Zygmunt Zelwan
Dom sierot
...Spośród wielu innych książek dla młodzieży tę — przeznaczoną zresztą nie 
tylko dla młodzieży — wyróżnia nastrój powagi. Ta powaga jest pełna 
szlachetności i dobrych uczuć [...] Autor ukazał szereg postaci pozytywnych, 
które — jak w' najlepszych wzorach literackich — mają swoje trudne sprawy, 
tragiczną przeszłość i niełatwą teraźniejszość [...]. Zarówno dorośli, jak 
wychowankowie domu sierot tuż po wojnie, dzieci przedwcześnie dojrzałe, muszą 
zaciąć usta i robić swoje. Bardzo to przejmujące i moralnie piękne. I bardzo 
rzadkie w naszej prozie...
Józef Hen

Zygmunt Zelwan Dom sierot
Czytelnik • Warszawa 1982
Okładkę i kartę tytułową projektował Zbigniew Czarnecki
Warszawa 1982 ISBN 83-07-00625-2
1
Latami nękał mnie wciąż ten sam koszmarny sen. Dawniej budziłem wrzaskiem 
chłopaków z połowy sali. Z czasem przestałem krzyczeć, a tylko odrzucałem koc 
lub kołdrę i czekałem, aż zęby poczną mi szczękać z zimna. Wtedy właziłem z 
głową pod okrycie i zwykle szybko morzył mnie sen.
Tamtej nocy nie udało mi się usnąć. Był lipiec. Ściągnąłem koszulę, lecz pociłem 
się nadal. W oknie stał księżyc jak miedziana patelnia, na której Anna smaży 
placki dla nas, gromady głodomorów. Popatrywałem na jego płaską facjatę w 
nadziei, że zdrzemnę się z nudów. Liczyłem łóżka w obu rzędach, moim i pod 
ścianą naprzeciwko. Mimo półmroku, w którym łatwo się omylić, stale doliczałem 
się dwudziestu. Irytowało mnie czekanie. Na domiar poczęło mi burczeć w brzuchu, 
jakbym nie jadł od przedwczoraj.
Opuściłem stopy na posadzkę i namacałem sandały. Po namyśle wciągnąłem koszulę. 
Sięgała mi do pół łydki. Kiedy wcisnąłem ją do kusych spodenek, wyglądałem 
trochę nieprzyzwoicie. Szczęściem wszyscy spali. Bez hałasu ruszyłem ku sypialni 
maluchów. Tą drogą wychodzi się na korytarz, a stamtąd w okolice kuchni i 
spiżarni.
Gdyby mi przewiązano oczy, dotarłbym bez guza do każdego zakątka w ogromnym 
gmaszysku. Aby jednak nie kusić licha, raz po raz muskałem dłonią poręcze.
5
Gdybym potknął się o czyjś but, zbudziłbym Grzesia. Jego łóżko stało o parę 
kroków od progu, a sypiał bardzo czujnie. Na pewno nie zapytałby, dokąd się 
wybieram. Mimo to czułbym się zobowiązany wytłumaczyć się bodaj żartem. O wykręt 
zaś było trudno, bo nocniki stoją pod szafkami na zeszyty.
Dotarłem niczym duch do rogu sali. Byłem przekonany, że widzę czuprynę Grzesia. 
Zaciekawiło mniej jednak ułożenie jego postaci. Zbliżyłem się. To, co wydało mi 
się głową, było cieniem od zagiętego rogu poduszki. Łóżko Grzegorza było puste.
Sterczałem nad posłaniem z minutę, zaintrygowany, ale też dotknięty, jakbym miał 
mu za złe, że zniknął w porze puszczyków i pozostawił nas śpiących.
Odrzwia sypialni tkwią pośrodku niszy, nieomal korytarzyka, którego głębokość 
świadczy o rozmiarach ścian. Chyba tylko dzięki tym murom zamczysko ocalało, 
pomimo że w dniu ofensywy wyleciała w powietrze amunicja nagromadzona w parku. 
Aby zdumieć się ogromem posad, warto zajść do podziemi. W labiryncie lochów 
ściany przegrodowe nieodparcie nasuwają domysł, że każda skrywa komnatkę z 
zamurowanym szkieletem niewiernej małżonki.
Mury do wysokości piętra też są solidne, choć zamek nie jest warowny. Ma 
czworokątny dziedziniec ze studnią, dwie baszty, otwory strzelnicze, niby więc 
wszystkie szykany, raczej jednak dla ozdoby niż obrony. Podejrzewam, że udaje 
starszego, niż jest. Chyba nie pamięta nawet ostatniego z królów.
Od wybuchów i przekwaterowań mocno ucierpiał. Skrzydło południowe nie nadaje się 
do zamieszkania. Drzwi zabito tam deskami na krzyż i zabroniono wstępu. 
Natomiast odnowiony fragment skrzydła północnego nadaje się w sam raz dla Domu 
Dziecka.
Maluchy spały w najlepsze. Bez przeszkód dotarłem do kuchni. Na noc ją zamykają, 
lecz wystarczy umie-
?
jętnie podważyć okienko. W kredensie znalazłem chleb i dzbanek zsiadłego mleka. 
Mleko mi nie smakowało, zdążyło już zgorzknieć.
Kiedy wszedłem do ciemnego korytarza, odechciało mi się wracać do sypialni. Nie 
wiadomo było, czy warto jeszcze się kłaść. Skręciłem więc ku frontowej części 
zamku. Postanowiłem wstąpić do biblioteki i przesiedzieć tam do rana.
Biblioteka mieści się na piętrze obok pokoju, gdzie odrabiamy lekcje. Wzdłuż 
trzech ścian stoją stare szafy. Nie wszystkie są pełne, gdyż oficerowie zdążyli 
puścić z dymem sporo tomów, zamiast sosnowych polan. Książki były łupem, którego 
w żaden inny sposób nie umieli wykorzystać. Ocalało jednak dosyć, by ktoś 
ciekawŁwpadł w rozpacz, że zabraknie mu czasu, aby je przeczytać.
Co innego jednak zaszyć się w kątku i pogrążyć w lekturze, gdy zza ścian 
dochodzą szurania krzesłami i chichoty. Trudniej skupić się sam na sam z 
gmaszyskiem pełnym stąpnięć, szmerów, tysiąca tajemniczych odezwań. Gdy się 
wsłuchać, wiekowe mury bez ustanku szepcą w cudacznym języku, jakby coś knuły. 
Nie jestem bojaźliwy, lecz spiskowanie za plecami trochę irytuje. Minąłem więc 
schody do biblioteki.
W miarę jak oddalałem się ku zakazanemu skrzydłu zamku, ciemność stawała się 
coraz mniej swojska. Czułem się dziwnie. Nie wierzę w strzygi, upiory, białe 
damy, ale gdy dokoła nic nie widać, człowiek ma złudzenie, że za chwilę siądzie 
mu na karku jakiś stwór albo wysunie się zimna ręka. W połowie parteru 
uświadomiłem sobie, że byłoby rozsądniej wrócić do łóżka. Zamiast tak postąpić, 
minąłem schody i polazłem tam, gdzie korytarz kończy się dwiema deskami 
przybitymi do drzwi.
Pocieszałem się, że w nie ruszanych od lat dębowych deskach tkwią ćwieki grube 
na pół cala, a sta-
7
roświeckie drzwi poza nimi są solidne. Zazierać dziurką od klucza surowo nam 
zakazano, a na wszystkie okresy miałem piątki ze sprawowania.
Gdy dotknąłem czegoś twardego, poczułem ulgę. W tejże chwili powiodłem palcem po 
nie struganym drzewie. Uprzytomniłem sobie, że krawędź biegnie pionowo, nie 
ukośnie, jak powinna. Deska chwiała się niczym wahadło. Nie od razu domacałem 
się drzwi, bo były uchylone do wnętrza.
Spróbowałem odwołać całe zdarzenie, co się praktykuje w pewnej grze, kiedy po 
okrzyku „odwołuję!" akcja wraca do punktu wyjścia. Uszczypnąłem się w policzek. 
Odszedłem trzy kroki i zawróciłem. Wszystko się zgadzało. Wszystko prócz jednego: 
to nie powinno było wydarzyć się w Domu Dziecka.
Gdyby pan Augustyn przywiódł nas wcześniej ku temu progowi, usunął przeszkodę i 
pokazał, co jest, a czego nie ma w zakamarkach południowej baszty, wróciłbym 
grzecznie do sypialni. Po śniadaniu zameldowałbym wychowawcy o odkryciu. Jednak 
pan kierownik nie mógł tego uczynić. Rozumiem go. Wodzenie zgrai wyrostków po 
zagrożonym skrzydle zamczyska byłoby ryzykowne.
Jeśli ktoś boi się duchów, to nie ma dlań lekarstwa prócz pójścia nocą na 
cmentarz albo zdarcia prześcieradła z Maćka czy Józka. Gdyby tę myśl prowadzić 
dalej, wynikłoby, że kto niczego się nie boi, ten również nie pała ciekawością. 
Jeśli tak, to dorośli są o wiele bardziej wystraszeni, niż sądzą.
Znalazłem się po tamtej stronie, w jeszcze bardziej ponurym korytarzu. W głębi 
majaczyło mętnawe oko ciemności — otwór okienny bez szyby, którędy sączyła się 
strużka światła. Powietrze było stęchłe, przesycone wilgocią i wonią zdechłych 
szczurów. Potykałem się o kawałki cegieł czy też posadzki. Omal nie
8
krzyknąłem, gdy coś bezszelestnie przemknęło mi koło twarzy. Szczęściem 
przypomniałem sobie o gackach.
Zrazu nie myślałem o groźbie zwalenia się ściany albo stropu. Jakoś mi to 
wywietrzało z głowy. Gdy komuś za długo świdrują w uszach, że coś jest 
zabronione, to w końcu z całej nauki zostaje tylko strach przed przyłapaniem. 
Jeśli mam być szczery, to raz w tym diablim tunelu nawiedziło mnie podejrzenie, 
iż nasi opiekunowie zastawili pułapkę, by przekonać się, kto ulegnie pokusie i 
złamie zakaz. Uniewinniłem pana Augustyna, pomyślałem natomiast o Kulawym. 
Zrugałem się jednak. Nawet on wzdragałby się przed takim podstępem.
Dopiero gdy nastąpiłem na jakąś ramę, która narobiła hałasu, uprzytomniłem sobie 
niebezpieczeństwo. Pewno,T;e od dreptania mizeroty wagi czterdziestu kilo mury 
się nie walą. Wątpliwe też, by gmach czekał na mój pobyt w lochu, aby runąć. 
Wyobraziłem sobie jednak ciężar trzech kondygnacji ze stropami, kominkami, 
mnóstwem kolumienek i gzymsów oraz głębokie, z dala widoczne od zewnątrz 
pęknięcia tynku. Poczułem się trochę nieswojo. A nuż pech tu właśnie postanowił 
mnie dosięgnąć?
Koło tej ramy popadłem na krótko w panikę. Czuje się wtedy, jak skóra na głowie 
marszczy się, zaś nogi wiot-czeją. Gdybym wówczas począł uciekać, wypłoszyłbym 
wrzaskiem wszystkie mary, opamiętałbym się dopiero w sypialni i stałbym się 
pośmiewiskiem. Cudem więc uniknąłem dramatu. Krok po/ kroczku zdążałem ku 
baszcie. Schody powinny były znajdować się po lewej, ręce, jeśli architekt 
zamczyska żywił skromny bodaj szacunek dla symetrii.
W pobliżu szczytowego okienka bez szyby, gdy nic już chyba nie przyprawiłoby mi 
serca o szybsze uderzanie, stuknąłem łokciem o żelazne drzwi w okolicy,.
S
gdzie powinny były się znajdować. Doznałem ogrom-: nej wdzięczności wobec 
budowniczego, który przed iluśset laty sprawiedliwie wyposażył oba skrzydła 
zamku.
Drzwi były uchylone. Może trwały tak od czasu wojny. Stwierdziłem to z ulgą, bo 
trudno borykać się po ciemku z zardzewiałym zawiasem. A czułem już, że muszę 
wdrapać się na taras, choćbym miał wojować z całą sforą diabląt.
Schodki stanowią drewnianą śrubę wwierconą w przepastną studnię. Po zbutwiałych 
szczeblach można wszystkiego się spodziewać, toteż najpierw obmacywałem je 
łokciami. Nie ma tam poręczy. Mógłbym ratować się przed upadkiem, obłapiając pal, 
wokół którego schody się owijają. Jest jednak o wiele za gruby, żeby się na nim 
utrzymać. Szczęściem nie było tak źle. Wykryłem cztery nadłamane stopnie, kilka 
trzeszczało, reszta zachowała się w znośnym stanie. Do podestu pierwszej 
kondygnacji wdrapywałem się z pięć minut, potem dzięki wprawie szybciej. 
Musiałem przy tym stękać i stukać, w tej zaś dziupli odgłosy dudniły niczym w 
studni. Końcowe metry forsowałem już prawie przy świetle. Wyjście na otoczony 
blankami taras nie ma drzwi, lecz rodzaj przedsionka.
Umorusany, w długiej koszuli na pół wyciągniętej z portek, na skraju krągłej 
platformy, nad którą księżyc wisiał jak zgorszony świadek, wyjąkałem rozpaczliwe: 
„Aa!", niezdolny postąpić kroku naprzód ni wstecz, z oczyma wybałuszonymi na 
ciemną postać pod murem.
Nie był to senny majak, o nie! Widmo na mój jęk drgnęło, wcisnęło się głębiej w 
cień. Bielało tam niewyraźną plamą. Czułem, że uparcie wpatruje się we mnie, 
jakby czekało, aż wychynę z niszy. Począłem dygotać i szczękać zębami coraz 
bliższy zemdlenia. Chyba wywinąłbym kozła, gdyby wykonało jakiś gest.
iO
Zabrzmiał jednak tylko głos. Nieco stłumione, lecz wyraźne:
—  Kto tam?
Ten głos uratował nas obydwu. Rozpoznałem Grzesia.
—  J...ja.
—  Ty, Globus?
I postąpiliśmy   ku   kręgowi   błękitnawej   poświaty, wpatrując się w siebie 
nawzajem.
2
/
Zdarzyło się to na początku zeszłych wakacji. Od tej pory upłynęło dziesięć 
szkolnych miesięcy. Nastało kolejne lato. Wydorośleliśmy. Tyle się wkoło nas 
zmieniło. A ja wciąż widzę Grzesia na szczycie baszty, pośrodku areny z 
księżycowego światła. Stoi tam z rękami skrzyżowanymi na piersi, wyższy ode mnie, 
smukły, z giębokimi cieniami na policzkach, ze sterczącym kosmykiem włosów tak 
rudych, jakby po metalu pełzały płomyki ognia. Widzę też gest, jakim wyzywał 
upiora z otchłani schodów, gotów się z nim zmierzyć. — To ty, Globus? — 
wyszeptał. Ogromna ulga sprawiła, że nawet przezwisko przyjąłem z wdzięcznością. 
Mam na imię Jan. Janek, jeśli kto lubi zdrabniać. Wszystko mu wybaczyłbym za to, 
że był tam on, Grześ, nie żaden duch.
Oczekiwałem, że surowo zapyta, dlaczego nie śpię, dlaczego przyszedłem na basztę. 
On jednak odszedł z wolna ku miejscu, gdzie zębata krawędź muru dosięga ramion. 
Oparłem się nie opodal o występ blanki i obaj w milczeniu patrzyliśmy na las.
To jest tak: wypowiada się słowo, a kryje się za nim wiele rozmaitych rzeczy. 
Nie ma dwu lasów całkiem
?
podobnych do siebie. Nasz jest parkiem, który od dawna dziczeje. Otacza garnek 
zewsząd. Z baszty północnej widać dobrze jego część z deptakiem, alejami, polaną 
do zabaw obsadzoną koloniami jodeł i lip, wokół których kucają kapy zarośli. My 
oglądaliśmy inny.
Rozłożyste świerki napierały na ściany niczym zastępy czarnego rycerstwa. Niższe 
wierzchołki wygląda-, ły jak pokryte szronem. Tam gdzie stary las cofa się ku 
rzeczułce, tworzyły tajemniczą, osrebrzoną dolinę. U jej-skraja rozwierała się 
mroczna czeluść. Ku wschodowi wyrastały na gwiaździstym niebie ogromne 
kłębowiska koron dębów, a niżej spoza listowia przebłys-kiwało jezioro. 
Ukazywało się w ułomkach, jak strzaskane lustro. Nad górami dębów czerniał inny, 
dalszy las, widoczny tylko dzięki ostrej granicy gwiazd.
Wkoło nie było nic prócz lasu, a ponad nami także nic, tylko głębsze, bardziej 
nieme i ślepe, i księżyc niczym zjawa w białym welonie, wyniesiona, by wywlekać 
lunatyków z pościeli.
? Ta panorama była jak gdyby dalszym ciągiem korytarza i ślimakowatych schodów, 
rozpiętym w przestworzu wzdłuż, wszerz, dokąd kto chce. Gdybym zbyt długo 
przyglądał się jej, nie potrafiłbym się zdecydować, czy zapaść na klaustrofobię, 
czy też na lęk przestrzeni. Można było słyszeć, jak pełnia posypuje wszystko 
eterycznym proszkiem. W końcu chyba krzyknąłbym, aby doszedł mnie czyjś głos.
—  Zdaje się, że złapię katar   —   roztarłem   gęsią
skórkę. Mur był zwietrzały. Wydłubałem cegłę na podnóżek,
by nie wspinać się na palcach.
—  Sam tu trafiłeś? — zapytał Grześ. —- Sam.
—  Nie śledziłeś mnie, naprawdę?
—  Naprawdę. Oparł brodę na dłoniach w szczerbinie blanki.
12
—  Dostałbyś lanie, gdyby znalazł cię tu twój' stary.
—  Przestań.
—  Dlaczego?
—  Nie chcę o tym myśleć. Przyśnił mi się. Nikomu dotychczas nie wyjawiłem   
treści?   mojego
snu. Mój ojciec poległ na wojnie. Dopóki miałem nadzieję, że powróci, było jako 
tako. Odkąd jednak pogodziłem się z myślą, że nie żyje, często śniłem, jak stoi 
przed plutonem egzekucyjnym. Czułem się wówczas tak, jakbym to ja sterczał pod 
murem, ze związanymi rękoma. Zwykle budziła mnie salwa.
Nie mam pojęcia, czemu nękał mnie akurat taki sen. Ojciec mógł zginąć i na pewno 
zginął inaczej. Nie ma jednak rady na mary. Dlatego wolałem go nie wspo-?     
minąć,, zwłaszcza wieczorem przed zaśnięciem.
—  Kim był twój stary?
—  Mówię ci, że nie chcę o tym rozmawiać.
—  Czy śnił ci się kiedyś dwa razy w ciągu jednej nocy?
—  Nigdy.
—  No, to dziś powinno być ci wszystko jedno. Księżyc,, przyćmiewa gwiazdy. Mimo 
to udało mi się
odszukać Oriona i Wielki Wóz.
—  Był gajowym. A twój?
—  Ile miałeś lat, gdy odjechał?
—  Sześć. I osiem miesięcy — obliczyłem na prędce.
—  Powinieneś  więc   zapamiętać   przestrogi,   które przekazał ci na odchodne.                               
w
—  Nie mówił nic ważnego. Tylko pożegnaliśmy się.
—  Nic, co by ci się przydało teraz?
—  Nie. Przymierzał do czegoś moją odpowiedź.
—  No tak, tacy są nasi starzy.
—  Nie myśl źle o moim ojcu.
—  Tacy są — powtórzył. — Zostawiają ci co najwyżej głupstwa, dom, graty, 
pieniądze. Jeśli zdążą, to
13
cię pobłogosławią i przykażą, byś opiekował się matką i rodzeństwem. Ucałują cię 
w oba policzki i nim się obejrzysz, już gramolą się do wagonu czy auta. Mam w 
nosie takie rodzicielstwo. Zaskoczył mnie tą pretensją.
—  A co powinni nam przekazać?
—  Jak obracać się między ludźmi, kogo warto słuchać. Kim być, jak dorośniemy. 
Wszystko.
—  Myślisz, że to się da naprędce wyłożyć?
—  Pewno.
—  Znasz kogoś, kto by potrafił?
—  Pan Augustyn.
—  No, on tak. A twój stary? Też by umiał? Odwrócił się raptownie,  wspiął się 
po rumowisku
i siadł tam okrakiem.
—  Wiesz, że nie wolno wałęsać się tutaj. Wracaj do łóżka.
—  Tobie wolno?
—  Jestem starszy od ciebie. Poza tym obraliście mnie komendantem.
—  Możesz rozkazywać w zabawie. A teraz się nie bawimy.
—  O! — zdziwił się.
Nie wiem, co mnie podbechtało, by mu się sprzeciwić.                                                                               
?,
—  Boisz się wracać sam.
—  Też coś! — obruszyłem się.
—  Dobrze. Skoro się upierasz, to zostań — złagodniał.
Od wschodu nic nie zwiastowało pobudki. Gwiazdy nurzały się tam w jednako gęstym 
atramencie. Było mi przykro, że nie znam imion bodaj tych najjaśniejszych. 
Bezimienne trudniej polubić, wydają się nieprzyjazne. Pani od geografii 
przedstawiła nam parę konstelacji na rycinach, ale to nie to samo co na niebie. 
Pewno, nauczyciele mają tyle pracy za dnia, że
14
byłoby niegrzecznie żądać, by spędzali z nami i wieczory. Ktoś jednak powinien 
zapoznawać nas z gwiazdami. Kto, nie wiem.
—  Wolałbym, aby Kulawy nie zdybał nas tutaj. Nie uśmiecha mi się czyszczenie 
wychodków — odezwałem się.
—  Ani izolatka.
—  Jak myślisz, śpi?
—  W oknie było ciemno.
—  Może czuwać pomimo to.
—  Wczoraj sprzeczali się z panem Augustynem. Kulawy ma za złe, że pan Augustyn 
zbytnio rozpuszcza nas w te wakacje. Domaga się surowszej dyscypliny. Mówi, że 
jeśli zdarzy się jakiś wypadek, to on umywa ręce. Rad by przyłapał kogoś na 
gorącym uczynku.
—  Nie chciałbym zmartwić pana Augustyna.
—  Ja też nie.
—  To lepiej wracajmy.
—  Zaczekaj, niech uśnie. Im teraz później zejdziemy, tym bezpieczniej.
Od tego gadania przestałem podziwiać piękny park i niebo nocą. Okno izby 
Kulawego znajduje się na niskim parterze. Czujnie śledzi dziedziniec. Nikt po 
apelu nie waży się przemknąć ku bramie. Szczęściem nie musieliśmy wysuwać nosa 
poza sień. Lękałem się natomiast, by nasz opiekun, nie zajrzał do sypialni. 
Czyni to rzadko, lecz zwykle wtedy, gdy ktoś akurat wałęsa się zamiast spać.
—  On chyba nas nie cierpi — westchnąłem.
—  Kto, Kulawy? Nikogo nie lubi.
—  Dlaczego?
—  Może przez tę sztuczną nogę. Myśli, że się z niego naśmiewają.
Na ceglanej posadzce widniały odciśnięte ślady naszych trzewików. Skąd tutaj 
kurz, pomyślałem, chyba z gwiazd.
15
Za dębami, w dolinie świstał parowóz. Paciorki światełek przemknęły między 
wzgórzami w pobliżu wioski, w której mieszkają ojcowie Kuby, Kocura, Szypuł-ki, 
Fuksa i innych. Z tymi chłopakami chadzamy do tej samej szkoły. Nie było jednak 
zgody między nami. W wakacje widywaliśmy się rzadko, mimo że ich pastwiska 
dosięgają żywopłotu parku.
—  Nie zazdroszczę chłopakom ze wsi, że mają rodziców, a my nie — rzekłem.
Zeskoczył z murku, nasłuchiwał czegoś u progu schodów.
—  Czemu raptem przyszło ci to do głowy?
—  Czy chłopakom starczyłoby odwagi, by przyjść tutaj nocą?
Stał w rozkroku, z rękoma na biodrach. Zastanawiał się.
—  Dziwak jesteś. Co ma jedno do drugiego.
—  Nie mówię, że coś ma. Odwrócił twarz na krótko.
—  Marzysz, by się dowiedzieli, jaki jesteś odważny? Do jutra zapomnij, że tu 
byłeś i żeśmy się spotkali.
—  Dobrze. Już jest jutro.
—  Spójrz na tę gwiazdkę, bok czubka najwyższego świerka. Jak znajdzie się ponad 
wierzchołkiem, będzie północ.
—  Skąd wiesz?
—  Kiedy jest cicho, słychać, jak bije zegar w bibliotece — odpowiedział.
W lipcu zeszłego roku spędzaliśmy całe dnie na dworze. Pierwszy raz, odkąd 
pamiętam, pan Augustyn ze-
16
zwolił nam hasać samopas, bez nadzoru wychowawców. Może to zastanawiać, bo 
regulamin w naszym domu jest surowy, a pan kierownik nie zwykł pobłażać ani 
ustępować dla spokoju. Uczynił tak w nagrodę za nasze dobre sprawowanie i piątki 
na świadectwach, a może dla innych, sobie znanych celów, dość, że radowaliśmy 
się swobodą.
Nie wszyscy otrzymali ten przywilej. Przysługiwał tylko nam siedmiu, z Grzesiem 
na czele. Pozostałym kolegom wiodło się rozmaicie. Wielu pojechało na wakacje do 
dziadków i ciotek. Inni odsiadywali poranne godziny pod okiem Kulawego. Byli to 
pechowcy skazani na egzaminy poprawkowe. O maluchach nie warto i wspominać. 
Wolno im było bawić się tylko pod opieką wychowawczyń, na boisku i w alejce. 
Przed kolacją szły parami na spacer lub krótką wycieczkę.
Dzięki temu przywilejowi, a także starszeństwu, cieszyliśmy się nie lada mirem. 
Niejeden poprawkowicz popłakiwał w poduszkę z żalu, że brakiem pilności wyrzekł 
się uczestnictwa w zabawach. A nie powiem, byśmy im osładzali żywot narzekaniem 
na brak atrakcji. Wieczorami zdawaliśmy sprawę z naszych przygód. Celował w tym 
Cygan. Po zgaszeniu światła w sypialni dawał się ubłagać, a tak ubarwiał 
opowieści, że wtajemniczeni dusiliśmy się od śmiechu. Na domiar w dramatycznych 
momentach nabierał wody w usta, niby wiązany sekretem. Zjednywało nam to podziw 
i chroniło przed poufaleniem się reszty towarzystwa.
Co rano Grześ nacinał scyzorykiem kreskę na pniu po jesionie, z wbitym pośrodku 
drutem. Ten pień był w słoneczne dni naszym zegarem. O tak oznaczonej godzinie, 
pojedynczo, by zmylić ciekawskich, przemykaliśmy na zbiórkę do szałasu w gąszczu 
nad rzeczułką. Grześ cenił punktualność. Kto się spóźnił, otrzy-
mywaT^arjbardziej niewdzięczną rolę w zabawie.
Zajęcia obmyślaliśmy wspólnie, na każdy dzień in-
X     *)
2 — Dom *1??«? J                                                                                       
17
ne. Pomysłów było bez liku. Niektórym wychowawcy na pewno by nie przyklasnęli. 
Nie psociliśmy jednak zanadto. Rozumiało się, że prócz swobód istniały i zakazy. 
Nie wolno było kąpać się w jeziorku, zapuszczać daleko w las, który stykał się z 
południowym zakątkiem parku, rozniecać ognia, wspinać się na wysokie drzewa. 
Wątpliwości rozstrzygał Grześ. W jego napomnieniach czuło się dyskretny palec 
pana Augustyna. Co nie znaczy, że pan kierownik powierzył Grzesiowi misję. Wcale 
nie. Rozmawiał z nim tak samo rzadko, jak z każdym z nas.
Nazajutrz po nocnej wyprawie guzdrałem się przy sprzątaniu i w jadalni. Dyżurny 
wyznaczył mnie poza kolejnością do zmywania naczyń. Na zbiórkę wyruszyłem więc 
jako ostatni.
Mimo wczesnej pory trawa była sucha. Zapowiadał się upał. A już przez dwa 
tygodnie słońce prażyło od świtów do zmierzchów.
U żywopłotu z głogów aleja skręca w prawo ku bramie parku. Brama z żeliwnych 
prętów mierzy ze cztery metry, a otwiera się ze zgrzytaniem kółek po szynach. 
Obok niej stoi pusty, zżerany przez grzyb budyneczek. Na lewo ścieżka pod dębami 
zbiega do jeziorka. Te dęby są najstarsze w parku. Józef mówi, że sadzono je 
trzy wieki temu. Aby objąć pień, ujmujemy się za ręce we czterech. One też 
najbardziej u-cierpiały podczas wojny. Są okropnie połupane, na wiosnę świecą 
żółcią miazgi. Nie wyglądają jednak żałośnie. Przypominają raczej srogich 
staruchów, gniewnie wymachujących kikutami.
Dróżką zszedłem nad staw. Jest tak duży, że ledwie w dziesięć minut daje się 
obiec dookoła. Jego lustro ma kształt skrzypiec. Wiosną bieleje od kielichów 
lilii wodnych, zaś jesienią rudzieje dębowymi liśćmi. Mielizny zarastają z wolna 
trzciną. Woda pośrodku jest jednak dość głęboka, a dno zdradliwie muliste.
18
W jarze za stawem ciurka obrośnięty leszczyną strumyk. Podczas roztopów zmienia 
się on w rwącą rzekę, wylewa i zatapia łąki. Dalej, za pokiereszowaną siatką 
ciągną się pastwiska, gdzie Kuba i jego drużyna pasają bydło.
Letni obóz założyliśmy nad rzeczułką. Budowaliśmy go w kwietniu, gdy las żółcił 
się od pierwiosnków i bielał zawilcami. Do szałasu wchodziło się po zwodzonej 
kładce, a potem dziurą na czworakach.
Gucio, który czasami nam towarzyszył, uniósł pysk z Grzesiowej stopy, powitał 
mnie ogonem.
—  No, to zaczynajmy. Najpierw Szary — rzekł Grześ.
Zwyczaj był taki, że każdy oznajmiał, w co chciałby się bawić, po czym 
głosowaliśmy. Grześ nie narzucał swoich projektów.
Szary rozprostował nogi, ile zdołał, potrząsnął ko-nopiastą czupryną.
—  Dawno już nie bawiliśmy się w powstańców.
Dało się to przewidzieć, jeśli kto zna Szarego. Prawdziwy z niego partyzant. 
Pasjami czytuje książki o wojnach, zwłaszcza o ostatniej. Jego starszy brat 
poległ w powstaniu. Szary pokazywał mi jego zdjęcie. Byli bardzo do siebie 
podobni. Szary gimnastykuje się, świetnie gra w piłkę i należy do harcerstwa.
Tu odezwał się z kąta Cygan:
—  W taki upał? Ani myślę. A Mułła:
—  Jak nie wojna, to policjanci i złodzieje, kupcy i rabusie. Ja też mam dość.
Z przykrości, że niechcący poparł Cygana, poczerwieniał pod opalenizną. Mają ze 
sobą na pieńku, odkąd Cygan wykradł spod poduszki i hałaśliwie obnosił zeszyt 
Mułły z rysunkami. Kto żyw obejrzał te malowidła, bo Mułła ołówkiem i kredkami 
uwiecznił wszystkich  znajomych.  Na  domiar  przyodział  nas  w
19
dziwaczne kostiumy. Cygan nosił łatane portki, stary kaftan, ale krawat i 
melonik pod papuzim piórem. Szarego ubrał w mundur, huzarskie czako i uzbroił w 
parabellum. Mnie w słomkowy kapelusz, żółtą pelerynę, szarawary i sandały. Ni 
rusz nie mogłem dociec, czemu właśnie tak. Wyglądałem niczym jakiś chiński 
mandaryn. Mułła jest kędzierzawy, ma duże brązowe oczy, lubi przeglądać się w 
lusterku i często się rumieni.
—  A w co byś wolał? — zapytał go Grześ.
—  Urządźmy pocztę — odrzekł Mułła tonem, jakby z góry przesądzał, że go 
wyśmiejemy. — Wysyłalibyśmy listy.
—  Do kogo?
—  Do kogo bądź.
—  Papierówki w sadach już dojrzały, a chłopi w po-- lu — wtrącił Cygan.
—  Idź, gospodynie cię poczęstują — zamruczał Baca.
—  Prosić? Ani mi się śni.
—  To nie pójdziesz.
—  Nie?
—  Przestań — upomniał Grześ Cygana.
Baca złożył na kolanach duże pięści i popatrzył na strop szałasu.
—  Jak tylko popada, będzie przeciekać. Trzeba położyć nowy dach. Można też 
umocnić urwisko.
Harował przy budowie sumienniej niż który z nas i stałe coś poprawiał. Lubi się 
krzątać. Praca go nie męczy. W górach, skąd pochodzi, zostałby pewno drwalem 
albo cieślą. Warto popatrzeć, jak wywija toporkiem. Baca jest bardzo silny. 
Pomimo to nigdy się nie bije. Gdy go w szkole napastują, tylko się opędza. Ma 
sterczące włosy popielatego koloru, a oczy niebieskie.
Wszyscy prócz Żulika zgłosili już projekty. Żulik jest najmłodszy, więc 
wypowiada się na ostatku.
20
—  A ty co wymyśliłeś, Globus? — zwrócił się Grześ do mnie.
I otóż wstyd się przyznać. Niczego nie wymyśliłem. Niczego, co brzmiałoby 
dorzecznie.
Było tak: zbudzili mnie chichotami skoro świt, cały ranek łaziłem markotny, z 
głową pełną trocin. Nie umiałbym powiedzieć, ani co mi doskwiera, ani czego bym 
sobie życzył. Jak tuman. Przy garnkach też mi się nie wykluł żaden pomysł. A w 
szałasie, zamiast myśleć, gapiłem się ukradkiem na Grzesiową czuprynę. Nie 
przypominała metalu z pełgającymi płomykami. Była zwyczajnie ruda.
Toteż odrzekłem szczerze:
—  Nic.
Grześ popatrzył podejrzliwie i chwilkę czekał.
—  Nie wiesz, w co chciałbyś się bawić?
—  Nie... To znaczy, pływałbym w jakiejś rzece, a potem aż do obiadu 
wylegiwałbym się na czystym, żół-ciutkim piasku.
Wyraziłem to życzenie w pełni świadom, że plotę głupstwa. W okolicy nie ma rzeki 
ani plaży. Kąpiel w jeziorku jest zabroniona, a woda w strumyku ledwo się sączy. 
Niczego jednak poza tym nie pragnąłem, naprawdę.
Nieco zdziwiłem się, że nikt się nie zaśmiał. Mułła tęsknie wywróciła oczyma, 
Cygan westchnął, a Grześ kiwnął głową, jakby i on nie tylko zaznał tej fanaberii, 
lecz i wielekroć ją rozważał. Skądinąd nie powinno to dziwić. Od dawna 
marzyliśmy o kąpielisku, tyle że właśnie tak, jak o ziszczeniu utopii.
Grześ podumał, po czym spytał:
-— I co wy na to?
Zwykle dawało się poznać, kiedy żartuje. Tym razem zbił nas z pantykału. Miny 
mieliśmy takie sobie; Wreszcie Szary mruknął:
—? Wolno pomarzyć.
21
—  Za wsią jest staw.                                           >*
—  Jaki staw, sadzawka dla kaczek.
I entuzjazm osiadł na mieliźnie. Wtedy Grześ "poklepał Gucia po uchu, wstał i 
zarządził:
—  Zobaczymy, co da się zrobić, chodźcie.
Nie oświecił nas słówkiem, dokąd prowadzi, mimo to ciążyliśmy za nim urzeczeni. 
Nikt o nic w spiesznym marszu gęsiego nie pytał. Od poletka ogromnych łopianów 
aż po skraj parku wiodło nas radosne wyczekiwanie. Na co?
Dopiero gdy dziurą w żywopłocie wydostaliśmy się z narożnika parku, a Grześ dał 
znak, że jesteśmy u celu, dopadło nas rozczarowanie i wstyd za łatwowierność. 
Staliśmy na stromej skarpie, gdzie żywopłot wrasta w gęstwinę, głogi i łozy 
wyznaczają rubież naszych włości, a strumień zakręca i wymyka się z objęć jaru. 
Droga opodal wskazuje bród. W południe i wieczorami chłopaki od Kuby przypędzają 
tu krowy do wodopoju.
Widok był smętny, pomiędzy łachami piasku i sterczącymi kamieniami ciurkały w 
zakrętasach leniwe strużki. Gapiliśmy się na ten chudy strumyk i unikaliśmy 
wzroku Grzesia.
—  To nic, i tak woda tu za zimna — odezwał się Mułła.
—  Długo płynęła pod gałęziami.
Wówczas Grześ przychylił sobie witkę, osunął się po ścianie jaru, zmierzył 
krokami koryto.
—  Wądół ma pięć metrów, a jest długi, no, na dwadzieścia. Wyobraźcie sobie 
tutaj głębinę. Basen ze skocznią.
Jeśli żartował, był to bolesny żart.
—  Nie rozumiecie? —? zdziwił się. Nakreślił ramieniem łuk między brzegami. — 
Trzeba spiętrzyć wodę tamą. Zbudować zaporę. Z kamieni i faszyny. Popatrzcie, 
ile tu budulca. Uporamy się z robotą w dwa dni. No?...
22
Już w jego zamaszystym geście ujrzałem szmat toni w słońcu modrej, pod listowiem 
zielonej. Nurkowałem w niej. Była chłodna i czysta. Biegałem bosy ku łasze 
złocistego piasku niżej tamy, rosząc trawę tęczowymi kropelkami. Ślepi, 
przejrzeliśmy.
Ktoś się radośnie śmiał, Szary skakał ze skarpy, Mułła klaskał. Puściliśmy się z 
entuzjazmu w tany.
4
Około południa zabrakło wielkich kamieni w dostępnej części koryta. Wyważaliśmy 
więc płyty z dna łomem wypożyczonym z drewutni. Odtąd oporowy mur rósł wolniej. 
Mimo to sięgał Szaremu do ramion, gdy udawaliśmy się na kolację.
Nazajutrz Grześ rozdzielił zajęcia. On i Baca nadal znosili budulec. Zulik 
osadzał kamienie w murze. Cygan siekierką wybłaganą od Józefa ścinał paliki i 
gałęzie. Szary wbijał te słupki w dno, a Mułła i ja oplataliśmy je faszyną.
Długo przed obiadem wał był już wysoki na chłopa. Nie spieszyliśmy się tak jak 
pierwszego dnia, za to pracowaliśmy rzetelniej. Jednak chociaż między głazy 
kładliśmy darń i sypali żwir, woda wciąż kędyś, przeciekała.
Deliberowaliśmy z Mułłą, czym by tu jeszcze uszczelniać, gdy Cygan zrzucił z 
pleców kolejne naręcze wierzbiny. Obejrzał plecionkę, skrobnął się w ciemię,, 
zawrócił i zginął w zagajniku. Nie zjawiał się dłuższy czas. Szary psioczył, bo 
skończył się zapas słupków,, a Cygan wziął ze sobą siekierkę. Byliśmy 
przeświadczeni, że siadł w krzakach i zdrzemnął się. Jednak: wrócił. Usmolony, 
dźwigał pół rolki papy. Zrazu twierdził, że ją dostał od Józefa w podarunku. Do 
końca zaś
23
utrzymywał, że ta rolka nikomu nie jest potrzebna. Kilka metrów papy 
umocowaliśmy między faszyną a wałem.
Pomysł Cygana okazał się chytry. Strumyk niżej zapory natychmiast zwątlał, a 
jeziorko poczęło się w oczach pogłębiać. Wszyscy skakali uradowani, tylko Baca 
się frasował. Już przedtem, gdy wyruszali z Grzesiem po budulec, przystawał u 
niegdysiejszego brodu i z powagą poglądał na nurt. Teraz kucał nad wąziutką 
strużką, czerpał dłonią wodę i polewał sobie czuprynę.
—  A co będzie z wodopojem? — zapytał.
Nikt z nas wcześniej o tym nie pomyślał. Rzeczywiście, resztkami, co się jeszcze 
sączyły, można by napoić mysz. Brzeg zaś powyżej tamy był urwisty.
—  Już południe. Tylko patrzeć, jak przypędzą bydło — zatroskał się Mułła.
—  Boicie się Kuby? — prychnął Cygan. Na to Baca:
—  Krowy muszą mieć wodę.
—  Mamy w nosie ich krowy.
—  Ale mleko byś pił.
—  Zaraz — powiedział Grześ — tak nie można. Musimy upuścić wodę teraz i do 
wieczornego pojenia. Wieczorem ją zamkniemy, nocą basen wypełni się i jutro będą 
mieli swój strumyk z powrotem.
—  A to jak? — powątpiewał Baca.
—  Przeleje się wierzchem.
—  Może za mało.
—  Tyle, ile płynęło do dziś.
—  Skąd wiesz?
—  Przecież nikt tej wody nie wypije — rzekł Szary.
—  No, tak — przyznał Baca po namyśle.
Uchylił skraj papy, wygrzebał kanał i lustro stawku poczęło opadać. Gdybyśmy 
nieco się z tym wstrzy-
24
mali, bydło miałoby wodopój jak nigdy. Niestety,, zapas zdążył wyciec, nim stado 
nadeszło.
Na tej właśnie czynności zdybał nas wychowawca. Nie wiadomo, czy i jak długo 
obserwował dolinkę z ukrycia. Dojrzeliśmy dopiero jego chudy cień w poprzek 
koryta. Kulawy stał wyżej i tyłem do słońca, tak że nic nie dało się zeń 
wyczytać bez porażenia oczu. Trącał kijaszkiem cholewkę ortopedycznego buta. 
Oczekiwaliśmy, że nas zbeszta. Ale nie. Obejrzał dzieło, cmoknął ni to z 
uznaniem, ni ostrzegawczo. Odkuśty-kał trzy kroki — i znikł.
Znów wzięliśmy się do roboty. Ani się kto obejrzał, gdy nadeszła pora pojenia i 
od łąk dobiegło porykiwanie. Żulik zakrzyknął:
-  Idą!
I pobiegł wdrapać się na brzeg. Szary przestał tłuc kamieniem w główkę palika. 
Baca złożył dźwigany ciężar i otarł pot, a Grześ polecił spokojnie Cyganowi:
—  Po obiedzie zabierzesz Żulika, będzie donosił gałęzie.
Krowy jęły schodzić drogą do brodu, na górce pojawili się Kocur i Szypułka. 
Machali rękami, pohukiwali do towarzyszy. Byli z nimi, okazało się, Kuba i Fuks. 
Przystanęli po drugiej stronie drogi, Szypułka coś Kubie tłumaczył, wskazywał 
tamę. Zeszli czterej, Kuba na czele. Mieli miny, jakby nikogo nie było w zasięgu 
ich wzroku. Przypatrywali się krowom, które wylizywały wodę z piaskowych korytek.
Kuba pogmerał piętą w piachu, podjął kamyk, cisnął go w zarośla. Wetknął dłonie 
do kieszeni portek, które sięgały mu kolan i przypominały rury od piecyka. Dał 
znak, by się nie ruszali, a sam postąpił ku nam wolniutko.
Wypadało, by burknął bodaj „czołem" albo „cześć". On  jednak,  zamiast  
przywitać  się,  strzyknął,  roztarł
25
ślinę dużym palcem nogi i przyglądał się budowli. Grześ postąpił parę kroków 
naprzeciw Kubie. Wszyscy tak staliśmy dość długo.
Kuba jest odrobinę niższy od Grzesia, za to krzepki, grubiej ciosany. Z twarzy 
bardzo są odmienni, Grześ ma szczupłą, wyższe czoło, Kuba szeroką z zadartym 
nosem, nie czesaną strzechę, odstające uszy, oczy bystre, szare. Gdy tak trwali 
naprzeciwko siebie, próżno by zgadywać, kto byłby górą w bójce.
Kuba wysunął podbródek i spytał niezbyt przyjaźnie.
—  Co to jest?
—  Tama.
—  Widzę. Ale po co?
—  Nie podoba ci się?
—  Nie.
—  Dlaczego?
—  Zagradza wodę.
—  Jest przepust.
—  Za mało nim cieknie.
—  Bo dawno nie było deszczu i srumyk wysycha.
—  Strugasz głupka? Poza tym jest brudna.
—  Krowy też mącą, jak piją.
—• Powiesz, że ten przepust będzie stale otwarty, co?
—  Do wieczora. Jutro będzie płynąć górą tyle, ile przedtem.
—  Nie musimy się im tłumaczyć — warknął Szary.
—  Myślisz, że jak jesteś stamtąd — Kuba wysunął palec ku zamkowi — to wszystko 
ci wolno? To nasz teren.
—  Kupiliście rzeczkę? — zadrwił Cygan. Kocur i tamci dwaj przybliżyli się.
—  Rozbierzecie tamę — rozkazał Kuba.
—  Aha, już — odrzekł Grześ.
—  Jak nie, to wam pomożemy.
—  Grozisz? Spróbujcie tknąć.
26
—  To co?
—  Pożałujecie.
Kocur pomachał nam pięścią. Gucio, który warował tuż za Grzesiem, zerwał się i 
zaszczekał.
—  Zabierz psa! — wrzasnął Kocur.
—  Masz wojaka, Gucia się przeląkł — zakpił Szary-
—  Ma być rozebrana do jutra — powtórzył Kuba stanowczo.
—  Na twój rozkaz?
—  Chcesz się bić?
Grześ postąpił o krok, skrzyżował ręce.
—  Tama pozostanie tutaj. A teraz się stąd zabierajcie.
—  No, czego sterczycie, wynocha! — zawtórował mu Cygan.
Kuba drwiąco się uśmiechnął. ?
—  Jesteśmy tylko we czterech, toście odważni. — Świdrował piętą w glinie, 
obrócił się powoli ku swoim. — Zawróćcie bydło — kazał im niegłośno.
Krowy lazły w kartoflisko, Szypułka i Fuks puścili się pędem za nimi.
—  Do jutra!
Nikt nie skwitował ani słówkiem tej groźby.
Spoglądaliśmy za nimi jeszcze przez chwilkę, gdy już przesłonił ich pagórek. 
Wreszcie Grześ zarządził:
—- No,-myć się. Pora na obiad.
Gdy dzwonili na dziedzińcu, maszerowaUśmy polanką czyści, w koszulkach, gęsiego. 
Pośrodku skwerku napotkaliśmy malucha, który beczał, bo pani zabroniła mu siąść 
do stołu, póki nie odnajdzie zgubionej łopatki. Zmieniliśmy szyk w tyralierę i 
po minutce Grześ wręczył maluchowi ten cholerny szpadelek.
—  Jak ci na imię? — zagadnął. —? Michaś.
Warto było ujrzeć minę tego smarkacza, doprawdy.
27
Przez resztę dnia pracowaliśmy zapamiętale. Nim słońce zdążyło schować się w 
lesie, zapora była prawie gotowa. Wiecha nie stanęła nad nią tylko dlatego, że 
mogły wyjść na jaw usterki, gdy basen się napełni. Śluza pozostała otwarta. 
Obyło się też bez pląsów, gdyż brakło nam sił. Pokładliśmy się pokotem, by 
odsapnąć. Zaraz też ozwały się stłuczone kostki, naciągnięte ścięgna, bolesne 
opalenizny.
Byliśmy dumni ze swego dzieła. Odbiegało co prawda od wizji, jaką Grześ nam 
objawił. Wał piętrzył się niezbyt foremnie, płotek był trochę za niski. Liczyła 
się jednak funkcja, tę zaś mocna zapora obiecywała pełnić bez zarzutu.
Do obiadu nikt ani napomknął o intruzach. Gdy jednak odpoczęliśmy i Grześ zwołał 
naradę, rozumiało się, o czym będzie mowa. Rozsiedliśmy się na skarpie. Głosom 
ptaków za naszymi plecami wtórował miły uszom plusk strumyka u przepustu.
Szary i Baca zgłosili się do zatkania śluzy. Mieli to uczynić po wieczornym 
pojeniu. W wakacje Kulawy zarządza apele przed zmrokiem. Potem nie wolno wałęsać 
się po parku, bramę się zamyka. Ochotnicy postanowili wymknąć się okienkiem z 
umywalni.
O tamę byliśmy póki co spokojni. Tego wieczoru nic jej jeszcze nie groziło.
Tu Baca wyraził naszą wspólną troskę:
—  Myślisz, że Kuba spełni jutro pogróżkę?
—  Tak. Chyba tak — odrzekł Grześ.
—  I co wtedy?
No, właśnie. Nie wiedzieliśmy.
Różnie proponowali. Szary nalegał, by wystawić posterunki. Wału nie rozbiją w 
kwadrans, zdążylibyśmy z odsieczą. Na to Mułła:
—  Nas jest kilku, a Kuba skrzyknie z tuzin chłopaków. Zwerbujmy posiłki.
—  Damy im radę — zapewnił buńczucznie Żulik.
28
Zulik natychmiast obraża się, jeśli mu wypomnieć, ?? jest najmłodszy w drużynie, 
zaś Mułła zbyt już delikatnie wyraził się „kilku", by nie rzec „sześciu i pół". 
Skądinąd Zulik, chociaż mały, jest czupurny, niech ręka boska.
Według Cygana najmądrzej byłoby urządzić zasadzkę i stłuc Kubę, zanim co 
przedsięweźmie.
__ Jeśli bez bitki ani rusz, to trudno — wtrąciłem się- — Lepiej jednak unikajmy 
jej. Jak pan Augustyn się dowie, żegnajcie wakacje.
Przycichli. Oczywista, guzów nie dałoby się ukryć. Tu też nasza dyskusja utknęła. 
By ulżyć sobie w strapieniu, jęliśmy wieszać psy na kolegach zza rzeczki.
—- Oberwańcy.
—  W szkole, to błagają, żeby im podpowiadać.
—  Brudasy!
—  Jak starzy pędzą bimber, to podkradają i piją. Musiałem pobiec w zarośla 
wytrzepać spodenki, bo
usiadłem, okazało się, tuż przy mrowisku. Gdy wróciłem, Grześ stał obok swego 
pieńka, łokieć oparł na dłoni i w zastanowieniu ciągał się za koniuszek ucha.
—  Od złości nas nie przybędzie. Globus ma rację, pan Augustyn by nam nie 
darował. Do końca wakacji zabroniłby nam się bawić. Ustąpić Kubie też nie możemy. 
Myślę... — obrócił się ku ciemniejącym zaroślom — musimy czekać. Nic więcej.
—  Na co? Aż zburzą tamę?
—  Tak.
Gapiliśmy się na Grzesia.
—  Odbudujemy ją — powiedział.
—  A jak i tę zniszczą?
—  Postawimy nową.
—  Mamy tak harować bez końca?
—  Kuba się opamięta.
—  Cierpliwość ma granice — burknął Szary. A Cygan:
29
Jak długo tak można? Grześ spojrzał na Bacę, obydwaj byli w rozterce.
—  Jeśli do trzech razy nie ustąpią, będziemy się bić. Nie wcześniej. Zgadzacie 
się?
Znów nas urzekł, bo choć markotni, to przecież odpowiedzieliśmy chórem:
—  Zgadzamy!
5
Z chłopakami Kuby uczęszczamy razem do szkoły we wsi oddalonej o trzy kilometry 
od zamku. Wieś jest rozległa, z kościołem, plebanią na wzgórku, z gromadzką 
świetlicą i sklepami. Zagrody rozsiadły się przestronnie na pagórkach pod lasem 
i za torem kolei. Zimą, gdy trzeba trzymać się szosy, mamy o jakiś kilometr 
bliżej niż chłopcy z wioski Kuby. Natomiast po roztopach i przed jesienną pluchą 
oni chadzają na skróty i wtedy odległości są równe.
Nasza szkoła jest duża, niektóre klasy mają po dwa oddziały. Musi pomieścić dużo 
dzieci, bo drugiej w bliskości nie ma. Większość chłopców i dziewczyn dochodzi z 
okolicy. W ich gromadzie my z Domu Dziecka nawet się za bardzo nie wyróżniamy. 
Tyle że nosimy jednakowe, hurtem kupowane ubranka.
W tych samych oddziałach co my uczą się nasi sąsiedzi zza rzeczki. Mułła i ja 
dzielimy izbę z Fuksem i jeszcze dwoma. Widujemy się więc na zajęciach, w 
przerwach, a także na gościńcu. Wiele razy grywaliśmy przeciwko sobie w 
siatkówkę i dwa ognie. Zawsze jednak siadamy w ławkach oddzielnie. Nigdy nie 
było między nami przyjaźni. Natomiast sprzeczki i bójki zdarzały się. Oni 
wyzywali nas od przybłędów, my ich od gnojków i gorzej.
Wśród nich, tak jak między nami, trafiają się pojętni i mniej zdolni, są też 
obiboki i wagarowicze. Mają swoje ulubione przedmioty. Szypułka celuje w 
biologii, a Fuks w polskim. Jednak my częściej dostajemy piątki. Nie to, byśmy 
byli zdolniejsi. Po prostu mamy więcej czasu na naukę, na czytanie książek. 
Chłopcy z wioski muszą pracować w gospodarstwie, przy koniach i w polu. Nasi 
wychowawcy pilnują, byśmy odrabiali lekcje. Ich rodzice łoją im skórę za złe 
stopnie i oto cała zachęta.
Co nieco wiedzieliśmy o naszych sąsiadach. Wymieniają między sobą haczyki do 
wędek, znaczki. Wykłócają się o rasy królików i gołębi. Umieją wykurzyć lisa z 
jamy. Znają się na grzybach. Przy pasieniu grywają w palanta albo kopią 
szmacianą piłkę. Wiosną puszczają latawce, a jesienią rozniecają ogień w 
podziurawionych puszkach po konserwach.
Ażeby jednak kogoś dobrze poznać, nie dość spędzać z nim parę godzin dziennie. 
Trzeba spotykać się w domu, przy robocie i wszędzie. A my nie odwiedzaliśmy się 
wzajemnie.
Z Fuksem miałem na pieńku od dawna. Do tej szkoły zacząłem uczęszczać od połowy 
trzeciej klasy. Tegoż dnia na dużej przerwie chłopcy obrzucali się śnieżkami. 
Wyszedłem na podwórko popatrzeć i zaraz oberwałem bułą, aż mi czapka spadła. 
Podbiegł do mnie Fuks.
— Ale masz ten głobus! — wrzasnął. I wcisnął mi czapkę aż po sam nos.
Od następnego roku pisywałem ładniejsze wypracowania niż on. W rachunkach byłem 
od początku mocny. Fuks okrzyknął mnie kujonem, co się rozumiało, że gdyby on 
ślęczał nad podręcznikami, to ho, ho. Może i byłby wówczas górą, nie wiem. To 
prawda, jestem pilny. Dużo jednak więcej czasu spędzam w bibliotece niż przy 
odrabianiu lekcji.
31
On i jego kompani lubią, gdy uważa się ich za szczęściarzy. Raz pani 
zapowiedziała, że po zimowych świętach urządzi klasówkę. Jesienią z powodu 
wykop-ków i grypy uczyliśmy się w kratkę, mało kto był pytany, bo materiał w 
piątej jest obszerny. Kułem wówczas, pamiętam, solidnie. Robiłem wypisy z 
obowiązkowych lektur i wertowałem tuzin innych. Natomiast Fuks głosił chełpliwie, 
że w ferie nie weźmie książki do ręki, a potem zastanowi się, czy warto. I chyba 
nie uczył się nic a nic. Łaził po okolicy z szopką, przebrany za turonia.
Pisało mi się nieźle, oddałem zeszyt przed dzwonkiem. Fuks gapił się" w pulpit i 
dłubał piórem w zębie. Głupio mi wyznać, ale tak, zaznałem brzydkiej uciechy.
Po tygodniu pani przyniosła klasówki. Bardzo dobre ułożyła jak zwykle na 
wierzchu. Pierwszego wywołała Fuksa. Dumny odczytywał swoje wypracowanie spod 
tablicy. Dwa razy zająknął się przy trudnych wyrazach. Nie, to nie żart, 
naprawdę świetnie się spisał. Pani uhonorowała go trochę dla zachęty, ale piątkę 
otrzymał zasłużenie.
Odszczekałem przy świadkach swoje złe wróżby sprzed ferii. Anim wówczas 
podejrzewał, że wypożyczył i ukrył pod ławką zeszyty wzorowych uczniów z pięciu 
ostatnich lat. Tak właśnie było: postawił na to, że pomysłowość pani w układaniu 
tematów musi się wreszcie wyczerpać. I wygrał.
Gdy pogłoska o tym jego wyczynie rozeszła się, zaczepiłem go na podwórku:— To 
tak? Takiś mądry?
Wsparł się pod boki: — A co?
—  Z głowy nie skleciłbyś trzech zdań.
—  Mam piątkę czy nie?
Poczerwieniałem z oburzenia: — Fuksem, ty szachra-ju! Skoczył do mnie i 
wzięliśmy się za czuby. Woźny
32
nas rozdzielił. Za karę zostaliśmy po lekcjach. Nie odzywaliśmy się do siebie 
przez dwa tygodnie.
Grześ i Kuba też mieli coś między sobą do porachowania. Co, tego nie wiem 
dokładnie. Uczyli się o klasę wyżej, tamtej wiosny kończyli siódmą, ostatnią. 
Nie zwierzali mi się. Jedno pewne, nie Zośka była winna, że się waśnili, ani 
stopnie w dzienniku.
Stądinąd Zośka, choć córka nauczycielki, jest głupia jak wszystkie dziewczyny. 
Raz Kuba skradł jej maskotkę, gołąbka z fajansu. Droczył się, że nie odda. 
Przekomarzali się na dużej pauzie w korytarzu. Kuba trącił ją, gdy do niego 
doskakiwała. Uderzyła w bek i pobiegła ni stąd, ni zowąd do Grzesia prosić o 
pomoc. I to tak, żeby Kuba był świadkiem tego jej proszenia. Zośka jest 
najładniejsza nie tylko w ich klasie, lecz i w całej szkole.
Grześ zrazu śmiał się, powiedział: „Nie becz, on ci odda". Potem zmiękł, jakby 
się w czymś zaplątał, i. do Kuby: „Oddaj, nie wygłupiaj się". Każdy by przysiągł, 
że Kuba na dobre się zaweźmie. A nie. Cisnął Zośce maskotkę, porwał teczkę z 
klasy, wyskoczył na dwór i nie pokazał się już tego dnia w szkole.
Było to w kwietniu, a zdaje się, że potem Kuba pierwszy raz przemówił do Grzesia 
właśnie koło brodu przy tamie.
Mało to jednak wyjaśnia. Więcej mówi o niezgodzie między nimi, że tylko parę 
miesięcy uczyli się w tym samym oddziale. Podobno atmosfera stała się tam raptem 
nieznośna. To dziwne, bo żaden nie jest prędki do awantury. Po wywiadówce 
opiekun przeniósł Grzesia do równoległej klasy. Zetknęli się znowu dopiero przy 
końcu nauki, bo siódma miała tylko jeden oddział.
Grześ zaręczył nam, że opłaci się odbudować raz i drugi tamę. Ze Kuba rychło się 
opamięta. Widać go znał.
We trzech guzdrali się przy myciu. Cichł gwar w
3 — Dom sierot
33
sieniach,  krzątanina.  Szczęknął rygiel   ?^???,    Józef szurał trzewikami po 
płytach dziedzińca^   pokasływał na schodach. Z korytarza wróciłem do ur^TWaini. 
Grześ był już sam, klęczał na parapecie,
—  Spokój?
Kiwnąłem głową, choć po ciemku i^e mjało to sensu.
—  Cisza.
—  Podaj mi sznur, jest za zlewem.
Okno jest dość wysoko, trudno się nań odrapać bez pomocy z wewnątr-2.
Przycupnąłem na krawędzi żeliwnej r^^y do odprowadzania mydlin. Niewygodna 
pozycja rozpraszała senność.
—  Chce ci się spać? To idź.
Krople pluskały monotonnie. Nie chciał- ^j się ruszyć, by domknąć kran.
—  Może Kuba się rozmyśli.
—  Powiedzieliby, ze Się zląkł.
—  Bić się będzie jeszcze głupiej.
—  Szary i Cyga^ niepotrzebnie ich rozc^ż^li.
Trapiliśmy się tym samym. Mniejsza o guzy, a nawet karę, ale co o nas pomyśli 
pan Au^-tyń. Nasi przeciwnicy byli szczęśliwsi. Każdy mógj zełgać, że upadł i 
potłukł si^. Siedmiu poturbowanym trudniej o wykręt. No i stokroć wolałbym cięgi 
od oica ?? przy-ganę od wychowawcy.
—  Jak ty byś postąpił, będąc Kubą? —, sT>vtał raptem.                                                                  
"
—  Wysłuchałby:*! nas i przyznał rację.
—  Jesteś dziecinny.
—  Skoro tak, to czy me iepiej było ur^ą(j=ić basen gdzie indziej? — w-
ymruczałem.
Spieszną odpowiedzią zdradził, że już \Q -^cześniej rozważył.
34
—  W parku nie ma słońca, niżej brodu koryto jest płytkie.
—  To prawda.
—  Myślisz, że obrałem bród specjalnie po to, aby rozzłościć Kubę? — Czułem, że 
się uśmiecha, ale nie widziałem, jaki to był uśmiech.
—  Nie. Wcale nie.
—  Wiadomo było, że ich tam spotkamy.
—  No, tak.
—  I że pozazdroszczą nam kąpieliska. Ale nie szukaliśmy zwady.
6
Dziwne, jak dzień wielkiej radości zmalał, zamglił się po czasie.
Pamiętam staw, cały w świetlistych strugach, ścieżkę brzegiem, wygrzaną już o 
poranku. Naszą niecierpliwość. Kołysanie się trącanych w pędzie łopianów na 
wysokich łodygach. Wyprzedzanie. Draśnięcia głogów. Szary dobiegł pierwszy.
Staliśmy zdyszani. Grudka gliny stoczyła się, cicho chlupnęła. Dwa jelce łysnęły 
bielą brzuchów, śmignęły przeźroczystą zielonością w podcienie dzikiego bzu. 
Zakołysała się chmurka. Drgnęły patyki, liście, porzucona wiązka witek, nasze 
ślady odciśnięte na dnie.
Cygan położył się, dosięgną! dłonią zwierciadła.
— Jak grzana!
Wyśniliśmy jeziorko i oto rozpościerało się u naszych stóp. Po gospodarsku 
chodziło się wokół tamy, dotykało mokrych kamieni. Od znajomości do zażyłości. 
Szary polazł gęstwiną przekonać się, jak jest za zakrętem. Omal się tam nie 
skąpał w koszuli. Cygan
35
pierwszy dał nurka. I Grześ. Skoczyłem wprost z brzegu za nimi. Woda rozkosznie 
chłodziła. Pod tamą sięgała nosów. Gruntowaliśmy. Wrzeszczeli, ochlapywali się. 
Zachęcali do kąpieli Gucia, zrazu opierał się, ale wrzucony pływał świetnie. Z 
basenu wdrapał się na wał, otrząsnął kudły, stamtąd się nam odszczekiwał.
Cudownie było biec suchą trawą. Leżeć na płaskich kamykach u brodu. Na 
spłachetku żółtego piasku. W słodkim nieróbstwie. Ktoś leniwie poddał myśl, by 
zbudować skocznię. Baca przyrzekł wyciosać w skarpie schodki. Rozumiało się, 
wyciosać jutro, pojutrze. Jakby upalne dni miały trwać całe wakacje.
O chłopakach zapomnieliśmy. W głowach przestawało się mieścić, że spełniliby 
swoją pogróżkę. Przecież to słońce, a nie zapora, było winne, że mieli mizerny 
wodopój. Grześ zarządzał powroty, nim ozwało się porykiwanie bydła.
Tak ten dzień, piątek minął, jak gdyby był krótszy niż inne.
Nazajutrz zbudziłem się z dziwnie ściśniętym sercem. W jadalni Cygan stłukł 
kubek, Żulik oblał się mlekiem, a Baca krztusił się, tak spiesznie łykał kęsy. 
Złe przeczucia targały nami, gdy kolejno, ile sił w piętach, dopadaliśmy jazu. 
Wieczorem ustawiliśmy na nim wiechę z brzozowych gałązek. Już z dala jej brak 
zwiastował nieszczęście.
Widok w jarze przedstawił się nam okrutny. W zaporze ziała ogromna wyrwa. 
Kamienie wydarte z grzbietu wału schły żałośnie. Koryto aż do brodu zaśmiecały 
płaty darni, wiechcie faszyny. Po rzędach słupków pozostały dziury wypełnione 
wodą. Strzępy papy leżały aż na tamtym brzegu w trawie. Jakby tajfun nawiedził 
rzeczkę. Ocalała tylko niewielka część zapory. Widać nie mieli sił, by rozbić 
całą.
Ktoś jęknął, ktoś siadł, długo nikt się nie odezwał. Taka rosła w nas wściekłość,  
że gdyby nie Grześ,
36
ruszylibyśmy z gołymi pięściami na pastwiska, do wsi. Szary i Cygan byli bliscy 
buntu.
— Nikt nie pójdzie. Pamiętacie, obiecaliście!
Dzięki Grzesiowi włożyliśmy całą naszą zawziętość w pracę. Szła nam sprawnie jak 
nigdy. Była teraz łatwiejsza, budulca nie znosiło się z daleka. Nowa tama 
stanęła w ciągu przedpołudnia. Może nie tak doskonała, jak poprzednia, ale czyż 
kto nam zaręczył, że tę oszczędzą? Sposobiliśmy się na najgorsze.
Popołudnie urozmaiciła nam zabawa w chowanego w oddalonej części parku, koło 
muru, który odgradza nasze włości od gościńca. Ten mur jest blankowany, na końcu 
ma ni to strażnicę, ni kapliczkę, krągły budyneczek bardzo przydatny w tej 
zabawie.
Następnego dnia nikt się nie spieszył, maszerowaliśmy spacerkiem. Po drodze 
Żulik wytropił w brzegu jeziorka nowe wejście do gniazda wydr. Nad jazem nie 
złorzeczyło się ani załamywało rąk. Wyglądało tam podobnie jak zeszłego ranka. 
Tajfun wrócił jednak słabszy. Kamienie rozrzucili bliżej. Środek wału rozbili, 
lecz przyczółki pozostały nie tknięte. Strumyk ciekł brodem w strużkach wcale 
nie obfitszych, niż gdy śluza była zamknięta.
Trzecia tama była gotowa, zanim słońce wyparło cień z połowy koryta. Potem 
opalaliśmy się. Żulik wrócił ze zwiadu i doniósł, że Kuba z drużyną spętali 
krowy i grają nie opodal w palanta. Nikt na tę wieść ani drgnął. Obrabialiśmy 
kozikiem Cygana leszczynowe kije na wędziska.
W niedzielę nakładało się czyste koszule, odświętne spodenki. Anna i jej 
pomocnica Małgosia pięknie je onegdaj wyprasowały. Pobożni udawali się do 
kościółka. Nikt nas ku temu nie zachęca, ale też nie karci. Grupce chętnych 
przewodzą dziewczynki. Gromadzą się
37
na dziedzińcu, pojawia się wychowawczyni i parami wyruszają do wsi.
Niechętny tym wyprawom jest tylko Kulawy. W niedziele długo śpi, & na resztę 
dnia zwykle się ulatnia. Kulawy jest na pewno ateistą. Co do pana Augustyna, 
trudniej orzec- Odwiedza kościół od wielkiego dzwonu, w pasterki ćW rezurekcje. 
Staje w nawie między dziećmi.  Ksiądz
wychodzi z zakrystii błagać go,
by zajął miejsce w ławce w prezbiterium. Proboszcz jest namolny, toteż pan 
kierownik często mu rad nie-rad ustępuje. Ale nie przepada za proboszczem.
Spośród nas Mułła i Baca bywają na" mszy. Owej jednak niedzieli poszliśmy do 
jazu siódemką, solidarnie.
Upał był niemiłosierny. Wietrzyk, który dotychczas jako tako chłodził, tego 
ranka przysnął. Ptaki odzywały się z rzadka. Liście zawczasu odwracały się 
blaszkami od słońca. Jedyna chmurka przyszpilona do błękitu rozpłynęła się, 
zanim zeszliśmy nad rzeczkę.
Naszym oczom objawiła się niespodzianka. Jaz był taki, jakim go opuściliśmy. Nie 
tknięty. Basen nocą napełnił się i chociaż lustro wody sięgało tylko połowy 
urwiska, zapraszało do kąpieli. Brzeg był pusty, łąki spokojne. Bydło świętowało 
w zagrodach.
Rozglądaliśmy się podejrzliwie.
Teren wzdłuż polnej drogi do pierwszych sadów w wiosce jest otwarty. Zarośla 
porastają kręte brzegi poniżej brodu. Na lewo, aż po zalesione wzgórze, ciągnęło 
się kartoflisko. Szary i Żulik przeprawili sie w dół rzeczułki, Cygan i ja 
dotarliśmy do wąwozu w lesie. Więcej było w tym zabawy niż pożytku, bo gdyby 
ktoś naprawdę chciał ukryć się w pobliżu, nie wytropiłby go żaden patrol. 
Napotkaliśmy tylko dziewczyny. Zbierały poziomki.
—  Rozejm — orzekł Szary.
—  Sumienie ich ruszyło.
38
Cygan był nieufny:
—  Ja bym wystawił warty.
Nasze obawy uśmierzył wesoło Grześ:
—  Nie marudźmy, nuże, kto się kąpie!
I nim ściągnąłem spodenki, już płynął parskając pod zielonym listowiem.
Nie wystawiliśmy więc straży. Jeśli się zastanowić, było to rozsądne. Warta to 
jakby zachęta do zaczepki. A nikt nie zamierzał uciekać ani kryć się.
Prawie nie wyłaziliśmy na brzeg. Woda była jeszcze cieplejsza niż w piątek. 
Rzucało się kolorowe kamyki i szukało ich z otwartymi oczyma na dnie. Ścigaliśmy 
się. W zawodach nieodmiennie wygrywał Grześ. Szary, choć tylko żabką i na boku, 
też dobrze pływa. Baca nam sędziował. On i Mułła nie byli za pan brat z głębiną. 
W górach, gdzie Baca mieszkał, są tylko wartkie potoki. Mułła zaś jest bojaźliwy 
jak dziewczyna. Obaj jednak czynili postępy. Ja pływam nieźle, tyle że z głową 
na wierzchu.
Słońce zagościło w wądole na dobre. Właśnie ćwiczyłem Grzesiowy sposób 
wydychania powietrza, gdy krzyki i śmiechy wokoło umilkły. Przegapiłem tę chwilę. 
Spod urwiska nie było widać nic szczególnego. Grześ, zanurzony po pas, z wolna 
wyczesywał strużki z czupryny. Żulik brodził doń zamaszyście. Mułła wdrapywał 
się na brzeg po stronie parku. Baca i Szary wypatrywali czegoś na skarpie nade 
mną. Dołączyłem do nich wpław.
Na przeciwległym brzegu stali Kuba i jego drużyna. W równym rzędzie. Słońce 
świeciło im w oczy. Stali i nie uśmiechali się.
Czułem łaskotanie kropelek między łopatkami. Piekł mnie bark. Widać skórka 
zaczynała mi złazić z pleców. Drugi już raz w tym miesiącu. Powtórnie 
porachowałem gości. Z wodzem było siedmiu. Tylko. Zdziwiło mnie to.
39
Kuba przybliżył się do krawędzi jaru. Szczypta grudek osypała się z pluskiem. 
Obrócił się do swoich, tak że słyszeliśmy.
—  Dalej, rozbieramy.
Sam nie ruszył się, jakby na coś czekał.
—  Możemy bić się my dwaj — powiedział niegłoś-no Grześ.
Chłopaki już zbiegali do brodu. Żulik, Cygan i Baca spieszyli odciąć im dojście.
—  Chodźcie tu, wymoczki! — wrzasnął Kocur.
—  Ty gnojku! — odkrzyknął Cygan.
Kuba strącił z urwiska kamień, splunął w ślad za nim.
—  Złodzieje!
—  Barany!
—  Podrzutki!
Gdy dobiegałem, już się w dolince kotłowało. Baca opędzał się kuksańcami dwóm 
napastnikom/Kocur zdążył wyrwać z tamy głaz. Dopadł go Szary, złapał w pół. 
Widziałem, jak Mułła potyka się na nodze Szy-pułki, pada. Szybko się podniósł. 
Natarłem w bieguna Fuksa. Tuż przed zwarciem nachylił się, nadstawił grzbiet. 
Machnąłem kozła. Siadł na -mnie okrakiem, wciskał mi głowę do piachu. Nogi 
miałem wolne, walnąłem go kolanem w plecy. Potoczył się po żwirowisku.
Zdołałem się rozejrzeć. Baca wlókł dwu swoich. do bajorka, ściskał im grdyki 
ramionami jak w klubach. Kułak Kuby dosięgnął Grzesiowego podbródka, Grześ się 
zachwiał. W tym samym momencie otrzymałem cios w brzuch. Tchu mi zabrakło. W 
przygięciu stuknąłem o coś ciemieniem, aż chrupnęło. Fuks jęknął „o Jezu" i 
schwycił się oburącz za nos.
Mułła wił się pod Szypułką, ten grzmocił go pięściami bez miłosierdzia. Biegł do 
nich Baca. Po chwili Szypułką wymachiwał w powietrzu nogami i kwiczał.
40
Ktoś wskoczył mi na plecy, obaliliśmy się. Poczułem ból w kolanie. Oberwałbym 
nielicho, gdyby nie Szary. Znalazł się przy mnie, zdzielił napastnika w kark. 
Dojrzał moje skrzywienie, pomógł mi się dźwignąć. Stęknąłem i zaraz uklękłem. 
Trwożnie obmacałem kolano, krwawiło.
Szary zaczerpnął wody, zwilżył sobie poczerwieniałe oko.
—  Jesteś ranny. Leż!
Kocur miał rozciętą wargę, Fuks rozkwaszony nos. Utytłany w mule Żulik trzymał 
się za bok. Cygan był zdrów, ale on siał postrach bardziej wrzaskami niż pięścią.
Rzadziej padały razy, gęściej pogróżki i wyzwiska. Kuba i Grześ byli poturbowani. 
Kuba chronił lewą rękę. Grześ ścierał krew z rozciętej brwi. Wymierzali sobie 
ciosy, uchylali się. Krążyli wokół siebie zziajani, z czerwonymi plackami na 
piersiach i policzkach.
Zdołałem wstać. Diablo bolała mnie noga. Nie mogło być mowy, bym biegł wesprzeć 
kolegów. Zresztą ferwor walki już słabł.
Kuba zamachnął się, Grześ podbił mu kułak, nim go dosięgnął. Kuba powtórzył gest, 
tym razem z dystansu, na postrach. Grześ uchylił się, nie cofnął. Mierzyli się 
wrogo.
Kuba opuścił rękę, poruszył rozbitą wargą:
—  Wystarczy? Nie, to jutro wam dołożymy.
—  Spróbujcie.
Pomyślałem z troską, że kolano mi się do jutra nie wygoi. Jąłem kuśtykać do 
strumyka. Kuba przeszedł obok mnie z zawziętą miną. Ponury obejrzał się z brzegu 
na pobojowisko.
—  I co, miło wam? — zakrzyknął zwycięsko Cygan.
Zabrzmiało to śmiesznie. Nieprawda, że wygraliśmy. Wprawdzie tama ocalała, lecz 
na jak długo?
41
Gdy zniknęli za skarpą, usiedliśmy, gdzie kto stał, i długo nie odzywaliśmy się. 
Czułem się okropnie połamany. W środku i na zewnątrz. Inni pewno też. Myślałem o 
panu Augustynie. O Kulawym. Niedzielne przedpołudnie wydało mi się najgłupsze ze 
wszystkich, jakie pamiętam.
7
Drzwi uchyliły się bez zgrzytu. Baca mruknął coś do Szarego. Zasuwka po tamtej 
stronie szczęknęła i szmery w sieni ucichły. Ścisnąłem w dłoni węzełek, ruszyłem 
chyłkiem pod ścianami. Z cembrowiny dwu pięter nakrytej płachtą nieba śledziły 
mnie oskarżycielsko ciemne szyby. U Kulawego zasunięta stora była jasna. 
Izolatka znajduje się tuż obok skrzydła bramy. Ongiś służyła jako stróżówka, 
teraz Józef chowa w niej szyby, deski, stolarskie narzędzia. Pod okienkiem 
cichutko gwizdnąłem. W głębi skrzypnęło wyrko.
—  Kto tam?
—  Ja. Przyniosłem placek. I koc.
Rama uniosła się,  zamajaczyła pod  nią  Grzesiowa twarz.
—  Nie będę jadł. Wezmę tylko koc, robi się chłodno.
—  Spałeś?
—  Nie.
Miałem na oku niski parter. Ruchomy cień na storze byłby sygnałem, by się skryć.
—  Nie martw się. Jakoś to będzie.
—  Pan kierownik już wie?
—  Pojechał do kuratorium. Wróci dopiero pojutrze.
—  Chciałbym być już po rozmowie z nim — westchnął. I po chwilce: — Jedliście 
kolację?
42
—  Tak.
—  Bujasz.
—  Naprawdę.
—  Kulawy postanowił ukarać was surowiej?
—  Wcale nie ukarze. Powiedział, że jak wziąłeś całą winę na siebie, to sam 
odpokutujesz. Ale my...
Skróciłem jęzor, by nie sprawić mu przykrości. Przecież wolelibyśmy spędzić w 
komórce po tygodniu, niż być tak uniewinnieni.
—  Ale może się rozmyśli — dokończyłem. Twarz Grzesia cofnęła się w czerń.
Niebo widziane z dna studni dziedzińca umykało wzwyż. Wlokło za sobą tuman 
Mlecznej Drogi. Wędrował nim szarawy strzępiasty cień. W powietrzu wisiała mocna 
woń lip.
W południe przemykaliśmy pojedynczo, chyłkiem. Nigdy nie wie się, w którą 
niedzielę Kulawy wyjeżdża. Mógł kręcić się po domu lub po parku. Mniej 
obawialiśmy się napotkać pana Augustyna. Rzadko schodzi na dół przed obiadem. 
Tylko oni dwaj mieszkają stale z nami. Inni wychowawcy wracają po dyżurze do 
wioski albo osiedla przy stacji. W święta mają wolne.
Opiekun oczekiwał nas na dziedzińcu. Krążył odświętnie odziany, z kijkiem za 
pazuchą. Jakby sam ukartował całą awanturę. Od bramy kusiły półotwarte drzwi 
klatki kuchennej. W stosownej chwili wysuwał się zza węgła, przywoływał 
delikwenta, kiwając trzcin-ką. Lustrował guzy, sińce i wskazywał miejsce pod 
ścianą. Zgarnął nas tak po kolei wszystkich.
On ma zadziwiającą intuicję. Czasami aż nas przeraża. Wydaje się, że przeziera 
człowieka na wylot, widzi zwłaszcza grzeszki. Nie ujmując panu Augustynowi, 
który też wie wszystko, Kulawego trudniej ołgać.
43
Z kolei pan kierownik natychmiast dostrzeże w kimś to, co w nim zasługuje na 
szacunek czy sympatię. Ma większe serce, dlatego.
Grześ przybył ostatni. Słyszeliśmy szmer sandałów na żwirze, ale nie było 
sposobu go ostrzec. Tym razem Kulawy czekał pośrodku dziedzińca. Surowość jego 
chudego policzka złagodził wyrzut. Obserwował, jak Grześ blednie pod opalenizną. 
Zmrużył powieki.
—  Można było tego się po was spodziewać — wycedził złowróżbnie.
Grześ wyrzekł cicho, lecz dobitnie:
—  Moja wina. To przeze mnie. Wychowawca uderzał się trzciną po cholewce.
—  Wnet będziesz dorosły — mruknął bez związku z sytuacją.
—  Czy mam iść do izolatki?
—  Hm? Tak...
Grześ zdejmował kłódkę ze skobla. Zatrzasnął za sobą drzwi. Kulawy sięgnął do 
kamizelki po zegarek.
—  A my? — odezwał się Mułła. — My... Zdawało się, że w oku naszego opiekuna 
zapaliła się
żywsza iskierka. Szybko ją zgasił.
—  Za kwadrans przy stole — rzekł oschle.
Znikł w kuchennej sieni, a my staliśmy rządkiem jak wrośnięci.
W izdebce Kulawego coś się działo. Po storze przesunął się cień. Uchyliły się 
drzwi korytarza, który prowadzi do sypialni. Ktoś, chyba Szary, dawał ręką znaki. 
Zdążyłem szepnąć Grzesiowi:
— Czekaj. Zaraz wrócę.
Pomknąłem ku wyjściu za późno, bym zdołał dopaść sieni. "Kuśtykanie przybliżało 
się. I jeszcze czyjeś kroki. Przywarłem do framugi od zewnątrz, wstrzymałem dech. 
Rozbrzmiał   niegłośny   chichot,   klamka
44
szczęknęła. Skrzydło drzwi osłoniło mnie. Kulawy coś powiedział, a kobiecy głos 
odrzekł:
—  Nie mówiłam, że mi zależy. Rozpoznałem naszą Małgośkę. I znowu Kulawy:
—  No, dobrze już, dobrze.
Pantofelki zastukały po kamiennych płytach.
Stał tuż, na sięgnięcie ręką. Przeraziłem się, że usłyszy, jak mi serce wali. 
Opływało mnie na przemian zimno i gorąco. Pomodliłem się krótko, lecz żarliwie. 
Kaszlnął i bardzo, bardzo powoli ruszył do bramy zaciągnąć rygiel. Z wnęki w 
korytarzu prowadziłem wzrokiem jego mroczną sylwetkę. Niebawem w izbie skrzypnął 
zawias i zazgrzytał klucz.
—  Widziałeś? — drżący z emocji szepnąłem pod okienkiem. — Małgośka. Pomyślałbyś? 
Czy Kulawy się z nią ożeni?
Mimo przygnębienia uśmiechnął się, poznałem to po głosie.
—  Małgośka ma dobre serce. Nie mów nikomu o tym, co wiemy.
—  Pewnie, że nie powiem.        i
U góry zaszeleścił papier, wysunęła się ręka z poczęstunkiem.
—  Zjedz. Nie jestem głodny.
—  Ro się pogniewam.
—  Zmarnuje się, a szkoda.
—  Jak ty zjesz, to i ja też.
—  No dobrze — ustąpił i zjedliśmy po kawałku.
Póki okno mżyło żółtawym blaskiem, mogliśmy gadać bez obawy, że wychowawca 
znienacka nas zaskoczy. A rzadko kładł się przed północą.
—  Roli cię kolano?
—  Już mniej.
—  Jak się czują inni?
—  Mułła trochę kwęka.
Zulik ledwo zwlókł się do jadalni. Szary i Raca łazili
45
z nosami na kwintę. Przerażało nas czekanie na jutro. Bez Grzesia drużyna była 
osłabiona. Nikt nie umiał pogodzić się z poddaniem tamy bez walki. Pomyślałem 
jednak, żenię ma po co dodawać mu zmartwień.
—  Radziliście, co dalej?
—  Pójdziemy jutro nad rzeczkę.
—  Pobiją was.
—  No, to trudno.
Musiałem już zadać mu ten ból, bo inaczej byłbym nielojalny.
—  Jeśli tak, to weźcie ze sobą psa. Gdy tylko Kuba nadejdzie, niech Gucio pędzi 
po mnie. Póki nie przybiegnę, pertraktujcie. Przekaż Szaremu, to rozkaz.
—  Wyłamiesz drzwi? — przeraziłem się.
—  Nie jestem zamknięty.
—  Jak to?
—  Zobacz sam.
Podtrzymując obolałe kolano okrążyłem stróżówkę. Kłódka leżała na schodku. 
Wystarczyło pchnąć drzwi, by skobel odpadł.
—  Kulawy zapomniał zamknąć?
—  Widzisz, mogę się wydostać, kiedy zechcę. Zabrzmiało to mniej prawdziwie niż 
przedtem.
—  Nie rób tego, Grześ. On tylko na to czeka.
—  ...Tu siedzieć bezczynnie?
—  Poświęćmy kąpielisko. Zapomnijmy, żeśmy je budowali. Postaram się przekonać 
chłopaków.
Poczułem się podle.
—  Poświęcilibyśmy wówczas nie tylko tamę, ale dużo, dużo więcej...
Była to prawda. Owładnęły nami jakieś obce moce, które okrutnie karały za bunt. 
Rozkosze kąpieli zblak-ły, kosztowały zbyt drogo. Zawiedliśmy opiekunów. 
Zebraliśmy cięgi. Zawisła nad nami groźba nowych bójek i kar. Rozsądek nalegał, 
by ustąpić. Gdybyśmy go jednak usłuchali, nikt nie śmiałby spojrzeć kolegom
46
w twarze. Moce groziły hańbą. Były silniejsze niż ból, niż strach.
—  Musi być jakieś wyjście. Ktoś je zna.
—  Kto?
—  Pan Augustyn?... — Nim wypowiedziałem tę myśl, uprzytomniłem sobie, że była 
szalona, lecz uchwyciłem się jej. — Idź do niego — doradziłem gorąco.
—  Za późno. Pomyśli, że chcę się wykręcić od kary.
—  To ja pójdę.
—  Odważysz się?
—  Tak. Spytam, co mamy robić, i jeśli w ogóle jest jakieś wyjście, to on nam je 
pokaże.
—  Wierzysz w to?
—  A co mamy do stracenia, Grześ?
8
Rankiem przywieźli dwie ciężarówki koksu. Podczas remontu założono w zamku 
centralne ogrzewanie. Kotłownia mieści się w jednej z wewnętrznych piwnic. Gdyby 
wrzucać opał okienkiem, palacz musiałby potem dźwigać a dźwigać. Znosimy więc 
koks kubełkami od razu w pobliże paleniska. Do roboty wzięli się wszyscy, oprócz 
maluchów, Mułły i mnie. Mułła gorączkował, a moje kolano spuchło tak, że na 
śniadanie zszedłem o kijku.
Leżąc w łóżku dokończyłem „Martina Edena". Nie miałem z kim pogadać, bo Mułła 
usnął. Na domiar irytowały mnie muchy. Pokuśtykałem więc na dwór. W altanie nad 
jeziorkiem Józef coś majstrował. Dorabiał ławkę w miejsce starej, zmurszałej. 
Pozdrowiłem go i spytałem, czy mógłbym mu pomagać. Uśmiechając się wręczył mi 
młotek i pudełko z pokrzywionymi gwoźdźmi, żebym kilka naprostował.
47
Lubię Józefa. Mówi mi „Janku", choć przecież starszemu człowiekowi niełatwo 
spamiętać imiona tak licznej czeredy, gdy w dodatku wciąż z niej ubywa znajomych, 
a pojawiają się nowi chłopcy. Czasami korci mnie, by zapytać Józefa, ile też 
liczy sobie lat. Wyżłobiły mu na policzkach i czole dużo bruzd, oszroniły włosy. 
Przygarbił się od schylania nad warsztatem. Zle słyszy od tego ranka, gdy 
parkiem wstrząsnęła straszliwa eksplozja. Rozumie jednak wszystko po ruchach 
warg.
Kto ciekawy, może się od niego wiele dowiedzieć. Chętnie gawędzi o tym, jak 
dawniej żyło się w zamku i okolicy. Ma tę tylko słabostkę, że gdy podejmie jakiś 
wątek, trudno go zawrócić. Niektórych to zniecierpliwią. Mnie polubił może 
dlatego, że pozwalam mu snuć do końca opowieść, jaką sobie obrał.
Całe prawie życie Józefa upłynęło tutaj. Służył jeszcze u hrabiego, którego 
prochy spoczęły na długo przed wojną _ w rodowym grobowcu. Ten grobowiec stoi 
nie na cmentarzu, lecz w parku za rzeczką. Ma kształt piramidy zwieńczonej 
monumentalnym krucyfiksem. Magnat, który kazał go pobudować, musiał być nie lada 
pyszałkiem. Jego potomek hrabia był podobno ministrem spraw zagranicznych.
Józef prócz stolarki zna po trochu wszystkie rzemiosła. Każdy ćwiek w murze 
kojarzy mu się z jakimś zdarzeniem, z ludźmi, którzy rozproszyli się po świecie 
albo pomarli.
Kiedyś starsi chłopcy odkryli w lochu złomowisko lamp naftowych, ongiś pięknych, 
o ciężkich, ozdobnie kutych podstawach. Wywlekli kilka, by pochwalić się 
znaleziskiem. Józef oglądał szczątki i objaśniał, która lampa gdzie stała. Ta w 
salonie, tamta w korytarzu na półpiętrze, a znów ta w gabinecie hrabiny. 
Dziedziczka, dodał, lubiła wokół siebie dużo światła.
Mówi o niej tak, jakby opuściła siedzibę zeszłej zi-
48
my. A przecież od jej wyjazdu minął szmat czasu, pięć lat.
Podczas wojny w zamku panoszyły się czarne mundury. Wagony z bronią i pociskami 
wtaczały się nocą wprost do parku. Jeńcy zbudowali tor kolejowy od pobliskiej 
stacji. Okupanci ogrodzili kolczastym płotem stare inspekty i tam ich wpędzali 
po zmroku, jak zwierzęta do klatki. Jeńcy umierali pod gołym niebem z zimna i 
głodu.
Dziedziczka sprzyjała partyzantom. Dopóki się dało, rządca jej majątku posyłał 
do lasu żywność.
Gdy front przybliżył się, kazała spakować do skrzyń kosztowności, obrazy, meble. 
W grudniu dziewięć wagonów magnackiej fortuny ruszyło w wojskowym transporcie. 
Dziedziczka pojechała za dobytkiem. Przyjęli ją krewni w dużym mieście. 
Niezadługo doczekała się wieści, że zaborca wysadził w powietrze składy wokół 
zamku. Powiadano, że kamień na kamieniu nie pozostał. Hrabina nie przeżyła tego 
wstrząsu. Umarła na serce. Ludziska rozebrali bezpańskie skarby na stacyjnej 
bocznicy.
—  Ludzki los jest w boskim ręku. Tak widać było napisane jej tam — powiedział 
Józef i spod siwych brwi uniósł wzrok ku górze.
Józef przez wojnę stracił więcej, bo dwu synów. Starszy poległ na froncie, 
młodszego zabrali w obławie, wywieźli i już nie wrócił. Pozostał tylko 
najmłodszy. Teraz pracuje niedaleko stąd, w rafinerii. Józef dochował się wnuka, 
który ma tyle lat co ja.
Przyglądałem się, jak dźwignięciem topora uwalnia starą ławę z leża, stawia 
deskę w kącie altany, jak pieszczotliwie wodzi dłonią po ściemniałym, chropawym 
drewnie.
—  Zbutwiała, bo tu deszcz zacina. Wiatry wieją z gór, od południa.
Wyłożył szczyptę machorki z kapciucha na bibułkę,
4 — Dom sierot
49
przypalił skręta zapalniczką wykonaną z łuski po naboju.
—  Ta altana to chyba stara, sprzed wojny — podtrzymałem.
—  Panicz lubił siadywać tu z książką, jak był mały. Panicz Aleksander. W 
wakacje odwiedzał go Krzysztof. Rozmawiali, pływali łódką.
—  Krzysztof?...
—  Syn pana kierownika. Chrzciciel było jego pseudo partyzanckie. Nauczyciele 
wam mówili, jak żył, co?...
Zapatrzył się w zmęczone spiekotą liście za kratownicą listew. Wątły wietrzyk 
obudził się i zaraz przysnął.
—  Wiem. Zginął.
Chrząszcz o zielonkawym pancerzyku mozolnie wdrapywał się na podeszwę Józefowego 
buta.
—  Krzyś i panicz poznali się jako prawie dorośli. Nie tutaj. W mieście, gdzie 
pobierali nauki. Wcześniej widywali się tyle, co w kościele albo gdy Oleś jechał 
rowerem do wsi. Panicz nie chodził do szkoły, w której uczył pan Augustyn. 
Sprowadzali do niego korepetytorów. A znów Krzyś nie przestępowal zamkowych 
progów. Hrabstwo trzymali się od tutejszych z dala.
—  To pan Józef osobiście znał Chrzciciela?
—  Przyjaźnili się z Kazikiem, moim najstarszym. Odwiedzał nas i później, wtedy 
gdy już w domu pana Augustyna zamieszkał S., wasz wychowawca.
Wymówił nazwisko Kulawego. Minęła chwilka, nim połączyłem je z osobą. 
Przywykliśmy używać przy-domka.
—  Czy Kulawy pochodzi z tych stron?
Dosłyszał przezwisko, uśmiechnął się: — Ukrywał się tu za okupacji.
—  Ukrywał? Przed kim? Proszę, niech Józef mi opowie o... o wszystkim.
Obrócił w dłoniach siekierkę, zawiesił ją na drew-
50
nianej kracie altany. Przyniósł świeżo ostruganą deskę, mocował na listwach 
przybitych do ścian.
—  Czy może to sekret?
—? Niejeden wolałby zapomnieć, co się tu wydarzyło. Dowiesz się, jak dorośniesz.
—  Zanim dorosnę, wyjadę stąd. Już nigdy tu nie wrócę — powiedziałem z żalem.
Odłożył piłkę, którą obcinał kant ławki. Patrzył na jezioro migotliwe w 
prześwitach gałęzi.
—  Nie wrócisz do starych kątów? Tego nigdy nie mów.
Oto opowieść Józefa, oddaję ją wiernie, choć nie całą rozumiem. Może i lepiej by 
było, gdybym ją poznał w przyszłości, kiedy dorosnę. Ale wówczas nie mielibyśmy 
z niej pożytku. Grześ, my wszyscy.
Krzysztof zdążał śladami pana Augustyna, swego ojca. Jak i on upatrzył sobie cel 
w służeniu ludziom radą i oparciem. Postanowił kształcić się na lekarza. 
Wcześnie opuścił dom. Odtąd bywał w nim gościem. Uczył się, pozyskiwał sobie 
szacunek rozwagą i śmiałością. Niedługo odwiedził rodziców ra^em z narzeczoną. 
Magdalena również była studentką. Mieli się pobrać, gdy Krzyś zdobędzie dyplom. 
Oboje pragnęli odmieniać los ludzi, którym życie skąpiło radości.
Ich zamierzenia pokrzyżowała wojna. Zrazu Krzysztof, jak wielu, wyczekiwał 
rychłego jej zakończenia w mieście, gdzie odbywali studia. Zabiegał o nową 
metrykę dla swojej narzeczonej. Magdalena była Żydówką.
W tych staraniach pośredniczył przyjaciel ich obojga. Był starszym od nich o 
kilka lat prawnikiem, asystentem na uniwersytecie. Obyty, zdolny, znał 
profesorów, członków palestry. Obracał się także w podejrzanych kręgach.  Gdy  
uczelnię  zamknięto, wykorzy-
51
stywał swoje kontakty. Jedną z jego specjalności było dostarczanie za opłatą 
fałszywych papierów. W rozlicznych interesach narażał się nie tylko okupantom. 
Nazywał się S. i wówczas jeszcze miał obie nogi zdrowe.
Krzysztof poznał S. poprzez hrabicza Aleksandra, który sposobił się do służby w 
dyplomacji. S. wyposażył Magdalenę w dokument. Co dziwne, nie przyjął 
wynagrodzenia za tę przysługę. Podobno komitywa między, nimi raptem ustała. 
Mówiono, że S. zakochał się w narzeczonej Krzysztofa.
Magdalena już mogła, a nawet powinna była wyjechać z miasta, ponieważ ją tam 
znano. Powrócili więc do pana Augustyna. Tu Krzysztof zaczął działać w 
konspiracji. Uzdrawiał rannych partyzantów.
Józef nie umiał określić, kiedy, w rok czy dwa po ich przyjeździe, pojawił się 
niespodzianie Kulawy. Ani wiadomo, czy dowlókł się do domu pana Augustyna sam, 
czy przywiózł go ktoś końmi. Był raniony. Szukał schronienia. Przed kimś uciekał. 
Nie było jasne, kto go ścigał, swoi czy żandarmi. Krzysztof mógł dokonać tylko 
tego, co uczynił: odjąć mu ogarniętą zgorzelą nogę do połowy łydki. Kulawy całe 
lato przeleżał w komórce na stryszku, zanim ważył się wyjść o kulach na ganek.
Tak go też tutejsi zapamiętali: w czarnej kamizelce, wspartego ramieniem o pień 
klonu, bladego, o przenikliwym wejrzeniu i szyderczym uśmiechu na wąskich 
wargach.
Znam ten klon, rośnie samotny nie opodal stopni do ganku.
Gdy front grzązł w śnieżnym stepie, w rodzinnych progach witano Aleksandra. 
Powrócił chory, kaszlał. Domowników i służbę w zamku traktowano jak aresz-tantów. 
Krzysztof jako lekarz mógł odwiedzić Olesia. Spotkali się na osobności.  Odtąd 
Aleksander popijał
52
z oficerami. Wojskowi przy kieliszku bywali rozmowni. Hrabicz wręczał rządcy 
szyfrowane notatki. Sam nie opuszczał zamku.
Krzysztof żył pospiesznie, ryzykancko. Stawał się przez to surowy dla siebie, 
podkomendnych, dla bliskich. Rozkazy z dowództwa obwodu wzywały go do akcji 
czasami na tydzień lub dwa. Wtedy okno Magdaleny płonęło długo w noc, jak morska 
latarnia. Widywano też czasami Kulawego pod pniem klonu i Magdalenę u poręczy 
ganku.
Gdy trupie główki pierwszy raz przetrząsały dom pana Augustyna, brudne wody 
zalewały łęgi żółte od kaczeńców, dzwon bił na święto. Tajniak pokazał ojcu 
fotografię syna, po czym uderzył go w twarz. Nic nie znaleźli. Tej wiosny często 
waliły się mosty i wybuchały cysterny z benzyną. Krzysztof nie pokazywał się we 
wsi. Późnym latem Magdalena i Kulawy wyjechali. Józef, po namyśle, tak się 
właśnie wyraził: wyjechali razem.
Pan Augustyn wrócił z lekcji i zastał na stoliku list. Doręczył ten list synowi. 
Nie winił Magdaleny, choć pewno miał do niej żal. Kulawego nie cierpiał od 
początku. Trzeba sądzić, że przewidział taki obrót spraw. Ostatnimi czasy 
Magdalena często płakała.
Chyba wiem, czemu dopuścił, by tak postąpili. Pan Augustyn rozumie, że każdy 
musi uporać się ze sobą sam. Nikogo nie można w tym wyręczyć.
Tylko oni, ojciec i syn, wiedzą, co było w liście i o czym rozmawiali w 
kościółku, który zakrystian roztworzył im umówionej nocy. Po tym spotkaniu 
Krzysztof jakby umarł, a narodził się Chrzciciel, dowódca.
Był odtąd partyzantem, leśnym. Powierzono mu pluton, który wkrótce urósł w 
kompanię. Zjawiał się znienacka, był, zdawałoby się, w wielu miejscach 
jednocześnie. Wymykał się obławom, kluczył przeciwko pułkom. Ludzie wspominają, 
jak rozbił duży oddział pa-
53
cyfikacyjny, dwa auta spalił, a trzecim wywiózł zdobyczną broń. Tegoż dnia 
uwolnił z transportu zsyłanych na roboty. Podkomendni Chrzciciela mawiali, że 
Bóg go strzeże. Krążyła legenda, jakoby na odległość zagważdżał pociski w lufach. 
Chłopi ukrywali odezwy, które podpisał, niczym relikwie. Walczył przez rok i 
trzy miesiące.
Okoliczności męczeństwa i śmierci Krzysztofa są po trosze zagadką. Wiadomo, że 
osłaniał odwrót towarzyszy z chałupy do lasu. Oni ocaleli, tylko jego ujęto. Me 
jest pewne, czy żandarmi śledzili rządcę hrabiny z podejrzliwości czy przez 
czyjeś gadulstwo. Rządcę i rodzinę gospodarza, który gościł partyzantów, 
zastrzelili na pogorzelisku. Rannego Krzysztofa powieźli na furmance do 
miasteczka.
Sądzono go nie jako żołnierza, lecz jak złoczyńcę. Wraz z nim skazano na 
powieszenie dwu, za paskar-stwo i próbę przekupienia policjanta. Szubienice 
ustawiono na rynku. W dniu egzekucji spędzono pod nie pół miasteczka. Rogatek 
strzegło wojsko.
Skazanych wiedli pod eskortą. Krzysztof miał spętane ręce, na piersi tabliczkę z 
napisem: „Jestem bandytą". Gdy wstąpił na pomost, rozglądał się, jakby w 
zamarłym tłumie szukał oczyma ojca. Pan Augustyn był tam, lecz nie pozwolono mu 
się zbliżyć. Krzysztof chyba go nie dojrzał.
Ciało oddano ojcu. Krzysztof spoczywa na partyzanckim cmentarzyku w lasku za 
wsią. W Zaduszki i rocznicę jego śmierci góra kwiatów pokrywa grób.
Następnej zimy zmarł na zapalenie płuc Aleksander. Mówiono, że pijany położył 
się w śniegu i usnął. Po Magdalenie zatarł się wszelki ślad. Podobno ktoś 
widział Kulawego, jak niedługo po pogrzebie szedł drogą do lasku. Nie wierzono 
temu. Pewne jest natomiast, że tamci dwoje dowiedzieli się o wszystkim. Prawdę 
podawano sobie z ust do ust.
54
Pan Augustyn przygarnął kilkoro dzieci, których rodzice zginęli. Po wojnie 
prosił kuratorium o pomoc w urządzeniu sierocińca. Powierzono mu pieczę nad 
odnawianym zamkiem.
W jesienne popołudnie murarze dojrzeli obcego mężczyznę w ciemnym płaszczu. 
Szedł powoli alejką, był chudy, utykał. Majster uprzedził pana Augustyna. Nie 
rozpoznany gość kręcił się po pachnących wapnem salach. W dawnym salonie 
przebudowanym na czytelnię pan kierownik i Kulawy stanęli przed sobą twarzą w 
twarz. Szklarz, przypadkowy świadek spotkania, twierdził, że nie podali sobie 
rąk. Pan Augustyn kiwnął głową niechętnie, lecz przyzwalająco. Rozmówili się w 
gabinecie. Kulawy obrał sobie za kwaterę izdebkę w kącie dziedzińca. Nazajutrz 
zapoznał się z dziećmi.
Kulawy nie wysyłał ani nie otrzymywał listów. Stąjjl pogłoska, że gdy Magdalena 
pojęła, kim był Chrzciciel, a kim on, opuściła Kulawego. Krzysztof ożył w jej 
sercu. Gdyby ich dramat rozegrał się dawnymi czasy, może przywdziałaby habit.
Kulawy z nikim się nie przyjaźni. Uznaje zwierzchnictwo pana Augustyna. Czasami 
wierzga, lecz wypełnia jego wolę. Pan Augustyn toleruje Kulawego, bo dyscyplina 
w domu takim jak nasz jest konieczna. Sam woli przebaczać niż karać. Poza tym ma 
mnóstwo zajęć administracyjnych.
9
Do pana Augustyna idzie się schodami do bibliotek! i piętro wyżej. Za kancelarią 
jest pokój z widokiem na park. W gabinecie już bywałem, w mieszkaniu pana 
kierownika nigdy.
Z tremą wyjąkałem, że przybywam w imieniu kolegów, tak jak uzgodniliśmy. Łykając 
kompot z agrestu,
55
którym mnie ugościł, zapytywałem w duchu, czy już wie. Spoglądał życzliwie spod 
nawisłych brwi, gładził siwiejącą brodę. Nie ponaglał.
Kulawy, okazało się, zdążył go powiadomić o wszystkim. Kazał mi jednak 
opowiedzieć jeszcze raz, po kolei. Wyobraziłem sobie triumfujący ton Kulawego, 
oschłość jego raportu. Dodało mi to bodźca. Mówiłem żarliwie. Nie poprawiał mnie, 
gdy popełniałem błędy gramatyczne.
Odważyłem się unieść wzrok. Pan Augustyn zdawał się wypełniać sobą nie tylko 
przepaścisty fotel, lecz cały pokój, dom. Jakaś myśl zaświtała mi i umknęła. 
Powiodłem oczyma od sekretarzyka na pałąkowatych nóżkach do komódki, kominka, 
stołu z kościanymi figurkami szachowymi, półek pełnych ksiąg.
—  Czemu nie przyszliście do mnie wcześniej?
—  Źle postąpiliśmy...
—  Tak. Zebrałem odwagę:
—  To jeszcze nie wszystko. Nie wiemy, co teraz począć. Jeśli przestaniemy 
bronić tamy, uznają nas za tchórzów. A jeśli...
Nastroszył brwi, przeląkłem się, że poczytał moją rozterkę za krnąbrność. Jego 
gniew zdawał się jednak godzić nie we mnie, lecz w coś poza mną.
—  Tak trudno wam zapoznać się z kolegami, zaprzyjaźnić?
—  Są inni niż my. Nie to, że mają rodziców... Co innego ich ciekawi, inaczej 
się bawią. Nie umiemy się dogadać. A teraz już za późno... — skłopotany motałem 
supeł na frędzlu obrusa.
—  Nigdy nie jest za późno.
—  Są zawzięci.
—  A wy? Wy nie jesteście?
Poczułem się winny, chociaż nie przemawiał oskar-życielsko.
56
—  Gdyby Grześ teraz podszedł do Kuby, podał mu rękę, to byłoby tak, jakby 
przepraszał go, mimo że to my mamy słuszność.
Wstał, przemierzył pokój, pomyślałem w popłochu, co będzie, jeśli nakaże 
Grzesiowi tak właśnie postąpić. A miał prawo. Mógł nawet orzec, że to dla 
naszego dobra.
—  Siądź.
Byłem mu wdzięczny za to szorstkie burknięcie.
—  Co innego, gdyby oni także chcieli zgody. Nie chcą. Nie lubią nas.
Obrócił się do mnie i rzekł dobrotliwie, lecz stanowczo:
—  Są tacy sami jak wy, wierz mi. Jest im przykro. Także chcieliby się pojednać. 
A mądrzejszy zawsze wyciąga rękę pierwszy.
Przypomniałem sobie, że czynili z dnia na dzień coraz mniej szkód, że Kuba mógł 
był zwerbować liczniejszą drużynę, a nie chciał. Już, już miałem powiedzieć: „No, 
dobrze, będziemy rozsądni". Wtem potrąciłem kolanem o kant stołu, zabolało mnie. 
Usłyszałem drwiące docinki Kocura, Fuksa. Moja dobra wola osłabła.
Za szybą brzęczały pszczoły, jedna zakreśliła krąg nad głową pana Augustyna. 
Przysiadła na płatku krwawnika w glinianym dzbanku. Malcy pokrzykiwali na 
skwerku. Któryś pogwizdywał, okropnie fałszując.
—  Michaś, dokąd to? Zaraz mi wracaj! — zawołała pani wychowawczyni.
—  ZbUż się, pokaż to kolano.
Pod bandażem opuchlizna prawie już ustąpiła, gaza przylgnęła do ranki. Pocisnął 
stłuczenie, kazał mi zgiąć i rozprostować nogę. Starałem się nie krzywić.
—  Uszedłbyś ze dwa kilometry, powolutku?
—  Na pewno.
57
—  Poproś Annę, niech ci zmieni okład — poprawił płócienną opaskę. — Czy wiesz, 
w której zagrodzie mieszkają rodzice Kuby?
—  Koło ich domu jest sad. I pasieka, sporo uli. Deliberował nad czymś. Ja także.
—  Mam dla ciebie zajęcie na dziś. Anna dopomina się o miód. Spytaj, ile go 
potrzebuje. Weź dzbanek, maszeruj do wsi i kup. Lipcowy, tegoroczny. — Sięgnął 
do portfela, kładł złożony we dwoje banknot. — Najlepszy miód jest u ojca Kuby. 
Nie musisz rozmawiać z Kubą, jeśli nie chcesz.
W połowie drogi do wsi, blisko gościńca, jest studnia. Nieuważny przechodzień 
łatwo ją przeoczy, tak bujnie obrosła chwastami. Cembrowina z polnych kamieni 
zapadła się, pokrywa ją mech, w szczelinach pleni się zielsko. Jeśli przyklęknąć, 
nachylić się, w czeluści coś szemrze, jakby echo błąkało się pod wysokimi 
sklepieniami. Od dawna nikt nie czerpie z niej wody. Tutejsi powiadają, że 
studnia nie ma dna i że złe w niej mieszka.
Nie wierzę bajdom, a jednak to miejsce pociąga mnie i odpycha. Ilekroć je mijam, 
przystaję, zaglądam w czarny otwór, ciskam grudkę. Studnia choćby nie wiem jak 
głęboka musi mieć dno. Pewno kamyki grzęzną w mule albo cembrowina tłumi odgłos. 
Ciekawe, czemu drążono ją z dala od domostw. Między gościńcem a zaroślami nad 
rzeczką leżą puste łąki. Nie ma w pobliżu śladów po zabudowaniach. Może kiedyś 
były, lecz nikt ich już nie pamięta.
Postawiłem dzbanek i długo leżałem z łokciami na obrzeżu, twarzą w chłodnym 
oddechu studni. Dotykałem szarozielonych kamieni. Myślałem o kimś, kto brał je 
do ręki i układał tak, by do siebie przylegały.
Zagrody tutaj nie trzymają się gościńca ani rzeczki.
58
Rozsiadły się z dala jedna od drugiej po zboczach, wśród poletek z żytem, 
ziemniakami i koniczyną. Kilka jest pod czerwoną dachówką, większość chałup, 
obory i stodółki kryją strzechy. W prawie każdej zagrodzie rosną jabłonie, śliwy 
i czereśnie.
U opłotków zdjąłem z nogi bandaż, wsunąłem go za pazuchę. Starałem się nie 
utykać.
Gospodarstwo rodziców Kuby wygląda zamożniej niż inne w sąsiedztwie. Podmurowany 
dom przylgnął do wzniesienia. Okalają go drzewka ogrodzone płotkiem z wierzbiny. 
W trzech rządkach żółcą się ule. Wyżej, gdzie pagórek się zaokrągla, stoi 
obszerna wiata i obora z przybudówką.
Z daleka dojrzałem konia w kieracie i że popędza go Kuba. On również musiał 
dostrzec mnie, lecz gdy stanąłem u progu sionki i zerknąłem nań, pokrzykiwał 
„wio!" na siwka, obrócony do podwórka plecami.
Dorosły, chyba brat Kuby, rąbał drwa. Kładł naręcze pod okapem, gdzie schły.
— Cześć. Tato jest na strychu, o, już schodzi — odrzekł mi koleżeńsko.
Ojciec Kuby jest nieduży, czarniawy, przypomina mi korzeń jakiejś żywotnej 
byliny. Porusza się żwawo. W jego twarzy najpierwej uderzają oczy. Lewe jest 
nieruchome, szklane, prawe patrzy w dwójnasób bystro. Kiedy się odzywa, można 
wyczuć, że mówi dużo mniej, niż myśli.
W sionce pachniało sianem i ziemniakami parowanymi dla świń. Uprząż na kołku, 
drabina, żarna przeniosły mnie z nagła w sień naszej gajówki. Wdychało się woń 
skór moczonych w cebrze z dębową korą, zapach rzemieni, żywicy. Były tam żarna i 
chomąto. Moja mama też tuczyła wieprzka, którego zarzynali, gdy znudził się nam 
pasztet z zająca.
Przypomnienie starego domu zabolało mnie. Miód skapywał z plastra do wanienki. 
Przeprosiłem ojca Ku-
59
by i wyszedłem na dwór. Słońce się schowało, na zielonkawym niebie stał 
nieruchomy koń. Kuba pogwizdywał w szopie, grzechotał żelastwem. Siadłem na 
przyzbie. Zastanawiałem się, co na moim miejscu zrobiłby Grześ.
Kuba wlókł kawał łańcucha, owijał go między dłonią a łokciem. Kiwnęliśmy sobie 
obojętnie. Obawiałem się, że powie: „przyszła koza do woza". Przestał 
pogwizdywać. W izbie chichotały dziewczęta.
Rąbiący drwa wbił siekierę, przykucnął, układał naręcze.
—  Jesteś z pałacu?
—  Tak.
—  Jak ci na imię?
—  Janek.
—  Mnie Milek. Kuba to mój brat.
Kuba podjął koniec łańcucha palcami nogi, podał go sobie niedbale do ręki. Koń 
obrócił ku nam łeb, cicho zarżał.
—  Poproś kolegę do izby — przyganił mu Milek. Kuba opieszale poruszył ramieniem.
—  No, co?...
—  Pokłóciliśmy się — wyjaśniłem.
Milek zrzucił polana pod ścianą, zerknął na wargę i policzek brata, potem na 
mnie.
—  Ho, ho.
—  Nie z nim się biłem. Z Grześkiem — sprostował Kuba dotknięty.
—  Nieźle ci dołożył.
—  Wszyscyśmy oberwali, Grześ też — rzekłem. Kuba popatrzył w moją stronę:
—  Przestanie zadzierać nosa, pokazywać, kto to on jest.
—  Grześ jest koleżeński.
—  Tańcujecie, jak on zagra, ale spróbujcie mu się sprzeciwić.
60
—  O co to wam poszło? — zagadnął Milek, choć na pewno wiedział od brata.
—  Blisko brodu zagrodziliśmy strumyk. Żeby się kąpać. Nikomu na złość.
—  Jest koleżeński dla tych, co idą za nim na sznurku — powtórzył Kuba.
Miałem na końcu języka coś o jego własnej kompanii.
—  Może dałoby się puszczać tyle wody, ile trzeba do pojenia, a potem znów ją 
zamykać?
Podsunąłem to na swój rachunek. Wolałem nie zasięgać rady u naszych. Byli tak 
rozsierdzeni, że okrzyknęliby mnie zdrajcą.
—  Grzesiek cię przysłał?
—  Jak wykonać przepust, żeby dał się zamykać od zewnątrz? — zwierzyłem się 
Miłkowi.
Kuba popatrywał na mnie, gmerał w kieszeni wolną ręką:
—  Trzeba by otwierać w południe i wieczorem.
—  Bydło miałoby tyle wody, ile zechce — powiedziałem.
Kuba obracał w myśli tę propozycję.
Na progu sieni ukazał się ich tato. Niósł dzbanek, postawił go ostrożnie koło 
mnie. Powietrze wypełniło się aromatem. Zanurzyłem palec w lepkiej słodkości i 
ukradkiem oblizałem.
—  Widziałeś ul w środku?
—  Chętnie bym obejrzał.
—  Przyjdź, jak będziemy wybierać miód albo dokarmiać.
Brat Kuby podciągnął rękaw koszuli. Na opaleniźnie ledwo było znać wytatuowane 
serduszko.
—  Szeroka jest wasza zapora?
—  U podstawy ma może z metr. Pomedytował.
—  Tato, są u nas sączki do drenowania?
61
—  Kilka zostało, leżą w piwniczce.
—  Gdyby w tamie ułożyć rządkiem trzy, cztery rurki, ostatnią zaczopować kołkiem, 
tak żeby można lekko odetkać, byłoby po kłopocie. — A ojcu wyjaśnił: — Majstrują 
poidło.
Kuba wreszcie odłożył łańcuch i siadł.
—  A nie radziłbym mocować wylotu za nisko, bo będzie silnie chlustać — dodał 
Milek.
—  Jakby chłopaki przynieśli te sączki — uśmiechnąłem się do niego uradowany — 
urządzilibyśmy przepust w pół dnia.
10
Grześ zaraz spytał: — Czyj to wynalazek, Kuby? Chyba był rad, gdy odrzekłem, że 
nie, że to pomysł Milka. Mało znałem Grzesia. Mniej niż Szarego, Bacę. Często 
nie umiałem zgadnąć, jak się zachowa czy postąpi. Prawie wszystko, co o nim 
wiedziałem, zawierało się w zdarzeniach, których byłem świadkiem. Jakby w ciągu 
trzech lat razem spędzonych zabrakło okazji, by napomknął, skąd przybył, kim 
byli jego rodzice.
Kuba orzekłby, że Grześ nie zwierzał się nam z zarozumialstwa. Że miał nas za 
mikrusów, z którymi nie warto poważnie rozmawiać. A to nie tak. Rzeczywiście był 
wśród nas najstarszy. Najdłużej przebywał w zamku, więc to my przedstawialiśmy 
się jemu i opowiadali o sobie, nie on nam. Przywykliśmy do jego starszeństwa. 
Tak się utarło i już pozostało.
Wspominam swój pierwszy dzień tutaj, u boku pana Augustyna, na gościńcu od 
stacji, w szpalerze jesionów, jak w zziębniętym kondukcie. Śnieg poskrzypywał 
pod płozami sań. Mur dźwigał ociężałe okiścią gałęzie świer-
62
ków. Oparty o żeliwny pręt bramy jakiś chłopiec patrzył w pole, gdzie tor kolei 
skręca i kryje się za wzgórkiem. Uchylił czapkę. Zaskoczyła mnie na tle białej 
alei płomienista rudość jego włosów.
—  Grześ, to Janek, będzie z nami mieszkał — przedstawił nas pan Augustyn.
Dłoń Grzesia była mocna i chłodna. Nie odwzajemnił uśmiechu, onieśmielił mnie 
tym.
Tajałem przy kubku mleka, którym Anna mnie uraczyła. Do kuchni zajrzał Szary i 
oznajmił, że mam pójść z nim do sypialni. Byli tam inni. I Grześ. Parę łóżek 
stało wolnych. Złożyłem swój tobołek na pierwszym z krają. Grześ wskazał mi 
dalsze, pod oknem.
—  Tam będzie ci wygodniej.
—  Zgoda — przystałem potulnie, choć od szyb mógł ciągnąć chłód, a zimna się 
boję.
Nie jestem pokorny. Wówczas jednak zabrakło mi chęci i siły, by sprzeciwić się 
Grzesiowi. Był tam najważniejszy, oczekiwał mojej zgody, więc się zgodziłem. 
Ciekawe, jak zachowałby się, gdybym nie ustąpił. Pewno by się zdziwił.
Niektórzy chłopcy wymuszają posłuch tym, że są silniejsi. Grześ był inny. Nie 
lubił popędzać. Gdy czegoś żądał, było wiadomo, że jest to pożyteczne. Jeśli kto 
wątpił, przekonywał. Rzadko podnosił głos, trudno go było rozzłościć. Nie 
zależało mu na posłuszeństwie wszelkim kosztem.
W szkole bywał jednak uparty.
Szary wspominał, jak pewnego razu rozgrywali turniej. Pan od gimnastyki 
wyprowadził na boisko oddziały, w których uczyli się Grześ i Kuba. Oba razem, bo 
drugi nauczyciel chorował i któremuś przepadła lekcja. Kazał im podzielić się na 
drużyny. Kuba jął się dopraszać, by chłopcy z wioski zmierzyli się w palanta z 
naszymi, z zamku. Oni dobrze grają w palanta, pasają na rozległych łąkach. U nas 
nie ma dość duże-
63
go boiska. Otóż Grześ przystał na zawody, lecz ażeby było sprawiedliwie, w dwa 
ognie. Ani my, ani oni nie mamy piłki napompowanej powietrzem, gramy nią tylko 
podczas lekcji. Nauczyciel wysłuchał obydwu, Kuba musiał ustąpić. I tamci 
przegrali ten mecz.
Pan Augustyn wezwał Grzesia do siebie, rozmawiał z nim. Kulawy go uwolnił, lecz 
nie oszczędził mu przy-mówek.
Wypytywali mnie, jak było we wsi. Grześ zagadnął:
—  Czy to Kuba obmyślił przepust?
—  Nie, Milek.
—  Kuba przydźwiga te sączki?
—  Obiecał, że jutro.
—  To wypada, byśmy im też pozwolili się kąpać, nie prawda?
Rankiem znaleźliśmy w brodziku ceglane rurki, cztery całe i jedną obtłuczoną, 
pod spłachetkiem darni. Tam je ukryli, żeby ich nikt nie ukradł. Zapora od 
poniedziałku ziała wyrwą, sączki ułożyliśmy w tej dziurze. Baca ociosał kołek do 
zatknięcia. Gwoździem przyklepał doń drut. Drugi koniec drutu przywiązał do 
palika w korycie. Poszerzyliśmy i umocnili wał. Ciekawiło nas, czy korek utrzyma 
rzeczkę, czy też pozwoli się wypchnąć.
Do południa nikt nam nie przeszkodził. Gdyśmy odchodzili, lustro wewnątrz basenu 
dosięgało rurki.
Nazajutrz, ledwo dobiegliśmy skarpy, znienacka schwycili mnie, wśród wrzasku 
unieśli trzy razy na ramionach i wrzucili w uciesze do wody. Złorzeczyłem im, 
wyżymając spodenki, ale była to najpyszniej-sza kąpiel, jaką można komuś 
urządzić.
Niebawem zjawili się Kuba i Szypułka, niby to ciekawi, czy poidło już gotowe. 
Kręcili się koło przepustu.
64
Odtykali i zamykali, jakby to czynili pierwszy raz. Przysiągłbym, że wypróbowali 
go już z wieczora. Żaden nie odezwał się do nas, toteż nadal bawiliśmy się w 
wodnego berka.
Grześ uciekał wpław przed Żulikiem w róg kąpieliska. Wymknąłby się stamtąd tylko 
nurkiem, więc o-czekiwaliśmy, że znurkuje. Dopadł jednak tamy i jął wspinać się 
po kamieniach na brzeg. Zulik łatwo go dosięgnął, klepnął w łydkę:
—  Gonisz!
Zawrócił szczupakiem, aż bryzgi poleciały za wał.
—  Już. Niech odsapnę.
Zdyszany legł w trawie, osłonił oczy od słońca. Obrócił się na brzuch, oparł 
brodę na pięści, obserwował, jak Kuba dłubie patykiem w korytku, pogłębia je w 
tym miejscu, gdzie stoczyli bójkę.
—  Cześć.
Kuba obejrzał się nieskoro i tak jakby wypatrywał na pniu dzięcioła albo czy 
daleko do południa:
—  Cześć.
Rozkraczony nad suchym nurtem mierzył oczyma dno od jazu do brodu. Zagadał o 
czymś do Szypułki.
—  Upał — podjął Grześ.
—  Aha.
Udawaliśmy, że ich rozmowa nic a nic nas nie ciekawi. Szypułka obserwował z 
pryzmy, jak Szary koziołkuje na przychylonej nad wodę gałęzi.
—  Kąpiel mało co chłodzi.
—  Taka ciepła?
—  No.
Grześ przesunął się na skraj podmytego urwiska. Kołysał w powietrzu piętami. 
Ostrożnie wdrapywałem się po kruchych korzeniach, które obnażyła wiosenna powódź.
—  Grunt, gdzie siedzisz, łatwo się oberwie — rzekł Kuba obojętnie.
5 — Dom sierot
65
Zaczerpnął nad jazem wody, opłukał sobie policzki.
—  Nie macie ochoty wykąpać się? Wyżej tamy jest płytko.
—  Może być i głęboko. Umiem pływać.
—  Gdzie się uczyłeś?
—  W stawie za wsią. Dawniej było tam po szyję. Dopiero od paru lat zarasta.
—  No, to skacz.
—  Teraz musimy już wracać. Kiedy indziej.
Baca chlastał niczym parostatek, dobijał resztą sił. Pierwszy raz udało mu się 
pokonać głębinę wzdłuż. Obłapił głaz, ponad którym Szypułka wychylał się zza 
wału. Złapał dech, dumny rozejrzał się za świadkiem.
—  Masz jeszcze do mnie złość? — zagadnął Szypuł-kę.
—  Nie.
—  Wiesz, chodzą tu takie jelce — pokazał, jak wielkie.
—  To muszą być i trocie.
—  Znasz się na rybach?
—  Wolę małe zwierzęta, są ciekawsze. Teraz kolekcjonuję chrząszcze.
Kuba gimanstykował biceps, unosił nad głową spory kamień z dziesięć razy, zanim 
go upuścił.
—  Wam to się powodzi — stwierdził bez urazy.
—  Czemu?
—  Do pracy was nie gonią. Robicie, co się wam zachce.
—  Zal ci?
—  Ja tam nikomu nie zazdroszczę.
Szary pohukiwał, przedzierał się przez kłujące zarośla u zakola rzeczki. Niósł 
leszczynowy kij, napinał na nim niewidzialną cięciwę. Stanął za plecami Grzesia, 
niechętnie spozierał na gości.
Grześ powiedział do Kuby:
—  Podobno nie stawiłeś się na egzamin.
6e
—  Nie mogłem. Jakbym poszedł do liceum, tato zostałby na gospodarce sam. 
Spróbuję za rok. Do tej pory brat wróci z wojska.
—  Jest przecież Milek — wtrąciłem.
—  No, właśnie Milek służy w marynarce. Puścili go na urlop. A tobie jak poszło? 
— zwrócił się znowu do Grzesia.
—  Zdawałem.
—  Przyjęli cię?
—  Obiecali powiadomić pisemnie.
—  Będziesz mieszkał w internacie?
—  Chyba tak.
—  Lepsze to niż codziennie dojeżdżać. Ale nie ma jak dom — czegoś się 
zakłopotał, obrócił piętą w piasku. — Taki dom jak wasz czy nasz, obojętne.
Cygan nadbiegał dróżką od dziury w żywopłocie. Oglądał się, czy go kto nie ściga. 
Nikt nie zauważył,, kiedy ulotnił się znad rzeczki. Cygan miewa sekrety, rzadko 
się spowiada, chyba że jest w opałach. Szybciutko rozebrał się do majtek. 
Zerknął na Grzesia:
—  No co, byłem tu prawie cały czas... Dobrze, umówiłem się z chłopakami. Kulawy 
urządził im próbny egzamin. Mozolą się nad pisemnym. Kto obleje, będzie ślęczał 
nad książkami po trzy godziny dziennie zamiast dwóch.
—  I co?
—  Nic. Ja tylko pod oknem owiązywałem nitką ściągawki.
—  Aha — zmrużył oko Grześ. — Pomogłeś kolegom z dobrego serca, tak?
—  Dopraszali się, żebym brał po piątaku od łebka — wyznał Cygan. — Przed 
odpustem pan kierownik daje po dziesiątce na lody, a w niedzielę jest odpust. To 
nie wziąć? — I dodał: — Wytargowałem też cztery haczyki do wędek.
Kuba zaśmiał się:
er
—  Do zobaczenia na odpuście!                               =
—  Do niedzieli — odkiwnął mu przyjaźnie Grześ. .
11
Szary nie dowierzał. Sądził, że to żart. Nas również Grześ zaskoczył projektem, 
by zaprosić Kubę i jego kompanów do parku. Rzeźbiąc Cyganowym kozikiem rękojeść 
wędziska, Grześ poddał tę myśl od niechcenia, jakby nie bardzo liczył na nasz 
aplauz.
Nie sprzeciwił się ani popędliwy Żulik, ani poturbowany Mułła, lecz Szary. 
Klęczał po pas w trawie, z wolna skręcał linkę, szarpnięciem wypróbował siłę 
węzła.
—  Mówisz poważnie?
—  Tak.
—  Mało, żeśmy łobuzom darowali? Chcesz zadawać się z nimi?
Przestaliśmy mocować haczyki, wiązać supły, odwracać darń w poszukiwaniu 
dżdżownic i czym się kto jeszcze zatrudniał.
—  Myślałby kto, żeś to nie ty obił Kocura, ale on ciebie — uśmiechnął się Grześ. 
Podał Bacy nóż, równo zwijał linkę na wędzisku.
—  Poprosisz Kubę, żeby się do %as przyłączył, czy jak?                                                   
\
—  Nie zechce, jeśli go znam.
—  No i dobrze.
—  Zgodziłby się rozegrać z nami'mecz — podsunął Grześ ostrożnie.
—  Mało to u nas chłopaków chętnych do gry?
—  Skoro mieszkamy razem, jest tak, jakbyśmy należeli do tego samego zespołu. A 
co dwie drużyny, to nie jedna — odparł Grześ.
68
Nie odwołał się, byśmy go poparli.
Szary zaciągnął nowy supeł, mocniejszy niż poprzedni. Zarzucił wędkę na ramię, 
wetknął do kieszeni pudełko z pasikonikami.
— Kto idzie ze mną? Wiem, gdzie trafiają się pstrągi-
Po każdej wiosennej powodzi kapryśny prąd powraca w głęboko żłobione koryto, 
lecz dno rzeczułki zmienia się. Trzeba je poznawać od nowa. Gdzie zeszłego łata 
żółciła się pod wartkim nurtem mielizna, drzemie zielone bajorko. Wodospadzik 
pluszcze na głazach, na szczątkach pni w miejscu dawnych stawków. Woda wdarła 
się pod brzeg, bulgoce w wykrotach, rozlewa się na łasze piasku. Ryby upodobały 
sobie nowe kryjówki, żerowiska. Z rzadka łyskają brzuszkami na prądzie. Przy 
posusze mało jest dobrych stanowisk. Nie sposób łowić gromadką.
W prześwitach listowia po tamtej stronie zakrętu migała kraciasta koszulka Bacy. 
Mułła przepadł w gęstwinie poniżej. Szary, Cygan i Żulik wyruszyli dokądś w górę 
rzeczki.
Przywiązałem wędzisko do pnia. Przyglądałem się, jak korek z piórkiem podryguje 
w świetlistych plamkach.
Byłem ciekawy, skąd nasz strumyk bierze początek. Znamy jego fragment, ten, 
który wiedzie zakolem od tamy aż po mur na krańcu parku. Powyżej płynie 
zakrętasami między torem a gościńcem. Z okien szkoły widać pasmo zarośli po obu 
brzegach. Dalej nie zapuszczaliśmy się. Szkoda, że nie wiem, jak rodzi się rzeka. 
Czy wytryska strużką wprost z góry niby za dotknięciem różdżki, czy sączy się 
kropelkami tam i tu, i te kropelki niepostrzeżenie u podnóża się łączą? Miło 
byłoby poznać nasz potok jako niemowlę w gliniastej kolebce.
Spławik zakołysał się gwałtownie, wypadł z rytmu.
69
Szybko odwiązałem kij, szarpnąłem linkę. Na żyłce dyndał goły haczyk, brzana 
zdążyła zjeść przynętę. Rzuciłem parę dżdżownic do spokojnej wody. Zakotłowało 
się, natychmiast zostały połknięte. Wysypałem z puszki resztę robaków rybom i 
naciągnąłem koszulkę.
Mułła kucał za krzakiem, wędzisko dzierżył oburącz, wpatrywał się w korek. W 
ogrodzonym kamykami bajorku pluskała się płotka.
—  Usiądź, łatwo się płoszą — szepnął. Położyłem się za plecami Mułły, 
rachowałem pierzaste obłoczki.
—  Nudzi mnie łowienie. A ciebie? Odłożył wędkę.
—  Trochę mi żal tej ryby.
—  To ją uwolnij.
Targany rozterką zsunął się do strumyka, schwytał płoć, zajrzał do jej pyszczka.
—  Czy aby ranka się zagoi? Jesteś świadkiem, że ją złapałem. Jeśli nie będą 
wierzyli, to potwierdzisz?
—  Aha.
Wpuścił zdobycz do wody, z ulgą obserwował, jak żwawo odpływa.
—  Czemu Grześ nalega, abyśmy zaprosili chłopaków? — usiadł koło mnie.
—  Może pan Augustyn mu polecił?
—  Miałbyś co przeciwko temu?
—  Nic. A ty?
—  Przyjaźniłbym się z każdym, tylko nie z Szypuł-ką. Znęca się nad zwierzętami. 
Widziałem, jak przekłuwał chrabąszcza.
—  Nie robi tego z okrucieństwa. Suszy je i przechowuje pod szkłem.
—  Wszystko jedno, Szypułki nie cierpię.
Baca był już bez koszuli, słońce przesunęło się i pa-
70
łiło wprost w jego nagi bark. Wyglądał niczym czerwo-noskóry bez czuba z orlich 
piór.
Za łączką rosną trzy młode dęby, najokazalszy pochyla gałęzie nad jarem. 
Strumień wgryza się tam w brzeg z roku na rok głębiej, więc ten dąb chyba nie 
doczeka starości. Którejś wiosny woda obnaży korzenie i go powali. Może posłuży 
naszym następcom jako most,
Grześ łowił oparty o pień, z wędką u biodra. Nie patrzył w nurt. Zdawał się 
śledzić coś w gąszczu wspinającym się stromizną ku baszcie. Szczerbate blanki 
rudziały tam między wierzchołkami świerków. Pod krzakiem leżały dwa kiełbie 
nawleczone na gałązkę.
—  Grześ, czy to pan Augustyn życzy sobie, żebyśmy rozegrali te zawody?
Prowadził przynętę w poprzek nurtu, aż prąd uniósł ją na długość linki. Uniósł 
wędzisko, zarzucił wyżej zakrętu.
—  Nie tylko pan Augustyn.
Pod brzegiem głośno plusnęło, koniuszek kija drgnął, lecz Grześ nie podrywał.
—  Też jesteś temu przeciwny?
—  Ty i Kuba nigdy nie zgadzaliście się ze sobą —• powiedziałem.
—  No to co?
—  Czemu zależy ci na nich? Nudzisz się z nami? Schylił się po pudełko, 
nadziewał robaka na haczyk.
—  Znów się pokłócicie. Zmarnujemy wakacje. A są takie krótkie.
—  Postaramy się być mądrzejsi.
—  Cały czas staraliśmy się, a mimo to, gdyby nie pan Augustyn...
—  Gdyby nie ty — uśmiechnął się.
—  Lepiej unikać okazji do sprzeczki.
—  Nie możemy wciąż zachowywać się jak odludki.
71
W prześwicie listowia wesoło czerwieniała ściana z krągłym otworem po oknie u 
szczytu zakazanego korytarza.
—  Pamiętasz? — poruszył brodą w tamtym kierunku.
—  A jakże.
—  Czy wypytywałem cię, po co tam przylazłeś? Nie, prawda? To teraz ty przestań 
być ciekawski. Skoro chcę czegoś, to znaczy, że mam powody. Może są tak samo 
dobre, jak twoje, gdyś po ciemku wdrapywał się zbutwiałymi schodkami na basztę — 
zbył mnie żartem.
12
Pogubiliśmy się w ciżbie. Mrowie zapełniało nawy, kruchtę, dziedziniec pod 
lipami. Pasiaste spódnice, chustki skupiły się wewnątrz i półkręgiem u stopni 
kościółka. Chłopi w świątecznych kurtkach, kamizelkach słuchali nabożeństwa 
stateczną gromadą rozciągającą się aż po kramy na łączce.
Cygan zaraz znikł pomiędzy tymi kramami, nawet nie był na mszy. Grześ też się od 
nas odłączył. Baca pociągnął mnie ku dzwonnicy, tam było luźniej. Pod dzwonami 
zebrała się grupka chłopców. Niektórych znaliśmy, kończyli szkołę rok albo dwa 
wcześniej. Trzej chwycili za sznury, gotowi uwiesić się na nich, rozkołysać 
dzwony, gdy tylko sygnaturka da z wieży znak, że ruszyła procesja.
Baca przybliżył się do tego, co stał pośrodku. Pomacał sznur. Chłopak wyszarpnął 
mu go.
— Odsuń się!
Dwaj w kolejce do dzwonienia poszeptali, zachichotali szyderczo. Gapili się na 
nasze granatowe ubranka.
Organy cichły.  Ozwały się dzwonki ministrantów.
72
Tłum kłonił się jak żyto na wietrze. Chłopaki gorliwie poklękali. Baca pobożnie 
złożył ręce, ale nie ukląkł.
Wokół kramów było pustawo, handel zaczynał się na dobre dopiero po nabożeństwie. 
Kręciła się tam dzieciarnia. Grały trąbki, popiskiwały fujarki i gwizdki. 
Nieliczni dorośli pozdrawiali się, jakby wszyscy byli z sobą skumotrzeni. Nawet 
letnicy kiwali głowami na prawo i lewo, niby na rynku miasteczka.
Cygan z rękoma w kieszeniach sterczał przed kramem w cieniu zielonego brezentu. 
Mieniły się zegarki, broszki, pierścionki z barwnymi oczkami, piłki na gumce, 
puszyły się malowane kaczki z drewna. Różańce całusków zwisały na sznurkach. 
Ktoś klekotał kołatką Cyganowi za uchem, ale on nawet się nie obejrzał. Wlepił 
wzrok w duży pistolet na kapsle. Kramarz był gruby, czerwony od gorąca. Spędzał 
muchy z lukru.
—  Ile za ten rewolwer?
—  Dużo. Nie na twoją kieszeń.
Zbliżyła się pani w kapeluszu, z parasolką. Prowadziła za rękę córeczkę. Mała 
niosła piłkę w różowe grochy.
—  Wybierz, jaki ci się spodoba. Najładniejszy — zachęciła ją mama.
Kramarz gorliwie wykładał kolekcję pierścionków. Sięgał tajemniczo do skrzynki 
za stołkiem.
—  Dla panienki mam tu coś ekstra.
—  Pokaże pan ten pistolet.
—  Zmykaj — mruknął grubas.
Pani pochyliła się, zagadnęła o coś córeczkę.
—  On jest z sierocińca — odszepnęła mała. Była milutka, w różowej sukience, z 
kokardkami w warkoczach.
Uśmiechnęły się do Cygana obie, mamusia i córka.
—  Biedne dziecko. Niech pan da mu serduszko czy coś, oczywiście na mój koszt — 
rzekła dyskretnie pani do kramarza.
73
Cygan sięgnął do kieszeni, dobył garść banknotów, rzucił je między 
świecidełka.                                      .*
—  Sprzeda mi pan wreszcie? — warknął. Kramarz zerkał z ukosa. Liczył Cyganowe 
papierki.
Dziewczynka nadal się uśmiechała, jej mama już nie.
Cygan odebrał pistolet i pudełko z kapslami. Wprawnie nałożył kapslę. Wycelował 
w pierś kramarza, pociągnął za spust, rozległ się wystrzał. Zgarnął bilon, 
wetknął pistolet za pasek od spodni. Odbiegł podskakując na jednej nodze.
Grubas otarł czoło chustką.
—  Łobuzeria.
—  Ciekawam, skąd miał tyle pieniędzy. Na pewno je ukradł — oburzyła się pani z 
parasolką.
Biegliśmy za Cyganem, ale nam znikł, jakby przywdział czapkę niewidkę. Baca 
poweselał, zdzielił mnie kuksańcem.
Ukłoniliśmy się nauczycielce, która nadchodziła z Zośką i z mężem. Zośka raczyła 
nas dojrzeć. Paradowała z rozplecionymi włosami, w żakieciku i w czerwonych 
pantofelkach.
—  O raju, ale się wystrychnęła na pannę!
Z lodami w garściach siedliśmy na skraju łączki.
—  Chciałbyś być weterynarzem, jak ojciec Zośki? — zagadnął mnie ?????**
—  Wolałbym leczyć ludzi niż zwierzęta.
—  Ho, ho, masz zachcianki.
Łokciem starłem z kolana bryłkę lepkiej śmietany.
—  Ale chyba w życiu do niczego nie dojdę. Jestem za bardzo ciekawski i przez to 
nie umiem nic wybrać.
—  Kto wie — rzekł po namyśle. — Masz łeb do nauki. Ale weterynarz też jest 
pożyteczny.
—  Tato Zośki jest najbogatszy we wsi.
—  Nie warto dbać o pieniądze.
—  A co warto?
74
—  Chciałbym mieć fach, za który ludzie by mnie szanowali — odpowiedział bez 
namysłu.
„Dyń, dyń" — ogłosiła ź wieży sygnaturka. „Bum" — odpowiedział duży dzwon. Dwa 
mniejsze zawtórowały mu na wyprzódki: „bim, bom". Drgnęło powietrze gęste od 
upału. Po paru taktach dzwony złapały rytm, uderzały zgodnie, czysto. Tłum u 
wrót kościółka roz-stępował się. Z nawy dolatywał świergot dzwoneczków.
Ukazali się ministranci w czerwonych pelerynkach. Złocistości rozświetliły 
kruchtę. W progu kłoniły się latarnie, dwie w przedzie i dwie za baldachimem.
—  Popatrz, Kocur — szepnął Baca.
Kocur w komeżce czerpał ze srebrnego naczyńka, dosypywał kadzidła.
—  O, jest i Kuba! — spostrzegłem.
—  Gdzie?
—  Przy księdzu.
—  Aha — Baca w podziwie zapomniał domknąć usta.
Kuba niósł drążek baldachimu. Przyciskał go do policzka. Stąpał ostrożnie, ażeby 
się nie potknąć. Fryzurę zwilżył sobie w zakrystii. Był ogromnie uroczysty, 
ledwie raz czy dwa razy zerknął z wysoka na klęczących.                                                    
|
Po tamtej stronie szpaleru ojciec Zośki opierał kolano na chusteczce. Zośka 
wpatrywała się, przejęta, w katechetę, potem w baldachim. On udał, że nie 
zauważył koleżanki. Kroczył dumny, jakby to jego niesiono w lektyce. Zośka 
spiesznie pochyliła głowę, ukradkiem wiodła za nim oczyma. Kuba oddalał się w 
śpiewie i w dymach kadzidła.
Ludzie powstawali, przyłączali się do procesji. Próbowałem docisnąć się do 
Grzesia, stał nie opodal Zośki. Kobieta, którą niechcący potrąciłem, oburzyła 
się do kumy:
75
—  Nijakiej u nich grzeczności, poznać, że chowani bez ojców.
Gromada oddzieliła nas od Grzesia.
Baca dreptał tuż za mną, wspinał się na palce, ażeby coś dojrzeć. Frędzle i 
plecy proboszcza przesłaniały monstrancję.
—  Nas to ksiądz nigdy nie zachęca, byśmy służyli do mszy — rzekł z wyrzutem.
—  Tak cię korci wstawać skoro świt?
—  Grześ bardziej pasowałby do baldachimu, niż Kuba, no nie?
—  Grzesiowi wcale na tym nie zależy.
—  Skąd wiesz?
U zakrętu odciągnąłem Bacę za rękaw w pobliże murku, tam z ulgą odetchnąłem.
—  Nie lubię ścisku.
Zgorszył się troszkę, popatrywał na wiernych.
—  Obejdę raz dookoła. Odpust to odpust — postanowił i zawrócił do ogona 
procesji.
Trzej chłopcy złożyli kurtki na murawie, zakasali rękawy koszul. Wprawnie 
przejęli sznury od zmacha-nych kolegów. Bicie dzwonów ani na sekundę nie słabło.
Zza węgła, skąd powoli przybliżały się śpiewy, wyłonił się Grześ. Podwórzec był 
pusty. O południu cienie drzew cofnęły się, oddały placyk na pastwę słońcu. 
Grześ oglądał się, postąpił wstecz, jakby czymś pociągnięty. Potem oddalił się 
stokiem ku łączce. Usiadł z dala od straganów. Zeskoczyłem z murku, by tam 
pobiec, ale powstrzymałem się.
Wzmógł się jazgot kołatek, bębenków, strzelały kapsle. Chłopcy nieśli piernikowe 
różańce, koniki z drewna, dziewczyny świecidełka, lalki. Kobiety targowały 
wizerunki świętych, mężczyźni chusty i korale na prezenty. Chadzali grupkami. 
Dolatywały urywki rozmów
76
o żniwach, ożenkach, nowinach z miasta. Tłum zaludnił łączkę, cisnął się wokół 
kramów.
Mułła i Żulik gdzieś przepadli, Szary z Cyganem próbowali na łączce pistolet. 
Łazikowaliśmy w ciżbie trzej, Grześ, Baca i ja. Grześ kogoś wypatrywał, za kimś 
się rozglądał.
Milek zbliżał się z mamą i z siostrą strojny w granatowy mundur, czapkę z 
otokiem i wstążką. Kuba, już bez komeżki, właśnie ich dopędzał. W spodenkach z 
kantem, białej koszulce też ładnie się prezentował. Był zarumieniony od emocji. 
Mama, dumna z niego, poprawiła mu kołnierzyk.
Skinął nam bez zarozumialstwa. Chyba był rad, żeśmy go oglądali. Milek także nas 
zauważył, zasalutował, mrugnął przyjaźnie. Bracia pogadali i Kuba odłączył się 
od swoich.
—  Cześć. Odpust jak rzadko, co? — przywitał się z nami zamaszyście. Dwie 
dziewczynki obejrzały się, wyższa wskazała go palcem.
Grześ odgarniał rudy kosmyk, uśmiechał się:
—  Ważny jesteś dzisiaj.
—  Nie chrzań — zbagatelizował Kuba. — Wnet będziecie wracali?
—  Niezadługo.
—  Gościńcem?
Rozumiało się, drogą koło lasku z cmentarzykiem. Czasami bowiem chadzamy nasypem 
kolei, chociaż dróżnik nas przepędza.
—  My też. Chyba się spotkamy — rzekł.
Zośka prowadziła mamę między kramami tak, by się na nas natknąć. Pani odkłoniła 
się Kubie.
—  Ależ z was kawalerowie — zdziwiła się. — Ledwo cię poznałyśmy, Kubusiu. Gdyby 
nie Zosia...
—  Mamo!
—  Jak spędzacie wakacje? Tęsknicie za szkołą? Zośka owijała wokół palca pasemko 
włosów, bardzo
77
niedawno wyzwolonych z kokardki. Grześ cofnął się o krok, roztargniony patrzył 
na czerwone pantofelki. Kuba uparcie na nauczycielkę. Miałem Grzesiowi coś za 
złe.
—  Czasami — odparł Baca grzecznie.
—  Spotkałam twoją mamę i brata — powiedziała pani do Kuby. — Podobno wahasz się 
co do dalszej nauki. Koniecznie powinieneś się kształcić. Jesteś zdolny, 
powtarzam to twoim rodzicom od lat. Pewno jesteś ciekawy, jak było na egzaminie. 
Zosia ci opowie, prawda, Zosiu?
Córunia uśmiechnęła się, że tak, ale i z obawą, czy aby on jej nie ofuknie. 
Chyba zrobiłby to, gdyby nie nauczycielka.
—  Macie teraz dużo pracy w gospodarstwie, mimo to odwiedź nas któregoś dnia. 
Twój tatuś będzie pojutrze u mojego męża, przyjdź razem z nim. Będzie nam 
naprawdę miło. — I pani objaśniła nas: — Tatę Jakuba obiorą wójtem, to już 
prawie pewne.
Zośka tuliła buźkę do ramienia mamy. Patrzyła na mnie, jakbym był przeźroczysty. 
Pani obróciła się do Grzesia:
—  A więc opuszczasz nas na dobre. Kiedy?
—  Po wakacjach.
—  Będzie ci żal żegnać kolegów.
—  Pewno, że tak. Patrzyła nań czemuś nieufna:
—  Życzyliśmy ci jak najlepiej. Wszyscy nauczyciele.
—  Wiem.
—  Nie będziesz wspominał nas źle?
—  Skądże.
Stadko wron spłoszonych hałasem polatywało nad kościółkiem.
—  Staraj się tam pozyskać sobie kolegów. Bądź dla nich taki, jakimi chciałbyś, 
ażeby byli dla ciebie. Przyjaciele są w życiu najważniejsi.
73
—  Tak, wiem.
Uniosła brwi, oczekiwała czegoś, czego Grześ znowu nie dopełnił.
—  On nie pozwoli wyrządzić sobie krzywdy — zapewnił ją Baca.
—  Tak. Tak, oby... — rozejrzała się. — No, życzę wam ładnej pogody. I do 
zobaczenia po feriach — skinęła życzliwie Bacy i mnie.
Gdy oddaliły się, zagadnąłem Grzesia:
—  Zawsze jest wobec ciebie taka... taka nieporadna?
—  Ma mi coś za złe. Od dawna. Nie mam pojęcia, co — zaśmiał się sztucznie.
13
Śniada twarz wychyliła się znienacka nad sztachety ogrodzenia.
—  Jesteście okrążeni, poddajcie się!
Cygan przesadził płotek, celował w nas po kolei: pif, paf! Oszczędził tylko 
Grzesia. Od bramki w końcu cmentarzyka, ścieżką między rzędami krzyży szedł 
Szary-
—  Nie strzelaj do jeńców, jest konwencja.
Żulik podźwignął się z mogiłki, obserwował gościniec utopiony w żółtym pyle.
—  Gwiżdżę na konwencję — powiedział Cygan.
Przez zarośla było widać grupki wracających do zagród. Brodzili w rozfalowanych 
żytach. Od plebanii przybliżał się turkot.
—  Przekąsiłbym coś. Ciekawe, co Anna przyrządziła na deser. — To Baca.
—  O, napadli na dyliżans, patrzcie! — przywołał nas Żulik.
79
Czterej na gościńcu ruszyli truchtem za furmanką. Woźnica obejrzał się, strzelił 
batem. Kuba, poznaliśmy go, wskoczył na deskę w tyle, drugi, chyba Fuks, czepiał 
się kłonicy. Dwaj biegli skrajem szosy, póki tamci nie zeskoczyli z wozu.
Szary któryś raz odczytywał imiona partyzantów wyryte w kamiennej płycie. Na 
czele, większymi literami widnieje nazwisko i pseudonim dowódcy. Deszcze z wolna 
wypłukują z wgłębień złotą farbę. Płyta wspiera się o wielki piaskowiec. Jego 
szorstką powierzchnię barwią rudawe żyłki. Nad pomnikiem góruje krzyż z drewna.
—  Zobaczysz, będą się mądrzyć, że tutaj też jest ich podwórko — powiedział 
Szary do Cygana.
Onegdaj nad rzeczką Szary świetnie się spisał, złowił na wędkę pstrąga, brzankę 
i dwa jelce. Razem nałapaliśmy z tuzin ryb, małych i większych. Oprawialiśmy je 
na łączce, by oszczędzić Annie mitręgi.
—  No i co? Rozważyliście, czy zaprosimy Kubę? — zagadnął Grześ.
—  Ja jestem temu przeciwny — rzekł Szary, jakby czekał na to pytanie.
—  Uparłeś się? Dobrze, to głosujmy.
Szary postawił się tak ostro, że omal się nie pokłócili. Dziwne, bo dotąd żyli w 
przyjaźni, Grześ często zasięgał jego rady. Szarego nie sposób przekonać, gdy 
się zaweźmie. Nie wiem, czemu był tak niechętny Kubie.
—  Jeśli będą szukali zaczepki, to więcej nie pozwolimy im przyjść i już. Jestem 
za — opowiedział się Baca.
I zaraz Cygan:
—  To ty. A mnie oni działają na nerwy.
—  Mnie też — poparł go Żulik.
—  Zgadzam się z Bacą i Grzesiem — rzekłem. Grześ popatrzył na Mułłę.
30
—  Ja... ja chcę tak, jak większość.
—  Trzej są przeciw, trzej za. Ty decydujesz — rzekł Grześ łagqdnie.
—  Ja? No... Ale twój głos powinien liczyć się podwójnie. — Mułła stropił się, 
szybciutko postanowił: — Niech już będzie. Zgoda.
Dostrzegł, że Szary wzgardliwie wydął usta, speszył się więc jeszcze bardziej.
—  Na pewno?
—  Tak, tak — kiwał głową, coraz bliższy łez. Grześ nie był zadowolony z 
wygranej, ale też nie
wyrzekł się jej.
—  Jeśli wizyta ułoży się nie po naszej myśli, spotkamy się z nimi tylko ten raz.
—  Pokaż no tę pukawkę.
Kuba niedbale odciągnął kurek, wydmuchnął z panewki kartonik.
—  We wojnę brat miał szóstkę, prawdziwą. Oficerską. Jak przechodziła ofensywa, 
w parku leżało po krzakach pistoletów ile kto chciał. Strzelaliśmy po kryjomu w 
parowie.
—  Coście z nią zrobili? Kuba zwrócił zabawkę.
—  Sporo kosztował. Twój?
—  Nasz. Złożyliśmy się — zełgał Cygan bezinteresownie.
—  Za ściągawki?
—  No, a jak.
—  Pan Augustyn jest święty, że pozwala wam marnować pieniądze.
—  Ty byś nam zabronił? Baca wtrącił się pojednawczo:
—  Znacie naszego pana kierownika?
—  O rany, kto by go nie znał. Uczył mnie za oku-
I — Dom sierot
81
pacji, jak nie było tu jeszcze ani waszego domu,, ani was.
Kocur i Szypułka ściągali koszule. Zziajali się'od biegu w skwarze pod górkę.
—  Niedaleko nas mieszkają trzej, co byli z Chrzcicielem do końca. Dwaj tu są 
pochowani — Kocur wskazał zielony kopczyk. — Wyjechało do miasta jeszcze kilku. 
A wszyscy z naszej wioski.
—  Jednego wieczora, było to zimą, tato późno wrócił — opowiedział Kuba. — Milek, 
siostra i ja leżeliśmy już do snu. Z ojcem przyszli jacyś, czekali na dworze. 
Mama przyświeciła karbidówką, potrząsnęła Miłkiem. Nie śpijcie. Będziecie dziś 
nocowali u Wałków. Wałek to nasz sąsiad. Zebraliśmy się i poszli. Koło obórki 
niby to upadla mi rękawiczka. Z ciekawości wróciłem zaglądnąć do izby. Przy 
stole siedzieli tata i ci dwaj. Starszy miał owiniętą rękę. Młodszy objaśniał 
coś jemu i tacie. Zaspa pode mną osunęła się, omal nie rymnąłem. On szybko się 
podniósł, szedł do okna, Był rosły jak pan Augustyn, nosił krótko strzyżone 
włosy i bródkę. Zmykałem do węgła ile siły. Dużo później pytałem tatę, kogo 
wtedy przyjęli na nocleg. „To był Chrzciciel — wyjawił mi — tylko nikomu tego 
nie powtórz".
Kuba przedstawił zdarzenie bez chełpliwości, ale czuło się, że był z siebie 
dumny.
—  Poznałbyś go dzisiaj? — zagadnął z respektem Mułła.
—  Kogo, Chrzciciela? Przecież nie żyje.
—  No, tak, ale gdyby zmartwychwstał.
—  A, pewnie.
Zadał nam do myślenia. Szary przysiadł się bliżej tak, że już wszyscy, 
oddzieleni ścieżką, zajęliśmy miejsca na mogiłkach.
•— Widywaliście go przedtem?
—  Gdzie?
32
—  No tu, we wsi.
—  Jak my zaczynali naukę, on już w domu rzadko bywał — wyjaśnił Kocur. — I co 
wtedy, mali, rozumieliśmy? Wiedziało się, że pan kierownik ma syna, kształcił go 
na doktora i tyle.
—  Mój tata też znał Chrzciciela — pochwalił się żwawo Szypułka.
Na to Grześ, który dotychczas się przysłuchiwał:
—  Jeśliby on żył, leczyłby chorych w szpitalu albo w ośrodku. Każdy mógłby 
podejść do niego, podać mu rękę, a on by się gniewał, gdyby to poczytywano za 
zaszczyt. Co tu więc się chełpić, kto ile razy go widział. Trzeba o nim pamiętać, 
zgoda. Nie tylko pamiętać, ale i postępować tak jak on, gdyby tu był między nami.
—  Przecież nikt się nie chełpi — obruszył się Kuba.
—  Globus wie o Chrzcicielu najwięcej. Tyle, co sam pan Augustyn.
Zdzieliłem za to Żulika pod żebro.
—  Akurat — rzekł ironicznie Fuks.
—  O Kulawym, Magdalenie i...
—  Nie kłap tyle. Plotkarz.
—  No, co takiego? — podtrzymał Kuba trochę zadziornie. — Chętnie 
posłuchalibyśmy.
Certowałem się niedługo. Powtórzyłem, ku zadowoleniu naszych, Józefowa opowieść, 
pomijając bardziej oklepane fragmenty.
Słuchali z zajęciem, żaden nie wtrącał się. Gdy skończyłem, z gałęzi sfrunęła 
sójka, popielata z błękitnym piórkiem. Przestępowała na płotku z nóżki na nóżkę, 
kręciła łebkiem. Kuba kaszlnął i spłoszony ptak zerwał się, przepadł w zaroślach.
—  To prawda?
—  Najprawdziwsza.
—  Skąd to wszystko wiesz?
—  Wiem i już.
83
Trzymali nosy odrobinę niżej.
—  Głupia ta Magdalena — orzekł Kocur. A Szypułka:
—  Kulawy nie powinien być waszym wychowawcą.
—  Pan kierownik postanowił inaczej.
—  Może zatrudnił go z litości.
—  Zadał mu pokutę — popisał się złośliwostką Fuks. Kuba przeciągnął się, oparł 
ręce o biodra:
—  Wojna to nieszczęście, ale szkoda, żeśmy nie urodzili się o parę lat 
wcześniej, nie? Wstąpilibyśmy do partyzantki. Byłoby wiadomo, kto tchórz, a kto 
dzielny, czy zasłużył się dobrze czy źle. A tak co? Tylko możemy im zazdrościć. 
No, nie jest tak?
—  Jasne, że jest. — Szary przypomniał sobie, że był na nich zły, bo chłodniej 
napomknął: — Mój brat bił się w powstaniu. Miał wtedy tyle lat, co ja teraz.
—  Poległ. A jego rodzice zginęli w obozie — dodał 2ulik.
—  Jak tutaj trafiłeś? — zwrócił się Szypułka do Szarego.
—  O, to dłuższa historia.
Szary niechętnie ją powtarza, jako nie dość chlubną. Było tak, że ich transport 
zatrzymał się na tutejszej stacji. Żandarmi pozwolili pójść po wodę kilkorgu 
dzieciom. Szary wśliznął się do składziku nie opodal studni i siedział tam, 
dopóki pociąg nie odszedł. Pewien kolejarz zaprowadził go do wsi, gospodarze 
zaopiekowali się nim.
—  Nie tylko podczas wojny możesz się zasłużyć — rzekł Grześ do Kuby.
—  A, już. Wykaż się czym nadzwyczajnym przy pasieniu czy orce. Nie mówię, żeby 
zaraz dokazywać cudów, jak Chrzciciel. Skromniejsi dowódcy też byli potrzebni. 
Ja bym się zadowolił i niższą rangą.
—  Chrzcicielowi i tak nikt by nie dorównał — pocieszył go Kocur,
84
A Baca:
—  Takim trzeba się urodzić. No, i łatwiej zostać bohaterem, gdy miało się 
takiego ojca jak pan Augustyn.
—  Czemu łatwiej? — zdziwił się Fuks.
—  Bądź pewien — powiedział Grześ do Bacy — że jak się czymś wyróżnisz, nikt cię 
nie spyta, kim był twój stary i czy go pamiętasz. Ani cię tym usprawiedliwią, 
jeśli się poszkapisz.
—  Ode mnie zależy, kim będę. Nie od moich rodziców.
—  Ty się na tym nie znasz — Grześ dobrotliwie zapewnił Fuksa.
O dziwo, nie pokłóciliśmy się ani na cmentarzyku, ani gdyśmy maszerowali 
skrajami gościńca. U początku dróżki, która od mostka wiedzie pagórkami do ich 
wsi, naradzili się i Kuba powiedział do nas:
—  Późno już, pójdziemy na skróty. To cześć.
—  Cześć — odrzekliśmy im zgodnie.
14
Widnokrąg dźwigał się ospały, zmęczony duchotą. Nocami aniołowie przetaczali 
daleko nad górami ciężkie, pełne wody beczki. Radio, przy którym gromadziliśmy 
się po kolacji, od kilku dni zapowiadało burze. O zmierzchach na niebie 
wykwitały białe bałwany, nikły o świtaniu.
W świetlicy było jeszcze widno. Mułła i dwaj z naszej sali trudzili się nad 
gazetką. Stoły u wyjścia na taras zarzucili stertami barwnych pism. Kleili 
napisy i rysunki na brystolu, wykłócali się. Radio grało skoczne melodie.
Gromadka skupiła się wokół Grzesiowego stolika, na
85
którym leżała szachownica. Grześ ujmował kolejno piony, gońce i skoczki, 
przebiegał nimi kwadraty pól. Ustawiał figury, zachęcał malców, by wykonywali 
ruchy. Mówił im, czy posunięcie było prawidłowe czy błędne i czemu. Szachy to 
ulubiona Grzesiowa rozrywka. Uczył cierpliwie wszystkich chętnych, pewno w 
nadziei że odkryje w kimś talent. Szkoda, że nie miał wśród nas godnego siebie 
partnera do tej gry.
Szachistami są też pan Augustyn i Kulawy. Grywają ze sobą. Nieraz widziałem 
figurki rozsypane w kancelarii na biurku. Nie wiem, a jestem ciekawy, czy panu 
Augustynowi zawsze udaje się zapędzić Kulawego v/ kozi róg.
Uniosłem głowę znad książki. Gdyby nie poskrzypy-wanie buta, przeoczyłbym, kiedy 
wychowawca wszedł, tak bezszelestnie domknął za sobą drzwi. Gdy nas mijał, głosy 
w grupkach cichły. Przedostał się za plecami Mułły na taras. Postać za szklaną 
szybą przeszkadzała mi skupić się ponownie.
Zbliżyłem się do okna. Na wschodzie mroczył się rąbek nieba. Podmuchy wiatru 
czyniły zamęt w gałęziach. Plac do zabaw był pusty. Dwoje oddalało się alejką 
przez skwer w stronę jeziora: Małgosia i Florek, syn Anny.
Florka wiosną zwolnili z wojska, jeszcze mu włosy nie zdążyły odrosnąć. Podjął 
pracę na kolei. Gdy wraca z roboty, wstępuje czasami do matki.
Kulawy od progu tarasu rzekł do Mułły:
—  Idzie ulewa. Pamiętaj podomykać okna i drzwi.
Mały przy Grzesiowym stoliku zlazł z krzesła, ustąpił je wychowawcy. Kulawy w 
roztargnieniu ważył laufra na otwartej dłoni, z wolna zwierał palce.
—  Spróbujemy się? —: Z chęcią.
—  Uprzedzam cię, że przegrasz. Nie licz nawet na remis — jego śmiech brzmiał 
jak suche kaszlnięcie.
36
—  Postaram się, żeby pan dostał twardy orzech — rzekł Grześ.
—  To tak. To ci wolno.
Wokół stolika zaczęli gromadzić się ciekawscy. Grześ wylosował białe. Rozpoczął 
grę skoczkiem.
Proponowałem Mulle wyprawę nad staw, ale on bał się zmoknąć. Poza tym przyrzekł 
wywiesić gazetkę przed capstrzykiem. Zszedłem do sieni i na dwór.
Dwa czarne skrzydła przybliżały się, wśród dyszenia i szelestów, od lasu i gór. 
Ze świetlicy nie widzieliśmy ich. Pogrążyły już w mroku połowę doliny, łopotały 
złowrogo nad wioską. Nadlatywał stamtąd ciężki pomruk. Liście szalały, suche 
trawy kładły się nisko. Przeciwny skłon nieba zmartwiał w wypiekach jak z 
gorączki.
Trzasnęła okiennica, ktoś się z nią mocował. Wiatr owinął się wokół mnie, aż 
straciłem oddech. Raptem podmuch ustał. Przycichło w konarach. Czułem 
podniecenie, jakby wewnątrz coś mnie łaskotało. Horyzont za wsią rozbłysnął. 
Doliczyłem do pięciu, nim rozległ się grzmot. Szarosine czoło chmury 
znieruchomiało, zdawało się, tuż nad koronami dębów.
Pomyślałem, czy bym zdążył przed deszczem do jeziorka. Uległem tej pokusie i 
pobiegłem. Gdym mijał altankę, ktoś w niej był, nie rozpoznałem, kto.
Staw połyskiwał jak czarna oliwa. Unosił się nad nim trzcinowy puszek. Zzułem 
sandały. Zawiesina mułu i wodorostów była ciepła, gęsta. Woda za szuwarami 
marszczyła się, jakby ją przebiegał dreszcz. Ociągałem się z wracaniem. Od łąk 
szła z cichym chrzęstem szara kurtyna. Daleki skraj jeziora nagle zmatowiał. 
Wicher znienacka szarpnął czubkami świerków. Ściemniło się. Blisko za rzeczką 
gruchnął piorun.
Ogromne jak chlapnięcia krople dosięgły mnie na stoku. Za mną pędziła ściana, 
wchłonęła już tamten brzeg, szuwary, zaniósł się pluskiem staw.  Zdążyłem
8?
dopaść altany. Zanim ją okrążyłem do schodków, rozwarły się wszelkie upusty. 
Zamek, dęby, krzewy bzu zniknęły w oberwaniu chmury.
Wtuliłem się pod okapem w gąszcz dzikiej winorośli^ przeczekiwałem pierwszy 
impet. Ścianki uśmierzały zapędy wichru.
W altance skrzypnęła ławka, ktoś westchnął. Ulewa hałasowała, bębniła o dach.
—  Nie, nie chcę... Przestań.
—  Dlaczego? Nikt tu teraz nie zajrzy. — Domyśliłem się Florka, chociaż szum 
zniekształcił jego szept.
Rozsunąłem liście. W zielonkawości bielały dwie ruchome plamy, nad nimi różowiła 
się spódniczka. Małgosia półleżała naprzeciwko mnie. Florek przycupnął na ławce. 
Dotykał jej kolan, sunął dłonią. Cichutko chichotała. Powstrzymywała go, 
uderzała po ręce. Przekomarzali się tak dość długo. Od patrzenia na nich robiło 
mi się duszno, lecz nie mogłem odwrócić oczu. Flo,-rek rozpiął jej bluzkę, 
całował piersi. Wciąż coś szeptał. Nie broniła się, głaskała go po włosach. 
Obejmował ją wpół, drugą ręką zszarpywał coś z niej. Poczęła się wyrywać. 
Widziałem jej obnażone nogi. Serce biło mi coraz mocniej, szybciej. Coś się ze 
mną działo, uchwyciłem się kurczowo listwy. Niegłośno krzyknęła i pchnęła Florka 
tak, że zatoczył się aż do mojej ścianki. Cofnąłem się, wprost pod strugi 
deszczu.
Koszula w okamgnieniu mi przemokła. Otrzeźwił mnie chłód. Osunąłem się na mokry 
trawnik. Nienawidziłem ich, byłem wściekły na siebie. Krople spływały mi po 
policzkach.
Ulewa rzedła, spadał prędki zmierzch. Już się nie szamotali. Ich rozmowę 
rozdzielały długie pauzy.
—  No, czemuś ty taka?
—  Jaka?
—  Dziwna.
38
—  Mówiłam ci, że nie chcę.
—  Jemu nie odmówiłabyś.
—  Komu?
—  Przybłędzie, kuternodze. Ludzie wiedzą, gadają o tobie. To prawda?
—  Może i prawda.
—  Lepszy on dla ciebie niż ja?
—  Głupi — odparła miękko. — A jakbym ci odpowiedziała, że lepszy, to co?
—  Wydasz się za niego?
?— Ja do Kulawego nic nie czuję, Florek. A bez tego za mąż nie pójdę. Rozumiesz 
mnie?
—  Puściłaś się z nim?
—  Czyś ty ksiądz, żebym ci się spowiadała? Nikt cię nie trzyma, wolna droga.    
'
Szurał butem po schodku.
—  Myślałem, że lubisz mnie trochę. Ale skoro tak.., Odezwała się:
—- Nigdy się mnie o to nie pytałeś.
—  O co?
—  Czy cię lubię.
Teraz on zamilkł na dłużej.
—  No, to jak?
—  Z czym?
—  Wolisz jego niż mnie?
Odrzekła mu tak cichutko, że nie usłyszałem.
—  A. teraz idź już. Ja tu dziś będę nocowała, w pałacu. Z twoją matką.
Szepty urwały się. Nie śmiałem już zajrzeć do wnętrza, zresztą ściemniło się. 
Wciąż tam siedzieli, jakby czekali, chociaż deszcz ustał. Chyba nie całowali się. 
Wycofałem się na paleach i brodząc w mokrych trawach wydostałem się na alejkę.
Malcy opuścili już świetlicę. Jej środek był mroczny. Lampa paliła się na 
jedynym stoliku, oświetlała
89
Grzesiowy policzek. Kibicowali mu teraz Szary i Baca. W jasnym kącie wisiał nad 
nimi zogromniały do sufitu cień Kulawego.
Wzrok wychowawcy dosięgną! mnie natychmiast, zrazu niewidzący, potem z nagła 
czujny, jak gdyby domyślny. Schyliłem się, długo przysuwałem sobie krzesło.
Baca klepnął mnie:
—  Aleś zmoknięty. Gdzieś był?
—  Rwałem agrest. Złapało mnie koło inspektów. Dzięki Bacy uwaga Kulawego dla 
mnie osłabła.
Na szachownicy stało siedem figur. Hetman, goniec i pion oblegały dwie Grzesiowe 
wieże. Poszeptaliśmy:
—  Która to już partia?
—  Pierwsza.
—  Co? Wciąż?
—  Dzielnie się trzyma, nie?
Grześ zdawał się nie słyszeć Bacowej pochwały. W skupieniu obgryzał paznokieć 
kciuka. Zegarek tykał cichutko na pobojowisku figur. Kulawy z nikłym uśmieszkiem 
przesunął czarnego laufra o dwa pola. Do jego palców pasowałby staroświecki 
sygnet.
—  Powinniście już spać — upomniał nas.
—  Szach — mruknął Grześ.
Kulawy osłonił się pionem bez zastanowienia, jakby przewidział ten ruch.
—  Czy to już w tę niedzielę spraszacie gości? Przytaknęliśmy z Bacą.
—  Świerzbią was pięści?
—  Wcale nie mamy zamiaru się bić.
—  No, no, już ja was znam.
—  Szach — Grześ ponowił manewr drugą wieżą. Kulawy dyskretnie ziewnął. Wycofał 
swojego króla
za gońca.
—  Grasz tylko na odroczenie.
—  Dobre i to. Wobec pana przewagi.
90
Pod przymknięte powieki wkradł mi się bardziej wyrazisty niż w altanie obraz 
tamtych dwojga. Smutnej twarzy Małgosi i zagniewanej Florka. Ponad ich 
pochylonymi ku sobie głowami chyliła się jakaś złowroga postać. Naraz usłyszałem 
kroki poza sobą. Zląkłem się,, że mnie ktoś przyłapie, gdy podglądam. Wcisnąłem 
się* w gąszcz, lecz winorośl znikła, a przede mną wyrósł chropawy mur. Uczułem 
dotyk czyjejś ręki. Szarpnąłem ramię, chciałem krzyknąć. Szary przestał mną 
potrząsać.
—  Nie śpij, bo cię ukradną. Kulawy powiedział do Grzesia:
—  Jest już późno. Jeśli nie chcesz się poddać, to odłóżmy partię. Dokończymy ją 
kiedy indziej.
Grześ dźwignął głowę, także z wolna przytomniał.
—  Dobrze, tylko spiszę układ figur — przystał bez zapału, lecz posłusznie.
15
Piątek stał się pamiętnym dniem. Podczas wakacji nie patrzy się w kalendarz, 
przegapiliśmy więc imieniny Mułły. Nie oświeciło nas nawet to, że rankiem Mułła 
podejrzliwie długo guzdrał się w umywalni, czesał i przeglądał w lusterku. 
Dopiero przy stole na widok paczuszki obok jego talerza i kubka ruszyliśmy 
hurmem i P°ty go podrzucaliśmy, aż począł błagać, że ma dość i tłuc nas po 
karkach.
Nie rozwinęliśmy prezentu, bo wręczał go zazwyczaj solenizantowi wychowawca, 
który tego dnia pełnił dyżur.
Niezadługo zjawił się sam pan Augustyn, a za nim Kulawy. Dawałem Mulle poprzez 
stół znaki serwetką, żeby starł sobie z brody owsiankę. Był tak przejęty,
91
że umazany pozwolił ucałować się panu Augustynowi w policzki. Bladł, to znów 
czerwieniał, ruszał rzęsami, a na koniec się popłakał.
Otrzymał bowiem w podarunku kasetę z farbami, pędzle i blok do malowania. 
Dotykał tych cudów, jakby nie dowierzał, że są prawdziwe. Pan Augustyn, gładząc 
go po kędziorach, rzekł:
—  Obyś wyrósł na artystę.
Na to Kulawy, też niby żartem:
—  Tylko się teraz nie zaniedbaj do reszty w nauce. Było to niesprawiedliwe, bo 
Mułła uczy się pilnie.
Ale Kulawy taki już jest.
Po czym nasz pan położył dużą rękę na jego drobnym ramieniu i powiedział z 
powagą:
—  Po śniadaniu przyjdź do mnie na górę. Mam dla ciebie bardzo ważną nowinę.
Nie zdradził ani słówkiem, jaka to będzie niespodzianka.
Kulawy sterczał do końca posiłku u okna, plecami do sali. Słyszeliśmy, jak roje 
much brzęczały za siatką z muślinu i jak Józef wykłócał się z Anną. Kran w 
kuchni znowu się popsuł, Józef utyskiwał na dodatkowe zajęcia. Nie dziwiliśmy 
się, że Mułła nie tknął już ani kęsa.
Nie opodal słonecznego zegara Grześ rozwiązywał w myślach jakąś łamigłówkę. Staw 
zieleniał przed nami, błękitniał w dali. Wody wydawały się tego ranka tak czyste, 
że budziły pokusę, by zanurzyć się w nich, brodzić, póki starczyłoby dna. Łąka, 
nad którą buczały trzmiele, i dach altany, i gałęzie też wyglądały świeżo, lecz 
staw był jak ubranko od pierwszej komunii. Nie sposób było uwierzyć, że tak 
jasna toń kryje pod swą powierzchnią zdradliwy muł, oślizgłe wodorosty, gotowe 
omotać i uwięzić. Wyobraziłem sobie topielicę w uścisku bladych glonów, by nie 
złamać zakazu kąpieli.
S2
Na sczerniałej powierzchni pnia, jeszcze wilgotnej, nie było nowego nacięcia.
—  Pójdziemy dziś prosto nad jaz?
—  Poczekamy na Mułłę. On postanowi. To jego dzień. Okno kancelarii było na 
oścież rozwarte.
—  Jakoś długo tam siedzi.
Żulik nadbiegał od bramy, za nim podążali Szary i Cygan.
—  Mułła dostał list — doniósł Żulik zdyszany. — Nie mogłem długo stać przy 
dziurce od klucza, bo w korytarzu kręci się sprzątaczka. Ale widziałem. A pan 
Augustyn ani razu się nie odezwał.
—  Skąd wiesz, że to był list?
—  Mułła trzymał kopertę.
—  Nadszedł akurat w jego imieniny?
—  Może doręczyli wcześniej, a pan kierownik dał mu dopiero dziś.
—  Nie — zastanowił się Grześ. — Przecież w Uście mogło być coś pilttego. Chyba 
że wpierw przeczytałby i upewnił się, że nic. Ale cudzych listów nie wolno 
otwierać.
—  Nawet panu Augustynowi?
—  Nikomu.
—  Może to było pismo do kancelarii, nie wiem.
Rzadko listonosz coś nam przynosi, a nikt nie pamiętał, by Mułła go kiedy 
oczekiwał. Nie dowierzaliśmy Żulikowi.
—  O, idzie! — zawołał.
Mułła istotnie wyłonił się z sieni dziedzińca. Jednak zamiast ku nam, postawił 
dwa kroki w nieokreślonym kierunku, długo stał bez ruchu, po czym jął okrążać 
basztę. U piwnicznego okienka oparł się i spoglądał na konary świerków. Szary 
machał do niego, lecz chociaż Mułła patrzył już prosto na nas, zachowywał się 
tak, jakby nikogo nie dostrzegał.
—  Może zasłabł?
93
—  Nie idź, zaczekajmy — powstrzymał mnie Grześ. Wreszcie Mułła  odstąpił  z 
wysiłkiem,  jakby przy-
kleił się do muru. Przybraliśmy pozy jak gdyby nic. Osunął się na słoneczny 
zegar i rzekł:
—  Mój ojciec się odnalazł. Właśnie nadszedł od niego list.
Zrazu dziwiliśmy się tak, jakby to działo się nie z nami, lecz obok nas. Woda, 
pałac, park poczęły stawać się niby wyjęte ze snu, który jął się rozwiewać. W 
tym śnie rozwierała się dziura, przez którą po kolei wypadaliśmy. Baca wykonał 
ruch, jakby chciał się czegoś przytrzymać. Dotykali zielska, brali do ręki 
szyszki. Coś by się chciało powiedzieć, ale nie było wiadomo, co.
Wieść była niedorzeczna. Ojciec Mułły umarł dawno temu. Nasi ojcowie też nie 
żyli. W obawie, że gdy Mułła ochłonie, pognębi nasze niedowiarstwo, gorąco 
pragnęliśmy, by je pognębił natychmiast. Skoro cud się zdarzył, czemu nie miałby 
ponowić się drugi raz i piąty?
Szary sobie przypomniał, że Mułła nazywał tatą nie rodzonego ojca, lecz ojczyma.
—  Ojczym?
Mułła kiwnął potakująco. Niczego to nie zmieniło. "Właśnie ojczym Mułły poległ 
na froncie.
—  Jak to? — zapytał Grześ.
I Mułła powolutku, jak gdyby oglądał na dłoni i starał się opisać jakiś owoc czy 
znalezisko, powiedział pospołu to, co już kiedyś słyszeliśmy, z tym, co oznajmił 
mu pan Augustyn.
Mama Mułły była aktorką. Wyszła powtórnie za mąż, gdy on był jeszcze w kołysce. 
Mułła pamięta tylko swego ojczyma, nosi jego nazwisko. Nie umiał jednak objaśnić, 
czym trudnił się jego przybrany ojciec, tak, byśmy to dokładnie pojęli. Zapewne 
byli majętni. Ma-
&4
\
jna snuła wspominki o podróżach i mówiła, że ojciec kochał morze i okręty.
Mułła przypomina sobie, jakby działo się to w zamierzchłych czasach: klęczy na 
puszystym dywanie, obraca karty ogromnego albumu. Na kartach pojawia się ta sama 
postać w coraz to innym przebraniu. Jest to mężczyzna w kapeluszu z odwiniętym 
rondem, w butach z cholewami, ze strzelbą. Kiedy indziej pan w ciemnym 
garniturze, z motylkiem, z kciukami wetkniętymi do kieszeni kamizelki. I znowu 
on w śmiesznych szortach po kolana, roześmiany, w słońcu na pustej plaży. 
Postacie ojca z fotografii Mułła widział wyraźnie, natomiast żywego jak za mgłą. 
Tak dalece, że martwił się, czy by go poznał, gdyby spotkali się na peronie lub 
w poczekalni.
Wyrastał z majtek i przestawał być szczęśliwy, bowiem wojna zabierała mu, co 
miał najcenniejszego. Czyniła to powolutku. Zrazu nie stało się nic. Ojciec był 
nieobecny, mimo to Mułła dzięki matce poznawał go coraz lepiej. Wciąż byli jakby 
we troje. Odkąd jednak mama zaniemogła, był już w dociekaniu zdany tylko na 
siebie. Wstydził się, że nadal za mało wie, w skrytości więc odtwarzał postacie 
ze zdjęć w scenach, których album nie opisywał. Z początku tylko je wywoływał 
wyobraźnią, później gryzmolił ołówkiem i parafinowymi kredkami. Było to zajęcie 
żmudne, pochłaniało dużo czasu. Na pewno wolałby wtedy hasać z chłopcami po 
boisku. Wstyd jednak był mocniejszy.
Z upływem miesięcy ojcowie z fotografii zaczęli mu się mylić z własnoręcznie 
malowanymi. Na koniec nie mógł ręczyć, którzy są prawdziwi. Zwłaszcza że album 
zaginął podczas przeprowadzki. Z tej opresji nie było wyjścia, oprócz tym 
bardziej zapalczywego malowania. Dopóki biedził się nad obrazkiem, zdawało mu 
się, .że odgaduje. To go chroniło przed smutkiem.
95
Mama kładła się na dłużej i dłużej. Jesienią Mułła powinien był pójść do szkoły. 
Wówczas odwiedziła ich siostra zakonna. Nosiła tak niepospolite odzienie, że gdy 
gawędziły, ukradkiem ją narysował. Nie była tym zachwycona. Za drugą wizytą 
podarowała mu w zamian świętego patrona w ramce. Siostry utrzymywały ochronkę. 
Mułła już tam mieszkał, kiedy jego mama umarła. Nie wybaczył zakonnicom, że 
pozwoliły mu pożegnać ją dopiero wówczas, gdy obcy człowiek czekał już z 
młotkiem, by zabić nad nią wieko.
Ojczym Mułły poległ. Świadek, który powrócił z wojny, przysiągł, iż widział go 
nieżywego. Zeznanie to spisano w akcie. Ażeby je zrozumieć, Mułła studiował 
mundury rozmaitych formacji i jakiś czas rysował tylko żołnierzy na polu walki. 
Kuratorium przejęło ochronkę od sióstr.
Nie pojmował, czemu pan kierownik pyta go o listy rodziców, o nazwy miejscowości, 
o świadka, zamiast odsłonić mu niespodziankę. Gdy więc opuszczał kancelarię, 
miał świeżo w pamięci całe swoje życie. Musiał zaś powtórzyć je nam, ponieważ 
nagle za sprawą listu odmieniło się ono tak, że ledwo je mógł rozpoznać. 
Zdarzenia znaczyły teraz co innego niż dawniej. Który ojciec ożył, prawdziwy czy 
z rysunków? Czy Mułła ucieleśnił go kredkami niby modlitwą lub zaklęciem? 
Oczywiście, nie. Ale wszystko mogło mieć związek ze wszystkim. Wobec cudu, kto 
wie.
List dotarł z zagranicy przez Czerwony Krzyż. Wewnątrz i na kopercie było dużo 
pieczątek i dopisków. Ojciec tłumaczył omyłkę, co do swej nieodwołalnej śmierci, 
oraz zwłokę. Fakty i nazwiska zgadzały się. Mułła rozpoznał jego charakter pisma.
—  I mam adres!
Podawaliśmy sobie nabożnie świstek z ręki do ręki. Adres był rzeczywiście 
cudzoziemski.
—  Przyjedzie stamtąd zabrać cię?
96
—  Po to się odezwał.
—  Kiedy?
—  Nie wiem. Najpierw do niego napiszę. Porządek rozsypywał się. Dało się 
przewidzieć, że
Mułła wymówi się od wspólnej zabawy.    -
—  Chciałbym wypróbować farby i' pędzle — powiedział do nas przepraszająco.
Nocą wysoka fala uszkodziła jaz. Zrzuciła kamienie ułożone na wierzchu luzem, 
uczyniła wyłom w przyczółku. Toczył się tamtędy wartki i mętny prąd. Na brodzie 
sięgał kolan.
Krowy pasły się w pobliżu zagród. Polami niosło się dźwięczne poklepywanie kos.
Z łączki, gdzie oprawialiśmy ryby, przebyłem rzeczkę i wdrapałem się po urwisku. 
Szałas był pusty. Wichura zerwała kawał dachu, promyki słońca spoczywały na 
ławeczce. Nikt tam nie zaglądał od rana, bo w rozmiękłej glinie odcisnęłyby się 
ślady stóp.
Było mi tak, jakbym w nieuwadze lub jakby ktoś szarpnął plaster na moim kolanie, 
kiedy już zaschło. Wszyscy tego ranka porozłaziliśmy się. Chyba dlatego, że nie 
jest miło, gdy ci się przypatrują, jak się krzywisz, pośliniasz otarcie, 
próbujesz przyklepać zsunięty bandaż.
Wsłuchiwałem się w głosy ptaków, plusk rzeczki. Usilnie rozmyślałem o głupstwach. 
O tym, co dziś będzie na obiad, w co chciałbym bawić się pojutrze i gdy będę już 
dorosły, i czy Małgosia wyjdzie za mąż za Florka. Po kwadransie lub dwu poczęło 
mnie ściskać w gardle i troszkę sobie poryczałem. Nie aż tak, bym chlipał i 
smarkał, ale łzy ciekły, jakby pękła we mnie jakaś kiepsko sklecona tama.
Nie wstydziłem się, wszystko mi było jedno. Dopiero gdy usłyszałem kroki przy 
ściance, omacałem kiesze-
7 — Dom sierot                                                                                          
9?
nie za chusteczką. Okazało się, że to był Grześ. Króciutko wahał się, czy wejść. 
Drugą chwilkę zmitrężył na oględziny szkód, jakie ulewa wyrządziła szałasowi. W 
tym czasie zdążyłem upchać w spodenki połę koszuli, którą jako tako otarłem 
twarz.
Byłem trochę zły, że mnie nakrył, ale później wolałem, że nie jestem sam. 
Zeszliśmy się prawie tak samo jak wtedy, nocą, tyle że w odwrotnej kolejności. I 
o tym samym milczeliśmy. Tamtego wieczora Grześ zapytał, czy zapamiętałem, co 
ojciec przekazał mi odchodząc. Gniewali go nasi starzy, że byli tacy, jacy byli. 
Zaskoczył mnie, nie wiedziałem, do czego zmierzał. Teraz odgadłem, co mu wówczas 
tkwiło w sercu. Mieli obowiązek być przy nas, przynajmniej poty, póki nie 
urośliśmy choć tyle, by móc pojąć, kim są. Nie musieli dużo mówić. Dość, byśmy 
mogli ich czuć. Gdyby nam ukazywali, co jest godne zachodu, a czego robić  nie  
warto.  Gdyby pozwalali  nam  być  z  nich troszkę dumnymi. Chyba wszystkich 
stać na tyle. Każdego, kto jest dorosły. A nam to jest niezbędne. Nikt przecież 
nie jest stwórcą, by zbudować z niczego coś. Potem  dalibyśmy  sobie  radę   już  
bez  nich.  Później niechby sobie wsiadali do samolotów i okrętów. Tymczasem oni 
obeszli się z nami tak, jakby nas nie kochali. Dlatego rzadko rozmawialiśmy o 
nich. Nigdy za dnia. Chyba że był to szczególny dzień. Jak tamten. Kreślił 
patykiem zygzaki na gliniastej polepie.
—  Baca miał rację, należało umocnić dach.
• — Grześ — spytałem po chwilce — czy gdybyś miał dom, prawdziwy, to też 
kusiłbyś licho, zamiast spokojnie spać?
—  O czym mówisz? Jakie znowu licho?
—  No, w zakazanym skrzydle zamku.
—  Wciąż o tym rozmyślasz?
—  Aha.
Patrzył na mnie poważnie i z dystansu.
I
S8
—  Umyj się. Całyś umazany.
—- Proszę, nie rozmawiaj tak ze mną.
—  Jak?
—  Nie jestem już dzieckiem. Dużo rozumiem. —? Na przykład co?
—  Odpowiedz mi szczerze.
?— Skąd mogę wiedzieć, co by było, gdyby. —? Nigdy nie miałeś prawdziwego domu? 
Strącał z sandała grudę gliny.
—  Myślisz, że wychowawcy dlatego mają z nami krzyż pański, bo brak nam ojców? 
Chłopaki ze wsi także wagarują i kłamią, i kradną. Dostajemy i my dobre cenzurki 
ze sprawowania.
—  Tak, ale na nas jest więcej skarg. Obrażamy się o byle co. Zależy nam na 
dobrych stopniach, na pochwałach, wygranym meczu, na wszystkim... Niech ktoś się 
z nas pośmieje, już rwiemy się do bitki. Teraz niby chcemy dobrze, a wciąż 
kusimy licho. A to łażeniem do baszty, a to tamą. W każdym tygodniu czymś. 
Kulawy nas karci, kajamy się, za dwa dni puszczamy karę w niepamięć. I tak w 
kółko.
—  Jesteś pewien, że przy rodzicach bylibyśmy lepsi? Przypatrz się Kocurowi, 
niektórym innym.
—  Może mają złych rodziców?
Powoli przełamał patyk, potem każdą połówkę znów na dwie, pstrykał ułomkami w 
kąty szałasu.
—  To prawda, że jesteśmy ambitni. Czy to jednak coś złego?
—  Wiesz, Grześ, chciałbym wiedzieć... no, nie wszystko, bo to nie jest możliwe, 
ale dużo. O życiu, o ludziach. Gdybym wiedział tyle, co pan Augustyn, wcale nie 
dbałbym, czy ktoś się ze mnie naśmiewa. I nie zależałoby mi na pochwałach. 
Czułbym, kiedy postępuję jak należy, a kiedy nie, i byłbym spokojny. Wierzysz mi?
—  To dobrze. Tak powinno być.
it9
—  To bardzo męczące być ambitnym. Nie uśmiechnął się.
—  Jeśli czegoś nie wiesz, idź do pana Augustyna. Na pewno cię nie wypędzi. 
Wysłucha i doradzi.
—  Tak się tylko mówi. Przecież on nie może troszczyć się o każdego z nas z 
osobna. Wiesz, jak jest zajęty.
—  Wiem. Jestem tu dłużej niż ty — rzekł ciszej. A później: — Czy zazdrościsz 
Mulle?
—  Chciałbym, żeby i mój ojciec się odnalazł... Ty też tego chciałbyś, nie?                                 
s
Powstał nagłym ruchem, rozchylił plecionkę szałasu, wpatrywał się w gąszcz.
—  Mój? Nie. Nie mam go za co szanować — powiedział z zawziętością, jakiej się 
nie spodziewałem, o ja-
vbą nigdy bym Grzesia nie posądził.
16
Wypucowaliśmy podłogę w sypialni. Mułła przyozdobił ścianę nowym obrazkiem pod 
tytułem „Na odpuście". Przykazaliśmy chłopakom z sali, by porządnie zaścielili 
łóżka.
Anna napiekła trzy rynienki miodowników, od kosztowania których rozpoczęliśmy 
podejmowanie gości.
—  Nigdy tu nie byliście dotychczas?
—  Jak pałac stał pusty, to nam nie pozwalali. Mówili, że może się zawalić. A 
prócz tego w parku zdarzały się wypadki od min — odrzekł Kuba.
—  A mój tata zachodził za sprawami do dziedziczki. — To Fuks.
—  Oprowadzimy was po całym zamku, chcecie? — zaproponował Grześ.
Chcieli, rozumie się. Jeśli taka budowla nie zdąży
100
spowszednieć, to mnóstwo w niej do podziwiania. Komnaty, sienie, krużganki,, cóż 
dopiero podziemia i baszty wydają się nie oswojonemu pełne tajemnic. Zrazu mylą 
się schody, sale i ma się wrażenie, że jest ich dużo więcej niż w rzeczywistości. 
Na dowód Szypułka został chwilę w ubikacji, po czym udał się korytarzem w złym 
kierunku i dopiero któryś maluch pokazał mu schody na piętro. Żulika rozbawiło 
gapiostwo Szypuł-ki, na co ten, zamiast też się pośmiać, upierał się, że wcale 
nie zbłądził, tylko się wałęsał z ciekawości.
Zadziwiliśmy ich biblioteką, żaden nie widział tylu książek naraz. Trzeba było 
odciągać Fuksa od szaf, pomimo że co drugi tom, po który sięgnął, był 
obcojęzyczny.
—  Gdyby tak wszystkie przeczytać, byłoby się mądrym, nie?
Na to Szary:
—  Spytaj Globusa, on już je wyczytał.
— Coś ty?!
—  Nie wierz. Szary się wygłupia — pocieszyłem Fuksa.
Wypytywali o to i tamto, lecz pomimo że dwukrotnie zawracaliśmy od zabitych 
drzwi, nie zorientowali się, że omijamy zakazane skrzydło. Raz Kuba zagadnął;
—  A po tamtej stronie co jest?
—  Byliście już, przecież obeszliśmy dokoła całe piętro — zapewnił go solennie 
Cygan.
W dużym gmaszysku każdy traci orientację, przestaje być pewien, które kąty już 
obszedł. Nie sposób rozglądać się po wnętrzach, wtykać nos w zakamarki i co 
chwila wyzierać za okno. Nikt nie zamierzał zatajać, że południowe skrzydło jest 
niedostępne. Zresztą byliśmy przekonani, że o tym wiedzą. Po prostu, gdy Cygan 
zełgał, a Kuba przytaknął, niezręcznie nam'było prostować. Jakaż to wreszcie 
różnica zwiedzić cały zamek czy jego zamieszkałą część.
101
Bawiło ich wspinanie się krętymi schodkami na basztę, a widok z tarasu olśnił 
ich.
— O, widać stąd nasz dom!
—  Patrzcie, ludzie wsiadają na stacji do autobusu* Będzie zaraz odjeżdżał.
A Kuba też z uznaniem, choć wstrzemięźliwiej:
—  Można by wnieść tutaj siennik. Nocowałoby się przyjemniej niż nawet u nas na 
stryszku.
—  Nie bałbyś się spać sam? —? zapytał Grześ.
—  A czego?
—  Łatwo ci mówić, bo świeci słońce i dokoła są ludzie.
—  Na tej baszcie straszy — dodał Cygan. — Co noc ukazuje się pies z ognistą 
mordą. Wyje, aż ciarki chodzą.
—  O, toście biedni — śmiał się Kuba. Na to Grześ:
—? Nie wierzysz w strachy?
—  Chyba, że nie.
—  A odważyłbyś się wejść nocą do grobowca?
—  Do grobowca?... Abo to raz tam chodziliśmy? Pa lekcjach. Furtka jest otwarta, 
może zajrzeć do środka, kto chce.
—  Nie sztuka za dnia. Ale wieczorem, samemu? Wolimy omijać część parku z 
grobowcem. Ze zbocza
obrośniętego kolczastymi krzakami dźwiga się tam omszała piramida. Zieje w niej 
ciemny otwór. W obu ścianach loszku zamurowane są trumny. Na zewnątrz, za 
żelaznymi sztachetami leżą słudzy zamku. Roślinność pleni się w tym zakątku 
bujna i dzika. Raźniej czujemy się odwiedzając go gromadką.
Zeszłej jesieni zatrzymaliśmy się tam w drodze ze szkoły. Furtka krypy była 
uchylona. Zawiasy piskliwie hałasowały. Na Grzesiowe stukanie w ceglaną ścianę 
przedsionka odpowiadał z wnętrza głuchy odgłos. Ni stąd, ni zowąd Grześ spytał 
nas o to samo. Kto odwa-
102
żyłby-się wejść tutaj po zmroku? Jakoś nie było chętnych. Cygan mruknął: „cóż to 
wielkiego?" Lecz szybciutko dodał, że nie widzi w tym pożytku. Na to Szary do 
Grzesia:
.— A ty? Ty byś się odważył?
—  Nie wiem. Musiałbym spóbować.
Tegoż dnia wymknęliśmy się po apelu czterej. Szary próżno nakłaniał Grzesia, by 
wyposażył się choć w latarkę. Grześ pozwolił nam odprowadzić się nie dalej niż 
do strumyka. Uwierzylibyśmy mu na słowo, że tam dotarł, on jednak postanowił dać 
nam sygnał bramką. Zanurzył się w ciemności, a my nasłuchiwaliśmy z biciem serc. 
Po długich minutach doszło stamtąd skrzypnięcie. Powtórzyło się trzykrotnie w 
równych odstępach. Niezadługo pojawił się i on. Zrazu milczał. Gdyśmy go 
wypytywali, czy najadł się strachu, odparł szczerze:
— Trochę. Najwięcej, gdy już zawróciłem do wyjścia. Toteż gdy Kuba oświadczył: 
„Wcale bym się nie bal.
Chcesz się założyć?", Grześ miał prawo go uspokoić:
—  Po co się zakładać, wierzymy ci.
Nasi goście nie bardzo byli radzi tej wspaniałomyślności, lecz tematu już nie 
podjęto.
Dzięki Grzesiowi, a także naszej siedzibie rola gospodarzy okazała się wcale 
niekłopotliwa, przeciwnie, bardzo miła. Czy to podobała im się weranda, 
świetlica, czy zaciekawiły ich podziemne lochy, puszyliśmy się, jakby pałac był 
naszym dziełem.
Byli mniej gadatliwi i buńczuczni niż zazwyczaj. Przy stole Kocur krajał mięso 
lewą ręką i speszył się, gdy Kuba cicho go pouczył, jak powinno się trzymać 
sztućce. Onieśmieliło ich też wejście pana Augustyna do jadalni. Usiadł on 
jednak między nimi i porozmawiał tak, że nastrój wkrótce się polepszył. 
Przyniósł zastanawiająco pękatą torbę. Ani się kto spodziewał, jaką 
niespodziankę zgotuje nam w tę niedzielę.
103
Towarzyszył nam na boisko. Tam wobec całej gromadki sięgnął do torby i wydobył z 
niej coś, widok czego najpierw zatamował nam dech, a potem wywołał powszechny 
okrzyk.
Była to piłka. Prawdziwa piłka do gry w nożną, siatkówkę, w dwa ognie i co kto 
chce. Podobna do tej, którą kopało się w szkole, lecz o wiele piękniejsza. 
Marzyliśmy o takiej od lat. Unosząc w dłoni żółciutką, nadmuchaną już powietrzem, 
pan Augustyn także promieniał. Gdy jednak wręczał ją Grzesiowi, dostrzegł tyle w 
nas nieokiełznanej łapczywości, że pokrył swe ukontentowanie marsem:
—  Bawcie się nią do woli, lecz i szanujcie. Powinna służyć nie tylko wam i nie 
tylko przez jedne wakacje.
Może Grześ mu podziękował, nie pamiętam, gdyż wśród krzyku podawaliśmy już sobie 
podarunek z rąk do rąk. Gdyśmy pospiesznie obwodzili, pole do zabawy w dwa ognie, 
a także później, kiedy gra już się toczyła, obserwował nas z góry. Z okna 
kancelarii na drugim piętrze.
Aby drużyny były równe, Mułła i Żulik pozostali w rezerwie, a Baca był sędzią. 
Pierwszy mecz przegraliśmy po trosze z mojej winy. Kuba mocno strzelał, a raz 
tak się zamachnął, że stchórzyłem i uskoczyłem, zamiast przejąć piłkę. Skądinąd 
zwycięstwo należało się im jako gościom. W drugiej Grześ powołał Bacę na moje 
miejsce. Rwał się też do gry Żulik. Molestował, że zastąpi Cygana. Odmowa 
Grzesia bardzo go dotknęła, zwłaszcza że Cygan nie upierał się przy pozostaniu 
na boisku. Żulik zagniewał się na wszystkich.
—  Tacy z was koledzy! Dobrze, zapamiętam to sobie! Gdy   Żulik owi   jest   
przykro,   natychmiast   blednie
i ściska pięści.
— Wystąpisz w następnym meczu.
—  Nie, ja chcę w tym!
—  Co ci zależy, niech zagra — ujął się za nim Kuba.
104
—  A ty się nie wtrącaj.
Grześ uniósł się, jak gdyby zapomniał, że był na boisku gospodarzem. Żaden z 
chłopaków nie odciął się, jakkolwiek posztywnieli. Szary przez cały czas 
namiętnie kozłował piłkę.
—  Możecie grać piątką, przecież nie idzie o pieniądze — burknął Kocur.
Szary przybrał zaczepną pozę. Wydawało się, że byłby rad, gdyby wynikła 
sprzeczka.
—  A właśnie, że nie możemy. Rewanż musi być rewanżem.
Grześ pożałował już jednak swojej popędliwości i gestem uśmierzył tę chętkę:
—  Przestańmy się wykłócać o głupstwo. — I do Kuby: — Jeśli zgadzacie się, to w 
porządku. — Uśmiechnął się do Żulika: — Dobra, wchodź na boisko.
Szary skrzywił się jakby kolnięty, poczerwieniał, kopnął piłkę w krzaki.
—  Tak? Wobec tego grajcie beze mnie.
Cygan dłubał w zębie, patrzył przez chwilę za oddalającym się, po czym 
rozdziawił paszczę w ziewnięciu:
—  Doobrze, schodzę. I tak muszę czegoś się napić. Pobiegł za nim, i Szary, 
ociągając się, zawrócił. Walka była bardziej zawzięta. Ostatni zeszli z pola
zmachani i mokrzuteńcy. Ten mecz niestety też przegraliśmy, nasi zbyt nerwowo 
obchodzili się z piłką. W zagajniku, gdzieśmy odpoczęli, Szary siadł na uboczu. 
Nie patrzył na Kubę ani na Grzesia. Gdy już ugodzili się co do tego, kto kiedy 
zagrał dobrze, a kto źle, Kuba odezwał się do niego pojednawczo:
—  Co się martwisz. Idę o zakład, że nigdy więcej z wami nie wygramy.
—  Miałbym się czym przejmować, też coś. Tutaj Baca:
—  Dlaczego nigdy?
—  Bo teraz macie piłkę, a my nie.
105
Tak, był to atut. W duchu poprzysięgliśmy należycie go wykorzystać.
Pod tarasem ukazali się Cygan i Gucio. Cygan biegł i co kawałek raptownie 
skręcał, wtedy pies poszczekiwał i chwytał go za pięty. Gucio obwąchał gości 
poczynając od Fuksa. Szypułka odważył się klepnąć go po karku. A Kocur:
—  Czyj to kundel, wasz?
—  Jaki kundel. Wyżeł — zdziwił się Cygan.
—  Jeśli to jest wyżeł, to ja mam na imię Konstanty — rzekł Fuks. A on jest 
zapisany w dzienniku jako Piotr. Jeszcze w czwartej klasie tak go wołali: 
Piotrek.
Mułła usprawiedliwił Gucia z kudłów:
—  No, trochę też foksterier. Na co Szypułka:
—  Jego mama widziała raz foksteriera, jak leciał gościńcem.
— Akurat znasz się na rasach.
—  Co, ja się nie znam?
Kuba jednak w czas ich skarcił:
—  Pies jak pies, nawet dość sympatyczny. Przestańcie.
Panaaugustynowy prezent zburzył program atrakcji, jakie starannie obmyśleliśmy 
na ten dzień. Do piłki nikt się już nie palił, toteż Grześ zaproponował zabawę w 
strzałki. Oprócz zamku chcieliśmy bowiem pokazać kolegom także co ciekawsze 
zakątki parkowe, a ta zabawa była w tym bardzo pomocna.
Uciekinierów z Kocurem i Fuksem wiódł on sam. Grupkę zamykał Cygan, który 
kreślił patykiem, kredą, ułomkiem cegły strzałki na ziemi, murze, kamykach. 
Naprowadzały one ścigających na nasz trop, ale i chytrze ich zwodziły. Pogonią 
dowodził Kuba. Z naszych uczestniczyli w niej Szary, Żulik i Mułła. Szary nadal 
się dąsał, a przystał do zastępu Kuby na przekór Grzesiowi.
106
Wodziliśmy ich po wertepach z godzinę. Zapoznali się prawie ze wszystkim, co 
było warto obejrzeć. Ominęliśmy tylko szałas, jeszcze nie odbudowany po burzy. 
Zdybali nas wreszcie w jadalni.
— Podobał się wam park? — zapytał ich Baca, gdyśmy się rozsiedli.
—  Niczego. Ale to nie to, co las.
—? Według ciebie las jest ładniejszy?
—  Więcej w nim rozmaitości.
To oświadczenie Kuby rozbawiło naszych.
—   Dużo  tam  drzew.  Dlatego  — prychnął  Cygan. Nie rozumieli, z czegośmy się 
śmiali.
—  Nie tylko drzew. Są gęstwiny, polany, jary, źródła. Rosną grzyby i jagody. 
Las jest większy. Jeśli ktoś nie zna, może łatwo pobłądzić. Każdy jego skrawek 
jest inny.
— Au nas żyją wydry — pochwalił się Żulik.
—  W lesie są dziki, lisy, sarny, mnóstwo zwierzyny. Zimą trafiają się i wilki.
—? Nie ma w nim muru, altanki, alej, inspektów ani stawu — wyliczał Grześ.
—  I przez to las jest prawdziwszy.
Nasi pokręcili głowami. Jeśli Kuba nie żartował ani przekomarzał się, to co 
chciał rzec? Do lasu chodziło się po maliny i poziomki. Jagód było w bród na 
skraju. W głębi las wydawał się monotonny. Nie to, co park.
Chaty wspinają się ku ciemnej czapie, która porasta grzbiet i drugi skłon 
wzgórza. Nie wiadomo, gdzie się ona kończy. Chłopaki zapuszczają się daleko w 
głąb po grzyby, po chrust. Starsi uczą ich zastawiać wnyki na zające. Gdybyśmy 
jak oni byli za pan brat z lasem, każda ścieżka, dukt czy dziupla prawiłyby nam 
opowieści. Wcale nie byłoby tam nudno.
Wiem, dom moich rodziców stał na brzegu puszczy.
Przy podwieczorku wyszło na jaw coś ponadto. Cygan podczas zabawy nabazgrał na 
ścianie południowej
107
baszty strzałkę tak niedbale, że nie wiadomo, dokąd celowała, wzdłuż ścieżki czy 
wzwyż ku okienku. Stając Grzesiowi na ramionach moglibyśmy dosięgnąć otworu i 
skryć się w baszcie. Nie od razu znaleźli kolejny znak, toteż Szypułka nalegał, 
by zajrzeć do wnętrza.
—  I co, zajrzeliście? — śmiał się Cygan.
—  Kto by się tam wdrapywał za dnia. Gdyby was przyłapali, już to pan kierownik 
spuściłby wam manto — wypalił Kuba.
Popatrzyliśmy po sobie i Grześ zapytał:
—  Wiedziałeś, że nie wolno wchodzić do tej baszty?
—  Nie tylko tam, do całego skrzydła — Kuba wyszczerzył zęby.
Niby nic, a zawstydziliśmy się.
—  W przyszłą niedzielę płoszymy lisa. Wykryliśmy wejścia do jego nory. 
Przyszlibyście? — zaprosił nas.
17
—  To mocny zawodnik, mówiłem wam.
Nie przypominam sobie, by Grześ określał kiedy Kubę w taki sposób, lecz mniejsza 
o to.
Czekaliśmy w obozie na Szarego. Spóźniał się, a zwykle przybywał jako jeden z 
pierwszych.
—  Wstał dziś jakby lewą nogą — doniósł  Cygan.
—  Idź, rozejrzyj się — polecili mi w końcu. Szarego nie było w domu, nikt też 
nie zauważył, by
kręcił się w pobliżu. Pobiegłem nad jaz, bo mógł przed zbiórką pójść, wykąpać 
się. Od żywopłotu dojrzałem tam kogoś, ale nie był to Szary. Jakiś malec. Michaś. 
Siedział przed kupką kamyków, ciskał nimi w wodę. Nie stropił się, że go 
zdybałem z dala od wychowawczyń. Uniósł równo przystrzyżoną grzywkę.
—  Duży, z jasnymi włosami? No tak, szedł.
108
—  Dokąd?
—  O, tamtędy — pokazał ścieżkę wzdłuż strumyka do przejazdu.
Wahałem się, czy szukać Szarego, czy też wracać z meldunkiem. Michaś otrzepywał 
spodenki.
— Pójdę z tobą, chcesz? — ofiarował się.
—  Wyświadcz mi przysługę, dobrze? Biegnij nad jeziorko dróżką od strony 
strumyka. Wiesz, którędy?
—  Wiem.
—  Wołaj: „Grześ"! póki ktoś nie wyjrzy z zarośli. Powiedz, że poszedłem na 
stację.
—  Że poszedłeś na stację.
—  Tak.
Pomocnik maszynisty dokręcał kran, odsuwał studzienne ramię znad tendra. Resztka 
wody chlusnęła z rury na ścieżkę. Parowóz był gotów ciągnąć wagony do fabrycznej 
osady i do miasteczka, gdzie szyny się kończą. Jest to boczna linia. Główna, 
którą pędzą pośpieszne, skręca za górkę na zachód. W pobliżu tej górki sapała 
lokomotywa zaprzęgnięta do lor. Wagony przesłaniały peron i placyk przed 
budynkami. W oknach pięter złociły się pelargonie w skrzynkach.
Parowóz zagwizdał, para owionęła tłoki. Szary stał na pustym placyku nie opodal 
komórki na sprzęt pożarniczy. Nachylił się nad pompą. Zatkał wylot wody, chwytał 
ustami fontannę z otworka w rurze.
—  Co jest? — chmurny ocierał policzki wierzchem ręki.
—  Co ma być? Też się napiję. Popompuj mi.
Gdy szliśmy, uszczknął kiść dzikiego wina, które oplata słupy peronu.
— Przysłali cię tu po coś?
—  Po nic.
Między kolejarskimi domami jest furtka, za nimi podjazd autobusów, a dalej 
ogródki. Sterczy tam kikut wypalonego zbiornika na ropę. Koło poczty, na której
109
frontonie widnieje stary herb, lew z wężem, stacyjna droga zrasta się z 
gościńcem.
Zwalone w stos pnie pachniały żywicą. Szary przesadził rów, huśtał się na 
koniuszku świerka odartego z kory.
—  Twoje szczęście, że ta komórka była wtedy odemknięta — powiedziałem. — Teraz 
wisi kłódka na drzwiach.
—  Zauważyłeś?
Ze sterty bali było widać szosę, kurz po samochodzie, który właśnie przejechał, 
rzedł bardzo powoli.
—  Chodźmy do młyna — zaproponował zgodniej.
U skrzyżowania jesionowej alei z szosą stoi nieczynny młyn. Poniżej w 
kamienistym korycie pluszcze rzeczka. Wiatr nurkuje tam w morzu wikliny, niesie 
zapach ropy. Na porośniętym pokrzywami podwórku młyna Szary przemówił 
niespodzianie:
— Jak złaziłem z wagonu z czajnikiem, to moi okrutnie labidzili. Wiesz, czemu? 
Bali się, że transport ruszy, zanim wrócę od studni. Oni bali się wszystkiego. 
Że wpadnę pod koła, w łapy żandarmów, ale najbardziej tego. Że się spóźnię — 
kopał zardzewiałą puszkę. — Drzwi składziku były uchylone. Gapiłem się na plecy 
konwojenta i szybko myślałem, co na moim miejscu zrobiłby Zbyszek, mój brat.
—  To samo co ty.
— Dziś wiadomo. Ale wtedy?
Mury młyna rozsypywały się od starości. Nie było tam wiele do obejrzenia. 
Ścieżką pośród mleczów i podbiału biegliśmy do rzeczki, mocowali się z prądem po 
kolana.
—  Taki brat to więcej niż skarb — powiedziałem. Wargi mu drgnęły, zacisnął je. 
Zaplątał się w nogawce spodenek, które właśnie ściągał.
—  No — mruknął.
— Kłóciliście się czasami?
no
Legł na gorących kamieniach, osłaniał się ramieniem od słońca.
—  Wiesz, kiedy nasi rodzice dowiedzieli się, że należał do harcerstwa? W tym 
dniu, w którym wybuchło powstanie. Zszedł ze stryszku, z opaską na rękawie. 
Powiedział, że chciałby pożegnać się i żeby się o niego nie martwili. Dopiero 
wówczas.
—  Zabroniliby mu?
—  Pytasz się. Mama to by go zamknęła w pokoju na klucz. A tato? Tato chyba by 
umarł na serce. On zawsze zgadzał się z mamą. A ona spazmowała o byle głupstwo. 
Drżała o dom, sklepik, kasetkę z pieniędzmi. O nas też się martwili, pewno... — 
I domruczał: — U nas w domu tylko on, tylko Zbyszek, był przytomny.
Puszczałem kaczki po bajorku. Przeważnie nieudane. Smary z rafinerii, kołysząc 
się, połyskiwały tęczowo.
—  Tobie wyznał ten sekret?
—  No. Chociaż byłem o tyle lat młodszy.
Ale nie wyrzekł tego z dumą. Tkwiło w nim coś, co zepsuło mu humor w zeszłe 
popołudnie. Nie zdejmując ramienia z czoła, opowiedział:
—  Zbiórki Zbyszkowego zastępu odbywały się najpierw u nas na stryszku. Nazywało 
się to, że koledzy schodzą się oglądać czy wymieniać gołębie. Za podwórkiem 
ciągnęło się składowisko węgla. Chłopaki przemykali dziurą w płocie, nabierali 
po trochę węgla do worków. Rodzice myśleli, że to był ich główny sekret. Gołębie 
też hodowaliśmy. Z początku Zbyszek karmił je sam, potem mnie powierzył to 
zajęcie.
Któregoś ranka myszkowałem po strychu. Przypadkowo natrafiłem na skrytkę za 
belką. Leżał w niej rewolwer. Bębenkowy, prawdziwy. Namacałem także brulion. 
Były w nim rysunki pistoletów i pocisków. Pomyślałem, że to ojcowe. Podzieliłem 
się swoim odkryciem ze Zbyszkiem. Szybko zapytał mnie, czy zdążyłem już to 
rozgłosić i komu. „Nikomu". „Naprawdę?"

?
„Słowo". „Od dzisiaj wiemy o tym my dwaj. Tylko my, rozumiesz? Przysięgnij, że 
nie piśniesz ani słówkiem". Przysiągłem. „To twój?" „Tak, mój. Znalazłem. Stary, 
grat. Nie nadaje się do strzelania". „Kłamiesz, wcale nie znalazłeś. Myślisz, że 
nie wiem, po co chłopaki przychodzą do nas w każdy wtorek?" Tak powiedziałem, 
chociaż nie byłem pewien, po co.
Rozmawialiśmy w kuchni, do której lada chwila mógł ktoś wejść. Brat zaciągnął 
mnie na strych. Wyjął broń, pozwolił obejrzeć spiłowaną iglicę. „Widzisz, jest 
ćwiczebny". I zaraz: „Obiecaj też, że nie powiesz mamie, co tutaj robimy". 
Rozzuchwaliłem się: „Dobrze, nie powiem, jeśli mnie przyjmiecie". „Do czego?" 
„Do... zastępu". „Jesteś za mały... No, dobrze, przyjmiemy cię, ale nie 
natychmiast. Najpierw pokaż, że umiesz trzymać buzię na kłódkę. Każdy z nas 
przechodził taką próbę, ty też musisz. Będziesz pełnił wartę. Ostrzeżesz nas, 
gdyby koło domu kręcił się ktoś obcy. Zgadzasz się?"
Od tego dnia przestałem czuć się jak smarkacz, który odznacza się tylko tym, że 
jego brat jest kimś ważnym. Nie zadzierali już przede mną nosa. Pozwalali mi 
przychodzić czasami na zbiórki. To było coś! Pamiętam, uczyli się czytać mapę, 
plan miasta. Dorosły, student, co bywał u nich, tłumaczył mi, że busola przydaje 
się na wycieczce. Co chcesz, szło mi dopiero na dziewiąty rok, nie mogli za dużo 
wyjawić.
I naraz z żalem:
—  Dla Zbyszka, dla nich zrobiłbym wszystko, czego by żądali. Wierzysz mi?
Od dawna ubolewałem, że nie mam starszego brata. Rodzice zdążyli mieć tylko mnie. 
Pech.
—  Ty masz chociaż kogo wspominać.
Nie drgnął, jakby moje uskarżenie się nie dotarło do niego.
—  Gdyby nie to, że...
112
Usta poruszyły mu się tak samo  jak przedtem.
—  Że co? — przezwyciężyłem własne mazgajstwo.
— Próbowali mnie długo, chyba z rok. Udowodniłem im, że umiem milczeć. Jeśli się 
przyrzekło, trzeba tego dopełnić, nie?... Tamtej wiosny spotykali się częściej 
za miastem niż w domu. Zbyszek wymykał się beze mnie. Wypominałem mu to. 
Nalegałem, by dotrzymał słowa.'Obiecywał, że tak, cierpliwości.
Wreszcie zbuntowałem się. Nieproszony wtargnąłem na zbiórkę. Na stryszku byli 
wszyscy, także Jerzy, najlepszy kolega Zbyszka. Wygarnąłem rozżalony, co myślę. 
Zdałem egzamin, a teraz ich kolej. Jeśli mnie nie chcą, dobrze, zwalniam się od 
słowa. „Dłużej nie czekam". Zbyszek gromił mnie wzrokiem, ale się nie zląkłem. 
Wszystko mi było jedno. „Poleci i rozpaple. Tak to ze szczeniakami". Odciąłem 
się: „A właśnie! Zrobię, co zechcę". Na to Jurek: „Widzisz, masz swojego 
braciszka. Teraz go pilnuj". Schwycił mnie za rękę. „Przestań pętać się za nami, 
słyszysz? O tym, co tu słyszałeś, ani słowa. Bo popamiętasz!" Jego groźna mina 
speszyła mnie. „Ja... Obiecaliście". „Kto ci obiecał?" „Zbyszek". „Głupiś. 
Musiał. Inaczej wygadałbyś mamie. A tak. Jeśli nas teraz wydasz, będziesz 
zdrajcą. Wiesz, jaka jest kara dla zdrajców?" Szybko porozumieli się oczyma ze 
Zbyszkiem. Przemogłem zaschnięte gardło. „To znaczy, że oszukaliście mnie?" 
„Myśl sobie, co chcesz. A teraz zmykaj. Już!"
Zbyszek nie odzywał się. Stał we wnęce okiennej, gdzie dawniej siadywał, gdy 
razem przeganialiśmy gołębie. Był na mnie zagniewany. Mimo to oczekiwałem, że 
zaprzeczy oszczerstwu, skarci Jurka. Odważyłem się unieść wzrok. „Słyszałeś?" — 
zmierzył mnie wrogo, jakbyśmy nie byli braćmi.  „Słyszałeś? Wyjdź stąd!"
8 — Dom sierot
113
18
Wejście do nory'znajdowało się między korzeniami buka. Drugie wykryli w ścianie 
parowu.
—  Ile ma tych dziur?
—  Kilka. To stary chytrus.
—  Siedzi teraz w jamie?
—  Nocą znów podkradł się za gęśmi, psy szczekały. To za dnia śpi.
Parów kipiał zielonością laskowych krzaków, jodełek, czernic i tarniny. Gałązki 
łamały się pod stopami, skrzypiało igliwie. Pomimo że mało światła dosięgało 
brusznic i mchów, stok był suchy. Rósł tu młody las. Wyżej otwierała się polanka 
z gąszczem malin.
Cygan gmerał w kieszeni, wydobył pognieciony papieros.
—  Kocur, pożycz zapałki. Natychmiast przykleił się doń Żulik:
—  O raju, daj się sztachnąć!
—  Schowajcie te fajki, skądeś je wziął? — zburczał ich Grześ.
Kuba polecił Szypułce i Bacy:
—  Ty i ty odnajdziecie w maliniaku trzecią jamę. Tylko bez hałasu.
Baca ruszył posłusznie ku polance, lecz Grześ go powstrzymał:
—  Zaczekaj, ty zostaniesz. Pójdzie Żulik. Kuba przyjrzał się Żulikowi.
—  No, jak tam chcesz — ustąpił.
Kocur ustawiał koszyk z bańką na naftę pod pniem, ściągał koszulę. My dla wygody 
także powiesiliśmy swoje na gałęziach.
—  A jeśli zajmie się ściółka?
—  Polejemy nafty tylko tyle, żeby szmaty kopciły bez ognia. Wetknie się je 
głęboko do dziur. I będziemy pilnowali. Po dwóch przy każdej. Reszta zajmie 
stano-
114
wiska dokoła. Trzeba wypatrzyć, którędy lis wyskoczy, jak poczuje dym. Tamto 
wyjście też się później zatka.
—  Pozwolicie mu uciec?
—  A co, masz dubeltówkę? — To Fuks.
—  Grunt, żeby wyniósł się z tego lasu. Żeby nie kradł kur w naszej wsi — rzekł 
Kuba.
Pierwszy raz wędrowaliśmy ostępem. Było w nim uroczyście i obco. Gdyby nie mech 
porastający pnie, próżno by zgadywać, gdzie północ, a gdzie południe. Kuba znał 
tu wszystkie ścieżki. I on prowadził.
Kocur mocował na patykach kłębki szmat, nasycał je naftą. Podpalał, a gdy buchał 
ogień, tłumił go zie-???? nazgarnianą spod mchu. Czarny dym oplatał kępy paproci. 
Baca przyglądał się, jak Kocur uszczelnia próchnicą knebel pod bukiem. Biegiem 
poniósł drugie łuczywo do parowu.
—   Nie ma to jak świece dymne — skrytykował Szary.
Grześ i Kuba obrali sobie stanowiska w pobliżu siebie. Dało się słyszeć, o czym 
rozmawiali.
Wyobrażałem sobie, jak smolisty dym kłębi się pod pagórkiem, jak z wolna snuje 
się ciasnymi korytarzami ku legowisku lisa. Zwierz śpi, niczego nie przeczuwa. 
Śnią mu się źródła, z których chłepce tęczowo barwioną wodę z trzewi gór. Kłak 
dymu muska mu nozdrza. Zwierz rusza łapą, jakby odganiał niemiłą woń. Odór jest 
nachalny. Budzi się więc, dźwiga łeb, węszy. Cóż to, pali się las? Nie, zna 
zapachy palącego się drewna, igliwia, są inne. Smród ciągnie z korytarza, który 
prowadzi stromo do góry. Zaziera do sąsiedniego, skąd też szybko się cofa. Jest 
niespokojny. Nie popada jednak w panikę. Wciska się w odnogę ku najchytrzej 
ukrytemu wylotowi. Tak, tam powietrze jest czystsze.
Kuba poruszył się, ukląkł za pniem.
—  Ten wasz mały to skąd, z miasta?
—  Żulik? Aha.
115
—  Dlaczego tak go nazwaliście?
„ — Zanim przyjechał do nas, należał do bandy. No, z takich jak on, bezdomnych. 
Kradli, tłukli się, umykali przed milicją. Jeszcze teraz jak się zapomni, to 
chwyci za nóż czy co ma pod ręką. Tylko go rozzłość. Ale dziś już on nie taki 
hultaj  jak dawniej.
— Ktoś w szkole popsuł zamek od szafy z narzędziami. Nikt się nie przyznał. To 
on?
—  Zapytaj go — odparł Grześ.
Niby wywołany, Żulik wychylił się z maliniaka. O czymś gestykulował. Za nim 
ukazał się Szypułka, biegł do Kuby.
—  Co jest?
—  U nas przestało kurzyć. Kto ma zapałki?
—  Kocur, w parowie. Żulik pilnuje?
—  Tak.
—  Dobra, leć. Tylko uwijaj się. I uważajcie z ogniem.
Kuba też chwacko dowodzi. W drodze przez porębę zarządził manewry. Pewno, by się 
popisać przed Grzesiem. Ostro pogonił swoich. Próbował pędzić i nas, lecz my 
oglądaliśmy się na Grzesia. A on nie zachęcał nas, byśmy czołgali się w 
zielskach. Tutaj co innego. Robiliśmy, co rozkazał Kuba, bo znał się na myśliw-
stwie. Gdyby polecił mi wykonać coś, czemu Grześ by się sprzeciwił, byłbym może 
w rozterce. Nic takiego jednak się nie zdarzyło. Zresztą i tak dałbym 
pierwszeństwo Grzesiowi. Mała to zasługa przewodzić chłopakom, gdy ma się ojca, 
którego wnet obiorą wójtem. Baca pochodzi z wioski?
—  Tak.
—  To poznać. A ty? Ty gdzieś się urodził?
Grześ nic na to nie odrzekł, a Kuba nie nalegał, powstydził się swego wścibstwa.
Nic się nie działo. Oswajałem się z myślą, że wyczekujemy nadaremno. Mimo to 
zabawa podobała mi się.
116
gyła inna niż nasze. My mniej dbaliśmy o to, by łączyć miłe z pożytecznym. 
Polowanie wydało mi się prawdziwsze.
Niespodziewanie usłyszałem wrzaśniecie:
—  Jest! Tam! — To Kocur. I Szypułki:
—  Ucieka! Łapcie!
Porwaliśmy się. Oni, a za nimi Baca rzucili się już do kotlinki. Rozgarniali, 
bili rękoma gałęzie. Kuba gnał stokiem na przełaj.
—  Otoczyć parów!
Rudy śmignął na przeciwległe zbocze. Piął się po nim niby wiewiórka. W połowie 
skarpy osunął się, zjeżdżał zapierając się tylnymi łapami. Baca i Szypułka 
miotali się w gąszczu. Przedzierał się przezeń Kocur. Już, już dopadł stromizny.
—  Mam go!
Był bliziutko, na sięgnięcie. Ale gdzie tam, lis smyr-gnął w bok, mignął kitą 
między sosenkami. Kuba też nie zdążył. I tyleśmy go widzieli.
Odbyło się to w okamgnieniu, emocje nie zdążyły w nas urosnąć. Podnieciliśmy się 
dopiero, gdyśmy spoceni zgromadzili się na powrót koło Kocurowego stanowiska. 
Gardłowali, spierali się, czyj opis wypadków jest prawdziwszy. Tyle było pewne, 
że Kocur pierwszy dostrzegł lisa. I że gołymi rękami nie ująłby go nikt. Zwierz 
w matni umie być groźny. Niebawem wykryli otwór, skąd dał susa. Chytrość zbiega 
objawiła się w tym, że drugi wylot znajdował się również w parowie, o parę 
kroków dalej, pod jodełką. Kto by pomyślał, że warto szukać tak blisko!
Żulik dreptał rozżalony, że się spóźnił, wsuwał rękę do jamy.
—  Gdyby go schwytać, toby ugryzł? Na co Fuks:
—  Hu, Siedzi tam lisica. I cię użre.
117
Kuba spostrzegł Żulika i przypomniał sobie:
__Xo tak pilnujesz knebla? Skocz na górkę, zobacz,
czy się nie tli.
Z dołu maliniak był niewidoczny. Szypułka uprzedził Żulika. Chwilkę stał na 
skarpie jak wrośnięty. Obrócił się ku nam, miał nieswój głos:
—  Pali się... Gapili się na niego.
— Nie żartuj. — To Grześ. Z miny Szypułki wyczytaliśmy, że daleko mu do
żartów.
Wypadliśmy na wzgórek. I zdrętwieli. Maliniak kop-ci* jak wulkan. Dym sięgał 
konarów świerków otaczających polankę. Niósł się na wysoki las. Słychać byłe 
trzaski, jakby w zaroślach buzowało. Nic dziwnego, załgała tam warstwa zeschłych 
badyli.
Kuba krzyknął:
—  Dookoła, szybko! I Grześ:
— Rwijcie gałęzie!
W biegu czułem, jak słabną mi kolana. Mocowałem s*ę z osiką, gałąź ani rusz nie 
dawała się odłupać.
—  Nafta! Gdzie jest bańka z naftą?! — darł się Kocur.
Widzę, jakby to było dziś, osłupiałe oczy Szypułki 1 Jak wskazuje, że koło jamy, 
w ogniu. Tam ją przenieśli, by ponownie rozniecić głownię.
Siekłem gałęzią płomienie wypełzające do nóg jak Węże. Wdarłem się ze trzy metry 
w gąszcz. Obok mnie ^lułła wymachiwał byle jak skleconym wiechciem. Kaszleliśmy, 
osłaniali twarze od gorąca.
~ Nie poradzimy. Trzeba biec do wsi.
— Po kogo?
— Po Florka. Mieszka blisko.
Mułła był niemądry. Zanim nadciągnęłaby pomoc, byłoby po lesie. A o pożarze 
dowiedziałaby się Mał-
118
gosia i wygadała wychowawcy. Cofaliśmy się. W głębi żar czernił łodygi malin. 
Kopciły w konwulsyjnych skrętach. Dźgaliśmy krwawe jęzory, ażeby nie dosięgały 
świerków. Gęsta zieleń dopomagała nam, odcinała powietrzu dopływ do ściółki. Z 
przeciwka dochodziły komendy Kuby, odgłos młócenia gałęziami. Im było ciężej, 
dym walił w ich kierunku.
—  Gdzieście ją postawili?
—  O tam, parę metrów stąd.
Kocur odepchnął Szypułkę, schwycił Bacę za rękę:
—  Cholera z bańką. Nie idź!
—  Nafta wyleje się, to ogień buchnie i zajmą się konary.
— Tam się pali!
— Nic, skoczę raz-dwa.
Szamotali się, Baca odtrącił Kocura, zaczerpnął tchu i ruszył niczym taran w 
gęstwinę. Znikł nam w kłębach. Gdy powiał wiatr, ujrzeliśmy jego głowę wśród 
płomyków ślizgających się po czubkach pędów.
— Na prawo!
—  Wracaj!
Sypały się skry. Mułła biegał w kółko, rozcierał sobie sadzę na policzkach.
—   Grześ, wołamy Grzesia!  Bo będzie nieszczęście.
Rzuciliśmy się tłumić ogień, by utorować Bacy chociaż powrót. Guzdrał się, 
szukał tej bańki po omacku czy co... Wreszcie wypadł z zarośli. Niósł ją, 
przerzucał z ręki do ręki. Osmalony, o poczerwieniałych ramionach i łydkach 
dokuśtykał do mchów. Ulewał nafty na dłoń, maścił nią stopy i golenie.
— Boli?
— Trochę — syknął.
Jego nogi, zwłaszcza prawa, brzydko wyglądały. Niczym nie mogliśmy mu pomóc. 
Wróciliśmy więc wesprzeć kolegów. Wnet Mułła doniósł, że ugasili już połowę 
polanki i zacieśniają pierścień. Dym istotnie rzedł.
119
Żulik pierwszy sforsował gąszcz. Wynurzył się przed nami umorusany niby diablę. 
Tuż obok Kuba i Grześ zmagali się z resztkami ognia.
Uszła jednak godzina, może dwie, zanim żar wygasł do ostatka. Wytropiliśmy chudy 
strumyk. Nosiło się stamtąd w bańce wodę i polewało popiół. Szorowaliśmy się do 
czysta. Oparzenia okazały się dokuczliwe, lecz niegroźne. Tylko Baca ledwo mógł 
stąpnąć, nogi miał w bąblach. Okład z podbiału licho uśmierzał ból. Bladł, 
ściskał wargi, lecz się nie skarżył.
Czekając na ostygnięcie pogorzeliska, odpoczywaliśmy w cieniu, z dala od smrodu 
spalenizny.
—  To twoja wina. Nie upilnowałeś knebla.
—  Przestał się tlić. Na pewno. Wiem, bo wyciągnęliśmy go — bronił się Żulik.
—  A nie wiesz, że na powietrzu ogień mógł odżyć?
—  Gdybyś to ty był w maliniaku, pożar by nie wybuchł. — To Kocur do Bacy.
— Skąd wiesz? Też zbiegłbym do parowu. Cygan wtrącił:
—  Wszyscy teraz huzia na Żulika. A gdzie był Szy-pułka?
—  Dobrze wiesz, gdzie. Zszedł po zapałki. Meldował mi.
— Kto wysłał tam Żulika? Grzesiek. To on taki mądry — poważył się Fuks. Zerknął 
przy tym na Kubę. Ten jednak nie poparł zaczepki.
—  Miałem powód — odparował gniewnie Grześ.
—   Jaki? Postawić na swoim. Pokazać, że jesteś ważny.
Grześ popatrzył na Fuksa, wzruszył ramionami. Nie podjął sprzeczki. Miałem żal 
do niego. Zastanowiłem się, czemu tak wtedy zarządził. Czy aby trzymać Żulika z 
dala od Cyganowych fajek? Z pewnością. Niechby im to wyjaśnił.
Kuba uśmiechnął się z wyższością. Grześ ją odczuł.
120
Było mi tak, jakby oskarżyli nie tylko jego, lecz także mnie, wszystkich nas.
— Co tam. Grunt, żeśmy ugasili pożar — orzekł wspaniałomyślnie ich komendant.
Baca z początku szedł sam. Potem nieśliśmy go na zmianę, po dwu na ramionach 
splecionych w siodełka. Przemknęliśmy do domu tak, że nikt nie powziął podejrzeń.
Tej niedzieli Kulawy bawił do późna w mieście.
19
Baca pojękiwał, rzucał się we śnie. Baliśmy się, że pozrywa sobie gazę z nóg i 
rąk. Anna omyła mu pęcherze szmatką maczaną w spirytusie. Złościła się, że 
pomazał oparzeliny jakimś świństwem. Okłamaliśmy ją, że wpadł do ogniska podczas 
zabawy w ślepą babkę.
— Mnie się widzi, że tu potrzebny jest dochtór — wyburczała na ostatku.
Baca pił herbatę i pił, jadła nie tknął. Zapadł w drzemkę, z której budził się 
raz po raz. Kiedy cichł i przestawał się wiercić, wiedzieliśmy, że nie śpi.
Nam też sen się nie kleił. Pręgi po smaganiach palących się łodyg swędziały i 
piekły. Bolały rozjątrzone w gorącu zadrapania. Trapiliśmy się, co będzie, jeśli 
do jutra Bacy się nie polepszy. Kulawy wzmoże czujność, wypatrzy nasze 
oparzeliny. Już on dociecze prawdy, jeśli zechce. O panu Augustynie wolałem i 
nie myśleć. Podpalenie lasu to nie jakaś tam bijatyka.
Żal mi było Bacy, gdy stękał, lecz miałem mu i za złe, że tyle ryzykował. 
Niechby się ta nafta i wylała. Nie przyczyniłaby dużo więcej szkód. Jego czyn 
wydał mi się niepojęty. On, taki zwykle roztropny, zachował się naraz tak, jak 
gdyby wszelkim kosztem chciał do-
121
wieść swojej odwagi i ochoty do poświęceń. Żaden z chłopaków z wioski nie 
zdobyłby się na to. Mógł tan* pobiec tylko któryś z nas.
Gdy Baca drzemał po kolacji, gadaliśmy i o tym.
Szary oświadczył:
—  Kiedy Kocur krzyknął, wszyscy potracili głowy. Jeden Baca nie stchórzył. 
Należałoby mu się odznaczenie za dzielność.
—  Ale po co tam lazł? Po głupią bańkę — mruknął z kąta Cygan.
Noc była ciemna przy nowiu. Drzwi poskrzypywały, ktoś przemykał do łazienki 
umaczać kompres. Drażniły mnie spokojne oddechy poprawkowiezów. Tego wieczora 
nie mieli czego nam zazdrościć.
Ocknąłem się o niewiadomej porze, od razu przytomny. Czułem w gardle suchość, 
chciało mi się pić. Ściskałem powieki, by nie otrzeźwieć do reszty. Wmawiałem 
sobie, że rozmowa, jaką słyszę, odbywa się we śnie.
Pomiędzy mną a Bacą stało nie zajęte od kilku tygodni łóżko.
— Dużo ludzi zabili? — pytał tam szeptem ktoś owinięty w koc, plecami do mnie.
—  Tych, co biegli do lasu. Poświęcali reflektorami z aut. Zagrody spaliły się 
tylko trzy, na skraju wsi, I rodziny tamtych rozstrzelali.
— Partyzanci zdążyli na czas. Tak, ten na materacu to był Grześ.
—  Przed świtem. Skąd wiesz? — poruszył się Baca.
—  Byli w waszych stronach mocni. Czytałem. I o tej bitwie.
— Pisali o niej? Naprawdę?
—  Zapomniałem tytułu broszurki. Było w niej sporo nazwisk. Twojego «taty chyba 
też. Zapamiętałbym, gdybym cię wtedy znał.
— Musiało być.
122
— Odnajdę ci tę książkę.
— Oj, gdybyś mógł...
Obróciłem się na bok, umilkli. Po czym Grześ:
— Globus, nie śpisz?
— O jakiej bitwie mówiliście?
—  Jeśli chcesz, to mu powiedz — stęknął Baca poprzez chrypkę.
—  Poległ w niej jego tato. Bronił ich wsi przed pacyfikacją.
Natychmiast uwierzyłem, że było właśnie tak. Kula na pewno nie dosięgła Bacowego 
ojca przypadkiem, a tym bardziej gdy uciekał. Moja ufność aż mnie zdziwiła.
Jeśli w naszym domu ktoś, choćby nie wiem jak prawdomówny, zaczyna bajać, kim 
był i czego dokonał jego stary, kiwamy poważnie głowami, lecz nikt nie wierzy 
ani w słówko. Czego to nie wysłuchiwaliśmy o kapitanach okrętów, które utonęły, 
o dowódcach eskadr, wywiadowcach, o podróżnikach. Postacie te czerpiemy z 
książek lub z wyobraźni. Pół biedy, jeśli kto upiera się przy jednej, gorzej, 
gdy co rok przystraja ojca w inny mundur. Jest to taka nasza słabostka. Nie 
nazwałbym jej oszukaństwem, bo prawie każdy wierzy, że to, co opowiada, naprawdę 
się wydarzyło.
Dlatego niektórzy wolą milczeć, a jeśli się zwierzają, to samym sobie po cichu 
przed zaśnięciem. Zapytanie „kim był twój stary?" jest u nas trochę nietaktowne. 
W drużynie tylko Cygan oświadcza wedle fantazji, że jest potomkiem kapitana 
kawalerii, koniarza lub fabrykanta. Ale on mówi tak na złość nam i sobie.
Baca zbywał natrętów tak, że ledwo z grubsza domyślaliśmy się jego historii. 
Każdego jednak nawiedza taka godzina, że pragnie się przed kimś wywnętrzyć. A o 
to łatwej, gdy nie można spać, po dniu, w którym wydarzyło się wiele do 
zapamiętania.
Wioska Bacy leży na zachód od gór, które w popo-
123



łudnia różowieją na widnokręgu. Z baszt wyraźnie- je widać. Przydomek, jakim 
ochrzciliśmy go, nie jest całkiem trafny. Hodują tam mało owiec, uprawiają 
natomiast poletka z ziemniakami i owsem. Tato Bacy wyróżniał się we wsi tym, że 
był zaradny i zawsze wesoły. Zaradność to ich rodzinna zaleta, dwaj wujkowie 
Bacy wyruszyli za młodu do Ameryki, są tam górnikami. Baca odziedziczył po ojcu 
także krzepkość.
Porachunki Bacowego taty z najeźdźcą sięgają początku wojny. Wrócił z niej 
ukradkiem i w porę, by zdążyć z mamą i Jędrkiem dokończyć kopania kartofli, 
zanim chwyciły przymrozki. Jędrek to starszy brat Bacy. Po czym wyprawił się w 
nową podróż, z której przywiózł karabin z uciętą kolbą. Zbił skrzynkę, wymościł 
ją i zakopał naoliwioną broń pod jabłonką. Na przednówku znowu dokądś się 
wyprawili w kilku. Nie było ich parę tygodni. Kobiety lamentowały, a kiedy się 
odnaleźli, kazały im śpiewać, gdzie który był. Żaden nie puścił pary z ust.
Jesienią szły słuchy o partyzantach w okolicy. Zimą leśni zachodzili już śmiało 
do domów w wiosce. Tato Bacy miał z nimi konszachty. Jeździli do miasteczka na 
jarmarki. Jędrek pozostawał przy koniu, a ojciec bawił gdzieś godzinkę czy dwie. 
Wieczorem wysyłał Jędrka dokądś z papierkiem.
W ich wsi był sołtys. Tak się jednak utarło, że kto miał kłopoty, ten udawał się 
po radę najpierw do Bacowego taty. Ten sołtys stracił do cna głowę, gdy 
rozniosła się pogłoska, że żandarmi zemszczą się za napaść na ich posterunek. W 
miasteczku kwaterowała już kompania wojska. Nie wiadomo było tylko, kiedy i na 
której wiosce wezmą odwet. Tchórzliwsi nawoływali, aby zostawić dobytek na 
pastwę i ratować się ucieczką do lasu. Ojciec Bacy był temu przeciwny. Niektórzy 
gospodarze przytaknęli mu, że najgorsze to dać się wro-

124
gowi zaskoczyć w bieliźnie. Odtąd noc po nocy pełnili na zmianę warty w dolinie 
wzdłuż gościńca.
Wyszło wtedy na jaw, w jakim celu odbyli tę wyprawę trzy wiosny wstecz. 
Żołnierze, z którymi służył ojciec Bacy, ukryli resztę broni, jaka im pozostała, 
zamiast ją oddać lub zniszczyć. On zapamiętał położenie schowka i z sąsiadami 
cichaczem przenieśli tę broń do wsi.
Gdy nocą motory zaszwargotały za górą, a blaski obmacywały jodłową czerń, 
mężczyźni już czatowali w zasadzce. Kiedy zadudnił dylowy mostek, tato Bacy 
wystrzelił. To był sygnał. Ktoś w dole wrzasnął, auto oślepło. Tarasowało mostek 
dwu nadjeżdżającym. Sylwetki wyskakiwały spod brezentów. Słyszeli głośne komendy.
Zrazu gdy dźwigali karabiny do oka, trzęsły im się ręce, bali się unosić głowy. 
Tamci gęsto strzelali, pociski z rakietnic rozrzedziły ciemność. Żandarmi 
zalegali, wojsko po dwu, trzech ruszyło żabimi skokami do opłotków. Stamtąd też 
odpowiadano salwami, potem ten ogień urwał się. Trzy zagrody stały z dala od wsi. 
Nikt nie wie, dlaczego przedwcześnie zamilkły. Wojsko wpadło do tych zagród.
Ojciec Bacy liczył w biegu swoich, nikt nie był ranny. Zdyszani przyłączyli się 
do mężczyzn przy gościńcu. Żołnierze dwukrotnie przybliżali się i dwa razy 
cofnęli rowami.
W straconych zagrodach podniósł się krzyk, długo nie milknące serie. Strzechy 
kolejno stawały w ogniu. Zrobiło się widno. Wtedy to się zdarzyło: ktoś porzucił 
karabin. Porwali się z kryjówek trzeci i czwarty. Las był, zdawało się, bliski. 
Mężczyzna schwytany przez reflektor upadł na wznak.
Tatko Bacy wybiegł zza węgła, by zagrodzić drogę swoim. Kto był wówczas 
przytomny, pamięta go sto-
125
jącego na przedpolu pośrodku łąki. Nie krył się. Słyszeli kule. Któraś go 
dosięgła. Myśleli, że potknął się, tak miękko ukląkł.
Strach odstąpił od nich. Dwaj podskoczyli, wynieśli tatę spod ognia do podwórka. 
Żył. Zdążył im przykazać, by celnie strzelali. Wyszeptał, że wróg będzie zwlekał 
do brzasku, bo nocą w obejściach byłby bez ratunku.
Czego już nie słyszał, to płaczu mamy i Jędrka ani huku moździerza partyzantów. 
Nie mógł też rozejrzeć się po twarzach ludzi, gdy postępowali za nim w parę dni 
później. Byłoby to dlań pociechą. Ma on na cmentarzu w swojej wsi pomnik.
Gdy starsza siostra Bacy była już zamężna, mama osierociła ich. Baca mógł był 
zamieszkać u tej siostry, ale nie chciał. Grzesiowi zwierzył się: „Postanowili, 
że powinienem się wykształcić. Cała wieś. I że mi w tym dopomogą. Ale przecież 
to mój tato, nie ja, zasłużył sobie na ich wdzięczność".
—  Myślisz, że dlatego on woli spędzać wakacje tutaj niż u swojej siostry? — 
zastanowiłem się.
—  ...Co mówisz? — zapytał Grześ zza siódmej góry. Jak gdyby opowieść, którą mi 
powtórzył, stała mu się naraz obojętna.
Wracaliśmy obaj wąwozem, skrajem lasu. Pogoda rano odmieniła się na mglistą. 
Baca źle się czuł. Grześ też wyglądał mizernie, nie jadł, odwołał zbiórkę i 
wyruszył samotnie do lasu. Niby przypadkiem zetknęliśmy się w przecince. Było mi 
pilno dowiedzieć się, co Baca mówił z wieczora, gdym się zdrzemnął. Grześ nie 
był mi rad. Dał się uprosić, lecz opowiadając był chmurny, coś w sobie 
przezwyciężał.
Jego to krępuje. Chciałby wpierw dorównać ta-le,  ażeby móc bez  zawstydzenia  
wracać  do swojej wsi — powiedział Grześ.
Baca mężnie znosił ból. Przez noc gaza przylgnęła mu 126
cherzy. Na stopie, z której ją odwinął, odbiły się sandała. Śniadanie 
przemyciliśmy mu do łóżka. Liżąc własne bąble wyobrażałem sobie, co czuł.
Odwiedziła go Małgosia. Ona rzadko wstępuje do sypialni starszych chłopców, lecz 
tu uczyniła wyjątek. Przyniosła kompot. Byliśmy sami. Poprawiła poduszkę, 
przysiadła na brzegu łóżka, dotknęła czoła Bacy, po siostrzanemu zmierzwiła mu 
włosy. Aż poczerwieniał od tych czułostek. Udałem, że z zajęciem czytam książkę. 
Prawie żałowałem, że jestem zdrów.
—  Czy ona ci się podoba? .— zagadałem, gdy się oddaliła.
Od pamiętnej burzy byłem zły na Małgośkę. Ciągnęło mnie w pobliże kuchni. I 
przestałem czuć sympatię do Florka.
—  No. Fajna jest, nie? Poczytaj mi jeszcze kawałek — mruknął w róg poduszki.
Kulawy jak gdyby przeoczył puste miejsce przy stole. Omijał naszą sypialnię. 
Zajrzał do niej dopiero tuż przed kolacją. Uchylił koc z Bacowych nóg.
— Co ci jest?            \
—  Wdepnąłem do ogniska.
— Pokaż ręce.
— I upadłem — dodał Baca pospiesznie. Wychowawca wyprostował się nieprzenikniony.
— Pójdziesz jutro do lekarza.
— Nie, nie. Do jutra mi przejdzie. Obrócił się do nas:
—  Dostaliście nauczkę. Kto to słyszał rozniecać ognisko w taki skwar.
Mijając Grzesia przystanął na ułamek chwili, lecz nie przemówił do niego. I z 
tym opuścił salkę. Zadał nam więcej niepokoju, niż gdyby nas zwrzeszczał.
do\pę passi
127
20                                                                       /
W tygodniu przybył nowy kolega. Chłopcy, wróciwszy z ogrodu z kobiałkami agrestu 
i czereśni, znaleźli na wolnym łóżku czyjąś wiatrówkę. Sam nowy ukazał się 
dopiero w jadalni. Wydzwanialiśmy łyżkami niegłośny koncert, gdy pan Augustyn go 
wprowadził. Może z powodu hałasu nowy patrzył od progu spode łba. Był chudy, 
piegowaty, garbił się, jakby ujmował sobie wzrostu. Jego ręce i szyja nosiły 
świeże ślady po szczotce. Miał wypukłe oczy i dwa przednie zęby odstające.
— Na imię mi Adolf — wyjawił po pana Augustyno-wej zachęcie.
Adolf! Kolegi o takim imieniu jeszcze nie znaliśmy.
—  Zamieszkasz w pokoju, gdzie Grześ jest gospodarzem.
Grześ wstał uścisnąć dłoń nowemu. Ten niemrawo wyciągnął swoją. Zamiast dopełnić 
obrządku po męsku, gapił się dłużej, niż to było konieczne. Twarz mu się 
przebudziła, skrzywił się ni to poufale, ni porozumiewawczo. Miny Grzesia nie 
dojrzeliśmy, był obrócony do drzwi. Jednak coś w nowym zastanowiło go, bo w 
trakcie obiadu przyglądał mu się badawczo.
Dalszy ciąg zapoznawania nastąpił w sypialni. Adolf witał się z każdym jednakowo 
ospale. Nic w nim już nie drgnęło. Przysiągłbym, że zaraz zapomniał, jak komu na 
imię. Chodząc po sali Grześ oświecał go, o jakich porach są posiłki, kto kiedy 
ma dyżur. Nowy wodził za nim oczyma. Grześ stanął przed nim i nazbyt surowo 
spytał, czy pamięta, o której ma stawić się na kolację. Adolf nadął się, nic nie 
odrzekł. Grześ kazał więc Mulle opiekować się kolegą przez pierwsze trzy dni.
—  Do której pójdziesz po wakacjach? — zagadnął Baca.
— Do piątej.
128
\
—  Co, dopiero?
—  Chorowałem, opuszczałem dużo i przez to. Akurat był słabowity! Raczej mało 
rozgarnięty. Tu Cygan półżartem:
—  Wyszedłeś z poprawczaka? Za oo cię wsadzili, przyznaj się.
—  Odchrzań się, ty — zjeżył się Adolf. Po prawdzie, wyraził się dosadniej.
Na to Cygan dobrodusznie:
— Nie picuj, tu sami swoi.
Nowy zahaczył wzrokiem o Grzesia, który zapytał:
—  Skąd pochodzisz?
Adolf ścisnął wargi, po czym jak gdyby z nagła odstąpił od postanowienia, by mu 
nie odpowiadać, i butnie wyrzekł nazwę miejscowości. Jest to mieścina oddalona 
stąd o godzinę jazdy pociągiem. Nie ma tam średnich szkół, więc mało się nią 
interesowaliśmy. Nic nadzwyczajnego w tym, że ktoś stamtąd przybył. Tymczasem 
Grześ jął wpatrywać się w Adolfa, jakby poczuł się dotknięty lub wietrzył 
zaczepkę. Zmienił się na twarzy, aż przybladł. Tamten z wolna opuścił wzrok. 
Czegoś nie rozumieliśmy.
Dziwne było także to, że rozejrzawszy się po nas> zamiast coś wyjaśnić, Grześ 
zmarkotniał i już o nic Adolfa nie wypytywał.
Łazikowaliśmy saniopas. Pracę w ogrodzie na ten dzień wykonano, a ostatnio 
drużyna rozprzęgła się, bo Grześ nie chciał bawić się bez Bacy. Zresztą my też 
nie chcieliśmy. Chodzenie wciąż sprawiało Bacy trudność.
Z okna świetlicy dojrzałem Szarego, Cygana i Żuli-ka idących powoli nad staw. 
Dopędziłem ich koło zbutwiałej studzienki.
Józef mówi, że kiedy staw był rybny, wypuszczali tamtędy wodę. Co roku przed 
Wigilią wybierali fury karpi. Jeśli staw przypomina skrzypce, to w tym miej-
9 — Dom sierot
12»
scu powinna być szyjka. Leży tam zgrzybiała łódź zarosła trzciną. Widać tylko 
burtę z kawałkiem dna. Żu-łik brodził w mule do pół łydki.
— Tutaj była pewno przystań.
— Pieńki pozostały po pomoście. Przytaknąłem  Cyganowi,  że przydałaby  się  
łajba.
Może pan Augustyn pozwoliłby pływać po stawie, gdyby sternikiem był Grześ.
—  To próchno już do niczego.
—  Po licho na krypie sternik.  A wiosłować  sam umiem — żachnął się Szary.
— Nie to miałem na myśli.
—  Że pan kierownik ma Grzesia za roztropniejszego od nas? No i co?
— A co?
—  Odkąd skumali się z Kubą, stale wynikają jakieś nieszczęścia. Ja przeczuwałem, 
że tak będzie.
— Nie z czyjejś winy...
—  Tak? A przez kogo Baca się poparzył? I byłby spalił się las. Nie przez 
Grześka?
Cygan wtrącił się:
—  Czy on ma trzymać każdego za rękę? — I półserio: — Jeszcześ nie darował 
Grzesiowa?
Szary nastroszył się:
—  Czego?
—  Właśnie nie wiem, czego. — Cygan pokazał zęby i wykonał młynek na pięcie.
Przymglone niebo zabrało jeziorku jego blaski. Zdawało się, że woda ochłodła. 
Lilie pośrodku nudziły się niczym królewny, którym odmówiono luster. Rzucaliśmy 
patyki koło nor, aby pluskiem wywabić wydrę, ale się nie pokazała.
Żulik nawiązał z respektem:
— Przysunęli ci poprawczak? Bajcujesz.
—  Klawisz jestem, jeśli ten nowy niuchał kibla. To prawiczek — popisał się 
Cygan.
A Szary:
—  Jakoś tak gapił się na Grześka, widzieliście?
— Jakby go znał.
— Skąd? Grześ mieszka tu od początku.
— Ale jest nietutejszy.
— Podoba się wam ten nowy? Bo mnie nie — orzekł Cygan.
Na tamtym stoku wyłonił się spod dębów Baca. Ku-laŁ zamaszyście i wymachiwał ku 
nam oburącz. Było u nas kiedyś kino, wyświetlali krajoznawczy film. Przypomniał 
mi się tańczący czarownik z tego filmu. Dla jakichś powodów Baca nie chciał 
krzyczeć poprzez; staw, musieliśmy więc biec naokoło.
— No?
—  Co się stało?
Zafrasowany poklepywał sobie pięty:
—  Kulawy zabrał Mułłę i nowego. Do kancelarii. Przesłuchują ich. On i pan 
Augustyn. Szukam Grzesia., nie wiecie, gdzie jest?
—  Zbroili coś?
—- Mułła poturbował Adolfa. Baca miewa ciężki dowcip.
—  Adolf zbił Mułłę? — upomniałem go delikatnie.
—  Nie. To Mułła rzucił się na niego, obalił, puścił mu krew z nosa. Ścigał go 
po skwerku. No, nie żarty. Jest na to kupa świadków. Adolf też mu dołożył, ale 
później. Jak się zebrał w garść.
Czyniliśmy wysiłki, aby sobie to uprzytomnić.
— Mułła?... Świat się kończy. A Szary:
—  Zaopiekował się, nie ma co. Nadal jednak nie dowierzaliśmy.
— O co im poszło?
—  Żeby to kto wiedział — Baca strapiony rozłożył ręce.
Wkroczyli do sypialni razem. U ramienia Mułły dyn-
13?
' dał oddarty rękaw, a na jego policzku siniały dwie pręgi. Ustąpił w progu 
Adolfowi, grzeczny jak gdyby nic. Zaraz zabrał się do patroszenia swojej szafki 
z rupieci. Gdy jął od nowa rozmieszczać szpargały po półkach, odetchnęliśmy. Nie 
pakował manatków, póki co.
Adolf kulił się w kątku. Gdy napotykał czyjś wzrok, oczy robiły mu się jeszcze 
bardziej wypukłe. Było nam go żal, wstydziliśmy się za Mułłę. Żulik pierwszy nie 
zdzierżył:
— Pan Augustyn fest cię zbeształ?
Winowajca  naciągał  przez głowę  świeżą  koszulkę.
—  Coś dostał za karę?
— Nic.
— Jak to?
— No, nic.
— Dlaczego?
—  Chybaś nie zwalił całej winy na Adolfa — zaniepokoił się Baca.
—  Och — wykrztusił riaraz Mułła — zostawcie nas, jego i mnie! Myśmy się już 
przeprosili. To była omyłka.
—  Omyłka! Przypatrz się, jak on wygląda — powiedział Szary.
Na to Mułła cisnął czymś o podłogę i obijając po drodze meble wyskoczył z izby. 
Podnieśliśmy owo coś. Była to książeczka do nabożeństwa.
Zdumielibyśmy się, gdyby tak się zachował Żulik, cóż dopiero Mułła. Osaczyli 
Adolfa w półkolu:
— O coście się bili, gadaj!
—   Też jesteś ziółko. Coś mu zrobił, że się tak wpieklił?
Adolf kurczył się na zydelku, osłaniał oburącz głowę. Nagle porwał się, dał susa 
w bok, lecz Szary osadził go mocnym popchnięciem. Trząsł się, niemiło było nań 
patrzeć.
— Z czym odprawił was pan Augustyn?
132
Wysunął brodę, jakby chciał ugryźć, wypiął chudą pierś i wbił taki wzrok w 
Żulika, że ten aż się cofnął.
—  Nikomu już nic nie powiem. Słyszycie?! Nic! — wywrzasnął.
Było to przykre dla uszu, i niedorzeczne. Osłupieliśmy powtórnie. Naraz owładnął 
mną lęk, że ktoś nas obserwuje od progu. Stuknęły drzwi od korytarza do 
przejściowej sypialni. Krąg nie zdążył się rozpierzchnąć. Był to jednak nie 
wychowawca, lecz Grześ. Adolf dźwignął się, jakby sposobił do ucieczki. 
Nietrudno było Grzesiowi odczytać scenę, jaka się rozegrała.
—  Zostawcie go.
—  On i Mułła...
—  Wiem.
Powoli rozwinął koc, położył się i splótł ręce pod głową. Adolf cichaczem się 
ulotnił. Oczekiwali, że Grześ oceni postępek Mułły, lecz on milczał. Nikt nie 
ośmielił się go zagadnąć.
Widziano Mułłę pędzącego ku warzywnikowi. Zdy-bałem go za szopą na narzędzia 
ogrodnicze, pośród rabarbaru. Pamiętam, u węgła tej szopy uprzytomniłem sobie, 
jak brzydką wadą jest wścibstwo i że winienem coś zdziałać, by się go wyzbyć. 
Przecież brak rodziców nikogo nie usprawiedliwia z wad. Mimo to jeszcze raz 
uległem swojej.
Mułła nie płakał ani nie spał. Był blady i już spokojny. Uniósł głowę. Z jego 
wielkich brązowych oczu wyzierał ktoś bardzo dorosły.
Niebo w szczelinie chmur wyglądało jak wnętrze muszli, rysowały się na jej tle 
szczerby muru, powyżej osłoniło się szarością.
— Słońce zaszło dziś w czerwonej obwódce, wiesz? — rzekł.
— Rzadko tak się chowa.
— No.
133
Dzięcioł przestał stukać. W marchewce rozkumkała się 
ropucha.                                                                  .*
—  Grześ już wde?
—  Tak.
—  Czy Adolf wypaplał, dlaczego omal go nie utłukłem?
— Nie. A czemu? — spytałem.
—  To dobrze.
—  Nikomu nie powiesz?
—  Przyrzekłem.
— Nigdy? .
— Może kiedyś — odrzekł.
21
Tato Kuby i Walenty, ich sąsiad, kroczyli w jednakowym odstępie od siebie. Za 
ciachnięciami kos ścieliły, się na rżysko równiutkie żytnie pomosty. Gdy kłosy 
padały z cichutkim chrzęstem, następne łodygi kłaniały się ostrzom. Łan wspinał 
się na stok. Mężczyźni ustawali, ażeby poklepać osełką brzeszczot. Wtórowało 
temu pobrzękiwanie stali na bliskich górkach.
Zdawało się, że powinno już być południe, tymczasem cienie były mało co krótsze 
niż rankiem.
Za kosiarzami schylali się Kuba i jego mama. Kręcili powrósła, zgarniali 
słomiane naręcza. My odbieraliśmy snopki i ustawiali je w mendle. Cygan i Żulik 
postępowali na końcu, podnosili kłosy tak, że za nami zostawało czyściutkie 
ściernisko.
Kuba rwał się do przodu za ojcem. Jego mamie trudniej było nadążać, więc Baca 
próbował swych sił także przy powrósłach. Poczynał sobie wcale zręcznie. 
Nareszcie tak się rozochocił i wbił w dumę pochwałami, że co drugi snopek 
przestał zadowalać jego ambicję.
134
Poprosił mamę Kuby, by odpoczęła, a on będzie wiązał sam.
—  A podołasz to? Na co Grześ:
—  Nadąży, jeszcze jak. Jeśli się zmęczy, to ktoś go zastąpi.
Otarła zapaską uznojone czoło, uśmiechnęła się rada.
—  To pójdę przypilnować dziewczęta, by zgotowały obiad na czas.
Kuba wysforował się o jakieś pięć kopców. Baca pewno by go dogonił, w zapale 
zapomniał tylko o jednym. Oparzenia na rękach dopiero mu się goiły, a do 
kręcenia powróseł trzeba mieć twarde pięści. Począł ukradkiem obcierać sobie 
dłonie liśćmi. Ogromnie się powstydził, gdy się wydało, że skórka mu pęka i 
krwawi. Nie pozwalał sobie wybić z głowy roboty.
— Jeśli dziś się uprzesz, to nie zabierzemy cię w pole na przyszły raz — 
zgniewał się nań Grześ.
— Ale ja obiecałem...
— Wyręczę cię.
I Grześ z werwą wziął się za powrósło, bo Kuba z ojcem dochodzili już szczytu 
wzgórka. Ze snopka na snopek szło mu składniej. Strapiony Baca zrugał Mułłę i 
mnie, że niedbale stawiamy kopce, i kazał nam tylko donosić sobie snopy.
To za namową Grzesia postanowiliśmy pomóc przy żniwach kolegom. Ogłosił swój 
projekt nazajutrz po przybyciu Adolfa, jak gdyby w zadośćuczynieniu za kłopoty, 
jakich przysparzaliśmy wychowawcom w tamtym dniu i przedtem. Myśl spodobała się. 
Pan Augustyn gorąco ją poparł. Jeden Szary zrzędził, że gospodarze będą mieli z 
nami więcej zachodu niż pożytku i on do Kuby nie pójdzie, natomiast potem do 
Kocura, Fuksa i Szypułki owszem. Nie, to nie. I rankiem, gdy wyruszaliśmy, jemu 
było żal, a nie nam.
Kosiarze schodzili, by napocząć nowy rząd, poręcz-
135
niej było im kosić pod górkę. Wnet i Kuba zbiegał w pobliżu Grzesia.
— Bolą ręce, co?
—  Ani trochę.
—  No, no, popracuj tak do południa, zabolą. Skończymy zagon, to wam pomogę.
—  Dogonię cię, zanim skończą! — odkrzyknął za nim Grześ.
Było to jednak trudniejsze, niż się zdawało. Brakowało nam zaprawy. Na domiar 
chmury odsłoniły słońce i przygrzało, że się spociliśmy. Mimo to Grześ odrobiłby 
dystans, gdyby się zgodził, byśmy wiązali snopy we dwóch. Proponowałem mu, ale 
mnie przepędził.
Gdy siostra Kuby wołała do obiadu, większa część żyta była już zżęta, a my 
zostawaliśmy za kosiarzami o pół rzędu. Grześ odwlekał przerwę tak, żeśmy tę 
odległość skrócili. Nie mówił, lecz czuło się, że chce ukończyć pracę 
jednocześnie z Kubą.
W izbach było parno, stoły więc nakryto pośrodku sadu pod wiśnią. Gospodyni 
wypatrywała nas od podwórka, żartowała, że tacyśmy nieskorzy do jadła. Nie to, 
co ten żarłok, trzeba go odganiać od miski. I mama klepnęła Kubę po barku: 
„Przestałbyś się garbić!" Poznaliśmy z bliska siostry Kuby, chichotkę i starszą, 
która ukradkiem zerkała na Grzesia, a czerwieniła się co krok. Nalewały żurek z 
saganka do talerzy, bratu także, i śmieszka parsknęła, że on dostanie dolewkę, 
musi prędko dorosnąć.
—  Dlaczego?
—  Bo ma już pannę.
— Głupia! — Kuba zamachnął się łyżką.
—  No!... Zośkę.
—  Byłeś u pani nauczycielki?
— Aha. Z tatą.
Więcej się o tę wizytę nie dopytywaliśmy.
Żurek na wędzonce był smakowity, pierogi pyszne,
136
dawno nie jadło się z takim apetytem. Ojciec Kuby zachęcał, by upominać się o 
dokładkę, stawiał siebie za przykład. Pochwalił pana Augustyna za sąsiedzką 
pomoc.
—  Grześ nas namówił do przyjścia. Popatrywał bystrym okiem.
— Nudno wam w wakacje?
—  Przyjemnie jest robić coś pożytecznego — rzekł Grześ.
Dorośli przytaknęli z uśmiechami, lecz jakby nie całkiem dowierzające.
— Ja tam lubię pracować w polu. To ojciec do syna:
— Widzisz? Brałbyś przykład. Kuba półgębkiem zburczał Bacę:
—   Jakbyś cięgiem musiał, to wnet by ci odeszła ochota.
Starsza siostra przyniosła pierogi:
— Komu jeszcze?
Cyganowi zdarza się tak znienacka chlapnąć:
—  Grześkowi, musi mieć dużo sił, żeby prześcignąć Kubę.
Na to mama:
—  Jeśli wam ciężko, chłopcy, to wyjdę z wami do pola.
Grześ się sprzeciwił:
—  Skądże! Doskonale sobie radzimy. A pjciec:
—  Dajże im, matka, niech posmakują potu. Pójdzie im na zdrowie.
Pszczoły ociężałe słodkościami lip, rumianku, dzikiej róży siadały na płotku. 
Gwar uli docierał aż na skraj sadu. Mieszał się ze śmiechami, wykłócaniem się 
sióstr za firanką w izbie.
Mężczyźni gwarzyli pod jabłonią, kopcili fajki. Spoglądałem na łąki, na naszą 
rzeczkę, które oddaliły się.
137
U studni dzwoniło wiadro, skrzypiały wrota do obórki.
Nasłuchiwałem tych odgłosów tak zachłannie, jakbym wczytał się w książkę nie 
bardzo dla mnie odpowiednią. Pozwalałem się jej kusić trochę lękliwie, że ulegnę. 
Ta opowieść wiązała się z mruczeniem krów, z dróżką za płotem, z Kubą, jego mamą 
i siostrami, ze wszystkim.
W kącie sadu Kuba głośno się komuś sprzeciwił. Gdy on przy czymś obstaje, mimo 
woli ma się ochotę mu przytaknąć. Na domiar był na swoim podwórku. Czasami tym 
irytuje, chciałoby się utrzeć mu nosa. Nie, żebym mu zazdrościł. Czując jednak 
za plecami jego chatę i sad, krzątaninę domowników, ni stąd, ni zowąd ujrzałem 
się biedniejszym niż jestem. Podobnie jak nocą w zagrożonym skrzydle zamku 
zapragnąłem coś udowodnić komuś czy sobie. Gdybym starał się dokładniej opisać 
to uczucie, tylko bym je zagmatwał.
Omal nie wspiąłem się na płot, by zeskoczyć na ścieżkę, zbiec do gościńca i 
przez bród do domu. Spłatałbym kolegom brzydkiego figla, lepiej nie myśleć. 
Zamiast tego wetknąłem ręce do kieszeni, podszedłem do gromadki i odezwałem się 
po fanfarońsku:
—  No, lenie, do pola! Szkoda marnować słońca. Zdaje się, że to wypadło szczerze. 
Kuba, któremu
upał też dał do południa porządnie w kość, dźwignął się na łokciu i przypatrzył 
mi się z szacunkiem.
Nie mówię, że akurat stąd wynikło ich wzajemne mierzenie się, który lepszy. Od 
obiadu Kuba plątał się ' po ściernisku, jakby mu było stale pod wiatr. Tato i 
Walenty kosili już na czubku, a on wiązał u podnóża. Grześ natomiast był w 
doskonałej kondycji. Szybko go doganiał. Opieszałość Kuby była mu jednak z 
jakiejś przyczyny nie w smak. Podjudził go na odległość:
—  Co się tak guzdrzesz!
A Kuba nic, zerkał, czy mu depczemy po piętach. Po-
138
dziwiałem, skąd Grześ bierze tyle siły. Ledwo dotrzymywaliśmy mu tempa, chociaż 
wykonywał robotę o wiele cięższą. Calutki dzień w polu, to się łatwo gada, 
zwłaszcza jeśli jest się nieprzywykłym.
Dopiero gdy się prawie zrównali, Kuba pokazał, co chowa w zanadrzu. Zakręcił się 
jak bąk i od razu wyskoczył o kilka snopków. Wyszło na jaw, że specjalnie 
zwlekał, by dać Grzesiowi szansę. Było to uczciwe, ani słowa, jako że na starcie 
miał przewagę. Ale nie docenialiśmy i Grzesia. Uszła chwilka, a już wiązali łeb 
w łeb. Nam też przybyło energii, no i jasne, z kim trzymaliśmy w duchu. Cygan 
usiłował wesprzeć Grzesia konkretnie, z przesadną skrupulatnością sprawdzał, czy 
aby Kuba dość mocno wiąże snopki. Ale Baca ukrócił te zapędy. Baca ma 
sprawiedliwość we krwi.
No i rozpętało się. Co Kuba wysunął się o krok za ojcem, to Grześ go wyprzedzał 
podążając za Walentym. Równcześnie schylali się po wiechcie, kręcili, zgarniali 
naręcze, kładli na rżysku snopek, a my dokładaliśmy do mendla. Zerkali sobie na 
ręce, czy który nie kleci po partacku, byle szybciej. Do wierzchołka żaden się 
nie rozprostował, żeby odzipnąć. Zmieniali się w prowadzeniu. Od czasu do czasu 
rozerwało się któremuś powrósło.
Myśmy zrazu bawili się tym, kibicowali. Ale gdy Grzesiowi dwukrotnie rozsypała 
się wiązka i Kuba go wyprzedził, gorączka schwyciła na dobre i nas. Każdy 
oddałby resztkę sił, byle Grześ wyszedł z- turnieju zwycięsko. Byłoby nam 
przykro, gdyby przegrał. Uchybiłoby to nam. Grześ poznawał to po skwapliwości, z 
jaką obracaliśmy ze snopkami i nazad, a także po ogólnej uciesze, że skraca 
dystans. I uwijał się ile tchu.
Nareszcie potknął się i Kuba. Naprawdę nie mieliśmy nic przeciwko niemu, mimo to 
każdy odetchnął z ulgą.
139
Do nowego rzędu schodzili wolniutko. Kosy na stoku wciąż kładły pokotem żytnie 
naręcza. Tato Kuby wyjął osełkę, spokojnie pogładzą! ostrze.
—  Nie gońcie tak, uznoicie się. Noc będzie pogodna, dokończymy kopić jutro.
—  Pewnie — zawstydził się Kuba, ocierał sobie koszulą policzki.
Święta racja, utrudzili się jednym rządkiem tak, jak do południa połową łanu. 
Ojcowej rady wystarczyło jednak nie na długo, ledwie do pierwszego mendla. Kubie 
puściło sznurowadło u trampka. Grześ nie zaczekał na niego. Kuba uznał to widać 
za zerwanie cichej umowy, bo zawziął się i odrobił zaległość z nawiązką. Grześ 
nie pozostał mu dłużny. No, i znów rozkręcił się wyścig, z tą odmianą, że 
wolniej parli naprzód, a baczniej pilnowali, by drugi nie wysunął się ani o krok. 
Bolały ich ręce i plecy od pochylania, oszczędzali siły.
Kosiarze schodzili tuż przed zachodem słońca, my niezadługo później. Mułła pod 
koniec dźwigał snopy już bez krzty sił, samą tylko ambicją. Cygan bożył się na 
świętości, że nigdy więcej. Jeśli on powłóczył nogami, cóż mówić o Grzesiu i 
Kubie.
W rywalizacji to się zapomina o wszystkim. O zadrapaniach, kolce w boku, 
zadyszce i że odpokutujemy wieczorem, jutro. Byle nie ustąpić, byle pokazać, że 
się jest wytrzymalszym. Dopiero gdy się ostygnie z zapałów, wyłażą dolegliwości. 
A prócz tego robi się łyso, jak to po wszelkim stygnięciu.
Z pola jakoś zeszliśmy. Na jedzenie wieczerzy to już mało kogo było stać. 
Obiegliśmy wiadro u studni, każdy tylko.pił i pił jak smok.
— Nazrywajcie sobie choć jabłek i wiśni — frasowała się mama Kuby.
Grześ dziękował za gościnność:
—  Już późno, wychowawcy będą niespokojni.
—  Wstąpimy kiedy indziej — zastrzegł sobie Cygan.
140
Blado powschodziły gwiazdy. Niby za sprawą przypadku, w bramie zamku ukazał się 
Kulawy.
— Nie przedobrzyliście w pracowitości? — zburczał nas z ironią.
A choćby i tak, to co. Byliśmy wyzuci z sił, lecz dumni. Pokazaliśmy wszystkim, 
ileśmy warci. To się liczy, nie?
Przed zaśnięciem miałem Kulawemu za złe jego uśmieszek. A po cichu zgadzałem się 
z nim. Znów, jak kiedyś przy tamie, daliśmy się wywieść w pole czemuś 
mocniejszemu od nas. Bo czy powinno być ważne, jakimi nas widzą? Kuba lub inni. 
Czy sami nie wiemy, jacy jesteśmy?
Gdyby każdemu towarzyszył stale ktoś, kto by tłumaczył i świadczył za nami, 
wiedzielibyśmy to rzetelniej, tak.' I może wtedy mniej byśmy dbali, co obcy 
pomyślą sobie o nas. Ale i to nie jest pewne. Wszak Kuba także uczestniczył w 
wyścigu. A on ma i ojca, i matkę.
Było tutaj coś do odgadnięcia.
22
Mułła gniewnie przedarł pobazgraną kartę, ugniótł kulki z połówek arkusza, 
wcisnął je w szczeliny pnia po modrzewiu, który służył mu za pulpit. Odłożył 
blok i odbiegł dziką alejką. Dojrzałem go ponownie z tarasu, gdy wyłonili się 
spod okapu gałęzi — listonosz prowadził objuczony rower, a Mułła pomagał mu 
utrzymywać torbę. Wracał z próżnymi rękoma. Co było zrozumiałe. Listy z daleka 
wędrują czasami bardzo długo.
Listonosz spóźnił się, ponieważ w drodze urwał mu się łańcuch. Najczęściej udaje 
się prosto do kancelarii. Jeśli jest dla kogoś polecona przesyłka, pan Augustyn
141
wzywa adresata, by ją pokwitował. Tym razem odbyło się zwyczajniej. Zatrzymali 
się nie opodal kępy bzu i Mułła przywołał Grzesia:
—  Jest do ciebie list. Chodź, podpisz.
Pierwszy raz od bójki z Adolfem zwrócił się do Grzesia tak po prostu. Przez 
ostatnie dni odnosił się do niego ze sztucznością. Odzywał się jak gdyby z musu, 
unikał pozostawania z nim sam na sam. Czasami, gdy Grześ nie mógł tego dojrzeć, 
przyglądał mu się z uwagą. Zdawał się wtedy stawać coraz to kimś innym.
Przegroda urosła też pomiędzy Grzesiem a Adolfem. Nowy bał się, a Grześ 
zachowywał się tak, jak gdyby Adolf nie istniał.
Przed Grzesiem leżała na kocu książka, patrzył w nią, lecz ani razu nie odwrócił 
kartki. Gdy odbierał kopertę, Mułła podtrzymywał rower, po czym zawrócił do 
swego szkicownika. Nie wymienili ani dwu słów. Grześ obejrzał pieczątkę, 
odrzucił nie rozerwaną kopertę na trawnik obok koca, jakby tego właśnie była 
warta.
Zszedłem z tarasu na skwer.
— Dostałeś list? Skąd?
— Ze szkoły. —' Przyjęli cię?
— Masz, zobacz — podrzucił mi kopertę.
—  Przyjęli. I do internatu też — oznajmiłem mu,
—  Tak myślałem.
—  Cieszysz się.
— Uhm.
—   Nadeszła odpowiedź z liceum! — pomachałem Mulle dokumentem. Skwapliwie 
porzucił kredki i przybiegł.
—  Piszą, że internat będzie otwarty od połowy sierpnia.
—  Tak?
— To znaczy, że mógłbyś jechać już w przyszłym tygodniu.
142
— Aha.
— Pojedziesz?
Grześ przesypywał w palcach karty książki.
— Nie przed końcem wakacji.
— To fajnie — ucieszył się Mułła.
Patrzyli sobie w oczy i Grześ rozpogadzał się, jak gdyby topniał w nim jakiś 
ciężar.
Nadciągnęli Baca i Cygan. Im uraędowy list także sprawił radość. Niósł on jednak 
i rozterkę. Obwieszczał kres lata. I czegoś więcej. Nikt do tej pory nie 
uprzytamniał sobie, że Grzesia może wśród nas zabraknąć.
— Będziemy się widywali w wakacje?
— Iw święta. Tutaj Baca:
— Ciekawe, na kogo się wykształcisz.
—  Ja wiem, będzie generałem. Albo sędzią.
Grześ zadarł głowę, wpatrzył się w Cygana tak, jakby ów horoskop był mu niemiły:
— Dlaczego sędzią?
— Trochę to gliniarski zawód, fakt. Ale szkoda, miałbym dobrą protekcję.               
\
Na koniec wszyscyśmy zgromadzili się w cieniu bzu. Szary podpowiedział, by 
załatać jaz i popluskać się w rzeczce. Propozycją tą jak gdyby wybaczał 
Grzesiowi czy też prosił go o wybaczenie, trudno zgadnąć. Nikt przecież nie wie 
nawet, czemu tak długo dąsał się na niego. Tyle sprzeczek spływało po nim 
najdalej w pół dnia, a tu jego naburmuszenie powiększało się, zamiast się 
rozwiać. Gdyby był dziewczyną, myślałbym, że jest o Grzesia zazdrosny.
Wyjrzała z niego jakby ochota, ażeby zawrócić wakacje wstecz, do początku lipca. 
A ta sobota naprawdę zdawała się wróżyć powrót do beztroski. Po święcie czekały 
nas wprawdzie pracowite dni u kolegów Kuby, lecz z nim samym moglibyśmy się już 
nie spotkać, aż
143
w szkole, chł
sieniu zaSbpii.-Pc^ ??? bardzo zajęci w polu. Przy pa-zarzeczu US2C21 ich młodsi 
bracia i siostry. Stado na trawę wkoi0 z^^0 Się' spętane krowy wyskubywały nim 
zadal^m    ^ód' Wszystko było jak dawniej, za-
Z 2?1^???? S Z ??-puściliśmy w    ? Pału i wśród innych zabaw kąpielisko
kę. Grześ m^j e^mięć. Za to sporo grywało się w pił-
to nie jedna p Je^nak słuszność, że co dwie drużyny,
Dobra nowin klasnęli więc Szaremu.
mierzyła ??^ •    ' Jaką w liście otrzymał Grześ, sprzy-
p°d dek^-    ??? na krótko. 4uarni rmv ,., parami za opi /dęliśmy malców. 
Wracali z wycieczki
gromadki. ???   . u«ką. Michaś kroczył sam w ogonie
zało się, że jest ^ kto obejrzał, gdy za przełazem oka-
chaś.                  nąs o jednego za dużo. Ósmym był Mi-
-?hc^ść2Wa   .
~ ?ni będzie^'      .,
—  To co.          **? złościć.
—  Wybier
~ Ja  teŻ Chcę    ^^ dalek°-
Grześ obSe który zagailia g°^ł> Jak Michaś wymyka się V rękę.                 go 
?? dziury w żywopłocie, sz
— Puść go!
— Uprzykr
Michaś pa.trz   ^ szczeniak — sarknął Szary, ku niemu i groJ^. błagalnie na 
Grzesia. Szary p
— Już cię tu     ?:
Niechcący ??^ ma> zmykaj. No! o tym ??????         ^liśmy się z Szarym oczyma. 
Chyba
nami, odwrócij s^śleliśmy- Podrzucił gniewnie ramio-
GrześW??-
- Zabiec          ?*
— Kiedy?           ł^ ze sobą kiedy indziej. ~ Jak tr0szk
^osniesz. Za rok.
— Rok?...
__Za to na pewno. Obiecuję ci.
Posmutniał:
—  Czy to długo?
__Wcale nie. Szybko minie, zobaczysz.
I Michaś rozchmurzył się, a nawet uśmiechnął.
Przy naprawianiu jazu Szary w pół godziny zdążył pokłócić się z Bacą i o 
głupstwo z Cyganem. Boczył się również na mnie.
Skądinąd ta sobota mile się nam upamiętniła. Raz ?ilatego, że Grześ był już po 
trosze licealistą, po wtóre przez cały dzień nic nie zbroiliśmy. Wychowawca tym 
tylko mógł się poszczycić, że podczas kolacji wypatrzył czarne paznokcie u 
Żulika i kazał mu biec drugi raz
do umywalni.
O zmierzchu Kulawy przechadzał się w alejce. Gdy
Małgosia po sprzątaniu pralni spieszyła do wsi, zastąpił
jej drogę. Rozmawiali z sobą krótko. Małgosia pochyliła
głowę, pokręciła nią i odeszła.
W pokoju poza mną zgasł żyrandol. Wysunąłem się
na kotary u okna, usłyszałem w ciemności bas pana
! rftyna:
?| tu jest?
nął wyłącznik, zapłonęła lampka przy stoliku, stawiłem otwarty atlas.
o ty... Oszczędniej gospodarujcie światłem. —
.^ało to nie jak wymówka, lecz przypomnienie.
ł z tarasu, domknął za sobą drzwi. — Ojciec Ku-
przywiózł dzisiaj kurczaki i koszyk jabłek. Podobno
dobrze na nie zapracowaliście.
__Myśmy nie dopominali się o zapłatę.
— Wiem.
W zastanowieniu skubał koniuszek brody:
—  Przestaliście się wadzić z kolegami i chyba polubiliście ich, prawda? To 
ładnie... Tak powinno być. — Jego wejrzenie zmącił frasunek: — Byleście nie po-
19 — Dom sierot                                                                                       
145
przestali na tym. O przyjaźń trzeba stale się troszczyć. Inaczej trwa krótko.
—  Tak.
—  Musicie strzec także waszej, w domu. Ażeby wystarczyła wam na o wiele dłużej, 
niż będziecie tutaj razem.
—  Dziś mówiliśmy o tym.
—  Tak? Czy dlatego, że Grześ nas opuści? — zapytał z niezwykłą uwagą. — Smutno 
wam, że wkrótce odjedzie?
Schyliłem głowę w potaknięciu. Niczego nie można było przed nim ukryć.
— Czy wszystkim wam żal?
Położył mi na włosach mocną, szorstką dłoń. Owładnęło mną śmieszne pragnienie, 
ażeby nigdy jej nie cofnął. Było mi też odrobinę wstyd, że nie umiem mu się 
odwzajemnić, wyrosłem z okazywania serdeczności.
—  Czasami pochopnie kogoś obwiniamy. On wtedy cierpi za postępki, których nie 
popełnił.
Nie rozumiałem. Patrzył, jakby czegoś nie mógł domówić lub nie chciał.
— Czyżby ktoś z nas był taki niemądry? — spytałem. Przemknęły przeze mnie 
zdarzenia ostatnich dni, nie
znalazłem w nich niczego, prócz zwady Mułły z Adolfem.,
—  Mułła... — użyłem przezwiska zamiast imienia, lecz pan Augustyn uśmiechnął 
się, że je zna. — ...On się omylił. Przyznał się do pomyłki wobec nas. Przy 
wszystkich. No, i oni jeszcze nie zdążyli się zaprzyjaźnić. Z Adolfem.
Jego dłoń z wolna osunęła się na moje ramię.
—  Chodzicie do tej samej klasy.
—  Z Mułłą?
—  To twój najbliższy kolega.
— Tak.
—  Jest wobec ciebie szczery.
146
— Bardzo.
Znów nie pojąłem, czemu zawdzięczam, że oblicze naszego pana odmieniło się. 
Jakbym go obdarował radością.
—  Przywiązaliście się do Grzesia. To dobrze. On do was też. Potrzebuje waszego 
zaufania. I zasłużył sobie na nie.
—  Chcielibyśmy, żeby nigdy stąd nie odjechał.
— Rozstajecie się nie na długo.
— I żeby mile wspominał te wakacje.
—  To będzie zależało również od was — powiedział z zachętą.
23
Lato obrosło w ścierniska, czerwone jabłka, w dłuższe zmierzchy. Wiatr czyścił 
gościńce z kurzu. Jeśli szła ulewa, umykało się do stogów, stodółki, kryło pod 
płachtę z brezentu, przeczekiwało do odpłynięcia chmur. Jednego razu lało od 
rana i tylko w tym dniu nie wyszliśmy do żniw. Z kolegami Kuby obyło się już bez 
licytowania się, kto lepszy, lecz i tak roboty było aż nadto, byśmy wracali 
utrudzeni.
Za jazem woda koiła bolesność podrapanych słomą rąk i nóg. Po kąpieli zmącony 
nurt uspokajał się. Gdyby nie wodospadzik i strącone przez ptaki liście, można 
by myśleć, że usnął. Zieleń wkoło stawała się ciemniejsza, źdźbła przybierały na 
brzeżkach żółty odcień.
Tam zastali nas w święto, które zdarzyło się upalne niczym w lipcu. Ściągali 
portki i koszulki.
— No, chłopaki — żartował Kuba — pomodliliście się w kościółku, to i utonięcie 
wam nie straszne.
Witaliśmy ich ucieszeni, nikt się nie spodziewał, że przyjdą. Wracali zwykle 
miedzami, wymawiali się od
147
kąpieli. Podejrzewaliśmy, że nie byli tędzy w pływaniu, a Kuba wstydził się do 
tego przyznać.
— Urządźmy zawody!
Tym razem przystał ochoczo:
— Można!
Nam w to graj, sposobność korciła, by dowieść, że jako pływacy to już jesteśmy 
poza wszelkim ale. Tak, bez tej ambicji ani rusz, usidlała nas, kiedyśmy tylko 
napotykali chłopaków. Nie było na nią żadnej rady.
Kuba ochlapał się, przeżegnał. Nie żeby się bał, taki mieli obyczaj. Gdy śmiało 
brodził po kolana, po pas, obserwowaliśmy go, Grześ też. Odbił się od gruntu, 
przepłynął wzdłuż cały basen wioskowym stylem, lecz sprawnie. Natychmiast 
zwróciliśmy mu respekt.
Koryto było za wąskie, byśmy ścigali się wszyscy razem, dobraliśmy się więc 
parami. Kuba i Grześ pierwsi ustawili się na starcie. Baca dał sygnał i obydwa-
zeskoczyli z tamy. Grześ poszybował jaskółką. Znurko wał płytko, w zanurzeniu 
wyprzedził Kubę. Ten szcza pakiem dosięgnął dna, zachłysnął się, po wypłynięć! 
pluł i prychał. Nie speszył się tym, że Grzesiowe pięty pluskają przed nim. 
Przewalił się na bok, energicznie zgarniał oburącz i na przemian rozpruwał nurt 
dłońmi niczym  dziobem okrętu.  Grześ szerokimi zamachami ramion wynurzał się po 
biodra, to znów zapadał pod powierzchnię.  Niezbyt  hałaśliwie  go  
oklaskiwaliśmy. Wynik pojedynku był przesądzony, a szanse Kuby mizerne.
Rzuty delfinem pod prąd, choćby i powolny, szybko jednak wyczerpują. Niebawem 
Grześ ocenił, że odsądził się od rywala dość daleko, dzieliły ich trzy lub 
cztery metry, popłynął żabką, by z kolei podgonić crawlem. Kuba rozgrzał się, 
nabrał rozpędu. Poruszał się pospiesznie, lecz nie chaotycznie. Parskał w 
równych odstępach, czuło się, że daleko mu do osłabnię-
148
cia.   Dystans   między   nimi   przestał   się   powiększać.
Koło półmetka Grześ znurkował. Była to, zdaje się, żartobliwa zaczepka. 
Podbechtała ona Kubę mocniej niż wrzask kolegów, którego mu nie szczędzili dla 
zachęty. Ku naszej konsternacji począł młócić wodę potężnymi wymachami. Gdy 
Grześ wychynął na powierzchnię, Kuba dosiągł już jego łydek. Nigdy nie oglądałem 
śmieszniejszego pływania. Odkrywca nowego sposobu tak w nim zasmakował, że 
końcowe metry forsował ogromnym wydatkiem sił, wśród chlastania, bryzgów 
lecących aż na brzeg. Grześ w mig spostrzegł, że nie przelewki. Mimo zmęczenia 
znów ratował się delfinem, by odrobić stratę.
Na metę, którą stanowił Cygan zanurzony w wodzie po łokcie, Grześ przybył 
pierwszy, lecz nie aż tak, jak oczekiwaliśmy. Kuba pozwolił wyprzedzić się 
zaledwie o tyle, ile spóźnił się po starcie. I nawet się nie zadyszał. Wspiął 
się rączo po skarpie, jakby wyścig był dla niego fraszką.
—  Niezły jesteś — docenił Grzesia bez urazy. Tutaj Fuks:
—  On o ile więcej ćwiczył niż my.
— To wy też ćwiczycie? Gdzie?
—? Jak wracacie do domu na kolację — wyrwało się Szypułce.
Zaprawiali się po kryjomu! Uśmialiśmy się z ich chytrości. Skądinąd byliśmy tym 
bardziej dumni, że Grześ pokonał Kubę pomimo tych dyskretnych treningów.
Na to Kocur:
—  Kuba jest dużo wytrzymalszy. Na większym bu-niorze na pewno by cię 
prześcignął.
— Akurat. I Cygan:
— A o co zakład, że nie? Grześ zażartował:
149
—  Przepływajmy w górę i w dół, dopóki się nie zmęczysz.
— Ja? Prędzej ty byś ustał.
—  Tutaj wciąż trafia się na mielizny. Do uczciwej próby potrzebne byłoby 
jezioro — rzekł Fuks.
Kocur podwiązywał nogawki majtasów, przywołał Szarego:
—  Chodź, teraz my.
Szary huśtał piętami nad urwiskiem. Wypatrywał szczątków oplatanej przez zielska 
drucianej siatki. Obrócił się ku nam:
—? Przecież jest jeziorko. U nas, w parku.
To powiadomienie Kuby, z ominięciem wzroku Grzesia, rozległo się wyzwaniem. 
Szary wiedział, że w stawie nie wolno się kąpać, co więc chciał wyrazić? Czy 
tylko nam przypomnieć? Uśmieszkiem utwierdził nas w zagadce. Nie czekał, aż się 
oburzymy.
Kuba układał kamyki na wierzchu dłoni, podrzucał je i łapał niby kostki do gry.
— Nigdyście się tam nie kąpali?
—  Staw jest zarośnięty, ma bagniste dno — powiedział Baca.
— Przy brzegu. A na środku jest czysty.
— Nasz pan gniewałby się.
Z dołu poleciały fontanny, rozpoczęli wyścig. Ten był mniej ciekawy niż 
Grzesiowy. Kocur ledwie do półmetka nadążał za  Szarym.  I  znowu wygraliśmy.
Fuks zagadnął Kubę:
—  Dałbyś radę przepłynąć ich staw, no nie?
— Pewnie. Lekko.
— Dopiero pokazałoby się, kto jest lepszy.
Kuba zbagatelizował pokusę popisania się chełpliwą gotowością do zawodów, Grześ 
musiałby wówczas oddać mu pierwszeństwo bez walki. Być może nie życzył sobie, by 
mu Fuks podpowiadał, na co on, Kuba, ma chęć.
150
Podjęli temat później, gdy dzieliliśmy uwagę między nich a rywalizację Bacy i 
Szypułki.
—   Korci cię ten staw czasami, co?  — To Kuba.
— Wolę nie próbować.
—  Boisz się?
—  Za mną szliby inni, a to mogłoby się źle skończyć.
— Nikt by nie musiał cię widzieć.
— To kiedy miałbym się kąpać, nocą?
—  Przy pełni jest widno jak za dnia — zażartował Kuba, a Grześ nie roześmiał 
się.
Zastanowiło mnie, czemu natychmiast nie uciął żyłki hazardu, za którą ciągali. 
Przysługiwało im prawo do odegrania się — tak, lecz nie ze wszelkim ryzykiem, 
które na domiar obciążało tylko Grzesia. Gdyby kąpiel w stawie wyszła na jaw, 
pan Augustyn ukarałby nas, a nie ich.
Być może Grześ był zwyczajnie ciekawy, czy okazałby się nie tylko zręczniejszy, 
lecz również wytrzymalszy od Kuby. A może Szary rozjątrzył pokusę, która 
nurtowała go nie od dziś?
24
Jakieś zdarzenie obróciło się przeciwko Annie. Coś zagroziło jej domowi. 
Krzątała się strapiona jak nigdy dotychczas. Przestała u nas nocować, szybciutko 
spieszyła do swoich, do wioski. W tygodniu poprosiła o urlop. Do pomocy 
dziewczętom przysłała swoją córkę, starszą od Małgosi, już zamężną.
Przywykliśmy do Anny. Niemile zaskakiwało nas, że po kuchni kręci się ktoś obcy. 
Dopiero kiedy jej zabrakło, uprzytomniliśmy sobie dotkliwie jej obecność.
Posmutniała także Małgosia. Jak zwykle nuciła pod-
151
czas zajęć, lecz ciszej d tęskniejsze piosenki. Gdy chłopcy dopytywali się o 
kłopoty Anny, uspokajała ich: niech się nie martwią, Anna wróci i wszystko 
będzie jak dawniej. Co południe stawała u dróżki, którą Florek chodził z roboty. 
Ale i on przestał tamtędy chadzać. Jego zniknięcie wiązaliśmy z Anną.
Rozpogodził się natomiast Kulawy. Z upływem wakacji stawał się coraz surowszy, 
mniej przystępny, aż tu nagle zaczął pobłażać wybrykom, a raz zasiadł z nami do 
kolacji i gawędził. Nie ufaliśmy mu, przemiana była zbyt raptowna.
Od Józefa dowiedziałem się, że Anna trapi się przez Florka, który porzucił kolej 
i próżniaczy zamiast dbać o gospodarstwo.
—  Czemu nie chce pracować?
—  Ot, dzieciuch, choć chłop po wojsku — zamruczał z niechęcią. Józef dużo 
pamięta z przeszłości, lecz nasłuchiwanie, co dzieje się wokoło, sprawia mu już 
trudność.
Na niedużej ziemi Anny gospodarzyli jej zięć i córka. Wiosną zięć zakupił morgi 
gruntu, urządzał się na' własnym. Zamierzali niezadługo wyprowadzić się z domu 
matki. W liście z wojska Florek godził się wziąć zagrodę po ojcu. Wróciwszy 
ciułał grosze na stodołę i dachówki, po to zatrudnił się przy stacji. 
Przebąkiwał o ożenku. Układało się to po myśli Anny.
Aż tu Florkowi odechciało się i gospodarowania, i zarobku. Zadał się z koleżkami, 
a przez resztę' dnia wylegiwał się lub wałęsał bez pożytku. Anna dziwiła się, 
gdyż było to niepodobne do jej syna. Wreszcie ją zniecierpliwił.
Na to Florek w obecności siostry i zięcia: niech zarządzają ziemią wedle woli, 
on zrzeka się praw, bo wyjedzie. Dokąd? Do miasta. Budują tam wielką fabrykę. Co 
go raptem ukąsiło? Nic. Obrzydła mu gnojówka, chce  w życiu  coś   osiągnąć.  
Anna  popłakała  się:
152
„Jak ci nie wstyd wzgardzić ojcowizną. Byłbyś na swoim, ożeniłbyś się..." A 
Florek: „Dziewuchy są takie same tutaj jak w mieście. A może tam lepsze". I 
zatrzasnął za sobą drzwi.
Jednak ociągał się z odjazdem. Matka na krok go nie odstępowała molestując, żeby 
się opamiętał.
Józef mówił więc prawdę, ale nie wszystką.
Florek postawił na swoim, spakował walizkę, do stacji odprowadziła go siostra. 
Nocnym pociągiem opuścił rodzinną okolicę. Nazajutrz Anna powróciła do zamku. Z 
początku burczała na nas o byle głupstwo, statki leciały jej z rąk. Z dnia na 
dzień uspokajała się, przyoblekała w rezygnację. Ona i Małgosia miały do siebie 
żal, którego przyczyny nie znaliśmy.
Wypadki taiły się w miąższu lata niby pestki pozostawione w owocowym cieście 
przez złą piekarkę. Bolały od nich zęby dorosłych, trafialiśmy na swoje i my. 
Krzywili się już Szary, Baca. Mułła, który nigdy nie ujawniał swoich przeżyć tak 
hałaśliwie, jak Żulik czy Cygan, od bójki z Adolfem stał się jeszcze cichszy. 
Chwilami nieomal się zapominało, że jest z nami. To stanie na uboczu zdawało się 
mu dogadzać. A może skrytość zaczęła pogłębiać się w nim już wcześniej, razem z 
oczekiwaniem na list? Może uznał, że nie jest już jednym z nas tak bez reszty 
jak przedtem? Czyżbyśmy niechcący pomogli mu tak się czuć?
A teraz jakaś niedogodność osaczyła Grzesia. Bywał roztargniony. Oddalał się na 
popołudnia. Wymykał się nam. Nie dostrzegaliśmy powodów, które by to tłumaczyły.
W piątek przedostatniego tygodnia sierpnia podczas gry w piłkę szepnął mi, bym o 
zmierzchu czekał na niego w altanie.
— Będziecie tylko Baca i ty. I nikomu o tym ani słowa.
Poczułem się dumny z wyróżnienia, a także zaintry-
i
.153
gowany. Stawiłem się w oznaczonym miejscu przed porą. Jeszcze szyby górnego 
piętra paliły się czerwono, a w konarach sejmikowało stadko wron.
Przypadkiem na ścieżce ukazała się Małgośka. Zbliżała się niespiesznie, 
naprzeciwko altany zatrzymała się, jak gdyby tknięta niewidzialną ręką. 
Przeniosłem się w odleglejszy kąt, a gdy skręciła przez trawnik, wylazłem i 
przycupnąłem na schodku. Wahała się, czy wejść do wnętrza. Potem się uśmiechnęła 
i też usiadła na stopniu poniżej.
— Dlaczego tu pokutujesz niby jaki pustelnik? Głowa mi opustoszała, jakby 
przewiał ją podmuch
wiatru.
— Czekam na kolegów.
Obrywała listki z gałązki akacji, którą przyniosła ze spaceru. Bałem się, że 
dostrzeże moje zmieszanie.
— Przyglądałeś mi się z altany?
— Też coś.
—  Chyba trochę mnie lubisz — ucieszyła się. Wpadłem w panikę, gdyż 
zaczerwieniłem się aż do
pięt. Szczęściem zaprzątało ją wróżenie z akacji. Mógłbym zgadnąć, o kim myślała.
— A właśnie, że nie — burknąłem.
Co było prawdą. Lubienie polega na czymś innym. Jakby zapomniała, o czym 
rozmawialiśmy.
— Nde wiesz, czy Anna dostała jakiś list?.
— Od kogo miałby nadejść? Od Florka?
Nie docięła mi, bym przestał być ciekawski. Tylko się troszkę zdziwiła:
—  To słyszałeś, że on już nie mieszka we wsi?
—  Mówią, że Florek jest niedorosły.
— Kto tak mówi?
— Ludzie.
Owijała na palec oskubany pręcik akacji.
— Bo może i jest taki. Niemocny.
Jej włosy przypominały grube powrósła. Na wypu-
154
kłości bluzki leżał cień niczym znamię po diabelskim palcu.
—  Dlaczego Florek rzucił gospodarkę i dom? — obruszyłem się, ażeby dodać sobie 
rezolutności.
— Nie lubiłeś go?
Udało mi się lekceważąco wzruszyć ramieniem.
—  Biedna Anna. Tak mi jej żal — westchnęła cichutko.
Z bramy wyłonił się Baca. Pokręcił się koło baszty, zawrócił do dziedzińca.
—  Kolega cię wypatruje.
—  Mógł tutaj przyjść.
— Wygoiły mu się oparzenia?
— Tak, ale zostały blizny.
—  Gdzie paliliście wtedy ognisko, w lesie?
—  Kulawy się tego domyśla?
Drgnęła, jakby przypomnienie tego imienia zraniło
ją-
— A skąd ja to mam wiedzieć?
— Baca za gorliwie się poświęcił. On taki już jest — rozluźniłem się.
Nachyliła głowę, tak że przytuliła wargi do rękawa bluzki.
—- A ty? Ty jaki jesteś?
Miałem ubrudzone kolano i siniec na goleniu. Podkurczyłem nogi, objąłem je 
rękoma. Znów zgniewałem się na siebie.
— Mówisz czasami tak, jakbyś był dużo starszy. Ale w serdeczność toś skąpy. 
Panna, która cię polubi, będzie miała z tobą same strapienia — odpowiedziała 
sobie Małgosia z nutką żartu.
Grześ powiódł Bacę i mnie skrajem bagniska, które nie jest już dnem stawu ani 
jeszcze jego brzegiem. Palisada z trzcin poszeptywała ocieraniem się liści. 
Aksamitne płatki stukały o siebie na wietrze. Kłaczki puchu łaskotały nam wargi.
155
U przystani odsłaniała się woda o połysku starego lichtarza. Cienie drzew 
nurzały się w niej niczym skały z bazaltu. W ich czeluści stygł złoty krąg. 
Drugi taki sam pęczniał uwikłany wysoko w gałęziach. Stawem wspinał się srebrny 
gościniec, jak gdyby prowadził do ledwo wyległych gwiazd.
—   Chłopaki chcą tutaj przyjść — powiadomił nas Grześ.
— Poważnie?
— W niedzielę wieczorem. Kuba oglądał staw. Uznał, że to duża frajda przepłynąć 
go wzdłuż.
—  Chce popróbować? — zafrasował się Baca.
— Mówi, że tak.
— Ale ty nie zgodzisz się z nim ścigać, co? Bezsenna ryba zatrzepotała koło 
przepustu, po wodzie rozeszły się fale. Niepokój Bacy udzielił się i mnie.
— Odradzałeś mu?
— Odpowiedział, że nie muszę płynąć z nim, jeśli nie chcę.
Miałem na końcu języka: „Niech płynie, co nas to obchodzi". I uprzytomniłem 
sobie, że jest to spóźniona rada. Skoro wiemy, jesteśmy współwinni.
Grześ dał nam czas do namysłu. Baca trącał sandałem burtę studzienki.
—  Uprzedzimy pana Augustyna?
— A pobiegłbyś do niego ze skargą? No tak, skarżypytami nie byliśmy. Wyobraziłem 
sobie nas na brzegu, gdy tymczasem
Kuba zdąża ku obu księżycom, utopionemu i więzionemu wśród świerków, pokonuje 
głębinę i strach. Czekanie byłoby dla Grzesia trudniejsze niż pójście o północy 
do grobowca.
Rozstrzygnął pytanie, które stawialiśmy sobie w duchu:
—  Spotkamy się tutaj z nimi. Tylko my trzej.
—  Jak postąpisz?
156
Oznajmił po prostu, jakbyśmy byli oswojeni z tą myślą od dawna:
—  Jeśli się uprze, popłynę razem z nim.
Nie prosił o radę, dzielił się nią. Czoło Bacy wyrażało rozterkę i dobrą wolę 
zrozumienia. Mruknąłem, że jest to ryzykowna eskapada.
—  Czemu?
— Kulawy późno kładzie się spać.
— Po apelu rzadko wychodzi na dwór.
— Ktoś może zasłabnąć. Co wtedy?
— Do brzegu jest zewsząd blisko.
Światełko pokoju pana Augustyna pomrugiwało obok baszty. Wydało mi się 
nieskończenie odległe.
Od napomknięcia Szarego przy jazie żywiłem tajemną obawę, że wyścig na stawie 
odbędzie się. Że jest to konieczność. Naraz to sobie uświadomiłem. Działo się 
tak, jak gdyby pod naszymi stopami zarysowało się pęknięcie. Należało je związać, 
a nikt nie mógł nas w tym wyręczyć. Nikt, nawet pan Augustyn. Jeśli Kuba nie 
bagatelizował tego, że grunt usuwa nam się spod nóg, nas tym bardziej nie było 
na to stać. Wyścig był próbą sklejenia pęknięcia. Grześ podjął tę próbę. Nam 
pozostawało go wesprzeć.
Może były to wykręty, którymi starałem się usprawiedliwić.
— Na mnie możesz liczyć. Przyjdę. Grześ patrzył na Bacę:
—  A ty?
—  Trzeba wziąć ze strychu linkę. Gdyby któryś z was zmęczył się, to mu rzucimy 
uwiązaną duszę od piłki — odrzekł po zastanowieniu, z ociąganiem.
157
25
Skrzesałem zapałkę. Cień ręki zachybotał w pajęczynach pod powałą, na tynku 
poczerniałym od zacieków. Przeciąg zdmuchnął płomyk, zanim drewienko sparzyło mi 
palce. Po ciemku korytarz wydawał się ciaśniejszy, lecz mniej posępny niż przy 
ogarku.
Rama znów narobiła hałasu. Zapomniałem, że tam leży, i potknąłem się o nią 
powtórnie. Była to stara futryna, którą ktoś kiedyś doniósł tam i upuścił. 
Oparłem ją4 o ścianę, by nie napędziła strachu nikomu, kogo licho powiedzie w 
przyszłości śladem Grzesia i moim do niszczejącego skrzydła zamku.
Przelękłem się o wiele mniej, niż kiedy posuwałem się po raz pierwszy tym 
przejściem. Pewno bałbym się tak samo, gdyby nie przeświadczenie, że przede mną 
szedł tędy Grześ. Kolejno dotykaliśmy wybrzuszonych od wilgoci ścian, szuraliśmy 
podeszwami po tych samych płytach. Zewsząd dopływała cisza, lecz ufałem, że on 
jest tam gdzieś w ciemności. Dokąd indziej wysunąłby się ukradkiem o tej porze z 
sypialni? Deska zwisała nad progiem, drzwi były uchylane do wnętrza jak wówczas. 
Tak, szedł tędy. Może już wspiął się na basztę.
Nie uśmierzały lęków obrazy ludzi, których trzewiki przez sto i więcej lat 
wygładzały kamienne tafle. Wystygły w powietrzu śmiech i głosy dawnych 
mieszkańców, ich aura rozsypała się na proch zaścielający posadzki. Duchy 
musiały być nam nieprzychylne. Zazdrościły, że żyjemy, podczas gdy oni pomarli. 
Nawet cienie naszych rówieśników solidaryzowały się ze sobą przeciwko nam.
Otuchą napełniała bliskość kogoś ze znajomej gromadki. Tylko bliskość czyniła 
ten zakątek mniej strasznym. Dobrze, że tym kimś był Grześ.
158
—  To ty, Janek? — Nazwał mnie po imieniu chyba po raz pierwszy.
Widma rozpłynęły się w niebieskawej mżawce z gwiazd. Gdybym był pewien, że przy 
końcu każdej wędrówki czeka na mnie ktoś taki jak on, nie bałbym się już niczego 
i nigdy.
—  Czuwałeś?
— Tak.
Krótkim kiwnięciem dopuścił mnie do spółki. Wczorajsza zmowa wiązała nas.
Był poważny, zbyt zafrapowany czymś w sobie, ażeby lękać się zjaw. Tej nocy 
sprawiał wrażenie o tyle usilniej skupionego, o ile biegacz bardziej wytęża wolę 
tuż przed metą niż w połowie bieżni. Być może jest to jakiś sposób na pokutujące 
tu straszydła. A także na odwrót.
Na baszcie nic się nie zmieniło.
W konarach poniżej zahukał puszczyk. Drgnąłem.
—- Gdzieś tu zagnieździła się sowa — szepnął.
— Pierwszy raz ją słyszę.
— Ja też.
Nie spytałem, czemu puszczyk osiedlił się właśnie tutaj. Ani czym wyróżniały się 
te dni, po których Grześ wolał śledzić księżyc niż spać. Zębaty mrok zagarniał 
połowę areny, siedliśmy w drugiej, jaśniejszej. Za murkiem dach połyskiwał 
płatami nowej blachy kładzionymi między starą, sczerniałą.
— W takim razie ojciec nie mógł przyśnić ci się dzisiaj.
— Uhm.
— Bądź rad, że to tylko sen. Gorzej, jeśli mary dręczą za dnia.
Było to dla widm niepodobieństwem, a jednak nie zdziwiłem się. Pewno dlatego, że 
cały ten wieczór był nierzeczywisty. Grześ kreślił ułomkiem cegły znaki obok 
swoich stóp. Starannie zacierał je butem.
159
— Mary na jawie bywają przykrzejsze.
Nachylał głowę, jakby ukrywał uśmiech. To oznajmienie też wziąłem za żart.
—  Wspominałeś komuś, że byliśmy tutaj?
— Nie.
— Ani Mulle?
— Nikomu.                                                   *
—  Myślałem, że opowiadacie sobie o wszystkim.
Wciąż byłem niewinny. Tak dalece, że nie kojarzyłem niepokoju Grzesia z 
zapytaniami, jakie stawiał mi pan Augustyn.
—  Mułła też ma swoje sekrety — mruknąłem.
— Od kiedy? Czy od przybycia Adolfa?
Chciałem odrzec, że zamykał się po trochu już od otrzymania listu od ojczyma. To 
mi przywiodło na pamięć dzień imienin Mułły, a w tym dniu rozmowę z Grzesiem. 
Uznałem wówczas, że jego gniew na ojca był żalem za to, że go opuścił.
— Głupio to ktoś urządził — szepnął.
— Co?
—  Twój stary postąpi nędznie, stchórzy, a wstydzić się musisz ty.
—  Nieprawda, mój ojciec był odważny ? nawet we śnie wiem, że nie zawinił.
Odezwał się pojednawczo:
—  Nie złość się. Ja tylko tak... O nikim... Uważasz, że to jest w porządku? — 
powtórzył ciszej.
Przepraszającym tonem łatwo mnie ułagodził.
—  Rodzice tak samo wstydzą się, kiedy ich dzieci wyrastają na głupie czy złe. 
Może gdybyśmy długo razem żyli, to ten rachunek by się wyrównał?
— Albo gdybyśmy pomarli — zaśmiał się krótko.
Połechtał mnie dreszczyk. Było coś ze spisku w wyprawie, w mówieniu o sprawach, 
które na co dzień omijaliśmy.
—  Byłoby mi tutaj nieswojo samemu. A tobie?
160
—  No chyba — dał do zrozumienia, że inaczej wyprawa na basztę byłaby bez sensu.
—  Nie wybieraliśmy sobie rodziców — nawiązał do wątpliwości. — Mimo to, gdybyś 
pechowo trafił, ludzie mieliby ci za złe. Nie jest tak?        v
— No.
— A twoim zdaniem powinno być?
— Może... Nie wiem.
— Nigdy o tym nie rozmyślasz?
— Nie.
—  Tobie jest łatwiej...
Zrugałbym każdego, kto pomówiłby Grzesia o złą spuściznę po ojcu. Ktoś taki jak 
on mógł milczeć o sobie tylko ze skromności. Skądinąd wiele oczekiwał od nas, od 
swoich starych zapewne tym więcej.
—  Trzeba być wyrozumiałym i dla dorosłych.
—  Są jakieś granice.
Uczułem, jakbym natknął się na próg, który niewidzialny leżał między nami. 
Pomyślałem o panu Augustynie, o jego zachęcie do przyjaźni.
—  Grześ, czy znałeś Adolfa, zanim się u nas zjawił? Wyprostował się, jak było 
można na usypisku z cegieł, przysiągłbym, że popatrzył na mnie z ulgą.
— Nie. To on mnie znał.
—  Skąd?
—  Mieszkaliśmy w tym samym miasteczku. — I zaraz: — Czemu w takim razie Adolf 
mnie pamiętał, a ja jego nie? To chciałbyś wiedzieć?
Nagle przestałem być pewien, czy chcę.
— Ja...
—  Ojca wszyscy tam znali. I mnie. I limuzynę, która co rano stawała przed 
naszym domem. Ojca w tym aucie. Jeśli na ulicy nie było żandarmów, zatrzymywali 
się, spoglądali jak...
— Grześ...
—  No, co. Będziesz mógł udawać, że się nie znamy,
11 — Dom sierot
161
nie bój się. Od jutra. A teraz słuchaj. Tak. Cofali się do bram d stamtąd oczyma 
odprowadzali samochód, który wiózł mojego ojca z domu do rynku lub poza miasto. 
Wpatrywali się, jakby chcieli wbić sobie na zawsze w pamięć karoserię, znaki 
rejestracyjne. A kiedy zbliżał się z naprzeciwka, to opuszczali wzrok pod nogi, 
na kocie łby. Tam tylko co trzecia uliczka miała chodnik, rachowali brukowce. 
Wiesz, o czym myśleli?...
Za późno było nalegać, by przekreślił te słowa. Wyrwały mu się zbyt wściekłe. 
Obroniłyby się przed odwróceniem ich na opak. Zresztą wyzwoliły się za jego 
zgodą. Czekał być może na tę chwilę od dawna. Tylko czemu to czynił tak bez 
litości? Czemu nas nie przygotował, nie uodpornił?
Ogarnął mnie lęk, jakby baszta drgnęła, osuwała się. Karlałem. Groziła zerwaniem 
się jakaś więźba we mnie, a strach był podobny jak przed spadnięciem z wysoka. 
Maca się wtedy rozpaczliwie za występem muru, gzymsem. Nie dowierza się, czepia 
nadziei. Grześ nie był napiętnowany, to potwarz.
Zdławił gwałtowność, która w nim wybuchła, lecz bliski szyderczemu ton, jaki ją 
zastąpił, palił tym dotkliwiej:
— Mówiłeś, że wszystko chciałbyś wiedzieć. Tyle, co pan Augustyn. To słuchaj. 
Każdy w tamtym mieście ująłby sobie z życia kilka lat, żeby ujrzeć ten samochód 
w ogniu. I mojego ojca wewnątrz. Tak było. I po wsiach, którędy przejeżdżał. 
Znali go w Miku miasteczkach. W tutejszym też... W tylu rodzinach był przeklęty. 
Uczyniliby, co trzeba, gdyby nie lęk, że okupanci wywloką za to z domów ich 
dzieci i siostry. Za zdrajcę zginęliby niewinni. Żył więc. Wiodło mu się. Żył, 
pomimo że z wyrokiem śmierci. Próbowali wykonać ten wyrok dopiero w końcu wojny. 
Ranili go przed budynkiem sądu. Powtórnie ostrzelali wóz, gdy mijał zagaj-
162
??? przy szosie. W tym samochodzie zabili wówczas niecheąey moją matkę. Ona...
Naraz jak gdyby odkrył, że to daremne, że nic nie osiągnie mając tylko słowa i 
mnie, jednakowo nieporadnych, wyrzekł prawie spokojny: — Winą mamy było to, że 
nie potrafiła nim pogardzić.
Zesztywniały wpatrywał się w mur naprzeciwko. Bezruchem zachęcał mnie, bym sobie 
odszedł.
Gdybyśmy byli obcymi ludźmi, współczułbym mu. Usiłowałbym ukryć zażenowanie, 
zataiłbym niesmak. Ale Grześ był... No, więcej niż moim bratem. Gdyby pan 
Augustyn usynowdł jego i mnie, to ja czułbym się pasierbem.
— Tam chodziłeś do szkoły?
— Tak.
— Razem z wszystkimi dziećmi?
Nie wiem, czemu odezwałem się, pytając najpierw o to, a dopiero gdy potwierdził, 
później:
— Klim... on był?
—  Sędzią. — I jednym tchem: — Wyparł się naszej narodowości. Skazywał 
schwytanych partyzantów.
Jeśli kiedy nienawidziłem siebie, to właśnie wówczas.
— Tylko w waszym mieście?
—  Nie tylko.
— W tutejszym też?
Pragnąłem cofnąć to pytanie. Bałem się. Milczał. Nie oszczędziłem mu niczego:
—  On... skazał Chrzciciela na śmierć?
Szarpnął się jak smagnięty. Nienawidziliśmy się obydwaj.
— Mogło tak być — warknął.
— A było? — szepnąłem z rozpaczą. Z nagła ochrypł:
— Nie wiem. Pan Augustyn wie. Tylko on. Ocknąłem się na rumowisku. Było chłodno, 
bezwie-
163
trznie. Przypomniałem sobie, że jest tutaj Grześ, lecz nie chciało mi się za nim 
rozglądać. Jakby to on zawinił, że zawaliło się i spaliśmy. Działo się tak, 
jakby mój sen się spełnił. Nie doznałem radości, że przeżyłem rozstrzał.
Było mi wstyd, że nie umiałbym w tym momencie spojrzeć w oczy Grzesiowi czy 
komukolwiek. Bałem się poruszyć, by dać znak, że żyję, jestem. Ból był jednak i 
dobroczynny, przywoływał do trzeźwości.
Jeśli pan Augustyn o wszystkim wie, to może nie jesteśmy bez ratunku. Pan 
Augustyn był ostoją. Gdyby potępiał Grzesia tak, jak Grześ czuł się winnym, to 
nie darzyłby go serdecznością. Zabroniłby mu bawić się z nami. A czy nie 
wspominał o zaufaniu, którego Grześ stał się godny? Wobec strasznego podejrzenia 
było to nie do pojęcia, zgoda, lecz było i faktem.
Napaść Mułły na Adolfa, sekretna rozmowa w kancelarii, skrytość ich obu 
przestały być niepojęte. Po jakimś czasie Mułła nawrócił się do Grzesia, 
szczerze wyciągnął do niego rękę. Pan Augustyn dopomógł mu w tym. Skoro Mułła 
potrafił, czemu nie mielibyśmy zapomnieć i my? Jak tego dokonał, pozostawało 
póki oo zagadką.
Wmawiałem sobie, że spotkania na baszcie nie było. Wyznanie Grzesia przyśniło 
się nam. Jednak jakąś cząstką pamięci wiedziałem, że się oszukuję.
Gdy bolesność na chwilkę ustępowała, w jej miejsce natychmiast wdzierała się 
zimna pustka. Porażała tak samo bezlitośnie. Może dzięki tej próżni byłoby mi 
łatwiej wybaczyć Grzesiowi. Wówczas jednak on nie miałby po oo wracać tutaj na 
wakacje i święta.
Znaliśmy jego spuściznę tylko trzej, nie licząc Adolfa. Powinna pozostać ukryta, 
aby Grzesiowy dom ocalał. Zastanowiłem się, czy zgodziłbym się mieć taki dom. 
Nie... I Grześ też nie chciał. Wszak dlatego odsłonił przeszłość przede mną. 
Czynił to jak gdyby wobec
164

wszystkich. Taki dom byłby nie schronieniem, lecz tym, czym jest nieustanna 
ucieczka.
Sami byliśmy bezradni, jedyny ratunek w panu Augustynie. Wygrzebiemy się z 
rumowiska, jeśli przenikniemy jego dobroć, odgadniemy słowa, jakich użył tamtego 
popołudnia. O czym przekonał ich w kancelarii, że złagodził rozpacz Mułły? Czy 
powtórzył, że nie godzi się obciążać nikogo cudzą winą? Na pewno nie tylko. Bo 
oznaczałoby to, że dzieci nie powinny cierpieć, jeśli ich ojcowie są podli. Pan 
Augustyn wie, że nie sposób ot tak, po prostu wydrzeć z siebie wstydu. 
Musielibyśmy wyprzeć się rodziców nie słowami, lecz szczerze, do głębi. To 
trudne, nie wiem, czy możliwe.
Pan Augustyn tłumaczył więc Adolfowi i Mulle, że trzeba żyć tak, by zmazać 
piętno. Jeśli czyjś ojciec stchórzył, to odwagą, jeśli zdradził, to wiernością. 
Ukazał im, że Grześ obrał tę drogę. Dlatego możemy być z niego dumni.
Tak, zapewne w tę pociechę ich uzbroił. Zapragnąłem podzielić się nią z Grzesiem.
Wtulony w niszę blanki spozierał na park u podnóża baszty, szczątki zwierciadła 
pomiędzy rozwichrzonymi plamami dębów. Na tę pociechę było jednak za wcześnie.
—  Gwiazdka przesunęła się za czubek świerka. Już północ.
Pozwolił, by pełnia oświeciła mu twarz.
—  Ten zegar przyspieszył. W wakacje niebo obróciło się o kilka stopni — odrzekł.
26
— Zaczekajcie, aż chmura odkryje księżyc. Będzie wam raźniej. Poruszył   się   
wiatr,   z   szumem   ugrzązł   zamotany
165
w igliwiu. Szpilkowe drzewa są poważne, a ich rozmowa z wiatrem powściągliwa. 
Inaczej w konarach dębów. Tam podniósłby się zgiełk tysiąca szeptów, westchnięć, 
trzepot chmary spłoszonego ptactwa. Klony^ buki są dla wiatru pobłażliwe, 
pozwalają mu baraszkować z liśćmi. A świerki nie. Świerki czy jodły są mu 
niechętne, sztywnieją, starają się go okiełznać» uwięzić. Wiatr wśród ich gałęzi 
posępnieje, traci werwę. Tym gwałtowniej przygina strzeliste wierzchołki,, 
wzbija się, by dać upust gniewowi ściągając sine chmurzyska.
— Kulawy poszedł już do siebie?
Kuba zsunął się pochyłością, zmieszał czarną wodę. Czerpał dłonią, ochlapywał 
się.
—  Chłodna — zmacał stopą dno, zanurzył się raptem po biodra, aż sapnął. — Ale 
tu muł.
— Nie stój, przyssie ci się pijawka. Grześ nadbiegł truchtem po rozgrzewce.
—  Gotów?
Baca owijał na przedramieniu sznur od bielizny niczym lasso, nadmuchiwał i 
wiązał ustnik dętki.
—   Meta na starej przystani. Pójdziemy za wami ścieżką.
—  Jak zachce się nam, to popłyniemy tam i z powrotem.
Wzięliśmy to za przechwałkę.
Byłem rad, że pod świerkami i przy zasłoniętym księżycu ledwo się 
rozpoznawaliśmy. Za dnia widywałem Grzesia tylko przy posiłkach. Było mi trudno 
zwracać się do niego jak przedtem. On to czuł i nie przybliżył się ani razu. 
Tutaj nastrój stał się swobodniejszy.
Życzyłem Grzesiowi, ażeby wygrał ten wyścig.
Krawędź cienia poczęła sunąć po gładziźnie, nie-bieskość polała się na łany 
trzcin, sitowie, na korony drzew. Firmament poza nami oczyścił się.
166

— Teraz.
Zanurzyli się bez pluśfliccia.
Baca wręczył mi budzik, którego wskazówki fosforyzowały — sześć po dziesiątej. 
Kocura i Fuksa objuczył zawiniątkami ubrań.
Czupryny odcinały się od tafli ze szkła. Grzesiowa była wyrazistsza. Sunęli bez 
pośpiechu środkiem rozlewiska, między trawiastą groblą, a trzcinami. 
Prześliznęli się nad gęstwiną wodorostów, która niepokoiła nas, gdy oglądaliśmy 
ją za dnia. Dalej był przestronny kanał między ławicami lilii-
Dreszczyk, który mnie łaskotał od chwili wymknięcia się okienkiem umywalni, z 
wolna usypiał. Zabawa poczęła wydawać się niewinna. Jak wtedy po wiązaniu 
snopków pomyślałem, że Kuba i Grześ płyną, aby ooś rozstrzygnąć. Cokolwiek to 
było, musiało być ważne, bo inaczej Grześ uszanowałby zakaz, który pan Augustyn 
powtarza wśród swoich głównych zarządzeń, odkąd tutaj jesteśmy.
Niewielu dorosłych przyzna, że rozwiewanie wątpliwości jest warte kary, by nie 
wspomnieć o ryzyku utonięcia. A jednak jest. Gdyby anioł z wysokości oznajmił, 
który z nich, Kuba czy Grześ, był sprawniejszy, kto miał słuszność — my czy oni, 
pewno żaden nie kwapiłby się umaczać bodaj pięty. Albo oskarżyliby anioła, że 
stronniczy, to dosyć podobne do nich obydwu. Tak czy owak winna była niepewność.
Zagadałem o tym do Fuksa, ale odburknął, bym przestał się wymądrzać.
Wpływali do przesmyfcu. Słyszeliśmy, jak Grześ powiedział do Kuby:
— Zgruntuję, tu powinna być mielizna. Wychynął po chwilce z garścią czegoś, bo 
zamachnął
się i przed nimi plusnęło-
— Głęboko?
167
—  Uprzedzajcie nas, jak który daje nurka, bo tak ternie wiadomo co — zirytował 
się Baca.
Woda niosła głosy, mogliśmy się porozumiewać prawie szeptem.
Dróżka na grobli bielała, odsłonięta, ktoś w zamku, kto nie spał, łatwo zza 
ciemnej szyby dojrzałby poruszające się figurki. Drugi brzeg był zakryty, lecz 
tam od płynących odgrodziłyby nas trzciny.
—  Zimna?
— U skraja była cieplejsza.
—  Przebiegniemy kawałek, żeby nie być długo na widoku — powiadomiliśmy ich.
Sytuacja na jeziorku zmieniła się. Grześ zaskoczył Kubę nagłym startem i teraz 
rwał do mety o spory szmat wody przed nim. Kuba też przyśpieszył. Spod drzew na 
zakręcie śledziliśmy wyścig i Baca niepokoił się, czy Grześ nie nazbyt wcześnie 
zaczął ucierać nosa rywalowi. Do celu było ze dwieście metrów. Tej odległości 
nie zdoła pokonać sprintem.
I niebawem Fuks, z nadzieją:
— Aha, już słabnie.
Grześ zwolnił, obejrzał się. Słyszeliśmy jego szybki oddech. Kuba rozgarniał 
wodę w równym rytmie, głośno sapał, po kroku ukrócał odstęp. W napięciu 
zgadywaliśmy, czy Grzesiowi zabraknie przewagi. Jeśli nie chowa rezerwy sił, to 
chyba Kuba go prześcignie.
Do zatoczki wpływali jednocześnie. Grześ zdobył się na zryw. Dzięki temu 
ustrzegł się porażki. Jednak w mroku przystani nawet bystry Kocur nie 
przysiągłby, który z nich jako pierwszy stąpnął po mieliźnie. Oni głosili, że 
Kuba, zaś my wykłócaliśmy się, że Grześ. Wówczas zdarzyło się to, co nie powinno 
było nastąpić: zawodnicy, jak gdyby dogadali się wcześniej, zaczerpnęli tchu i 
zanurzyli się, by podjąć próbę przepłynięcia trasy w przeciwnym kierunku.
Na nic nasze zaklinania, że jeśli natychmiast nie
168
wyjdą, to pozostawimy ich samych. Na nic pogróżka Bacy, że zbudzi wychowawcę. 
Tylko ich rozśmieszyły.
— Spiesz się. Nim Kulawy wdzieje gatki...
— Nie taki diabeł straszny.
Oburzaliśmy się, że postanowili wbrew umowie, nadużyli naszej koleżeńskości. 
Baca podbiegł do mnie:
—  Pokaż, która jest? — Wskazówka przesunęła się na dziesiątą trzydzieści. — 
Drugie pół godziny w wodzie, bez zaprawy!
Nikt już nie zważał, czy jesteśmy widoczni. I któż by o tej godzinie sterczał w 
oknie.
Księżyce wtaczały się w kłaczaste grządki, rozzła-cały się i bladły. Grześ i 
Kuba zamazywali się w Ciemności, by znów zmacać połać srebrnego gościńca. Ruchy 
pływaków stały się mozolne, ociężalsze. Kuba prowadził o długość, o dwie. 
Wątpiliśmy, czy Grześ odzyska przodownictwo. Czuło się, że brakuje mu sił. Nie 
zależało nam na tym, by wygrał. Modliliśmy się, by wyścig zakończył się jak 
najrychlej.
W cieśninie Kuba znalazł się o dziesięć kroków przed Grzesiem. Kucnęliśmy na 
cyplu całą gromadką.
— Wygrałeś!
— Wyłaź! To wariactwo...
Kuba ściskał wargi, obejrzał się, jak gdyby sztywniał mu kark. —• Ja mam dość. 
Kończymy? Grześ potwierdził zachrypnięty:
— Wygrałeś. W porządku.
Gdy wyciągaliśmy Kubę, rozdygotał się. Szlam oblepiał go po pas.
—  Zaczekajcie, obmyję się w potoku — odsunął koszulę. Ale nie od razu zebrał 
siły, by się podźwignąć.
A Grześ mijał cypel i podążał ku rozlewisku.
—  Hej, dokąd?...
—  Grześ, wyścig się skończył!
169
Przywidziało mi się, że potrząsnął głową, jakby temu zaprzeczył. Odrzekł, zdaje 
się: „Spróbuję..." Wiatr zdmuchnął któreś ze słów.
—  Zawróć!
Sterczeliśmy rządkiem.  Z  kim  się  mierzył?  Kogo chciał zwyciężyć? Osłupieć 
można było. Baca zeźlił się, wymachiwał pięścią:
—  Takiś uparty? Dobra, odchodzimy!
Nie odeszliśmy, to jasne. Czwórką, bo Kuba powlókł się zmyć z siebie wodorosty, 
dreptaliśmy, stawali. Grześ posuwał się wolniutko. „Chcecie, to idźcie do domu" 
— proponowaliśmy kolegom. Wrócił Kuba, trząsł się, kłapał zębami, pomimo że 
opatulił się dodatkowo w Grzesiowe spodnie. Na powierzchni poczęła kołysać się 
mgiełka.
Kręgi rozpłynęły się, pojawiły i znów zanikły. Blisko ścielił się już cień od 
drzew. Grześ ustał, jakby wzdragał się wpłynąć w gąszcz oślizgłych pnączy. 
Dojrzeliśmy, że twarz odmieniła mu się w grymasie.
—  Co ci jest?
— Łapie mnie kurcz w łydkę.
Znaliśmy tę dolegliwość, nie było powodu do paniki.
— Czekaj, aż minie. Nie płyń. I Baca:
— Rzucić ci dętkę?
Sznur rozwinął się w locie niecały, dętka plusnęła za blisko. Grześ zdobył się 
na wysiłek, by jej dosięgnąć. Zanurzył się, zachłysnął. Jego ruchy były bezładne. 
Szamotał się. Baca w pośpiechu zwijał linkę.
— Wplątałem się...
To było ostatnie, co usłyszeliśmy, zanim się pogrążył. Jeszcze raz wychynął. 
Walczył z czymś omotują-cym go.
Kuba pierwszy otrząsnął się z paraliżu, zdzierał z siebie okrycie. Otrzeźwiał i 
Baca:
—  Zostań. Pomożesz nam wydostać się na brzeg.
170
Skoczył.
Płynąłem za nim w koszuli, ziębiła mnie. Wlepiłem wzrok w miejsce, w którym 
Grześ zniknął. To pamiętam... Nurkowaliśmy, brodziliśmy dłońmi w roz-stępliwych 
wodorostach. Oplątywały nas, chwytały za ręce. Brakowało mi tchu. Kuba wołał do 
nas z brzegu. Nie opodal wynurzył się... Grześ? Nie, to Piotrek. Łapał powietrze, 
był jak oślepły. Wszystko wokoło wydawało mi się przesadnie wyraziste.
— Trzymam go! Pomóżcie. — To Kocur.
Nasze kurczowo splecione dłonie... Holowaliśmy, wydźwigali nad wodę bezwładnego, 
o twarzy z gipsu. Nie wiem, kto wywlekał go na stromiznę. Ocknąłem się jak po 
omdleniu, które trwało sekundy. Grześ leżał na wznak, miał przymknięte powieki. 
Nie poruszał się. Był jakby wychudły. Kuba klęczał, rytmicznie prostował jego 
ramiona, krzyżował mu je na piersi.
—  Gdzie Baca?
Patrzyli, jakbym był zjawą, nierozumnie. Ktoś krzyczał w pobliżu zamku, tak, tam 
był Baca. Pękła gdzieś szyba, sypało się szkło. Przeląkłem się, że zemdleję na 
dłużej.
—  Czego sterczycie? Rozcierajcie mu nogi i ręce.
—  Czy... on?...
—  Zaraz tu będzie wychowawca.
Kuba... Tak, Kuba nie tracił głowy. I to Baca stłukł szybę w oknie sypialni. Nie 
mógł wspiąć się sam do łazienki, zbudził więc chłopaków, już tam któryś pędzi na 
górę, zgadywałem otępiały. Czy nasz pan zdąży? Co się stanie?... Ręce mi latały, 
nie umiałem opanować szczękania zębów. Biły we mnie zimno i gorąco. Ile uszło 
minut, dwie, trzy?... Gdzie zapodziałem budzik?
Baca potykał się na korzeniach, za nim kołysała się latarka. To pan Augustyn 
nadbiegał. Czuwał... Jakie to szczęście. Niósł uzdrowicielską siłę, może by mógł 
sprawić cud.
171
I równocześnie opadła mnie rozpacz. Cokolwiek nastąpi teraz, on nam nie 
przebaczy. Nigdy już nie zaufa. Chciałem skryć się przed nim. zbiec. Nie! Niech 
ukarze najsurowiej, nawet odepchnie, byle Grześ...
Snop z latarki omiótł zdyszanego Bacę, gdy pochylał się nad leżącym. Kuba 
ustępował panu Augustynowi. Klęczeliśmy. Powieki Grzesia były wciąż nieruchome. 
Nasz pan trzymał jego rękę, nasłuchiwał uderzenia serca.
— Koce! W moim pokoju jest termos. Owładnęła  mną  ulga,  pomimo że w ciągu  
minut
trwogi ze wszystkich sił ufałem, niezdolny pomyśleć o najgorszym, odstraszałem 
czarnego ptaka, który krążył nad nami. Radość była tak wielka, że od niej 
zasłabłem.
Nasz pan przywoływał Grzesia do przytomności. Ustami wciskał weń oddech. Zmuszał 
serce, by silniej tłoczyło krew. Jego postać okrążał półmrok, światło obejmowało 
leżącego. Kto był lekarzem, pan Augustyn czy jego syn? Niby w malignie zwidziało 
mi się, że oni dwaj są kimś jednym. Nie wątpiłem w to, że Grześ pod ich opieką 
jest bezpieczny.
Wyżąłem koszulę, wciągnąłem na siebie wilgotną. Osunąłem się na ściółkę pod 
pniem. Dygotałem. Powoli przestawało mi być zimno. Z późniejszych chwil pamiętam 
tylko tę najważniejszą. Po czasie, którego nie umiem określić, ktoś wyszeptał:
—  Budzi się...
Pierś Grzesia uniosła się, niezadługo drgnęły mu powieki. Oczy, zrazu niewidzące, 
powiodły po skupionych nad nim. Rozpoznając nas, przytomniał. On i pan Augustyn 
wpatrywali się w siebie, w tamtym kawałku nocy nikt inny zdawał się dla nich nie 
istnieć.
— No, co? Już dobrze?
Wargi Grzesia zwarły się, skurczyły jakby w proteście. Obrócił się, wcisnął 
twarz w igliwie. Jego ramiona
172
poruszały się, jakby targał nim płacz. Kiedy się uspokoił, nasz pan położył mu 
dłoń na ramieniu.
— Napij się, zziębłeś... Pomóżcie mu się okryć. — I potem: — Prowadźcie go na 
górę. Dziś będzie nocował u mnie.
27
Słyszałem głosy, lecz umykał mi sens zdań. Ktoś siedział tuż obok, chwytał mnie 
za rękę, czułem ból, jakby złośliwie kłuto ją szpilką. Powinienem był się 
oburzyć. Nie chciało mi się jednak ani poruszyć, ani odezwać. Owładnęło mną 
lenistwo. Otoczenie stało mi się obojętne. Potem głosy rozmazały się, pochłonęła 
je przepastna studnia.
Powtórnie przebudziłem się o nieodgadnionej porze. Ścianę naprzeciwko ożywił 
chudy romb światła. O poranku było to niezwykłe zjawisko, ponieważ szyby wówczas 
bywają pełne słońca. Zgniewałem się, że wymknęli się cichaczem i pozwolili mi 
zaspać. Wysunięcie nogi spod kołdry poszło mi gładko. Gdy jednak chciałem wstać, 
zdarzyło się coś dziwnego. Upadłem na poduszkę.
Leżałem próbując zrozumieć, dlaczego mięśnie odmówiły mi posłuszeństwa. Czemu 
przy niedzieli dom był taki cichy? Łóżka porządnie zaścielili. Na Adołfowym 
piętrzył się kopczyk wyłuskanych kasztanów, jakby nikt tam nie spał. Budzik jak 
zwykle stał na etażerce u Grzesiowego wezgłowia. Pokazywał pięć po jedenastej. 
Ale nie tykał. I ktoś wyjął szkiełko, które osłaniało tarczę.
Poprzez ten zegar przypomniałem sobie wieczór nad stawem, wypadek, cucenie 
Grzesia... Baca i Kocur prowadzili go pod ręce. Pan kierownik przyświecał im
173
lampką. ???... ? ?? działo się później? Czy odprowadziłem ich na piętro? 
Kiedyśmy się położyli? I przecież nie ja przyniosłem budzik do sypialni, 
widocznie ktoś odszukał go w trawie wczoraj lub dziś rano. Była w mojej pamięci 
luka.
Baca zastał minie siedzącego na skraju łóżka. Ucieszył się, ale i zmartwił:
—  Czemu wstałeś? Kładź się!
— Bo co?
— Lekarz kazał ci leżeć.
— Lekarz?... Jestem chory?
—  I to jak! Nad stawem tak zasłabłeś, żeśmy cię przynieśli. Od razu schwyciła 
cię gorączka. Gadałeś trzy po trzy. Nic nie pamiętasz?... I doktor...
—  Poczekaj — skupiłem się. — Jaki dziś dzień?
—  Wtorek. Chłopaki w szkole, na uroczystości. Wstrząsnął mną kaszel, rozbolały 
mnie żebra i plecy.
Kręciło mi się w głowie. Naprawdę byłem rozlazły.
— Co mi jest?
—  Chybaś się przeziębił. Doktor przykazał, żebyśmy cię o nic nie wypytywali. 
Przepisał ci syrop i pastylki. Głodnyś?
Baca pobiegł do kuchni. Wmuszał we mnie grysik na mleku, bułkę, kompot. 
Smakowały mi jak bibuła do suszenia atramentu. Żułem, gapiłem się na Grzesiowe 
posłanie, z którego zdjęli prześcieradło, na popsuty budzik.
—  Ktoś nadepnął na niego po ciemku. Głupstwo.
—  Opuściłeś dzisiaj lekcje?
—  Przecież ci mówię, że rozpoczną się dopiero jutro. Cygan też wyłgał się z 
uroczystości.
—  Jest w domu?
—  Cygan? Tak, polazł gdzieś.
Oswajałem się z nowinami, lecz wciąż się czułem, jakby kalendarz okpił mnie, 
obrabował z dwu dni, niedzieli i poniedziałku.
174
— Zjedz wszystko.
—  Zabierz, już nie chcę.
Baca pieczołowicie zsypywał kasztany z koca do starego tornistra. Obaj jakbyśmy 
po trosze coś u^awa^-
—  To Adolf owe?
— Adolf już tu nie mieszka.
I opowiedział, że wczoraj zawitał niespodziewany gość. Niespodziewany dla Adolfa, 
bo pan kierowe podobno wyglądał go od kilku już dni. Ów pan ??* wychowawcą w 
innym domu dziecka, w mieście- Wezwali Adolfa do kancelarii. Przybysz był 
ciek3w> ?2? zżył się z kolegami, czy jest mu tu dobrze. Na to Adolf, że nie i że 
bez żalu opuściłby nasz dom. Wówczas wysłannik kuratorium oznajmił mu, że jeśli 
sobie życzy, mógłby przeprowadzić się do tamtego sierocińca- Adolf przystał 
chętnie i tegoż popołudnia udali się ra^em na stację.
Tak, jeszcze jedna nowina.
— Skoro Adolf wolał...
—  Chyba tak jest lepiej dla wszystkich — ^ruknął Baca.
Znaczyło to więcej niż gdyby wyrokował kto^ 1???-Od brzucha ogarniała mnie 
senność, powieki znowu mi sdę sklejały. Bałem się usnąć, nim dowiem się ° naJ~ 
ważniejszym. Niechby zaczął o Grzesiu sam, f62 za~ chęty. Zerknąłem po szybach, 
czy która jest stłilczona-Baca odgadł natychmiast:
—  Po szkodzie już ani śladu. Pomogłem Józefowi szklić. — I nareszcie: — Az 
Grzesiem wszystfc0 dobrze. Pozdrawia cię. Bardzo chciał pozostać, ? ™?~ 
zdrowiejesz, ale u nich też rozpoczynają się zajęcia i pan... Pan Augustyn 
zabrał go na noc do sietrle. Pa_ miętasz? No. To Grześ mieszkał u niego aż do 
swego odjazdu. Czuł się nieźle, dokuczał mu tylko katar- I trapił się twoim 
choróbskiem. Widać nasz pan posł3110^*1* się z nim rozmówić. Gadali ze sobą 
długo na g°rze
175
i podczas spacerów po parku. O czym, z tego Grześ się nie zwierzył. Ja 
przypuszczam, że pan Augustyn upominał go i udzielał mu rad. Nie gniewał się. 
Aha, co do Kulawego, jeśli będzie cię wypytywał, powiesz, co zechcesz. Ja 
okłamałem go, że wracaliśmy późno, Grześ po ciemku pośliznął się i wpadł do 
bagna. Niech wierzy albo nie, co mi tam. No, więc po tych jakby rekolekcjach 
Grześ zmienił się, spoważniał. Kiedy ciebie odwiedzał, siedział z nami jak 
dawniej, ale zdawało się, że myślami był gdzie indziej. Jedno nie daje mi 
spokoju. Dlaczego on wtedy tak głupio postąpił? Czemu zamiast wyjść z Kubą, 
płynął dalej sobie na złość albo jakby ścigał się z kimś niewidzialnym. Chciałem 
go o to zapytać, ale jakoś nie było okazji... Wiesz, te dni tak szybko zleciały. 
Ani ,się spostrzegliśmy, a już odjeżdżał. Żegnał się nie na długo, bo przecież 
wkrótce się spotkamy...
Teraz, gdy nie zaprzątało mnie już nic prócz smutku, że skończyły się wakacje i 
nastaną powszednie dni, w których puste miejsce po Grzesiu będzie boleśnie 
wyraźne, przestałem bronić się przed sennością. Zdążyłem jeszcze się upewniać:
—   Czy Grześ nic ci dla mnie nie przekazał? Ani słówka więcej?
—   Zaraz... Wspomniał, żebyś nigdy nie wykraczał poza jakieś drzwi. To ooś 
znaczy?
—  Tak... Mieliśmy pewien wspólny sekret.
Z obawy że pocznie się dopytywać, udałem drzemkę, poddałem się jej, po czym 
zapadłem w dobroczynny sen bez marzeń.
Do sił wracałem powoli. Doktor długo się zastanawiał, zanim wypisał receptę. 
Zalecał przechadzki, nie przemęczać się, czytać tylko dla rozrywki. Te wskazania 
dogadzały mi. Dokąd sięgam pamięcią, po raz pierwszy myśl o szkole przyprawiała 
mnie o nudności. Polubiłem   natomiast  bezczynne  wylegiwanie   się   do
176
późna, wałęsanie po pagórkach. Wędrując czułem się często tak, jakbym oddychał 
rozrzedzonym powietrzem i jakby grunt pode mną był grząski. Poza tym nic mi nie 
dolegało.
Kulawy mianował Szarego, podług starszeństwa, gospodarzem sali. Wyznaczył go na 
tymczasem, gdyż Szary właśnie wyczekiwał wezwania do szkoły morskiej. Wyczytał w 
gazecie, że ogłosili tam dodatkowe egzaminy. Raptem odebrał swoje dokumenty z 
technikum i wysłał je hen, szmat świata. Póki co, zaprawiał się w dowodzeniu 
nami, jakbyśmy stanowili już załogę jego okrętu. Raz polecał Cyganowi pilnować 
porządku w świetlicy.
— Dziś nie moja kolej.
— Znowu się wykręcasz?
— Dyżurowałem w zeszły piątek, w kuchni.
— Masz się wywiązać. To rozkaz.
— Pocałuj mnie w nos. Jeszcze z ciebie nie kapitan. Nawet nie bosman.
Lubiłem też siadywać w słońcu nad tamą. Przepust był otwarty, prąd uniósł czop 
wraz ze słupkiem, woda pluskała u rurki. Złociste, czerwone liście pokryły 
kilimkiem bajoro aż po zakręt. Rzeczka niby pogodziła się z przegrodą w poprzek 
nurtu, lecz potajemnie czaiła się, gotowa ocknąć się jako żywioł. Z nadejściem 
deszczów zerwie z siebie liściastą kołdrę, poruszy głazy, przeleje się wierzchem. 
W przyszłe lato po tamie nie będzie ani śladu, żywioły są bezlitosne.
Potok żłobił nowe korytka, w parku staw brunatniał od wodorostów, nasion drzew, 
od trzcinowego puchu. Głęboko w glebie ciurkały źródełka, skąd woda przesiąkała 
do stawu i do rzeczki. Czy podziemne strumyczki spotyka się u dna zapomnianej 
przy gościńcu studni? Kto to wie. Żywioł nie zna przegród.
Któregoś przedpołudnia nad cembrowiną tej studni rozmyślałem, że i my byliśmy 
jak gdyby w mocy nur-
12 — Dom sierot
177
tów, które w nas krążą. Może były one niczym zły żywioł, który każe waśnić się, 
dowodzić, żeśmy więcej warci, pomimo że wolelibyśmy żyć w przyjaźni. 
Podlegaliśmy im, Grześ również. I cóż, że rozwaga szeptała swoje, skoro ich 
wpływ był mocniejszy. Czy żywioły w nas, jak woda, też miały gdzieś swoje źródła?
Na polach kończyli wykopywać ziemniaki, zaorywali ścierniska. Z dala trudno było 
rozpoznać, kto tam schyla się nad kobiałkami pośród rozkopanego kartofliska. 
Wypatrzyłem natomiast Kubę, poganiał konia, jego tato prowadził pług. Oni też 
mnie dostrzegli. Kuba pomachał, bym przyszedł na górkę.
Ojciec Kuby zezwolił koniowi wytchnąć, oddalił się do obejścia. Siedliśmy we dwu 
na miedzy.
— Piotrek wybierał się do ciebie, ale się bał, że Kulawy go przepędzi.
— Szkoda. To nic. Spotkamy się w szkole.
— Kiedy idziesz?
—  Od poniedziałku.
—  Czy Grzesiek się odezwał? — wydłubywał słomką ziemię spod paznokci.               
"       ? ?",.-.
— Lada dzień powinien przyjść list.
— Nie mogę sobie darować tego wyścigu.
—< Czy to twoja wina, że zawziął się dopłynąć do końca? I cuciłeś go najlepiej, 
jak było można.
—  A, już. Tyle się znałem na ratowaniu, co od Milka — sprzeciwił się przejęty 
tak, jakby tamten wieczór wciąż jeszcze trwał. — Strach pomyśleć, co by się 
stało, gdyby nie pan Augustyn.
Spozieraliśmy z wysoka na gościniec do wsi, dolinę, którędy pełzła droga i tor, 
ruiny młyna za krzyżówką, góry jak namalowane kredką, na cały tutejszy świat. 
Kuba rzeczywiście nie ustępował Grzesiowi, też zawinił uporem we 
współzawodnictwie.
— No, tak... Gdyby nie pan Augustyn.
178
Siwek przelazł razem z pługiem przez miedzę, chrupał kiście rzepy na sąsiedzkim 
zagonie.
—  A ho, pójdziesz stamtąd!... Ukarali was? No, ty byłeś chory, to nie mieliby 
sumienia. Ale Bacę?
—  Kulawy pewne uznał, że dość zebraliśmy cięgów. Zresztą na początku wakacji 
ostrzegał, że jeśli coś się wydarzy, to on umyje ręce. Stało się, jak 
przewidział. Nie mówię, że był rad z wypadku, lecz teraz będzie mógł przykrócić 
nam cugli, a na to jest strasznie łasy. Czasami wydaje mi się, że jeśli długo 
jesteśmy grzeczni, Kulawy ma nam to za złe. Rozumiem, dlaczego postanowił być 
naszym wychowawcą.
— Dlaczego?
—  Jesteśmy niepoprawni.
— E, tana.
— No, A kogo najczęściej sadzają w oślej ławie? Nie nas, z sierocińca?
—   Niby przez co tak? Że mieszkacie bez ojców? Głupoty. Jaka różnica mieszkać 
tu czy ówdzie?
—  Bez rodziców każdą rzecz musisz sam odgadnąć. Długo żyjesz jak po ciemku. A 
być niepewnym to najgorsze ze wszystkiego — wymądrzyłem się.
Na to Kuba:
—  Nie dałbym nikomu powiedzieć złego słowa na mojego tatę- Ale on dopiero wtedy 
byłby ze mnie rad, jakbym robił tylko, to, co on uważa. Gdybym się stał kubek w 
kubek podobny do niego. Myślisz, że przez to jest mi jaśniej?
28
Rankami szron już osrebrzał trawniki, gdy Małgośka wymówiła pracę w zamku. 
Wieczorem przy zmywaniu
179
śmiała się do dyżurnych, że jest to jej ostatnie zajęcie u nas. Przypomnieliśmy 
sobie te żarty, kiedy nazajutrz Anna poleciła nam popytać kolegów w szkole o 
kobietę do pomocy w kuchni.
Nie było zwyczaju, by każdy, kogo pan kierownik zatrudnił, uroczyście żegnał się 
z nami, lecz Małgosi mieliśmy za złe to ciche odejście. Przebywała wśród nas 
dłużej niż rok, inne dziewczyny zmieniały się częściej. Już jej nie zobaczyliśmy. 
Podobno pracuje w spółdzielni, chodzi na kursy.
Nie jest mądrze zanadto przywiązywać się do kolegów, cóż dopiero do dorosłych.
Kulawy znów przyoblekł się w kolczastość. Wymaga od nas w dwójnasób, ustawicznie 
czujemy, że jest. Dawniej spędzał wieczory u siebie. W świetlicy lub czytelni 
zjawiał się znienacka. Teraz stale siaduje w pobliżu. Zimą rozdzielał bibliotekę 
na dwie części, sporządzał katalogi. Wertował stare tomiska, coś z niektórych 
przepisywał. Ponoć uczelnia wkrótce zabierze te najstarsze. I dobrze, staną się 
użyteczne. Z kolei upodobał sobie stół w kącie świetlicy, rozkłada na nim 
papierzyska i ślęczy do późna. Gdy wróci do izdebki, światło w jego oknie pali 
się bardzo krótko.
W pluchę sala obok tarasu zaludnia się. Do czysta ogołacają szafy z szachów, 
domina, rozmaitych gier. Któregoś dnia siąpił deszcz ze śniegiem. Rozgrywaliśmy 
bitwę morską. Mułła popełniał błąd za błędem. Tuż przed zapowiedzianym 
przyjazdem ojczyma stał się roztrzepany jak nigdy przedtem. Jego gapiostwo 
zgniewało Bacę, na krótko przerwaliśmy wymianę ognia.
Michaś przysunął taboret do szafy, półka po półce opróżniał ją z pudełek i 
szpargałów, jakie się tam od miesięcy gromadziły. Skrupulatnie oglądał 
znaleziska, po czym upuszczał je na stertę. Tak się zapamiętał w ciekawości, że 
ani baczył, czy Kulawy zbeszta go za nieporządki.
180
Doszperał się jakiejś kartki, obracał ją, sylabizowała przylazł z nią do nas:
—  Czy to coś ważne? Baca zatapiał moją fregatę:
—  Po pół roku nauki nie znasz liter, wstydź się.
— Tu pisze jakoś dziwnie.
—  Pokaż. — Naraz Baca zdziwiony wyjął świstek z ręki Michasia. — Poznajecie? — 
ucieszył się. — Pamiętacie partię, którą Grześ rozgrywał z... z wychowawcą — 
ściszył głos, gdyż Kulawy nie opodal drgnął, jakby od zastrzyku czujności.
Przypominaliśmy sobie, no jakże, odłożyli grę na życzenie Kulawego. Grześ 
walczył z nim jak równy z równym, byliśmy z niego dumni. Potem spisał położenie 
figur, by móc podjąć pojedynek kiedy indziej. Teraz znaki na kartce sprawiły, że 
znowu pojawił się wśród nas. Kaligrafował skupiony, by nie pomylić pól, na 
których pozostały wieża i hetman, wtykał kartkę do pudełka. Kulawy upominał, 
byśmy nie hałasowali schodząc. Sprawdził, czy okna są domknięte. Nasłuchiwał w 
progu tarasu poszumów parku. Ulewa oddaliła się, altanka nad stawem była pusta.
—  Dokończyli tę partię?
—  Powiecie mi wreszcie, co znaczą te litery i cyfry? — upomniał się Michaś.
—  Nie nudź. Musiałbyś rozumieć ruchy figur.
— Nauczcie mnie. Przynieść pionki?
Baca wkładał zapis do zeszytu od arytmetyki.
—  Może Grześ zechce wrócić kiedyś do tej gry...
— Ciekawe, czy w te wakacje pokona Kulawego. Założę się, że jest najlepszym 
szachistą w internacie. I czyni postępy.
Michaś przydźwigał taboret, usadowił się na wolnym miejscu.
—  To ta kartka już mu się nie przyda?
— Schowamy ją na pamiątkę.
181
— I nikt nie rozstrzygnie tej gry?
— Grześ popróbuje sił w następnej.
— Mógłby dokończyć ją za niego ktoś inny?
— Kto, może ty?
—? Nie wiesz, na czym ta gra polega, a chciałbyś dorównać wychowawcy?
Nadąsał się, po czym przebaczył nam, żeśmy się śmiali.
Kulawy słyszał naszą rozmowę, a już z pewnością dolatywały go jej urywki. W 
jakimś momencie odsunął od siebie pismo, zgasił lampkę i trawił minuty z czołem 
w dłoniach, jakby opuściły go chęci lub usiłował coś sobie przypomnieć. Gdy 
odjął ręce, jego profil w mierz-chnącej kwaterze okna przyprawił mnie o 
zadrżenie serca. Stłoczyło się we mnie wszystko dawne, o czym wolałem nie 
'myśleć. Poczułem się czegoś winny.
Gdyby każdemu przydzielano do spełnienia jakąś misję, Kulawemu chyba by 
przypadło rozbudzanie lęków. Ukarano go taką rolą czy też obrał sobie ją 
dobrowolnie? Szkoda, że tak. Przecież lubilibyśmy go, gdyby zechciał stać się 
chociaż trochę taki, jak pan Augustyn. I nie tylko my, może również Małgosia. 
Czemu więc zrobił tak wiele, by być dla nas obcym?
Przeciąg uchylił drzwi, przywiało mokre płatki. Ktoś mocował się ze skrzydłem. 
Kulawy wstał i wyszedł na taras, jakby raptem w gwarnej świetlicy odczuł 
ciężkość powietrza. Ciemna sylwetka długo majaczyła w szarudze, nieczuła na 
dotknięcia śniegu i mżawki.
29
Józef utrzymuje, że lata stają się coraz chudsze i chłodniejsze. Prawie w to 
wierzę, gdy przymierzam wakacje z  Grzesiem  do  ostatnich,  dżdżystych,  
ubogich
182
w zdarzenia, które zasługiwałyby na to, by je upamiętnić. Pocieszam się, że nie 
jest to prawidłowość, upalne lato zdarzy się jeszcze niejedno. Być może zastanie 
mnie ono daleko stąd, mimo to jednak będzie piękne.
Często wyprawiam się nad rzeczkę. Ostatnio jest o tyle głębsza niż zeszłoroczna, 
że wczoraj z trudem przebyłem ją w bród. Kosiarze dopiero przed tygodniem zeszli 
z pól. Ściernisko na wzgórzu zaorywali Milek z ojcem. W sadzie koło ich domu 
obie siostry zrywały jabłka. Kuby nie dojrzałem nigdzie, pewno go już wysłali, 
ażeby urządzał się na stancji. Bo postawił na swoim, we wrześniu rozpocznie 
naukę.
Na mnie też pora się sposobić. Podobnie jak w tamtym sierpniu Grześ, doczekałem 
się powiadomienia o przyjęciu do liceum. Może tak samo jak on, gdy za rok zajrzę 
tutaj, będę już trochę kimś innym. Przywitam kolegów na krótko, pomiędzy 
wyjazdem na obóz i do hufca. Będę się uśmiechał słuchając rozmów o tym, co dziś 
wydaje mi się ważne.
W dwa miesiące zagryzmoiiłem ten brulion. Przyczyniły się do tego, bardziej niż 
częste deszcze, nieobecność Grzesia i rozpadniecie się drużyny. Tylko Cygan i 
Żu-lik spędzili ze mną ferie w zamku. Ktoś uzna, że zamiast opowiadać o dawnym 
zastępie, weselej byłoby skrzyknąć nowy. Nie jestem przekonany, czy tak. Stare 
zabawy nudziły nas, a tylko Grześ umiał obmyślać coraz to inne, coraz to 
ciekawsze. I bez jego przewodnictwa większość gier kończyłaby się sprzeczką, 
wiem, znamy się nie od dziś.
Wspominanie bywa nie mniej zajmujące niż zabawa w byle co.
Wkrótce po Grzesiu opuścił nas Szary. Od jesieni uczy się w szkole morskiej. 
Przysłał nam stamtąd kartę w święta, a później list. Donosił w nim, że latem 
pojedzie nad zalew na kurs żeglarstwa. Chłopcy mu zazdrościli, na co Cygan:
183
__Ze też on i w ferie lubi zrywać się z wyrka skoro
świt.
— Nie chciałbyś pływać statkiem?
— Jako pasażer na gapę. Ale jako majtek?... Znam sekret Szarego. On jest gotów 
zmieść o wiele
gorsze tortury niż wczesne pobudki, byle rozgrzewała go nadzieja, że wadząc się 
ze swoim zmarłym bratem, przecież kiedyś mu dorówna.
Na przedwiośniu pożegnaliśmy Mułłę. Gdy rozstawaliśmy się, nie było mi przykro, 
cieszyłem się, że chociaż on spośród nas odzyska prawdziwy dom. Odwiedziny jego 
ojczyma były dużym wydarzeniem. Nieczęsto zdarza się, by po tylu latach odnalazł 
się czyjś rodzony, a cóż dopiero ojczym. Gdy Mułła prowadził go od stacji, 
oblegaliśmy taras, okna, schody na piętra. Gość sprawił nam niejaki zawód swoją 
siwizną, nieru-chawością i tym, że chyba ani razu się nie uśmiechnął. Jest 
bardzo odmienny od pana z fotografii, które Mułła pamiętał. Pierwszy jego pobyt 
u nas trwał krótko, po rozmowie w kancelarii zaprosił syna na przechadzkę i 
tegoż dnia odjechał wieczornym pociągiem.
Mułła powrócił z tego spotkania bardziej zadumany niż radosny. Rozterka nie 
opuszczała go w ciągu dni. Nastręczyło mi to domysły, zeźliłem się, wygarnąłem 
swoją nieufność:
—  Czy to aby na pewno twój ojczym?
—  Tak — zdziwił się. A później: — Prawda, że jest inny niż na zdjęciach i nawet 
niż mój wymyślony. Jest jak gdyby kimś trzecim, obcym. Ale to nic, pomału go 
poznam. Powinienem, skoro ma być moim ojcem, nie?
— No. A o czym mówiliście?
—  Wypytywał, jak mi tutaj jest. O was, o mamę... O krewnych, których nie mogłem 
pamiętać, bo byłem za mały.
' — Powiedział ci coś o sobie? Kim jest?...
184
—  Mówił, że żyje sam i chce, abym jak najszybciej z nim zamieszkał. Zabierze 
mnie po świętach.
— No, tak. Oni tacy są.
—  Jacy?
—  Nic... Cieszysz się?
—  Chyba cieszę... Pytał też, czy mam jakąś szczególną prośbę. Powiedziałem, że 
chciałbym się uczyć rysunku. „Tak, odpowiedział, to ci się chwali". A po -
wyczekiwaniu: „Prosiłem, abyś wyraził życzenie, które mógłbym spełnić dla ciebie, 
czy już się zastanowiłeś?" I Mułła zwierzył mi się:
•— Wiesz, ojciec, którego malowałem, zawsze będzie mi najbliższy. Jego poznałem 
naprawdę. Kiedy byłem mały, wciąż się czegoś bałem. Ludzi, stromych schodów, 
ciemności. On mi pomagał przezwyciężać strach, tak jakby zapalał lampę, aby mnie 
upewnić, że w pokoju nie czają się żadne straszydła. A najważniejsze, to niczego 
się nie bać, prawda? Rozumiesz mnie?
Chandra dopadła mnie dopiero nazajutrz po wyjeździe Mułły.
Spisuję te wspominki w kątku biblioteki, dokąd rzadko ktoś zagląda. Z okna widać 
ogród z kawałkiem alejki i zarośla. Właśnie kilku malców przemyka nie opodal 
inspektów. Najstarszy z nich to Michaś. Wkrótce opiekunka podniesie larum, znowu 
go skarcą, że daje zły przykład. Domyślam się, dokąd pobiegli. Nasz dawny szałas 
uzyskał szczelny dach i podłogę z laskowych drążków.
Wychowawczynie uskarżają się na Michasia. Nie dość, że jako uczeń wyzwolił się 
spod ich nadzoru, to na domiar kaptuje malców, wałęsają się bóg wie gdzie. 
Kiedyś za karę pozbawiono Michasia deseru. Gdy piątka mikrusów również odsunęła 
swoje porcje nie tknięte, Kulawy sam udzielił reprymendy winowajcy. Jak gdyby 
spostrzegł go wówczas pierwszy raz. Michaś przyjął naganę niby nobilitację.
185
Tu albo ktoś prędko dorasta, albo pozostaje malcem na bardzo długo.
Jako ostatni ubył z zastępu Baca. W ciągu roku był wzorem pracowitości. 
Gromadził w dzienniku same piątki i czwórki. W nagrodę za pilność wychowawca 
dołączył do jego świadectwa pochwalny list. Baca był bardzo dumny z wyróżnienia. 
Oczekiwaliśmy, że teraz już zdobędzie się na odwiedziny swojej wioski. I tak się 
stało. Nie pojechał tam jednak natychmiast. Najpierw wsadził pochwałę do dużej 
koperty i wysłał ją pocztą. Zwrócił się do pana kierownika dopiero z listem od 
siostry. Ona i szwagier donosili mu, że są zdrowi, że sąsiedzi też czytali pismo, 
uradował ich dobrym świadectwem, proszą, by nie zwlekając przybył do nich na 
wakacje.
Śmiesznie jest pomyśleć, że tutaj, w naszym domu, będziemy odtąd bywać tylko 
gośćmi.
W te dni niecierpliwię się, rad bym pogonił kalendarz zrywając kartkę za kartką. 
Ponagla mnie ciekawość, a jednocześnie pętają lęki, bo nie wiem, jakich w 
mieście zastanę kolegów, czy podołam nauce. Zapewne Grześ, Szary, Mułła też tak 
kołysali się od niecierpliwości do obawy, nie dając tego poznać po sobie, i 
słusznie, po eo kłopotać drugich.
Łatwo jest udać przed chłopakami beztroskę, a także zadzierając nos pozyskać 
sobie respekt młodszych. Każdy przecież marzy, by jak najszybciej dostać 
cenzurkę, wydorośleć. O wiele trudniej zgrywać się wobec pana Augustyna. On wie, 
jak obco czujemy się między otrzymaniem świadectwa, a odjazdem. I nie chcę przed 
nim kłamać.
Byłem zeszłej niedzieli we wsi aż za szkołą. Gdy wracałem gościńcem, przywabił 
mnie ku sobie wojenny cmentarzyk wśród brzóz o liściach zmęczonych chłodami i 
słotą. Na dróżce rozpleniły się zielska. Od braiuki dojrzałem kogoś siedzącego 
na kamiennej ław-
186
ce pod pomnikiem. Cofnąłem się, by nie zakłócić mu modlitwy, jeśli się modlił. 
Furtka skrzypnęła, obejrzał się, zachęcił mnie gestem. Był to pan Augustyn.
Stropiłem się mocniej niż zwykle przy spotkaniu z nim. Spodziewałem się zastać 
cmentarzyk pusty, a już obecność tutaj naszego pana wydała mi się niezwykła. 
Jakbym zapomniał, że wśród poległych spoczywa Krzysztof, jego syn. Pan Augustyn 
był zamyślony, lecz nie smutny.
— Szedłeś do domu?      '
— Tak.
— To wrócimy razem.
Nie było mu spieszno powstać. Zdarzyła się sposobność, by poprosić go o 
rozproszenie tej resztki cieni, jakie jeszcze osnuwały lata zamętu, kiedy to 
nasi ojcowie ginęli, jedni ratując świat przed rozpadnięciem się, drudzy w 
ucieczce. Zabrakło mi jednak śmiałości, by o to zagadnąć.
— Często bywaliście tutaj?
—  Często.
Ujrzałem przed sobą Grzesia z owej niedzieli, gdy zawieraliśmy rozejm z Kubą, 
przypomniałem sobie jego dziedzictwo.
—  Wiele nasłuchaliście się o tym, co się tu-działo, zanim powstał wasz dom.
— Nie o wszystkim.
Dźwignął się, wsparł dłoń na chropawym garbku, piaskowca.
— Od Grzesia?
—  Od niego również.
—  Czasami jest lepiej dla żyjących, jeśli to, co minęło, staje się jak legenda, 
jak baśń. To prawda, że nie jest łatwo zapominać. Często łatwiej przestać lubić 
siebie niż wygnać kogoś z serca. Potrzeba dużo męstwa, aby pozrywać więzy, jeśli 
się tak powinno. Nie zawsze dorośli mają słuszność. Bywa tak, że zapy-
187
tuję się, jak w tym lub w owym przypadku postąpiłby mój syn, Krzysztof, i w 
duchu przyznaję, że się omyliłem, a on miał rację. Być starym i doświadczonym 
wcale nie znaczy być mądrym. Gdyby więc wasi rodzice żyli, zdołaliby wam 
ofiarować zaledwie małą cząstkę tego, czego oczekiwaliście od nich. Co w życiu 
jest najcenniejsze, to odwaga. A w nią nie sposób wyposażyć nikogo. Każdy musi 
zdobywać ją sam, bo dzielność każdego, dzieci i dorosłych, karmi się tym, co 
twoje własne, co sprawia, że różnisz się od wszystkich innych ludzi. Z tej to 
przyczyny pragniesz dowiedzieć się, kim był twój ojciec, kim ty jesteś. Jeśli 
zaś zdarza się nieszczęście, że ty i on mierzycie się w okrutnej niezgodzie, czy 
mu ustąpisz? Nie, raczej wyprzesz się go, niż pozwolisz, by odebrał ci to 
najcenniejsze.
—  To znaczy, że bez słuszności nie można być dzielnym? — spytałem.
— Tak. Właśnie tak.
—   I Grześ czynił oo w jego mocy, by odgadnąć swoją?
—  Czy budowaliście tamę, biliście się z kolegami, współzawodniczyliście z nimi 
nie po to, ażeby utwierdzić się w słuszności?
Gdyśmy szli alejką pomiędzy mogiłkami, ośmieliłem się:
—  Grześ znał, odkąd tu przybył, całą prawdę?
—  Prawie całą.
—  Zdołał o niej zapomnieć, a my niechcący przypomnieliśmy mu ją, tak?
—  Stało się to przypadkiem. — I za chwilkę: — Podzielić z kimś wstyd bywa 
trudniej niż samemu go udźwignąć. On czuł się bardziej winny niż którykolwiek z 
was.
—  Dlatego że wiedział więcej niż my? Czy tak? Zawróciłem od furtki, by jeszcze 
raz ujrzeć kamień
nad kopczykiem dowódcy.
188
— Krzysztof cieszyłby się, że Grześ mieszkał w naszym domu. Czy teraz wiesz już 
wszystko?
Przestał mnie nawiedzać zły sen. Nie powtórzył się ani razu od zeszłego lata, 
kiedy to wylazłem z pościeli, by spotkać Grzesia w południowym skrzydle zamku. 
Koszmar chyba odstąpił ode mnie na zawsze, nie przywołuje go nawet wspominanie 
ojca przed uśnięoiem. Cieszy mnie to, a jednocześnie odrobinę smęci. Czuję się 
tak, jakbym zgubił coś, czego już nie odzyskam.
Jeśliby moi rodzice ożyli, uszczęśliwiliby mnie, jednak inaczej niż przedtem. 
Gdyby zdarzył się ten cud, po przywitaniu rychło pokazałbym im zamek i park. 
Pomału, zrozumiałymi słowami wtajemniczyłbym ich w sprawy, które działy się 
tutaj, gdy byli nieobecni. I pewno niewiele zadawałbym im pytań. Podobnie, jeśli 
spotkamy się z Grzesiem, jego starszeństwo będzie dla mnie zaledwie 
przypomnieniem minionych wakacji. Tylko pan Augustyn pozostał tym samym, kim był 
od początku. Tylko wobec niego będę zawsze dzieckiem. Nie wiem, czy powinienem 
cieszyć się tym, czy martwić.
Wczoraj nikt nie kręcił się w sieni, zbliżyłem się do zabitych deskami drzwi. 
Ćwieki wciąż tkwią głęboko w drewnie, na progu nie ma śladów stóp. Nawet teraz, 
gdy wiem, co jest w środku, uległem złudzeniu, że tutaj korytarz ślepo się 
kończy, a tych drzwi nie otwierano od wieków. Nie jestem jednak pewien, czy 
Grześ i ja ostatni złamaliśmy zakaz. Znam paru chłopaków dość bojaźliwych, by 
ulec podobnej chętce.
Dotknąłem klamki, desek wolałem nie ruszać, mogłyby odpaść i narobić hałasu. W 
napięciu wyczekiwałem, lecz nie musnęła mnie najlżejsza pokusa, by zajrzeć do 
wnętrza.
Na naszej bramie wisi tabliczka, powiadamia przyjezdnych, czyją siedzibą jest 
zamek. Widnieje na niej
189
dużymi literami: Dom Dziecka. To miłe, że ktoś zatroszczył się o taki napis, 
brzmi on o wiele ładniej niż Dom Sierot. Czasami myślę, że to jest wszystko, co 
można uczynić, by pobyt tutaj był mniej smutny.
Od jutra i ja będę przystawał przed bramą jako przyjezdny. Wszedłszy kiedyś na 
dziedziniec, być może poczuję się tu obco. Nie byłoby w tym nic dziwnego. 
Przecież wcześniej czy później przywyknę żyć w świecie dorosłych, a tam sprawy 
dzieją się na pewno zupełnie inaczej niż tutejsze.

•?  ?. tj ?? 'g       ?  ? ? ??
?? ? 3 ? ?» -
*?*
???
-•?
? B'
--? &«?§
?)   ?>
? ? 11 ?
? " ?- ?
? ?  n  w
i* a c <
~   ?   ?
?, ??     hc-   N
?, ? ? a
?     ?+   ?
?
:*
». .N ?
S ? ?
? 3   ? ?
?    ?
?*   ??
?.     > g
?    • <-^ Ś 1
as -     ?.
X  *   ?.
? (? ??
?
?-

?
????'? ???