Tadeusz Nyczek

LEKTURY OBOWIĄZKOWE

Wydawnictwo Znak Kraków 2005
Projekt okładki Przemysław Dębowski
Rys. na 1. str. okładki Marek Raczkowski
Opracowanie typograficzne i łamanie Irena Jagocha
Opieka redakcyjna Artur Wiśniewski
Adiustacja Urszula Horecka
Korekta Katarzyna Onderka
1010$
Copyright © by Tadeusz Nyczek ISBN 83-240-0549-8
^~^y
Zamówienia: Dział Handlowy 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37
Bezpłatna infolinia: 0800-130-082
Zapraszamy do naszej księgarni internetowej: www.znak.com.pl
?(?
Jako autorka Lektur nadobowiązkowych powinnam przy Lekturach obowiązkowych 
Tadeusza Nyczka zzielenieć z zazdrości. Ale zazdrość jest chorobotwórcza. Wolę 
więc przyznać zgodnie z prawdą, że jest to zbiór świetnie i zwięźle napisanych 
felietonów, które do pierwszego albo ponownego przeczytania omawianych książek 
rzeczywiście zachęcają.
Wisława Szymborska
Od autora
Teksty zebrane w tej książce wzięły się z przekory. Pisywać o starociach 
zazwyczaj z dawna obecnych w czytelniczej świadomości, mających po kilka albo i 
więcej wydań - w czasach, gdy na rynku księgarskim pojawia się - w skali kraju - 
co najmniej kilkadziesiąt nowości wydawniczych dziennie... Toż to wariactwo 
pełne. Pism kulturalnych czy stricte literackich z łamami otwartymi na dowolny 
tekst krytyczny zbyt wielu przecież nie ma, żeby sobie na takie zbytki pozwolić. 
Pokurczyły się gościnne łamy gazet codziennych... Nie starcza miejsca na 
obsłużenie choćby połowy tego, co nam księgarnie i wydawcy dostarczają jako 
„najnowszy bestseller", a tu ktoś ostentacyjnie odwraca się tyłem i zabiera do 
lektury Żeromskiego, Swifta czy Hłaski. Albo, co za pomysł, do Winnetou, wierszy 
Wojaczka czy Doktora Żywago.
Przekora ma wielu ojców i pewnie jakieś matki też. Musimy się jednak nieco 
cofnąć w czasie. Autor tych tekstów należy do pokolenia, które nie nawykło do ? 
up o -w ani a książek; książki się zdobywało. Sieć księgarska to był teren 
nieustających polowań na zwierzęta charakteryzujące się świetnym ukrywaniem i 
jeszcze szybszym znikaniem, przy czym niemal było obojętne, do jakiego gatunku 
należały; równie trudno było upolo-
* 7 *
wać powieść Hemingwaya co Nienackiego, opowiadania Mrożka co Braci Karamazow. 
Tysiące eksmyśliwych z tamtych czasów chodzi nadal po dzisiejszych księgarniach 
w zadumieniu, że można spokojnie nabyć to, co onegdaj bywało niedościgłym 
marzeniem. Bodaj najbardziej cierpią, kiedy widują swoje ukochane książki, w 
takim trudzie niegdyś zdobywane, dziś walające się za parę groszy po ulicznych 
stoiskach i półkach z przecenioną literaturą. Pies z kulawą nogą nie zwróci 
uwagi. A już żeby o nich pisać? Wolne żarty.
Fetyszem współczesności, zresztą starym, ale wciąż żywym i aktywnym, jest kult 
nowości. Każdy debiut jest wypatrywany jako świeży żer - dla krytyków i wydawców; 
a nuż to druga Grochola czy Masłowska, na której da się zbić wymierny kapitał: w 
złotówkach czy prestiżu. Wszystko nabrało przyspieszenia, które w kraju ludzi 
dosyć z natury rześkich, a pozbawianych przez tyle dziesięcioleci naturalnych 
ujść swej żwawości, wywołało zrozumiały skutek - nerwicę nadmiaru. W powodzi 
kolorowych okładek zapowiadających kolejną rewelację tygodnia pojawiają się mimo 
wszystko tak zwane wznowienia; wciąż dopełniane „biblioteki klasyki" zajmują, 
fakt, sporo półek i wyglądają wcale dziarsko; mam jednak wrażenie, że dosyć 
marny jest ich los. Nie dlatego, że ich nikt nie czyta. Przypuszczalnie dlatego, 
że „kultura szybkich obrazków" automatycznie kwalifikuje je jako świadectwo 
szacownej, ślamazarnej i lekko nudnawej przeszłości. Jakby niewidzialną granicę 
wyznaczała tu odległość między stukaniem na maszynie do pisania - albo wręcz 
rękopiśmiennictwem - a pracą na ekranie komputera.
* 8 *
Autor niniejszego, dawno skądinąd zdradziwszy starą erikę na rzecz peceta, 
owszem, usiłował sprostać wydawniczemu duchowi czasów i śledzić nowości, ale 
rychło doszedł do wniosku, że czeka go niechybne pomieszanie zmysłów. Zbyt 
często też odkrywał, że ta tak zwana nowa literatura jakoś kiepsko go żywi, że 
cienka jest i przelotna. I tu zbudziła się przekora, powiadając krótko: a może 
by tak od czasu do czasu wrócić do starych lektur? Sprawdzić, co tam u nich 
słychać? Jak się miewają w dzisiejszych czasach, co z nich ocalało w zderzeniu z 
teraźniejszością, a co już pachnie naftaliną (dobre pytanie dla młodszych 
czytelników: co to takiego naftalina?).
To było dobre doświadczenie. Większość z nas wszak wciąż jeszcze żyje na 
pograniczu epok; urodzeniem, wychowaniem, pamięcią - po stronie tego, co było 
przed 1989, druga zaś strona to nasza współczesność, jakże inna. Jesteśmy w 
Europie, „ale z naszymi umarłymi", jak pisała Maria Janion. Ci umarli to nie 
tylko nasza tradycja i historia, ale i odłożone w naszych zmysłach i umysłach 
wspomnienia, skojarzenia, doznania. Jednak mimo wszystko ta sama książka, 
czytana kiedyś, dziś już pewnie inaczej będzie nam brzmieć -choć litery 
pozostały na swoich miejscach. Nie mówiąc o tym, co może znaczyć dla kogoś 
współcześnie urodzonego, nieobciążonego pamięcią przeszłości; może zgoła co 
innego?
Dlaczego „lektury obowiązkowe"? Przecież nie dlatego, że wzięte są ze spisu 
lektur szkolnych, bo nie są. Większość zresztą nie miałaby szans tam się znaleźć. 
Po-
* 9 *
wiedzmy, że są „obowiązkowe inaczej". To znaczy warto je znać, a niektórych 
dotyczy to wręcz w sposób kategoryczny. Nie wszystkie są arcydziełami o 
znaczeniu ponadczasowym. Jedne bywały ważne dla tak zwanego swojego czasu i 
stanowią nadal ciekawe świadectwo jakiegoś konkretnego wycinka przeszłości. Inne 
należą do prywatnego magazynu dobrej pamięci niżej podpisanego. W takich 
okolicznościach to on, właściciel, bierze pełną odpowiedzialność za dobór tej 
czy innej lektury. Wiele z tych książek nadal tworzy kanon światowej literatury 
i przypomnienie ich tutaj wzięło się za sprawą, ujmijmy to tak, pewnych ambicji 
pedagogicznych komentatora.
A wszystko spowodowała... autorkaLektur nadobowiązkowych, znana szerzej jako 
Wisława Szymborska. Kiedy „Gazeta Wyborcza" zaproponowała jej kontynuowanie na 
swoich łamach znanego cyklu felietonów pod tą nazwą, niżej podpisany niejako 
spontanicznie -poniekąd również z przekory - wpadł na pomysł równoległego cyklu 
Lektur obowiązkowych. Kilka lat felietony te szły sobie parami w dodatku 
literackim „Gazety Wyborczej", aż Szymborskiej się znudziło. Nie dziwota: razem 
z tekstami z „Gazety" i tymi wcześniejszymi uzbierało się jej tego na cztery 
tomy. Lektury obowiązkowe, osamotnione, kontynuowały się jeszcze przez kilka lat, 
aż do likwidacji dodatku w dotychczasowym kształcie.
Zbiór ten nie ma, rzecz jasna, ambicji wyczerpania tematu, bo to po prostu 
niemożliwe. „Kanony świętych lektur" co jakiś czas tu i ówdzie powstają i kto 
chce, niech w nie zagląda; autor niniejszego nie ma wątpliwo-
* 10 *
ści, że to tylko kolejne złudzenia Pełni i Całości. Ponadto pisywał po prostu o 
tym, co życie i księgarnie przynosiły.
Finalny podział na „klasy", zastosowany w tej książce w miejsce zwykłej 
chronologii powstawania tekstów, był ekstrarozrywkową grą kompozycyjną obliczoną 
na lepszy efekt czytelniczy. Za co bynajmniej nie przepraszam.

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
...DLA KLAS ODCHODZĄCYCH
Szkatułki pamięci
Pan Tadeusz, Pana Tadeusza, Panu Tadeuszowi... Które to już pokolenie odmienia 
ten tytuł z obowiązku, z miłości, z podziwu. Co jeszcze można o Panu Tadeuszu? 
Kiedy przeczytałem go po raz pierwszy, miałem, jak wszyscy, dwanaście albo 
trzynaście lat. Wydawał mi się oczywisty, najzupełniej zrozumiały. Potem, po 
latach, kiedy moje dziecko zbliżało się do tego samego wieku, przeczytałem go po 
raz drugi. I przeraziłem się. Co dziesiątego słowa nie rozumiałem. Czy coś się 
stało ze mną, czy z arcydziełem Adama M.? Ja zgłupiałem, czy też język 
Mickiewicza zaczął odchodzić w przeszłość, stając obok języka Reja, Morsztyna, 
Paska? Długie lata nie zbliżałem się, ze strachu, do Pana Tadeusza. Ale wróciłem, 
bo nie dawał mi spokoju. Podejrzewałem, że to raczej we mnie był błąd... 
Mickiewicz miał rację. Co z tego, że niektórych słów nadal nie rozumiałem. 
Przecież patrząc na kolekcję pięknych motyli, nie muszę znać ich wszystkich 
imion. Poza tym były słowniki, był Stanisław Pigoń, który wytłumaczył 
szczegółowo Pana Tadeusza w wydaniu Biblioteki Narodowej. Z powrotem odnalazłem 
Soplicowo i sad z Zosią i gołębiem srebrnopiórym. Wydaje mi się też, że na 
własny użytek zrozumiałem fenomen tego tekstu, w którym wieszcz Adam zawarł, jak 
pisze największy żyjący znawca wieszcza Jarosław Ma-
* 15 *
rek Rymkiewicz, wzorzec polski, czyli realny i mityczny zarazem sposób bycia 
Polaków. Otóż, jak myślę, polega to na szkatułkach pamięci. Mickiewicz, pisząc w 
Paryżu Pana Tadeusza, wskrzeszał pamięć świetnej i świętej przeszłości. 
Bohaterowie poematu także wskrzeszają swoją pamięć przeszłości. Tak jak ich 
ojcowie i dziadowie pamięć własnej. I tak dalej. A dla nas dzisiaj czym jest Pan 
Tadeusz? Także wskrzeszaniem naszej pamięci o wieku XIX, a poprzez niego o 
każdym poprzednim. Arcydzieło wszech czasów? A czymże innym jest arcydzieło?
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Czytelnik, Warszawa 1999
Jady miłości
Paliła cygara. Była bardzo inteligentna i bardzo nieładna. Kochliwa przy tym - 
nie wzbudziła niczyjego żywszego uczucia, co tragicznie przeżywała. Kiedy 
zawiedli ją mężczyźni, przerzuciła się na kobiety. Też nie pomogło. Zakochała 
się okrutnie w utracjuszce, niejakiej Paulinie Zbyszewskiej, ale została 
przepędzona. W porywie rozpaczy napisała krótką ni to powieść, ni to poemat 
prozą, Pogankę, którą w 1846 opublikował „Przegląd Naukowy". Pisała potem różne 
rzeczy, ale tylko Poganka zrobiła wielką i długotrwałą karierę.
Jeszcze moje pokolenie miało ją w lekturach szkolnych. Pytałem teraz swoich 
studentów: nawet nie słyszeli o takiej książce. Czyli wypadła z obiegu po półto-
* 16 *
ra wieku. Trochę trudno się dziwić. Napisana jest znacznie egzaltowanym stylem, 
pełnym afektowanych metafor (Żmichowska debiutowała wierszami) i mało dziś 
czytelnych analiz różnych stanów ludzkiego ducha. Trudno też przyswajalny jest 
główny wątek powieści, zahaczający o bajkę, jak to pewien wielkiej urody 
młodzieniaszek, puściwszy wodze koniowi i własnej wyobraźni, spotkał nocą w 
głuchym lesie cud-niewiastę zamieszkałą w tajemniczym zamku i, skojarzywszy ją z 
portretem namalowanym ongiś przez starszego brata, zakochał się na swoje 
nieszczęście. Niewiasta okazała się demonicą w ludzkim ciele, za czym zmarnował 
przez nią życie, uwalniając się od niej dopiero po spaleniu rzeczonego portretu.
Żmichowska odegrała się w tej książce głównie na kobietach (Poganka powstała na 
motywach nieszczęśliwej miłości do Zbyszewskiej), ale z drugiej strony wątki 
feministyczne są tam silne, w tej skali bodaj pierwsze tak wyraźne w polskiej 
literaturze. W ogóle dziwny to utwór. Powstał w późnym romantyzmie, dwanaście 
lat po Panu Tadeuszu, ale do charakteru ówczesnej naszej literatury miał się 
niewiele; już prędzej do francuskich trucicielskich dekadentyzmów drugiej połowy 
XIX wieku z Kwiatami zła Baudelaire'a na czele. I jeśli Pan Tadeusz wydaje się 
spóźnionym arcydziełem bardziej osiemnastowiecznej epiki sarmackiej niż swoich 
czasów (podobnie jak sztuki Fredry), to Poganka, wyprzedzająca z kolei epokę, 
lokuje się bliżej modernizmu z jego duchowymi jadami, cielesnym zatraceniem 
erotycznym i przypisaniem sztuce mistyczno-symbolicznych mocy. to gdybania 
filologiczne, oczywiste dla znaw-zostawmy. Kto chce się zapoznać z sugestyw-
* 17 *
nym wizerunkiem miłości fatalnej w wykonaniu kobiety fatalnej, niech czyta 
Pogankę. Nie będzie szło łatwo, bo odstaliśmy od takiego języka, ale na 
upartego...
Narcyza Żmichowska, Poganka, Universitas, Kraków 2002
Prawdziwa Polka
Co jakiś czas wracam do Rodziewiczówny. Szkoda zachodu, powie ktoś, tyle jest 
dobrej literatury do przeczytania. Zależy, co się uważa za dobrą literaturę. 
Najsłabszą stroną pisarstwa Rodziewiczówny jest (nie wszędzie) przewidywalność 
fabularna i psychologiczna, ale rozległość tematów i problemów jest tak 
imponująca, że pod koniec XX wieku, gdyby zrobić jego obrachunki literackie, 
dzieło autorki Dewajtisa jest pod wieloma względami porównywalne tylko z 
twórczością Żeromskiego, Iwaszkiewicza i Miłosza. I nie jest to despekt, myślę, 
dla trzech wymienionych panów, choć uczciwość krytycznoliteracka kazałaby 
przecież postawić Rodzie-wiczównę za nimi, nie obok. Jej pisarstwo często brali 
na sztandary różni dziarscy „prawdziwi Polacy", narodowcy i antysemici, bo 
namiętność Rodziewiczówny do zakorzeniania wszędzie polskości wydaje się 
dominować w powieściach, co nie dziwota, zważywszy, że los nawet symbolicznie 
obramował jej życie dwoma powstaniami, styczniowym i warszawskim; jest w tej 
polskiej obsesji
* 18*
\
prostą kontynuatorką narodowo-romantycznej tradycji idącej od Pana Tadeusza i 
Trylogii.
Ale to tylko część, wygodniejsza, prawdy o Rodzie-wiczównie. Jakkolwiek by 
spojrzeć, ta pani z Polesia miała we krwi tradycję Polski wielonarodowościowej, 
stąd jej estyma dla Litwinów, Żmudzinów, Białorusinów. Mnóstwo tam także 
pochwalnych wątków kształcenia się Polaków za granicą, we Francji, w Szwajcarii 
czy Ameryce, by zapyziałą ojczyznę podnieść na wyższy poziom cywilizacyjny; to 
już kłopotliwsze, bo pachnie liberalizmem i wolnomyślicielstwem. W Dewajtisie 
dodatkowo, i niemal prowokacyjnie, najlepsze (i światowe!) wykształcenie mają... 
dwie młode dziewczyny, co dla konserwatystów z zasady skłaniających się ku 
wartościom czysto męskim musi być dosyć bolesnym szczut-kiem; przy tym rysuje 
się motyw jakby feministyczny, dziś tak modny i chyba kiepsko widziany przez 
„prawdziwych Polaków".
Co jeszcze... Ach, zapomniałbym: Rodziewiczówna wzrusza. Czasem po 
sienkiewiczowsku, czyli łzawię, ale mnie to nie przeszkadza. Niemal cała 
literatura drugiej połowy XX wieku, zarażona przez Kafkę, Joyce'a i Gombrowicza, 
wydaje się przepuszczona wyłącznie przez rozum i maszynę do pisania, a 
przyłożona do Rodziewiczówny okazuje się dziwnie sucha, sztywna i chłodna. Lubię 
staroświecki bezwstyd wzruszenia. Dawniej pisarze byli jakoś bardziej ludzcy.
Maria Rodziewiczówna, Dewajtis, Prószyński i S-ka, Warszawa 1998
* 19*
Romanse Wertyńskiego
Był najpopularniejszym pieśniarzem przedbolszewickiej Rosji. Potem na 
dwadzieścia cztery lata wyemigrował. Włóczył się z recitalami po Europie i 
Ameryce, przemierzając tysiące kilometrów i dziesiątki miast. Na ostatnie osiem 
emigracyjnych lat osiadł w Szanghaju. Od Warszawy (tam uwiódł słynną „panią 
Irenę") po San Francisco uwielbiali go wszyscy, a zwłaszcza wszystkie. Podobno 
nie mógł jednak wytrzymać bez ojczyzny. W czasie drugiej wojny długo obstukiwał 
drzwi sowieckich ambasad. Władza radziecka przychyliła się wreszcie do próśb 
syna marnotrawnego. Pięćdziesięcioczteroletni Aleksander Wertyński, autor 
dziesiątków słynnych romansów śpiewanych na scenie i przeżywanych w życiu, 
wrócił w 1943. Pamiętająca wciąż publiczność przyjęła go z otwartymi ramionami. 
Władza dała mu mieszkanie w Moskwie i przydzieliła grafik występów, dała też 
szanse pograć w filmie, bo zawsze chciał być aktorem nie tylko estradowym. 
Cztery tysiące imprez w ciągu czternastu lat. Ciągano go od Krymu po Sachalin, 
jak stachanowca śpiewającego na akord. Był nieźle wytrenowany i zaprawiony w 
estradowej harówce (która tylko z pozoru wydaje się lekkim chlebem), ale miał 
już swoje lata. Umarł w 1957, nagle, w hotelowym pokoju, czekając na zdjęcia 
próbne do kolejnego stalinowskiego filmowego kiczu, gdzie zwykle grywał role 
arystokratycznych zgniłków i burżuazyjnych krwiopijców. Pochodził po prostu z 
dobrej rodziny, miał wytworne maniery, spędził pół życia na Zachodzie. No i był 
najsławniejszym artystą schyłku carskiej Rosji.
*20 *
Śpiewał przepięknie. Stworzył estradowy typ najpierw zakochanego i 
nieszczęśliwego Pierrota, potem cygana z salonowych romansów. Pisał sam i teksty, 
i muzykę. Dla niektórych był za słodki, dla innych za demoniczny, w kiczowatym 
sensie. Ale w powszechnej opinii był niezrównany. Wydawał się wcieleniem 
dekadencji wieku XIX przedłużonego w wiek XX. Zresztą tak było, przecież 
naprawdę tamten wiek zamknęła dopiero pierwsza wojna, a pamięć o nim trwała 
jeszcze dłużej.
Nie opublikował za życia żadnego zbioru śpiewanych wierszy. Romanse i poematy to 
jego w ogóle pierwsza na taką skalę książka, w Polsce i - o dziwo - także w 
Rosji. Nikomu też nie przyszło do głowy utrwalić na taśmie filmowej jakikolwiek 
jego występ, ponoć fenomen sam w sobie.
Dziwne drogi sztuki. Charlie Chaplin, miesiąc odeń młodszy, miał więcej 
szczęścia. Dziś w imieniu Wertyńskiego próbuje ten dystans choć trochę odrobić 
Tadeusz Lubelski swoimi świetnymi przekładami. Są jeszcze płyty. O ile ktoś do 
nich dotrze.
Aleksander Wertyński, Romanse i poematy, wybór, przekład, posłowie Tadeusz 
Lubelski, WL, Kraków 1996
Ojcowie i synowie
Chyba jeszcze do niedawna nigdzie tak jak na wsi nie widać było ostrości relacji 
ojciec-syn. Tu syn bywa albo następcą ojca we wszystkim, co ojcowskie, albo ojcu
*2i *
zaprzecza, czyli odrzuca ojcowiznę. Wchodzić w rolę ojca, by samemu stać się 
ojcem dla swego syna, to być za tradycją. Odmawiać pójścia za ojcem, to zrywać z 
tradycją i tworzyć tradycję własną, która może być zerwana przez syna, i tak 
dalej. To jest cena zakorzenienia w ziemi albo wykorzenienia.
Narrator Nagiego sadu - syn - wybrał odrzucenie. Ojciec był niepiśmienny, on 
poszedł do szkół i zostawił ziemię. Ale ciąży mu zerwana tradycja, bo wie, że 
dla chłopskiego syna oznacza to wieczne wykorzenienie. Więc wraca na wieś jako 
nauczyciel. I wciąż od nowa, obsesyjnie, przeżywa swoje odejście, którego ten 
powrót nie zastąpił. Przeżywa tamto minione życie, które jeszcze stało tradycją 
i bliskością ze wszystkim - z ojcem, matką, ziemią. Ale te powroty odbywają się 
już tylko w wyobraźni. Ojciec i matka nie żyją. Jak w Umartej klasie Kantora, są 
żywymi trupami na zawsze przytroczonymi do grzbietu tego, kto pamięta przeszłe i 
zdradzone.
Nagi sad, debiut Wiesława Myśliwskiego, ukazał się w 1967. Późniejsze książki 
Myśliwskiego, Paląc i Kamień na kamieniu, mają zapewne większy ciężar gatunkowy, 
ich panoramiczność społeczna jest znacznie szersza. Ale ten niewielki, skromny 
Nagi sad pozostaje dla mnie jedną z najpiękniejszych książek napisanych u nas po 
wojnie i żywię dla niej specjalną czułość. Kiedy ją czytałem pierwszy raz, byłem 
synem. Teraz jestem ojcem. Jeszcze inaczej ją rozumiem.
Wiesław Myśliwski, Nagi sad, Muza, Warszawa 1997
*22 *
Pradziadka dzieje
Pierwsze wydanie Białego kamienia ukazało się w 1994; do dziś pamiętam zachwyt 
lekturą tej niewielkiej książeczki. W modzie była wtedy tak zwana nowa proza 
polska. Nazwiska Gretkowskiej, Goerke, Tulli, Tokarczuk i Stasiuka zgodnie 
zmierzały w stronę encyklopedii i nawet był moment, gdy i nazwisko Boleckiej 
znalazło się w tym zwycięskim ordynku, ale jakoś szybko z niego wypadło. Zresztą 
chyba cała ta formacja powoli się skruszyła, zostały pojedyncze książki, pewnie 
nie więcej niż dwie-trzy na razie. Biały kamień wydawał się od początku jakby 
bardziej anachroniczny i nie mieścił się w jakimkolwiek nurcie czy pokoleniu. 
Jest powieścią z gatunku realizmu temporalnego, to znaczy tego, w którym czas 
pełni osobną funkcję konstrukcyjną. Tych czasów jest tu kilka, z najważniejszym 
- czasem Pradziadka, właściwego bohatera powieści. Początek tego czasu sięga lat 
siedemdziesiątych XIX wieku, koniec - okresu tuż przed drugą wojną. Miejscem 
akcji jest Podole, w każdym razie ta jego część, która do końca tej wojny była 
polska. Zresztą „akcja" to za duże słowo. Żadnej akcji typu przygodowego tam nie 
ma, raczej zapis pewnego świata, który minął.
Nadal zdumiewa mnie niepomiernie, jak się udało Boleckiej tak misternie i 
wiarygodnie odtworzyć klimat, a zwłaszcza dotykalną fizyczność tamtych czasów 
sprzed wieku i wcześniej. Ta proza jest bowiem tak gęsta od realiów, konkretów 
obyczajowych, najdrobniejszych spostrzeżeń tyczących zarówno ludzi, jak barw i 
smaków przyrody, jakby ją stworzyła nie młoda kobieta w latach 
dziewięćdziesiątych XX wieku, ale jej prabab-
*23*
ka. Są różne źródła, to jasne, ale do przetworzenia ich na widzialny i 
wiarygodny świat powieści trzeba czegoś znacznie więcej niż tylko talentu 
dokumentalisty.
Szczęśliwie zresztą polska mentalność ludowa, mało zmienna, nie ma nic przeciw 
takim odtworzeniom. Na wsi, gdzie siedzę i piszę ten felieton, przekopywaliśmy 
wczoraj z jedenastoletnim synem sąsiadów dróżkę obok domu. Z krzaków wyskoczyła 
ropucha, chłopiec złapał mnie za rękę i szepnął: - Niech pan zaciśnie zęby to 
nie zauroczy.
Anna Bolecka, Biały kamień, Szpak, Warszawa 1998
Zołwice
Kiedyś namawiałem jednego reżysera teatralnego, żeby wystawił Powrót Odysa 
Wyspiańskiego. Jest to prorocza sztuka o tym, jak Odyseusz po dziesięciu latach 
tułaczki wreszcie dociera do Itaki, rozgląda się w sytuacji, niby robi porządki, 
tłukąc zalotników Penelopy po czym ogólnie wątpi i postanawia wiać gdzie bądź. 
Mój przyjaciel sztukę przeczytał, pojął aluzję, ale odmówił wystawienia. 
Tłumaczył, że nikt dziś ani nie strawi języka tego utworu, pełnego młodopolskich 
pokrętności, ani nie pojmie odniesień do mitologii. „Rozejrzyj się po teatrach - 
mówił. - Gdzie Arystofanes, Eurypides, Plaut? Nie ma, bo kultura 
śródziemnomorska przeniosła się na Manhattan".
No rzeczywiście, nie ma. Owszem, jest Antygona, co się zdaje niedobijalna, ale i 
ona, żeby sprostać dzi-
* 24 *
siejszej mentalności, została w pewnym warszawskim teatrze umiejscowiona na 
zgliszczach niedawnej wojny bałkańskiej. Co z tym dalej robić? Na mitologicznych 
aluzjach wychowały się całe pokolenia, większość literatury co i rusz zatrąca o 
rzymsko-greckie pojęcia, a im dalej w tył, tym kłopotliwiej. Taka, powiedzmy, 
Odprawa postów greckich. Pierwszy tej jakości polski dramat i od razu dzieje się 
w Troi. Nie wiem jak teraz, ale myśmy się tej Odprawy... w szkole uczyli 
garściami na pamięć, niosła nas muzyka tych niezrównanych strof płynących jak 
łódź bukowa z Parysem u wioseł. „O biało-skrzydła morska pławaczko..." - 
pamiętacie? Aktualność tego niebywałego tekstu, jednego z najprzenikliwszych w 
całej polszczyźnie, wydaje się jak wykuta w skale Ka-lijopy. „Jeden to 
marnotrawca umiał spraktykować, / Że jego wszeteczeństwa i łotrowskiej sprawy / 
Od małych aż do wielkich wszyscy jawnie bronią". Wiecie, co mam na myśli. A 
przecież jawnie widać, że na naszych oczach wymiera gatunek ludzi, co mogą do 
arcydramatu Kochanowskiego podchodzić bez słowników języka polskiego, mitologii 
i kultury antycznej.
Ze wstydem przyznaję, że sam czuję się wobec nich półignorantem. Nie tylko 
zapomniałem, co to „zołwice", ale i znaczny kłopot miałem z dojściem, o co 
chodzi w wersie: „Strzałą niemężnej ręki prędką objeżdżon". I tylko jak się do 
tego wszystkiego ma to, że w plebiscycie czytelników na Książkę Roku 1998, w 
związku z nagrodą NIKE, najwięcej głosów zebrała Mitologia Greków i Rzymian 
Kubiaka?! Tego już na zdrowy rozum dojść nie mogę, bo jakaś potworna sprzeczność 
tu siedzi i skrzeczy. Więc zostawiam problem, niech się
*25*
sam rozwiązuje, a ja wracam do moich zołwic. Co to takiego? Szukajcie, a 
znajdziecie.
Jan Kochanowski, Odprawa postów greckich, Prószyński i S-ka, Warszawa 1998
Wtóra śmierć Antygony
Młodsze moje dziecko poszło do pierwszej klasy i od razu poczułem, że końcówki 
nerwowe zaczęły mi żywiej reagować na różne szkolne okoliczności. Kiedyś 
przechadzałem się po księgarniach jak panisko, teraz wpadam w popłoch na widok 
piramid podręczników. Gorączkowo wpijam wzrok w działy lektur, grzebię w 
kompendiach i leksykonach. Wczoraj patrzę - leży Antygona. Sofoklesa wielbię nad 
życie i Antygon mam parę w domu. Ale tak jakoś machinalnie otworzyłem książczynę, 
wydaną dosyć byle jak, ale z szumnym napisem na odwrocie okładki, że „Lektura". 
Patrzę, kto przełożył, bo to wiadomo, grunt. Ale nie wiadomo, bo nie ma nazwiska 
tłumacza. Jest za to „Prolog do Antygony Sofoklesa", podpisany Ludwik Hieronim 
Morstin, i informacja, że prolog ów został wygłoszony w 1945 przed premie-
???????? w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie. Ja tam wiem, kto przełożył, bo 
znam ten przekład z innego wydania. Przełożył autor „Prologu"; ale jak ktoś nie 
wie albo nie zaryzykuje domysłu? No to się nie dowie. A przecież niby lektura 
szkolna...
* 26 *
Ale dobrze. Kupiłem tę książczynę, położyłem przed sobą na biurku, obok niej 
kilka rozmaitych Antygon, com je miał w domu w innych tłumaczeniach, porównałem, 
i przeprowadziłem takie oto rozumowanie. Jak się nie zna języka, na przykład 
starożytnej greki, przekład jest dla danego dzieła tym, czym oczy dla czytelnika. 
Ale oczy jak oczy. Jeden ma wzrok sokoli, inny dziewięć dioptrii plus albo minus. 
Jeden przekład może dzieło uskrzydlić, inny - kompletnie je pogrążyć. Przekłady 
mają też, wcale często, to do siebie, że się starzeją i umierają. Przekład L.H. 
Morstina, polecany jako lektura szkolna, od dawna leży martwy i ani dycha. 
Podobnie jak wiele innych dawnych tłumaczeń, łącznie z klasycznym Kazimierza 
Morawskiego, z początku wieku. Żadne dziecko, a pewnie i większość nauczycieli, 
nic z tego nie pojmie, rzuci biedną Antygoną w kąt i pobiegnie czytać Nowe 
przygody Batmana. A tymczasem jest ratunek dla Antygony, bo są współczesne dwa 
przekłady, czytelne i przejrzyste. Jeden autorstwa Helmuta Kajzara, drugi - 
Antoniego Libery i Janusza Szpotańskiego. Ale żaden z nich nigdy nie zawędrował 
do lektur szkolnych. Bo w wydawnictwach i Ministerstwie Edukacji Narodowej 
pracują ludzie, którym takie - i tej podobne - sprawy wiszą. Wiszą im dzieci i 
zwisa Sofokles, który jest tu oczywiście przykładowym fragmentem większej 
całości. Pięćdziesiąt lat temu ktoś wpisał na listę Morstina i tak już zostało. 
Tyle że Morstin umarł, a Sofokles, choć też umarł, nadal żyje. To znaczy byłby 
żył, gdyby nie Morstin i wydawcy.
Sofokles, Antygona, przełożył L.H. Morstin, Beskidzka Oficyna Wydawnicza, 
Bielsko-Biała 1997
*27*
Nazo banita
Podobno byliśmy kiedyś narodem otwartym i szczodrym, słynęliśmy z rycerskich 
pojedynków twarzą w twarz na ubitej ziemi, w cenie była prostolinijność w mowie 
i uczynku. Sądząc po dalszych losach, nie wyszło nam to na dobre. Przez ostatnie 
dwa stulecia braliśmy powszechne lanie, przegrywaliśmy wojny i powstania, 
łącznie z przegraniem państwa, zasłużenie czy nieza-służenie. Zaczęliśmy więc 
wyrabiać cechy odwrotne. Staliśmy się specjalistami w partyzantce, podjazdach, 
knowaniach i sabotażach, osiągając i tu wcale niezłe rezultaty.
Wydaje mi się, że teraz trochę zaczynamy zatracać te cechy, zwłaszcza nowe 
pokolenia nie będą ich kultywować, bo negatywizm jakby mniej popłaca. Stąd 
rosnące problemy pewnego typu sztuki czy literatury - ufundowanej na łudzeniu 
despoty. Ja tam się cieszę, że nie trzeba już główkować, jak oszwabić cenzora, 
ale ta niegdysiejsza wzmożona kombinatoryka twórcza miała swoje dobre strony. 
Ćwiczyła intelekt, prowadziła do wielu wynalazków formalnych, czyniła z metafory 
podstawowy budulec estetyczny. Owszem, to żaden warunek jakości. Tacy pisarze 
amerykańscy, prostolinijni do mdłości, w ogóle nie znając uroków aluzji 
politycznej czy żadnej innej, przecież napisali trochę niezgorszych książek. 
Stąd ciekaw jestem, jak się u nas będzie czytywało takie powieści jak Ciemności 
kryją ziemię Andrzejewskiego czy Nazo poeta Bocheńskiego, gdy wymrą już ci, 
którzy podniecali się tropieniem w nich rozlicznych, chytrych, błyskotliwych 
aluzji, głównie politycznych.
*28 *
Bohaterem książki Bocheńskiego jest sławny Owidiusz, rzymski poeta sprzed dwóch 
tysięcy lat, autor Przemian i Sztuki kochania. I oto ten piewca bezinteresownych 
radości życia został nagle, ni stąd, ni zowąd, skazany przez cesarza Oktawiana 
Augusta na dożywotnie zesłanie do dalekiej, półdzikiej prowincji nad Morzem 
Czarnym. Do dziś nie wiadomo dlaczego. Bocheński próbuje własnego śledztwa, ale 
jasne jest, że nie idzie o odkrycie jakichś nieznanych źródeł historycznych. 
Bocheński, w doskonałym porozumieniu z własnymi czytelnikami, szukał innych 
motywacji. Otóż Owidiusz sławił ludzkie instynkty, choćby miłość czy erotykę, na 
które absolutna władza cesarza nie miała żadnego wpływu. Nie czynił tego 
bynajmniej wbrew cesarzowi - ale jednak jakby pomniejszał boskość władcy, 
sugerował inne przestrzenie wolności. W socjalistycznym totalizmie aluzja była 
czysta i przejrzysta. A co z nią teraz? W czasach, kiedy nie tylko wolno pisać 
wszystko, ale w dodatku szczególną karierę zrobiła erotyka? Obawiam się, że 
problem nie w aluzji politycznej, lecz w stylistyce i metaforyce mających tę 
aluzję uzasadnić. Nazo poeta jest wciąż książką znakomitą, ale podejrzewam, że 
niejeden dzisiejszy czytelnik zadałby pytanie: po co było tak kombinować? Otóż 
po to, byśmy nie zdumieli do szczętu, czytując tylko to, co miłe władzy i 
dostępne cenzorskiej wyobraźni.
Jacek Bocheński, Nazo poeta, Czytelnik, Warszawa 1999
*29 *
Estetyka grozy
Jak opowiedzieć o tragedii przekraczającej tak zwane ludzkie wyobrażenie, kiedy 
każde słowo wydaje się nie na miejscu? Logika ciągnie do języka równie 
niewyobrażalnego, tyle że wiele się wtedy nie dowiemy Picasso, chcąc oddać 
tragedię wojny hiszpańskiej, namalował sławną Guernikę w tonie dramatycznego 
ekspresjoni-zmu, gdzie przeraźliwie zdeformowane ludzkie i zwierzęce torsy 
skręcały się w śmiertelnych konwulsjach. Z tej wyjątkowej adekwatności treści i 
formy wynikł pewien pouczający paradoks: Guemica uchodzi za Picas-sowskie 
arcydzieło i jest podziwiana jako estetycznie doskonałe dzieło sztuki. Józef 
Szajna, chcąc z kolei podzielić się swoim doświadczeniem Oświęcimia, usypał 
wielką piramidę starych butów. To robiło wrażenie, ale czy było dziełem sztuki? 
Jeśli tak, na pewno wyznaczało jedną z jej granic.
Malarzom zawsze trochę łatwiej, bo mają do artystycznej obróbki nieskończoną 
ilość materii widzialnej. A co pisarze ze swoimi czarnymi znaczkami na białym 
tle, uporczywie podobnymi? Jak opisać taki Holokaust? Trzeba by usypać górę 
czarnych, spalonych słów... Przecież niepodobieństwo. Pozostaje literatura, 
czyli układanie zdań. Jakich? Chropawych, połamanych, dramatycznie splecionych z 
innymi w bolesnym uścisku antygramatyki - czy odwrotnie: artystycznie 
doskonałych, by wewnętrzna siła Sztuki Słowa mogła w pełni oddać tragizm losu?
Hanna Krall, pisząc swoje ostatnie książki o ofiarach Holokaustu rozsianych po 
całym świecie, od Argentyny po Przysłop Miętusi, zdecydowała się na sokratej-
*30*

skie utożsamienie piękna z prawdą. Jej reportaże stawały się coraz bardziej 
wyrafinowaną prozą artystyczną. Dla wzmocnienia efektu zastosowała chwyt 
emocjonalnego kontrastu między opisywanym a językiem opisu: im bardziej 
poruszające zdarzenia, tym język „zimniejszy", niemal suchy. No i okazało się, 
że można za Sztukę Opisu dostać po łapach. Kiedy w 1998 ukazał się zbiór Tam już 
nie ma żadnej rzeki, pewien recenzent oskarżył Hannę Krall o estetyzowanie, 
szukanie pisarskich efektów, jakoby nieprzystających do grozy tematu. To samo 
można by powiedzieć o właśnie wznowionym, trochę skróconym wydaniu głośnego 
Tańca na cudzym weselu. Straszne rzeczy Krall tam opisuje. I robi to pięknie, 
choć dyskretnie, nie ukrywając, że zależy jej na literackiej jakości tekstu.
Polecam uwadze ewentualnych malkontentów, że -toutes proportions gardees - nie 
inaczej postępowali ojcowie klasycznej tragedii, od Ajschylosa po Eurypidesa. 
Czyń zawsze dobrze, nawet gdy inni czynią źle. Po prostu pisz pięknie (jeśli 
umiesz).
Hanna Krall, Taniec na cudzym weselu, Wydawnictwo a5, Kraków 2001
Ostatni polonez
Władysława Terleckiego już przysypała dobra ziemia, ale wciąż nie mogę przestać 
myśleć o jego śmierci. Nieprędko urodzi się taki drugi pisarz. Głęboki, mądry,
* 31 *
przenikliwy, znakomity stylista. Nietypowy Polak: obdarzony rzadką równowagą 
umysłu, to znaczy niepodległy romantycznym uniesieniom, słomianym zapałom, trom-
tadracji. Pozytywista? Niewątpliwie. Ale pozytywista dziwny, bo tak naprawdę 
zajmowały go momenty przełomowe w polskiej historii, powstania, dzieje oporu 
wobec przemocy, indywidualne przypadki szaleństwa z miłości, nienawiści, zdrady.
Upodobał sobie wiek XIX, zwłaszcza okres między powstaniem styczniowym a 
początkiem następnego stulecia. Stamtąd garściami mógł czerpać modelowe tematy 
do opisu naszej socjalistycznej rzeczywistości, bo przecież uważni czytelnicy 
doskonale wyczuwali, że wszystko, o czym pisze, odnosi się wprost do czasów 
współczesnych. Gdyby zestawić jego książki wedle dat powstania, można by z nich 
ułożyć fenomenalny dziennik PRL-u, bo nie ma chyba ważniejszych wydarzeń 
zbiorowych z powojennego czterdziestolecia, które nie zostałyby - w historycznym 
kostiumie - przedstawione i zanalizowane.
Był niestety pesymistą. Niestety, bo nie pozwalało mu to żywić się zbiorowymi 
entuzjazmami z tytułu chwilowych przewag nad dowolnym wrogiem. Zawsze zza 
zwycięstwa wyłaził mu upiór przyszłej klęski, bo często widział Polaka jako 
śmiertelnie zatrutego na duszy. To zatrucie przychodziło z nieszczęsnej historii, 
wlokąc się za nami co najmniej od XVIII wieku, i wcale dobrze się miało w PRL-u, 
pomimo szczytnych chwil wolnościowych zrywów. I miał jasną świadomość, że 
przeniosło się do III Rzeczypospolitej, niezależnie od narodowej wygranej. 
Ciężko mu pewnie było o tym pisać, może z litości nad nami nieszczęsnymi, cośmy 
wreszcie wychy-
*32 *
nęli na utęsknioną wolność, a może z poczucia, że nikt już nie będzie chciał 
słuchać wołania puszczyka, którym konsekwentnie pozostał do śmierci.
W ostatniej dekadzie był najmniej twórczy, jakby zniechęcony, rozczarowany; wiek 
i nieuleczalna choroba też robiły swoje, choć przecież ledwo przekroczył 
sześćdziesiątkę. Był stylistą trudnym, choć błyskotliwym, więc wymagającym 
intelektualnego wysiłku. Stał się w naszej kapitalistycznej epoce chyba 
najbardziej zapomnianym, porzuconym z wybitnych pisarzy. On, oddany społecznik, 
który sprawie polskiej kultury poświęcił dosłownie całe twórcze życie, wojując o 
nią także z Wielkim Kasjerem, bóstwem nowego świata. Był jednym z ostatnich, 
którzy w takim stylu wodzili poloneza.
czerwiec 1999
Śliwiak
3 grudnia 1994 wyszedł z domu w szlafroku i po kilkuset metrach drogi donikąd 
wpadł pod nocny tramwaj. Miał sześćdziesiąt sześć lat. Od jakiegoś czasu ani 
świat o nim nie pamiętał, ani on o świecie; choroba Alzheimera poróżniła go na 
zawsze z rzeczywistością.
A był kiedyś jednym z najpopularniejszych polskich poetów! W Krakowie znali go 
wszyscy, jak Gałczyńskiego. Przyjechał tu z Warszawy i Wrocławia, gdzie 
studiował medycynę, którą natychmiast porzucił dla szkoły teatralnej. Był 
aktorem przez siedem lat, bagatela, w Starym Teatrze. Ale wciągnęła go 
literatura i zabra-
*33*
la scenie. Zadebiutował w 1953 poematem o Koperniku, potem wydał ponad 
dwadzieścia tomów poezji dla dorosłych i kilkanaście dla dzieci.
Pisał świetne piosenki. Śpiewała je Piwnica pod Baranami {Song o młodości do 
dziś jest jej znakiem rozpoznawczym), Marek Grechuta, Skaldowie, Joanna Rawik, 
Sława Przybylska, zmarła niedawno Łucja Prus. Redak-torował w pismach, był 
między innymi wiatach pięćdziesiątych szefem słynnej „Zebry", pierwszego 
artystycznego pisma z prawdziwego zdarzenia w PRL-u.
Jakim był poetą? Przede wszystkim absolutnie profesjonalnym. Nieco młodszy od 
Różewicza i Herberta, podzielał wszystkie zalety ich talentu, oprócz tej 
szczypty tajemnicy która decyduje o wielkości. Może pisał za dużo i zbyt łatwo 
mu szło, nie wiem. Ale pamiętam, jak ogromne wrażenie zrobił swego czasu, w 1965, 
Poemat o miejskiej rzeźni, dzięki któremu poeta dotąd zaledwie interesujący 
przeskoczył nagle do kategorii pierw-szorzędności. Choć większość kolejnych 
zbiorów trzymała równy, wysoki poziom, poza Poematem... nie udało mu się jednak 
nigdy napisać tych kilku przynajmniej wierszy, które przeszłyby do historii 
kultury jako znaki firmowe i autora, i czasu, w jakim powstały.
Socjalizm zrobił z niego, niezasłużenie, doskonałego oportunistę. Gdyby żył w 
normalnym kraju, ten smutny epitet nie miałby zastosowania. Wziął legitymację 
partyjną jako przepustkę do świętego spokoju; na żadnej karierze mu nie zależało; 
chciał robić tylko to, co najlepiej umiał - pisać. Pewnie mógłby robić to samo i 
bez legitymacji, ale się ugiął, może wystraszył. Zapewne dlatego nie bardzo 
odnalazł się w wolnej Polsce, wymagającej
* 34 *
deklaracji innej lojalności i wypominającej stare oportu-nizmy. Zresztą na 
takich jak on przestawano już zwracać uwagę. Politycznie byt do niczego, jako 
poeta wypadł z łask środowiska. Myślę, że naprawdę byłby szczęśliwy tylko wtedy, 
gdyby wrócono mu Lwów, miasto urodzenia, które wspominał zawsze, trzeźwy czy 
pijany. Gasł, aż zgasł.
Tadeusz Śliwiak, Nie dokończony rękopis, wybór wierszy w opracowaniu Rafała 
Watrowskiego, Zysk i S-ka, Poznań 2002
Ja i Się
Moda na Stachurę największa była bodaj w latach osiemdziesiątych. Po samobójczej 
śmierci w 1979 dołączono go do grona świętych przeklętych, okadzono, obtańczo-no, 
obfilmowano i wydawało się, że już po Stachurze pisarzu, skoro na amen zasnuła 
go legenda. Ale teraz znów widzę jego książki po księgarniach. Dlatego że jest 
okazja, bo dwudziestolecie śmierci? Prawdopodobnie, bo na moje ucho i oko akurat 
Stachura zdaje się kiepsko pasować do dzisiejszej epoki. Kiedyś był idolem tych, 
co marzyli o wolności, w sztuce i życiu, ale akurat ich los wysłuchał i tej 
wolności doczekali. Był także duchowym wodzem outsiderów, egzystencjalnych 
leworękich, którzy woleli raczej powtarzać za nim, że „wszystko jest poezja" niż 
zabrać się do jakiejś konkretnej roboty. Jeśli już, marzyli o wyrębie lasu albo 
zbieraniu miodu. Nie-
*35*
wykluczone jednak, że takich jest wciąż sporo i właśnie oni będą potencjalnymi 
klientami wznowień Stachury.
Ale może niepotrzebnie się wyzłośliwiam. Los Stachury pomimo pozorów, wcale nie 
był godzien zazdrości. Jak czytać w kolejności jego książki, jawnie wychodzi 
rosnące szaleństwo autora. Zrazu piewca czystej natury i wszechmiłości, 
przeszedł od trudnej harmonii ze światem (Siekierezada, Cała jaskrawość, wiersze 
i poematy) do totalnego z tym światem zwarcia, w końcu śmiertelnego. Jego chyba 
ostatni tekst, odnaleziony w papierach po nim, jak na ironię nosił tytuł 
Pogodzić się ze światem. Ale już wtedy pogodzić się znaczyło - odebrać sobie 
głos i przestać istnieć. Symptomy tego odchodzenia zawierało wcześniejsze Się, 
zbiór opowiadań pisanych w bezosobowej formie zwrotnej, bo Stachura uznał, że 
jak się jest, ja", to się zdradza świat, wywyższając siebie, a to czysta 
uzurpacja. Swego czasu Się wywoływało zachwyty, pamiętam i własne. Stachura 
utożsamił się wówczas z filozofią zen, został duchowym hippisem i wszystko 
wydawało się fantastyczne. Dzisiaj Się tylko miejscami nadaje się do czytania, 
jest potwornie pretensjonalne i napuszone. Zupełnie zaś do czytania nie nadaje 
się Fabuła rasa, filozofujące wykłady o naturze świata i człowieka, z których 
wynika, że gdyby poważnie się nimi przejąć, trzeba by natychmiast albo siebie, 
albo świat cały przewrócić do góry nogami.
Pozostały wczesne poezje, powieści i opowiadania, delikatne a liryczne; tam 
Stachura i prościej pisał, i skromniej myślał. Nijaka pewnie nauka z takiego 
wniosku, a przecież jakaś. Tyle że losu samego Stachury nikt zatrzymać ani 
odmienić nie mógł.
*36*
Ten szczęsny czas
„Ta nasza młodość, ten szczęsny czas, ta para skrzydeł zwiniętych w nas...", 
śpiewa do dziś w Piwnicy pod Baranami Halina Wyrodek. Wiele lat upłynęło od 
chwili, kiedy zaśpiewała to po raz pierwszy, ale dopiero teraz sens 
wzruszających słów Tadeusza Śliwiaka stał się naprawdę wiarygodny. Bo nie 
starzeje się tylko pamięć młodości i zawsze jest skłonna wyświetlić zawartość 
swojej dyskietki na ekranie czasu teraźniejszego; poszarzały monitor nagle się 
rozjarza...
Nie ma takiego pisarza, od najmarniejszego po największego, który wzgardziłby 
tak pociągającym tematem jak powrót w szczęsną przeszłość. Kiedy przypominam 
sobie Wielki Testament Villona czy wiersze starego Iwaszkiewicza bądź starego 
Miłosza, myślę, że młodość poniektórych pisarzy została im niekiedy dana po to, 
by w starości mogli ją przerobić na arcydzieła. Nie wiem, czy Paweł Huelle 
napisze coś jeszcze na miarę swojego Weisera Dawidka, ale tą jedną debiutancką 
książką udowodnił, że wie, po co był kiedyś dzieckiem: także po to, by napisać 
Weisera Dawidka.
Co do mnie, to chyba nawet bardziej lubię jego opowiadania z obydwóch zbiorów, 
Opowiadań na czas przeprowadzki [Pierwszej miłości. Większość z nich też obraca 
się wokół dzieciństwa i młodości, co by znaczyło, że Huelle jest z tą kwestią 
szczególnie za pan brat. Wybór zatytułowany Byłem samotny i szczęśliwy nic tu 
nie zmienia, bo jest tylko zmyślną kombinacją opowiadań wyjętych z obu 
wymienionych tomów i wydrukowanych pod zmyłkowym tytułem. Kiedyś takie za-
*37*
biegi były rzadkością, dziś są na porządku dziennym, bo rynek wygrywa z 
wydawniczą lojalnością wobec czytelnika, więc na wszelki wypadek ostrzegam 
bibliofilów.
W tym nowym zestawieniu opowiadania Huellego zyskały tyle, że można je czytać 
jako historię dorastającego bohatera, co z chłopca zmienia się w młodzieńca. 
Rzecz dzieje się na Wybrzeżu, tej dziwnej ziemi zaludnionej przez różnonarodowe 
plemiona, które poprzera-stały w siebie jak leśne korzenie, a bolesność ich 
wojennego i powojennego rozrywania odzywa się do dziś trwałym urazem. Chłopiec 
nie pochodzi stamtąd, więc jako przybysz obserwuje to wszystko z pewnego 
dystansu; dopiero własne dojrzewanie zmusi go do podejmowania wyrazistszych 
wyborów.
Proza Huellego jest prosta, czysta i przejrzysta, jakby nie urodzili się jeszcze 
ani Joyce, ani Pynchon. Ale mieć o to do niego pretensję znaczyłoby tyle, co 
mieć pretensję do Whitney Houston, że śpiewa tak, jakby się jeszcze nie urodziła 
Janis Joplin.
Paweł Huelle, Bytem samotny i szczęśliwy, Rosner i Wspólnicy, Warszawa 2002
Bryk z PRL-u
Pierwsze wydanie Wspomnień chatturzystki z roku 1963 plątało się po domu 
rodzicielskim jako tak zwana modna lektura, bo wtedy modne było wszystko, co
*38*
wiązało się z „Przekrojem", pismem dziś dogorywającym w zetlałym blasku 
niegdysiejszej chwały. Grodzieńska, pisarka i aktorka estradowa, drukowała 
humoreski w „Przekroju" i to wystarczyło, żeby w inteligenckim, mieszczańskim 
domu krakowskim leżały jej książki obgadywane potem na imieninach.
Chodziłem do szkoły i oczywiście nie miałem zielonego pojęcia, co to chałtura. 
Wspomnienia chatturzystki czytałem jak Old Surehanda, powieść pełną 
awanturniczych przygód na nieznanym lądzie. Lądem była polska prowincja, a 
egzotycznymi przygodami życie stołecznych artystów estradowych chałturzących na 
tejże prowincji. Ponieważ jak każdy chłopiec uwielbiałem książki przygodowe, 
Wspomnienia... mogłem czytać na okrągło i wciąż zachwycał mnie niezwykły i pełen 
niezrozumiałych zachowań świat opisywany przez Grodzieńską.
Chyba gdzieś w tym czasie zacząłem doceniać wartość konwencji i kreatywną moc 
stylu, co nie pozostawało bez wpływu na uczucia towarzyszące lekturom. Książka 
Grodzieńskiej swoją niezwykłą konstrukcją po-wieści-reportażu-pamiętnika-
felietonu wyprzedzała (mając to w nosie) niejedno formalne osiągnięcie awangardy 
literackiej lat sześćdziesiątych, a specyficzną, cienką ironią języka, 
szlifowaną na polskim kabarecie międzywojennym, delektowałem się jak holenderską 
czekoladą w proszku z amerykańskiej paczki świątecznej. Dzisiaj, po tylu latach, 
kiedy tamten świat ze Wspomnień... sam już jest wspomnieniem, czytam obecne, 
któreś już wydanie Grodzieńskiej z tą samą frajdą, bo -jak mówią - styl to 
człowiek. W przypadku pani Stefanii formuła
*39*
wyjątkowo się sprawdza. Jest to niewiasta fantastyczna i daj jej Boże zdrowie, 
zwłaszcza że przekroczyła osiemdziesiątkę piątkę.
Jerzy Stempowski, nasz ojciec i mistrz eseju, napisał w recenzji (dla Wolnej 
Europy) z pierwszego wydania tej książki, że jej szczególna wartość polega na 
doskonałym uchwyceniu szczegółów obyczajowych Polski wrośniętej już w nowy, 
socjalistyczny model życia. Dla Stempowskiego emigranta było to poznawcze źródło 
nieprzepłacone. Myślę, że podobne pożytki mogą dziś odnieść ci wszyscy, dla 
których świat prowincjonalnego PRL-u i krążących po nim chałturników zda się, 
jak mnie kiedyś, bajką z nieznanej planety. Studenci socjologii oprócz Ortegi ? 
Gasseta powinni czytać Grodzieńską.
Stefania Grodzieńska, Wspomnienia chałturzystki, Akapit Press, Łódź 1999
Sir Arthur na tropie
Moje domowe Przygody Sherlocka Holmesa mają tylko strzępek okładki w okolicach 
grzbietu. Nie ma też paru kartek od końca, więc nawet nie wiem, które to wydanie. 
Ale raczej jedno z wcześniejszych, bo z 1963 roku. Wygląda, jakby brało udział w 
wojnie secesyjnej, przechodząc na zmianę to w ręce Jankesów, to konfederatów. 
Cóż, dla co najmniej parunastu pokoleń książki Conan Doyle'a, zwłaszcza te z 
Sherlockiem, były lek-
* 40 *
turą nie tyle obowiązkową, ile po prostu oczywistą jak poranny paciorek.
Nie wiem, czy poranny paciorek jest jeszcze oczywisty w naszych coraz mniej 
bogobojnych czasach; podejrzewam też niestety, że podobnie dzieje się z 
poczytno-ścią książek sir Arthura. Szczerze mówiąc, trochę trudno się dziwić. Po 
wytwornych Anglikach do pisania kryminałów zabrali się głównie Amerykanie, i jak 
to oni, radykalnie przekopali gatunek, pod pewnymi względami świetnie go 
rozwijając, pod innymi niszcząc. W efekcie komuś, kto przeczytał cokolwiek z 
Chandlera, Mac-Leana i Ludluma, przygody arystokratycznego dżentelmena z Baker 
Street wydadzą się bajędami świerszcza za kominem. Naiwności tam po sufit, co 
druga najeżona niebywałymi trudnościami sprawa dałaby się dziś rozwiązać w pięć 
minut po prostu dzięki nowoczesnym technikom kryminalistyki, a i sam styl autora 
zdaje się już lekko nieświeży.
Lepiej skądinąd bronią się większe powieści niż małe opowiadania, choćby te 
pomieszczone w obecnym wyborze. W tych ostatnich, siłą rzeczy niemal 
pozbawionych szerszego tła obyczajowego dziewiętnastowiecznej Anglii (z jej 
kolonialnymi obsesjami), mistrzostwo słynnego detektywa okazuje się cokolwiek na 
wiarę. Ledwo się zapoznał ze sprawą, już ją rozwiązał.
Ale nie marudźmy. Kto wymyślił duet Sherlock Holmes i doktor Watson, ten 
zasługuje na pomnik w historii literatury, bo to jest duet na miarę Don Kichota 
i San-cho Pansy albo Kubusia Puchatka i Prosiaczka. Sir Conan stworzył też coś 
jeszcze: nieznany dotąd w kulturze model (odtąd kanoniczny), mianowicie trójkąt 
poli-
* 41 *
cjant-prywatny detektyw-przestępca. Postać bystrego prywatnego detektywa, 
najczęściej pełnego dziwactw samotnika mającego przeciw sobie nie tylko cwanego 
mordercę, ale i głupiego policjanta, stała się gatunkowym prawzorem dla 
niezliczonych książek, wreszcie filmów o rodowodzie sensacyjnym. No a taki Pies 
Basker-ville 'ów to naprawdę arcydzieło wszystkich czasów. Od wycia tego pieska 
jeszcze liczne pokolenia czytelników będą miały złe sny.
Arthur Conan Doyle, Sherlock Holmes i wampir z Sussex, przełożył Lech 
Niedzielski, Muza, Warszawa 2003
Saganka
Saganka, Bardotka... Nikt ich w Polsce inaczej nie nazywał. Te spolszczenia 
sugerowały sympatię, niemal kum-pelstwo. Prawie rówieśnice (Bardotka 1934, 
Saganka rok młodsza), obie Francuzki, były w swoim czasie najmodniejsze, jedna w 
filmie, druga w prozie. Kiedy Saganka obchodziła osiemnaste urodziny, sama sobie 
zrobiła najlepszy prezent, wydając Witaj, smutku; okazało się najgłośniejszym 
debiutem lat pięćdziesiątych. Bardotka ledwo przekroczyła dwudziestkę, gdy 
zagrała w I Bóg stworzył kobietę, filmie, który ją stworzył.
Obie dziewczyny natychmiast podbiły salony, kawiarnie, domy, sklepy, ulice. 
Wtedy Paryż był pępkiem artystycznego świata, a one były pępkiem pępka. Kie-
*42*
dy „Przekrój" co tydzień przez cały rok drukował kolorowe zdjęcia Bardotki, 
wycinali je wszyscy i kochali się w nich jak w świętych obrazkach. Mieć Witaj, 
smutku należało do towarzyskich obowiązków. W Polsce wyszło na odwilżowej fali w 
1956 i do dziś pamiętam za-czytany egzemplarz z supernowoczesną, „picassowską" 
okładką Janusza Stannego. Miałem dziesięć lat i nie wolno mi było nawet zajrzeć 
do środka. Powieść uchodziła za perwersyjny szczyt rozwiązłości i była obłożona 
domową cenzurą. Przeczytałem ją lata później; rozczarowanie było oczywiste, 
zakazany owoc smakował jak wyschnięta pomarańcza. Wydawała mi się typowo babską 
opowiastką o dojrzewającej pannicy, której przewróciło się w głowie wskutek 
panującego w jej otoczeniu tumi-wisizmu i obyczajowej swobody, z której nic nie 
wynikało oprócz nudy uczuć. No ale jako facet pewnie jak zwykle wszystko źle 
rozumiałem.
Dziś ta niewielka książeczka jest głównie dowodem na nieprawdopodobne 
przyspieszenie obyczajowe, jakiemu uległ nasz cywilizowany światek. 
Siedemnastoletnia bohaterka Saganki, przebierająca się na dansing w długą suknię 
i przeżywająca romans ze studentem o dworskich manierach, wydaje się 
prehistorycznym dziwadłem, niezdolnym do przyprawienia o cień rumieńca 
nąjzaciętszego aktywisty Ligi Polskich Rodzin. Wiem, że takie porównania są 
idiotyczne, ale weźmy współczesny debiut innej nastolatki, niech się nazywa 
Dorota Masłowska. Upalna melancholia pewnego lata sprzed pół wieku, spędzonego 
na Riwierze przez czwórkę bohaterów Saganki, wyda się znakiem czasu niewinnego 
jak pocałunek na czole.
* 43 *
Tytułowe Witaj, smutku, mimowiednie nawiązujące do Conradowskiej „smugi cienia", 
o dziwo okaże się doświadczeniem uniwersalnym. Siedemnastolatka, która trochę z 
nudów, trochę dla zabawy, a trochę z lęku przed dorosłością doprowadziła do 
śmierci bliską sobie osobę, została we współczesnej literaturze jedną z ikon zła 
wcielonego w dorastającą dziewczynkę. Z tego motywu dopiero Nabokov zrobi 
arcydzieło. Lolita ukazała się dwa lata po Witaj, smutku, co oczywiście nie ma 
nic do rzeczy.
Francoise Sagan, Witaj, smutku, przełożyły Anna Gostyńska i Jadwiga Olędzka, 
Książnica, Katowice 2003

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
DLA KLAS WYŻSZYCH
Wojna na górze
Wszyscy to znamy: król Danii Hamlet został podstępnie otruty przez własnego 
brata, który zaraz potem ożenił się ze swoją szwagierką i sam został królem. 
Mściwy Duch Hamleta pojawił się na zamku, by opowiedzieć Hamletowi młodszemu, 
synowi, o zabójstwie, i nakłonić go do zemsty. Dobry syn posłuchał ducha taty. 
Doprowadził do wojny na górze, która zakończyła się ogólną jatką, a na tronie 
duńskim - jako że władza nie znosi próżni - zasiadł wrogi Norweg Fortynbras. 
Obaj Hamletowie, stary i młody, mogli sobie pogratulować, że prawda zwyciężyła. 
Za grobem.
Kto w tej tragedii naprawdę zawinił? Akurat tu odpowiedź jest prosta: prymitywny 
krętacz, kłamliwy i żądny władzy królewski brat morderca, Klaudiusz. O którym 
młody Hamlet mówi, że przy otrutym królu był jak ko-zlonogi satyr przy bogu 
słońca. Od chwili objęcia przezeń tronu wszystko w Danii zaczęło gnić. 
Rozpleniło się donosicielstwo, serwilizm, samowola i hulanki. Hamlet miał 
podwójny powód do wystąpienia przeciw Klaudiuszowi, bo nie tylko szukał 
sprawiedliwości, ale i chciał ratować państwo.
Mogło się wszak zdarzyć, że żaden Duch Ojca nie pojawiłby się w Elsynorze. 
Hamlet, nic nie wiedząc o morderstwie, pogodziłby się z losem sieroty po nagle 
zmar-
* 47 *
łym tacie. Ożeniłby się z Ofelią albo został po studiach w Wittenberdze. Król 
Klaudiusz usiłowałby rządzić. Ale jak? W tym rzecz. Wygląda, że państwo duńskie 
gniłoby coraz bardziej pod jego nieudolną ręką. Hamlet, któremu Dania nie była 
obojętna, widząc marnotrawstwo pracy króla-ojca, prędzej czy później założyłby 
partię opozycyjną, w kraju albo na emigracji. Szekspir też już opisywał takie 
przypadki. Potem byłaby wojna domowa i tak dalej. Może zginąłby w niej król, a 
może Hamlet. Ale i tak ucierpiałaby najbardziej Dania. Znów rozjemcą mógłby się 
okazać jakiś Fortynbras.
Historia może biegać różnymi ścieżkami, ale wynik bywa podobny.
William Shakespeare, Hamlet, przełożył Stanisław Barańczak, Znak, Kraków 1997
Kto kogo zjada?
Pierwsze polskie wydanie Zjadania bogów wyszło w 1986, z najbardziej idiotyczną 
ingerencją cenzury, jaką w życiu widziałem: ręcznie wydartą stroną, na której 
ponoć wydrukowano zdjęcie autora. Decydenci od kultury strasznie byli cięci na 
Kotta, nie wiedzieć czemu, bo na emigracji wcale nie zajmował się komunizmem, 
ale na przykład teatrem greckim. Dwadzieścia lat po jego wyjeździe nie pozwalali 
mu niczego wydawać oficjalnie, dopiero jak te zakazy przeskoczyło podziemne 
wydanie z 1981
* 48 *
Kamiennego Potoku, ugięli się i pozwolili opublikować Zjadanie... Czasy były 
wtedy okropne i przygnębiające, na ich tle książka Kotta wydawała się jakimś 
anachronizmem, bo czytywało się raczej polityczną bibułę niż erudycyjne eseje o 
Alceście, która umarła za Admeta. Myślę, że dopiero teraz przyszedł czas na 
dobrą lekturę Zjadania bogów, i chwała Wydawnictwu Literackiemu, że zdecydowało 
się na wznowienie, skądinąd sporo poszerzone o kilka późniejszych szkiców. Te 
szkice mieszczą się w dwu „Dodatkach" dołączonych do właściwej zawartości, czyli 
esejów o tragedii greckiej. Moim zdaniem powinny być organiczną, równoprawną 
częścią książki. One też traktują o zmaganiach z Bogiem czy bogami, tyle że 
teatr tych zmagań nie jest już grecki, ale biblijny, judeochrześcijański albo 
aleksandryjski z pierwszych wieków naszej ery, albo sumeryjski, ten z 
najstarszego eposu o Gilgameszu.
Wszystko to razem tworzy fascynującą opowieść o losie ludzi wplątanych w los 
bogów. Było to jeszcze w czasach, gdy z bogami się kochało, walczyło, zdradzało, 
rozmawiało. Byli mitem, rzeczywistością, codziennym chlebem, ostatnią instancją 
bądź okrutną wyrocznią, często jednocześnie. Można ich było nawet uśmiercić albo 
ocalić, bo świat był jeszcze otwarty na próbowanie granic wszystkiego, co 
ludzkie i boskie. W naszych czasach, kiedy Bóg często bywa figurą retoryczną 
albo usprawiedliwieniem morderczych fanatyzmów podsycanych przez politykę, 
Zjadanie bogów wydaje się książką ważniejszą niż Szekspir współczesny, 
najsłynniejsze dzieło Kotta. W Kottowym Szekspirze nie było miejsca na Boga czy 
bogów, wszystko działo się między ludźmi i hi-
* 49 *
storią. Nauki z Szekspira, lepsze czy gorsze, zostały już wyciągnięte. Chyba 
pora na nauki z tragedii greckiej czy starotestamentowej, bo od bogów, jak od 
ludzi, nie uwolnimy się nigdy. Pogrzebaliśmy już naiwną nadzieję, że ludzie będą 
jak bogowie. Ale wciąż zostaje pytanie, czy bogowie są jak ludzie. Widziałem 
parę dni temu w telewizji starą Czeczenkę stojącą na granicy strzeżonej przez 
Rosjan i wołającą głośno do Boga o pomoc. Rosjanin usłyszał i odepchnął ją kolbą. 
Co zrobił Bóg, nie wiem, bo skończono transmisję.
Jan Kott, Zjadanie bogów, WL, Kraków 1999
Czerwony młyn
Z wiekiem odkrywam, że w sztuce tak zwanej współczesnej obchodzi mnie to tylko, 
co wywodzi się bezpośrednio z ostatniej prawdziwej rewolucji w sztuce, 
ostatniego wielkiego wysiłku kultury zmieniającego styl epoki, czyli malarstwa 
Cezanne'a, Toulouse-Lautreca, Picassa. Dadaizmy, abstrakcjonizmy taszyzmy, 
fotorealizmy kon-ceptualizmy i ich pochodne - na drzewo. Kropki, kreski, plamy i 
cała sztuka instalacyjno-hydrauliczna obchodzi mnie tyle co suchy liść. Ani się 
tego przeżywać nie da, ani nie mówi niczego o świecie, a znaczy mniej niż białe 
linie na szosie, od których przynajmniej coś zależy, choćby życie ludzkie albo 
ślimacze. Sztukę mam za rzecz śmiertelnie ważną i poważną, bo jest jedyną dzia-
* 50 *
jalnością człowieka na ziemi nieprzynoszącą tej ziemi szkód, przez co 
usprawiedliwiającą nasze rozpasane panoszenie się na tym globie.
Paradoksem jest, że ten cudownie bezinteresowny dar ducha często bywa okupiony 
szaleństwem, wyrzeczeniem, rozpaczą, przedwczesnym wyniszczeniem. I nieważne, 
czy pada to na nędzarza czy hrabiego. Pośród biedujących impresjonistów i 
postimpresjonistów, wyrzutków salonowego malarstwa drugiej połowy XIX wieku, 
taki hrabia de Toulouse-Lautrec był wytwornym potentatem, co wcale nie 
przeszkodziło losowi obdarzyć go genialnym talentem, by potem doprowadzić do 
okropnego kalectwa, alkoholizmu, szaleństwa i wreszcie beznadziejnej śmierci 
przed czterdziestką wskutek totalnej dewastacji organizmu. Mógł żyć jak 
luksusowy artysta akademicki, otoczony podziwem wpływowego świata, a wybrał - 
coś w nim wybrało - drogę pod prąd, mieszkanie w burdelach, malowanie zamiast 
dam i świętych - pijaczek, kurew i aktorek. Jego słynna, później sfilmowana, 
biografia pióra ??????'? La ????'?, którą zaczytywałem się w latach 
sześćdziesiątych jako uczeń liceum plastycznego - szczeniak wyruszający na ocean 
sztuki jak po złote runo - i dziś robi na mnie wrażenie. Teraz widzę, że sporo w 
niej pretensjonalności i momentami nawet grafomanii, ale sztuce samego Lautreca 
nie zaszkodziła. Pokochałem to malarstwo wtedy i kocham do dziś, więc gdybym 
uznał, że działalność dzisiejszych salonowych piesków awangardy mających się za 
kwintesencję nowoczesności jest cokolwiek warta, zdradziłbym tę miłość i tego 
kogoś, kto stworzył te co najmniej kilkadziesiąt arcydzieł przyprawiających o 
bi-
* 51 *
??? serca kogoś takiego jak ja, co złamał kiedyś pędzel w absolutnym przekonaniu, 
że wszystko, co kiedyko-wiek namalowałby, nie byłoby warte jednej kreski z 
obrazu hrabiego Henryka.
Pierre La Murę, Moulin Rouge, przełożyła Jadwiga Dmochowska, Muza, Warszawa 2000
Miłość na śmierć
Czytanie pewnych arcydzieł przez pewnych arcypo-etów bywa doświadczeniem 
fascynującym. W przypadku Szymborskiej fascynujące bywa, jak wiadomo czytelnikom 
Lektur nadobowiązkowych, czytanie przez nią także różnych dzieł dziwnych, 
pobocznych, raczej nielite-rackich, a nawet zgoła durnych. Moc pióra arcypoety 
jest zatem w stanie zrównać arcydzieło z czymkolwiek. Niech się jednak owo 
cokolwiek, zwłaszcza jeśli jest byle czym, przedwcześnie nie cieszy. Triumf jego 
jest krótki, trwa tyle, co lektura tekstu o nim. Potem, jak zwykle, cokolwiek 
przepada, arcydzieło zostaje. Na przykład Dzieje Tristana i Izoldy. Dzieło życia 
pana Józefa Bediera, francuskiego mediewisty z XIX wieku, któremu nie zadrżała 
ręka, gdy zbierał w jedną całość rozproszone od stuleci wątki romansowej 
tragedii z dalekiego średniowiecza. Jedyny na taką skalę wypadek w dziejach 
literatury: oto zupełnie nikt, nawet nie pisarz, ale zwykły badacz starych 
tekstów, niemal z dnia na dzień stał się... no właśnie, kim?
* 52 *
Autorem?, współautorem?, adaptatorem? najsłynniejszej książki miłosnej wszech 
czasów. Wisława S. z właściwą sobie mądrością i przyjaźnią dla miłości (to nie 
lapsus, przyjaźń dla miłości istnieje rzeczywiście i jej najwybitniejszym 
damskim przedstawicielem jest właśnie WS.) napisała komentarz do Dziejów 
Tristana i Izoldy. Rozplatała i ponazywała wątki, sensy i podteksty. Położyła na 
tło średniowieczne, potem współczesne. Wszystko na pięciu stronach, lekko i 
tanecznie. Skądinąd pouczające, co poetka WS. wyczytała - a czego nie wyczytała 
z książki Bediera. Wyczytała oczywiście, że siła miłości Tristana i Izoldy 
zmusiła do pomocy sobie wszelkie sprzeczne moce ziemskie i nieziemskie; wszak 
kochankom jednako sprzyjają zbrodnia i Bóg, kłamstwo i przypadek. Nie wyczytała 
jedynie, a może wyczytała, tylko nie uznała za ważne - że kochankom pomaga także 
przyroda zachowująca się w sposób zupełnie ludzki, a nawet boski. Ale 
podejrzewam, dlaczego WS. ten akurat wątek pominęła. Nie ma go w jej własnej 
poezji. Gdzie człowiek zdradził przyrodę, a ona odpłaciła mu cudowną 
obojętnością na ludzkie problemy, łącznie z miłością i śmiercią. Pamiętacie ten 
słynny wiersz?: „Pukam do drzwi kamienia. - To ja, wpuść mnie. (...)- Odejdź - 
mówi kamień. - Jestem szczelnie zamknięty". A kiedy umarli Tristan i Izolda, „w 
nocy z grobu Tristana wybujał zielony i liściasty głóg o silnych gałęziach, 
pachnących kwiatach, który wznosząc się ponad kaplicę, zanurzył się w grobie 
Izoldy". Ot, inne czasy.
Joseph Bśdier, Dzieje Tristana i Izoldy, przełożył Tadeusz Żeleński-Boy. Z serii: 
Lekcja literatury z Wisławą Szymborską,
WL, Kraków 1996
*53*
Galaktyka Lecą
„Z dziesięciorga przykazań wysnułem jedenaste: zwięzłość". Tak mogłaby wyglądać 
autobiografia Stanisława Jerzego Lecą. Powiedzmy dokładnie: tego najlepszego 
Lecą - Lecą aforysty. Pisał pojedynczymi zdaniami, z których każde było osobnym 
światem, zagospodarowanym precyzyjnie od dużej litery do kropki. Odczuwał 
szaloną konieczność porządkowania, nazywania. Zapewne dlatego że miał równie 
silne poczucie życia w chaosie i absurdzie. Najpierw wojna (siedział w obozach), 
potem komunizm (był krótko w latach stalinowskich, jak Miłosz, dyplomatą). Wojna 
była straszna, komunizm niepojęty Zwłaszcza jak się było z pochodzenia Żydem i 
arystokratą, a z wyboru socjalistą. Był chyba przekonany, jak Różewicz i 
Borowski, że literatura po tych doświadczeniach nie może już być taka sama jak 
przedtem. Opanować śmierć, chaos i absurd można tylko za pomocą usilnej pracy 
rozumu, jedynej broni człowieka zapędzonego do domu wariatów. „Jestem realistą, 
nie mogę zamykać oczu na surrealizm życia", pisał. To była także dewiza Mrożka, 
drugiego wybitnego realisty opisującego polski surrealizm. Przede wszystkim 
myśleć. Myślenie uzdrawia (choć nie leczy), przywraca na moment równowagę 
utraconym sensom, odnajduje pogubione proporcje logiki i kretynizmu. Wiele 
„myśli nieuczesanych" Lecą to mordercze strzały wypuszczone w najczulsze miejsca 
Przodującego Ustroju. „Poszufladkowali nas w szafie, która nie gra". „Są wielkie 
ustroje, które opierają się na samych drobnoustrojach". To próbki. Były tych 
myśli tysiące. Zapisywał je na serwet-
* 54 *
leach w kawiarni, w notesach noszonych przy sobie, żeby w każdej chwili móc 
łapać je w locie.
Czasem się zastanawiam, w jakiej mierze są dziś czytelne. To między innymi Lec 
stworzył podwaliny systemu Wielkiej Ironicznej Aluzji, która święciła triumfy od 
połowy lat pięćdziesiątych do końca osiemdziesiątych. Demokracja jest 
prostolinijna; aluzja, odwrotnie niż w socjalizmie, jest w demokracji bronią 
polityków, nie obywateli. Ale nie, aluzje i ironie Lecą są inteligentniejsze od 
ustrojów. „Nie czujemy już prawie zapachu świata, węsząc ciągle aluzje". To też 
Lec. W jednym zdaniu potrafił polemizować z resztą świata, a na końcu z samym 
sobą. Jego aforyzmy są najinteligentniejszą galaktyką Gutenberga, jaka świeci 
nad naszymi czasami pełnymi beztroskiej gadaniny, gadaniny, gadaniny.
Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane odczytane z notesów i serwetek po 
trzydziestu latach, Noir sur Blanc,
Warszawa 1996
Dwóch panów L.
Kiedyś, pamiętam, był szał na Leśmiana, w latach sześćdziesiątych, a i trochę 
później. Wiersze jego wyglądały na owoc zakazany, bo nie wiedzieć czemu długo po 
wojnie prawie go nie wydawano. Dopiero w 1965 ukazał się bodaj kompletny zbiór 
Poezji, dzięki Jackowi Trznadlo-wi. Pojawiło się też wtedy całe mnóstwo uczonych 
opra-
* 55 *
cowań i dysertacji, a takie jak ja wyrostki własnowolnie uczyły się na pamięć 
wierszy Leśmiana w tramwaju albo na autostopie. Dzisiaj od zbiorów i wyborów 
Leśmiana księgarnie pękają, ale nie wiem, czy ktoś jeszcze czyta te niesłychane 
poezje z takim poczuciem dotykania naprawdę Innego Świata.
Kiedy zobaczyłem kolejny wybór, ze wstępem Lema, zdumiałem się niepomiernie. 
Pierwsze zdanie komentarza jakby rzecz wyjaśniało: „To może dziwne, a nawet (u 
mnie) nienormalne, ale naraz zachciało mi się pisać o poezji". Ale chyba nie 
przypadkiem zachciało mu się właśnie o Leśmianie. Lem z Leśmianem (pomijam 
leksykalne pokrewieństwo nazwisk) ma mnóstwo wspólnego, choć na ten temat w 
rzeczonym wstępie ni śladu. Tu konieczna rola kogoś trzeciego. Widzę tę 
wspólnotę - najprościej - choćby w języku. Wynalazczym, zakochanym wsło-
wotwórstwie; obaj doskonale nurzają się w żywiole polszczyzny. Po drugie - w 
wizji światów i zaświatów. Lem jest kosmiczny i Leśmian takoż, choć każdy 
inaczej. Obaj mają równie silny dar wynicowywania z niebytu różnych form 
domniemanych istnień, zarówno bajkowych fantazmatów, jak bardzo ludzkich lęków 
czy urojeń. Wszystko stąd, że obu ich nadzwyczaj fascynuje - filozoficznie i 
„biologicznie" - zjawisko kreacji czyli powstawania, i jego odwrotności - 
śmierci. Ponadto cechuje ich jakiś szalony i ekscytujący nadmiar, burzliwa 
oceaniczność, po której podróżujący czytelnik nie zna dnia ani godziny, nie wie, 
gdzie wyląduje i czy jest jakiś koniec tej podróży. Może dlatego obaj są 
właściwie nieopisywalni, bo nie widzę nikogo, kto byłby w stanie dotrzeć zmysłem 
i umysłem w każdy zakamarek planety Lem czy planety Leśmian.
* 56 *
Akurat jeszcze trzecia mi się planeta pojawia w kontekście tamtych, też jakoś do 
nich podobna i podobnie przerastająca nasze wątłe dzisiejsze wyczyny twórcze i 
interpretacyjne, mianowicie malarstwo Malczewskiego. Ale to już inna bajka.
Bolesław Leśmian, Gad i inne wiersze. Z serii: Lekcja literatury ze Stanisławem 
Lemem, WL, Kraków 1997
W kole czasu
Gdyby pisarze naprawdę się przejmowali opiniami krytyków, nikt przytomny w 
Polsce dzisiejszej nie brałby się do prozy. Poezja, wiadomo, wybitna, światowa. 
Eseistyka przedniej próby. A proza - wtórna, właściwie nieciekawa, ubogi 
kopciuszek, gdzieś w kącie. Otóż niekoniecznie. Z racji słabej frekwencji 
polskiej prozy na świecie trudno wyrokować o jej samoswojej wartości. Pan Reich-
Ranic-ki, wielki autorytet europejski i niemiecka wyrocznia krytyczna, 
potwierdził niedawno w wywiadzie, że naszą prozę mało kto czyta, a takie na 
przykład Wesele (akurat nie proza, ale przykład trafny) Prawdziwy Europejczyk ma 
w ogóle za niepojęte dziwactwo. Nie wierz gębie, połóż na zębie, mawiała moja 
mama, gdym w dzieciństwie grymasił przy stole. Nie wierz gębie i czytaj, Polaku, 
Szwedzie, Kanadyjczyku i Japończyku - Odojewskiego.
To jest proza najwyższej klasy. Wyższej niż wiele z tych, co się wam wydają 
wyższe. Odojewski urodził
* 57 *
się do prozy jak Łomnicki do aktorstwa. Przez czterdzieści lat napisał niewiele, 
pięć powieści (trzy nieduże), kilka zbiorów opowiadań, trochę publicystyki i 
marginalnych prób dramatycznych. Ale ta krótka półeczka waży więcej niż niejeden 
księgozbiór upchany pod sufit.
Specjalnością Odojewskiego są polskie Kresy z ich poplątaną historią polsko-
ukraińsko-żydowską. Po Słowackim, Sienkiewiczu i Mackiewiczu nikt tak głęboko 
nie dotarł do jądra ciemności spowijających te ziemie i losy ludzi między Sanem 
a Dnieprem. W Zmierzchu świata, Wyspie ocalenia, Zasypie wszystko, zawieje... 
opisał psychiczne i geograficzne terytorium nieumyślnej klęski, niezawinionej 
winy, niemożliwych a koniecznych wyborów między miłością, nienawiścią, 
pokrewieństwem i nacjonalizmem. Jedźmy, wracajmy jeszcze raz, inaczej, wraca w 
ten mrok. Składa się z opowiadań, które pod koniec lektury, zwłaszcza w obecnym 
poszerzonym wydaniu, okazują się właściwie powieścią. Wspaniale i przemyślnie 
skonstruowaną: narratorem pierwszych tekstów jest chłopiec (rzecz zaczyna się 
przed ostatnią wojną), potem dorastający, by w ostatnich opowiadaniach samemu 
stać się ojcem swojego kilkunastoletniego syna spadkobiercy. Gdyby Turgieniew 
nie napisał Ojców i synów, Jedźmy, wracajmy powinno się nazywać tak właśnie. Ale 
tytuł Odojewskiego jest lepszy, jest samą esencją tej kołowej powieści, w której 
czas idzie naprzód, by wciąż wracać w raniącą przeszłość. Zdania Odojewskiego, 
choć gęste i rozlewne jak wiosenna powódź, są zadziwiająco nieomylne co do 
przecinka; przy tym nie znać po nich trudu, ale silną,
*58*
męską pracę czułej wyobraźni. Ich wysoki ton, całkowicie pozbawiony patosu i 
sentymentu, brzmi jeszcze długo po zamknięciu książki.
Włodzimierz Odojewski, Jedźmy, wracajmy, Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl", 
Warszawa 2000
Teatr czytany: Mrożek
Czytanie sztuk teatralnych nie należy do popularnych zajęć nawet wśród 
zaprawionych w bojach entuzjastów słowa. Dramaty czytają z konieczności ludzie 
teatru, bo z tego żyją, ale kto poza nimi? Może inni dramaturdzy, aby dowiedzieć 
się, co u konkurencji piszczy. Kto jeszcze? Uczniowie na polskim, w ramach 
lektur obowiązkowych. Może jakaś mała grupka miłośników pewnych nazwisk. To 
chyba wszystko.
Ale nie należy rozdzierać szat. Prawdziwe miejsce dramatu jest przecież w 
teatrze. Sztuka na papierze jest dopiero surowcem, z którego powstaje właściwy 
wypiek - na scenie, przy udziale wielu innych ludzi. Ja bym tam jednak nieśmiele 
namawiał do poczytania czasem jakichś sztuk. Jest z tego garść pożytków. Jeśli 
to dobra, a nawet świetna literatura, już coś. Mamy tu niezłą tradycję. Nasi 
romantycy, nie widząc większych szans na teatralizację swoich dramatów, starali 
się włożyć w nie całe literackie serce, żeby i na papierze wyglądały 
samowystarczalnie. Ta lekcja do dziś rządzi piórami
*59*
i wyobraźnią wielu współczesnych dramaturgów, nieli-czących zbytnio na wzięcie u 
dyrektorów teatrów. Bywa jeszcze i tak, że teatry czegoś nie grają z innych 
powodów niż ryzyko wystawienia kogoś gorszego od Ibsena. A to temat nieaktualny, 
a to produkcja zbyt kosztowna. Wtedy zostaje tylko poczytać.
Taki Mrożek. Posiadł jednocześnie dwie wspaniałe umiejętności: pisze sztuki, 
które są zarówno doskonałymi partyturami dla reżyserów i aktorów, jak świetnymi 
tekstami do czytania. Szwajcarskie wydawnictwo Noir sur Blanc wydaje po kolei 
dzieła zebrane Mrożka, zachodnią modą publikując wszystko na odwrót, czyli od 
dziś do początku. W cyklu „Teatr" wyszły już dwa tomy. Drugi zawiera Alfę, Letni 
dzień, Ambasadora i Pieszo. O ile wiem, zobaczyć dziś można w teatrze tylko 
Ambasadora, i to bodaj w jednym. A Pieszo jest wspaniałą sztuką. Letni dzień 
prawie tak samo. Alfa jest niemal nieznana i dyskretnie omijana. Dlaczego? 
Odsyłam do lektury. Mrożek jest dobry także w teatrze prywatnej wyobraźni.
Sławomir Mrożek, Teatr 2, Noir sur Blanc, Warszawa 1996
Sztuka głosu
To było jeszcze na studiach. Kilku polonistów, bo to była polonistyka, wymyśliło 
sobie teatr. No, szczerze mówiąc, teatrzyk. Byliśmy oczywiście ambitni; Herbert 
nas od biedy satysfakcjonował. Żeby było oryginalniej, za-
* 60 *
braliśmy się do Lalka. To było słuchowisko, stąd oryginalność. Męczyliśmy się 
długo i w końcu nic z tego nie ?wyszło. Powodów pewno znalazłoby się sporo, z 
naszym kompletnym amatorstwem na czele. Ale było coś jeszcze. Z tekstu Herberta 
w zderzeniu z konkretną nama-calnością teatru ulatywało coś nieuchwytnego, jakaś 
tajemnica zawarta w słowach, nieprzekładalna na żywe ciała aktorów, scenografię 
i tak dalej.
Teraz przeczytałem w książce dramaty zebrane i chyba wiem, o co chodzi. Herbert 
jest arcymistrzem i sługą słów. Literatura zaś ożywa przede wszystkim w 
zetknięciu z wyobraźnią, a nie z inną materią. Zwłaszcza poezja. Dlatego Herbert, 
jakby intuicyjnie, pisał słuchowiska, nie dramaty sceniczne, które wymagają 
innego, bardziej usługowego traktowania słów. Jedyna sztuka na scenę, Jaskinia 
filozof ów, o Sokratesie czekającym na śmierć, jest napisana prozą poetycko-
filozo-ficzną i żaden aktor jej nie ożywi, bo wylatuje mu z ust traktatem i 
wykładem, a nie ludzką prawdą. Widziałem próby wystawienia w teatrze Jaskini..., 
wiem, co mówię, zagrać się tego nie da. Jeszcze jedną taką poetycką rzecz 
napisał Herbert, Rekonstrukcję poety, tym razem z Homerem i ze sobą w rolach 
głównych. I dał spokój, na szczęście.
Pozostałe trzy słuchowiska mają formę reportażu radiowego, nie posiłkują się 
mitologią ani filozofią i dzieją się albo w wynajętych pokojach, albo w knajpie, 
albo w domu wariatów. Językiem doskonale z życia podsłuchanym, dyskretnie i 
misternie opracowanym literacko, opowiedział Herbert o nędzy i smutku życia w 
PRL-u. Czytane dziś, nadal nie tracą nic ze swojej ostrości. Pazerna
* 61 *
na życie młodość zawsze będzie czekała na opróżnienie jej miejsca przez zbędną, 
samotną starość, jak w Drugim pokoju. Greckie fatum może się ukryć w niewinnym, 
zastraszonym i pijanym chłopcu, bezsunie przyglądającym się niesłyszalnym krokom 
śmierci zbliżającej się do jego brata, jak w Laiku, tym Królu Edypie wśród 
słuchowisk. Może to dziwactwo, ale myślę, że dramaty Herberta powinny być w 
repertuarze radia tak jak Wesele, Zemsta czy Tango w repertuarze teatrów.
Zbigniew Herbert, Dramaty, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1997
Anioł diabeł
Na ile można ufać żonom wielkich artystów pisującym biografie swoich mężów? 
Gdyby do końca zawierzyć na przykład ostatniej żonie Tadeusza Łomnickiego, 
autorce głośnej przed dekadą książki pod tytułem Król Lear nie żyje, jej wybitny 
mąż był aniołem wśród potworów. Potwory tworzące środowisko teatralne przez pół 
wieku usiłowały aniołowi skręcić kark i wyrwać skrzydła. Ponieważ anioł był 
genialny i kochał go lud wszelki, jakoś udało mu się umknąć łapom zawistnych 
kolegów i zostać największym polskim aktorem co najmniej drugiej połowy 
minionego stulecia.
Skądinąd jednak wiadomo, że anioł umiał bywać diabłem, co w końcu naturalne, bo 
inaczej nie miałby
* 62 *
żadnych szans na taką karierę, jaką zrobił. Nie wystarczy mieć talent i być 
pracowitym. Do prawdziwej wielkości niezbędna jest pewna doza samolubnego 
szaleństwa ślepego na wszystko z wyjątkiem Sztuki, tej wybitnie egoistycznej 
altruistki. Łomnicki należał do aktorów bardzo samoświadomych i choć lubił 
siebie w niejednej roli, także partyjnego polityka, bywał na szczęście auto-
Icrytyczny Miał przy tym dobre możliwości ujawniania wszelkich refleksji, bo 
potrafił niesłychanie fachowo pisać o teatrze i nie tylko. W końcu chciał zostać 
dramaturgiem; przypadek sprawił, że pomylił sale egzaminacyjne i trafił na 
komisję przesłuchującą przyszłych aktorów. Co się stało z pożytkiem nie tylko 
dla aktorstwa, ale i dla dramaturgii, bo sądząc po napisanych jednak utworach 
scenicznych, z gniotowatą socrealistyczną ramotką pod tytułem Pszenica i kąkol 
na czele, Pan Bóg go jednak czasem opuszczał.
Szkice, eseje, wspomnienia, referaty, fragmenty sztuk scenicznych (niestety) i 
scenariuszy filmowych, pomieszczone w Spotkaniach teatralnych, zamykają epokę, w 
której aktorstwo bywało nie tylko zawodem, ale i szczególnym moralnym 
posłannictwem. .Aktorstwo to namiętność, to chęć wyrażenia własnej postawy, 
przekazania jakiejś idei, to coś więcej niż udawanie kogoś, czyjego tekstu 
zaledwie wyuczyło się na pamięć i kogo obdarzyło się kilkoma konwencjonalnymi 
gestami" - pisał Łomnicki, jeden z ostatnich strażników teatralnej świętej 
pieczęci.
Dziś koń by się uśmiał z takich deklaracji. Teatr jako romantyczna msza na 
ołtarzu Sprawy wywołuje łzę tęsknoty najwyżej pośród niektórych pozostających 
przy
*63*
życiu rówieśników Łomnickiego. Reszta jest wzruszeniem (ramion).
Tadeusz Łomnicki, Spotkania teatralne, wybór i opracowanie Maria Bojarska, Dom 
Wydawniczy tCHu,
Warszawa 2003
Nieobjęty
Kiedyś, jak Lem jeszcze pisai beletrystykę, trzeba było na nią specjalnie 
polować, bo socjalistyczna dystrybucja akurat w kulturze umówiła się na 
zachowania demokratyczne: Lemowi tyle co Machejkowi. Za to dziś w byle księgarni 
wznowień Lema kilometry kwadratowe, ale on sam, jeśli co teraz pisze, to 
najwyżej felietony, które później ktoś zbiera do kupy i publikuje - ale to już 
nie to samo. Pretensji do Lema nikt przytomny oczywiście mieć nie może, najwyżej 
żal, że biologia tak nieubłaganie kręci kołem czasu. W ogóle zresztą powinniśmy 
się cieszyć każdą chwilą, jaką Lem z nami, Ziemianami, spędza, bo jest to dar 
nieprzepłacony Kiedy pomyślę, że mogę na przykład wziąć słuchawkę i zadzwonić do 
Lema, co tu mieszka parę dzielnic dalej, nadziwić się nie mogę i na-zachwycać, 
bo to jakby nam podarowano jakiś prezent, co się należy ciemnej ludzkości raz na 
pokolenia - i właśnie na nas trafiło.
Lem żadnego Nobla oczywiście nigdy nie dostanie, bo nie ma takiego gremium, co 
by go naraz ze wszyst-
* 64 *
kim pojęło, a Lem pokawałkowany - tu literatura, tam nauka, ówdzie żurnalistyka 
- to zawsze tylko fragmenty zbyt kłopotliwej i zbyt gigantycznej całości. Lem 
zresztą nigdy nie ułatwiał drogi do siebie, to znaczy nie szedł wyrazistymi 
ścieżkami konwencji - albo antykonwen-cji, co na jedno wychodzi. On się 
konwencjami bawił, żadnej nie pozwalał, by nim zawładnęła do końca, uciekał w 
cudzysłowy, kostiumy. Myślę o literaturze, nie eseistyce naukowej, tu mógł czuć 
się bezpieczniej.
Zapewne byłoby inaczej, gdyby po wojnie przeniósł się ze Lwowa gdzieś dalej na 
zachód, nie do Krakowa, czyli ominął komunizm, albo gdyby komunizm zatrzymał się 
gdzieś w okolicach Dniepru. Być może byłby wybitnym pisarzem realistą, jakimś 
nowoczesnym Prusem czy Mannem, zapowiadał to choćby jego trzytomo-wy Czas 
nieutracony. No, ale przyszła cenzura i trzeba było pójść albo w ćwierćprawdy, 
albo w kamuflaże. Lem miał umysł ścisły i ćwierćprawda w realizmie wydała mu się 
pewnie oksymoronem, więc poszedł w literackie gry. Gry mają to jednak do siebie, 
że się nudzą i trzeba wymyślać wciąż nowe; w końcu i wymyślanie się nudzi. Lem 
zrazu bawił się w science fiction, potem w parodie gatunkowe, wreszcie przestał 
w ogóle i zajął się poważniejszymi sprawami, które zresztą od dawna, a na pewno 
od Summy technologicznej, fascynowały go chyba znacznie bardziej. Ale i w 
tamtych grach Lem udowodnił swoją fenomenalność, bo parodie i pastisze mają to 
do siebie, że zazwyczaj się do nich nie wraca, a do Lema owszem.
Katar, którego n-te wydanie właśnie n-ty raz przeczytałem, jest taką właśnie grą 
gatunkową - z krymi-
*65*
naiem tym razem. Ale kryminałem przepuszczonym przez Filozofię przypadku, co 
lekturę podnosi parę pięter wzwyż umysłowo, więc nie radzę brać się do niej 
miłośnikom czystego gatunku, bo porobią sobie guzy na mózgu.
Stanisław Lem, Katar, w: tenże, Dzieła zebrane, t. 1, posłowie Jerzy Jarzębski, 
WL, Kraków 1998

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
...DLA KLAS PRZYRODNICZYCH
Bracia szympansy
Parę dni temu wyczytałem w gazecie, że w niektórych szkołach oficjalnie zakazano 
szerzenia wiedzy o teorii ewolucji. Pomyślicie, że w Iraku? Iranie? Chinach? 
Może w Polsce? Otóż nie - w Ameryce, najbardziej postępowym kraju świata. No, 
ale Ameryka na tym polega, że ma wszystko, więc ma najwybitniejszych 
współczesnych ewolucjonistów oraz ma szkoły, gdzie ewolucjonizm, liczący bez 
mała półtorej setki lat, nadal się zwalcza.
Z tym ewolucjonizmem jest w ogóle niezwykła historia. Teorie naukowe mają 
mianowicie to do siebie, że albo znikają, kiedy są nietrafne, albo po 
potwierdzeniu swojej prawdziwości przechodzą wstań spoczynku, dając żer 
praktykom i pedagogom; ewolucjonizm wciąż sprawia kłopoty, jest terenem 
rozmaitych wojen, nadal inspiruje, podnieca i straszy. Niektórzy mają go za 
największe odkrycie nowożytnej ludzkości, inni za dzieło szatana, co usiłuje 
zdezawuować boski porządek stworzenia. Odkąd wielkie systemy filozoficzne 
zamieniły się w błyskotliwą felietonistykę, a z refleksji religijnej najbardziej 
emocjonujące wydają się raczej dewiacje, schizmy i sekciarstwo, jedynie 
ewolucjonizm, wynalazek na miarę teorii Kopernika, wciąż jest żywy, otwarty i 
nie rozmienia się na drobne. Kiedy sklonowano Dolly i świat ogarnęło szaleństwo 
dyskusyjne, Darwin zatarł z uciechy to, co mu zo-
*69*
stało z rąk. Kiedy czytam, że jeszcze tylko kilka lat dzieli   ; nas od 
skompletowania wiedzy o działaniu i przeznaczeniu ludzkich genów, myślę, że 
bierzemy udział w wielkiej wyprawie kosmicznej i właśnie odkrywamy kolejną 
galaktykę. Coraz lepiej zdajemy się wiedzieć, jak działa za-  | bawka zwana 
życiem, i przy pewnej dozie wyobraźni po-  | łączonej z nadzwyczaj dobrą wolą 
możemy w kupce drożdży przeznaczonych do ciasta dojrzeć bardzo poważnie 
spokrewnionych z nami przodków ewolucyjnych. Jednak o dziejach i naturze 
ludzkiego gatunku wiemy wciąż tylko trochę i jeszcze w dodatku jest to wiedza 
tak strasznie bałamutna, że na samym odkręcaniu jej nonsensów porobią doktoraty 
setki przyszłych pokoleń.
Kiedy czytałem obecne, drugie wydanie Trzeciego szympansa (pierwsze czemuś 
prześlepiłem), duch mój nieustannie fikał koziołki z uciechy, bo choć książka na 
swój sposób przeraża, ujawniając nasze dokonania na tym jedynym ze światów, 
jednocześnie dowiedziałem się tylu niezwykłych rzeczy o własnym globie, przy 
których wideoteka z horrorami, filmami fantasy i science fiction zdaje się 
nudnym wykładem o wyższości skarpetki nad podkolanówką. Jedną z bardziej godnych 
namysłu autorskich refleksji była ta, że szczególnie wielu nieszczęść 
przysporzyło nam wynalezienie rolnictwa, bez którego obywaliśmy się jako gatunek 
przez dziewięćdziesiąt dziewięć procent całego naszego ziemskiego istnienia; 
ilekroć widzę Leppera i jego dzielnych wojaków, myślę, że ominęły nas 
zachwycające czasy.
Jared Diamond, Trzeci szympans, przełożył January Weiner, ?? Warszawa 1998
* 70 *

Idiotyzm doskonałości
??????? Nowy wspaniały świat (1932) i Orwellowski Rok 1984 (1949) zawsze 
konkurowały o trafność rozpoznania przyszłości. Ich autorzy używali pędzli 
różnych - Orwell czarnego, ?????? niebiańsko błękitnego - ale w tej samej 
sprawie: że będzie strasznie. Świat stanie się jedną ponurą lustracją (Orwell) 
albo siedliskiem tępych a radosnych klonów (??????). Pewna dwuznaczność polegała 
na zdumiewająco podobnym pomieszaniu materii: akcja obu powieści działa się w 
Londynie, ale jakby połkniętym przez Moskwę. Nikt nie miał wątpliwości, na 
Wschodzie i na Zachodzie, że to wizje totalitaryzmu (stąd u nas cenzuralne 
zakazy), a kiedy nadchodził rok 1984, wszyscy patrzyli, będzie coś czy nie 
będzie.
?????? zawsze twierdził, że to on ma rację, aczkolwiek nam, tu na Wschodzie, 
wizja Orwellowska była bliższa, bo podobna więzieniu. Okazało się, że z 
więzienia łatwiej wyjść niż z Huxleyowskiego szklanego słoja, w którym naukowo 
zaprogramowane ludzkie mrówki miały po wsze czasy wykonywać te same ruchy w 
oparach nieustającej szczęśliwości. O ?? bowiem Moskwa roku 2000 mało już 
przypomina miasta opisane przez panów O. i H., to jakby pozostał problem Londynu, 
do którego nam teraz bliżej. Czytam ??????? ? bardziej widzę w nim przyszłe 
Tokio niż Moskwę. Nieludzki świat ludzkich robotów równo zasuwających w dzień, a 
nocą sypiających w hotelowych klitkach-szufladach, podczas gdy roboty wyższej 
kategorii pławią się w niebotycznym luksusie. Ma nam być niby lepiej i lepiej, 
ale wizja cywilizacyjnego raju nie-
* 71 *
pohamowanej konsumpcji i otępiającej kultury masowej może przyprawiać o bojaźń i 
drżenie. Dołóżmy do tego genetyczne rewelacje biotechnologiczne z klonowaniem na 
czele, manię politycznej poprawności, sterowanie stadnymi odruchami przez 
medialną reklamę...
Na szczęście także nici i z tego Huxleyowskiego edenu. Ludzie nie dadzą się tak 
łatwo. Upadek komunizmu w wersji Orwellowskiej świadczy, że jesteśmy lepsi, 
niżby się wydawało, nierealność zaś wizji Nowego wspaniałego świata w tym, że 
jesteśmy także gorsi, niż myślą optymiści. Uratuje nas sprzeczna natura, 
złośliwa przewrotność, wrodzone okrucieństwo. Pamiętacie ten słynny wiersz 
Szymborskiej o cebuli, co „cebulasta na zewnątrz, / cebulowa do rdzenia", 
podczas gdy „w nas obczyzna i dzikość / ledwie skórą przykryta"? ?????? opisał 
społeczeństwo żywych cebul. Na zdrowie. Nam, szczęśliwie, odmówiony jest 
„idiotyzm doskonałości". Zawsze coś popsujemy, nawet w raju.
Aldous ??????, Nowy wspaniały świat, przełożył Bogdan Baran, Muza, Warszawa 2000
Trafiony, utopiony
Żadna chyba powieść z gatunku społecznych utopii nie miała treści tak adekwatnej 
do gatunkowej nazwy: w Inwazji jaszczurów lądy na kuli ziemskiej zostały 
faktycznie utopione. Ale to oczywiście gra słów możliwa tyl-
*72*
leo w polszczyźnie. W rzeczywistości utopia pochodzi ze zbitki dwóch greckich 
słów - ou czyli „nie", i topos czyli „miejsce". Utopia, więc niemiejsce, 
nierzeczywistość. Karol ćapek protestował przeciwko zaliczaniu swojej powieści 
do tej kategorii. To jest rzeczywistość, a nie fikcja, pisał w komentarzu do 
Inwazji... Niestety miał rację, podobnie jak Orwell, ?????? czy Tibor Dery, 
autor wielkiego Pana A.G. w X. Napisana w 1936 Inwazja... opowiada o świecie, 
który na własne życzenie przygotował sobie zbiorowy grób. Tytułowe jaszczury 
(określenie niezbyt pasujące do zwierząt występujących w powieści, bo brzmi 
groźnie, podczas gdy one wcale groźne w potocznym sensie nie były), otóż te 
ziemno-wodne jaszczury, ewolucyjna ciekawostka przyrodnicza, są jednym z 
największych wynalazków konceptualnych, jakie zna literatura. Są jednocześnie 
czymś zewnętrznym w stosunku do ludzi, tajemniczym gatunkiem gadów zdolnym do 
zachowywania się w ludzkopodobny sposób, ale i są metaforyczną figurą nas samych, 
auto-destruktorów na globalną skalę. To jednak nie wszystko. Można je rozumieć 
jako potencjalne społeczeństwo z totalitarnych marzeń: „przyswoiły sobie (...) z 
cywilizacji ludzkiej wszystko, co jest przeciętne, użytkowe, mechaniczne, 
szablonowe". Nie potrzebują sztuki ani kultury, są łagodne i bez szemrania 
wykonują wszelkie nakazane prace. A przecież kiedy się zbuntują, potrafią z 
konsekwentną stanowczością zatapiać lądy, żądając dla siebie nowych przestrzeni 
życiowych. To znowuż kojarzy się z niemieckim lebensraumem...
Jest w nich zatem jakaś niezwykła migotliwość znaczeniowa, przynależna naprawdę 
wielkim metaforom li-
* 73 *
terackim. Przez pół wieku od czasu powstania powieść Capka kojarzyła się bardzo 
dosłownie, już to z totalitaryzmem hitlerowskim, już to sowieckim. Dzisiaj 
odnosi się bardziej do samozagłady gatunku na skutek innych wariactw. Na 
przykład zimnej wojny, jaką ludzkość wydała samej sobie za pomocą ekonomii. 
Handel bronią, narkotykami i kulturą masową ma walor jawnie samobójczy; cóż, 
skoro się opłaca. W odróżnieniu od wielu antyuto-pii podobnego typu, Inwazja 
jaszczurów jest przy tym niesłychanie zabawna, a jej stylistyczne popisy mogą 
przyprawić o zawrót głowy. To z niej wyrastają zarówno Park jurajski i Planeta 
małp, jak i Gwiezdne wojny, bajki z głębszym farszem.
Jest to ponadto jedyna znana mi powieść, której puentę stanowi przyznanie się 
autora do braku pomysłu na rozwiązanie fabuły. „... Dalej już nie wiem" brzmi 
ostatnie zdanie. Niedługo potem Ćapek umarł i tak nas z tym zostawił. 
Pięćdziesiąt lat minęło i dalej nie wiemy. Może na szczęście.
Karol Ćapek, Inwazja jaszczurów, przełożyła Jadwiga Bułakowska, PIW, Warszawa 
1998
Człowiek i śledź
Do tego, że za przyrodniego brata w naturze mamy szympansa, bo pochodzimy od 
wspólnego przodka, przytom-niejsza część ludzkości zdołała się już przyzwyczaić.
* 74 *
2 wyjątkiem, co zrozumiałe, zwolenników poglądu, że głównym etycznym 
posłannictwem człowieka jest ochrona każdej bezwzględnie zygoty w damskim 
brzuchu, natomiast uśmiercenie dowolnej liczby naszych włochatych jjuzynów nie 
stanowi w tym kontekście większego problemu. Co jednak począć z wiadomością, że 
możemy pochodzić na przykład od nieorganicznego kryształu krzemianu? No, to już 
wygląda na antykatolicką prowokację. A jednak kto wie. Ewolucjonizm, acz na 
wiele się szkół dzieli, pomiędzy którymi spore toczą się boje, dopuszcza 
najrozmaitsze, czasem szokujące koncepcje. Richard Dawkins, który pułapki 
naukowego wykładu omija z brawurą Alistaira MacLeana, co czyni jego styl 
doskonale przekonującym, udowadnia, że między człowiekiem a śledziem jest 
mniejsza różnica biologiczna niż między śledziem a kalmarem. Fantastyczne! A 
przecież mało kto jest w stanie w to uwierzyć. Oprócz wielu niezwykłych cech 
serca i umysłu, człowiek, istota ziemska i nieziemska, wykształcił w sobie silny 
zmysł przesądu. Mając się za skończony (ewolucyjnie) ideał, zachowuje się trochę 
tak, jak ojcowie założyciele komunizmu, którzy też uważali, że wymyślony przez 
nich ustrój jest najdoskonalszy z możliwych, i to po wsze czasy. W 
rzeczywistości człowiek jest etapem w ewolucji, jak leszczyna albo słoń. I nie 
podniecajmy się tak jego boskimi możliwościami. Oko jastrzębia jest lepiej 
zbudowane niż komputer, na którym piszę ten felieton. Porównanie trochę 
naciągane, więc może lepiej nie porównywać w ogóle, bo doskonałość i 
niedoskonałość w przyrodzie to pojęcia nadzwyczaj względne.
Osobiście uwielbiam książki takie jak Ślepy zegarmistrz... Odejmują, prawda, 
resztki wiary w siły nadprzy-
* 75 *
rodzone - na rzecz przyrodzonych, czyli przyrodniczych. Ale otwierają oczy na 
takie cuda natury, że nie krzywduję sobie z powodu tej straty.
Richard Dawkins, Ślepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja
dowodzi, że świat nie został zaplanowany,
przełożył Antoni Hoffman, ?? Warszawa 1997
Kłapouchy i reszta
Kilka lat temu podsunięto mi ankietę, której jeden z punktów brzmiał - ulubione 
zwierzę. Bez wahania napisałem: Kłapouchy. Dlaczego właśnie on? Kłapouchy, jak 
wiadomo, jest mizantropem. Widać mam zadatki na mizantropa. Ale niekoniecznie, 
bo każdy lubi Kłapouchego. Lubi go beztroski pasożyt Kubuś Puchatek i wiecznie 
zagoniony sekretarz partii pracy, Królik. Lubi go zadufka Sowa Przemądrzała, 
która jak prezydent Lech W. nigdy nie przyznaje się do błędu, i lubi go 
prostaczek boży Prosiaczek, któremu siły woli starcza tylko na samą myśl o 
sukcesie. Kłapouchego lubi każdy, bo mizantrop jest tak śmieszny, że na jego 
ciemnym i destruktywnym tle wszyscy wychodzą na lepszych.
Oba tomy arcydzieła pana A.A. ????'? są, jak każde arcydzieło, esencją świata i 
esencją natury ludzkiej w skali ogólnej. Są pogodną odwrotnością podobnych im w 
esencjonalności arcydzieł ponurych: Podróży Gu-
*76*
liwera, Braci Karamazow, Doktora Faustusa, Dżumy. Są światem w stanie niewinnej 
łaski. Prawdziwym rajem, który tu nazywa się Stumilowy Las, gdzie kwitnie 
przyjaźń i wybaczenie, grzechy są sympatyczne, a uczucia niezmienne. Gdzie nikt 
nie dorasta, a śmierć, o której mówi Krzyś w zakończeniu Chatki Puchatka, nie 
wydaje się niczym złowrogim. Samo istnienie w świecie tych dwóch książeczek już 
czyni nasz świat lepszym. Dlatego czytajcie Puchatka, rodzice, swoim dzieciom, 
czytajcie bez przerwy, codziennie, póki same nie zaczną czytać, by potem czytać 
własnym dzieciom, a one swoim.
I jeszcze jedno. Nie znam innych obcych przekładów dzieła ?????'?. Ale jestem 
przekonany, że polskie nie ma sobie równych. To, co zrobiła ponad sześćdziesiąt 
lat temu Irena Tuwim, jest osobnym arcydziełem w arcydziele. Jednym z całkowicie 
niezniszczalnych dokonań językowych, czystych jak kryształ i jak on twardych, bo 
przez te sześćdziesiąt z okładem lat nie zestarzało się tam ani jedno słowo. 
Stosunkowo niedawny pomysł, niebacznie zrealizowany, żeby na nowo przełożyć 
Kubusia, musiał się skończyć sromotną klęską. Czy komuś przychodziło do głowy 
tłumaczyć po Boyu Gar-gantuę i Pantagruela albo po Zielińskim Hemingwaya? Nie? 
No właśnie.
A.A. Milne, Kubuś Puchatek, Chatka Puchatka, przełożyła Irena Tuwim, Nasza 
Księgarnia dla Porozumienia Wydawców,
Warszawa 2001
*77*
Lektury nadobowiązkowe
Wszystko się poplątało; moja sąsiadka z góry* opuściła nasz wspólny posterunek, 
twierdząc wprawdzie, że na chwilę, ale jednak; podobno pisze mowę noblowską. 
Ponieważ od dawna nie robi niczego innego, tylko na zmianę pisuje wiersze albo 
Lektury nadobowiązkowe, można podejrzewać, że mowa noblowską będzie albo 
wierszem, albo Lekturą nadobowiązkową. Co może mieć swój smak, zwłaszcza dla 
pryncypialistów niewyobraża-jących sobie, by mowa noblowską nie miała wyglądać 
jak oni - pryncypialnie. Zaś pryncypialność akurat jest tym, co noblistce zgoła 
obce, jak noszenie na co dzień długiej sukni z szyfonu albo zasiadanie w radach 
nadzorczych spółek naftowych.
Wracając do tematu poplątania: otóż jako opuszczony poczułem się nieswojo; w 
końcu Lektury obowiązkowe jakoś tam miały sens w kontekście Lektur 
nadobowiązkowych, a cała zabawa polegała między innymi na tym, że te 
„nadobowiązkowe" były całkiem obowiązkowe - zważywszy na osobę Autorki i jakość 
tekstów -a te „obowiązkowe" niekoniecznie. No więc zastosowałem chytrość rozumu 
i postanowiłem tak już wszystko poplątać, żeby nikt nie wiedział, co jest co, 
kto jest kto i o co chodzi. Generalnie zresztą tak jakoś właśnie wygląda w ogóle 
nasze życie, więc mam nadzieję, że wszyscy zrozumieją. Przede wszystkim jednak 
chciałem pod-
* Mowa o Wisławie Szymborskiej, której felietony w dodatku literackim „Gazety 
Wyborczej" drukowane były naonczas na tej samej szpalcie - nad Lekturami 
obowiązkowymi.
* 78 *
kreślić z całą mocą obowiązkowośćLektur nadobowiązkowych. Bo to nie jest, proszę 
Państwa, takie tam sobie pisanie na uboczu, dla hecy, dla rozweselenia i tak 
dalej, choć oczywiście i takie także bywa. To jest bardzo poważna działalność 
ekologiczna. Ekologia kojarzy się z ochroną dóbr naturalnych, różnych 
zdychających lasów, zatruwanych jezior, wymierających gatunków roślin i zwierząt. 
Ekologia Szymborskiej dotyczy wymierającego, zatruwanego, dewastowanego 
środowiska ludzkiego czytelnictwa. Czytanie książek jest mianowicie dla niej 
czynnością niemal świętą, a przynajmniej podstawową dla kultury. Czyli dla ducha. 
Czyli dla człowieczeństwa. Książka nie jest przelotnym obrazkiem z telewizora 
ani paplaniną na imieninach. Książka jest jednym z cudów kultury - może 
najwyższym. Ja bym tam coś jeszcze powiedział o cudzie muzyki, ale to inny 
ogródek ducha.
Oczywiście są książki i książki. Niektóre ważne dla jednych, nieważne dla innych. 
Większość jest okropnie głupawa, ale na szczęście słabe zostawia ślady w pamięci. 
Szymborska ratuje pamięć także o książkach pozornie byle jakich, i często, 
czytając jej świetliste komentarze do mycia nóg albo zwyczajów zwierząt nocnych, 
mam wrażenie, że upomina się o ginące gatunki jakichś przylaszczek czy kolibrów. 
Za Lektury nadobowiązkowe Szymborska powinna dostać osobnego Nobla w dziedzinie 
Ekologii Ludzkiego Umysłu. Chociaż drugiego Nobla toby już chyba nie zniosła, 
więc tylko tak sobie to napisałem, bez zobowiązań jakby co.
Wisława Szymborska, Lektury nadobowiązkowe,
WL, Kraków 1996
* 79 *
Marsjasz i gwóźdź
Herbert dostał naprawdę wspaniały prezent od Wydawnictwa Dolnośląskiego w 
postaci serii wznowień jego tomików. Żaden poeta nie miał tak dobrze, łącznie z 
Gałczyńskim, Miłoszem i sąsiadką z góry. Poezje zebrane czy wybrane miewał każdy, 
ale ja mówię o konkretnych tomach. Bo konkretne tomy czyta się inaczej. 
Zwłaszcza po latach, gdy niektóre wiersze okazują się ważne i sławne, a niektóre 
osnuła mgła nieważkości.
W Studium przedmiotu z 1961, trzecim tomie Herberta, znajdziemy przynajmniej 
trzy takie magiczne, słynne wiersze: Apollo i Marsjasz, Powrót prokonsula, Tren 
Fortynbrasa. Potem dopiero Pan Cogito przyniesie kilka podobnie znaczących, z 
najsławniejszym Przesianiem Pana Cogito. I Raport z oblężonego Miasta z wierszem 
tytułowym, z Potęgą smaku i starym, jeszcze z 1956, Ze szczytu schodów, dopiero 
wówczas opublikowanym. Taki wiersz magiczny od razu inaczej ustawia dzisiejszą 
lekturę całości. Wyrywa się do przodu, domaga specjalnych uprawnień. Trudno 
walczyć z takimi wierszami w obronie innych, spychanych na pośledniejsze miejsca. 
Ale, jak powiadają, prawdziwy poeta tworzy tylko kilka w życiu magicznych 
wierszy, reszta to słowa, słowa, słowa.
Co ciekawe, te trzy magiczne wiersze ze Studium przedmiotu zdają się protestować 
przeciwko tonacji i „ideologii" całego tomu. Tonacja - patrz tytuł - chciałaby 
mówić cicho, skromnie, rzeczowo. Odwołać się do zwykłości i trwałości rzeczy 
tego świata. Na okładce wydawca umieścił dwie przepiękne martwe natury Giorgia
*80*
Morandiego (napisał o nim kiedyś śliczny wiersz Adam Zagajewski). Dzbanek, 
karafka, flaszka, jakiś wazonik. Małe jest piękne. Małe jest mądre. Małe jest 
wielkie. Herbert opisuje krzesło, palec, gwóźdź. Mała trwałość świata jest 
ważniejsza od wielkich i pustych haseł.
Wiersze ze Studium przedmiotu powstawaływ drugiej połowie lat pięćdziesiątych, 
już po śmierci stalinizmu z jego zaborczym patosem. A jednak to nie małe 
przedmioty zagwarantowały trwałość tej książce. Uczyniły to wspomniane trzy 
magiczne, intelektualnie skomplikowane teksty, mówiące o podstawowych sprawach 
etyki i polityki, o egzystencjalnych wyborach. Cóż, poeta pisze, Pan Bóg 
historii wiersze nosi.
Zbigniew Herbert, Studium przedmiotu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1996

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
-DLA KLAS ODRZUCONYCH
Wędrowna zaraza
Ostatni raz widziano dżumę w Jugosławii kilka lat temu. Zrazu było spokojnie. 
Ludzie jak zwykle budzili się, szli do pracy albo do baru, spotykali się z 
innymi ludźmi, kochali się albo rozchodzili, potem zasypiali i śnili swoje 
osobne sny. Aż któregoś dnia jeden z nich, wychodząc rano z domu, natknął się na 
martwego szczura. Później usłyszano, że na odległym przedmieściu ktoś strzelił 
do sąsiada. Uznano go za wariata i izolowano. Ale brat zabitego zaczaił się w 
pobliżu domu mordercy i podpalił go; w płomieniach zginęli wszyscy. W odwecie 
krewni i ziomkowie spalonych urządzili krwawą rzeź krewnych i ziomków podpalacza. 
Nazajutrz gazety pisały o porachunkach religijnych i gwałtownym rozszerzaniu się 
zarazków tej tajemniczej choroby, która wyniszcza całe dzielnice miasta. 
Podzielono więc miasto na strefy zagrożenia i obwarowano się. Zaraza jednak 
szybko rozprzestrzeniała się i ogarniała sąsiednie rejony. Niektórzy, nie mogąc 
pogodzić się z chorobą, śmiercią i strachem, pisali gniewne teksty, inni 
spędzali czas w szpitalach, niosąc pomoc, albo wygłaszali płomienne kazania o 
gniewie Bożym karzącym niewiernych. Wkrótce zabrakło miejsc na cmentarzach. Już 
nie było jednej Jugosławii. Była Bośnia, Serbia, Hercegowina, Czarnogóra. I 
osobne, spalone Sarajewo, Srebrenica, Mostar.
* 85 *
Zamknięto miasta i uznano je za strefy śmiertelnego zagrożenia dla reszty świata. 
Samoloty przestały latać w tamte strony, ustal ruch statków i pojazdów. Trwało 
to kilka lat. Potem dżuma zaczęła powoli ustępować. Nikt nie wiedział, dlaczego 
się zmęczyła i wybrała odejście. Niedowierzaniu ocalałych towarzyszył wielki 
oddech ulgi reszty ludzkości. Pół wieku temu Albert Camus napisał o tym powieść, 
która stała się legendą; parabolą o śmierci, braterstwie i rozpaczy.
Albert Camus, Dżuma, przełożyła Joanna Guze, PIW, Warszawa 1997
Wypalony
Z pewnych względów wielekroć czytałem ostatnio Przedwiośnie. Najpierw długo 
musiałem wypluwać z siebie skamieliny szkolnych stereotypów sprzed tylu lat, a 
to siedzi w człowieku głęboko. Przedwiośnie było zresztą książką szczególnie 
podatną na ówczesne zakłamania i w ogóle możliwe manipulacje interpretacyjne, bo 
cała tak zwana droga ideowa Cezarego Baryki była pokrętna. Reżimowe podręczniki 
podkreślały dojrzewanie Cezarego do świadomości klasowej, czego wyrazem miał być 
wspólny, finalny marsz z robotnikami na Belweder. Nie byliśmy oczywiście wtedy, 
w szkole, żadnymi umysłowymi dysydentami, ale niezbyt pachniało nam Przedwiośnie 
jako manifest komunistycz-
*86*
ny. Co znaczy zmiana perspektywy: dzisiejsza szkolna wykładnia z podobnym - tak 
przypuszczam - belferskim zapaszkiem rutyny pokazuje Przedwiośnie jako 
antykomunistyczną i antyrosyjską wizję pisarza demaskującego bezeceństwa 
bolszewików. Jak wiadomo, prawda leży tu i tu, bo Przedwiośnie to w całej 
polskiej kulturze wyjątkowo niewygodne dzieło. Tyle za, co przeciw, rzeczywiście 
antykomunistyczne, ale pro-socjalistyczne, boleśnie narodowe, ale i kompletnie 
nienacjonalistyczne. Filozofia Rydzyków równie mało miałaby z niego pożytku, co 
doktryna liberałów d la Korwin-Mikke.
Ciekawym skądinąd, jak czyta tę książkę pokolenie dzisiejszych uczniów, 
prawnuków Cezarego ?., którym miniony ustrój wydaje się zapewne stekiem samych 
nie-pojętości. Otóż Przedwiośme jest tu lekturą jako źródło nieprzeplaconą. 
Opowiada, jak doszło do tego, że byli w Polsce zwariowani komuniści, a pewna 
część narodu jednak przyjęła socjalizm za jedyny sens zbiorowego życia. Trzeba 
tylko odrzucić mechaniczne wnioskowanie, jakoby duchowa droga Cezarego Baryki 
polegała na dojrzewaniu do wspólnego marszu z robotnikami. Może i tak było, ale 
nie do końca. Otóż to nie Baryka doszedł do socjalizmu, ale socjalizm wszedł w 
Barykę -na miejsce opuszczone przez inne, ludzkie uczucia. Ten chłopiec 
przeszedł po prostu rosyjskie piekło w czasie pierwszej wojny i rewolucji, co 
wypaliło w nim duszę i zostawiło więcej potrzeby uczuć niż możliwości ich 
doznawania. Ktoś, kto w wieku czternastu lat grzebał bezimienne trupy i dorastał 
pośród cynizmu i propagandowego hałasu rewolucji, sam stawał się trochę żywym
* 87*
trupem. Znali to uczucie bohaterowie prozy Borowskiego i wierszy Różewicza. To 
ciemne dziedzictwo też nas budowało. Niestety.
Stefan Żeromski, Przedwiośnie, w: tenże, Pisma zebrane, t. 19, Czytelnik, 
Warszawa 1996
Śmierć inteligenta
Mam do tej książki specjalny sentyment. Była pierwsza z paryskiej „Kultury", 
jaka znalazła się w mojej rodzinie. Szary, gruby tom Doktora Żiwago przemyciła z 
Paryża ciotka, co nie było trudne, bo jej niewinny wyraz twarzy zmyliłby każdego 
celnika. Musiało to być niedługo po 1967, bo w tym roku po polsku wyszła. 
Egzemplarz długo krążył po rodzinie, zaczytywany tak, że kiedy dotarł do mnie, 
musiałem wpierw pójść do znajomego introligatora, żeby go powtórnie skleił i 
oprawił.
Ówczesne wrażenia z lektury? Prawdę mówiąc, straszne. Rewolucja październikowa, 
świętość nad świętoś-ciami komunizmu, przedstawiana była dotąd oficjalnie jako 
okrutna, ale konieczna dziejowa sprawiedliwość, dzięki której uciemiężony lud 
rosyjski mógł dostąpić łaski wyzwolenia spod carskiego buta. „Lud" był głównym 
liczmanem propagandy i jedynym zdrowym składnikiem rosyjskiego społeczeństwa (w 
odróżnieniu od zgniłej burżuazji). Tymczasem Pasternak napisał epopeję 
rosyjskiej inteligencji. Jurij Żiwago był z zawodu le-
*88*
karzem i z zamiłowania pisarzem. Jego rodzina i przyjaciele byli przeważnie też 
zwyczajnie wykształconymi, inteligentnymi ludźmi. Nie mieli żadnych ambicji 
zmieniania świata, chcieli tylko przyzwoicie żyć i dobrze po-żytkować nabyte 
umiejętności. Rewolucja wkręciła ich w swoje tryby i już nikt nie wyszedł z niej 
normalny, o ile wyszedł żywy.
To było najgorsze i najbardziej zapadało w pamięć: że nieodwołalnej likwidacji 
uległa normalność. Moja rodzina, czytając Doktora Żiwago, czytała o sobie, bo 
należała dokładnie do tej samej klasy społecznej, której tę normalność odebrano. 
Matka moja, z przedwojennego wykształcenia prawniczka, zdobyła wiatach 
pięćdziesiątych maszynę do szycia i długi czas nielegalnie zarabiała na dom, 
obszywając znajome i nieznajome panie z „towarzystwa"; dobrze leżąca garsonka 
była często ich jedyną bronią w prywatnej wojnie z ogólną brzydotą i nędzą 
realnego socjalizmu.
Ta paryska edycja powieści miała jeszcze dodatkową atrakcję i drugie dno: 
dołączony na końcu książki stenogram z zebrania moskiewskich pisarzy w 
październiku 1958. Na tym zebraniu koledzy literaci uchwalili rezolucję nie 
tylko popierającą wyrzucenie Pasternaka ze Związku Pisarzy, ale i żądającą 
pozbawienia go sowieckiego obywatelstwa. Okazał się podwójnym przestępcą. Nie 
dość, że wysłał swoją książkę za granicę, bo nie chciano mu jej wydać w 
ojczyźnie, to jeszcze dostał za nią Nagrodę Nobla. Ta rezolucja jest dokumentem 
niebywałym, przerażającym. Na tamtym zebraniu dokonano po raz drugi egzekucji na 
rosyjskiej inteligencji, w całej rozciągłości potwierdzając po latach tezę 
powieści.
*89 *
Szkoda, że w obecnym wydaniu opuszczono ten załącznik. Jest puentą, jakiej nie 
ma chyba żadna powieść świata. A dla obecnych i przyszłych pokoleń, które nie 
zaznały przyjemności życia w najlepszym z minionych szczęśliwie ustrojów, byłaby 
lekturą poznawczo nieprze-płaconą.
Borys Pasternak, Doktor Żywago, przełożyła Ewa Rojewska--Olejarczuk, Muza, 
Warszawa 2001. Tamto paryskie wydanie przełożył, trochę bardziej staroświecko, 
ale równie doskonale Paweł Hostowiec czyli Jerzy Stempowski. Wtedy w nazwisku 
bohatera było jeszcze „i".
Nienawiść naiwności
Wielkie dzieła wielkich pisarzy jakie są, każdy widzi. Ale wielkim pisarzom 
zdarza się być zwyklejszymi ludźmi i wtedy piszą mniej niż arcydzieła, co 
podtrzymuje nas, maluczkich, na duchu, że Bóg jest sprawiedliwy i nawet wielkich 
dotyka chwilami słabości. Bywa jednak, że te mniejsze dzieła noszą w sobie 
jakieś szaleństwo, którego nie spotkamy nawet w największych arcydziełach. Jakby 
autor czegoś nie wytrzymał, coś mu puściło, dla-czegoś postanowił pójść całkiem 
na całość, bez liczenia się ze słowami i wszystkim innym. Niewykluczone, że 
właśnie to przekroczenie granicy bezpieczeństwa czyni z takiego dzieła mniej niż 
arcydzieło, bo arcydzieło musi być harmonijnie wyważone nawet w skrajnościach,
* 90*
a to, o czym tu mówimy, jakichkolwiek harmonii ani myśli przestrzegać.
Powiedzmy: Tymon Ateńczyk. Nawet miłośnicy Szekspira omijają ten utwór, spychają 
gdzieś tam w dół Szekspirowskiej arcydzielności. Bo Tymon Ateńczyk jest jednym z 
najprzeraźliwszych literackich świadectw ludzkiej nienawiści. Może dorównują mu 
w tym Przygody Guliwera, niektóre aforyzmy Karla Krausa i powieści ??????'?. Ale 
nie dałbym głowy. Tytułowy bohater sztuki Szekspira zaczyna w pewnej chwili 
nienawidzić ludzkości tak straszliwie, że gdyby mógł, utarłby ją na proszek, 
zmieszał ze smołą i roztarł na ścianach jaskini. Jest to najstarszy rodzaj 
nienawiści - nienawiść z powodu zawiedzionej miłości, przegranego zaufania. Bo 
Tymon był jak dziecko naiwny; uwierzył mianowicie w ludzką bezinteresowność, 
przyjaźń i wdzięczność. I to go oczywiście zgubiło, no bo jak można wierzyć w 
coś takiego. Strofy ostatnich aktów Tymona..., zwłaszcza w genialnym przekładzie 
Barańczaka, nie tyle się czyta - ile odczuwa, fizycznie, jak trąbę powietrzną 
unoszącą wszystko w powietrze podmuchem wściekłości. Strzeżcie się, cwaniacy i 
cynicy, gniewu naiwnych i łatwowiernych. Zawiedzione zaufanie bywa ślepe i 
potrafi rozpętać piekło.
William Shakespeare, Tymon Ateńczyk, przełożył Stanisław
Barańczak, Znak, Kraków 1997
*S1 *
Trucizna prawdy
Pamiętacie te straszne słowa Pana Młodego z Wesela: „Myśmy wszystko zapomnieli; 
mego dziadka piłą rżnęli..."? Wiadomo, że czas zaciera pamięć, ale tu się musiał 
odbyć wręcz patologiczny gwałt na pamięci, bo co innego zapomnieć kluczy od 
furtki, a co innego dziadka zarżniętego przez zbuntowanych fornali. Dzisiaj 
znowuż jest tak, że jedni usiłują żyć tylko pamiętaniem (na przykład udręk PRL-
u), inni zaś tylko niepamiętaniem (skądinąd tych samych udręk), co świadczy o 
niezaleczo-nych ranach zbiorowych. Ucieczki od tego nie ma i żadne perswazje tu 
nie pomogą, bo pamięć ma własne życie i można ją anulować tylko przez likwidację 
jej nosicieli. To akurat szczęśliwie samo kiedyś przyjdzie.
Tymczasem w kulturze wygrywa chyba niepamię-tanie. Może dlatego że kiedyś 
obowiązującą konwencją była nie tyle pamięć, ile rozpamiętywanie naszych 
narodowych nieszczęść, obficie zapisanych w arcydziełach, zwłaszcza literackich. 
Dziś ból zbiorowy jest mało zrozumiały, w czym znaczny udział mają znieczulające 
na dłuższą metę motywy okrucieństwa w kulturze masowej spokojnie idące w parze z 
kolorowym infantylizmem. Ale co to jest prawdziwy ból, prawdziwe okrucieństwo i 
prawdziwe na nie znieczulenie, tego już nie da się wyczytać ze współczesnej 
kultury, coraz bardziej przypominającej pole zaminowane klockami lego. Trzeba 
znów sięgać do niechcianej pamięci. A w niej na przykład do jednego z 
najbardziej przerażających świadectw literackich XX wieku, a może całej 
ludzkości, Kamiennego świata Borowskiego.
* 92 *
Ten cykl złożony z dwudziestu krótkich opowiadań został napisany w 1947, dwa 
lata po wyjściu Borowskiego z Oświęcimia, między jego pierwszą depresyjną 
zapaścią a wejściem w komunistyczne szaleństwo, zakończone w 1951 kolejną 
depresją i wreszcie samobójstwem. Niektóre opowiadania dotyczą jeszcze 
Oświęcimia, inne - okresu tuż po wyzwoleniu, kiedy Borowski siedział w 
przejściowym amerykańskim obozie dla di-pisów w Niemczech. Ale nie różnią się od 
siebie grozą przedstawianego świata, i to jest w nich najstraszniejsze. Człowiek, 
który raz dotknął absolutnego dna i absolutnego zła, nie zmienia się nazajutrz w 
aniołka. Dwóch eks-więźniów, w chwilę po obejrzeniu stosu dziecięcych trupów 
pozostałych po obozie, z zimną satysfakcją zabije dziecko Niemki bawiące się 
lalką. Wszyscy są tam umarli za życia i żadna moralność nie ma już nic do roboty, 
bo ona dotyczy żywych i czujących.
Gdyby te opowiadania były tylko trochę gorzej napisane, a są napisane wspaniale, 
trzeba by je zamknąć w jakimś bezdennym sejfie i otwierać w razie absolutnie 
wyjątkowej potrzeby. Są trujące, ale jest to trucizna prawdy, nie gry w 
zabijanego.
Tadeusz Borowski, Kamienny świat, Czytelnik, Warszawa 1999
*93*
Syf
Syf należy do tych słownych wynalazków, które o ile bez trudu się tłumaczą, o 
tyle są trudno wytłumaczalne. Ni to wstydliwy, ni to bezwstydny syf, oczywisty 
skrót od nazwy pewnej mato wytwornej choroby, z grubsza oznacza stan 
beznadziejności połączony z frustracją i nutą odrazy. Lud polski obdarowany 
komunizmem wlot wyczuwał niebotyczne możliwości stosowania tego poręcznego 
zaklęcia. Syf to byty kolejki po pasztetówkę, urzędnicze chamstwo, nowomowne 
gazety, telewizyjna propaganda, stołówka zakładowa, a nawet pogoda, zawsze 
syfiasta.
Stan permanentnego syfu stał się, zwłaszcza wiatach siedemdziesiątych, ulubionym 
pożywieniem wielu pisarzy, bo syf miał dodatkową zaletę: cenzura bywała wobec 
niego bezradna, jako że pojęciowo był zbyt szeroki. Z jednej strony tworzył 
idealną metaforę PRL-u, z drugiej dawał nieograniczone pole do aluzyjnych zabaw. 
W starszym pokoleniu mistrzem i specem od syfu był Marek Nowakowski. W moim - 
Janusz Anderman.
Pierwsza jego powieść, Zabawa w głuchy telefon (1976), była cudnie ohydna i 
dawała szanse utaplania się w paskudztwie po uszy. Ale nic to przy drugiej, Grze 
na zwłokę (1979), której wznowienie właśnie się ukazało. Jej bohater nie ma 
imienia, co już symptomatyczne. Aktualnie pracuje w redakcji dosyć dziwnej 
gazety, z innych prac i mieszkań go wyrzucano. Jego egzystencja polega głównie 
na włóczeniu się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu traconego czasu. Rzecz 
dzieje się w ciągu kilku dni i nocy, nieustannie pada deszcz, bohater jest 
przemoknięty, niedospany i na okrągło na bani,
* 94 *
bo koszmar życia najprościej zagłuszyć flaszką, co czyni zresztą większość 
pozostałych postaci książki pędzących równie beznadziejny żywot. Gdzie spojrzeć, 
wszędzie nietrzeźwi dewianci, kurwy i abnegaci.
Gra na zwłokę jest gorzką parodią i Kandyda, i Ulissesa, i Pod wulkanem, i tych 
wszystkich wspaniałych powieści o wędrówce przez parszywy świat; tyle tylko, że 
wszystko tu, łącznie z bohaterem, skarlało znijaczo-ne przez socjalrealizm. 
Znakomity jest, jak zawsze u An-dermana, język. I ten rewelacyjny chwyt 
narracyjny: opowieść bohatera w pierwszej osobie jest przeplatana relacją w 
typowej dla sprawozdań śledczych formie bezosobowej: „Widziano go, jak 
wchodził...". Wszak to czasy, w których węszenie, podpatrywanie, śledzenie i 
podsłuchiwanie było syndromem epoki równie oczywistym, jak oddawanie paszportu 
na milicję czy talon na malucha.
Zalecałbym tę lekturę jako obowiązkową dla wszystkich malkontentów III 
Rzeczypospolitej. A na marginesie: Andermanowi do dziś zostało widzenie świata w 
kategoriach syfu.
Janusz Anderman, Gra na zwłokę, WL, Kraków 2003
Listy w butelce
Pierwszy felieton z cyklu „Małych listów" ukazał się w „Dialogu" w maju 1974. 
Trzy miesiące później ten sam „Dialog" wydrukował Emigrantów, sztukę, od któ-
* 95 *
rej zaczął się inny Mrożek, posępny, dramatyczny, i choć nadal śmieszył, to 
jakby trochę rozpaczliwie.
Te felietony były w piśmie teatralnym, ale o samym teatrze traktowały rzadko. 
Bardziej o życiu, które, jak wiadomo od czasów Szekspira, też jest teatrem, 
tylko trochę większym. Nie odnosiły się, jak to typowe felietony, do bieżących 
wydarzeń, nie komentowały niczego konkretnego. Mrożek od lat był na emigracji, 
ale co kogo w Polsce obchodziły problemy obchodzące Francuzów, Niemców czy w 
końcu samego Mrożka emigranta. Polaków obchodziły w felietonach sprawy polskie, 
a Mrożek do Polski nie przyjeżdżał, bo od sierpnia 1968, kiedy miłująca pokój 
polska armia weszła wraz z innymi bratnimi armiami do Czechosłowacji, niosąc na 
czołgach bratnią pomoc, już z PRL-em nic wspólnego mieć nie chciał. Więc pisał o 
różnych dziwnych kwestiach, które normalnemu polskiemu felietoniście nie 
przyszlyby do głowy, bo po co. 0 konieczności posiadania wroga, choćby rekina. O 
teorii rury. O dziadku Ignacym Mrożku, który był wewnętrznie tożsamy z samym 
sobą, a wnuk już nie. O tym, jak zmieniają się autorytety w zależności od wieku. 
O przeżywaniu następnych pięciu minut. O hipokryzji równości między ludźmi. I 
tak dalej.
To był Mrożek niby ten sam co z opowiadań i sztuk teatralnych, ale i inny, 
pokręcony w sobie, niejasny, udręczony wszystkim, co ucieka poza znane słowa, 
umówione gesty ludzkości, wymyślone po to, by dało się razem żyć. Nie tyle pisał, 
ile wypluwał, wyciskał z siebie te felietony, kartki z wewnętrznego piekła. Z 
właściwym sobie eleganckim optymizmem spisywał je równiutko, czyściutko, z 
precyzją mistrza stylu, po czym każdą z tych
*96*
kartek starannie wkładał do butelki i wrzucał do m0rza czyli pisma teatralnego 
dla czytelników, których, liczba nie przekraczała populacji średniego bankietu.
Zbiór ich, niepełny, diabli wiedzą dlaczego _ mo_ że przez cenzurę stanu 
wojennego? - ukazał ^? naj. pierw w 1982 w krakowskim Wydawnictwie literackim, w 
2000 w komplecie opublikowała je inna oncyria specjalistka od Mrożka. Są nadal 
gorzkie, przer^^g Czytając je, odnosi się ponadto wrażenie, że Pąn g^g tworząc 
ich autora, musiał gdzieś sobie na boku odłożyć znaczny zapas specjalnego typu 
inteligencji, osz^ę^o. ny na niejednym ludowym literacie.
Sławomir Mrożek, ??? ?^? Noir sur Blanc, Warsza\ya 2000
Muchy
Jan Błoński powiedział niedawno w „Polityce", ?e poi_ ska powieść ma się kiepsko. 
Żyjemy w epoce ???? CZy_ li krótkich skupień, nagłych olśnień, prywatnych Wyznań 
Wielkie opisy świata, panoramy społeczne i histo(yczne wydają się za trudne, za 
kłopotliwe. Dzisiejsza proza ??_ wstaje metodą poetycką: skupić się w sobie, 
w%<s ocj_ dech i szybko zapełnić ze sto, góra dwieście str0n p0_ tern zmieścić 
się pośród tysięcy kolorowych okładek podobnych książek w księgarni i cieszyć 
się, jeśli polgjjy na wierzchu choć z tydzień.
*97*
Fakt, w ogóle rytmem epoki jest zadyszka. Ale krótkie dystanse są zabójcze dla 
prozy. Tak jak przeświadczenie, że wystarczy sięgnąć do pamięci albo wyobraźni 
po kilka zabawnych faktów, parę ciekawych życiorysów, potem to przybrać 
brawurowym stylem i pchnąć do wydawcy. Taka proza musi mieć od razu zakodowaną 
świadomość sukcesu, bo inaczej po co w ogóle zaczynać? Cechą naszej prozy jest 
więc radosna dezynwoltu-ra i brak poczucia możliwej klęski. Ja uogólniam, więc 
proszę nie machać mi Hanemannem, Widnokręgiem czy Odojewskim albo innym 
Herlingiem.
Jeszcze co do tego poczucia klęski. Miewał je notorycznie pewien autor, którego 
nazwisko dość kiepsko łączy się z wyżej opisanym zjawiskiem; mówię o Faulkne-rze. 
Swoją największą książkę, Zgiełk i furię, miał za największą porażkę pisarską. 
Nie żeby nie wiedział, co napisał. Przeciwnie, właśnie dlatego że wiedział, 
czego nie napisał, a nie dał rady, nie umiał. Wswoim mniemaniu oczywiście, bo 
przecież powieść ta, jak wiele innych jego autorstwa, uchodzi za jeden z 
himalajskich szczytów dwudziestowiecznej prozy. Ja wiem, że nadużywam, bo 
wytaczam armaty przeciw muchom. Nie sztuka wypuścić Faulknera na Kowalskich. Ale 
czemu te muchy muszą być wiecznymi muchami? Wypuśćcie muchę z muchy, niech leci, 
niech brzęczy i szuka swego lepu, gdzie inne muchy już wcześniej znalazły swój 
los. Mucha z wypuszczoną z siebie muchą mogłaby przestać zachowywać się jak 
mucha i latać w kółko wokół lampy.
Ja wiem, że mi łatwo mówić, bo nic mnie to nie kosztuje. Mogę sobie zawsze 
wrócić do Światłości w sierpniu, jak właśnie wracam, żeby zapomnieć o natrętnym
*98*
brzęku i przelotnym życiu muchy. Ale muchę będzie naprawdę kosztować życie, 
jeśli wszyscy zamiast słuchać jej brzęku zaczną czytać Światłość w sierpniu, 
gdzie znajdą głębszy, prawdziwszy i wiarygodniejszy opis naszego świata niż we 
wszystkich dziełach muszych łącznie. Mówicie, że nie będą czytać? A przynajmniej 
nie wszyscy? Cóż, macie rację. Ale co to za racja.
William Faulkner, Światłość w sierpniu, przełożył Maciej Słomczyński, Czytelnik, 
Warszawa 1998
Sztuka i powołanie
Kiedy zaczynam wątpić w siłę ducha, wracam do listów van Gogha. Ten szalony i 
uparty artysta mylił się prawie zawsze w ocenie spraw, ludzi i rzeczy, siebie 
nie wyłączając. Kochał się w nieodpowiednich kobietach, fascynował 
niekoniecznymi malarzami i pisarzami, i w ogóle miał do życia pecha jak mało kto. 
Pisał w 1881: „Nie jestem kandydatem na samobójcę i nikt mnie chyba nie posądzi 
o tego rodzaju skłonności". W 1890 strzelił sobie w serce. Żalił się 
(wielokrotnie): „Jaka szkoda, że malarstwo kosztuje tak drogo!". Choć miewał 
nadzieję: „Płótno, które pokrywam, jest więcej warte niż białe płótno". Sto lat 
później takie pokryte przezeń płótno było warte prawie miliard dolarów.
W 1877, kiedy miał dwadzieścia cztery lata, był przekonany, że „zawód malarza 
czy artysty jest piękny
*99 *
a jednak zawód mego ojca jest bardziej uświęcony". Ojciec był pastorem i syn 
chciał zostać pastorem. Nie było mu pisane. Pięć lat później zwierzał się bratu: 
„Gdybym nadawał się na pastora albo potrafił kupczyć pracą drugich, to może 
wtedy nie byłoby we mnie materiału na malarza czy rysownika". Śledząc ten 
właśnie wątek w życiu Vincenta, przypomniałem sobie o innym człowieku, a raczej 
o dwóch ludziach, którzy przeszli drogę dokładnie odwrotną. Myślę o Adamie 
Chmielowskim i jego współczesnym biografie (Brat naszego Bogd) -Karolu Wojtyle. 
Chmielowski malarz i Wojtyła aktor tudzież poeta porzucili sztukę i odkryli w 
sobie powołanie boskie. Jeden został założycielem zakonu braci albertynów i 
później świętym. Drugi objął Stolicę Apostolską. Sztuka przegrała ze świętością? 
Bogiem? Złożona na ołtarzu Większej Sprawy?
Przypadek van Gogha podpowiada rozwiązanie zgoła przeciwne. Tu Bóg przegrał ze 
Sztuką, pastor z artystą. Czy to zestawienie wytrzymuje próbę porównania? 
Wytrzymuje. Van Gogh był geniuszem i męczennikiem sztuki; Chmielowski malarzem 
zaledwie bardzo przyzwoitym, Wojtyła poetą i dramaturgiem bardzo średnim. Każdy 
znalazł swojego Boga tam, gdzie go zaprowadziła wiara, talent i wewnętrzne 
przekonanie. Szkoda mi tylko Vincenta, bo nie zaznał w życiu smaku wygranej. 
Nawet z samym sobą.
Vincent van Gogh, Listy do brata, przełożyli Joanna Guze i Maciej Chełkowski, 
Czytelnik, Warszawa 1997
* 100*
Los Tess
Wiadomo, że drobny przypadek może czasem odmienić całe życie. Żył sobie na 
angielskiej prowincji w XIX wieku pewien ubogi chłopina niestroniący od trunków 
który nazywał się Jack Durbeyfield. Któregoś dnia, wracając na bani z targu do 
domu, spotkał pastora. Ten opowiedział mu o pewnym przypadkowym odkryciu. Otóż 
on Jack Durbeyfield, tak naprawdę nazywa się d'Urberville i pochodzi ze 
starożytnego rycerskiego rodu, niegdyś znamienitego, potem podupadłego. Jackowi 
bardzo się to spodobało. Zwykła końcówka nazwiska „field", czyli pole, to jednak 
nie to samo, co „ville", czyli miasto do tego po francusku. Jack miał liczne 
dzieci. Najstarsza córka była przepiękna, delikatna i w dodatku inteligentna. 
Nazywała się Tess. Gdyby ojciec nie zatoczył się na bryczkę z pastorem, 
zostałaby na zawsze Tessą Durbeyfield i umarłaby po długim życiu w rodzinnej wsi 
otoczona gromadką dzieci i wnucząt. Ale los kazał jej zostać Tessą d'Urberville, 
tyle że w łachach. W tej roli nie pasowała do niczego. Nie była ani arystokratką, 
ani chłopką. Wykorzeniona, niebawem uwiedziona, oszukana nieszczęśliwie 
zakochana i porzucona, potem uwiedziona po raz drugi, wylądowała wreszcie w 
młodym wieku na szubienicy. Wciąż pozostając, jak to określił w podtytule 
powieści jej autor, „kobietą czystą".
No i jak tu nie bać się przypadku? W dodatku takiego, który powie ci, że tak 
naprawdę jesteś kim innym? Owszem, takie odkrycia bywają czasem nieszkodliwe. 
Kiedy w latach siedemdziesiątych poeta Jerzy Harasymowicz odkrył, że wywodzi się 
ze starożytnego rodu
* 101 *
(bodaj łemkowskiego czy ukraińskiego) Broniuszyców, przez jakiś czas podpisywał 
się Harasymowicz-Broniu-szyc. Wzbudzało to w środowisku tak złośliwą radość, że 
po jakimś czasie zrezygnował. Z kolei znany aktor Edward Lubaszenko odkrył, że 
powinien nazywać się Linde, co w tym przypadku z arystokracją nie miało nic 
wspólnego, i od tego czasu występuje jako Lubaszenko, Linde-Lubaszenko albo 
Linde. Aktorem wybornym jak był, tak pozostał, najwyżej mógłby o sobie opowiadać, 
że posiadł boską tajemnicę Trójjedni.
To są przypadki, jak się rzekło, nieszkodliwe. Biedna Tess żyła w czasach tak 
zwanych podziałów klasowych i trzeba się było jasno określić. Po arystokratach 
zostało jej tylko nazwisko. Chętnie pozostałaby chłopką, ale spodobał się jej 
wykształcony pastorowicz. Była ponadto za uczciwa. Mówiła tylko prawdę! Bez 
sensu! Ale i bez znaczenia, bo losu oszukać się nie da, przypomnijmy dzieje 
Edypa. Więc biedna Tess była skazana od początku, żeby stać się bohaterką 
jednego z najpiękniejszych i najnieszczęśliwszych romansów w prozie światowej. A 
przecież chciała tak niewiele. Wyjść za mąż za ukochanego mężczyznę, hodować 
parę krów i mieć ze sześcioro dzieci.
Thomas Hardy, Tessa d'Urberville, przełożyła Róża Czekańska-Heymanowa, Świat 
Książki, Warszawa 2003
* 102 *
Robak pod Koloseum
Podróż (pierwsze wydanie 1958) powstała w samym środku postalinowskiej odwilży, 
kiedy przez chwilę wydawało się, że znów złapaliśmy Europę za uciekający ogon. 
Wielu autorów przysporzyło w związku z tym sporo utworów opiewających Przełom 
Rokujący Lepszość w skrócie PRL. Podróż uchodzi za powieść niemal modelową dla 
tamtych czasów, ale, o dziwo, ani słowa tam o jakimkolwiek przełomie. Tak zwany 
pejzaż polityczno--społeczny został tam sprowadzony do tła ledwo podma-lowanego, 
właściwie czysto rodzajowego. Większość akcji dzieje się zresztą albo przed 
wojną, albo w jej czasie a jak po wojnie, to głównie we Włoszech podczas 
tytułowej podróży bohatera. Tak jakby PRL nie była godna większej uwagi... 
Ciekawe.
Ale może nie aż tak zaskakujące. Dygat (nie on jeden) zużył w poprzednich latach 
dosyć atramentu, głównie zresztą w różnych publicystykach, na udowadnianie 
pożytków z socjalizmu, po czym rychło doszedł do przekonania, że dla człowieka o 
pewnej inteligencji przedwojennym wykształceniu i towarzyskim dobrym smaku 
wdawanie się w bezpośrednie bójki o ustrój czy z ustrojem świadczy o umysłowym 
prostactwie. Trudno jednak obronić tezę, że był moralnym eskapistą i 
dezerterował z miejsca pospólnej niedoli. Jego najlepsze książki opowiadają o 
ludziach, którzy chcą się skądś wyrwać znaleźć gdzie indziej, bo to, co jest, 
rozpłaszcza ich i degraduje. Gonią za fantomami, marzą o lepszych światach 
świadomi, że ich dotychczasowe wybory albo przymusy czynią z nich żałosne 
żywiołki drobniejszego płazu.
* ?? *
Co nie znaczy, że to „gdzie indziej" jest rajem... Bohater Podróży, 
zakompleksiony urzędniczym o silnych skłonnościach do samoudręczeń, wybiera się 
do Włoch, do niewidzianego przez wieki młodszego brata, który zrobił światową 
karierę reżysera filmowego. Podróż, acz rzeczywista, jest też podróżą w głąb 
siebie. Odkrywaniem życia zmarnowanego w sporej mierze na własne życzenie, bo 
pokrętność duszy urzędnika Szalaja każe mu z reguły wybierać gorsze rozwiązania 
w miejsce lepszych. W Rzymie okazuje się, że rajski rzekomo żywot brata reżysera 
zawiera mroczne dna...
Podróż, pomimo tylu lat od chwili napisania, jest wciąż dojmująco współczesna. 
Cóż stąd, że podróże, służbowe i turystyczne, stały się codziennością, a szok 
Zachodem dawno się skończył; ludzkie samopoczucie zmieniło się niewiele. 
Niejeden rodak, udręczony robotą i rodziną, nadal staje przed rzymskim Koloseum 
i pyta sam siebie: - Co ja tu, na Boga, robię? Dlaczego jest tak pięknie, a 
ranie robak gryzie?
Stanisław Dygat, Podróż, WL, Kraków 2003
Miłość i śmierć elewa Pipki
Chyba nie ma takiego na świecie całym, kto nie lubiłby prozy Bohumila Hrabala. 
Jest w niej coś, co wzbudza sympatię od pierwszego wejrzenia, i potem w miarę 
czytania ta sympatia rośnie, i bywa, że zmienia się w miłość wielką i dozgonną.
* 104*
Niewielu pisarzy dostęp uje teg0 nie2łvykłego zaszczytu. Może dlatego że 
Hrabalowskie pisanie nikogo nie uraża, nie poniża ani sarno się nad nic' nikogo 
nie wywyższa. I nawet nie musi się wiedzieć 2e'sam autor taki właśnie był, 
ciepły i dobry człowiek ^°?? z ^uc&~ mi lubił się napić piwa, a jak przestawał 
z???? pić' ->e" chał do domu, gdzie mieszkało stado koto* * karmił je w 
przekonaniu, że są jego, Hrabala, nieodftcznym fra§" mentem, jak ręka trzymająca 
kufeli jak gło^a wywalająca zdaniaHrabalowskiej świetlistej nr zv' ^edy teraz po 
raz chyba siódmy, a może dwunastv CźP^Qm ^>oc^" gi pod specjalnym nadzorern^ to 
wjaśnje najbardziej mnie uderzyło: delikatność Uczuć
Nie żaden to, broń Boże, łzawy sem-vrtien^a^zm an^ makuszyńskość, jeśli wiecie, 
co mam na rrtt^' (~)toz tam' gdzie szło o rzeczy i sprawy najważniejsze. 
ostateczne, straszliwe albo beznadziejne, Hrabal ????? ° ^?™ ???°? mimochodem, 
raczej wspominaj jakoś tak fokiem, niepostrzeżenie. Nigdy nie dramatyzował ani 
śmierci, ani upokorzeń, ani bólu ponad wytrzymanie cno^ dostał w d... nieźle, bo 
towarzysze komuniści i^ ^ Posta" nowili być bardziej sowieccy mz saiuj q0^eci, 
znacznie chętniej widzieli intelektualistów d 7V l°Dacie a^°° w celi niż przy 
biurku. O tym, ze bohater ??????6?? P°d specjalnym nadzorem, dwticlziestole-tni 
r7omocnik dyżurnego ruchu, elew Miłosz Pipka Chp'ał P°Pemić samobójstwo wskutek 
niedopeJnienia ????]<??? Powinności wobec pewnej Maszy, autor napomyka d°Piero w 
pobliżu dwudziestej strony książki.
A w ogóle co to za „bohater"! Łaj za tnemal łama-ga. Nie wygląda na specjalnie 
bystrego ' e^e to właśnie
* 105
jemu Hrabal powierzył honor Czechów w tej niewielkiej opowiastce o ostatnich 
dniach wojny gdzieś na czeskiej prowincji, gdzie główną atrakcją jest dworzec 
kolejowy. Nim jednak elew Pipka zginie podczas wysadzania niemieckiego pociągu 
pod specjalnym nadzorem, dane mu będzie zaznać męskiego szczęścia w ramionach 
pewnej dojrzałej damy; zginie, ale będzie wiedział, że już może, już umie, i 
Masza nie będzie zawiedziona. Cały Hrabal.
U nas tak o wojnie napisze tylko Białoszewski w Pamiętniku z powstania 
warszawskiego, ale inność Hra-bala w tym, że zwykłość, a nawet przyziemność 
umiał połączyć ze sprawami ostatecznymi najdelikatniejszym szwem prozy 
ulatującej w poezję. Białoszewski, poeta przecież, jest przy Hrabalu dosłowny.
Bohumil Hrabal, Pociągi pod specjalnym nadzorem, przełożył Andrzej Czcibor 
Piotrowski, Świat Literacki,
Izabelin 2002
Nocna śmierć
Legenda Antoine'a de Saint-Exupery'ego, lotnika-pi-sarza, który zginął w 1944 
nad okupowaną Francją, jeszcze przez dobre ćwierć wieku po wojnie była żywa. 
Potem zaczęła troszeczkę blaknąć. Kilka zaledwie książek, które napisał, 
połknęła historia literatury. Tylko Maty Książę wciąż wydaje się żywy, nadal 
dzieci
* 106 *
znajdują go pod choinką albo w Mikołajowej skarpecie. Słynny Nocny lot został w 
Polsce lekturą szkolną i przysnął gdzieś obok Makbeta i Mtynu nad Utratą. Szkoda. 
Szkoda mi tej opowieści o człowieku pokonującym siebie i naturę, tej błyszczącej 
jak kryształ, zapisanej zwięzłym i czystym językiem historii kilku godzin pewnej 
nocy, podczas której dyrektor lotów w Buenos Aires bezskutecznie oczekiwał 
powrotu lotnika pocztowego lecącego z Patagonii; samolot wpadł w burzowy cyklon. 
Dramat pilota był prosty, oczywisty i straszny. Ale to dramat dyrektora stanowił 
o głębi opowieści. Bo RMere, w imię zwycięstwa ducha nad materią, usiłował 
stworzyć ze swojej lotniczej ekipy bezbłędną maszynę do latania, zdolną do 
pokonywania zarówno nieubłaganych praw przyrody, jak i ludzkich słabości. Miewał, 
owszem, dylematy: czy wolno mu poświęcać pojedynczy los ludzki na rzecz Większej 
Sprawy, na przykład wysyłając lotników w złą pogodę, ryzykując ich życie tylko 
dlatego, by utrzymać ciągłość poczty. I odpowiadał sobie, że wolno i że warto. 
Dziś, po latach, które upłynęły od napisania Nocnego lotu, przesłanie Saint-
Exupery'ego nabrało jednakowoż dziwnej dwuznaczności, chyba nieprzewidywalnej 
dla autora. Pod zdania i myśli tego szlachetnego, nowoczesnego moralitetu 
historia podłożyła ponurą wizję skutków urabiania człowieka na obraz idealnego 
modelu społecznego. Zdumiewające, ale, jak się okazuje, możliwe: nie trzeba aż 
Mein Kampfu, żeby zobaczyć grozę błądzącego umysłu. Czasem wystarczy piękna i 
wzruszająca opowieść, w której idealne cele znajdują się zbyt blisko pokus 
władania cudzym życiem i losem.
* 107*
Drogi panie Antoine, niech pan tam w niebie lotników i pisarzy zamknie oczy i 
nie czyta tego, co tu napisałem.
Antoine de Saint-???????, Nocny lot, przełożyli Maria Czapska i Stanisław 
Stempowski, PAX, Warszawa 1998
I po młodości
Trudno rozstać się z młodością. Najgorsze, że nie wiadomo, kiedy tak naprawdę 
przychodzi ten wredny czas, gdy budzimy się bardziej zniechęceni niż zachęceni 
do życia, gdy zaczynają wypadać pierwsze włosy, a w kącikach ust pojawiają się 
zmarszczki rozczarowań. Jeszcze się do niczego nie przyznajemy. Przebiegamy 
raźno parki i ulice, odwlekamy założenie domu, na dzieci patrzymy jak na istoty 
podobne wróblom i królikom. Ale to nadchodzi, niepostrzeżenie. Skrada się jak 
letni mrok, zaciera rysy, stępia kontury. Z uczniów życia stajemy się 
konsumentami. I już na inną młodość patrzymy z zazdrością, że nie nasza.
Może dlatego nasz wiek uczynił z młodości swój fetysz? I stało się coś dziwnego, 
na co nasi dziadowie patrzyliby ze zgrozą: że to nie młodość klęczy przed 
rozumną dojrzałością i starością, ale starość i dojrzałość klęczy przed 
rozbrykaną młodością. Oj, Gombrowicz, Gombrowicz, coś ty narobił.
Czytam Smugę cienia Conrada i myślę, jak to bardzo książka z innej epoki. Jej 
bohater, młody człowiek,
* 108*
niemal jeszcze chłopiec, w ciągu kilkunastu dni przechodzi na drugą stronę 
młodości. Fakt, że dane mu było przeżyć coś nagle i bez uprzedzenia, że los 
wyrwał go z objęć czasu i doświadczył grozą życia, po której już nic nie jest 
takie jak przedtem. Gdyby nie to, zapewne starałby się także przedłużać młodość, 
jak to tylko możliwe. Jednak czytam Smugę cienia i myślę, że nic się w niej, 
nomen omen, nie zestarzało. Szczęśliwi, których przedwcześnie nie dotknęła 
nieludzka ręka rozpaczy i bliskiej śmierci. Ci chodzą pod rękę z narzeczonymi 
zakładają spółki handlowe i zespoły muzyczne, prywatne stacje radiowe i drink 
bary. A ja widziałem niedawno w gazecie fotografię dwudziestoletniego żołnierza 
który oparty o pień drzewa płakał, bo w masowym grobie w północnej Bośni 
odnalazł spalone kwasem szczątki swojej matki.
Joseph Conrad, Smuga cienia, przełożyła Ewa Chruściel
Zielona Sowa, Kraków 2001

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
...DLA KLAS NIEPRZYSTOSOWANYCH
?
Lowry, moja miłość
Jakże kochałem tę książkę! Jedyne, czego nie pamiętam, to jak ją zdobyłem, w 
końcu minęło prawie czterdzieści lat. Z pewnością musiała stać za tym cała 
operacja śledczo-organizacyjna, przecież w tamtych czasach książek takich się 
nie kupowało, ale je zdobywało przemyślnymi sposobami, najczęściej deprawując 
emocjonalnie sprzedawczynie w księgarniach. Miała obwolutę gładką, biało-zieloną, 
i na niej te magiczne cztery słowa, które mogłem odczytywać bez końca, 
delektując się nimi jak zaklęciem prowadzącym do raju bram: imię Malcolm i 
nazwisko Lowry, a pod spodem przyimek „pod" i rzeczownik „wulkanem". Musiałem ją 
mieć zawsze gdzieś blisko pod ręką, żeby od niechcenia bądź pogłaskać gładką 
skórę jej okładki, bądź też znienacka otworzywszy, poczytać jakieś zdanie, 
akapit, a nawet, gdy było więcej czasu albo mnie znów wciągnęło - cały rozdział. 
W nocy leżała niedaleko łóżka, jak ulubiony miś czy zajączek z dawno pożegnanego 
dzieciństwa; teraz znów odszukiwałem uroki posiadania na wyłączną własność 
przedmiotu, który o dowolnej porze umiał wzbudzać poruszenie serca.
Byłem stary koń, już na studiach; lektura książek należała poniekąd do moich 
obowiązków, ale tylko niektóre wzbudzały lepsze uczucia; kochałem nieliczne,
* ??*
w tym tę. Ileż razy potrafiłem czytać ją wciąż od nowa! Zasypiałem pijany 
pijaństwem Konsula. Jechałem z nimi, Konsulem, Hugh i Ivonne, rozklekotanym 
autobusem drogą do Tomalin i patrzyłem bezradnie ich oczami na Indianina 
umierającego na drodze od rany w głowie. Chciałem być dobrym mężem dla Ivonne i 
nie umiałem, i zapijałem tę niemoc tequilą i mescalem, i mogłem tylko patrzeć, 
jak moja ukochana, też mnie kochając, sypia z moim młodszym bratem, który kochał 
nas oboje i też nic na to nie umiał poradzić. I nie mogłem się pozbyć kompleksu 
winy z powodu przegranej wojny hiszpańskiej, i byłem na tyle marnym konsulem 
brytyjskim w meksykańskim miasteczku Gjuauhna-huac, że musiałem zapijać swoje 
życie minuta po minucie, godzina po godzinie, dzień po dniu, aż do końca, kiedy 
pijanego w sztok zastrzelili mnie meksykańscy policjanci i zepchnęli potem moje 
ciało do rozpadliny pełniącej funkcje śmietnika; ktoś za mną wrzucił zdechłego 
psa.
Kochałem ich wszystkich, i kochałem Lowry'ego, który ich wymyślił, kochałem 
każde jego zdanie będące olśnieniem, poezją, lotem w nieskończoność, boskim 
darem zdarzającym się najwyżej parę razy na stulecie. Ta moja miłość trwała 
długo, i nie tyle się skończyła, ile została boleśnie zraniona i już nigdy nie 
powróciła do dawnego stanu łaski. W niejasnych okolicznościach zginęło mi moje 
pierwsze Pod wulkanem, to z 1963 roku. Potem oczywiście kupowałem następne 
wydania. Ale były jak miłość zastępcza - umiały tylko przypominać tamtą, 
utraconą. Co dedykuję przyszłym czytelnikom książek na komputerowych dyskietkach.
* 114 *
Zresztą może i one umieją wzbudzać uczucia? DiabU wiedzą, do czego jeszcze 
zdolny jest człowiek.
Malcolm Lowry, Pod wulkanem, przełożyła Krystyna Tarnowska, Rebis, Poznań 2001
PS Po przeczytaniu tego felietonu zadzwonił do mnie Pilch, że ma to pierwsze 
wydanie i możemy się zamienić na jakiekolwiek inne, co uczyniliśmy. Dzięki 
Pilchu!
„Łza komsomołki"
Pierwsze samizdaty Moskwy-Pietuszek, jeszcze w przekładzie Niny Karsov i Szymona 
Szechtera, ukazały się u nas pod koniec lat siedemdziesiątych; sama książka 
powstała w 1969. Potem przełożył ją jeszcze raz, fantastycznie, Andrzej Drawicz. 
Wyznawcy kultu Jerofiejewa rozpoznawali się po znajomości przepisów na koktajle. 
Kto nie pamiętał, że „Łza komsomołki" składa się z lawendy, werbeny, wody 
kolońskiej „Las", lakieru do paznokci, płynu do płukania ust i lemoniady, ten 
godny był pić tylko ciepłe piwo „Warka".
Abstynentom oraz tym, co nie wiedzą nic o poemacie prozą Moskwa-Pietuszki, 
wyjaśniam, że jest to desperacki hymn do alkoholu, wyśpiewany z dna duszy i dna 
upadku. Gloryfikował picie jako jedyną w Rosji sowieckiej możliwość bezkarnego 
przekraczania granic do innego świata, granic bez paszportów, KGB i celników. 
Jeśli Rosja była wielkim dantejskim czyśćcem, pijaństwo objawiało się jako niebo 
i piekło jednocześnie.
* 115 *
Identyfikowaliśmy się z wizją Jerofiejewa, bo pokazywała nam świat łudząco 
bliski, ale o ueż straszniejszy. Demaskowanie komunizmu łechtało nasze 
zbuntowane dusze, a ponieważ nic tak nie cieszy jak cudze nieszczęście, 
kochaliśmy Wienię Jerofiejewa za bezprzykładne nurzanie bolszewii w wódzie i 
błocie.
Zresztą kto chciał, mógł także czytać tę książkę inaczej: jako braterskie 
pojednanie we wspólnym losie. Od tamtego czasu minęły jednak lata -jak epoki. 
Jerofiejew, Wielki Pijak Naszych Zgubnych Czasów, umarł w 1990. I chyba umarła 
też w nas fascynacja tamtą straszną, nietrzeźwą Rosją. Pijany pociąg z Moskwy do 
Pietuszek jedzie już po innej planecie, do której tęsknią być może ci jedynie, 
którzy nadal nie widzą przed sobą żadnych perspektyw. Czytałem teraz tę książkę 
z mieszaniną grozy i odrazy. Tylko język się w niej nie zestarzał, ten styl 
lotny jak pierwszy łyk zimnej „stolicznej". I dowcip, gorzki i szyderczy. Dowcip 
filozofa, który wiedział, że z braćmi rodakami pogadać można, i owszem, nawet o 
Goethem: pił czy nie pił.
Wieniedikt Jerofiejew, Moskwa-Pietuszki, przełożył Andrzej Drawicz, Wydawnictwo 
Dolnośląskie, Wrocław 1994
Pióro Hłaski
Hłasko... Kiedyś idol, potem zdrajca, potem znów idol. Teraz nie wiadomo. 
Powiedzmy, były idol. Trochę żal mi dzisiejszych pięknych dwudziestoletnich, że 
już nie będą mieć takiego idola, jak ich rówieśnicy trzydzieści kilka lat
* 116*
temu. Cała nadzieja, rozpacz, głód sensu i prawdy skumulowały się wtedy w tym 
dwudziestoletnim chłopcu, który bywał kierowcą, betoniarzem, dziennikarzem, 
rozrabiaką, balowiczem, pijakiem, w dowolnej kolejności. Podpisał też, wskutek 
szantażu, papier na konfidenta UB, choć z niedługiej współpracy większy pożytek 
odniósł on sam jako pisarz niż bezpieka z jego mizernych usług.
Tak zwane wykształcenie nie było jego mocną stroną. Pisać się uczył od innych 
pisarzy, głównie od Hemingwaya, i przede wszystkim od życia. Tym bił na głowę 
autorów znających życie z gazet i stołówki Związku Literatów. Ale były to też 
czasy - lata pięćdziesiąte - kiedy za jedno zdanie prawdy można było pójść do 
kryminału albo zostać narodowym idolem. Dziś można mówić prawdę, pisać prawdę, 
śpiewać prawdę i przeklinać prawdę, a pies z kulawą nogą się nie obejrzy. Taka 
różnica. Dlatego żal mi dzisiejszych dwudziestoletnich, że już nigdy tej różnicy 
naprawdę nie poznają. Choć chyba wolałbym, żeby nie poznali.
Nie wiem, dlaczego sięgnąłem po Pięknych dwudziestoletnich. No, ale sięgnąłem. 
To było dokładnie w niedzielę 19 listopada. Miałem w nosie drugą turę wyborów, 
mój kandydat przepadł wcześniej*, do dwóch pozostałych miałem stosunek równy i 
niepodległy. Położyłem się na kanapie i przeczytałem pierwsze trzydzieści stron. 
Po czym zerwałem się, wdziałem buty i poleciałem do wyborczego punktu skupu, 
drżącą ręką zrobiłem krzyżyk przy Wałęsie, wrzuciłem kartkę, wróciłem
* Chodzi o Tadeusza Mazowieckiego w wyborach prezydenckich 1995; kandydatami w 
drugiej turze byli Lech Wałęsa i pewien osławiony Peruwiańczyk z czarną teczką.
* 117*
do domu i zabrałem się znów do Hłaski. No cóż. Przynajmniej uratowałem dzięki 
niemu czyste sumienie. To nie jest książka dobra ani zła, mądra ani niemądra, 
choć wszystkiego po trosze. Wyśpiewał ją z siebie i wypluł półobłąkany ptak, 
który poobijał sobie głowę i skrzydła, aż wyrwał się z klatki na wolność. Która 
i tak go w końcu zabiła, bo nawet tam nie umiał już normalnie żyć.
Nie wiem, czy ktoś kiedyś to już odkrył, że Piękni dwudziestoletni stworzyli 
osobny gatunek literacko--stylistyczny, pół powieść, pół wyznanie, pół esej i 
pół pamiętnik, a Konwicki w Kalendarzu i klepsydrze, Wschodach i zachodach 
księżyca tudzież Rzece podziemnej podniósł pióro upuszczone przez tamtego ptaka. 
To jest komplement, gdyby kto pytał.
Marek Hłasko, Piękni dwudziestoletni, Da Capo, Warszawa 1999
PS Dziś dopisali się do tego Janusz Głowacki swoim Z głowy i Henryk Grynberg 
Uchodźcami
Dom wariatów
„- Oszaleć można... - wyszeptałem.
- Nie trzeba szaleć. Po prostu nie wie pan, co to jest teatr. Są na świecie 
skomplikowane mechanizmy, ale żaden z nich nie może się równać z teatrem".
Bułhakow, pisząc te słowa, wiedział, co mówi. Ten były lekarz, a więc człowiek z 
normalnym zawodem, za-
* 118*
dał się z literaturą i z teatrem, odkrywając przy okazji, że w teatrze 
skumulowały się wszystkie choroby świata, łącznie z wariactwem, neurastenią, 
manią prześladowczą, wszelkimi możliwymi kompleksami, nie licząc zwykłego 
debilizmu; w tych okolicznościach nawet najlepszy lekarz byłby bezradny.
Napisał dla teatru kilkanaście sztuk, w tym znane też w Polsce Dni Turbinów, 
Szkarłatną wyspę, Ucieczkę, Mieszkanie Zojki. Z niektórymi miał znaczne kłopoty, 
głównie cenzuralnej natury (sparodiował je w Szkarłatnej wyspie), ale i 
współpraca tak zwana artystyczna różnie się układała. A przecież miał do 
czynienia z czołową na owe czasy sceną, słynnym Moskiewskim Teatrem Artystycznym 
prowadzonym przez legendy teatralne, Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenkę. 
Inna rzecz sława i legenda, inna - teatralne życie, trudne do pojęcia dla kogoś 
z zewnątrz. Jeśli prawdą jest twierdzenie, że teatr to świat w pigułce, 
wyobraźcie sobie wszystko, z czym macie do czynienia na co dzień, zebrane na 
kilkuset metrach kwadratowych i odpowiednio spotęgowane. Normalnie tam nie jest.
Powieść teatralna, jak sama nazwa wskazuje, jest powieścią, co znaczy, że prawda 
faktów została tam dodatkowo przefiltrowana przez wspomagającą fikcję. Efekt: 
niezgorsza mieszanka wybuchowa. Bułhakow chyba jednak musiał uznać, że 
przeholował, bo książki nigdy nie dokończył i znaleziono ją dopiero w papierach 
pośmiertnych.
Ktoś, kto kocha teatr i chciałby dlań pisać, niech trzyma się od tej powieści z 
daleka. Przygody bohatera -pewnego autora, miernego co prawda talentu, którego
* 119*
spotkał zaskakujący zaszczyt przyjęcia jego utworu do scenicznej realizacji - 
zniechęcą największego entuzjastę. I niech nikogo nie zmyli, że Bułhakow opisuje 
Moskwę lat dwudziestych, miasto niewątpliwie paranoiczne, ze świeżo 
zaszczepionym komunizmem na starym carskim cielsku. Chyba tylko Gogol i 
Sałtykow-Szczedrin byliby w stanie rywalizować z autorem Powieści teatralnej w 
satyrycznym okrucieństwie opisu życia i mentalności rodaków. Rosjanie są bodaj 
jedynym na świecie narodem, który tak lubuje się w literackim masochizmie. 
Podziwiam, ale uciekam.
Michał Bułhakow, Powieść teatralna, przełożył Ziemowit Fedecki, Prószyński i S-
ka, Warszawa 2000
Niemożliwie cudnie
Była kiedyś, zainaugurowana jeszcze w latach pięćdziesiątych, taka znana PlW-
owska seria wydawnicza „Powieści XX wieku", w szarych twardych okładkach. 
Wychodziły tam niezłe książki i była to chyba pierwsza w PRL-u sensowna próba 
stworzenia kanonu światowej prozy współczesnej. Owszem, zaplątało się w nią parę 
dosyć dziwnych powieścideł autorstwa szlachetnych zachodnich komunistów-
pacyfistów, ale trzeba było obowiązującej doktrynie dać coś na pożarcie. 
Znaleźli się też tam Ludzie jak bogowie Wellsa.
Dlaczego właśnie ta książka, a nie słynniejszy Wehikuł czasu czy o wiele 
przeniMiwszy Niewidzialny czto-
* 120*
wiek, nie mówiąc o Wojnie światów? Wtedy, wiatach sześćdziesiątych, raczej nie 
przyszło mi do głowy, że musiał w tym maczać paluchy jakiś czujny redaktor, a 
może i ktoś wyżej redaktora. Ludzie jak bogowie po prostu byli słuszniejsi. 
Pesymizm Wellsa co do przyszłości ludzkiego gatunku akurat tu głęboko przysnął, 
a obudził się hurra-optymizm graniczący z umysłową dewiacją. Bez trudu mogę 
sobie wyobrazić jakiegoś durnego sekretarza od ówczesnej propagandy, który w 
zachwyceniu czytał Wellsowskie przepowiednie o tym, jak to za trzy tysiące lat 
ludzkość będzie szczęśliwa, mądra, zasobna, uczciwa, dobra, zdrowa i ogólnie 
cudna. Nie będzie chorób, zła, agresji i w ogóle żadnych przeciwieństw losu, bo 
los odtąd zależałby od samych ludzi, którzy dzięki nauce, mądrzejsi o 
nieszczęsne doświadczenia przodków, stworzyli sobie raj na ziemi.
Tak miał wyglądać komunizm przyszłości? Może. Tyle że Wells, pisząc swoją 
powieść w 1923, więc już po rewolucji sowieckiej, nie miał złudzeń co do 
realnego komunizmu i, jeśli marzył o czymś lepszym dla naszej rasy, to z 
pewnością z dala od koncepcji parki Lenin-Stalin. Naukowe absurdy, na których 
zbudował swoją utopię, jeszcze trzydzieści-czterdzieści lat temu wydawały się 
miejscami do przełknięcia, zwłaszcza gdy ktoś nie miał pojęcia o fizyce czy 
genetyce, nie mówiąc o so-cjobiologii. Dziś przypominają rojenia wariata, który 
z głębi znacznego rozgoryczenia rodzajem ludzkim wymyślił sobie planetę, przy 
której mieszkańcach mityczny grecki Olimp to nieboska banda dzikusów, łobuzów i 
matołów. Oczywiście nikt przytomny nie powinien czytać tej książki jako zbioru 
przepisów na doskonałość, bo matka Ziemia ulepiona wedle tej recepty musiałaby 
za-
* 121 *
przeczyć wszelkim prawom natury. Ale nie zdziwiłbym się, gdyby na początku 
trzeciego tysiąclecia ktoś wyczytał z niej rozpaczliwą ucieczkę w utopię - bo 
codzienne życie stało się nazbyt koszmarne.
Herbert George Wells, Ludzie jak bogowie, przełożyła Janina Sujkowska, Zielona 
Sowa, Kraków 2002
Rozdwojony
O dwoistości natury ludzkiej wiedziano od dawna; dowodów na to pełne są 
zwłaszcza dawne mitologie, od babilońskich po hellenistyczne. Powieść uznawana 
za największą w dziejach literatury, Dcm Kichot, to przecież nic innego jak 
modelowy przykład takiego rozdwojenia na wyższość i niższość, duchowość i 
materialność, heroizm i małoduszność. Dlaczego więc takim odkryciem stała się 
niewielka opowiastka pewnego Szkota, napisana w 1886 w porywie rozpaczy wskutek 
braku gotówki na opłacenie bieżących rachunków?
Ponoć główny motyw zwyczajnie przyśnił się pisarzowi, ale spisana nazajutrz 
wersja snu nie spodobała się pani Stevensonowej, która uznała pomysł za kiepski 
i... właśnie mało oryginalny. Pan Stevenson, w końcu już autor paru niezłych 
książek z Wyspą skarbów na czele, dostał szału. Spalił dzieło - i napisał drugą 
wersję, tę, którą znamy; rychło przyniosła mu sławę i upragniony majątek.
Głównym motywem, jak wiemy - a wiedzą to nawet ci, co książki nie czytali, bo to 
wiedza powszechna jak zna-
* 122 *
jomość bajki o Królewnie Śnieżce - są tajemne i do pewnego momentu odwracalne 
przemiany dobrego doktora Jekylla w złego pana Hyde'a, co następuje wskutek 
eksperymentalnego zażywania specjalnych medykamentów. Dobry doktor za dnia leczy 
i prowadzi naukowe badania, a nocami w postaci pana Hyde'a rzuca się na bliźnich 
i ogólnie nurza w występku. Ta prosta wykładnia natury ludzkiej, że składa się 
pospołu z jasności i mroku, życzliwości dla świata i nienawiści doń, jest tak 
sugestywna, że uczyniono z niej zbanalizowane już do niemożliwości narzędzie 
oceny naszych gatunkowych zachowań.
Stevenson ma oczywiście rację: z poczciwego i kochającego Otella zawsze może 
wyjść morderca niewinnej Desdemony Ale w życiu jest gorzej, bo najczęściej mamy 
do czynienia ze sferami pośrednimi, mieszanką ogładzonej kulturą porządności i 
ledwo kontrolowanych popędów żądnych przekraczania wszelkich granic. Jedyną 
bodaj dziedziną, gdzie bezkarnie można ujawniać swoje naturalne skłonności tak 
ku dobru, jak złu, jest aktorstwo. Tylko na deskach sceny (czy na ekranie) wolno 
być mordercą o gołębim sercu, w dodatku płatnym z legalnej kasy i płacącym od 
brudnej roboty czyste podatki.
Patrząc na aktora, który to świetnie robi, wiedzcie jednak, że musiał odnaleźć w 
sobie potwora, kogoś w rodzaju pana Hyde'a, by móc go potem wiarygodnie udawać. 
Dla niektórych - i widzów, i aktorów - to nie są przyjemne odkrycia.
Robert Louis Stevenson, Niezwykły przypadek doktora
Jekylla i pana ?? de'a, przełożył Maurycy Kulak,
Zielona Sowa, Kraków 2002
•123*
Wiktoriański gust
Angielska królowa Wiktoria urodziła się w 1819 i przeżyła cały wiek XIX. Podobno 
z początku wcale nie była oschła i surowa, wręcz przeciwnie, ale może to kwestia 
hormonów młodości. Któregoś dnia na królewski obiad podano kaczkę. Jak głosi 
legenda, Wiktoria, nie mając cierpliwości do sztućców, jęła rwać mięso 
królewskimi rączkami; tak z mocy władzy ustalił się nowy obyczaj, daleki wszak 
od dwornej wytworności. Z czasem królowa stała się gruba i zasadnicza, jak cały 
ówczesny styl angielski, od polityki po umeblowanie salonu.
Ale, powiada wieszcz, gwałt się gwałtem odciska. Epoka wiktoriańska, sławna z 
żelaznych konwenansów, okazała się również epoką zmysłowych szałów i pokąt-nych 
perwersji. Malarstwo tych czasów długo uchodziło za równie sztywne jak stroje i 
miny portretowanych dam, dopokąd nie odkryto, że z niemałym upodobaniem, bliskim 
pornografii, malowano też niewiasty dokumentnie z jakichkolwiek strojów 
rozdziane. Z tego rozdwojenia wzięła się twórczość innej królowej, tym razem 
kryminału, Agaty Christie. Pośród starych koronek snuł się dyskretny zapach 
arszeniku... Znad mglistych mokradeł niosło się wycie psa Baskerville'ów... Ach, 
to przecież z Arthura Conan Doyle'a, co ja gadam. Ale nic to, sir Doyle też jest 
z tamtej epoki, której literackim symbolem stała się pewna skromna książka o 
zadziwiającej karierze, Wichrowe Wzgórza Emily Bronte. Powieść pełna takiego 
szaleństwa, dzikości uczuć, wściekłości życia i rozpaczy prowadzącej wprost do 
śmierci, że wprost nie chce się wierzyć, jak to wszystko mogło się
* 124 *
zdarzyć na cichej angielskiej prowincji, gdzie wiatr porusza krzewami azalii, a 
w wielkim kominku buzuje ogień, oświetlając domowników jedzących owsiankę.
Dziś takie książki wydają się czystą literaturą, ale Emily Bronte rzeczywiście w 
takim domu mieszkała, pośród osób bardzo podobnych do późniejszych postaci z 
powieści. Starsza o rok od królowej Wiktorii, żyła zaledwie trzydzieści lat; 
większość bohaterów jej jedynej książki też umarła przed trzydziestką. Jeśli 
choć połowa zdarzeń opisanych w Wichrowych Wzgórzach jest prawdziwa, a wygląda 
na to, że nawet większość, aż dziw bierze, że i autorce, i jej postaciom 
literackim udało się przetrwać tak długo. Podobno na kilka miesięcy przed 
śmiercią miss Emily przestała się do kogokolwiek odzywać. A my tu mówimy, że 
żyjemy w ciężkich czasach i ludzie też jacyś nie za bardzo.
Emily Bronte, Wichrowe Wzgórza, przełożyła Janina Sujkowska, Zielona Sowa, 
Kraków 2001
Boski absurd
Niezbadana jest siła ludzkich ciągot ku rzeczom absurdalnym. Absurd kusi swoją 
nieskończoną rozciągalno-ścią; jako odwrotność sensu daje maksimum możliwości w 
wypróbowywaniu najdzikszych pomysłów, zgodnie z zasadą, że nie ma takiego 
nonsensu, którego nie dałoby się spotęgować. Dość powiedzieć, że w równej
* 125*
mierze jest wytworem wybujałej wyobraźni, co całkowitego jej braku, zatem jako 
zjawisko uniwersalnie absurdalne niewątpliwie odróżnia człowieka od reszty 
normalnej przyrody.
Przykłady? Proszę. Na jednym biegunie mojej prywatnej listy znajduje się 
nieodmiennie, bo od pierwszego polskiego wydania w roku 1983 - wtedy pod tytułem 
Zoologia fantastyczna - Księga istot zmyślonych Borgesa. Na biegunie drugim - 
książeczka wojskowa zawierająca przepisy na musztrę. Obie są emanacją czystego 
absurdu, boskiego nonsensu, choć raczej sporo je różni.
Księga... Borgesa to alfabet zwierząt, stworów właściwie, zrodzonych przez 
niebotyczność wyobraźni, nieznanych naturze, co przecież dla pisarza nic nie 
znaczy, bo czy istnieje w naturze Don Kichot albo Czerwony Kapturek? Ale jeśli 
Don Kichot jest jakoś tam wyobrażamy to hipogryfa, osła trójrożnego, katoblepasa 
czy małpę tuszową wyobrazić sobie zrazu dość trudno.
Borges jest znany z kreowania światów równoległych i traktowania produktów myśli 
na równi z rondlem czy stonogą, ale w Księdze istot zmyślonych przeszedł samego 
siebie. Był, jak wiadomo, ślepy, więc odjęty był mu bezpośredni smak świata 
kolorów i przestrzeni; literatura otwierała go na ciemną nieskończoność, 
wyobraźnią mógł przekroczyć każde kalectwo. Stąd zdumiewający ciężar realności 
jego tekstów, skoro literatura była dla niego wyrazistsza niż barwy słonecznika 
czy pejzaż burzowego nieba.
Absurdalne istoty opisane w Księdze... (fragmenty niektórych spotkamy, studiując 
mitologie świata) balan-
* 126 *
sują na granicy jawy i snu i bywają sugestywne jak nocne koszmary, z których 
trudno się obudzić. Ale koszmary perwersyjne, często rozsadzane wewnętrznym 
śmiechem Borgesa. Ten piekielny Argentyńczyk o mózgu Lema i Mrożka zarazem, jest 
w stanie każdego, komu się wydaje, że ma odrobinę wyobraźni literackiej, 
przyprawić o zawrót głowy. Jego skojarzenia nie tylko zaskakują swoją 
wynalazczością, ale uwalniają literaturę, fizykę i biologię od wszelkich 
zobowiązań poza radością tworzenia.
Jeden bodaj autor książeczki wojskowej z przepisami musztry nie musi mieć 
kompleksów. Wariant tego absurdu jest równie cudowny, choć inaczej co tamten 
Borge-sowski. Musztra, jak Księga istot zmyślonych, zakłada, że wszystko jest 
możliwe, w tym przypadku nauczenie ludzi zachowań i póz absolutnie jednakowych i 
absolutnie poważnych; daje to skutek niebywale komiczny. Że absurd musztry i 
absurd fantazji są dziwnie bliskie, udowodnił kiedyś Joseph Heller w Paragrafie 
22.
Jorge Luis Borges, Księga istot zmyślonych, przełożyła Zofia Chądzyńska, 
Prószyński i S-ka, Warszawa 2000
Z zimną krwią
Mordowanie z zimną krwią i bez powodu stało się ponurą polską specjalnością lat 
ostatnich. Najbardziej szokuje, że mordowane są prawie dzieci przez prawie 
dzieci.
* 127*
Dwudziestoczteroletnia matka trojga potomstwa, która brała żywy udział w 
zakatowaniu w czerwcu 1997 Tomka Jaworskiego, to niemal emerytka w tym 
procederze. Mordercy starej daty muszą się chyba czuć nieswojo. Ginie etos 
zawodu, jeśli w ogóle takie określenie jest na miejscu.
Wcześniej, jeszcze za PRL-u, zdeprawowano fach złodziejski. Ponieważ uważano, że 
wszystko jest państwowe czyli niczyje, kradzież czegokolwiek niemal przestawała 
być przestępstwem. Czy to, że tak powszechnie morduje się ludzi na obrazkach 
kultury masowej, jest analogią uprawnioną? Nie wiem. Kiedy mówiono i pisano o 
śmierci Tomka Jaworskiego w kategoriach morderstwa z zimną krwią, sięgnąłem po 
słynną książkę Tru-mana Capote'a. Nosi ona podtytuł „prawdziwa relacja o 
zbiorowym morderstwie i jego następstwach". Stany Zjednoczone nie były nigdy 
oazą samych pluszowych misiów, ale bezsensowny i bestialski mord czteroosobowej 
bezbronnej rodziny, dokonany przez dwóch młodych ludzi pewnej listopadowej nocy 
w 1959 roku, wstrząsnął nawet Ameryką rewolwerowców. A pomyśleć, że w porównaniu 
z katami Tomka J. tamci dwaj przynajmniej byli kryminalistami na zwolnieniu, 
jeden miał znamiona psychopatii, i mieli też powód: po prostu powiedziano im, że 
przy rodzinie będzie forsa. Znaleźli niecałe czterdzieści dolarów. Ponieważ nie 
mieli nic więcej do roboty, wystrzelali wszystkich. Złapano ich, osądzono i 
powieszono.
Capote zbierał materiał do swojej książki kilka lat. Rozmawiał z mordercami, 
prawnikami, psychologami, studiował życie amerykańskiej prowincji. Napisał 
repor-
* 128*
taż-powieść, który wstrząsnął Ameryką, a potem resztą cywilizowanego świata. 
Oczywiście dziesiątki wydań i miliony egzemplarzy Z zimną krwią nie zatrzymały 
maszyny coraz bardziej bezinteresownej śmierci. Nie powstrzymały też burzliwego 
oceanu kultury masowej coraz chętniej na tej śmierci żerującej. Ale przynajmniej 
Capote zrobił, co mógł i co powinien zrobić każdy prawdziwy pisarz: podstawił 
tym śmierciom lustro pięciuset stron swojej książki. Przemyślcie to, polscy 
twórcy, ptaki złotopióre.
Truman Capote, Z zimną krwią, przełożył Krzysztof Filip Rudolf, Rebis, Poznań 
2001
Dziekan mizantrop
Dostałem niedawno propozycję zaadaptowania na scenę Podróży Guliwera. Dobra 
nasza, myślę- Fantastycznie. Trudno będzie, ale spróbujemy. Zabrałem się pod tym 
kątem do lektury. Już po kilkunastu stronach poczułem dziwną niemoc. A kiedy 
doszedłem do napisu FINIS, wiedziałem, że nie ma takiej możliwości. To jest 
całkowicie nieadaptowalne. Mało. To jest nieprzekładal-ne w ogóle na cokolwiek 
innego.
Byłem zaskoczony. Przecież współczesny teatr, film, telewizja pokazały, że nie 
ma takiej formy piśmienniczej, łącznie z książką telefoniczną, której nie można 
by przerobić na widowisko. Wystawia się powieści, re-
* 129*
portaże, dzienniki, opisy obyczajów, więc w czym problem? A jednak. Podróży 
Guliwera się nie da. Zawsze podejrzewałem, że jest to najdziwniejsza książka 
świata. Zaczyna się jak bajka dla dzieci, a kończy wyrokiem śmierci na ludzkość. 
Dwie ostatnie jej części, Podróż do Laputy, Balnibarbi, Glubbdubdrib,Luggnagg i 
Japonii oraz Podróż do krainy Houyhnhnmów, wywoływały niegdyś takie przerażenie, 
że często odcinano je od dwóch pierwszych, tych o liliputach i olbrzymach, które 
następnie przerabiano na czytankę dla dzieci, żeby w jakikolwiek sposób rozbroić 
i oswoić dzieło dziekana Swifta. Tym sposobem ludzie spotykają na swojej drodze 
życia dwie różne Podróże Guliwera. W młodości jasną i lekką, a w późniejszych 
latach ciemną i rozpaczliwą. I tylko tę wersję jasną zdarzało mi się widywać 
poprzerabianą na przykład na filmy rysunkowe. Tamtej drugiej nie tyka nikt, bo 
zieje z niej taki jad, taka szalona nienawiść do ludzkości jako zorganizowanego 
zbiorowiska, taka bezmierna mizantropia, że chciałoby się wleźć pod dywan i 
cicho zawyć ze wstydu, iż należy się do ponurego i szkodliwego gatunku ludzi.
Nieprzerabialność Podróży... na nic innego bierze się jeszcze stąd, że świat, 
jaki powołał do istnienia Jonathan Swift, jest możliwy tylko w wyobrażeniu. 
Próby udosłownienia go, unaocznienia, natychmiast likwidują jego siłę i 
zamieniają go w makabryczną bajkę, raczej śmieszną niż groźną. Mówiący koń to 
kandydat na bohatera komedii telewizyjnej; jak wiadomo, serial taki powstał 
rzeczywiście. Latająca wyspa jest też do zrobienia. I kłania się z miejsca teatr 
lalek. Swiftowi udało się mianowicie coś zupełnie niezwykłego: obronić Sło-
* 130*

wo przed wszystkim innym poza wyobraźnią. Wysyłając swoje słowa w światy naszych 
wyobraźni, nadał im przy okazji twardość diamentu. Kto raz przeczyta Podróże 
Guliwera, nie zapomni ich już nigdy
Jonathan Swift, Podróże Guliwera, przełoży} Maciej Słomczyński, Zielona Sowa, 
Kraków 2003
Bóg w nocnej koszuli
Kto by pomyślał: Wojaczek w czerwonej, twardej oprawie ze złoconymi literami, w 
nobliwej serii „Biblioteka Klasyki"... Obok Conrada, Mickiewicza, Żeromskiego, 
Manna, Canettiego i Apulejusza... Gdyby dożył tej książki, uznałby ją pewnie za 
dowcip roku. Choć nie miał najgorszego mniemania o sobie jako poecie... Więc 
może to jednak sprawiedliwość losu, że w ćwierćwiecze swojej rezygnacji z życia, 
właśnie on, rzeczywisty męczennik poezji, dostał taki pośmiertny prezent od 
wydawnictwa, którego, gdy żył, jeszcze na świecie nie było. A przecież odczuwam 
jakąś niejasną nieade-kwatność formy do treści, tych złoceń i wytłoczeń do 
wierszy, z których prawie każdy wydaje się boleć broczyć żywą krwią. Krew 
cieknie zresztą przez wiersze Wojaczka całkiem dosłownie. Wszystko jest nią 
przesiąknięte, każdy wiersz przypomina żołnierza rannego w okrutnej bitwie, w 
której stawką jest Wszystko. Nawet miłość, wielki, najpiękniejszy temat tej 
poezji
* 131 *
unurzana jest we krwi, a miesięczny tampon zdaje się tam pełnić rolę symbolu o 
niespotykanym chyba w całej poezji świata bogactwie semantycznym.
W polskiej literaturze nie znam liryki bardziej dojmującej niż Wojaczkowa. Tak 
otwartej, nagiej i brutalnie szczerej w nazywaniu tego, co dzieje się między 
kobietą, mężczyzną, miłością, rozpaczą, wiarą, wódką, Bogiem, ojczyzną, bólem. 
Rozpiętość emocji jest tu niebywała, od delikatnych i strzelistych aktów 
wyznania po skowyt cierpienia doprawdy zwierzęcego. Poezja była dla Wojaczka 
niebem i ziemią ostatecznej prawdy, więc nakładał na nią zadania maksymalne: 
„Kto, jeśli nie poeta, podgląda przez dziurki / Boga, aby zobaczyć go w nocnej 
koszuli / Na nocniku; i komu nie wolno po tym stracić / Wiary w swoje anielstwo". 
Czasem wydaje się, jakby ta poezja wylewała się z niego razem z krwią, jakby 
puchła i przepełniała wiersze swoją nadmiernością, męczącą i bezlitosną. Zdania 
przeciekają z wersu w wers, spadają w dół, kropka puenty drży od ciężaru słów. 
Ile nadzwyczajnego trudu zadawał sobie, usiłując okiełznać tę falę, upychając ją 
w kunsztowne strofy o wyrafinowanych konstrukcjach. Ufał bardziej poezji niż 
życiu. Z niej zrobił arcydzieło, życie widać nie było tego warte.
Rafał Wojaczek, Wiersze, opracował Bogusław Kierc, Wydawnictwo Dolnośląskie, 
Wrocław 1996
* 132*
Kobiety i styl
Trzydzieści trzy lata temu ukazały się po polsku Trzy kobiety Roberta Musila. 
Trzy opowiadania, niewielkie i genialne, jak przystało na arcypisarza XX wieku. 
Dziewiętnaście lat później, w 1982, wydano inne małe prozy, Zespolenia. Historie 
nie historie. Pod podwójnym tytułem kryły się dwie różne rzeczy. Mniejsza teraz 
o Historie nie historie, bardzo skądinąd sympatyczne. Otóż Zespolenia, dwa 
opowiadania, były także o kobietach. I oba - nie do czytania. Piekło tej lektury: 
grzęźniecie w dżdżownicowatych zdaniach pełnych zawijasów stylistycznych, 
mętności psychologicznej, dusznej atmosfery nasączonej erotyką, ale erotyką 
dziwnie bezpłciową i aseksualną. Nie mogłem skończyć tej książki. Teraz wyszło 
Sześć kobiet. W jednym tomiku tamte Trzy..., genialne, i te dwa opowiadania z 
Zespoleń, i jeszcze jedno, świeżo przetłumaczone. Okazało się, że MusU, nie 
licząc czterotomowego Człowieka bez właściwości, aż tyle razy miał coś ważnego 
do powiedzenia o kobietach. Przeczytałem na nowo; i znów to samo uczucie. Pół 
książki wspaniale, pół niemożliwe. Jak to możliwe? Możliwe. Tak to sobie 
tłumaczę: w niektórych opowiadaniach Musil chciał się zmierzyć z literaturą, w 
innych z życiem. W Zespoleniach, pisanych na początku XX stulecia, próbował 
stworzyć nowy język, który miał przekreślić literackie doświadczenia 
staroświeckiego wieku XIX. W Trzech kobietach chciał opisać po prostu kobiety. 
Ich świat, ich związki, jak zawsze pokrętne, z mężczyznami. Tu styl nie służył 
walce z innym stylem, tylko opisaniu żywych ludzi zaplątanych w przygody
* 133*
między sobą. I nagle jesteśmy wewnątrz cudu prozy, czystej jak górski kryształ w 
południe. Doświadczenie z Mu-sHem polecam wszystkim, którym się wydaje, że 
wystarczy umieć efektownie pisać. Proza, która szuka ducha, krzywdząc ciało, 
często wlecze się po wzgardzonej ziemi. Nie każdy może być Proustem, nawet będąc 
Musilem.
Robert Musil, Sześć kobiet, przełożyli Teresa Jętkiewicz,
Walentyna Kwaśniakowa, Zofia Rybicka, Edyta Sicińska
i Ryszard Wojnakowski, Zysk i S-ka, Poznań 1995
Zagadkowa dama
Była świetną babą. Tak świetną, że moja dyskretnie femi-nizująca dusza pławi się 
w rozkoszy, ilekroć ktokolwiek wspomni Agatę Christie. Urodziła się u schyłku 
wiktoriańskiej Anglii, ale starała się tak żyć i myśleć, jakby nakazy i 
konwencje były tylko formą, z której wolna dusza lepi, co chce. A przecież tę 
pruderyjną epokę uwieczniła w powieściach z czułością godną kolekcjonera cennych 
bibelotów. Inna sprawa, że trudno było o lepsze tło dla kryminalnych tajemnic 
niż wiktoriańskie saloniki, haftowane koronki i starzy służący z bokobrodami.
Całe jej życie, jak i książki, pełne było takich sprzeczności, które są w końcu 
istotą natury. Zagadki, pytania, fałszywe tropy, dziwne zjawiska - to wszystko 
towarzyszyło i jakoś nadal towarzyszy istnieniu niezwykłego fenomenu pod nazwą 
Agata Ch. Ostatnią powieść, Kurty-
* 134*
nę, napisała wcale nie jako ostatnią, tylko ją schowała, żeby wyszła po jej 
śmierci. Dramaturgia nie była jej specjalnością, ale Pułapka na myszy jest 
najdłużej (obok paryskiej inscenizacji Łysej śpiewaczki Ionesco) graną sztuką 
świata, w Londynie idzie nieprzerwanie już od prawie pół wieku.
Życie miała pani Agata poplątane i burzliwe, jak każdy myślący człowiek w tym 
okropnym XX wieku, ale w Autobiografii napisała, że była doskonale szczęśliwa i 
wszystko było fantastycznie. Przejrzałem na chybił trafił wycinki prasowe o niej 
z ostatnich lat. W jednym napisano, że jest autorką blisko osiemdziesięciu 
kryminałów. W drugim, że osiemdziesięciu czterech. W trzecim, że 
siedemdziesięciu ośmiu. Leksykon pisarzy świata na wszelki wypadek twierdzi, że 
napisała „ponad sześćdziesiąt". Nowa encyklopedia powszechna poddała się od razu: 
była autorką „licznych powieści kryminalnych". Ja sam, posługując się 
Autobiografią, naliczyłem ich sześćdziesiąt osiem. Nawet zza grobu myli tropy
Pisała dla przyjemności i dla pieniędzy. Naszedl ją kaprys przerobić domową 
oranżerię na loggię - liczyła, ile na to potrzeba i siadała do nowej powieści. 
Wsławiła się napisaniem książki, za którą ponoć wyrzucono ją z ekskluzywnego 
Klubu Autorów Powieści Kryminalnych, bo nietypowo konstruując postać mordercy, 
sprzeniewierzyła się podstawowemu obowiązkowi lojalności wobec czytelników; 
chodziło o słynne Zabójstwo Rogera Ac-kroyda. Notabene umierała w splendorach 
jako prezes tegoż Klubu.
Przeczytałem teraz po latach Zabójstwo - nic się nie zestarzało. Opowieści o 
Sherlocku Holmesie wydają się
* 135*
już tylko miłym wykopaliskiem sprzed wieków. Przygasła trochę moda na Chandlera, 
Hammetta i McDonal-da. A Mrs. Agatha i jej monsieur Poirot jakby nigdy nic, 
odporni. Doprawdy świetna baba, pani z wielką klasą, w życiu i pisaniu. Żadne 
feminizmy nie były jej potrzebne do szczęścia. Jak się kimś jest, to się jest.
Agata Christie, Zabójstwo Rogera Ackroyda, przełożył Jan Zakrzewski, Prószyński 
i S-ka, Warszawa 2000
Z powodu słońca
Pierwszego człowieka Camusa niosłem kilka tygodni temu do domu jak największy 
skarb. Nowy, nieznany Camus! Cóż, że to tylko brulion niedokończonej, ostatniej 
powieści, znaleziony w torbie podróżnej po śmierci pisarza w wypadku 
samochodowym 4 stycznia 1960, długo opracowywany i wreszcie wydany. Ale Camus! 
Literacki Bóg naszej gomułkowskiej młodości. Obcego przeczytałem w pierwszej 
albo drugiej klasie liceum i zwariowałem. Upadek dostałem od mojego szkolnego 
profesora malarstwa w zamian za... już nie pamiętam za co. Chyba spałem z tym 
Upadkiem pod poduszką. Dżuma już nie robiła takiego wrażenia, była zbyt podobna 
do innych powieści. Ale Camus, Camus...
Pierwszy człowiek jest kluczem biograficznym do Camusa. Na przykład Obcy, 
Camusowskie arcydzieło sprzed pół wieku, inaczej teraz wygląda. Ta nieludzka,
* 136*
na swój sposób przerażająca książeczka - niewiele ponad sto stron! - tłumaczy 
się bardziej ludzko, swojsko. Przestaje być tylko niezwykłą koncepcją 
filozoficzną przenikliwego intelektu, nabiera cech opowieści wręcz zżycia. 
Algier, słońce, niejasne stosunki emocjonalne z ludźmi - motywy Obcego - to 
także motywy Pierwszego człowieka. Obcy mówi o zbrodni bez poczucia grzechu. I 
karze bez poczucia winy. Bohater zabija nieznajomego, bo świeciło słońce. Gdyby 
zbieg okoliczności był inny, nie zabiłby.
Meursault jest jedną z najniezwyklejszych postaci w całej światowej literaturze. 
Niewiadomo, czy ma „serce", „duszę" czy coś w tym rodzaju. W zasadzie tylko 
istnieje, fizycznie, jak drzewo albo kot. Ale nie jest prymitywem, debilem ani 
wyzutą z człowieczeństwa kanalią. Przeciwnie, jest Jednym z nas". On tylko nie 
przyjmuje reguł gry w moralność, poczucie winy, nie chce też udawać uczuć. 
Czasem go rozumiem, czasem się boję. Może mieszkać w kimkolwiek, jak ziarno 
niewiadomego. W koledze z pracy, w sąsiedzie z klatki schodowej, w prokuratorze 
albo w ministrze. Popełni dowolne zło bez zmrużenia oka i bez świadomości zła. 
Bo tak się złożyło; świeciło słońce, pomyliły się jakieś kartki, za głośno 
szczekał pies, znajomy poprosił o przysługę.
Albert Camus, Obcy, przełożyła Maria Zenowicz, Zielona Sowa, Kraków 2003
* 137*
Swintuszka z klasą
To, że mężczyźni świntuszą, ogólnie oraz w twórczości, wiadomo od tysiącleci. 
Świntusząca niewiasta to jednak zjawisko dosyć późne i chyba nadal kłopotliwe. 
Może stąd, że kobiety, zazwyczaj trzymane, socjalnie i obyczajowo, pod męskim 
butem, miały za mało okazji i jakoś się nie przyzwyczajono, że one też mogą. 
Biologiczne związanie erotyki z rozrodczością musiało wszak dać im jakąś 
naturalną odwagę choćby tylko mówienia o tym, co z płcią związane. A może 
właśnie nie? Diabli wiedzą. Tego, jako mężczyzna, zapewne nigdy nie pojmę, 
choćbym się nawet i na rozum dowiedział, jak to z tym jest. Anais Nin należy do 
pań, które postanowiły dać odpór damskim wstydom. Ta urodzona w Paryżu z 
początkiem XX wieku córka hiszpańskiego pianisty i amerykańskiej śpiewaczki, 
pomieszkująca to we Francji, to w Ameryce, miała dwie pasje: sztukę i miłość. 
Zresztą świetnie trafiła w swój czas, bo i Paryż, i Nowy Jork lat trzydziestych 
i czterdziestych to były miejsca wyzwolone i wyzwalające, zwłaszcza jeśli się 
należało do artystycznej cyganerii. Ci młodzi ludzie dla słów, dźwięków, tub z 
farbami i seksu gotowi byli oddać życie, które zresztą niestety czasem oddawali, 
zapijając się na amen w poszukiwaniu doznań różnego autoramentu. Anais robiła 
wszystko to, co robili koledzy, nie wyłączając świn-tuszenia, a nawet czyniąc z 
niego rodzaj wyzwoleńczego manifestu. Była autorką kilku (zapomnianych) powieści 
i wielkiego, objętością i jakością, Dziennika, pisanego kilkadziesiąt lat, 
arcydzieła gatunku. A także wielu opowiadań pomieszczonych w zbiorach Delta 
Wenus i Ma-
* 138*
te ptaszki. Pisała je dla pieniędzy i dla uciechy. Pieniądze za teksty - licząc 
od sztuki - płacił pewien tajemniczy klient, kolekcjoner pornografii. Uciechę 
zaś miała z opisywania tego, co częściowo wyczyniała sama, co wyczyniali jej 
przyjaciele albo co wspólnie słyszeli od innych, a także zwyczajnie wymyślali.
Zabawa polegała też na swoistej grze z klientem. On wydawał dyrektywy: „mniej 
poezji, więcej seksu". Ona, rozmiłowana nie tylko w seksie, ale i w literaturze, 
przemycała tę poezję. Skutek okazał się niezwykły: prawdziwa pornografia w 
opakowaniu prawdziwej literatury. To umiało niewielu; nawet markiz de Sade 
wydaje się w tej materii bodaj gorszym pisarzem niż Anais Nin. Oprócz sławnych 
Jedenastu tysięcy palek ?????????'? chyba tylko japońskie drzeworyty erotyczne 
osiągnęły najwyższy artyzm świntuszenia. Sprawdźcie, warto. To nie jest lektura 
dla świętoszków, a dla smakoszy. Więc smacznego.
Anais Nin, Delta Wenus, przełożył Mieczysław Dutkiewicz, Zysk i S-ka, Poznań 
1998 (pierwsze wydanie ukazało się w 1991 w warszawskim Almapressie, sygnowane 
przez tłumacza Ru-fusa Szwerta. A jest to jako żywo ten sam przekład. 
Ciekawostka...)

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
...DLA KLAS CIEMIĘŻONYCH
Najważniejsze
Co może być najważniejsze? Powiedzmy - miłość. Że banalne? No to spróbujmy tak: 
jeśli ona zakochuje się w kimś od pierwszego wejrzenia, potem cztery lata walczy 
z rodziną o zgodę na ślub, towarzyszy mężowi we wszystkich jego młodzieńczych 
szaleństwach twórczych i zawodowych - obrazoburczym futuryzmie i entuzjastycznym 
komunizmie - aby później, po wybuchu wojny, kiedy mąż zostaje we Lwowie 
aresztowany przez NKWD i wywieziony w głąb Rosji, rozpocząć własną, długą, 
straszną wojnę o przetrwanie, bo wraz z kilkuletnim synem zostaje również 
zesłana, i gdy po paru latach gehenny uda im się wszystkim przeżyć i odnaleźć, 
przez następne dwadzieścia lat będzie towarzyszyć mężowi w jego życiu pozornie 
tylko łatwiejszym, miejsce sowieckich więzień zajmie bowiem teraz choroba, 
maleńki guzek wyrosły w mózgowym ośrodku bólu, przyprawiający o ataki cierpień 
niemożliwe do zniesienia, i będzie tak przez kilkanaście lat wędrówek po Europie 
i Ameryce, już w roli emigrantów, bo mąż, w ekspiacji za dawne złudzenia 
komunistyczne, całe dalsze życie postanowił dawać w mowie i piśmie świadectwo 
grozie komunizmu, co nie bardzo dało się robić w socjalistycznej ojczyźnie, i 
wszystko aż do tragicznego końca, kiedy to udręczony bólem połknął pewnej 
lipcowej nocy 1967
* 143*
roku czterdzieści tabletek środków nasennych i już się nie obudził, a ona była z 
nim i obok niego każdej, jak się to mówi, minuty - to co to jest, jeśli nie 
miłość?
On nazywał się Aleksander Wat. Był poetą, prozaikiem, eseistą, tłumaczem, 
wydawcą, jednym z najprze-nikliwszych umysłów epoki. Mój wiek, nagrane rozmowy z 
Czesławem Miłoszem, są fundamentalnym dziełem o naturze i skutkach komunizmu. 
Ola Watowa, która też już nie żyje, w 1981 opowiedziała Jackowi Trznadlowi, 
autorowi głośnej Hańby domowej, o wszystkim, co było w jej życiu najważniejsze. 
Potem to spisała z magnetofonu językiem prostym i śpiewnym, którym się bardziej 
oddycha niż mówi. Na podstawie tej książki, której pierwsze wydanie, jeszcze 
zawierające pytania Trznadla, ukazało się w 1984, Robert Gliński nakręcił w 1991 
film.
Można by tych filmów, myślę, nakręcić co najmniej kilka. Każdy trochę o czym 
innym, choć wszystkie przypominałyby odwrócony mit odysejski: jak Penelopa ze 
swoim małym Telemakiem wędrowała do swojego Ody-seusza, i jak się po latach 
odnaleźli. Ale najlepiej ją czytać. Patrząc na Olę Watową wyłaniającą się tak 
dyskretnie i tak plastycznie z własnej książki, można dla gatunku ludzkiego 
znaleźć garść usprawiedliwień.
Ola Watowa, Wszystko co najważniejsze..., Czytelnik, Warszawa 2000
* 144 *
Kafka lżejszy
Podobno Ameryka, pierwsza powieść Kafki, uchodzi za dzieło pogodne. Przynajmniej 
na tle reszty twórczości jej autora. Rzeczywiście. Bohater ani nie ginie wskutek 
niejasnego wyroku, ani nie zmienia się w robaka, ani nikt go nie trzyma w klatce 
na pokaz. Ale czytelnik, nawet ten przyzwyczajony do ponurości prozy XX wieku, 
po lekturze Ameryki może nabrać podejrzeń, że w tej sytuacji Makbet zasługuje na 
cieplejsze słowo w sprawie okrucieństwa.
Dlaczego właśnie tej książki Kafka nie skończył? Pisało mu się ponoć nieźle, 
bywał zadowolony z poszczególnych rozdziałów... I nagle bęc, rękopis zarzucił. 
Jakby stracił doń serce albo przestał panować nad dalszym ciągiem. Fakt, im 
bliżej końca, tym bardziej akcja się rwie. Skręca w różnych kierunkach, pojawia 
się nowy, dziwaczny motyw „Teatru z Oklahomy", gdzie główny bohater ma rzekomo 
znaleźć wreszcie życiowe ukojenie. Ale dlaczego w teatrze? Bo tylko w sztucznej 
rzeczywistości może się zdarzyć coś dobrego? Tego się już nie dowiemy.
W tym samym roku 1914, kiedy przerwał Amerykę, Kafka zaczął pisać Proces. Może 
doszedł do wniosku, że świat ani ludzie nie zasługują na szczęśliwe rozwiązania. 
Karl Rossmann, pełen entuzjazmu szesnastoletni bohater Ameryki, zmienił się w 
Józefa K. napiętnowanego wyrokiem absurdalnego sądu.
Dziś widać, jak niewiele ich dzieliło. Karl, jak Józef, też od początku był 
„skazany". W rodzinnym domu zgwałciła go służąca, a że poczęła dziecko, rodzice 
Karla dla uniknięcia skandalu wysiali go do Ameryki. Ten raj dla wszystkich 
przegranych i odrzuconych okazuje się dla Karla oj-
* 145 *
czyzną nader podejrzaną. Ufny w świat, który miał przynieść mu ocalenie i nowe 
życie, przybysz zza oceanu staje się ofiarą swojej bezgranicznej naiwności. 
Przygody, jakie go spotykają, nie ustępują swoim absurdalnym okrucieństwem 
perypetiom Don Kichota i Kandyda razem wziętych. Karlem poniewierają, pomiatają, 
a on jak pokorna wańka wstańka wciąż pada, podnosi się i znów pada, bity, 
okradany, wykorzystywany, upokarzany. I jeszcze zdaje się nie mieć pretensji do 
swoich ciemiężycieli...
Szlag człowieka trafia, kiedy czyta coś takiego. Przecież każdy na jego 
miejscu... Otóż to. Każdy, ale nie Kafka. Tylko on mógł reagować na Amerykę jak 
na piekło, przez które trzeba się przedzierać w naiwnym zdumieniu, że piekło 
parzy. Pouczająca lektura dla wszystkich niezmiennie marzących o Ameryce, choć 
od czasów Kafki ilość rozczarowań i nienawiści do tego raju znacznie wzrosła.
Aha, zapomniałem dodać, gdyby ktoś nie wiedział: Kafka w Ameryce nigdy nie był.
Franz Kafka, Ameryka, przełożył Juliusz Kydryński, Zielona Sowa, Kraków 2003
Wspomnienia Niebieskiego Balonika
Był pół Gruzinem, pół Ormianinem. Urodził się w 1924, roku śmierci Lenina, i za 
ojczyznę dostał Rosję sowiecką. Wychowywano go na gorliwego komunistę, ale wy-
* 146*
rósł ani komunista, ani antykomunista, tylko twór osobliwy: niekomunista. Przede 
wszystkim artysta, wow ptak bard duchowej wolności, która niczym niebieski 
balonik z jego słynnej piosenki nie dała się poskromić ponurym prawom ziemskiego 
ciążenia. A łatwo nie było, bo ustrój nie kochał takich, choć niektórych 
tolerował, by stanowili dowód, że w Sowietach nie tylko trzymają ich w łagrach
Kiedy już stał się sławny tu i ówdzie jako piosenkarz pociągnęło go do prozy, z 
równie niezłym skutkiem Nieszczęsny Awrosimow (o rosyjskich dekabrystach) a 
zwłaszcza groteskowa powieść Mersi, czyli Przypadki Szypowa, o skorumpowanym 
tajnym agencie wymyślającym donosy na Lwa Tołstoja, to dziś klasyka literatury 
rewizjonistycznej. Coś takiego dało się jeszcze w ZSRR publikować, bo wszelkie 
aluzje do współczesności były ukryte pod maską historyczną. Na pewno zaś nie 
dałoby się wydrukować takich Wędrówek pamięci..., bo jako zapis autobiograficzny 
z okresu Wczesnego komunizmu, próbujący dokopać się prawdy 0 tamtych czasach, 
byłyby skrajnie niecenzuralne. ?? dziwi zatem, że powstały dopiero wiatach 1989-
1993 kiedy komunizm ostatecznie sczezł.
Powie ktoś, że przecież Okudżawa nie musjaj cze. kać na koniec ustroju. Obieg 
niezależny był już w Rosji od dawna faktem, nie mówiąc o wydawcach ?????????; 
nych. Myślę, że to była raczej kwestia wieku, kiedy przychodzą na człowieka 
potrzeby ostatecznych ro2iiczen-czymś takim są w końcu Wędrówki... Cztery lata 
później Okudżawa umarł, więc dobrze obliczył.
Te wspomnienia z własnego dzieciństwa, z lat trzydziestych przede wszystkim, są 
żywym dowodem jak
* 147*
perwersyjnymi metodami komunizm wsączał się w ludzi i jak rączo obracał się w 
przeciwieństwo swoich szczytnych idei, niebo teorii zmieniając w inferno 
praktyki. Oczywiście spora część tej książki jest zmyślona, bo nawet 
najdoskonalsza pamięć podpowiada tylko strzępy przeszłości, ale nie czuje się 
szwów między fabularną fikcją a dokumentacją historyczną. Podobny charakter ma 
kilkanaście opowiadanek dotyczących czasów późniejszych, kiedy to Okudżawa był 
już znanym autorem i piosenkarzem. Połączone w jedno z Wędrówkami pamięci... są 
doskonałym przedłużeniem paraautobiografii kogoś, kto potrafił przeżyć komunizm, 
nie siedząc w kryminale, nie zapijając się na amen, nie mając wilczego biletu na 
swoją sztukę -a przecież dając bez przerwy do zrozumienia, że jest to ustrój z 
piekła rodem.
Buiat Okudżawa, Wędrówki pamięci. Jeszcze wszystko
przed nami, przełożyła Irena Lewandowska,
WL, Kraków 2003
Anty- Sienkiewicz
Są literatury, których chyba nie powinni czytać pisarze. Często miewam takie 
uczucie przy lekturze Singera. Niby proza jak sporo innych. Świetna, doskonała... 
i takie tam slogany. Wielu jest świetnych pisarzy, ale niewielu wpędza mnie w 
popłoch i budzi mój podziw jednocze-
* 148*
śnie. Gdybym był prozaikiem, po każdej książce Singera chciałbym łamać pióro. 
Jego zdania raz wydają się natchnione jak najwyższy poemat, raz tną jak skalpel 
przez środek mózgu. Są całe akapity, które, jak dźwięki Mozarta, zdają się 
pochodzić wprost z Boskiej ręki. O czymkolwiek pisze, Singer zawsze ma rację, 
choćby jej nie miał. Ewidentna niesprawiedliwość faktów, wydarzeń i wniosków, 
widoczna w niejednej powieści, jest niczym wobec racji wielkości tego pisarstwa.
Nigdy nie bytem zwolennikiem czystego artyzmu, sztuki dla sztuki, zwłaszcza w 
prozie, która musi bronić racji innych niż sztuka, racji człowieka, racji 
rzeczywistego świata, racji jakiejś etyki i tak dalej. Czytając Singera, miałem 
wielokrotnie uczucie, że powinienem buntować się przeciwko okrucieństwu i 
okropieństwu świata tam opisanego, przeciwko niesprawiedliwości rozumowo 
nieuzasadnionej. Ale wiedziałem jednocześnie, że gdyby to były książki 
sprawiedliwe, wyważone, intelektualnie rozsądzone, znikłaby gdzieś tajemnica 
szaleństwa i niezwykłości tej literatury i Singer stałby się jednym z mnóstwa 
doskonałych pisarzy, a nie Singe-rem-nie-do-powtórzenia.
Pierwsze polskie wydanie Niewolnika ukazało się w 1991. Wydawca (Alfa) uznał, że 
należy je opatrzyć stosownym komentarzem krytycznym, żeby i na pisarza, i na 
wydawcę nie spadły gromy antysemitów za opublikowanie tak „antypolskiej" 
powieści. Komentarz, skądinąd znakomity, napisał Piotr Kuncewicz. W obecnym 
wydaniu komentarza już nie ma. Może uznano, że dojrzeliśmy do czytania Singera 
wprost, bez usprawiedliwiania jego niesprawiedliwości? Od tamtego cza-
* 149 *
su wyszło wiele jego książek. Mogliśmy przyzwyczaić się do Singerowskiej 
wielkości i niezwykłości. Ktokolwiek będzie czytał tę wstrząsającą powieść o 
miłości żydowskiego niewolnika do polskiej chłopki, dziejącą się w XVII wieku za 
czasów Chmielnickiego, i poczuje się przerażony obrazem tamtego kraju, niech 
sięgnie po Ogniem i mieczem. Jeśli Niewolnik jest współczesną wersją Dziejów 
Tristana i Izoldy, dzieło Sienkiewicza wywodzi się z mitu Odysei. Wizja ciemna i 
jasna; co kto woli.
Isaac Bashevis Singer, Niewolnik, przełożyła Irena Wyrzykowska, Wydawnictwo 
Dolnośląskie, Wrocław 1996
Baltazar Gąbka i komuniści
Są książki, do których się wraca, czasem wielokrotnie, i takie, które po jednym 
góra czytaniu idą w kąt. Znane to zjawisko chyba nie doczekało się naukowych 
badań, bo i żadne uchwytne reguły tym nie rządzą: ta sama książka jednego zmusza 
do powrotów, innego odrzuca. Rzecz więc tyleż w dziele, co w duszy i rozumie 
czytelnika.
Bardziej sprawdzalny mechanizm działa w wypadku książek dla dzieci - tu częste 
powroty albo wręcz czytanie w kółko bywają na porządku dziennym. Dziecko, 
codziennie się ucząc nowych elementów świata, za każdym nawrotem lektury 
odczytuje nowe znaczenia tek-
* 150*
stu i widzi w nim więcej niż wprzódy. Są jednak książki zadziwiające, do których 
głębszych sensów po prostu nie da się dotrzeć w pewnym wieku, choćby się ich na 
pamięć nauczyło; oto przykład tryptyku Pagaczewskie-go o Baltazarze Gąbce, 
kanonicznej już lektury tak zwanej dziecięco-młodzieżowej.
Porwanie..., pierwsza część cyklu, ukazało się w 1965. Zdawałem wtedy maturę, 
więc gdzie mi było w głowie czytać coś takiego; dopiero telewizyjny cykl 
dobranockowy, kilkanaście lat później namiętnie oglądany przez moje dziecko, 
pozwolił na pobieżne zapoznanie się z tematem. Teraz, gdy tryptyk znów po latach 
wraca do księgarń, z pewną dozą wstydliwości sięgnąłem po tom pierwszy... i 
zdumiało mnie, co tam wyczytałem, a czego niewątpliwie ani ja nie wyczytałbym 
jako dziecko, ani nie mógłby wyczytać mój nieletni syn. Boć to przecież chytra 
utopia antysocjalistyczna! I to pisana w czasach, kiedy nawet Lemowi jeszcze się 
nie śniło ukrywanie pod złudną powierzchnią science fiction przeróżnych 
złośliwości antyustrojowych! A tu skromny pan Pagaczewski cichutko i przemyślnie 
kroi powiastkę dla dzieci, gdzie Smok Wawelski z doktorem Koyotem i kucharzem 
Bartolinim wyruszają na ratunek profesorowi Baltazarowi Gąbce uwięzionemu w 
kraju Deszczowców jako żywo przypominającym Związek Sowiecki, a co najmniej 
Rumunię, sąsiednią zaś Słonecją mógłby spokojnie władać jakiś Żiwkow czy Husśk. 
Polski Gród Kraka jest tu, odwrotnie, czystą idealizacją krainy miodem i mlekiem 
płynącej, wymarzonego raju, będącego oczywistą projekcją autorskich tęsknot. 
Może to wszystko, o czym tu teraz piszę, jest dla badaczy twórczości
* 151 *
Pagaczewskiego kaszką z mlekiem, ale dla mnie, neofity, czymś na tyle 
zaskakującym, że ośmielam się zawracać głowę czytelnikom.
Stanisław Pagaczewski, Porwanie Baltazara Gąbki, ilustracje Alfred Ledwig, WL, 
Kraków 2002
Sztuka reportażu
Socjolodzy i artyści dawno odkryli, że w odniesieniu do wojny jedna dobrze 
opowiedziana śmierć robi większe wrażenie niż pół miliona trupów. Ale od 
jakiegoś czasu i ten aksjomat się sypie. Autorzy fotografii nadsyłanych na 
coroczny konkurs World Press Photo już wpadli w tę pułapkę; zbliżenia 
pokaleczonych dzieci, matek grzebiących wśród ruin, żołnierzy spoglądających 
ponuro spod brudnych hełmów, eksponowane w eleganckich ramach na salonach świata, 
stały się kolejnym nudnym stereotypem. Przejmująca wyjątkowość zaczęła podlegać 
prawu serii i wszystko uległo dewaluacji.
A przecież ból, śmierć i tragedia zostały, jak były... Bo to nie one, ale 
konwencja straciła na sile, a wraz z nią nasza wrażliwość. Czyli jesteśmy już 
przy pytaniach o sztukę, nie o temat. Stąd sukces reportaży Kapuścińskiego. 
Fascynujący i jakby dwuznaczny, bo chociaż za najważniejsze w nich uchodzi 
właśnie to, o czym traktują, przecież bez sztuki opowiadania byłyby jeszcze 
jednym przelotnym artykułem prasowym. Mówienie o formie, gdy
*152*
książka dotyczy głodujących czy zabijanych Angolczy-ków, Irańczyków, Etiopczyków 
bądź Bantu, wydaje się moralnie podejrzane, ale estetyka jest właśnie doskonale 
amoralna, potrafi śpiewać na zgliszczach. I poniekąd nas usprawiedliwia, 
zwłaszcza jeśli mamy to szczęście, że nie znajdujemy się na miejscu nieszczęścia, 
a wieczorem, zamiast szukać pożywienia na pustyni albo pośród szczątków 
zburzonego miasta, kładziemy się na tapczanie z książką Kapuścińskiego.
Powiedzmy, z nowym wydaniem Jeszcze dnia życia. Rzecz dzieje się w krwawo 
odzyskującej niepodległość Angoli ćwierć wieku temu, i nic nas właściwie już ta 
Angola nie obchodzi, nawet nie ma się co starać o zrozumienie racji stron 
konfliktu, kto, z kim i dlaczego. Kapuściński to na końcu wyjaśnia, ale to tylko 
encyklopedyczne wypisy, bez znaczenia. Ważne, czy przeżyjemy to jeszcze raz, jak 
Jądro ciemności czy Komu bije dzwon. To są wielkie tytuły i akurat tu chyba na 
wyrost. Porównanie z nimi wytrzymują tylko arcydzieła Kapuścińskiego, 
Szachinszach, Cesarz, Heban. Jeszcze dzień życia do nich nie należy. Nie ma tam 
tego epickiego rozmachu, wielkiego pomysłu konstrukcyjnego na całość, zdań 
wykutych w skale, bez zbędnego słowa. To są tylko świetne reportaże. Niejednemu 
reporterowi zrobiłyby nazwisko. Dla Kapuścińskiego to zaledwie stopień na szczyt.
Ryszard Kapuściński, Jeszcze dzień życia, Czytelnik, warszawa 2000
* 153*
Tłum
„Jak zobaczysz tłum, wracaj szybko do domu", pisał przed trzydziestu laty Julian 
Kornhauser w jednym ze swoich znanych wierszy Wracaj, mówił tam dziadek do wnuka, 
co cię to obchodzi, nie twoja sprawa. Z aluzji w wierszu wynikało, że mógł to 
być grudzień 1970 na Wybrzeżu; do tłumu stoczniowców strzelano, więc można było 
oberwać. Tłum oznaczał niebezpieczeństwo, ale jednocześnie miał rację. O 
zawiłych relacjach jednostka-zbio-rowość poeci pokolenia '68 pisywali często, 
specjalnie uczuleni na dialog między solidarnością a samotnością. „Tłum, który 
tratując i dusząc, zarazem / ogarnia swym uściskiem", pisał Barańczak z nieufnym 
zaufaniem.
Pojęcie, wiadomo, jest co najmniej wieloznaczne, porównajmy tłumy na spotkaniach 
Papieża i pochody podjudzonych chłopów czy górników pod Sejmem. Dziś wiemy 
wszystko o tłumie i jego skomplikowanych właściwościach, pojęcie to weszło na 
stałe do socjologii; ale przed stu laty? Tłumy robiły przewroty i rewolucje, 
rządziły wyobraźnią polityków i dziennikarzy, obalały trony i zaprowadzały 
demokracje parlamentarne, ale trzeba było dopiero pewnego francuskiego lekarza i 
psychologa, żeby siadł i napisał Psychologię tłumu, najsłynniejszą do dziś 
rozprawę o problemie.
Czyta się to nadal świetnie i z poczuciem, że gdyby nie pewne anachronizmy 
rzeczowe, rzecz mogłaby powstać w naszych czasach. Tłum w pojęciu Le Bona to 
zresztą nie tylko zrewoltowane masy uliczne, ale na przykład zgromadzenie 
parlamentarne czy sądowa ława przysięgłych. I kiedy czytam takie na przykład 
sfor-
* 154 *
mułowanie: „Twór tłumu jest zawsze gorszy od tworu jednostki", rozumiem, 
dlaczego demokracja jest ustrojem tylko najlepszym spośród złych. Książki Le 
Bona nie lubili komuniści i jej nie wydawali, aż dopiero w 1986 w szacownej 
Bibliotece Klasyków Psychologii, kiedy reżim wydawał ostatnie rzężenia; otóż Le 
Bon nie znosił między innymi socjalizmu, mając go za wymysł frustratów o małym 
rozumie i znacznym szkodnictwie. A co zabawne, pierwsze polskie wydanie było we 
Lwowie w 1899, dwa lata po francuskim, jeszcze za Franciszka Józefa. Widać 
miłościwy cesarz więcej sobie ważył ostrzeżenia autora przed widmem socjalizmu 
niż ogólniejsze refleksje o niszczycielskiej naturze tłumu. Nic nie pomogło, 
socjalizm nie tędy, to owędy do Polaków przyszedł, a jeszcze na przyprzążkę Lwów 
zabrano.
Gustaw Le Bon, Psychologia tłumu, przełożył Bolesław Kaprocki, Pavo. Edycja bez 
noty bibliograficznej, daty itd.
Piractwo? Niechlujstwo?

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
...DLA KLAS ZBUNTOWANYCH
Boyówka
Ostatnio znowu głośniej o Boyu. Po brawurowo zbeletryzowanej biografii autorstwa 
Józefa Hena, i drugiej, Henryka Markiewicza, po profesorsku surowo rzeczowej, 
teraz wyszły prawie równocześnie dwie książki - Barbary Winklowej dzieje 
małżeństwa Boyów i nowy wybór Stówek. Może Boy nie utonie w niepamięci, jak 
wielu niezwykłych naszych i nie naszych pisarzy, pogrzebanych w niewyobrażalnej 
górze papierowego śmiecia zawalającego dziś księgarnie i umysły.
Był fenomenem absolutnym, cudem natury, przytrafiającym się ludzkiej kulturze 
raz na jakąś erę, i możemy sobie pogratulować, że kiedyś ktoś taki chodził po 
krakowskich Plantach i pił wiśniówkę u Jana Michalika na Floriańskiej. Dziś, 
kiedy wszystkie autorytety, od obyczajowych po estetyczne, zostały już 
potłuczone na proszek i rozsypane po ulicach i oceanach, dzieje działalności 
Boya mogą się wydawać zapisem początków tej dewastacji, jakże typowej dla ledwo 
co minionego stulecia.
Jakże jednak miłe i rozumne złego początki... Boy, jednoosobowa boyówka 
obyczajowo-kulturalna, korzystając ze swoich dwóch talentów, lekarskiego i 
pisarskiego, rzucał się na wszystko, co mu zalatywało umysłową stęchlizną, 
mieszczańskim zaprzaństwem, idio-
* 159*
tycznym gorsetem staroświecczyzny nadzianym na Polaka, a zwłaszcza Polkę. Był 
admiratorem niewiast i ich wolności społecznej, obyczajowej, jakiejkolwiek. 
Pisał o tym książki, artykuły, wiersze i piosenki kabaretowe. Prawie wszystkie 
były zarzewiem skandali.
Czytane dziś - są czymś więcej niż historycznymi świadectwami wygranych bitew. 
Bo przecież na Boya wyszło, od dawna jego na wierzchu. Sądzę, że zdziwiłby się 
niepomału, widząc i słysząc dzisiejsze sufrażyst-ki i feministki, które przez 
drzwi otwarte Stówkami czy Dziewicami konsystorskimi wpadły z takim impetem, że 
nie zatrzymały się nawet na ścianie. Stówka, recytowane i śpiewane w Zielonym 
Baloniku prawie sto lat temu, nadal śmieszą, choć nie byłbym pewien, czy ich 
cienki mimo wszystko dowcip będzie czytelny dla wszystkich. Kto nigdy Stówek nie 
czytał, a takich codziennie przybywa, zapewne co i raz będzie zaskoczony znanym 
sobie zwrotem, z dawna udomowionym przez potoczną polszczyznę. A to o panu, co 
dostał tej manii, że chciał tylko od Stefanii, a to o Esiku, co wyszedł letki z 
cichej klozetki. Osobny urok mają stylizacje językowe, w których Boy był 
mistrzem; talent ten wielce się potem przydawał w pracy przekładowej. Czytajcie 
Boya, dzia-teczki, czytajcie do jasnej cholery.
Tadeusz Boy-Żeleński, Stówka, wybrał Henryk Markiewicz, WL, Kraków 2001
* 160*
Delikatni twardziele
Kiedyś była moda na Hemingwaya, potem moda na ostentacyjne lekceważenie go, 
teraz chyba w ogóle nikogo nie obchodzi. Nad grobowcem minionej sławy unoszą się 
ostatnie mgły opinii, że to przereklamowany efekciarz, którego zajmowały tylko 
walki byków albo łowienie ryb, a ze spraw ludzkich litowanie się nad 
szlachetnymi twardzielami wodzonymi za nos przez piękne a przewrotne niewiasty 
zwane dziwkami. Nie chodziło o kobiety lekkich obyczajów, raczej o gatunek 
charakteru, co wyjaśniam, bo słowo wyszło z użycia, a ważne jest dla zrozumienia 
dosyć sporego obszaru męskiej kultury literackiej.
Hemingway, a zwłaszcza jego styl, jakby suchy, infor-macyjno-reportażowy, w 
którym zdania padają jak karty w saloonie rzucane na stół, zaważył na pisarstwie 
pierwszej połowy XX wieku w sposób porównywalny chyba tylko do wpływu Beatlesów 
na muzykę pop. Całe zresztą zjawisko Hemingway nosiło w sobie cechy gwiazdorstwa. 
Życie pisarza było nie mniej głośne od książek, co dziś nikogo nie dziwi, ale 
wtedy obnoszenie się ze sobą jako prototypem własnej awanturniczej literatury 
musiało robić porządne wrażenie. Dotyczyło to skądinąd całego amerykańskiego 
pokolenia debiutującego po pierwszej wojnie, które uznało, że nie ma nic 
bardziej fascynującego niż samo życie dobrze opisane. Stąd się bodaj wzięła 
wewnętrzna siła i specyficzna wiarygodność amerykańskiej kultury, nie tylko 
zresztą literackiej, bo na tym odkryciu bazuje przecież, z jakim niezwykłym 
skutkiem, dzisiejsze kino.
* 161 *
Bez Hemingwaya, Scotta Fitzgeralda, Henry'ego Millera i Dos Passosa nie byłoby 
nie tylko Hłaski, Capote'a czy Styrona, ale też pisarstwa Ryszarda 
Kapuścińskiego. Współczesna literatura ma w sobie wiele estetycznych minoderii, 
ta zwłaszcza, która z braku autentycznych przeżyć albo nieumiejętności 
obserwacji woli stylistyczne zawijańce nudne po pięciu stronach. Wtedy warto 
otworzyć na przykład 49 opowiadań, mistrzostwo świata w tym ginącym nie wiedzieć 
czemu gatunku krótkiej formy. Ktoś, kto pamięta Hemingwaya z lat jego stawy jako 
brutala wędrującego za tematami po korridach, bokserskich arenach, kubańskich 
czy meksykańskich knajpach albo afrykańskim buszu, dosyć się zdziwi. Sama 
czystość, prawość, delikatność, nadzwyczajna wstydli-wość uczuć. Żadnych 
przekleństw, zabijania się bez sensu, świństw czynionych dla zabawy, przemocy 
jako naturalnej formy komunikowania się homo sapiens. Sam, siedząc wczoraj przy 
piwie w ulicznym ogródku, odkryłem, że patrzę na okolicznych bliźnich prawie z 
sentymentem, zazwyczaj zgoła mi obcym.
Ernest Hemingway, 49 opowiadań, przełożył Bronisław Zieliński, Muza, Warszawa 
1998
Twardziele i mięczaki
Książki Londona prawie sto lat były obowiązkową lekturą młodych ludzi między 
dziesiątym a osiemnastym rokiem życia. Nie mam pojęcia, jak jest z tym dzisiaj i 
czy
* 162 *
w ogóle ktoś jeszcze wie, z wyjątkiem starych traperów z mojego i ze starszych 
od mojego pokoleń, kto to był London. Świat młodzieżowych podniet i entuzjazmów 
zmienia się ostatnio tak radykalnie, że tamte dawne lektury muszą się wydawać 
okropnie anachroniczne. Czy taki Winnetou albo Old Shatterhand wytrzymaliby 
próbę sił z Rambo czy innym Schwarzeneggerem? W tamtych starych lekturach trzeba 
jednak było coś umieć zrobić, nie tylko się bić. Wyrąbać lód, oprawić łosia, 
zbudować chatę. Nikt nikogo nie uczył specjalnych sztuk walki. Brało się w łeb, 
a po nabraniu wprawy dawało w łeb innym. Życie było proste, surowe i oczywiste. 
Prawa takież. Pisarze, z nielicznymi wyjątkami gabinetowych konceptualistów, na 
własnej skórze doświadczali tego, o czym potem pisywali. Wiarygodność twórczości 
była jakby w większej cenie. London, nim siadł do książek o Dalekiej Północy, 
był poszukiwaczem złota, traperem, marynarzem i kłusownikiem. Wiedział, jak bolą 
odmrożone stopy ? ?? funtów fasoli można jednorazowo przenieść na własnym 
grzbiecie. Kiedy czytam Bellew Zawieruchę, po raz chyba szesnasty albo i 
dwudziesty, bo kochałem i kocham tę książkę miłością niezatartą przez lata i 
filmy z ?????'?? Willisem, wiem, co czułby Kit Bellew, włóczęga zimowych szlaków, 
alter ego autora, gdyby się znalazł w naszej epoce. Popatrzyłby na nas tak, jak 
swego czasu popatrzył na niego jego wuj, stary traper, gdy Kit był jeszcze 
miejskim mięczakiem pisującym felietony w gazecie - z obrzydzeniem. Bo 
zamieniliśmy to, co on nazwałby Prawdziwym Życiem, na etykiety zastępcze. A w 
rewanżu powymyślaliśmy różne sztuczne niebezpieczeństwa jako rzekomo bezpiecz-
* 163 *
ne stymulatory naszej nieodmiennej, bo naturalnej agresji. Sprokurowaliśmy sobie 
odpłatne „szkoły przetrwania" i filmy grozy, gdzie w naszym kapcianym imieniu 
Prawdziwi Mężczyźni walą się po mordach i strzelają do siebie za pieniądze albo 
dla szpanu. A później wpadamy w przerażenie, że jakieś koleżanki szlachtują 
nożem inną koleżankę z klasy, jakby zarzynały kurę. Bo norm ludzkich brakuje, 
świadomości prawdziwego bólu ciała, dotyku natury. Bohaterowie Londona żyli fair 
wobec siebie i kochali naturę, choć z nią wojowali. Wojowali też ze sobą, ale 
zawsze wiedzieli, co honor, a co świństwo. I nie mordowali się na pokaz albo dla 
draki.
Jack London, Bellew Zawierucha, przełożył Kazimierz Piotrowski, CiS, Warszawa 
1996
Pułapka na Sartre'a
Czy Sartre kogoś jeszcze obchodzi? Na dźwięk tego nazwiska drżały niegdyś serca 
trzech pokoleń; moje było bodaj ostatnie. Sartre ustanawiał mody intelektualne, 
przy których niedawna kariera postmodernizmu wydaje się piskiem myszy 
(komputerowej). Za jego między innymi sprawą Francja przeżywała ostatnie chwile 
własnej literackiej chwały; XX wiek skończył się dla niej w swojej połowie; 
drugą połowę opanowali Amerykanie. Kiedy Sartre umierał w 1980, właściwie nikogo 
to już nie obeszło.
* 164*
Historia zrobiła mu zresztą niezłego psikusa: umarł w roku powstania 
Solidarności i nie zdążył przyłączyć się do kolejnego wydarzenia, które 
wstrząsnęło światem. Bodaj wreszcie tego, które by Sartre'a nie ośmieszyło. Miał 
bowiem niezwykły talent do życiowego i intelektualnego samoośmieszania - 
uwielbiając przyłączać się bez sensu. Najpierw do świetlanego Związku 
Radzieckiego w jego zwycięskim pochodzie postępu, potem do rewolty paryskiego 
Maja 1968 w jej wydaniu najskrajniejszym - anarchistyczno-terrorystycznym. Był 
szczególnie jaskrawym przykładem kompleksów literackich naszego wieku, z tym 
największym: poczuciem bezsilności słów wobec faktów. Z wiekiem kompleks ten 
rósł w nim coraz bardziej, aż przekształcił się w perwersyjną nienawiść do 
literatury. Zazdrościł wszystkim nie-literatom, że są - właśnie - nieliteratami, 
czyli że budują coś naprawdę, a nie tylko ulotne zamki ze słów.
Paradoksalnie, im bardziej wojował ze słowami, tym lepszym pisarzem się stawał; 
uganianie się za rzeczywistością przynosiło odwrotne skutki. Ukochał Jeana 
Geneta, pisarza kryminalistę; zaimponował mu właśnie dlatego, że był przestępcą 
naprawdę. Wyciągnął go z więzienia; napisał o nim jedną z najlepszych swoich 
książek, Saint-Genet, comedien et martyr. W 1964 los zadrwił z Sartre'a 
szczególnie okrutnie. Ukazała się jego ostatnia powieść - gttasi-pamiętnik - 
Słowa w której z niebywałą zajadłością i przenikliwością zanalizował swoje 
dzieciństwo jako szczególnie zakłamany okres kreowania własnego życia w słowach 
i poprzez słowa; mały Sartre chciał zostać geniuszem pisarstwa. Ta mała 
książeczka, świadectwo nienawiści
* 165*
do słów, została natychmiast, zasłużenie, okrzyknięta jego jedynym prawdziwym 
arcydziełem. W tym samym roku dostał Nagrodę Nobla: za twórczość. To była 
najgorsza pułapka. Gdyby przyjął nagrodę, oznaczałoby to, że jest samozakłamany 
podwójnie. Nie dał się złapać, nagrody nie przyjął. Tym gestem raz jeden 
przekroczył literaturę - wygrywając.
Jean-Paul Sartre, Słowa, przełożył Julian Rogoziński, Wiedza i Życie, Warszawa 
1997
Winni niewinni
Nie wiem, czy Morderców Kazana powinienem zaliczyć do lektur obowiązkowych. Nie 
jest to pisarz szczególnie wyjątkowy ani nie jest to książka szczególnie 
wyjątkowa. Po prostu bardzo przyzwoity pisarz napisał bardzo przyzwoitą książkę. 
Ale, pomyślałem, tocząc smętnym okiem po bibliotece, gdyby w mojej ojczyźnie 
pojawiała się tylko raz w roku taka książka jak Mordercy, mógłbym spokojnie 
zajmować się czymś lepszym, bo to normalne już jest.
Problem w tym że tacy dajmy na to Amerykanie to normalne mają, a my za to mamy 
dyskusje o tym, jaka powinna być literatura. Labidzimy nad zalewaniem naszych 
cennych mózgów jałową i bezwonną mazią kultury masowej, ale w ramach odporu 
zajmujemy się tworzeniem literatury wyrafinowanej stylistycznie, za to
* 166 *
głęboko pochylonej nad marginaliami. Możemy przeklinać Amerykanów, że 
zafundowali nam to kolorowe paskudztwo demokratycznie i wolnorynkowo zalepiające 
księgarnie, kina, telewizory i estrady. Ale tym samym Amerykanom nikt nie bronił 
pisania takich książek, jakie pisali czy piszą Kazan, Roth, Heller czy Updike. 
Opisać życie odważnie, jakie jest, nie chowając się za wymyślne formy albo 
słodkie brednie.
Kazan napisał Morderców w roku 1972. W samym środku epoki hippisowskiej, która 
wstrząsnęła Ameryką i połową świata. Najłatwiej było wtedy napisać powieść o 
dobrych, szlachetnych hippisach i złym świecie zgredów trzymających się posad i 
karier - albo o dobrym świecie ludzi przestrzegających norm i zasad w imię sensu 
pospólnego życia, przeciwko którym występują brudni i amoralni hippisi. W każdym 
kraju, zwłaszcza w Ameryce, oba te warianty rozwiązań znalazłyby swoich 
entuzjastów po obu stronach barykady. Kazan napisał książkę, w której źli mogą 
się okazać dobrzy, mili i łagodni stają się mordercami, a nikt nie może czuć się 
z niczego rozgrzeszony, bo świat nie składa się z ról raz na zawsze rozdanych i 
wina tkwi w nas wszczepiona jak przeznaczenie.
Kiedy czytałem pierwszy raz Morderców dwadzieścia lat temu, wciąż byłem bardziej 
za hippisami, bo to ciągle jeszcze była nasza młodość i nasze marzenia. 
Złościłem się na Kazana, że odbiera mi złudzenia i paskudzi ideały. Dzisiaj 
myślę, że jego powieść podobałaby się raczej antyglobalistom i antyamerykanistom 
niż entuzjastom liberalizmu ufundowanego na prawie do maksymalnej wolności. Ale 
pewna dzika siła prawdy - bez wzglę-
* 167*
du na takie czy inne konsekwencje lektury - nadal mnie w Mordercach fascynuje i, 
choć odpycha, to przyciąga.
Elia Kazan, Mordercy, przełożyła Zofia Zinserling,
Rebis, Poznań 2002
Zło jest wszędzie
Być może są tacy, którzy nie czytali Chandlera. Może nawet o nim nie słyszeli. 
Jest to jakaś tajemnicza sekta, której istnienie chętnie poddałbym w wątpliwość. 
Chan-dler wydaje się oczywisty jak szklanka wody albo ogon kota. Proszę spytać 
kogoś, kto przeczytał Długie pożegnanie, Tajemnicę jeziora bądź Głęboki sen, czy 
wyobraża sobie, że można było tego nie znać. Już nie mówię o Zegnaj, laleczko, 
książce kanonie, księdze wszystkich najważniejszych wtajemniczeń w tę prozę 
ciemną i gęstą, jakby od niechcenia rozbłyskującą specyficznym Chandlerowskim 
śmiechem, niemal niestosownym, bo towarzyszącym sprawom, od których raczej 
ciarki powinny chodzić po grzbiecie.
Chandler jest jak narkotyk, i to wcale nie z tych łagodnych. Wciąga w nałóg 
natychmiast, od pierwszej strony. Ba, od pierwszego zdania. Weźmy taki Playback. 
Otwieramy i czytamy: „Głos w słuchawce brzmiał ostro i ponaglająco, ale nie 
mogłem zrozumieć, o co chodzi - trochę dlatego, że jeszcze nie całkiem się 
rozbudziłem, a poza tym trzymałem słuchawkę do góry nogami". Tylko Fi-
* 168 *
lip Marlowe, ten największy wynalazek Chandlera i jeden z najsławniejszych 
bohaterów literackich XX wieku, mógł wejść do akcji powieści, trzymając 
słuchawkę do góry nogami. Bo Marlowe to przede wszystkim pewien styl, styl 
stosunku do życia i styl mówienia o życiu blazeński i gorzki zarazem. Przy tym 
Marlowe nie jest klasycznym detektywem, dla którego wykrycie zbrodni, jak dla 
Sher-locka Holmesa czy Herkulesa Poirot, jest jedynym celem istnienia i powodem 
do zasłużonej dumy. Marlowe ma pełną świadomość, że uprawia zajęcie męczące, źle 
płatne, przynoszące same kłopoty. I że wciąż ryzykuje życie. Bo zbrodnie, jakie 
mu przychodzi śledzić, nie są tylko chwilową dewiacją świata w zasadzie dobrze 
urządzonego. Los Angeles lat czterdziestych jest całe jedną zbrodnią, miejscem 
przeklętym, w którym morderstwo popełnia się równie łatwo, jak wypija poranną 
kawę.
Szekspirowska, przewrotna stylistyka Marlowe'a, podpatrzona u sławnych błaznów z 
Wieczoru Trzech Króli czy Jak wam się podoba, jest rodzajem samoobrony przed 
brudną brutalnością świata. I przy okazji czyni z prozy Chandlera miksturę o 
niepowtarzalnym smaku, którą odtąd wielu będzie podrabiało, bezskutecznie. Któż 
inny napisałby tak o autoportrecie Rembrandta: „Trzymał zamazaną paletę brudnym 
palcem, a na głowie miał nie mniej brudny płaski beret. Drugą ręką unosił pędzel, 
jakby za chwilę miał zamiar popracować, jeśli dostanie od kogoś zaliczkę". To 
zdanie jest warte nie tylko zaliczki. To jest zdanie odkrywcze, czyli bezcenne.
Raymond Chandler, Żegnaj, laleczko, przełożyła Ewa Życieńska, Muza, Warszawa 
2002
* 169 *
Antyklasyk
Ma dziś, kiedy to piszę, więc w 2003, trzydzieści dziewięć lat i sławę 
najpopularniejszego po Świetlickim poety formacji „bruLionu". Debiutował jako 
dwudziestolatek, w 1984, wierszami od razu tak dojrzałymi, że wróżono mu sporą 
karierę, co się sprawdziło. Pisał dużo i szybko. Tomiki ukazywały się w 
ekspresowym tempie, choć trudno je było namierzyć, bo wychodziły w jakichś 
dziwnych oficynach półamatorskich, i chyba w niewielkich nakładach. Do 1999, 
czyli Wychwytu Grahama, ostatniego jak dotąd zbiorku, wyszło ich dziewiętnaście, 
co jest liczbą zatrważającą, zważywszy wiek autora.
Podsiadło jako też jedyny chyba po wojnie z żyjących tak zwanych młodych poetów 
doczekał się „wierszy zebranych", i to aż w dwóch edycjach, dwutomowej sprzed 
kilku lat i obecnej, potężnej jednotomowej. Więc już klasyk... Ale, jak to z 
natury pokolenia „bruLionu" wynika, zgoła antyklasyczny Wręcz prowokacyjnie 
agresywny, bluźnierczy, zaczepny. Debiutując, trafił na czasy, w których 
rozpadało się wszystko, od ustroju po wiarę w cokolwiek. Rosła wolność, ale nie 
wiadomo ku czemu. Na razie trzeba było się wygadać, wykrzyczeć. Uwolnić słowa i 
czyny od rygorów nie tylko coraz bardziej martwej cenzury, ale i dotychczasowych 
konwencji obyczajowych, formalnych, „literackich".
Swój styl poetycki Podsiadło ufundował więc na aktywnym braku stylu, jego 
programowym odrzuceniu. Nie ma tam słów, przed użyciem których by się zawahał. 
Nie ma pojęć, które nie uległyby ośmieszeniu albo podważeniu. Wiersz mógł być o 
czymkolwiek, bo nie temat
* 170 *
ani idea były ważne, ale sam tok zapisywania myśli i skojarzeń. Jest to poezja z 
charakteru podróżna, bo nie żąda ani zaczepienia w sobie, ani zatrzymania się w 
jakimś innym miejscu niż przypadkowe. Ludzie, sprzęty, słowa i zdarzenia 
splatają się w szybkie i przelotne związki. Skutek taki, że kilkaset „wierszy 
zebranych" czyta się właściwie jak jeden gigantyczny utwór, a w pamięci zostają 
pojedyncze obrazy, metafory, obserwacje.
Podsiadło ma wielki talent do pisania, ale małą wiarę w świat. Któremu, 
jakikolwiek by był, należy się nie tyle pogardliwy słowotok, co dobra robota w 
kilku myślach istotnych. Może zresztą to zrozumiał, bo podobno przestał pisać - 
przynajmniej poezje. Cóż, jest już w encyklopediach i więcej nie musi. Choć 
chciałoby się, żeby napisał jeszcze kiedyś taki wiersz, od którego zadrży serce, 
a pamięć nie będzie umiała go z siebie wydrzeć.
Jacek Podsiadło, Wiersze zebrane, Lampa i Iskra Boża, Warszawa 2003

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
...DLA KLAS NIEZALEŻNYCH
Królowie życia
Pamiętacie te historyjki, anegdoty, bon moty? „Nie czytałem, więc wiem lepiej". 
„Zajechała pusta dorożka i wysiadł z niej Leśmian". „Styka, ty nie maluj mnie na 
kolanach, ty maluj mnie dobrze". „Ksiądz nad trumną pomylił nazwisko denata i 
cały pogrzeb na nic". I setki innych, powtarzanych przez wszystkie pokolenia 
ubiegłego stulecia.
Stoi za nimi jeden człowiek - Franc Fiszer. Legenda młodopolskiej cyganerii i 
potem tej z dwudziestolecia. Bożyszcze literackich kawiarń warszawskich, filozof 
gawędziarz, który nigdy niczego nie napisał, a po którym zostały opowieści 
mogące zapełnić niejedną bibliotekę. Utracjusz; przepuścił w młodości wcale 
niemały rodzinny majątek ziemski, bo kochał bankietować, a jak już naszły go 
ambicje gospodarskie, wymyślał na przykład hodowlę szparagów, których ceny 
kalkulował podług menu ulubionej warszawskiej knajpy. Był królem życia, 
żarłokiem i pijakiem, błaznem i mędrcem, którego uwielbiały kobiety na równi z 
mężczyznami, bo wnosił w ich świat cielesne i intelektualne szaleństwo.
Do dziś uchodzi za fenomen bez następców - a przecież wydaje mi się, że takiego 
następcę jednak miał. Myślę o Piotrze Skrzyneckim, innym legendarnym królu życia. 
Ten też nie zostawił po sobie żadnego istotne-
* 175 *
go materialnego śladu (w młodości pisywał dorywczo recenzje plastyczne), choć 
znaki jego obecności wyryte są na zawsze w pamięci setek tysięcy ludzi, którzy 
mieli okazję zetknąć się przez ostatnie pól wieku z jego sztuką inteligentnego 
rozbawiania. Jeśli mawia się dziś, że Piwnica pod Baranami miała niemały udział 
w przywracaniu zdrowego sensu niezdrowej rzeczywistości realsocjalizmu, to Piotr 
S. byt tego zasadniczym sprawcą.
Obaj żyli w kompletnie różnych epokach, więc podobieństwo może się wydawać 
naciągane, i pewnie trochę tak jest. A jednak kojarzą mi się ze sobą i nic na to 
nie poradzę. Obaj prawie całe życie właściwie nic nie mieli, łącznie z 
mieszkaniem, i zdani byli na laskę przyjaciół. Nie splamili się tak zwaną 
popularnie pracą, a przecież tak naprawdę ciężko pracowali. I wnosili radość 
życia w świat niekoniecznie radosny. Nie jest to mało. Czytam teraz drugie 
wydanie wspomnień o Fiszerze (pierwsze ukazało się w PIW-?? w 1985) i 
przypominam sobie Piotra, opowieść o Skrzyneckim opublikowaną kilka lat temu 
przez Joannę Olczak-Ronikierową. Dwie kompletnie różne książki i nie wiedzieć 
czemu stoją w mojej pamięci obok siebie.
Na rogu świata i nieskończoności. Wspomnienia o Franciszku Fiszerze, zebrał i 
opracował Roman Loth,
Iskry, Warszawa 2002
* 176*
Kino nieakcji
Podobno opowiadania dzisiaj się kiepsko sprzedają. Powieści jak najbardziej, ale 
opowiadania nie. Choć na zdrowy rozum powinno być właśnie odwrotnie, w czasach 
krótkiego dystansu, szybkiego montażu, silnych a przelotnych emocji. Po lekturze 
opowiadań Filipowicza chyba pojąłem, w czym rzecz, choć oczywiście nie 
gwarantuję, że to jedyne wytłumaczenie. Tym bardziej że niejednemu czytelnikowi 
najpierw musiałbym wytłumaczyć, kim w ogóle jest Kornel Filipowicz, który między 
innymi wskutek powyżej przywołanych perypetii z opowiadaniami stał się pisarzem 
niemal zapomnianym. W każdym razie na pewno pokolenie wolnej Polski ma o nim 
słabe albo żadne pojęcie. A był to przez dziesięciolecia pisarz z tak zwanych 
pierwszych stron gazet, w każdym razie literackich.
Uchodził za mistrza krótkiej formy, twórcę mikropo-wieści i przede wszystkim 
właśnie opowiadań, których wydał kilkanaście tomów, każdy znakomity. Śmierć 
pisarza, w 1990, przesunęła go ostatecznie w kategorie szacownej historii 
literatury, a ten pocałunek drugiej śmierci był może równie bolesny jak tamten 
pierwszy. W każdym razie dla czytelników ceniących prozę czystą i przejrzystą, 
do tego taką, co opowiada o życiu nie-wymyślonym. Elegancką i dobrze leżącą jak 
ubranie szyte na miarę przez krawca, zabytek dziś znany tylko z teatru. 
Filipowicz studiował u arcymistrzów gatunku, z całą pewnością na przykład u 
Prusa i Hemingwaya, nieomylnie odkrywając tajemnicę dobrego opowiadania, że 
mianowicie nie musi ono mieć ani akcji, ani fabu-
* 177*
ły, ani szczególnego zdarzenia budującego anegdotę. To wszystko niezbędne jest w 
powieści. Opowiadanie zaś to szukanie dramatyzmu w pozornej niedramatyczno-ści, 
przeciętności, zwykłości.
Opowiadanie można zrobić z czegokolwiek, wręcz z niczego. Chłopiec wychodzi na 
podwórko. Są tam jacyś inni chłopcy, jeszcze mu nieznani, bo jest nowy, dopiero 
się z rodziną sprowadził. Obchodzą się dokoła, obwąchują. Potem razem gonią po 
ulicach, innych podwórkach. To już wystarczy, żeby stworzyć opowiadanie. No, 
oczywiście nie wystarczy. Trzeba jeszcze umieć to napisać. Filipowicz pisze 
fantastycznie, jego styl jest dokładnym odpowiednikiem „przejrzystości rzeczy" 
opisywanych, i zawiera to samo ziarno tajemnicy zakodowane w przedstawianym 
świecie. To wszystko bodaj jest za delikatne, żeby przebić się do współczesności, 
której wyróżnikiem stało się „kino akcji", bazujące na dramatycznych zwrotach, 
gwałtownych emocjach. I bodaj jest powodem, dla którego opowiadania, nie tylko 
Filipowicza, mają dziś małe wzięcie.
Opowiadania cieszyńskie są wyborem z obfitej twórczości Kornela F, dokonanym 
przez jego cieszyńskich krajan (w Cieszynie Filipowicz mieszkał po wojnie, potem 
przeniósł się do Krakowa) zakochanych w tej prozie. Kto je przeczyta, powiększy 
to grono.
Kornel Filipowicz, Opowiadania cieszyńskie,
wybór i opracowanie Zbigniew Machej,
Cieszyński Ośrodek Kultury „Dom Narodowy", Cieszyn 2000
*178*
Jasno, w zachwyceniu
Są poezje jasne i ciemne, poezje strzelistego zachwytu i poezje dręczącego bólu. 
Te pierwsze rzadko nam się trafiały, jakby poeci przeczuwali, że jest to tonacja 
podejrzana, skoro udziałem polskiej historii były raczej ból i cierpienie. Nawet 
najbardziej świetliste wiersze naszej literatury, Mickiewiczowskie liryki 
lozańskie, są gorzkie i podszyte rozpaczą. Także Przyboś, wizjoner racjonalności, 
piewca cywilizacji i nieograniczoności wyobraźni, pod koniec życia zaszył się w 
niemal mistyczną ciemność. Dlatego tak niezwykłym zjawiskiem jest poezja Julii 
Hartwig. Wielka, właściwie samotna góra zbudowana na zachwycie, fascynacji 
świetlną stroną świata. Powinienem to od razu napisać w czasie przeszłym, ale 
jeszcze poczekajmy, przyjdzie i do tego.
Kiedyś, dawno temu, towarzyszyła jej w ekscytacji jasnością inna, rówieśna 
poezja, Jerzego Harasymowicza, dziś niemal zagasła. Jej miejsce zajęła liryka 
młodszego poety, neofity zachwytu, Adama Zagajewskiego. Zachwycone wiersze pisał 
Czesław Miłosz, nieodmienny adorator życia, pisuje czasem Szymborska. Ale w 
żadnej poezji współczesnej, a może i w poezji ostatnich dwóch stuleci, nie 
spotkałem tak czystej, tak poetycko krystalicznej radości pisania o pięknie 
istnienia. Jedna trzecia debiutanckiego tomu Julii Hartwig, Pożegnań (1956), to 
hymny do cudu narodzin córki. Brzmi to niemal śmiesznie, nawet zawstydzająco. O 
tak, nam przystoi tonacja trenów na śmierć córek. Ale te córki muszą się 
przecież kiedyś urodzić...
Następne książki Julii Hartwig zawierały coraz więcej prozy poetyckiej w miejsce 
klasycznych wierszy,
* 179*
a przecież, paradoksalnie, był to dowód, że nawet proza pod tą ręką zamienia się 
w absolutną poezję. Adoracja niezwykłości świata, zwłaszcza natury, osiągnęła 
swój szczyt w zbiorku Chwila postoju (1980). Obrazy tam zapisane są 
nieporównywalne. Właśnie o b r a z y, bo Julia Hartwig jest wspaniałą malarką 
liryki, jej metafory nie opisują piękna, ale je wyrażają samymi sobą. Jest w tym 
tomie jeden z najkrótszych wierszy polskiej poezji, jedno zdanie, ale jest to 
zdanie na wagę całych bibliotek poetyckich: „O, białe kwiaty cienia, dziki 
blasku rzeki!".
Potem, niestety, wiersze Julii Hartwig zaczęły jednocześnie ciemnieć i zmieniać 
styl. W miejsce żywiołowych me-tafor-obrazów pojawiły się sprozaizowana 
faktografia i filozofująca refleksja. Poetka dołączyła do ogólniejszego tonu 
literatury „moralnie zaangażowanej". Żałuję tamtej jasności, czystego 
zachwycenia, kryształków światła zaklętych w słowa. Takie widać przeznaczenie 
naszej literatury. Ale -biorę to pod uwagę - może po prostu tylko sam cud 
istnienia jest nieskończony, a kończy się kiedyś w poecie?
Julia Hartwig, Wybór wierszy, PIW, Warszawa 2000
Piórkiem Sztaudyngera
Mam ich w pamięci tak jakoś obok siebie. Może dlatego, że prawie rówieśnicy - 
Sztaudynger był z 1904, Lec pięć lat młodszy - i umarli też prawie w tym samym 
czasie, Lec pierwszy w 1966, Sztaudynger cztery lata później.
* 180*
Pisali także podobnie, krótko, esencjonalnie, fraszkami, aforyzmami. I obaj 
mieli za sobą wczesne epizody liryczne. A przecież różnili się bardzo. W 
kategorii afory-styki byli jak dwa na krańcach swych przeciwnych bogi, Lec-
Mickiewicz i Sztaudynger-Słowacki. Lec: filozof, eg-zystencjalista, schodzący 
jak speleolog do coraz to głębszych jaskiń myśli, gorzki zoil. Sztaudynger: 
błyskotliwy fechmistrz, Fanfan Tulipan, czasem ironiczny błazen króla. Lecem 
mówiły intelektualne salony i bywalcy politycznych kabaretów, Sztaudyngerem 
ulice, podwórka i parki. Sztaudynger lepiej wpadał w ucho, w odróżnieniu od Lecą 
rymował, i te jego fraszki, poetyckie bon moty, fruwały w powietrzu jak 
drapieżne piórka.
Piórka to świetny tytuł, zresztą podobnie jak Lecowe Myśli nieuczesane. Nawet w 
tych ich firmowych tytułach widać różnice stylu, charakteru. Fraszki 
Sztaudyngera są, oczywiście, prosto od Reja i Kochanowskiego, a jeszcze 
wcześniej od rzymskich epigramów i późniejszych libertyńskich fraszek 
oświeceniowych. Mówią o paradoksach życia, głównie damsko-męskiego, i ukrytych 
sprzecznościach między słowem, zamiarem i czynem. Do konstrukcji typowej fraszki 
sytuacyjnej Sztaudynger dołożył samoistny humor słowa, które bawi się nie tylko 
zbieżnościami dźwiękowymi, ale i samą gramatyką. Obaj z Lecem doprowadzili do 
doskonałości dowcip lingwistyczny; po nich chyba tylko Barańczak dotarł na te 
szczyty. „Musiała mu przypomnieć, / Że miał się z nią zapomnieć" - oto 
arcydzieło gatunku, niejedno, jakie Sztaudynger napisał.
Choć prawda, że nie wszystko, dziś czytane, jest równej jakości. Nawet w takim 
wyborze, jaki mam
* 181*
przed sobą, kilkuset fraszek wybranych spośród około pięciu tysięcy, jakie 
stworzył. Niektóre drażnią banałem, inne dosyć podejrzanym liryzmem, jeszcze 
inne wyraźnie zrobione są dla gry słów, myślowo takie sobie. Jest w nich jednak, 
nawet w tych najostrzejszych, erotycznych, dziwny i chyba bardzo przez 
dzisiejszą lirykę, że nie wspomnę o poetyckiej satyrze, zapomniany blask 
czułości, dobroci, niemal dziewiętnastowiecznej delikatności. Nigdy chamstwa, 
nawet gdy dawał słynną odprawę królowi Zygmuntowi III: „Że Kraków miałeś w dupie, 
/ Za karę stoisz na słupie". Na starość pisał fraszki przejmujące, o niełaskawym 
przemijaniu, rosnącej utracie. „Szukałem. Nie znalazłem. / Znalazłem. Nie 
zużyłem. / Zużyłem. Nie użyłem. / I tak doprawdy żyłem".
Nie ma już takich.
Jan Sztaudynger, Piórka, wybrała Anna Sztaudynger--Kalisiewiczowa, WL, Kraków 
2000
Kultura śródziemnomorska
Trudno w to uwierzyć, ale trzydzieści lat temu, gdy formował się program 
literackiej Nowej Fali, określenie „kultura śródziemnomorska" uchodziło wśród 
nas za obelżywe. Mieściło się w nim wszystko, co było wrogie bliskiej nam 
kulturze „tu i teraz", jakiś eskapizm moralny, bezkonfliktowe mitologie, 
bezpieczne schro-
* 182*
nienie w problematykę na tyle ogólnoludzką, że aż nieludzką wobec tego, co 
działo się wokół. Dostawało się nawet Herbertowi za jego upodobania do 
starożytnych mitów...
Szczęście w nieszczęściu, że Herling-Grudziński istniał dla nas właściwie li 
tylko jako autor Innego świata, więc był „usprawiedliwiony". Nie wiem, co by 
było, gdybyśmy znali całego Herlinga, przede wszystkim jego opowiadania włoskie. 
Teoretycznie mogły przecież wychodzić i w PRL-u, były absolutnie cenzuralne. 
Blokada polityczna była jednak na Herlinga dziwnie zajadła, choć jako jeden z 
niewielu emigrantów mienił się socjalistą. Tyle że w odróżnieniu od socjalistów 
farbowanych, czyli komunistów, był socjalistą prawdziwym, więc siłą rzeczy 
antykomunistą; tu bilo źródło wzajemnej wrogości.
A i myśmy jakoś niespecjalnie szukali tego innego Herlinga, co tu kryć, 
śródziemnomorskiego. Skutek ten, że w naszej formacji właściwie tylko jeden 
Michnik głośno przyznawał się do tej twórczości, głównie skądinąd Innego świata, 
jako ważnego źródła inspiracji; ale tu już chyba bardziej przemawiał przez 
Michnika historyk i polityk niż pisarz. Żeby prawdziwie docenić ten absolutnie 
idący w poprzek naszych idei ton i styl Herlinga, i jego tematykę, wywiedzioną z 
niemożliwego, zdawałoby się, poczucia europejskiego tragizmu, tego jeszcze 
idącego od Grecji aż po Conrada, musiały upłynąć lata, zmienić się czasy, i 
wszystko musiało w nas wewnętrznie dojrzeć. Kultura śródziemnomorska, owszem, 
ale w jakim wymiarze! I z jakim oddechem metafizycznym! Zdania prozy włoskiej 
Herlinga, począwszy od najwcześniejszych Skrzydeł ołtarza z końca lat 
pięćdziesiątych
* 183 *
po ostatnie Podzwonne dla dzwonnika z roku 2000 były najelegantszymi frazami 
napisanymi po polsku, ale pod tą błyskotliwą elegancją, wyrafinowaną metaforyką 
godną poezji kryły się piekła, jady i rozpacze porównywalne z tymi, jakie 
kipiały w Kafce i Dostojewskim.
A swoją drogą co za przypadek losu. Wszystko co w tej prozie najlepsze i 
najważniejsze, z Polską tyle ma wspólnego, że autorem jest Polak piszący po 
polsku. Inny świat dotyczy Rosji sowieckiej, a prawie wszystkie opowiadania 
dzieją się we Włoszech i ich historii dotyczą. I gdyby nie siedem tomów 
Dziennika pisanego nocą, w których polskie sprawy należą do najważniejszych, 
pomyśleć by można, że zafundowaliśmy co najmniej dwóm krajom pisarza, jakiego 
powinniśmy im zazdrościć. Szczęśliwie w sukurs przychodzi nam kultura 
śródziemnomorska, wspólne źródło Europy. Polak, Włoch... w tej perspektywie co 
za różnica?
Gustaw Herling-Grudziński, Skrzydła ołtarza. Z serii: Lekcja literatury z 
Włodzimierzem Boleckim, WL, Kraków 2001
Greece, my love
Są pisarze raczej zmysłowi i raczej umysłowi; Miller, choć jego intelektualna 
błyskotliwość jest imponująca, niewątpliwie należy do tych pierwszych. Miał 
chyba łatwość pisania, co się czuje, bo jego zdania biegną, płyną, szepczą i 
krzyczą niezatrzymywane skrupulat-
* 184*
nie drobiazgowym namysłem. W naszych czasach prozy wystudzonej i wystudiowanej 
coś takiego czyta się z zazdrością pomieszaną aż z zażenowaniem. Uniesienia, 
hymny, wyznania jeszcze znosi się w poezji, choć i z niej bardzo pouciekały; w 
tym kontekście Kolos z Maroussi jest ekstatycznym hymnem do kwadratu, pieśnią 
śmiertelnie zakochanego. Obiektem adoracji nie jest tu jednak kobieta, ale 
pewien kraj. Prawda, że niezwykły, ale nawet bodaj jego rodowita społeczność, 
słynąca z nie najgorszych artystów i pisarzy, nie zdobywała się na taki bezwstyd 
miłosnych zwierzeń. Chodzi o Grecję. Nie tamtą starożytną, mityczną, ale tę 
całkiem współczesną, z okresu tuż przedwojennego.
Miller, jak wielu podobnych mu duchem amerykańskich pisarzy zamieszkałych w 
latach trzydziestych XX wieku w Paryżu, pojechał do Grecji odwiedzić przyjaciela; 
został tam kilka miesięcy; wtedy oszalał z miłości. Uwielbił Grecję nie tylko 
dla jej kultury i mistyki, ale przede wszystkim dla jej świetlistej natury, 
właśnie cielesności, czystej witalności. Każdy kamyk i każdy osiołek urastają 
pod piórem Millera do symbolu jedynego sensu istnienia na tym najlepszym ze 
światów. Piękni są ludzie i piękna jest sraczka, której pisarz nabawił się, 
jedząc jakieś paskudztwa. Ta miłość jest ślepa na wszystko i w tym zresztą jej 
uroda. Jest ślepa także na największy paradoks tej książki. Otóż Miller, który 
pastwi się nad Ameryką i przy każdej okazji przeciwstawia tamtejszej pazernej 
cywilizacji organiczną naturalność Grecji, jakby nie widzi (choć widzi, bo 
opisuje), że niemal wszyscy Grecy, z jakimi ma do czynienia, modlą się do 
Ameryki. Oni są biedni, w Ameryce jest wszystko, przede
* 185*
wszystkim otwarte szanse, których brak w ich kraju. I tak na naszych zdumionych 
czytelniczych oczach rodzą się dwa równoległe, sprzeczne raje: Grecja dla 
Amerykanina i Ameryka dla Greków.
Sześćdziesiąt lat po napisaniu Kolosa... życie samo dokonało korekt. Grecy nie 
muszą już jeździć do Ameryki za chlebem - żyją nieźle z Amerykanów (i różnych 
innych nacji) masowo nawiedzających ich ojczyznę. Na pewno nie zmieniły się dwie 
rzeczy: przyjemność jeżdżenia do Grecji i przyjemność czytania Millera.
Henry Miller, Kolos z Maroussi, przełożyła Cecylia Wojewoda, Noir sur Blanc, 
Warszawa 1999
Anglik żabojad
Czy ktoś z łaskawych czytelników jadł narodową potrawę Anglików pod wdzięczną 
nazwą fish and chips, czyli ryba z frytkami? Nie mówię o tych, którzy z jakichś 
niepojętych przyczyn spróbowali i już ich między nami nie ma. Ja tam się nie 
odważyłem. Proponowano mi to kiedyś w londyńskim pubie i później w całkiem nawet 
przyzwoitej restauracji, ale organizm się nie przemógł. Diabli wiedzą, z czego 
była ta ryba... I jeszcze ten mdlący zapach tłuszczu...
Peter Mayle okazał się nadzwyczaj nietypowym Anglikiem. Tylko raz fish and chips 
mu posmakowała - gdy zjadł ją w stolicy narodowego wroga Brytyjczyków, Pary-
* 186*
żu. I pojął, że zmarnował dotychczasowe życie. Na szczęście więcej go miał przed 
sobą niż za. Kiedy więc zebrał pewną ilość gotówki za pracę w reklamie i 
opublikowanie kilku kryminałów, wziął żonę i zwinął się do Francji.
Konkretnie na południe, do Prowansji. Kupił stary dom i poczuł, że życie może 
być nie tylko piękne, ale i mieć sens. Odkrywał to dzień za dniem pośród winnic, 
gajów oliwnych, lasów z truflami, wiejskich targów spożywczych, a nade wszystko 
pośród niezwykłego plemienia charakteryzującego się uprawianiem, hodowaniem, 
pitraszeniem, smakowaniem, obżeraniem się i upijaniem, czyli najogólniej mówiąc 
Totalną Adoracją Kubków Smakowych. Nie wypuszczając więc kieliszka z lewej ręki, 
ów Anglik nawrócony na żabojadztwo chwycił prawą za pióro i począł opisywać ten 
cud zachwyconej sobą egzystencji. Tak powstał arcysympatyczny Rok w Prowansji 
(1989), a potem kolejne książki z cyklu: Zawsze Prowansja, Jeszcze raz Prowansja, 
i obecna, Lekcje francuskiego.
Ani to powieści, ani reportaże, bardziej coś pośrodku. Powiedzmy- opowieści z 
natury. Naturazaś tej natury jest taka, że wszystkie władze umysłowe jej 
ludzkich mieszkańców nakierowane są na wyciąganie maksimum przyjemności z 
fizycznego istnienia pośród jadalnych i pijalnych darów przyrody. Prowansalski 
czwór-ksiąg ?????'? jest więc literackim świadectwem Bytu jako Spożywania, 
dowodząc przy tym, że współczesna Francja ma światu do zaoferowania głównie 
miłość do dobrze zastawionego stołu.
Powie ktoś, że miała kiedyś Kartezjusza i Prousta. Ano miała. Ale póki nadal ma 
najlepszą kuchnię na tym
* 187*
świecie, to jeszcze wciąż ma sporo. Zastanawiające tylko, że ongiś o radosnym 
ucztowaniu pisywali Rabelais, Brillat-Savarin, Romain Rolland. Dziś musi im 
pisać Anglik. Francuzi, bójcie się Boga...
Peter Mayle, Rok w Prowansji, przełożyła Ewa Adamska, Prószyński i S-ka, 
Warszawa 2002
Coś dla biurkowców
Biurkowcy to ci, co siedzą, jak nazwa wskazuje, za biurkami, prowadząc biurkowy 
tryb życia. Nie jesteśmy narodem specjalnie ruchliwym. Do wędrówek za lepszym 
losem byliśmy raczej zmuszani, patrz zabory i potem komunizm, a polska emigracja 
to w ogóle osobne nieszczęście. Najlepiej czujemy się w swojskiej kupce, gdzie 
ciepło i nie trzeba się uczyć od innych.
Owszem, lubimy ciekawość z drugiej ręki. Lubimy przyglądać się, jak inni pracują, 
biegają po świecie, wtykają nos w najdziwniejsze sprawy. Pamiętam dojmujące 
wrażenie z pierwszych lat pokomunistycznej wolności, kiedy jak grzyby po deszczu 
pojawiały się wypożyczalnie kaset wideo, a sprzedaż aparatury do wyświetlania 
osiągnęła bodaj najwyższy wskaźnik w Europie. Kraj w biedzie, ale w każdej 
chacie wideo, inny świat.
Oddajmy jednak sprawiedliwość ponurej realności: socjalizm trzymał nas pod 
przymusowym kloszem i nie nawykliśmy do spontanicznego podróżowania. Dzi-
* 188*
siaj trochę się ruszyło, bo młodzież bardziej odważna, a i paszporty w domu. 
Stacjonarnym Polakom czyli biur-kowcom, których nadal chyba większość, polecam 
fantastyczną lekturę - prozę Cendrarsa. Ten jednoręki Francuz, który prawą 
kończynę zostawił na bitewnych polach pierwszej wojny, był brawurowym kierowcą, 
co w jego wypadku miało znaczenie symboliczne i dosłowne zarazem: zjeździł trzy 
czwarte świata w poszukiwaniu gęstości życia. Był podróżnikiem z zamiłowania, 
uprawiał mnóstwo zajęć i zawodów, poznał tysiące ludzi na obu półkulach, po 
prostu kochał istnienie, łapczywie i bez granic.
Kiedy przestał pisać wiersze, wziął się do prozy. Nie potrzebował niczego 
wymyślać, jak pisarze biurkowcy. Zamiast mozołu klejenia powieściowych fabuł 
wystarczyło po prostu opisywać przeżywane. Lektura czterotomowych Kronik, które 
otwiera Rażony gromem, sama przypomina podróż najróżniejszymi środkami lokomocji. 
Wciąż trzeba się przesiadać z autobiografii na dokument, z polemiki na 
wspomnienie, z reportażu na krytykę literacką albo wręcz poezję. (Szczęśliwie 
nikt nie wpadł na pomysł, żeby uczynić Cendrarsa ojcem postmodernistycznych 
układanek; jeśli o to chodzi, był bratem kubistów). Bogactwem tematów jego prozy 
można by obdarzyć połowę współczesnej literatury, nie tylko polskiej. Powiecie - 
łatwo pisać, jak się ma o czym. Ba. Niestety łatwiej, jak się nie ma o czym. 
Pochodźcie po księgarniach.
Blaise Cendrars, Rażony gromem, przełożył (wspaniale) i napisał wstęp Julian 
Rogoziński, Noir sur Blanc,
Warszawa 1998
* 189 *
Paisanos
Kilkanaście mil za Los Angeles w stronę Santa Barbara zatrzymaliśmy się w 
przydrożnym barze, żeby łyknąć coś zimnego. Myślałem, że takie bary są już tylko 
w amerykańskich filmach z lat czterdziestych. Buda z desek, luzem skrzynki z 
piwem i colą, faceci w kraciastych koszulach z kapeluszami zsuniętymi na tył 
głowy. A do samego centrum Los Angeles, gdzie wzdłuż paru ulic leży sporo 
milionów dolarów ulokowanych w wytwornych sklepach jubilerskich, pod wieczór 
ściągają meksykańscy bezdomni, wlokąc z głośnym szelestem tekturowe pudła, 
przejściowe domki jednoosobowe. Co zabawne, to oni tu wyglądają na gospodarzy, 
obojętnie tolerujących jaskrawą obecność przygodnych handlarzy złotem.
Gdyby ten świat zminiaturyzować i przesunąć w stronę kalifornijskiej prowincji 
sprzed kilkudziesięciu lat, mielibyśmy scenerię wczesnych powieści i opowiadań 
Steinbecka, Pastwisk niebieskich, Tortilli Fiat, Kasztanka, Ulicy nadbrzeżnej, 
utworów pysznych i krwistych jak stek prosto z barbecue. Solą tej ziemi i tych 
książek są paisanos, wieśniacy, mieszanina krwi meksykańskiej, indiańskiej i 
paru europejskich z hiszpańską na czele. Zaborczy amerykański kapitalizm 
karczował ich powoli z ziemi i pracy, ale oni jakby nie walczyli, nie 
podejmowali konkurencji. Przesuwani na obrzeża cywilizacji, żyli życiem nie tyle 
tradycyjnym, ile coraz bardziej abstrakcyjnym.
Do pewnej skrajności model ten doprowadzili zwłaszcza bohaterowie Tortilli Fiat, 
niejaki Danny i jego kilku
* 190*

przyjaciół. Okopali się w drewnianej ruderze w najbiedniejszej części miasteczka 
Monterrey, a jedynym celem egzystencji uczynili wino i śpiew, z okazjonalnym 
towarzyszeniem kobiet. Uznawszy, że każda praca hańbi, zajęli się profesjonalnym 
pasożytnictwem, żyjąc głównie z drobnych kradzieży bądź naciągactwa. Zachowali 
jednak rycerski honor i pradawne konwenanse: nie mając nic prócz obszarpanych 
łachów, odmówili sobie udziału w pochówku przyjaciela; wszak „trza być w butach 
na pogrzebie".
Jest to powieść bardzo wesoła, a przez to nieco smutna. Danny i jego kumple 
mogliby być duchowymi ojcami późniejszych kloszardów czy hippisów, gdyby nie to, 
że nie czują się wcale ani bezdomni, ani wykorzenieni, ani zbuntowani, ani 
upośledzeni przez ludzi czy los. Życie traktują jako rozrywkową wegetację w 
nieco uciążliwym opakowaniu, przez co należy rozumieć pewien wysiłek mający 
służyć zdobyciu gąsiorka taniego wina. Wyobrażam sobie, że w dzisiejszej Polsce 
ten model egzystencji u jednych wywołałby zgrzytanie zębów, u innych paroksyzm 
zazdrości. Jeśli widzę trudność w jego realizacji, dotyczyłoby to głównie 
klimatu. W Kalifornii po prostu cały rok jest ciepło.
John Steinbeck, Tortilla Fiat, przełożył Jan Zakrzewski,
Muza, Warszawa 1999
* 191*
Humor angielski
Anglicy uchodzą za naród solenny i poważny. Taki Anglik będzie uprzejmy, ale nie 
wyjdzie naprzeciw. W jakiejkolwiek byłbyś sytuacji, powiedzmy przejechał cię 
tramwaj i zbiegł z miejsca wypadku, ty zaś wymagasz złożenia na powrót, ale 
kiepsko znasz angielski - Anglik będzie z tobą konwersował w swoim nienagannym 
królewskim narzeczu i nie przyjdzie mu do głowy nawet trochę zwolnić, żebyś 
cokolwiek rozumiał (jak wiadomo, od mówienia wolniej nabywa się znajomości 
języka). Tak przedstawia się w potocznym mniemaniu prawdziwy wyspiarz. Ale, 
powie ktoś przytomny, co z angielskim dowcipem? Ze słynnym angielskim humorem? A 
to przepraszam, należy odpowiedzieć. Jak się urodziło Chaucera, Szekspira, Ben 
Jonsona, Chestertona, Shawa, Conan Doyle'a i Agatę Christie, to znaczy, że się 
wie, po co Pan Bóg dał ludziom w prezencie inteligencję i poczucie humoru, co 
zresztą zazwyczaj idzie w parze. Za stworzenie jednakowoż Jero-me'a K. Jerome'a 
należałaby się Bogu osobna premia. Ja wiem, że to ryzykowne mówić, iż powieść 
Trzech panów w łódce (nie licząc psa) winna się liczyć do lektur obowiązkowych. 
Ale nie dbam o to, za przeproszeniem fundamentalistów Trzech panów... trzeba 
znać całkowicie obowiązkowo. Lektura tej uroczej książeczki jest antidotum na 
każde świństwo, marność i kretyństwo świata. Literatura jest wszak też po to, 
aby mądrym śmiechem ratować od zidiocenia. Wiem, co mówię, bo i mnie ratowała.
Warto też dodać, że miałem w domu w ciągu kilku dziesięcioleci pięć albo sześć 
egzemplarzy tego dzieła i zawsze musiałem kupować kolejne wydanie, bo po-
* 192*
przednie ginęło, pożyczone albo ukradzione. Wyjątkowo godziłem się z tymi 
stratami, bo wiedziałem, że ktoś dzięki temu zaznał chwili przyjemności z życia. 
I trochę zmądrzał być może. Bo przy całej zabawno-ści pomysłu Jerome'a - wysłać 
na tygodniową podróż łódką po Tamizie trzech angielskich dżentelmenów (z psem) - 
jest to też całkiem serio opowieść o wielu fragmentach historii Anglii. Każda 
wielka, święta rzeka każdego kraju, a taką dla Anglii jest Tamiza, gromadzi 
wzdłuż siebie historię, kulturę i cywilizację. Przygody trzech panów należą 
zatem także do historii Wielkiej Brytanii. I pomyśleć, że dziełko to, autorstwa 
jednego z najsympatyczniejszych pisarzy świata, liczy dziś ponad sto lat! I 
wciąż cieszy.
Jerome K. Jerome, Trzech panów w łódce (nie licząc psa), przełożył Kazimierz 
Piotrowski, Wydawnictwo CiS,
Warszawa 1996
Mironczarnia
Białoszewski nie żyje od 1983. Umarł w drugim roku stanu wojennego, w tym 
okropnym czasie, kiedy naprawdę już odechciewało się żyć. Był skądinąd 
schorowany, po zawałach. Jego dziwaczny tryb życia - w nocy pisał, spacerował, 
przyjmował gości, w dzień spał - to tylko fragment większej całości, której na 
imię osobność. Po prostu natura w swojej fantastycznej niefrasobliwości lu-
* 193*
biła niektórych ludzi obdarzać samą nadzwyczajnością, tak jakby zwykłość i 
naturalność zostały już wcześniej rozdysponowane.
Bardzo niewiele z tego, co napisał, przypomina coś znanego. Może sam początek 
wierszopisarstwa, z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych, komuś się 
skojarzy choćby z międzywojenną poezją awangardową. Ale potem nic. Szaleństwo 
słowotwórcze, szokujące piruety składniowe, podrzucanie alfabetu w powietrze i 
wyłapywanie spadających liter, by jeszcze w powietrzu żonglować nimi, układając 
ulotne teksty jednorazowego użytku... to już cały Białoszewski.
I pomyśleć, że ten językowy akrobata, który przewrócił polszczyznę do góry 
nogami i stał się najbardziej widomym symbolem słynnego niezrozumialstwa poezji, 
był jak żaden z polskich pisarzy tak silnie związany z rzeczywistością, 
konkretnością, realnością życia! Powiedziałbym trochę prowokacyjnie, że nie było 
większego naturalisty... Żywiącego się naturą tak dalece, że wręcz imitującego 
jej podstawowe tajemnice: przypadek, żywioł, chaos, niepowtarzalność istnienia. 
Dla Białoszewskiego mowa ludzka jest przejawem tej samej natury, co las mieszany, 
morskie dno albo... miasto. Wszystko z czegoś wyrasta, czymś przerasta, dokądś 
zmierza i gdzieś przepada, by za chwilę odrodzić się gdzie indziej, w innym 
kształcie i w innej sprawie.
Jeśli Miłosz jest Le Corbusierem dwudziestowiecznej poezji, to Białoszewski jest 
jej Gaudim. Jego wiersze niby są wierszami, ale przecież to nieistotne. Jeśli 
zmieniają się w prozę albo dramatyczny dialog, to również bez znaczenia. Jak 
nazwać to coś, co wygląda tak:
* 194*
ZYCIE prze
- najkrótszym wierszem polszczyzny? A może to tylko westchnienie, jęk, zduszony 
szept, krzyk, gorzkie skrzywienie ust?
Białoszewski pisał o (prawie) wszystkim, życie zapisywał jak leci, każdy jego 
okruch mógł być pretekstem do literackiej notatki. Część z tych zapisków, 
poukładanych precyzyjnie w słupki czasem rzeczywiście przypominające wiersze, 
pozostanie na zawsze niezrozumiała nie tylko dla tak zwanego zwykłego czytelnika. 
Ale nie należy pomstować na autora, że robi z nas durniów. Owszem, Białoszewski 
miał niezwykłe poczucie humoru i to w tekstach widać. Nie ma tam jednak ni grama 
pychy cechującej pisarzy, co wiedzą lepiej. Czy jeździł po Bieszczadach czy po 
Egipcie, czy mieszkał w wielkomiejskim bloku czy umierał w szpitalu w 
Konstancinie, świat objawiał mu się jako jedno wielkie językowisko: wszystko 
czymś do niego mówiło. Otwórzcie Wiersze na dowolnej stronie. Tak jest właśnie 
zapisana mowa świata. Dziwna, czasem piękna, czasem niepojęta, jak sam świat.
Miron Białoszewski, Wiersze. Wybór, ?? Warszawa 2003

LEKTURY OBOWIĄZKOWE
...DLA KLAS NADCHODZĄCYCH
Odpowiedź A
Wyszło właśnie drugie, edytorsko znacznie ulepszone wydanie Wojny polsko-
ruskiej... i trzeba powolutku przyzwyczajać się do niej jako lektury 
obowiązkowej. Dosyć długo żyję, ale od dawna nie pamiętam bły-skotliwszego 
debiutu. Przynajmniej w prozie. W poezji może Wojaczek miał kiedyś takie wejście, 
ale środowiskowy sukces kilku wierszy ani się nie umywa do powszechnego 
poruszenia na skalę kilkudziesięciu tysięcy sprzedanych egzemplarzy powieści w 
ciągu pół roku. Nie licząc dziesiątków recenzji, wywiadów, spotkań autorskich i 
serialu przedruków w „Gazecie Wyborczej".
Dziewiętnastolatka z Wejherowa musiała trafić w jakiś nadzwyczaj czuły polski 
punkt, skoro jedni natychmiast okrzyknęli ją cudownym dzieckiem literatury, a 
drudzy z ironicznym poczuciem wyższości potraktowali jak nadmuchaną gówniarę. 
Sądząc po efektach, entuzjaści jednak górą. I nic to, że cudowne dziecko pisze o 
popaprańcach, narkomanach, durnej społeczności miasteczka ogarniętego 
antyrosyjską fobią. Dziecko, w dodatku dziewczynka, klnie jak szewc (ustami 
swoich bohaterów), a jej znajomość menelskiego żargonu podejrzanie świadczy o 
kręgu towarzyskim. Mass media rzuciły się do roboty, węsząc świeży żer. 
Masłowska, zgodnie z regułami gry rynkowej, powinna była teraz
* 199*
wykonać parę sesji zdjęciowych dla magazynów mody i zagrać główną rolę w filmie 
o trudnej młodzieży. Albo pokazać się na balu sylwestrowym w Sheratonie, 
koniecznie w glanach i firance na gołych cyckach, i wylać marszałkowi 
Borowskiemu, gdyby tam był, butelkę bor-deaux na głowę. Tymczasem Masłowska 
pojechała do Gdańska studiować psychologię. I pisuje do „Przekroju" cotygodniowe 
dziennikofelietony w których nie ma śladu dresiarstwa i czego tam jeszcze, co 
przypisano Masłowskiej jako piewczyni rzekomo własnego środowiska naturalnego*.
Dopiero porównując język Wojny polsko-ruskiej i felietonów „Przekrojowych" widać, 
że to właśnie język jest światem tej prozy, a nie świat dresiarza Silnego. I że 
tym fantastycznie podatnym na różne wewnętrzne gry i zabawy, miejscami poetycko 
natchnionym, miejscami ironicznym językiem Masłowska kombinuje jak zawodowiec, w 
dodatku jakżeż od Bozi utalentowany. Jeśli cudowne dziecko wytrzyma swój sukces, 
a dziwnie wierzę, że wytrzyma, to drzyjcie, salonowi pisarze nylonowej 
literatury. Bo to nie będzie autorka przypisana do biurka czy dobrego tonu. Ani, 
jeszcze bardziej, skanda-listka jednego tematu. Ona ma taki słuch i na styl, i 
na Polskę, że jeszcze wam spodnie spadną. Proszę, próbka: „I oblałam - ona mówi, 
waląc głową w biurko - z religii oblałam. (...) Zapytała mnie ta kobieta, czy 
Bóg jest. To ja całkiem zgłupiałam z nerwów, w końcu strzelałam, że
* Dziś mieszka w Warszawie, już nie pisuje do „Przekroju", a nawet ma inny kolor 
włosów, co wszakże niczego nie zmieniło.
*200*
odpowiedź A, że jest. Ale ona była na mnie tak cięta, (...) że i tak mnie oblała, 
powiedziała wobec komisji, że niby że zrzynałam, że sama tego niby nie 
wiedziałam, tylko zrzynałam od kogoś. I oblała mnie".
No to ja bardzo przepraszam, ja jeszcze czegoś takiego nie czytałem.
Dorota Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biato--czerwoną, Lampa i Iskra 
Boża, Warszawa 2003
'
Spis treści
Od autora.......................
... DLA KLAS ODCHODZĄCYCH
Szkatułki pamięci [Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz]         i ?
Jady miłości [Narcyza Żmichowska, Poganka] Prawdziwa Polka [Maria Rodziewiczówna, 
Dewajtis? Romanse Wertyńskiego [Aleksander Wertyński
Romanse i poematy]............
Ojcowie i synowie [Wiesław Myśliwski, Nagi sadi '
Pradziadka dzieje [Anna Bolecka, Biały kamień]
Zolwice [Jan Kochanowski, Odprawa postów greckich]   24
Wtóra śmierć Antygony [Sofokles, Antygona]
Nazo banita [Jacek Bocheński, Nazo poeta]
Estetyka grozy [Hanna Krall, Taniec na cudzym weselu]   30
Ostatni polonez [Władysław Terlecki] .....
Śliwiak [Tadeusz Śliwiak, Nie dokończony rękonis]
Ja i Się [Edward Stachura]..............
Ten szczęsny czas [Paweł Huelle, Bytem samotny '
i szczęśliwy]...................
Bryk z PRL-u [Stefania Grodzieńska, Wspomnienia
chałturzystki]......................
Sir Arthur na tropie [Arthur Conan Doyle, Sherlock
Holmes i wampir z Sussex] ..........
Saganka [Francoise Sagan, Witaj, smutku].
..........      Q.Ci
*203 *
... DLA KLAS WYŻSZYCH
Wojna na górze [William Shakespeare, Hamlet].......    47
Kto kogo zjada? [Jan Kott, Zjadanie bogów]..........    48
Czerwony młyn [Pierre La Murę, Moulin Rouge]......    50
Miłość na śmierć [Joseph Bedier, Dzieje Tristana
i Izoldy ] ....................................    52
Galaktyka Lecą [Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane
odczytane z notesów i serwetek po trzydziestu
latach ]......................................    54
Dwóch panów L. [Bolesław Leśmian, Gad i inne
wiersze]....................................    55
W kole czasu [Włodzimierz Odojewsłti, Jedźmy,
wracajmy]...................................    57
Teatr czytany: Mrożek [Sławomir Mrożek, Teatr 2].....    59
Sztuka głosu [Zbigniew Herbert, Dramaty]...........    60
Anioł diabeł [Tadeusz Łomnicki, Spotkania teatralne] ...    62
Nieobjęty [Stanisław Lem, Katar]..................    64
... DLA KLAS PRZYRODNICZYCH
Bracia szympansy [Jared Diamond, Trzeci szympans]. .   69 Idiotyzm doskonałości 
[Aldous ??????, Nowy wspaniały
świat]......................................   71
Trafiony, utopiony [Karol Ćapek, Inwazja jaszczurów] . .   72 Człowiek i śledź 
[Richard Dawkins, Ślepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja dowodzi, że świat nie 
został
zaplanowany]...............................   74
Kłapouchy i reszta [A. A. Milne, Kubuś Puchatek, Chatka
Puchatka]...................................   76
Lektury nadobowiązkowe [Wisława Szymborska, Lektury
nadobowiązkowe]................................   78
Marsjasz i gwóźdź [Zbigniew Herbert, Studium
przedmiotu]..................................   80
*204 *
... DLA KLAS ODRZUCONYCH
Wędrowna zaraza [Albert Camus, Dżuma]...........   85
Wypalony [Stefan Żeromski, Przedwiośnie]..........   86
Śmierć inteligenta [Borys Pasternak, Doktor Żywago] . . 88 Nienawiść naiwności 
[William Shakespeare, Tymon
Ateńczyk]...................................   90
Trucizna prawdy [Tadeusz Borowski, Kamienny świat]    92
Syf [Janusz Anderman, Gra na zwłokę]..............   94
Listy w butelce [Sławomir Mrożek, Małe listy]........   95
Muchy [William Faulkner, Światłość w sierpniu]......   97
Sztuka i powołanie [Vmcent van Gogh, Listy do brata] ...   99
Los Tess [Thomas Hardy, Tessa d'Urberville].........101
Robak pod Koloseum [Stanisław Dygat, Podróż].......103
Miłość i śmierć elewa Pipki [Bohumil Hrabal, Pociągi
pod specjalnym nadzorem] ....................104
Nocna śmierć [Antoine de Saint-???????, Nocny lot] . . . 106 I po młodości 
[Joseph Conrad, Smuga cienia]........108
... DLA KLAS NIEPRZYSTOSOWANYCH
Lowry, moja miłość [Malcolm Lowry Pod wulkanem]. . . 113 „Łza komsomołki" 
[Wieniedikt Jerofiejew,
Moskwa-Pietuszki]...........................115
Pióro Hłaski [Marek Hłasko, Piękni dwudziestoletni] . . 116 Dom wariatów [Michał 
Bułhakow, Powieść teatralna] ..118 Niemożliwie cudnie [Herbert George Wells, 
Ludzie jak
bogowie]....................................120
Rozdwojony [Robert Louis Stevenson, Niezwykły
przypadek doktora Jekylla i pana Hyde 'a]........122
Wiktoriański gust [EmilyBronte, Wichrowe Wzgórza]. . 124 Boski absurd [Jorge 
Luis Borges, Księga istot
zmyślonych].................................125
Z zimną krwią [Truman Capote, Z zimną krwią]......127
*205 *
Dziekan mizantrop [Jonathan Swift, Podróże Guliwera]  129
Bóg w nocnej koszuli [Rafa! Wojaczek, Wiersze] ......  131
Kobiety i styl [Robert Musil, Sześć kobiet] ...........  133
Zagadkowa dama [Agata Christie, Zabójstwo Rogera
Ackroyda]   ..................................  134
Z powodu słońca [Albert Camus, Obcy]  .............  136
Świntuszka z klasą [Anais Nin, Delta Wenus].........  138
... DLA KLAS CIEMIĘŻONYCH
Najważniejsze [Ola Watowa, Wszystko co
najważniejsze... ].............................  143
Kafka lżejszy [Franz Kafka, Ameryka]...............  145
Wspomnienia Niebieskiego Balonika [Bułat Okudżawa,
Wędrówki pamięci. Jeszcze wszystko przed nami]..  146
Anty-Sienkiewicz [Isaac Bashevis Singer, Niewolnik]...  148 Baltazar Gąbka i 
komuniści [Stanisław Pagaczewski,
Porwanie Baltazara Gąbki]....................  150
Sztuka reportażu [Ryszard Kapuściński, Jeszcze dzień
życia]......................................  152
Tłum [Gustaw Le Bon, Psychologia tłumu]..........  154
... DLA KLAS ZBUNTOWANYCH
Boyówka [Tadeusz Boy-Żeleński, Stówka]............  159
Delikatni twardziele [Ernest Hemingway,
49 opowiadań]...............................  161
Twardziele i mięczaki [Jack London, Bellew
Zawierucha].................................  162
Pułapka na Sartre'a [Jean-Paul Sartre, Słowa].........  164
Winni niewinni [Elia Kazan, Mordercy]..............  166
Zło jest wszędzie [Raymond Chandler, Żegnaj, laleczko]  168
Antyklasyk [Jacek Podsiadło, Wiersze zebrane].......  170
*206*
... DLA KLAS NIEZALEŻNYCH
Królowie życia [Na rogu świata i nieskończoności.
Wspomnienia o Franciszku Fiszerze]............175
Kino nieakcji [Kornel Filipowicz, Opowiadania
cieszyńskie].................................177
Jasno, w zachwyceniu [Julia Hartwig, Wybór wierszy].. 179
Piórkiem Sztaudyngera [Jan Sztaudynger, Piórka].....180
Kultura śródziemnomorska [Gustaw Herling-Grudziński,
Skrzydła ołtarza].............................182
Greece, my love [Henry Miller, Kolos z Maroussi].....184
Anglik żabojad [Peter Mayle, Rok w Prowansji].......186
Coś dla biurkowców [Blaise Cendrars, Rażony gromem] 188
Paisanos [John Steinbeck, Tortilla Fiat]............190
Humor angielski [ Jerome K. Jerome, Trzech panów
w łódce (nie licząc psa)].......................192
Mironczarnia [Miron Białoszewski, Wiersze. Wybór] ... 193
... DLA KLAS NADCHODZĄCYCH
Odpowiedź A [Dorota Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-
czerwona].......................199
Społeczny Instytut Wydawniczy Znak,
ul. Kościuszki 37, 30-105 Kraków. Wydanie I, 2005.
Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp. z o.o., Łódź, ul. Żwirki 2.