uprzedził gospodarza, zajrzał jeszcze do stajni i do wiadra ze 
skrzyni pod ścianą nabrał obroku. Poruszał się prawie po omacku, jakby z 
zamkniętymi oczami, ale bezbłędnie. Potem, już znowu na podwórzu, odczepił konia 
od wrót stodoły, wrota odemknął i wprowadził go do środka. Obrok przesypał do 
parcianej torby i zawiesił torbę koniowi na pysku, a jeszcze potem poszedł z 
wiadrem do studni po wodę. Nie był wcale napięty, ale cały zmieniony w słuch i, 
jakby wyposażony był z tyłu w drugą parę oczu, więc dlatego wkrótce wiedział, że 
w mrocznym wnętrzu stodoły (bo jeszcze nie zamknął za sobą wrót) nie jest sam,
Zapis zbrodni
129
po małej zaś chwili się upewnił, koń bowiem prychnął kilka razy ostrzegawczo, z 
głębi wtedy, wraz z zadyszanym odgłosem przyśpieszonego oddechu, wyłoniła się 
twarz, a była to twarz córki gospodarza, którą tamten nazwał w izbie Oksanoczką. 
Twarz rozgorączkowana, półprzytomna.
Dziewczyna dopadła doń i zduszonym głosem prosiła: „Niechże mnie pan zabierze!", 
a on ochłonąwszy z pierwszego zdumienia, „Skąd?" pytał, „Stąd!", „Gdzie?" pytał 
znowu, „Byle gdzie! Do miasta! Byle stąd!", a on usiłował tłumaczyć swą sytuację, 
że jest w drodze, że dlaczego miałby ją zabierać z rodzinnego domu, co ona sobie 
wyobraża, z takąjakąś miękką, ale bezwiedną stanowczością, i dalej, że po 
okolicy sam ledwo z życiem przemyka, dlaczego miałby ją zabierać stąd, gdzie ma 
ona swoich, a ona wtedy: „Zatłukli siekierami matkę!" wykrzyknęła mu prawie w 
samą twarz, chwytając go za ręce, a on te ręce od swoich przez chwilę całą siłą 
odrywał i zapytał: „Kto?! Kto na Boga Jedynego?!", choć nie musiał, wiedział już 
zanim ona powiedziała: „Oni", głową potrząsając w kierunku domu, i dalej, że 
matka podnosiła na nich głos, z kim oni się włóczą, i zaraz (wciąż tak w pół na 
krzyku), że oni przyszli z lasu i powiedzieli, że trzeba ją zabić, taki jest 
rozkaz, i to zrobili, jeszcze tylko po chwili dodając o sobie, że ją to 
zaprowadzili w niedzielę do cerkwi, przechrzcili, co powinien był również 
wiedzieć wcześniej, już wówczas pewnie, kiedy tych dwóch tam pod tym piecem 
stojących nie spuszczało zeń sępiego wzroku, ale w tym momencie przez podwórze 
od strony domu poniósł się głośny trzask, dziewczynę od siebie po-
130_________Włodzimierz Odojewski
wtórnie odepchnął, skoczył do wrót, spojrzał w tamtą stronę, a upewniwszy się 
wkrótce, że nikogo w pobliżu nie ma (był to zapewne trzask zawieranych zasuwą 
drzwi do frontowej sionki domu), cofnął się w mrok wnętrza stodoły. Już jednak 
jej tam nie było, musiała wypaść na zewnątrz jakimś sobie tylko znanym innym 
przejściem.
Było już późno, była noc, czuł we wszystkich mięśniach piekielne zmęczenie, ale 
nie mógł zasnąć; nawet wydawało mu się, że nie może zmrużyć oczu, jakby tam coś 
w głębi oczodołów się zacięło. Wciąż leżał zapatrzony w szpary we wrotach i 
szpary między deskami w ścianie stodoły od strony podwórza, którymi sączyły się 
sine drobiny księżycowego światła, lecz nie nasłuchiwał, czy dojdą go jakieś 
szmery z zewnątrz, a jeżeli nawet od czasu do czasu jakiś szmer do jego uszu 
mimo woli docierał, to wiedział, że nie było w nim teraz żadnej groźby, że nie 
poważyliby się, i coś w rodzaju modlitwy tłukło mu się mało składnie po głowie: 
„Boże, wybacz mi za nich, jako że jestem jak oni człowiekiem..."; dalej nie 
mogąc zasnąć, choć mocna woń świeżego siana, na którego wiązce, okryty derką 
końską, leżał, odurzała. Potem nawet dziewczyny nie było w jego myślach, ani 
tego, co mu powiedziała, ale myśli krążyły gdzieś daleko wokół spraw mało 
ważnych, jak miast, do których mógłby, nie pozbywając się konia, dotrzeć, 
różnych miejsc łączących kolejowe szlaki, wokół pociągów, do których mógłby być 
może wsiąść i jakie strony są jeszcze bezpieczne o tyle o ile, a jakie nie, 
dochodząc do przekonania, że tak naprawdę to żadne strony, bo człowiek wszędzie 
jest jed-
Zapis zbrodni_____________131
nako zawzięty i zdradziecki, i jak tłumaczyłby się, gdyby teraz na niemiecki 
patrol się nadział, bo czy jego papiery są jeszcze tutaj ważne nie wiedział, 
albo co zrobiłby, gdyby go gdzieś tam ogarnęli sowieccy partyzanci, a wreszcie, 
u kogo można by kupić trochę żywności i czy wkrótce w ogóle cokolwiek kupić się 
da. Także wokół różnych osób z rodziny i kręgu bliskich, lecz bez pytań, czy 
żyją czy nie, tylko ot tak, wywodząc z pamięci obrazy ich twarzy i jakieś 
charakterystyczne ich gesty, słowa, nawyki, obyczaje. Ale cały ten świat ludzi, 
przedmiotów i widoków (widoków nieraz doskonałych!), ukazujący się w jego głowie 
w tej głuchej nocnej godzinie, był jakby za pólmatową taflą szkła, 
unieruchomiony raz na zawsze, być może nawet umarły; i tak upływała mu noc.
Wciskające się przez jedne szpary do wnętrza księżycowe światło przemieszczało 
się z wolna w szpary inne, dźwignął się z siana tylko raz, ażeby oswobodzić pysk 
konia z worka z niedojedzonym obrokiem i podsunąć mu wiadro z wodą, i zaraz się 
na nowo w sianie położył. A wciąż było zupełnie cicho i wydawało mu się, że ani 
trochę nie spał, lecz jednak chyba krótko spal, bo w pewnej chwili jego wnętrzem 
wstrząsnęło zimno i odpychając się od tamtych myśli, gwałtownie zaczął trzeźwieć; 
leżał z odrzuconą derką, przypominając sobie, że ją odrzucił czując, że go dusi, 
jakby ktoś niewidzialny zwalił mu się nagle całym swym nie do uniesienia 
ciężarem na pierś. Wiedział, że tego zimnego rozdygotania, leżąc tak dalej, nie 
zdoła uśmierzyć, więc podniósł się z siana, wdział buty i stanąwszy, pełną 
piersią oddychał, starając się tym mroźnym, czystym
132_________Włodzimierz Odojewski___________
powietrzem napełnić płuca po brzegi i przywrócić nim swemu ciału znowu zdolność 
do życia, uświadamiając sobie jednocześnie miejsce, w jakim się znajduje i 
mgławicowo, jak jakieś zamierzchłe, odległe wspomnienie, słowa dziewczyny, o jej 
matce, rzucone mu jak kamieniem w twarz, zanim w głębi tej ślepej ciemności 
wokoło ona sama gdzieś przepadła.
Wciąż było zupełnie cicho dookoła, ale gdy podszedł do wrót, uchylił je i 
wyjrzał na zewnątrz, to wtedy z bardzo daleka dotarło doń przeciągłe, wilcze 
wycie psa; wkrótce dołączyło doń drugie i trzecie, stłumione, bo jeszcze dalsze, 
powtarzające się kilkakrotnie jak echo tego pierwszego, i być może pobudzone tym 
dźwiękiem serce ścisnęło mu się czymś nie dającym się bliżej sprecyzować; nie 
wiedział, czy to lęk czy jakieś niejasne przeczucie czegoś, co będzie musiał 
doznać, przejść, udźwignąć, żeby nadal żyć, nie, naprawdę nie wiedział, i że w 
tej chwili się nie dowie też wiedział, ale był w tym na pewno żal i naglą, 
rozdzierająca myśl, że ledwo wyszedł z chłopięctwa, a już wkraczał jakby w 
starość, bez tych lat pomiędzy, kołacząca się natrętnie po głowie wraz z 
przypomnieniem słów z Mateusza, którego kiedyś czytywała mu i objaśniała jego 
arcypo-bożna babka: „Dopiero byłem dzieckiem, jestem starcem...", myśl nie 
chcąca zaniknąć, nawet się oddalić. Z wysiłkiem zmusił się do zastanowienia, czy 
już na niego czas, przypominając sobie, że gospodarzowi obiecał, że zatrzyma się 
tylko do świtu i już go nie będzie.
Z barwy bezobłocznego, twardego jak z żelaza, wysoko rozpiętego nieba, nawet nie 
spoglądając na zegarek, odgadywał mający niebawem zacząć się przecierać
Zapis zbrodni_____________133
świt. Oddech w mroźnym powietrzu zmieniał się w siny kłębek pary, dachy tu i 
ówdzie smużyły się srebrnymi płatami szronu, już jednak przyćmionymi nieco, bo 
księżyc bladł. Wieś w oddali wprawdzie kryla się jeszcze w ciemności, ale i w 
pierwszych już z kominów dymach, niżej przesypanych iskrami, ukazującymi gdzie 
do pieca podrzucono co dopiero na podpałkę słomy. Tylko chata jego gospodarza 
nie zdradzała oznak życia. Wrócił więc do konia, popieścił dłonią jego głowę, 
zatopił na krótko twarz w delikatnie kłującej go sierści jego szyi, wdychając 
ciepłą, jakby lekko słodkawą woń jego skóry, potem osiodłał go, zgarnął swoje 
rzeczy, przytroczył je do siodła, a jeszcze potem wydobył z futerału u siodła 
sztucer i zarepetował go. W czasie tych wszystkich czynności żuł wyciągnięty z 
kieszeni kurtki kawałek twardego suchara i zastanawiał się, czy istotnie czuje 
głód, czy też jest to tylko nawyk włożenia po nocy czegoś jadalnego w usta, bo 
ostatnio jego żołądek coraz rzadziej domagał się jedzenia. A potem wyprowadził 
konia na podwórze, zawarł wrota stodoły, zasunął skobel i nasłuchiwał dobrą 
chwilę, ale że wciąż dookoła panowała pełna cisza, a najcichsza była pobliska 
chata, poprowadził go pewną ręką do wyjścia z podwórza i dopiero tam, pod koniec 
dróżki między płotami z patycza, spostrzegł u płotu kulącą się ludzką postać. 
Była to dziewczyna, córka gospodarza. Miała na sobie jakieś ciepłe okrycie, jak 
do dłuższej drogi, w rękach przytrzymywała niewielki węzełek, więc przystanął, 
ona doń doskoczyła, gwałtownie chwytając go znów, jak wtedy, przed nocą w 
stodole, za obie ręce, a cała była w dreszczach i jej drżące wargi wprost szat-
134_________Włodzimierz Odojewski___________
kowały słowa, gdy wykrzyknęła doń ogłuszającym szeptem: „Nic na to nie poradzę... 
Zaraz mi to przejdzie! Nic na to nie poradzę!", ale oderwał ją od siebie i nie 
mówiąc nic pomógł dziewczynie dźwignąć się na siodło, sam zaś poszedł u boku 
konia, a choć sztucer wciąż zaciska! pod prawą pachą gotowy do strzału, to 
jednak nie myślał o ostrożności. Tylko że potem, zanim jeszcze doszli do głównej 
drogi, przechyliła się z siodła ku niemu i powiedziała, żeby nie iść przez wieś, 
a jak najdalej od cerkwi i gospodarstwa popa, bo tam zatrzymał się prowydnik i 
jego starszyzna, czuwają więc tam straże, ani nawet łąkami nad rzeką nie iść, 
tam znowuż pilnują przy brodzie przeprawy, że trzeba jarem prowadzącym wśród 
wzgórz zaraz za sadami i na bezdroża, i zrobił to, co mu kazała, była przecież 
miejscowa, musiała wiedzieć najlepiej, jak przebijać się przez ten teren 
najbezpieczniej i niepostrzeżenie.
Lecz widać się myliła. Albo już tak przez los było mu pisane, skoro bez żadnego 
sprzeciwu jej posłuchał. Bo kiedy tylko za wsią i za sadami zsunęli się 
kamienistą dróżką w jar, to powietrze szybko zaczęło oczyszczać się z nocnej 
ciemności. Wprawdzie poblask połówki księżyca ledwo co po wierzchu muskał 
jeszcze porośnięte niewysokimi krzaczkami ściany nie bardzo stromego tutaj jaru, 
to jednak poszerzająca się w miarę ich postępowania drożyna, która pewnie wiosną 
i jesienią zmieniała się w rozlewny strumień, drążący ją jak koryto, uczyniła 
się teraz całkiem nieźle widoczna. I wtedy właśnie - a uszli już z dobre pól 
kilometra albo nawet więcej od wsi i miał zamiar dosiąść konia, by usadowić się 
za plecami dziewczyny - tam gdzieś z gó-
Zapis zbrodni
135
ry, z polowy wysokości ściany jaru od strony pozostającej w oddali wsi, padł 
strzał. Tylko jeden, choć huk zwielokrotniły echem skaliste ściany, a dziewczyna 
natychmiast zsunęła się bezgłośnie z siodła na ziemię i została tak bez ruchu, 
wyciągnięta tam płasko obok swojego węzełka. Właściwie zaś zaszło kilka rzeczy 
naraz. Bo kiedy huknął ten strzał i echo powtarzało go wciąż jeszcze, a ciało 
dziewczyny (zamiast jego martwego ciała) zsuwało się jak naładowany czymś nazbyt 
lekkim (ażeby wywołać hałas przy upadku na ziemię) worek, to on, który szedł 
obok konia i był nim od strony strzelającego osłonięty, z tym sztucerem, którego 
nie wypuszczał z ręki od chwili wyjścia ze stodoły, gdzie nocował, błyskawicznie 
pokuła! się po drożynie i potoczył pod krzaki odgraniczające drożynę od 
wznoszącej się tuż za nimi przeciwnej skalistej ściany. Koń w tym samym czasie 
już cwałował gdzieś w głąb jaru, odgłos jego kopyt zanikał, a w pobliżu wokoło 
znowu panowała cisza jak makiem zasiał, jak gdyby w ogóle nic się nie zdarzyło, 
ani zdarzyć miało.
Musiało w tej ciszy upłynąć jeszcze dobrych kilka minut. Bo zrazu w zaczynającym 
szarzeć świetle tam w połowie pochyłości ściany jaru była tylko podniebna 
samotność trzech, może czterech drzew bez liści, co stały między kusymi 
zaroślami, i jakiś przeciągły szmer, ale pewnie nie wiatru, tylko być może tych 
uchodzących wciąż gdzieś w górę resztek mgły. Więc upłynęło dobrych kilka minut, 
zanim coś się tam poruszyło i stamtąd w dół, trąconych stopami, potoczyło się 
kilka kamieni. Ale jeszcze nie zaraz zobaczył trzy stojące tam i obserwujące dno 
jaru postacie, do-
136_________Włodzimierz Odojewski___________
piero gdy się uniósł nieco na rękach i pomiędzy tymi dwoma krzaczkami, do 
których się dokulał, przybrał wygodniejszą pozycję, przysiadając na piętach -
ciemne, nieruchome sylwetki na tle pojaśniającego nieba. Potem w zamyśleniu, 
jednakże coraz czujniej, patrzył jak oni schodzili stamtąd z góry z początku 
wolno, w końcu nieco szybciej, wreszcie biegiem i zrazu nie mówili nic, aż kiedy 
znaleźli się na dole. Nie mylił się, było ich trzech.
Potem już stali nad leżącym niezupełnie pośrodku, ale też nie na samym skraju 
drożyny ciałem dziewczyny, wciąż trzymając swoje obrzynki w pogotowiu do strzału 
i posłyszał ich głosy jeszcze wyraźniej, gdy jeden z nich się nachylił, złapał 
ją za ramię, szarpnął i odwrócił przodem do góry. Wtedy ten drugi doskoczył do 
jej ciała też. A potem oni obaj, a byli to jej bracia (nie miał wątpliwości już 
kiedy jeszcze schodzili ze wzniesienia), zaczęli krzyczeć jeden przez drugiego, 
ten trzeci zaś, co stał nieco z tyłu, jej ojciec, wprawdzie bez broni palnej, 
ale z sękatym kijem w ręku, krzyczał na nich obu i rozpaczliwie zawodził na 
przemian. Potem rozpinali jej płaszcz, potrząsali nią, może próbując doszukać 
się w jej ciele resztek życia, a potem stali nad nim i rozglądali się dookoła. 
Więc już dłużej nie mógł czekać. Odpalił raz za razem dwa naboje, celując do 
każdego z chłopaków tak na oko w prawą stronę brzucha, i gdy runęli na ziemię 
prawie jednocześnie, podniósł się spomiędzy tych krzaczków, skąd strzelał i 
podszedł ku nim wolno, sztucer mając przygotowany do strzałów następnych. Ale 
nie były wcale potrzebne. Niczego nie był tak pewny jak swojej ręki i swojego 
oka, po jednej
Zapis zbrodni
137
kuli wystarczyło, bo oni, tak jeden jak i drugi, trzymając się za brzuchy, 
zwijali się na ziemi wśród jęków, krzyku i płaczu, i wykrwawiali się szybko, ten 
zaś z sękatym kijem, ich ojciec, stał obok, jak sparaliżowany, niemo patrząc na 
niego, potem odwrócił się od nich i przypadł do nieruchomego ciała córki.
On wtedy pozbierał te ich dwa obrzynki z ziemi i odrzucił je jak najdalej w 
krzaki. Chwilę stał nad jednym z chłopaków i patrzył, jak umazanymi krwią dłońmi 
usiłuje powstrzymać to coś, co wylewało mu się z brzucha i jak mdleje, i na jego 
brata też popatrzył raz i drugi, starając się odgadnąć, na ile w nim życia, na 
godzinę czy więcej. Dwu- albo trzykrotnie wznosił już sztucer do strzału i ten 
drugi, wciąż przytomny, zamykał wtedy oczy, ale sztucer zaraz opuszczał, mówiąc 
sobie, że nie trzeba, że po co, że na co, i jeszcze chwilę myślał o ich ojcu, 
który choć staro wyglądał, to nie był stary wcale, i co on synom powiedział i co 
zrobił, gdy kiedyś, tak jak wczoraj, wyszli z lasu, powrócili do domu i zabrali 
się do zarąbywania matki. I czy on im w tym był pomocny, zastanawiał się również. 
Wreszcie podszedł do niego. Znowu sztucer, jakby sam, odruchowo mu się w górę 
poderwał, ale zaraz strzału poniechał, ktoś przecież powinien ich był wszystkich 
w ziemi pogrzebać, tak pomyślał. Później gwizdnął w wyuczony sposób na swego 
konia, a po małej chwili rozległ się niedaleko tętent. Wkrótce wyłonił się on z 
głębi jaru i zbliżył wyrównanym, niespiesznym truchtem. Dosiadł go i w 
półobrocie z siodła popatrzył jeszcze krótko, jak tamten, milcząc, klęczy nad 
nieruchomym ciałem córki. Dał koniowi znak i ten popędził.
138_________Włodzimierz Odojewski___________
Przejaśniało się teraz prędko. Horyzont na wschodzie zaciągała blada czerwień. 
Koń cwałował swobodnie, spokojnie, a on w rytm wyrównanego tętentu jego kopyt 
modlił się, powtarzając kolejno jakieś z dzieciństwa zapamiętane modlitwy, jedne 
od początku do końca, inne w części, jeszcze inne tylko w zakończeniu, i w 
pewnej chwili nagle (choć nad tym się wcześniej nie zastanawiał) w głowie 
wystrzeliło pytanie, czy modli się, aby tamtych dwóch ziemia na ich wieczny 
odpoczynek nigdy nie przyjęła, czy o coś innego, ale to pytanie odepchnął od 
siebie z gwałtowną niechęcią. Potem pomyślał, że modlitwy z wyrażonym życzeniem 
są próbą wymuszenia czegoś na Bogu, a przecież on niczego wymuszać nie chce, 
nawet niczego sobie szczególnego nie życzy, gdyby bowiem sobie życzył, byłaby to 
gorąca prośba o rzucenie klątwy na żyjące i przyszłe pokolenia tamtych.
Warszawa, 1967 r. Monachium, 2003 r.
Miejsce pod słońce
Słońce nie schodziło jeszcze ku zachodowi, choć padało już ukośnie i zetlała w 
wielogodzinnym upale trawa łamała się w palcach. Poszycie dymiło burą kurzawą od 
częstych wybuchów i strzały od tamtej strony były coraz rzadsze, bo pewnie 
brakło amunicji - kiedy leżeli nad płytką strugą, pełną rzęsy i wodorostów, 
która zwała się tutaj rzeką Płacz. Gdyby Paweł miał więcej siły - na pewno 
zapłakałby: i nad tą nędzną strugą, której woda nie nadawała się do picia, bo 
była ciepła i śmierdziała, i nad swoimi bolącymi i obrzmiałymi nogami, i w ogóle 
nad wszystkim. Ale nie miał siły, więc dźwignął plecy z ziemi, podciągnął nogi i 
rozzuł buty, a żeby nie czuć kwaśnego odoru przepoconych w marszu onuc, odrzucił 
je na bok. Inni zrobili to już dawno i teraz spali - widział, że twarze mają 
usiane lśniącymi w świetle kropelkami potu i że po bosych, pokrytych bąblami 
nogach chodzą im duże brązowe mrówki, a jeszcze inni, leżąc byle jak pod 
drzewami albo krzakami dzikich malin, posapywali z otwartymi szeroko ustami. 
Paweł nachylił się nad swoimi nogami, z uwagą obmacywał grube zapieki na piętach, 
które paliły niemiłosiernie, a potem drapał się pod pachami; inni też drapali 
się przez sen.
140_________Włodzimierz Odojewski___________
- Nie rozzuwać się! Kto kazał? - krzyknął przechodzący podporucznik o bladej i 
szerokiej twarzy Mongoła, której Paweł nienawidził jak śmierci, ale nikt nie 
zwrócił na tamtego uwagi.
- Czego chciał? - zapytał jeden z żołnierzy przecierając zapuchnięte oczy.
- E... co tam. Boi się, że nie zdążymy - odpowiedział inny.
-Gdzie?
-Na drugi świat...
- Tam się zawsze zdąży. Kutas marynowany! Paweł znowu wyciągnął się na ziemi 
płasko, założył
ręce pod głowę i wydało mu się zaraz, że całe jego ciało odstaje z wolna od 
kości i za chwilę zupełnie odpadnie.
- Jeśli obejdziemy ich przed nocą - powiedział jeden z żołnierzy - to w dwie 
godziny przydusimy grandę i po krzyku. Pewnie ledwo zipią...
- Za dwie godziny może i nas nie będzie...
- Spać się chce - powiedział ktoś z dalej leżących.
- Ty byś spał tylko. Nie znasz obowiązku.
- Obowiązek swoją drogą, a spanie swoją...
- Wygodnyś. Takich jak ty więcej, a Polska by się zesrała.
- Odejdź, bo się nakryjesz nogami. Mądry się znalazł!
- Coś ty powiedział?!
Paweł sięgnął po tornister, podłożył go pod głowę i zwinął się w kłębek. Pod 
pachami swędziło, jakby pieprzu nasypał na ranę.
- Daj mu w duszę... - podbechtywał ktoś drwiąco.
- Powtórz coś powiedział!
- Dajcie spokój - wtrącił się jakiś nowy głos. - To
Miejsce pod słońce___________141_
dobre miejsce, można się wyspać, a wy z tym swoim... -1 po chwili: - Najlepsze 
jest takie pod słońce. Rozległ się gdzieś w pobliżu trzask uderzenia.
- Co się rzucasz?!
- No, na dzisiaj dosyć. Dałeś mu i więcej nie trzeba.
- Niech nie strzępi pyska, kiedy go nie pytam! Stuknęła manierka. Ktoś zdejmował 
nakrętkę i pił
siorbiąc głośno, a wtedy od strony łączki cmoknął strzał i nagły krzyk wwiercił 
się w uszy. Paweł obejrzał się obojętnie, nie ruszając się z miejsca. Ostrzyżony 
na jeża żołnierz w zbyt dużej furażerce, która zsunęła mu się teraz na tył głowy, 
obmacywał przestrzeloną skosem łydkę i spiesznie podwijał rudziejącą nogawkę.
- Gdzieś dostał? - zapytał ktoś sennie.
- Niech ich nagła krew zaleje!
- To po co wyłaziłeś?
- Jego sprawka, skurwysyna! W złą godzinę zaczął pyskówkę!
- Jego, nie jego... - mruczał ten sam senny głos.
- Najlepsze jest miejsce pod słońce. Nie ustrzelą, bo blask im w oczy bije. 
Można się wyleżeć i wyspać. Spokojne jest takie miejsce...
- O co chodzi?
- O nic, ale po co się czepiasz...
- Jak znajdziesz takie miejsce, to leżałbyś bez końca. O świecie zapomnisz. 
Koniecznie pod słońce...
- Mocno cieknie?
- Jak cholera.
- Do ambulansu trzeba...
- Pewnie... Jeśli pod słońce, to się jeszcze wygrzejesz. -Właśnie mówię. I 
spokój do tego...
142_________Włodzimierz Odojewski___________
- Łatwo nie znajdziesz.
- Podczołgasz się z czterysta metrów. Na skraj lasu. Ambulans powinien tam stać. 
Widziałem jak leźli w tamtą stronę z noszami.
- Jak znajdziesz i się rozłożysz, to wstać się nie chce...
- Czasem się trafi w środku lasu.
- Najlepiej na skrajach.
- Zbłąkaną mógł dostać, z odbicia.
- Pod słońce, to celu nie dojrzą...
- Pod samym nosem nieprzyjaciela i masz spokój. Paweł dźwignął się z ziemi, 
sięgnął po onuce i zaczął
zakładać buty, a kiedy je założył, zza drzew wyszedł podporucznik, ten sam, z 
mongolską twarzą, i prędkim spojrzeniem zlustrował biwakującą kompanię.
- Ruszać! - rozkazał i gdy ustawili się w ordynku, powiedział: - Wykorzystywać 
wzniesienia. W tyralierze...
Wtedy plutonowi krzyknęli rozkazy i zaraz rozsypane w tyralierze, zgięte 
postacie minęły skraj lasu i weszły w otwartą przestrzeń, ale jeszcze nie 
odezwały się strzały upowców i szeroki, nasłoneczniony dukt był cichy. Wzniecali 
nogami smugi szarego pyłu, który podnosił się kłębami w nieruchomym powietrzu i 
już po chwili cały dukt był przesłonięty, jakby odymiony i zatykało płuca.
- To dobre miejsce.
- Zbyt cicho. -Wycofali się...
- Mówiłem: oskrzydlić. Ale oni nie tak, inaczej...
- To dobrze, że cicho. Lubię ciszę.
- Znajdziemy inne...
Dukt się skończył, dalej była łąka, może sto pięćdziesiąt, a może i mniej metrów 
soczystej zieleni, przez
Miejsce pod słońce___________143
której środek musiała płynąć niewidocznym teraz rowem woda, bo trawa nie 
poddawała się spiekocie, a jeszcze dalej zaczynał się nowy las. Ziemię pokropiły, 
pac-kając miękko, pierwsze kule. Z prawego skrzydła ktoś dostał i kopał nogami, 
ale upowcy na pewno nie mieli już wiele amunicji. Zbyt długo trwało. I wtedy 
Paweł dojrzał skąd szły kule, przed którymi musiał dwa razy przykucnąć, bo 
bzykały zbyt blisko. Dojrzał, że zza kupy chrustu po przeciwnej stronie łąki 
wystaje długa lufa karabinowa przedłużona jeszcze bagnetem, a nad nią była 
lśniąca, jakby posmarowana tłuszczem twarz, gdyż słońce z niej spływało i 
rozmazywało jej kontury. I choć ta kupa chrustu i zagłębienie za nią były dobrym 
miejscem, miejscem właśnie pod słońce, Paweł przystanął, złożył się i strzelił, 
a twarz zaraz opadła w dół. Ale już tyraliera znalazła się na łące, wbiegła do 
niegłębo-kiego rowu, na którego dnie nie było wody, a nawet wilgoci, potem 
dopadła pierwszych krzaków jałowca i zarośli ostrouchy. Więc gdy się wdarli w 
gąszcz, a plutony na prawym i lewym skrzydle też doszły, wrzucili granaty do 
ukraińskich rowów strzeleckich i walili się zgrzani, wyczerpani na ziemię, aby 
choć przez chwilę odetchnąć, bo właśnie strzelanina ustała.
- Znowu się wycofali.
- Dokończymy nocą.
- Nie pociągnę długo. Uchodzi ze mnie strumieniem.
- Pocierp. Ambulans zaraz nadjedzie.
Paweł poszedł skrajem zarośli i poszukał kupy chrustu ustawionej w stożek 
rozwidlony na szczycie, za którą leżał z nosem na karabinowym zamku zabity, 
wyciągnięty płasko i nie czuł już, że za uchem łazi mu duża i oso-
144_________Włodzimierz Odojewski___________
wiała od upału mucha, przywierając chciwie do strużki cieknącej krwi. Był to 
młody chłopak, rodem - sądząc po szerokich czerwonych rękach - ze wsi, ubranie 
miał na sobie cywilne, a leżał w dobrym miejscu, właśnie pod słońce, gdzie było 
teraz zupełnie spokojnie i zacisznie.
-  Nie certol się. Ściągaj buty. Porządne - powiedział jakiś żołnierz.
- Z trupa nie będę brał - powiedział inny.
- Ściągaj, mówię.
- Sam sobie ściągnij, jeśli ci potrzebne. -To dobre miejsce...
- Pewnie, że dobre... - powiedział Paweł. - Lepszego nie znajdziesz na świecie. 
Zupełnie cicho i właśnie pod słońce. Niektórzy żyją tak długo, a wcale nie 
wiedzą, jakie to dobre miejsce. Nawet z rana ptaki śpiewają.
- Tak, ale z rana słońce inaczej pada.
- Och, może być i bez ptaków, to nawet lepiej, gdy o popołudniowej porze cisza 
jest do końca.
- Ale może być za gorąco...
- Gorąco nie szkodzi, jeśli leżysz bez ruchu. Dobrze, kiedy jest gorąco - cisza 
robi się większa.
-I głębsza...
- Tak, to na pewno najlepsze miejsce pod słońcem - powiedział Paweł i nachylił 
się nad zabitym, potem ściągnął jego dobre, mocne buty i zrzucił z nóg swoje 
połatane i rozłażone.
Założył te mocne, dobre buty, w których zdawało mu się, że było jeszcze ciepło 
tamtego i wszedł w las, bo już wydano nowe rozkazy, zabrzmiały ponownie strzały 
i oddziały szerokimi tyralierami ruszyły do natarcia. Posuwali się krok za 
krokiem i nie brali jeńca, gdyż już
______________Miejsce pod słońce___________145
zmierzchało; trzeba się było spieszyć. A przecież kiedy zabraknie światła, 
trudno znaleźć dobre miejsce na nocleg. Jednakże to na pewno był strach, coś 
dziwnego i nieprzyjemnego, co odczuwał. Po prostu wszystko nie miało wiele sensu, 
a nawet gdyby się tak dobrze zastanowić, to w ogóle nie miało żadnego. Chyba ten, 
aby po latach uczono się w szkołach, jak on się uczył, że „...jego wystąpienie 
bardzo utrudniło pompejanom odwrót. Z nierównego bowiem terenu wyszli na wzgórze 
i obawiali się, że cofając się po zboczu, będą mieli naszych nacierających z 
góry, a niewiele czasu pozostało do zachodu słońca, gdyż uwiedzeni nadzieją 
zakończenia dzieła, przeciągnęli je niemal do nocy. Pompejusz wtedy chwycił się 
środka, który mu narzuciły okoliczności..." A może jeszcze ten sens miało, żeby 
stwierdzić, iż wszystko to jest bez znaczenia wobec takich prostych rzeczy, jak 
to, że nogi bolą, że ciało zdaje się odpadać od kości ze znużenia, że serce 
pustoszeje i jedyne dobre miejsce na ziemi to tam -w słońcu. Wszystko było 
bezmyślną grą tysięcy ludzkich kukiełek, po których w końcu nawet popiół nie 
zostanie, a tylko sucha relacja historyka będzie śladem na wielkiej mapie 
dziejów, którą przyswaja sobie obojętna pamięć.
Paweł potykał się, padał, a potem przyspieszał kroku, bo wieczór tężał z wolna. 
Czołówka doszła już do niewielkiej przesieki i przystanęła, czekając aż się 
podciągnie reszta. Niebo poczęło różowieć.
- Mówiłeś coś? -Nic...
- Że dym?
- Dawno czuję.
- Proste, las podpalili.
146_________Włodzimierz Odojewski___________
Znowu szli naprzód, i im dalej, tym wyraźniej niósł się dołem gorzki swąd 
spalenizny. Szczyty sosen wyzłociły się światłem, jak o brzasku; po ziemi snuł 
się kłębami, podobny do tumanów mgieł, gęsty dym.
- Jeśli się odgrodzili ogniem, to dzisiaj ich nie dościgniemy.
-Leź jak chcesz.
- Ty coś wiesz, a nie chcesz powiedzieć...
- Nie gadaj, nic nie wiem.
- Dobrze z tym ogniem urządzili, co?
- Na pewno coś wiesz...
- Tyle ci powiem, że nas wybiją do jednego. A najpewniej zdrada jest. Wodzą nas 
za nos...
- Nie gadaj tak, bo cię stukną.
-1 tak nas stukną, ani się obejrzymy. Zdrada gdzieś u nas musi być... Tamtych 
przepuszczają na naszą stronę przez granicę.
- Nie gadaj tak, bo cię stukną- ponownie tamten.
- Chyba zarządzą odwrót, co?
-  Sąd doraźny za takie gadanie... - ten sam, co przedtem głos.
- Chłopcy, nie zostawiajcie mnie samego! - krzyczał jakiś ranny.
Las trzeszczał w dali, huczał i z łoskotem waliły się na ziemię, jak pochodnie, 
podcięte pnie; było już widać pełznące płomienie. Paweł myślał o spokojnym 
zacisznym miejscu, myślał o kupie chrustu, która stała pod słońce, o ciepłym, 
dobrym miejscu, w którym można by odpocząć, i usiłował sobie przypomnieć, gdzie 
to wszystko było.
1955 r.
Nie mogąc obudzić się jeszcze
Liczne wydarzenia coraz dotkliwsze. Nieutulony żal. Nie, nie otwierałem oczu, 
zdusiłem je powiekami jak najmocniej. A przecież należało wyciągnąć tylko rękę, 
nacisnąć guzik nocnej lampki, sięgnąć chociażby po książkę. Zresztą może nie 
trzeba byłoby nawet światła zapalać wcale, wystarczyłoby spróbować pobłądzić 
chwilę dłonią po wierzchu pościeli, odnaleźć wysuwające się spod kołdry, na wpół 
obnażone ramię Magdaleny, być może poczuć to emanujące zeń jeszcze ciepło. Albo 
podnieść się z łóżka, podejść do okna, otworzyć je na całą szerokość, wciągnąć w 
płuca do samego dna duży łyk powietrza, spojrzeć odważnie w tamtą ciemność na 
dworze, która na szczęście nie była ciemnością zupełną, bo gdzieś tam poprzez 
mknące z zachodu na wschód pierzaste cyrrusy przedzierał się księżyc, niepełny 
wprawdzie, coraz bardziej blednący, ale przecież pozwalający ujrzeć nieomalże 
całą okolicę. Nic jednak z tego nie uczyniłem. Wciąż czułem zatęchły oddech 
przeciągu na twarzy. Z tych najgłębszych tajemniczych otchłani, przepastnych i 
czarnych. Nie potrafiłem się oderwać od niedobrych myśli, że to się zaczyna zbyt 
często powtarzać, podobnie jak tam nad Wisłą; przypominałem to sobie już 
tysiąckrotnie, przeklinałem i jeszcze
148_________Włodzimierz Odojewski___________
raz przeklinałem. Teraz jednak wciąż nie otwierałem oczu. Potem zasnąłem na 
krótko. W każdym razie świadomość znowu się urwała. A potem zbudziłem się z 
wielkim płaczem.
Wyskoczyłem z łóżka i stałem na środku pokoju dobrą chwilę, jątrząc swój 
dziecięcy, bezprzyczynny ból. Nie miałem odwagi podejść do drzwi, za którymi 
ciągnął się mroczny korytarz. Tam w dalekim jego końcu były wprawdzie drzwi do 
sypialni mamy, można by podejść, zapukać, obudziłaby się od razu, na pewno 
wyciągnęłaby ręce, lecz łzy nie ustawały, cóż zresztą mógłbym jej powiedzieć? 
Jak się wytłumaczyć? Że mam złe sny? Albo czy ja wiem, co jeszcze? Że moja zbyt 
długa obecność tutaj wśród innych ludzi była jedynie czczym zmyśleniem? Albo, że 
życie potoczyło się nie tak, tylko siak...?
Teraz w okno stukała oszadziała gałąź platanu, już zupełnie bez liści, okrutnie 
nagiego na mrozie. Świecił znowu niepełny księżyc, gwiazdy na dalekim niebie 
były jak rozżarzone kamienie, gdzieś daleko wył pies; też nad marnością swojej 
egzystencji. I wiatr szeleścił w gontach dachu, i było straszno. Zrobiłem 
jeszcze jeden krok, drżąc z zimna, a on znowu stał naprzeciw mnie, płacząc jak 
ja, bez powodu, niemęsko, w tejże samej jak ja piżamie niebieskiej, wymiętej 
podczas snu, rozchełstanej na spoconej piersi, boso i próbował mi wytłumaczyć 
jakieś rzeczy niepojęte: o cieniach czających się po kątach, szelestach 
stygnącego przed świtem pieca, o skrzypieniu podłóg, których nie dotykała żadna 
stopa, o błędnych ognikach zapalających się latem po zmroku na cmentarzu nad 
grobami i o tym garba-
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______149
tym karle zjawiającym się mi nieraz w samym środku nocy z szyją przeciętą ledwo 
zagojoną, płomienistą blizną, ale znowu postąpiłem krok bliżej, potem już biłem 
na ślepo zaciśniętymi pięściami w lustro, aż jego postać w tej niebieskiej, 
wymiętej piżamie przepadła stamtąd i zobaczyłem, jak czarna krew spływa z moich 
dłoni na bursztynowe drewno posadzki. Wtedy za mymi plecami odezwała się 
niegłośno Weronika, stara niania: „Co ty wyprawiasz? Znowu ci się coś 
przywidziało?", a ja, że cóż ja na to poradzę, że on się wciąż tutaj pojawia, 
„Co on chce ode mnie? Co on się za mną tak wciąż włóczy?" krzyczałem, a ona: 
„Lustro stłuc, bałwanie jeden, to siedem lat nieszczęścia", ale to nie była 
wcale Weronika, lecz najprawdziwsza śmierć przybierająca tylko sprytnie dla 
niepoznaki jej postać.
Mógłbym takich z nią spotkań opowiedzieć dużo więcej. Nigdy śmierci się nie 
bałem. Przywykłem do niej już w naszym najstarszym przed wojną domu. Wystarczyło 
zgasić lampę, posiedzieć chwilę cicho, a przychodziła pod postacią różnych 
mężczyzn i kobiet, najczęściej w strojach, jakie później po latach widywałem 
niekiedy na teatralnych scenach. Ale wcześniej, najwcześniej to na tym kamiennym 
dziedzińcu, resztką starego muru obronnego odgrodzonego od drogi. To były krótko 
przed wojną te najgorętsze dni lipca albo sierpnia, niedokładnie pamiętam, w 
samo południe, kiedy powietrze zatrzymywało się w bezruchu, a tylko nad 
rozpalonymi dachami spazmatycznie drgało, dym zaś z kominów rozpraszał się zaraz 
w świetle nie zmąconego niczym słońca. Któż mógł przypuścić, że to już wtedy 
ostatnie dni tak pogodne i jasne!
750_________Włodzimierz Odojewski
Więc wpierw po granitowej kostce dziedzińca w śmiertelnej ciszy toczyła się 
piłka. Zrobiona była z wielokolorowych pasków skóry i toczyła się miękko jakby z 
atłasu. A potem ona, jej właścicielka, już tam stała pod tą resztką obronnego 
mura (do której przylegała stróżówka, a za nią dawniej pewnie była fosa, wtedy 
zaś na tym miejscu ciągnęła się wyboista droga wiejska), dziewczynka może 
dwunasto-, może trzynastoletnia; spod koronek i falban jej niegdysiejszej do 
ziemi sukni wystawały czubki zamszowych bucików czarnych, i wyciągała ręce za 
piłką przywołującym gestem, w którym była tak ogromna rozpacz, że nigdy nie 
przyszło mi do głowy odmówić jej prośbie. Lecz kiedy podawałem jej upuszczoną 
piłkę, która dotoczyła się aż na środek dziedzińca, pytała: „Nie boisz się?", a 
ja: „Nie" zaprzeczałem stanowczym ruchem głowy, bo czułem się przecież prawie 
mężczyzną, a ona: „Inni się boją" mówiła i jej oczy spoglądające na nagrzany 
dziedziniec, poszerzał strach. „Tam na środku słońce świeci tak jasno. Ani 
odrobiny cienia. I widać mnie ze wszystkich stron. Nie mogę biec za piłką, a cóż 
zrobiłabym bez niej?" mówiła. I cofając się podnosiła dłoń, może na znak 
podzięki albo pożegnania, i już jej nie było, tylko resztki kamiennego muru 
obronnego, nadgryzionego kulami armat licznych wojen w tamtych stronach i ta 
stróżówka, i coś tam jeszcze, postawionego na fundamentach czegoś dużo starszego, 
co też wkrótce miało się rozpaść w nowej zawierusze wojennej bezpowrotnie.
Opowiadałem to wiele razy, nikt mi nie wierzył, nawet stara Weronika. „Z ciebie 
nic dobrego nie wyro-
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______757
śnie, bałwanie jeden, jesteś niezły łgarz", mówiła. A nie bałem się, przysięgam, 
ani trochę, choć dobrze wiedziałem, że to żadna dziewczynka i że piłka też wcale 
nie jest prawdziwa, że to tylko ten fatalny znak stamtąd, że i mnie to dosięgnie, 
a przecież byłem tak młody, więc dlaczego już, dlaczego już i mnie ma się to 
przytrafić, nie chcę, chcę jeszcze oddychać czas jakiś pełną piersią, prężyć 
ręce i nogi, biec przed siebie ile sił, żyć! Ale może był to znak, że tylko 
opuszczą mnie najbliżsi, że zostanę sam? Że wkrótce? I czując, że płucom brak 
powietrza, zaczynałem krzyczeć, a wtedy się obudziłem.
Dziadek stał nade mną i jeszcze było we mnie to całe rozżalenie, bo poskarżyłem 
się: „Ona mi zawsze mówi bałwanie, zamiast paniczu", on zaś na to: „A jakże 
chciałbyś inaczej, skoro takie brewerie wyprawiasz...", na co ja: „No, 
przynajmniej raz na dzień - należałoby się paniczu, czy nie?" Ale zamilkłem. 
Przypomniałem sobie bowiem zaraz, że Weronika zginęła wkrótce potem, broniąc 
przed tymi pogromszczykami, co przyszli jednej nocy, mojej mamy. I od razu z 
pamięci wynurzyły się wspomnienia innych czynów tej dzielnej kobiety, chociażby 
tych, kiedy trzy zimy wcześniej próbowaliśmy przedrzeć się spod sowieckiej 
okupacji do Rumunii przez wschodnie Karpaty. Jak nas przewodnik zdradził, wziął 
pieniądze, a potem poprowadził wprost na graniczne straże sowieckie, pod salwy 
maszynowego karabinu. To ona wciągnęła nas wtedy w jakąś jamę skalną na skraju 
zagajnika i potem wyprowadziła, nieomylnym instynktem kierowana, na bezpieczną 
drogę wiodącą do wioski huculskiej, gdzie nas ci dobrzy lu-
152_________Włodzimierz Odojewski
dzie wiele dni przechowywali i karmili, nie chcąc za to nawet złamanego grosza.
Więc kiedy sobie to wszystko przypomniałem, zacząłem zarzekać się w myślach, że 
już nigdy do dziadka nie powiem na starą Weronikę jednego złego słowa, ale 
zarzekałem się niepotrzebnie, bo gdy szerzej otworzyłem oczy, dziadka nie było, 
w tym zaś miejscu na kocu rozłożonym na piasku leżała Magdalena, patrzyła na 
morze i w jakiś ciemny punkt przesuwający się wolno na horyzoncie od strony 
Szwecji ku naszemu brzegowi. „Nie wolno stąd odchodzić, wszystko należy zrobić, 
żeby się nie ugiąć, trzeba trwać. Tu jest nasze miejsce. W tym kraju, nie gdzie 
indziej" mówiła w zamyśleniu, tak jakby do siebie samej. A ja patrzyłem na nią z 
ogromnym współczuciem i nie mogłem się pogodzić, że to tak będzie tutaj zawsze, 
że się nic nie zmieni przynajmniej za mojego życia. I zastanawiałem się, skąd w 
niej ta wiara, że jednak się zmieni, że to tylko od nas samych zależy, od naszej 
woli, wytrwałości. A wtedy pamięć oderwała się od Magdaleny i znowu pognała w 
lata, które już dawno odeszły, zamknęły się bezpowrotnie (zostaną po nich 
wkrótce tylko puste miejsca), i uświadomiłem sobie, że jeżeli Weronika nie żyje, 
moje pretensje do niej są bezsensowne, zresztą cokolwiek powiedziałbym teraz o 
Weronice dziadkowi, nie mógłbym nie uwzględnić tegoż właśnie faktu, w końcu 
nawet gdybym był uwzględnił, cóż to miałoby za sens, dziadek przecież również 
nie żył, zresztą gdyby żył, też nie mówiłbym nic, on nie lubił opowieści o 
śmierci; oczywiście nie, żeby się jej bał, to nie, on ją lekceważył, on z niej 
drwił, śmiał się, nieroztropny, a ona i do niego
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______153
wtedy przyszła tak szybko, że nie zdołał się nawet osłonić, choć wydawał się 
wieczny, niezmożony, pełen siły i widziałem jego krew, tak czarną, jak moja, 
krzepnąca tam niedawno pod lustrem na miodowej barwy parkietowej posadzce, tym 
razem rozlewającą się na śnieżnobiałej pościeli dziadka, w której go w nocy 
zadźgali.
I raptem - być może w powiązaniu z widokiem w tamtej pościeli martwego ciała 
dziadka - przypomniałem sobie nauczycielkę języków mej najmłodszej siostry, 
Marysi, serdeczną panią Jadwigę, pół-Żydów-kę z Tarnopola, która by ratować 
swych rodziców, wróciła do rodzinnego miasta i trafiła tam właśnie na totalny 
pogrom tamtejszej ludności żydowskiej (dwa tysiące, trzy tysiące? któż to 
liczył), pędzonej przez „hilfspolicajów" do rozstrzału na cmentarz, ale już z 
wyszukanym okrucieństwem tu i tam wcześniej mordowanej przez skrzykniętą ludność 
z okolicznych ukraińskich wiosek, która nadciągnęła z widłami, toporami, 
kłonicami, łopatami i stała po obu stronach drogi, bijąc kogo popadnie. I miałem 
tę kaźń, tę jatkę, która trwała cały dzień nie tylko na cmentarzu, ale właśnie 
już na drodze, jak ich na ten cmentarz gromadami przeganiano, przez chwilę przed 
oczami, jakby to było dopiero wczoraj i jakbym sam wszystko widział, choć 
przecież nie widziałem wcale, lecz znałem jedynie z relacji tych, co widzieli i 
histerycznej, poszat-kowanej na drobno opowieści samej pani Jadwigi, jak 
ciągnęła w stronę kirkutu wbita w ten żydowski tłum ze swymi starymi rodzicami, 
nie chcąc się od nich odłączyć i jak jej ojciec, wykorzystując chwilę większego 
zamieszania, kiedy ci czarnosecinni doskakiwali
154_________Włodzimierz Odojewski___________
właśnie i odskakiwali, uderzył ją czymś w głowę i wpół ogłuszoną zepchnął z 
nasypu w dół ku stawom obrośniętym trzcinami, a ona tam potem leżała prawie całą 
noc, przytomniejąc z wolna, słysząc tylko przerywany, urywany, zanikający i 
znowu w górę się podnoszący, głośny, rozpaczliwy śpiew pogrzebowy tych, co szli 
na śmierć gdzieś tam pod dalekie salwy, aż się w końcu, jeszcze w pomroce świtu 
z ziemi podźwignęła, podniosła, z trzcin wydobyła i bocznymi drogami, polnymi 
miedzami, leśnymi steczkami, dowlokła się do nas na powrót na wieś pod Trembowlę.
Teraz zaciskałem powieki coraz mocniej, jednakże nie potrafiłem dociec, dlaczego 
to mi się tak nagle przypomniało, jaki błyskawiczny ciąg skojarzeń wydobył tę 
kaźń z moich najgłębszych złóż pamięci, dlaczego właśnie w tej chwili widziałem 
to wszystko pod zaciśniętymi powiekami, wiedziałem tylko dlaczego kiedyś 
zapamiętałem tak bardzo dokładnie i z taką wyrazistością. Bo pani Jadwiga, choć 
powróciła, choć trafiła do nas, to już wcześniej pomieszało jej się w głowie i 
do końca życia (a żyła jeszcze niewiele dłużej niż tydzień), nie mówiła o niczym 
innym, jedynie o tym, co tam widziała i co słyszała, i swym głosem próbowała 
naśladować różne dźwięki żelaza i drewna, narzędzi tamtych zbrodni, tak przez 
kilka z rzędu dni, aż zamilkła, bo któregoś ranka znaleziono ją wiszącą na 
strychu na powrozie uczepionym u belki.
I zaraz, jakby jeszcze nie dość tamtych było okropności i tamtej udręki, 
powrócił ów dzień, kiedy próbowano spacyfikować i nasze miasteczko. Rodzice w 
panice wyprawili nas w okoliczny las, ukryli głęboko
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______755
w zaroślach, drogę patrolowali Niemcy na motorze z przyczepą, w tę i z powrotem, 
w tę i z powrotem, ale był to tylko jeden patrol, dało się przejść, trochę mżyło, 
było ciepło, wiosennie, jak na jakiejś majowej wycieczce, więc nie wytrzymaliśmy 
z Wiktorem i gdy tylko strzały umilkły, choć noc się jeszcze do końca nie 
przetarła, wyszliśmy stamtąd ostrożnie, wsłuchując się w tę martwą ciszę 
rozciągającą się wszerz i wzdłuż nad całym miasteczkiem, a potem podczołgałem 
się z Wiktorem nad ten dół na strzelnicy „Sokoła", pełen świeżo pomęczonych 
kobiet i mężczyzn; wszystko to uczyniono z nimi, zanim ich dobito, bo są tacy, 
co czerpią rozkosz z zadawania innym bólu, ich jest najwięcej. Pomyślałem 
wówczas, że Bóg nie ma czasu się nimi zajmować. Śmierć zaś w juchtowych butach 
chodziła na wzgórzu nad tymi dołami i pilnowała, ażeby ciał nie zabrał ktoś z 
rodzin, co ocalały. Jeszcze dziś słyszę metalowy trzask repetowanego karabinu i 
huk wystrzału, ale osłonił nas krzak jałowca. Tyle razy już o tym opowiadałem, 
myślałem, że w ten sposób odpędzę te przeklęte obrazy, nic z tego, powracają z 
siłą coraz większą. Czasem próbuję nakłonić kogoś, żeby to opisał. Ale kogo to 
dziś obchodzi? Kto chciałby dziś słuchać albo czytać o czyjejś tak niegodnej 
śmierci?
Jednakże przewróciłem się gwałtownie na drugi bok, wzdrygnąłem całym ciałem, 
zadrżałem, obudziłem. Wiatr huczał szalony, trzaskał okiennicami, od gór 
napływały fale zimnego deszczu, starałem się zaszyć jak najgłębiej w tej jamie, 
w której ukryła nas Weronika, zastanawiałem się, dlaczego nas nie poprowadzi 
wreszcie w jakieś bezpieczne miejsce, przecież na
156_________Włodzimierz Odojewski___________
pewno czeka tam mama, umiera z niepokoju i nagle obudziłem się znowu. Wtedy 
pierwszą myślą było skończyć ze sobą szybko, na co mi to życie, świat jest jak i 
dawniej zły, tyle że wciąż w inny sposób, i żeby nie wiem ile razy mówić i 
krzyczeć, i opowiadać, i opisywać, nic się nie zmieni, ale zaraz pojąłem, że to 
już minęły od tamtego czasu długie lata, wszystko mi się we śnie pomieszało; 
miałem wielu przyjaciół prawdziwych i fałszywych, nauczyłem się cenić jawnych 
wrogów, zawiedli mnie bliscy, a nieraz podali pomocną rękę obcy, miałem kilka 
kobiet, których nie zdążyłem pokochać naprawdę, ożeniłem się z kobietą, która 
mnie nie potrafiła kochać naprawdę, parę razy zdradziłem swoje najświętsze 
przekonania, z którymi kiedyś wyrastałem, które wyniosłem z rodzinnego domu, 
podporządkowałem się, dali mi za to żyć nawet nieźle, mówiłem sobie tak trzeba, 
nie ma alternatywy, to wszystko jest znowu na sto dwadzieścia ileś tam lat, 
skuli nas na amen, nie popuszczą, nic się nie zmieni, oni zaś zresztą mówić do 
mnie zwykli, że skoro żrę ich ludowy chleb, to nie powinienem gęby zbyt szeroko 
rozwierać, i tak też robiłem, nie rozwierałem, co najwyżej tak pół na pół, i 
wówczas, i później, ale nikt mi nie może powiedzieć, że byłem jak trzcina na 
wietrze, bo nie byłem nigdy, nie muszę przysięgać. To tak w największym skrócie 
przeleciało mi przez głowę, mało wyraźnie.
I znowu pojąłem, że to już minęły lata, że nie ma co do tego wszystkiego 
powracać, rozgrzebywać, brać pod lupę, odmierzać, prześwietlać, nic się nie 
zmieni, tamtych zawiłych ścieżek prowadzących do możliwego do osiągnięcia wtedy 
celu nie wyprostuje się już nigdy,
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______157
a najgorsze, że niczego się z tamtych bojów i klęsk dziś młodym ludziom nie 
wytłumaczy, ani jak było, ani jak nie było, a już na pewno jak mogłoby być, 
gdyby nie było tak jak było, każde pokolenie na swój sposób musi doświadczać 
swojej udręki i ją po swojemu znosić. Najczęściej, spoglądając wstecz, potrafi 
tylko grzmieć na bezsiłę i błędy swoich ojców, oto cała ich głupia mądrość i 
mądra głupota, do tego jeszcze ta nadęta, roz-wielmożniona wszędzie u nas pycha 
i bezgraniczna zawiść. I wyciągnąłem ręce, jakbym od tego wszystkiego mógł się w 
ten sposób odepchnąć raz na zawsze. Ale się nie udało. Nie trzeba o tym myśleć, 
tak pomyślałem, tylko tak, tylko tak...
Więc zapaliłem lampę i wstałem. Otworzyłem leżącą na biurku książkę w miejscu, 
gdzie miała zagięty rożek stronicy, przeczytałem kilka zdań o „udręce losu 
ludzkiego, nie do zniesienia..." i spojrzałem przez okno na czerwone dachy 
katedry Świętego Jana i kościoła Jezuitów, które nie wydawały się teraz wcale 
czerwone, ale srebrne w księżycu i widziałem, że dym, który snuł się w niebo 
gdzieś tam daleko za gmachem mennicy też jest srebrny, tyle że przeźroczysty, i 
cofnąwszy się od okna, rozejrzałem się uważnie trochę zdziwiony, potem nawet 
szczerze zaniepokojony, a potem więcej niż zaniepokojony, może nawet 
przestraszony trochę, bo nie był to mój pokój, nie było to również moje 
mieszkanie, co stwierdziłem, gdy się rozejrzałem wokoło jeszcze uważniej, i 
pomyślałem: „Skąd ja się tu znalazłem?" i szybko stamtąd wyszedłem, zatrzaskując 
za sobą z hukiem drzwi i zbiegając ze schodów. Dopiero na ulicy, kiedy się 
rozejrzałem, z radością przekonałem się,
158_________Włodzimierz Odojewski
że to jednak moje miasto, że na pewno, że nigdzie nie zbłądziłem (chociaż, 
chodzę tylko tu i tam, jakbym błądził...), i w końcu dostrzegłem nawet tę dobrze 
mi znajomą kamienicę, w której mieszkałem wiele lat; och, jaka ulga!
Wtedy wszedłem w znajomą bramę i wspiąłem się po znajomych schodach. Na piętrze 
zadzwoniłem. Dźwięk dzwonka był też znajomy. I znajomy był szur-got domowych 
kapci za drzwiami. To znaczy nie samych kapci, ale przedwojennego linoleum pod 
tymi kapciami. Jakiś taki gładki, posuwisty, tak przynajmniej mi się wydawało. A 
potem drzwi się odemknęły i ukazała się w nich twarz kobiety, dość zniszczonej, 
dość przeciętnej (błyskawicznie zastanawiałem się, o co pytać, zły na siebie, że 
nie pomyślałem o tym wcześniej), zapytałem o profesora (tu rzuciłem 
najpospolitsze nazwisko, jakie przyszło mi do głowy), kobieta pokręciła 
przecząco głową, drzwi jednak uchyliła szerzej, zza jej pleców ukazał się 
mężczyzna, widocznie podsłuchiwał, ale wyglądał poczciwie, powtórzyłem więc 
pytanie, a on: „Nie, nikt taki tutaj nie mieszka, ani nie mieszkał" powiedział, 
jakby trochę zdenerwowany i odsunął kobietę od drzwi. Tak jakoś, jakby obronnie. 
Zobaczyłem wówczas korytarz, z korytarza otwarte na oścież drzwi do pierwszego 
pokoju, te same dawne moje meble, nawet pastelowy portret córki, wykonany kiedyś 
przez jej nauczycielkę szkolną w tej samej, co dawniej ramce na widocznej przez 
otwarte drzwi ścianie, nawet dywan ten sam pod stołem, co przedtem, kiedy tu 
przed laty mieszkałem, więc jeszcze raz zapytałem o wymyślonego profesora, nie, 
że nie mieszkał tutaj,
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______759
powtórzył, przypatrując mi się teraz podejrzliwie, „Mieszkamy tu od lat, chyba 
wiedzielibyśmy, komu wynajmujemy pokój", aha, więc zrozumiał, że pytam o 
sublokatora, tak pomyślałem i: „Nie, on nie był sublokatorem, mieszkał w swoim 
własnym mieszkaniu" powiedziałem, a na to on: „To ja już nie wiem, kogo 
właściwie pan szuka. Tu taki nigdy nie mieszkał", teraz już tonem, jakby 
przyłapywał złodzieja, a ja cofnąłem się szybko i powiedziałem ugodowo: „To 
przepraszam, pewnie pomyliłem kamienice, może w sąsiedniej, przepraszam. .." i 
wycofałem się na schody.
Chwilę potem stałem na chodniku, żeby uspokoić oddech, patrzyłem w górę, gdzie 
były balkony, ale nie, chyba nie mogłem się mylić, przecież tam, w tym 
mieszkaniu były moje meble i przedmioty, nie, nie mogłem, więc okrążyłem znany 
mi plac, czujnie rozglądając się dookoła, aż znowu rozpoznałem znajomą mi 
kamienicę, znowu wszedłem na schody, stanąłem przed drzwiami zdecydowany na 
ostrzejszą tym razem konwersację (zauważyłem teraz, że nie było tam tabliczki z 
nazwiskiem lokatora), zadzwoniłem, dzwonek nie działał, więc zapukałem, drzwi 
otworzyły się natychmiast, jakby za nimi ktoś tam na mnie czekał, stał w nich 
mężczyzna, chyba ten sam co przedtem, w każdym razie podobny, twarz bardzo 
uprzejma, ale podejrzliwa (tym razem postanowiłem nie kryć się za obce nazwisko, 
bo patrzył na mnie jakby pierwszy raz mnie widział), przedstawiłem się imieniem 
i nazwiskiem i: „Mieszka tu ktoś z mojej rodziny" powiedziałem twardo, „Nie, nie 
mieszka tu nikt o takim nazwisku. Ani o podobnym" odpowiedział on,  „Może
160_________Włodzimierz Odojewski________''f"
mieszkał?" pytałem dalej twardo, w tym momencie zza jego pleców wychyliła się 
kobieta, czymś jednak różniła się od tamtej, jeszcze dość młoda, ale o oczach 
niezmiernie zmęczonych i, choć spoglądała tak samo jak mężczyzna podejrzliwie: 
„Czemu nie zaprosisz pana profesora do wnętrza" powiedziała do mężczyzny (tak 
właśnie powiedziała, pana profesora, jak przedstawiłem się uprzednio, więc nie 
mogli to być zupełnie inni ludzie), a na to jej zaproszenie do wnętrza, on 
przyjrzał mi się uważniej i: „Ależ proszę, proszę, niech pan wejdzie" powiedział 
i się cofnął, i odsłonił wnętrze. „Może ci ludzie rzeczywiście tu kiedyś 
mieszkali..." powiedział z rezerwą i wahaniem, „Ci, których pan szuka..." dodał, 
„My mieszkamy tu od niedawna. Proszę. Spróbujemy się dowiedzieć", tak powiedział, 
w liczbie mnogiej, spróbujemy.
Wtedy wszedłem, a ponieważ ona zrobiła ruch, jakby zapraszała mnie dalej, więc 
postąpiłem jeszcze tych kilka kroków za nią. Ale nie, pokój nie był umeblowany 
jak tamten z pierwszej mojej wizyty (może to był teraz sąsiedni pokój?), chociaż 
ten sam chyba dywan leżał na podłodze (no, może tylko podobny, nie znam się na 
dywanach, dla mnie różnią się najczęściej kolorem tylko), na ścianie jednak 
dostrzegłem wiszący tam portrecik mojej córki (tu pomylić się nie mogłem), więc 
chyba było to to samo, co przedtem mieszkanie i ludzie, którzy mi otworzyli też 
byli ci sami, choć mnie nie poznawali albo udawali, że mnie nie poznają, nie 
różnili się bowiem tak wiele od tamtych, jak tamci patrzyli podejrzliwie bardzo, 
a nawet jeszcze bardziej i kobieta, choć powtarzała już po raz któryś, że nie:
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______767
„Tutaj żadni tacy ludzie nie mieszkali. No, może bardzo dawno... Może zanim my 
tu zamieszkaliśmy?", to pozwolili mi jeszcze na trzy, czy cztery, kroki wejść do 
środka dalej, „Ale my tu nie mieszkamy dawno", powiedział mężczyzna, który 
wkroczył za kobietą z korytarza, „Może to byli jacyś Żydzi?" wtrąciła z boku 
kobieta niepewnie, kiedy ja rozglądałem się po pokoju, a ja powiedziałem na to, 
że może, ale chyba nie, bo coś bym o tym wiedział, i już zacząłem przepraszać, 
że wprowadzam zamieszanie w ich dom, a mężczyzna, że nie, że wszystko w porządku, 
że przecież wciąż w tym kraju kogoś się poszukuje, a na zakończenie, tak trochę 
filozoficznie: „Że taki już jest ten świat", i że on zaraz spróbuje się 
dowiedzieć, zatelefonuje do właściciela mieszkania i wyszedł, a ja myślałem o 
mnóstwie przedmiotów, które stanowiły kiedyś moją albo kogoś z moich bliskich 
własność, rozglądałem się dalej po pokoju, z przedmiotu na przedmiot prowadzony, 
jak mi się zdawało, coraz bardziej podejrzliwym spojrzeniem kobiety, i wtedy 
usłyszałem, że mężczyzna, który wyszedł do aparatu telefonicznego do któregoś z 
pokojów w głębi, rozmawia z jakimś urzędem, wyraźnie była to oficjalna, urzędowa 
rozmowa, spiesznie prowadzona głosem przyciszonym (lecz dosłyszałem, słuch mam 
doskonały), i już wiedziałem, że on wcale nie telefonuje, żeby mi pomóc, i 
odsunąłem kobietę stojącą mi na drodze do drzwi, i znowu wymykałem się z mego 
mieszkania na korytarz spiesznie, znowu na klatkę schodową, znowu schodami w dół 
i zaraz znowu krążyłem po mieście, jeszcze do zmierzchu, potem w nocy, i 
uciekałem przed kimś, i już wiedziałem, że to ten sam,
162_________Włodzimierz Odojewski___________
kolejno mi się śniący sen i że muszę z niego się szybko wyplątać, wydobyć, i 
nagle widok ulic, uliczek, placów zaczął się szybko oddalać ode mnie i rozpływać, 
i dopiero wtedy spostrzegłem, wytrzeszczając aż do bólu oczy, że nie ma żadnych 
czerwonych dachów katedry Świętego Jana i kościoła Jezuitów daleko za oknem, ani 
wież innych kościołów, co wydawały się na pierwszy rzut oka srebrne, ani dymu 
snującego się gdzieś z komina elektrociepłowni i zrozumiałem, że się jeszcze nie 
przebudziłem. Bo ten srebrny błysk, co na sekundę lub dwie przeniknął mi z 
zewnątrz przez zaciśnięte powieki na źrenice, rzucał zapewne reflektor 
policyjnej motorówki patrolującej teren wodny, rozjaśniając na krótko należący 
do zachodniej strefy miasta obszar, a potem, cofając się, graniczne zasieki na 
wodzie i linię granicznego muru na lądzie rozjaśniał też, i postanowiłem 
przebudzić się naprawdę i naprawdę sięgnąć do lampy. Ale nie było tam żadnej 
lampy, nie było też żadnej książki na biurku zaznaczonej zagięciem rożka na 
stronie, skąd tych parę zdań o „udręce losu ludzkiego nie do zniesienia" tak 
dokładnie zapamiętałem.
Był piasek nadbałtyckiej wydmy nadbrzeżnej tu i tam porośniętej trzciną i trawą 
suchą, łamiącą się w dłoni, zamieniającą się w pył, kiedy ją się zmięło, ale 
kiedy dłonią przesunęło się po niej nieostrożnie szybko, kaleczącą, choć też 
łamliwą, szeleszczącą nieprzyjemnie, bo lipiec był upalny, a nieopodal na kocu w 
cieniu wierzby siedziała Magdalena; jej piękna, smagła twarz w oprawie czarnych 
włosów już naznaczona była śmiertelną chorobą (a ileż w niej było zawsze siły!), 
jej dni były policzone i ona wiedziała, ale nigdy nie mówi-
_________Nie mogąc obudzić się jeszcze______163
liśmy o tym, w każdym razie ja nie chciałem, panicznie się tego bałem. Magdalena 
w moim życiu wiele miała imion, zawsze jednak była to ta sama Magdalena, co mnie 
odepchnęła, choć nigdy nie zdradziła; czym sobie na to zasłużyłem, nie wiem. 
Teraz wstała, rzuciła na mnie spojrzenie prędkie i nie znaczącym wiele, 
obojętnym głosem powiedziała: „Idziemy, czas".
Więc zaraz sobie uświadomiłem, że ciągle jeszcze nie obudziłem się naprawdę, że 
śpię, ale szedłem za nią, wiedząc najdokładniej, że śpię i myśląc z rozpaczą, 
dlaczego ciągle śnią mi się umarli, to przecież coś nienormalnego i jeszcze, że 
to się tak fatalnie powtarza. Ale wciąż nie otwierałem oczu. A przez uchylone 
wieczorem okno słychać było daleko. Nawet przeciwny brzeg jeziora i głosy tej 
dzielnicy śródleśnej przy przystani, gdzie statki zatrzymywały się latem, kiedy 
wolni Ber-lińczycy rekompensowali sobie swoje zamknięcie murami całodziennymi 
wycieczkami wzdłuż jezior, także Sprewy i Haveli. A Magdalena znowu była ze mną 
i powiedziała: „Chodź", i po chwili z naciskiem, stanowczo: „Chodź. Nie musisz 
się bać. Nic więcej się nie stanie, niż się stać musi..." Chociaż wiedziałem, że 
wszystko tam się zmieniło, nazwy miejscowości, język konwersacji, nawet pejzaż, 
już niczego tam bliskiego sercu nie ma, kamieni kilka w miejscu, gdzie stal 
kiedyś nasz dom, polana pusta porośnięta suchą trawą, tylko las okoliczny 
podrósł nieco i obok rzeka ta sama, więc, po co? Pytałem z naciskiem: „Po co?" 
Ale Magdalena z uporem: „Chodź" mówiła, zaciskając długie palce na mym ramieniu, 
ja zaś: „Teraz już za późno, nie mam czasu żyć. O nic nie proszę". I po tych 
słowach raptem
164_________Włodzimierz Odojewski___________
za oknem wyłoniło się zupełnie inne miasto, od gór z łoskotem przetaczał się ku 
dolinie wilgotny huragan, rwąc gałęzie drzew pobliskiego parku, strzępiąc chmury 
na niebie, które ledwo przebrzaskiwało spóźnionym sierpem księżyca, a wtedy 
zrozumiałem, że to wciąż ten sam stokrotnie pogmatwany, wciąż powracający, w 
różnych tylko kawałkach i układach, sen, i że się z niego nigdy nie zdołam 
wyplątać. Że zabłądziłem weń bezpowrotnie. Ale: „O nic nie proszę..." krzyczałem 
w myśli, „O nic nie proszę!", a Magdalena, która skądś się obok mnie znowu 
pojawiła, choć przecież nie żyła od lat, mówiła stanowczo: „Chodź", i wtedy, nie 
mogąc obudzić się jeszcze, pojąłem wreszcie, że zawiniłem, że jestem za coś 
naznaczony, że skazany ostatecznie i przeklęty. I że nie ma dla mnie żadnego 
ratunku.
Berlin-Monachium, 2002-2004
Sprawa Agnieszki
Może byłaby to tylko mgliście znajoma twarz z daleka z bardzo dawna, której 
przypomnienie ledwo muska powierzchnię jego świadomości i przepada szybko, tak 
jak ona sama pojawia się na chwilę śród ludzi wkraczających z foyer na teatralną 
salę, dość głośno rozmawiając po polsku z towarzyszącą jej starszą damą, 
rozstaje się z nią i oddala między rzędy krzeseł, by zaraz gdzieś tam w głębi 
wśród nich zginąć, gdyby nie nagły, stanowczy i mocny dotyk dłoni żony, 
zaciskającej się chłodnymi palcami na jego palcach, przytrzymującej go w miejscu, 
a nawet nadającej już inny kierunek jego krokom, niemal przeciwny temu, w jakim 
dopiero co zmierzał i jej słowa wprawdzie obojętne, jakby nie miały 
istotniejszego znaczenia nad to, że ich miejsca znajdują się po lewej stronie 
widowni, że lepiej byłoby obejść przez foyer od zewnątrz, niż przepychać się 
między rzędami zapełnionymi już przez widzów, jednakże wymówione przez nią za 
szybko o jeden ton za głośno. Więc jego myśli formułują się błyskawicznie, jakby 
w próbie odwrócenia własnej uwagi: „To nic nie znaczy", jednocześnie ze zdumioną 
negacją: „Nie, nie może nie znaczyć nic. To przecież ona. Nawet Helena ją 
rozpoznała. Chociaż znają tylko z fotografii", i zaraz potem, kupując w drzwiach 
między
166_________Włodzimierz Odojewski___________
widownią a foyer od bileterki program przedstawienia po raz drugi (bo pierwszy 
oddał żonie, o czym zapomniał), odwraca się i rozgląda uważnie po dopełniających 
się rzędach siedzeń, ale tamtej twarzy już powtórnie spośród twarzy reszty 
publiczności wyodrębnić nie potrafi. Kiedy zatem po kilku minutach obydwoje z 
żoną trafiają wreszcie do swoich miejsc, to przychodzi mu do głowy, że wcale nie 
musi jej dostrzec, bo chociaż przez minione lata o Agnieszce nieraz myślał, to 
nigdy nie umiejscawiał z nią spotkania tutaj, nie przypuszczając, że tak 
zaskakująco wyłoni się ona w świetle wzmocnionym kryształami teatralnych 
żyrandoli i kandelabrów właśnie w tym niemieckim mieście i że miałby jej jeszcze 
cokolwiek kiedykolwiek do powiedzenia. Tego ostatniego jest najbardziej pewny.
Potem podczas przerwy nie opuszczają z żoną swoich miejsc i tylko wymieniają po 
polsku półgłosem opinie o inscenizacji i grze niektórych aktorów, a po 
przedstawieniu nie spieszą się do garderoby, ażeby odebrać płaszcze i parasole, 
bo po co cisnąć się w tłoku, i wychodzą z teatru wśród ostatnich pojedynczych 
gości. W domu kolację jedzą niemal w milczeniu. Poza kilkoma zdawkowymi zdaniami 
tylko. Że jeżeli deszcz trwale się nie rozpada, jak to bywa w tutejszym klimacie, 
to na końcówkę tygodnia można by ewentualnie wybrać się w góry. Ale zapewne się 
rozpada, może nawet będzie burza, jak zawsze długotrwała w tej pod-alpejskiej 
okolicy na początku lata, z nawrotami być może jeszcze, jest przecież tak parno! 
Już jednak po kilku minutach nie wie, czy mówił to on czy mówiła Helena.
Sprawa Agnieszki___________167
Po kolacji porządkuje stół, wkłada pozostałości do lodówki, bo Helena ma właśnie 
coś, co ją interesuje w telewizji, podkreśliła to sobie wcześniej czerwonym 
flamastrem w programie publikowanym w miejscowej gazecie. Po jakimś czasie 
przechodząc przez hol widzi w tamtym pokoju wyłaniający się z boku odchylonego 
nieco do tyłu oparcia fotela, w którym ona siedzi naprzeciwko ekranu, profil jej 
twarzy, odrobinę wyostrzone rysy szczupłej kobiety dobrze po pięćdziesiątce, 
wciąż jednak przyciągającej spojrzenia atrakcyjnością najwyżej 
trzydziestoparoletniej. Zdaje się być całkowicie pochłonięta nastawioną przez 
siebie audycją, ale on wie, że ona jej w ogóle nie ogląda, bo ona ją naprawdę 
nic a nic teraz nie obchodzi.
Po przejściu do swego pokoju, sięga do sterty odłożonych z tygodnia gazet, które 
miał jeszcze raz przejrzeć, zaraz je jednak odsuwa, siada przy biurku, zmusza 
się do przeredagowywania wcześniej naszkicowanego konspektu swego wtorkowego 
wykładu i sprawdzenia notatek do późniejszego seminarium z przyszłymi 
doktorantami, choć mógłby to wszystko zrobić z powodzeniem w poniedziałek, a 
nawet we wtorek z rana, też zdążyłby. W tym samym czasie nieustannie słyszy ów 
przytłumiony szmer głosów z telewizora, dochodzący z przeciwnej strony 
mieszkania i słucha go z rosnącą irytacją, a gdy wreszcie szmer ów milknie, 
słyszy kroki i krzątaninę żony w holu, potem w kuchni, potem w jej pokoju, a 
potem w łazience. Widzi ją później kątem oka jak po wyjściu z łazienki staje na 
chwilę w otwartych drzwiach do jego pokoju; jest w nocnej koszuli, ma 
rozpuszczone włosy, pyta go o coś ściszonym głosem, ale on udaje, że
168_________Włodzimierz Odojewski___________
nie słyszy, że jest bez reszty zatopiony w swej pisaninie i ona w milczeniu 
odchodzi. Krótko jeszcze słyszy dalekie szmery dolatujące z jej pokoju, gdy 
jednak po kilku minutach odwraca głowę ku otwartym drzwiom do holu, to widzi 
przez jego szerokość w głębi reszty mieszkania ciemność. Więc już więcej do 
niczego się nie zmusza, siedzi bez ruchu, tępo spogląda na ścianę, na której 
wiszą oprawione stare mapy i historyczne sztychy przedstawiające niemieckie 
miasta, lecz nie dostrzega ich wcale, wydaje mu się nawet, że jest tam tylko 
idealnie goła, biała ściana jak w szpitalnej sali, więcej nic. Wciąż nie może 
zebrać myśli, może jest nimi daleko, może w ogóle w jego głowie nie ma ani 
jednej myśli, gdy wreszcie jednak udaje mu się wydobyć z odrętwienia, jest 
prawie pewien, że cały czas myślał o Agnieszce. W każdym razie ma ją teraz przed 
oczami taką, jaką ujrzał na moment tam w teatrze, pierwszy raz od tych wielu, 
bardzo wielu lat znowu tak samo blisko, jak wtedy, gdy go wypchnęli z mieszkania 
w kajdankach na schody, w plecy kłując pepeszą, a ona stała w drzwiach, 
przyciskała usta dłonią i zanosiła się płaczem. Zanim i ją wkrótce też wygarnęli. 
A widzi ją teraz z wyrazistością aż do bólu oczu, aż do ucisku w skroniach, aż 
do łomotu gdzieś tam pod skro-niami, choć dopiero co, tegoż wieczoru, więc przed 
paroma zaledwie godzinami, patrzył na nią jeszcze niemal obojętnie i bez 
drgnienia, o tak, jak na kobietę dawno temu sobie znaną, więcej nic, zupełnie 
przypadkowo tylko nagle spotkaną, która przeciskała się bokiem do nieza-jętych 
miejsc w środku przeciwnej strony widowni, z podniesioną głową ukoronowaną 
bardzo już staroświecką, zwracającą uwagę fryzurą, blond warkoczami
______________Sprawa Agnieszki___________169
upiętymi po obu bokach głowy w dekoracyjne obwarzanki, pozwalającymi ją 
rozpoznać nawet Helenie, znającej ją jedynie z fotografii, czyniącymi jej twarz 
jeszcze bardziej słowiańską, nieco poszerzoną, spoglądającą spod przymrużonych 
powiek wzrokiem krótkowidza w głąb widowni.
Po godzinie idzie do łazienki, załatwia szybko swe przednocne oblucje, gasi u 
siebie w pokoju światło, lecz nie zaciąga na okno zasłon i kładzie się do łóżka. 
Wsłuchuje się w dochodzący zza okna drobny stuk deszczu o blaszany parapet. Wie, 
że nie zaśnie. A jeżeli zaśnie, to dopiero gdy na zewnątrz zacznie przecierać 
się świt. Ale zasypia prawie natychmiast, kiedy tylko zmienia pozycję z „na 
wznak" na lewy bok i śpi, jak odurzony alkoholem albo uderzeniowo, twardo, lecz 
krótko działającym nasennym środkiem, gdyż budzi się, kiedy deszcz już w parapet 
nie stuka, wprost w niezasłonięte okno świeci mocno księżyc, a niebo gdzieś tam 
wyżej zaczynają przenikać sine rozjaśnienia i od razu jest trzeźwy, jakby w 
ogóle nie zasypiał i wie, że śnił albo że we śnie myślał o Agnieszce, wprawdzie 
przed wieloma laty, kiedy jeszcze przebywał w kraju, dwa albo trzy razy -jak mu 
się zdawało - dostrzeżonej z dużego oddalenia (zmierzającej przez dziedziniec 
uniwersytecki w stronę bramy wyjściowej na ulicę, tym dla niej 
charakterystycznym, prawie męskim krokiem, kłócącym się z jej szczupłą, 
filigranową, tak kobiecą postacią), to potem już nigdy więcej; wtedy już podobno 
była starszą asystentką jednego z najwybitniejszych polskich specjalistów od 
jakiejś wąskiej dziedziny chemii molekularnej. Następnie myśli o swoich 
ówczesnych
770_________Włodzimierz Odojewski___________
uniwersyteckich kolegach, wśród których on był wiekiem najstarszy, bo kiedy oni, 
urodzeni pod koniec dwudziestolecia albo w czasie wojny, kończyli matury w 
połowie lat pięćdziesiątych i szli do wojska albo na studia, to on właśnie 
wówczas zrehabilitowany i dopiero na studia ponownie dopuszczony, miał za sobą 
ponad sześć lat więzienia -jak powtórkę gimnazjum i liceum wraz z ponowną maturą 
- w kilku kolejnych zakładach karnych ludowej Polski. Do tego tych najcięższych. 
I we wszystkim był zapóźniony, w wiedzy o codzienności swojego kraju, o jego 
obyczajach, zwyczajach, szczególnie zaś w tym, co jest normalne, a co normalne 
nie jest, najważniejsze zaś, że uczyć się musiał, co za normalne uważać 
pozwalają.
Myśli, że przed laty zastanawiał się wielokrotnie, dlaczego właśnie z Agnieszką 
mu się nie udało, lecz nigdy, w każdym razie dawno, nawet bardzo dawno temu, 
różne jego czasem gorączkowe i chaotyczne myśli
0 niej nie były podbudowane tak bliskim, choć krótkim, pojawiającym się jak 
fotograficzny błysk, obrazem jej twarzy, jej postaci przesuwającej się wśród 
publiczności i potem w jakimś rzędzie z prawego boku widowni, gdzie dwie albo 
trzy osoby z uśmiechami uniosły się z siedzeń, ażeby ją przepuścić, niknącej; 
może byli to jej znajomi, z którymi przyjechała z Polski na jakiś naukowy zjazd, 
może osoby z tego samego hotelu, z tej samej wycieczki turystycznej, z którymi w 
teatrze się umówiła, więc pewnie nie tylko, żeby ją przepuścić, ale także ażeby 
się z nią przywitać i wskazać miejsce, kiedy zapewne wówczas stracił ją z oczu.
1  przypomina sobie i uświadamia teraz z niezwykłą
Sprawa Agnieszki___________171
wyrazistością ponownie, jakby to był przesuwający się przed oczami zwolniony 
obraz filmowy, tę krótką scenę, jak ona oddalała się tam w kierunku swego 
miejsca, on zaś stał w przejściu, czując zaciskającą się na swojej dłoni dłoń 
żony i jednocześnie coś takiego, jakby mu serce podskoczyło nagle do gardła i 
próbowało się tam, szamocąc, wydostać na zewnątrz, czego wtedy tam, stojąc w 
przejściu teatralnej sali, nie pamiętał, dopiero teraz.
Usiłuje teraz wycisnąć z pamięci ich pierwsze kiedyś spotkanie (kończył wtedy 
trzeci rok prawa), kryje się ono jednak w zupełnym mroku tamtych lat po wojnie. 
Tyle razy kiedyś próbował umiejscowić w czasie ten dzień, który później 
wielokrotnie przeklął. Może poznał ją przez jakichś znajomych swojej rodziny, 
może przez któregoś z jej dwóch kuzynów, którzy także prawo studiowali, może 
spotkał na jakiejś prywatce, na jakiejś potańcówce, żadnego dobrze widocznego 
śladu we wspomnieniach nie znajduje, ale tylko jeden albo kilka nakładających 
się na siebie na wpół wyraźnych obrazów późniejszych: siedzą obok siebie przy 
stole w mieszkaniu jej rodziców, między nimi rozłożone zeszyty i książki, on 
tłumaczy jej jakieś reguły gramatyki łacińskiej, ona ziewa dyskretnie, kryjąc 
usta dłonią, on mówi, że to jednak do matury potrzebne, ona ze zrozumieniem kiwa 
głową, że potrzebne, owszem, ona o tym wie, lecz ziewa powtórnie, już ust nie 
osłaniając; była w przedmaturalnej klasie prymuską z przedmiotów ścisłych, 
przygotowywała się na studia chemii albo matematyki, jeszcze ostatecznie nie 
zadecydowała, co wybierze, ale coś z tego, to na pewno, a on ofiarował się
772_________Włodzimierz Odojewski___________
pomóc jej korepetycjami w tym, w czym była słabsza, w przedmiotach 
humanistycznych, traktując to jako pomoc koleżeńską, bo lekcjami nie zarabiał, 
nie musiał. Wydaje mu się jednak, że może już wówczas w jej wiotkim, gibkim, 
niemal pozbawionym piersi dziewczęcym ciele wyczuwał dojrzałą kobietę i również 
wydaje mu się, że o tym, co on wyczuwa, ona wiedziała dobrze. I było z jej 
strony jakieś wyraźne przyzwolenie, gdy poprawiając jej teksty, przechylał się 
nieraz nad jej ramieniem i chwytał oddechem zapach jej skóry albo włosów. Lecz 
czy znaczyło to z jej strony zakochanie, czy tylko chęć wypróbowania na nim swej 
budzącej się kobiecości, swej siły, swej mocy przyciągania i oddziaływania, nie 
wiedział ani wtedy, ani dzisiaj, on jednak zakochany był wtedy na pewno.
Myśli, że już wielokrotnie myślał o tym początku między nimi, o tym pierwszym 
ich zbliżeniu, o niej, pannicy wcześnie dojrzałej, bo takie dziewczęta 
najczęściej wypływały wtedy na brzeg powojennych czasów ze zdeptanego wojną 
własnego dzieciństwa, a on był przystojnym młodym mężczyzną owianym legendą 
partyzancką; wówczas jeszcze legenda taka coś ważyła, jeszcze mogła działać 
pociągająco. I zaczęli ze sobą „chodzić". A co nawet wtedy już znaczyło, że ze 
sobą żyli. To trwało ze dwa lata, uważano ich wśród krewnych i znajomych za 
„nierozłączną parę", potem - być może - nieco ochłodła, ale trudno było się jej 
wycofać, w każdym razie takie wycofanie się nie byłoby przychylnym okiem darzone 
przez jej rodzinę i w jej środowisku, więc wszystko to razem doprowadziło ją 
wkrótce do małżeństwa z nim. Teraz natomiast myśli, że
Sprawa Agnieszki___________7_Z3
mógł być w błędzie. Przekonanie, że ochłodła, że oddaliła się, że zobojętniała, 
mogło mu później dyktować to piekielne, wprost rozdzierające rozżalenie, to 
przygniatające poczucie zawodu i krzywdy, kiedy znalazł się w więzieniu, mógł 
się mylić, mogła go jednak kochać i, mimo tego, co później i teraz przypuszczał, 
wówczas było między nimi jednak dobrze, mówili przecież nawet o dziecku, że 
dopóki jeszcze mieszkają u jej rodziców, to z zajmowaniem się dzieckiem byłoby 
im lżej i łatwiej, mama by pomogła, a - oczywiście - raczej nie planuje się 
czegoś takiego, jeżeli nie jest się pewnym trwałości związku, że zaś tak szybko 
się z nim potem rozwiodła, było być może konsekwencją tego, co wkrótce się stało: 
jego aresztowania i śledztwa, następnie jej aresztowania i śledztwa, następnie 
presji tegoż śledztwa na nią i na całą jej rodzinę, próby wymuszenia na niej 
czegoś, co by go obciążało, w co w tamtych czasach wpisywało się -jak coś 
powszechnego, pospolitego - bicie, wrzaski przesłuchującego, czy paru kolejno 
zmieniających się przesłuchujących, w więziennej gwarze konwejer, sadzanie na 
nodze odwróconego zydla, znienacka uderzenie pięścią w twarz, ażeby ciało 
drgnęło, obsunęło się i noga zydla wbiła się w odbytnicę albo pochwę, kołowrotek 
ciągnących się przesłuchań bez snu, różnorakie upokarzanie przez prowadzącego 
przesłuchania, wielokrotne zastraszanie, szantaże, może nawet głodówka i ciemny 
karcer po kolana w lodowatej wodzie albo w cuchnących odchodach, czy wreszcie 
taniec boso zwany „niedźwiedzim" na rozgrzanej żelaznej płycie, sam przez 
niejedno z tego przeszedł, wiele się o tym nasłuchał, mogło to i ją spo-
174_________Włodzimierz Odojewski
tkać, więc mogła się była załamać, myślał, do dziś bowiem pamięta, jakby to 
wczoraj było, ten rozpaczliwy krzyk kobiecy rozlegający się co jakiś czas za 
drzwiami do sąsiedniego pokoju i następnie spokojne pytanie przesłuchującego go 
porucznika, czy nie zechciałby się wreszcie przyznać do współpracy z owym 
londyńskim ośrodkiem dywersyjnym, którego śledztwo on, porucznik, prowadzi, i 
swym przyznaniem się w pewnej mierze ulżyć cierpieniom żony, w pewnej mierze, 
tak to było powiedziane, czy zaś rzeczywiście był to głos Agnieszki, a nie 
jakikolwiek inny, podobny głos kobiecy z puszczanego w ruch jakiegoś mechanizmu, 
nie dowiedział się nigdy, ale wtedy był przekonany, że to głos Agnieszki i do 
tego, co mu tak uporczywie wmawiali, po jakimś czasie się przyznał, swym zaś 
podpisem na protokóle przyznanie to następnie uwierzytelnił. I potem po 
niespełna półtora roku wcale nie był zdziwiony, gdy adwokat, który „z urzędu" 
zajmował się jego „sprawą", czekał nań w pokoju, do którego doprowadzono go pod 
strażą i zostawiono z nim sam na sam, a tamten podsunął mu do podpisania papier, 
zgodę na rozwód, nie wyjaśniając nic, ani nie tłumacząc wiele, tyle że to lepiej 
i dla niego, i dla niej, dla niego zaś przede wszystkim (długo potem zastanawiał 
się dlaczego właśnie dla niego „przede wszystkim" miało to być lepiej) i on tę 
zgodę na rozwód podpisał, bo przecież już rozważał to wielokrotnie przedtem, 
zwłaszcza gdy przestały nadchodzić od niej listy (pod koniec i tak zaledwie 
zdawkowe), że nie powinien jej życia sobą wiązać, jest młoda, dużo młodsza od 
niego, mąż w więzieniu z politycznym wyrokiem to może jej całe życie
Sprawa Agnieszki___________775
zwichnąć. A więc podpisał bez jednego słowa sprzeciwu, choć ze ściśniętym sercem.
Myśli jeszcze, że później, gdy już wiedział więcej, niż wówczas, kiedy siedział 
przy stole naprzeciw adwokata i czytał podsunięty mu przez tamtego papier, 
tamten zaś mówił, że to lepiej zwłaszcza dla niego - to wielokrotnie myślał o 
niej źle, nawet zdecydowanie źle, z bólem, to prawda, ale z mocnym odcieniem 
pogardy w tych myślach także, czasem i z kłębiącą się w nim jak burza 
wściekłością, potem zaś, kiedy od tamtych wydarzeń minęło wiele lat i obraz 
ówczesnych okrutnych przejść oddalając się, tak przybladł, że stał się nieomalże 
mało prawdopodobny, to tylko ze smutnym zaciekawieniem. Bo wiedział, że nigdy 
nie rozwiąże zagadki, jak to się stało, że po niespełna dwóch następnych latach, 
kiedy został doprowadzony jako świadek w innej sprawie przed oblicze tegoż, co 
przedtem, porucznika (wtedy już kapitana), znowu z Agnieszką się zetknął. 
Chociaż nie dosłownie, nie fizycznie, ale przecież zetknął się, i to znowu 
nadzwyczaj boleśnie.
To przesłuchanie, jak kilkanaście tamtych półtora roku wcześniej, ciągnęło się 
żmudnie znowu wśród wrzasków, gróźb, walenia pięścią w biurko i, gdy porucznik, 
już wtedy kapitan, rozwścieczony jego oporem, poderwał się z krzesła, sięgnął 
przez biurko, złapał go za włosy i począł szarpać jego głową, to on pociągnięty 
w ten sposób do przodu i przechylony, ujrzał po drugiej stronie blatu tegoż 
biurka stojące tam w ozdobnej ramce zdjęcie swojej byłej żony, Agnieszki, w 
tamtym zaś czasie już żony tamtego, o czym jeszcze nie wiedział, wkrótce jednak 
miał się dowiedzieć.
776_________Włodzimierz Odojewski___________
Była już noc, kiedy zdjąwszy mu z rąk kajdanki, wepchnęli go do celi z powrotem. 
Ale od razu poczuł na sobie badawcze spojrzenia tych z brzegu, którzy jeszcze 
nie spali, przez których ciała zalegające posadzkę musiał się był przecisnąć na 
swoje miejsce pod ścianą za stołem. W świetle żarówki wciąż palącej się nad 
drzwiami widział oczy prowadzące go przez celę; nikt go nie zapytał o cokolwiek, 
on nic nie powiedział, wydawało mu się jednak, że wiedzieli dobrze nie tylko, po 
co był na przesłuchanie wyprowadzony, lecz i o tym, co przypadkowo na biurku 
tamtego zobaczył, ale nie, w istocie nie wiedzieli więcej nad to, że ta jego 
niedawna żona jest obecnie żoną jednego z oprawców śled-czych; wiedzieli to, jak 
się później zorientował od dawna wszyscy i tejże okoliczności właśnie 
przypisywali różne przecieki czy nawet donosy z celi (co zapewne trzymało ich od 
niego tak nieufnie z daleka), a również to, że otrzymywał od rodziny 
nierozgrzebane złośliwie przez kontrolerów więziennych paczki, czego mu szczerze 
zazdrościli. Dotychczasową zagadkę spróbował wyjaśnić mu nazajutrz siedzący z 
nimi w celi ksiądz, kiedy mu o swym odkryciu na biurku tamtego oficera wspomniał. 
„To nie był przypadek, ta fotografia została tam umieszczona specjalnie" 
powiedział mu ten ksiądz. „To zostało zainscenizowane" dodał ze stanowczością w 
głosie ten ksiądz, ale nie potrafił wyjaśnić mu, dlaczego tak sądzi, jakiemu 
celowi inscenizacja taka miałaby służyć - może stało się to przez ciekawość 
tegoż obecnie kapitana, jego, okradzionego z żony więźnia reakcji, może przez 
pospolite, tamtego cechujące okrucieństwo, tak zastanawiał się ksiądz,
Sprawa Agnieszki___________777
współwięzień podczas ich rozmowy, a jemu wydawało się, że nie chce mu on 
powiedzieć wszystkiego, co wie; zapamiętał tę rozmowę i pamiętał później długo. 
Spotkali się po latach. Ale rozmawiali wtedy o innych sprawach, pewnych przejść 
nie chce się bowiem pamiętać, w każdym razie nie chce się o nich więcej mówić.
Gdy pod koniec pięćdziesiątego piątego roku wypuszczono go „przed czasem" na 
wolność i po kilku miesiącach „pokazowo" zrehabilitowano, Agnieszka, jak się 
wkrótce dowiedział, już żoną tamtego też nie była, gdyż po raz drugi się 
rozwiodła. Co pewnie nie sprawiło jej wiele kłopotu. Było to bowiem w okresie, 
kiedy partia musiała przyznać się (choć przyznawała się półgębkiem) do różnych 
„nieprawidłowości" (tak to w gazetach eufemistycznie nazywano, 
„nieprawidłowości"!), do wymuszanych torturami na więźniach zeznań, do 
przeróżnych preparowanych procesów, do opartych na fikcji wyroków, masowego 
zapełniania więzień ludźmi z innych politycznych obozów, czy nawet tylko inaczej 
niż nakazano myślących, a mówiących o tym głośno, i paru z tamtych oficerów, 
szczególnie zasłużonych w tych haniebnych sztuczkach, ale niezbyt wysokich 
stopni, na pokaz posadzono, kapitan zaś (dawny porucznik) wyjechał wtedy 
pośpiesznie na urlop do matki do Izraela i więcej nie wrócił.
Teraz myśli: „Może zresztą wszystko to było trochę inaczej", bo wtedy zazwyczaj 
gubił się w szczegółach tamtej historii, zbyt dwuznacznej, rozwijającej się 
według reguł mu obcych. Nigdy się nie dowiedział, nigdy też się nie domyślił, 
jak to się stało, że żoną tamtego została, zmagał się przez lata z tysiącami 
przypuszczeń
178_________Włodzimierz Odojewski_________^_f_
i na tysiąc sposobów swym przypuszczeniom zaprzeczał, każda sytuacja była 
możliwa i każda mało prawdopodobna, wreszcie dał spokój. Jednakże ten epizod, ta 
historia usadowiła się później na dnie jego świadomości jak coś kłującego, do 
czego myślą cofał się był z niechęcią, nawet z odrazą, bo jeżeli się cofnął, to 
wtedy gniew zaczynał zapierać oddech i potem odbierał spokój na wiele dni i 
także odbierał sen. Chociaż tego gniewu sam nieraz nie potrafił zrozumieć. 
Przecież ułożyło mu się jakoś dalsze jego życie. I nawet niekiedy wydawało mu 
się, że ten rozdzierający żal, że ona odeszła, jeżeli w nim się nie wypalił do 
końca, to w każdym razie przygasł. Bo chociaż on kochał ją tak bardzo, tak 
zaciekle, to jednak z czasem przestał wierzyć, że ona naprawdę kochała jego, 
zresztą - zważywszy wszystkie okoliczności, w jakich ich rozstanie nastąpiło - 
wiedział, że lepiej nad jej miłością nie zastanawiać się głębiej. A jednak tego 
gniewu nie potrafił długo się pozbyć, mimo że spotkał na swej drodze życiowej 
Helenę i - wtedy już wiedział - był przez Helenę na pewno kochany. Być może 
dopiero po jakimś czasie (znowu upłynęły lata), kiedy dowiedział się o 
błyskawicznej karierze naukowej Agnieszki, i to karierze - nie miał co do tego 
wątpliwości - którą zawdzięczała swym wybitnym zdolnościom, coś spowodowało 
(jakiś namysł, odruch litości, może jeszcze coś innego, czego nie potrafił 
nazwać, do litości zbliżonego) pewną zmianę zdania o niej, a może nawet nie 
zmianę zdania, to byłoby prawdopodobnie za wiele, lecz po prostu pewną zmianę do 
niej nastawienia (było, minęło, nie warto zaprzątać sobie tym wszystkim głowy), 
że w miarę chłodno
______________Sprawa Agnieszki___________779
już zaczął pozbywać się jej z wolna z pamięci. Bo wiedział też: jeżeli się nie 
pozbędzie, zatruje mu to życie.
Czy więc Agnieszka była teraz, po tylu latach, warta powrotu tamtych, tak 
odpychających wspomnień? Czy jeszcze coś z człowieka, jakim kiedyś był, w jego 
duszy tkwiło i się kołatało? Myśli teraz nie o Agnieszce, ale o sobie. Bo 
przecież to, co zrobił kiedyś w Wiedniu na podmiejskim parkingu, wepchnął w tak 
głęboki kąt świadomości, że niemal przestało być prawdziwe. Myśli teraz z 
wyostrzoną ciekawością, jednocześnie ze zniecierpliwieniem i zaskoczony nie tyle 
tym, że w ogóle o niej myśli, ile tym swoim zniecierpliwieniem. I z jakimś nawet 
gniewem na samego siebie. Bo znowu przypomina sobie reakcję żony w pierwszej 
chwili wieczornego spotkania w teatrze, jej dłoń dotykającą jego dłoni i wtedy 
jej palców nagłe na jego palcach zaciśnięcie, kierujące go w inną niż zamierzał 
iść stronę, dokładnie w tym samym czasie, a może nawet o ułamek sekundy 
wcześniej, kiedy poczuł przemykające po nim spojrzenie Agnieszki i wydało mu się, 
że ona go, być może, rozpoznała. I rodzi się w nim przypuszczenie, że Helena 
może myśleć, iż Agnieszki nigdy do końca ze swoich uczuć się nie pozbył, że ma 
ona tam w nich wciąż jeszcze jakieś skryte, nie ostygłe miejsce.
Przenika go fala chłodu. Ale wie, że to nie prawdziwy chłód, że to tylko niechęć 
do wspomnienia wieczornego spotkania w teatrze i że - ku jego własnemu zdumieniu 
- odnowiło ono tę, zdawało się, zabliźnioną dawno ranę. Wysuwa się spod kołdry, 
dość gwałtownie siada na krawędzi łóżka, lecz wcisnąwszy stopy w domowe pantofle, 
nie podnosi się, a siedzi tak jak przed-
180_________Włodzimierz Odojewski___________
tem, ująwszy tylko w obie dłonie twarz, zaciskając je po bokach twarzy i kiwając 
się wolno raz do przodu, raz do tyłu, jakby miało mu to pomóc w myśleniu albo 
jakby - całkiem mechanicznie w rytm ruchów swego torsu począł odmawiać jakąś 
modlitwę, co myślenie miałoby mu zastąpić. Ale nie, nie modli się, jego zaś 
myśli nie potrzebują żadnej pomocy, przelatują przez głowę z szybkością 
błyskawicy.
Więc wpierw jest znowu to przypomnienie jej twarzy. Wyraźne, z sekundy na 
sekundę nabierające mocy. I jakby w dwóch warstwach pamięci, w dwóch czasach - 
dzisiaj i przed laty. Ale jest to ta sama twarz, bez wątpienia. Chociaż tam w 
teatrze oddalona przecież o kjl-ka czy kilkanaście kroków od miejsca, w którym 
stał on z żoną, to jednak równocześnie wyłaniająca się na te sekundy, jakby z 
jakiejś tylko uśpionej, choć wydawało mu się dotychczas, że umarłej strefy mózgu, 
tego wieczora zresztą też, tak jak niegdyś ukoronowana jedną z tych fryzur 
należących już w czasach ich młodości, do jej ulubionych; twarz kobiety, która 
przystanęła między rzędami teatralnych siedzeń, rozglądając się, na chwilę 
odwróciwszy się w jego stronę, nie zmieniona przez lata albo tylko nieznacznie 
(co w istocie musiało być przywidzeniem spowodowanym kilkumetrowym oddaleniem, 
bo przecież i jej nie oszczędziły dziesięciolecia), kiedy przystanęła i jakby 
poszukiwała go wzrokiem.
„Kim jest dzisiaj?" - zaskakuje go formułujące się w jego świadomości, poza wolą 
zresztą, pytanie. I zaraz pojawia się tam niechętna, karcąca samego siebie myśl, 
że jednak go to wciąż interesuje, a interesować
Sprawa Agnieszki___________[81_
nie powinno, i myśl następna, jak lekceważące na tamto pytanie wzruszenie ramion, 
że całe lata w gruncie rzeczy nie interesowało go to niemal wcale, dlaczego 
właśnie dzisiaj? Nie znajduje odpowiedzi. Dotychczas wiedział tylko, bo może 
ktoś mu kiedyś powiedział, może gdzieś przeczytał, nie pamięta jak i gdzie, ani 
kto, nie przywiązywał do tej wiadomości znaczenia (a może po prostu wypchnął ją 
z pamięci), że wtedy, kiedy on po więzieniu próbował dopiero kontynuować studia, 
ona była już jednym z najmłodszych w kraju docentów na innym uniwersytecie, w 
swej dziedzinie naukowej wybitnym specjalistą, a kilka lat później jednym z 
najmłodszych profesorów, które to wiadomości, gdy do niego docierały, przepędzał 
wtedy szybko z głowy, i teraz też po nich od razu jak gdyby się ześlizguje, więc 
pytanie: kim ona jest dzisiaj, przepada samo, nie obrasta pytaniami dalszymi, 
jak chociażby - czy ma już następnego męża, a może jeszcze następnego, czy ma 
dzieci, gdzie żyje, gdzie pracuje, w kraju czy zagranicą, choć przyłapuje się na 
jednej takiej właśnie myśli, zaledwie ułamek sekundy trwającej, czy ta praca 
daje jej zadowolenie, tylko ułamek, bo zaraz jej, tej myśli, nie ma również, za 
to jest coś innego, co kształtuje się w jego głowie niejako myśl, niejako 
skojarzenie, nie jako jakaś refleksja, ale obraz, zrazu bez towarzyszących temu 
obrazowi myśli, właśnie, bez refleksji, goły, wyraźny obraz tylko, jakiś taki 
pchający się z siłą w oczy, nachalny, wyzywający, drwiący z niego: obraz jej 
ciała na pryczy, czy na łóżku, może nawet na podłodze, nagiej, z rozstawionymi 
szeroko nogami i jego, tego porucznika, jeszcze wtedy nie kapitana,
182_________Włodzimierz Odojewski___________
tam między jej udami w środku, jego szeroki zadek to podskakujący w górę, to 
opadający w dół, tak rytmicznie raz w górę, raz w dół, jej łydki skrzyżowane na 
jego grzbiecie, zaciskające się, jej szybki, coraz szybszy oddech i potem głośne, 
głębokie westchnienie na granicy krzyku, może nie westchnienie nawet, może 
raczej jęk. I obraz ten nie chce zniknąć, nie chce przepaść długą chwilę, 
wydłużającą się, jak mu się zdaje, w nieskończoność, coś tam wewnątrz niego 
rozszarpujący. I choć czuje gwałtowny przypływ mdłości, to on, ten obraz, 
powtarza się natrętnie: jej nogi, jej łydki na grzbiecie tego oficera, uda 
szeroko rozwarte, on tam w środku zmagający się z jej ciałem, jej dłonie 
trzepoczące się na tłustych jego plecach.
Wtedy krztusi się, zaczyna kaszleć, jakiś kłujący, jakby drewniany, czop staje 
mu w środku gardła i kaszle jeszcze dobrą chwilę, zmagając się z zalewającą go 
falą udręki. Gdy wreszcie kaszel ustaje, czuje pewną ulgę, a z tym poczuciem 
ulgi obraz jej i jego, ich kotłujących się na czymś tam przed jego oczami ciał, 
cofa się w ciemność. Ale dalej siedzi na skraju łóżka, jak mu się zdaje długo, 
siłą poskramiając w sobie drżenie, nie mogąc się wyswobodzić z wrażenia czegoś 
odpychającego, upokarzającego zarazem, nigdy bowiem wyobraźnia nie podsuwała mu 
takich obrazów, coś takiego nigdy mu się nie przydarzyło, i tłumaczy to sobie 
znowu tym, że nigdy od czasu, jak wtedy, dawno temu, wygarnęli go nocą z ich 
mieszkania, nie spotkał jej tak blisko jak ubiegłego wieczora w teatrze, 
zaledwie kilka metrów od siebie oddalonej, że usłyszał jej głos, że niemal 
dosięgną! go znany mu zapach jej perfum, może nawet jej
Sprawa Agnieszki___________183
włosów. Jednocześnie jest zdumiony, że coś takiego mu się teraz przydarzyło, 
jakby spowodowane było spóźnionym o lata wybuchem nienawiści do Agnieszki, do 
której to nienawiści nie miał przecież prawa ani przed laty, ani dzisiaj, 
wielokrotnie już kiedyś to przemyślał, wyciągając całą tę historię ze wspomnień 
w tę i z powrotem, wszerz i wzdłuż, w górę i w dół, przyglądając się jej, bez 
względu na to, jak bardzo go to bolało, opukując ze wszystkich stron, tym 
bardziej więc nie ma powodu do nienawiści teraz, kiedy tyle czasu upłynęło; 
przetrząsa swe myśli z niechęcią, ze zniecierpliwieniem, ze złością, że go 
jeszcze trapią. Kiedyś przecież, dawno temu zgodził się ze zdaniem Heleny (z 
trudem, to prawda, lecz się jednak zgodził, Helena była człowiekiem wyrosłym w 
innym świecie, swe sądy opierała na innych doświadczeniach), że być może na 
postępowanie Agnieszki należało patrzeć nie z poczuciem zawodu czy krzywdy, ale 
inaczej, bo gdyby wtenczas, na samym początku nie trafiła na człowieka, za 
którym wlokła się przeszłość „akowska", lecz na kogoś dla komunistów z 
lubelskiego reżimu obojętnego, swą karierę naukową nie musiałaby być może robić 
tak jak robiła, a to, jak tę karierę naukową Agnieszka robiła i że w ogóle 
robiła, że wciąż dalej robiła, świadczyło jedynie o jej sile, determinacji, o 
zdecydowaniu. Takie było przekonanie Heleny. Wtedy. Bo potem do sprawy tej już 
nie wracali. Czyżby teraz zmienił zdanie? Czyżby tamta zgoda na zdanie Heleny 
była tylko zgodą dla świętego spokoju? W pokoju pojaśniało nieco, księżyca za 
oknem nie kryły już chmury. Idzie do toalety, potem do łazienki, potem zagląda 
do pokoju żony; okna są tam przęsło-
184_________Włodzimierz Odojewski
nięte, pogrążony jest w mroku. Na stoliku przy łóżku, obok oprawionego zdjęcia 
ich córki, stoi niedopita szklanka z wodą i leży fiolka z tabletkami, chyba 
nasennymi, tak się domyśla. Na chwilę zatrzymuje się nieruchomo u wezgłowia jej 
łóżka i stara się czujnie pochwycić szmer jej oddechu, a gdy mu się wreszcie to 
udaje, uspokojony wraca do siebie, kładzie się, nie przykrywając kołdrą, i 
zamyka oczy. Myśli wciąż plączą się wokół Agnieszki tam w teatrze, gdy 
zatrzymała się między rzędami, na jeden krótki moment odwróconej w stronę, gdzie 
stał on z żoną, i zastanawia się teraz, co zrobiłby, gdyby się natknął na nią 
jeszcze bliżej, tak wprost twarzą w twarz. No, na pewno by się ukłonił, ale czy 
odezwałby się do niej, czy przeszedłby mimo i zaraz te myśli przeskakują stamtąd 
do wiedeńskiego spotkania przed laty z kapitanem, dawnym porucznikiem, od 
którego to spotkania wspomnienia starał się zwykle trzymać jak najdalej, bo go 
nie rozumiał, stanowiło zagadkę, bo się go, tego wspomnienia, być może bal, 
najbardziej zaś tego, że mogło ono odsłonić jakąś prawdę o nim samym, której to 
prawdy wcale nie chciał znać.
A był to dopiero początek jego emigracji. Wypuścili go z kraju bez większych 
utrudnień, może zrekompensować mu chcieli gdzieś tam w jakimś resorcie lata 
więzienia, może po prostu bezboleśnie się go pozbyć. Bo jeszcze wtedy w 
powietrzu w kraju unosiły się resztki zapachów „październikowej odwilży", 
Gomułka nie wszystko do końca dokręcił i podeptał, wycofując się z większości 
przyrzeczonych swobód. W Austrii udało mu się zahaczyć na małej posadce lektora 
na wiedeń-
Sprawa Agnieszki____________185_
skiej slawistyce, nie zarabiał wiele, ale bez trudu nostryfikował swój polski 
doktorat z prawa międzynarodowego, miał dobre widoki na osadzenie się na uczelni 
na stałe, więc już z tego tylko względu mógłby uważać się za wyjątkowego 
szczęśliwca, los zaś jeszcze dodatkowo - jak gdyby chciał mu od razu 
wielokrotnie wynagrodzić zawody poprzednich lat - pozwolił mu w gromadce swych 
na lektoracie uczniów poznać młodą kobietę (zainteresował się nią już po 
pierwszej rozmowie), która, gdy zapytał, co robi na „języku polskim" władając 
nim dobrze, odpowiedziała, że tak naprawdę to wcale nie dobrze, że jej polski 
jest ograniczony, skromny, a z poprawnym pisaniem to w ogóle kiepsko, w domu 
mówi się po niemiecku, macocha jest Austriaczką, że ojca widzi jedynie 
wieczorami i też mówi się wtedy najczęściej po niemiecku, więc lektorat pozwoli 
jej wciągnąć się aktywnie w język, który uważa za własny; to była Helena, która 
rok później została jego żoną.
I tak się zdarzyło, tak przypadek chciał, że też niewiele później spotkał tego z 
Polski dawnego porucznika, potem kapitana. Bo że tamten powrócił do Europy i 
osiedlił się w Austrii, to wówczas już wiedział (widać zaniepokoiły tamtego te 
różne obowiązki i zagrożenia związane z pobytem w kraju, do którego się z 
początku z Polski przeniósł), że zaś usadowił się on w samym Wiedniu, to tego po 
pewnym czasie się domyślił, w gazetach miejscowych bowiem (jak i w ogóle 
niemieckojęzycznych i w Radiu Wolna Europa) zaczęły pojawiać się jego pełne jadu 
wywiady i relacje -jako owego, coś znaczącego człowieka z „obozu socjalizmu", 
jak swoją przeszłą przynależność deklarował - który ten obóz
186_________Włodzimierz Odojewski___________
opuścił, zdawszy sobie sprawę ze zbrodni wschodnich reżimów, tak, że już dalej 
sumienie nie pozwalało mu w tych zbrodniach uczestniczyć; wszystko bardzo sa-
mokrytycznie, wszystko z bardzo donośnym biciem się w piersi. I że przedtem, tam 
w Polsce, to on musiał, że nie miał wyboru. Musiał.
Czytając to zaśmiewał się niemal do łez. Niekiedy nie mógł się powstrzymać i 
fragmenty bardziej malowniczo oskarżające stosowaną przez „siły ucisku" w Polsce 
przemoc, odczytywał Helenie wieczorem głośno; jednego razu prawie pokłócili się, 
bo nie potrafiła zrozumieć jego śmiechu, przekonał się, że jej wytłumaczyć nie 
zdoła komicznej dwuznaczności sytuacji, w której jeden zbrodniarz, wydając z 
siebie głośne westchnienia i jęki, skarży się, iż oszukany został przez 
zbrodniarzy innych, więc później unikał rozmów na ten temat z żoną, Helena 
bowiem, nie zaznawszy tego ustroju błogosławieństw, była na taki rodzaj komizmu 
nieczuła. W końcu jednak wydało mu się, że wszystko to przestało go interesować.
Lecz, jakby na przekór temu jego zobojętnieniu (czyżby było ono pozorne?), 
zdarzyło się wtedy coś, czego przedtem nie przewidział, a po czym wspomnienie 
później z wielkim wysiłkiem dusił w sobie, aż przybrało rozmiar epizodu bez 
znaczenia, starając się ówczesny swój stan i to, co się mu przydarzyło, pogrążyć 
w niepamięci. A co tylko Helena być może przeczuwała, czego domyślała się, 
godząc się wkrótce bez jednego słowa sprzeciwu na jego rezygnację z niezłej, 
rokującej dobrą przyszłość posady, na wyniesienie się z Wiednia i zaczynanie 
wszystkiego od początku w zachodnich
Sprawa Agnieszki___________187
Niemczech. Że niby (tak ją okłamywał) coraz trudniej przychodziło mu znosić 
perfidny klajster polityczny Austriaków, ich tłumaczenie się z zaangażowania w 
drugiej wojnie światowej po stronie Niemiec, że to było niby nic, że oni też 
byli przez Niemców okupowani; znosić owo, jak z galicyjskiego porzekadła, 
„austriackie gadanie". Teraz zastanawiał się - może dopiero po raz pierwszy od 
tamtych lat - dlaczego to wówczas właśnie w tak zdecydowany sposób zaczęło go 
wszystko związane z tym kapitanem, dawnym porucznikiem drażnić, dlaczego wtedy 
właśnie stało się tak trudne do zniesienia? Czy dlatego, że jednak tamte dawne 
sprawy nie wygasły w jego świadomości? Więzienie i wszystko, co się z więzieniem 
wiązało? I co wiązało się zarówno z nim, jak i z Agnieszką? Czy też dlatego, że 
obaj znaleźli się w wolnym świecie? I tamten, i on? A na Zachodzie obowiązywać 
winny inne reguły, inna prawda. Choć później, gdy do tego, co się na podmiejskim 
parkingu mu przydarzyło myślami powracał, to przypominał sobie, że tak na pewno 
to chyba chciał jedynie zobaczyć twarz tamtego w momencie, kiedy zostanie przez 
niego rozpoznany, jaki ta twarz przybierze wyraz, więcej nic, no, może jakieś 
słowo, jakieś jedno zdanie z ust tamtego chciał usłyszeć jeszcze, coś tłumaczące, 
coś wyjaśniające, ale to wszystko, na pewno już więcej nic, a stało się inaczej.
Znowu zastanawia się, czy może to dopiero teraz po raz pierwszy widzi tamte dni 
tak blisko? Pierwszy raz tak wyraźnie? Bo kiedyś przedtem zakopał to w sobie 
głęboko. Może to wieczorne spotkanie z Agnieszką w teatrze jest właśnie powodem, 
że do tamtego
188_________Włodzimierz Odojewski___________
?
wydarzenia w Wiedniu powraca? Jakby czas się cofnął.
To pytanie ciśnie mu się gwałtem do głowy. Dlaczego teraz? Kiedy, zdawało się, 
wszystko w nim dawno ucichło. Same pytania. Za dużo ich naraz, myśli. Pytania, 
pytania, pytania.
Przypomina sobie wszystko po kolei. Jak któregoś wtedy dnia, wracając z 
uniwersytetu metrem do domu, rozpoznał go, owego awansowanego do rangi kapitana, 
wcześniej porucznika, w mężczyźnie, który wsiadł na jednej ze stacji i usiadł w 
głębi wagonu, rozpościerając przed sobą gazetę; nie, nie mógł się mylić, 
rozpoznałby go po stu latach, a co dopiero po upływie nawet nie dwudziestu. Ale 
nie czuł się zaskoczony. Od kilku tygodni był zresztą pewien, że go kiedyś 
spotka. Za dużo było o nim w gazetach. Więc mu się uważniej przyjrzał. Nie, 
niewiele się zmienił od czasu, kiedy po tym rozdzierającym krzyku kobiecym za 
drzwiami prowadzącymi do sąsiedniego pokoju, zapytał go, czy nie zechciałby 
ulżyć cierpieniom żony i odsłonić w końcu rąbek kulis swej współpracy z tamtym 
londyńskim dywersyjnym ośrodkiem zdyskredytowanych raz na zawsze politycznie 
emigrantów; w tak wyszukany sposób - rąbek kulis! Odsłonić! Od czasu zaś, kiedy 
tamten po roku sięgnął obiema rękoma przez szerokość biurka, złapał go za włosy 
i szamocząc, przyciągnął do siebie przez połowę blatu tak, że zdołał ujrzeć w 
ozdobnej ramce ustawione tam zdjęcie swojej byłej żony, Agnieszki, nie zmienił 
się nic a nic. A wtedy, w głębi wagonu wiedeńskiej kolejki podziemnej wyglądał 
tak przeciętnie, tak pospolicie, poczciwie niemal, że gdyby nie uchodzące 
przecież powoli w niepamięć tamte
Sprawa Agnieszki___________189
wydarzenia (ale jednak wciąż żywe, co go tak zaskoczyło), to owo spotkanie w 
kolejce podziemnej być może uszłoby w ogóle jego uwadze. Może tylko był mniejszy, 
niż tam za tym biurkiem, może mizerniejszej postury.
Gdy powrócił do domu słowem nie zdradził Helenie, kogo spotkał. I wydało mu się, 
że tamtego z głowy wyrzuca, że nazajutrz w ogóle nie będzie spotkania tego 
pamiętał. Co więc sprawiło, że tak się nie stało? Że jednak pamiętał. Nigdy 
później nie potrafił sobie na pytanie to odpowiedzieć, zresztą być może wcale go 
sobie nie zadawał. Ale przecież wówczas, już po kilkunastu dniach wiedział, 
gdzie tamten mieszka (był to nowoczesny, czteropiętrowy dom w szeregu z innymi, 
identycznymi, otoczony zieleńcami i ukrytymi wśród nich nienumerowanymi 
miejscami dla samochodów), wkrótce potem znał już z grubsza rozkład zajęć 
tamtego, znał jego codzienne ścieżki, wiedział, z kim mieszka, że z dwiema 
kobietami, młodszą i starszą, że ta młodsza mogła być jego żoną, starsza zaś, 
jej albo jego matką, wiedział też, do jakiej knajpy zagląda on w pobliżu od 
czasu do czasu na piwo i w jakie mniej więcej miejsce odstawia na parkingu swój 
samochód, to trwało może dwa, może trzy tygodnie, no, może nieco dłużej, miał 
bowiem wrażenie, że niektórzy, coraz to spotykający go w pobliżu tych domów 
okoliczni mieszkańcy przyzwyczaili się do jego widoku. Ale na pewno niczego nie 
planował. A jednak, kiedy o zmroku, w lutym zapadającym dość wcześnie, bo między 
godziną czwartą a piątą ujrzał samochód tego kapitana, wcześniej porucznika, 
wtaczający się na parking, gdzie on już od godziny albo dłużej siedział w 
samochodzie
790_________Włodzimierz Odojewski___________
swoim, obserwując wjazd, to nagle posłyszał swój własny oddech, jak przyspiesza 
się i rwie, i nasila, i znowu rwie, i nie mogąc tego znieść, wysiadł. I zaraz 
potem wymacał pod kurtką brzytwę. Nie pamiętał, kiedy ją tam włożył. Rano wstał 
dość późno, była niedziela, zapomniał, że ma oprowadzić studencką wycieczkę po 
muzeum, a gdy sobie przypomniał, w wariackim pośpiechu zjadł pół śniadania, 
spłukał ciepłą wodą twarz, ażeby się otrzeźwić i pewnie wtedy właśnie wrzucił 
brzytwę wraz z mydełkiem do kieszeni kurtki. „Nie rób obiadu!" krzyknął w 
drzwiach, „Zjemy wieczorem!" krzyknął zbiegając już na schody. I po paru 
minutach był pod muzeum, a później oprowadzał i wyjaśniał do wczesnego 
popołudnia. Potem, tak jakoś bez zastanawiania wcześniej, kiedy z tą wycieczką 
studencką się pożegnał, pojechał tam, na to przedmieście, gdzie tamten mieszkał. 
I zaparkował na tym samym parkingu, gdzie tamten i gdzie on sam już też parkował 
parokrotnie. A wkrótce tamten nadjechał. I wtedy wysiadł, i poszedł ku tamtemu 
samochodowi. I czuł zaschnięte gardło, a zęby tak ścisnął, że zazgrzytały od 
suchości. Bo tamten go rozpoznał od razu. Odskoczył z powrotem do drzwiczek 
samochodu, zaczął je szarpać, trzęsącą się ręką szukać otworu do kluczyka, 
drzwiczki otworzył (nie trwało to długo, jednak kilkanaście sekund na pewno) i 
zanurzony w samochodzie już do polowy, zaczął krzyczeć po polsku „ratunku", 
kilkakrotnie, i coraz głośniej. Więc on tymi drzwiczkami go gwałtownie pchnął i 
do środka wepchnął. Tylko że one się nie zatrzasnęły, tamten nóg bowiem nie 
zdołał jeszcze do środka wciągnąć, i tym razem wrzasnął z bólu.
Sprawa Agnieszki___________797
A on, widząc oczy tamtego osłupiałe i usta śliniące się, ciamkające, coś 
usiłujące powiedzieć, może znowu krzyknąć, te przytrzymywane drzwiczki odemknął 
i tą brzytwą, którą miał w kieszeni, a tylko zapomnianą, choć cały czas przedtem 
ściskał aż do bólu w dłoni, chlasnął go po szyi raz od prawej do lewej, raz od 
lewej do prawej i tę krzyczącą głowę (a potem charczącą), zamiast nowego krzyku 
z ustami pełnymi krwi, bluzgającej do wnętrza samochodu, z całej siły pchnął. 
Niemal jednocześnie do jego świadomości dotarł trzask kopniętych własnym kolanem 
i zatrzaskujących się drzwiczek. A potem odwrócił się, i poszedł do swojego, 
stojącego nieopodal samochodu. To wszystko trwało sekundy tylko być może, jemu 
jednak wydawało się, że wieki. Czuł słabość w nogach, zresztą w reszcie ciała 
też i oddychał ciężko. Choć tamten, zostawiony w głębi tamtego wozu, nic go już 
nie obchodził.
Stojąc przy swoim samochodzie chwilę wsłuchiwał się w ciszę na parkingu, bez 
myśli jednak, że ktoś może nadbiec, czy może już nadbiega, po prostu wsłuchiwał 
się w wieczorną ciszę, przeogromną, jak na to miejsce i jak na tę porę, bo aż 
dzwoniła w uszach. Oddech mu się powoli uspokajał. Tymczasem rozmazane, ciemne 
niebo wyczyściło się, zostały tylko białe ogony zostawiane przez samoloty. 
Wreszcie poczuł uciskający go w zaciśniętej dłoni trzonek brzytwy, potrząsnął 
nią, jakby chciał strzepnąć z niej resztki krwi, potem otworzył bagażnik i 
zawinąwszy w skórzaną szmatkę od przecierania szyb, wrzucił do środka. Później 
zjechał z parkingu na ulicę, nie napotkawszy żadnego po dro-
792_________Włodzimierz Odojewski___________
dze pojazdu ani żadnego przechodnia, jechał może piętnaście, może dwadzieścia 
minut, ulice były dość pustawe, nie pamiętał jak dojechał do zaułka, przy którym 
mieszkał, nie pamiętał jak i gdzie zaparkował tam w pobliżu swój samochód (na 
drugi dzień musiał go szukać), nie pamiętał też, o czym rozmawiał z Heleną, gdy 
znalazł się w mieszkaniu, zdaje się, że o jakichś kłopotach ze studentami. Jadł 
spokojnie przygotowaną przez nią kolację, coś tam czytał po kolacji krótko i 
poszedł wcześnie spać, mówiąc, że go boli głowa, a w nocy spał dobrze, spokojnie. 
Nazajutrz to, co się wydarzyło poprzedniego dnia na tamtym parkingu ledwo 
pamiętał. Wydawało mu się, że mu ktoś to wszystko opowiedział, ale 
przypomniawszy sobie wrzuconą do bagażnika, zawiniętą w szmatkę od wycierania 
samochodowych szyb brzytwę, w przerwie obiadowej nie poszedł do stołówki 
uniwersyteckiej, ale wybrał się za to na spacer nad Dunaj i cisnął ją razem z tą 
szmatką do wody. Więcej o tym wszystkim nie myślał, może nawet naprawdę nie 
pamiętał, że się coś takiego wydarzyło, nie dziwił się swojej obojętności, nie 
czuł też żadnego niepokoju, nic, po prostu nic nie czuł, może tylko jakąś 
niesprecyzowaną ulgę, a jeżeli nawet pamięć coś stamtąd, z tamtego parkingu, 
wyławiała i przywodziła, to jak niezbyt wyraźny obraz zdarzenia wyczytanego w 
gazecie. I to dosyć dawno. Więc to było wszystko. Jeszcze tylko po dwóch albo 
trzech dniach Helena znalazła w jednym z miejscowych dzienników niewielką 
notatkę o odkryciu w naddunajskich zaroślach pod miastem martwego ciała jego 
prześladowcy z kraju, a także w pobliżu, na leśnej ścieżce, jego porzucony
Sprawa Agnieszki___________193
tam samochód. Powiedziała mu o tym. I że policja przypuszcza, że to „długie 
ręce" tajnych służb stamtąd, ze wschodu, tak w każdym razie w tej gazetowej 
notatce sugerowali, na co tylko pokiwał głową. Bez komentarza. Nawet przez 
chwilę się nie trudząc nad rozwiązaniem tej bądź co bądź zdumiewającej dlań 
zagadki. Choć Helenie zależało na usłyszeniu, co o tym sądzi. Wkrótce jednak 
złożył w rektoracie wniosek o zwolnienie z pracy na uniwersytecie, motywując to 
chucią przeniesienia się do Niemiec, przeciwko czemu Helena nie protestowała, 
decyzję jego przyjmując w milczeniu. Nigdy nie zapytał, czego się domyślała. A 
potem urodziła im się córka. A jeszcze potem urodził im się syn. Teraz, pierwszy 
raz od tamtego czasu, z jakiegoś ciemnego zaułka pamięci, wyłaniają się pytania: 
dlaczego się z Wiednia wynieśli? Tak naprawdę. Bo przecież nie musieli. Po co, 
na co to wszystko było? Dlaczego? Co zrobił? Czego się bał, że mógłby jeszcze 
zrobić? To ostatnie pytanie z siłą pojawia się w jego myślach. Ale tylko na 
chwilę. Leży bez ruchu z otwartymi oczami, patrzy w sufit, jak rozjaśnia się w 
samym środku, po brzegach wciąż kryjąc się w mroku i czuje, jak te wszystkie 
pytania z wolna oddalają się od niego, tracąc na wadze, i jak przepadają. 
Wkrótce już nie znajduje w sobie potrzeby odpowiedzenia na żadne z nich. A 
jednak w głowie, jakby poza wolą, miast odpowiedzi, układają się błyskawicznie 
jeden za drugim obrazy z tamtego, jakby zaprzeszłego czasu, kilka lat po wojnie. 
Tylko obrazy, nic więcej. Aresztowanie, śledztwo, farsa sądowa, więzienie, 
ponowne śledztwo, tamto zdjęcie Agnieszki na biurku tego człowieka. On w celi
194_________Włodzimierz Odojewski___________
po tamtym nocnym, ostatnim przesłuchaniu, uważnie prowadzące go przez celę 
spojrzenia współwięźniów, gdy wślizgiwał się na swoje legowisko w kącie pod 
stołem. Może podejrzewali go, że współpracuje z władzami więziennymi? Może. 
Tylko obrazy. Milczące. Wiele obrazów. Potem gdzieś tam z tych głębokich warstw 
pamięci wynurza się i to, co spotkało Agnieszkę, jeżeli to jej krzyk rozlegał 
się tam za ścianą, wreszcie to, że tamten Agnieszkę mu zabrał i jak zabrał, i 
tamten jako kat, i tamten jako kochanek, i tamten jako jej mąż, i zaraz te 
strzępy z wywiadów tamtego w zachodnich gazetach, które miałyby jakoby wszystko 
wyjaśnić, załatwić, skwitować, usprawiedliwić, że tamten musiał, że taki to był 
czas i tak dalej, i tak dalej, bla, bla, bla, tir-luś, bajdluś, jak zwykł o 
takich sprawach nieraz mawiać, wzruszając ramionami i z uczuciem wzbierającej w 
ustach śliny, ażeby splunąć.
Potem ogarniają go o takim gatunku osobników myśli dużo ogólniejsze. Że taki, 
gdy jest porucznikiem chce być wkrótce kapitanem, gdy jest kapitanem, chce 
zostać szybko majorem czy pułkownikiem, jest pułkownikiem, chce generałem, 
wszystko jedno jak i gdzie, byle władzę nad innymi mieć, ledwo takie coś z tłumu 
trochę wyrośnie, już ma się za Aleksandra Wielkiego, a przynajmniej za Napoleona, 
już mu się wydaje, że może innym do gardła skoczyć, za gardło pazurami złapać 
albo wziąć pod but, przydepnąć, z flaków wybebeszyć, już jest przekonany, że swą 
władzą może bezkarnie przypieczętować każde hultajstwo, każde okrucieństwo, że 
wszystko mu wolno, takie gówno ludzkie, które ledwo nieco podrośnie, już wydaje 
mu
Sprawa Agnieszki___________195
się być równym panu Bogu, tak teraz myśli i zaraz tego całego bla, bla z głowy 
siłą się pozbywa. I: „To tylko nocne koszmary" myśli, „Nic więcej. Nocne 
koszmary nawiedzające każdego w moim wieku. Nocne koszmary" powtarza jeszcze 
parokrotnie. „Może tego wszystkiego w ogóle nie było. Żadnej Agnieszki nie było, 
żadnego porucznika nie było, ani kapitana. Więzienia też nie było. Jakiegoś 
dziwnego wydarzenia w Wiedniu tym bardziej. Śniło mi się to wszystko. Może 
wydarzyło się komuś ze znajomych, któremuś z przyjaciół. Może gdzieś wszystko 
przeczytałem. Więcej nic".
Wciąż jeszcze leży bez ruchu na wznak, patrząc w sufit już zupełnie pojaśniały i 
zastanawia się, czy udałoby mu się od nowa na krótko chociażby zasnąć, a potem, 
przypuszczając, że nic z tego nie będzie, zsuwa się z łóżka. Czuje w sobie nagle 
gwałtowną potrzebę ruchu. Robi całym ciałem kilka skłonów, kilka razy wznosi 
ramiona i je opuszcza. Następnie kilka przysiadów. Znowu kilka skłonów. 
Najchętniej biegłby gdzieś przed siebie aż do zatraty tchu. Potem podchodzi do 
okna, spogląda na zewnątrz, wciąga w płuca głęboki haust powietrza, jakby było 
otwarte, choć jest zamknięte, a potem rusza przez mieszkanie nie zapalając 
światła, bo resztki księżyca i przedświtu przebijającego się przez znowu drobny 
deszcz za oknem, napełniają je już rozrzedzoną szarością. Stara się iść 
bezszelestnie. „Nocne koszmary" powtarza znowu parokrotnie i jakiś taki dziwny 
dreszcz wstrząsa jego ciałem, jakby odruchowo próbowało ono te wszystkie 
koszmary z siebie strząsnąc, jak pies otrząsający sierść z wody po wyjściu z 
rzeki.
196_________Włodzimierz Odojewski
Po raz drugi tej nocy zagląda do pokoju Heleny i przypatruje się śpiącej żonie. 
Zbliża się i delikatnie siada na brzegu Heleny łóżka. Znowu słucha jej oddechu. 
Żal mu, że nie może jej zbudzić, miałby jej wiele do opowiedzenia, chciałby jej 
też w kilku słowach chociażby powiedzieć coś czułego, nie że ją kocha, to by 
może było zbyt łatwe, albo że nie wyobraża sobie bez niej życia, to by było 
pewnie łatwe tak samo, więc może jeszcze coś innego, specjalnego, coś jedynego, 
nie dającego zastąpić się innym słowem, ale co? W tej chwili nie udaje mu się 
takiego słowa znaleźć, więc może - myśli - należałoby ją obdarować jakimś gestem, 
gestem, który jej nie zbudzi, lecz który będzie śniła? I będzie jej bliski. Tak 
myśli, nie mogąc nic wymyślić. Bierze więc w dłoń jej dłoń leżącą na kołdrze, 
głaszcze ją delikatnie i wydaje mu się, że wyczuwa w niej puls, jak bicie serca. 
Potem unosi jej dłoń, przytula do policzka i trzyma tak bez ruchu, chłonąc 
emanujące z niej ciepło. Helena wzdycha przez sen i zwraca w jego stronę twarz, 
ale nie budzi się, nie otwiera oczu. Myśli: może należałoby ją zapewnić, że 
tamto wszystko umarło w nim dawno, w każdym razie jeżeli nie dawno, to na pewno 
po wczorajszym wieczornym spotkaniu tam w teatrze ostatecznie, że tamta 
przeszłość w niczym już im nie zagraża, są bezpieczni. Tak myśli. Wodzi po 
wierzchu dłoni Heleny ustami i ogarnia go całego, wprost zalewa po brzegi jakaś 
wzbierająca fala wielkiego ciepła i czułości.
Kwiecień 1994-20 grudnia 2005 r.
Zaklinanie Meduzy
Zanim w ciszy szpitalnego pokoju stuk kroplówki ustal, jak dzwon głośno 
brzmiącej... W ciszy jasnej, białej... I ruch kropel uchodzących z naczynia na 
stojaku przy łóżku przeźroczystą rurką w głąb igły, i przez igłę wbitą w żyłę 
jej prawego nadgarstka i dalej... W ciszy jasnej, białej i przestronnej... 
Gorączkowo szeptałem po wielekroć: „Nie zostawiaj mnie! A jeżeli już odejść 
musisz, zabierz z sobą". Lecz jej wyblakłe usta były nieme. Tylko drobna żyłka 
pod skórą na skroni pulsowała płytko. W ciszy jasnej, białej i przestronnej, i 
powietrza pełnej. A jeszcze potem ci w białych fartuchach przyszli. Bo już 
nastało milczenie zupełne. I jej ciało okryte prześcieradłem na wózku wywieźli, 
i drzwi zatrzasnęły się tam za nią na głucho i zawsze.
A teraz przychodzi do mnie nocą nie tylko we śnie. Wyłania się z półciemności 
poznaczonej plamami świateł odbitych od ścian i sufitu, ulicznych latarni. Nie 
słyszę jej bezszelestnych kroków, pewnie głuszy je tykanie tego starego zegara, 
który stoi na sekreterze pod ścianą, nieopodal okna wychodzącego na tył domu. 
Miarowy szmer zegarowego wahadła zakończonego mosiężną głową Meduzy. Zbliża się 
od drzwi pokoju, który był niegdyś jej sypialnią. Gdy była młoda. Dotyka mnie. 
Nie pozwala na siebie dłużej patrzeć. Czyżby
198_________Włodzimierz Odojewski___________
?
tak bardzo nie chciała, ażebym w jej twarzy odkrył nowe zmarszczki i cienie? 
Albo przypomniał sobie i wyobraził tę gorączkę ognia, w który ją wydałem? Ażebym 
znów poczuł zapach stygnącego później popiołu? W który ten ogień obrócił jej 
ciało?
Dotyka mnie i słyszę jej ogłuszający szept: „Uciekaj! Żyj!" i jeszcze, że to i 
że tamto trzeba zrobić, bardzo ważne, potrzebne, konieczne i koniecznie, „Nie 
zrobi tego za ciebie nikt inny". „Żyj!" szepcze, „Uciekaj stąd! Zapomnij!" I 
przypomina, że tyle rzeczy sobie upodobałem, a nawet ukochałem. 
Nieprzemijających, powtarzających się, wiecznych, trzeba z nich czerpać radość i 
siłę. „Uciekaj!" szepcze, „Uciekaj!". A ja, że^ wciąż większa i większa pustka. 
Wszystko boli. Krew w żyłach gęstnieje i stygnie. Odchodzą bliscy ludzie, 
uciekają pejzaże, przepadają słowa, giną przedmioty. Nie tylko rękawiczki, 
klucze, monety, guziki. Jeżeli czasem znajdują się potem w najmniej oczekiwanych 
miejscach, są już obce. Ciemność. Spoglądam na siebie jak na człowieka 
błądzącego we własnych snach, zagubionego w nich bez reszty, nie potrafiącego 
wydobyć się na światło. Bezpowrotnie. „Nie chcę!" odpowiadam jej, „Spróbuj 
zrozumieć. Nie chcę! Nie mogę!" mówię do niej błagalnie.
Bo przecież tylko tam to wszystko, co najlepsze, powtórzy się raz jeszcze. Za 
tamtym, niewidocznym tutaj horyzontem. Dom, ten jedyny, kryty starym gontem; już 
później żaden inny dom nie potrafił go zastąpić. Dzieciństwo w słońcu - bo 
jakiekolwiek by ono było, ale zawsze w słońcu. Jeszcze nie zmącone wiadomością 
złego. Żadnych podstępów i zdrad. A tak wiele za-
_____________Zaklinanie Meduzy__________799
gadek! Nie rozplatanych nigdy. Zapamiętanych, jak zapach i ciepło piersi matki. 
Bezpieczeństwo, nie zasłużona niczym czułość. Sny pełne ptaków nie dotykających 
wcale ziemi. A także wysp tajemnych i bezludnych. Pośród wzburzonych mórz. Potem 
kataryniarz rozweselający podwórza w czasach naszej młodości, i stary człowiek z 
przenośnym warsztatem napędzanym stopą, co ostrzy nożyczki i noże. Iść, iść, nie 
zatrzymywać się, nigdy się nie cofnąć, z podniesioną wysoko głową! Tylko tam to 
było, tam się spełniło. Jeszcze potem były długie spacery nad rzeką w 
jednostajnej, pogłębiającej się szarości późnego popołudnia, już innej niż 
szarość popołudnia wczesnego, już nieiskrzącego się szronem i śniegiem, 
zamglonej, mającej wkrótce zanurzyć się w mrok. I dopiero wtedy słowa pełne 
znaczenia i powagi. O życiu okrutnym, o niemożności wyrwania się z zaklętego 
kręgu przeznaczenia, o zawiłościach ścieżek losu, z których zejść nie sposób. I 
dotyk jej dłoni, i spojrzenia przynoszące otuchę. Och, jakaż ulga! A w końcu był 
zawsze jeszcze twój szept wzywający mnie do ciebie. Później za szybą okna, przy 
którym staliśmy, ten sam ogród w głębokiej ciemności, kiedy jednak widać było 
śnieg na liściach i krzewach, i krążące w wąskich alejkach duchy. Miła moja, 
przecież tylko tam powtórzy się to wszystko raz jeszcze! Tylko tam... Tylko tam, 
miła, jeszcze raz te łany rosłych traw chociażby, kłoniących się w jednostajnym 
wietrze. Usiłujących dogonić i przegonić kłębowiska w górze oddalających się 
leniwie obłoków. Najczęściej ze wschodu na zachód. Bezpowrotnie. Tamto nasze 
lato za miastem. Pamiętasz? Razem, dłoń w dłoni; nie puścić, ra-
zem! Jakiś chłop ubogi na ławie przed chatą opowiadający, jak przeżył okropności 
wojny; czułem pokorę i jednocześnie dumę. A potem poszłaś przed siebie 
rozgarniając zieloność łąki kolanami; słuchałaś jej szumów i szelestów. Jakież 
bogactwo kolorów w zwierciadle twoich oczu! I zaraz sady pełne zapachu 
rozdziobanych przez szpaki wiśni. Potem droga skrajem doliny, gdzie wyżej 
cmentarz. W okalającym go żywopłocie żółta wilga krzycząca nam drwiąco: „Zofija! 
Wiwija!". I jeszcze kobiety wiejskie u brzegu strumienia płuczące bieliznę. A 
dalej, gdzie brzeg podcięty jego nurtem, i gdzie w przepastnych jamach żyją 
płochliwe raki, wchodzisz do wody nago. Nieruchoma w upale ?????, nikogo. Tylko 
na pojedynczej trzcinie kołysząca się czteroskrzydła ważka. To wtedy właśnie 
biegłem do ciebie, jakbym u ramion miał skrzydła. I scałowywa-łem krople wody 
spływające z twojego brzucha. Choć już życie uciekało, a żadne z nas nie 
wiedziało, że tak prędko. Że to ledwo na odwrócenie głowy. O nieświadomości 
niewinna! O rozkoszy chwili, kiedy się nic nie wie, albo nawet wie, lecz 
wiedzieć nie chce. A przecież tylko tam, tylko tam powtórzy się wszystko to raz 
jeszcze nie zniszczone przez czas, utrwalone w słupie czystego powietrza, w 
zwierciadle przejrzystej wody, w wiernej pamięci, w wyobraźni raz 
rozgorączkowanej, raz chłodnej, zawsze jednak czystej. Tylko tam... Więc więcej 
nie przychodź...
Na najwyższej półce sekretery stojącej pod ścianą nieopodal okna w mym pokoju, 
chrobocze i szeleści osiemnastowieczny pseudo-boul, cierpliwie odmierzający i 
moje godziny. Odrąbana okrutnie głowa Medu-
Zaklinanie Meduzy__________207
zy, którą legendy zwieńczyły wiązkami węży, umocowana na dole poruszającego się 
rytmicznie zegarowego wahadła ma zaciśnięte powieki. Jej twarz naznaczona 
spokojem śmierci, zastygłym i utrwalonym raz na zawsze, pełnym zamyślenia i 
milczących refleksji jest nieskazitelnie piękna. Gdy zamykam oczy, wtedy widzę 
tamten dom na skraju miasta, z dużym ogrodem, a dalej już, aż do strumienia, 
same łąki. Gdzie powtórzy się to wszystko raz jeszcze. Tylko tam. Gdy oczy 
otwieram, to jedynie kołysząca się głowa Meduzy u spodu szafki zegara na 
sekreterze, tykając miarowo jak tamta kroplówka, magnetycznie przyciąga mój 
wzrok.
I wtedy wzywam ją, błagam, zaklinam, prowokuję spojrzeniem, nieraz się i modlę. 
Przeklinam też. Aby Ona, Meduza Nietykalna, w odruchu litości albo w porywie 
raptownego gniewu zmieniła moje ciało, jak przykazuje legenda, w kamień.
2002 r.

Krótkie spotkanie w Koryncie
Przed laty, kiedy do Koryntu przyjechałem po raz pierwszy - a przyjechałem na 
wykupiony w za-chodnioberlińskim biurze dość tanich podróży „Euro-reisen" 
czternastodniowy urlop pod koniec letniego sezonu - do głowy mi nie przyszło, że 
mógłbym jeszcze kiedykolwiek później znaleźć się w tym dziś już jak najbardziej 
współczesnym mieście, niewiele albo prawie nic niemąjącym wspólnego z mymi 
lekturowymi fascynacjami z chłopięcych czasów; w mieście, które -jak się zdaje 
poza niezmiennie pięknym położeniem nad morzem - ledwo przypominało swoje 
odległe, mocno już wyblakłe dzieje, jakich skąpe pozostałości kilka kilometrów 
za dzisiejszą aglomeracją bez przewodnika niełatwo jest teraz znaleźć. I nie 
przypuszczałem, że mi ono kiedyś odsłoni sprawy dużo bliższe, nieomalże 
współczesne, bardziej mnie poruszające, tu tylko przypadkowo biorące swój 
początek. Trochę stając się dla tych spraw wstępnym tłem. A przez to samo, że 
ukaże mi się ono inaczej, niż oczom zwykłego turysty (którym wtedy, za pierwszym 
razem, byłem), od rana do wieczora śpieszącego się, ażeby w jak najkrótszym 
czasie, możliwie wiele atrakcji na obszarze Archeis Korinthos ogarnąć wzrokiem, 
zwiedzić liczne miejsca związane z postaciami, które utrwaliły swą obecność w 
wydarzę-
204_________Włodzimierz Odojewski___________
-niach kiedyś tutaj ważnych, i odfotografować jak najwięcej widoków o zarówno 
lirycznych, jak melancholijnych akcentach; że odsłoni mi się ono kilka lat 
później dzięki spotkaniu z rosyjską pisarką Ustajewą od strony jak najbardziej 
pospolitej, codziennej, jednocześnie bolesnej, profanów takich, jak turysta, 
mało obchodzącej, przede wszystkim zaś trudno zrozumiałej i stanie się kulisami 
dla historii, której ani poznać naprawdę, ani przeniknąć do końca nie zdołam.
Pod oleodrukowo niebieskim, pozbawionym jednego wtedy obłoku niebem, pośród 
rozległych, malowniczych ruin, na skraju których od 9-tej do 12-tej około 60 
autokarów wyrzucało ze swego klimatyzowanego wnętrza przybyszy z przeróżnych 
stron świata, czułem się sam zagubiony bardziej, niż w swym mieszkaniu w 
Berlinie, w owym tak mi obcym, że aż budziło to niepokój, mieście, w którym 
osiadłem po opuszczeniu kraju. Codziennie tłumy zawsze bardzo głośnych, pewnych 
siebie, łatwo spoufalających się z innymi Amerykanów, już po trzech zaledwie 
wymienionych zdaniach usiłujących przejść z rozmówcą na „ty", wiecznie 
podchmielonych Skandynawów, Japończyków, którzy posiadali najlepsze aparaty 
fotograficzne zaopatrzone we wspaniałe obiektywy i lampy błyskowe, jak z 
przyszłego wieku, ubranych w garnitury na miarę, zawsze w krawatach, gdy 
tymczasem ich kobiety na nogach miały buty na nieprawdopodobnie wysokich 
obcasach, pewnie ażeby wydać się wyższymi, którzy jednak, jak się wkrótce 
okazało, wcale nie byli Japończykami z Japonii, ale z Kalifornii na przykład 
albo z Hawajów, a nawet Koreańczykami, trochę cichych i niezwykle
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______205
uprzejmych Chińczyków z Tajwanu, trochę smutnych i najczęściej masywnie 
zbudowanych Holenderek bez męskiego towarzystwa, trochę młodych angielskich par 
trzymających się za ręce, które może dlatego tak skromnie i miło wyglądały (owe 
pary, nie ich ręce), ponieważ nie reprezentowały już światowego imperium i 
wprost nieprawdopodobna liczba w różnym wieku „zachodnich" Niemców, 
wyróżniających się z tłumu zarówno krzykliwością, jak zastanawiającą, nawet 
niepokojącą skłonnością do zabaw i fascynacji zbiorowych. Codziennie niejako z 
obowiązku wędrowałem na plac, gdzie swe kazania wygłaszać miał niegdyś apostoł 
Paweł, ulubione miejsce przez turystów do robienia zdjęć; i ja je robiłem, czy 
też udawałem, że robię, ażeby nie zwracać czyjejkolwiek uwagi, nie podpadać, nie 
budzić podejrzenia ludzi zwłaszcza z tego samego hotelu, że mam zamiar jakoś się 
wyróżnić, tak więc z tamtego pobytu pozostały mi zdjęcia i w pamięci luźne, 
powierzchowne obrazy i refleksje. Na przykład takie oto: że ponieważ Amerykanie 
są na ogół ludźmi wierzącymi w Biblię, dlatego nie zadają dużo pytań, przyjmują 
nawet dość płaskie prawdy przekazywane przez przewodników, jak prawdy nieomalże 
objawione, pokropione święconą wodą, Niemcy przeciwnie: jest w nich 
rzemieślnicza rzetelność i dokładność, chcą wiedzieć wszystko, „ganz genau", 
wdrapują się na kamień, gdzie apostoł miał wygłaszając kazania stać, wsłuchują 
się w okoliczny gwar jakby wierząc, że zdołają wyłowić zeń jeszcze jego głos, 
dotykają, wodzą dłonią po powierzchni kamienia, jakby poszukiwali odcisku jego 
stóp, odczytują napisy; przewodnik jednakże bywał
206_________Włodzimierz Odojewski___________
? zwykle niezmiernie cierpliwy, jak nagrana magnetofonowa taśma ciągnął swój 
wywód, opowiadał, porównywał, odpowiadał na liczne pytania, wyjaśniał, objaśniał, 
przybliżał tamte dzieje i przypominał imiona kobiet i mężczyzn, w których domach 
Paweł, żarliwy niegdyś faryzeusz z plemienia Benjaminowego, kształcony w 
Jerozolimie przez słynnego mistrza Gamaliela, najgorliwszy później krzewiciel 
chrześcijaństwa, gościł, stołował i sypiał: Stefana, Achaika i Chloe, tudzież 
Fortunata, który - sądząc po brzmieniu imienia - musiał być Rzymianinem, co 
chyba zgadzało się i było zrozumiałe, jako że kiedyś tam, nieco wcześniej, 
Rzymianie zdobyli Korynt, bezlitośnie zburzyli, znowu odbudowali, choć już dużo 
mniej okazały, a także zasiedlili licznie swoimi albo sobie oddanymi ludźmi.
Obiady jadałem w którejś z tych małych restauracji przy porcie nad Zatoką 
Koryncką, która otwiera kanał mający osiem metrów głębokości, dwadzieścia trzy, 
cztery metry szerokości i prawie sześć kilometrów długości, łączący ją z zatoką 
Sarońską; w restauracjach tych nie karmili źle, na pewno zaś dość tanio, 
zwłaszcza że pierwsze wino wliczone było w posiłek. Po południu robiło się w 
starym mieście dużo luźniej, autokary zbierały różnojęzyczną turystyczną 
hałastrę, odjeżdżały do hoteli w nowoczesnych dzielnicach albo jeszcze dalej, a 
wtedy mogłem nieco spokojniej wędrować po całym tamtym historycznym terenie, 
błądzić wśród ruin i przypominać sobie wszystkie okresy ludzkiej tutaj 
egzystencji nawarstwione jeden na drugim (czas prehistoryczny - ludy wczesnej 
Hellady, potem Grecy, Rzymianie, Herulowie, Wizygoci, Słowianie,
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______207
Bizantyjczycy, zachodni rycerze krzyżowi joannici, czyli chyba głównie Frankowie, 
później Turcy, Wene-cjanie, znowu Turcy), te okresy trwające wciąż jeszcze 
gdzieniegdzie w pozostałościach budowli, najczęściej tylko w masywnych 
fundamentach i niekiedy, ale rzadko w parterach, czasem w poszczególnych 
ścianach, łukach drzwi, w widocznych przebudowach i odbudowach, w śladach 
zniszczeń dokonanych przez wojny i trzęsienia ziemi, przez obsuwanie się brzegów 
zatoki albo podnoszenie się poziomu morza, lub zapadanie się tu i ówdzie gruntu. 
Tak to więc przeżyłem Korynt jak masowy, przeciętny turysta. Pozostało trochę 
fotografii, trochę także wspomnień może nawet wcale niebanalnych, ale po roku, 
po dwóch niczym poza te fotografie z pamięci się niewychylających.
A teraz był rok tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty dziewiąty. Miesiąc luty. 
Redakcja mojej gazety „Berli-ner Merkur" uważała, że mnie, jako Polakowi, uda 
się zapewne bez większego trudu nawiązać bliższy kontakt z Jeleną Aleksiejewną 
Ustajewą i przekonać ją do końca o potrzebie dania wywiadu, jeżeli zaś nie 
wywiadu, to chociażby do podzielenia się przez pisarkę (nawet anonimowo) z 
niemieckim pismem interesującymi informacjami i uwagami (bo przecież 
pochodzącymi z wewnątrz imperium) o rozwoju pierestrojki i głasno-sti, oraz o 
skutkach rozluźnienia polityczno-policyjnej obroży na szyi sowieckiego 
społeczeństwa; w myśl rozpowszechnionego wśród personelu redakcji poglądu, 
wynikającego z dość ślepego, żeby nie powiedzieć nawet małpiego zapatrzenia w 
Rosję, że język polski niewiele różni się od rosyjskiego, a zresztą nawet jeżeli 
się
208_________Włodzimierz Odojewski_________? •i-s'
coś niecoś różni, to przecież każdy, jakikolwiek tam Słowianin, rosyjski język 
znać musi dobrze, przynajmniej to coś wyjątkowego i szczególnego, co nazywa się 
rosyjską duszą. Tak więc wybór padł od razu na mnie, choć przyjąłem go z 
mieszanymi uczuciami i dużymi oporami, luty bowiem nie bardzo wydawał mi się 
odpowiedni na przedsiębranie podróży nad morze, nawet południowe, a poza tym w 
Berlinie trzymał mnie dopiero co rozpoczęty cykl reportaży o losach uciekinierów 
zza „dederowskiego" kordonu, ostatnio masowo odmawiających powrotu do swej 
ludowej ojczyzny z urlopów, czy przedsiębranych sobotnio-niedzielnych wycieczek 
do Czechosłowacji, na Węgry, nawet do Pol-ski. Mimo to jednak 26 lutego przed 
południem znalazłem się w Koryncie.
Pokój redakcja zamówiła mi w hotelu o nazwie „Periander", gdzie według dużo 
wcześniejszych informacji gazety, które nadesłał jeden z jej korespondentów z 
Moskwy, miała się też nazajutrz zatrzymać Jele-na Aleksiejewna; przybywała 
sowieckim towarowo-pa-sażerskim statkiem „Żeleznyj", należącym do sowieckiej 
flotylli czarnomorskiej, a to pozornie przypadkowe spotkanie w Koryncie 
następnego dnia z przedstawicielem berlińskiej gazety było już dużo wcześniej z 
nią omówione i umówione przez moskiewskiego korespondenta redakcji. Tak mi 
powiedziano. Wyładowując się przed hotelem z taksówki zastanawiałem się, czyjego 
nazwa upamiętniać ma syna tutejszego władcy z VII wieku starej ery, chyba tak, 
bo prawie dokładnie naprzeciw znajdował się hotel trochę większy i dużo 
okazalszy, którego nazwa brzmiała właśnie jak owe-
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______209
go tutejszego tyrana - „Kypselos"; świadomość historyczna właścicieli obu hoteli 
wydała mi się pochwały godna, dopiero później okazało się, że oba należały do 
jednej osoby. Pokój mi wskazany był nieduży, ale wygodny, z klimatyzacją, teraz 
niepotrzebną, obsługa miła, wydawanie śniadań w eleganckiej sali w pobliżu 
kuchni do godziny 10-tej, a nawet dłużej, od razu też zorientowałem się, że 
połowa hotelu jest pusta i już podczas wpisywania się na listę gości 
dowiedziałem się, że restaurację mają teraz zamkniętą, ale gdybym chciał obiady 
i kolacje jadać w pobliżu, to otwarta jest w hotelu „Kypselos" naprzeciwko i 
mieszkańcy mojego hotelu korzystają tam nawet z jakiegoś niezłego rabatu.
Później, podczas rozkładania swoich rzeczy w pokoju, zastanawiałem się z kim, 
jako dziennikarz, będę miał do czynienia. Poza bowiem tym, że Jelena 
Aleksiejewna Ustajewa jest pisarką, autorką kilku książek prozatorskich i że zna 
język grecki, nie dowiedziałem się o niej wcześniej nic, no jeszcze, że jest w 
średnim wieku, co niewiele o niej mówiło. Żadnego jej utworu nie czytałem, o 
żadnym nic nie słyszałem, nie wiedziałem, czy to powieści czy nowele, czy może 
rzeczy dla filmu albo telewizji, ale tej swojej niewiedzy postanowiłem nie 
ukrywać przed nią, w końcu nasze światy były przecież tak bardzo oddzielone, a 
przynajmniej odległe! Nic poza tym drobiazgiem, to znaczy swoją niewiedzą na jej 
temat, na wstęp do naszego spotkania wymyślić nie zdołałem. Nazajutrz przed 
południem dopiero, kiedy z galerii dla witających w budynku portowym u nabrzeża 
obserwowałem przybicie do mola sowieckiego statku, po jakimś czasie trapem 
połączonego z lądem,
210_________Włodzimierz Odojewski___________
a potem zejście na ląd dwóch czy trzech członków załogi i tylko trójki pasażerów, 
jednej kobiety i dwóch mężczyzn, to doszedłem do przekonania, że nie tylko nie 
będę miał żadnych trudności ze znalezieniem i rozpoznaniem Jeleny Aleksiejewny 
(bo kobietą schodzącą po trapie na molo i nadzorującą wraz z mężczyznami 
upychania w bagażniku taksówki walizek, a następnie tą taksówką wraz z nimi 
odjeżdżającą, mogła być tylko ona), ale natychmiast zaczęła mi także jej 
dotychczas nieomal anonimowa postać obrastać w jakieś dodatkowe detale, rysować 
się w jakimś konkretniejszym kontekście. Bo chociaż przy przejściu na galerię 
zaopatrzyć się zdołałem tylko w teatralnego typu lornetka, to bez trudu (a wzrok 
mam dobry) mogłem przyjrzeć się jej twarzy, była to twarz w typie 
śródziemnomorskim, więcej - powiedziałbym: była to twarz klasycznie grecka, 
bardzo proporcjonalna, delikatna, jednocześnie jakaś mocna, o cerze białej, 
nieduży nos kroił ją dokładnie na dwie połowy, uszy były przyciśnięte do skroni, 
nad czołem gładko zaczesane, ciasno z tyłu upięte, kruczoczarne włosy. I wtedy 
wcześniejsza informacja, że zna ona język grecki zaczęła coś więcej dla mnie 
znaczyć niż tylko, że zna język grecki, przyszło mi bowiem do głowy, że pisarka 
może pochodzić z jakichś tam nie wybitych do końca przez bolszewików osad 
greckoję-zycznych nad morzem Azowskim, błyskawicznie przypomniała mi się też 
cała ta sprzed nie tak wielu lat afera z tak zwanym „greckim powstaniem" 
generała Mar-kosa i później z falą, związaną z tym powstaniem, emigracji 
greckiej, która wlała się do niektórych krajów komunistycznej  strefy,  zresztą 
również  do  Polski,
Krótkie spotkanie w Koryncie______277
a jeszcze pomyślałem, że Grecy, nacja bardzo ruchliwa, swych licznych 
przedstawicieli miała za caratu nie tylko w Odessie i jej okolicach, lecz także 
w głębi Rosji, więc rosyjskie nazwisko Jeleny Aleksiejewny Usta-jewej zapewne 
nic nie znaczy, może być po ojcu Rosjaninie albo po mężu, w każdym razie już tam, 
stojąc samotnie na galerii budynku portowego naprzeciw mola, i obserwując 
niedawną pasażerkę statku krzątającą się przy taksówce, a potem do taksówki 
wsiadającą, ulokowałem ją w greckiej czy częściowo greckiej rodzinie.
Mogłem ten spiesznie wymyślony przez siebie życiorys przybywającej z Sowietów 
pisarki uwiarygodnić albo odrzucić zaraz przy śniadaniu następnego dnia. Coś mi 
jednak podszepnęło, że nie należy na razie stawiać zbyt osobistych pytań, 
zresztą nie na odpowiedziach na osobiste pytania zależało berlińskiej gazecie, 
której byłem wysłannikiem; zapewne w redakcji wiedzieli o niej wszystko dobrze, 
w każdym razie co trzeba, nie poinformowali mnie tylko, uważając to za mało 
ważne. A wreszcie ja sam też może nie byłem zbyt ciekaw jej prywatnej sfery - 
większość ludzi pióra, jakich zdarzyło mi się w czasie swej pracy 
dziennikarskiej poznać, robiła na mnie wrażenie zapatrzonych w samych siebie 
dziwaków albo nadętych błaznów, którym materia zmyśleń nieraz tak bardzo 
mieszała się z rzeczywistością, że w końcu często sami nie potrafili jednego od 
drugiego odróżnić.
W sali, w której wydawano śniadania, zastałem jedynie czternaście w sumie osób, 
siedzących przy sześciu dość oddalonych od siebie stolikach, wszystkich
272_________Włodzimierz Odojewski___________
sportowo odzianych Niemców, przy jednym tylko -jak zorientowałem się po paru 
minutach - para mieszana, Niemiec w nieco zaawansowanym wieku i zapewne 
Wietnamka albo Tajlandka w wieku przedmaturalnym, tak samo jednak głośni jak 
tamci; a ja siedziałem przy oknie i piłem już drugą herbatę, gdy wreszcie, 
rozglądając się uważnie i cichym głosem pozdrawiając po niemiecku siedzących 
najbliżej przejścia, pojawiła się przyczyna mojego do Koryntu nagłego przyjazdu. 
Wstałem wtedy od swego stolika, zbliżyłem do stołu barowego, na którego części 
wyłożona była zastawa, ująłem talerz i podszedłem do niej, w głębokim zamyśleniu 
spoglądającej na rozłożone w rzędach na śnieżnobiałym obrusie i dobrej 
porcelanie sery, jajka gotowane na twardo i na miękko, sałatki jarzynowe i 
mięsne, ciepłe parówki, obok półmisków z pokrojonymi różnymi gatunkami szynek i 
kiełbas, i z wielu innymi rzeczami, zdającej się zastanawiać (choć nie zajęła 
jeszcze stolika), nad trudnym wyborem jakiegoś zestawu do swojego śniadania. 
Pozdrowiłem ją cicho po rosyjsku, na co drgnęła, szybko opanowała się jednak, 
powiedziałem skąd jestem i z jakiego pisma, a ona zaraz -choć nie wybrała 
jeszcze dla siebie czegokolwiek - rozejrzała się, skierowała się nieomylnie do 
mojego stolika, rzuciła na jedno z krzeseł swoją torebkę, usiadła i zastygła w 
pozycji wyczekującej. Musiałem parę razy podchodzić do niej, pytać, czy zje to 
czy tamto, aż skompletowałem jej całe śniadanie (sam dla siebie biorąc jedynie 
talerz czegoś w rodzaju zimnych zacierek z płatków owsianych na mleku i kilka 
sucharków); zdaje się, że robiłem to wszystko, to znaczy przygotowywa-
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______213
łem stół, jak byśmy byli parą, która tylko nie o tej samej porze zeszła z 
zajmowanego pokoju do sali śniadań albo przynajmniej bliskimi znajomymi z tego 
samego turystycznego turnusu; przypuszczałem, że tak możemy być właśnie widziani, 
czy też nawet, że tak widziani jesteśmy przez resztę hotelowego towarzystwa 
siedzącego przy sąsiednich stolikach.
Dopiero gdy z tymi swoimi zacierkami zająłem miejsce naprzeciw niej, 
przedstawiłem się nazwiskiem. Potem krótko, kilkoma zdaniami przypomniałem ojej 
zawartej z naszym moskiewskim korespondentem znajomości i na wstępie 
powiedziałem, że cieszę się, że tamtą jego znajomość mogę w jakiś sposób ja 
właśnie tutaj kontynuować; było to dość konwencjonalne, ale ona uśmiechnęła się 
jak gdyby przyzwalająco i zaczęła, jak byśmy znali się od dawna, mówić o stole 
barowym i jego obfitości. „To robi kolosalne wrażenie! Jestem pierwszy raz 
zagranicą i w zagranicznym hotelu. To znaczy na Zachodzie. Bo wcześniej 
wypuszczono mnie raz do Czechosłowacji. Ale coś takiego, jak tutaj, widywałam 
tylko na filmach. Zresztą też nieczęsto", mówiła, a ja, pomijając tę jej uwagę 
milczeniem, zapytałem, czy tym, że do niej podszedłem i że teraz razem siedzimy 
przy stoliku nie zaszkodzę jej, gdyby ktoś niepożądany widział, na co ona znowu 
się uśmiechnęła, w jej uśmiechu była jakaś wiedza, której ja - według niej - nie 
posiadałem albo jeszcze nie posiadłem i powiedziała: „Gdyby nie było tak dużo 
teraz wolno, nie przebywałabym w Koryncie", i że po powrocie, być może, nie 
będzie nawet przepytywana z kim się spotykała i rozmawiała, a ja wtedy zapytałem
214_________Włodzimierz Odojewski___________
o tych mężczyzn, z którymi wysiadła ze statku, ona zaś uśmiechnęła się teraz po 
raz trzeci czy czwarty i odpowiedziała pytaniem, skąd ja o nich wiem i czy była 
obserwowana, a ja, że tym obserwatorem byłem osobiście ja, po prostu wybrałem 
się na spacer do portu i przyglądałem się przybiciu do mola statku, przerwała 
pytaniem, czy to wolno, kiwnąłem głową, że oczywiście tak, wolno, a wtedy 
wyjaśniła, że to byli przedstawiciele zupełnie innej niż ona branży, handlowcy, 
poznała ich na statku, że ją tylko podrzucili do tego właśnie hotelu taksówką, 
sami mając lokum w jakimś innym, pewnie dla ich branży stosowniejszym, potem 
jeszcze, że traktuję nasze spotkanie trochę według scenariusza konspiracyjno-
sensacyjnego, a to już naprawdę nie te lata, i po chwili, ponieważ jej uwag 
słowem nie zinterpretowałem, zupełnie naturalnie powtórzyła tylko: „Teraz tak 
dużo u nas wolno".
Przyglądałem się jej ze wzrastającym zainteresowaniem: była ubrana dobrze, chyba 
modnie (jeżeli w ogóle na tym się znałem), choć w sposób niezwracający uwagi, w 
dobrze skrojone ciemne spodnie i czarny, pół-luźny sweterek, obcisły tylko na 
ramionach i rękach; do tej arcyskąpej charakterystyki, w jaką zaopatrzono mnie w 
Berlinie, że jest kobietą w średnim wieku, musiałbym teraz dodać: była kobietą 
atrakcyjną, o twarzy bardzo regularnej, co już zdołałem dostrzec poprzedniego 
dnia obserwując molo przez lornetkę, i oryginalnej, że miała coś w rysach 
nieuchwytnego, niedającego się od razu określić, zaszeregować do takiego czy 
innego typu, twarzy w każdym razie przyciągającej wzrok, budzącej zapewne 
sympatię, choć ja twarzy takich nie
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______215
lubiłem, wydawały się zagadkowe, a nigdy nie wiedziałem, czy osłaniają prawdziwą 
zagadkę, czy też są wyrazem jedynie jakiejś zagadkowej gry; jej czarne oczy, 
jakby pozbawione białek, były ruchliwe, choć w tym samym czasie twarz, 
przeciwnie, zdawała się być prawie nieruchoma, ale mimo to niezwykle żywa. 
Widząc, że ją obserwuję, uśmiechnęła się znowu, tym razem wyrozumiale, ten - jak 
i uśmiechy poprzednie - był ulotny, uzewnętrzniający się w samych oczach tylko, 
no może jeszcze trochę w kącikach ust, zaraz stamtąd jednak został jak gdyby 
zdmuchnięty westchnieniem, i twarz kobiety była nadal nieruchoma z ani na 
sekundę nie ustępującą z niej powagą. Łapiąc mój wzrok, powiedziała domyślnie: 
„No cóż, już mnie pan sklasyfikował", a ja się zmieszałem.
Zapytała, czy jestem Rosjaninem, odpowiedziałem, że nie, że Polakiem, ostatnio 
zaś Polakiem berlińskim, dodałem, sprzed lat emigrantem ze swego kraju i że 
wydelegowano mnie w tę podróż na spotkanie z nią zapewne ze względu na moją 
znajomość języka rosyjskiego, bo jakiś czas w Rosji przebywałem, nie dobrowolnie 
wprawdzie, lecz wystarczyło, żeby poznać język, a ona nie podchwyciła tego 
mojego „niedobrowolnego tam pobytu", pokręciła tylko głową i powiedziała, że 
przecież mówi nieźle po niemiecku, więc ja na to, że tej wiadomości z 
moskiewskiej filii redakcji do centrali berlińskiej chyba nie przekazano, 
zresztą może właśnie ktoś chciał zrobić mi przyjemność to spotkanie z nią w 
Grecji aranżując; tym razem nie uśmiechnęła się wcale, wydawało mi się, jakby 
myślała o czymś innym i w jej twarzy była odrobina niechęci.
216_________Włodzimierz Odojewski___________
Powiedziała po chwili to, o co powstrzymywałem się wcześniej ją pytać: „Jestem 
Greczynką. Piszę wprawdzie po rosyjsku, co pewnie panu w redakcji powiedzieli, 
ale jestem Greczynką. I z ojca, i z matki", a potem że nie wie, jak z wywiadem, 
jakiego po niej moja berlińska gazeta się spodziewa, ma sobie poradzić, na 
gazecie tej bardzo jej zależy, pomaga jej bowiem w uzyskaniu rocznego stypendium 
berlińskiej „Wymiany Uniwersyteckiej", ale ona sama ma wiele związanych z tym 
ewentualnym wywiadem wątpliwości. I zaraz, ponieważ zauważyła, że uniosłem brwi, 
spróbowała te wątpliwości sprecyzować nieco: że nie, żeby takiego wywiadu się 
bała, to nie, bo chociaż nie należy do tych, jak poeta Jewtuszenko, specjalnie 
desygnowanych do ich hojnego na prawo i lewo na Zachodzie rozdawania (ironiczny 
uśmiech), to jednak nie sądzi, żeby za taki wywiad coś jej groziło (znowu padło 
jak westchnienie: że teraz już tak dużo wolno), tym bardziej, gdy się dobrze wie 
(to z większą ironią), co mówić należy, żeby nie groziło nic, a tę wiedzę, 
jeżeli mieszka się w tamtym kraju tyle, co ona lat, ma się już od dziecka w 
kościach, ale czy w takim razie w ogóle mówić warto? I czy należy? I jeszcze 
postawiła jak gdyby samej sobie pytanie trzecie: czy ma prawo mówić o kraju, 
któremu wprawdzie pamięta wszystkie zadane jej krzywdy, ale i to, co mu 
zawdzięcza, a zawdzięcza dość sporo. Że nie wie, że się zastanawia. A ja, 
chociaż zaraz powiedziałem, że nie podzielam jej punktu widzenia, bo mówić 
prawdę ma się prawo zawsze, czy ona gorzka czy słodka, jeżeli zaś jest się 
człowiekiem pióra, ma się nawet obowiązek, to przecież przy wywiadzie
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______217
nie upieram się wcale, redakcji zależało na ot takim sobie zwykłym spotkaniu, 
żeby można było swobodnie porozmawiać, poprzez rozmowę przyjrzeć się temu i 
owemu, taka rozmowa, zdobyte przy tej okazji informacje kształtują potem różne 
opinie pisma (trochę się plątałem), jednakże usiłowałem ją zapewnić, że nie musi 
wątpić, nie zrobię nic, co by nie było zgodne z jej wolą, czy co mogłoby jej 
gdziekolwiek zaszkodzić.
Ponieważ milczała, po chwili dodałem, że poza tym nie widzę potrzeby, abyśmy tak 
od razu na samym początku naszej znajomości takie sprawy musieli uzgadniać, broń 
Boże, żebym miał się narzucać, ma ona jak sądzę swoje plany, z kimś chce się 
zapewne spotkać, kogoś odwiedzić, coś zwiedzić, zobaczyć, ale jeżeli ze swego 
pobytu tutaj (informowano mnie w Berlinie, że kilkudniowego), wygospodaruje 
trochę czasu dla mnie, abyśmy mogli siąść gdzieś przy stoliku i przy kawie 
porozmawiać, to już będę zadowolony, „Porozmawiać, o czym?" przerwała, „O Rosji" 
odpowiedziałem, „I o tym, że teraz już tam tak dużo wolno" uśmiechnąłem się tym 
razem ja i wtedy ona odwzajemniła się uśmiechem pełnym. Po krótkiej chwili 
dodałem jeszcze: „I czy to, że teraz tak dużo wolno, to naprawdę coś trwałego 
tam u was znaczy, czy to tylko na chwilę, czy na dłużej?". Ponieważ jednak 
milczała zamyślona, zmieniłem temat: „A pochwalić się muszę, że znam nieco to 
miasto tutaj. Pani zaś jest pierwszy raz na Zachodzie", więc że być może przydać 
się jej mógłbym jako „cicerone", tak powiedziałem, mógłbym jej to i owo w 
Koryncie pokazać, to i owo jej objaśnić, może mną dysponować, po to mnie 
przysłano, że byłem tu już kie-
218_________Włodzimierz Odojewski___________
dyś jako turysta, powiedziałem, i to nie tylko zaopatrzony w mapę i turystyczny 
przewodnik, także w „Listy do Koryntian" tak powiedziałem, na co w odpowiedzi 
ona spoważniała i potem w zamyśleniu powiedziała: „A ja się tu właśnie, w tym 
mieście, urodziłam".
Później już nikogo z gości hotelowych w sali śniadań nie było, dwaj kelnerzy 
dawno sprzątnęli ze stolików używane nakrycia i opróżnili z pozostałości 
śniadaniowych barowy stół, zarządzający kuchnią zaś trzy albo nawet cztery razy 
zaglądał przez wpół otwarte drzwi prowadzące z kuchennej części, by sprawdzić, 
czy mogą salę wreszcie zamknąć, a my wciąż rozmawialiśmy jeszcze. I choć już w 
pierwszej chwili naszego poznania się postanowiłem nie zadawać jej pytań 
osobistych i ich konsekwentnie nie zadawałem, wkrótce coś niecoś dowiedziałem 
się o niej. Była to historia, jakich słyszałem i czytałem niegdyś sporo, kiedy 
zajmowałem się dziejami infiltracji sowieckiej w różnych krajach i jej skutkami; 
historia opowiedziana przez nią spokojnie, rzeczowo, nieomal obojętnie, w każdym 
razie beznamiętnie. Teraz oto z tego, co opowiedziała mi wtedy, już na wstępie 
pierwszego dnia, to najważniejsze:
Ojciec jej był we wczesnej młodości wojskowym, później nauczycielem miejscowego 
gimnazjum, już przed wojną działał w komunistycznym podziemiu, w czasie wojny 
włączył się do komunistycznej partyzantki walczącej z Niemcami, dosłużył się tam 
stopnia majora, po wojnie i restytuowaniu monarchii na krótko z podziemia 
wyszedł, ale niemal natychmiast tam powrócił, jego żonę bowiem aresztowano i 
zamęczono w więzieniu, potem blisko związał się z Markosem i je-
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______219
go ruchem, awansował podczas markosowego powstania do stopnia pułkownika, a jej 
matką była siostra ojca żony, od początku działająca wespół z jej ojcem w 
konspiracji; urodziła ją tutaj, w tym mieście, ukrywając się u krewnych, wkrótce 
się z ojcem pobrali, powędrowali na emigrację i w ten sposób trafili z nią, 
drobnym wtedy dzieckiem, do Związku Sowieckiego. To tak w dużym skrócie. 
Wiedziałem niby wszystko, lecz czy to było wiele? Nie wymieniła nazwiska ojca, 
więc i nie dowiedziałem się jej nazwiska, mogłem jedynie domniemywać, że żyje i 
pisze pod nazwiskiem męża, jest rosyjskie, czyli wygodniejsze albo może pod 
pseudonimem. Zapytałem na koniec o to berlińskie stypendium, na które tak 
liczyła, odpowiedziała, że dodatek literacki do mojej gazety opublikował kiedyś 
kilka nowel sowieckich autorów, między innymi jej utwór, ona sama dokonała 
przekładu na niemiecki, stąd może zwiększone nieco zainteresowanie mojej gazety 
jej osobą właśnie, dla niej zaś taki rok zagranicą, czy nawet pól roku, to 
znakomite źródło poznania innego świata, świata, jakiego nie zna, a poznać 
chciałaby, tak powiedziała. I po chwili jeszcze, że może w takim czasie 
stypendialnym udałoby jej się znowu odwiedzić Grecję, dodała w zamyśleniu, 
odwiedzić już nie tak pośpiesznie, jak tym razem.
Chociaż nic więcej nie dorzuciłem do propozycji z początku śniadania, że może 
mną dysponować, a ona nie zapytała mnie, czy zechcę jej towarzyszyć w wyprawie 
gdzieś do miasta, to wydawało się to samo przez się zrozumiałe, i gdy 
powiedziała, że za pół godziny będzie gotowa do wyjścia, tylko przytaknąłem
220_________Włodzimierz Odojewski
kiwnięciem głowy, po pół godzinie czekałem na nią w holu, a właściwie nawet nie 
czekałem, niemal równocześnie zeszła na dół innymi schodami, ubrana tylko 
dodatkowo w dość lekki płaszcz pokryty materiałem przeciwdeszczowym. Potem na 
ulicy rozglądała się za przystankiem autobusowym, ja kiwnąłem na taksówkę, 
zmieszała się, a ponieważ domyśliłem się o co chodzi, powiedziałem, że i tak 
redakcja zapłaci, wówczas wymieniła nazwę ulicy, taksówkarz odwrócił się, 
przyjrzał jej się, zagadał coś, skinął głową, przetłumaczyła mi swą wymianę zdań 
z taksówkarzem od razu kiedy ruszył, że nie jest to daleko, ulica jednak inaczej 
się teraz nazywa, a nawet że właściwie w tym miejscu powstała zupełnie nowa 
dzielnica, toteż i ulice inaczej przebiegają, ale on jest stary, wie, gdzie 
trzeba jechać i w końcu zatrzymał się przed rzędem nowoczesnych z betonowej 
płyty zbudowanych domów, tak że w pierwszej chwili się zawahała, czy w ogóle 
wysiąść, jednakże wysiedliśmy.
Jeszcze potem trzykrotnie sprawdzała informacje taksówkarza, zatrzymując i 
pytając różnych starszych przechodniów; tylko jedna niemłoda już kobieta 
pilnująca bawiących się z psem na skraju trawnika dzieci, te informacje 
taksówkarza po namyśle zdawała się z wahaniem potwierdzać. Jelena Aleksiejewna 
te jej wyjaśnienia tłumaczyła mi na niemiecki: że tak, kiedyś przed laty tamta 
mieszkała w pobliżu, rzeczywiście, tak się dawniej ta ulica nazywała, niewielkie 
wille to były, w ogródku każda, bardzo ucierpiały w czasie trzęsienia ziemi w 
sześćdziesiątym drugim roku, potem je wszystkie rozebrano, teren wyrównano i 
wybudowano
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______221
szeregowce, tak mówiła tamta. Jelena Aleksiejewna popatrzyła przed siebie 
zamyślona i: „Urodziłam się pod numerem ósmym" powiedziała do mnie cicho po 
rosyjsku, a tamta kobieta musiała dosłyszeć, bo odprowadziła nas długim, bacznym 
spojrzeniem.
Jelena Aleksiejewna kontynuowała: „O tym domu opowiadali mi rodzice. Miało w nim 
być kilka pokoi, był dość przestronny, okna wychodziły na ogród w kwiatach, tak 
obszerny, że nie słyszało się sąsiadów, co było ważne, bo tam w Moskwie, w 
budynku nad rzeką, na tak zwanym Krecziatiku, gdzie mieszkaliśmy, słyszało się 
przez ścianę, gdy sąsiad zakaszlał. Oczywiście, opowiadali mi o tym domu nie 
wtedy, gdy byłam jeszcze zupełnie mała. Mogłam przecież innym dzieciom za dużo 
wypaplać. Przestronny dom! Ogród! Ale później, gdy byłam starsza...", mówiła, 
„...to opowiadali już bez tamtego lęku. Zwłaszcza gdy wyjeżdżaliśmy na wakacje 
na Krym. Zwłaszcza podczas spacerów. Może nawet z pewnym sentymentem. Mama 
nieraz wtedy łzy miała w oczach". Tak opowiadała w zamyśleniu. W każdym razie 
utrwaliło się w jej pamięci z tamtego czasu mocne przekonanie, że tęsknili, że 
ów wcześniejszy etap ich życia, w ich własnym kraju, mimo przedtem wojny, 
niemieckiej okupacji i straszliwych doświadczeń, jakie przyniosła, a potem 
okrucieństw królewskiego reżimu, który ze swoimi przeciwnikami nie bawił się w 
jedwabnych rękawiczkach, był etapem godnym przechowywania głęboko w sercu. „Tief 
im Herzen" powtórzyła po niemiecku, bo teraz znowu przeszła na niemiecki, choć 
nikogo obcego w pobliżu nas nie było.
222_________Włodzimierz Odojewski________?' 'f'
Rozglądała się po okolicy jakimś długim, przenikliwym spojrzeniem, jakby to nie 
pierwszy raz ją oglądała, ale mieszkała kiedyś tutaj wiele długich lat, tutaj 
minęła jej pierwsza młodość i teraz próbowała sobie jedynie przypomnieć, 
wygrzebać z głębi świadomości tamte obrazy i związane z nimi jakieś ważne 
zdarzenia, jakby je sprawdzała, by potem jeszcze raz się w nie zanurzyć. 
Powiedziała prawie szeptem: „Jak talizman przechowywałam plan tego miasta, który 
podarował mi ojciec, gdy byłam już starszą dziewczynką. Jak wielką tajemnicę. A 
jednak nie wiem jak, ale się rozniosło co mam, koleżanki i koledzy z mojej klasy 
prosili, żeby im pokazać, więc brałam czasem do szkoły, pokazywałam, i w końcu 
ktoś plan mi ukradł".
Szliśmy obszerną aleją z wysoko wyrośniętymi drzewami po obu jej stronach (a 
głębiej wciąż były wielopiętrowe, nowoczesne domy, nic więcej tylko te 
nowoczesne domy, poprzedzielane trawnikami i asfaltowymi wąskimi jezdniami dla 
przejazdu miejscowych samochodów) i mówiliśmy o spustoszeniach czynionych przez 
trzęsienia ziemi. Z południowego wschodu wiał chłodny wiatr, nie padało, nawet 
nie mżyło, od czasu do czasu jednak chłodna kropla uderzała w czoło albo w 
policzek, więc może dlatego poprawiła podniesiony kołnierz, mocniej ściągnęła 
poły płaszcza i jakby skurczyła się; zapytałem, czy nie jest jej zimno, 
spojrzała na mnie prawie zdziwiona i zaprzeczyła. Zaproponowałem wtedy 
zwiedzanie starożytnego miasta, mówiąc, że się tam coś niecoś z jego zabudowy 
zachowało, jest ciekawe, zwłaszcza gdy się oglądane mury połączy tu i tam z 
historycznymi wątkami, jednakże pokręciła głową
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______223
i po krótkim milczeniu powiedziała, że chciałaby choć z zewnątrz, choć z daleka 
zobaczyć mury inne, otóż chciałaby zobaczyć budynek więzienia, tak powiedziała, 
gdzie zmarła kobieta, która miała być jej matką, a jej matką nie została, jej 
matki rodzona siostra; wyjęła z torebki kieszonkowy kalendarzyk, bez wertowania, 
bezbłędnie otworzyła go na odpowiedniej stroniczce i odczytała adres. „Może pan 
to potraktować jako objaw czarnego sentymentalizmu, może istotnie tak jest, może 
nie. Bo może tylko ciekawość, sama nie wiem" wyjaśniła i wzruszyła ramionami. A 
ja natychmiast sięgnąłem do kieszeni i zaraz zacząłem studiować zabrany z hotelu 
przewodnik po mieście, ale widząc nadjeżdżającą pustą taksówkę, skinięciem 
zatrzymałem ją, ona podała kierowcy adres gdy tylko wsiedliśmy i po mniej więcej 
dziesięciu minutach milczącej jazdy, wysadził nas na obszernym, nowocześnie 
zaplanowanym placu, otoczonym domami towarowymi i biurowcami nowoczesnymi jak 
zabudowa w części miasta, w której dopiero co byliśmy, tyle że bardziej 
okazałymi. Zdumiała się.
Stojąc potem naprzeciw jakiegoś banku Jelena Aleksiejewna rozglądała się 
zdezorientowana, raz jeszcze sprawdzała zanotowany w kalendarzyku adres, 
zapewniając mnie, że się nie pomyliła, nie mogła, to adres, który pamiętać 
będzie do samej śmierci, ja zaś podszedłem powoli ku górującemu nad środkiem 
trawnika pomnikowi i spróbowałem odsylabizować grecki na nim napis u jego stóp; 
zbliżyła się, przeczytała, przetłumaczyła. Z napisu wynikało, że po zdobyciu 
przez bojówkę komunistyczną obiektów wojskowych znajdujących się kiedyś przy tym 
placu, napastnicy wymordo-
224_________Włodzimierz Odojewski___________
wali czterdziestu dwóch strażników i dziesięciu zagarniętych wtedy żołnierzy, 
krzyknęła, że to nieprawda, potem czytała napis na marmurowej tablicy powtórnie 
i zaraz jeszcze te niżej widniejące nazwiska oraz wiek pomordowanych, a potem, 
powtarzając kilkakrotnie, że to nieprawda, ale coraz ciszej, rozpłakała się.
Nie wiedziałem jak się zachować, nie spodziewałem się takiej u niej 
spontanicznej reakcji, i to przy towarzyszącym jej dopiero co poznanym 
mężczyźnie, obcokrajowcu, do tego dziennikarzu; stałem z boku, odwracając się, 
potem obszedłem pomnik dookoła, jakbym spodziewał się drugiego, jeszcze inaczej 
brzmiącego napisu po przeciwnej jego stronie, demaskującego ten pierwszy, gdy 
zaś znalazłem się znowu przy niej, już nie płakała, wycierała tylko chusteczką 
twarz. „Mówiłam, że to nieprawda. Ale to pewnie jednak prawda" przyznała po 
chwili milczenia i jej głos był już spokojny, zrównoważony, trzeźwy. „Żeby nie 
wiem jak patrzeć i oceniać najbliższą historię Grecji, to jest to teraz kraj 
demokratyczny. Nie można tu budować pomników z nieprawdy" mówiła i patrzyła mi 
prosto w oczy, jakby czekając na potwierdzenie, a może zaprzeczenie. 
Powiedziałem, że z tą prawdą i nieprawdą i tutaj, w świecie zachodnim, różnie 
czasem bywa, ale to, co zostało na pomniku uwiecznione, to na pewno prawda. Bo 
rzeczywiście, tutaj kłamstwu pomnik stawiać jest dość trudno; pokiwałem głową. 
Ona także skinęła głową, odwróciła się i poszła w kierunku skraju placu, a ja 
podążyłem za nią. Gdy się z nią zrównałem, nagle zaczęła mówić o Sowietach. Że 
dziesiątki tysięcy ludzi wraca do swoich siedzib. Że właściwie to zaczęło się to 
już dość dawno, za
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______225
Chruszczowa jeszcze, teraz to jednak jak wezbrana rzeka przelewa się z miejsca 
na miejsce, wracają na swoje odwieczne tereny zamieszkania całe gwałtem 
wysiedlone niegdyś narody. Wymieniała te wymiecione kiedyś przez Stalina spod 
stóp Kaukazu. Te z jednej strony tamtych gór i te z drugiej. Potem te zza Uralu, 
potem te bliskoazjatyckie. A chociaż wszystko to przecież znałem, słuchałem 
uważnie, bo właśnie to moja gazeta berlińska wyobrażała sobie, że przywiozę z 
Koryntu, jako spisany z pisarką wywiad. Zapytałem, czy nie zatrzymalibyśmy się w 
którejś z pobliskich kawiarenek, nie napili kawy, pokręciła głową, lecz kiedy 
przecinaliśmy jakiś skwerek w środku którego były ławki, zaproponowała, żeby 
usiąść, choć nie była to pora na siedzenie pod gołym niebem. Ale jasnosine 
chmury rozstąpiły się właśnie na strony, tworząc poszerzający się wąwóz nie-
bieskości i na jego skraju ukazało się słońce; wydawało się jakby zapachniało 
wczesną wiosną.
Jelena Aleksiejewna przysiadła na jednej z ławek i ruchem ręki wskazując mi 
miejsce obok siebie, powiedziała: „Może pan nagrywać, jeżeli zabrał pan ze sobą 
do tego aparat, albo może pan notować", a ja powiedziałem, że mam doskonałą 
pamięć, wieczorem spiszę sobie to, co by mogło zainteresować moją gazetę. Ale 
miast kontynuować rozpoczęty wątek, po chwili milczenia powiedziała: „Kiedy 
tylko pamięcią sięgnę w dzieciństwo, nawet wczesne, to zawsze byłam jakby 
podzielona między łona dwóch matek. Tej prawdziwej i tej z czasu wcześniejszego, 
która mi matką miała być, a nie została. Która umarła zakatowana w kazamatach na 
skraju tamtego placu. I nikt nie wie nawet, kiedy
226_________Włodzimierz Odojewski___________
i gdzie jej ciało wrzucone zostało do morza. Bo tak, wrzucali do morza". Potem 
mówiła, że śmierć pierwszej żony ojca wspominało się w domu często, no i 
otwarcie. I ona ten swój ból otwarcie mogła wyrażać, mogła się nawet z nim 
obnosić. Że jako dziewczynka miała często sny, w których ukazywała się jej ta 
jej niedoszła matka. Bała się ich okropnie. Ale też była z nich dumna. Bo mogła 
o nich głośno mówić. Przecież ciotka zakatowana zastała przez zbirów królewskich.
I z głębokiego zamyślenia, jakby zaczynając inny zupełnie wątek, powiedziała: „A 
tymczasem w pobliżu, w najbliższym sąsiedztwie, nawet z domu, w którym tam na 
Krecziatiku mieszkaliśmy, znikali bez śladu ludzie". Że często należeli do kręgu 
najbliższych znajomych, mówiła z jakimś wyraźnym przymusem. Ziomkowie, z którymi 
jej rodzice się przyjaźnili, z których dziećmi ona się przyjaźniła, bawiła na 
klatce schodowej, w parku albo nad pobliską rzeką, a potem i uczyła w szkole. 
Ale o tym się nie mówiło. Że zniknęli. Ani słowa. A zapamiętała, jak kiedyś 
wróciła z mamą ze wsi, i nic jej nie mówiąc, poszła później na klatkę schodową i 
zastukała w drzwi mieszkania naprzeciwko, bo tam mieszkała z greckimi rodzicami 
jej najbliższa przyjaciółka. Chciała się pewnie z nią przywitać, coś jej o 
swoich wakacjach opowiedzieć. A nikt nie otworzył, choć stukała dość długo. I 
jak w czasie tego stukania w drzwi sąsiadów, opowiadała, tam na klatce schodowej 
zastał ją ojciec powracający z miasta, wchodzący właśnie po schodach i jak 
strasznie się rozgniewał. Chyba nigdy wcześniej nie widziała go w takim gniewie. 
I nie mogła zrozumieć o co mu chodzi. Bo przecież
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______227
z dziewczynką od tych sąsiadów bawiła się często, choć tamta była trochę starsza 
i o klasę w szkole wyżej. No, ale obie były Greczynkami, porozumiewały się po 
swojemu. A ojciec później tłumaczył, że tamci wyprowadzili się, że daleko, że do 
innego miasta. Więc nie mogła zrozumieć, dlaczego on się tam na klatce schodowej 
tak rozgniewał. I że tamta dziewczynka nawet się z nią nie pożegnała, też tego 
nie mogła zrozumieć. Może najbardziej. Aż do szkoły nie przyszła jakiegoś tam 
dnia inna koleżanka, Finlandka, i po pewnym czasie znowu ktoś inny. A zawsze 
mówiło się w domu, że te dzieci wyprowadziły się z rodzicami do innego miasta, 
że daleko, opowiadała. I że nie wie, kiedy odkryła wreszcie całą straszliwą 
prawdę, bo dzieci między sobą mówiły więcej, niż dorośli i bardziej otwarcie, 
może się tak nie bały. Tę straszliwą prawdę, tę tajemnicę. Że rodziców tych 
przepadających koleżanek lub kolegów wywożono gdzieś daleko albo więziono, co 
właściwie było tym samym, a ci koledzy albo koleżanki zostali odesłani do 
jakichś domów dziecka. I wreszcie zrozumiała wszystko. Pewnie to było wtedy, gdy 
któregoś dnia do szkoły nie przyszedł Hans. To był syn niemieckich komunistów, 
co do Rosji uciekli jeszcze przed wojną z Berlina, ulubieniec klasy, pełen 
fantastycznych pomysłów w głowie, wesoły, koleżeński, spieszący innym z pomocą, 
bo świetnie sam się uczył. I nagle go nie było. Nic nie powiedział, że się 
gdzieś wyprowadzają. Ale po paru dniach rozniosło się, co się takiego stało i 
ktoś odważył się zapytać, a nauczycielka powiedziała wtedy, że jego ojciec 
okazał się szpiegiem. Że szpiegował na rzecz Niemiec Zachodnich. „Spotkałam go 
po szes-
228_________Włodzimierz Odojewski___________
?
nastu latach, kiedy pojechałam na wschód" powiedziała. „Podszedł do mnie w 
hotelu, słysząc moje nazwisko, bo przywoływano mnie do telefonu, zapytał, czy to 
ja z tej moskiewskiej szkoły i z tej klasy. Odpowiedziałam, że tak. Przedstawił 
się, przypomniał, powiedział, że rodzice po dwóch latach zmarli gdzieś na 
syberyjskich robotach z zimna i głodu, a on ocalał w „dziecdomie", był wtedy za 
duży, aby zapomnieć kim jest, więc nazywa się jak przedtem, teraz pracuje w tym 
hotelu jako kelner", i po chwili dodała, że więcej się nie pokazał. Choć o wiele 
różnych rzeczy chciała go zapytać.
Potem Jelena Aleksiejewna opowiadała, że takich Hansów już w jej latach 
dziewczęcych spotkała więcej. Zwłaszcza że mieszkała z rodzicami w domu przy 
Kre-cziatiku, gdzie mieszkało także wielu innych cudzoziemców, różnej 
narodowości komunistów z rodzinami, co uciekli przed prześladowaniami we 
własnych krajach. Przed tym, co im tam groziło za ich działalność. Zwłaszcza z 
Grecji. Zwłaszcza z Bałkanów. Zwłaszcza z Francji. Z Niemiec także. Z Hiszpanii 
nawet. I ci najważniejsi z nich, spośród tych emigrantów, jeżeli zezwolono im na 
zainstalowanie się w Moskwie, to mieszkali tam właśnie, w tych domach. Więc ona 
prędko pojęła, że ich selekcjonowano, że przesiewano. A w jej rodzinie nie 
mówiło się o tym ani słowa, ani ojciec ani mama, nic, absolutnie nic. I też 
pojęła wkrótce dlaczego. Że nie chodziło może nawet wcale o te cienkie, tak 
akustyczne ściany, ani inne możliwości podsłuchu. Po prostu nie mówiło się, 
nawet zakazywało się samemu sobie o tym myśleć być może, takie sprawy nie 
istniały, nie mogły istnieć, jeżeli zaś istniały, to tylko
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______229
w tej jednej oficjalnej wersji: że ci, co zniknęli tak nagle, ci których gdzieś 
nad ranem zazwyczaj zabierano i z mieszkania wyprowadzano byli szpiegami albo 
dy-wersantami, okazali się wrogami kraju socjalizmu, zdradziecko wślizgnęli się 
w jego granice, przeszwarco-wano ich tutaj i teraz, zdemaskowanych, trzeba ich 
było z pogardą wykreślić ze świadomości, z pamięci. Tak mówiła Jelena 
Aleksiejewna głosem zmęczonym, nie tym, co przedtem, jakby nie swoim, z trudem 
dobywanym z krtani. Że z męką - miałem wrażenie - wyciska z siebie te wszystkie 
obrazy, których wprawdzie nie zapomniała nigdy, to jednak zepchnęła gdzieś w 
przepaść podświadomości, a teraz obrazy te zmieniały się w słowa, w zdania, 
pewnie dlatego, że - chociaż tam, skąd przybyła, już „tak dużo było wolno" - to 
ona pierwszy raz znalazłszy się w innym niż tamten świecie, być może naprawdę 
pierwszy raz była też szczerze przekonana, że cokolwiek temu obcemu człowiekowi, 
którym ja byłem, powie, to nic jej za to już nie grozi.
Więc nawet raz czy dwa razy powiedziałem, że nie powinna wkładać w swe 
wspomnienia tyle emocji, że takie przeżycia w tym kraju były udziałem milionów, 
że wiem, jak wielu milionów, moja redakcja też wie, i potem, że przecież jestem 
z Polski, wprawdzie Polska nie posiada ani Syberii, ani Kołymy, ani przepastnych 
stepów azjatyckich, dokąd by jak w tamtym kraju zsyłano niepokornych, to jednak 
w inny sposób zamęczono i zabito u nas też tysiące, że dobrze wiem, miałem takie 
przypadki nawet w rodzinie, że chciałbym coś innego się od niej dowiedzieć, i 
trochę inaczej zadałem pytanie, na które wcześniej mi nie odpowiedziała - bo
230_________Włodzimierz Odojewski
skoro ona twierdzi, że teraz tak dużo wolno - to czy ona wierzy, że już będzie 
wolno zawsze i czy to wszystko, ten koszmar już się nie powtórzy więcej, a ona 
wtedy powiedziała coś, czego po niej nigdy bym się nie spodziewał: „Powtórzy się. 
Powtórzy jeszcze wielokrotnie", tak powiedziała nagle z siłą, teraz głosem, w 
którym było głębokie przekonanie, rozpacz, siła: „Bo wszystko się powtarza. Jak 
tylko pamięcią w przeszłość sięgniemy. W innej skali tylko, w innej stronie 
świata, z innymi uzasadnieniami". I zamilkła, a ponieważ ja też milczałem, 
rozejrzała się dookoła, jakby powracała skądś z daleka, albo budziła ze złego 
snu, jej twarz przybrała powoli inny, łagodniejszy wyraz i uświadomiłem sobie, 
że ona jest znowu tu, na ławce, na łuku ścieżki okalającej skwerek, bo udało jej 
się oderwać i oddalić od wydarzeń, spraw, obrazów, o których mówiła przed chwilą 
i chłonie teraz całą sobą roztaczający się przed nami widok: krzewów bukszpanu, 
poprzedzielanych soczystymi trawnikami, sosnowa-tych daglezji, tuji i 
karłowatego, rozłożystego cisu, wokoło nich, w którego zielonym gąszczu czubiły 
się głośno jakieś niewidoczne dla nas ptaki, a nad tym wszystkim stało niebo 
szare wprawdzie, ale jasnoszare, z sunącymi niżej jeszcze jaśniejszymi obłokami.
Znowu zapytałem czy nie zziębła, odpowiedziała, że jest przecież ciepło, „To już 
tutaj jakby pierwsze przebłyski wiosny", a wtedy, widząc że przyszła do siebie 
po tamtego wybuchu, zaproponowałem, żeby zjeść razem obiad, ze śmiechem dodając, 
że wiem z jakimi pieniędzmi wypuszcza się stamtąd ze Wschodu ludzi na Zachód, 
lecz moja redakcja płaci, więc nie musi
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______231
mieć skrupułów żadnych, ona też się roześmiała i powiedziała, że nie jest wcale 
tak źle, skromnie bo skromnie, ale zaopatrzono ją - nie licząc zwrotu kosztów 
podróży - na dziesięć dni pobytu na Zachodzie, na ten zaproponowany obiad jednak 
przystała chętnie.
Restaurację znaleźliśmy w pobliżu, tam zaś, już przy stoliku, gdy tylko 
wybraliśmy dla siebie coś z karty, powiedziała nie pytana, jakby odgadując moje 
zainteresowanie, nawet w tej chwili moje myśli, że pisanie zaczęła od wierszy po 
grecku, że wpierw było to coś w rodzaju zabawy, no, smutnej trochę, bo były to 
wiersze smutne, ale rozmawiała w nich jak gdyby z samą sobą, a potem, kiedy 
miała lat siedemnaście, osiemnaście, kiedy już pisać zaczęła prozę i tak na 
serio prawie, to to pisanie też było bardzo osobiste, dla siebie (no dla 
rodziców także, bo przypatrywali się życzliwie), gdyż do wychodzącego w Moskwie 
czasopisma greckojęzycz-nego nie odważyłaby się swoich utworów zanieść i dopiero 
znacznie później (różne rzeczy wydarzyły się tymczasem w jej życiu, i dobre i 
niedobre), to napisała opowiadanie po rosyjsku, było to opowiadanie historyczne, 
nawet o bardzo odległych czasach, bo o wyprawie Argonautów na krańce 
europejskiego kontynentu „po złote runo", dużo mu brakowało do ideologicznej 
poprawności, ale zrodziło się z ducha utworu Paustow-skiego o Kolchidzie, 
Paustowski był wprawdzie niezupełnie na ówczesnej „linii", uchodziło mu jednak 
niejedno, i tak oto trochę jak gdyby pod skrzydłami tego wybitnego pisarza, a 
jednocześnie trochę dzięki pomocy ojca, przecież pułkownika z powstania 
greckiego, wypłynęła ze swym debiutem na literacką scenę.
232_________Włodzimierz Odojewski___________
Jelena Aleksiejewna roześmiała się i po chwili powtórzyła: „Na literacką scenę!". 
Ale jej śmiech nie był ani trochę wesoły, dawał do myślenia. Tak, że zapytałem, 
czy żałuje, czy ta działalność nie przyniosła jej poczucia spełnienia, a ona 
zaprzeczyła, nie, nie przyniosła, teraz, gdy o przeszłości myśli, to żałuje, że 
nie poszła na studia medyczne albo jakieś inne niepodlegąją-ce większym 
ideologicznym manipulacjom, na przykład na architekturę, nawet na chemię albo 
fizykę mogła iść, chemia i fizyka też ją interesowały, wzruszyła ramionami, 
pewnie dostałaby się, bo ojciec by pomógł przez swoje znajomości, naprawdę 
interesowała się wieloma dziedzinami, mówiła i się uśmiechnęła znowu gorzko, 
jakoś tak z przymusem, z zawodem pod powierzchnią tego uśmiechu, że poczułem się 
nieprzyjemnie, jak intruz wdzierający się w jej intymną sferę, w każdym razie 
nie tam, gdzie trzeba.
Ta nieskrywana niechęć do własnej literackiej działalności (choć już przed moją 
podróżą, w redakcji w Berlinie, powiedziano mi, że cieszącej się powodzeniem i 
uznaniem) sprowadziła naszą rozmowę na poczynania sowieckiej cenzury, 
stwierdziła, że jej nacisk powoli słabnie, potem na przedstawicieli tamtejszego 
samizdatu, powiedziała, że niektórzy jakby wynurzyli się na powierzchnię, padały 
nazwiska, tytuły utworów, i że już nie sadza się tych ludzi jak dawniej do 
więzień, ani nie zamyka w „psychuszkach", a w końcu, gdy zapytałem, czy wyobraża 
sobie zamieszkanie kiedyś w Grecji, to pokręciła głową w zamyśleniu i 
powiedziała, że raczej nie, została przecież pisarką rosyjską. I po chwili 
jeszcze, że może tam, w Rosji, jej pióro jest bardziej do czegoś przydatne.
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______233
Wydawała się zmęczona moim przepytywaniem i swoimi wyjaśnieniami, zapłaciłem, 
przed wyjściem przeprosiła mnie i zajrzała do toalety, czekałem na nią chwilę w 
holu, a gdy wróciła, zauważyłem, że starannie poprawiła włosy, jej ust jednak 
nie dotknęła szminka. Gdy szła na wprost ku mnie wynurzając się z półmroku 
wąskiego korytarzyka, pomyślałem, że jest ładna, nawet bardzo ładna, czego nie 
byłem tak pewien przedtem, a z jej twarzy - miałem teraz inne niż przedtem 
wrażenie - nie tchnęła siła, przeciwnie, słabość, jakaś jak gdyby niepewność, 
choć z całej postaci emanowało coś, na co nie mogłem znaleźć w tym momencie 
właściwego określenia, znalazłem dopiero wieczorem, kiedy powróciłem z samotnego 
spaceru po mieście: była w niej jakaś surowość, skromność, a zarazem 
doświadczenie życiowe.
Nie chciała, abym łapał taksówkę, szła obok spacerowym krokiem, jak mi się 
zdawało w kierunku gdzie powinniśmy byli znaleźć nasz hotel, jakby dobrze znała 
miasto, choć przecież nigdy tu poza niemowlęctwem nie była, po drodze kupiła 
kilka greckich gazet, jedną ulicę dalej w McDonaldzie z czymś tam dwie kanapki, 
tłumacząc, że przywykła do obywania się w podróży bez restauracyjnych lokali, że 
jest zmęczona, już nigdzie dziś nie pójdzie, w tymże McDonaldzie dopytała się o 
nasz hotel, rzeczywiście było doń niedaleko. W holu podziękowała mi za 
przewodnictwo po mieście, powiedziała po rosyjsku do widzenia i jednocześnie 
dobranoc, podając rękę. Skłoniłem się z uśmiechem: „Pozwoli pani, że pożegnam ją 
po polsku", to mówiąc pocałowałem ją w wierzch dłoni. Jak mi się wydawało 
drgnęła, ale nie cofnęła jej, a nawet pozwoli-
234_________Włodzimierz Odojewski___________;
la przetrzymać sekundę czy dwie dłużej niż trzeba było w mojej dłoni, z uwagą i 
poważnie mi się przypatrując, zanim się odwróciła i poszła spiesznie ku schodom.
Tego wieczora włóczyłem się jeszcze trochę po mieście, po kolacji zaś, którą 
zjadłem w jakimś samoobsługowym barze w pobliżu hotelu, spisywałem relację 
rosyjskiej pisarki, zastanawiając się, co z tego w Berlinie dla niemieckiej 
gazety zrobię. Po głowie snuły się różne pytania, które chciałbym jej zadać, 
zastanawiałem się, czyje zadam, czy nie będzie to natręctwem, jeżeli je zadam, 
potem próbowałem wyobrazić sobie, jak ona, Greczynka, czuć się może w tym bądź 
co bądź obcym mieście, jakim jest dla niej Moskwa, w którym znikali niegdyś z 
dnia na dzień nagle, jak wyznała, nawet jej bliscy przyjaciele szkolni, w 
mieście, w którym najbliżsi, bo i matka, i ojciec zabraniali mówić o wielu 
sprawach, dla których czystki stalinowskie stanowiły tabu, a o których ona 
prędzej czy później musiała dowiadywać się od innych, od obcych, i wreszcie, jak 
ona chodziła po tamtych ulicach kiedyś, jak chodzi dziś, rozmyślałem, i zaraz te 
moje myśli przeskoczyły na wyobrażenie jej tam idącej ulicą nad rzeką, i 
zobaczyłem jej szczupłą, zgrabną sylwetkę na tle murku oddzielającego trotuar od 
brzegu toczącej się w dole Moskwy, lecz jednocześnie w tym samym momencie 
zobaczyłem także siebie przed laty w Berlinie Zachodnim, zupełnie bezwiednie 
przechodzącego pośpiesznie na drugą stronę ulicy (nie tylko na początku mego tam 
zamieszkania), kiedy w bliższej perspektywie ukazywał się patrol niemieckiej 
policji w wysokich, przypominających garnki zielonych hełmach na głowach, 
znanych mi tak
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______235
dobrze z czasów okupacji; siebie przechodzącego na drugą stronę ulicy albo 
zawracającego dyskretnie przy jakimś wystawowym oknie, jakby gdzieś z 
najgłębszej podświadomości mój mózg raptem odebrał ostrzegawczy sygnał 
zagrożenia. I powracały myśli, które się niekiedy budziły wówczas w głowie: „Co 
ja tu robię? Skąd ja tu się wziąłem?", które dawniej budziły się częściej, teraz 
wprawdzie rzadziej, nigdy jednak nie przepadały zupełnie. A także teraz - 
jednocześnie z przypomnieniem, że ona znalazła się tam, w Moskwie, jako dziecko 
- pojawiła się myśl, że musi czuć się z tym miastem jakoś jednak związana, że 
takich jak ja uczuć zapewne nie doświadcza, choć było to miasto śmierci i bólu 
podobnie jak Berlin. Powiedziała przecież, że tam jej pióro jest przydatniejsze, 
przypomniałem sobie jej słowa. Nazajutrz spotkaliśmy się przy śniadaniu. Jelena 
Aleksiejewna była milcząca, na pytania odpowiadała tak, nie, może, nie wiem, na 
niektóre w ogóle nie odpowiadała, jakby po niej gdzieś spłynęły, dopiero po 
wyjściu z hotelu, gdzie - nie pytając - wsadziłem ją do taksówki i kierowcy 
powiedziałem tylko krótko: „Archeis Korinthos", to nagle się rozpogodziła. 
Powiedziała, że odgadłem jej pragnienia, bo rano, właśnie kiedy się przebudziła, 
myślała, że powinna zobaczyć to miasto przeszłości, które tyle razy wyobrażała 
sobie, a nawet śniła. Gdy dojechaliśmy, jej jak gdyby poszarzała, zmęczona twarz 
pokryła się rumieńcem, z chwili na chwilę stała się inna. Czekała aż taksówka 
odjedzie, potem rozejrzała się i, jakby tu wielokrotnie była, poszła pewnym 
krokiem ku agorze. Wskazywała na poszczególne ruiny, nazywała je idąc i 
tłumaczyła, że ruiny są z czasów rzym-
236_________Włodzimierz Odojewski___________
skich, składają się z budowli wzniesionych już po 146 roku przed Chrystusem, 
kiedy to Juliusz Cezar zniszczył kwitnące miasto, mówiła, że pozostałości 
greckie zachowały się co najwyżej w fundamentach, prowadziła mnie wzdłuż resztek 
kolumnady hal targowych, pokazywała gdzie znajdował się odeon, gdzie teatr i 
gdzie budynek sądu, zniszczone w IV wieku przez trzęsienie ziemi i przez najazd 
Gotów, wreszcie ulicę Lechajonu, źródło Pejrene, potem zatrzymała się w pobliżu 
siedmiu zachowanych kolumn świątyni Apolla, gdzie usiadła na kamieniu i dalej 
mówiła o mieście z zapałem, więcej, z entuzjazmem i znawstwem zawodowego 
historyka. Patrzyłem na nią trochę zaskoczony jej przeobrażeniem, trochę 
rozbawiony, bo wydawało mi się przedtem, że to ja będę ją prowadził i zapoznawał 
z miejscem, a stało się inaczej. Ale to mnie tylko bardzo cieszyło.
Nad ruinami wznosiło się niezmiernie wysokie, niebieskie niebo w poprzek pocięte 
licznymi pasmami jasnych obłoków, między nimi co jakiś czas ukazywało się 
otoczone białą mgiełką słońce i od morza ciągnął wilgotny, prawie już ciepły 
powiew ożywczo świeżego powietrza, pachnącego jakąś nieokreśloną dalą. Tu i tam 
wśród ruin widać było kilka pojedynczych osób chodzących bez przewodnika chyba, 
daleko obok resztek murów zamku posuwała się w dół w kierunku agory zbiorowa 
wycieczka na czele z przewodnikiem. Jelena Aleksiejewna siedziała na kamieniu i 
dalej mówiła, i mówiła (było coś nagle dziewczęcego w jej twarzy, ten zapał, to 
zaangażowanie), a ja słuchałem z uśmiechem, aż udało mi się jej przerwać 
pytaniem, skąd ona to wszystko zna. „Och, z tym nigdy nie miałam kłopotu"
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______237
powiedziała, „Pożyczałam książki w bibliotekach, siedziałam w czytelniach. Czasy 
antyczne, nie było więc żadnych trudności. Co innego, gdyby mi chodziło o 
współczesne. Miałabym wtedy wiadomości bardzo jednostronne. Ale te interesowały 
mnie najmniej". Podniosła się z kamienia, na którym siedziała i poprowadziła 
wzdłuż Lechajonu, ciągle swą opowieścią przybliżając stare dzieje miasta, aż 
dotarliśmy do resztek kamiennego cokołu, z którego apostoł Paweł miał wygłaszać 
kazania. Tu zamilkła na chwilę, a potem zaczęła coś o odżywającym w Rosji 
chrześcijaństwie i że Kościół jest tam tak bardzo skompromitowany współpracą z 
władzami, a nawet z tajną policją, że nie wiadomo, czy uda mu się łatwo 
zakorzenić na nowo w społeczeństwie, czy prosty lud zdoła z tego gąszczu 
kłamstwa wydobyć choć okruch prawdy, czy nie będzie szukał gdzie indziej. Że na 
ślepo szuka, że nie ma przewodnika, że tak trudno znaleźć drogę właściwą, mówiła 
z westchnieniem, i że nawet ci nieliczni, co zachowali wiarę nie zawsze są 
wiarygodni, czasem właśnie najmniej, czego w pierwszej chwili nie zrozumiałem, 
na drugi dzień jednak nabrało to pewnego znaczenia, kiedy opowiadała o ojcu, 
kiedy mówiła o specyficznej religijności ojca.
Powracaliśmy do miasta wczesnym popołudniem, dołączywszy do wycieczki, która 
okazała się wycieczką Niemców (dość prostych rzemieślników z Bawarii); zabrali 
nas swym luksusowym autokarem do nowego miasta, przyglądając się nam po drodze 
trochę jak parze egzotycznych zwierząt, kiedy zorientowali się, że mają do 
czynienia z grecką Rosjanką i berlińskim Polakiem, ale byli bardzo uprzejmi. 
Rozstałem się z Jele-
238_________Włodzimierz Odojewski___________
ną Aleksiejewną w holu hotelowym, umawiając się na kolację w „Kypselosie", 
hotelu naprzeciwko.
Przyszła trochę spóźniona (przejrzałem już dwa, może trzy razy kartę potraw i 
win, mówiąc podchodzącemu kelnerowi, że czekam na drugą osobę), miała na sobie 
czarną, obcisłą sukienkę zaznaczającą wąskie, kształtne biodra i pozwalającą 
domyślać się równie kształtnych nóg, przeprosiła, powiedziała, że przygotowywała 
się już do wyjścia z pokoju, ale miała z Moskwy telefon od mamy (w ten to sposób 
dowiedziałem się, że matka jej jeszcze żyje), potem zapytała, co wybrałem, gdy 
odpowiedziałem co, bez namysłu zażyczyła sobie to samo, wybierając tylko inne 
wino. Przy jedzeniu zasypała mnie wskazówkami na temat greckich win, jakie 
należy pić, a jakich raczej nie, które są słodkie, a które wytrawne, że Grecy 
słodkie lubią, no zwłaszcza ci, co poza ojczyzną żyją, roześmiała się, nie 
zapytałem co ją rozśmiesza ani skąd ta jej wiedza, czyżby w Sowietach znajdowały 
się te wina w handlu? I choć na serio się przez moment zastanawiałem, zagadnąłem 
o coś innego. Ojej mamę. Że wiem teraz, że jej mama żyje i że mieszka w Moskwie, 
czy więc przyzwyczaiła się do tamtejszego życia, tak zapytałem ogólnikowo, bo 
raczej interesował mnie jej ojciec nie matka, odpowiedziała, że mama jej mieszka 
właściwie nie w samej Moskwie, lecz kilkanaście kilometrów za miastem, że przed 
laty wydzielono im tam daczę w jednym z osiedli dla specjalnie zasłużonych dla 
ustroju, tak powiedziała, i dla wodza narodów, uściśliła zaraz, nieświadomie 
podnosząc głos z raptowną ironią, więc już o ojca nie musiałem pytać wcale, już 
mówiła sama, zmieniając się na twarzy (coś pojawiło się
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______239
tam nagle zaciekłego, jednocześnie żałosnego, błagającego o litość, zaciekłego 
jednak bardziej, nienawistnego nawet), że nadszedł taki czas, było to przed 
kilkunastoma laty, kiedy powróciła z dalekiej podróży po Kazachstanie, gdzie 
zetknęła się z licznymi przesiedlonymi znad Donu Niemcami i Polakami ze 
wschodniej Polski, gdzie spotkała także Greków znad morza Azowskiego i z Odessy, 
również przesiedlonych, i że już wtedy wiedziała to wszystko, o czym przedtem 
wiedzieć nie miała, przed czym ją zarówno mama, jak i ojciec tak długo osłaniali, 
od czego ją odpychali, do czego nie dopuszczali, co się w tym kraju niedawno 
jeszcze powszechnie działo, co z ludźmi czyniono, i również to najistotniejsze, 
to najgorsze, wpychające się w ciało jak pręt rozpalonego żelaza, dlaczego ich, 
to znaczy ją i jej rodziców to nie spotkało, chociaż w tym czasie i do generałów 
strzelano, że jej ojciec w tym wszystkim ręce maczał, że miał ręce unurzane po 
łokcie we krwi, że w cudzych łzach, że w cudzym pocie, że pilnował i wydawał na 
poniewierkę, a być może nawet i na śmierć różnych swoich ziomków, że pilnował i 
meldował o tych, którzy odważyli się myśleć inaczej niż nakazano, co wyznał jej 
na koniec sam, choć winna była wiedzieć dużo wcześniej, pewnie już wtedy, kiedy 
ją skrzyczał na schodach pod drzwiami tego wypróżnionego z ludzi i zamkniętego 
na głucho mieszkania sąsiadów, a nie dopiero po latach, wówczas, kiedy znalazła 
go, po swoim powrocie do Moskwy, na łożu śmierci (rak płuc to był, ujawnił się 
nagle, postępował błyskawicznie), i dalej opowiadała, jak on leżał na łóżku 
szpitalnym biały na twarzy jak ściana i ręce mu drżały, choć pompowano w niego 
środki przeciwbólowe
240_________Włodzimierz Odojewski
i nasenne, i palce mu się zaciskały i rozluźniały, ale oczy, gdy je otwierał, to 
miał zupełnie przytomne i mu płonęły, jak dwa kasztany wyciągnięte z ognia. I że 
na zmianę przesiadywały u jego łóżka, raz mama, raz ona, a krótko przed końcem, 
kiedy została u niego sama, gdy tylko za mamą zamknęły się drzwi, to otworzył 
oczy i wyjawił, co on robił (jej ojciec, którego tak kochała i który ją kochał 
ponad wszystko!) i że robił to dla niej i dla jej mamy, tak powiedział umierając. 
„Tak powiedział" powtórzyła. I że musiał, bo by się go też pozbyli. Tam za Ural 
posłali. Musiał! Musiał! Lecz czy musiał naprawdę?!
A przecież wiedziała, że potajemnie to on był nawet religijny, że w jakiś własny, 
specyficzny sposób, oczywiście, ale tak, w istocie był religijny, jednakże to go 
wcale nie powstrzymywało przed tym, co robił i co zrobił. „Więc jak on to 
wszystko razem ze sobą godził?" mówiła, i że pytała wtedy samą siebie, 
pochylając się nad nim, leżącym tam, białym jak ściana, na łóżku, podłączonym do 
rurek i aparatów, i teraz też się o to samo wciąż zadręcza pytając siebie, i 
powtórzyła parokrotnie to samo zdanie: „Mówił do mnie, że kochał mnie i mamę 
ponad wszystko", jak gdyby to było dla niego najważniejsze, bo nazywało to 
najbardziej cenne (nie potrafiła się pozbyć tego wszystkiego z pamięci, a może i 
nie chciała, jednocześnie był to największy pewnie zawód jej życia). I dalej 
mówiła, że wtedy, tam na łóżku, cytował z listów do Koryntian: „Mnie najmniej 
zależy na tym, czy będę sądzony przez was, czy przez jakikolwiek trybunał ludzki. 
Nawet sam siebie nie sądzę. Pan jest moim sędzią", i zaraz, że taki to był czas, 
nie on, to by inny ktoś to zrobił, jeden musiał pilnować drugiego,
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______241
on umiera spokojnie, i tylko żałuje, że się w ogóle narodził, a potem jego 
głośny oddech raptem ustał, już nie żył i ona z tą całą okropną wiedzą pozostała 
sama, jak przygnieciona kamieniem, i jeszcze później wiele innych rzeczy się 
dowiedziała i były takie dnie, a zwłaszcza noce, kiedy myślała, że zwariuje albo 
że udusi się ze wstrętu, tak, że się udusi, ze wstrętu nie do niego zresztą, nie 
do pamięci o nim, najczęściej do siebie samej, że mogła być tak naiwna, głupia, 
ślepa, że wcześniej się nie domyśliła, czy nawet, że może tego i owego się 
czasem domyślała, jednakże spychała to w głąb świadomości, odpychała od siebie, 
tak mówiła, i że raz to nawet próbowała ze sobą skończyć, ale tylko pochorowała 
się okropnie po tych różnych lekarstwach, których się najadła i napiła, i że 
chociaż wypompowano jej żołądek, to ledwo ją odratowano, i potem, że do dzisiaj 
nie wie, czy mama o tym, co ojciec robił wiedziała, nigdy o tym ze sobą nie 
rozmawiały, a teraz jest za późno i jak to kamieniem niedopowiedzeń zwaliło się 
między nie i tak zostało, i tak pozostanie na przyszłość, na zawsze, aż do grobu 
jednej z nich.
Podniosła dłonie do oczu, szybko przetarła je, były suche, ale uporczywie tarła 
palcami dalej, nawet z gniewem, jakby usiłowała z nich zetrzeć jakieś niechciane, 
napastujące ją obrazy i zaraz dłonie opuściła, bo może ich już, tych obrazów nie 
było, albo przeciwnie: może zetrzeć się nigdy nie dawały i ona to wiedziała i do 
tego przywykła. Powiedziała jeszcze, że był czas, kiedy nienawidziła swojej 
matki, żyła osobno, unikała jej, nawet w myślach przestała nazywać ją mamą, 
myślała jedynie „matka" albo jakoś inaczej, gorzej, ta kobieta, czasem
242_________Włodzimierz Odojewski___________
jeszcze gorzej, ta kobieta z jakimś dosadnym przymiotnikiem, ale to niewiele 
pomogło, właściwie nie pomagało nic. Tak powiedziała i znowu przetarła oczy. A 
twarz miała cały czas bladą, jakąś ściągniętą, jakby pozbawioną pod skórą krwi, 
pełną znużenia, jakby ta opowieść wszystkie siły z niej wyssała, i jeszcze długą 
chwilę milczała i patrzała tępo w przestrzeń lokalu, ale wątpię, czy cokolwiek 
tam widziała. Ja też milczałem i wzrokiem goniłem za jej spojrzeniem w 
przestrzeń lokalu. A potem przerwała milczenie słowami: „Zrobi pan z tym, co pan 
zechce", na co nie powiedziałem nic, bo podszedł kelner z zapytaniem, czy 
jeszcze coś sobie życzymy, żeby podać. Na moje pytanie skierowane do niej nie 
odpowiedziała, sięgnęła po kieliszek z winem, wypiła całą zawartość do końca 
jednym haustem, jakby tym winem próbowała w sobie coś ugasić, w milczeniu 
kieliszek odstawiła, uniosła się z krzesła i poszła do wyjścia z sali 
prowadzącego do holu. Patrząc za nią, kelnerowi podziękowałem i resztą wina z 
butelki napełniłem swój kieliszek, a potem piłem drobnymi łykami i spoglądałem 
na wahadłowe drzwi do holu. W głowie wciąż nie miałem żadnych myśli o niej, 
dopiero po jakimś czasie, kiedy spostrzegłem, że z krzesła obok krzesła, na 
którym siedziała znikła jej torebka, wtedy dopiero taka myśl się zrodziła, że 
może wcale nie poszła do toalety, tak jak zrazu przypuszczałem, ale opuściła 
restauracyjny lokal w „Kypselosie", by powrócić na drugą stronę ulicy do naszego 
hotelu. Siedziałem jeszcze z dziesięć, może piętnaście minut i, ponieważ nie 
pojawiała się, przywołałem kelnera i zapłaciłem. Jeszcze czekałem dobrą chwilę, 
aż w końcu zupełnie
Krótkie spotkanie w Koryncie______243_
pewien, że poszła do siebie, zabrałem się od stolika i poszedłem również.
U siebie w pokoju zapaliłem małą lampkę na stoliku nocnym i rzuciłem się na 
łóżko zdjąwszy tylko marynarkę. Leżałem na wznak, patrzyłem w sufit, śledziłem 
drgające na nim cienie i myślałem o Grecji tak w ogóle, może także o ludziach, 
też tak w ogóle, bo o nikim i niczym szczególnie, dokładnie tak w ogóle, po 
wierzchu, bez żadnych konkretów, że ludzie zdolni są do wszystkiego, zarówno 
dobra, jak zła, zwłaszcza jednak do zła, żeby je wyliczyć nie starczyłoby 
dziesięciorga przykazań wszystkich religii świata, ale bez konkretów myślałem, o 
czasie też myślałem bez konkretów, lecz tak w ogóle, że zazwyczaj sprzyja on złu, 
i że to nie historia się powtarza, do czego Jelena Aleksie-jewna usiłowała mnie 
niedawno przekonać, ale powtarzają się ludzie, właśnie z tym całym złem, które w 
nich tkwi, nie do wykarczowania, głęboko, tak myślałem, ludzie, przez wieki, 
przez tysiąclecia powtarzają się ludzie, myślałem, wciąż czyniąc to samo, 
pokolenie po pokoleniu wkraczając na te same fatalne ścieżki, ludzie, myślałem 
na niczym dłużej myśli nie zatrzymując i na pewno nie zasnąłem, jednakże w ten 
sposób minęły dwie albo trzy godziny, bo gdy wreszcie dźwignąłem się z łóżka, 
była pełna noc.
Rozebrałem się i, myjąc się, prawie zasypiałem. Czułem się zupełnie wykończony, 
wyczerpany jak po jakiejś ciężkiej, fizycznej pracy. Zasnąłem potem natychmiast 
i miałem jakieś dzikie sny, z których żadnego nie zapamiętałem dokładnie. 
Nazajutrz rano w sali śniadań pełnej nowo przybyłych gości, jak przedtem,
244_________Włodzimierz Odojewski___________
zachodnich Niemców, czekałem na Jelenę Aleksiejew-nę dość długo, w końcu 
samotnie zjadłem swoje poranne, owsiane zacierki na mleku i wypiłem potem kawę. 
Byłem pewien, że z tego, z czego Jelena Aleksiejewna zwierzyła mi się 
poprzedniego dnia wieczorem przed naszym rozstaniem, nie wykorzystam absolutnie 
nic, i nawet nie próbowałem znaleźć uzasadnienia na to, dlaczego nie wykorzystam 
nic, po prostu nie wykorzystam, tak myślałem. Absolutnie nic! Potem jeszcze 
usprawiedliwiałem się przed sobą prawie ze złością: „Kogo to zresztą tak 
naprawdę w Niemczech by obchodziło, kto by to zrozumiał?" Że gdybym napisał, że 
za jakiś wiersz, za jakieś opowiadanie była aresztowana, katowana, zamknięta w 
psychuszce, czy odesłana do łagru, albo dużo lepiej, że przez przesłuchujących 
zastała zbiorowo zgwałcona, to co innego, ma smaczek, wzbudziłoby być może pewne 
zainteresowanie, ale tak? Z tego, co mówiła mi przedtem, na samym początku, 
zrobię coś w rodzaju reportażu pomieszanego z wywiadem pod tytułem „Jak dużo już 
tam wolno", oto wszystko, oni cholernie lubią Rosjan, zsikają się w portki z 
zachwytu, że niemal wszystko w Rosji jest na najlepszej drodze do Europy, no, że 
właściwie to już Europa całą gębą, „Jak dużo już tam wolno", oto świetny tytuł, 
trzeba tylko zaznaczyć, że to jej własne słowa, redakcja przyjmie do druku z 
pocałowaniem ręki i diety wypłaci nawet podwyższone, jak z jakiejś nadzwyczajnej 
okazji, jakbym obsługiwał przyjazd do Berlina jakiejś koronowanej głowy, tak 
myślałem.
Z dziwnym uczuciem, a raczej przeczuciem z sali śniadań poszedłem do recepcji. 
Siedząca tam panienka
_________Krótkie spotkanie w Koryncie______245
dała mi w firmowej kopercie niewielką kartkę, zapełnioną kilkoma linijkami 
drobnego pisma. To Jelena Aleksiejewna dziękowała mi na niej za wierne 
towarzystwo, poświecenie jej tak wiele czasu i w ogóle za wszystko, i 
przepraszała, jeżeli pozostawia być może po sobie nie za dobre wspomnienia. Po 
raz drugi było tam wtrącone takie zdanie, że z tego, co mi mówiła, mogę zrobić 
co zechcę. I jeszcze na koniec były pozdrowienia dla mnie. Bardzo serdeczne.
Trzymałem kartkę w dłoni milcząc i patrzyłem pytająco na panienkę. Ona, jakby 
domyśliła się w moim wzroku pytania, powiedziała, że Jelena Aleksiejewna przed 
półtora godziną wyjechała z Koryntu autobusem odwożącym hotelowych gości do 
Epidauros. Być może panienka spostrzegła na mej twarzy wtedy zaskoczenie, bo 
powtórzyła: „Zwolniła pokój i wyjechała autobusem do Epidauros", a ja nie 
zapytałem o nic więcej. Myślałem o Jelenie Aleksiejewnej: „Co ja o niej wiem, 
poza tym, co mi powiedziała. Nic". Ale po chwili, że to „nic" nie znaczyło 
absolutnego nic, pomyślałem, bo równocześnie wiem wiele. Może bardzo wiele. A że 
tak raptem wyjechała, to być może dlatego, że nie chciała tego wszystkiego 
ciągnąć dalej. Może uznała, że nie ma już nic więcej ze swojego życia do 
odsłonięcia, do opowiedzenia, bo powiedziała już wszystko. Tak mogło być. Tak 
zapewne jest.
Kartkę włożyłem starannie na powrót do koperty i dalej wpatrywałem się w 
panienkę nieruchomo, aż zapytała, czy coś się nieprzewidzianego stało. To 
pytanie wyrwało mnie z zamyślenia. Powiedziałem, że nie, że wszystko w porządku 
i poszedłem do siebie do pokoju.
246_________Włodzimierz Odojewski________•i'fJ
Postanowiłem pospacerować jeszcze trochę po mieście i po drodze dowiedzieć się o 
samolot do Niemiec. Zaraz potem jednak pomyślałem, że nie mam się co śpieszyć. I 
jeszcze, że może nawet dzień albo dwa w Koryncie pozostanę. Będę patrzył na 
ruiny na starym mieście albo tylko na morze. To wystarczy. Morze! Wspaniale, 
ciemne o tej porze, groźne, wzburzone, pieniące się u samego brzegu, kłębiące 
się, jakieś wieczne, niezmienne, niezniszczalne, morze świadek i morze 
obserwator, o niczym innym nie będę myślał tylko o nim, o morzu, tak myślałem. 
Broń Boże o tej całej historii, broń Boże o ojcu Jeleny Aleksiejewnej. Nawet 
gdyby mnie to jednak korciło. Ten jego emigracyjny los. Jakieś bliższe szczegóły. 
Ale nie korci. Dzięki Bogu! Byłoby to tylko wścibskie, dziennikarskie węszenie, 
pospolite śledztwo, obrzydliwe, nie potrzebuję tego! Wystarczy, że może o tej 
kobiecie od czasu do czasu pomyślę, zanim jej twarz zatrze mi się w pamięci; no 
może tak, może też nie. Tak, może też nie. Będę myślał tylko o morzu. Groźnym, 
wzburzonym, kłębiącym się, gniewnym, czasem uciszonym, gładkim jak szkło, 
uciekającym w dal, wiecznym, niezmiennym. Tak, o morzu, odrywającym człowieka od 
małości, nakazującym wszystko widzieć daleko. O morzu.
Maj 1999 r.
Listopad 2004 r.


Był spokojny
Chwilę przyglądał się, jak niedzielnie ubrani ludzie wysypywali się z bramy 
kościoła, niektórzy skręcali od razu w alejkę prowadzącą na niewielki tutejszy 
cmentarz obok, szli między groby, poprawiali tam na grobach kwiaty, inni 
dźwigali w konewkach wodę, podlewali je, jeszcze zaś inni stali tu i tam na 
skrajach ścieżek rozprawiając głośno o pogodzie, dość kapryśnej tego roku, o 
zbliżających się żniwach, o cenach rolniczych produktów, najczęściej, że są 
marne i wkrótce mogą być jeszcze marniejsze, jakby i ich umarli dalej 
uczestniczyć musieli razem z nimi w tych powszednich kłopotach i troskach. Jakaś 
kobieta w głębi cmentarza siedziała przy świeżym grobie na drewnianej ławeczce z 
twarzą pochyloną, zatopioną w dłoniach, ścieżką w jej kierunku zbliżała się 
kilkuletnia dziewczynka. Właśnie z późnośredniowiecznej wieży wspierającej bok 
kościoła odezwało się bicie dzwonu, wzywające wiernych na mszę następną. I 
dziewczynka zatrzymała się, uniosła głowę i z uśmiechem na twarzy patrzyła w 
stronę skąd niósł się głos.
Nigdy nie był w tym niewielkim miasteczku, nawet przejazdem, zawsze wybierał 
inną, wygodniejszą trasę, chociaż dużo dłuższą. A jednak mężczyzna, idący od 
furty, który go minął, a mijając, się ukłonił, i zaraz zniknął w kościelnej 
bramie, był tym znajomym, w którego
248_________Włodzimierz Odojewski___________
pogrzebie uczestniczył dopiero co przed tygodniem, nie miał wątpliwości, 
najmniejszej. Zresztą nie miałby jej nawet wtedy, gdyby tamten się był nie 
ukłonił. Był kolegą z grona pracowników ich Instytutu, znał go nie tylko z 
widzenia, czasem także z krótkiej wymiany zdań na korytarzu lub w windzie, a 
właśnie przed tygodniem szedł w niewielkiej odległości za rodziną i najbliższymi 
przyjaciółmi w orszaku pogrzebowym za jego wiezioną na przedzie na ręcznym wózku 
trumną obłożoną skromnymi wieńcami i wiązkami kwiatów.
Miał przed chwilą zamiar wejść do kościoła, pragnął trochę się skupić, zamyślić 
w tym, sprzyjającym zamyśleniu i refleksjom nad sobą samym, miejscu, była 
przecież   ? niedziela, ostatnio w jego życiu zmartwienie goniło zmartwienie, 
troska troskę, zresztą niezależnie od nich zawsze to czynił, nawet w podróży, 
nawet przejazdem w obcej miejscowości, zwłaszcza widząc stary kościół, ale teraz 
nie potrafił zrobić w kierunku bramy kościelnej jednego kroku. Tylko w głowie 
przelatywały błyskawicznie obrazy z tamtego pogrzebu. Mięśnie nóg puściły 
dopiero kiedy zwrócił się w stronę skąd przyszedł; po chwili szedł już ku 
schodom prowadzącym z cmentarno-kościelnego wzgórza ku ulicy, potrąciwszy kogoś 
w pośpiechu po drodze, nie przeprosiwszy nawet, zaraz znalazł się na ulicy, a 
wtedy już biegł, dopadł odstawionego na poboczu swojego samochodu, trzęsącą się 
ręką szukał otworu dla kluczyka, zapuścił motor, z gwizdem opon poderwał 
samochód z zatoczki chodnika i pojechał.
Potem półprzytomny poddawał się szalonej jeździe na szosie dobrych kilka minut i 
dobrych kilkanaście kilometrów, całe szczęście, że o tej porze niezatłoczonej,
Był spokojny
i wydawało mu się, że z bólu serce mu z trzaskiem pęknie. Jednakże ostry pęd 
powietrza uderzający w twarz przez otwarte okno w końcu go otrzeźwił i wypchnął 
na wierzch świadomości myśl, że jedzie za szybko. Skręci} wtenczas w pierwszą 
otwierającą się w bok drogę i wkrótce z niej znowu w bok, a z niej na drogę 
prawie polną prowadzącą do lasu, którego zarys widział jeszcze z szosy, lecz się 
weń nie zagłębił, przyhamował na jego skraju, zawrócił samochód i tyłem do lasu 
zatrzymał.
Po jakimś czasie otworzył drzwiczki samochodu, opuścił nogi na zewnątrz, głowę 
skłonił do tyłu na oparcie siedzenia, zamknął oczy. Oddech mu się powoli 
uspokajał. O niczym nie myślał, nie chciał zresztą myśleć. Zwłaszcza o tym, co 
spotkało go przed kościołem. Czekał aż oddech uspokoi się mu zupełnie. Gdy znowu 
podniósł powieki, usłyszał w pobliżu głos ptaka. Nie mógł go nigdzie dostrzec, 
ale jego wzrok przyciągnęły podświetlone słońcem białe cumulusy, wolno wędrujące 
przez całą szerokość nieba, ginące za widnokręgiem. I tego ptaka wreszcie tam 
wysoko też dostrzegł, bo rozdzwonił się długim, głośnym trelem, prawie 
nieruchomo utrzymując się podczas całej zwrotki w jednym miejscu w powietrzu. 
Jego śpiew był niezwykle piękny, nie potrafił w nim dosłu-chać się niczego 
innego prócz wielkiej, wszechogarniającej, wprost bezgranicznej radości. Słuchał 
przejęty do żywego i potem słyszał go jeszcze, kiedy tamten wzbił się wyżej i 
powoli przepadał gdzieś tam w niedającej ogarnąć się wzrokiem wysokości, wciąż 
powtarzając swą skomplikowaną, skoczną melodię, jakby chciał, ażeby on ją 
koniecznie zapamiętał. Lecz gdy głos ten wreszcie zamilkł, uświadomił sobie, że 
cisza dookoła pełna jest też głosów
250_________Włodzimierz Odojewski___________
innych ptaków, a za jego plecami ani na chwilę nie ustaje (w rytm niemocnych 
podmuchów wiatru) raz podnoszący się w górę, raz opadający w dół, przeciągły 
szum leśnych drzew. Podniosły, uroczysty, dobitny. Jakby i las chciał coś 
ważnego mu powiedzieć. Długo słuchał tego szumu i wprost z pożądliwością chłonął 
oczyma intensywną zieleń łąk rozciągających się po obu stronach drogi, 
poprzetykanych gęsto żółcącymi się jaskrami i mleczami. Ich widokiem wprost nie 
mógł nasycić oczu. Oddech mu się uspokoił do końca. Dopiero gdy usłyszał w 
pobliżu lekkie, ledwo szmer wywołujące kroki, zamknął oczy, zacisnął silnie 
powieki, zapadając w ciemność, lecz dalej był spokojny. Ciemność ogarniała go 
tak zupełna, że na chwilę uwierzył, że to nie własne powieki odcinają go od 
światła, ale jakaś szczelna, kamienna ściana i, też przez chwilę, wydawało mu 
się, że jej nigdy nie przeniknie, że się spoza niej nigdy nie wydobędzie na 
światło. Że to na zawsze. Szmer, przypominający kroki, powtórzył się. A potem 
jeszcze raz. I jeszcze. W ciemności nieprzeniknionej. Gdy ucichł po chwili, to 
wtedy znowu oczy otworzył, lecz nikogo nie było w pobliżu. Za plecami las 
szumiał, okoliczne łąki falowały na wietrze, trawy kłoniły się w jego podmuchach 
prawie bezszelestnie, w wydłużających się smugach raz stawały się płowe, raz 
ciemniały, a wraz z trawami falowały jaskry i mlecze. Bezustannie, równomiernie. 
Gdzieś zaś wysoko, już przed chwilą słyszaną melodyjną zwrotkę, powtarzał ten 
sam, co przedtem, a może inny ptak. Rozglądał się, zachłannie wpatrywał się we 
wszystko dookoła, nie mógł oderwać wzroku. Był spokojny. Bardzo spokojny. 
Najzupełniej spokojny.
2004 r.


Jeszcze raz, i jeszcze.,.
Wprost zderzyliśmy się wzrokiem. Choć jej spojrzenie było łagodne, to jednak nie 
umiałbym wrażenia, jakie zrobiła na mnie wyrazić inaczej, pamiętam: zderzyliśmy 
się, właśnie tak, zderzyliśmy się. I że jej twarz była skądś znajoma, z bardzo 
dawna, z bardzo daleka. Zaraz potem zapytała, która godzina i jeszcze po małej 
chwili, kiedy obnażywszy przegub ręki spojrzałem na już odsłonięty zegarek (lecz 
zanim odpowiedziałem), do tamtego pytania dorzuciła szybko następne, mianowicie 
o datę (może widząc na tarczy mego zegarka datownik?), ja zaś odpowiedziałem na 
pierwsze i drugie pytanie razem, wtedy kiwnęła głową, co pewnie było 
podziękowaniem, a mogło być pożegnaniem jednocześnie, i zaraz wmieszała się 
między przechodniów, dość licznych o tej porze dnia przed tym neogotyckim 
budynkiem, w którym mieścił się jakiś wysoki urząd bawarski, bo u drzwi stał 
strażnik w dziwnym, niewojskowym mundurze, choć o wyglądzie wojskowym i, mimo że 
starałem się wśród tych przechodniów przez chwilę jej smukłą sylwetkę w jakiejś 
lekkiej, falującej w letnim powiewie sukni odprowadzać wzrokiem, niemal 
natychmiast przepadła z zasięgu moich oczu, nie zdołałem jej już wśród 
oddalających się odnaleźć.
252_________Włodzimierz Odojewski___________
Lecz gdybym miał teraz wyjaśnić, dlaczego wszystko to zapamiętałem tak wyraźnie, 
tak dokładnie, tak do głębi przenikająco: te jej oba pytania, moją odpowiedź, 
idealny, skądś jak gdyby znajomy owal jej twarzy (przyciągającej wzrok, 
zwracającej uwagę, może nawet pięknej), łagodne, ale mocne, przeszywające na 
wskroś spojrzenie, jakiś lekki, zwiewny materiał jej sukienki, jej smukłą postać 
ginącą szybko wśród przechodniów - nie potrafiłbym. Po prostu zapamiętałem, 
utrwaliło się to gdzieś w głębi pamięci jak kilka zbyt ostrych fotografii, choć 
nigdy do nich nie sięgałem, nie wydobywałem stamtąd, nie przybliżałem, ażeby się 
przyjrzeć, aż nagle po wielu miesiącach, może nawet po roku albo i więcej (bo 
wtedy był początek lata, tym zaś razem lato już się na dobre skończyło), 
spotkałem tę młodą kobietę powtórnie w zupełnie innym mieście, to była ona, 
nawet gdybym pomylił twarze, rysunek sylwetki, sypkich, złotawych włosów bujną 
aureolę, nie mógłbym pomylić pytań mi zadanych, były to bowiem znowu te same dwa, 
bez wątpienia: o godzinę i o datę, i zaraz była moja szybka, zmieszana odpowiedź, 
jej lekki skłon głowy, wyrażający podziękowanie, jej odwrócenie się, jej 
zniknięcie w tłumie i to moje zmieszanie zmieniające się w zdumienie.
A potem stałem tam na ulicy nieruchomo, jak przemieniony w słup soli, zapatrzony 
w stronę, w którą odeszła, uświadamiając sobie w najwyższym zaskoczeniu, że nie 
wiem, w jakim języku zadała mi ona te swoje pytania, ani także, w jakim to 
języku ja jej odpowiedziałem, byłoby zrozumiałe, że na ulicy tego niemieckiego 
miasta odpowiedziałem jej, chociażby
____________Jeszcze raz, i jeszcze..._________253
bezwiednie, po niemiecku, bo jakże inaczej, słysząc jednak jeszcze strzęp swej 
odpowiedzi - wprawdzie cofający się, zapadający bezpowrotnie w głąb czaszki, 
lecz przecież wciąż dostatecznie głośno i wyraźnie we mnie brzmiący - to wydało 
mi się, że odpowiedziałem jej po polsku. Bo wydało mi się również, że jej 
pytania postawione mi zostały w tym właśnie języku, to znaczy po polsku.
I zaraz przeniknęło mnie jakieś dziwne uczucie zupełnego zagubienia, wyobcowania 
z wszystkiego, co mnie otaczało, tak wielkie, że wywołujące lęk. Byłem od 
wszystkiego osobno, byłem sam, między mną a całą resztą otoczenia dookoła 
rozciągała się bezmierna przestrzeń pustki. Nie do ogarnięcia ani wzrokiem, ani 
myślą. Więc skłamałbym, gdybym powiedział, że tym razem obraz młodej kobiety i 
wypowiedziane przez nią słowa utrwaliłem jedynie gdzieś w sobie bardzo głęboko, 
tak, że do tego, co mi się przydarzyło, nigdy nie musiałem powracać i nie 
powracałem, bo przeciwnie, musiałem i powracałem bardzo często, tak często, aż 
stało się bolesną obsesją prześladującą zarówno na jawie, jak niekiedy i w snach, 
aż wreszcie powiedziałem sobie: dość, nic takiego mi się nie przydarzyło, śniłem, 
wymyśliłem to wszystko być może i uwierzyłem we własny wymysł, że są to tylko 
jakieś dzikie zabawy wyobraźni, nic więcej, myślałem, dość, dość!!!, i tak oto w 
końcu twardo postanowiłem sobie, że dość, i istotnie, po pewnym czasie nawet się 
udało, uwierzyłem chyba, że to był tylko wymysł, więcej nic, gdyż wreszcie 
powracać przestało i miałbym zapewne spokój, mógłbym co najwyżej żartobliwie 
wspominać, ja-
254_________Włodzimierz Odojewski___________
ko przygodę wyobraźni, jeżeli już wspominać niekiedy musiałbym, gdyby któregoś 
dnia ten z takim trudem wymuszony na sobie samym spokój nie został zniszczony 
bezpowrotnie.
A znowu minął rok, może i więcej, no tak, chyba więcej, była bowiem pełnia lata 
- tym razem zdarzyło się to w niewielkim miasteczku w Polsce, z kilkadziesiąt 
kilometrów po sforsowaniu granicy, gdzie się zatrzymałem przejazdem, bo ktoś na 
stacji benzynowej mi powiedział: Nazajutrz w rynku będzie wielkie targowisko, 
jest ciekawe, warte obejrzenia! I rzeczywiście, już o świcie rozstawiono tam 
kilka rzędów straganów. Na poboczach stały zaprzężone w konie wozy, obok 
samochody i ciężarówki, jedne z drugimi pomieszane, jakby z różnych epok, a 
między straganami kręciło się mnóstwo ludzi, nie tylko kupujących, także 
turystów.
Zapłaciwszy w hoteliku za pokój, podjechałem, zostawiłem w pobliżu samochód, 
podszedłem do straganów, chciałem się przyjrzeć, może coś kupić, raczej jednak 
przyjrzeć się tylko - od jarzyn, nabiału, wyrobów mięsnych, poprzez przecenioną, 
choć nową odzież, ludowe wyroby artystyczne, wszelką amatorszczyznę, jakieś 
starocie, może prawdziwe, może podrabiane, na tyle się nie znam, drób, świnie, 
wreszcie konie, do używanych samochodów, rowerów, motocykli i rolniczych maszyn, 
nagromadzenie stworzeń i rzeczy istotnie przeogromne, takich widowisk w 
Niemczech już się nie spotyka - i chodziłem, i przyglądałem się, wdychałem te 
wszystkie pomieszane z sobą charakterystyczne dla takiego targowiska zapachy, 
chłonąłem swojskie
____________Jeszcze raz, i jeszcze..._________255
dźwięki, i to wtedy właśnie spośród straganów ona wyłoniła się znowu.
Jej łagodne oczy spojrzały na mnie z wyostrzoną uwagą. Jej dłoń podniosła się 
nieco w górę, jakby chciała mnie powstrzymać, gdybym zamierzał się cofnąć, czy 
może nawet uciec, choć możliwe to nie było, wszystko bowiem we mnie 
znieruchomiało, zamarło, stałem jak skamieniały. I znowu było to samo jak 
dawniej pytanie, raczej dwa, tylko że zadane jak gdyby jednym tchem, więc 
brzmiące jak jedno, i zaraz moje wysuszone gardło, zanim odsłoniłem z mankietu 
przegub, zanim jeszcze spojrzałem na tarczę zegarka, choć przecież wiedziałem, 
że muszę to zrobić, nim nawet ona otworzyła usta, i zrobiłem to, bo natychmiast 
usłyszałem swoją odpowiedź wypowiedzianą głuchym, drewnianym głosem, jak głos 
mechanizmu, zawierającą tylko inną godzinę i inną datę, niż poprzednimi razy, 
natychmiast było jej takie samo jak dawniej kiwnięcie głową w podziękowaniu i 
już zaczęła znikać pomiędzy straganami szybko, nieomal w oka mgnieniu, a ja nie 
usiłowałem dogonić jej nawet wzrokiem, bo wiedziałem, dogonić nie zdołam, wciąż 
stałem oniemiały, szalone myśli przewalały się przez głowę zimną lawiną, aż 
wreszcie, kiedy oddech mi się nieco uspokoił, powtórnie odsłoniłem z mankietu 
przegub, spojrzałem na zegarek, sprawdziłem godzinę, także datę - duża wskazówka 
minutowa wskazywała dokładnie czas wyrażony w mojej odpowiedzi przed chwilą, a 
przecież ta młoda i piękna kobieta znikła pośród straganów i wśród kupujących 
już dobrych kilka minut temu. Więc chociaż zaraz roz-
256_________Włodzimierz Odojewski___________
paczliwie uczepiłem się myśli, że widać nie byłem zbyt dokładny w swojej 
odpowiedzi, zadrżałem. A w ciemnym kłębowisku myśli rozpędzonych w głowie, jedna 
krzyczała: ile razy to się jeszcze zdarzy!? Czy się to jeszcze zdarzy? Kiedy? 
Czy musi? I co oznaczać może?! I żadna inna myśl nie przychodziła tamtej, 
rozpaczliwie krzyczącej, z pomocą, ażeby rozjaśnić tę ciemność, ażeby w niej 
chociaż mały zapalić punkt światła. Aż szarpnięty poufale za ramię przez 
jakiegoś sprzedawcę, wskazującego na rozłożony na podpartych stojakami deskach 
towar, od tamtych myśli się oderwałem. Odepchnąłem go brutalnie i poszedłem do 
samochodu.
Tracił pamięć...
...tak, zapewne. Bo jeszcze niedawno znał imię kobiety, przy której boku się 
dzisiaj rano obudził. Jeszcze wczoraj pamiętał wypowiadane zwykle przed 
zaśnięciem własne czułe słowa. Jej cichy na nie w odpowiedzi szept. Że coś 
znaczył, wiedział. Ważny. Nawet jeżeli nie było w nim nic ważnego. Ważny. I że 
jej imię było najważniejsze - to pamiętał też. Że długo przedtem obrastało 
wspomnieniami i czuł się tak bardzo wyróżniony, aż nagle wszystkie one, te 
wspomnienia, z jego pamięci uleciały. Choć głowa kobiety wciąż kryła się w 
zagłębieniu jego ramienia i widział jej twarz idealnie wygładzoną snem, 
zaróżowioną, rozluźnioną i zupełnie blisko, że mógłby dosięgnąć ustami. Wciąż 
jeszcze wsłuchiwał się zachłannie w jej oddech, lecz on mu teraz również nie 
przypominał nic.
Więc potem prawie bezszelestnie wysunął się z łóżka. Żeby tylko jej nie zbudzić. 
Mógłby bowiem posłyszeć jej westchnienie, jej głos, jakieś słowa, śmiech być 
może, a byłyby mu zupełnie obce. Jak i przedmioty i meble zapełniające pokój. 
Krzesła, stół, fotele, stare sztychy i mapy na ścianach, firany na oknach, wazon 
pełen kwiatów na stole pośrodku na serwetce wyszywanej ręcznie w modne przed 
laty wzory przez jakąś inną kobietę, której również nie pamiętał, może matkę,
258_________Włodzimierz Odojewski
bo przecież musiał mieć matkę, skoro się urodził. Wszystko dookoła było nieznane, 
nie wiadomo skąd pochodzące, do kogo należące, komu służące. Dotykał tego 
wszystkiego wzrokiem ze zdumieniem. Ale nie próbował zadawać sobie żadnych pytań, 
bo nie wiedział, czy znajdzie na nie odpowiedź, bał się, że nie, a śpiącej w 
łóżku kobiety zapytać by się nie odważył.
Wyszedł z domu, kiedy wciąż jeszcze spała. Padało drobno. I krążył długo ulicami 
z rosnącym zdumieniem, bo one również wydały mu się nieznane, obce, pełne obcych 
ludzi, obcych napisów na sklepowych szyldach i na ścianach, obcych nazw na 
tabliczkach przymocowanych do murów na narożnikach i na skrzyżowaniach, obcych 
pomników na placach; miasto w pół cięła rzeka, zdawało mu się, że znał kiedyś 
jej nazwę, teraz nie pamiętał. Dokądś prowadził u jej brzegu ciągnący się 
prospekt, poszedł nim, zanurzał się w nieznane ulice, uliczki i skwery, budzące 
w nim coraz bardziej niezrozumiały lęk, wycofywał się, potem rozglądał się już 
wokoło w panice. Bo dopiero co było rano, a już zapadał zmierzch. Wciąż padało. 
I wtedy uprzytomnił sobie, że cały dzień błądził i że nie zdoła trafić na powrót 
do domu. A chociaż był to zupełnie obcy dom, był to jego dom i mieszkała tam 
kobieta, której imię wprawdzie już zapomniał, to jednak rano u jej boku obudził 
się przecież, może kiedyś należeli do siebie, może ona jego imię pamiętała 
jeszcze, może powiedziałaby je głośno, a wtedy być może on w końcu w swej 
zmąconej pamięci odnalazłby jedno chociażby czułe dla niej słowo i spróbowałby 
wypowiedzieć je na głos, a na to w odpowiedzi posłyszałby zapewne jej
_______________Tracił pamięć...____________259
szept, swoje szeptem wypowiedziane przez nią imię i zdołałby spokojnie zasnąć. 
Nieważne, że obok obcej, nawet z imienia nieznanej mu kobiety. Nieważne. To 
zupełnie nieważne.
Czerwiec-lipiec 2005 r.
Żadnego lęku...
...więc może był to tylko jakiś wewnętrzny niepokój nie pozwalający mu zasnąć? 
Nie, nic. Niczego się nie domyślił, nie odkrył nic. Ani w sobie, ani w otoczeniu. 
Dźwignął się jednak z łóżka, podszedł do okna, zszarpnął obie lniane zasłony ze 
środka na boki jak najszerzej, wyjrzał. Zdumiał się: był bowiem jasny dzień! A 
przecież dopiero co krótko po północy się położył i na jedną nawet chwilę nie 
udało mu się zmrużyć oczu. Okolica zupełnie nieznana, nie mógł oderwać wzroku, 
nigdy tu nie był, żadnych wspomnień, żadnych skojarzeń. Żadnych także przeczuć, 
które by wyostrzały uwagę, burzyły spokój, nakazywały czujność, nic.
Rozległy widok z odsłoniętego okna rozciągał się w głąb doliny i na wiosennie 
wezbraną na jej dnie rzekę przelewającą się wśród kamieni i głazów, a potem na 
wznoszący się stopniowo wzwyż, oddalający się łagodnie przeciwległy brzeg, 
wpierw w trzcinach i tatarakach, następnie w niegęstych olchach, łączący się 
gdzieś w końcu z polami. Wszystko w bujnej zieleni w odcieniach zrazu 
jaśniejszych aż po ciemne bardzo w dalekich świerkach i jodłach, cała zaś 
jeszcze dalej przestrzeń świeżo zaoranej tu i ówdzie w wysokie bruzdy ziemi w 
głębokim brązie i w czerni. Żadnego oddechu wiatru. Nic. Cisza. Była to chwila 
zaledwie. Absolutna cisza.
262_________Włodzimierz Odojewski_______'X .*?
Nic. Od kiedy ogarnął całą tę okolicę jednym krótkim spojrzeniem, czas 
przystanął, znieruchomiał, jednocześnie świat za odsłoniętym przezeń oknem 
znalazł się nagle w błyskawicznym ruchu, zmieniał się przed jego oczami w tej 
ciszy aż ogłuszającej, częstokroć.
Bo już ostre słońce wypalało zieleń bezlitośnie, już na drzewach liście zwijały 
się w uschnięte żółte rurki i trąbki, opadały ku ziemi w bezwietrznym powietrzu, 
i zaraz wszystko dookoła tonęło we mgle i w deszczu pod nawisem ciężkich chmur, 
już pnie drzew pęczniały od wilgoci, wyciągając w górę gołe gałęzie, a 
natychmiast potem śnieg pogrążył dolinę w jarzącej się krystalicznie bieli, aż z 
oczu łzy wyciskającej, wzdłuż brzegów zaś lód ściąLrze-kę okrutnie. I zaraz 
powtórzyło się to jeszcze raz i jeszcze raz. Wiosna, lato, jesień, zima. Wiosna, 
lato, jesień, zima. Parokrotnie. Nie wiedział tylko, czy w tymże ruchu 
błyskawicznie powtarza się przeszłość, czy przed jego oczami wyłaniają się 
obrazy tego, co dopiero nadejdzie. A wciąż żadnego człowieka, żeby zapytać, 
żadnego żywego stworzenia, wciąż też żadnego oddechu wiatru. Tylko ta cisza aż 
wwiercająca się w uszy, osłupiająca. Nigdy tu nie był, czyżby zapomniał? Ta 
dolina, ta przetaczająca swe ciemne wody pośród karmem i głazów w milczeniu 
rzeka! Lecz nie znajdował w sobie żadnego lęku. Wtedy te dwie, przed chwilą 
zszarpnięte przez niego na boki okna zasłony, bezszelestnie same zsunęły się na 
powrót do środka, zsunęły i zacisnęły razem, odcinając odeń cały widok. Ogarnęła 
go ciemność. Ciemność zuprfea&''OfgJv
I później czuł tylko jeszcze, jak rosną mu paznokcie i włosy.
2005 r.
ISIS


?     ,. fcS>
.1
łSJp/s freid
I za nim szły...................................5
...i poniosły konie............................11
Zapis zbrodni ..............................121
Miejsce pod słońce..........................139
Nie mogąc obudzić się jeszcze.................147
Sprawa Agnieszki...........................Ifr5
Zaklinanie Meduzy  .........................197
Krótkie spotkanie w Koryncie ................203
Był spokojny...............................247
Jeszcze raz, i jeszcze...........................251
Tracił pamięć................................257
Żadnego lęku................................261

\
7%