Maria Ziółkowska
Gawędy o drzewach
LUDOWA SPÓŁDZIELNIA WYDAWNICZA WARSZAWA 1983
Opracowanie graficzne Grażyna Juszkiewicz
ISBN 83-205-3485-2
Copyright by Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1983
?.                                 " — mim
?
Od autorki
Kiedy to się zaczęło — ta moja przyjaźń z drzewami i zainteresowanie ich życiem, 
dziejami, udziałem w naszej kulturze? Przyjaźń — nie pamiętam kiedy. A 
zainteresowanie — dwadzieścia kilka lat temu, w Krościenku.
Pewnego dnia lipcowego, przechadzając się brzegiem Dunajca, usłyszałam 
przypadkowo, że właśnie w tym miejscu, w roku 1938, przy kopaniu studni odkryto 
resztki... lasu plioceńskiego (!), a więc rosnącego tu około 12 milionów lat 
temu. Później dowiedziałam się, że badania — na podstawie analizy pyłku 
kwiatowego, który ma charakterystyczną budowę, odmienną dla każdego gatunku 
rośliny — prowadził tu prof. Władysław Szafer, wybitny uczony, twórca polskiej 
szkoły paleobotanicznej. Wyniki tych badań przyczyniły się znacznie do dalszego 
rozwoju nauki o drzewach: dendrologii. A przede mną, gdy się o nich naczytałam, 
odkryły całkiem nowy, choć bardzo stary świat. Zaczęłam inaczej patrzeć na 
rosnące u nas drzewa. Powiało od nich historią, prehistorią, wiecznością! 
Uprzytomniłam sobie, że one, znane mi przeważnie tylko z widzenia, mają swoje 
ciekawe losy, swoje kraje pochodzenia, swoje bliższe i dalsze rodziny, swoje 
upodobania i fobie, mają wrogów, cierpią na różne choroby i inne niedole...
Postanowiłam poznać je naprawdę. A więc literatura przedmiotu: publikacje 
naukowe i popularnonaukowe, podręczniki i przewodniki, różne „klucze do 
oznaczania roślin", zielniki zwyczajne i „czarodziejskie", stare i nowe 
kalendarze, pamiętniki, zbiory obyczajów, wróżb, zabobonów, klechdy, podania, 
żywoty świętych i pustelników zamieszkujących dziuple
5
wypróchniałych pni, horoskopy — wszystko, co na swój sposób mówiło-o drzewach...
Nie uważam się bynajmniej za autorytet w dziedzinie dendrologii. Napisałam po 
prostu gawędy o moich ojczystych drzewach. Za swoje ojczyste drzewa zaś uważam 
nie tylko te, które rosną u nas odwiecznie, ale również i te pochodzące z innych 
krajów i kontynentów, a zadomowione w Polsce na dobre i na złe. Są to gawędy o 
drzewach, które zastałam na polskiej ziemi, gdy przyszłam na świat, gawędy 
zawierające trochę wiadomości z ekologii, botaniki, historii, obyczajów, 
urozmaicone anegdotą, ciekawostką, horoskopem. Powstały z mojego umiłowania 
drzew, które kształtują nasz ojczysty krajobraz, towarzyszą nam cicho i wiernie 
w codziennym życiu, a mają także, choć często sobie tego nie uprzytamniamy, 
wielki wpływ na nasze zdrowie, nastrój, sposób myślenia.
Muszę wyznać, że nie bez pewnych wahań zabierałam się do pisania. Ale chęć 
podzielenia się tym, co wiem i czuję, z ludźmi, którzy jeszcze dzisiaj, lubiąc 
drzewa, nie znają ich nawet z imienia, była silniejsza od oporów.
Jeśli gawędy moje sprawią, że Czytelnik, który dotąd miał ważniejsze rzeczy na 
głowie niż dociekania, jakie drzewa rosną koło jego domu, przyjrzy im się z 
życzliwym zainteresowaniem, jeśli się nimi w razie potrzeby zaopiekuje — cel 
niniejszej książki zostanie osiągnięty.
M.Z.
Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa! Wiatr wam ballady swoje śpiewa i rozczesuje 
wasze liście, co w oczach mienią się srebrzyście.
Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa!
Wiosenna poi was ulewa,
a potem grzeje ciepłe słońce
i słychać znów słowików koncert.
Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa! Już was niejeden wiersz opiewał! Pod lipą 
siedział Kochanowski i poszum liści zmieniał w głoski!
Dzień dobry, drzewa, polskie drzewa! Wiosna was szczodrze przyodziewa i trwacie 
tak na naszej ziemi
na przemian w bieli i w zieleni!
Włodzimierz Scislowski
? ?
Akacja
Białe akacje tchną wonią opiła Pod nocą srebrzystomodrą, Jak gdyby innych 
kwiatów nie było I wcale być nie mogło. Te ciemne liście i białe kwiecie 
Szelestnym szemrzą szeptem, Jak gdybym żadnych głosów na świecie Nie słyszał 
nigdy przedtem...
wyznaje w poetyckim uniesieniu Julian Tuwim nie dopuszczając do świadomości, że 
to pełne uroku drzewo nie jest przecież żadną akacją, bo nazwa „akacja" to tylko 
pseudonim, pod którym kryje się nasz grochodrzew. Nic dziwnego — arcyprozaiczny 
groch zepsułby podniosły nastrój wiersza.
Właściwa akacja — o łacińskiej nazwie Acącia — nigdy u nas nie rosła i nie 
rośnie, ponieważ jest drzewem stref gorących. Za jej ojczyznę uchodzi środkowa, 
zachodnia i południowa część kontynentu Australii. Występuje tam — dzisiaj ponad 
400 gatunków — od niepamiętnych czasów wśród twardolistnych zarośli skrubu (to 
odmiana buszu), najchętniej w towarzystwie eukaliptusów i kocanki, czyli naszych 
suchołusek, nieśmiertelników, które też tutaj właśnie przyszły na świat. Należy 
do rodziny mimozowatych. Kwitnie żółto, zamiast dorodnych liści ma tylko 
liściaki, takie ot liściokształtne ogonki o bardzo małej blaszce. Wprawdzie 
niektóre akacje rosnące w Australii mają normalne liście, ale w przeważającej 
liczbie gatunków są to drzewa suche, kolczaste, tak jak większość roślin 
półpustynnych, wprost drapakowate. Nie mamy więc czego żałować — przy naszych 
bujnych drzewach, wiosną i latem naprawdę zielo-
9
nych, a podczas złotej polskiej jesieni tak kolorowych, wyglądałyby te 
autentyczne akacje niby zakurzone „zimowe bukiety".
Ale... Niektóre z nich mają drewno o tak silnym zapachu fiołków, że sprytni 
kupcy-żeglarze przez długie wieki sprzedawali je w Europie jako drewno fiołkowe, 
egzotyczne cudo, bardzo cenione przez rękodzielników wyrabiających puzdra na 
damskie precjoza i przez szarlatanów jako specjał o właściwościach magicznych i 
leczniczych. Szczególnie chętnych nabywców miało to drewno fiołkowe w Rzymie, 
gdzie wierzono, iż wykonany z niego amulet, noszony na szyi, póki nie wyschnie 
na kość i nie zwietrzeje, rozwesela serce i człowieka dowcipniejszym czyni, a 
gdy się takowym drewienkiem potrze skroń bolącej głowy — cierpienie ściera.
Te same gatunki akacji rosną także na Nowej Gwinei. Wraz z eukaliptusami tworzą 
zarośla w sawannach na południu tej wyspy. Jedni sądzą, że ich obecność tam 
sięga samego dna czasu, kiedy Australia i najbliższe jej wyspy tworzyły jeden 
ląd. Inni — iż nasiona akacji dostały się tam znacznie później przez obecną 
Cieśninę Torresa, przeniesione przez fale, wiatr i ptaki, dla których te 180 
kilometrów szerokości cieśniny to fraszka.
Prawdziwe akacje występują również w Afryce, i to powszechnie, począwszy od Gór 
Smoczych poprzez półpustynną kotlinę Kalahari (z wyjątkiem pustynnej części 
południowej tejże kotliny) do Namibii i wybrzeża Atlantyku. Rosną też na 
Hawajach, odizolowanych od świata (od Ameryki Północnej do najbliższej wyspy 
tego archipelagu — drobnostka 3500 kilometrów!) wodami Oceanu Spokojnego. Jak 
się sądzi, sawanny na południowo-zachodnich pochyłościach tych górzystych wysp 
są także, obok Australii, praojczyzną akacji na Ziemi.
A skąd pochodzi nasz grochodrzew i dlaczego nazywamy go akacją?
Jan Robin, botanik i ogrodnik króla francuskiego Henryka IV, panującego we 
Francji w latach 1589—1610, jesienią 1600 roku, wracając z Ameryki Północnej, 
dokąd został wysłany dla zbadania flory w koloniach zwanych Nową Francją, 
przywiózł między innymi podarkami z „nowego świata" garść suchych strąków, 
płaskich, ostro zakończonych, wewnątrz białych z jedwabistym połyskiem, 
zawierających po 6—8 czarnobrunatnych ziarenek w kształcie nerki. Obiecywał 
prawdziwą sensację przyrodniczą.
10
Gdy zasiał je następnej wiosny i wzeszły, wszyscy zainteresowani,. a szczególnie 
dworacy zazdroszczący Robinowi przychylności króla, z ciekawością patrzyli na 
kilka wątłych nieparzystopierzastych listków. Opowiadania Robina o wielkiej 
urodzie tego drzewa i jego kwiatów przyjmowano z uśmiechem o podtekście 
„zobaczymy". Kiedy z wiotkich roślinek wybujały jeszcze tego samego lata wysokie 
na trzy łokcie badyle, obsadzone parzystymi kłującymi cierniami, Maria de Medici, 
świeżo poślubiona druga małżonka króla, powiedziała, że to „wręcz odstraszające 
drzewiątko". I to ona ponoć nazwała je „robinier". Biedny Robin! Wprawdzie 
Maksymilian Sully, superintendent finansów, wyraził mu królewską wdzięczność w 
brzęczącej monecie, ale...
11
—_—
Nie wiadomo, ile lat upłynęło, zanim robiniery zakwitły i po raz pierwszy wydały 
nasiona. Według jednych botaników osiągają one zdolność wydawania nasion już 
między piątym a dziesiątym rokiem życia. Według innych — dopiero między 
dwudziestym a dwudziestym piątym rokiem lub nieco później. W każdym razie — 
nawet najwięksi wykpisze, drwiący z Robinowego cudu, musieli wreszcie przyznać, 
że jest to drzewo naprawdę godne uwagi.
Robinier rozpowszechnił się bardzo szybko po całej Francji, ponieważ, jak się 
okazało, wymagania glebowe miał skromne, rósł dobrze nawet na suchych, 
piaszczystych, lichutkich ziemiach. Nie lubił tylko silnych wiatrów, a przepadał 
za słońcem i światłem. Kiedy odkryto, że jego wonne i piękne kwiaty przyciągają 
pszczoły, a robiony przez te pszczoły miód jest szczególnie smaczny, zaczęto 
obsadzać robinierem pasieki i pobliża zabudowań. Po pięciu latach swego żywota 
dawał też świetne tyki do chmielu, po następnych pięciu zaś — znakomite drewno 
na opał.
Z Francji przeszedł robinier przez zieloną granicę do Niemiec. Tu przemianowano 
go na „Akazie". Anegdota mówi, jak to pewien „Krautjun-ker", czyli „szlachciura" 
(a może to nazwisko?), na dworze Fryderyka Wilhelma, elektora brandenburskiego w 
latach 1640—1688, „rozpoznał" w tym drzewie Akazie (akację), którą widział w 
południowym Meksyku, gdzie spędził młodość. Wywiódł nawet pochodzenie tej nazwy 
z języka Azteków, którzy identyczne drzewo zwali „huaksjakak".
Może było tak, może inaczej — w każdym razie my otrzymaliśmy od Niemców już 
Akazie lub Akazienbaum. Samo drzewo bardzo nam się podobało, ale jego nazwa 
raczej nie. Obmyślano więc i puszczano w obieg własne, rodzime nazwy czułek, 
czułodrzew, grochodrzew, grochownik... Botanicy sięgnęli do dzieł swoich dwóch 
sławnych w świecie kolegów: Marcina Siennika, znakomitego lekarza i przyrodnika 
z drugiej połowy XVI wieku, oraz Szymona Syreniusza (1541—1611), profesora 
medycyny w Akademii Krakowskiej. Stwierdzili, że i w księdze Siennika pt. 
„Herbarz, to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie, co za moc 
mają...", i w Syreniusza dziele pt. „Zielnik (zowią go z łacińskiego języka 
herbarzem), to jest opisanie własne imion, kształtu przyrodzenia, skutków i mocy 
ziół wszelakich..." — występuje wprawdzie roślina, któ-
12
rej nazwa łacińska brzmi Acacia, ale uczeni ci przechrzcili ją na o s t o-
stręczynę.
Odtąd, choć upowszechniła się znacznie potoczna nazwa grocho-v/ n i ? albo 
grochodrzew, ludzie zaznajomieni z terminologią przyrodniczą mówili na to drzewo 
ostostręczyna, uznając, że pasuje jak ulał do ciernistego krzaka o 
ostrokońćzastych strąkach. Niektórzy, jakby ostostręczyna wydała im się jeszcze 
za mało drapieżna, przerabiali ją na  ostrostrężynę.
Michał Abraham Troć (1689—1789), polski leksykograf, w swoim nieocenionym dziele 
„Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-francusko--niemiecki" używa jeszcze 
nazwy „ostostręczyna", ale zapoczątkowana już za Augusta III (panował w Polsce w 
latach 1733—1763) moda na wszystko, co niemieckie, sprawiła, że z czasem weszła 
w obieg nazwa „akacja". Potem zaś ta „akacja" tak się przyjęła w polszczyźnie, 
tak w nią wrosła, że dziś większość z nas nie używa w potocznej mowie rdzennie 
polskiej nazwy „grochodrzew". Poeci zaś, ludzie wrażliwi na urodę słów, 
znających ich barwę, temperaturę i melodię, tak upodobali sobie „akację", że nie 
stosują innych nazw, pisząc o tym drzewie.
Kiedy Karol Linneusz (1707—1778), szwedzki przyrodnik, twórca współczesnego 
systemu klasyfikacji organizmów, wprowadził dwuimienne nazewnictwo dla roślin i 
zwierząt, drzewo zwane u nas ostostręczyna i ostrostrężyną lub grochodrzewem 
otrzymało od niego łacińską nazwę Robinia pseudoacacia. Już wiemy dlaczego. Nasi 
botanicy nazwali je robinia  biała.
Praojczyzną robinii, jak wykazały badania przeprowadzone metodą analizy pyłków, 
są południowe obszary Krainy Wielkich Jezior i Appala-chów, gdzie łagodny klimat 
i szarobrunatne gleby stwarzają temu drzewu najkorzystniejsze warunki. Nie tylko 
temu drzewu zresztą. Kiedyś były tam „pełne zwierza bory", a i dzisiaj, choć z 
dawnej świetności lasów prawie nic już nie zostało, w dolinie rzeki Connecticut 
widziałam białe robinie w porze kwitnienia, tak ogromne, że turyści przechodzący 
koło nich wydawali się niemal barwnym korowodem krasnoludków z rysunkowego filmu 
Disneya.
Najpospolitsza w całej Europie Środkowej jest   akacja   biała   —
13
właśnie ta Robinia pseudoacacia. Jeśli w zaraniu życia nie zostanie trwale 
okaleczona przez człowieka, zwierzę czy wiatr, dorasta do dwudziestu kilku 
metrów wysokości i osiąga ponad 2 m obwodu w tak zwanej pierśnicy, tj. na 
wysokości piersi człowieka średniego wzrostu (około 130 centymetrów nad ziemią).
Robinia pseudoacacia, jak już wiemy, nie grymasi na glebę, chyba że gleba ta 
jest za ciężka, za wilgotna, co zimą powoduje przemarzanie drzewa. Sadzona więc 
bywa na nieużytkach, na różnych wysypiskach przemysłowych, hałdach, rozkopach po 
wybraniu piasku i na  innych
razie. Dzięki płytkiemu i rozległemu układowi korzeni akacja-robinia przyjmuje 
się łatwo na takim lichym podłożu, wzmacnia powierzchnię gleby, zamienia 
śmietnisko w zielony, wonny zagajnik. Rozkrzewia się szybko, bo daje liczne 
odrosty z korzeni, a jest tak żądna życia, że kiedy ktoś zrani jej korzenie (np. 
podczas orki) lub nawet potnie je na kawałki, z każdego kawałka, jak gdyby na 
przekór losowi, wyrasta nowe drzewo. Ale gałęzie ma kruche, łatwo łamiące się u 
nasady pod naporem co gwałtowniejszych wiatrów. Dlatego rosnące w szczerym polu 
akacje mają korony zazwyczaj rzadkie i pokiereszowane. Z rany pozostałej po 
odłamanej gałęzi długo sączy się przezroczysta ciecz. Drzewo „płacze". Ludzie 
wrażliwi na jego „łzy" opatrują mu rany maścią, którą można nabyć w sklepach 
spółdzielni ogrodniczych, albo od dawien dawna stosowanym lekiem domowej roboty: 
gliną rozrobioną z krowieńcem.
Niezwykle żywotna i łatwa w uprawie akacja doczekała się wielu odmian ozdobnych, 
różniących się między sobą sylwetką, czyli pokrojem, jak mówią dendrologowie, 
barwą kwiatów, wielkością liści i innymi cechami.
Mamy więc odkrytą u nas i wprowadzoną do uprawy w latach dziewięćdziesiątych 
ubiegłego wieku polską akację Rożyńs kiego, znaną w świecie głównie przez 
botaników pod nazwą Robinia pseudoacacia Rozynskiana. Jest to bardzo dekoracyjne 
drzewo o gałęziach rozłożystych, odstających od pnia prawie poziomo lub nieco 
zwisających. Jego bujne ciemnozielone liście dochodzą do pół metra długości (!), 
kwiaty intensywnie pachną. Szkoda, że akacja ta jest w Polsce tak rzadka. Ale
14
można ją obejrzeć między innymi w Łodzi, a mianowicie w Parku im. Jana Matejki. 
Polecam — szczególnie na początku czerwca.
Bardzo dekoracyjna jest również robinia lepka, Robinia viscosa, o 
ciemnowiśniowych, błyszczących i lepkich, z wiekiem czerniejących pędach bez 
cierni lub z niewielkimi cierniami. Oryginalność robinii lepkiej polega też na 
tym, że kwitnie przeważnie dwa razy do roku, w czerwcu i sierpniu, jasnoróżowymi 
kwiatami.
Najniższa z rosnących u nas akacji, bo osiągająca na ogół tylko nieco ponad 1 
metr wysokości, jest robinia szczeciniasta, Robinia hispida. Pochodzi z Wirginii 
oraz z Karoliny w Ameryce Północnej, z obszaru dość ciepłego, dlatego w Polsce 
zimą musi być dobrze opatulana dla ochrony przed mrozem. Jest to wśród akacyj 
pewnego rodzaju dzi-wadełko — pędy pokryte ma długimi, początkowo czerwonymi 
szczecinkami, gałęzie bez cierni, listki szerokoeliptyczne, kwiaty ciemnoróżower 
znacznie większe niż akacji białej, ale zgoła... nie pachnące. U nas nie 
zawiązuje nasion, rozmnaża się więc tylko przez odrosty łub wegetatywnie, 
szczepiona przez człowieka.
Bardzo podobna do akacji (robinii) i często brana przez nie wtajemniczonych za 
jedną z jej odmian, dawniej także nazywana grochowni-kiem, grochem syberyjskim, 
a dziś żółtą akacją, jest karagana syberyjska, Caragana arborescens, krzew 
pochodzący z Syberii i Mandżurii. Liście ma pierzaste, kwiaty motylkowe, żółte, 
rozwijające się w maju, miododajne. Owocuje strąkami... Wypisz wymaluj — akacja. 
Ale są i różnice niełatwe do wykrycia. Jedną wskażę: liście karagany są 
parzystopierzaste, a więc mają na osi zawsze parzystą liczbę blaszek, co sprawia, 
iż są inaczej zakończone niż liście akacji. Dalsze różnice, a jest ich sporo, 
pozostawiam do wyłowienia czytelnikom, którzy chcieliby się w to zabawić, gdy 
spotkają się z karagana osobiście.
Zdawałoby się, że akacja przyszła do nas zbyt późno, aby łączyły się z nią 
jakieś pogańskie wierzenia i praktyki magiczne. A jednak... Każdy,, kto, 
przyglądając się naszym ojczystym krajobrazom, rozważa ich elementy, spostrzega 
na pewno, iż stare cmentarze wiejskie obsadzone bywają przy ogrodzeniach, po 
wewnętrznej stronie, akacjami. Jest to ślad bardzo dawnego przesądu, którego 
praktykowanie weszło w zwyczaj już
15
w prasłowiańskich czasach. Nasi przodkowie, żyjący w ciągłej trwodze przed 
duchami, sadzili na mogiłach kolczaste krzaki, aby w ten sposób uniemożliwić 
zmarłemu wydostawanie się spod ziemi i składanie nocnych wizyt żywym. Później, 
już w czasach chrześcijańskich, jedynie groby samobójców, sypane w najgorszym 
miejscu, pod płotem, obsadzano tarniną, jeżyną i innymi drapieżnymi chaszczami. 
Po rozpowszechnieniu się akacji zaczęto tym drzewem przystrajać groby biednych 
samobójców, których jeszcze do dzisiaj w wielu krajach cywilizowanego świata 
chowa się pod ogrodzeniem cmentarza.
Znana powszechnie i praktykowana do dziś, zwłaszcza przez dziewczęta, wróżba 
„kocha, lubi, szanuje" podobno na niczym — ani na płatkach stokrotek, ani na 
ziarenkach grochu w strąku, ani na czerwonych koralach jarzębiny — nie sprawdza 
się tak często, jak na listkach akacji. Kto chce, niech wierzy.
Słyszy się nieraz, że akacja nie ma żadnych wrogów wśród owadów. Jest to lekka 
przesada. Ale naprawdę lekka, bo podczas gdy inne drzewa, chociażby topola czy 
dąb, mają ich całe krocie, akacja atakowana jest przez stosunkowo nieliczne.
Oto sylwetka jednego z kilku osobiście mi znanych. Wygląda całkiem niewinnie, 
niby mały jasnobrązowy koralik, a jest groźnym szkodnikiem, który rozpanoszył 
się w całej Europie, Azji, Ameryce, Australii, Nowej Zelandii. Żeruje na młodych 
pędach, powodując zahamowanie wzrostu lub nawet usychanie drzewa. Nazywa się 
misecznik śiiwowiec (bo gdy może wybierać, woli śliwy).
Nasza dziko rosnąca akacja, szczególnie zdrowa, często umiera w kwiecie wieku, 
między dwudziestym a trzydziestym rokiem życia, choć mogłaby żyć i żyć — do 200 
lat. Zostaje po prostu ścięta przez człowieka. W tym okresie bowiem drewno jej 
osiąga najwyższą jakość: jest .warde, trudno łupliwe, bardzo łatwo przyjmuje 
politurę, słój ma jasnozłoty z czerwonobrunatnymi żyłkami, podobny do 
mahoniowego. Rarytas dla stolarzy, tokarzy, rzeźbiarzy. Jeszcze na początku 
naszego stulecia... palono nim w piecach. Specjaliści od ogrzewania w XIX wieku 
wyliczyli bowiem, że w stosunku do drewna bukowego, które uchodziło za opał
16
najlepszy, „wartość ciepłodajna suchych szczapek akacjowych ma się jak 7,5 do 
10".
Dziwne, że drewna akacji nigdy nie używano u nas w stolarce budowlanej, na 
przykład do wyrobu ram okiennych, drzwi czy poręczy schodów, choć przecież znana 
była powszechnie jego trwałość. Pewien stary cieśla z Zawoi pod Babią Górą, 
który już nawet nie pamięta, ile chałup „za swojego zywobycia" postawił, 
zapytany przeze mnie o przyczynę niestosowania akacji w ciesielstwie, uśmiechnął 
się pod wąsem i odpowiedział: „A to nie wicie, ze jak w chałpie je cóś z 
kolcastego drzewa, to sie tam kolcasto żyje?". Może był to jedynie dowcip 
stworzony od ręki przez mojego, chyba ździebko podchmielonego rozmówcę, a może 
istnieje rzeczywiście taki przesąd. Nie wiem. W żadnym zbiorze starych 
słowiańskich wierzeń, zabobonów, przesądów, magicznych praktyk niczego podobnego 
nie znalazłam. Jeżeli ktoś z czytelników wie coś na ten temat, byłabym bardzo 
wdzięczna za informację, która przysłużyłaby się do uzupełnienia moich 
wiadomości o drzewach.
?
2 i- Gawędy
Bez
Bez z wierszy o wiośnie, o miłości, szczególnie tej pierwszej, i o rozstaniu, 
gdzie służy jako niezastąpiony rym do „łez", również nie nazywa się tak, jak 
myślimy i mówimy. To wcale nie bez, lecz lilak, po łacinie Syringa. O nim 
później.
Prawdziwy bez natomiast to ten dziki, któremu Linneusz nadał miano Sambucus, 
rodzaj z rodziny przewiertniowatych, obejmujący około dwudziestu gatunków małych 
drzew, krzewów lub bylin. Rośnie w całej Europie, w zachodniej Azji, na 
północnych wybrzeżach Afryki, w Ameryce. W Polsce występują trzy gatunki bzu: 
bez czarny (Sambucus nigra), bez koralowy (Sambucus racemosa) i bez hebd 
(Sambucus ebulus).
Oderwijmy się wyobraźnią od tego drzewa (lilaka), z którym związało się nasze 
pojęcie bzu, abyśmy mogli łatwiej zająć się owym prawdziwym.
Jest to najczęściej dwży krzew lub niskie, do kilku metrów wysokości dochodzące 
drzewo z powykrzywianym rachitycznie pniem, który nie przekracza trzydziestu 
centymetrów grubości w pierśnicy. Chociaż zdarzają się oczywiście okazy wyższe i 
grubsze Ja sama znam dziki bez, który ma 11 metrów wysokości i 94 centymetry w 
obwodzie. PvOŚnie w Warszawie, przy ul. Filtrowej 71, w podwórzu, wciśnięty 
między garaże i parkan sąsiedniej posesji. Pień ma prosty, bez odrostów, masywny, 
opleciony częściowo bluszczem i opatrzony tabliczką: „Zabytek przyrody". Ten mój 
dobry znajomy koronę ma prężną, wzniesioną wysoko. W ególe jednak dziki bez 
odznacza się koroną raczej obwisłą, bo konary ma łukowato wygięte ku dołowi. 
Kora bzu w młodości jest jasnozielona, porysowana, z czasem coraz bardziej 
ciemniejąca. Liście ma nieparzystopie-
18
«-*• *?**?

rzaste, nakrzyżległe, matowe, po obu stronach ciemnozielone, ale pod spodem 
nieco jaśniejsze.
Bez czarny, pospolity w całej Polsce, kwitnie w maju i w czerwcu białymi, lekko 
kremowymi, po mocnym nasłonecznieniu żółknącymi kwiatkami, zebranymi w 
talerzowate baldachy. Owocami jego są kuliste jagody, najpierw ciemnoczerwone, 
potem, w końcu sierpnia i we wrześniu, czarne i błyszczące.
Bez koralowy występuje w Sudetach, Karpatach i na Podkarpaciu. Kwitnie wcześniej 
niż czarny, zwykle w kwietniu. Kwiatki ma żółtawe, zebrane w wiechy skierowane 
ku górze. Jego owoce, świetliście koralowe jagody, dojrzewają od czerwca do 
sierpnia.  Aż dziw,  że ten
19
naprawdę dekoracyjny krzew tak rzadko sadzony bywa w naszych parkach.
Bez hebd na południu Polski, gdzie pospolicie występuje, hebziną zwany, to 
bylina rosnąca na brzegach lasów i na porębach. Rzadko „wysoki na chłopa", 
przeważnie niższy. Kwiaty ma białe lub różowe, jagody 
czarne.                                                                         
                                 ;
Wszystkie gatunki bzu bardzo lubią świeżą, żyzną glebę, ale nie prze-bredzają — 
rosną, gdzie się da. I to jak rosną! Wystarczy, że gdzieś wybuja jeden badyl, a 
już niebawem koło niego, z korzeni, przebija się przez ziemię wiele nowych, 
oczywiście tego samego gatunku. Rosną szybko, najszybciej w miejscach 
osłoniętych od wiatru, nasłonecznionych.
W medycynie ludowej wykorzystywany był od wieków i jest również dzisiaj — bez 
czarny, zwany też lekarskim. Napar z jego suszonych kwiatów stanowi środek 
napotny, moczopędny i „czyszczący krew", gdyż reguluje przepuszczalność naczyń 
włoskowatych, sprzyja dobrej przemianie materii. Z owoców robiono „powidełka na 
przeczyszczenie" i — ale to już w celach zgoła nie lekarskich — bardzo smaczną, 
o pięknym kolorze, nalewkę na spirytusie.
W średniowieczu, gdy wszystko, co gotyckie, łącznie z sylwetkami kobiet, 
uchodziło za piękne, napar z kory czarnego bzu był sekretną herbatką dam 
poświęcających uwagę nie tylko duszy, ale i tuszy. Obdzierały jesienią korę z 
dwu- albo trzyletnich gałązek, suszyły, tłukły w moździerzu, potem dwie garście 
tych okruchów zalewały kwartą zimnej wody i gotowały tak długo, aż pozostała 
połowa wywaru. Piły po pół szklanki, po wieczerzy, przed spaniem. Paskudne to 
było i „gębę wykrzywiało na ramię", ale czego się nie robi dla linii...
Później na kilka wieków sekretna herbatka poszła w zapomnienie, bo zmieniła się 
moda, bogate damy nabrały ciała i, jak to określają mężczyźni, prawdziwej 
kobiecości. A niewiasty biedne, zaharowane, w dalszym ciągu nie musiały martwić 
się nadmiarem tłuszczu na biodrach.
Był czas, kiedy fitoterapia, nauka o leczeniu ziołami, oceniała wywar z kory 
czarnego bzu bardzo ujemnie. Miał ponoć więcej szkodzić niż pomagać i traktowano 
go jako relikt guślarskiej medycyny ludowej. No i dobrze, bo biedne bzy mogły 
złapać trochę oddechu, rosnąć sobie bez obawy,
20
że ktoś przyjdzie obedrzeć je żywe ze skóry. Ale na nieszczęście dla nich — a 
czy na szczęście dla człowieka, to się dopiero okaże — w pierwszych latach 
naszego XX wieku francuscy specjaliści od farmakognozji, nauki o surowcach 
leczniczych, tzn. służących do sporządzania leków, iw ogóle o rozpoznawaniu 
środków farmaceutycznych, odkryli na nowo odchudzające działanie wyciągu z kory 
czarnego bzu. Powstały różne cudowne eliksiry, zalecane w tak modnych znów 
dietach odchudzających, pastylki, herbatki... Ostatnio czytałam, że ten 
„niezastąpiony" ^środek odchodzi w cień, zdetronizowany przez tzw. „królową łąk", 
wiązówkę błotną, którą już ponoć w XVI wieku (wtedy nazywała się tawuła błotna) 
jakiś lekarz niemiecki leczył otyłość spowodowaną zatrzymywaniem się wody w 
organizmie.
Zabobony i praktyki magiczne różnych ludów bardzo często podpierają się bzem. 
Przede wszystkim te, które dotyczą pogrzebów. Już Tacyt (Publius Cornelius 
Tacitus, urodzony około 55 roku n.e., a zmarły około 120), najznakomitszy 
historyk rzymski, podaje, że w jego czasach bez - używany był przy grzebaniu 
zmarłych. W krajach skandynawskich, a także w Niemczech, w Szwajcarii oraz na 
pograniczu Włoch i Austrii mierzy się nieboszczyka i sporządzaną dla niego 
trumnę prętem bzu. W Niemczech ponadto ten sam pręt służył jako bat woźnicy 
wiozącemu zwłoki na cmentarz, ale nie wolno było dotknąć nim konia, bo zwierzę, 
jak wierzono, padłoby jeszcze tego roku. Adwokaci niemieccy w XIV wieku, pra-
wujący się o spadek po zmarłym, przynosili do sądu w kieszeni kawałki bzowego 
drewna, co ponoć walnie ułatwiało wygranie sprawy, bo nie pozwalało „usnąć na 
umyśle". W Polsce co prawda też miarę na trumnę brano posługując się prętem bzu 
(np. w okolicach Przemyśla), ale nie gardzono i innymi tykami. Na obręczach z 
okorowanej, białej gałęzi bzu oplatano cmentarne wieńce. Robiono też z gałązek 
daszki nad małymi krzyżykami wieszanymi na trzonie nagrobnego krzyża.
Bez nie lubi żartów i poufałości, a pokrzywdzony — potrafi się mścić. Jeszcze 
przed pierwszą wojną światową krążyła w okolicach Grójca opowieść o chłopie, 
który z grobu swej żony wykopał korzeń bzu i wyrzucił. Pokręciło go tak, jak 
korzeń tego bzu był pokręcony, i trzymało w tym stanie dopóty, dopóki nie 
odszukał owego korzenia i nie zakopał z powro-
21
tern w mogile. Na wschodzie Polski utrzymywała się wiara, że bez, wykopany nie 
tylko z grobu, ale skądkolwiek, ściąga na swego prześladowcę kurcze rąk i nóg. 
Nie wolno też było palić bzem w piecu (wierzenie rozpowszechnione w XVII 
stuleciu na obszarze całej środkowej Europy), bo to przecież wywoływało ognipiór 
vel ogniopiór, parch na głowie i twarzy albo, w najlepszym wypadku, wrzody na 
plecach u wszystkich, co się przy tym piecu ogrzewali.
Miejsce pod bzem, osłonięte okapem korony, również miało magiczną moc, ponieważ 
gnieździły się tam złe duchy. W Poznańskiem jeszcze w XIX stuleciu bardzo chore 
dzieci, którym już nic nie pomagało, zrozpaczone matki zanosiły pod krzak bzu, 
spodziewając się ratunku od tajemniczych demonów. Czasem ponoć z dobrym skutkiem. 
Pod bez wylewano też wodę po umyciu zmarłego, co miało chronić innych członków 
rodziny od rychłej śmierci. I nie wolno było chodzić w to miejsce aż do końca 
żałoby. Kto złamał zakaz i jeszcze w dodatku zrobił sobie dudkę, czyli 
piszczałkę, z bziny, temu cała twarz sczerniała i pokryła się zmarszczkami 
niczym kora na pniu.
Krzak bzu umiał też wróżyć, a jakże. Kiedy w jesieni powtórnie zakwitł, było to 
niepodważalnym znakiem, że umrze ktoś młody i lubiany. Gdy natomiast usechł czy 
zmarniał wiosną z niewiadomego powodu, wróżył suszę i uciekanie wody ze studni.
Bzy są ulubionymi krzewami roślinożerców. Oto dwaj spośród wielu — szkodniki 
wybrane drogą losowania:
Drążnica pomidorówka, złocistoszarobrunatny motyl, który składa jaja na młodych 
pędach tego drzewa (jak również na łodygach ostu, ziemniaków i najchętniej 
pomidorów — stąd nazwa) i którego gąsienice czerwo-nobrunatne z czarnymi 
brodawkami — w maju i czerwcu wgryzają się do wnętrza rośliny. Drugi z tych 
dwóch szkodników, nie mniej groźny dla bzów, to mszyca bzowa, ledwie 
dostrzegalny gołym okiem pluskwia-czek, który powoduje chorobliwe zwijanie się i 
opadanie liści.
Tyle o bzie prawdziwym.
A teraz o lilaku. Otóż lilak, Sambucus, to rodzaj z rodziny oliwkowa-tych. W 
całym świecie występuje w dwudziestu kilku gatunkach. Są to przeważnie krzewy, 
rzadziej niskie drzewa. W Polsce rosną dziko 2 ga-
22
tunki krzewiaste. Przywędrowały do nas z Azji oraz południowej Euro-
??-
Lilak... Zaraz, zaraz! Niechaj mi dendrologowie i inni botanicy wybaczą, że 
korzystając z licencji literackiej posługiwać się będę potoczną, ogólnie 
przyjętą nazwą tej rośliny: bez, bez ogrodowy, zamiast: lilak.
Najpospolitszy u nas,, najpowszechniej sadzony, jak też rozsiewający się 
samorzutnie i rozmnażający przez ódrosty z korzeni, nawet zdziczały, ten, 
którego pełno po wsiach koło płotów, Syringa vulgaris, przyszedł do nas z 
Konstantynopola, przez Wiedeń, w czasach króla Zygmunta Augusta, panującego w 
latach 1549—1572. Turecką nazwę 1 e j 1 ? ? Polacy przerobili od razu na lilak. 
Kiedy „lilak" zmienił się w „bez", trudno dociec, ale już w XVIII wieku ta druga 
nazwa jest powszechnie używana.
Wszyscy wiemy, jak wyglądają liliowe kwiaty bzu, zebrane w duże wiechy, znamy 
jego sercowate liście. Ale może nie każdy zwrócił uwagę na korę tego drzewa. 
Jest ona zrazu szarobrunatna, chropowata. Z czasem ciemnieje i pokrywa się 
podłużnymi rysami. Aż wreszcie zaczyna się łuszczyć, co dla stolarzy i tokarzy 
stanowi wskazówkę, że drewno pod taką korą nadaje się już do wyrobu szkatułek i 
innych przedmiotów ozdobnych.
Bez-lilak wzrasta dość wolno, ale za to rozkrzewia się odrostami z korzeni 
niezwykle energicznie. Nie ma szczególnych wymagań co do gleby i słońca, lecz 
najlepiej rośnie na podłożu próchnicznym w miejscach dobrze nasłonecznionych. 
Aczkolwiek lubi wilgoć, wytrwale znosi suszę. Mrozu też się nie lęka. 
Przesadzany przyjmuje się łatwo, a kwitnie tym piękniej, im dokładniej w 
poprzednim roku ścięto mu kwiaty — ścięto, nie zerwano raniąc korę, bo tego 
żadne drzewo nie przechodzi bezboleśnie.
Zakwitanie bzu to nieomylny znak, że już wiosna. Dla map fenolo-•gicznych, 
sporządzanych na podstawie terminów zakwitania różnych roślin, bez jest drzewem 
wskaźnikowym. Co to znaczy „drzewem wskaźnikowym"? Znaczy to, że obserwując porę 
zakwitania bzów w poszczególnych jego stanowiskach w kraju, możemy bezbłędnie 
prześledzić drogę nadciągania wiosny w danym roku. Mapy fenologiczne  wprowadzi!
23
w Polsce w roku 1922 wybitny botanik Władysław Szafer, żyjący w latach 1886—1970.
Mimo że pięknie pachnący bez-lilak był zawsze ogólnie lubiany, sadzenie go w 
ogrodach zaczęło się na dobre stosunkowo niedawno, bo dopiero w XIX stuleciu. 
Najpierw na południu Europy, potem we Francji, w Polsce, Niemczech, Holandii, 
najpóźniej w krajach skandynawskich. Dziś istnieje około 900 odmian tego 
dekoracyjnego drzewa, tak bardzo cenionego w kwiaciarstwie. Odmiany te różnią 
się między sobą kształtem, kolorem i wielkością, jak też intensywnością zapachu 
kwiatów. Nazwy ich to nader często nazwiska hodowców lub sławnych osobistości, 
nadawane na cześć tych osób. Do najozdobniejszych odmian należą: Ca-vour, Danton, 
Marechal Foch — o kwiatach jasnoliliowych, ciemnofiole-towych lub purpurowych, 
albo o takich samych w kolorze, lecz podwój-j nych czy potrójnych, jak np. 
Archeveque i Victor Lemoine. Piękne są także odmiany Jan van ??? ? Marie Legraye 
— z białymi, pojedynczymi, ale jędrnymi i upojnie pachnącymi kwiatami.
Może się wydać dziwne, że tak piękne i pachnące kwiaty nie są oblegane przez 
pszczoły. Tajemnica kryje się w samym środku kwiatka, w rurce korony — rurka ta 
jest zbyt długa, aby pszczoła mogła dostać się do nektaru.
Do spotykanych w Polsce bardzo rzadko należy bez (lilak) zwisłokwia-towy, 
Syringa rejlexa, rodem ze środkowych Chin. Jest to krzew dochodzący do 3 metrów 
wysokości, o bardzo dużych, z wierzchu ciemnozielonych i błyszczących, a pod 
spodem znacznie jaśniejszych i omszonych liściach. Zakwita w czerwcu. Kwiaty w 
pąkach jaskrawoczerwone, po rozwinięciu się — różowe z białym wnętrzem, zebrane 
w bardzo długie (do 25 cm) tzw. kłosokształtne wiechy. Piękny krzew! I częściej 
dekorowałby nasze ogrody, zwłaszcza w okresie swego kwitnienia, gdyby był 
bardziej wytrzymały na mrozy.
Bzem, którego niedawno wcale u nas nie było, o którym Władysław Szafer w 1959 
roku pisał, że „nie rośnie wprawdzie w obrębie dzisiejszych granic Polski, ale 
występuje już niedaleko, we wschodniej części Bieszczadów ', jest lilak 
węgierski, Syringa josikaea, występujący na słoneczm eh zboczach gór Bihor w 
zachodnim Siedmiogrodzie i tam
24
odkryty w XIX stuleciu przez baronową Josika, która mu łaskawie użyczyła 
nazwiska. Jest to prosty, sprężysty, do paru metrów wysokości dochodzący krzew o 
liściach szerokoeliptycznych, z wierzchu zielonych, pod spodem sinawych lub 
białawych, zależnie od odmiany. Jego fioletowe kwiaty w gęstych sztywnych 
wiechach wydają nikłą, ale bardzo miłą woń.
A oto szczególny amator bzu-lilaka: szpeciel lilakowiec vel szpeciel bzowiak. 
Jest to roztocz mikroskopijnych rozmiarów. Już sama nazwa tej istotki mówi o 
skutkach jej działalności. Rzeczywiście szpeci drzewo. Wysysając soki z pędów 
sprawia, że pędy te bądź zamierają, bądź zniekształcają się i w zranionych 
miejscach wypuszczają tzw. „czarcie miotły", rózgi z drobnymi nienormalnie 
listkami. Ukazywanie się tych „czarcich mioteł" brano kiedyś za złą wróżbę dla 
panien na wydaniu. Podobno niejedna, której bez puścił taką „miotłę", wyprawiała 
najpierw chrzciny, a potem dopiero wesele.
A propos wróżby! Tym, co w wiązankach bzu szukają cierpliwie pię-ciopłatkowych 
kwiatków jako prognostyków szczęścia, radzę, aby szukali w bzach ciemnych, słabo 
pachnących. Znawcy mówią, że łatwiej tam o nie niżeli w białych, wonnych.
Brzoskwinia
Należy do rodzaju drzew owocowych z rodziny różowatych. Po łacinie nazywa się 
Persica, a pochodzi nie z Persji, co mogłaby sugerować łacińska nazwa, lecz z 
Chin, gdzie już 4 tysiące lat temu rosła na słonecznych i zacisznych, ale dość 
wilgotnych zboczach górskich dolin. Do Persji dotarła przez ziemie Buchary i 
Kaszmiru dopiero w 128 roku przed naszą erą. Przyjęła się tu znakomicie i szybko 
zdobyła wyższy stopień uszlachetnienia. Kiedy Rzymianie, postępowi a znakomici 
ogrodnicy, przeszczepili ją w owych czasach do Italii, miała tak piękne i 
smakowite owoce, że natychmiast uznano ją za prawdziwy dar niebios. Jej soczysty, 
słodki, ożywczy miąższ nie tylko dawał rozkosz podniebieniu, ale ponadto 
utrzymywał wilgoć, czyli humor (po łacinie: humor, umor — wilgoć, płyn, sok), w 
organizmie. Brzoskwinia, „nawilżając" ludzi, czyniła ich radosnymi, skłonnymi do 
uśmiechu. Należała — jakżeż działa sugestia! — do używek. Lukullus (lata 117—-§6 
przed n.e.), rzymski wódz i biesiadnik niepokonany, podczas słynnych aż po dzień 
dzisiejszy uczt, jakie wydawał w swoim domu, częstował gości chłodnikiem z 
brzoskwiń, gdy już uraczyli się językami flamingów, grzybami w przeróżnych 
sosach i innymi frykasami, wśród których królował... salceson, wchodzący wówczas 
w modę i uważany za bógwico.
Z Italii przewędrowała brzoskwinia do południowej Francji, stąd zaś do Niemiec, 
gdzie znana była ąuż w II wieku naszej ery.
Skąd przyszła do Polski, trudno dociec — może z Bałkanów, może z Francji przez 
Niemcy, a może z różnych stron. Ale że klimat mamy dla niej niezbyt przyjazny, 
przyjmowała się z oporami. W każdym razie wykopaliska w kilku grodach 
prapolskich świadczą o tym, że brzoskwi-
26
nie (obok winorośli) hodowano u nas w X stuleciu. W wiekach XI i XII — kiedy to 
do Polski zostają sprowadzeni z Francji w roku 1006 benedyktyni, a w 1143 
cystersi, mający w regule swego zakonu, jako jedno z najważniejszych zajęć, 
uprawę roli i ogrodnictwo — sadzenie brzoskwiń znacznie się upowszechniło. Nie 
na tyle jednak, rzecz oczywista, abyśmy mogli pochwalić się rozległymi sadami 
brzoskwiniowymi. Aliści w ogrodach, zakładanych przy pałacach magnackich nie 
tylko dla pożytku, lecz i dla dekoracji, brzoskwinia miała wielkie zastosowanie. 
Swoją postacią, urodą i smakiem owoców robi wrażenie drzewa przeniesionego 
wprost z biblijnego raju, a owe ogrody, zwłaszcza w średniowieczu, kształtowane 
były właśnie na wzór tegoż raju, tak jak go sobie ludzie ówcześni wyobrażali. 
Nasi przodkowie z tamtych czasów jeszcze nie tęsknili do „łona przyrody". 
Przeciwnie — wszystko, co naturalne, pier-
27
wotne, uchodziło w ich mniemaniu za brzydkie, za coś, czego trzeba się wyzbyć, 
unikać. Ogrodnicy-artyści, umiejący tworzyć „raj na ziemi", dobijali się 
wielkich fortun.
W XVI wieku, okresie królującego humanizmu i sztuki Odrodzenia, zmieniają się 
także i ogrody. Wybija się czynnik użytkowy. Brzoskwinie hodowane są w ogrodach 
królewskich i wielkopańskich. Joannes Hortu-lanus Italicus, Włoch, od roku 1546 
ogrodnik naszego króla Zygmunta Augusta w Wilnie, własnoręcznie szczepi 
brzoskwinie, uważając je za jedyny owoc godny królewskich ust. Bartolomeo 
Ridolfi, ogrodnik Wawrzyńca Spytka, założyciela w XVI wieku sławnego ogrodu z 
istniejącymi do dziś szpalerami grabowymi, nie chce być gorszy od Joannesa. 
Stara się, jak może, a każdą brzoskwinię, uśmierconą przez mrozy, serdecznie 
opłakuje, podobnie jak każdą figę czy pęd winorośli. Bo brzoskwinie, proszę 
państwa, rosły przeważnie w takim właśnie delikatesowym towarzystwie. Dowód tego 
przechował się w diariuszu podróży do Polski, pisanym przez włoskiego duchownego 
Gio Paulo Mucante, sekretarza i mistrza ceremonii na dworze kardynała Henrico 
Gaetano, który w latach 1*596—1597, jako nadzwyczajny legat Stolicy Apostolskiej 
i papieża Klemensa VIII, przebywał u naszego króla Zygmunta III. O^tóż ci dwaj 
włoscy dostojnicy kościelni, zdążając do Krakowa, zatrzymali się dla odpoczynku 
w Balicach, gdzie gospodarz, kierujący się staropolską dewizą „gość w dom, Bóg w 
dom", przyjął ich „czym chata bogata". Przy sposobności zaś pochwalił się 
ogrodem złożonym z dziewięciu kwater, mającym i sadzawkę, i wyspę, i na wyspie 
altanę... Gio Paulo Mucante, maczając gęsie pióro w inkauście, zapisał: „Pałac w 
tych dobrach piękny i obszerny, drewniany jednak, ogród rozkoszny, pełen owoców, 
takich nawet, które w tym kraju są rzadkie, jako to: winogron, fig, brzoskwiń, 
moreli..."
Następne stulecia nie przyniosły zbyt wielkiego upowszechnienia się hodowli 
brzoskwini, ale też nie zepchnęły tej hodowli do poziomu ogrodniczych sztuczek, 
uprawianych dla popisu, dla zabawy, jak np. fig w specjalnych figarniach. 
Brzoskwinia, choć w Polsce przebiega północna granica jej zasięgu, stała się u 
nas dość pospolitym drzewem owocowym, zwłaszcza na obszarach południowych i 
zachodnich.
Brzoskwinia jest drzewem niezbyt bujnym, bo osiągającym w dobrych
28
warunkach najwyżej kilka metrów wysokości. Koronę ma szeroką, gęstą. Nowe 
gałęzie wyskakują poriad inne długimi zielonawymi lub fioletowymi, zależnie od 
odmiany, pędami. Liście szerokolancetowate. Po zimowej drzemce, na czas której 
zostaje troskliwie «patulona od mrozu, budzi się brzoskwinia w pierwszych dniach 
kwietnia i pod koniec tegoż miesiąca prześlicznie rozkwita różowymi lub 
czerwonymi kwiatami. Jeżeli kwiatów jej nie zwarzy przymrozek, stroją świat 
jeszcze w pierwszym tygodniu maja.
Ale w czasie kwitnienia nie tylko przymrozki zagrażają brzoskwini. Właśnie w tej 
porze atakuje ją poważna choroba, zwana kędzierzawką, spowodowana przez workowca, 
grzyb żyjący wewnątrz tkanki liściowej. Objawem tej choroby jest zgrubienie 
liści i od ich spodu — biały nalot. Ów nalot to drobniutkie worki wypełnione 
zarodnikami grzyba, Liść zaczyna czerwienieć na wierzchu, fałdować się i 
kędzierzawić, aż wreszcie w samym środku lata opada. A liście to przecież płuca 
drzew i w pewnej mierze żołądek.
Ze świata zwierzęcego największym pod względem wzrostu i tuszy wrogiem 
brzoskwini jest... zając. Bardzo lubi brzoskwiniową korę, zwłaszcza podczas 
śnieżnej zimy, kiedy nie może dokopać się czegoś innego, co dałoby się zjeść. 
Gdy mu kiszki marsza grają z głodu, nie maszeruje odważnie, lecz z duszą na 
ramieniu przekrada się przez płoty do sadów, by tu pożywić się korą drzew. 
Dlaczego spośród innych ogryza najpierw brzoskwinię, nie owiniętą na zimę przez 
niedbałego gospodarza, to już jego zajęcza tajemnica. Może dlatego, że zdarza mu 
się ten smakołyk bardzo rzadko? Dobrzy ludzie, lubiący zająca naprawdę, nie na 
półmisku, zmuszeni jednak bronić drzew przed jego zębami, robią biedakowi pas-
skudny despekt: smarują korę fekaliami rozrobionymi z gliną.
Ze świata najdrobniejszych szkodników, pluskwiaków, bardzo groźne są mszyce. 
Rozmnażają się z oszałamiającą łatwością, bez zapłodnienia, a nowe mszyce po 
tygodniu znów mają dzieci — i tak w kółko, przez cały okres od wiosny do jesieni. 
Całymi koloniami żerują na młodych pędach i na zawiązkach owoców. Na szczęście 
hodowcy brzoskwiń potrafią sobie z nimi poradzić.
Najczęściej uprawiane u nas odmiany brzoskwiń to: Aleksander, Ama-
29
den, Elberta, Minionka Wielka, Minionka Wielka Wczesna, Magdalenka Czerwona oraz 
Proszkowska.
Aleksander jest rodem z Ameryki, ale ma nieco bliższe powiązanie z Polską niż 
inne brzoskwinie pochodzące z USA, bo wyhodowany został w miejscowości Mount 
Pułaski, założonej pfzez Polaków w stanie Illinois, Jest to silne drzewo, 
odporne na nasz polski mróz. Już w połowie lipca sypie dojrzałymi brzoskwiniami, 
ale... Sympatyczne drzewa, podobnie jak sympatyczni ludzie, też mają swoje wady. 
Owoce Aleksandra są drobne, niezbyt smaczne i w dodatku źle odchodzące od pestki, 
a tak delikatne, że trzeba je zjadać na miejscu, bo nie znoszą transportu.
Amaden również pochodzi z Ameryki i jest bliźniaczo podobny do Aleksandra. Wady 
ma takie same, z tym, że owoce rodzi jeszcze drobniejsze, ale obfitsze, no i w 
czasie kwitnienia ma ładniejsze, większe i bardziej różowe kwiaty.
Elberta — prawdziwe cudo! Nie ma żadnych wad. Wyhodowano ją w Ameryce w latach 
siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Duża, kształtna, odporna wielce na choroby, z 
wiosennymi przymrozkami też potrafi sobie dobrze radzić — po prostu zakwita 
później, kiedy na świecie już naprawdę ciepło. Elberta jest w tej chwili 
najcenniejszą odmianą na świecie. Daje bardzo duże i wyjątkowo soczyste, 
pachnące .owoce, których
miąższ łatwo oddziela się od pestki, a że dojrzewają późno, w pierwszej połowie 
września, są jakby ukoronowaniem brzoskwiniowego sezonu.
Minionka Wielka jest Francuzką, ale już nader dawno zadomowioną w Polsce. Owoce 
ma obfite i duże, o białawym miąższu, zaczerwienionym przy pestce, z którą nie 
trzeba się zmagać. Dojrzewa w końcu sierpnia. Jedyną wadą Minionki Wielkiej jest 
jej delikatność, wrażliwość na mróz. Wymaga miejsc zacisznych, osłoniętych od 
wiatru, słonecznych, jednocześnie zaś wilgotnych. Na zimę musi być starannie 
opatulona.
Minionka Wielka Wczesna,to córa poprzedniej. Dodatkową nazwę „wczesna" 
zawdzięcza temu, że jej owoce dojrzewają o kilkanaście dni wcześniej. Wyhodowano 
ją we Francji na początku ubiegłego stulecia. Odziedziczyła po matce wrażliwość 
na zimno. Niektórzy ogrodnicy twierdzą, że jest jeszcze większym zmarzluchem i 
na domiar kapryśnicą co do gleby.
30
Magdalenka Czerwona pochodzi również z Francji. Podobnie jak obie poprzednie 
odmiany, jest bardzo nieodporna na polskie zimy, a poza tym skłonna do chorób. 
Kwiaty ma piękne, duże, różowe — i zdawać by się mogło, że owoce będą równie 
urodziwe, gdy tymczasem wcale nie: są drobne jak morele, o bladożółtym miąższu, 
niepozorne. Ale smaczne.
Na koniec zostawiłam naszą brzoskwinię o polskim nazwisku: Prósz-k o w s ? a. 
Wyhodowano ją na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku w Prószkowie na Śląsku 
Opolskim. Drzewo silne i odporne na mrozy, rodzi owoce wprawdzie średniej 
wielkości, ale za to co za smak, co za aromat!
Zabobonów związanych z brzoskwinią nie znam, a w księgach przysłów i porzekadeł 
znalazłam tylko uszczypliwe powiedzenie: „Buzia gładka jak brzoskwiniowa pestka", 
czyli poorana głębokimi zmarszczkami i,porowata. Ale chętnie udostępnię przepis 
na mleczko kosmetyczne da zmywania makijażu. Stosowały je damy Renesansu, o 
których Baldassare Castiglione (1478—1529), włoski pisarz i dyplomata, pisze w 
swoim „II Cortegiano" („Dworzaninie"), że po prostu wyklejały twarze 
twardniejącymi farbami, a potem bały się uśmiechnąć, żeby nie pokruszyć maski. 
Aby zmyć taki tynk, trzeba było domowym sposobem, nie zdradzając oczywiście 
sekretu przyjaciółkom, przygotować brzoskwiniową „esseneyą" według następującego 
przepisu: wlać do garnka 3 kwaterki mleka, ? kwaterkę wody „deszczowey abo 
rzeczney destyllowaney", dodać 2 uncje (uncja — aptekarska jednostka masy — 30 
gramów) „oleyku" migdałowego i postawić na wolnym ogniu; gdy mikstura zawrze, 
zdjąć z ognia, włożyć do niej obrane ze skóry i drobno pokrojone spore 
brzoskwinie, „mocno doźrzałe i nierobaczne", po czym, „znowu przystawiwszy do 
ognia, mięszay pomiędzy niemi łopatką poty, póki nie doydą do miętkosci 
kleyowatey"; następnie trzeba przetrzeć tę zupę przez gęste płótno i otrzymaną w 
ten sposób „essencyą" zmywać twarz. „Od essencyi onej płeć czysta się czyni i 
delikatności nabywa".
Niektórzy przypuszczają, jakoby nader często słyszane i używane określenie 
„brzoskwiniowa cera" pochodziło właśnie od opisanego powyżej zabiegu, a nie od 
podobieństwa cery do skórki brzoskwini, która jest przecież żółtawa i omszona.
Brzoza
Mam ją przed oczami. Rośnie nad rowem przy drodze w mojej rodzinnej wsi, 
oddalona nieco od rzędu starych, dostojnych kasztanów, jakby biegła przed nimi z 
rozwianym włosem, płacząca. To ona jest dla mnie tą brzozą z wiersza 
Broniewskiego, pod którą żołnierz polski we wrześniu 1939 roku — „bez broni, bez 
orła na czapce, bezdomny na ziemi matce" — opatrywał obolałe nogi.
Brzoza- bardzo polskie drzewo. I dlatego, że rośnie na całym obszarze naszego 
kraju, i ze względu, jeśli tak można powiedzieć, na swój sposób istnienia: jest 
niepokonana.
Przyszła do nas w tych pradawnych czasach, zamierzchłych wiekach, których nawet 
nie możemy się doliczyć, tak że geologia określa je tylko w przybliżeniu-. W 
każdym razie, podczas epoki lodowej (dyluwium, plejstocen), kiedy na Ziemi 
pojawił się człowiek, brzoza już dawno była. Uchodząc przed lądolodem, który 
powoli, lecz nieubłaganie, zsuwał się z północy na południe, zajął całą północną 
i środkową Europę, a zatrzymał się dopiero na linii naszego Krakowa, stanow,iła 
brzoza tylną straż podążających przed nią drzew mniej wytrwałych na mrozy. Tak, 
brzoza jest wytrwała. I nieustępliwa. Gdy po tysiącach lat lądolód jął topnieć u 
czoła, maleć i cofać się na północ, brzoza wraz z tundrą szła za nim. Wracała na 
swoje ojczyste ziemie, rozsiewała nasiona, tworzyła zagajniki.
Brzoza, Betula, jest rodzajem z rodziny brzozowatych. Obejmuje około 
czterdziestu gatunków występujących na półkuli północnej. W Polsce mamy siedem 
gatunków.
Najbardziej znana, najpospolitsza w naszym krajobrazie, jest brzoza
32
brodawkowata, po łacinie Betula verrucosa, potocznie nazywana brzozą płaczącą. 
Dlaczego „płaczącą"? Czy chodzi o obwisłe rzewnie gałęzie? Otóż nie. Oddajmy 
głos Janinie Jentys-Szaferowej, autorce uroczej książki pt. „Brzoza", monografii 
tego drzewa: „Przypatrzmy !się dokładnie (...) Przede wszystkim zauważymy, że 
najmłodsze części gałązki pokryte są gęsto drobniutkimi jakby brodaweczkami. Są 
to kropelki żywicy wydzielanej przez małe tarczowate gruczołki, pokrywające 
skórę". Tak. Lud nazwał te kropelki łzami, a botanicy — brodawkami.
Brzoza płacząca rośnie w miejscach suchych, piaszczystych. Do piętnastego roku 
życia w oczach pnie się w górę, a potem pewnego majowego dnia po raz pierwszy 
zakwita i — jak pisze Władysław Stanisław Reymont — jest ona „... przyodziana w 
bielusieńkie gzło i cała owinięta zie-
3 — Gawędy                                                        Só
lonymi, rozplecionymi warkoczami, a tak czysta i drżąca w' sobie, kiej ta 
dziewczyna do pierwszej komunii stojąca". Od tego czasu wydaje nasiona. Ale w 
dalszym ciągu rośnie. Przestaje rosnąć dopiero w wieku 50—60 lat, osiągając 
dwadzieścia kilka metrów wysokości. Okres zahamowania wzrostu to półmetek jej 
życia, które kończy w wieku 100—120 lat.
Nieco mniej pospolita na ziemiach naszych jest brzoza omszona, Betula pubescens. 
Omszoną nazwana została dlatego, że całą powierzchnię jej najmłodszych gałązek 
pokrywa meszek gęstych, drobniutkich włosków.
Rośnie w siedliskach wilgotnych — nad brzegami rzek, na torfowiskach, podmokłych 
łąkach i leśnych zrębach na niżu — w towarzystwie olch, wierzb, czeremchy i 
koralowej kaliny. Nie jest tak pełna wdzięku,
jak brzoza płacząca. Wprawdzie dochodzi również do wysokości około 30
metrów i koronę ma bujną, ale pień zwykle grubszy, bardziej toporny, w wieku 
dojrzałym pokryty mniej jasną korą. Gałęzie jej są sztywniej-sze, wzniesione ku 
górze, liście nie tak delikatne, od spodu omszone.
Oprócz tych dwu najbardziej znanych mamy w Polsce jeszcze pięć gatunków brzozy.
Brzoza  niska, Betula humilis, jest reliktem polodowcowej tundry.
Objęta została ochroną. Właśnie dla ochrony tego drzewa zorganizowano
specjalny rezerwat przyrody w Łąkach Slesińskich między Ślesinem a Nakłem, wśród 
torfowisk nad Kanałem Bydgoskim. Brzoza niska rośnie sobie tutaj obok brzozy 
omszonej i kilku gatunków wierzb, kruszyny, olchy czarnej. Nie tylko zresztą w 
obrębie rezerwatu, ale i poza nim — na podmokłych łąkach. Osiąga tu około dwu 
metrów wysokości. Jest krzewem z rózgowatymi gałęziami. Korę ma ciemną, listki 
jajowate, tępo ząbkowane, dość grube i sztywne. Kwitnie na przełomie kwietnia i 
ma • ja. Nie żyje dłużej niż 20 lat.
Brzoza karłowata, Betula ????, to krzew nie przekraczający zwykle pół metra 
wysokości, a gdy się trafi wyższy, do metra, uważany jest za olbrzyma w tym 
gatunku. Stanowi również relikt polodowcowy. Ginący już, chroniony. Brzozę 
karłowatą można spotkać w rezerwatach koło Dusznik-Zdroju oraz w Liniach w 
Borach Tucholskich.
Brzoza   ciemna,  Betuta  obscura, nazywana  potocznie  brzozą
34
•czarną. Drzewo o ciemnoszarej, prawie czarnej korze, dochodzące do 15 metrów 
wysokości. Rośnie w całej Polsce, najpowszechniej — na Śląsku i na Mazowszu.
Brzoza karpacka, Betula carpalica, podobna jest do brzozy ?omszonej, tylko 
znacznie mniejsza, czasami nawet nie drzewo, ale krzew. Żyje sobie szumnie i 
dumnie powyżej górnej granicy lasu w Tatrach i w Sudetach.
Ostatnia z naszych rodzimych brzóz — prawdziwa osobliwość i gatunek endemiczny 
flory polskiej — brzoza ojcowska, Betula oyco-viensis. Mała, niepozorna, raczej 
krzew niż drzewo, drobnolistna, a również takie dziwo, że uczeni, znający 
przecież wszystkie brzozy świata, kręcą nad nią głowami. Odkrył ją w roku 1805., 
we wsi Hamernia u wylotu Doliny Ojcowskiej, Polak o obcym nazwisku, Willibald 
Besser, dwudziestojednoletni młodzieniec, wtedy jeszcze florysta amator, 
późniejszy pedagog w sławnym Liceum Krzemienieckim i znakomity profesor 
uniwersytetu w Kijowie. Z początku uwagę jego zajęło spostrzeżenie, iż brzózka o 
cechach zewnętrznych trzyletniego zaledwie drzewka — zakwitła. Dalsze obserwacje 
wykazały, że jest to inny gatunek brzozy niż wszystkie znane ówczesnej nauce. 
Wtedy, w 1805 roku, spadziste wzgórza Doliny Ojcowskiej uważane były za jedyne 
miejsce na kuli ziemskiej, gdzie wystąpiło to oryginalne drzewo. Nazwano je więc 
Betula oycoviensis. Ale w 1860 roku botanik niemiecki Schur odkrył ten sam 
gatunek brzozy w Siedmiogrodzie, a w roku 1935 okazało się znowu, że brzoza 
ojcowska rośnie u nas również na zboczu Doliny Bólechowickiej i w sąsiedniej 
malowniczej Dolinie Kobylańskiej (Karniowickiej). A w dwadzieścia lat później 
znaleziono dwa krzaczki tej brzozy w okolicy wsi Skawy na Pogórzu Karpackim.
Jest oczywiście chroniona. Stworzono dla niej w Hamerni specjalny rezerwat, 
ale... Znów przytoczę tu słowa Janiny Jentys-Szaferowej, profesorki botaniki i 
wielkiej miłośniczki drzew: „... brzózka ojcowska (...) Polaków powinna 
szczególnie zainteresować, gdyż dzięki niej i podobnym, tylko u nas występującym 
gatunkom nabiera nasza roślinność cech •odrębnych. Hodować brzozę ojcowską łatwo, 
można ją otrzymać wprost z nasion; wczesną wiosną można też krzew ten przesadzić, 
znosi to dobrze.
35
Jak zaś bardzo zyskałyby nasze ogrody, gdybyśmy hodowali w nich takie rośliny, 
które nie rosną nigdzie poza Polską".
Brzozy charakteryzują się wielką obfitością nasion, malusieńkich płaskich 
oskrzydlonych orzeszków, rozsiewanych przez wiatr. Na przykład — jedna 
pełnoletnia, a więc, powiedzmy, półwiekowa brzoza płacząca wytwarza tyle nasion, 
że, jak obliczyli wtajemniczeni, wystarczyłoby na obsianie powierzchni 
wszystkich lądów kuli ziemskiej! Dlaczego więc nie jesteśmy planetą brzozowych 
puszcz? Dlatego między innymi, że tylko pewna część tych nasion ma zdolność 
kiełkowania, a i te nie zawsze padają na dogodne miejsca, zjadane bywają przez 
ptaki, zatapiane przez
wodę.
Kiełkująca brzózka — najpierw dwa liścienie, a zaraz potem kilka pierwszych 
listków na prostej łodyżce — robi wrażenie roślinki tak delikatnej, że odruchowo 
chciałoby się otoczyć ją opieką.
A oto spotkanie Juliana Tuwima z taką młodziutką brzózką:
To nie liście i nie listki, Nie listeczki jeszcze nawet — To obłoczek 
przezroczysty, Pozłociście-zielonawy.
Jeśli jest gdzieś leśne nie"bo, On z leśnego nieba spłynął. Śród ogrodu 
zdziwionego Tuż nad ziemią się zatrzymał.
Ale żeby mógł zzielenieć, Z brzozą się prawdziwą zmierzyć, Ściemnieć, smugą traw 
ocienić — Nie, nie mogę w to uwierzyć.
Związana z nami od niepamiętnych czasów, brzoza wrosła w naszą kulturę ludową, w 
nasze wierzenia, gusła, zabobony... Przez długie stulecia była na całym obszarze 
słowiańskim i w krajach skandynawskich środkiem magicznym, niezastąpionym przy 
zamawianiu chorób. Jeszcze w XIX wieku, jak podają znawcy wierzeń mazurskich, 
uważano, że najlepszym sposobem na dreszcze jest pójść do lasu brzozowego, 
trząść po
36
kolei brzózkami w określonej liczbie (najczęściej trzema lub dziewięcioma) i 
mówić: „Trząś mnie, jak ja ciebie, a potem przestań". Aby pozbyć się 
wycieńczenia, należało wyjechać z chałupy na brzozowej miotle do rozstajnej 
drogi, na rozstaju rzucić miotłę za siebie, po czym pędzić z powrotem co tchu w 
piersi, nie oglądając się do tyłu i nie mówiąc ani słowa.
Niektóre związane z brzozą przesądy spotykamy w identycznej postaci u różnych 
ludów żyjących od siebie bardzo daleko. Na przykład wiara w magiczną moc tzw. 
„czarcich mioteł". „Czarcie miotły" to pęki drobnych gałązek, wyrastające 
pióropuszem ze zwykłej gałęzi. Nie, przepraszam, nie ze zwykłej, tylko z 
wyglądającej zwyczajnie, a wewnątrz, o czym dzisiaj już wiemy, zarażonej pewnym 
pasożytniczym grzybem. Broniąc się przed nim brzoza wyrzuca w chorym miejscu 
wiązkę rosnących szybko pędów. Przesąd, jakoby „czarcie miotły", zjadane przez 
niskich ludzi i młode zwierzęta, przyczyniały się do wzrostu jednych i drugich, 
znany był i w starożytnej Grecji, i w krajach skandynawskich, i u Indian Ameryki 
Północnej. W Polsce też.
Albo taka wiara w magiczną moc „opłakania" przez brzozę! W wielu krajach „łzy" 
brzozy płaczącej uważane były za objaw litości dobrotliwego drzewa. Przykładano 
je na rany. Pomagało! Dziś, kiedy już wiemy o cudownym działaniu propolisu, kitu 
pszczelego, którym są również przetworzone przez pszczoły te brzozowe „łzy", 
możemy tylko podziwiać tajemniczy instynkt naszych praprzodków, podszeptujący 
stosowanie tego naturalnego leku.
Mamy brzozę i w polskich zwyczajach pogrzebowych. Gdy stojąca w kącie miotła, 
świeżo zrobiona z gałązek brzozowych, przewróci się bez widocznej przyczyny, tak 
że przekreśli sobą próg na krzyż — w tym domu umrze ktoś młody. Jeżeli zrobi to 
miotła stara, zdarta — umrze człowiek stary.
W okolicach Nałęczowa zawiadamiano o śmierci obnoszeniem wici brzozowej, 
splecionej na kształt wianka. Wolno było z tą wicią wejść do zagrody, nawet 
pokazać ją przez okno, byleby nie wnieść jej do mieszkania, bo to mogłoby 
pociągnąć kogoś z żyjących za zmarłym do grobu.
Brzozowe krzyże nagrobne, nie obrane z kory, tak liczne w naszych lasach na 
mogiłach partyzantów i spotykane jeszcze niekiedy na wiosko-
37
wych cmentarzach, mają swą długą historią. Choć się to wydaje niewiarygodne, 
sięgają czasów przedchrześcijańskich. Na obszarach rosyjskich — jak twierdzi 
Aleksander Kotlarewski, pisarz i znawca obrzędów pogańskich, żyjący w latach 
1837—1881 — krzyż był orężem boga gromów. U nas, w Polsce, krzyże nagrobne były 
raczej amuletami ochronnymi, miały bronić świata żywych przed przybyszami z 
tamtego świata. W czasach chrześcijańskich stawianie krzyży na grobach stało się 
zasadą. Były to małe krzyżyki brzozowe, często z daszkiem osłaniającym wizerunek 
Chrystusa od deszczu i wiatru. Dlaczego właśnie brzozowe? Dlatego, że brzoza 
jest „drzewem dobrym, litościwym", że „płacze", i że jest taka biała, z daleka 
widoczna.
Sadzenie brzóz przy mogiłach ma podobne uzasadnienie. Zawsze sa.-dzono je za 
głową zmarłego. U Finów, których ziemie były i są jedną wielką brzeziną i którzy 
swoich zmarłych układali w grobie nogami na południe, brzoza, diągnąc ku słońcu, 
pochyla się nad mogiłą i otula ją gałęziami. Słowianie chowali zmarłych w taki 
sposób, aby nogi były zwrócone ku wschodowi. Wiąże się to z kultem słońca, 
odgrywającym wybitną rolę w mitologii słowiańskiej. Brzozę sadzono więc na 
północnej stronie grobu, tak że opłakiwała zmarłego, ale nie zasłaniała mu 
słońca, mógł w nie patrzeć cały dzień. Podobnie jak u nas i z tego samego powodu 
— sadzono, brzozy przy grobach w południowej Belgii, w Szkocji, Anglii.
Ale brzoza nie jest drzewem wyłącznie cmentarnym. Przeciwnie — bardzo często 
symbolizuje wielką radość. Pogańscy Słowianie, pojęcia nie mając o jakimś 
uporządkowanym podziale roku na miesiące, ale mając poczucie pór roku i niejaką 
wiedzę o nich, najweselszy okres, kiedy zakwitały brzozy, nazwali „brzezień". 
Pod koniec wiosny, w czasie obchodu święta pasterzy, urządzali pląsy i korowody, 
przybrani w brzozowe gałęzie. Obrzęd zwany „stado" (orgie „k'woli bożkom"), 
przypadający na chrześcijańskie Zielone Świątki, również odbywał się w dekoracji 
zielonych brzózek. Dziewice i młodzieńcy, spotkawszy się za siołem, najpierw 
pląsali, osłonięci gałęziami brzozy, i śpiewali wykrzykując „Łado! Łado!", potem 
odbywali wspólną biesiadę, aż wreszcie, gdy szał radości opanował gromadę, szli 
stadem w las. Tu trzeba zaznaczyć, że rodzice dziewic bar-
38
dzo nieradzi byli tym zabawom i strzegli swych córek, by nie porwano ich do 
tegoż „stada". Jan Długosz (1415—1480), nieoceniony historiograf i chodząca 
prawość, wychowawca synów królewskich, zżyma się na nie-obyczajność naszych 
przodków, którzy, choć pół tysiąca już lat wyznają wiarę chrześcijańską, 
urządzają „corocznie w dni Zielonych Świątek... pogańskie igrzyska, zwane w ich 
języku Stado".
Ale nie tylko Polacy bawili się w ten sposób.
Philip Stobbes, angielski pisarz w XVI w., surowy purytanin, który nawet grę w 
piłkę uważał źa coś wielce nieprzyzwoitego, zdrożnego, w swoim głośnym dziele 
„Anatomie of Abuses" (po polsku: „Anatomia bezeceństw") pisze z oburzeniem o 
współczesnych mu rodakach: „W maju przed Zielonymi Świętami lub w innym czasie 
młodzi chłopcy i dziewczęta, starzy mężczyźni i kobiety włóczą się nocami po 
lasach, gajach, górach i pagórkach, całą noc spędzając na przyjemnych rozrywkach. 
A gdy rankiem wracają, przynoszą z sobą brzozy i gałęzie drzew, którymi potem 
przyozdabiają swe zebrania".
A późniejszy od niego o trzy stulecia James George Frazer (1854—:1941), 
angielski etnolog, wybitny znawca religii pierwotnych i antycznych, pisze w swej 
znakomitej książce „Złota gałąź" (przekład polski Henryka Krzecżkowskiego): „W 
czwartek przed Zielonymi Świętami chłopi rosyjscy idą do lasu śpiewając, 
wyplatają wieńce i ścinają młodą brzózkę, którą ubierają w kobiecy strój albo 
ozdabiają wielobarwnymi szmatkami i wstążkami. Po tym następuje biesiada, na 
zakończenie zaś zabierają przystrojoną brzozę do swej wioski z pieśniami i 
tańcami oraz ustawiają ją w jednym z domów, gdzie pozostaje jako honorowy gość 
do Zielonych Świąt. W ciągu dwóch dni składają wizyty w domu, w którym przebywa 
ich „gość", ale na trzeci dzień, to jest w niedzielę Zielonych Świąt, zanoszą 
brzozę do rzeki i wrzucają do wody". A dalej: „W niektórych okolicach Szwecji w 
wigilię pierwszego maja chłopcy chodzą z pękiem świeżych prętów brzozowych, 
pokrytych już częściowo lub całkowicie liśćmi. Przed nimi postępuje skrzypek 
wiejski i w ten sposób obchodzą wszystkie domostwa śpiewając pieśni majowe. 
Treścią tych pieśni jest prośba o dobrą pogodę, obfite plony..."
Nasze dzisiejsze Zielone Świątki też zielenią nam się gałązkami brzo-
39
zy (i tatarakiem), zatkniętymi we wrota i za ramy drzwi, jak wieś polska długa i 
szeroka, a w miastach — wiązankami brzeziny, sprzedawanymi przez uliczne 
kwiaciarki. Nie wszyscy dekorujący swoje domy na czas Zielonych Świątek wiedzą, 
że w czasach wczesnochrześcijańskich majono obejścia, aby godnie przyjąć w dom 
zesłanego z Niebios Ducha Świętego.
Na uwagę zasługuje fakt, że do majenia domów używa się już tylko gałązek, a nie 
całych drzew, jak to bywało jeszcze w ubiegłym wieku. Ochrona przyrody, której 
pionierem w Polsce był znakomity botanik Marian Raciborski (1863—1917), profesor 
Uniwersytetu Jagiellońskiego, nie poszła w las.
W dawnych wiekach też zdarzały się osoby, którym sumienie nie pozwalało na 
bezmyślną rzeź drzew. Księżna Anna Jabłonowska (1728— 1800), wojewodzina 
bracławska, która swoje dobra z godną podziwu energią i wiedzą zreformowała pod 
względem gospodarczo-administracyjnym, w „Ustawach dla dóbr moich rządców" pisze: 
„Majenia w Świątki i na Boże Ciało zupełnie zakazuję, bó^ tej straty lasu boska 
cale nie potrzebuje usługa; serca [...] nasze stroić Mu powinniśmy i miejsca 
wszystkie, ścieżki mieć porządnie umiecione..."
A pani Sułkowska z Głuchowa pod Rawą, o czym wiemy z pamiętnika imć pana Jana 
Chryzostoma Paska, była tak bardzo przywiązana do brzeziny, „którą sobie miała 
za wirydarz zaraz pode dworem, a wycięto ją do obozu (królewskiego — M.Z.) na 
szałasy", że aż nawymyślała za to szpetnie samemu królowi Janowi Kazimierzowi, 
kiedy ten zaszczycił ją swymi odwiedzinami.
Gdy monarcha wjeżdżał we wrota, pani Sułkowska, „przybliżywszy się przeciwko 
niemu klęknie, ręce złożywszy ku niebu podniesie i mówi: «Panie Boże 
sprawiedliwy! [...] Jeżeliś kiedykolwiek różnymi plagami karał złych i 
niesprawiedliwych królów [•...] dziś pokaż sprawiedliwość twoją nad królem Janem 
Kazimierzem, żeby pioruny na niego z jasnego nieba trzaskały, żeby go ziemia 
żywo pożarła, żeby go pierwsza kula nie minęła...»" I dalej w podobnym sensie.
Cała awantura skończyła się jednak w miarę dobrze, bo chociaż Jan Kazimierz, nie 
dając się zrazu ubłagać, odjechał do kolegium jezuickiego w Rawie, gdzie 
stacjonował, nazajutrz przyjął panią Sulkowską, skruszo-
40
ną już, i „kazał [...] babie dać 2000 złotych, a ona by była nie wzięła za tę 
brzezinę, choćby ją w Rawie na targu przedaWała, ledwie 50 złotych...'" Może to 
i prawda, ale przecież pieniądze nie przywrócą życia drzewom. Należy się 
spodziewać, że pani Sułkowska posadziła nowe brzozy w swoim wirydarzu, nie 
wiadomo jednak, czy doczekała ich pełnej dorosłości.
Naturalnymi wrogami brzozy — poza nami, dobrymi ludźmi — są owady z rzędu 
błonkoskrzydłych, których larwy objadają liście; mszyce pluskwiaki żerujące na 
młodych pędach; chrząszcze korniki, których larwy drążą łyko drzewa od 
wierzchołka ku dołowi; oraz różne motyle.
A my, ludzie? No, cóż — brzoza jest drzewem wielce użytecznym dla człowieka i ta 
właśnie użyteczność znacznie skraca jej żywot. Liście brzozy wykorzystywane 
bywają w medycynie. Wywar z nich stanowi środek moczopędny i przeciwrobaczny dla 
ludzi i zwierząt, a stosowjany zewnętrznie — goi wyrzuty skórne. W farbiarstwie 
— z dodatkiem kredy i ałunu — daje żółć zwaną z niemiecka Schtittgelb. Kora 
brzozy ma zastosowanie w garbarstwie, wzmacnia skórę i zapachem swym zabezpiecza 
ją przed molami. W wyniku suchej destylacji otrzymuje się z kory brzozowej 
dziegieć, z wyrobu którego Polska słynęła na cały świat przez wiele stuleci, a 
na początku XVII wieku Polacy pierwsi założyli wytwórnię tego specyfiku na ziemi 
amerykańskiej — obok pierwszej huty szkła, pierwszej wytwórni mydła, pierwszych 
tartaków, pierwszego zakładu szkutniczego.
Sok wytoczony ze zranionego pnia brzozy, zwany oskołą, używany jest w krajach 
północnych do wyrobu piwa, octu, musującego wina, przypominającego w smaku 
chlebowy kwas, oraz syropu. W Polsce, w wytwórniach kosmetyków, przerabiany jest 
na „wodę brzozową", po której łysi obiecują sobie lwie grzywy, a która jedynie 
wzmacnia włosy i zapobiega ich wypadaniu.
Drewno brzozy, szczególnie wiekowej, której pień zniekształciły obrzęki i 
pokryły węzłowate guzy, bywa bardzo wysoko cenione w stolarstwie meblowym, 
ponieważ daje deski o ciekawym rysunku. Nazywa się czeczota. Owa czeczota była 
bardzo modna w XIX i na początku XX wieku. Kosztowała też niemało. Zdarzali się 
wytwórcy mebli, którzy za pomocą
41
???? ? pędzelka artystycznie przerabiali zwykłe dechy na cacaną czeczotę, czyli 
robili to, co nasi plastycy w zakładach meblowych, tylko że tamci trafiali za 
kraty.
Na zakończenie gawędy o brzozie zostawiłam coś dla miłośników rzeczy dziwnych, 
które mijają się z naszą oficjalną wiedzą o świecie. Horoskop! I to jaki! 
Wykombinowany przez druidów w starożytnej Galii. Druidowie — jak wiadomo — byli 
kapłanami, sędziami, lekarzami, wróżbitami i w ogóle mędrcami nad mędrce, znali 
więc ludzkie dusze. A ponieważ do swych praktyk przygotowywali się przez długie 
lata w leśnym odosobnieniu, w „świętym graju" — poznali też drzewa, ich zalety, 
ich wady, ich magiczne moce. Z połączenia tych różnorodnych wiadomości wyszedł 
oryginalny i ciekawy horoskop, tym bardziej że druidowie wzbogacili go wnioskami 
z obserwacji położenia Słońca wobec Ziemi. Znakami w tym horoskopie są drzewa. 
Każde drzewo patronuje dwu okresom obejmującym po kilka dni, z wyjątkiem tych 
drzew, którym przypadła opieka nad pojedynczymi dobami, dobami astronomicznych 
przesileń — około 22 czerwca i około 22 grudnia — bądź też nad dobami zrównania 
dnia z nocą, tj. około 21 marca i około 23 września.
Horoskop o tak zacnym, starym rodowodzie, przekazywany najpierw ustnie z 
pokolenia na pokolenie i pocztą pantoflową z krainy do krainy, w późniejszych 
wiekach zaś przepisywany wielokrotnie i urozmaicany przez różnych skrybów, 
domorosłych proroków, aż wreszcie ostatnio przerabiany na różne sposoby przez 
redaktorów współczesnych pism, został oczywiście przenicowany nie do poznania. 
Jedno, co w nim ocalało ,(kto chce, niech wierzy!) nie naruszone, to 
charakterystyki ludzi urodzonych pod poszczególnymi znakami.
Brzoza to drzewny znak tych, którzy zgodnie z niezbadanymi wyrokami niebios 
zjawili się na naszym padole 24 czerwca, w czasie trwania doby świętojańskiej. 
Oto ich charakterystyka:
Mili, trochę podlizuchy, czyli — jak mówiono w starych horoskopach — „nieco 
przypochlebni", skromni, dla otoczenia niekłopotliwi, pracowici, oszczędni, 
czasem tylko „ich oszczędność chwalebna przechodzi w skąpstwo niegodziwe". 
Wierni w przyjaźni. Mają bujną wyobraźnię, ale za to słuchu muzycznego — ponoć 
ani za grosz!
Buk
Na bucku, na bucku listecki bielejom. Ka sie dobrzi hłopci na zimę podziejom?
„Listecki bielejom", bo okrył je szron. Jeszcze nieraz zabielą się na drzewie, 
zanim opadną, ponieważ buk, podobnie jak dąb i grab, nie zrzuca zwykle jesienią 
wszystkich liści. Jest drzewem twardym, wytrwałym. Wytępiony przez mróz podczas 
zlodowaceń, odradzał się w okresach ociepleń i trwa od młodszego trzeciorzędu do 
dziś. Zwarte lasy. buczyny albo bukowiny, ukształtował już w holocenie — 
polodowcowej, współczesnej epoce dziejów Ziemi. Do nas przywędrował z południa,. 
z życzliwych krain swego przetrwania.
Pierwsze literackie wzmianki o buku znajdujemy w mitach greckich. Buki rosły na 
Olimpie — gnieździły się w nich mądre sowy i wrony morskie. Gdy Zeus odwiedził 
dwoje frygijskich staruszków, Filemona i Baucis (zamienionych po śmierci w dąb i 
lipę), podano mu jaja na twardo, pieczone w popiele, i wino w bukowym kubku. W 
mitologii rzymskiej, pełnej greckich bogów, opatrzonych nowymi tytułami, buk był 
jednym z drzew płodności. W tej roli przeszedł do wierzeń starożytnych Daków, 
plemienia zamieszkującego obszary dzisiejszej Rumunii. Pod buk zganiano 
zwierzęta jałowe, aby natchnął je mocą rozrodczą. —W ostatnich wiekach przed 
naszą erą buk, głównie jako drzewo ważne dla hodowli nierogacizny, stał się 
przedmiotem zainteresowania uczonych i filozofów, którzy tak zwane „bujanie w 
obłokach" łączyli zręcznie z troską o sprawy codziennego bytu. Teofrast z Eresos 
(lata 370—287
43
przed nową erą), wielce uczony Grek, zwany ojcem botaniki, w dziele „O badaniu 
roślin" przekazuje nam wiadomość, że „kraj Latynów jest cały wilgotny. Na 
nizinach rośnie drzewo laurowe, mirt i wspaniałe buki; ścinają tam tak wielkie 
drzewa, iż jeden pień starczy na kil tyrreńskiego okrętu". Katon Starszy, zwany 
Cenzorem, żyjący w latach 234—149 przed naszą erą rzymski mąż stanu, w dziele pt. 
„O gospodarstwie wiejskim" poucza, jak sadzić i uprawiać różne gatunki drzew, 
między innymi — buk. Cyceron (106—43 p.n.e.), rzymski mówca i polityk, wspomina 
buk w jednej ze swoich oskarżycielskich mów, domagając się poszanowania lasów, i 
tłumaczy, że niszczenie drzew przynosi wielkie szkody.
Od VI stulecia naszej ery, kiedy to Justynian I Wielki, panujący w latach 527—
565 cesarz bizantyjski, wydaje swój słynny „Kodeks", a w nim wiele przepisów 
regulujących użytkowanie lasów, zaczynają ukazywać się w różnych krajach ustawy 
dotyczące gospodarowania całymi lasami i poszczególnymi gatunkami drzew, wśród 
nich — bukiem. W Polsce, bogatej kiedyś w lasy, gdzie do XVII wieku bardziej 
popierano karczowanie niż ochronę drzew, dokumenty mówią o buku głównie jako o 
drewnie opałowym i budulcowym.
Buk przez długie wieki uchodził za istotę uduchowioną, był drzewem czczonym 
przez naszych przodków, ich opiekunem. Pod okapami gęsto ugałęzionych, 
rozłożystych koron bukowych budowali swoje siedziby w poczuciu bezpieczeństwa i 
spokoju. Świadczy o tym między innymi cmentarzysko kurhanowe z trzeciego okresu 
epoki brązu (1200—1050 lat przed nową erą), zachowane częściowo w Kniei Bukowej 
pod Szczecinem, a także kilka grodzisk prasłowiańskich z tamtego czasu — w Klęs-
kowie, w Glinnej między jeziorem Glinna a jeziorem Gliniec, w Koł-baczu...
Nie tylko tak odlegli przodkowie nasi, zajęci wyrabianiem prymitywnych, a 
dzisiaj uważanych za wyjątkowo piękne, przedmiotów z brązu, czuli się pod bukiem 
niby pisklęta pod skrzydłami kwoki. Jeszcze w XVII wieku wierzono, że ..... w 
którym domie, bądź sama przez się, bądź sadzona, bukwica rośnie, tam czary i 
gusła żadne szkodzić nie mogą".
Magiczna moc buka nie ograniczała się do odstraszania czarów i unicestwiania 
zadanych podstępnie uroków. Buk sam potrafił działać cuda.
44
Kiedy w połowie XVI wieku świątobliwy ksiądz Afrania, kanonik przy katedrze w 
Ferrarze, pracował nad wynalezieniem takiej fujarki, która nie piskiem, lecz 
ciemną barwą dźwięku chwaliłaby Pana, wydarzyło się coś niezwykłego. Fujarki z 
wierzbiny, topoli czy sosny dawały się łatwo strugać, były uległe w dalszej 
obróbce, ale dźwięki wydawały niby dy-chawiczna koza. Ksiądz Afrania wziął na 
warsztat twardy buk. W pocie czoła wykręcił z niego długą rurę, wyszlifował, aż 
tu nagle... rura sama, jakby własnym rozumem wiedziona, wyrywa mu się z rąk, 
pada na ziemię i odłamu je sobie jeden koniec. Ba, więcej: gdy kanonik jest już 
bliski płaczu, owa rura mu radzi, jak ma on ją związać i połączyć u dołu 
kolankiem. Ponoć podszepnęła mu również nazwę tego przypadkowego instrumentu — 
fagot, od łacińskiego „fagus", co znaczy „buk".
45
Popiół z drewna bukowego stanowił cudowny środek kosmetyczny. Wystarczyło garść 
tego popiołu wymieszać z kozim tłuszczem i niewielką ilością świeżej wody, 
najlepiej z takiej studni, co „stoi na wschód słońca", posmarować tą papką gębę, 
a ogorzała, zbrązowiała odzyska cudowną białość i... połysk...
Żadna fajka, gdy takowe w XVII wieku weszły w ogólniejsze użycie — ani klonowa, 
ani orzechowa, ani wiśniowa, ani nawet z rarytnego kokosa zamorskiego — nie 
rozjaśniała do tego stopnia umysłu, co bukowa, która potrafiła „tytoń przesycić 
duchem swojego drewna". Podobno Gustaw Flaubert (1821—1880), pisarz francuski, 
zagorzały palacz, tworząc „Panią Bovary" ssał bez przerwy bukową fajkę.
A kawałek świeżej kory bukowej, trzymany w ustach przez człowieka głodnego, 
wywoływał obfitą ślinę, ta zaś — jak zapewniają nasi Cyganie — uciszała 
czartowskie fujarki w pustym brzuchu.
Buk, po łacinie Fagus, należy do rodziny bukowatych. Występuje w 10 gatunkach na 
półkuli północnej, w strefie klimatu umiarkowanego-
W Polsce przebiega wschodnia granica zasięgu buka. Występuje on głównie w 
zachodniej i południowej części kraju. W Karpatach i Sudetach, w reglu dolnym, 
rośnie dziko buk pospolity, Fagus silvatica. Jest to silne drzewo o prostym pniu 
w gładkiej, srebrzystej, jakby stalowej korze. Koronę ma szeroką, gęstą, liście 
jajowate lub eliptyczne, ca-łobrzegie albo faliście ząbkowane.
We wczesnej młodości buk rośnie bardzo powoli, a i potem się nie śpieszy. Po 120 
latach osiąga przeciętnie 30 metrów wysokości. Rosnąc w odosobnieniu, staje się 
dojrzały do wydawania nasion między czterdziestym a pięćdziesiątym rokiem życia. 
W kniei bukowej — znacznie później, bo dopiero po 60—80 latach. Późno. Owocami 
buka, bukwiami, są trójgraniaste orzeszki, zwykle po dwa zamknięte w głębokich 
kolczastych miseczkach. Bukwie dojrzewają we wrześniu i w październiku, stanowią 
zaś nie lada przysmak dla dzików i jeleni. Karmi się nimi także trzodę chlewną. 
Dawniej, odpowiednio wyprażone, używane były zamiast migdałów, ale mówiono, że 
kto zjadł ich zbyt dużo, dostawał zawrotów głowy, jak po tęgiej gorzałce. Dziwne, 
że nie upijamy się )
46
margaryną, gdyż w jej skład wchodzi olej wytłaczany z orzechów buka,
Buk rośnie w drzewostanach czystych lub mieszanych. W mieszanych czuje się 
lepiej. Jako drzewo wymagające wilgotnego powietrza, wrażliwe na silne mrozy i, 
zwłaszcza w młodości, na wiosenne przymrozki^ które warzą jego liście, w 
skupisku innych drzew i za ich osłoną ma korzystniejsze warunki atmosferyczne. 
Może żyć około trzystu lat, ale w starości często cierpi na zgorzel kory.
Z mrowia szkodników przedstawię jednego, którego łatwo dostrzec gołym okiem, bo 
nie jest to jakiś milimetrowy drobiazg, tylko spory, dochodzący do 4 centymetrów 
długości, brunatny chrząszcz. Nazywa się dyląż grabarz, należy do rodziny 
kózkowatych. Lata w ciepłe wieczory od maja do października. Jego larwy żerują w 
drewnie buka.
Najbliższy mi buk rośnie w warszawskim Ogrodzie Botanicznym^ w pierwszej alei na 
prawo od wejścia. Jest to buk pospolity. Olbrzymie drzewo, imponujące potęgą i 
majestatem.
Z pięknymi, starymi okazami buka pospolitego zapoznać się możnai w Kniei Bukowej 
pod Szczecinem, a właściwie wkraczającej już dc* Szczecina — na przedmieście 
Podjuchy. W przebiegającym przez knieję paśmie Wzgórz Bukowych, nazywanych przez 
miejscowych patriotów Górami Bukowymi, spotykamy się z olbrzymami, które mają po 
47 metrów wysokości i około 6 metrów w obwodzie.
Wspaniały las bukowy o charakterze pierwotnym wchodzi w skład lasów państwowych 
w okolicach Wałcza. A jakie ciekawe buki czekają nas w Wolińskim Parku Narodowym! 
Naprawdę rzadkość — stare,, ogromne, majestatyczne. Ze szczerym sercem polecić 
mogę jeszcze Gaj Świętopełka. Gdy szlaki turystyczne zawiodą nas do Kartuz, po 
zwiedzeniu kościoła z XIV—XV wieku, kościoła o oryginalnym dachu w kształcie 
wieka trumny, zejdźmy z kościelnego cmentarza dróżką; w stronę Jeziora 
Klasztornego: tam jest właśnie bukowy lasek-rezerwatr Gaj Świętopełka. A nieco 
dalej, obok drogi, nad jeziorem Cichym, możemy znów spotkać się z 200-letnimi 
bukami. No i Bukowina Tatrzańska na Skalnym Podhalu! To tutaj rósł, a może 
jeszcze dotąd rośnie, ten, buk, który w wierszu Kazimierza Przerwy-Tetmajera pt. 
„Wesoły las'-" mówi chełpliwie:
47
...niezłomną gałąź mam, uchwyć oburącz, zegnij, złam!
Buk pospolity ma co najmniej kilkanaście odmian ozdobnych, sadzonych w parkach 
naszych miast. Odmiana purpurowa charakteryzuje się ciemnymi, 
czerwonopurpurowymi liśćmi, nie zmieniającymi się od wiosny do jesieni. Odmiana 
purpurowa zwisająca ma nie tylko liście równie piękne, jak poprzednia, ale 
jeszcze wdzięcznie wygięte ku ziemi gałęzie. Dobrze ją znają mieszkańcy 
Szczecina, spacerujący po Parku Żeromskiego. Odmiana dwubarwna ma liście 
czerwone z różowymi brzegami, ale tylko wiosną. Później różowa barwa znika pod 
napierającą czerwienią. Odmiana żółtolistna rozwija się wiosną jako żółta, w 
pełni lata jest zielona, a jesienią znów żółta, tylko w lekko brunatnym odcieniu. 
Odmiana strzępolistna ma ostro, głęboko i nieregularnie powycinane brzegi liści. 
Odmiana stożkowata sylwetką przypomina włoską topolę. Piękne okazy tej odmiany 
buka rosną na Cmentarzu Centralnym przj^ Alei Ku Słońcu w Szczecinie.
A teraz ciekawostka (cytuję za książką Stefana Myczkowskiego „Człowiek, przyroda, 
cywilizacja"): „Jeden stuletni buk, który wytworzył 800 tysięcy liści o 
powierzchni fotosyntetycznej 1600 metrów kwadratowych, w całym okresie rozwoju 
pobrał z powietrza około 12,5 miliona metrów sześciennych dwutlenku węgla i 
wydzielił odpowiednią ilość czystego tlenu. W tej produkcji może go zastąpić aż 
1700 młodych buków o średnicy korony około 2 metrów".
Tę ciekawostkę dedykuję urbanistom, którzy zbyt pochopnie wycinają stare drzewa, 
aby zastąpić je badyikami młodych.
Drewno buka — twarde, ciężkie, łatwo łupliwe, o różowawej barwie — ma duże 
zastosowanie w produkcji mebli giętych, sklejki, klepki podłogowej, a także w 
bednarstwie, tokarstwie i przemyśle chemicznym.
No i wreszcie zapraszam na bukowy horoskop. Dotyczy on osób urodzonych w dobie 
przesilenia południowego, zimowego, około 22 grudnia.
Ludzie to piękni z natury, a w dodatku jeszcze „ochędożni", tj. czyści, dbający 
o swój wygląd, co, jak wiadomo, przysparza urody. Mają serca wypełnione 
podniosłymi uczuciami, ale do ryzykownych czynów nie są
48
pochopni. Umysły rozważne, praktyczne. Nie za oszczędni, ale i nie utracjusze, 
choć zdarzają się wśród nich tacy, którzy lubią „popisywać się rozrzutnością 
przed postronnymi". Nie wiadomo, czy to wina buka, na którym nieraz 22 grudnia 
„listecki bielejom", ale u ludzi urodzonych pod tym znakiem „wczesna siwizna o 
starości jaśnie znać dawa", co „poniektórych frasuje, bo już urodą sidlić nie 
mogą". Są milczkami nie pozbawionymi jednak poczucia humoru.
W to ostatnie wierzę bez zastrzeżeń. Pod „Bukiem" urodził się arcy-dowcipny mruk, 
Tadeusz Boy Żeleński (21 XII 1874), poeta, krytyk, publicysta i zasłużony 
tłumacz klasyki francuskiej.
4 — Gawędy
Choina
Szukanie choiny w lesie przypomina przysłowiowe „szukanie wiatru v/ polu". Niby 
pełno tego wokół, a właściwie nie ma. Albowiem „choina", „chojna", „choica", 
„chojca" w języku potocznym to nazwa niewielkiego lasu sosnowego, młodej sośnińy, 
zarośli krzaków szpilkowych, gałęzi drzew iglastych, przeznaczonych na opał, 
wreszcie zaś — samego igliwia używanego na podściółkę dla inwentarza. Gdyby 
drużbę na weselu w okolicy Lipiec Reymontowskich spytać, jakie drzewo ma na 
myśli, kiedy śpiewa — „czyś ty, chmielu, nie miał ojca, coś ty wyrósł niby 
chojca?" — nie umiałby zapewne odpowiedzieć. Chojar, który wydaje się męskim 
osobnikiem choiny, to też drzewo istniejące tylko w naszej wyobraźni. Ale piękne. 
Gdy Sienkiewicz pisze -— „promienie słońca świeciły między gałęziami chojarów" — 
to przecież nie tylko wiemy, o co chodzi, lecz i zachwycamy się tym widokiem.
Ale choina, jako rodzaj drzewa, istnieje. Choina — Tsuga. Należy do rodziny 
sosnowatych, obejmuje około 10 gatunków drzew iglastych, występuje na obszarach 
Ameryki Północnej, a także w Japonii, w Chinach, w Himalajach. W Europie jest 
drzewem parkowym. W Polsce najczęściej sadzona bywa choina kanadyjska, Tsuga 
cana-densis.
Wygląd jej może być ilustracją tego, co opisywane jest potocznie jako chojar. 
Wysokie, do 30 metrów dorastające drzewo o stosunkowo cienkim brunatnoszarym 
pniu i stożkowatej, szerokiej, dość nieregularnej koronie ze zwisającym 
charakterystycznie czubkiem. Gdy podejdziemy bliżej, zobaczymy, że konary ma 
długie, ułożone niemal poziomo, gałęzie cienkie, giętkie, na końcach trochę 
zwisające. Igły tego drzewa są bar-
50
-?^^
?&'?-?..,
dzo małe, płaskie, na koniuszkach tępe, z wierzchu ciemnozielone i połyskliwe, 
pod spodem zaś mają dwa białe paseczki. Jeżeli ktoś dociekliwy przyniesie taką 
igłę do domu i obejrzy ją dokładnie przez lupę, zauważy jeszcze drobniutkie 
ząbeczki na brzegach, nie do wypatrzenia gołym okiem. Szyszki choiny są maleńkie, 
rozmiarów najmniejszych żołędzi, jajowate, zwisające.
Taki chojar, wysokachne choinisko, wyobrażamy sobie zawsze w gęstym borze lub na 
leśnej polanie. Tymczasem drzewo to spotkać można tylko w miejskim parku.
Choina jest piękna, malownicza, to prawda, ale niezbyt łatwa do wychowania. Musi 
mieć żyzną glebę, wilgotne powietrze, suszy bowiem nie znosi organicznie, wymaga 
klimatu chłodnego, lecz nie zanadto — przy ostrzejszych mrozach brązowieje i 
zaraz zrzuca część igieł. Nawet
51
w najlepszych dla siebie warunkach rośnie dość opieszale. Przez pierwsze 
dziesięć lat nie dorasta i do jednego metra, w wieku lat dwudziesta ma najwyżej 
7 metrów wysokości, a około czterdziestki osiąga zaledwie około 15 metrów. 
Ponieważ żyje kilkaset lat (w swojej ojczyźnie, Ameryce Północnej, około 600) 
nie musi się, jak widzimy, śpieszyć.
Jeden z jej najpiękniejszych okazów w Polsce można zobaczyć w parku oliwskim. 
Drzewo to ma dwadzieścia kilka metrów wysokości i ponad dwa metry obwodu.
Znacznie rzadziej spotykana w naszych parkach niż kanadyjska jest choina 
różnolistna, Tsuga dwersijóiia. Ponieważ „tsuga" jest nazwą japońską, którą w 
połowie XIX wieku przyjęto dla tego drzewa,, a ojczyzną gatunku jest Kraj 
Wschodzącego Słońca, choinę różnolistną możemy uważać za najautentyczniejszą, 
wzorcową choinę. Różnolistna,, diversifolia, jest zaś dlatego, że jej igły 
odróżniają się od igieł choiny kanadyjskiej brakiem... ząbków na brzegach, jak 
również leciutkim wycięciem na wierzchołkach i gęściejszym ułożeniem na gałązce. 
Skrupu-lanci — a skrupulanctwo jest tu bardzo chwalebne, jak w każdej nauce — 
mówią, że igły choiny różnolistnej są troszeńkę bardziej nastroszone,. a szyszki 
bardziej pękate.
O choince, czyli o drzewku świątecznym, strojonym na Boże Narodzenie, 
porozmawiamy w innym miejscu, bo to nie Tsuga.
Cis
pojawił się na świecie już w dewonie, czwartym okresie ery paleo-zoicznej, czyli 
w czasach od 400 do 350 milionów lat, temu. W trzeciorzędzie, mniej więcej przed 
65 milionami lat, występowało już pięć gatunków cisa, a obecnie mamy tych 
gatunków tylko osiem. Mała to ewolucja i zróżnicowanie, jak na tak bardzo długie 
dzieje.
Cis, po łacinie Taxus, rośnie dziś niemal wyłącznie na półkuli północnej. 
Chciałoby się powiedzieć „jeszcze rośnie", ale o tym później. Może mieć postać 
iglastego krzewu lub drzewa, zależnie od pochodzenia danego osobnika. Jeżeli 
miał szczęście, że jakiś ptaszek, na przykład kos, drozd lub inny z rodziny 
drozdĄwatych szczególnie łakomych na owoce cisa, zjadł jagódkę i, przepuściwszy 
ją przez swój przewód pokarmowy, nasionko wydalił na ziemię (taki sposób siania 
nazywa się endozoiczny), wyrasta w drzewo. Jeśli natomiast powstał z odrośli, 
zostaje krzewem. Chociaż także nie zawsze. Nie ma tu żelaznych prawideł. A są 
także odmiany utrwalane przez ogrodników i rozmnażane wegetatywnie.
Gdyby ktoś nie znający cisa chciał rozpoznać go po postaci, czyli po pokroju, 
miałby niemałe trudności.
Zacznijmy od korony: może być kulista, może być stożkowata, jajowata albo 
nieregularna i rozwichrzona. Może mieć jeden wierzchołek albo kilka. Nawet cisy 
rosnące w parku mogą wprowadzić w błąd, bo jako drzewa dobrze znoszące 
kształtowanie sekatorem, łatwo przyjmują taką postać, jaka wymarzyła się 
ogrodnikowi. Prawidłowa, naturalna korona cisa jest początkowo stożkowata, w 
starszym wieku zaokrąglona, gęsta, nisko osadzona na pniu.
53
Tylko że z tym pniem też nieprosta sprawa! Cis może mieć pień pojedynczy, a może 
też mieć kilka pokracznych lub prostych pni, albo» prostych i pokracznych, 
połączonych tak dokładnie, że trzeba być jasnowidzem, żeby przed ścięciem i 
obejrzeniem przekrojów poprzecznych orzec, jak doszło do takiej postaci trzonu 
drzewa.
Kora, owszem, ma cechy charakterystyczne, po których łatwo poznać cis. Na 
jednorocznych pędach jest zielona i gładka, na kilkuletnich — czerwonobrunatna i 
cienka, a na starszych, grubszych gałęziach i na pniu — brudnowiśniowa, 
przeważnie łuszcząca się i odpadająca cienkimi płatami.
Najłatwiej jednak poznać cis po igłach, bez względu na porę roku, bo ma je zimą 
i latem, a zrzuca bardzo dyskretnie, co 6—8 lat, i to nie od razu, lecz partiami. 
Igły cisa są płaskie, od góry połyskliwe i ciemnozielone, od spodu — jaśniejsze 
i matowe, z obustronnym nerwem środkowym, szablasto wygięte, ułożone zaś albo 
grzebieniasto — na pędach poziomych, albo spiralnie, śrubowato — na pędach 
idących w górę. Miękkie, miłe w dotyku.
Owoce cisa też są charakterystyczne: karminowe jagódki w kształcie-kubeczków, a 
w nich brązowWgai^Se nasionka. Niech nam tylko nie przyjdzie ochota na jedzenie 
tych;':)jagódek razem z nasionami! Trujące? Jadalna jest tylko osnówka (tefii 
kubeczek ukrywający nasionka), ale mdła — nie warto narażać się na przypadkowe 
połknięcie pestek.
Trucizna z soku cisa znana była już w starożytności. Juliusz Cezar (100 albo 
102—44 p.n.e.), rzymski wódz, polityk i pisarz, podaje, że kiedy wytępił do nogi 
Eburonów, plemię w Galii belgijskiej, król plemienia, Katywulkus, otruł się 
sokiem cisowym. Dioskorides, lekarz i botanik grecki z Anazarby, wyrocznia 
farmakologii, już w I wieku naszej ery przestrzegał przed morderczym działaniem 
cisa. Ponoć samo wąchanie gałązek mogło odurzyć aż do zatrucia, a już spożycie 
jagódek wraz z pestkami nawet konia zwalało z nóg, i to bezpowrotnie. Podobną 
opinię o cisie wyraża Pliniusz Starszy (lata 23—79 n.e.), wysoki urzędnik 
rzymski i pisarz, autor encyklopedycznego dzieła „Historia naturalis". A 
Klaudiusz Galenus, rzymski lekarz, żyjący w II stuleciu naszej ery, nazywa
54
cis podstępną trucizną, czyhającą w igłach i jagodach tego drzewa na człowieka i 
bezrozumne bydlę.
Ta trucizna to alkaloid — taksyna obecna w całym drzewie z wyjątkiem osnówki.
Trudno dziwić się człowiekowi, który, jak wiadomo, jest bardziej łakomy i ma 
mniejszy instynkt samozachowawczy niż „bezrozumne bydlę"., że sięga po zdradliwe 
owoce. Ale zwierzęta powinny chyba od razu zdemaskować tę ukrytą naturalną 
truciznę. A tymczasem okazuje się, że nie. Na przykład koń, tak wrażliwy na 
wszystko, co może zaszkodzić zdrowiu, że nawet brudnej wody się nie napije, 
obżerał gałązki cisa bez żadnego niepokoju, ba! z wielkim apetytem, i przypłacał 
te łakomstwo życiem. Mowa o czasach, kiedy cis był pospolitą, łatwo dostępną 
rośliną. Mimowolnymi samobójcami bywały też króliki.  Śmierć tych ©statniak,
55
jakkolwiek przykra dla gospodarza, nie powodowała takiego nieszczęścia, jak 
strata konia, najważniejszej siły roboczej, zwierzęcia, które zawsze było w 
wysokiej cenie. Toteż wieśniacy w trosce o dobytek wycinali cisy w pobliżu 
swoich domostw, niszcząc to drzewo bez opamiętania i miłosierdzia.
Właściwości trujące cisa uczyniły z niego drzewo demoniczne, magiczne. Już w 
starożytnej Grecji był drzewem śmierci, w mitologii wymieniany bywa wśród drzew 
świata podziemnego. W Grecji nowożytnej robiono z niego wieńce nagrobne. 
Słowianie posypywali igliwiem cisa izby, gdzie przebywał zmarły, i drogę za 
konduktem pogrzebowym, aby się zabezpieczyć przed powrotem ducha i jego nocnymi 
imprezami.
W naszych zwyczajach ludowych przez długie stulecia tułały się pozostałości 
prastarych praktyk guślarskich, opartych na wierze w magiczną moc cisa.
Barbara Blizińska, zbadawszy wierzenia i praktyki magiczne naszych tatrzańskich 
pasterzy w okresie obejmującym sto lat, od połowy XIX wieku do roku 1957, pisze 
w „Pasterstwie Tatr Polskich i Podhala": „W świetle relacji terenowych — 
istniały drzewa smrekowe oraz cisowe na Rusinowej Polanie, w Roztoce i w 
Jaworzynie, koło których jeszcze u schyłku XIX wieku gromadzili się w pewnych 
porach roku ludzie, palili nocą ognie, przyprowadzali dzieci i chorych. 
Zachowała się też relacja o zakopywaniu głowy młodego baranka pod cisowym 
drzewem, co stanowi wyraźną postać ofiary".
W tym samym czasie starowni gospodarze w okolicach Pcimia święcili w dniu Trzech 
Króli gałązki cisa, aby później używać tych gałązek, zdolnych przegonić śmierć 
na cztery wiatry, do okadzania chorego bydła. W okolicach Człuchowa układano 
gałązki, cisa na stole biesiadnym obok darów bożych, żeby te nie zaszkodziły na 
zdrowiu. Używano też cisa do palm wielkanocnych, i to wcale nie dla dekoracji, 
lecz w celach praktycznych. Kiedy poświęcona palma zatknięta została za obraz 
nad łóżkiem, dzieci poczęte w tym łożu nie umierały. Dym z palonych wilgotnych 
gałęzi cisa miał zabijać czarne koty, w które lubił wcielać się diabeł. Na 
Podkarpaciu wierzono, że cisowe kołeczki, używane zamiast gwoździ do przybijania 
dranek (gontów) na dachu, zabezpieczają dom
56
?
przed uderzeniem pioruna. A taki sam kołeczek wbity w róg krowy, gdy po raz 
pierwszy została matką, miał zabezpieczać ją przed utratą mleka, cielątko zaś — 
przed wszelkimi urokami.
W całej Europie, nie tylko u nas, panowało przekonanie, że sen w cieniu cisa 
kończy się śmiercią. Między ludem krążyły makabryczne opowieści o utrudzonym 
wędrowcu, który tylko na chwilę przymknął oczy dla odpoczynku pod cisem i już 
ich więcej nie otworzył; o żonie drwala, która przyniósłszy na miejsce pracy 
mężowi obiad przewijała pod cisem swoje senne dzieciątko i jeszcze nie zdążyła 
zmienić pieluchy, gdy zauważyła, że dziecko sztywne; o hultaju, co wracał z 
pijatyki na nieposłusznych nogach i wyciągnął je pod cisem na zawsze. Dzieci 
idące w las ostrzegano, żeby nie zbliżały się do cisa, bo zamieni on je w kozy, 
sarny lub zające, swoje ulubione zwierzęta, których nie truje.
Trujące właściwości cisa nie przeszkodziły mu wejść do medycyny ludowej. Napar z 
jego igieł, odpowiednio dawkowany przez „babki znające", był radykalnym środkiem 
na poronienie płodu, a wywar z drewna i kory uchodził za jedyny skuteczny lek 
przeciw wściekliźnie. Miał tylko tę wadę, że delikwent przestawszy się 
„wściekać" osiągał spokój wieczny.                                                                                                       
S
Przyczyną wycinania cisów był nie tylko lęk przed trucizną, ale też, i to chyba 
przede wszystkim, wielka użyteczność cisowego drewna. Twarde, a elastyczne, 
odporne na działanie wilgoci, trudno łupliwe, trwałe, od wieków używane było na 
najrozmaitsze wyroby — od sarkofagów po jarzma dla wołów, od łyżek po dzieła 
kunsztu rzeźbiarskiego, od mebli (nasze szafy kolbuszowskie i gdańskie!) po 
fortyfikacje wodne. A już łuki cisowe były wprost najdoskonalsze i, co już jest 
oczywiście przesądem, najcelniej trafiały.
Wielkie zapotrzebowanie na cis sprawiło, iż drzewo to trzeba było wziąć w obronę 
przed całkowitym wyniszczeniem gatunku. Pierwszy zakaz wycinania cisów w Polsce 
wydał król Władysław Jagiełło. W Statucie Warckim (1420—1423) czytamy: „Jeśliby 
kto, wszedłszy w las, drzewa, które znajdują się być wielkiej ceny, jako cis 
albo im podobne, podrąbał, tedy może być przez pana albo dziedzica pojman, a na 
ręko-jemstwo tym, którzy oń prosić będą, ma być dan". Chociaż jego królew-
57
ska mość wydał ten dekret nie z czystego umiłowania drzew, ale dlatego, że cis 
potrzebny mu był na kusze, łuki i inne narzędzia wojenne, fakt pozostaje faktem, 
że jest to pierwsza w naszych dziejach ustawa ochrony przyrody. Nawiasem mówiąc, 
ten chwalebny akt prawny i inne późniejsze nie na wiele się przydały, skoro cis, 
który nigdy nie tworzył u nas zwartych lasów, lecz stanowił zawsze tylko 
domieszkę, był w wiekach XVI i XVII wywożony z Polski do Anglii i Holandii, a 
jeszcze w wieku XIX sprzedawaliśmy nasze drewno cisowe do krajów północnej 
Afryki.
Podczas gdy ludzie praktyczni widzieli w cisie tylko cenne drewno, ludzie sztuki, 
którym jako pierwszym rzuca się w oczy piękno świata, dostrzegli wartość 
dekoracyjną tego drzewa. Pokazali i zarekomendowali jego urodę swoim możnym 
mecenasom, namówili do sadzenia cisa w ogrodach i parkach wokół pałaców.
Wielkim sympatykiem cisa był Andrzej Lenótre (1613—1700), piszący się również Le 
Nótre, twórca francuskiej sztuki ogrodniczej, „naprzód malarz, potem architekta" 
na królewskim dworze. W najwspanialszych ogrodach, jakie zakładał w Wersalu, 
Trianon, Chantilly, Fontainebleau i wielu innych miejscowościach Francji, a 
także na życzenie króla angielskiego Karola II Stuarta w Greenwich — wszędzie 
sadził cisy.
Moda na cisy w pałacowych ogrodach objęła i Polskę. Na przykład w Wilanowie, 
który w XVIII wieku był własnością Czartoryskich, tak zwane „partery", czyli 
wydzielone części ogrodu, obsadzano piramidalnymi cisami, a w narożnikach tych 
„parterów" stawiano kadzie z drzewami pomarańczy, cytryn i granatów wyhodowanych 
w cieplarniach i „bardzo skomodowanych urodą do cisów".
Cis rośnie wyjątkowo powoli, najpowolniej ze wszystkich drzew iglastych. 
Zwłaszcza w ciągu pierwszych lat. Małym drzewem, do 2 metrów wysokości, staje 
się dopiero w wieku około 20 lat. Wtedy też osiąga zdolność do wydawania nasion. 
Wydawanie nasion, odbywające się odtąd regularnie co rok do późnej starości, nie 
zahamowuje jego wzrostu, ale g© też nie przyśpiesza. Po kilkudziesięciu latach 
mozolnego pchania się w górę cis, rosnący na obszarach Europy, osiąga w 
najlepszym wy-
58
padku od 15 do 18 metrów wysokości. Taki prawie 18-metrowy okaz, olbrzym wśród 
cisów, żyje w którymś z rezerwatów Anglii. Tam też zdarzają się cisowe grubasy, 
dochodzące do 11 metrów w obwodzie.
Wzrost, grubość, obfitość owocowania, jak również wiek cisa, uzależnione są od 
stopnia zaspokajania jego przyrodzonych potrzeb. Drzewo to lubi wprawdzie glebę 
świeżą, wilgotną, ilastą, ale często rośnie na podłożu wapiennym czy nawet 
kamienistym — w górach, gdzie musi zapuszczać korzenie w szczeliny skał. O wiele 
wrażliwszy niż na glebę jest cis na temperaturę i wilgotność powietrza. Lubi 
mżawki, mgły, łagodny klimat, zimą nie za mroźno, latem nie za upalnie. Dlatego 
tak dobrze rośnie w „mglistym Albionie", czyli Anglii. Unika światła i wolnej 
przestrzeni, odosobnienia. Najlepiej czuje się schowany w cieniu innych drzew. 
Stara legenda głosi, że cis stał się takim dziwadłem od chwili, gdy z jego 
drewna sporządzono krzyż dla Chrystusa. To ponoć wstyd nie pozwala mu teraz 
pokazywać się ludziom na oczy.
Polskie cisy... Rosną już dzisiaj prawie wyłącznie w rezerwatach, których mamy 
ponad dwadzieścia w Karpatach, Sudetach, Górach Świętokrzyskich i na Pomorzu.
Największe w Polsce skupisko cisów mamy w rezerwacie „Wierzch-las" w Borach 
Tucholskich. Jest to smętna resztka pradawnej puszczy. Wśród wielowiekowych 
okazów na szczególną uwagę zasługuje najgrubszy w tym rezerwacie „Bolesław 
Chrobry".
Według legendy, w jego cieniu odpoczywał (no, proszę! — i nic mu się nie stało) 
Bolesław Chrobry, gdy wiódł swoich wojów do Szczecina. To sugeruje, że ów 
szczególny cis, już około 1000 roku duży i cienisty,, powinien mieć ze dwa 
tysiące lat. Tymczasem znawcy zapewniają, że nie ma więcej niż... czterysta.
No, cóż — z prawdą o długowieczności drzew bywa często podobnie, jak z 
rzetelnością w opowieściach myśliwych i wędkarzy. Ten dorzuci trochę, by 
upiększyć rzeczywistość, ów trochę, i sensacyjna bajka rośnie. Tymczasem dopiero 
po ścięciu drzew, oglądając poprzeczny przekrój pni, dowiadujemy się, ile lat 
żyły w istocie. Ale niech nas ręka boska broni przed  tym  sposobem  dochodzenia  
prawdy!  Najstarszy  cis  na  świecie,
59
którego szczątki można oglądać jeszcze dziś, rósł w Szkocji, w Fortin-gall. Na 
podstawie ścisłego przeliczenia słojów stwierdzono, że przeżył trzy tysiące lat.
My nie mamy aż takich cisowych antyków, ale... Jest się czym pochwalić. „Cis 
Tysiąclecia" na Mazurach obchodził już chyba, choć niezbyt szumnie, swoje 
milenium. Cis „Czcibor" w Starym Kostrzynku także, skoro pod nim zmarł z upływu 
krwi raniony w bitwie z Niemcami pod Cedynią w roku 972 brat Mieszka I, Czcibor. 
Gis, zasadzony w Ryńsku latem 1397 roku przez Mikołaja z Ryńska, chorążego ziemi 
chełmińskiej, na pamiątkę zorganizowania przez tegoż Mikołaja tajnego Związku 
Jaszczurczego do walki z krzyżackim uciskiem, też ma swoje lata. „Cis 
Raciborskiego" — nazwany tak niedawno na cześć Mariana Raciborskiego — rosnący 
we wsi Harburtowice koło Lanckorony, nie ma wprawdzie aż 1200 lat, jak podają 
przewodnicy wycieczek, ale około 900 na pewno, a drugi, młodszy, stojący w 
pobliżu, dawno już minął półmetek tysiąclecia.
Najstarszym cisem w Polsce, nestorem wszystkich naszych drzew, jest znany w 
całym świecie (szczególnie, rzecz oczywista, przez dendrologów) cis, rosnący w 
Henrykowie Lubańskim na Śląsku. Jemu też chętnie dorzucamy do metryki 
przynajmniej dwa stulecia. Naprawdę ma około tysiąca stu lat. Również wystarczy, 
aby pochylić przed nim głowę jako przed pomnikiem przyrody.
Czeremcha
Zacznijmy od nazwy. „Czeremcha" jest wyrazem ukraińskim. W dawnej polszczyźnie 
drzewo to nazywało się trzemcha, kotarba, koci e r b a, kor cip a, korciupa, 
kucipa, smrody ni a... Czy można się więc dziwić, że przygarnęliśmy do naszego 
języka śliczną czeremchę i zastąpiliśmy nią te wszystkie koszmarki? Jedynie 
trzemcha i kotarba, jako nazwy wprawdzie bez szczególnej urody, ale i bez 
brzydkiego znaczenia, przez pewien czas współzawodniczyły z czeremchą, 
przerobioną u nas zrazu na ? z a r o m ? h ę. Na pamiątkę po dawnej trzemsze 
zostało nam Trzemeszno, nazwa nadana miastu od wielkich skupisk tego drzewa nad 
Jeziorem Popielewskim. Można sobie wyobrazić, jak pięknie było tam w maju! A 
kotarba żyje do dziś jedynie w kilku starych polskich nazwiskach. Łacińska nazwa 
tego drzewa brzmi Padus racemosa (synonim Prunus Padus).
Czeremcha jest rodzajem z rodziny różowatych. Przybyła do nas z Azji w 
niepamiętnych czasach i dziś występuje na całej półkuli północnej w trzydziestu 
kilku gatunkach. Są to drzewa lub krzewy.
Najpospolitsza w Polsce jest czeremcha zwyczajna, Prunus padus. Rośnie na niżu i 
w niezbyt wysoko położonych wilgotnych lasach górskich. Pień ma prosty, wysmukły, 
śmigły, obciągnięty czarno-szarą, w młodości gładką, a później podłużnie 
porysowaną korą. Koronę posiada piramidalną, głęboko nasadzoną, gęstą, liście 
jajowate lub eliptyczne, matowe, z wyraźnym użyłkowaniem. Kwitnie białymi, 
zebranymi w zwisające grona kwiatami o przedziwnym, odurzającym zapachu. Pełnię 
rozkwitu i urody osiąga w połowie maja. W nadrzecznych chaszczach nie ma wówczas 
piękniejszego drzewa, a w parkach, gdzie współzawod-
61
niczy o pierwsze miejsce z białymi i fioletowymi bzami, różowym głogiem, 
złocistą karaganą, niepokalanie białym jaśminem, też nie zawsze przegrywa.
Owoce czeremchy zwyczajnej, kuliste, wielkości grochu, zrazu zielone, dojrzewają 
w lipcu, a wtedy stają się ciemnoczerwone lub czarne, soczyste, smaczne, chociaż 
cierpkie.
O korze młodych pędów czeremchy, o jej liściach, kwiatach i owocach bardzo różne 
mamy wieści. Sprzeczne! Nawet w tak rzetelnym źródle, jak Encyklopedia 
Powszechna S. Orgelbranda, czytamy: „Kora z młodych gałązek ma zapach 
nieprzyjemny, smak gorzkawy i, zawierając kwas cjanowodorny, jest trucizną. Kwas 
ten znajduje się też v/ liściach i kwiatach". A dalej: „Z owoców cierpkich na 
północy robią powidła lub pędzą wódkę; ziarna udzielają wódce smak gorzkich 
migdałów; liście bydło chętnie zjada". Z własnego doświadczenia dodać mogę tylko 
tyle, że owoce czeremchy bardzo mi smakują, a poza tym, że czernią zęby i z 
języka robią szorstki kołek, innych sensacji nie wywołują.
Do dwudziestego lub nawet trzydziestego roku życia, zależnie od siedliska, 
rośnie czeremcha bardzo szybko, ale nie należy do drzew olbrzymów. Osiąga 
przeważnie 15 metrów wysokości i około półtora metra obwodu w pierśnicy.
Czeremcha amerykańska, Prunus serotina, rosnąca u nas dobrze nawet na glebach 
jałowych, znosząca mrozy, spiekoty, susze i umiarkowany cień, ostatnio sadzona 
często w naszych lasach, osiąga niekiedy dwadzieścia kilka metrów wysokości. 
Szkoda, że nie tyle, co w swojej ojczyźnie — dużo ponad trzydzieści.
Czeremcha skalna, Prunus petraea, rośnie u nas przeważnie w piętrach 
kosodrzewiny Tatr i Karkonoszy. Jest krzewem osiągającym wysokość do trzech 
metrów. Jej jagody, jak twierdzą kiperzy różnych dzikich owoców, odznaczają się 
wyjątkową smakowitością.
Czeremcha wirginijska, Prunus virginiana, jest niewysokim krzaczkiem, 
niewybrednym co do gleby, gęsto uliścionym. Używa się jej często na żywopłoty i 
sadzi na piaszczystych wydmach, by zamienić je w zielone zarośla.
62
Czeremchy nie żyją długo — przeciętnie 50—60 lat — a gdy przedstawicielka 
jakiegoś gatunku dotrwa do siedemdziesięciu kilku (częściej niż innym udaje się 
to czeremsze zwyczajnej), stanowi dziwowisko, traktowane niemal jako wybryk 
natury.
To krótkie życie uprzykrzają jeszcze czeremchom liczne owady. Da najbardziej 
rozpanoszonych należą: namiotnik czeremszaczek i szpeciel maczugowiec 
czeremchowy.
Namiotnik czeremszaczek to biały motylek, którego gąsienice zawijają się w 
liście czeremchy i dyskretnie zżerają je od środka.
Szpeciel maczugowiec czeremchowy to roztocz o robakowatym ciele. W maju tworzy 
na młodziutkich liściach czeremchy maczugowate narośle, a w tych naroślach 
rozwjijają się w jednym sezonie aż dwa pokolenia jego potomstwa. Gdy potomstwo 
szpeciela opuści owe narośle,, liście zamierają i opadają.
63
Czeremcha zapada też czasem na chorobę liści zwaną rdzą czeremchową, powodowaną 
przez grzyb Pucciniastrum padi. Na liściach, zaatakowanych przez to 
Pucciniastrum padi, pojawiają się najpierw jasne plamki, które szybko zmieniają 
się w czerwonobrunatne kanciaste plamy, potem czernieją — liść umiera. Ponieważ 
znaczenie tej choroby z gospodarczego punktu widzenia jest nikłe, zwalczania się 
nie stosuje. Biedna czeremcha!
Zdawałoby się, że rosnąca nawet na piaszczystych wydmach, odporna na mrozy i 
susze, jest czeremcha drzewem o małych wymaganiach. A tymczasem wcale nie. To 
właśnie na suchych glebach najczęściej rzucają się na nią mszyce, atakuje 
choroba. Do normalnego życia potrzebuje gleby żyznej, próchnicznej, wilgotnej. 
Dlatego najpiękniej chowa się z wierzbami, olszami, kaliną, na podmokłych olsach 
i łęgach lub na brzegach rzek, albo gdy stanowi podszycie wielogatunkowego lasu 
— z dzikim bzem, ze świdwą, trzmieliną, jeżynami...
W parkach jest drzewem ozdobnym. Szczególnie w maju, kwitnąca, i we wrześniu, 
kiedy od złocistych już liści odcinają się, niby brosze z korali, grona czarnych, 
połyskliwych owoców.
Drewno czeremchy z szerokim, żółtawym bielem i brunatnożółtą twardziela, 
połyskliwe, używane bywa do wyrobu drobnych przedmiotów, w tokarstwie, do budowy 
instrumentów muzycznych.
Z przesądów związanych z drzewami — dotyczący czeremchy znam tylko jeden, 
zasłyszany na Mazowszu: gdy jej drzewo wyrośnie na grobie, jest to znak, że 
zmarły tu leżący czuje się zbyt mało opłakiwany i prosi o westchnienie do Boga.
/
\
Czereśnia
Rwałem dziś rano czereśnie, Ciemnoczerwone czereśnie, /                                                                      
W ogrodzie było ćwierkliwje.
Słonecznie,   rośnie   ?    WCŻeŚn: ',
Julian ????   •
Wprowadziwszy się w pogodny nastrój, przystąpmy do... boju z  P niuszem  
Starszym  (23—79),  rzymskim  dostojnikiem  i  pisarzem,  ktć > w swoim dziele 
„Historia Naturalis" twierdzi, jakoby pierwsze czereśnst sprowadził z miasta 
Cerasus w Poncie do Rzymu, a przez to do Europy, Lukullus (Lucius Licinius 
Lucullus), ów sławny rzymski wódz i organizator arcywystawnych uczt.
Wersja takiego właśnie pochodzenia czereśni wydaje się całkiem prawdopodobna, 
ale prawdziwa nie jest. Lukullus, walcząc z Mitrydatesem, królem Pontu w latach 
73—70 przed n.e., zajął zwycięsko cały kraj i przebierał we wszelakich dobrach 
jak dziad w ulęgałkach. Do wojennych łupów mógł dorzucić i kilka pestek czereśni, 
by wyhodować te owoce w swoich ogrodach rzymskich. Ale... Łacińska nazwa 
czereśni — Cerasus — która, według obrońców tej wersji, ma być potwierdzeniem 
faktu, znana już była w Grecji, a więc w Europie, w czasach, gdy na rzymskiego 
Lukullusa ptaszki jeszcze nie świstały. Greckie słowo fcera-sos stanowiło nazwę 
drzew, wydających podobne do dzisiejszych czereśni owoce, tylko kwaśniejsze i 
twardsze.
Z zapisów i innych przekazów, w których historycy kultury materialnej wyszperali 
czereśnie, wynika, iż drzewo to znane było od wieków i w Azji Mniejszej, i w 
Azji Środkowej, i na południu Europy. Gdzie
S — Gawędy                                   65
„udomowiono" tę dziką czereśnię i zaczęto uprawiać ją w ogrodach, trudno dociec. 
Ale wiadomo na pewno, że Etruskowie, zamieszkujący w starożytności Italię i 
dopiero w latach 396—272 przed n.e. pobici przez Rzymian, już w VI wieku przed 
n.e. sadzili drzewa czereśniowe.
Gdyby Pliniusz Starszy zagłębił się w dokumenty... No, ale może ich nie miał w 
zasięgu ówczesnych możliwości, więc nie triumfujmy...
W średniowieczu uprawiano czereśnie już w całej Europie, a w Italii oraz we 
Francji dochowano się nawet kilku szlachetnych odmian. Szczególnym amatorem 
czereśni był król francuski Ludwik XIV (1638—1715), smakosz i znawca wszelkich 
sztuk z kulinarną włącznie, a choć esteta i niby uosobienie majestatu, „Król 
Słońce", łaził po drzewach ze zręcznością małpy, jak przekazuje anegdota, i 
objadał czereśnie wprost z gałęzi.                   ,
Jeden z najznakomitszych mężów stanu w dziejach Polski i Europy, Jerzy 
Ossoliński (1595—1650), kanclerz wielki koronny, polityk i dyplomata, a przy tym 
znakomity ekonomista i gospodarz, nie tylko hodował czereśnie w swoich włościach, 
ale też innych do tego namawiał. Na domiar, wyznając zasadę, że „Polak ma 
wszystkiego dostatek i może się bez cudzoziemskich condimentów obejść", używał 
czereśni zamiast... rodzynek... Gottfried Wilhelm Leibniz (1646—1716), niemiecki 
filozof i matematyk, pisze: „Jerzy Ossoliński pewnego razu świetną ucztę 
wyprawił, na którą i posłów cudzoziemskich zaprosił. W czasie uczty pytał pilnie 
gości, czy im smakują potrawy [...] powtarzając, że ma w tern pewną szczególną 
przyczynę. Goście byli zdziwieni tern więcej, że potrawy były rozmaite i smaczne. 
Na to Ossoliński wyjawił im sekret: Chciał on zrobić doświadczenie co do bogaetw 
płodów krajowych i nic takiego na stół podawać nie kazał, co by się w polskiej 
nie znajdowało ziemi i w ojczystym kraju przyrządzone nie było". Julian Ursyn 
Niemcewicz, 1758(?)— 1841, zainteresował się tą sprawą po latach, wyszukał w 
jakichś papie-rzyskach i w „Składzie albo Skarbcu rozmaitych sekretów" ujawnił, 
że na tej uczcie, a możemy przypuszczać, że i na innych, szafran szlachetny 
zastąpiono krokoszami, czyli szafranem polnym, migdały orzechami, rodzynki 
suszonymi czereśniami czy wiśniami, oliwki grzybami, a włoskie wina malinnikami.
-*'.",

Czereśnia nazywała się w dawnej polszczyźnie trześnia, trześnia, krześnia, 
tereśnia, teresinka, a na owoce tego drzewa mówiono po prostu wiśnie lub czarne 
wiśnie. Czereśnię, rodzącą jasne owoce, żółte z różowym rozmytym rumieńcem, 
wyhodowano dopiero na początku XVIII wieku we Francji i odmianę tę ochrzczono 
mianem „Bigarreau Napoleon", gdy zaś przeszła do Niemiec, stała się ,,Grosse 
Prinzessinkirsche". U nas do dzisiaj hodowana jako „Olbrzymka Napoleona".
Trudno wprost uwierzyć, że to pełne wdzięku, chciałoby się powiedzieć — słodkie 
drzewo uchodzi za złowróżbne. Nie u nas, ale w dawnej Brandenburgii, czyli w 
środkowej części NRD. Jeszcze do dzisiaj kołacze się tu przesąd, że gdy na 
czereśni wystąpią jednocześnie owoce i kwiaty, umrze dziecko w domu. Miałam 
kiedyś przed domem taką czereśnię-
67
-dziwaczkę, właśnie „Olbrzymkę Napoleona", która przez wiele lat na górnych 
pędach, zaglądających do mojego okna na II piętrze, obok zawiązanych już owoców 
wypuszczała bukieciki białych kwiatków. Nikt w domu nie umarł — przeciwnie...
Dziś mamy w Polsce kilkanaście odmian czereśni. Są to drzewa dochodzące do 20 
metrów wysokości, ale przeważnie niższe, o szerokiej bujnej koronie, z grubymi 
konarami i dużymi jajowatymi lub eliptycznymi liśćmi na masywnych gałęziach. Pod 
koniec kwietnia rozwijają się białe kwiaty, zebrane w baldachy. Owoce dojrzewają 
w czerwcu lub lipcu, gdy kończą się truskawki, a jabłka papierówki jeszcze nie 
bardzo nadają się do jedzenia.
Smaku dojrzałych czereśni, zwłaszcza tych prawie czarnych — najwcześniejszej 
„Koburskiej> Majowej", „Kassiny Wczesnej" czy „Zabuli" — żadne pióro nie opisze. 
Ale... Dotknijmy wreszcie tej nieprzyjemnej sprawy! Białe larwy, znajdujące się 
często w miąższu czereśni, mogą odstraszyć największego nawet łakomczucha.
Nieraz spotykamy się z wypowiedzią, że przed wojną (drugą światową) nikt o czymś 
podobnym nie słyszał, że czereśnie były dorodne i zdrowe, że były to 
najczyściejsze owoce, omijane przez robactwo... Nie ma w tym przesady. To 
obrzydliwe; powszechne już dzisiaj robaczywienie czereśni rozpoczęło się' 
dopiero na początku lat pięćdziesiątych obecnego stulecia. Wtedy to bowiem 
przyleciała do nas z Węgier przez Słowację mała, czteromilimetrowa, żółto-czarna 
muszka, nasionnica trześniówka, szczególnie dobrze czująca się na czereśni (a 
także na wiśni i na wiciokrzewie). Składa jaja — każda samiczka 100 sztuk, jak 
wyliczyli skrupulatni entomologowie — na bielejących owocach. Z jajeczek tych 
wylęgają się-larwy i pałaszują smaczny miąższ pławiąc się w soku. W niektórych 
okolicach zniszczyła nasionnica trześniówka czereśniowe sady tak, że hodowcy 
zmuszeni byli wyciąć porażone drzewa, w innych nie rozpanoszyła się aż tak 
bardzo, ale wystarczająco, aby zarobaczywić czereśnie i odjąć je człowiekowi od 
ust. Cała nadzieja w chemicznej ochronie roślin.
Pani Irena Gumowska, której książki i artykuły są nieocenioną skarbnicą rad 
praktycznych, śpieszy z ratunkiem i w tej sprawie. Pisze, że „kto nie lubi 
owoców z białkiem", niech zostawi czereśnie na kilkanaście mi-
fiS
nut.w wodzie. „Nadzienie opadnie białą warstwą na dno, a owoce będą czyste". I 
dodaje: „Bo jednak warto je jeść! Zawierają co prawda około 80 procent wody, ale 
ta reszta jest bardzo cenna. 10 procent przyswajalnych węglowodanów, głównie 
cukrów, polecanych nawet dla cukrzyków. Mnóstwo potasu, dzięki czemu zalecane są 
dla reumatyków, nerkowców, a także chorych na serce (usuwają złoża soli z 
tkanek). Sporo witamin — C, A, z grupy ? — więc świetne dla dzieci, a ponadto, 
jak twierdzą Francuzi, «dla kokietek», bo czereśnie, jak jabłka, mają własności 
antytoksyczne — «odtruwające», a tym samym działają upiększająco na skórę i 
cerę".
No, proszę! Ja tylko jeszcze dodam, że ostatnio szypułki czereśni uznane zostały 
we Francji za rewelacyjny wprost lek odchudzający, szczególnie dla osób 
starszych o miękkim, pulchnym ciele. Ogonki czereśni świeże zalewa się wrzątkiem 
i gotuje 10 minut, ogonki suszone zaś trzeba najpierw zalać na 12 godzin wodą, 
potem gotować przez 10 minut i wreszcie wypić. Ta ostatnia część imprezy jest 
najbardziej przykra, bo wywar ma jedną fatalną wadę — jest piołuńsko gorzki. A 
słodzić go oczywiście nie wolno. Jedyna rada to zalać nim starte jabłko, 
rozmieszać i zmordować po łyżeczce za mamę, za tatę, za własne dzieci...
Czereśnia może żyć do stu lat i dawać corocznie do 300 kilogramów owoców! Nie 
rezygnujmy więc z niej tak łatwo.
W naszych lasach liściastych, zwłaszcza na południu Polski, rośnie 
dziko .czereśnia ptasia, Cerasus avium. Jej owoce stanowią szczególny smakołyk 
dla szpaków, kosów, kwiczołów i wielu innych ptaków.
Drewno czereśni ptasiej (cytuję z Orgelbranda) „...żółtawe, prążkowane, ?dość 
twarde, przez bejcę przyjmuje wejrzenie mahoniu, jest bardzo ciężkie i wybornie 
nadaje się na wyroby".
Dąb
W wierzeniach wielu prymitywnych ludów dąb stworzony został jako pierwsze drzewo 
na świecie. A wyglądał całkiem inaczej niż te, z którymi się owi twórcy 
pierwszych religii spotykali na co dzień. Był przeogromny. Rozłożystą koroną 
wspierał całe niebo. W koronie tej, na najwyższych piętrach konarów i gałęzi, 
gnieździli się bogowie. Potężne korzenie natomiast zapuścił dąb w ziemię tak 
głęboko, iż stanowiły filary piekieł. Pień tego dębu był niezniszczalny. No, 
prawie niezniszczalny, Unicestwić go mógł tylko ogień boży, czyli piorun.
W jednej z naszych starych pieśni religijnych, śpiewanych na Podkarpaciu jeszcze 
w XIX wieku, mówiących o stworzeniu świata, nie ma jeszcze nieba ani ziemi, jeno 
morze sine, a w tym morzu stoją dwa potężne dęby.
W biblijnym potopie, spuszczonym na ziemię przez Boga dla zatopienia wszelkiego 
zła i zło czyniących ludzi, w odmętach wód, które niosły z sobą wszystkie 
zrozpaczone stworzenia boskie, tylko dęby stały niewzruszone i w koronach swych 
dawały odpoczynek nieszczęśnikom przeznaczonym na śmierć przez utonięcie.
Od najdawniejszych czasów dąb był drzewem świętym. Źródło tej świętości i 
przyczynę kultu, jakim otaczano dęby, upatruje się nie tylko w imponujących 
rozmiarach czy siłach żywotnych tego drzewa, lecz także — a może nawet przede 
wszystkim — w jego mocy przyciągania piorunów i dawania ognia. Nasz dziki 
przodek, żyjący w lesie, zauważył, iż pioruny najczęściej biją w dęby i 
utożsamił sobie boga grzmotów z tym właśnie drzewem. Przerażenie kazało mu czcić 
owego boga, a zmysł praktyczny podszepnął krzesanie ognia przy pomocy dwóch 
kawałków drewna, naładowanych piorunem.
Dąb, jako „król lasu" czy „król drzew", wystąpił o wiele, wiele stuleci
70
później, gdy ludy ukształtowały się już w narody, a te wybierały sobie władców, 
królów.
Starożytni uważali dąb i za drzewo święte, i za króla roślin.
W Grecji dąb był drzewem Zeusa, najwyższego boga, pana światłości i nieba. 
Spełniał rolę boskiego wieszcza. Dodona, najdawniejsze siedlisko wyroczni 
greckiej w Epirze, pyszniła się całym gajem świętych dębów--wróżbitów. Z szumu 
ich liści starzy kapłani (a później i kapłanki) odczytywali wyroki boskie.
Gdy grecka Pallas Atena, ulubiona córa Zeusa, bogini mądrości, sztuk, rzemiosł, 
rodziny, wojny i pokoju, uniwersalna, jak widać, władczyni, uczyła Argosa sztuki 
budowania okrętów, kazała mu użyć arcytwardego drewna świętych dębów dodońskich.
Dęby — zawsze potężne, zawsze święte — szumią w wielu greckich
71
mitach. Ale jedno podanie jest — w moim odczuciu — szczególnie wzruszające. 
Pokazuje serce dębu. Otóż kiedy Orfeusz po stracie ukochanej żony Eurydyki przeą 
siedem miesięcy płakał u stóp skały na brzegu rzeki Strymon, a łkania jego 
przechodziły w żałosny śpiew, drzewami, które rozczuliły się nad nim do tego 
stopnia, że aż zmiękły, były właśnie twarde dęby.
W starożytnym Rzymie dąb poświęcony był Jowiszowi, najwyższemu bogu nieba i 
piorunów, władcy bogów i ludzi. Zarówno sam Jowisz, jak i jego boska małżonka 
Junona, nosili wieńce z liści tego drzewa. Pragnący upodobnić się do Jowisza 
królowie rzymscy — również. Zwycięskich wodzów podczas triumfalnych uroczystości 
wieńczono także koronami z dębowych liści, a nie laurem Apollina niby jakichś 
tam poetów czy innych lekkoduchów. Dąb to był dąb!
Poeta rzymski Wergiliusz, żyjący w latach 70—19 p.n.e., opiewając chwałę swej 
ojczyzny w „Eneidzie", epopei narodowej, wzorowanej na „Odysei" Homera, roztacza 
przed nami wizję zakładającej Rzym dynastii, uwieńczonej dębem.
Dąb był drzewem płodności, mającym wpływ na rozrodczość zwierząt. Pasterze owiec 
zganiali pod dęby swoje stada, aby w świętym cieniu nabierały żywotnych sił. Tam 
je też dojono, wierząc w szczególną zdrowotność mleka, którego pierwsze krople 
ofiarowywano właśnie dębom.
Włosy, w których — jak wierzyli zabobonni Rzymianie — gnieździły się siły 
nieczyste, a także paznokcie, mogące wskazać demonom drogę do kończyn zmarłego, 
zakopywano pod dębem, unicestwiając wszelkie zło.
Wobec istnienia takiego kultu dla świętego dębu — aż dziwne się wydaje, że 
właśnie pod tym drzewem albo wręcz w wypalonych piorunem jego dziuplach 
porzucano dzieci. Jeszcze do dziś we Włoszech ludzi niewiadomego pochodzenia, o 
nieznanych rodzicach, nazywa się „urodzonymi z dębu".
W świętych gajach Słowian dąb, po starosłowiańsku dąbr (stąd dąbrowa), był 
drzewem najdostojniejszym, utożsamiał boga błyskawic, ognia i nieba. W czystej 
dąbrowie albo w lesie liściastym czy mieszanym wybierano najpotężniejszy dąb i 
jemu okazywano cześć. Objawami adoracji było odprawianie tanecznych korowodów ze 
śpiewami i pobrzękiwaniem
72

we wszystko, co robiło hałas, składanie u stóp drzewa ofiar z owoców, nabiału, 
plastrów miodu, a przede wszystkim palenie świętych ogni, w których płonęły 
gałęzie... innych dębów. Prokopius z Cezarei, zmarły w roku 562 historyk 
bizantyński, opisujący życie religijne współczesnych mu Słowian, stwierdza: 
„Jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w 
ofierze woły oraz wszystkie inne 
zwierzęta".                                              ..'...
Wypada dodać, że były to woły i inne zwierzęta zabite, a może nawet upieczone i 
przygotowane do spożycia. Ponieważ te smako.wite dary nocą znikały, naiwni 
ofiarodawcy wierzyli, że pochłania je święty dąb. Należy się tylko dziwić 
istnieniu świętokradców, nie czujących lęku przed bogiem siarczystych piorunów, 
oraz matołectwu wiernych, którzy po pierwsze, nie podpatrzyli z ciekawości, jak 
święty dąb zajada się ich darami, a po drugie, nie wyśledzili tego, kto w 
imieniu świętego dębu pożerał ich ofiary.
Kronikarz z XII wieku, Helmold, proboszcz z Bozowa nad Jeziorem Płońskim, który 
z biskupem stargardzkim odbył kilka podróży misyjnych dla nawracania zachodnich 
Słowian i napisał „Chronicon Slavorum", wspomina o świętych dębach Obodrytów. 
Podaje, że były one otoczone płotem z dwiema furtami, przez które mogli wchodzić 
tylko kapłani i książęta dla odprawiania pogańskich nabożeństw. Wszystkim innym 
osobom za przedostanie się na ogrodzone miejsce święte, w pobliże dębu, groziła 
kara... śmierci. .-.....'
Jak wielkiej czci doznawały dęby, najlepiej świadczy fakt, że posągi Światowida 
(właściwie Swiętowita), bóstwa, nadregionalnego, boga bogów, wykonywano z drewna 
dębowego. A ile walk otwartych i podstępnych stoczyli obrońcy świętych dębowa 
gdy krzewiciele nowej wiary, chrześcijańskiej, mordowali te ogromne, dostojne 
drzewa toporami i palili je na stosach!
Przedziwny urok pogańskich klechd, przekazywanych z pokolenia na pokolenie, 
sprawił, że jeszcze długo po wprowadzeniu chrześcijaństwa dęby otaczała 
atmosfera niesamowitości. Wydawały się ludziskom straszne. W „Beniowskim" 
Juliusza Słowackiego, a nie jest to jedyny przekaz, czytamy:
73
Był to ów sławny dąb, gaduła stary, Jak czarownica krzywy i wybladły.
Ogniste zeschłe kora miała szpary, Z konarów liście na poły opadły, Liść, co 
pozostał — zwiędły i zwalany, Szumiał po drzewie jak krwawe łachmany.
Aby rozwiać te zabobonne lęki, pokutujące wśród ludu, kapłani zawieszali na 
przydrożnych dębach kapliczki lub poświęcone obrazy, najczęściej Matki Boskiej, 
opowiadając, jakoby tu miała się kiedyś ukazać.
Pustelnicy, wielcy pokutnicy i inni mizantropi, uciekający od społeczeństwa do 
kniei, zamieszkiwali nieraz w dziuplach wypróchniałych wielkich dębów. Po prostu 
dlatego, że obszerne. Ale nie tylko dlatego. Na ogół wierzyli w magiczne 
działanie tego drzewa. Miało dawać rozum i zdrowie.
Święty Bernard (około 1091—1153), twórca mistyki kościelnej i przeciwnik 
racjonalizmu, znaczną część swego życia spędził ponoć w dziupli ogromnego dębu, 
wypalonego przez piorun, zanim siłą ducha i wymoiwy począł wywierać tak doniosły 
wpływ na duchowieństwo, organizować drugą krucjatę, pisać epokowe dzieła. 
Podziwiany za energię i rozum, miał mówić, że jedno i drugie zawdzięcza dębowi. 
Zapewne użył przenośni, ale współcześni rozumieli to dosłownie.
Znakomity etnograf i historyk Zygmunt Gloger (1845—1910) pisze w swojej 
„Encyklopedii Staropolskiej": „Odgłosem prastarych wierzeń narodu polskiego są 
liczne jeszcze dotąd podania i mniemania ludowe dotyczące dębu. W Kieleckiem ??., 
na drodze z Bejsc do Zagórzyc, stoi W lesie potężny dąb, zwany przez lud 
«doktorem», ponieważ leczyć ma choroby gardła, dziąseł i zębów. Pacjent udaje 
się przed wschodem słońca do lasu i obchodzi dąb trzykrotnie, mówiąc:   .
Powiedzże mi, powiedz, mój kochany dąbie, Jakim sposobem leczyć zęby w gębie.
Tyle Zygmunt Gloger.
O uzdrowicielskich — ba! — nawet cudotwórczych właściwościach dębu mówią liczne 
podania ludowe, zebrane przez polskich i innych folklorystów z naszym Oskarem 
Kolbergiem (1814—1890) na czele.
74
\
Liście dębowe, żołędzie i całe gałęzie, odpowiednio przygotowane" i przyprawione 
zaklęciami, leczyły wrzody, kołtuny, kurzą ślepotę i „drygawicę oczów". A już w 
bajdach, nie liczących się zupełnie z rzeczywistością, potrafiły... wskrzesić 
wisielca! Drewno dębu, użyte na dzieżę, sprawiało, że chleb się w niej darzył, 
nigdy w pieczeniu nie stał się taki, co to „wiele ma dziur w sobie i gąbczasty, 
w którym się powietrza wiele zachowa, przeto wiele też w ciele wietrzności 
czyni".
Znachorzy, zamawiacze i babrusie (babrule też!) używali dębu do zadawania uroków, 
przerzucania choroby z jednej osoby na drugą, do wykrywania złodzieja i do 
innych dziwacznych praktyk. Aby kogoś odchudzić do tego stopnia, żeby się go 
bały dzieci, należało ususzyć dębowych liści i podawać mu w jedzeniu, gdy na 
czczo siadał do miski. Na wykrycie złodzieja był następujący sposób: żołędzie 
„głuchego dębu", czyli takiego, który się później rozwija, ususzyć, utrzeć na 
mąkę i dosypać podejrzanemu do jedzenia, gdy przyjdzie w gościnę. Przyprawa ta, 
dostawszy się do kiszek złodzieja, wywoła mu burczenie w brzuchu, które wszyscy 
będą słyszeć, tylko nie on, zdemaskowany tym „wewnętrznym głosem". A w książce 
Bohdana Baranowskiego pt. „Pożegnanie z diabłem i czarownicą" znajdujemy taki 
oto przepis na ukatrupienie całej rodziny: „Gdy czarownik chce zaszkodzić komu 
na zdrowiu, rwie liście dębu, suszy takowe i o nowiu księżyca zatyka w ściany 
domu jego, mówiąc zaklęcie: «jako te liście uschły, tak z całym domem niech 
schnie gospodarz i dzieci»".
Magiczna moc dębów nie byłaby pełna, gdyby nie potrafiły wróżyć. Kiedy się 
zdarzało, iż jesienią liście dębów brązowiały wcześniej niż zazwyczaj i wreszcie 
przybierały barwę czerwonawą, a potem, strącane wiatrem, licznie spadały z 
drzewa — wróżyło to pożary. Utrzymywanie się zeschłych liści na drzewie aż do 
późnej wiosny wróżyło starcom w okolicy, że zostaną prapradziadkami. Obfite 
opadanie żołędzi wróżyło powodzenie w hodowli trzody chlewnej (nic dziwnego, 
skoro świnie przepadają za żołędziami), ale jednocześnie mogło być zapowiedzią 
łez. Do najsławniejszych dębów-wróżbitów w Europie należał jeszcze w końcu XIX 
wieku dąb rosnący koło zamku hrabiów Dalhousie w pobliżu Edynburga. Kiedy ktoś z 
rodziny miał zejść z tego świata, dąb ów przepowiadał to zrzuce-
75
niem gałęzi. Przed śmiercią dzieci zrzucał gałązki młode. Przed zgonem seniorów 
rodu — grube konary. James George Frazer (1854—1941), angielski etnolog, 
pisze .na ten temat: „Kiedy więc stary gajowy zobaczył, jak pewnego spokojnego 
pogodnego dnia w lipcu 1874 roku spadł z drzewa duży konar, zawołał: «Pan umarł 
teraz!» — i wkrótce nadeszła wiadomość, że Fox Maule, jedenasty hrabia Dalhousie, 
wyzionął ducha".
Ani wrodzone właściwości magiczne tych potężnych drzew, ani bogi czy demony 
przemieszkujące w ich dziuplach nie  ratowały  dębów  od znisty  podyktowanej   
przez  ludzką  zachłanność   na  znakomite,  trwałe, wielce przydatne drewno 
tych drzew. Obroną dębów zajmowali się już pisarze starożytni — Teofrast, Katon, 
Pliniusz. Ten ostatni namawiał nawet do siania lasów dębowych. W Polsce, o 
której dawnym bogactwie leśnym najlepiej mówi stare przysłowie — „nie było nas, 
był las, nie będzie nas, będzie las" — również stosunkowo wcześnie zaczęto dbać 
o dęby. Statut Kazimierza Wielkiego z roku 1347 w rozdziale „de incidentibus 
syh/as"  przepisuje kary za wycinanie  młodej  dębiny w  cudzym lesie. Za szkodę 
tego rodzaju nakazuje karę tak zwanego fahtowania albo ciążenia, czyli 
obciążania  winnego przymusem zwrotu równowartości poczynionych szkód. 
Najczęściej fantem takim bywały woły, stado owiec czy odpowiednia ilość zboża." 
Później za „gałęzie dębowe albo latorośle w cudzym wycięte gaju" naznaczano karę 
pieniężną. Gorącym obrońcą lasów w ogóle, a dąbrów w szczególności, był Jan 
Ostroróg, żyjący w latach 1565—1622, wojewoda poznański, pisarz i polityk. W 
swoim „Kalendarzu gospodarskim na horyzont komar żeński" nie tylko żądał 
troskliwej opieki nad istniejącymi lasami dębowymi, które uważał za wielkie 
dobro polskiej gospodarki, ale też wskazywał na pilną konieczność zakładania 
szkółek i pouczał o siedliskowych wymaganiach dębu.
Potęga i długowieczność dębów sprawiły, że wśród pomników przyrody drzewa te 
spotykamy częściej niż inne. A z każdym łączy się jakieś podanie, jakaś legenda. 
Wspomnienie, choćby w kilku słowach, każdego z dębów-pomników, naprawdę godnych 
uwagi, przekracza ramy tej gawędy. Historycznym dębom polskim należałoby 
poświęcić całą księgę, a może nawet kilka ksiąg.
76
Do najsławniejszych ze sławnych należą: Baublis, Bartek, Lech, Czech i Rus oraz 
Dąb Bażyńskiego.                                  _
Baublis rósł w Bordziach na Żmudzi, w majątku Dionizego Paszkiewicza, zmarłego w 
roku 1831 sędziego ziemskiego i zbieracza starożytnych pamiątek krajowych. Nazwa 
„Baublis" nadawana była tam świętym dębom pogańskim, takim, w których pniach, 
zapewne wypróchnia-łych, odzywały się głosy wieszcze. Dąb w Bordziach należał do 
drzew bliskich sercu Adama Mickiewicza. Na początku IV księgi „Pana Tadeusza" 
czytamy:
Drzewa moje ojczyste! Jeśli niebo zdarzy, Bym was oglądał znowu, przyjaciele 
starzy, Czyli was znajdę'jeszcze? czy dotąd żyjecie? Wy, koło których niegdyś 
pełzałem jak dziecię: Czy żyje wielki Baublis, w którego ogromie, Wiekami 
wydrążonym, jakby w dobrym domie, Dwunastu ludzi mogło wieczerzać za stołem?
Nie, kiedy na paryskim bruku powstawała dyktowana tęsknotą wieszcza polska 
epopeja narodowa, Baublisa już nie było. W roku 1811, gdy chorował u schyłku 
swego ponad tysiącletniego żywota, usychały mu konary, został podpalony przez 
głupkowatego pastucha krów. Dla zachowania pamiątki po Baublisie — Paszkiewicz 
kazał ściąć majestatyczne drzewo w ten sposób, aby w środku jego wypróchniałej 
kłody stworzyć muzeum dla zgromadzonych „starożytności". Umieścił tam „zbroje, 
wykopaliska z mogił żmudzkich i portrety znakomitych rodaków, ustawił też 
śmigownicę z czasów szwedzkich (czyli małokalibrową armatkę, zwaną inaczej 
falkonetem — M.Z.). Dziesięć osób mogło we wnętrzu tego pnia usiąść wygodnie". 
Wiadomości o tragicznej śmierci starego Baublisa i o przedziwnym muzeum, 
urządzonym w szczątkach jego potężnego pnia, podawała ówczesna prasa, „Dziennik 
Wileński" z roku 1823, „Dziennik Warszawski" z roku 1826 i inne gazety.
Bartek żyje do dziś i chyba jeszcze długo będzie dumą i ozdobą naszej ziemi. 
Rośnie między Samsonowem a Zagnańskiem, koło leśnictwa we wsi Bartków. Według 
turystycznych przewodników po Polsce — ma
77
on ponad 1000 lat, 27 metrów wysokości i 9 metrów obwodu w pierśnicy, a średnica 
jego korony wynosi 40 metrów. Według dendrologów — dąb ten niestety wcale nie 
jest rówieśnikiem państwa polskiego, lecz ma „zaledwie" 640 lat, czyli 
wykiełkował w czasach Kazimierza Wielkiego (król ten panował od roku 1333 do 
1370). Reszta danych zgadza się co do joty. Istnieje legenda, że wracający 
triumfalnie spod Wiednia w roku 1683 król Jan III Sobieski, który przecież tak 
bardzo lubił dęby, zostawił w dziupli tego drzewa butlę wina i turecką szablę 
jako podarunek dla Bartka. Od tego czasu Bartek, dotychczas czartowski, 
diabelski, czarodziejski, cudowny, zyskał jeszcze jeden przydomek — królewski.
Nieco młodsze od Bartka, bo mające od 480 do 590 lat, są Lech, Czech i Rus. Te 
historyczne dęby rosną w Rogalinie koło Kórnika w Poznańskiem, w dąbrowie, 
liczącej kilkaset dębów — pomników przyrody. Z Lechem, Czechem i Rusem łączą się 
różne, antydatowane bezceremonialnie legendy na temat zarania państwa polskiego. 
„Dęby rogalińskie", sportretowane przez Leona Wyczółkowskiego (1852—1936), można 
oglądać w Muzeum Narodowym.
Niegdyś dębem świętym, a obecnie pomnikiem przyrody, jest Dąb Bażyńskiego, 
rosnący w Kadynach koło Elbląga. Ma on 670 lat i około 10 metrów w obwodzie. A 
kto zacz ów Bażyński? Jan Bażyński (1390—1459) był właścicielem Kadyn. Nie 
zasadził wprawdzie tego dębu, ale wsławił się czymś o wiele, wiele ważniejszym. 
Nie tylko bronił praw ludności Prus Wschodnich, gnębionej przez Krzyżaków, ale 
przede wszystkim był jednym z założycieli Związku Pruskiego. Stał na czele 
poselstwa, które w roku 1454 poddało Prusy królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, 
a potem był gubernatorem tej prowincji. Dąb, o którym mowa w niniejszym akapicie, 
to pomnik Jana Bażyńskiego. Stoi, podobnie jak dawne dęby święte, otoczony 
ogrodzeniem — i niejeden człowiek chyli przed nim głowę.
Dąb, Quercus, należy do najstarszych drzew świata. Żył już w paleoce-nie, 
najstarszej epoce trzeciorzędu, około 65 milionów lat temu. Obecnie rodzaj 
Quercus, należący do rodziny bukowatych, obejmuje przeszło 200 gatunków 
występujących w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. W Polsce rosną 
3 gatunki i ich mieszańce.
78
Najpospolitszy u nas, występujący na obszarze całego kraju w lasach liściastych 
i mieszanych, w górach do 700 metrów nad poziomem morza, jest dąb szypułkowy, 
Quercus robur albo Quercus pedunculata. Jest to drzewo dorastające do 40 metrów 
wysokości. Pień ma potężny, walcowaty, pokryty do trzydziestego roku życia 
srebrnoszarą i gładką, a później ciemnoszarą i głęboko pobrużdżoną korą. Koronę 
ma, zwłaszcza gdy stoi w wolnej przestrzeni, szeroką, nieregularnie rozgałęzioną. 
Liście tego dębu, odwrotnie jajowate, nierówno zatokowrębne, siedzą na krótkich 
ogonkach, ale za to żołędzie, zielónawe, podłużnie prążkowane, wiszą na 
stosunkowo długich szypułkach. Stąd nazwa dębu — szypułkowy. We wczesnej 
młodości rośnie dość szybko. Kiedy osiągnie dojrzałość do wydawania nasion — w 
odosobnieniu po 40—50 latach, w zwartym lesie po 70—80 latach — rozrasta się już 
znacznie wolniej. Między stu-dwudziestym a dwusetnym rokiem życia osiąga swoją 
górną granicę wzrostu i odtąd tylko grubieje.
Dąb bezszypułkowy, Quercus petraea (albo Quercus sessilis) występuje u nas 
rzadziej niż dąb szypułkowy, przeważnie na niżu, a w północno-wschodniej części 
Polski w ogóle nie rośnie, kończąc swój s zasięg na Puszczy Białowieskiej. Jest 
to również potężne drzewo. Osiąga 30 metrów wysokości, niekiedy nawet więcej. 
Pień ma strzelisty, wysmukły, widoczny niemal od samego wierzchołka 
rozgałęzionej słabo korony. Liście tego dębu są w zarysie odwrotnie jajowate, 
dość regularnie płytko klapowane, na długich ogonkach. Bezszypułkowym nazywa się 
dlatego, że miseczki żołędzi nie mają szypułek, siedzą skupione ciasno przy 
gałązce, przeważnie po trzy. Tkwiące w nich żołędzie są bez prążków. Dąb 
bezszypułkowy jest mniej wymagający co do gleby, ale za to bardziej ciepłolubny 
niż dąb szypułkowy. Kwitnie o 10—14 dni później.
Trzeci z naszych dębów, dąb omszony, Quercus pubescens, jest małym drzewem, 
podobnym z pnia i korony do dębu bezszypułkowego, ale bywa też krzewem. Kwitnie 
w maju — później niż inne dęby. Żołędzie ma drobne, wysmukłe, miseczki omszone. 
Lubi dużo słońca, dużo ciepła, występuje bardzo często na glebach wapiennych. 
Odporny na suszę. W stanie dzikim rośnie u nas tylko w rezerwacie leśno-stepowym 
w Bielinku nad Odrą.
79
Wśród dębów rosnących w parkach i ogrodach botanicznych mamy wiele odmian 
ozdobnych, między innymi piramidalną, podobną z sylwetki do włoskiej topoli; 
zwisającą — o gałęziach odchylonych ku dołowi; strzępolistną — z powycinanymi 
głęboko, wystrzępionymi liśćmi; złocistą — która wiosną ma prześliczne 
żółtozłote liście.
Liście dębów, zależnie od gatunku drzewa, są zimozielone albo sezonowe, 
opadające późną jesienią. Ale i te sezonowe nie wszystkie opadają. Na młodych 
dębach część liści — zeschniętych i zrudziałych, szarpanych mroźnym wichrem i 
coraz rzadszych — utrzymuje się uparcie na gałęziach aż do wiosny, do pojawienia 
się nowych. O tych liściach i o wróblach istnieje podanie ludowe, według którego 
wróble odlecą od nas na zimą wtedy, kiedy spadnie z dębu ostatni liść, a liście 
do reszty spadną wówczas, gdy odleci do ciepłych krajów ostatni \vr6b~e\.
Z owadów, które ośmielają się dokuczać królowi drzew, przedstawię
dwa:
Galasówka — owad błonkoskrzydły, wielce zasłużony dla kultury. To dzięki niej 
mamy atrament. Składa jajeczka na liściach dębu, tworząc. kuliste narośle, tak 
zwane galasówki lub dębianki, w których przeobrażają się jej larwy. „Wyciąg z 
owych dębianków — czytamy w starych foliałach — pomieszany z roztworem koperwasu, 
korzenia marzanny oraz indyga, a do tego z przydatkiem gumy arabskiej wyborny 
inkaust (atrament — M.Z.) dawa".
Kozioróg dębosz — chrząszcz z rodziny kózek, drzewo jad. Toczy chodniki w 
drewnie pod korą. Atakuje odziomkowe części starych, nasłonecznionych dębów. 
Choć sam, coraz rzadszy w Polsce, pozostaje pod ochroną, rzuca się na chronione, 
najbardziej majestatyczne dęby, nawet
te w Rogalinie.                   •
A oto galijski horoskop dla urodzonych pod „Dębem", podczas doby wiosennego 
zrównania się dnia z nocą, 21 marca:
Trudno ukryć — nie mają łatwego charakteru. Są wprawdzie wierni, stateczni, 
sumienni, można im ufać, ale wytrzymać z nimi trudno, bo, obdarzeni niezwykle 
silną wolą, nie mają żadnej wyrozumiałości dla ludzi słabszych, chwiejnych. Są 
despotyczni, zawsze najlepiej wszystko wiedzą,
80
nie znoszą sprzeciwu. Mają skłonność do patetycznego rozprawiania, nie znają się 
na żartach i „wymagają uważania (czyli szacunku, poważania — M.Z.) więcej, niźli 
im przystoi". Są zrównoważeni albo przynajmniej bardzo opanowani. Zdarzają się 
wśród nich ludzie gorliwie wierzący i wtedy dokładają wszelkich starań, aby 
podsadzić do nieba wszystkich bliźnich w swoim otoczeniu. Ludzie twardej ręki (i 
muskularnej nogi). Nie, nie napiszę, kto ze sławnych ludzi urodził się pod tym 
znakiem...
6 — Gawędy
Głóg
?
Ach, róży! ach, róży! Wśród ziemi rozłogów w tej życia podróży tak wiele jest 
głogów —
woła z egzaltacją Edmund Wasilewski (1814—1846), poeta znany z pesymizmu, 
nazywając, tak jak jego współcześni, głogiem wszelkie kolczaste krzaki, a nawet 
same ciernie. „Musisz się głogiem zakłuć, abyś róży urwał" — stwierdzało mądre 
porzekadło. Na głóg — drzewo mówiono również „głąg" albo „głożyna". Tylko ludzie 
skłonni do używania obcych nazw, uważając je za elegantsze od polskich, 
posługiwali się mianem „krategus" — ad greckiego Krataigos i łacińskiego 
Crataegus.
Głóg, Crataegus, jest rodzajem z rodziny różowatych. Ile gatunków obejmuje? Do 
niedawna sądzono i przekazywano w poważnych źródłach naukowych, że w samej -
Ameryce Północnej rośnie ich ponad tysiąc. Tak — ponad tysiąc gatunków głogu! 
Ale ponieważ liczba ta wydała się wielu dendrologom podejrzanie duża, 
przeprowadzono ponowne badania i stwierdzono autorytatywnie, że nie tysiąc z 
okładem, a najwyżej... dwieście. Może i ta wiadomość zostanie z czasem 
skorygowana — nauka przecież rozwija się ciągle, badania trwają.
W Europie i w Azji występuje około 90 gatunków, a w Polsce rośnie dziko zaledwie 
kilka. Włodzimierz Seneta podaje, że sześć gatunków, a najpospolitsze są: głóg 
jednoszyjkowy i głóg dwuszyjkowy.
Głóg jednoszyjkowy, Crataegus monogyna, rośnie w lasach i w uprawie na obszarze 
całej Polski. Jest krzewem albo drzewem osiągającym  tylko  kilka   metrów  
wysokości.   Pędy  ma   czerwonawobrązowe,
82
nagie, pokryte krótkimi cierniami, liście jajowate, drobne, z 3—7 klapkami. 
Kwitnie w maju. Kwiaty białe z jednoszyjkowymi słupkami (stąd nazwa), zebrane w 
wielokwiatowe baldachogrona, wydają bardzo przyjemną woń. Owoce są kuliste lub 
jajowate, ciemnoczerwone z jedną lub niekiedy z dwiema pestkami.
Nie jest szczególnie dekoracyjny, ale dostatecznie ładny, aby nadawać się na 
żywopłoty, tym bardziej że dobrze znosi przycinanie. ? W parkach i ogrodach 
rośnie kilka odmian pzdobnych tego głogu. Najczęściej spotykane są: odmiana 
różowa, z różowymi kwiatami; pełnokwiatowa, z kwiatami pełnymi, białymi; 
pełnokwiatowa czerwona, o kwiatach jaskrawoczerwonych, pełnych; wreszcie 
pełnokwiatowa   różowa,   z karminoworóżowymi, pełnymi kwiatami.
Głóg   dwuszyjkowy —  pospolity   w   całej   zachodniej   Europie. U nas, w 
Polsce, na linii Wisła — San ma on wschodnią granicę swego
83
\
zasięgu. Jest krzewem albo niskim drzewem. Pędy jego odznaczają się cierniami 
dłuższymi niż głogu jednoszyjkowego, liście są odwrotniejajo-wate lub eliptyczne 
z 3—5 klapkami. Kwitnie w maju, lecz nieco wcześniej od poprzedniego gatunku, 
białymi kwiatami o dwuszyjkowych słupkach (stąd nazwa), zebranymi w 
baldachogrona. Owoce tego głogu są okrągławojajowate, drobne, czerwone, z 2 lub 
3 pestkami.
Głogi jednoszyjkowy i dwuszyjkowy mogą dawać mieszańce.
Zarówno kwiaty, jak owoce głogu, były od dawien dawna stosowanym powszechnie 
lekiem ludowym.    \
Nic tak nie pomagało na szum^r w uszach (spowodowane zapewne niewłaściwym 
ciśnieniem krwi), jak napar z wysuszonych kwiatów głogu. A gdy się komuś serce 
„rozhuśtało ze zbytniej nerwacji, tak że już «cholery zapału» był bliski", 
wypijał szklanicę tego naparu, najlepiej, z miodem, szedł spać i budził się 
innym człowiekiem. Kiedy zaś otępiał na umyśle, nic tak szybko i skutecznie nie 
przywracało mu dowcipu (dowcipem dawniej nazywano inteligencję, bystrość) i 
animuszu, jak wino głogowe, domowej oczywiście roboty. Owoce głogu dawano 
dzieciom o bladych buziach i niejadkom, żeby pobudzić łaknienie i wywołać oznaki 
zdrowia — rumieńce. Na pewno pomagało: owoce głogu zawierają przecież tyle 
witaminy O'
Dziś mamy w apteka»różne mikstury głogowe, często z walerianą, przeciw 
zaburzeniom seipiwym, migotaniu zastawek, uciskom... A nasz znakomity farmaceuta, 
bofanik i zielarz Jan Muszyński (1884—1957) radził każdemu, komu\wąfr*oba 
stanęła dęba, nie przykładać gorącej fajerki, nie łykać sody, letz-^utłuc owoców 
głogu, dzikiej róży i jarzębiny — po 1 części, rozpuścić^łyżkę stołową tego 
proszku w pół szklanki wody i gdy chwycą bóle, wypić małymi łykami".
Ale wróćmy z apteki do drzewa.
Głogi rosną bardzo opornie. Lubią ziemię próchniczną, żyzną, stanowiska lekko 
Ocienione. Nie są specjalnie wrażliwe na suszę i mrozy. A żyć mogą — kilkaset 
lat!
Głogi to drzewa wielce lubiane przez ptaki. Owoce, wciąż jeszcze niedostatecznie 
doceniane przez ludzi, bardzo smakują naszym skrzydlatym współobywatelom..
84
??
Wrogami głogów są oczywiście owady. Przede wszystkim motyle. Choćby toczyk 
pięknuchniaczek, wcale nie taki piękny, jak sugeruje miła nazwa (ołowianoszary z 
żółtą plamą, połyskliwy), czy też łżuprówka rudnica, biały motyl, nazwany tak 
nieładnie dlatego, że samica ma rudawy koniec odwłoka. Albo wystrój wężowiacżek, 
srebrnobiałe motylkowate nic, mniejsze od zbudowanego dobrze mola. Ich gąsienice, 
z największą, 4-centymetrową gąsienicą kuprówki na czele, tak obeżrą z liści 
każdy głóg, że sam by się nie poznał, gdyby miał możność popatrzeć na swą koronę 
lub przejrzeć się w zwierciadle.
Drewno głogu, wyjątkowo twarde i trwałe, używane bywa do wyrobu szkatułek i 
innych drobiazgów. Ale stolarze narzekają, że trudne w obróbce, że ma drobne 
słoje, opiera .się polerowaniu.
Horoskopu głogowego nie mam — druidzi zapomnieli wymyślić. Jednakże dla osób 
lubiących takie abrakadabry (abrakadabra — kabalistyczny wyraz bez znaczenia, 
pochodzący z języka perskiego) mam coś z dawnych przesądów pogrzebowych. Otóż 
głóg rosnący na grobie, jak każde drzewo kolczaste, nie pozwala duchowi 
wychodzić na świat, ale nie jest dla zmarłego przykry. Tylko żywi nie powinni 
wąchać jego kwiatów, bo stracą powonienie.
Grab
Grab, po łacinie Carpinus — jest rodzajem z rodziny brzozowatych. Występuje w 
dwudziestu kilku gatunkach drzew i krzewów na obszarze Europy, gdzie jego 
protoplasta wchodził w skład flory już w epoce plio-cenu; występuje także w Azji, 
w Ameryce Północnej i Środkowej.
W Polsce, od morza po góry, rośnie dziko w lasach liściastych tylko jeden 
gatunek ?— grab zwyczajny, Carpinus betulus. Jak dalece pospolity jest na 
naszych ziemiach, dowodzą między innymi bardzo liczne Grabowy, Grabiny, 
Grabownice, Grabczychy, Grabki Duże, Grabki Małe i jeszcze kilkanaście innych 
wywiedzionych od grabu nazw miejscowości, powtarzających się w przewodniku po 
Polsce. A historia kompozycji ogrodów w Polsce przekazuje nam wiadomości, że 
grab nie tylko rósł dziko, ale też należał kiedyś do elity drzewnej i zadawał 
szyku w najwytworniej szych parkach. Weźmy na przykład ogrody tarasowe, 
zakładane na stromych wzniesieniach w drugiej połowie XVI wieku — obyć się 
wprost nie mogły bez tego dekoracyjnego drzewa. Ogród w Mogilanach pod Krakowem, 
podziwiany przez znakomitości rodzime i obce, zatrzymujące się tu w drodze na 
Wawel, posiadał „dwa ramiona grabowych bindarzy (bindarz to kryta aleja ogrodowa, 
szpaler — M.Z.), spięte od strony stoku kamienną balustradą z rzeźbami", które 
tworzyły „monumentalne obramowanie dla wspaniałej panoramy górskiej ż Tatrami na 
horyzoncie". Gdyby ktoś chciał obejrzeć te „bindarze" grabowe w Mogilanach, to 
stoją, a jakże, ponoć te same, autentyczne. Ale są tam również młodsze, 
stuletnie, też godne uwagi. Także i w Wilanowie, który w XVIII wieku był 
własnością Czartoryskich, „kunsztownie wystrzygane ściany grabowych szpalerów 
dzieliły poszczególne partie ogrodu na wnę-
86
trza". Podobnie w wielu innych ogrodach przy magnackich rezydencjach traktowano 
grab z wielką sympatią.
Grab zwyczajny nie jest drzewem zbyt wysokim. W najlepszych warunkach osiąga 
niewiele ponad 25 metrów. Gdy rośnie w zwartym lesie, pień ma prosty, strzelisty, 
a kiedy stoi w odosobnieniu — przeważnie nieregularny. Kora grabu, jasnoszara, 
cienka, gładka, ze smugami, w lesie pokryta bywa często, zwłaszcza od północnej 
strony, grubymi liszajami mchu i porostów. Koronę ma grab podłużną, zaokrągloną, 
bogatą w liście. A liście te są eliptyczne, długie, jesienią szczególnie ładne, 
złotożółte. Przed opadnięciem usychają, ale na młodych drzewach często pozostają 
na gałęziach przez zimę, podobnie jak liście dębu. Kwiatami
87
i
grabu są czerwonawozielone zwisające kotki, które pojawiają się na drzewie pod 
koniec kwietnia lub w początkach maja, a owocami — jajowate orzeszki wielkości 
nasienia konopnego, przyrośnięte pojedynczo do trzy-klapowej skrzydełkowatej 
okrywki. Owoce te dojrzewają w październiku, opadają podczas całej zimy, a do 
kiełkowania muszą się odleżeć aż do drugiej wiosny. Nie zawsze jednak doczekają 
szczęśliwie, bo stanowią wielki przysmak dla leśnych myszy, które, podobnie jak 
wiewiórki, gromadzą zapasy na zimę.
W pierwszych latach życia rośnie grab bardzo powoli. Dojrzałość osiąga między 
dziesiątym a dwudziestym rokiem swego istnienia, zależnie od siedliska, i odtąd 
prawie rokrocznie rodzi obfite nasiona. Nie przeszkadza mu to rosnąć nadal -— aż 
do osiemdziesiątego, niekiedy dziewięćdziesiątego, a całkiem wyjątkowo do 
setnego roku życia. Grab może żyć około 400 lat, ale w późnej starości staje się 
podatny na choroby powodowane przez grzyby pasożytnicze: huby drzewne, często 
cierpi na zgorzel kory. Murszeje, a że i system korzeniowy ma niezbyt głęboki, 
bardzo często umiera złamany lub powalony przez wiatr. A potem długo świeci w 
ciemnym lesie seledynowym blaskiem próchna, zanim się rozsypie i wsiąknie w 
ziemię. Ale póki silny i zdrowy, nie jest bynajmniej drzewem zgodnym we 
współżyciu z innymi, przeciwnie — jeśli można użyć ludzkich określeń — nie liczy 
się z otoczeniem, jest egoistyczny, zaborczy. Rośliny bytujące na dnie lasu — 
fiołki, płucnica, zawilce, złoć żółta — muszą bardzo wcześnie wiosną rozwijać 
kwiaty, aby zdążyły zostać zapylone przez owady, zanim grab wypuści swoje gęste 
liście i pod okapem jego korony zapanuje mrok. Dla drzew również nie ma litości 
— rozpycha się konarami, nie dopuszcza niższych od siebie do słońca.
Jako krzew wyrasta grab dosyć wysoko, do trzech metrów, ma kilka pędów i bardzo, 
bardzo dużo liści. A ponieważ dobrze znosi strzyżenie i łatwo puszcza pędy 
odroślowe — doskonale nadaje się na żywopłoty. Trzeba tylko uważać, aby, 
kształtując żywopłot wiosną, nie obrzynać zbyt grubych gałęzi, albowiem grab 
bardzo boleśnie to odczuwa i długo „płacze" przezroczystym sokiem.
W parkach, między innymi w Królewskich Łazienkach w Warszawie, jak  też  w  
ogrodach  botanicznych,  spotkać  możemy  odmiany  ozdobne
88
grabu zwyczajnego: dębolistną, nisko ugałęzione drzewo o liściach normalnych, 
grabowych, a także nietypowych, pierzastowrębnych na tych samych gałęziach; 
kolumnową, drzewo w młodości podobne z sylwetki do włoskiej topoli; oraz 
stożkowatą, której nazwa mówi o postaci drzewa.
Drewno grabu ciężkie, niezwykle twarde, trudno łupliwe, bardzo sprężyste, 
rezonansowe, białe i połyskliwe — używane bywa w stolarstwie i kołodziejstwie, a 
również i do wyrobu instrumentów muzycznych, narzędzi, jak młotki do bicia mięsa, 
szewskie kopyta, styliska, części maszyn, śruby, koła zębate. Stanowi też 
grabina cenny surowiec w przemyśle chemicznym — na przykład wytwarza się z niej 
potaż i... esencję octową...
Kiedyś palono grabiną w kominkach, bo dawała dużo ciepła, a u Serbów na domiar 
przepędzała z domu spragnione ciepła duchy leśne, nazywane grabami, podobne do 
naszych krasnoludków, tylko — z końskimi kopytami.
Horoskop. Grab jest znakiem drzewnym osób urodzonych w dniach od 4 do 13 czerwca 
i od 2 do 11 grudnia.
Odważni, nawet bohaterscy, ludzie wielkich czynów, ale nie pozbawieni słabostek 
— bardzo lubią, gdy ich chwalić, sami zaś rzadko kogoś pochwalą, na starość 
często popadają w manię wielkości. Są podejrzliwi. Bywają łakomi — „dobrze 
pracują gębą przy stole", a potrafią nie tylko „zawijać, futrować, pałaszować", 
lecz i „suszyć dzbany". Mimo to odznaczają się miłą powierzchownością. Czasem 
zdarza się wśród nich artystyczna natura.
Pod „Grabem" przyszli na świat między innymi: Walery Wróblewski (9 XII 1836), 
Józef Piłsudski (5 XII 1867), Antoni Bolesław Dobrowolski (13 VI1872), Jan 
Lechoń (13 VI1899).
Grusza
A wszystko przepasane jakby wstęgą, miedzą Zieloną, na niej  z rzadka ciche 
grusze siedzą.
Adam Mickiewicz
Od niej, od tej cichej gruszy, zasianej przez wiatr idący polem, wyrosłej bez 
opieki, bez niczyjej pomocy, wywodzi się większość najszlachetniejszych nawet 
odmian.
Grusza, Pirus, jest rodzajem z rodziny różowatych. Obejmuje około 20 gatunków 
drzew i krzewów owocowych, występujących w Europie, Azji i północnej Afryce. W 
Polsce mamy tylko jeden gatunek gruszy dzikiej ?— tę właśnie gruszę polną, 
pospolitą, Pirus commu-nis, zwaną też   ulęgałką.
Ulęgałka rośnie u nas w lasach liściastych, na osłonecznionych polankach i na 
skraju od południowej strony. Na miedzach jest już niestety taką rzadkością, że 
gdy się jędze przez Polskę — od Przemyśla do Szczecina i w innych możliwych 
kierunkach z końca w koniec kraju — trzeba dobrze wypatrywać oczy, aby doliczyć 
się kilku zaledwie tych wspaniałych kopulastych drzew, bardzo, bardzo pięknych, 
tchnących spokojem i majestatem, a w dobie kwitnienia — uroczyście białych. 
Niekiedy z zazdrością myślę, że jeszcze dziś rosną gdzieś całe lasy tych grusz, 
i zastanawiam się usilnie nad przyczyną znikania tego drzewa z naszych pól. 
Chyba niemałą rolę gra tu... bezmyślność. Smutno, że odchodzi w zapomnienie 
piękny krajobraz polski z tak niedawnych jeszcze czasów.
Wszystkie zabobony, przesądy, przysłowia, przepisy na leki domowe i na 
alkoholowe nalewki dotyczą ulęgałki.
To ona, grusza dzika, kierująca się nakazami tajemniczych4 sił, może
90
??
7: .???/-"?'"i


demonów, gdy czasem ponownie zakwitała, wróżyła śmierć temu ze współmałżonków, 
kto pierwszy owo ponowne kwitnienie zauważył, a przepowiadała również bardzo 
rychłe następne wesele osobie pozostałej we wdowieństwie i w tzw. „nieutulonym 
żalu".
Z cierpkich, zielonych jeszcze i twardych owoców polnej gruszy robiono syropek 
na miodzie i dawano niemowlętom, gdy darły się po nocach, a z ulęgniętych przez 
leżakowanie w sianie lub sieczce pitraszono dla nich powidełka na uregulowanie 
żołądka w razie rozstroju. Biedne maluchy! Na pewno to one wymyśliły rymowane 
przysłowie: „Od gruszek boli brzuszek".
Przysłowia... Porzekadła... Znam ich kilka, a wszystkie, chciałoby się 
powiedzieć, zgrzebne, razowe. Jedne mówią o obfitości i taniości owoców
91
\ polnej gruszy, które nazywano ulęgałkami, ulężałkami, odleżałkami, gnił-
kami i zapewne jeszcze jakoś inaczej. Inne mają tzw. „drugie dno", pod\ tekst. 
„Przebiera jak dziad w ulęgałkach". „Zarobił czapkę gniłek". „Obiecywać gruszki 
na wierzbie". „Nie zasypiać gruszek w popiele". „Baba o gruszce, dziad o 
pietruszce", gdy dwoje głuchych nie może się porozumieć (lub nie chce). 
„Natrząść komuś gruszek", czyli narobić komuś kłopotu. A wreszcie stare, dziś 
używane już tylko przez pradziadków i różnych zaśniedziałych wujaszków: „Dać 
komuś gruszkę", czyli nabić mu guza.
Ksiądz Krzysztof Kluk (1739—1796), proboszcz ciechanowski, natura-lista samouk, 
ale wielki erudyta i autor książek przyrodniczych, a także smakosz zacnych 
trunków, powiada w swoim „Dykcjonarzu roślinnym", wydanym w 1788 roku, że 
grusznik z gruszek robi się „tym samym sposobem, jak jabłecznik z jabłek, ale 
napój ten daleko jeszcze jest przyjemniejszy". I dalej poucza: „...im cierpsze 
są gruszki na grusznik użyte, tym się grusznik dłużej zachowuje". Dziękujemy 
księdzu dobrodziejowi!
Grusza polna może żyć ponad 300 lat i osiągnąć około 20 metrów wysokości. 
Baczcie więc na tę wspaniałą żywotność, pochopni ścinacze polnych grusz!
Nie wiem, czy te dwie grusze, pomniki przyrody, które ostatnio poznałam 
osobiście — przy ul. Żołnierskiej w Warszawie, koło parkingu, i przy ul. 
Moczydłowskiej, nad sadzawką — są takie wiekowe i tylko.z powodu złych 
miejskichwarunków nie osiągnęły górnej granicy możliwego wzrostu, czy też są 
młodsze. Pierwsza z nich, jak podaje Czesław Łaszek w swoim doskonałym 
informatorze „Przyroda Warszawy", wydanym w 1980 roku, ma 14 metrów wysokości i 
2,2 metra w obwodzie, druga — 12 metrów wysokości i 2,25 metra w obwodzie.
Jako ciekawostkę wspomnieć należy, iż ulęgałki, które były przez ostatnie 
dziesiątki lat w całkowitej pogardzie (karmiono nimi świnie), teraz znów stają 
się rarytasem, odkryto bowiem, że doskonałe są w marynacie i podaje się je wśród 
wykwintnych przystawek. Dopieroż by się cieszył jego wielmożność pan kanclerz 
Jerzy Ossoliński!
Uprawę grusz zapoczątkowali nasi naddziadowie już w końcowym okresie epoki 
kamienia, neolicie, który w Polsce przypadał na czas 4000—1700
92
lat przed naszą erą. Pierwsze wzmianki o uprawie grusz w Europie znaj-\du'jemy w 
„Odysei" Homera. Gdy Odyseusz, wracając rzemiennym dyszlem spod Troi, dobrnął 
wreszcie po dwudziestoletniej tułaczce po świecie, zmieniony i postarzały, do 
domu swego ojca Laertesa, ten, nie poznawszy w nim syna, zażądał odeń jakiegoś 
dowodu tożsamości. Wtedy Odyseusz pokazał bliznę na nodze i wyliczył drzewa w 
sadzie, podarowane mu kiedyś przez ojca, jako małemu dziecku, a między innymi 
wymienił trzynaście grusz. Z gruszą łączy się też pewna heca mitologiczna. Otóż 
Fylakos, heros' delficki, nerwus i pieniacz, awanturujący się z sąsiadami to o 
swoje słynne krowy, to o jakieś inne sprawy, rozgniewał się pewnego razu na 
własnego syna Kiklosa do tego stopnia, że ścigał go z mieczem w ręku, pragnąc 
skrócić biedaka o głowę. Gdy młodzieniec w kilku susach stworzył odległość 
niepokonalną dla starych nóg ojcowskich, Fylakos rzucił za nimmorderczym żelazem. 
Trafił, ale nie w syna, lecz w gruszę. Miecz utkwił w drzewie tak głęboko, że aż 
schował się pod jego korę. To jednak nie koniec rodzinnej przygody z gruszą. 
Kiedy wkrótce potem Ifiklos zachorował, a tatusiowi przeszło zacietrzewienie, 
sprowadzono do domu sławnego lekarza i wieszczka w jednej osobie, niejakiego 
Melamposa, aby uzdrowił chorego. Melampos, rozczulająco dobry dla wszyskiego, co 
żywe, człowiek, któremu węże przez wdzięczną życzliwość wylizały uszy, by 
rozumiał mowę ptaków i innych zwierząt, wsłuchał się w szumy otaczające dom 
Fylakosa i odkrył miecz za korą gruszy. Kazał go wyjąć i wyrzucić precz, choremu 
zaś dawać do picia sok gruszy zafarbowany rdzą żelaza. No, i co powiecie? ?— 
Ifiklos wyzdrowiał. Gorszą przygodę z gruszką miał Drusus, też bohater, tylko że 
już nie mityczny, a całkiem autentyczny, syn Tyberiusza Klaudiusza, urodzony w 
38, zmarły zaś w 9 roku przed naszą erą. Gdy jako zwycięski wódz, rozszerzając 
granice państwa rzymskiego na ziemie germańskie, dosięgnął Łaby, spadł z konia. 
Skonfundowany wielce, chwycił dużą gruchę i, jedząc ją nazbyt łapczywie, 
zadławił się na śmierć. Ciekawe, dlaczego Minerwa, staroitalska bogini, czczona 
w Rzymie jako bóstwo wszelkiej inteligencji, a także różnych sztuk z wojenną 
włącznie, bogini, której poświęcono gruszę, pozwoliła na ten tragiczny dla 
wojaka wypadek. Czyżby v/ owych czasach miała przestoje w swej sławnej 
inteligencji?
93
W najdawniejszej Polsce grusza nazywała/ się kruszą — a Kruszwica nad Gopłem 
wzięła swoją nazwę od rhnogości drzew tego gatunku, rosnących na miejscu 
późniejszego grodu f. wokół niego.
Grusze uprawiane w sadach są drzewami o dużycti wymaganiach. Muszą mieć glebę 
żyzną, dosyć wilgotną, stanowiska osłonięte od porywistych wiatrów i dobrze 
nasłonecznione.
W Polsce najbardziej znane i lubiane są: faworytka czyli klapsa, tre-winka, 
dobra szara, jałowcówka. Można by jeszcze wyliczyć sporo, ale zatrzymajmy się na 
tych.
Faworytka, klapsa — wyhodowana została w Ameryce w połowie XIX wieku. Ponieważ 
jest odporna na mróz i na chorobę zwaną parchem albo struposzem, szybko podbiła 
świat. Tym bardziej że je] drzewka stają się dorosłe już między piątym a siódmym 
rokiem życia i obficie owocują. O smaku jej okazałych, soczystych owoców nie ma 
co pisać. Musi go każdy poznać sam, a można być pewnym, że będzie ukontentowany.
Trewinka — wyhodowana we Francji ponad sto lat temu, choć także odporna na parch 
i wchodzi bardzo wcześnie w okres owocowania — nie osiągnęła już takiej 
popularności jak klapsa, czyli faworytka. Zapewne dlatego, że jest wrażliwa na 
mróz. Jej owoce to te gruszki, które na początku września sprzedawcy uliczni 
wmawiają nam jako klapsy, a które po przyniesieniu przez nas do domu okazują się 
inne w smaku, bardziej wodniste.
Dobra szara — jest rzeczywiście i dobra, i szara, nawet szarobrunatna. Dodajmy, 
że skórę ma grubą i szorstką. Ale za to miąższ — miękki, soczysty, rozpływający 
się w ustach i bardzo smaczny. Dobre są nie tylko owoce, ale i samo drzewo, 
rośnie bowiem dobrze w najzimniejszych nawet rejonach naszego kraju i na swoich 
wielkich kulistych koronach ma co roku mnóstwo dojrzewających wcześnie gruszek. 
Dobra szara pochodzi z Holandii, gdzie wyhodowano ją w XVIII stuleciu (niektóre 
źródła podają, że już w XVII).
Jałowcówka, nazywana na Mazowszu choinówką, to odmiana polska, wyhodowana w 
ubiegłym stuleciu. Duże drzewo, odporne na mróz i na choroby. Owoce ma średniej 
wielkości i nie nadające się do
94
dłuższego przechowywania. Ale co za smak! co za aromat! Ten cudowny aromat, 
przypominający zapach igliwia nagrzanego słońcem, sprawia, że gruszki stanowią 
prawdziwy rarytas.
Z grusz ozdobnych najciekawsza jest chyba rzadko spotykana grusza wierzbolistna, 
Pirus salicifolia, małe drzewo, osiągające najwyżej 8 metrów wysokości, o 
cienkich gałęziach, a liściach lancetowatych jak u wierzby, tylko niepiłkowanych. 
Owoce daje malutkie, do 3 centymetrów długości, twarde. One to, kiedy mowa o 
„gruszkach na wierzbie", czyli o nieosiągalnych celach, mrzonkach, stanowią 
argument rzucany na szalę przez niepokonanych dyskutantów. Rośnie przeważnie w 
parkach i ogrodach botanicznych. Drzewo to, odporne na suszę i mrozy, ma tylko 
jedno wymaganie: pragnie dużo światła.
Grusze ogrodowe żyją krócej niż dzikie, polne. W znacznej mierze za przyczyną 
człowieka.
Drewno grusz ma kolor czerwonawy, z tym że intensywność zabarwienia uzależniona 
jest tutaj, jak zresztą u wszystkich drzew, od strefy klimatycznej. Grusze w 
strefie podzwrotnikowej mają piękne, czerwono-pomarańczowe drewno, z którego 
wyrabiane ozdoby (korale, wisiorki, klamry) przez długie dziesiątki lat nie 
tracą barwy. Drewno naszych grusz nie jest wprawdzie tak piękne, ale też 
dostatecznie efektowne, aby nim intarsjować meble-cacuszka. Poza tym używa się 
go w tokar-stwie, w drzeworytnictwie, bo zwięzłe i niezbyt twarde, wyrabia się z 
niego instrumenty muzyczne i... fajki. Tak, już w latach dwudziestych XVII wieku, 
gdy tylko tytoń pojawił się w Polsce, „alamadowie", czyli ówcześni modnisie, 
eleganci, którzy nie „niuchali" go, lecz kurzyli, używali fajek z drewna gruszy. 
A i dziś gruszkowe fajki cieszą się wielkim popytem.
W horoskopie galijskim gruszki nie znalazłam. Dziwne, bo przecież Galia, jak 
długa i szeroka, szumiała gruszami, co sprawiło, że na dawnych jej obszarach, we 
Francji i w Belgii, wyhodowano później, w ciągu wieków XVII i XVIII, najwięcej 
szlachetnych odmian tego drzewa.
Jabłoń
Czerwone jabłuszko przekrojone na krzyż. Czemu ty, dziewczyno, krzywo na mnie 
patrzysz?
Nie wdając się w dociekania, co było na świecie wcześniej: jabłko czy jabłoń — 
zacznę od jabłka, gdyż ma ono awanturnicze przygody. Są nawet podstawy do 
podejrzeń, że stworzone zostało specjalnie po to, aby pomagać w wywoływaniu 
zabawnych i mniej zabawnych nieporozumień oraz skandali o poważnych skutkach.
Już w parę dni po tzw. „stworzeniu świata", w boskim raju, gdzie tylko, zdawało 
się, żyć nie umierać, jabłko stało się przyczyną doniosłego wydarzenia, którego 
następstwa odczuwamy do dziś.
Przypomnę krótko tę znaną kiedyś sprawę, bo może nie wszyscy młodzi o niej 
słyszeli.
Otóż Stwórca świata — według Biblii — ustawił w środku rajskiego ogrodu „drzewo 
poznania dobra i zła", obsypane cudnymi jabłkami, i naszym prarodzicom, Adamowi 
i Ewie, zakazał nawet myśleć o zrywaniu uśmiechających się do nich owoców. A że 
każdy zakaz prowokuje... Ewa nie dała się długo namawiać, gdy chytry wąż 
podszepnął jej, by spróbowała zakazanego owocu. Zerwała jabłko, ugryzła, dała 
Adamowi,. ten zełknął i aż się oblizał. Jahwe-Bóg, który, jako Wszechmocny, 
dobrze przecież o wszystkim wiedział, przeprowadził jednak dla formalności 
śledztwo. Adam zrzucał winę na Ewę, Ewa na węża-czarta, wąż także się jakoś 
wymigiwał, więc Jahwe-Bóg, nie odznaczający się wówczas bynajmniej ojcowską 
pobłażliwością, wpadł w gniew i jął przeklinać każde z winowajców osobno. Adama 
ukarał po wiek wieków ciężką pracą dla zdobywania pożywienia, Ewę skazał na 
pozostawanie pod władzą męża
96
'IW
i na rodzenie w boleściach, a do węża krzyknął: „Na brzuchu swoim czołgać się 
będziesz, a proch żreć będziesz po wszystkie dni żywota swego". Wreszcie 
wypędził ich z raju na cztery wiatry, a w bramie postawił Cherubina z mieczem 
„płomienistym i obrotnym", żeby nie wkradli się z powrotem.
Oto dlaczego my, Adamowie i Ewy, musimy codziennie rano, niedospani, zrywać się 
do pracy, dlaczego z takim trudem, stojąc w kolejkach, zdobywamy pożywienie, 
dlaczego ludzie nie rodzą się łatwiutko jak kangury, dlaczego wąż nie ma nóg i 
niby to żywi się błotem: wszystko przez jabłko!
Późniejsi bogowie, ci mieszkający na Olimpie, uważali jabłko za szcze-
7 — Gawędy
97
gólny rarytas, a także za owoc symbolizujący urodę i miłość. Posługiwali się nim 
w zalotach i romansowych intrygach.
Kiedy Akontios, sprytny młodzianek z Keos, podczas uroczystości na cześć 
Artemidy, bogini życia i młodości, zagorzał nagłą a niespodziewaną miłością do 
dziewczęcia o imieniu Kydippe, zdobył ją jabłkiem. Wpadł na genialny, a więc 
bardzo prosty pomysł. Wyciął na skórce jabłka słowa: „Przysięgam, że zostanę 
żoną Akontiosa" — i podrzucił je ukochanej Kydippe, stojącej w pobliżu ołtarza 
Artemidy. Kydippe, nie spodziewając się chytrej pułapki, przeczytała głośno 
wyrzezane na jabłuszku słowa, czym złożyła przysięgę, której — ponoć z wielką 
chęcią — dotrzymała.
Nie wszystkie igraszki z jabłkiem dawały tak miłe wyniki. Przypomnijmy sobie 
wesele Peleusa i Tetydy. Bogini niezgody Eris, nie zaproszona: na tę biesiadę, 
postanowiła zemścić się (zemsta jest rozkoszą l)ogów) za wyrządzony afront. 
Zjawiła się na weselu jakby nigdy hic, a za pazuchą trzymała jabłko z napisem: 
„Dla najpiękniejszej". Na widok rozmawiających pogodnie trzech bogiń — Hery, 
Ateny i Afrodyty — z których każda uważała się w duchu za skończone cudo, Eris 
rzuciła im swoje jabłko. Można sobie wyobrazić, co się działo, tym bardziej że 
ówczesne boginie, rozgniewane, zachowywały się bynajmniej nie jak damy. Ostry 
spór rozstrzygnął Parys, przyznając „jabłko niezgody", a tym samym i tytuł miss 
piękności — Afrodycie. Obdarowana tak Afrodyta w podzięce dała Parysowi piękną 
Helenę za żonę, a porwanie tejże stało się przyczyną wojny trojańskiej.
Nie tylko bogowie posługiwali się jabłkiem dla osiągnięcia swych celów. Zwykli 
śmiertelnicy również, zwłaszcza obdarzeni bujną fantazją — wróżbici, guślarze, 
zamawiacze, znachorzy, złodzieje i poeci.
Już w najdawniejszych czasach bywały „jabłuszka pełne snów", i to snów 
proroczych. Kto widział we śnie czerwone jabłka, mógł śmiało pożyczać pieniądze 
na poczet przyszłego bogactwa. Komu zaś przyśniło się zgniłe, także nie powinien 
się martwić, gdyż to wróżyło tylko chwilowe niepowodzenia, a potem hulanki 
zakrapiane jabłecznikiem, czyli cydrem. Nawet ząb na jabłku złamać też się 
niektórym opłacało, bo sen taki przepowiadał im, że już rychło śmierć uwolni ich 
od zgryźliwego współmałżonka lub złego sąsiada.
98
JaWko należy do arsenału środków miłośniczych. Ma zaś niemal taką samą moc, jak 
nasięźrzał, maleńka paproć, ziele niepokonane w zjednywaniu miłości. Tu mała 
dygresja. Sama nazwa „nasięźrzał" wywodzi się od „na-się-źrzał", czyli „na-
siebie-patrzył", i tłumaczy właściwość tej rośliny: ściąganie na siebie czyjejś 
uwagi. Zdobyć nasięźrzał było niezmiernie trudno, bo należało pobiec o północy 
do lasu tyłem, całkiem nago, stanąć (chyba raczej kucnąć) koło tej malutkiej 
paproci i gdzieś tam, za... plecami, rwać jej piórka, mówiąc:
Nasięźrzele, nasięźrzele,
Rwę cię śmiele,
Pięcia palcy, szóstą dłonią,
Niech się chłopcy za mną gonią;
Po stodole, po oborze —
Dopomagaj, Panie Boże. ?
Trudny zabieg. Nic przeto dziwnego, że jabłko, o wiele łatwiejsze do zdobycia, a 
tylko trochę słabsze w działaniu, cieszyło się dużym powodzeniem.
Zygmunt Gloger omawiając w swej „Encyklopedii Staropolskiej" rośliny miłośnicze, 
podaje: „Do bardzo pospolitych środków należy jabłko, które dziewczęta 
rozkrawają na dwie połówki, nosząc je albo na szczytach piersi, albo pod pachami; 
skoro połówkę tak magicznie uzdolnioną zje chłopiec, musi zapałać gorącą 
miłością do kobiety, która je nosiła". No, cóż — życzyć smacznego byłoby chyba 
złośliwością.
W naszych dawnych zwyczajach weselnych, zarówno chłopskich, jak wielkopańskich, 
było jabłko symbolem dojrzałości panny do wstąpienia w związek małżeński. 
Podczas „dziewiczego wieczoru", kiedy dziewczę żegnało się z przyjaciółkami, 
wito z ruty albo rozmarynu czy mirtu wianek dla jutrzejszej panny młodej, a ten 
potrzebował specjalnego wieszaka na okres między owym „dziewiczym wieczorem" a 
ślubem. Takim wieszakiem była „rózga weselna", gałąź najczęściej cierniowa, z 
ponaty-kanymi na nią czerwonymi jabłuszkami. Dekorowana bywała wstęgami, a nawet 
kosztownościami, ale bez jabłek obyć się nie mogła.
O roli jabłka w medycynie ludowej świadczy najlepiej fakt, że w dniu
99
świętego Błażeja (3 lutego), patrona od bólu gardła, święcono jabłka w 
kościołach, żeby później służyły jako lek dla ludzi i zwierząt. Organiści 
święcili jabłka całymi workami i potem roznosili je po wsiach, jak opłatki przed 
Bożym Narodzeniem. Oczywiście nie za darmo. Różni pątnicy, wracający z Ziemi 
Świętej z parcianą torbą na zdartym kiju, obok podejrzanych relikwii i cudownych 
balsamów sprzedawali także jabłka zerwane z jabłonki, w której cieniu stał 
kiedyś stolarski warsztat świętego Józefa, opiekuna Jezusa. Jabłka były dobre na 
wszystko, nie tylko na ból gardła. Wzmacniały apetyt, czyściły po obżarstwie, 
uśmierzały ataki podagry, zęby „pięknie chędożyły", oddech czyniły czystym, 
goiły pryszcze, owrzodzenia, gnilec, dawały zdrowy sen... Długo by wyliczać!
W rękach znachorów, zamawiaczy i odczyniaczy, wsparte zaklęciem jabłko nabierało 
dodatkowej mocy — magicznej. Już nie tylko leczyło, ale i odejmowało uroki, 
ujawniało skrytych wrogów, odnajdowało krzywdzicieli.
A co z tym „przekrojeniem na krzyż"? Wstydliwa sprawa. Kiedy dziewczęciu ktoś 
„zawiązał świat" i już bez wątpliwości spodziewała się potomka, a jeszcze nie 
była pewna, który z zalotników spłatał jej tego brzydkiego figla, albo nie 
chciała go wydać przed rodzicami, nadkrawano na krzyż dojrzałe, czerwone 
(koniecznie czerwone, bo to barwa magiczna!) jabłko i puszczano je na wodę w 
misce. Popędzane szeptami i dyskretnym dmuchaniem „mądrej baby", dopływało do 
brzegu, wskazując, w którym kierunku szukać hultaja, by doprowadzić go do 
ołtarza.
Bardzo wiele zawdzięczali jabłku, i wcale się z tym nie kryli, wielcy artyści i 
myśliciele. Fryderyk Schiller (1759—-1805), wielki poeta niemiecki, który 
odegrał tak doniosłą rolę w rozwoju europejskiego romantyzmu, dla wywołania weny 
twórczej, czyli tzw. natchnienia, wąchał zgniłe jabłka. Gustaw Flaubert (1821—
1880), pisarz francuski, wrażliwy analityk psychiki ludzkiej, kiedy sam miewał 
ataki tak czarnej melancholii, że aż głośno płakał, opychał się jabłkami — i to 
mu pomagało. Emil Zola (1840—1902), także pisarz francuski, główny 
przedstawiciel naturalizmu, chory na pęcherz i reumatyzm stawów, ratował się 
przed" zbyt częstym „korzystaniem z toalety" i przed darciem w kościach kwaśnymi 
jabłkami. Amatorem kwaśnych jabłek był również Martin Andersen.
100
Nexo (1869—1954), pisarz duński. Jego żona, Joanna Nexo, widząc, że wstał rano 
lewą nogą z łóżka i będzie miał kłopoty ze skupieniem się przy pisaniu, stawiała 
mu na biurku talerz z zielonymi, kwaśnymi jabłkami. Enrico Caruso (1873—1921), 
światowej sławy śpiewak włoski, przed wyjściem na scenę wypijał dla kurażu 
kielich siarczystej gorzały i zagryzał jabłkiem. Agata Christie (1891—1976) 
przed przystąpieniem do pracy nad nowym kryminałem długo rozmawiała w myśli, 
najczęściej w wannie, ze swoim bohaterem, Herkulesem Poirot, zajadając się 
jabłkami. Paul Cezanne (1839—1906), francuski malarz, jeden z twórców 
współczesnego malarstwa, miał zwyczaj obiecywać: „Jednym jabłkiem zadziwię 
Paryż". Dążąc do tego celu, przez całe życie malował jabłka i wciąż wydawało mu 
się, że tego najpiękniejszego jeszcze nie ma. Jan Kasprowicz (1860—1926), 
świetny poeta polski, a i nie gorszy smakosz oraz bibosz, był zdania, że jabłko 
stworzył litościwy Bóg dla ludzi cierpiących na kociokwik. Kornel Makuszyński 
(1884—1953), nasz sentymen-talno-wesoły pisarz, odznaczający się całe życie 
zadziwiającym apetytem, jadał jabłka przed posiłkiem, po posiłku i w antraktach, 
twierdząc, że swój liryczny humor wyssał z ich sokiem. Salvadore Dali (ur. 1904), 
malarz hiszpański, przedstawiciel surrealizmu i niesamowity dziwak, twierdzi, 
jakoby jego cieniutkie, sterczące w górę wąsy służyły mu za anteny, na które 
łapie głos samego Pana Boga. Między innymi — kiedyś Pan Bóg poinformował go, że 
Izaak Newton (1642—1727) odkrył prawo powszechnego ciążenia tylko dlatego, że 
dostał w głowę jabłkiem, owocem mądrym. Gdyby Newtonowi spadł na łepetynę banan 
czy figa, nigdy by do takiego odkrycia nie doszło.
Przejdźmy do drzewa, które rodziło te cudowne owoce.
Jabłoń uprawiana była już przez naszych przodków w okresie neolitu. W 
wykopaliskach Biskupina znaleziono ślady jabłoni, rosnących tam 3500 lat temu. 
Możemy więc śmiało powiedzieć, że jabłoń jest drzewem prapolskim. Nie znaczy to 
oczywiście, iż rosła jedynie u nas albo że tutaj obficiej niż gdzie indziej. 
Rosła w całej Europie, w Azji, w Ameryce, w Afryce. Wzmianki o niej pochodzą ze 
starożytnego Egiptu, Asyrii, Babilonu. A z Grecji czy Rzymu — nie tylko wzmianki, 
ale i swego rodzaju poradniki sadownicze. Ksenofont, żyjący w latach 430—355 
p.n.e. histo-
101
ryk grecki, uczeń Sokratesa, zajmujący się bardziej przyziemnymi sprawami niż 
jego mistrz, poucza w swych pracach, jak sadzić i przesadzać drzewa, między 
innymi jabłonie. To samo robi wielki uczony grecki i pilny obserwator przyrody, 
Teofrast. A rzymski pisarz Pliniusz Starszy, żyjący trzy wieki później od 
Teofrasta, zajmuje się już wpływem warunków glebowych i klimatycznych na rozwój 
poszczególnych gatunków jabłoni i innych drzew. Ma co obserwować: Rzymianie w I 
stuleciu nowej ery znają już kilka gatunków jabłoni i ponad trzydzieści ich 
odmian.
Jabłoń — karmiąca biednego człowieka, zajętego mozolną i znojną obróbką kamienia 
z przetwardym krzemieniem włącznie, sporządzającego igły z rybich ości, 
lepiącego garnki z mułu ziemi — była dla niego prawdziwym darem dobrych bogów, 
„drzewem życia". Toteż później stała się totemem, drzewem opiekuńczym, a jeszcze 
później — świętym symbolem płodności ziemi.
Artur Evens (1851—1941), archeolog angielski, badając ruiny Knossos, 
starożytnego miasta na wyspie Krecie (w pobliżu dzisiejszego Iraklion), odkrył w 
1899 roku rozległe pomieszczenia pałacu króla Minosa, tegoż samego pałacu, w 
którym — według mitu — Tezeusz zaopatrzony w nić Ariadny kluczył po Labiryncie, 
by dopaść i zabić potwora Minotaura. W jednej z sal, może w jakimś przybytku 
kultowym, znalazł Evans na ścianie płaskorzeźbę wykonaną w XVII wieku przed 
naszą erą, płaskorzeźbę przedstawiającą, jak podaje, „stoły z drzewami w środku": 
drzewa te okazały się jabłoniami. Odkrycie Evansa daje podstawy do mniemania, że 
w starożytnym Knossos jabłoń czczona była jako drzewo obfitości.
Świętą jabłoń karmiącą znają mitologie wielu narodów — słowiańska również. Kult 
jabłoni, jako drzewa obfitości, przetrwał u niektórych Słowian — u Polaków, 
Bułgarów i Rosjan — aż do pierwszych lat XX wieku. Oczywiście nie w czystej 
formie pogańskiej, lecz w zespoleniu ze składnikami chrześcijańskimi. Do 
niedawna istniał na polskiej wsi zwyczaj wychodzenia do sadu po uroczystej 
wieczerzy w Wigilię Bożego Narodzenia i obwiązywania słomą spod obrusa wyjętą — 
urodzajnej jabłoni. Tym magicznym zabiegiem obiecywano sobie zapewnić obfite 
owocowanie wszystkich drzew w sadzie. Rosjanie rozsnuwali w tym celu na 
gałęziach  jabłoni  czerwone  nici,  Bułgarzy  okręcali pień  pasmami białej
102
wełny. Jabłoń, sama rodząca obficie, była też, jak z powyższego wywodu wynika, 
patronką innych drzew owocowych.
Jabłoń uchodziła nie tylko za drzewo obfitości. W dawnych zabobonnych 
wierzeniach jest również wróżką śmierci. W Sandomierskiem wierzono, że jeżeli 
urodzajna jabłoń uschnie nagle bez żadnego widocznego powodu, to i jej 
właścicielowi przyjdzie wkrótce pożegnać się z tym światem. Niewykluczone było, 
iż czyha na niego śmierć nagła, tragiczna. "W Rzeszowskiem, w okolicach Rymanowa 
i Sanoka, jabłoń zakwitająca bardzo wcześnie, jeszcze w okresie przymrozków, 
wróżyła niechybną śmierć komuś młodemu i pięknemu. Na Mazurach jeszcze dziś 
utrzymuje się przesąd, że kiedy jabłoń zakwitnie ponownie w jesieni, odbędzie 
się we wsi najpierw pogrzeb, a potem rychłe, jeszcze przed końcem żałoby, 
weselisko wdowca lub wdowy.
Jabłoń, po łacinie Mcdus, jest rodzajem z rodziny różowatych. Pochodzi z Azji 
Środkowej i z Chin, skąd w liczbie 30 dzikich gatunków ruszyła na podbój świata. 
Dziś rośnie na wszystkich kontynentach w strefie klimatu umiarkowanego, gdyż nie 
znosi ani upałów południa, ani mrozów północy. Jest najbardziej pospolitym 
drzewem owocowym świata. Botaniczne źródła podają, że w 1650 roku uprawiano 200 
odmian jabłoni, w roku 1831 Towarzystwo Ogrodnicze Londyńskie naliczyło ich już 
1400, a dziś istnieje ponad 20 szlachetnych gatunków i 10 000 (!) ich . odmian. 
Jest w czym wybierać.
Dziko rośnie w Polsce, w lasach liściastych na niżu i w niższych partiach 
górskich, tylko jeden gatunek jabłoni: płonka, Malus silvestris. Dodajmy, że 
rośnie rzadko i coraz rzadziej. Jest drzewem dochodzącym do 12 metrów wysokości, 
w młodym wieku — zwykle ciernistym. Liście ma szerokoeliptyczne, kwiaty białe, 
zaróżowione.
Nie mogę oprzeć się chęci zacytowania tutaj fragmentu pięknej i pożytecznej 
książki pt. „Wycieczka do puszczy" pióra Jana Jerzego Karpińskiego (1896—1965), 
leśnika, który, będąc dyrektorem Białowieskiego Parku Narodowego, nie tylko 
oddał puszczy serce, ale jeszcze potrafił o niej bardzo obrazowo opowiadać: 
„Obsypane kwieciem korony dzikich jabłoni są na wiosnę prawdziwą ozdobą grondu 
niskiego i borów mieszanych  Białowieży.  Jak  białoróżowe,  olbrzymie  bukiety   
przetykają  one
103
strop lasu w grondach niskich i borach mieszanych. Jesienią czerwienią się na 
nich lub złocą maleńkie jabłuszka, którymi są obsypane gałęzie drzew. Wiosną z 
kwiatów jabłoni biorą pierwszy pożytek pszczoły; jesienią tuczą się na jej 
owocach dziki, sarny i jelen,ie. Jabłuszka są również zbierane na użytek 
domowy..."
Gwoli prawdzie trzeba wyznać, że owoce te są smakołykiem tylko dla amatorów 
kwaśnych jabłek. Doskonale nadają się na ocet wyrabiany gospodarskim sposobem.
Dzika jabłoń używana była dawniej, a niekiedy bywa jeszcze i dziś, jako 
podkładka pod jabłonie uprawne.
A te jabłonie, które mamy w sadach (najwspanialsze sady w Gró-jeckiem i na 
Sądecczyźnie), należą do licznych odmian owocowych gatunku  jabłoni domowej, 
Mdlus domestica.
Jabłoń domowa osiąga przeciętnie około 10 metrów wysokości. Liście ma 
najczęściej jajowate lub szerokoeliptyczne, kwiaty białoróżowe, zebrane w 
baldachogrona, owoce kuliste, z obu końców wklęsłe, ale różne pod względem 
wielkości, barwy, grubości skórki, wreszcie smaku. Z rozróżnieniem niektórych 
odmian i mieszańców nawet stare wygi pomologiczne mają czasem wielki kłopot.
Jabłoń może żyć około 200 lat. Ale, podgryzana przez krocie szkodników i 
atakowana chorobami, żyje najczęściej tylko 50 lat, a siedemdzie-sięciolatka 
uważana bywa już za wielce sędziwą.
W Polsce jabłonie uprawiane były wcześniej niż w innych krajach środkowej Europy. 
Jan Długosz, sięgający w głąb dziejów przez badanie starych kronik klasztornych 
i wszelkich zapisków, podaje, że już w XII wieku opat klasztoru lubiąskiego, 
bogobojny Florenty, wraz ze swymi braciszkami, z Porty przybyłymi, wyhodował 
jabłka o nazwie Daport, prawdziwą sensację-smakową. Rozmnożyły się te daporty, 
rozeszły po Polsce, a uprawiano je z upodobaniem jeszcze w XV wieku. Marcin z 
Urzędowa zaś, medyk hetmana Jana Tarnowskiego, jednego z największych wodzów 
europejskich XVI wieku, i botanijk, który „pierwszy w naszym kraju zaczął 
botanikę z grubych okrzesywać błędów i prostować opisy przez poprzedników 
poczynione", podaje w swoim „Herbarzu
104
fi" I
polskim" wiadomości o różnych gatunkach jabłek, między innymi o rajskich, 
niepokonanych w smakowitości. Tak więc, kiedy my już dawno delektowaliśmy się 
jabłkami i robionym z nich winem, we Francji na przykład dopiero w XVII wieku 
zaczęto myśleć o uprawie jabłoni. Pierwsze kilkanaście drzewek zasadzono w 
ogrodzie wersalskim, aby dwór królewski mógł spróbować tego owocu na podobnej 
zasadzie, jak dzisiaj smakosze jadają marynowane ulęgałki czy bedłki opieńki.
Prawdziwe upowszechnienie uprawy jabłek nastąpiło dopiero w połowie XIX stulecia. 
Od tego czasu sadownicy poszczególnych krajów prześcigają się w uzyskiwaniu 
coraz to innych odmian i mieszańców różnych gatunków jabłoni. Wyhodowanym przez 
siebie nowym cudom nadają nazwy na miarę swej wyobraźni. Te nazwy są jednym z 
dowodów, jak bardzo rozszerza się uprawa jabłoni i jak czas tudzież smak 
konsumentów selekcjonują jabłka. Jeszcze pod koniec XIX wieku jadano winniczki 
vel windyczki, aporty lub daporty, zapewne te ojca Florentego, bursztynówki, 
szczecinki, balsamki, jestonki, cyganki, wanatki, wierzbów-ki, maryjki, 
pierzgnięta, kalwile, pepingi, papierówki, ananasówki, renety. -Które z nich 
ostały się do dzisiaj? Chyba tylko te trzy ostatnie. Przyznam się, że gdy pewien 
pomolog spytał mnie kiedyś, co to takiego „pierzgnięta", szukałam w pamięci 
piskląt jakiegoś dzikiego ptaka.
Obecnie jemy krónselki, titówki, antonówki, malinówki, beforesty, koksy, 
makintosze (Mac-Intosh), landsberskie, lindy, jonatany, starkingi, boikeny i 
wiele, wiele innych. Bardzo poszukiwanym i trudnym do znalezienia jabłkiem jest 
ananas berżenicki, wyczarowany przez polskiego pomologa Hrebnickiego, duży, 
kulisty, kremowożółty — a smaczny! Nawet kora tej jabłoni jest, zdaniem 
wygłodzonych zajęcy, wyjątkowo dobra. Mając do wyboru kilka innych jabłoni w 
sadzie, idą prosto do ananasa berżenickiego.
Drewno jabłoni o falistych słojach, z licznymi plamkami rdzeniowymi, dające się 
dobrze polerować, bardzo twarde, ciężkie, trudno łupliwe, byłoby doskonałe na 
meble, gdyby nie dwie cechy, które je dyskwalifikują: mała trwałość i skłonność 
do paczenia się po wyschnięciu. Robi się więc z niego narzędzia, czółenka 
tkackie, zabawki...
105
A teraz proszę poczęstować się jabłkowym horoskopem. Dotyczy osób urodzonych w 
dniach od 23 grudnia do 1 stycznia i od 25 czerwca do 1 lipca:
Życzliwi dla całego świata, szczodrzy — czasami aż za bardzo, bo trafiają się 
wśród nich „nieoględne lekkoduchy", które „rozdawszy bliźnim wszystko, same 
końcem nie mają co włożyć do gęby". Są urodziwi i kształtnej postaci. „Lubią 
wyciągać szyją, gdy nie do nich piją", czyli wtrącać się w nie1 swoje sprawy, 
ale to zapewne z owej wielkiej życzliwości. Lubią też uciekać od frasunków i 
wszelkiej codzienności w świat ułudy, imaginacji. Mają skłonność do „suszenia 
zębów z byle czego".
Pod znakiem „Jabłoni" urodził się Czesław Miłosz (30 VI 1911).
Jałowiec
Zielona rutka, jałowiec — lepszy kawaler niż wdowiec...
Myli się, kto sądzi, że w tej weselnej przyśpiewce użyto» jałowca jedynie po to, 
aby rymował się z wdowcem. Wcale nie przypadkowo znalazł się on przy rutce. 
Wianek z ruty, tzw. „ruciany wianeczek", stanowił niegdyś godło panieństwa. 
Drużbowie weselni również musieli być wystrojeni w ruciane kitki, więc panny na 
wydaniu miały to ziele w ogrodach. „Siać rutkę" znaczyło w dawnej, soczystej, 
malowniczej polszczyznie to samo, co nie wychodzić za mąż, trwać w panieństwie. 
O podstarzałej pannie mówiono, że „podsiała sobie rutki". Jałowiec natomiast 
śpieszył z pomocą każdej, która wzdychała słowami piosenki: „Mój wianeczku 
ruciany, komuś ty obiecany?"  Odpowiadał na to pytanie. Wróżbą.
Wróżba była prosta. W dniu świętego Andrzeja panna musiała pobiec _ o północy do 
pobliskiego lasu, zanurzyć lewą rękę, bo od serca, w kolczastą koronę jałowca i 
mówiąc: „Rwę cię pięcioma palcami, szóstą dłonią, niech mnie od dziś chłopcy 
gonią" — urwać jedną gałązkę. Potem, nie oglądając się za siebie, wrócić jak 
najszybciej do domu i dopiero tu sprawdzić, co się przyniosło. Gałązka zielona 
wróżyła kawalera, zbrązo-wiała — wdowca, a całkiem uschnięta — starego dziada. 
Ponieważ jałowiec, roślina o koronie szczególnie gęstej, zielone igły ma tylko 
na tych częściach gałęzi, które stanowią zewnętrzną powłokę, pod spodem zaś, 
przy pniu, bywa zwykle zbrązowiały, doświadczone panny na wydaniu nie sięgały w 
głąb korony. Ale czasami poczciwy jałowiec oszukiwał. Nie byłby wróżem, gdyby 
nie bujał, bodaj ździebko, jeśli już nie na całego.
Ogólnie biorąc, było to drzewo dobre, życzliwe ludziom i miłe Bogu. A jakim 
postrachem był jałowiec dla wszystkich diabłów! Nasi praprzod-
107
kowie, atakowani zewsząd przez upiory, wąpierze vel wampierze (czyli wampiry), 
strzygi, zmory, nocnice, południce, biesy i różne inne diabły, półdiabla, 
wszelakie tałałajstwo piekielne, palili jałowcowe gałęzie, aby dymem wykurzyć z 
zakamarków swoich siedzib to całe niezbyt miłe towarzystwo. Igliwie i jagody 
jałowca mieszano do kadzideł dymiących przed gontynami na chwałę Światowida. 
Jałowiec był zapewne i w tym kadzidle, które wraz z mirrą i złotem złożyli Trzej 
Królowie w stajence betlejemskiej jako urodzinowy podarek dla małego Jezuska. Do 
dziś wchodzi w skład wonnych ziół kadzidlanych, których dymy uświetniają 
uroczystość nabożeństw w świątyniach wielu wyznań.'
Czarty bały się nie tylko jałowcowego dymu, ale też kija, a ściśle mówiąc — 
laski. Bohdan Baranowski, nasz czołowy demonolog, w „Pożegnaniu z diabłem i 
czarownicą" pisze: „Owe laski wyrabiał w Konopnicy w Wieluńskiem, w końcu XIX 
wieku, miejscowy grabarz, a w Kaliskiem jakiś owczarz, który uchodził za 
wybitnego specjalistę w tej dziedzinie. W Wieluńskiem krzaki jałowca 
przeznaczonego do wyrobu lasek były przez kilka lat polewane wodą święconą, aby 
zły duch nie miał do nich przystępu. Wycinano je w dzień świętego Michała, a 
następnie święcono w kościele. Niekiedy do górnej części laski przytwierdzano 
krótki patyk, by miała znak krzyża". A jeszcze w roku 1955 (!) pewien informator 
z Łęczyckiego zapewniał tegoż autora, że „jałowiec na laski sposobny, bo można 
wykręcić. Jałowiec włoży się w wodę wrzącą, robi się jarzemko, a potem po 
zgięciu bierze się sznura i tak zastygnie. Dawni się ubiegali za takimi 
laseczkami, poświęcali, z tym gonili zło i rzucali pod nogi, bo zlo już wtedy 
nie przystępowało".
Arcymądre księgi zaboboniarskie zapewniają, że jałowiec nie dał się nigdy nająć 
w^służbę czartowi. A tymczasem...
Sabinowie, prastare plemię italskie z grupy osko-umbryjskiej, podbite w roku 290 
przed naszą erą przez Rzym, bronili się pewnym gatunkiem jałowca przed... 
niechcianymi dziećmi. Czy drzewo nie najęte w służbę złego ducha mogłoby pomagać 
w tak niecnych poczynaniach?
Jałowiec, na co są naukowe dowody, rósł na naszych ziemiach około 10 tysięcy lat 
temu, w holocenie, ostatnim, po cofnięciu się lodolądu, okresie nowego rozwoju  
roślinności,  a prawdopodobnie  i długo,  długo
108
również przed zlodowaceniem. Dzisiaj jest to rodzaj z rodziny cyprysowatych. 
Występuje na półkuli północnej w kilkudziesięciu gatunkach, pod postacią drzew i 
krzewów.
W Polsce najpowszechniejszy jest jałowiec- pospolity,- Juni-perus communis, 
wysoki krzew lub drzewo dochodzące do 12 metrów wysokości. Występuje na niżu i w 
niższych rejonach górskich z wyjątkiem południowo-wschodnich obszarów naszego 
kraju. Wymagania glebowe ma bardzo skromne. Może rosnąć na glebie jałowej, 
dlatego też nazywa się „jałowiec". Spotykamy go nawet na szczerym piasku 
rozległych wydm, a w ubogich, suchych lasach sosnowych stanowi nieraz jedyne 
podszycie. Doskonale znosi zarówno letnie upały i susze, jak ostre zimy. Rośnie 
wolno, ale często dożywa stu lat, niekiedy z okładem.
Już tego by wystarczyło, aby podziwiać jałowiec za jego wielką ży-
109
wotność, a dodajmy jeszcze, że bardzo pomaga żyć innym roślinom w swoim 
otoczeniu. Stwierdzono, że w sąsiedztwie jałowca sadzonki sosny przyjmują się o 
wiele łatwiej i dwukrotnie lub nawet trzykrotnie szybciej rosną niż uprawiane z 
dala od niego. Odnotowano też, że w młodych laskach, tak zwanych młodnikach, z 
jałowcem szybciej wyrastają grzyby kapeluszowe. Tajemnica tego zjawiska kryje 
się w igliwtiu jałowca. To ono, ulegając rozkładowi prędzej niż igliwie innych 
drzew, wytwarza niekwaśną, żyzną próchnicę.
Jak wygląda jałowiec pospolity? Jest to bowiem gatunek o tak zwanym „zmiennym 
pokroju", czyli przyjmujący niejednakowy kształt korony. Najczęściej spotykamy 
koronę stożkowatą, ale może być i kulista, i rozwichrzona... Igły natomiast 
zawsze ma szydłowate, sztywne, ustawione prostopadle do pędu po trzy, jedna 
daleko odstająca od drugiej. Po pniu jałowca możemy rozpoznać, czy jest to 
osobnik całkiem młody, czy też w poważnym wieku. Młody ma korę ciemnoszarą, 
podłużnie porysowaną, starszy — pokrytą strzępiącymi się łuskami.
Jałowiec kwitnie w czerwcu. Kwiaty męskie ma w postaci małych, żółtych, 
kulistych kotek, kwiaty żeńskie, także niepozorne, składają się z jasnozielonych 
owocolistków, umieszczonych na końcach bocznych pędów.
Kuliste jagody jałowca, nazywane przez botaników szyszkojagodami, są w pierwszym 
roku zielone, dojrzewają zaś dopiero na drugą lub trzecią jesień, we wrześniu, i 
stają się ciemnobrązowe, fioletowogranatowe, wreszcie czarne z sinawym nalotem. 
Bardzo malowniczo wygląda jałowiec obsypany jagodami nowymi i zeszłorocznymi 
równocześnie. Możemy to zaobserwować, gdy w ciepły ranek wrześniowy, po nocnym 
^deszczu, wybierzemy się do lasu na gąski, te szare, w powyginanych kapeluszach, 
tak lubiące rosnąć w piaszczystej ziemi pod jałowcami. A kiedy przy sposobności 
urwiemy jagód jałowca na słodkawokorzenne przyprawy do potraw lub na domieszkę 
do ziół stosowanych przeciw bólom artretycz-nym i wątrobowym — nie wyskubujmy co 
do jednej. Zostawmy dla ptaków, między innymi — dla kwiczołów i jem,iołuszek. 
Kwiczoły szczególnie zasłużyły sobie na dostatnie i beztroskie spożywanie 
jałowcowych jagód. Opłaciły to życiem wielu pokoleń. Gdy nasze prababki, 
obdarzone
11Q 1
Uli.              ???????
kucharskim podniebieniem, doszły do wniosku, że „niepokonaną dobrocią mięsa 
zaleca się kwiczoł, nabierający smaku aromatycznego od jagód jałowcowych", 
łapano te biedne ptaki na wszelkie sposoby. Wymyślono nawet tak makabryczną 
pułapkę, jak „buda jałowcowa" — krzak obsypany gęsto jagodami smarowano jakimś 
mocnym lepem, do którego przyklejały się głodne kwiczoły bez możności odzyskania 
swobody. Jemiołuszkom zaś również powinniśmy okazać życzliwość. Przylatują do 
nas z północy, jako do kraju przetrwania, gdzie zimy są mimo wszystko mniej 
surowe. Podlegają ochronie — od głodu też.
Z jagód jałowca warzono kiedyś domowym sposobem wyborne piwo, które pijano bądź 
czyste w szklanicach, bądź spożywano jako polewkę — zaprawione żółtkiem i wlane 
do miski z czekającą na jej dnie grzanką chleba, uprażoną w oliwie. Już w 
połowie XVI wieku zaczęto z tychże jagód pędzić po dworkach siarczystą gorzałę. 
Jałowcowa okowita uważana była naiwnie, jak dziś koniak, za znakomity lek na 
różne dolegliwości, a doprawiona pieprzem, miała... goić wrzody żołądka. Obecnie 
jałowcowe jagody służą do aromatyzowania napojów alkoholowych i wędlin.
W Tatrach, w Sudetach i na Babiej Górze, wysoko, w rejonie kosodrzewiny, jak 
również nad morzem, na Bielawskich Błotach i koło Jastrzębiej Góry, rośnie u nas 
jałowiec halny, Juniperus ????. Jest to płożący się krzew. Dorasta zaledwie do 
pół metra wysokości. Ma ciemnobrunatne, pokręcone, krótkie^ grube gałęzie o 
stosunkowo miękkich, z wierzchu białych, a pod spodem ciemnozielonych igłach.
W Pieninach, i tylko w Pieninach, w stanie dzikim, wysoko na wapiennych skałach 
nad przełomem Dunajca, rośnie jałowiec sabiń-s ? i, Juniperus sabina, potocznie 
zwana s a w i n ą. Tak, to ten gatunek, który pomagał Sabinom bronić się przed 
wyżem demograficznym. Od nich wziął oficjalną nazwę. Jest to relikt z okresu 
trzeciorzędu, nisko płożący się krzew. Jałowiec ów ma bardzo króciutkie igły, 
które, gdy je rozetrzeć w palcach, wydzielają silny, nieprzyjemny, terpentynowy 
zapach.
Poza tymi dzikimi gatunkami jałowca mamy jeszcze bardzo liczne, sadzone dla 
celów dekoracyjnych, dające się łatwo formować w kule, stożki, kolumny, 
wachlarze... Najciekawszy z nich jest, moim zdaniem, j a-łowiec   wirginijski,   
Juniperus virginiana. • Pochodzi z Ameryki
111
Północnej, gdzie osiąga ponad 30 metrów wysokości i około 300 lat życia. U nas 
jeden z największych okazów, taki, że wycieczki przychodzą oglądać, rośnie w 
parku oliwskim w Gdańsku, a ma dwadzieścia kilka metrów wysokości. Inne 
dorastają „zaledwie" do kilkunastu metrów. Jałowiec wirginijski charakteryzuje 
się bardzo cienkim, jakby wychudłym pniem w czerwonobrązowej, podłużnie 
porysowanej, włóknistej korze, oraz wysoką, zwykle stożkowatą, czapą korony.
Drewno różnych gatunków jałowca, lekkie, trwałe, aromatyczne, dające się łatwo 
kroić, ma szerokie zastosowanie. Robi się z niego półki, ławy, zydle i wszelkie 
rzeźbione meble cepeliowskie, jak również otoczki do ołówków, puzderka, 
naszyjniki i inne drobiazgi.
Moda na korzenioplastykę sprawiła, że głodni łatwego grosza handlarze sięgnęli 
po korzenie jałowca, płytko rozmieszczone pod ziemią. Niszczą podszycie suchych 
borów, wyrywają jałowce z wydm, im dorodniejsze, tym skwapliwiej. Strach 
pomyśleć, co będzie, jeżeli ta barbarzyńska moda potrwa dłużej, a leśnicy i inni 
przyjaciele drzew nie roztoczą nad jałowcem wzmożonej opieki.
Horoskopu jałowcowego nie ma. Ale mam cedrowy. Ponieważ niektóre gatunki jałowca 
nazywają ludzie cedrem, na przykład jałowiec wirginijski nosi także miano „cedr 
czerwony" — podaję poniżej charakterystykę osób urodzonych pod znakiem Cedru, w 
dniach od 9 do 18 lutego i od 14 do 23 sierpnia. Kto chce, niech skorzysta — na 
własną odpowiedzialność.
Nie łakną dóbr materialnych ponad konieczne minimum, są skromni, pracowici, 
łatwo się przystosowują do każdych warunków. Ale to nie znaczy, że brak im 
energii życiowej, przeciwnie — gdy trzeba, są bardzo zaradni, sami wyzwolą się z 
najcięższej biedy i jeszcze innych wydźwigną. Mają zdolności przywódcze. Są 
wybitnie cierpliwi. Ponadto natura nie szczędzi im wrażliwości na piękno oraz 
intuicji. Nie odznaczają się zbytnią urodą — „niewiasty zwykle za chude, 
mężczyźni nader często ospowaci" — ale ich miłe usposobienie „z nawiązką to 
wynagradza".
Pod „Jałowcem" urodzili się: Jerzy Szaniawski (10 II 1886), Stefan Starzyński 
(19 VIII 1893), cygańska poetka Bronisława Wajs znana pod pseudonimem Papusza 
(17 VIII 1908).
Jarzębina
Taką mi wioskę wymaluj w dolinie, Od zbóż wesołą, a od jodeł smutną... Niechaj 
się cała chowa w jarzębinie, Niech na jej łąkach siwe leży płótno...
Tak prosiła Maria Konopnicka wierszem pt. „Na obczyźnie", napisanym w 
Karlsbadzie (Karlsbad to niemiecka nazwa m. Karlovy Vary w Czechosłowacji), 
dokąd pojechała dla poratowania zdrowia. Należy przypuszczać, że miała w 
wyobraźni wioskę góralską, ponieważ właśnie w górach jarzębina i jodła żyją w 
tak bliskiej komitywie, obie zresztą uważane za drzewa dobre, „ftórych sie 
diaski pierońskie nie cepiajom".
Jarzębina w gwarze góralskiej nazywa się s ? o r u s, s ? o r u s a, skorusza 
albo wręcz s ? o r u ? h, co oznacza także człowieka — nar-wańca, raptusa, w 
gorącej wodzie kąpanego i zbyt pobudliwego erotycznie. Z jakiego powodu tak 
właśnie nazwano jarzębinę, trudno dociec.
Jarzębina rośnie na obszarze całej Polski. Zależnie od gatunku — na niżu i w 
górach aż po górną granicę lasu, aż po krainę kosodrzewu. Wszędzie'cieszy się 
ludzką życzliwością, a w podaniach i legendach jest drzewem, które dobry Pan Bóg 
stworzył dla przyozdobienia świata, dla zatrzymywania śnieżnych lawin w górach, 
dla nakarmienia niczyich, dzikich ptasząt, dla pocieszenia pustelników po lasach, 
aby i oni mieli się do czego uśmiechać.                                                                  
\
Jarzębina jest starym lekiem ludowym. Podobno napar z jej kwiatów i owoców 
uśmierza bóle wątroby -— jak ręką odjął.
W przesądach i różnych praktykach magicznych jarzębina również występuje zawsze 
bardzo ładnie. Wpleciona w wieniec dożynkowy, spra-
S — Gawędy
113
wia, że zboże na przyszły rok rodzi się jędrne i obfite. Poświęcona i zatknięta 
za obraz nad łóżkiem panny czy kawalera, nieskromne chęci u-śmierza. Jeżeli 
podejrzliwy mąż, co był długo poza domem, chce się przekonać, „zali jego 
połowica była mu wierna", powinien wziąć grono czerwonej jarzębiny, mokre od 
porannej rosy, i położyć na czole śpiącej, a „niepoczciwa wnet porwie się z 
łoża". Jeżeli ktoś boi się chodzić po ciemku, a musi, niechaj nosi przy sobie 
owoc jarzębiny, „tedy przeciwi się wszelkim nagabaniom strachów nocnych". 
Ludziom „krostawym", którym nie pomagała nawet „siwa rosa", gdy się w niej „o 
brzasku walali", wystarczyło wziąć garść „dostojałych jagód orzębiny" (tak 
kiedyś nazywano jarzębinę) i w nowy piątek, czyli w pierwszy piątek miesiąca, 
pójść o północy pod przydrożny krzyż albo jeszcze lepiej pod bramę cmentarza z 
krzyżem, tam rozgnieść na każdej kroście osobną jagódkę,
114
po czym cisnąć wykorzystane jagódki za siebie, mówiąc: „Krosty, kroś-cienice i 
wrzody, jak orząbinie jagody, wyrzucam was!" Ponoć to wielce pomagało. Mniemam, 
że jeżeli tak, sprawiał to miąższ owoców jarzębiny, bogaty w witaminę C.
Jarzębina potrafiła także wróżyć, ostrzegać. Kiedy jesienią, już po zrzuceniu 
liści, zaczynała nie wiadomo dlaczego obficie ronić czerwone jagody, ludziska 
mówili o niej, że „płacze krwawymi łzami", bo zbliża się wojna, pomór albo inne 
wielkie nieszczęście.
Jarzębina nazywa się oficjalnie jarząb, po łacinie Sorbus. Stanowi rodzaj z 
rodziny różowatych. Stare drzewo, rodowodem sięgające okresu trzeciorzędu. 
Obecnie obejmuje około 80 gatunków występujących na półkuli północnej. W Polsce 
rośnie dziko 5 gatunków, a w uprawie mamy 10 gatunków obcego pochodzenia oraz 
kilka ich odmian i mieszańców.
Najbardziej znany i najczęściej spotykany jest jarząb pospolity, Sorbus 
aucuparia, czyli po prostu nasza zwyczajna jarzębina. Ale z popularnymi drzewami 
bywa podobnie jak z popularnymi ludźmi. Wiadomo, jak się nazywają i jak 
wyglądają z daleka. I to przeważnie jest wszystko. Zapoznajmy się więc bliżej z 
jarzębiną.
Otóż nie zawsze bywa ona drzewem. Czasami ma postać dość dużego krzewu o wielu 
pędach. Jako drzewo dorasta do kilkunastu metrów wysokości. Pień ma wysmukły, 
walcowaty, pokryty żółtawoszarą, gładką i błyszczącą korą, która dopiero w 
późnej starości robi się czarnoszara i podłużnie porysowana. A starość jarzębiny 
zaczyna się w tych samych latach, co starość człowieka, rzadko bowiem drzewo to 
przekracza 90 lat życia. Koronę ma zawsze luźną, zaokrągloną, liście — 
nieparzystopierzas-te, lancetowate, ostro piłkowane, z wierzchu ciemnozielone, 
pod spodem szarozielone i owłosione.
W młodości rośnie jarzębina szybko. Najlepiej oczywiście na glebie żyznej, w 
miejscu osłonecznionym, ponieważ jest rośliną światłolubną. Ale i w gorszych 
warunkach — na suchych piaskach czy wysoko w górach -— też daje sobie radę. 
Okazuje ponadto wytrzymałość na mróz i na upały.
W maju rozwija liście i równocześnie zakwita białożółtymi drobnymi
115
kwiatami o migdałowym zapachu, zebranymi w baldachogrona, które niebawem, 
zamieniają się w owoce — pęki korali. Korale te, wielkości grochu, są początkowo 
żółtawe, potem pomarańczowe, aż pod koniec lata — soczyście czerwone. Wtedy, u 
schyłku lata, jarzębina jest najpiękniejsza, zwłaszcza gdy stoi w lesie, obok 
osiki, na której zaczynają ukazywać się już pierwsze złote liście, albo gdy 
rośnie na skraju fioletowego wrzosowiska, w gąszczu-jeżyn. A kiedy opadną już 
przejrzałe owoce dzikich drzew i krzewów, kiedy jesienne wiatry obedrą liście z 
gałęzi, ogołocą las, na jarzębinie długo jeszcze będą trwać grona jagód i 
czerwienią swoją wabić głodne ptaki.
Drewno jarzębiny, twarde i połyskliwe, używane bywa w stolarstwie i 
kołodziejstwie.
Jarząb pospolity ma kilka odmian. Oto dwie z nich: słodka i zwisająca. Owoce 
jarzębiny słodkiej są większe niż owoce jarzębiny pospolitej i nie tak cierpkie, 
jadalne w stanie świeżym i w przetworach, służą też do wyrobu wódek gatunkowych, 
domowych win i octów. Jarzębina zwisająca sadzona bywa dla dekoracji. 
Charakteryzuje się bardzo długimi, zwisającymi do ziemi gałęziami. Stąd 
oczywiście pochodzi nazwa.
Rzadko w polskich lasach liściastych, i to zwłaszcza w południowo--wschodniej 
części kraju oraz w Poznańskiem i na Pomorzu, rośnie j a-rząb brekinia, czyli 
brzęk, Sorbus torminalis, drzewo zupełnie inne niż ta zwyczajna jarzębina 
pospolita. Przede wszystkim znacznie większe. Dochodzi bowiem do 26 metrów 
wysokości. Liście ma głęboko klapowane. Każda klapka zaostrzona, brzegiem 
piłkowana. Liście te są obustronnie błyszczące, z wierzchu ciemnozielone, pod 
spodem nieco bledsze,, jesienią soczyście czerwone albo brązowe. Kwiaty brzęku 
są białe, zebrane w duże baldachogrona, a owoce — eliptyczne w kształcie, 
najpierw czerwonożółte, w miarę zaś dojrzewania coraz bardziej brązowe, aż 
wreszcie dostają jasnych plam i wtedy nadają się do jedzenia.
Wymagania brzęku są dość duże. Potrzebuje on świeżej wapiennej gleby, dużo 
słońca, łagodnych zim. Na suchych piaskach i na wilgotnym, podłożu w ogóle nie 
rośnie.
Podlega ochronie. W rezerwacie  „Skarpy  Slesińskie",  leżącym przy
116
torze kolejowym Slesin-Nakło, rośnie ponad sto dorodnych brzęków, sięgających do 
20 metrów wysokości. Wysiały się też za obręb rezerwatu i występują tu i ówdzie 
w pobliskich lasach.
Rzadki u nas i również objęty ochroną jest jarząb szwedzki, Sorbus intermedia, 
dziko rosnący tylko nad Bałtykiem, wzdłuż wybrzeża od Kołobrzegu po Gdańsk. 
Przywędrował z Półwyspu Skandynawskiego. Oryginał, apomikt. Co to jest apomikt? 
To taka roślina, która do stworzenia zarodków w nasionach nie potrzebuje 
zapłodnienia. Jarząb szwedzki jest, jak na drzewo, niskiego wzrostu — rzadko 
przekracza 12 metrów wysokości, a jeżeli uda mu się osiągnąć więcej niż 15 
metrów, to uchodzi za szczególny okaz. Występuje również jako wielopniowy, dość 
szeroki krzak. Kiedy jest drzewem, koronę ma jajowatą, o gęstym listowiu. Liście 
— pojedyncze, wrębne albo płytko klapowane, na brzegach nieregularnie piłkowane, 
z wierzchu ciemnozielone, od spodu filcowało owłosione. Kwitnie w maju i czerwcu. 
Kwiaty ma białe, zebrane, jak u każdej jarzębiny, w baldachogrona. Owoce, gdy 
dojrzeją, są intensywnie poma-rańczowoczerwone.
Ciekawym gatunkiem jarząbu (jarzębiny) jest m ą ? i n i a, Sorbus aria. Drzewo 
gór. W Polsce występuje w Karkonoszach, w Pieninach i Tatrach, a na niżu — 
bardzo rzadko. To właśnie ono nazwane zostało skorusem, chociaż ten gatunek 
rośnie wyjątkowo opieszale, a nie skoro, czyli prędko. Bywa dość wysokim krzewem 
lub małym, najczęściej 10-, 12-metro-wym drzewkiem o niezbyt prostym, czasami 
nawet rachitycznie skrzywionym pniu z czarnoszarą, niekiedy plamiastą, w 
starości podłużnie porysowaną korą. Koronę ma piramidalną, na starość 
zaokrągloną, jajowatą. Liście — pojedyncze, eliptyczne, o brzegach piłkowanych — 
wiosną, gdy się rozwiną, są po obu stronach omszone białym kutnerem, jakby je 
zanurzono w mące. Stąd nazwa. Starsze liście już tylko od spodu są białe. Młode 
pędy tej jarzębiny, czerwonobrązowe, a także jej pączki, obsypane są również tą 
mąką białego filcu. Mąkinia kwitnie w maju i czerwcu — biało. Owoce jej 
dojrzewają w sierpniu i we wrześniu — są kuliste, jajowate, pomarańczowoczerwone, 
potem czerwone, purpurowe, aż w końcu szkarłatne, pokryte białym kutnerem. Do 
jedzenia nadają się dopiero zwarzone przez mróz. Mączaste, nic szczególnego.
117
Na horoskop jarzębinowy zapraszamy osoby urodzone od 1 do 10 kwietnia i od 4 do 
13 października.
Osoby, te bywają bardziej „przymilne niż urodziwe". Mężczyźni są „popędliwi w 
gniewie, bardzo żywi, wymowni, kłamliwi, żądni uciech i mało kiedy dotrzymują 
słowa". Powinni unikać wycieczek konnych, gdyż to może się dla nich źle skończyć. 
„W myślistwie szczęścia nijakiego nie mają", ale za to w rybołówstwie ogromne. 
Kobiety spod znaku „Jarzębiny" są rozmowne, niekiedy wręcz gadatliwe, lubią 
„fantazjować i zmyślać niestworzone rzeczy", są wesołe, mają skłonność do 
wygodnictwa. Trafiają się między nimi i takie, „co niejednego przemądrzałka w 
kozi róg potrafią łacno zagonić". Na starość — zarówno kobiety, jak mężczyźni — 
nader chętnie opowiadają o swoich dolegliwościach. O cudzych natomiast nieradzi 
i bez współczucia słuchają, pewni, że czyjeś nie mogą się nawet równać z ich 
własnymi. Przy tym wszystkim odznaczają się wrażliwością na piękno.
Pod „Jarzębiną" urodziły się: Pola Gojawiczyńska (1 IV 1896) i Maria Dąbrowska 
(6 X 1889).
/
;
Jaśmin
Rozkwiecił się, rozjaśnił w zagaju dziki jaśmin.
Motyl kielichy liczy.
Te białe kwiaty wonne to dla wiosny podzwonne.
Maria Ziółkowska
Z jaśminem jest podobnie jak z akacją i bzem — nosi cudze nazwisko. Ja również 
używam dlań tego niewłaściwego, potocznego, bo po prostu bardziej mi się podoba.
Autentyczny jaśmin, po łacinie Jasminum, jest rodzajem z rodziny oliwkowatych i 
obejmuje, według Włodzimierza Senety, 200 gatunków, a według innych autorów aż 
300 gatunków pnączy lub krzewów występujących w strefie międzyzwrotnikowej i 
podzwrotnikowej. Wygląda też inaczej, niż sobie wyobrażamy. Nawet w postaci 
krzewu bardzo mało przypomina nasz „jaśmin", jako pnącze zaś jest plątaniną 
cienkich, wiotkich pędów. Kwiaty ma białe, żółte lub różowe, zazwyczaj silnie i 
miło pachnące, zebrane w wierzchotki, czyli luźne bukieciki, albo pojedyncze.
Niektóre gatunki jaśminu — np. jaśmin właściwy, zwany też jaśminem lekarskim, 
Jasminum officinale, pochodzące z południowej Azji pnącze o pierzastych liściach 
i białych kwiatach; jaśmin arabski, Jasminum sambac, pochodzący wcale nie z 
Arabii, lecz z Indii, krzew o eliptycznych liściach i białych wonnych kwiatach — 
spotkać możemy u nas jedynie w ogrsdach botanicznych, i to bardzo rzadko.
119

?
?
CV
«rS
<?4

Vi
S»LJR
A ten krzew, który potocznie i błędnie nazywamy jaśminem, to jaśminowiec, po 
łacinie Philadelphus, rodzaj z rodziny skalnicowatych. Występuje w 
kilkudziesięciu gatunkach w Ameryce Północnej i Środkowej, w Europie i w Azji.
W Polsce uprawiany najpowszechniej, często już zdziczały, jest jaśminowiec wonny, 
Philadelphus coronarius, prężny krzew, dochodzący do 3 metrów wysokości. Liście 
ma jajowate, zaostrzone, z małymi, oddalonymi od siebie ząbkami po brzegach, z 
wierzchu całkiem nagie, a pod spodem z kępkami włosków w kątach nerwów i u 
nasady blaszki. Kwitnie od końca maja do początku lipca, a więc w czerwcu, na 
pożegnanie wiosny. Kwiaty ma kremowobiałe, zebrane w 5-, 9-kwiatowe grona, 
silnie i pięknie pachnące.
To właśnie ten gatunek uprawiany był z wielką pieczołowitością w starożytnym 
Rzymie i jego kwiatów używano do wyrabiania wonności, które, obok zapachu róż, 
zagęszczały i tak już chyba nieznośną atmosferę bie-
120
siad u cesarza Nerona. Rzymskie damy nosiły jaśmin przy mufkach. Tak, przy 
mufkach, które służyły nie do ochrony rąk przed zimnem, tylko do noszenia w nich 
małych piesków. Stąd pochodzi nasze stare przysłowie: „Nie mój pies, nie moja 
mufka". Przytaczam je dlatego, że właśnie kwiat jaśminu miał ratować zapachowo 
sytuację, w której postronny obserwator mógłby to przysłowie wypowiedzieć.
W Polsce kwiaty tego krzewu uchodziły dawniej, w wiekach XVIII i XIX, za lek 
wzmacniający nerwy. Nie zaciągano się nimi jak tabaką i nie kichano na bliźnich, 
ale romantyczne damy, egzaltowane, skłonne do emocjonalnych uniesień, nosiły 
płatki jaśminu, ukryte w rękawie lub chustce, albo kilka kropel jaśminowego 
olejku w złotej balsamce, małej puszeczce, zawieszonej na łańcuszku u szyi.
Ludzie, obdarzeni nosem jako instrumentem, za pomocą którego zarabiają dziś na 
życie w wytwórniach perfum, twierdzą, że zapach jaśminu jest wręcz niepokonany 
przez inne i w perfumach złożonych z wielu zapachów najłatwiej daje się wykryć. 
Być może. Dlatego chyba fabrykanci perfum w południowej Francji nie wysilają się 
na komponowanie wyrafinowanych mikstur, lecz zakładają plantacje jaśminu i jego 
zapachem, ujętym w perfumy i pomady, czarują świat. W naszym przemyśle 
perfumeryjnym jaśmin zajmuje również jedno z czołowych miejsc.
Oprócz jaśminowca wonnego hoduje się u nas jeszcze wiele innych gatunków, ich 
odmian i mieszańców, a najbardziej znane są: j a ś m i no-wiec Lemoin e'a, 
jaśminowiec Falconera, jaśminowiec kaukaski odmiany złocistolistnej, jaśminowiec 
omszony,  jaśminowiec  panieńsk i... Wystarczy.
Generalnym wrogiem jaśminowca jest mszyca trzmielinowo-burako-wa, pluskwiak 
równoskrzydły, 3-milimetrowe nic, które ponoć bardzo łatwo poznać po tym, że ma 
„ciemnozielony odwłok w ciemne paski poprzeczne, czułki krótsze niż ciało, a 
syfony dłuższe niż wyrostek kaudal-ny, nogi natomiast jasne, stopy zaś ciemne". 
Nie widziałam jej 'jeszcze, ale chyba rozpoznam, szczególnie po tych stopach.
Żart żartem. Tylko dzięki tak szczegółowym opisom entomologów możemy rozpoznać i 
lepiej poznać owady.
Zabobonów związanych z jaśminem-jaśminowcem nie spotkałam, ale
121
za to znam przesąd, który do niedawna był w obiegu na Mazowszu (a może jeszcze 
jest do dzisiaj): jeżeli jaśmin w ogródku panny na wydaniu opadnie zbyt wcześnie, 
to znak, że nie powinna ona iść do ołtarza w białym wianku.
I jeszcze jedna ciekawostka:
W przesądach hinduskich drzewa owocowe, które są płci żeńskiej, nie powinny 
rodzić w stanie panieńskim, i dlatego w magiczny sposób zaślubiane są drzewcom 
innego gatunku, rosnącym w pobliżu danego sadu. Pierwszym amantem jabłoni i 
drzewa mangowego jest jaśmin. Dopiero kiedy go nie ma, z braku laku — dobry musi 
być i tamaryszek, krzew, którego sok zakrzepły w grudki na uszkodzonych pędach 
daje jadalną „mannę".
Jawor
Jawor uchodził w bardzo zamierzchłych czasach i w starożytności aż po 
średniowiecze za drzewo obdarzone właściwościami boskimi, drzewo dobre, o 
miękkim sercu, hojne w rozdawaniu szczęścia. Był przedmiotem czci, odbierał 
ofiary...
Sławny historiograf grecki, Herodot (ok. 485—ok. 425 r. p.n.e.), zwany ojcem 
historii, przekazuje nam wiadomość, że król perski Kserkses (ok. 519 — 465 r. 
p.n.e) też okazywał jaworowi kult, i to tak gorąco, jakby się w tym drzewie na 
zabój rozmiłował. Zwyciężony przez Greków pod Sala-miną w roku 480, nie spuścił 
dostojnego nosa na kwintę, lecz zapałał jeszcze większą nienawiścią do wroga i 
postanowiwszy, przy pomocy bogów, dać mu łupnia, udał się pod święty jawor. 
Rozbił namiot w jego cieniu i rozpoczął adorację. Opasał drzewo wspaniałym 
złotym pierścieniem, pozawieszał na nim naszyjniki i inne ozdoby, po czym — 
dopiero przy tak udekorowanym jaworze — zatopił się w głębokiej zadumie. „Bawił 
tam czas długi i musiano wszelkich użyć trudności, aby go stamtąd oderwać". 
Odjeżdżając zostawił przy świętym jaworze swoją straż dla pilnowania cennych 
wotów, którymi przypochlebił się bóstwu. Nawiasem mówiąc, cała ta ceremonia nie 
zdała się na nic. Jawor albo nie dosłyszał Kserksesowych błagań, albo świadomie 
puścił je mimo uszu, bo w następnej bitwie, pod Platejami w 479 roku, znów 
zwyciężyli Grecy.
Zarówno Grecy jak Persowie żywili dla jaworu najwznioślejsze uczucia. Wierzyli, 
że już sam cień tego drzewa emanuje błogosławieństwo i uzdrowienie. Pierwsi 
wysadzali nim drogi, aby wiodły do szczęśliwych celów, gajami jaworowymi 
otaczali ateńskie szkoły ufając, że wpłynie to uszlachetniająco na dusze uczniów.  
Drudzy zakładali ogrody, traktując
123
je jako uzdrowiska dla chorych, obsadzali jaworami granice miasta dla 
ubezpieczenia się przed morowym powietrzem.
Rzymianie również uważali jawor za drzewo boskie. Kaligula, cesarz rzymski w 
latach 37—41 n.e., szalony tyran, w początkowym okresie swego obłędu przeniósł 
się do potężnego jaworu, który nazywał swoim domem, i w nim, jako bóstwo, 
oddawał się wraz ż piętnastoma towarzyszami najbezwstydniejszej rozpuście.
Pliniusz Starszy wspomina dwa sławne jawory, odbierające kult należny drzewom 
świętym. Jeden rósł jeszcze za jego czasów w lasach Arkadii, ogromnie już 
wiekowy, zasadzony, jak głosiła fama, przez samego Agamemnona, naczelnego wodza 
Achajów w sławnej wojnie trojańskiej. Drugi, też niezwykle stary i gruby, w 
środku wypróchniały, rósł w Licji, starożytnej krainie w południowo-zachodniej 
części Azji Mniejszej. Zwa-
124
s?
no go żywą jaskinią, a w jego dziupli, na ławkach z mchu, mogło biesiadować 
osiemnaście osób.
Nasi przodkowie, Słowianie, także przypisywali jaworowi moce magiczne, bali się 
go i ze strachu bardzo szanowali. Nie wolno było łamać jego gałęzi, a niech już 
ręka boska zachowa, żeby ktoś miał skaleczyć to drzewo ostrym narzędziem. 
Płakało długo słodkimi łzami, a wraz z nim głośno beczał sprawca jego ran, bo po 
pierwsze — sam się kaleczył przy byle sposobności, po drugie — waliły się na 
niego liczne nieszczęścia tak długo, póki jaworowi nie zaschły łzy.
Odbicie tego wierzenia znajdujemy w polskim podaniu o diable cechującym jawory. 
Przytaczam je w całości za książką „Podania i legendy polskie, ruskie i 
litewskie", wydaną przez PIW w 1975 ?.:
W bukowinie łopuszańskiej pod Kluczkami widziano w dzień św. Piotra i Pawła, jak 
się pokazał diabeł ubrany po niemiecku, jak przeszedł pomiędzy statek i rąbał 
jawor; później ktokolwiek chciał to drzewo zrąbać, niezawodnie okaleczył się i 
musiał pracę zaniechać. Niejeden tak napiętnowany jawor znajduje się w górach, 
dlatego górale bardzo się strzegą, zwłaszcza pierwszych dni po św. Piotrze i 
Pawle, rąbać takie drzewa.
Kiedy i na jakiej podstawie zrodziła się opinia, że jawor jest opiekunem 
zakochanych, trudno dociec. W każdym razie przez cały XVIII i XIX wiek uchodzi 
za ich patrona. Franciszek Karpiński (1741—1825), „poeta serca" i czołowy 
przedstawiciel sentymentalizmu, w „Przypomnieniu dawnej miłości", z której tak 
otwarcie spowiada się przed całym światem, pisze:
Potok płynie doliną, Nad potokiem jawory; Tam ja z tobą, Justyno, Słodkie pędził 
wieczory.
A w znanym liryku miłosnym przedstawia dziewczynę o arcymodnym wówczas imieniu 
Laura, zakochaną i tak spragnioną spotkania z wybrańcem swego serca, że już 
nawet nie splata warkocza, tylko rozczochrana" pędzi do niego, myśląc tak oto:
125
Już miesiąc zaszedł, psy się uśpiły I coś tam klaszcze za borem; Pewnie mnie 
czeka mój Filon miły Pod umówionym jaworem.
YWńe iime piosenki z tego samego okresu tez móma., ze popisywano jaworowi rolę 
przyzwoitki i powiernika, który na własnej korze odczuł zwierzenia zakochanych.
Oto ludowa śpiewka z Mazowsza:
Czemu ty, dziewczyno, pod jaworem stoisz, Czy cię słonko piecze, czy się deszczu 
boisz?
Słonko mnie nie piecze, deszczu się nie boję,
Na Jasieńka czekam, pod jaworem stoję.
t I druga, z „Wesela Figara" Beaumarchais'go (Pierre Augustin Caron, żyjący w 
latach 1732—1799), śpiewana przez Cherubina, delikatnego młodzieniaszka, który 
już się kocha, ale jeszcze nie wie w kim:
Na jaworze wyryję słodkie imię... niczyje...
Dzisiaj młodzi nie spotykają się już pod jaworem, a większość nawet nie bardzo 
wie, jak wygląda to drzewo, bo coraz mniej go na naszych ziemiach.
Największej rzezi jaworów dopuścili się w jaworzynach i mieszanych lasach 
górskich producenci drewna w XIX stuleciu, ingerujący bezmyślnie w przyrodę. 
Niszczyli oni jawory wraz z towarzyszącymi im roślinami runa (między innymi 
wytłamsili paproć języcznik lub „jeleni język", będący dziś pod ochroną), na 
karczowisku zaś sadzili świerki, obiecując sobie wielkie fortuny. Co z tego 
wyszło, szkoda gadać! Źle, że ten diabeł, cechujący jawory pod Kluczkami, nie 
miał już wówczas swojej mocy.
Dziś w dolnym reglu lasów tatrzańskich spotyka się bardzo nieliczne okazy 
starych jaworów. Na szczęście mądrzy leśnicy już wprowadzają „jaworową młodzież", 
żeby odnowić w przyrodzie to, co padło pod toporami zachłannych kombinatorów.
Jawor należy do rodziny klonowatych. Oficjalnie nazywa się klon
126
jawor albo klon jaworowy. Linneusz nazwał go po łacinie Acer pseudoplatanus 
(Acerklon; pseudoplatanus — nibyplatan).
Piękne, wyniosłe drzewo. Dochodzi do 30 metrów wysokości. Pień ma regularny, 
pokryty brunatnoszarą gładką korą, która z czasem łuszczy się dużymi, płaskimi 
płatami — jak u plątana. W górach bardzo często pnie jaworów są od północnej 
strony silnie porośnięte mchem. Koronę ma jawor kopulastą, rozłożystą, głęboko 
nasadzoną, liście — duże, trzy-klapowe, o ostrych zatokach, drobnopiłkowane, z 
wierzchu ciemnozielone, pod spodem sinawe z owłosionymi nerwami". Kwitnie w maju, 
po wypuszczeniu liści, żółtozielonymi kwiatami, zebranymi w zwisłe grona. Owoce 
jaworu, orzeszki w skrzydlakach, dojrzewają we wrześniu i w październiku, a 
spadają z drzewa w listopadzie albo zimą.
We wczesnej młodości jawor rośnie powoli, nawet wówczas, kiedy ma to, co lubi: 
wilgotne powietrze, umiarkowany chłód i żyzną glebę. Dojrzałość, możność 
rodzenia owoców, osiąga — żyjąc w odosobnieniu — po 20—30 latach, w lesie zaś — 
po 40—50. Potem, zależnie od siedliska, co 2 lub 3 lata wydaje obfite nasiona. I 
jeszcze rośnie. Kończy wzrastanie między 80 a 100 rokiem życia, a żyć może 400 
albo nawet 500 lat.
Drewno tego drzewa, białe lub żółtawobiałe, twarde, trudno łupliwe i elastyczne, 
z natury atłasowopołyskliwe, daje się łatwo wygładzać i polerować, używane więc 
jest w wykwintnym stolarstwie i na forniry.
W parkach hodowane są liczne odmiany dekoracyjne jaworu, różniące się głównie 
zabarwieniem liści. Do najciekawszych należą: odmiana purpurowa, Purpureum, o 
liściach z wierzchu zielonych, a pod spo-• dem purpurowofioletowych, odmiana 
żółtolistna, Worleei, której liście są najpierw pomarańczowe, potem żółte, 
wreszcie zielone na czerwonych ogonkach. Bardzo ciekawa jest także odmiana 
Leopol-d a, Leopoldii, o liściach wczesną wiosną miedzianoróżowych, które 
później pstrokacieją żółtymi lub białozłotymi plamami.
A horoskop? Jest w gawędzie o klonie, jako że jawor to przecież także klon.
Jedlica
Jedlicą nazywają górale z okolic Zakopanego szczególnie urodziwą, gonną jodłę, 
taką, „co z niebem gada". Ale istnieje również całkiem odrębne drzewo jedlica, 
zimozielone, żywiczne, ogólną sylwetą przypominające świerk. W nazewnictwie 
międzynarodowym nosi miano Pseudotsuga. Jest rodzajem z rodziny sosnowatych i 
obejmuje siedem gatunków drzew iglastych, rosnących dziko w Ameryce Północnej i 
we wschodniej Azji. Jedlica odkryta została u schyłku XVIII stulecia w starych 
lasach na wyspie Vancouver u zachodnich wybrzeży Kanady. Dendrologowie z wielu 
krajów zastanawiali się długo, co to za odmieniec. Jedni twierdzili, że to jakaś 
dziwna jodła, inni, że nieznany świerk. Aż wreszcie szkocki uczony David Douglas 
w roku 1825 ustalił pewne charakterystyczne cechy tego drzewa i przekonał swoich 
znakomitych kolegów, że to zupełnie odrębny rodzaj. Na cześć pana Douglasa 
nazwar.o to drzewo po angielsku „Douglas fir", po niemiecku „Daglesie", po 
czesku „Du-glaska". U nas jest ono dwojga imion — Jedlica, Daglezja, a w 
niektórych źródłach występuje po prostu jako Jedlica   Duglasa.
W Polsce najłatwiej spotkać można jedlicę zieloną Pseudotsuga viridis, i jedlicę 
siną, Pseudotsuga glauca. Obie z postaci i konarów podobne są, jak już wiemy, do 
świerka, ale różnią się (między sobą też) wzrostem pnia, korą, kształtem i 
kolorem igieł oraz innymi cechami, znanymi tylko ludziom wtajemniczonym.
Jedlica zielona igły ma krótkie, proste, spłaszczone, z dwoma jasnymi paskami od 
spodu, niezbyt sztywne, korę na młodych pędach gładką, oliw-kowozieloną, z 
licznymi guzkami żywicznymi, a na pniu szarobrunatną, popękaną w drobne tafelki, 
jakby z zeschniętego błota. Szyszki ma dłu-
128
gie, zwisające, z oryginalnymi trójzębnymi łuskami. Te szyszki opadają od późnej 
jesieni aż do wiosny.
Jedlica zielona wymaga gleby żyznej, powietrza wilgotnego. W młodości bardzo 
lubi ciepło, nie znosi suchych wiatrów, ale w starszym wieku jest dość odporna 
nawet na mrozy. Jeśli ma odpowiednie warunki siedliskowe, rośnie szybko i, jak 
twierdzą leśnicy, „daje więcej masy drewna niż europejskie drzewa leśne". 
Ogrodnicy także chętnie uprawiają jedlicę zieloną w parkach miejskich właśnie 
dlatego, że tak szybko rośnie (dorównuje pod tym względem topoli) i wykazuje 
znaczną odporność na skażenia przemysłowe.
Jedlica zielona należy do drzew gigantów. W swojej ojczyźnie osiąga nierzadko 
100 — 110 metrów wysokości i uplasowała się w czołówce najwyższych drzew świata. 
Zajmuje pod tym względem trzecie miejsce — za rosnącym w Australii eukaliptusem 
królewskim (Eucalyptus regnans), który dorasta do 150 metrów wysokości, i za 
sekwoją (Seąuoia sempewi-rens) osiągającą w Kalifornii ponad 130 metrów. 
Najwyższa na kuli ziemskiej jedlica zielona, rosnąca w jednym z parków 
narodowych Ameryki Północnej, ma podobno aż 125 metrów wysokości. A u nas? 
Włodzimierz Seneta w swej nieocenionej „Dendrologii" podaje, że piękne okazy 
jedlicy zielonej obejrzeć można między innymi w Szczepowie, Lekowie i Próchnowie 
na obszarze Koszalińskiego, a także w nadleśnictwie Stary Dzierzgoń w 
Olsztyńskiem. Okazy te nie przekraczają jednak... 38 metrów.
Moja znajoma jedlica zielona, sędziwa już, rośnie w warszawskim Ogrodzie 
Botanicznym, na niewielkim wzniesieniu w głębi pierwjszej alei na prawo od 
wejścia. Łatwo ją znaleźć i obejrzeć z bliska, dotknąć, powąchać.
Jedlica sina jest znacznie niższa od jedlicy zielonej. W swojej ojczyźnie, w 
amerykańskich Górach Skalistych, dorasta niekiedy do 40 metrów wysokości. W 
Polsce zaledwie do połowy tego, i to jedynie w korzystnych warunkach. W Dalkowie, 
w Zielonogórskiem, rośnie takie właśnie dorodne drzewo — ma 20 metrów wysokości.
Wymagania siedliskowe jedlicy sinej są o wiele skromniejsze niż jedlicy zielonej. 
Nie musi mieć aż tak żyznej ziemi, lepiej znosi suszę i mrozy.
9 — Gawędy                                         129
Dlatego   choć   rośnie   wolniej,   sadzona   bywa   w   miejskich   ogrodach.
Po czym odróżnić jedlicę siną od zielonej w tym okresie, kiedy obie są mniej 
więcej jednego wzrostu? Najłatwiej po igłach i po szyszkach. Igły jedlicy sinej 
są sztywniejsze, krótsze, grubsze, niebieskawozielone (stąd nazwa, gdyż dawniej 
na kolor niebieski mówiono siny), jakby woskowane, a szyszki mniejsze, z 
odgiętymi łuskami.
Drewno jedlicy jest twarde, zwarte, trwałe, małokurczliwe przy wysychaniu, nie 
paczy się i nie ciemnieje. Używane bywa w budownictwie, szczególnie w Ameryce 
Północnej, gdzie rośnie bardzo dużo jedlicy i gdzie większość domów w małych 
miasteczkach buduje się ciągle jeszcze z drewna. Z jedlicy robione są także 
podkłady kolejowe, kadzie i urządzenia dla przemysłu chemicznego oraz kutry 
rybackie.
Jesion
Występuje w mitach wielu starożytnych ludów, a wszędzie jest albo samym bogiem, 
albo pełnomocnikiem boga, obdarzonym boskimi prawami i magiczną mocą, albo 
tworzywem, z którego bóg wykonuje, co tylko chce.
U ludów Północy był jesion drzewem wiadomości dobrego i złego, ale innym niż 
nasza biblijna jabłoń rajska. Gałęzie jego, wedle tych północnych wierzeń, 
okrywały całą powierzchnię świata, wierzchołek przebywał w niebie, a korzenie w 
piekle. Na najwyższych gałęziach gnieździł się orzeł, boski ptak, strzegący 
porządku na Ziemi; jako łączniczka między nim a ludźmi, z góry na dół skakała 
wiewiórka; owinięte dokoła pnia węże broniły dostępu każdemu, komu by przyszedł 
do głowy głupi a świętokradczy pomysł wspinania się na to majestatyczne drzewo. 
Spod korzeni wzniesionych nieco nad ziemią, niby spod nóg, wytryskiwały źródła 
mądrości i przepowiedni na przyszłość. Źródła te pozostawały pod opieką trzech 
dziewic, które czerpiąc wodę wróżyły z niej, potem zaś chlustały nią na gałęzie. 
Woda spadając zamieniała się w rosę pełną miodu i mądrości. Pod tym cudownym 
jesionem odbywały się rady bogów.
W mitach greckich już na samym dnie czasu szumią jesiony. W tzw. „złotym wieku", 
za panowania boga pogody i żniw Kronosa, gdy pierwszy rodzaj ludzki żył sobie 
najszczęśliwszy pod słońcem, bez żadnych trosk, bez pracy, wiecznie młody i 
wesoły, rozkosznego chłodu dostarczały mu wśród innych drzew również jesiony. 
Później, gdy tych szczęśliwców pochłonęła ziemia, bogowie zaś stworzyli drugi 
rodzaj ludzki, gorszy niestety od pierwszego, i na Ziemi nastąpił „wiek srebrny", 
jesiony służyły za ołtarze, pod którymi ludzie składali ofiary nieśmiertelnym. A 
po-
?
nieważ robili to coraz oporniej i w ogóle za bardzo zadzierali nosa, strąceni 
zostali do podziemia. Wtedy Zeus, syn Kronosa, pożeracza własnych dzieci, po 
zwalczeniu „czułego" tatusia i spuszczeniu go do zimnego Hadesu sam został panem 
nieba i ziemi, po czym stanął przed koniecznością stworzenia trzeciego rodzaju 
ludzkiego. Za tworzywo posłużył mu jesion. Jesionowi ludzie, obdarzeni mową i 
sercem (podobno twardym jak kamień), odznaczali się wielką siłą, zdolnościami i 
zapałem do wojaczki. To oni wprowadzili jesionowe dzidy, których używanie weszło 
na długie wieki w zwyczaj ludzi parających się rzemiosłem boga wojny Aresa. 
Zresztą nie tylko mordercze dzidy wykonywane były z jesionu, ale i strzały Amora 
(greckiego Erosa). Ugodzone taką strzałą serce wybuchało gorętszym płomieniem 
niż od innych strzał; dopiero później psotny gru-
132
basek doszedł do wniosku, że jednak strzały cyprysowe dają jeszcze lepszy skutek.
Jupiter (u nas nazywany Jowiszem), największy bóg rzymski, nowe wcielenie 
greckiego Zeusa, też ojciec bogów i ludzi, bardzo lubił, według wiary pospólstwa, 
przemieszkiwać w jesionie, chociaż, jak wiemy, miał wspaniałą świątynię na 
Kapitolu.
- W mitologii słowiańskiej jesion nigdy nie był ani samym bogiem, ani boga domem, 
ale w świętych gajach odbierał taką samą cześć jak lipy, buki i cisy, ustępujące 
tylko dębom, które odbierały hołd najwyższy.
Przypisywano temu drzewu także właściwości magiczne. Pochowany w jesionowej 
trumnie zmarły osiągał od razu wieczny spokój i nie w głowie mu było 
włóczęgcwanie po świecie w postaci ducha. Sen pod jesionem krzepił na umyśle, a 
przy tym był o wiele bardziej bezpieczny niż pod innym drzewem, gdyż u nas węże 
nie tylko nie wiły się po jesionie, jak u Skandynawów, ale przeciwnie — omijały 
to drzewo z bardzo- daleka. Więcej — jesion, jak podają różne „Klucze do ważnych 
tajemnic", „Klucze do nieba" i niemieckie „Himmelsschlussel", jeszcze przez 
długie stulecia po przyjęciu chrześcijaństwa był guślarskim środkiem (a może 
„lekiem ludowym"?) przeciw ukąszeniu węża lub żmii. Należało do trzech razy 
obmywać ranę sokiem wyciśniętym z jesionowych liści i powtarzać: „Wypędzam was 
bożą mocą, Pana Jezusa pomocą, węże, wężyce, żmije, żmijice, padalce, padalczyce 
i wszelki robaku! Z rozkwituś się urodził, czart cię stworzył, Pan Jezus w cię 
ducha włożył, a nie dał ci żadnego jadu ani mocy. Jako ta woda odpływa, niech i 
to spływa w imię Boga Ojca i Syna, i Ducha Świętego". Bez „Amen", gdyż 
wypowiedzenie tego słowa przekreślało cały zabieg i wykluczało powodzenie, 
podobnie jak dzisiaj słowo „dziękuję", powiedziane po zakończeniu kabały. 
Należało jedynie dmuchnąć trzy razy na chore miejsce i pozostawić je do 
wyschnięcia.
Jesion leczył nie tylko choroby od ukąszenia „wszelkiego robaka", ale i różne 
inne. Gdy komuś od złego spojrzenia „wzdęło żywot", należało iść o północku, 
przy pełni księżyca, na mokradła, urwać z zamkniętymi oczyma trzy garście 
jesionowych liści, ogryźć tyle kory, ile się da w trzech kęsach, i ciągle z 
zamkniętymi oczyma, biec do domu (trzeba by sztuk-
133
mistrza nie lada!). Tu z liści i kory sporządzić wywar i wypić trzy razy po trzy 
łyki, gapiąc się na księżyc i wypowiadając w myśli formułkę, w której 
najważniejsze jest zdanie: „Jak ta pełnia miesiąca opadnie, tak i mój żywot 
niech się zapadnie!" Jeżeli wzdęcie było rzeczywiście od u-roku — ustępowało. 
Jeśli od czegoś innego — nawet jesion nie pomagał. Ale za to niemal zawsze 
uśmierzał łamanie w kościach, szczególnie dokuczliwe podczas nadciągania i 
trwania deszczowej pogody. A jaki użyteczny był w małżeńskich nieporozumieniach! 
Liście jesionu, włożone pod prześcieradło, koiły wszelkie dąsy i ułatwiały 
przeprosiny zwaśnionej parze. W sielance „Czary" Szymona Szymonowica, poety 
żyjącego w latach 1558—1629, zdradzana żona pali jesionowe liście, aby w ten 
magiczny sposób sprowadzić męża hultaja z powrotem do domu.
Jesion leczył, łagodził, ale potrafił też zabijać! Żadna brzechwa, czyli strzała, 
do kuszy lub łuku, na której osadzono żeleźce zwane bełtem, nie trafiała tak 
celnie, jak jesionowa. Szanujący się rycerz innych brzechw nie używał. 
Jesionowych ponoć nie znosił w bok żaden wiatr. Możemy uwierzyć w ten „przesąd", 
biorąc pod uwagę, że ta strzała to był potężny kawał kija. Długość polskiej 
brzechwy wynosiła bowiem 3 stopy lub tylko nieco mniej, to jest tyle, ile wynosi 
długość od środka piersi do końca palców wyprostowanej ręki rycerza średniego 
wzrostu.
Jesion, boskie drzewo Zeusów, Jowiszów, Odynów (Odyn — inaczej: Wodan, Wotan, 
Wuotan), zjawił się na świecie o wiele wcześniej niż ci panowie nieba i ziemi, 
znacznie wcześniej nawet niż człowiek, który tych bogów stworzył. Już co 
najmniej 10 milionów lat temu,'we wczesnym pliocenie, łączącym flory kopalne z 
florą współczesną, gdy było cieplej niżeli dzisiaj, nad rozlewiskami wodnymi, 
pełnymi już grążeli, rdestnicy i jeżogłówek w szuwarach, rósł sobie nasz 
wspaniały jesion obok topoli, wiązów, orzeszników i klonów — na całym obszarze 
obecnej Europy Środkowej. W Polsce, co wywnioskowano ze znalezionych odcisków 
bardzo bogatej flory plioceńskiej, jesion już około 8000 lat temu tworzył wraz z 
olchami i wiązami zwarte lasy łęgowe, to znaczy rosnące na łęgach, wilgotnych, 
przesiąkających wodą lub nawet zalewanych przez wodę miejscach nad rzekami i 
strumieniami. Później stał się pospolity również na glebach suchszych, aż 
wreszcie dotarł do niższych rejonów gór-
134
skich. Dobrze, iż umie się przystosować do gorszych dla siebie warunków, bo 
teraz, gdy lasy łęgowe zostały w ogromnej mierze zniszczone regulacją rzek i 
wszelkimi melioracjami, musiałby zginąć. Piękny łęg je-sionowo-olchowy jeszcze 
istnieje w Nadleśnictwie Oleszno w województwie kieleckim.
Jesion, po łacinie nazwany Fraxinus, należy do rodziny oliwkowa-tych i obejmuje 
około 60 gatunków drzew, rzadziej krzewów, rosnących na półkuli północnej.
W Polsce pospolity jest jesień wyniosły, Fraxinus excelsior. Rzeczywiście 
wyniosły — bardzo często dorasta do około 40 metrów wysokości. Potężną kopulastą 
koroną góruje nad lasem. Najłatwiej przyjrzeć mu się, gdy rośnie na jakimś 
odosobnionym stanowisku, w parku, przy drodze czy — co nader często można 
spotkać na Podhalu — przed domem. Poznać go nietrudno, już choćby po liściach 
nieparzystopierzas-tych, koloru przykurzonej zieleni, lancetowatych, albo 
jesienią — po je-dnonasiennych płaskich skrzydlakach. Tu nie zawadzi dodać 
nawiasem, że zarówno liściom jesionu, jak jego nasionom, wiele uwagi poświęcił 
Wergiliusz (w I stuleciu przed naszą erą), sławny epik rzymski, autor 
dydaktycznego poematu o rolnictwie pt. „Georgiki". Otóż w dziele tym pięknie, 
mową wiązaną, poucza Wergiliusz, że jesion (między innymi drzewami) powinien być 
uprawiany w szkółkach od nasienia, a liście dojrzałych jesionów zalecał na paszę 
dla bydła.
Postać ma jesion niekiedy bardzo charakterystyczną — stoi na szeroko 
rozstawionych i uniesionych nad ziemią grubych korzeniach, jakby się wspinał na 
palce. Pień ma zwykle silny, prosty i, dopóki drzewo młode — korę gładką, 
jasnoszarą, równomiernie spękaną. I tu znowu dygresja: młodziutki jesion bardzo 
cierpi od nadmiaru słońca w upalne dni, zwłaszcza gdy nagle zostanie odsłonięty, 
na przykład wskutek wyrębu otoczenia. Wtedy też zapada na zgorzel kory, chorobę 
spowodowaną przez grzyb — Hysterographium jraxini. Zdarza się, i to nierzadko, 
że drzewka porażone zgorzelą umierają. Gałęzie jesionu, rozstawione luźno, w 
młodości układają się w dość kształtny stożek, w wieku dojrzałym zaś, gdy drzewo 
przestaje piąć się w górę, korona robi wrażenie sztucznie przypłaszczonej.
W lasach pnie jesionów bardzo często owinięte są wstęgami pięknego
135
**— *~^ - <«**** «&* ^kowate plechy wyglądają na
Oprócz zgorzeli kory i porostów dokuczają jesionowi jeszcze uprzykrzo-
wady. Na przykład mała kantaryda, nazywana u nas także muchą
? przyleciała z Hiszpanii, albo majką lekarską, albo wreszcie
teamie wygW^u_ potóft « ????
.locistym połyskiem        r           t ż topolą,
atootfżr.iejszy    jesion    (]3K    rUW 1

bi^paAską^-^-^^   Ten nie
?onj^cń    w    winie
łający).
kantaryd   Przyrządzane
napój miłosny,
m\\  \
'l^liL^fl,^. U»M sikana gt od-????., co sŁcxeg,ó\me \adnie wygląda i\ad wodą. Z 
p07.osYa\yćr*
?????;                        są odmiany złotokora   i   złotokora
??'


lo pędy,  bardzo ładne na  tle błękitnego •wo nie ma jeszcze liści. A liście
"' ??«, guy arzewo nie ma jeszc;
zielonego porostu — wstężnicy, której nitkowate plechy wyglądają na jasnoszarej 
korze wielce malowniczo.
Oprócz zgorzeli kory i porostów dokuczają jesionowi jeszcze uprzykrzone owady. 
Na przykład mała kantaryda, nazywana u nas także muchą hiszpańską, bo 
przyleciała z Hiszpanii, albo majką lekarską, albo wreszcie pryszczelem 
lekarskim. Ten niewinnie wyglądający chrząszczczyk — nawet ładny, 
zielononiebieski ze złocistym połyskiem — potrafi w bardzo krótkim czasie 
ogołocić z liści najpotężniejszy jesion (jak również topolę, klon, lilak...). 
Gwoli sprawiedliwości trzeba dodać, że kantaryda umie się zrehabilitować, całą 
sobą służy bowiem człowiekowi do wyrobu leków. (Niegdyś z moczonych w winie 
kantaryd przyrządzano napój miłosny, podstępnie działający).
Jesion wyniosły ma kilka odmian ozdobnych, sadzonych w naszych parkach i 
ogrodach botanicznych. Najczęściej spotykana jest odmiana zwisająca, zwana też 
potocznie płaczącą, z gałęziami smętnie zwieszonymi, co szczególnie ładnie 
wygląda nad wodą. Z pozostałych najciekawsze, według mnie, są odmiany złoto* ??? 
a i złotokora zwisająca. Pierwsza ma żółte pędy, bardzo ładne na tle błękitnego 
nieba, zwłaszcza w tym czasie, gdy drzewo nie ma jeszcze liści. A liście tej 
odmiany nawet w lecie są przez pewien okres żółte. Druga odmiana jest ponadto 
nieco zwisająca, a jej liście, zielone latem, stają się jesienią 
świetliścieżółte.
Chemicznym wrogiem jesionu wyniosłego i jego odmian są trucizny, wyziewane przez 
fabryczne kominy, rury wydechowe samochodów itp., oraz płynące rzekami ścieki 
przemysłowe, nasączające łęgi. Jesion przy całej swej potędze jest średnio 
odporny na skażenia, regeneruje się zaś z wielkim trudem.
Mniej wrażliwe na dymy, spaliny i wszelkie wyziewy przemysłowe są: jesion 
amerykański, Fraxinus americana, pochodzący z Ameryki Północnej, uprawiany u nas 
w parkach, dorastający do trzydziestu kilku metrów wysokości, tudzież jesion 
pensylwański, Fraxinus pennsylvanica, także z Ameryki Północnej, różniący się od 
jesionu amerykańskiego przede wszystkim wzrostem, gdyż dorasta „tylko" do około 
20 metrów.
136
Na szczególną uwagę zasługuje jesion mannowy, Fraxinus ornus, rodem z Europy 
Południowej i Azji Zachodniej. Osiąga kilka metrów wysokości. Jest to drzewko 
bardzo delikatne, lubi słońce, ciepło, a więc źle znosi nasze zimy. Nazwę swą 
zawdzięcza dziwnej właściwości: z uszkodzonych pędów wydziela sok, który 
krzepnie w żółtawe grudki, przypominające jakoby mannę. W lecznictwie grudki te 
stosowane bywają jako środek przeczyszczający. Prawdziwym dziwowiskiem są kwiaty 
tego jesionu. Tak, tak, kwiaty. Podczas gdy inne drzewa tego rodzaju mają kwiaty 
bez korony lub w ogóle bez okwiatu, niepozorne, ten ma całe duże wiechy 
czteropłatkowych, białych, wonnych kwiatków.
Jeden taki jesion mannowy mamy w warszawskim Ogrodzie Botanicznym: rośnie na 
trawniku przy alejce biegnącej wzdłuż ulicy Agrykola. Warto go zobaczyć, 
zwłaszcza w okresie kwitnienia.
Drewno jesionu — z charakterystycznym czworokątnym rdzeniem ja-snobrunatnym i 
wyjątkowo szerokim żółtawym bielem — jest twarde, elastyczne, a dzięki temu 
bardzo wysoko cenione w stolarstwie meblowym. Robi się z niego meble mocne, 
trwałe i wielce ozdobne, gdyż daje się ono pięknie politurować i zabarwiać. 
Sprzęty jesionowe wcale nie są brzydsze niż wykonane ze sprowadzanego z 
zagranicy mahoniu czy pali-sandru, z wiekiem zaś, wskutek działania światła i 
ciepła, stają się coraz ładniejsze. Najpiękniejsze jest drewno jesionu falistego, 
określane przez stolarzy jako „drewno barankowate", oraz drewno jesionu 
węgierskiego o powikłanym, splątanym rysunku włókien, tzw. „drewno kędzierzawe". 
Obydwa te gatunki bywają używane głównie na forniry. Jesionu używa się także na 
kunsztowne bramowania okien i drzwi, na posadzki podłogowe. Z drewna o prostszym 
rysunku słojów buduje się wagony, gięte meble, sanki, narty...
Liści i kory jesionu używa się obecnie, jak i kiedyś, jako leku na łamanie w 
kościach (wchodzą w skład ziołowych mieszanek przeciwreumatycznych) i przy 
„odęciu żywota", wywołanym dolegliwościami wątroby.
A teraz ciekawostka: najpotężniejszy i najstarszy w Polsce jesion żyje w 
Kartuzach na Kaszubach, ma ponad 40 metrów wzrostu, 5 metrów w pierśnicy i choć 
liczy sobie już 270 lat, wciąż rośnie, przybiera w obwodzie i w ogóle czuje się 
doskonale.
137
I na koniec galijski horoskop dla urodzonych pod „Jesionem", w dniach od 25 maja 
do 3 czerwca i od 22 listopada do 1 grudnia.
Wielcy marzyciele, którzy potrafią zmieniać swoje marzenia w plany i 
urzeczywistniać je. Często zdarzają się tu oryginały, nazywane przez bliźnich po 
prostu dziwakami. Egzaltowani, lubiący wzbudzać podziw, humorowaci, „w gromadzie 
ambarasowni". Swoje choroby, niedostatki charakteru i kompleksy, których są 
zwykle świadomi, skrzętnie ukrywają. Bywają nieostrożni, roztargnieni, naiwni i 
skłonni do czarnych przewidywań. To oni w nieszczęściu powtarzają: „Zawsze 
wiedziałem (-łam), że to się źle skończy" — „A nie mówiłem (-łam)?" — itp. 
Potrafią być uszczypliwi, ale w przyjaźni wierni do grobowej deski.
Pod znakiem „Jesionu" urodzili się między innymi: Leonid Teliga {28 V 1917), 
Maria Jasnorzewska-Pawlikowska (24 XI 1891) i Krystyna Siesicka (22 XI 1928).
Jodła
Szumią jodły na gór szczycie, szumią sobie w dal...
ale tylko w arii Jontka z Moniuszkowskiej „Halki". W rzeczywistości nie sięgają 
aż tak wysoko. Rosną w dolnym reglu lasów tatrzańskich, najwyżej na wysokości 
1250 metrów nad poziomem morza. Gdzież im do gór szczytu, takiego jak Rysy w 
polskich Tatrach (2499 metrów nad poziomem morza) czy Garłucha (2655 metrów) po 
czechosłowackiej stronie! ? nie pną się wzwyż. Przeciwnie — zbiegają zboczami 
coraz niżej. Chociaż licentia poetica, czyli dowolność w przedstawianiu faktów 
niezupełnie zpodnie z rzeczywistością, jest przywilejem poetów i pan Włodzimierz 
Wolski (1825—1882), autor libretta „Halki", poeta, powieściopisarz i dramaturg, 
mógł sobie śmiało na nią pozwolić, należy przypuszczać, że umieścił jodłę na 
szczycie gór z innego powodu. Włodzimierz Wolski urodził się w Pułtusku, nad 
Narwią, a właśnie nad Narwią i nad Bugiem (na Litwie i Białorusi również) jodłę 
nazywano jeglem albo świerkiem, a świerk jodłą. Chyba więc poeta, mając na myśli 
świerk, pisał o jodle. I dobrze się stało, bo wyraz „jodła" jest bardziej 
śpiewny, nie tak poszeptliwy jak „świerk".
Jodła należy do tych drzew, które rosły w naszych praborach. W Krościenku nad 
Dunajcem odkryto ślady jodły i wielu innych drzew z epoki pliocenu, gdy panował 
tu klimat umiarkowany, a średnia temperatura roczna była, jak przypuszczają 
znawcy tych spraw, o 10 stopni wyższa niż obecnie. Pod koniec pliocenu nastąpiło 
ochłodzenie, które pogłębiło się okrutnie w plejstocenie, starszej epoce 
czwartorzędu. Obszary, jakie dziś zajmuje Polska, ulegały w plejstocenie 
kilkakrotnemu zlodowaceniu.
139
Roślinność ginęła tu zupełnie lub, przesunąwszy się. na południe, przetrwała w 
ostojach górskich, nie pokrytych lodowcem.
Dzieje jodły wyśledzili uczeni do 70 tysięcy lat wstecz, a szczegółowo, metodą 
analizy pyłków do 10 tysięcy lat. Te ostatnie badania przeprowadzono „Na Grelu" 
pod Nowym Targiem, poddając analizom warstwy torfowiska. Wyśledzono też, że 
jodła po ociepleniu wróciła do nas z południowego zachodu, wędrując przez lasy 
Sudetów i Karpat, a zadomowiwszy się na dobre w naszych Tatrach, ruszyła dalej w 
Polskę, dotarła do Gór Świętokrzyskich (gdzie z czasem stworzyła Puszczę Jodłową) 
i do Białowieży. Tutaj przebiega granica jej północnego i wschodniego zasięgu.
Piękne, wyniosłe drzewo, sięgające nieba regularną koroną, mało podatne na 
kołysanie wiatru, a więc majestatyczne, musiało budzić respekt ludzi tworzących 
pierwsze wierzenia religijne i stać się dla nich przedmiotem kultu. Nasz biedny 
protoplasta przymilał się świętej jodle paląc dla niej ogniska, przez które 
skakał sam i przepędzał owce, składał jej obiaty ze zwierząt i owoców, opasywał 
jej pień białą wełną młodziutkich baranków, uwielbiał ją, jak potrafił, w 
granicach swego mózgu i bojaźli-
wego serca.
W starożytnej Grecji jodła poświęcona była Artemidzie, dziewiczej bogini lasów i 
opiekunce dzikich zwierząt, bóstwu światła księżycowego i nagłej śmierci. Ale 
nie tylko jej, bo i rozpustnemu Dionizosowi, bogu ekstazy, wina i odradzającego 
się życia. Gałęzie jodły splecione z bluszczem i pędami winorośli stroiły rydwan 
Dionizosa, gdy ten wesoły bóg w towarzystwie sprośnych satyrów i lubieżnie 
objeżdżał grody jońskie, celebrując uroczyście święto wiosny.
Starożytni Rzymianie, którzy przejęli od Greków bogów, półbogów, wierzenia i 
praktyki magiczne, otrzymali też ugruntowany kult jodły. A że zabobonni byli 
ponad wszelkie dzisiejsze wyobrażenie, przypisali temu drzewu wiele nowych 
możliwości z dziedziny, jaką dziś nazywamy dendromancją, czyli wróżeniem z drzew. 
Wróżyli więc z szumu jodeł, z cieni na ich pniach, z zachowania się ptaków 
przelatujących w pobliżu lub siadających na gałęziach. Sen pod jodłą uważali za 
objawienie woli bogów, swoich chorych zaś wynosili w góry i opierali o jodłowy 
pień, aby wzmocnić ich na ciele i duchu.
140
|T    J  ? W     ?
U starożytnych Żydów była jodła również drzewem boskim. Budowano z niej 
przybytki sakralne. Nawet w sławnej świątyni izraelskiego króla Salomona, 
żyjącego w X wieku przed naszą erą, świątyni zbudowanej przez tego władcę w 
Jerozolimie, użyto na stropy drzew jodłowych, jako szczególnie świętych i 
godnych tego zaszczytu.
Wszędzie tam, gdzie występowała jodła, znajdujemy wiarę w jej świętość, ale w 
wierzeniach Rumunów jest ona niewątpliwie drzewem najświętszym.
Od samego początku życia po grób człowiek związany był z jodłą wieloma obrzędami 
magicznymi. Już do pierwszej kąpieli niemowlęcia dolewano wywaru z gałązek 
jodłowych, co miało odpędzić złe duchy i wzmocnić noworodka. Następnie, wierząc, 
że przeznaczenie człowieka
141
zapisane jest na wierzchołku jodły (a także jabłoni, buka, rzadziej innych 
drzew), dokonywano w dawnej Rumunii symbolicznego spokrewnienia, zbratania 
noworodka z tym drzewem. Rodzice kładli niemowlę pod jodłą, klęcząc odmawiali 
sposobne modlitwy, a w końcu wycinali na korze drzewa znak noworodka i złożywszy 
ofiarę wracali do domu w przekonaniu, że:
Jako rośnie drzewo,
tak i dziecka żywot.
Jako rośnie jodła zdrowa,
tak i dziecko się uchowa,
a jak drzewo marnieje,
tak i z dzieckiem się dzieje.*
Podrósłszy, dziecko odwiedzało swoją jodłę i choć wierzyło w jej boską moc, 
opiekowało się nią jak istotą potrzebującą pomocy, na przykład podlewało ją 
podczas suchego lata.
Gdy dziecię dojrzało do miłości, przychodziło pod jodłę z ukochaną czy ukochanym 
i tu odbywało się tzw. „złączenie pod jodłą", czyli złożenie przysięgi wierności. 
W obrzędach weselnych, poprzedzających ślub, jodła również miała swój udział. 
Ale nie ta „spokrewniona" jodła, tylko jakaś inna — młoda, ścięta przez 
starszego drużbę i przystrojona czerwonymi nićmi. Pan młody bawił się przy niej 
z przyjaciółmi w przeddzień wesela, tańczył, strzelał z bicza, pił wino, 
śpiewał...
A w razie śmierci człowieka młodego — sadzono mu jodłę na mogile. Jeżeli poległ 
na wojnie, daleko od domu, kładziono drzewko jodłowe do pustej trumny i chowano 
z wszelkimi należnymi zmarłemu honorami.
U nas jodła nie doznawała tak wielkiego kultu, jak w Rumunii, ale też uchodziła 
za drzewo o mocy nadprzyrodzonej, magicznej. I nigdy nie była postrachem, nigdy 
nie karała, nie mściła się, lecz przeciwnie — zawsze okazywała ludziom 
życzliwość, zwłaszcza bacom pasącym owce na halach. Wystarczyło pierwszego dnia 
po dotarciu na halę wbić gałąź jo-
* Ludowa piosenka rumuńska, przełożona na język polski przez Zbigniewa Stolarka.
142
dłową w to miejsce, gdzie miał być koszar dla owiec, przeprowadzić stado trzy 
razy dookoła tej gałęzi i już można było gwizdać na choroby i inne niepowodzenia 
(ale tylko w biały dzień, bo gwizdanie po ciemku ściąga „diaski pierońskie"). 
Trochę igieł jodłowych rozsypanych przed wejściem do szałasu sprawiało, że złe 
duchy nie miały tu dostępu. A już jodłowa miotełka, zrobiona z gałązek, 
ułamanych przez bacę „z ranią przed pirsem ptoskiem we wilie świętego Jana", 
miała moc prawdziwego kropidła: chrzciła mleko, żeby zdrowe było, i przeganiała 
sprośne sny,, gdyby te chciały nękać juhasów.
Szacunek dla jodły wymagał, aby gałęzi jej nie łamał nikt inny poza bacą. 
Istnieje również przesąd, iż na jodle łamanej przez juhasów wyrosną „czarcie 
miotły", które ściągają pioruny.
Jodła jest życzliwa nie tylko dla żywych, ale i dla zmarłych. Nawet dla 
wisielców, samobójców. Podobno wieszający się na jodle ludzie nie wywołują 
trzydniowych wiatrów i nie trzeba ich uderzać trzykrotnie powrozem po głowie, 
żeby nie straszyli. Wiedział o tym na pewno zbójnik, anonimowy autor piosenki:
A kie mnie juz złapiom,
to jo bede wisioł,
na wirsku jedlicki
bede sie kołysoł, hej!            ,
Dawniej, kiedy jodły nie były tak przetrzebione, jak dzisiaj, sporządzano z nich 
trumny. W Czarnym Dunajcu panowało przekonanie, że zmarły jest spokojniejszy w 
jodłowej trumnie, śpi głęboko, nie w głowie mu włóczęgowanie po świecie. Drobne 
zaś wiórki z kołeczków, którymi zbito jodłową trumnę, używane były w czarach 
miłosnych. Wystarczyło zetrzeć je w palcach i wsypać szczyptę do wódki, aby 
osoba, która to wypiła, stała się ofiarą niepohamowanej namiętności. Podobno na 
stypie posługiwały się tym specjałem kobiety pragnące wyjść za mąż za świeża 
upieczonego wdowca.
Wyniszczanie jodły w naszych Tatrach zaczęło się na początku XIX wieku, kiedy 
producenci drewna jęli karczować lasy jodłowo-bukowe i na porębach sadzić 
świerki, jako bardziej popłatne. Ale nie były to
143
jeszcze, mimo wszystko, najgorsze czasy dla polskich jodeł. Dopiero gdy urocza 
wieś Zakopane, istotnie zakopana w zacisznej kotlinie między Gubałówką a masywem 
Giewontu, odkryta została około 1870 roku jako miejscowość lecznicza, przez 
warszawskiego lekarza Tytusa Chałubińskiego (1820—1889), poszły pod topór całe 
wielkie skupiska jodeł, z których niejedna pamiętała, że młodość jej upłynęła w 
pierwotnej górskiej kniei. Za szybki rozrost miasta, za piękne domy drewniane „w 
stylu zakopiańskim", stworzonym przez artystę malarza Stanisława Witkiewicza 
(1851—1915), trzeba było drogo zapłacić.
Aby odnowić to, co padło pod toporami zarówno handlarzy drewnem, jak 
budowniczych Zakopanego, wprowadzono w reglu dolnym lasów tatrzańskich nowe 
skupiny jodłowe, tworząc częściowe (nie „ścisłe") rezerwaty. Ale...
Jodła rośnie powoli, a od pierwszego do piętnastego roku życia bardzo powoli. 
Dojrzałość osiąga, gdy stoi w odosobnieniu, po 30—40 latach, a w zbiorowisku 
leśnym — między 60 a 70 rokiem życia, i dopiero odtąd, zależnie od siedliska, co 
2—6 lat wydaje obfite nasiona. Ale trzeba czekać 100 lat, a nieraz nawet 200, 
żeby osiągnęła wysokość 30—40 metrów i 1 metr średnicy pnia.
Skoro już jesteśmy przy „danych personalnych" jodły, to musimy je uzupełnić.
J o d ł a, po łacinie Abies, jest rodzajem z rodziny sosnowatych. W strefie 
klimatu umiarkowanego na półkuli północnej występuje około 40 gatunków tego 
drzewa.
Jedynym naszym krajowym gatunkiem jest jodła pospolita, zwana także jodłą białą, 
Abies alba. Rośnie głównie w górach i na południu, jak podaje Włodzimierz Seneta, 
aż „do Łodzi na północy", oraz gdzieniegdzie koło Warszawy.
Jest wyniosłym drzewem, dochodzącym w dobrych warunkach do trzydziestu kilku 
metrów wysokości. Pień ma prosty, korę popielatoszarą. Korona tej jodły w 
młodości jest^stożkowata i ułożono w regularne piętra, a później, koło setnego 
roku życia, gdy już przestaje rosnąć wierzchołek, upodabnia się do bocianiego 
gniazda. Igły jodły pospolitej są ciemnozielone, błyszczące, jakby polakierowane, 
płaskie, ułożone grzebieniasto.
144                                v
Każda igła ma na spodzie dwie podłużne białe pręgi. Szyszki okazałe, walcowate, 
wznoszące się prosto ku górze. W końcu września, gdy dojrzewają, z zielonych 
robią się brunatne, a już w październiku rozsypują łuski i na drzewie pozostają 
po nich tylko świeczkowate, ale też dekoracyjne, ośki.
Do prawidłowego rozwoju wymaga jodłą świeżej, żyznej gleby i dużej wilgotności 
powietrza. Świeżość podłoża zabezpiecza sobie w pewnym stopniu sama, nie 
przepuszczając przez gęstą koronę słońca i wiatrów wysuszających glebę. Nie lubi 
upałów, ale i na mrozy jest także wrażliwa, zwłaszcza w młodości. Dymy i spaliny 
miejskie są dla niej — drzewa gór i zdrowego powietrza — wręcz nie do zniesienia.
Oprócz jodły pospolitej, rosnącej w Polsce dziko, mamy kilkanaście gatunków 
sadzonych częściej lub rzadziej w naszych parkach i ogrodach botanicznych. Oto 
niektóre:
Jodła kalifornijska, Abies concolor, dorastająca w swojej ojczyźnie do 60 metrów 
wysokości, a u nas w najlepszym wypadku do dwudziestu kilku. Pień ma smukły, 
korę szarą, gładką, pędy żółtawozie-lone, igły długie, szarozielone, prawie 
srebrzyste, które, gdy je rozetrzeć w palcach, pachną tatarakiem. Szyszki duże — 
przed dojrzeniem niebieskawe lub fioletowe.
Jodła nikko, Abies homolepis, pochodząca z Japonii, z gór Nikko, dorasta 
przeważnie do dwudziestu kilku metrów wysokości. Ma szeroką koronę z 
rozłożystymi konarami, igły sztywne, na spodzie całkiem białe, szyszki fioletowe.
Jodła koreańska, Abies koreana, osiąga tylko kilkanaście metrów wysokości. Pędy 
ma jasne, kremowe, igły od spodu kredowobiałe, szyszki małe, fioletowe, bardzo 
liczne.
Jodła kaukaska, Abies nordmanniana, jest, biorąc ogólnie, podobna do naszej 
jodły pospolitej, ale... koronę ma bardziej zwartą i ciemniejszą, pędy grubsze, 
igły dłuższe, szersze, ciemniejsze i bardziej połyskliwe, szyszki znacznie 
większe...
Jodła balsamiczna, Abies balsamea, sprowadzona z Ameryki Północnej, dorasta do 
25 metrów wysokości, wyróżnia się pięknym, bardzo intensywnym zapachem pączków. 
W Ameryce wyrabia się  z nich
10 — Gawędy                                     145
balsam uniwersalny, skuteczny na wszelkie dolegliwości, nawet na histerię 
(wąchany uspokaja), tudzież zielonawe, gęste piwo, które (próbowałam) smakuje 
jak mydliny z terpentyną.
Jodła olbrzymia, Abies grandis, rzeczywiście olbrzymia, bo w swej ojczyźnie, 
Ameryce Północnej, dochodząca nierzadko do 75 metrów wysokości, a u nas do 
połowy tego, co także jest niemało. Piękna już z racji swego wzrostu, koronę ma 
luźną, pędy oliwkowozielone, igły ciemnozielone, błyszczące, z białawym paskiem 
na spodzie. Rośnie między innymi we Wrocławiu, w Parku Szczytnickim.
Bardzo rzadko spotkać można u nas, i to przeważnie na zachodzie Polski, jodłę 
szlachetną, Abies nobiUs, dorównującą wysokością jodle olbrzymiej, drzewo o 
malarskiej wręcz urodzie w ogóle i w szczegółach. Wysmukły, strzelisty pień, 
wielka regularna korona, niebieskawe lub szarozielone igły, czerwonobrązowe pędy, 
duże (do 25 cm!) szyszki... Prawdziwa ozdoba parku, w którym rośnie, a rośnie 
między innymi w Glinnie w Szczecińskiem.
A teraz kilka słów o tych niewinnych owadach — motylach, chrząszczach, 
błonkówkach — które, jak mówią w mojej rodzinnej wsi, „tyz Pambóg stworzył na 
swojom chwałę", a które z konieczności życiowej dają się we. znaki jodłom. Jedne, 
jak wyłogówka jedliczanka, motyl sza-robrązowy, są groźne dla całego drzewa, 
gdyż ich gąsienice wyjadają pączki, niszczą igły i ogryzają korę młodych pędów. 
Inne, jak jodłowiec kolcozębny i jodłowiec krzywozębny, korniki, niszczą drewno 
pod korą, nie wchodząc sobie zresztą w drogę, bo krzywozębny obrabia dolne 
części pnia, a kolcozębny grasuje u wierzchołka. Jeszcze inne, do których należy 
znamionek jodłowy, błonkówka, karmią swoje larwy zawartością nasion. Do 
większych wrogów jodły, większych rozmiarami, nie działalnością, należy tzw. 
zwierzyna płowa, jelenie i sarny. Ocierając porożem uszkadzają łyko młodych 
jodełek. A ponieważ „do ust nie biorą" roślin kolczastych, kłujących, latem 
ogryzają chętnie miękką korę jodły.
Mówiąc o szkodnikach tego drzewa trzeba przyznać ze wstydem, że pierwsze miejsce 
wśród nich zajmuje człowiek. Niszczy jodłę nawet wówczas, kiedy nie musi, dla 
kaprysu, dla kilkudniowej przyjemności.
146
Mam na myśli bożonarodzeniowe „choinki", jodełki, które oddają swoje młode życie 
(a mogłyby żyć 500 lat!) po to, abyśmy podtrzymali świąteczną tradycję. Wiem, 
wiem, że sztuczna choinka, to już nie to, że nie pachnie, i w ogóle — atrapa. 
Ale wiem również, że wystarczyłaby nam całkowicie tylko jedna gałązka jodły, 
ładnie udekorowana. A zwyczaj strojenia całego drzewka wigilijnego nie jest u 
nas taki znów odwieczny, jak się wielu ludziom wydaje. W Polsce dawnych wieków 
urządzano na Boże -Narodzenie tzw. podłażnicę — gałąź jodłową (tylko gałąź!), 
którą wieszano u powały albo też którą ozdabiano okno czy snop zboża, stawiany w 
kącie izby na czas wieczerzy wigilijnej. A „choinkę" przejęli Polacy dopiero na 
początku XIX czy w końcu XVIII wieku od Prusaków na ziemiach zagarniętych w 
czasie rozbiorów. Niektórzy badacze obyczajów dowodzą, że „choinka" nasza jest 
rodem z... Grecji i przekształciła się z gałęzi drzewa laurowego lub oliwkowego. 
Takową gałąź w Atenach obwieszano figami. A na wyspie Samos — podobno — 
niewidomy Homer z taką gałęzią w dłoni chodził po domach i... żebrał (niektórzy 
wolą: „prosił o wsparcie"). Jeszcze inni badacze utrzymują, że choinka jest w 
prostej linii wnuczką kaukaskiej gałęzi, zwanej „czi-cziłagi", którą zręczne 
palce Gruzinek formują na kształt brody świętego Bazylego z Cezarei. Słyszy się 
też ostatnio, jakoby polska choinka świąteczna była naśladownictwem albo 
pierwowzorem angielskiej jemioły, pod której gałęzią zawieszoną u sufitu można 
się całować. Znów przypomina się staropolska podłażnica. W każdym razie używanie 
ozdobionych gałęzi zamiast całych drzewek jest chwalebnym zwyczajem. I zdrowym 
dla jodły.
Horoskop jodłowy. Dla osób urodzonych w dniach od 2 do 11 stycznia i od 5 do 14 
????.
Co za wspaniali ludzie! Same zalety! Dobrzy, szczerzy „z sercem na dłoni", 
łagodni, pozbawieni uczucia zazdrości, choć sami bardzo ambitni i wysoko mierzą, 
pomagają, w osiąganiu górnych celów nawet swoim współzawodnikom. Zbyt pracowici 
wprawdzie nie są, ale poczucie obowiązku sprawia, żą zawsze wykonują, co do nich 
należy, dlatego więc uchodzą za wzór pracowitości. Mają poczucie humoru i 
zdolności ar-
147
tystyczne, niekiedy w kilku dziedzinach. A do tego wszystkiego są jeszcze 
przystojni.                                                                     
                         . Pod ,Jodłą" urodzili się między innymi: Kornel 
Makuszyński (811884), Henryk Wieniawski (10 VII 1835), Edmund Niziursk! (10 VII 
1925) oraz Jan Ziółkowski (10 VII 1916), który jest dla mnie kamieniem 
probierczym tego horoskopu.
Kalina
Rosła kalina z liściem szerokim,              «
nad modrym w gaju rosła potokiem...
Teofil Lenartowicz
Kalina, Viburnum, jest rodzajem z rodziny przewiertniowatych. Obejmuje mniej 
więcej 120 gatunków — nie tylko krzewów, ale i drzew — rosnących dziko w Europie, 
Ameryce Północnej i Środkowej, w północnej Afryce oraz w Azji.
W Polsce występują tylko dwa gatunki, krzewy: kalina koralo wa, Viburnum opulus 
i kalina  hordowina, Viburnum lantana.
Ta „z liściem szerokim" znad modrego potoku, rozsławiona w rzewnej piosence, to 
kalina koralowa. Ona ma takie szerokie liście, w zarysie okrąglawe, ale z trzema 
lub pięcioma klapami, pod spodem omszone, jesienią brunatnoczerwone. Rośnie w 
miejscach mokrych, nad strumieniami i sadzawkami. W olsach i lasach łęgowych 
tworzy podszycie wraz z kruszyną, jarzębiną, chmielem owijającym się na pniach 
drzew. A wszędzie występuje indywidualnie, pojedynczo, bez towarzystwa tego 
samego gatunku. Indywidualistka. Dorasta paru metrów, około 4, wysokości. Korę 
ma cienką, jasnoszarą, podłużnie porysowaną. Kwitnie w maju i czerwcu dużymi, 
płaskimi bukietami, tak zwanymi baldachronami, złożonymi z białych kwiatków 
dwojakiego rodzaju — w środku bukietu znajdują się kwiatki mniejsze, dwupłciowe, 
po brzegach znacznie większe, płonne. Owocuje obfitymi gronami kulistych- jagód, 
które najpierw z zielonych robią się koralowe (zapewne stąd nazwa), aż wreszcie 
czerwone. Zarówno w dobie kwitnienia, jak owocowania, kalina jest bardzo
149
ładna, pełna wdzięku, malarskiego uroku. Nic dziwnego więc, że tak ją bardzo 
lubią poeci ludowi. Nie tylko zresztą.
Juliusz Słowacki chętnie wplata kalinę w swoje poetyckie strofy. Pamiętacie? „Na 
twej czarnej brwi niby krople krwi. Kto wie, z jakiej to przyczyny? od maliny? 
od kaliny?" Albo też: „Nie odwracaj czoła, wstydliwa dziewczyno, mąż na ciebie 
woła, młodziutka kalino". A to: „Ha! kwiatku kaliny, a kiedyż to poprosisz na 
ślub i na chrzciny?" Można by cytować długo.
Dziewiętnastowieczny lirnik mazowiecki, Teofil Lenartowicz, zakochany w kalinie, 
poświęca jej całe poematy. U niego też, podobnie jak u Słowackiego i wielu 
innych poetów rozmaitej wielkości, ale zawsze bogatych w serce i dobre chęci, 
kalina ma duszę młodej dziewczyny. „Biedna kalina, snadź go kochała, bo 
wszystkie swoje liście rozwiała, żywe korale rzuciła w wodę..."
W zwyczajach pogrzebowych ludu polskiego (na Podlasiu) kalina występuje jako 
krzew zdobiący mogiły dziewcząt i młodzieńców. Złamać taki krzew albo wykopać go 
— jest nie tylko ciężkim grzechem, ale i zbrodnią, która się mści. Nawet 
wąchanie kalinowych kwiatów na cmentarzu bywa niebezpieczne: grozi kalectwem — 
utratą zmysłu powonienia.
Remigiusz Ładowski (1738—1798), pijar zajmujący się gorliwie badaniem flory 
polskiej, autor „Historii naturalnej królestwa polskiego", podaje, zgodnie z 
ówczesnym pojęciem rozległości tegoż królestwa, że „w Litwie zbierają na zimę 
kaliny wiązkami i używają na różne lekarstwa". W Litwie wiadomo — co stara baba, 
to zielarka, znachorka, zamawiaczka. Jeszcze w tamtych .czasach! Ale nie tylko 
litewscy lekarze ludowi stosowali kalinę w swoich praktykach. W całej Polsce 
napar z liści i jagód kalinowych znany był jako doskonały środek przeciwko 
zapaleniu gardła, z owoców robiono „powidełka przeczyszczające", a wywarem z 
kory smarowano łysiejące głowy w nadziei odzyskania bujnej czupryny.
Dzisiaj kalina, zawierająca w korze garbniki, w kwiatach glukozydy, w owocach 
witaminę ? i kwasy organiczne, jest bardzo cennym surowcem farmaceutycznym.
150
Drewno kaliny nie ma większej wartości, nie nadaje się nawet na opał. To i 
dobrze. Ileż straciłby nasz polski krajobraz, gdyby palono nią w piecach!
Specjalną, sadzoną wyłącznie dla dekoracji (w naszych pałacowych ogrodach już od 
XVII wieku), odmianą kaliny koralowej jest b u 1 d e -neż (franc: boule de neige 
— kula śniegowa) o kwiatach niepokalanej białości, wszystkich płonnych, 
ułożonych w idealną kulę.
Drugą naszą kaliną rosnącą dziko jest kalina hordowina, w dawnej polszczyźnie 
nazywana drzewem ordowym albo wawrzynem--dzięcieliną. Występuje w Europie 
Środkowej i Południowej, a u nas tylko w zachodnich Tatrach, gdzie malowniczo 
wspina się na upłazy. Sadzona bywa natomiast tu i ówdzie na obszarze całego 
kraju kalina hordowina, nie mniej urodziwa niż koralowa, tylko inna. Ma bardzo 
bogate ulistnienie, zwłaszcza gdy rośnie w miejscu dobrze  nasłonecz-
151
nionym, liście jajowate, grąbe i omszone z obu stron, od spodu więcej, jesienią 
bardzo dekoracyjne — brązowoczerwone. Kwitnie w maju, a kwiaty w baldachogronie 
ma wszystkie jednakowe, płodne, dwupłcio-we, owoce zaś, pęki jagód — najpierw 
zielone, później, w lipcu, czerwone, ciemnoczerwone i czarne na tej samej 
gałązce, aż wreszcie, na początku września — tylko czarne. Zatwardziałym 
mieszczuchom, którzy nigdy nie widzieli owocującej kaliny w naturze, powiem na 
ucho, że chodzi tu o te gałązki obsypane czerwonymi, wiśniowymi i czarnymi 
jagodami, sprzedawane w sierpniu przez uliczne kwiaciarki.
Jagód i liści kaliny hordowiny używano też jako leku przeciw zapaleniom gardła, 
a z jej kory i korzeni przyrządzano, jak podają stare foliały, lep na ptaki 
jadalne albo pięknie śpiewające. Czego to człowiek nie wymyśli, jakiego niecnego 
sposobu się nie chwyci, by złowić upragnione stworzenie!
Z obcych gatunków uprawiana bywa w Polsce kalina koreańska, Vibumum carlesii, 
pochodząca z Korei. Jest to mały krzew sięgający do około 2 metrów wysokości, 
dosyć rozłożysty, ale rzadko uga-łęziony. Kwiaty ma białe, na zewnątrz lekko 
zaróżowione, niewielkie. Na oko — nic szczególnego, ale na nos — prawdziwa 
sensacja! Właśnie dla tego zapachu został sprowadzony do Europy i krzyżowany 
bywa tu z innymi gatunkami kalin.
Utrapieniem kalin, a szczególnie koralowej, jest między innymi chrząszcz z 
rodziny stonkowatyćh — szarynka kalinówka. Dlaczego „sza-rynka", trudno zgadnąć, 
jest bowiem brunatny, pokryty żółtym włosem. Otóż larwy szarynki — dla odmiany 
zielonkawe z czarnymi plamami — pałaszują te opiewane przez poetów szerokie 
liście kaliny bez najmniejszych oporów, a z wielkim apetytem.
Na koniec poczęstuję czytelników mało znanym przysłowiem, które wyszperałam u 
naszego nieocenionego paremiografa, czyli badacza i znawcy przysłów, Samuela 
Adalber-ga (1868—1939). Może niezbyt piękne, ale znać je nie zawadzi. Oto ono: 
„Pan Bóg za glinę, ja za kalinę". Co to znaczy? Ano... Gdy komuś stara żona 
umrze...
Kasztanowiec
nazywamy potocznie i w poezji kasztanem. Botanicy mówią o nim po łacinie 
Aesculus. Ale istnieje drugi jeszcze kasztan, prawdziwy, znany nam bardziej ze 
słyszenia niż z widzenia, kasztan jadalny. Ten po łacinie nazywa się Castanea 
sativa.
Zacznijmy od pierwszego, od kasztanowca, z którym spotykamy się znacznie 
częściej.
Kasztanowiec należy do rodziny kasztanowcowatych. Występuje w dwudziestu kilku 
gatunkach drzew i krzewów w różnych częściach Europy, w Azji, w Ameryce 
Północnej. W Polsce najczęściej sadzony jest kasztanowiec zwyczajny, zwany także 
kasztanowcem białym, Aesculus hippocastanum. Łacińskie „Aesculus" tłumaczone 
jest jako „dąb o jadalnych owocach", gdyż w dawnej Italii nazywano i to drzewo 
dębem. Na wyraz „hippocastanum" natomiast składają się dwa wyrazy greckie: 
„hippos" — „koń" i „kastanon" (zlatynizowany na „casta-num") — „kastański" (od 
miasta Kastana w Azji Mniejszej). Pierwsze i ostatnie od razu zrozumiałe. Ale co 
robi tutaj ten koń? Otóż ten koń jest grecki, ale może być i turecki, tylko musi 
kaszlać, bo zarówno w Grecji, jak w Turcji, kurowano kaszlące konie mączką ze 
zmielonych kasztanów. Aż dziw, że nie posklejała im kiszek. Bo przecież klej, 
sporządzany nawet domowym sposobem z kasztanowej mąki pomieszanej z wodą, w 
niczym nie ustępuje nawet gumie arabskiej czy innym okrzyczanym klajstrom. Aha, 
jeszcze o tym koniu: końska maść kasztanowa to kolor prawie taki sam, jak 
nasienia (dojrzałego!) właśnie kasztanowca, nasienia zwanego potocznie kasztanem.
153
Kasztanowiec przywędrował do nas z gór Półwyspu Bałkańskiego drogą przez Wiedeń, 
gdzie w 1576 roku zatrzymał się na cesarskim dworze. Zasadzono go w ogrodzie 
cesarza Maksymiliana II Habsburga. Tak, tego samego, który podczas bezkrólewia 
po ucieczce od nas Henryka Wale-zjusza starał się o polską koronę. Anegdota mówi, 
że gdy monarcha ten niespodziewanie pożegnał się z życiem, na dworze krążyły 
pogłoski o jakimś tajemniczym związku między jego śmiercią a nowo zasadzonymi 
drzewkami. Rudolf II, który wstąpił na tron po ojcu w październiku 1576 roku, 
był nie tylko cesarzem: alchemik, astrolog — dziwadło zapowiadające się od 
początku na dożywotniego kawalera — kazał podejrzane drzewa powyrywać, a wór z 
kasztanami wyrzucić. Może było tak, może nie. W każdym razie kasztany z Wiednia 
rozleciały się po całej
/Europie i wszędzie zostały chętnie przyjęte. We Francji zasadzono je w sławnym 
ogrodzie siedziby królewskiej w Fontainebleau, w Niemczech — przy zamku 
elektorskim w Heidelbergu, w Rosji — w moskiewskim ogrodzie wielkiego księcia.
W Polsce, która już od dawna słynęła wspaniałością ogrodów przy królewskich i 
wielkopańskich dworach, unowocześnionych przez włoskich mistrzów ogrodniczych 
królowej Bony, kasztan od razu znalazł drugą ojczyznę. Wywołał nowe koncepcje w 
zakresie zdobnictwa i jeszcze bardziej wzbogacił to, co dziś nazywamy 
architekturą zieleni. Król Stefan Batory, przyjąwszy do służby włoskiego artystę 
ogrodnika, Lo-renzo Bozetho, i zatrudniwszy go przy podjętej przebudowie ogrodu 
w Łobzowie, zalecił mu wykorzystać w nowych rozwiązaniach „stroyne kaśtańce". Bo 
wówczas na kasztan mówiono właśnie „kaśtaniec" albo „kasztaniec".
W XVII wieku powstają u nas liczne nowe zamki obronne i pałace, o których 
przepychu czytamy w pamiętnikach obcych dyplomatów i po-
- dróżników. Między innymi pisał na ten temat dworak i historyk francuski, Jan 
Laboureur, uczestnik poselstwa, które w roku 1646 przywiozło do Polski 
księżniczkę Ludwikę Marię Gonzaga de Nevers, poślubioną naszemu Władysławowi IV. 
Przy tych zamkach i rezydencjach powstają nowe ogrody, a najchętniej sadzi się w 
nich dwa gatunki drzew: kasztany i lipy. Te same drzewa, uważane w okresie 
baroku za najpięk-
154
niejsze, sadzone są także wokół kościołów na chwałę Bogu. Upodobanie w 
kasztanach okazało się trwałe. W Puławach zwanych polskimi Atenami, w sławnym na 
całą Europę ze wspaniałości ogrodzie przy rezydencji Czartoryskich, był las 
złożony z czterdziestu olbrzymich kasztanów, wśród których zbudowano specjalnie 
sześć wodotrysków, aby rozpryskiwały wodę aż ponad korony drzew.
Może dlatego, że bardzo często rósł w bliskim sąsiedztwie kościołów, nie oplotły 
kaśtańca szatańskie moce magiczne. Chociaż... Przypominam sobie coś takiego. 
Przed kilkoma laty w mieszkaniu pewnej intelektualistki widziałam rozpięty na 
ścianie olbrzymi różaniec z grubego sznura i kasztanów. Nie była to li tylko 
oryginalna dekoracja. Właścicielka powiedziała mi dosłownie: „Nie śmiej się! 
Odkąd to wisi, nikt się w tym
155
domu nie denerwuje, nie kłóci, a ja sama już nie pamiętam, kiedy miałam bezsenną 
noc". Pozostawiam to bez komentarzy, jak również spotykane nierzadko noszenie w 
kieszeniach ubrania kasztanów jako leku przeciw reumatyzmowi. Kto wie, czy nauka 
przyszłości nie odkryje jakiegoś zbawiennego promieniowania substancji zawartych 
w brązowych kulkach kasztanów. Jeżeli nie — włożymy to między przesądy.
Kasztanowiec zwyczajny osiąga u nas i w innych krajach Europy około 25 metrów 
wysokości. Korę ma brunatnoszarą, w starości łuszczącą się tafelkami, koronę — 
kopulastą, potężną, często ze zwisającymi da ziemi gałęziami. Dłoniastozłożone 
liście mają zwykle 7 listków odwrotnie jajowatych, wyraźnie rozszerzających się 
w górnej części i u wierzchołka wyciągniętych w ostry czubek, brzegami 
piłkowanych. Kiedy rozwijają się wiosną, są srebrzystozielone, kosmate, miękko 
owłosione, później stają się soczyście zielone, a w jesieni, przed „odlotem" — 
złoto-żółte z zieloną siatką nerwów. Dni, kiedy zaczynają opadać liście z drzew 
kasztanowca zwyczajnego (nie innego!), rosnącego w różnych częściach Polski, są 
skrzętnie zapisywane przez fenologów, którzy sporządzają mapy fenologiczne. Mapy 
te wskazują drogę nadciągania jesieni. Kwiaty kasztanowca zwyczajnego rozwijają 
się w maju. Na wygiętych do góry, półkolistych, grubych pędach wyglądają niby 
wielkie dekoracyjne świece na ramionach kandelabra. Dendrolodzy nazywają te 
„świece" stożkowatymi wiechami. Wymierzyli także, iż mają one od 20 do 30 
centymetrów długości. Poszczególne kwiatki, składające się na wiechę, są 
kielicho-wate, białe z czerwonymi plamkami. Kasztan w okresie kwitnienia uchodzi 
w krajach południowej Europy za drzewo zakochanych, w tym samym stopniu co bez. 
Owoce, kolczaste zielone kule, dojrzewają we wrześniu i w październiku. Spadając 
z drzewa rozłupują się i wyrzucają z siebie jedno lub dwa albo niekiedy nawet 
trzy czerwonobrązowe, błyszczące nasiona. Tak, tak, te kasztany, z których 
robiliśmy w przedszkolu kasztanowe ludki, na których uczyliśmy się liczyć do 
dziesięciu — to są nasiona, nie owoce.
O wiele rzadziej niż kasztanowiec biały, wręcz bardzo rzadko spotykany jest w 
naszych parkach kasztanowiec krwisty, Aesculus pavia„ pochodzący   z   Ameryki  
Północnej.   Niewielkie   drzewo,   dorastające   da
156
^^Ł                     ?     - ?                      '                  ' ""' 
•
kilku metrów wysokości, albo krzew o cienkich zwisłych gałęziach. Kwitnie w maju 
i w czerwcu. Kwiaty ma czerwone, owoce zaś — gruszko-wate w kształcie, 
rdzawoszare, bez kolców.
Kasztanowiec czerwony, Aesculus carnea, również sadzony w naszych parkach, jest 
mieszańcem kasztanowca białego z krwistym. Bardzo ładne drzewo. Dochodzi do 6 
metrów wysokości, koronę ma kulistą, bujną, liście ciemnozielone, ale trochę 
mniejsze i sztywniejsze niż liście kasztanowca zwykłego, głębiej poorane 
bruzdami nerwów, połyskliwe na wierzchniej stronie. Kwitnie w końcu maja i 
na,początku czerwca. Kwiaty ma jasnoróżowe lub ciemnoróżowe aż do amarantowych. 
Owoce tego kasztanowca dojrzewają we wrześniu i w październiku, są kuliste albo 
nieco gruszkowate, z niewielkimi nielicznymi kolcami.
Spotykany w naszych parkach kasztanowiec żółty, Aesculus octandra, to drzewo 
wprawdzie koło 20-metrowej wysokości, ale mające mniejszą koronę, węższe liście 
i drobniejsze kwiaty niż kasztanowiec zwyczajny. Kwitnie na przełomie maja i 
czerwca żółtymi albo żółtawozie-lonymi kwiatami, które wewnątrz mają 
pomarańczowe plamki. Nasiona tego kasztanowca są drobne, gładkie, jasnobrązowe. 
Chociaż drzewo to jest bardzo malownicze w porze polskiej złotej jesieni, 
niedługo cieszymy nim oczy. Jego złote liście spadają bardzo wcześnie, razem z 
kasztanami.
Z tych rzadko uprawianych kasztanowców można też spotkać kasztanowiec gładki, 
Aesculus glabra. Nie wiadomo dlaczego tak się nazywa, bo korę ma korkowała, 
popękaną i zgoła nie gładką, a owoce — wręcz kolczaste. Pochodzi z Ameryki 
Północnej. Najczęściej bywa drzewem i wtedy osiąga około 10 metrów wysokości, 
ale niekiedy występuje w postaci krzaka. Jako dekoracja parku zaczyna liczyć się 
już na początku maja, gdy zakwita zielonawożółtawymi stożkami kwiatów. Potem w 
jego żywozielonych liściach bardzo wcześnie, bo już pod koniec sierpnia lub w 
pierwszych dniach września, dojrzewają owoce, później te liście stają się od 
środka oliwkowe, wreszcie przybierają pomarańczową barwę i stosunkowo długo 
utrzymują się na drzewie.
Najbardziej oryginalny jest kasztanowiec drobnokwiato-wy, Aesculus parvifl&ra, 
rezłeżysty krzew, derastający do 2—3 metrów
?
wysokości. Jego dolne gałęzie kładą się na ziemi i wrastają w nią bardzo szeroko 
wokół głównego, zdrewniałego pędu. Liście ma omszone od dołu, dłoniasto złożone 
jak u innych gatunków, kwiaty białe, ale o pręcikach trzy lub cztery razy 
dłuższych od płatków, co bardzo ładnie wygląda. Kwiaty te zebrane są w wysokie 
do 30 centymetrów, wąskie, stożkowate wiechy. Kasztan drobnolistny, co ciekawe, 
zakwita dopiero w połowie lipca i kwitnie do połowy sierpnia, kiedy inne już 
dawno zapomniały o wiosennych godach. Owoce ma drobne, gładkie, brązowe, w 
kształcie podłużnych gruszeczek.
Wszystkie kasztanowce wymagają żyznej gleby, nie za wilgotnej, ale i nie za 
suchej, lubią miejsca osłonecznione, nie znoszą tłoku, gdzie trzeba rozpychać 
się konarami. Najlepiej rosną w luźnych rzędach, bo wtedy są i razem, i 
swobodnie.
Drewno kasztanowca, żółtawoszare, miękkie i lekkie, „na .wyroby i na opał 
nieszczególne", jak podają stare encyklopedie, używane bywa na opakowania, na 
zapałki, na materiał dla przemysłu papierniczego.
Wyraz „kasztan", którym poza drzewem i nasieniem tego drzewa określamy również 
konia odpowiedniej maści, miał w dawnej polszczyźnie jeszcze kilka innych 
znaczeń. Kasztanem nazywano na przykład rudego psa. „Póki gonił zające, póki 
kaczki znosił, Kasztan, co chciał, u pana swojego wyprosił" — pisze Ignacy 
Krasicki. Kasztanem nazywano pogardliwie mieszczanina, łyka, Żyda. U Henryka 
Sienkiewicza czytamy: „Jak się masz, Bartek, kasztanie! — zawołała z radością". 
Albo: „Ty, psie kasztanie — powiada — to gospodarz jeszcze w polu a ty (...) 
przychodzisz już do domu?" Znane przysłowie: „Wzdycha jak małpa do kasztana" — 
odnosi się chyba nie do kasztanowca, lecz do kasztana jadalnego, a 
najprawdopodobniej — do maronów.
Ale za to horoskop dotyczy na pewno tego naszego zwykłego kasztana vel 
kasztanowca i osób urodzonych w dniach od 15 do 24 maja oraz od 12 do 21 
listopada.
Odznaczają się „nadobnym ciałem, w którym nierzadko i duch wzniosły 
przemieszkiwa". Mądrzy, ambitni, sprawiedliwi, utalentowani artystycznie. „Męże 
zdatni do roboty mieczowej"., niewiasty zaś sercem i duszą oddane rodzinie. 
Niekiedy nawet przesadzają w tym oddaniu,
158
robią to kosztem postronnych i są „jako te osy, co mają miód jeno dla swoich, a 
dla obcych żądło".
Pod „Kasztanem" urodzili się między innymi: Maria Konopnicka <23V1842), generał 
Władysław Sikorski (20 V 1881), papież'Jan Paweł II (18 V 1920).
A teraz o kasztanie, który nosi łacińskie miano Castanea sativa, czyli kasztan 
jadalny, gdyż jego kasztany, zwane też orzechami, są jadalne dla ludzi. Uchodzą 
zresztą za wyjątkowy smakołyk, a nazywają się marony — od francuskiego 
„marronnier", czyli „drzewo kasztana jadalnego" po prostu. Kasztan jadalny 
należy do rodziny bukowatych.
Rozpowszechniony w Europie pochodzi z obszarów śródziemnomorskich, .stanowiących 
kolebkę wszelkiej cywilizacji oraz najwcześniej zagospodarowanych. Odkryte ślady 
kasztana dowodzą, że rósł on tamże już w pliocenie, a do uprawy wprowadzony 
został w głębokiej starożytności. Wiele ciekawych wiadomości o hodowaniu 
kasztana znajdujemy w bizantyńskiej encyklopedii rolniczej z X wieku, 
zatytułowanej „Geopa-niki". Domniemany autor tego dzieła, Kasjan Bass, zebrał 
rozprawy pisarzy z poprzednich stuleci, cofając się aż do IV wieku włącznie, i 
uzupełnił je własnymi spostrzeżeniami, wskazówkami. Niektóre z nich są aktualne 
i trafne także dzisiaj. Czytamy na przykład, że do obfitego owocowania 
potrzebuje kasztan łagodnego klimatu, niezbyt suchego, „winogronowego", czyli 
odpowiedniego dla winorośli, że powinien być przesadzany ze szkółki (były już, 
były!) do ogrodu jesienią, kiedy „przyroda zajmuje się korzeniami", i tylko 
korzeniami, a nie jak wiosną — listkami, kwieciem...
Wiele uwagi poświęcił kasztanowi sam Piotr Crescenzi, zwany też Crescentynem 
(1230—1320), Bolończyk, uznany przez historię za pierwszego twórcę agronomii. W 
swoim wybitnym dziele, napisanym około 1300 roku, a zatytułowanym „Rurolium 
commodorum libri XII" (wolny przekład MZ: „12 ksiąg o wiejskich pożytkach"), 
poucza, aby kasztany sadzić na zboczach dolin, pagórkach i łagodnych stokach gór, 
tam gdzie gleba jest luźna, żyzna, świeża. Dzieło to na język polski po raz 
pierwszy przełożył Andrzej Trzecieski. Wydane zostało w roku 1549 w Krakowie, 
jako „Piotra Crescentyna księgi o gospodarstwie".
159
Anegdota mówi, że Crescentiis (bo i tak go nazywano), który był z zawodu 
adwokatem i członkiem podestatu, czyli magistratu Bolonii, przed każdym 
poważniejszym wystąpieniem zjadał kilka kasztanów (maronów) dla wzmocnienia 
mózgu. A kiedy, opuściwszy Bolonię wskutek politycznych zamieszek wrócił do niej 
po trzydziestu latach wygnania, witał się z kasztanami w sadzie i nazywał je 
przyjaciółmi.
Przesądy jeszcze z czasów starorzymskich, żywotne także w późniejszych wiekach, 
uzależniały zdrowie kasztana, jego wzrost i obfitość owocowania od tego, w 
jakiej fazie księżyca został zasiany lub zasadzony. Za najkorzystniejszą 
uchodziła pełnia księżyca na pogodnym niebie. Czyżby kasztany, a może i inne 
drzewa, sadzono istotnie nocą? Istniał także pogląd, że kasztan nie lubi rosnąć 
w pobliżu cyprysów, bo mu smutno, a w towarzystwie fig jest wesolutki i daje 
słodsze owoce. Nie wiadomo, czy to przesąd. Jeżeli obserwacje są trafne, to 
„humory" kasztana mogą być powodowane podziemnymi układami korzeni tych drzew i 
walką o byt albo jakimiś innymi zjawiskami przyrodniczymi. Wierzono także, iż 
pod gałęzie kasztana przylatują umierać stare ptaki.
Kasztan jadalny, Castanea satwa, jest u nas niezbyt wysokim drzewem albo krzewem. 
Gdy jako drzewo rośnie w lesie (co ma miejsce jeszcze w nielicznych krajach 
świata), odznacza się smukłością pnia i korony. To dążenie do słońca tak go 
uwysmukla. Kiedy zaś rośnie na przestrzeni otwartej, nieskrępowanie, koronę ma 
szeroko rozłożystą, a pień raczej krótki, przysadzisty, pokryty brunatnoszarą, 
głęboko spękaną korą. Liście ma pojedyncze, lancetowate, długie, sztywne, rzadko 
ząbkowane, z wierzchu nagie, pod spodem omszone. Liście te nie opadają jesienią, 
lecz zamierają na drzewie, co jest charakterystyczne dla rodziny bukowatych, i 
dopiero zimowe wichury strącają je stopniowo aż do wiosny.
W pierwszych latach po zasianiu pień kasztanka, obciągnięty oliwko-wobrunatną 
gładką korą, rośnie i grubieje bardzo powoli, a korona długo jest wiechetkiem 
złożonym z kilku gałązek. Około dziesiątego roku życia młodzieniaszek zaczyna 
raźniej pchać się w górę, lecz nie na tyle, aby można mówić o jego szybkim 
wzroście. Po pięćdziesięciu latach osiąga
160
od 15 do 20 metrów wysokości. U nas rzadko przekracza ten pułap, gdyż wymarza 
przy silnych mrozach.
Do wydawania nasion dojrzewa w sadzie po 20—30 latach, w zwartym lesie zaś — po 
40, a nawet dopiero po 60 latach. Późno? Owszem. Ale jest to drzewo, które ma 
dużo czasu, może bowiem żyć ponad 1000 lat.
Kwitnie w maju i czerwcu drobnymi kwiatkami, zebranymi w cienkie, wzniesione 
sztywno do góry kwiatostany. Owoce jego kuliste, pokryte ostrymi kolcami, 
dojrzewają w październiku i opadają. Z pękającej okrywy wydobywamy wówczas jeden 
duży brązowy kasztan albo dwa czy trzy mniejsze. Nie wszystkie z dojrzałych 
kasztanów-orzechów mają moc kiełkowania (obliczono, że najwyżej 60%), a te, 
które mogą kiełkować, utrzymują tę możność tylko przez pół roku. Zasiane wiosną 
wschodzą podziemnie po miesiącu lub po 5—6 tygodniach.
W Polsce kasztan jadalny uprawiany jest niekiedy w parkach — przeważnie na 
Śląsku i Ziemiach Zachodnich. W warszawskim Ogrodzie Botanicznym mamy dwa bardzo 
urodziwe okazy kasztana jadalnego, a całą aleję pięknych, starych kasztanów 
jadalnych obejrzeć można na Cmentarzu Centralnym przy ul. Ku Słońcu w Szczecinie. 
Ale jedzenie ich owoców jest ryzykowne. Istnieje przesąd, że kto je owoce z 
drzew rosnących na cmentarzu, ten po pierwsze — jest nawiedzany przez duchy, po 
drugie — traci pamięć. A kto łamie gałęzie, ulegnie wypadkowi i zostanie kaleką 
bez ręki lub nogi.
W Europie, Ameryce, Afryce Północnej i Azji (głównie w Chinach i Japonii) 
występuje około 10 gatunków kasztana, różniących się między innymi wielkością i 
ząbkowaniem liści, kształtem i kolczastością okryw nasiennych oraz, co 
najważniejsze, smakiem samych owoców.
Największym wrogiem kasztana jest grzyb Endothia parasitica. Zawleczony w 
pierwszych latach XX wieku z Japonii do Ameryki, spowodował tam raka drzew 
gatunku Castanea dentata i zwalił ogromne, stare lasy kasztanowe Florydy, 
Georgii tudzież częściowo kilku innych południowych i wschodnich stanów USA. Nie 
pozostawił ani jednego drzewa i długo jeszcze tępił odroślą z karp powalonych 
kasztanów. Choroba ta nie została, niestety, zlokalizowana i nadal 
rozprzestrzenia się po świecie.
11 — Gawędy
161
Na początku lat siedemdziesiątych zaatakowała kasztanowe lasy w Szwajcarii.
Ludzie, mierzący wartość kasztanów w pieniądzach, żałują cennego drewna o 
wielostronnym zastosowaniu, a do wyrobu beczek na wino wręcz niezastąpionego. 
Żałują liści, z których robiono doskonałe materace, żałują kory arcybogatej w 
garbniki, a przede wszystkim owoców, cennego produktu w przemyśle cukierniczym. 
A ludzie kochający przyrodę bezinteresownie, przeboleć nie mogą, że oto w ich 
oczach ginie jedno z najszlachetniejszych, najstarszych drzew świata.
\
Klon
Kiedy klon wcześnie opada, pstrą zimę zapowiada.
I nigdy się nie myli. A przed odlotem liści jest chyba najpiękniejszy, 
najbardziej malowniczy. Zwłaszcza w lesie, na tle dębów, grabów, lip, gdy jego 
smukły białawoszary pień o podłużnie spękanej korze obrastają miejscami 
ciemnozielone, szmaragdowe i rude mchy, a bujna korona o wzniesionych konarach, 
poruszana wiatrem, migoce w październikowym słońcu żywym złotem.
Klon jest rodzajem z rodziny klonowatych, drzewem o prastarym rodowodzie. Jakiś 
jego praprzodek wegetował na obszarze dzisiejszej Eurazji już w paleocenie, 
czyli około 70 do 55 milionów lat temu. Dziś na ziemiach Europy, Azji, północnej 
Afryki i Ameryki Północnej występuje sto kilkanaście gatunków różnych, 
drzewiastych i krzewiastych, klonów.
W Polsce rosną dziko tylko trzy gatunki: klon zwyczajny, czyli pospolity, Acer 
platanoides; klon polny, czyli p ? ? 1 o n, Acer cam-pestre; i wreszcie znany 
nam już klon  jawor,  Acer pseudoplatanus.
Klon zwyczajny występuje u nas na całym niżu, na glebach świeżych, urodzajnych, 
ale umie też przystosować się do całkiem przeciętnych. Nie znosi tylko miejsc 
podmokłych. Rośnie także w niższych rejonach górskich, gdzie stanowi domieszkę 
lasów liściastych i — rzadziej — mieszanych. To właśnie on zrzucaniem liści 
przepowiada nam „pstrą", czyli na przemian łagodną i srogą zimę.
Zakwita w końcu kwietnia zielonawożółtymi gwiazdkowatymi kwiatkami, zebranymi w 
małe baldachogrona, w takie kępki, które, przyczepione tu i ówdzie do gołych 
gałęzi, wyglądają trochę jak kwiatek przy kożuchu. Ale zaraz potem okrywa  się 
gęstwą  dużych,  pięcioklapowych liści —
163
i wszystko jest w porządku. Jego owoce — te skrzydlaki, które przylepialiśmy 
sobie śliną na nosie podczas przedszkolnych wycieczek do parku — dojrzewają i 
opadają na przełomie września i października.
W młodości klon pnie się w górę dość szybko, ale osiągnąwszy około 30 metrów 
wysokości przestaje rosnąć. Żyje najwyżej 150 lat.
Jego drewno ma oryginalną barwę: jest' żółtawobiałe z różowym odcieniem. 
Ponieważ daje się łatwo polerować, a jest twarde, elastyczne i rezonansowe, 
stosuje się je w meblarstwie i wyrobie instrumentów muzycznych.
Jako drzewo tak stare i urodziwe, bywał nasz zwyczajny klon w głębiach minionych 
tysiącleci częściej bóstwem niż demonem. O tym, jak rzadko ukrywał się w nim zły 
duch, świadczy choćby to, że pioruny, które nieomylnie trafiają w demony 
(oczywiście według wierzeń umysłów pierwotnych), tylko od czasu do czasu 
grzmotnęły w jakiś klon...
Będąc jeszcze w pełni sił magicznych, drzewo to opiekowało się nie tylko żywymi 
ludźmi. Dusze tych, którzy odeszli w zaświaty również mogły na nie liczyć. I to 
już od chwili, gdy zmarłego ułożono na grobowej desce. Co to za przyrząd ta 
„grobowa deska"? Nie, nie trumna, choć tak się może wydawać. Grobowa deska była 
początkowo zwykłą deską, ostruganą do czysta, surową. Później dano jej podpórki 
i stała się czymś w rodzaju iawy. Układano na niej ludzi umierających, ażeby 
mieli lżejszy skon, albo już zmarłych, by ich przygotować do pogrzebu. Mazur ze 
znanej piosenki „Umarł Maciek, umarł" — leżał właśnie na takiej desce,, gdy mu 
zagrali i — wiemy, co dalej... Otóż te grobowe deski sporządzano z drzewa' 
klonowego, ponieważ klon posiadał moc odpędzania samego diabła, kiedy ten czaił 
się w pobliżu, czyhając na duszę zmarłego. Pod jednym wszakże warunkiem — deska 
nie mogła być malowana ani też czymś przykryta (najwyżej słomą, którą później 
kładziono na rozstajach, aby duch zmarłego mógł na niej odpocząć w drodze na 
cmentarz). Kto chciał pomóc klonowi w odpędzaniu czarta, który ponoć ucieka od 
wszelkich hałasów, ten pukał w nie malowane drewno deski. Skąd my to znamy? Ano 
właśnie!
Trumny klonowe też były bardzo dobre, broniły bowiem zmarłego przed nagabywaniem 
go przez diabła już tam, w ziemi. Ale za najprak-i                                                                                          
?
164
tyczniejsze uchodziły trumny z desek klonowych i sosnowych, gdyż pierwsze 
odganiały diabła od zmarłego, a drugie nie pozwalały wychodzić temuż zmarłemu z 
grobu i straszyć żywych bliźnich.
Najczęściej u nas uprawianą odmianą klonu zwyczajnego jest odmiana kulista, 
chętnie stosowana do obsadzania wąskich ulic, gdyż charakteryzuje się — 
zwłaszcza w młodości drzewa — gęstą, zwartą, kulistą koroną, która robi wrażenie 
specjalnie formowanej.
Z barwolistnych najciekawsza jest, moim zdaniem, a bezsprzecznie jedna z 
najciekawszych, odmiana Czarny Faass en a — klon o bardzo ciemnych czerwonych 
liściach, sztywnych z uniesionymi brzegami i błyszczących. Liście te w porze 
złotej polskiej jesieni stają się nieco jaśniejsze i bardziej jaskrawe. Jest to 
odmiana stosunkowo nowa, wyhodowana w Holandii w 1946 roku i dlatego rzadka 
dotąd w naszych parkach.
165
O wiele rzadziej niż klon pospolity rośnie u nas w stanie dzikim klon polny, 
paklon. Jest także mniej urodziwy, nie tak wysoki i dostojny (zapewne dlatego 
nie był czczony jako bóstwo). Choć i na suszą znacznie odporniejszy, i 
niespecjalnie wrażliwy na słońce czy gęsty cień, rośnie z wielkim trudem. W 
wieku 50—60 lat osiąga dopiero kilkanaście, w najlepszym wypadku 15 metrów 
wysokości — i na tym koniec. Żyje około 100 lat. Koronę ma gęstą, kulistą, 
liście 3—5-klapowe, mniejsze niż klon pospolity, kwitnie dopiero w końcu maja 
lub na początku czerwca, a jego owoce, też oskrzydlone orzeszki, dojrzewają już 
w sierpniu i we wrześniu.
Klon polny występuje także w postaci krzewu, który dorasta do kilku metrów 
wysokości. Jako gęsto ulistniony, ładny i dający się przycinać, stosowany bywa 
na żywopłoty. Dobrze rośnie nawet w przemysłowych miastach, gdyż stosunkowo 
bezboleśnie znosi skażenie powietrza.
Trzeci z naszych rodzimych klonów, jawor, został już przedstawiony w osobnej 
gawędzie.
Klonów obcego pochodzenia mamy w Polsce około 30 gatunków. Są to drzewa ozdobne, 
sadzone wzdłuż ulic, w ogrodach botanicznych i parkach.
Najbardziej podobny do klonu pospolitego, czyli zwyczajnego, jest klon cukrowy, 
Acer saccharum, pochodzący z Ameryki Północnej, gdzie w pradawnych czasach był 
bóstwem Indian. W przeciwieństwie do innych bóstw drzewnych, nawet dobrych dla 
ludzi, ale wyniosłych, zadzierających czuba, ten klon był bóstwem-kumplem. 
Pragnąc odciągnąć naszych czerwonoskórych braci od szarej codzienności, nauczył 
ich picia napojów wyskokowych. Służył własnym sokiem, który jest wprawdzie tylko 
słodką cieczą, ale poddany fermentacji, daje coś, co w język gryzie i wprowadza 
w stan radosnego oszołomienia. Czyż można było nie lubić takiego drzewa, nie 
wyznać mu — szczególnie po upojeniu się jego sokiem — najskrytszych tajemnic, 
nie poprosić śmiało o protekcję i opiekę?
Nic przeto dziwnego, że stał się drzewem totemem wielu rodów i całych plemion. A 
dzisiaj liść klonu cukrowego jest godłem Kanady.
Ciekawe drzewo. W ojczyźnie dorasta do 40 metrów, u nas osiąga kilkanaście lub 
najwyżej dwadzieścia kilka. Pień ma wysmukły, u młodych osobników gładki, 
jasnoszary, u starszych — pokryty brunatną, poprzecznie porysowaną korą. Korona 
bujna, liście od spodu nagie lub owłosione.
166
Liście te jesienią stają się u nas żółte, a w ojczyźnie, jak podaje Włodzimierz 
Seneta, „również różowe, niekiedy z czerwonym odcieniem". Kwitnie w kwietniu, 
przed wypuszczeniem liści.
U nas klon cukrowy uprawiany jest bardzo rzadko, głównie w ogrodach botanicznych 
i arboretach. W warszawskim Ogrodzie Botanicznym rósł jeszcze po wojnie klon 
cukrowy, posadzony przez Michała Szuberta (1787—1861), polskiego botanika, 
założyciela tegoż ogrodu. Po wojnie drzewo to zmarniało, na jego miejsce 
posadzono nowe, tego samego gatunku. Bardzo cenny okaz klonu cukrowego rośnie w 
parku w Żelazowej Woli.
Bardzo rozpowszechnionym u nas gatunkiem klonu ozdobnego jest klon srebrzysty, 
Acer saccharinum. Okazałe drzewo, dorastające do około 30 metrów wysokości. Pień 
ma wysmukły, popielatoszary, koronę bujną, szeroką, nierzadko o zwisających 
gałęziach, liście białawe od spodu, jesienią całe żółte.
Idealne drzewo do sadzenia w miastach, gdyż rośnie bardzo szybko, wykazuje 
odporność na skażenia powietrza i nie boi się mrozów, duże żądania stawia tylko 
co do światła, a to można mu tanio zapewnić. Ale... Właśnie, jest jedno „ale", i 
to wielce ważne. Nie wolno sadzić klonu srebrnolistnego wzdłuż ulic, nawet tych 
zacisznych, wewnątrz osiedli. Zwisłe gałęzie utrudniają ruch na chodnikach i 
trzeba by je ciągle przycinać, co zmieniłoby na niekorzyść piękny pokrój drzewa 
oraz w rozstrzygającej mierze przekreśliło celowość sadzenia. A gdyby nawet nie 
przeszkadzały nam gałęzie, to na pewno przeszkodzą... korzenie. One bowiem 
rozpierają chodniki i łamią asfaltową nawierzchnię jezdni. Klon srebrzysty 
nadaje się więc tylko do sadzenia w parkach i na rozległych zieleń- -cach, gdzie 
(jak np. na Placu Słonecznym w Warszawie) stanowi element bardzo dekoracyjny.
Najskromniejszy, mający najmniejsze wymagania glebowe i klimatyczne, jest klon 
jesionolistny, Acer negundo, pochodzący z Ameryki Północnej. Drzewo średniej 
wysokości o szerokiej koronie ze zwisa-, jącymi gałęziami. Pień (często zdarzają 
się osobniki kilkupniowe) ma dolne gałęzie rozpościerające się nisko nad ziemią. 
Liście tego klonu są pierzaste, jasnozielone, jesienią żółte, a tak obfite, że 
po opadnięciu szyb-
167
ko użyźniają mizerną, piaszczystą glebę, na której leśnicy właśnie w tym celu 
sadzą klon jesionolistny.
Nie ma to drzewo szczególnej urody, ale służy nam wiernie i choćby już dlatego 
jest sympatyczne.
Wiele jest u nas ciekawych klonów i ich odmian, mniej lub więcej malowniczych. 
Gdybym miała któryś postawić na pierwszym miejscu pod względem malowniczości, to 
wybrałabym chyba klon palmowy, Acer palmatum. Jest to krzew albo delikatne, 
niewielkie drzewko, dorastające najwyżej do 8 metrów. Wydaje się wyjęte wprost z 
kolorowej ilustracji do japońskich bajek lub z malowidła na koreańskiej 
porcelanie — pochodzi zresztą z Japonii tudzież Korei. Ma cienkie czerwone pędy, 
liście zaś zupełnie fantastyczne — o pięciu, niekiedy nawet jedenastu ostrych, 
długich, piłkowanych klapach, coraz to inne w kolorze, zależnie od pory roku i 
oświetlenia, a już najładniejsze w jesieni: złote i jaskrawoczerwone. Kwitnie w 
czerwcu — czerwono. Szkoda tylko, że taki zmarzluch, że musi mieć specjalny 
mikroklimat, stanowisko osłonięte od wiatru, że musi się czuć zawsze jak u Pana 
Boga za piecem. W Polsce rośnie w tzw. sekcjach japońskich kilku parków: w Parku 
Szczytrii-ckinl we Wrocławiu, w Parku Dendrologicznym w Przelewicach pod 
Szczecinem i w nielicznych innych.
Czas na klonowy horoskop. Dotyczy on osób urodzonych w dniach od 11 do 20 
kwietnia i od 14 do 23 października.
Ludzie o gorących sercach, wybitnym rozumie i wysoce rozwiniętym poczuciu 
godności osobistej: Bywają „wielkimi grzesznikami i wielkimi pokutnikami, 
poniektórym zaś natura nie poskąpiła siły prorokowania". Litościwi, miłosierni, 
skłonni do poświęceń. Trafiają się wśród nich jednakowoż rozrzutnicy i 
marnotrawcy, „co z gospodarki wychodzą jeno z ba-
cikiem".
Pod „Klonem" urodzili się między innymi: Walerian Łukasiński (14 IV 1786) d 
Stefan Żeromski (14 X 1864).
??
Kosodrzewina
zwana też kos od ? zewem, kosówką, sosną karłowatą, czyli krępulcem, sosną 
górską, po łacinie Pinus mugo —?. to, jak twierdzą dendrolodzy, bardzo zmienny 
gatunek. Występuje głównie jako płożący się, silnie rozgałęziony krzew. Ale bywa 
również drzewem, i to jakim! Dochodzi do 10, a nawet 25 metrów wysokości!
Góralska legenda mówi, że do czasów Chrystusa kosodrzewina była tylko i 
wyłącznie drzewem — pięknym, wyniosłym. Ponieważ jednak wspaniałość urody nie 
szła w parze z „tem, co je w dusy, bo drzewo mo duse, i kosodrzewina zgodzieła 
sie, coby wyzdajali z niej krzyż na Mękę Pańskom, tak sie jakosi zrobieło, co 
skarlała i cołga sie na kolanach, pokręcona z żałości, hej..."
Legenda, jak zwykle, ładniejsza od rzeczywistości. Naprawdę kosodrzewina już 
przed milionami lat, na progu epoki pleistocenu, była rośliną karłowatą, 
płożącym się krzewem szpilkowym, w górach środkowej i południowej Europy. Dziś 
występuje w Alpach, w Karpatach i na Bałkanach, tworząc nad górną granicą lasów 
gęste, skołtunione zarośla, zwane krainą kosodrzewiny. U nas, w Tatrach, kraina 
ta rozpościera się od wysokości 1500 do 1800 metrów nad poziom morza, na Babiej 
Górze zaś od 1360 do 1660 metrów nad poziom morza.
Chociaż się wydaje, że nad piętrem kosodrzewiny sterczą już tylko nagie szczyty 
gór, roślina ta nie jest całkiem samotna na tych wysokościach. U jej stóp, pod 
ciągnącymi się po urwiskach konarami, rośnie sobie kwitnący złociście podbiałek 
i borówka się krzewi, i paproć wietlica rozpościera swe pierzaste liście, i 
tojad-mordownik, roślina trująca, chroniona jako rzadkość z prapradawnych czasów, 
również ma tu swoje
169
królestwo. A w Karpatach wschodnich, w miejscach osłoniętych gęstymi gałęziami 
kosodrzewiny, rozrasta się różanecznik, także relikt z epoki trzeciorzędu, i z 
nastaniem czerwca rozwija swoje przepyszne bukiety pąsowych czy lilioworóżowych 
kwiatów, tak piękne i wonne, że aż szkoda ich na to odludzie, gdzie kwitną tylko 
same dla siebie.
Jak wygląda kosodrzewina z bliska? Zależnie od odmiany.
Za typową kosodrzewinę uchodzi odmiana sosny górskiej — Pinus mughus. Ta, która 
u nas rośnie dziko pod gołymi szczytami Tatr i na Babiej Górze. Jest to płożący 
się krzew. Konary ma fantastycznie powykręcane i rozgałęzione, czepiające się 
nawet urwisk i piargowych usu-wisk, igły ciemnozielone, długie do 5 cm, 
połyskliwe, wcale nie kłujące. Szyszki jajowate o barwie, według określenia 
Włodzimierza Senety, cy-namonowobrązowej.
Mamy też kosodrzewinę błotną, Pinus rotundata. I ona jest odmianą sosny górskiej. 
Rośnie na torfowiskach w Alpach i Karpatach, u nas na torfowisku „Puścizna 
Wielka" w Borach Nowotarskich. Postać ma wielopniowego drzewa, osiąga 10 metrów 
wysokości. Kora na pniach ciemnoszara, spękana. Igły podobne do igieł 
poprzedniej odmiany, ale dłuższe, do 8 cm, a szyszki inne — asymetryczne, krzywe.
Kosodrzewina wszędzie, gdzie rośnie, spełnia bardzo pożyteczną rolę. W górach 
powstrzymuje masy śniegu i chroni przed lawinami niżej położone lasy, 
powstrzymuje usuwanie się piarżysk, zapobiega erozji gleby. Nad morzem, sadzona 
na wydmach, zatrzymuje na miejscu piaski.
Ale z wprowadzaniem kosodrzewiny do parków i ogrodów, zwłaszcza niewielkich, 
trzeba jednak bardzo uważać: jest agresywna, rozrasta się szeroko, wypiera w 
swym otoczeniu wszelkie byliny i krzewy, włazi na chodniki... Trudno dać sobie z 
nią radę. Ale kierowana troskliwą ręką ogrodnika, staje się prawdziwą ozdobą 
przez okrągły rok.
Nie wszyscy, nawet ci, którzy smarowali się już kiedyś w życiu balsamem przeciw 
podagrze, wiedzą, że w skład tego balsamu wchodzi olej kosodrzewinowy. Odkrywcą 
uzdrawiających właściwości tego oleju był Christian Augustini ab Hortis, żyjący 
w latach 1598—1650 lekarz cesarza rzymsko-niemieckiego Ferdynanda III.
Odkrycie  to  nastąpiło w   1640  roku  —  ponoć  przypadkowo,   dzięki
170
nieporozumieniu:-Augustini myślał zrazu, że kosodrzewina jest krzewem limby, 
której' olej już od dawna był znanym lekiem ludowym. Kiedy się dowiedział, iż to 
całkiem inny gatunek drzewa, nazwał- olej kosodrzewiny „Krummholzol", czyli olej 
z koślawego drzewa, i zasłynął jako wynalazca nowego leku. Jak każda nowość, 
olej z koślawego drzewa, nazwany później balsamem, miał opinię cudownego 
panaceum — leku na wszystko! Czego to on nie leczył, stosowany zewnętrznie i do 
wewnątrz! Najbardziej jednak, co się od razu dało zauważyć, pomagał tym, których 
ręce i nogi powykręcane były przez choróbsko na podobieństwo koso-drzewinowych 
konarów. Olej ów zbierano na wiosnę z młodych pędów kosodrzewiny, posługując się 
specjalnymi ściągaczami albo ścinając same czubki pędów, miażdżąc je i 
wyciskając. Christian Augustini zdobył nie tylko sławę i pieniądze (bo wówczas 
te rzeczy chodziły jeszcze w parze),
171
ale też — proszę sobie _wy obrazić — przez wdzięcznego za uleczenie cesarza 
został nobilitowany i otrzymał herb.
Niektórzy górale — w okolicach Babiej Góry — nazywają kosodrzewinę kozodrzewiną 
(tę samą nazwę znalazłam również w „Słowniku języka polskiego" J. Karłowicza, A. 
Kryńskiego ? W. Niedźwieckie-go), ale na jakiś ślad powiązania tej rośliny z 
kozą nie udało mi się natrafić. Sądzę więc, że ma tu miejsce zwykły przegłos.
Kosodrzewina pozostaje w Polsce pod ścisłą ochroną gatunkową.
Leszczyna
Pełno jej w moich rodzinnych stronach nad Pilicą. Zarasta brzeg rzeki i nagrzane 
słońcem polanki i^śne, i zbocza płytkich dolin... Oczywiście nie tylko tutaj — 
leszczyna rośnie we wszystkich lasach liściastych i mieszanych, w zagajnikach i 
na porębach, od gór aż do morza.
Skąd się u nas wzięła?
W wielu książkach, a częściej jeszcze w prasie, gdzie artykuły nie zawsze są 
konsultowane z rzeczoznawcami, czytamy, że leszczyna pospolita pochodzi znad 
Morza Czarnego, skąd przeszczepili ją do siebie zmyślni Grecy, że u nich z kolei 
wypatrzyli ją Rzymianie i zaczęli hodować na ziemi włoskiej w II wieku przed 
naszą erą. Paleontolodzy — mistrzowie nauki o roślinach i składzie roślinności 
minionych epok geologicznych na Ziemi — drwią z tego wyjaśniając, że jeszcze na 
Greków i Rzymian, jako na zorganizowane narody, umiejące cokolwiek hodować, 
ptaszki nie świstały, a już — 70 000 lat temu — leszczyna rosła obficie na 
obszarze dzisiejszej Eurazji i Ameryki Północnej. Przecież nasi dzicy 
praprzodkowie, którzy dopiero co przestali być zwierzętami i żyli na etapie 
zbieractwa — dowodzą ciż paleontolodzy — chrupali orzechy laskowe na śniadanie, 
obiad, wieczerzę i kiedy tam jeszcze popadło... To właśnie od orzechów tak 
zmądrzeli (substancje fosforowo-białkowe plus koncentrat soli mineralnych), iż 
poczęli obmyślać mordercze narzędzia łowieckie, z którymi potem przeszli na 
wyższy szczebel cywilizacji.
Władysław Szafer wykazuje, opierając się na wynikach badań przeprowadzonych 
metodą analizy pyłkowej, że na ziemiach naszego kraju leszczyna rosła na pewno 
10 000 lat przed naszą erą. Okres ostatniego zlodowacenia przetrwała wraz z 
innymi drzewami w ostojach najbardziej
173
oddalonych od czoła lądolodu, w południowo-wschodnim paśmie Karpat, jak również 
na południowym Podolu i w Besarabii. Kiedy lodowiec cofnął się na Półwysep 
Skandynawski, przedarły się ku nam z południa najpierw brzoza, sosna, modrzew i 
limba, za nimi zaś, w grupie drzew ciepłolubnych, przywędrowała do Polski 
leszczyna.
Nigdy nie imponowała wzrostem ani grubością pnia, zawsze była tylko skromnym 
podszyciem lasów mieszanych. Aczkolwiek lubi glebę żyzną i dosyć wilgotną, 
rośnie gdzie się da, nawet na ubogich piaszczystych ziemiach. Lubi stanowiska 
widne i nasłonecznione, ale dobrze znosi również zacienienie, tylko w nim gorzej 
owocuje. Najchętniej obrasta południowe zbocza dolin u ich górnej krawędzi, 
zaciszne polanki śródleśne i poręby. W ciągu długich wieków swego wegetowania 
stała się bardziej odporna na mrozy, czego dowodem jest fakt, że spotyka się ją 
już w krajach skandynawskich, a nawet pod biegunem.
Nasi praprzodkowie, żyjący w głębiach puszcz, otaczali leszczynę kultem 
religijnym, jako żywicielkę oraz drzewo opiekuńcze, obdarzone mocą zażegnywania 
chorób.
Posługiwali się nią także w licznych praktykach guślarskich. Jej gałęzie, 
zwłaszcza kwitnące, zatykali u wejścia do domostwa, aby stanowiły 
nieprzezwyciężalną przeszkodę dla wszelkiego zła — demonów, chorób, gadów. Gdy 
po długiej zimie bydło ledwie trzymało się na_ nogach i chwiejnie wychodziło 
wiosną po raz pierwszy na zieloną trawę, błogosławili je leszczynową rózgą, żeby 
rychło nabrało ciała, rozmnożyło się, dobrze rosło. Do trumny zmarłego sypano 
orzechy, by przekupił nimi złe moce, czyhające na jego biedną duszę w drodze do 
krainy wiecznego spoczynku. Zwyczaj ten utrzymywał się jeszcze w okresie 
wczesnego średniowiecza na Pomorzu Szczecińskim.
Rózga leszczynowa, jako instrument szarlatańskich sztuczek, też ma swoją barwną 
historię. Różni kuglarze, hultaje i obieżyświaty, włóczący się po jarmarkach 
całej Europy w wiekach XVII i XVIII, nazywali leszczynową gałąź „laską poselską 
Jakuba", biblijnego patriarchy, wnuka patriarchy Abrahama, praojca Żydów, albo 
„rózgą Aarona", starszego brata Mojżesza, pierwszego arcykapłana Izraelitów, 
który zasłynął doko-
174
naniem biblijnego  cudu,  znanego pod  nazwą  Siedmiu  Plag  Egipskich, i 
wprowadzeniem Izraelitów do Ziemi Obiecanej.
Posiadając narzędzie o tak szacownej przeszłości, hultaje owi wykorzystywali je 
do nabijania w butelkę nie tylko łatwowiernej gawiedzi jarmarcznej, ale i 
przemądrzałych możnych tego świata. Zapewniali, że laska leszczynowa, jeśli się 
nią umiejętnie operuje, może odkryć pod, ziemią złoża srebra i złota. 
„Umiejętność" ta była oczywiście ich wyłączną tajemnicą. Aliści niektórzy 
cudotwórcy, ludzie o miękkim sercu dla ubogich a pragnący szczęścia ogółu, 
dawali przepis na odkrywanie złota każdemu, kto tylko chciał i mógł zrewanżować 
się tłustą kurą, nielichym pieniążkiem, kielichem siarczystej gorzały... A oto 
przepis z XIX wieku,
175
\
całkiem nietrudny: „Bierze się gałązka widlasta leszczyny, półtorej stopy długa, 
na palec gruba, obejmuje się odnogi oboma rękami i, niewiele 'ściskając, tak aby 
wierzch tyki był obrócony ku ziemi, a koniec laski na przód, postępuje się z 
wolna..." Postępuje się, postępuje, aż gałąź sama wyskoczy z ręki i padając jak 
strzała, wskaże miejsce ukrytych skarbów. Prawdziwym mistrzem w wyszukiwaniu 
złota pod ziemią za pomocą leszczynowej rózgi był w XVII stuleciu francuski 
wieśniak, niejaki Jakub Aimar. Przybył on do Paryża w roku 1661. Dopuszczony 
łaskawie na dwór króla Ludwika XIV, gdzie odbywało się właśnie wesele brata 
królewskiego Filipa księcia Anjou z księżniczką angielską Henrietą, pokazał, co 
potrafi. W każdym miejscu, gdzie upadła wyrywająca mu się z garści gałąź, 
odnajdowano pod cienką warstwą ziemi kawałek złota. Aimar zatrzymał sobie 
znalezione złoto i, zgodnie z umową, obdarowany stokrotnie większą od wartości 
znaleziska sumą, odjechał do rodzinnej wsi. Podejrzewano, że tę imprezę 
zorganizował w zmowie ze służbą, której następnie zapłacił za pomoc. Po tym 
gościnnym występie Ąimara wszelki słuch o nim zaginął. Ale nie na zawsze. 
Albowiem leszczynowa rózga, jak głosi przesąd znany w wielu krajach Europy, a 
wśród nich także w Polsce, potrafi odkryć nie tylko szlachetne kruszce pod 
ziemią,
ale też ciała pomordowanych, między żyjącymi ludźmi Z3Ś WSkdZdĆ zbrodniarzy, 
którzy się morderstwa dopuścili.
W dziewięć  lat  po  owym książęcym  weselu Henrietą  zmarła  nagle l 
niespodziewanie. Mówiono, jakoby została otruta. Szarlatan Aimar, dowiedziawszy 
się o tym, postanowił wykorzystać domniemaną właściwość leszczyznowe^ TÓzdżki".   
odkryć za  }?} pomocą mordercą. "Powiadomiony o jego przybyciu książą Filip 
kazał go... wyćhłostać i wygnać precz. Różnie to komentowano.
U nas leszczyna jeszcze sto lat temu występowała we wróżbach oraz w zwyczajach 
żniwiarskich i pogrzebowych. W żniwiarskich gałąź obsypana orzechami spełniała 
taką samą rolę, jak przed wiekami u naszych praprzodków: była symbolem obfitości, 
dowodem błogosławieństwa bożego i dobrą wróżbą na przyszłość. Jeszcze około roku 
1870 w obrzędzie dożynek na obszarze Poznańskiego niesiono dwa wieńce — jeden 
upleciony ze zboża, „kłosiany", drugi wyłącznie z gałązek leszczyny z dojrze-
176
wającymi orzechami. W Krakowskiem podobnie. Podając ten drugi wieniec 
przodownice śpiewały:
Przynosimy wieniec Panu na dziedziniec, Wieniec, wieniec orzechowy.
Na pozostałych obszarach Polski wyplatano przeważnie tylko jeden wieniec, 
mieszany, uwity z kłosów żyta, pszenicy, kwiatów, jabłek i orzechów. Ostatnio 
wieniec dożynkowy przybiera zwykle kształt piramidalnej korony, symbolizującej 
godność rolniczego trudu. W takim wieńcu gałęzie z laskowymi orzechami są echem 
dawnych zwyczajów i elementem dekoracyjnym, jak kwiaty, wstęgi, świecidła itp.
Ze starych obrzędów pogrzebowych, w których występuje leszczyna, zachował się 
sposób zawiadamiania o śmierci, praktykowany przez Kaszubów w okolicach Pucka 
jeszcze pod koniec ubiegłego wieku. Kiedy ktoś umarł, wysyłano na wieś starą 
kobietę, jeżeli była pod ręką — to żebraczkę, która chodziła od zagrody do 
zagrody z białą pałką leszczynową i łomotała we wrota lub stukała we drzwi niby 
kostucha palcem.
No, a wróżbę na orzechach laskowych znamy chyba wszyscy: Gdy przy rozłupywaniu 
orzechów podczas wieczerzy wigilijnej ktoś znajdzie orzech zepsuty, będzie 
chorował, kiedy trafi mu się pusty — umrze w nadchodzącym roku.
Jest i przesąd:
Aby wypędzić diabła z czarnego kota, należy rozszczepić nieco leszczynowy kij i 
tak sporządzonymi kleszczami chwycić kota za ogon. Niech biega, póki się sam nie 
wyzwoli. Kiedy kij z ogona spadnie, wcielony w biedne zwierzę czart czmychnie do 
piekła. — Brzydkie gusło! Dobrze, iż zostało już tylko w przysłowiu — „brać koty 
w leszczoty", co znaczy — tak dokuczyć komuś, żeby wypędzić z niego ochotę do 
wszelakich głupstw.
Istnieje polska legenda o leszczynie, gdzie przeciwstawia się ją osice (por. 
rozdział „Osika"). To leszczyna pierwsza spośród drzew i krzewów rosnących przy 
drodze, zobaczywszy Świętą Rodzinę uciekającą przed królem Herodem do Egiptu, 
zaofiarowała utrudzonym zbiegom schronie-
12 — Gawędy
177
nie i odpoczynek pod swoimi uliścionymi gęsto gałęziami. Na pamiątkę-tego 
wydarzenia i z wdzięczności dla miłosiernego krzewu Pan Jezus sprawił, że w 
leszczynę nigdy nie biją pioruny, a za to w osikę — ze zwielokrotnioną 
częstotliwością.
A teraz już nie legendy, nie zabobony, tylko sama prawda.
W Polsce występuje tylko jeden gatunek leszczyny w stanie dzikim: leszczyna 
pospolita, Corylus avellana. Bywa w postaci krzewu lub małego drzewka, 
dochodzącego do 5 metrów wysokości. Do piątego roku życia rośnie bardzo powoli, 
dopiero później nabiera trochę rozpędu. Dorosłość osiąga w wieku 10 lat i odtąd 
rodzi orzechy. Lata pełnego,, obfitego owocowania ma dość częste. Kwitnie, 
zależnie od siedliska, w lutym, w marcu lub dopiero w kwietniu. Dla fenologów, 
badających zależności między terminami występowania zjawisk przyrodniczych, 
leszczyna jest tzw. drzewem wskaźnikowym. Dzień jej zakwitania zapisują oni jako 
początek przedwiośnia na danym obszarze. Owoce leszczyny dojrzewają w sierpniu, 
we wrześniu lub w październiku, zaraz potem opadają i, jeżeli trafią na 
odpowiednie warunki, na przykład w jakiś dołek, który następnie zostanie 
przysypany ziemią, kiełkują tam, pod powierzchnią,, już najbliższej wiosny. 
Jeśli zaś zostaną posiane dopiero wiosną, wy-kiełkują za rok.
Przeniesiona z lasu do ogrodu, zasadzona w postaci odnogi, czyli tzw. ablegierka 
(wyraz pochodzenia niemieckiego), lub wyhodowana z orzeszka laskowego, od razu w 
nowych warunkach czuje się dobrze. Ale owocować zaczyna dopiero po kilku, czy 
nawet po dziesięciu latach. Zdarza się, że niecierpliwi sadownicy, nie znający 
jej właściwości, wykopują krzew i wyrzucają, jako nie nadający się do uprawy. 
Wiele tracą. Brak owoców w okresie dorastania wynagradza leszczyna bardzo ho-
jnie przez całe 60—70 lat swego życia.                                                 
>
Niekiedy leszczyna w wieku odpowiednim do owocowania także nie wydaje orzechów. 
Kwitnienie jej bowiem przypada już na koniec lutego albo na marzec, a przecież 
wiadomo — „w marcu jak w garncu": i mróz chwyci, i śnieg przeleci z zimnym 
deszczem, i słonko zdradliwie przygrze-je. Kwiecie leszczyny (kwiaty męskie to 
zwisające kotki, kwiaty żeń-
178
skie — pączki z karminowymi pędzelkami) może zginąć przy takiej pogodzie, nie 
doczekawszy się zapylenia. Ale za to na przyszły rok...
Owoce leszczyny pospolitej, tzw. orzechy laskowe, są wprawdzie drobne, ale jak 
pyszne, jakie zdrowe! Zawierają żelazo broniące organizm przed niedokrwistością, 
magnez działający przeciwnowotworo-wo, fosfor odżywiający mózg, potas pomagający 
trawić, wapń, cenny składnik naszych kości i zębów, białko — i wszystko co 
najlepsze. Dla nerwusów (a kto dzisiaj nie nerrrwus!), dla artretyków, dla 
młodzieży przemęczonej nauką, dla twórców, którym brak pomysłów — laskowy 
orzeszek jest pigułką czarodziejskiej odżywki. Wniosek nasuwa się sam — jedzmy 
orzechy laskowe!
Ale zbierając je w lesie, nie otrząsajmy co do jednego, zostawmy tro- -chę dla 
wiewiórek. Bo one nie tylko żywią się orzechami, one jeszcze są naturalnymi a 
mimowolnymi plantatorami leszczyny. Zakopawszy w ziemi zapasy orzechów na zimę, 
bardzo często nie mogą do nich trafić. Na miejscu ukrytej a zapomnianej spiżarni 
wystrzela wiosną pęk leszczynowych pędów.
A proszę zgadnąć jakie polskie miasto i kiedy było jednym wielkim targowiskiem 
orzechów laskowych.
Nie, nie Leszno, choć pierwotnie nazywało się Leszczno i stąd wywodzi się 
magnacko-królewski ród Leszczyńskich. Sezamem orzechowym była Legnica, dawniej 
nazywana Lignicą, którą znamy z historii jako miejsce sławnej bitwy chrześcijan 
środkowoeuropejskich, pod wodzą naszego Henryka Pobożnego, z Tatarami w 1241 
roku.. Otóż w Legnicy, grodzie położonym nad Kaczawą i Czarną Wodą, przy szlaku 
handlowym biegnącym z zachodu na. wschód Europy, odbywały się w XVI i XVII wieku 
wielkie jarmarki, znane z obfitości produktów spożywczych, przede wszystkim zaś 
orzechów laskowych i „niezrównanego w dobroci" oleju orzechowego.
Mówią, że leszczynę stworzył Pan Bóg dla biedaków, bo to i nakarmi człowieka, i 
ogrzeje, i podeprze, gdy słaby w nogach. Jak nakarmi ?— wiemy. Ale grzeje marnie 
— wartość opałowa leszczynowego drzewa nie jest zbyt wysoka. To i lepiej, bo 
wyłamano by ją doszczętnie, wypalono,
179
a tak — zipie jeszcze... Jeżeli chodzi natomiast o podpórki, to na leszczynie 
można się rzeczywiście oprzeć. Laski z jej drewna miały swoją renomę. Używano 
ich jako pielgrzymich kosturów w dalekiej wędrówce do Ziemi Świętej. Podobno ten 
sławny kostur, z którym wielki grzesznik i wielki pokutnik, książę Mikołaj 
Krzysztof Radziwiłł, zwany „Sierotką", wędrował bite dwadzieścia miesięcy i 
który po powrocie przekazał w maju 1584 roku skarbcowi częstochowskiemu, „ani 
krzty nie zdarty", to była gruba lacha, długa na 127 centymetrów, wykonana z 
leszczynowego drzewa. Gwoli prawdzie trzeba dodać, że „Sierotka" w swej 
pielgrzymce do Ziemi Świętej posługiwał się przede wszystkim końmi, statkami 
wodnymi, wielbłądami, ale chodził pieszo również. Jeszcze w okresie między 
dwiema wojnami światowymi, gdy Polska była już krajem nowoczesnym, ale bardziej 
rolniczym niż przemysłowym, kije narciarskie robiono z młodych, prostych pędów 
leszczyny. A i dziś kijami leszczynowymi podnosi się wyległe zboże.
Już w okresie międzywojennym leszczyną zainteresowali się sadownicy. Do 
zakładania większych plantacji jednak nie doszło, zabrakło bowiem czasu, gdyż 
wybuchła druga wojna światowa. Obecnie na nielicznych jeszcze u nas plantacjach 
otrzymuje się około 5 ton orzechów z hektara. Do odmian uprawianych należy 
„Gubieński" (nie wiem,, dlaczego nie „Gubieńska"). Odmiana ta — jak podaje 
profesor S. Pieniążek — „...została wyhodowana przez Bukacza koło Gubina w woj. 
zielonogórskim i rozeszła się szeroko po całej środkowej Europie i Półwyspie 
Bałkańskim". Nie mogę powiedzieć, kto zacz ów Bukacz, który uszczęśliwił świat 
polską odmianą leszczyny. Nie udało mi się odnaleźć go w żadnej encyklopedii. 
Szkoda. A leszczyna Gubieński to rozłożysty krzew, osiągający wysokość 4 metrów, 
nie grymaśny co do gleby i dosyć odporny na mróz. Orzechy rodzi znacznie większe 
niż leszczyna pospolita, jajowate, bardzo smaczne, słodkawe.
Pod troskliwą opieką plantatorów rozwija się w Polsce także Lamberta Biały, 
odmiana wyhodowana z rosnącej dziko leszczyny w Europie Południowej, do nas 
sprowadzona z Lombardii. Krzew średniej wysokości. Kwitnie późno i dlatego nie 
naraża się na niszczące dzia-
180
?     ?

łanie wiosennych przymrozków, a potem, około dnia świętego Lamberta (stąd nazwa), 
w połowie września, zaczyna sypać orzechami, jak z rogu obfitości. A orzechy ma 
duże, wypełniające ściśle skorupę, bardzo smaczne.
Wśród innych gatunków uprawianych w Polsce drzewem w pełnym znaczeniu tego słowa 
jest niewątpliwie leszczyna turecka, Córy-lus colurna. Piękna, okazała, osiąga 
nawet 25 metrów wysokości, koronę ma ukształtowaną przez przyrodę w regularny 
stożek, liście szerokie, jajowate. Owoce —- ale to już nie należy do urody — 
owoce wydaje nienadzwyczajne. Służy głównie do dekoracji, jest drzewem alejowym. 
Sadownicy mówią o niej „przerasowiona", dendrologowie uśmiechają się z 
podtekstem „być może" i zalecają do sadzenia w parkach.
Piękny okaz leszczyny tureckiej, pomnik przyrody, jeden z niezbyt licznych tego 
gatunku w Polsce, drzewo mające około 18 metrów wysokości i do 175 centymetrów 
obwodu w pierśnicy, rośnie przy ulicy Traugutta w Warszawie, blisko 
hotelu ,,Victoria".
Czy istnieją ozdobne odmiany leszczyny? Owszem, choćby odmiany leszczyny 
pospolitej. Są to: strzępolistna, o liściach pierzastych, ostro powycinanych; 
złocista, której liście są złote wiosną, a później zielenieją; purpurowa o 
młodych listkach wiosną czerwonych, potem zmieniających się na czerwonawozielone, 
aż wreszcie zielonych; p o g i ę-t a z powyginanymi dziwacznie pędami. Odmiany 
te nie przyozdabiają, niestety, zbyt często naszych parków.
Na koniec ciekawostka.
W Meksyku rośnie leszczyna, której orzechy potrafią przez dwa miesiące same, bez 
żadnej pomocy z zewnątrz, poruszać się i podskakiwać, gdy są położone na stole, 
a jeszcze lepiej — na dłoni człowieka czy innej ciepłej powierzchni. Przyczyną 
tego podskakiwania orzecha jest żyjąca we wnętrzu całkowicie zamkniętej skorupki 
gąsienica pewnego motyla z rodziny zwójek. Gąsienica ta prężąc się i odpychając 
nogami od ścianek skorupy, powoduje przewracanie się i podskakiwanie orzecha. 
Pytanie, jak się tam znalazła, skoro na skorupce nie ma śladu wejścia! Odpowiedź 
prosta: jajeczko owada zostało złożone w źalążni kwiatu, a po-
181
tem gąsienica rosła razem z owocem. Po dwóch miesiącach, kiedy sią już oprzędzie, 
podskakiwanie orzecha ustanie, a po następnych czterech — z przegryzionej 
skorupki wyfruwa motyl.
W Meksyku orzechy te służą jarmarcznym „cudotwórcom" do pokazywania przeróżnych 
sztuczek z... wywoływaniem duchów.
I jeszcze horoskop galijski dla osób spod znaku „Leszczyny", urodzonych w dniach 
między 22 a 31 marca oraz między 24 września a 3 października:
Niepozorni, słabowici na ciele i umyśle, ale dobrzy, życzliwi bliźnim, skłonni 
do uśmiechu. Łatwo nimi kierować, chociaż potrafią być uparci i wówczas „gadać 
do nich, to jakbyś dziury w wodzie wiercił".
I pomyśleć, że właśnie pod tym znakiem urodzili się tacy mądrzy ludzie, jak 
Joachim Lelewel (22 III 1786), wybitny historyk; Stanisław Pigoń (27 IX 1885), 
historyk literatury. I taki siłacz, jak Teodor Sztekker (24 III 1897), sławny 
zapaśnik.
/
???
III     ?   ???" ?.....
Limba
Samotna limba szumi na zboczu stromem, u stóp jej czarna przepaść, zasłana 
złomem. Wkoło się piętrzy granit zimny, ponury, ponad nią wicher ciemne 
przegania chmury. W krąg otoczona taką pustką okrutną, samotna limba szumi 
bezdennie smutno.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
Ciekawe, czy ta limba jeszcze żyje, a jeśli tak, to gdzie. Może żyć. Jest 
przecież drzewem wyjątkowo zdrowym, odpornym na wszystkie przeciwności losu. Nie 
boi się ani siarczystych mrozów, ani nawet piorunów, a na jakieś tam pasożyty 
grzybowe czy owadzie w ogóle nie zwraca uwagi. Choć nie można jej zaliczyć do 
drzew osiągających wiek matuza-lowy (według Biblii, Matuzal, „mąż Boży", żył 
okrągłe 969 lat!), to jednak dożywa w naszych Tatrach trzech stuleci, niekiedy 
nawet z okładem. Niewykluczone więc, że i ta Tetmajerowa limba jeszcze szumi „na 
zboczu stromem". Tylko gdzie? W Dolinie Małej Łąki koło Zabierzowa, na skale 
Wielka Turnia, rosła samotnie stara limba — niestety, już jej nie ma. Ale w 
Dolinie Goryczkowej jest taka jedna, dosyć leciwa już, na Suchym Wierchu. Może 
to ona?
A może pana tetmajerowa limba nie jest już samotna? Mogło się przecież zdarzyć, 
że orzechówka ?— ptak z rodziny kruków, żywiący się między innymi nasionami 
drzew iglastych — rozbijając szyszki, upuściła jeden orzeszek w skalną szczelinę 
i, nie wydobywszy go stamtąd, mimo woli zasiała drugą limbę? W Dolinie 
Kościeliskiej, na północnym urwi-

182
sku Smreczyńskiego Upłazu, gdzie również „piętrzy się granit zimny, ponury", 
rośnie kilka limb w różnym wieku. Ale to chyba o żadną z nich nie chodzi. Te są 
mniej więcej równe wzrostem, limba zaś rośnie bardzo powoli. Przez pierwsze 
osiem lat życia dorasta ledwie do 50 centymetrów, a 30-letnia ma najwyżej 
półtora metra wysokości. Te limby na urwisku Smreczyńskiego Upłazu mają na pewno 
po sto kilkadziesiąt lat. Zatem w czasach, kiedy Kazimierz Przerwa-Tetmajer 
(1865—1940) tworzył swoje nastrojowo-refleksyjne liryki, żadna z nich nie była 
samotna.
Przyglądałam się nieraz limbom, tak licznym w poezji i prozie Tetmajera i tak 
przez niego ulubionym, ale nie udało mi się ustalić ani tożsamości, ani nawet 
miejsca niegdysiejszego pobytu tej poszukiwanej. Szko- ' da! Miło jest mieć 
drzewo znajome, najpierw ze słyszenia, a potem znaleźć je żywe.
Limba należy do bogatego, bo aż 80 gatunków liczącego rodzaju sosen. Po łacinie 
nazywa się Pinus cemibra. Jej dzieje liczą miliony lat trudnego bytowania w 
ciężkich, zmiennych warunkach klimatycznych. Już pod koniec trzeciorzędu limba, 
wchodząca wówczas w skład roślinności tajgowej, wkroczyła na obszar dzisiejszej 
Europy Środkowej i Zachodniej. Jest więc jednym z nielicznych naszych drzew-
pionierów. Pozostaje oczywiście pod ochroną gatunkową. Dziś występuje w 
Karpatach i Alpach, a pewna jej odmiana, uważana często za odrębny gatunek — w 
północno-wschodniej Syberii, jako domieszka do lasów świerkowych, i w 
południowej Syberii, gdzie tworzy zwarte wyłącznie limbowe bory. U nas rośnie w 
Tatrach — pojedynczo lub niewielkimi gromadkami, po kilka, po kilkanaście. Ale 
są i większe skupiska, zwane trochę przez kurtuazję borami. Na przykład w 
Dolinie Waksmundzkiej, nad górną granicą lasu -świerkowego, rośnie szumnie i 
dumnie około 1500 dojrzałych, dorodnych limb. A ile malutkich podnosi się. z 
ziemi! Są też i „półbor-ki" — w Dolinie Pańszczycy rośnie 260 limb, w Dolinie 
Suchej Kasprowe] 350... Morskie Oko, o którym bajarze góralscy mówią, że nazwę 
swoją zawdzięcza podziemnemu połączeniu z morzem, również otoczone jest Mmbami. 
O jednej z nich pisze młody poeta tworzący w gwarze góralskiej, Jan Mazur, 
zamordowany przez Niemców podczas okupacji Polski w latach drugiej wojny 
światowej:
184
Kiwie sie, kiwie nad Morskiem Okiem limba prawiecna... Sarpiorri jom wichry 
conoc i codzień siełom strasecnom. Stoji se, stoji, ze skalnej perci patrzy we 
wodę... Co tez to ona w niej uwidziala? Swojom urodę?
185
Bardzo możliwe, że właśnie urodę. Bo limba jest drzewem naprawdę ładnym. 
Szczególnie gdy rośnie w zacisznym miejscu i może się prawidłowo rozwijać. Pień 
ma prosty, strzelisty, okryty w młodości korą jasno-siwą i gładką, a później 
brązowoszarą, pobrużdżoną. Koronę ma jajowatą łub walcowato-jajowatą, której 
dolne gałęzie zwisają, środkowe ustawione są prostopadle do pnia, szeroko 
rozpostarte, a górne — półkoliście wygięfe ku górze. Igły limby, sztywne, długie 
około 8 centymetrów, intensywnie zielone z niebieskawymi paskami na wewnętrznej 
stronie, błyszczące, zebrane w pęczki^ wyrastają po 5 z nasadki o brązowych 
przezroczystych łuskach. Szyszki, zawsze wzniesione ku górze, zaraz po zapyleniu 
małe jak laskowy orzeszek i fioletowe z sinawym nalotem, w jesieni następnego 
roku stają się jasnobrązowe, osiągają kształt i wielkość kurzych jaj. Składają 
się z grubych łusek, zakończonych wygiętym na zewnątrz czubkiem.
Limby, rosnące bardzo wysoko na sterczących dziko skałach Tatr, gdzie szaleją 
wściekłe wichury i burze, są nie mniej piękne, ale inaczej — urodą tragiczną. 
Pień takiej limby jest niski, krępy, przysadzisty, wparty w ziemię, nieustępliwy 
wobec zawieruch. Korona jest nieregularna, rozwichrzona na wszystkie strony, 
albo tak wyszarpana od góry i dołu, że z daleka wygląda niby olbrzymi czarny 
parasol, prześwitujący dziurami, czasem zaś — niby chorągiew na wietrze: z 
jednej strony gołe drzewce, z drugiej chwiejący się płat gałęzi. Nierzadko 
spotkać można tutaj limbę o dwóch, trzech wierzchołkach. To nieugięta, 
niezwyciężona bohaterka, która po okaleczeniu przez piorun nie załamała się, 
tylko z rany po strzaskanym wierzchołku wypuściła ku górze nowe pędy. Gdy się 
patrzy na te drzewa, sterane w walce z wichrami, mrozem, lawinami, odnosi się 
wrażenie, że nadszedł ich kres, że ulegną zagładzie. Ale tak nie będzie: limby 
są ogromnie żywotne, na miejscu odłamanych gałęzi rodzą nowe, zabliźniają 
podartą korę i pokrzywione, pokiereszowane, żyją nadal, kwitną, wydają nasiona.
Limba nigdy nie była u nas drzewem pospolitym. Pewnie dlatego nie występuje ani 
w dawnych obrzędach rodzinnych, ani w zwyczajach rolniczych czy myśliwskich. 
Znajdujemy natomiast jej ślady, nikłe zresztą, w praktykach znachorskich, ale 
też nie w rodzimych, lecz przyniesionych
,      186
do nas ze Słowacji przez tzw. olejkarzy. Ci olejkarze, wędrowni przekupnie 
słowaccy, szarlatani i łapikury, roznosili po całej Polsce, szczególnie po 
wsiach i dworach, różne medykamenty — „drjakwie", czyli leki z wielu środków 
złożone, służące głównie jako odtrutki, tajemnicze zioła.
Najwięcej dostarczali wszelakich maści i olejków (dlatego „olejkarze"), wonnych 
balsamów. Wśród tych ostatnich największe powodzenie miał arcyskuteczny „balsam 
karpatsky", wytłaczany z pędów i żywicy limby. Na co on nie skutkował! Goił rany 
nie tylko od postrzałów, skaleczeń czy oparzeń, ale nawet od ukąszenia żmii. 
Usuwał krosty (a „najwięcy z gęby"), likwidował dzioby po ospie, ścierał piegi i 
kurzajki, wklepany zaś w czoło, „rozum odnajdował, jeśli się komu nieszczęśnie 
zawieruszył". Tak, tak. Co zuchwalsi olejkarze, trudniący się głównie praktykami 
magicznymi, sprzedawali jeszcze dwa produkty limbowe: księżom żywicę o pięknej 
przenikliwej woni do kadzideł, hultajom — popiół z limbowej kory. Do czego ten 
popiół? Ha! Rozpuszczony w winie i wypity rano na czczo, na pusty żołądek, 
rozwiązywał język nawet najtwardszym niemotom, zaostrzał dowcip (tak zwano 
kiedyś rozum, inteligencję), czynił człowieka ostrożniejszym na podstępy 
oszustów, natomiast wypity przed legnięciem w pościeli ?— dodawał miłosnego 
wigoru.
Wszystkie drzewa mają swój specyficzny zapach drewna. Z naszych drzew rodzimych 
limba jest najwonniejsza. Kiedyś, kiedyś, gdy skupiska limbowe nie były jeszcze 
tak niemiłosiernie przetrzebione jak dzisiaj, rękodzielnicy góralscy robili z 
limby skrzynie do przechowywania wełnianej przyodziewy świątecznej. Cucha z 
białego sukna domowej roboty, portki z wyszywanymi parzenicami (bardzo droga 
rzecz!), różne zapaski i chusty były w takiej skrzyni całkowicie zabezpieczone 
przed molami. A jak pachniały!
Drewno limby, o barwie starego złota lub pomarańczowomorelowe, używane bywa 
dzisiaj do wyrobu szkatułek i przedmiotów ozdobnych.
Limby można sadzić również „na dolinach", jak mówią górale, czyli na obszarach 
oddalonych od gór. W parkach wyglądają wręcz majestatycznie. Upiększają wielce 
krajobraz, zwłaszcza zimą.
Moje   najbliższe   znajome   limby   rosną   w   Ogrodzie   Botanicznym
187
w Warszawie, na zboczu w pobliżu Łazienek. Polecam je uwadze i życzliwości osób 
odwiedzających ten uroczy zakątek stolicy. Ile razy przebywam z nimi, z pewną 
satysfakcją myślę, że spaliny wyziewane przez auta niknące Alejami Ujazdowskimi 
nie im złego nie mogą zrobić, gdyż limby są odporne na wszelkie skażenia 
przemysłowe powietrza. I marzy mi się sadzenie tych drzew na zieleńcach nowych 
osiedli naszych miast. Ile uroku zyskałby taki Koński Jar w warszawskim 
Ursynowie, gdyby na jego zboczu zaszumiały młode limby!
A teraz kilka ciekawostek...
Rosnąca dziko w górach limba zakwita po raz pierwszy w wieku... 60 lat, a żyjąca 
w parkach i ogrodach środkowej i północnej Polski — około 25 roku życia.
Najstarsza limba świata, rosnąca w Findelen w Szwajcarii, ma około 1000 lat i 8 
metrów w obwodzie.
Limba w dawnych wiekach, jeszcze w XVI i XVII, nazywała się poprawnie 1 i n b a, 
dopiero później przeważyła nazwa łatwiejsza do wymówienia, a więc używana 
potocznie i, przyznajmy, bardziej melodyjna — limba. Stanisław Staszic (1755—
1826), filozof, uczony, działacz i pisarz polityczny, uwrażliwiony na czystość 
języka polskiego aż do dziwactwa, używa już nazwy „limba".
Sabała, czyli Jaśko Krzeptowski (1809—1893), góral z Zakopanego, przewodnik 
tatrzański, a przede wszystkim znakomity gawędziarz, autor dowcipnych opowieści, 
piosenek i muzyki do nich, najwięcej pomysłów „łapał" pod limbą, „a pod jodłom 
juz nie tak".
.....?.  , -           ?    ??  ? ??   ?    -~?^—-~—~?????——
*~??*?*????????????????????
Lipa
Wystarczy wyobrazić ją sobie skąpaną w słońcu lipcowego południa, wonną, złotą 
od kwiatów i brzęczących pszczół, a czuje się w sercu płynny, ciepły miód.
W prawiekach, kiedy miejscem praktyk religijnych były święte gaje, poprzedniki 
budowanych świątyń, a później, gdy w tych gajach postawiono gontyny, lipa 
uchodziła za najulubieńsze drzewo tajemniczych bóstw. Przez nią bóstwa te 
objawiały swoją dobroć, łagodność, głęboki spokój i słodką szczodrość. Siady 
uwielbienia dla świętej lipy przetrwały do dziś w nazwach niektórych 
miejscowości — Święta Lipa, Swiętolipie, Święte Lipy... A wieś Święta Lipka na 
granicy Mazur i Warmii, nad Jeziorem Dejnowa, jeszcze długo po przyjęciu 
chrześcijaństwa słynęła jako przybytek pogańskich bogów. Zwłaszcza jedno drzewo, 
szczególnie urodziwe, imponujące wielkością korony i wiekiem, doznawało gorącej 
adoracji: ludność składała mu ofiary i dziękczynne wota. Aż kapłani 
chrześcijańscy musieli wymyślić kilka legend o tej lipie i Matce Bożej, aby 
przeciągnąć fanatyków na swoją stronę, a przyszłe pokolenia utwierdzić w 
prawdziwej wierze. Jedna z tych legend tak trafiła do wyobraźni okolicznej 
ludności, że jeszcze żyje, poparta, a raczej podparta, „rzeczowym dowodem". Było 
tak:
Pewien prawy rycerz, który oślepł w boju, wieziony potem podczas ciemnej, 
bezksiężycowej nocy kolasą przez lipowy gaj, ujrzał nagle światłość pod 
powiekami, trzeba dodać — zamkniętymi. Otworzył je i... stał się cud: rycerz 
zobaczył wszystko niby w słoneczny dzień. Podniósł wzrok w górę, skąd szła 
jasność, i — drugi cud, jeszcze większy: zobaczył
189
na lipie Matkę Boską, spływającą z nieba ku ziemi. Jako niezbity dowód 
autentyczności owego niezwykłego wydarzenia, we wspaniałym barokowym kościele, 
zbudowanym w końcu XVII wieku, stoi przy jednym z filarów nawy głównej... drzewo 
lipowe ze srebrną postacią Matki Boskiej. To właśnie tu, w tym miejscu, rosła 
tamta pogańska lipa, odmieniona legendą w drzewo Najświętszej Panienki.
Lipa, stanowiąca niegdyś serce świętego gaju, długo jeszcze, bo do późnego 
średniowiecza, była w pewnym stopniu drzewem opiekuńczym poszczególnych osób i 
całych rodów, a także żywym pomnikiem chwały.
Kiedy Bóg dał dziecię, sadzono koło domu młodą lipkę, wierząc w tajemniczy 
związek między siłą życiową i przydatnością tego drzewa a cechami i losem nowo 
narodzonego człowieka. Sadzono lipę w dniu urodzin, ale nie wolno było nawet 
wykopać dołka pod drzewko owo, zanim nie rozbrzmiał pierwszy krzyk niemowlęcia, 
bo dołek ten mógłby okazać się złowróżbny. Niekiedy sadzono jeszcze jedną lipę — 
na pamiątkę chrztu — obdarzając drzewko i dziecię jednym imieniem. Śluby też 
upamiętniano sadzeniem lip. Gdy pobierali się młodzi z sąsiedztwa, sadzono lipę 
na wspólnej granicy obu posiadłości. Liczba wiekowych lip, otaczających stary 
dwór, świadczyła o wielodzietności, czyli o błogosławieństwie bożym, o sile 
żywotnej i stateczności rodu. Powstały aż trzy herby szlacheckie „Lipiński", 
którymi pieczętowali się z dumą panowie bracia.
Nie tylko wydarzenia doniosłe dla poszczególnych rodzin i rodów, ale też dla 
całej okolicy, a nawet dla kraju, upamiętniano sadzeniem tych dostojnych drzew. 
Stąd tyle historycznych, ściślej zaś mówiąc, legendarnych lip na naszej ziemi.
Już woj, a może książę, Szczot, założyciel Szczecina, ma tyle pamiątkowych lip w 
okolicach swego grodu, że gdyby rosły w jednym skupisku, utworzyłyby duży las.            
?
Święty Otton (około 1060—1139), gorliwy krzewiciel wiary chrześcijańskiej na 
Pomorzu Zachodnim, uczczony został lipą, która rośnie do dzisiaj. Obejrzeć ją 
można w drodze ze Starego Czarnowa do Gryfina: stoi w Płoni, u stóp wzgórza, 
koło kościoła. Wielkie drzewo — 8 metrów w obwodzie. Jedni mówią, że została 
zasadzona w 1124 roku przez kapłanów tej pionierskiej  misji i nazwana  „Święty 
Otton", inni — że  już
190
wówczas była wielkim drzewem, w którym cieniu święty Otton wygłaszał swoje 
wzniosłe kazania.
Król Władysław Jagiełło również ma kilka pamiątkowych lip, a najsławniejsza z 
nich rośnie we wsi Ostrowite w pobliżu Grunwaldu. Odpoczywał pod nią przed 
sławną bitwą, może nawet modlił się do niej w cichości swego pogańskiego ducha o 
zwycięstwo nad Krzyżakami, nie dowierzając nowo przyjętemu Bogu.
We wsi Wysiedlę ma swoją lipę królowa Jadwiga. Otrzymać ją musiała niedawno od 
jakiegoś miłośnika dziejów. Albowiem „Lipa Jadwigą" zgoła na wiekową nie wygląda.
W Kliniskach, do których łatwo dojechać ze Szczecina-Dąbia przez lasy
191
Puszczy Goleniowskiej, na dziedzińcu leśnictwa, rośnie wspaniała stara „Lipa 
Anna", pod której koroną, dziś wspartą na potężnych konarach, szukała nieraz 
ochłody i odpoczynku księżna Anna, córka króla Kazimierza Jagiellończyka, a żona 
księcia szczecińskiego Bogusława X. Tutaj przyjmowała poselstwo z Krakowa, gdy 
jej sławny mąż, zjednoczywszy Pomorze, dążył do rozstrzygającego zbliżenia z 
Polską.
A ile „Lip Przymierza", „Lip Pojednania1' i innych żywych pomników naszego 
umiłowania pokoju rośnie na polskiej ziemi! Choćby ten „Wieniec Zgody" we wsi 
Kobylanka w okolicy Jeziora Miedwie („med" po starosłowiańsku — „miód"), wiele 
lip, z których najstarszą zasadzili w roku 1460 rajcy Szczecina i Stargardu w 
dniu zawarcia pokoju po kilkuletnim zatargu między tymi dwoma miastami, a dalsze 
lipy — w każdą setną rocznicę owego wydarzenia sadzili następni ojcowie tychże
miast.
Za pomniki przyrodniczo-historyczne uchodzą także lipy zasadzone ponoć 
własnoręcznie przez naszego króla ogrodnika, Jana III Sobieskiego, nie tylko w 
Wilanowie („Lipa Króla Jana"), ale też w innych licznych miejscowościach Polski, 
gdziekolwiek jego królewska mość raczył przebywać przez pewien czas lub choćby 
tylko gościć przejazdem.
Przez długie wieki lipa szumiała również w naszych zwyczajach i wierzeniach 
ludowych, w medycynie i w gusłach.
W słowiańskich zwyczajach pogrzebowych była lipa drzewem trumiennym. 
Prawdopodobnie dlatego, że jej miękkie kłody dawały się łatwo wyżłobić. A gdy do 
tego doszły właściwości magiczne „miłosiernego drzewa", powstało wierzenie, iż 
lipowe trumny zapewniają spokojny, błogi sen wieczny wszystkim pochowanym w nich 
nieboszczykom. Później lipowe trumny dawano tylko ludziom młodym, niewyżytym, 
którzy mogliby dochodzić swoich praw do radości wśród żywych.
Dziwne, że te „ostatnie kolebusie", jak nieraz ludziska zowią trumny, nie 
odstraszały zabobonnych od wytwarzania z lipowego drewna kołysek dla niemowląt. 
Nigdzie nie ma śladu złowróżbnego skojarzenia lipowej kołyski ze zgonem 
dziecięcia. Przeciwnie — w żadnej innej kolebce dziecko nie spało tak dobrze i 
nie chowało się tak zdrowo, jak właśnie w lipowej.
192
Kołysz mi się, kołysz, Kołysko lipowa! Niechaj cię, Jasieńku, Pan Jezus zachowa! 
—
pisała Maria Konopnicka, doskonała znawczyni chłopskich obyczajów i przesądów.
Łyżki, z którymi wiąże się wiele zabobonnych wierzeń (wypadaniem z ręki, 
przewracaniem się do góry wypukłością, pękaniem, łamaniem się i wyszczerbianiem 
wróżyły najprzedziwniejsze rzeczy), były najlepsze z lipowego drewna. Jedzona 
nimi strawa nie mogła zaszkodzić.
Kropidła do święconej wody osadzano w lipowych trzonkach, bo w drzewo to rzadko 
(czyżby? — M.Z.) uderza piorun, który jest ponoć wyładowaniem nie żadnej 
elektryczności, panie dobrodzieju, jeno gniewu Bożego.
Drewno lipowe ma w sobie jednak „ogień Boży", ale w tym poetyckim znaczeniu: w 
rękach prawdziwych artystów jest podatne, uległe ich zręcznym palcom, 
natchnionym oczom. Nieprzypadkowo genialny Wit Stwosz (około 1447—1533), kiedy 
już wykołysał w duszy wizję Ołtarza Mariackiego, zdecydował się na wyrzeźbienie 
swego dzieła w drzewie lipowym, z którego wyczarował nawet nieuchwytny wiatr. W 
wierszu K. I. Gałczyńskiego mówi: „Dłutkiem w słoje lipowe i w mig: z kawałka 
drąga profesorowi głowę, miłującym gołąbka". — „A tu widzisz? Tu Maria i Jan, i 
gwiazdki małe, a te szaty wiatr targa, bo wiatr też wystrugałem".
Skrzypki, najbardziej ludowy instrument, robione z Jipy, odznaczały się podobno 
tym, że „same z siebie śpiewały i płakały".
Medycynie znachorskiej służyła lipa swoim kwieciem, podobnie jak dzisiaj służy 
nam. Wywar, najlepszy ze świeżych kwiatów, a nieco gorszy z suszonych, podawano 
do picia chorym na „gorącość", na „drygawi-cę", jako środek napotny i 
uśmierzający kurcze, zewnętrznie zaś stosowano w okładach na „krostawą płeć". 
Liśćmi lipy karmiono kotne kozy i owce, gdy czuły się uciemiężone swoim stanem.
W czystych gusłach, choć mających pozory zabiegów lekarskich, dużą rolę 
odgrywały głównie gałązki lipy, jej łyko i cień. Gdy kogoś rzucała
13 — Gawędy
193
choroba świętego Walentego, „taniec świętego Wita", padaczka — obwiązywano mu 
głowę świeżym łykiem lipy, a uspokajał się prędzej niż po włożeniu mu w dłoń 
kawałka żelaza. Jeżeli zaś miewał ktoś diabelskie nagabywania, jeżeli zły duch 
opętał go i „pchnął do szaleńczych furyj", tak że nawet ciemiężyca ugotowana w 
mleku, łagodząca pomieszanie zmysłów, nic nie pomogła — darto z młodych lipek 
łyko i wiązano nim chorego. Z pomyślnym rzekomo skutkiem. „Rzadko zdarzało się, 
by furyjat, diabelską siłą mocen, zerwał takowe powrósła, chyba że były ladajako 
związane". Nic dziwnego — we Francji liny dla statków wodnych kręcono z lipowego 
łyka.
Gałązki lipy, splecione w wianki, poświęcone w oktawę Bożego Ciała i zatknięte 
za obraz, utrzymywały spokój w domu, a gdy okadzano nimi domostwo przed burzą, 
pioruny i ulewne deszcze odchodziły w inne strony.
Cień lipy nigdy nie sprowadzał choroby, nie uśmiercał ludzi śpiących pod tym 
drzewem, jak na przykład cień cisa, przeciwnie — dawał im zdrowy odpoczynek, sny 
zaś wręcz prorocze.
Najcudowniejsza z naszych lip, „lipa czarnoleska, na głos Jana czuła", jak 
powiedział o niej wieszcz Adam, lipa „pachnąca u wrót polskiej literatury", jak 
zauważył „alchemik słowa" Jan Parandowski, zaprasza i kusi:
Gościu, siądź pod mym liściem a odpoczni sobie! ?? dojdzie cię tu słońce, 
pTzyizekam ja tobie, Choć się nawysszej wzbije...
Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają, Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie 
narzekają,
A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie, Że człowiekowi łacno słodki sen 
przypadnie.
Dla nas ta czarnoleska lipa, w której cieniu Jan Kochanowski tworzył strofy 
pierwszej poezji polskiej, jest czymś więcej niż ukochanym drzewem poety. Należy 
do tych symboli, do tych pojęć, jakie kształtują naszą
194
polskość.   Juliusz   Słowacki   w   swej    „Podróży   na   Wschód",   myśląc
z tęsknotą o Polsce, wyznaje:
Lubiłem lipę, co nad sławnym Janem - Cień rozstrzelony zbierała pod siebie I co 
rok miodu obdarzała dzbanem Niewymyślnego w żądzach i w potrzebie, Co była 
drugim poetów mieszkaniem, Głośna  słowików,  szpaków narzekaniem.
O końcu życia tej sławnej lipy różne krążą podania. Słyszałam nawet, że zginęła 
w czasie niemieckiej okupacji z rąk hitlerowców, którzy przecież niszczyli ze 
zbrodniczym rozmysłem pomniki naszej przyrody, nie tylko pomniki tworzonej przez 
naród kultury. Ale naprawdę lipa czarnoleska, która już w XVI wieku była 
sędziwym drzewem, nie dożyła nawet do końca XVIII stulecia. Świadczą o tym słowa 
Ignacego Krasickiego:
i                     Darmo szukałem w odmianie wieczystej,
Owej rozkosznej lipy rozłożystej, Pod której niegdyś ulubionym cieniem, 
Wdzięcznym mąż wielki rozrzewniał się pieniem.
A Tomasz Świecki (1774—1837), pisarz, który położył wielkie zasługi w opisaniu 
geografii oraz topografii ziem Polski, informuje, że na miejscu tej lipy rosną 
trzy wielkie topole.
Właśnie wówczas, kiedy Jan Kochanowski tworzył pod lipą arcydzieła polskiej 
poezji, w połowie XVI stulecia, upowszechniła się u nas moda na tzw. „chodniki" 
i „przechodniki", czyli na altany ogrodowe i cieniste szpalery. Lipa stała się 
wtedy drzewem „rozkosznym", nie mniej cennym niż winorośl, a o wiele cenniejszym 
niżeli grab, także do tych celów stosowany. Źródła tej mody, jak wszystkich 
innych mód, trudno dociec. Może wywołana została szczególnie dokuczliwymi 
upałami w tym stuleciu. A może, co bardziej prawdopodobne, podszepnęli ją naszym 
ala-modom, czyli ludziom podatnym na nowinki, autorzy dzieł ogrodniczych. Bo tak 
się złożyło, że w 1549 roku po raz pierwszy i w 1571 po raz drugi wyszły w 
Krakowie „Piotra Crescentyna księgi o gospodarstwie", a w roku 1588 wydano tu 
„Gospodarstwo" naszego rodaka Anzelma Go-stomskiego (1508—1588). Autor, zmarły 
na kilka miesięcy przed ukaza-
195
niem się tego dzieła, zaleca: „Niech ma szlachcic dwór swój [...] na zdrowym 
placu [...], niech płynie pod dwór rzeka [...], za nią niech będzie ogród [...] 
i las lipowy przeciwko, także zaraz pasieczka". Moda chwyciła, tym bardziej że 
owe chodniki i gaje lipowe dawały nam, bartnikom od czasów prasłowiańskich, miód, 
co „szlachcił pańskie stoły", a poddawany odpowiedniej fermentacji, stanowił 
„bogów napój i poezję". Nawet włościanie, zgoła niepomni na przysłowie dla nich 
przez panów stworzone, że „kto latem w chłodzie, ten zimą w głodzie", sadzili 
koło chałup chłodniki. „Pasieczek" nie zakładali, ale z przyjemnością patrzyli 
na świe-poty, szwiepoty czy borówki, czyli bezpańskie pszczoły, które buszowały 
w lipach, a potem odlatywały w stronę lasu. Nie mieli też trudności w odszukaniu 
wypróchniałego drzewa, w którym „ich pszczoły" zrobiły sobie ul i składały miód.
Słyszałam, iż altana Maryli Wereszczakówny, pierwszej i, jak chcą romantycy, 
jedynej miłości Adama Mickiewicza, stała wśród lip, które rosną do dzisiaj. 
Jeżeli tak, to jedno z miejsc, opisane przez wieszcza słowami — „gdziem z tobą 
bywał, gdziem się z tobą bawił, zawsze i wszędzie będę ja przy tobie, bom 
wszędzie cząstkę duszy mej zostawił" — przepojone było balsamicznym zapachem 
lipowego kwiecia.
Lipa, o łacińskiej nazwie równie pięknej Tilia, jest rodzajem z rodziny 
lipowatych. Jej kopalne ślady prowadzą do epoki plejstocenu, w głąb czasu sprzed 
70 000 lat. Dzisiaj występuje w około 30 gatunkach w strefie klimatu 
umiarkowanego półkuli północnej. Na obszarze Polski rosną w stanie dzikim dwa 
gatunki: lipa drobnolistna, Tilia cordata, i lipa  szerokolistna,  Tilia 
platyphyllos.
Lipa drobnolistna rośnie w całej Polsce na niżu i w niższych rejonach górskich. 
Przeważnie stanowi domieszkę lasów liściastych, rzadko formuje lite drzewostany 
lipowe. A kiedyś... W okolicach nadwiślańskich rosły lasy lipowe tak ogromne, że, 
jak podają dawni pisarze, lada pień wydrążony służył za ul, lada bór za pasiekę, 
a całe osady trudniły się wyłącznie pszczelnictwem. Polska nie tylko sama 
płynęła miodem, ale jeszcze mogła „obdzielić nim całą Germanię, Brytanię i 
najdalsze strony Europy Zachodniej".
Lipa drobnolistna, jeżeli rośnie w przestrzeni otwartej, osiąga wzrost
196
?   ?-   i'       "  ńr    ?-'"*'   ??*??*??????????^??^???^??±??«???^&??????
do ?? metrów. Pień ma często z odrostami u podstawy, stosunkowo krótki, gruby, 
koronę wielką, szerokojajowatą, głęboko nasadzoną. Gdy rośnie w zwarciu leśnym, 
pień ma wysoki, smukły, koronę zaś małą, wysoko osadzoną. Kora lipy 
drobnolistnej jest w młodości gładka, szara, na starość pobrużdżona, ciemnoszara. 
Liście prawie okrągłe, przy ogonku sercowate, u wierzchołka krótko zaostrzone, 
drobnopiłkowane, z wierzchu zielone, pod spodem sinozielone, z pęczkami 
rudawobrunatnych włosków w kątach nerwów.
Kwitnie pod koniec czerwca i w lipcu żółtawobiałymi, upojnie pachnącymi kwiatami, 
zebranymi w kwiatostany. Terminy zakwitania tej lipy w poszczególnych 
miejscowościach wskazują drogę nadciągania lata. Owocem jej jest dojrzewający w 
sierpniu i we wrześniu malutki, do 6 milimetrów długości, gruszkowaty orzeszek, 
zawierający wewnątrz jedno lub dwa nasiona.
Lipa drobnolistna, podobnie jak inne, lubi żyzną, świeżą glebę, lubi słońce, ale 
znosi umiarkowany cień, lubi wilgotne nieco powietrze i ciepło, ale mrozów też 
się specjalnie nie lęka, jest tó najwytrwalsza na mrozy z uprawianych u nas lip, 
choć oczywiście woli zimy łagodne. Jeżeli ma to wszystko, czego pragnie, a nie 
jest przy tym nazbyt często atakowana przez owady, pajęczaki i grzyby (duży 
apetyt mają na nią szpe-ciele i przędziorki — roztocze żerujące na liściach), 
może żyć około 1000 lat.
Najstarsza obecnie w Polsce lipa drobnolistna — jak podaje Stefan Myczkowski w 
książce „Człowiek, przyroda, cywilizacja" — rośnie w Pro-ślicach koło Opola: ma 
ponad 430 lat. Pochodzi więc z czasów panowania ostatnich Jagiellonów, z 
pierwszej połowy XVI wieku.
Lipa szerokolistna rośnie u nas na Podhalu, na wyżynie Małopolskiej, w Górach 
Świętokrzyskich... Jest większa od lipy drobnolistnej, ma grubszy pień i 
potężniejszą koronę — szeroką, rozłożystą, w kształcie stożka. Na swoją nazwę 
zasłużyła sobie dzięki liściom, które są rzeczywiście szerokie, dwa razy większe 
niż liście lipy drobnolistnej, okrągło-sercowate, krótko zaostrzone u 
wierzchołka, brzegami ostro i regularnie piłkowane, miękkie. Wierzch mają 
soczyście zielony, matowy, a od spodu są jaśniejsze, delikatnie owłosione.
197
Lipa szerokolistna zakwita około dwóch tygodni wcześniej od drobno-listnej, ale 
kwiatostany ma znacznie mniejsze, zawsze zwisające. Owocami jej są orzeszki 
filcowato omszone z pięcioma wyraźnymi żeberkami,, twarde niczym kamyki.
Wymagania atmosferyczne ma trochę większe niż lipa drobnolistna, ba wrażliwsza 
jest na mróz i suszę. W dobrych warunkach dorasta do 40 metrów wysokości i 
dożywa 1000 łat.
Mieszańcem lipy drobnolistnej i szerokolistnej jest lipa holenderska, nazywana 
też lipą europejską, Tilia europaea. Jest rzeczywiście pośrednia między 
gatunkami rodzicielskimi, pośrednia pod każdym względem do tego stopnia, że 
trudno ją odróżnić, jeśli, przyglądając się, nie zauważymy, że ma nieco inne 
liście, nie tak idealnie sercowate, a owoce tylko nieznacznie żeberkowane. 
Występuje przeważnie na zachodzie Polski (w Szczecinie rośnie pięknie w Parku 
Kasprowicza).
Oprócz gatunków rodzimych mamy w parkach, ogrodach botanicznych i na ulicach 
miast około 20 gatunków lip obcego pochodzenia oraz ich odmian i mieszańców.
Jedną z najpopularniejszych jest lipa srebrzysta, Tilia tomen-tosa, która 
przywędrowała do nas z południowo-wschodniej Europy przez Węgry i dlatego 
nazywamy ją również lipą węgierską. Jest to najpóźniej kwitnąca z uprawianych u 
nas lip — kwitnie dopiero w lipcu i sierpniu. Dorasta do 30 metrów wysokości. 
Koronę ma w młodości jajowatą, a na starość szeroką, zaokrągloną. Jej liście 
bywają niekiedy lekko klapowane, wiosną, zaraz po wykluciu się z pączków, 
obustronnie pokryte białym kutnerem, a później z wierzchu ciemnozielone, na 
spodzie zaś srebrzyście, filcowato owłosione. Kiedy wiatr zawieje, całe drzewo 
wydaje się srebrne. Natomiast jesienią liście te są soczyście żółte.
Na koniec, niejako na prawach ciekawostki, zostawiłam lipę warszawską, Tilia 
Varsaviensis. Powstała samorzutnie, jako nowa forma lipy srebrzystej. Przyszła 
na świat w Warszawie przed pierwszą wojną światową, a odkryta została w roku 
1926 przez ogrodnika Wrzesińskiego, którego, niestety, daremnie szukać w naszych 
encyklopediach. Naukowo opisał ją profesor Roman Kobendza (1886—1955), botanik-
leśnik, autor wielu prac z zakresu ekologii drzew. Znałam osobiście jedną z 
pierwszych
198
....... —-—"*—t.^i-.-:..-.-..--—^?^^—^-;----------------------?-----------------
-----1-----??^????
lip tego gatunku, jeśli nie pierwszą w ogóle. Rosła na Saskiej Kępie w Warszawie, 
tuż koło mostu Poniatowskiego. Zginęła w czasie wojny. Jej ocalałe potomstwo, 
rozmnożone i rozsadzone z bryłami ziemi po ulicach Warszawy, spotkać możemy na 
Mariensztacie, na Hipotecznej w pobliżu Pałacu pod Królami i po drugiej stronie 
jezdni, przed gmachem Hipoteki, a także przy ulicy Matejki, prowadzącej od Alej 
Ujazdowskich do Sejmu przy ulicy Wiejskiej.
Lipa warszawska podobna jest do lipy srebrzystej, tylko liście ma cieńsze, 
miększe i od spodu pokryte cienkim, ledwie widocznym, szarawym kutnerem. Koronę 
ma dość wąską, może więc rosnąć nawet przy niewielkich alejkach osiedlowych. 
Kwitnie w lipcu, a pachnie! Bardzo polecam to urocze drzewo projektantom 
krajobrazów w nowych osiedlach warszawskich i niewarszawskich. Lipa ta odporna 
jest na suszę i mróz.
Warszawskimi lipami, i to bardzo, są te, którymi obsadzona jest cała Aleja 
Niepodległości oraz Aleja Żwirki i Wigury (a także kilka innych ulic). Ale tylko 
w odczuciu ludzi rozmiłowanych w urodzie stolicy. Bo tak naprawdę, według klucza 
dendrologów, są to drzewa gatunku lipa krymska, Tilia euchlora. Bujne korony, 
gałęzie zwisają aż do ziemi, ciemnozielone błyszczące liście — tylko 
fotografować i pokazywać w kolorowych folderach reklamujących przyrodę Warszawy. 
Lipa krymska nie spotykana jest w etanie dzikim, można by zaryzykować 
przypuszczenie, że lubi rosnąć wśród ludzi, domów, aut, wykazuje bowiem dość 
dużą odporność na miejskie zanieczyszczenia powietrza.
(Horoskop. Dla urodzonych pod „Lipą" — od 11 do 20 marca i od 13 do 22 września.
Wrażliwi, egzaltowani, łatwo wpadają w gniew i szybko stają się podatni do zgody. 
Lubią pociągać z dzbana (nie wiem, czy tylko miody). Dowcipni. Snują mrzonki nie 
do spełnienia, nie zadowalają się małymi sukcesami. Cenią szczęście, po które 
trzeba się wspinać. Lenie i „darem-niaki" (czyli zajmujący się rzeczami zbędnymi 
— M.Z.) są wśród nich wyjątkami. „Niewiasty zdrowe, mają dużo pokarmu, przeto 
bywają wybornymi mamkami".
Pod „Lipą" urodził się Julian Tuwim (131X1894).
Magnolia
...wszechzielona szczecińska wiosna z magnoliami w Alei Wojska, przed którymi 
głos serca mi śpiewał, że poezja przyjęła kształt drzewa...
Ile razy pomyślę o magnolii, przypomina mi się zawsze ten wyimek z napisanego 
przeze mnie poematu pt. „Mój Szczecin". Teraz także zatrzymałam wyobraźnię przed 
tymi magnoliami koło pałacyku Polskiego Radia w Szczecinie. Im dedykuję 
niniejszą gawędę.
Magnolia, po łacinie też Magnolia, jest rodzajem z rodziny magno-liowatych. 
Obejmuje około 35 gatunków drzew i krzewów, które występują w Ameryce Północnej, 
Środkowej i Południowej (w Wenezueli, na Wyżynie Gujańskiej — jak podaje 
Zbigniew Podbielkowski w arcycie-kawej książce „Państwa roślinne kuli ziemskiej" 
— występują niektóre bardzo stare gatunki magnolii), w Azji południowo-
wschodniej i w Himalajach.
Aż trudno uwierzyć, że jakieś praprzodkinie naszych magnolii, tych delikatnych 
roślin o białoróżowych kwiatach jakby z prześwitującej porcelany, żyły 
powszechnie już sto milionów lat temu na zachodnim brzegu dzisiejszej... 
Grenlandii. Na obszarach Ameryki Północnej i Eurazji również. Stwierdzono to na 
podstawie analizy zachowanych szczątków kopalnych. U nas, w Krościenku nad 
Dunajcem, też odkryto nasiona magnolii, magnolii wygasłego już gatunku — 
Magnolia cor. Rosła tam na pewno przed dziesięcioma milionami lat w towarzystwie 
bzu koralowego, kłokoczki, winorośli leśnej... O pierwotności, starożytności, 
rodzaju magnolii świadczą także — jak zapewniają  dendrologowie — wielkie
200
kwiaty o spiralnym układzie płatków, pręcików i słupków, osadzone na szczytach 
pędów.
Do Polski przywędrowały magnolie z południa Europy. Od początku XIX wieku 
sadzono je w ogrodach przypałacowych i w' parkach jako rośliny ozdobne. Z nazwą 
dla tego nowego nabytku było trochę kłopotu. Jedni, „jeżdżali po świecie" ludzie, 
jak się to wtedy mówiło, stosowali nazwę „bobrowe drzewo". A tłumaczyli to tak, 
że w Ameryce, gdzie niektóre gatunki tego drzewa rosną nad rzekami, jak u nas 
wierzby, a ich kora stanowi przysmak bobrów, także używa się powszechnie tej 
właśnie nazwy. Powoływali się również na niemieckie „Biberbaum". Inni, którym 
bobry żyjące za dzikimi szuwarami i chaszczami, gdzie diabeł mówi „dobranoc", 
nie kojarzyły się zupełnie z tym eleganckim, luksuso-
201
wym drzewem, zdobiącym parki, wymyślili czysto polską piękną nazwę: rozwoń — od 
woni, jaką drzewo to w okresie kwitnienia nasycało powietrze. Niebawem i 
„rozwoń", i „bobrowe drzewo", potem zaś „bobro-wnik", dały się zakasować 
„magnolii" (franc: magnolier), nazwie wywiedzionej od botanika francuskiego 
Magnol, szczególnie zasłużonego w uprawie tych drzew, zmarłego w 1715 roku. 
Przywykliśmy już do magnolii, ale nazwa „rozwoń" chyba brzmi piękniej.
Do znacznie rozpowszechnionych u nas gatunków, rozpowszechnionych, bo dość 
odpornych na mrozy, należą: magnolia drzewiasta, Magnolia acuminata, oraz 
magnolia japońska, Magnolia kohus. {Włodzimierz Seneta podaje, że japońska nazwa 
tejże magnolii brzmi „Kobushi".)
Magnolia drzewiasta zasługuje na swoją nazwę. Dorasta w parkach do 20 metrów 
wysokości (we własnej ojczyźnie, czyli na wschodnich obszarach Stanów 
Zjednoczonych Ameryki, rosnąc dziko, osiąga ponad 30 metrów!). Pień ma prosty, 
strzelisty, liście szeroko-eliptyczne, około 20 centymetrów długie, skórzaste i 
bardzo ozdobne, zwłaszcza jesienią, gdy staną się złotobrązowe. Kwia/y rozwija w 
maju i w czerwcu. Nie są one szczególnie ładne. Mają kjztałt wzniesionego 
dzwonka, barwę zielonawożółtą. Nieduże. Ale za to owoce, szyszkowate w kształcie, 
złożone z mieszków, są bardzo ładne — czerwone.
Magnolia japońska, rosnąca dziko w Japonii tudzież na Półwyspie Koreańskim, jest 
u nas drzewem parkowym, dorastającym do 10 metrów wysokości, albo krzewem. 
Liście ma eliptyczne lub lancetowate, dość długie. Kwitnie na przełomie kwietnia 
i maja, jednego roku bujniej, drugiego słabiej — na przemian. Kwiaty magnolii 
japońskiej o płatkach białych, u nasady lekk'-» różowych, szeroko otwarte do 
słońca, w pełnym rozchyleniu mają od 10 do 15 centymetrów średnicy. Jej owoce są 
niesymetryczne, pokręcone. Nasiona, drobne, spłaszczone, dojrzewają w 
październiku. Kto tę magnolię chce wyhodować z ziarnka, musi to zrobić zaraz po 
zbiorze, na świeżo.
Często sadzona bywa u nas magnolia pośrednia, Magnolia soulangeana, którą z dwu 
gatunków pochodzenia chińskiego wyhodowali w latach dwudziestych ubiegłego wieku 
Francuzi w zakładach Soulange-
202
-Bodin. Rzadko jest ona drzewem, częściej — rozłożystym krzewem, nisko 
ugałęzionym, mającym zwykle nie więcej niż 3 metry wysokości. Liście ma 
eliptyczne, spodem owłosione, kwiaty zaraz po wystrzeleniu z pąków kielichowate 
i zaróżowione, a po całkowitym rozwinięciu osiągające do 15 centymetrów średnicy, 
wewnątrz białe, u nasady zaróżowione. Kwiaty te odznaczają się piękną wonią. 
Magnolia pośrednia ma u nas wiele odmian dość znacznie różniących się od siebie. 
Łatwo daje się szczepić na podkładkach magnolii japońskiej. A zakwita już w 
drugim lub trzecim roku po zaszczepieniu.
Wszystkie gatunki magnolii lubią glebę żyzną, wilgotną, gliniasto--piaszczystą, 
miejsce zaciszne, ciepłe, w miarę słoneczne, najlepiej od południowego wschodu. 
? jak twierdzą na podstawie eksperymentów botanicy z Pensylwanii ?— magnolie 
hodowane w instytutach dendrologicznych okazały się bardzo wrażliwe na nastrój 
ogrodnika. Nie znoszą nerwusów, kiedy się zaś do nich pieszczotliwie przemawia, 
rosną pięknie i wcześnie zakwitają.
Magnolia, stosunkowo nowa u nas i nie rosnąca dziko, nie weszła ani do naszych 
zabobonów, ani do lecznictwa ludowego. Inaczej niż w Chinach czy Ameryce 
Północnej. V/ Chinach nasiona magnolii, gorzkie jak piołun, i jej kwiaty białe, 
wonne, bywają jeszcze do dziś używane jako lek przeciw febrze. W Ameryce 
Północnej zaś z kory pnia i z korzeni robi się wywar napotny i pobudzający.
Na koniec ciekawostka:
Powietrze wewnątrz zamykającego się na noc kwiatu magnolii jest o całe 10 stopni 
cieplejsze niż na zewnątrz. Nagrzanie to następuje w ciągu dnia wskutek 
intensywnego oddychania wewnętrznych części kwiatu. Kiedy kwiat stula się na noc, 
ciepło i zaciszność tego wonnego pomieszczenia wabi owady, które, przespawszy 
się tak komfortowo, wylatują rano, utytłane w magnoliowym pyłku.
Modrzew
Ona po srebrnym pląsa jeziorze,
On pod tym jęczy modrzewiem.
Któż jest młodzieniec?  Strzelcem był w borze.
A kto dziewczyna, ja nie wiem.
Adam Mickiewicz
Ale my wiemy. Pani w szkole powiedziała nam, że to nimfa wodna, Ondina, zwana w 
języku ludowym „Świtezianką", gdyż mieszka w jeziorze Świteź. Wiemy też, 
dlaczego strzelec, który był ukochanym tej dziewczyny, jęczy. Ciąży na nim 
przekleństwo wyrażone słowami:
A dusza przy tem świadomem drzewie Niech lat doczeka tysiąca, Wiecznie piekielne 
cierpiąc zarzewie Nie ma czem zgasić gorąca.
Nie domyślamy się tylko, bo nawet nam do głowy nie przyszło dociekać, dlaczego 
to wszystko dzieje się właśnie pod modrzewiem, a nie pod wierzbą czy olszyną, o 
które łatwiej przecież nad jeziorem. Kto sądzi, że modrzew występuje tu 
przypadkowo, ten ma słuszność, ale tylko w połowie. Ezeczywiście — nad brzegiem 
Switezi występuje modrzew jedynie na prawach licencji poetyckiej wieszcza Adama, 
bo jako drzewo naszych gór i wyżyn, nie dochodzi w swym naturalnym zasięgu aż 
tak daleko na północ. Ale... Pod względem obyczajowym jest w tej balladzie 
całkowicie na miejscu, więcej — jest nawet niezastąpiony.
Modrzew — jak wierzono kiedyś — jest drzewem, w którym przebywają  dusze  ludzi  
zmarłych  w  sposób  nienaturalny,   śmiercią  wynikłą
204
z nagłego gniewu bożego. Nie tylko przebywają, ale i straszą żywych jękami, 
zwłaszcza w wietrzne dni jesienne, gdy z modrzewia sypią się złote igły.
Jest to chyba jedyna niesamowitość przypisywana temu drzewu. W zwyczajach 
weselnych, żniwiarskich i pasterskich na obszarze etnograficznie polskim 
występuje modrzew zawsze w okolicznościach przyjemnych, jako symbol dobrej 
odnowy, młodości i urody życia, a także trwałości. Gałęzie modrzewia zatykano za 
ramę drzwi, przez które młoda para po ślubie i weselu wchodziła do swego n,owego 
domu. Wplatano je również w wieńce dożynkowe razem z jarzębiną i orzechami, a to 
na pamiątkę pradawnych czasów, kiedy najlepsze zboże rodziło się na polach po 
wykarczowanych i wypalonych lasach modrzewiowych. Gałęzie
205
tego drzewa maczano też w wodzie święconej, by kropić nimi bydło wychodzące po 
raz pierwszy wiosną każdego roku na pastwisko.
Modrzew, Larix, należy do rodziny sosnowatych. Obejmuje około 10 gatunków drzew 
szpilkowych, występujących w strefie klimatu zimnego i umiarkowanego półkuli 
północnej. Gatunki te, jakby zgodnie z biblijnym proroctwem — „po owocach ich 
poznacie je" — różnią się między sobą głównie wyglądem szyszek. Igły mają 
wiotkie, jasnozielone, z wierzchu płaskie, od spodu nieco wypukłe, które opadają 
na zimę. Postać drzewa — wysokość i grubość pnia, wielkość korony — uzależniona 
jest od warunków siedliskowych.
Modrzew należy do tych starych drzew, które występowały na obszarach dzisiejszej 
Europy Środkowej w pliocenie. Przywędrował do nas z Azji rzemiennym dyszlem 
przez zachodnią Europę, na co wskazują odkryte podczas badań ślady szyszek. 
Później, przeżywszy plejstoceńskie wahania klimatu, utworzył z sosną, brzozą 
karpacką i limbą zwarte lasy.
W Polsce rosną w stanie naturalnym dwa gatunki modrzewia: modrzew europejski, 
Larix decidua, oraz modrzew polski, Larix polonica.
Modrzew europejski rośnie dziko w lasach górnego regla w Tatrach, na beskidzkiej 
Babiej Górze i w Sudetach. Wspaniałe drzewo, dochodzące do 50 metrów wysokości! 
Pień ma smukły, mocny, korę we wczesnej młodości gładką i żółtawą, później przez 
krótki czas szarą, a niedługo potem szarobrązową, głęboko porysowaną, od 
wewnątrz różowo-fioletową. Korona luźna, tępo stożkowata, o konarach prostopadle 
niemal ustawionych do pnia, końcami lekko wygiętych ku górze. Modrzew rosnący v/ 
zwartym lesie, z braku światła — a jest bardzo światłolubny —, zrzuca dolne 
gałęzie, by łatwiej piąć się do słońca.
Rośnie bardzo'szybko, prawie tak "•'zybko, jak topola, ale tylko w młodości. Po 
20—S0 latach dogania go świerk i często nawet wyprzedza. Między 60 a 150 rokiem 
życia, zależnie od warunków glebowych i klimatycznych, modrzew przestaje rosnąć.
Zdolność rodzenia nasion osiąga po mniej więcej 20 latach, gdy rośnie w 
odosobnieniu, a w górskich lasach — o 10 lub nawet 20 lat później.. Kwitnie od 
końca marca do pierwszych dni maja. Jego kwiatami męski-
206
mi są różowożółte, jajowate kotki, skierowane w dół, żeńskimi — czerwonawe 
szyszeczki, skierowane do góry, od spodu otoczone wianuszkiem igieł. Szyszki 
modrzewia są drobne, wzniesione do góry, jajowate, najpierw jasnobrązowe, 
później szare. Dojrzewają w tym samym roku, na przełomie października i 
listopada, rozchylają łuski, wysypują nasiona, ale nie spadają z drzewa, lecz 
trwają na nim jeszcze rok, dwa, a czasem i dłużej. Nasiona, jasnobrązowe, 
połyskliwe orzeszki, zrośnięte ze skrzydełkami, utrzymują moc kiełkowania przez 
2—3 lata, a zasiane wiosną, wschodzą po miesiącu.
O długowieczności modrzewia różnie słychać. Podobno może żyć 600 lub 700 lat. 
Większość źródeł podaje, że „tylko" 500.
Modrzew potrzebuje wiele wolnej przestrzeni i świeżej, lekkiej, żyznej gleby. 
Mrozu się nie boi. W upały pień jego wydziela obficie płynną, przezroczystą 
żywicę. Żywicę tę stosowano w medycynie ludowej do gojenia ran pochodzących z 
odmrożeń. Później wyrabiano z niej terpentynę zwaną „wenecką".
Czerwonożółtawe drewno modrzewia, niezwykle twarde i żywiczne, „udarnością 
(czyli wytrzymałością na uderzenia — przyp. M.Z.) i ogólną wybornością 
przewyższające wszelkie inne", jak zapewniają stare księgi, używane było w dobie 
piastowskiej do budowania nawet zamków obronnych. Czorsztyn, czyli Czartowy Tyn, 
inaczej — diabelski gród (w języku starosłowiańskim wyraz „tyn" oznaczał tyle, 
co później wyraz „gród"), zbudowany w XIV wieku na stromym urwisku nad Dunajcem 
dla obrony południowych kresów, początkowo miał podwaliny i zręby też 
modrzewiowe.
Przez długie wieki budowano z modrzewia kościoły, kaplice, dzwonnice, okazałe 
dwory i małe dworki polskie, a nawet pałace. Niektóre z tych budowli trwają do 
dziś — między innymi zabytkowy kościół modrzewiowy w Spale, w Bochni zaś, przy 
kościele, zabytkowa dzwonnica z XVII stulecia. % drewna modrzewi budowali nasi 
szkutnicy doskonałe statki wodne. W czasach, gdy modrzewiowe lasy zdawały się 
wiecznotrwałym dobrem matki przyrody, palono modrzewiem w piecach, wyliczywszy, 
że wartość opałowa drewna modrzewiowego ma się tak do bukowego,, jak 4:5.
207
Drugim naszym modrzewiem rodzimym jest modrzew polski. Do 1890 roku uważany był 
za odmianę modrzewia europejskiego. Dopiero Marian Raciborski po dokładnym 
przebadaniu tego drzewa wyodrębnił je jako osobny gatunek. Po nim prowadzili 
prace badawcze profesorowie Władysław Szafer i Władysław Jedliński, nie mniejsze 
autorytety naukowe. Potwierdzili oni, że modrzew polski jest gatunkiem, który 
sięga epoki plejstocenu i tak samo, jak modrzew europejski, wywodzi się z 
pierwotnego modrzewia eurazjatyckiego.
Modrzew polski ma główną ostoję w Górach Świętokrzyskich. Rośnie też w Pieninach, 
Beskidzie Zachodnim oraz na Wyżynie Małopolskiej i Wyżynie Lubelskiej. Rośnie i 
na niżu, ale rzadko.
Jak wygląda? Ogólnie biorąc, podobny do modrzewia europejskiego, tylko szyszki 
ma drobniejsze, a jednocześnie masywniejsze, twardsze, jajowate.
Największe rezerwaty modrzewia polskiego mamy w Majdowie koło Skarżyska, na 
Górze Chełmowej koło Nowej Słupi, w Małej Wsi koło Grójca. Dużą skupinę 
dorodnych modrzewi obejrzeć możemy w Krasiczynie, 10 kilometrów na zachód od 
Przemyśla.
Z obcych gatunków, uprawianych w Polsce, najciekawsze są niewątpliwie dwa: 
modrzew japoński, Larix leptolepis, oraz modrzew amerykański,  Larix laricina.
Modrzew japoński pochodzi ze środkowej Japonii, z wyspy Honsiu. W swojej 
ojczyźnie dorasta do 40 metrów wysokości i wyżej. U nas rzadko przekracza 30 
metrów. Bardzo malownicze drzewo. Koronę ma szeroką, zwiewną, choć igły nie tak 
wiotkie, jak inne modrzewie. Igły te są niebieskawozielone, co przy czerwonawych 
młodych pędach daje ciekawe efekty. Szyszki o cienkich, wydatnie odgiętych na 
zewnątrz łuskach, robią wrażenie egzotycznych kwiatów. Modrzew japoński rośnie w 
młodości jeszcze szybciej niż europejski, a i w późniejszym wieku, jako 
podtatusiały już osiemdziesięciolatek, potrafi jeszcze trochę podrosnąć. Stroni 
od miejsc przewiewnych, jest dosyć wrażliwy na suszę.
Modrzew amerykański pochodzi z Ameryki Północnej, głównie z Kanady. Osiąga 
przeważnie około 25 metrów wysokości. Koronę ma wąską, pędy żółtawoczerwone, 
igły jasnozielone z niebieskawym od-
208
cieniem, szyszki drobniutkie. Ciekawy okaz tego modrzewia rośnie w parku w 
Żelazowej Woli.
Horoskopu modrzewiowego nie mam, ale w zamian za niego służę trzema 
ciekawostkami:
Kiedy Fryderyk Chopin, mieszkając w pałacyku pani George Sand w Nohant, wyglądał 
oknem swego pokoju, widział dwa ogromne modrzewie na tle starego parku. Te 
modrzewie rosną tam do dzisiaj.
Rafael Santi z Urbino (1483—1520), włoski malarz, jeden z największych artystów 
epoki Renesansu i nie tylko Renesansu, kilka swoich obrazów namalował na 
modrzewiowym drewnie, pragnąc w ten sposób zapewnić im jak najdłuższą trwałość.
Górale szwajcarscy twierdzą, że jeśli pierwszy śnieg zastanie na modrzewiu nie 
opadłe jeszcze szpilki, zapowiada to niezbyt tęgą, ale przewlekłą zimę.
14 — Gawędy
Morela
Skąd pochodzi?' Różnie o tym piszą.
Jedne powagi naukowe podają, że z Azji Środkowej, gdzie do dziś rośnie dziko na 
obszarze od Turkiestanu po Mandżurię, i że pierwsze wiadomości o tym drzewie 
pochodzą od samego cesarza chińskiego imieniem Ju, założyciela dynastii Sia, 
panującej w latach 2205—1766 przed naszą erą. Ju — poważne źródło. Nie dlatego, 
że cesarz, ale dlatego, że to była chodząca rzetelność, wzór obowiązkowości. Gdy 
podjął się regulacji rzek po klęskach powodzi, pracował bez wytchnienia przez 
trzynaście lat i nie wracał do domu. Nie zajrzał tam nawet wówczas, kiedy, będąc 
w pobliżu, słyszał płacz swoich dzieci. I jak tu nie wierzyć takiej solidnej 
firmie? Szkoda tylko, że historia tej dynastii tak mocno pachnie mitem i 
anegdotą.
Inni dendrologowie utrzymują, że ojczyzną moreli jest Armenia i już od 4000 lat 
ludzie tam zajadają się morelami, które do niedawna uważali za wyjątkowo dobre 
śliwki.
Morele — wypada dodać — rosną dziko także w górach Pamiru i w Himalajach, jak 
też na drugim końcu świata: w Meksyku i Brazylii, gdzie również niektórzy 
upatrują ich ojczyznę.
Genetycy  po  dokładnym  przyjrzeniu  się   moreli  mędrca  szkiełkiem i okiem 
ustalili autorytatywnie, iż protoplastami jej były drzewa migdałowe, iż należy 
do rodziny różowatych, tak jak śliwy, ale wykształcone z wiekiem cechy 
indywidualne predestynują" to drzewo do uważania go za odrębny rodzaj.
Dziś wiemy, że   morela,   Armeniaca, jest rodzajem z rodziny różowatych, 
obejmuje kilka gatunków drzew i krzewów, z których najpo-
210
wszechniej uprawiany jest gatunek Armeniaca vulgaris, czyli morela pospolita.
Do Polski przywędrowała morela przez Persję i Włochy. Klimat Słonecznej Italii 
bardzo odpowiada temu ciepłolubnemu drzewu. Toteż uprawiano je tam już w I wieku 
naszej ery z wielkim powodzeniem. Gorzej u nas, w kraju o nie najlepszym 
klimacie. Choć pestki moreli znaleziono w naszych wykopaliskach z VIII wieku 
n.e., nie znaczy to wcale, że była tu pospolitym drzewem owocowym. Długo nie 
mogła się przystosować, wymarzała, musiano ją szczepić na śliwie, przez co 
stawała się wprawdzie odporniejsza na mrozy, ale zatracała swoje armeńsko-
włoskie cechy.
Dopiero w XI i XII wieku, kiedy przy romańskich klasztorach Benedyktynów w Tyńcu 
i na Świętym Krzyżu oraz przy klasztorach Cyster-
211
sów w Jędrzejowie, Koprzywnicy, Wąchocku, Sulejowie i Mogile zakrzewiły się 
bogate sady, wśród jabłoni, grusz, śliw i brzoskwiń nie zabrakła też moreli.
Z przyklasztornych sadów przechodziła morela jako rarytas do ogrodów 
wielkopańskich, gdzie osłaniana od wiatru, sadzona przy południowych ścianach i 
zabezpieczana dobrze na zimę, rosła i rozwijała się na chwałę ogrodników tudzież 
ku uciesze pań, które wierzyły, że miąższ moreli, „przetrzymywany w uściech, 
głosik słodkim, a oddech pachnącym czyni".
Szczególnym amatorem moreli był król Stefan Batory. Modernizując ogród w swej 
renesansowej rezydencji w Łobzowie pod Krakowem, gdzie chętnie przebywał „dla 
letniey krotochwile", przykazał sprowadzonemu z Włoch słynnemu ogrodnikowi i, 
jakbyśmy to dziś powiedzieli, „architektowi zieleni", niejakiemu Lorentzo 
Bozetho, aby wśród innych drzew posadził 100 moreli.
W XVII wieku, gdy sadownictwo nasze znacznie się rozwinęło, upowszechniła się 
też uprawa moreli, na ile pozwalały warunki klimatyczne i glebowe oraz wiedza 
sadownicza przypadkowych hodowców. W każdym razie owoce moreli przestają być 
wyłącznie pańskim smakołykiem.
To, co mamy dziś w Polsce, a mamy ponad 300 tysięcy dorodnych, obficie 
owocujących drzew, jest wynikiem troskliwej pracy wielu pokoleń polskich 
sadowników.
Morela z krzaczka^ wysokiego na 3—4 metry, jakim była jeszcze na początku 
ubiegłego stulecia, wyrosła nam na drzewo dochodzące do 15 metrów wysokości, 
najczęściej stojące samodzielnie. Ale są również i takie morele, których korony 
rozpina się na trelażach (czyli służących jako-ściany szpaleru kratach do 
rozpinania na nich roślin) przy murze po zacisznej stronie południowo-wschodniej.
Morela pospolita zakwita jako pierwsza z drzew owocowych, bardzo wcześnie, bo 
już w marcu lub kwietniu, przed rozwinięciem się liści, co naraża ją na 
niebezpieczne natarcia wiosennych przymrozków, a niekiedy nawet mrozu. Zdarza 
się często, że opatulona ciepło, przetrwa zimę, a wiosną, gdy rozwinie swojej 
śliczne bladoróżowe kwiaty, ulega przemarznięciu.
212
Do odmian moreli pospolitej, najczęściej uprawianych w Polsce, szczególnie w 
południowych i środkowych dzielnicach kraju, należą: Cukrowa   Hołub a,    
Węgierska    Wczesna    i    Zaleszczycka.
Cukrowa Ho luba pochodzi z Czechosłowacji. Ale i u nas zadomowiła się na dobre. 
Lubi glebę żyzną, nie boi się jednak i nieco piaszczystej. Owoce ma okrągłe, 
duże, osiągające nierzadko 100 gramów ciężaru. W sierpniu, kiedy są w pełni 
dojrzałe, miąższ mają żółty, soczysty, aromatyczny, łatwo oddzielający się od 
pestki.
Węgierska Wczesna, od dawna rozpowszechniona u nas, pochodzi, jak sama nazwa 
wskazuje, z Węgier. Kwitnie późno, dzięki czemu unika przemarzania, a owocuje 
już w końcu lipca. Owoce jej są drobniejsze niż Cukrowej Holuby, lecz wcale nie 
mniej smaczne, barwy pomarańczowej i szczególnie miłego zapachu. Najlepsze są w 
stanie surowym, ale nadają się również na konfitury, kompoty, susz. Z pestek tej 
moreli we E^ancji, gdzie również powszechnie jest uprawiana, przed pierwszą 
wojną światową pędzono wódkę pod nazwą „Eau des ??????". W Polsce pestki moreli 
zastępowały nieraz migdałki, a otrzymywany z nich olej ma do dzisiaj 
zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym.
Zaleszczycka została wyhodowana w Zaleszczykach i jest najpowszechniejszą 
odmianą w południowo-wschodnich dzielnicach Polski i zachodnich Ukrainy. Duże, 
piękne drzewo o szerokiej koronie. Kwitnie późno, więc nie naraża się na 
przymrozki, owocuje bardzo obficie na początku sierpnia. Owoce ma średniej 
wielkości, pomarańczowe, czerwonawo zarumienione od słońca, soczyste, wonne. 
Smaczne? To za mało. Pycha!
Morele też mają swoich owadzich prześladowców, z którymi sadownicy toczą mniej 
lub więcej skuteczne boje. Oto niektóre, zdawałoby się, niewinne motylki, 
bujające sielankowo wokół pąków, kwiecia, liści: Malutki, o rozpiętości skrzydeł 
najwyżej 12 milimetrów, rdzawobrązowy w jaśniejsze cętki — to licinek 
tarninaczek, którego gąsienice wżerają się w pąki i w rozwinięte już kwiaty. 
Trochę większe od licinka tarninaczka motyle o srebrnoszaroniebieskich 
skrzydłach, latające od czerwca do końca lata, to płatkówki śliwkóweczki. Ich 
gąsienice zawijają się w liście i wyżerają je doszczętnie, zostawiając tylko 
szkielecik żyłek. Błonkoskrzy-
213
dłe maleństwo, długości 5—8 milimetrów, to szramiec białonogi (nazwany tak 
najwidoczniej dla zmylenia śladów, nóżki bowiem ma jasnożółte z czerwonym 
odcieniem), bardzo groźny wróg moreli, jak również czereśni, brzoskwini, śliwy, 
głogu, jarzębiny, malin...
Drewno moreli jest żółte, daje się bardzo łatwo wygładzać. W Bułgarii robią z 
niego obudowę do fiolek z olejkiem różanym, igielniki, korale... W sklepach z 
pamiątkami na Ukrainie można dostać rzezane pięknie szkatułki na drobiazgi, 
puderniczki, noże do rozcinania kartek... W naszych sklepach cepeliowskich nie 
widziałam żadnych wyrobów z morelo-wego drewna. To i lepiej.
Pewną ciekawostkę stanowić może fakt, że w mitologii hebrajskiej „drzewem 
wiadomości dobrego i złego", rosnącym w raju i zakazanym, była morela. Śpiewają 
o niej tak w „Pieśni nad pieśniami", której autorstwo przypisuje się królowi 
izraelskiemu Salomonowi, panującemu w latach 1020—980 przed naszą erą. Słodkie 
morele trafiają się również w proroctwach Joela (IX wiek przed n.e.), który snuł 
swoje bardzo poetyczne, choć ponure, wizje zbliżającego się Sądu Bożego.
f
Morwa
Uprawiana u nas morwa biała, Morus alba, pochodzi z gór środkowych i zachodnich 
Chin, gdzie rosła już w pradawnych czasach i rośnie dziś na żyznej glebie, w 
miejscach osłoniętych od wiatru i dobrze nasłonecznionych.
Kto i w jakich okolicznościach podpatrzył, że biały motyl z żółtobrą-zowymi 
smugami na skrzydłach, latający nocą, upodobał sobie morwę — nigdy się chyba nie 
dowiemy. Zapewne jakiś chiński juhas czy inny baca, przebywający nocami na 
górskiej polanie. Musiał to być człowiek dociekliwy, umiejący wnioskować, 
pomysłowy i arcypraktyczny. Wypatrzył bowiem i gąsienice tego motyla, zjadające 
liście morwy i, co najważniejsze, nici oprzędu, które owe gąsienice snują przed 
przepoczwarzeniem się, a potem połączył obserwacje w logiczny ciąg'i... wpadł na 
szatański pomysł wykorzystania cieniutkich nitek, zwiniętych w motek kokonu. Ale 
to wszystko zostało pomyślane jako skrót. Na pewno podglądali motyla liczni 
obserwatorzy, a nawet niejedno ich pokolenie.
Stara legenda chińska — jedna z wielu na temat morwy i „udomowienia" nocnego 
motyla, nazywanego później jedwabnikiem — mówi, że pierwszą osobą, która 
przyczyniła się do tego, była bosko piękna strojnisia, Si-ling-szi, żona cesarza 
Ho-ang-ti, 46 bez mała wieków temu. Otóż pewnego dnia latem roku 2600 p.n.e. 
spacerując po morwowym gaju, cesarzowa marzyła o takich szatach, jakich nie ma 
jeszcze żadna niewiasta na Ziemi. Nagle dostrzegła złociste kulki wiszące na 
drzewie. Gdy podeszła bliżej, stwierdziła, że są to zwitki cienkich niby 
pajęczyna nici. Zapragnęła mieć szal utkany z tej delikatniutkiej przędzy. 
Pragnienie cesarzowej to rozkaz dla poddanych. Spełniono zachciankę. Szal okazał
215
się rzeczywiście olśniewającej piękności — połyskliwy, lekki, zwiewny i — wbrew 
pesymistycznym przypuszczeniom — niezwykle mocny. To miało przesądzić o losie 
morwy i jedwabnika. Damy dworu poszły w ślady swej monarchini. Same zbierały 
lśniące kulki z morwowych drzew i zabawiały się tkaniem strojnej materii. Drzewa 
morwowe zasadzono w pałacowych ogrodach, nocnego motylka otoczono wyjątkową 
troską.
Tyle legenda.
Ze źródeł historycznych natomiast wynika, że Chińczycy już 30 wieków przed naszą 
erą produkowali jedwab pełną parą, zachowując w najściślejszej tajemnicy i samo 
pochodzenie błyszczących nici, i sposób tkania. Chociaż każdemu, kto by nie 
potrafił utrzymać języka za zębami, groziło ucięcie tegoż organu razem z całą 
głową, tajemnica przefrunęła poza chiński mur. W V stuleciu n.e. drzewa morwowe 
uprawiane są już w Japonii. Na pastwę dla jedwabników oczywiście. Podobno jakaś 
księżniczka chińska, wydana za japońskiego władcę, przywiozła mężowi w darze 
jajeczka jedwabników i nasiona morwy, ukrywszy je we włosach za uchem.
W VI wieku n.e. cesarz bizantyński Justynian I ucieka się także do podstępu, aby 
zdobyć „nasiona" jedwabiu. Wysyła do Chin dwu bogobojnych misjonarzy, którzy, 
„dobrawszy się złodziejskim sposobem" do jajeczek jedwabników oraz nasion morwy, 
przemycili cenny łup w wydrążonych kosturach pielgrzymich.
Niebawem uprawa morwy i hodowla jedwabników upowszechniły się w Persji, a 
karawany kupieckie, rozwożące jedwabne tkaniny po wybrzeżu Morza Śródziemnego, 
mimowolnie propagowały i jedno, i drugie. W stuleciach VIII i IX uprawa morwy w 
krajach śródziemnomorskich kwitnie już do tego stopnia, że dochowano się tam 
nawet odmian ozdobnych tego drzewa.
W słonecznej Italii, jakby stworzonej dla morwy, drzewo to na razie przyjęto z 
pewną rezerwą. Jedwab, znany tam już w starożytności, uważany był za „materię 
rozpustną". Tacyt wspomina w swoich „Annales", czyli „Rocznikach", o pewnym 
przepisie Senatu, zakazującym używania jedwabiu przez mężczyzn. Delikatność i 
miękkość tkaniny miały działać zniewieściająco, wywoływać rozleniwienie i 
skłonność do bezeceństw. Co prawda w IX stuleciu opinia ta należała już do 
odległych dziejów, ale
216
coś z niej zostało w podświadomości Rzymian i dopiero gdy praktycyzm doszedł do 
głosu, z wielkim sercem zajęto się morwą. Niebawem Włosi wybili się na czoło w 
jedwabnictwie. Francja, która nie bała się zgubnego działania „rozpustnej 
materii", rozpoczęła uprawę morwy i hodowlę jedwabników już w IX stuleciu, w 
XIII zaś zajęła pod tym względem drugie miejsce w Europie — tuż za Włochami.
W Polsce uprawa morwy i początki jedwabnictwa przypadają na przełom wieków XVIII 
i XIX. Dopiero. Aczkolwiek już dawno sprowadzaliśmy jedwab z zagranicy, by 
stroić się w gładkie atłasy, połyskliwe mory i inne lśniące cuda. Przyczyną tego 
opóźnienia było powszechne mniemanie, oparte na nieudanych próbach, że i morwy, 
i jedwabniki nie lubią naszego klimatu.
Prawdziwa, zakrojona na szeroką skalę uprawa morwy zaczyna się
217    ,
u nas dopiero po roku 1918, czyli po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po 
studwudziestotrzyletniej niewoli. Już w 1924 roku grupa światłych, 
patriotycznych przyrodników i ekonomistów zorganizowała w Milanówku pod Warszawą 
instytucję pod nazwą Centralna Doświadczalna Stacja Jedwabnicza. Celem tego 
zakładu było zbadanie przyczyn słabego rozwoju hodowli morwy i jedwabników na 
polskich ziemiach. Okazało się rychło, że czynnikiem hamującym był nie klimat, 
lecz niedostateczny poziom wiedzy zawodowej u hodowców. Teraz już pozostało 
tylko drogą oświaty i propagandy zachęcać społeczeństwo do uprawy morwy. 
Powstało biuro bezpłatnych informacji i porad. Moda na sadzenie morwowych drzew 
objęła cały kraj. Kto się tym nie zajmował! Osoby prywatne, instytucje społeczne 
i państwowe. Zakładano ogrody, plantacje. Ministerstwo Komunikacji sadziło morwy 
wzdłuż torów kolejowych, Ministerstwo Oświaty — przy szkołach, Ministerstwo 
Sprawiedliwości — przy więzieniach, Ministerstwo Spraw Wojskowych — koło koszar, 
Ministerstwo Rolnictwa — gdzie się dało... Owocem tych działań jest „Milanówek", 
słynny na całym świecie jedwab polski, nie ustępujący w niczym jedwabiom 
chińskim i japońskim. A morwa? Jak na cierpiętnicę obieraną tak niemiłosierne z 
liści, czuje się dobrze.
Morwa, po łacinie Morus, jest rodzajem z rodziny morwowatych. Obejmuje 
kilkanaście (12—15) gatunków drzew i krzewów występujących na półkuli północnej, 
w strefie umiarkowanej i podzwrotnikowej. W Polsce, jak wspomniałam na wstępie, 
uprawiany jest powszechnie jeden gatunek — morwa biała.
Jest to drzewo niewysokie. W ojczyźnie swej dorasta do około 15 metrów. U nas 
rośnie z trudem, osiąga przeciętnie od 7 do 10 metrów. Koronę ma kulistą, 
obszerną, młode pędy szare lub żółtawoszare, pień prosty, pokryty szarobrunatną 
korą.                             •
Po czym najłatwiej poznać morwę białą? Po liściach, gdyż jest ona drzewem 
różnolistnym, to znaczy, że na gałęziach tej samej korony ma liście bardzo różne: 
szerokojajowate albo całkiem inne — klapowane, z trzema lub siedmioma klapami, 
albo głęboko wcinane, u nasady blaszki sercowate lub  zaokrąglone...  Są  
błyszczące  lub  nieco  matowe,  gładkie
218

lub trochę szorstkie, jasnozielone, pod spodem lekko omszone wzdłuż nerwów. 
Jeśli dożyją jesieni, żółkną i wcześnie opadają.
Kwiaty tego oryginalnego drzewa rozwijają się w maju, są bardzo niepozorne, 
zebrane w zwisające kłoski, a owoce kształtem i kolorem podobne są do jeżyn — 
czarne lub ciemnowiśniowe — ale bywają również, i to nierzadko, całkiem białe.
W XVIII wieku morwa nazywała się u nas drzewem morowym albo morą — od swej 
łacińskiej nazwy morus. Ale prosty lud, nie znający łaciny ani terminologii 
botanicznej, skojarzył sobie tę nazwę z morowym powietrzem, zarazą epidemiczną, 
jedną z plag wymienionych w błagalnej modlitwie: „Od powietrza, głodu, ognia i 
wojny zachowaj nas, Panie!" W przekonaniu, iż drzewo to skupia na sobie niesiony 
powietrzem mór, groźny dla ludzi i zwierząt, otaczano je życzliwością, a wczesne 
opadanie liści, charakterystyczne dla morwy, było dowodem poniesionej przez nią 
ofiary.
Do innych przesądów związanych z morwą jeszcze nie zdołałam dotrzeć.
W naszej medycynie ludowej też właściwie drzewo to nie znalazło zastosowania. 
Poza jedynym wypadkiem, kiedy owoce morwy, prażone w miodzie, podawano? w XIX 
stuleciu ludziom cierpiącym na tzw. chorobę piersiową.
Już więcej szczęścia miała morwa w przemyśle domowym. Barwnikami zawartymi w jej 
korze i liściach farbowano wełniaki.
A w Chinach? Tam potrafili ludziska wykorzystać dary boże, skupione w morwie.
Już przed wiekami z liści tego drzewa, jak gdyby w przeczuciu, że zawierają one 
związki o aktywności hormonów wzrostowych, parzono herbatkę i pojono nią dzieci 
wątłe albo te, którym zbyt długo nie wyrastały zęby. Owoce wzmacniały na ciele i 
umyśle, wpływając jednocześnie na wydłużanie się warkocza. Wywar z łyka wypędzał 
z Chińczyków i ich psów uprzykrzone robaki, a cała kora była niezawodnym 
środkiem moczopędnym. Ale nie tylko.
Mało kto chyba zdaje sobie dziś sprawę, ile zawdzięczamy morwowej korze. To 
dzięki niej nie musimy dźwigać kiesy pełnej złotych i srebrnych
219
monet, a więc ciężkiej, lecz możemy posługiwać się leciutkimi banknotami. To z 
niej bowiem, z morwowej kory, w IX wieku Chińczycy zaczęli wytwarzać papierowe 
pieniądze, które obecnie są w powszechnym użyciu. Marco Polo (1254—1323), sławny 
podróżnik wenecki, który w XIII wieku zdeptał, całe Chiny wzdłuż i w poprzek 
Wielkiego Muru, dogrzebał się tam łatwego przepisu na wyrób doskonałych 
pieniędzy. Radzi, żeby „brać korę z drzew, a zwłaszcza z drzew morwy, której 
liśćmi żywią się gąsienice wytwarzające jedwab i [.,.] nasyciwszy klejem 
rozgniatać, wałkować, aż powstaną arkusze podobne do papieru, ale całkiem czarne. 
I te arkusze kraje się rozmaicie na większe i mniejsze kawałki, kwadratowe lub 
prostokątne, raczej dłuższe niźli szersze". Proste, prawda?
Drewno morwy, żółte z brunatną twardziela, dość ciężkie, używane bywa w 
stolarstwie i tokarstwie, zwłaszcza do wyrobu galanterii drzewnej. Jednoroczne 
gałązki używane są w plecionkarstwie. Z korzeni otrzymujemy żółty barwnik, 
stosowany w przemyśle farmaceutycznym, z owoców — powidła.
Morwa biała jest jednym z tych drzew, które służą człowiekowi całą swoją materią: 
drewnem, korą, liśćmi, owocami, korzeniami — wszystkim.
Z odmian ozdobnych tego gatunku spotykamy w naszych parkach, i to bardzo rzadko, 
tylko zwisającą, o postaci parasolowatej, gdyż gałęzie odginają się i zwisają ku 
dołowi.
A na koniec, zamiast horoskopu, japońska zabawa psychologiczna pod nazwą 
„Zwierciadło "duszy". W takim zwierciadle morwy odbijają się osoby, które 
przyszły na świat w dobie kwitnienia tego drzewa.
Są to ludzie ofiarni, skłonni do wyrzeczeń i poświęceń, ale realiści nie 
odrywający się nigdy od rzeczywistości. Są aktywni, przedsiębiorczy, lubią 
przewodzić. Stanowią typ nieustraszonych pionierów, nie unikają żadnego ryzyka, 
śmiało atakują nowe lądy, nie cierpią codzienności, ruty-niarstwa. Mają umysł 
analityczno-krytyczny, a że nie znoszą sprzeciwu, bardzo często nie są lubiani. 
W miłości — zaborczy, zazdrośni i nieraz aż uciążliwi w okazywaniu opieki. Czego 
im najbardziej brak, to opanowania i skłonności do kompromisów. Przystojni, choć 
nie zawsze dobrze zbudowani.
Olcha
albo  olsza,  olszyna,  po łacinie Alnuś, rosła ponoć na Olimpie, „na miękkich 
łąkach pełnych fiołków i bluszczu".
Skąd to „ponoć", dlaczego nie „na pewno"? Rozważmy...
W chwili pojawienia się na obszarach dzisiejszej Eurazji, co miało miejsce w 
najstarszej epoce trzeciorzędu, w paleocenie, 65 milionów lat temu, olcha rosła 
na glebach nasiąkniętych dobrze wodą, błotnistych, gdzie innym drzewom było za 
mokro. Później, ale też okropnie dawno, gdy bagna i topiele porządnie przeschły, 
zmuszona warunkami klimatycznymi i glebowymi, rozradzała się w liczne gatunki. 
Wchodziła wprawdzie coraz wyżej, ale żeby dostała się na sam szczyt górskiego 
masywu Olimp w północnej Grecji — trudno uwierzyć. Najwyższy bowiem wierzchołek 
tego pasma, sięgający nieba i dlatego wybrany na siedzibę bogów (szczyt Mikitas), 
wznosi się na wysokość 2918 metrów nad poziom morza, olcha zaś do dzisiaj nie 
wdrapała się tak wysoko. A u nas rośnie ona nie wyżej niż 1300 metrów nad 
poziomem morza.
Aliści w przyrodzie zdarzają się czasem rzeczy niewiarygodne, zaskakujące...
Olcha, Alnus — rodzaj z rodziny brzozowatych — obejmuje około 50 gatunków drzew 
i krzewów, występujących przeważnie na półkuli północnej.
Z analizy pyłków roślinnych wynika, że na ziemiach dzisiejszej Polski olcha 
rosła na pewno około 10 tysięcy lat temu. Dziś występują u nas trzy jej gatunki.
Olcha czarna, Alnus glutinosa — ponure drzewo. Pień ma ciemnoszary, prawie 
czarny, korę spękaną. Gdy rośnie w miejscu zalewanym okresami przez wodę, wznosi 
się nad glebą na grubych korzeniach niby
221
na potwornych łapach, co robi niesamowite wrażenie. Młode gałązki ma 
nieowłosione i lepkie jak macki, liście niemal okrągłe albo — według określeń 
botaników — „odwrotnie jajowate", czyli mające sylwetkę jajka, a trzymające się 
ogonka tym węższym końcem. Liście owe są lepkie, błyszczące, ciemnozielone, dość 
ładnie i świeżo wyglądają w letnim słońcu, ale jesienią nie złocą się i nie 
czerwienią, lecz opadają zielone lub sczerniałe.
Gdy rośnie w odosobnieniu, dojrzewa między 12 a 20 rokiem życia, natomiast w 
drzewostanie zwartym, wśród innych olch, czyli w tzw. olsach, albo też w lasach 
mieszanych z innymi drzewami, osiąga pełną dorosłość dopiero po 30, a nawet 40 
latach.
Już w marcu, kiedy na dnie olszyny zakwitają pierwsze przebiśniegi, potem zaś 
przylaszczki, pierwiosnki i zawilce, kiedy coraz bardziej zaczyna zielenić się 
trawa, olcha czarna obsypuje się kotkami. To jej kwiaty. Później te kotki staną 
się drobnymi zdrewniałymi szyszkami. Owocem olchy jest mały jednonasienny 
orzeszek, stanowiący nie lada przysmak dla wielu ptaków, zwłaszcza zimą. Nasiona 
olchy dojrzewają we wrześniu i w październiku, ale wypadają dopiero w lutym lub 
marcu. Wsiane w rozmiękłą wiosennie glebę kiełkują po kilku tygodniach.
W pierwszym roku życia rośnie olcha czarna bardzo powoli i — szczególnie 
wrażliwa na suszę — często marnieje podczas upalnego lata. Jeżeli przetrwa ten 
niebezpieczny okres, potem chowa się dobrze, rośnie o wiele szybciej, grubieje. 
Około 50 roku życia osiąga wysokość mniej więcej 25 metrów i około 2 metrów 
obwodu w pierśnicy. Żyje zwykle nie dłużej niż 100 lat.
Zarówno w młodości, jak w podeszłym wieku atakowana bywa olcha przez liczne 
szkodniki drzew. Do najbardziej uprzykrzonych należy kry-toryjek olszow.iec, 
chrząszcz brudnobiały, który na przedpiersiu ma zagłębienie służące do chowania 
ryjka. Stąd nazwa. Żeruje na młodych drzewkach. Jego larwy wygryzają pod korą, a 
następnie w drewnie całe płaty miazgi. Na starsze drzewa, nie gardząc oczywiście 
i młodymi, rzuca się inny chrząszcz — stalowogranatowy hurmak olchowiec. Ten 
niszczy korony drzew. Na spodniej stronie liści składa po kilkadziesiąt jaj, z 
których po kilkunastu dniach wylęga się całe mrowie czarnych owłosionych
222

Ir
f
•
??*?
larw. Zżerają one liście doprowadzając do usychania gałęzi i obumierania drzew. 
Jeżeli do tych dwu szkodników dodamy jeszcze różne zwiotki, trawiszki, 
skoczonosy, obarwice, bryzguny, włochatki, szpeciele — a kto by je tam wszystkie 
wyliczył! — zdamy sobie sprawę, że olcha nie ma łatwego życia.
Jej drewno o trójkątnym rdzeniu i falistych słojach jest lekkie, miękkie, łatwo 
łupliwe, zaraz po ścięciu rdzawoczerwone, później jaśnieje, ale niezupełnie — po 
najlepszym wysuszeniu ma kolor dykty, którą zresztą wyrabia się z olszyny. Nie 
jest to drewno ani meblowe, ani tym bardziej okleinowe. Ale bardzo wytrzymałe, 
czego dowodem jest, że od wyrazu „dykta", dawniej „dychta", pochodzi określenie 
„dychtowny", czyli sztywny, mocny. Nadaje się na budowle wodne — tu wytrzyma-
223
łość ma równą dębinie — oraz na wyroby tokarskie: oprawy narzędzi, ołówków, 
przyrządy kreślarskie, toczone szkatułki... Popiół z drewna olchowego daje wiele 
potażu, węgiel zaś używany jest do wyrobu prochu. Kora olchy, nader użyteczna w 
farbiarstwie, barwi na brunatno i na czarno.
Z tym barwieniem olszynową korą związany jest pewien przesąd, z którym jeszcze 
pół wieku temu (a może i do dzisiaj?) spotkać się można było na Mazowszu (może 
też gdzie indziej). Otóż mówiono z pełnym przekonaniem, jakoby dzieci cygańskie 
miały dlatego tak ciemną skórę, że po przyjściu na świat zanurzane są w wywarze 
z olszynowej kory. To, po pierwsze, od razu odróżnia je od nie-Cyganów i 
wyklucza ewentualną zamianę, po drugie zaś — jest czymś w rodzaju chrztu z wody. 
W obyczajach cygańskich szczepu Kełderaszów i Cyganów polskich, które znam, nic 
takiego się nie zdarza. Pewien stary Cygan, zapytany przeze mnie o to, zaśmiał 
się i powiedział, że wilgotnego drewna olszowego, połączonego z jałowcem, 
używało się kiedyś, jeszcze w czasach wiecznej wędrówki po lasach, „ino do 
wędzenia, jak było co wędzić", bo drewno to dawało wiele dymu i piękny kolor 
wędzonemu mięsu.
Liście olchy natomiast były i jeszcze do dzisiaj są niezawodnym „lekiem ludowym" 
na wrzody. Szybko wyciągają ropę i sprzyjają gojeniu się rany.
Nie wiem, ile w tym prawdy, ale podobno w sierpniu, gdy zwojzi się do stodół 
nowe zboże, dobrze jest kłaść pod słomę olszowe liście jako środek na 
odstraszenie myszy.
Czy olchy dobrze czują się w mieście? Tak sobie. Nie są wprawdzie nazbyt podatne 
na skażenia, ale i nie bardzo wytrzymałe, a na domiar nie mają tu dostatecznej 
ilości wody. Regeneracja uszkodzonych żywych organów olchy czarnej następuje 
wszakże dość szybko. Olcha szara natomiast choruje dłużej i ciężej.
Olcha szara, Alnus incana, to drugi pospolity gatunek naszych olch. Nie jest tak 
wysoka, jak olcha czarna, dochodzi najwyżej do 20 metrów wysokości. Czasem 
przybiera nawet postać krzewu. Pień jej jest bardzo często krzywy, korowina 
jasnoszara, gałęzie zawsze owłosione inie-r lepkie, liście szerokoeliptyczne, 
ostro zakończone, podwójnie piłkowane.
224
?   ?
Ł
... ?
Olcha szara rośnie prędzej niż olcha czarna, ale żyje zaledwie 40—50 lat. W 
Polsce występuje głównie w dolnym reglu Karpat i Sudetów oraz w dolinach rzek, 
na Podkarpaciu. Ale ponieważ woda przenosi jej owocki na niż, schodzi wzdłuż 
rzek aż na Pomorze. Ma duże zdolności przystosowywania się do nowych warunków 
glebowych i klimatycznych.
Ile razy widzę te olchy, przypomina mi się wiersz Barbary Sokalówny:
Kiedy przybiera nurt,
olchy klękają na wodzie
i proszą:
— Zabierz nas, zabierz
na ogromne zielone łodzie,
niech wlecze nas prąd spieniony
za włosy, za korzenie.
Połączmy nurtu i olchy zielenie
w pragnieniu nienasyconym!
Wody opadną potem,
olchy powstaną z klęczek,
otrząsają warkocze,
prostują liście zmięte,
wyjdą na brzeg,
żeby z góry powiewać nad wodę,
żeby nad nurtem trwać,
żeby go darzyć chłodem.
Trzecim gatunkiem polskich olch jest olcha zielona, Alnus viri~ dis, znana także 
jako kosa olcha. Jest to tylko krzew osiągający 3—4 metry wysokości. Do 
poprzednio opisanych olch podobna jest olcha zielona tylko z liści jajowatych i 
eliptycznych, ale sposób życia ma całkiem odmienny. Kwitnie znacznie później, bo 
dopiero od maja do czerwca, gdy tamte już dawno przekwitły i gdy niektóre 
rośliny już owocują, w lasach zaś pojawiają się nawet pierwsze grzyby, a 
mianowicie bardzo smaczne piestrzenice. Rośnie w Karpatach Wschodnich, i to 
wcale nie na jakichś tam mokrych miejscach w dolinach potoków, tylko w reglu 
górnym i na piętrze kosodrzewiny!
Może to ona kiedyś szumiała bogor^ na Olimpie?
15 — Gawędy
Orzech
Zacznijmy od tego, który nazywamy orzechem włoskim. Pochodzi z Azji oraz 
południowo-wschodniej Europy. Występował tam od świata pamięci — na przykład w 
pierwotnych lasach na górze Kukkos na Bałkanach. Do Polski przywędrował z 
południowego wschodu, posuwając się wzdłuż Dunaju, podobnie jak wiele innych 
drzew, a ponieważ lubi ciepło, słońce, nie poszedł już dalej. U nas przebiega 
północna granica jego zasięgu. Aczkolwiek nasz klimat też nie bardzo mu 
odpowiada, przytulił się do ludzkich siedzib w zacisznych lasach i zadomowił, o 
czym świadczą skorupki orzechów, znalezione w prapolskich osadach.
Dlaczego więc nazywamy go włoskim? Otóż dlatego, że święty Jacek, apostoł 
Polaków, czyli "Jacek Odrowąż, dominikanin żyjący w latach 1183—1257, domniemany 
autor pierwszej najstarszej zwrotki hymnu „Bogurodzica", bawiąc jako kanonik 
katedralny krakowski w Rzymie w 1218 roku, tak zasmakował w tamtejszych 
orzechach, że napchał nimi podróżną sakwę i przywiózł je do Polski, aby się tu 
rozmnożyły dla dobra naszej ojczyzny. Były to orzechy duże, dorodne, bardzo 
smaczne — najlepszy dowód, że nazywano je w Rzymie żołędziami Jowisza, Jovis 
glans, od czego powstała później nazwa Juglans z dodatkiem regia — królewski. 
Juglans regia to oficjalna dzisiaj łacińska nazwa orzecha włoskiego. 
Przywiezione przez świętego Jacka orzechy szybko rozeszły się po Polsce dzięki 
zakonnikom, którzy byli w ogóle pionierami wszelkiego sadownictwa w naszym kraju.
Nie umniejszając zasługi świętego Jacka, przeciwnie — podkreślając ją z wielkim 
uznaniem, stwierdzić trzeba na podstawie zapisków historycznych, że już. o wiek 
wcześniej, w XII stuleciu, gdy Bolesław Krzy-
226
??.?
wousty w roku 1121 podbił ostatecznie Pomorze, zastał na ziemi szczecińskiej 
„włoskie" orzechy. A święty Otto (Otton z Bamberga, apostoł Pomorza, wysłany tam 
w towarzystwie dwudziestu kapłanów przez tegoż polskiego władcę dla nawracania 
pomorskich pogan, wdał się z powodu takiego orzecha w niebezpieczną awanturę. 
Kiedy po roku (1124—1125) energicznego głoszenia wiary chrześcijańskiej — bez 
większego trudu nawrócił bałwochwalczych Pomorzan w całym kraju między Odrą a 
Parsętą i przybył do Szczecina — napotkał tu silny opór pogańskich kapłanów, tzw. 
żerców. Jeden taki żerzec, strzegący drzewa orzechowego, które było otoczone 
kultem i strachem jako siedziba demonów, dotknięty do żywego wieścią, że to 
drzewo ma zostać ścięte, a miejsce po nim wyprażone ogniem, chwycił potężny 
kamień i rzucił, by roztrzaskać Ottonowi głowę. Wprawdzie chybił, ale, zażarty, 
nie poniechał morderczego zamiaru. Wysłał za apostołem chrześcijańskim zbirów 
uzbrojonych w ma-
227


czugi i łuki ze śmiercionośnymi strzałami. Gorliwy misjonarz miał się jednak na 
baczności. Pomny na los świętego Wojciecha, który został w roku 997 zamordowany 
przez podobnego żercę (tyle że pruskiego), gdy z zapałem wykorzeniał (zapewne 
dosłownie) ślady pogaństwa w świętym gaju Prusów — święty Otton postarał się o 
to, aby zaw.sze być pilnie strzeżonym. Siepacze jeszcze nie raz i nie dziesięć 
dybali na jego życie — wciąż daremnie. Chyba naprawdę „strzeżonego Pan Bóg 
strzeże". Obrońca dawnych wierzeń musiał wreszcie skapitulować, a ten 
historyczny orzech został starty z powierzchni ziemi tak dokładnie, że nawet nie 
wiadomo, niestety, w którym znajdował się miejscu.
Orzechy włoskie przez długie wieki należały w Polsce do tak zwanych „drzew 
rozkosznych", czyli uprawianych dla przyjemności i zbytku. Z początku sadzono je 
przed gankami dworów, na pokaz, dla ozdoby i lubego cienia oraz dla wygody przy 
wypoczynku, jako że mocny, korzenny zapach liści, człowiekowi miły, odstraszał w 
dzień muchy, a wieczorem uprzykrzone komary. Owoce tego „rozkosznego drzewa" 
stanowiły wielką i dodatkową atrakcję. Dojrzałe jedzono na surowo, niedojrzałe 
smażono w miodzie na „konfetury" albo robiono z nich nalewki, od których dowcip 
rzekomo jaśniał i zaostrzał się wielce, ustępował ból zębów, oko nabierało 
blasku, a włosy lepiej trzymały się głowy. Nie tylko zresztą owoce orzecha 
włoskiego, ale i liście, i kora dawały korzyści. Liśćmi nacierano krowom i 
koniom te części ciała, które gzy i muchy uważają za najsmakowitsze. Z kory 
wygotowywano niezbyt łagodny, ale za to niezastąpiony w działaniu, środek 
przeczyszczający dla ludzi i zwierząt, oraz farbę czarnobrunatną, stosowaną 
między innymi jako fiksatuar do malowania posiwiałych wąsów i układania ich 
wedle woli. Istniał nawet pogląd, że wąsy przyciemnione tym fiksatuarem mają 
odurzające działanie na całowane panny.
Gdy drzewa orzecha włoskiego przestały być nowością i przedmiotem „pawienia się" 
wobec sąsiadów, przeszły sprzed ganków w sady, gdzie uprawiano je głównie dla 
owoców — zawsze po stronie zacisznej, aby nie wiały na nie „wiatry pochmurne i 
niezdrowe". Prawdopodobnie wtedy zaczęto wytłaczać z nich, jak dotychczas z 
leszczyny, olej do jedzenia i do wyrobu farb olejnych.
228
W XV wieku nie był już orzech włoski „drzewem rozkosznym", chociaż podobnie jak 
dzisiaj — bardzo cenionym. Ponieważ dorasta do 25 metrów wysokości i 3 metrów 
obwodu, co stanowi znaczną wielkość, zainteresowano się jego drewnem. Na 
nieszczęście dla gatunku okazało się ono piękne — czarnobrunatne o lekkim 
połysku, twarde, wymarzone wprost na wykwintne meble. Ludzie o sumieniu drwali 
sadzili orzech włoski wyłącznie dla drewna. Ale, jak to bywa nie tylko w bajkach, 
los więcej daje tym, którzy nie są łapczywi na dobra tego świata. Gdy pozwolono 
drzewu, aby rosło i rozwijało się zgodnie ze swą naturą, umiało być wdzięczne. 
Orzech włoski owocuje coraz obficiej, największa zaś jego wydajność przypada na 
okres między 40 a 50 rokiem jego życia. Później owocowanie stopniowo słabnie, 
drzewo się starzeje, dostaje zgrubień, narośli, krzywizn. Ale i nimi służy 
człowiekowi. Tak, bo orzech włoski, jeśli nie zginie śmiercią tragiczną od 
pioruna czy topora, jeśli nie zostanie otruty chemicznymi wyziewami przemysłu, 
na które nie jest zbyt odporny, dożyć może kilkuset lat, a jego starcze zmiany 
wpływają na powikłanie układu włókien i słojów, co daje piękny wzór na deskach. 
Drewno wiekowego orzecha włoskiego jest takim rarytasem w stolarstwie, że używa 
się go jedynie na zewnętrzne, dekoracyjne okleiny bardzo drogich mebli.
JSTie znam takich ludzi, którzy by nie lubili orzechów, ale znam takich, co 
przez łakomstwo na orzechy narazili siebie na śmierć, a bliźnich — na niewolę.
Kiedy Hiszpanie w wojnie z Francją oblegali w roku 1597 fortecę Amiens, kilku 
żołnierzy przebranych za wieśniaków francuskich przyprowadziło pod rogatki 
miasta wóz z orzechami., Zakołatali, a gdy tylko bramę otwarto, rozsypali pod 
nogi francuskiej straży worek z orzechami. Na rozbawionych przygodą i 
zbierających orzechy wartowników rzucili się zaczajeni Hiszpanie, wybili ich co 
do jednego, po czym wdarli się przez bramę i opanowali miasto. Na niedługo 
wprawdzie, bo Henryk IV, zwany Wielkim i Dobrym (a w istocie kawał drania), 
odebrał swoją fortecę. Anegdota jednak w historii została i żyje do dziś.
Orzech włoski, choć należy do bożonarodzeniowych bakalii, nigdy nie był u nas 
symbolem bogactwa i płodności, jak u starożytnych Rzymian,
229
gdzie „żołędzie Jowisza" dawano w podarunku ślubnym nowożeńcom, a świeżo 
upieczona małżonka rozrzucała je szczodrą ręką wśród biesiadników na znak, że 
odwzajemnia życzenia. Nie zapominała też o gawiedzi ulicznej, która przyszła „w 
pitasy", gdyż wierzono w przesąd, iż dany jako jałmużna orzech wraca stokrotnym 
bogactwem do ofiarodawcy.
Nie mamy też orzecha włoskiego w naszych zwyczajach ludowych i wróżbach. To 
miejsce zajęła już wcześniej leszczyna. Ale od czasu do czasu znajdujemy ten 
orzech w przypowieściach o charakterze sentencji. Biernat z Lublina, żyjący od 
około 1465 roku do około 1529 pierwszy polski pisarz świecki o tendencjach 
plebejskich, w swym wierszowanym opracowaniu bajek Ezopa opowiada, jak to orzech 
włoski pokpiwał z trzciny, „iże wiatrów nie cierpiała", a kiedy go wiatr 
wywrócił z korzeniami, trzcina „z orzecha się potem śmiała". Na innej stronie 
czcigodny autor gawędzi:
Azaż nie wiesz przypowieści: Orzech, osieł, grzbiet niewieści Mało pożytku 
działają, Gdy ich kijem nie składają?
To samo, tylko znacznie szerzej, po swojemu, rubasznie, i w dodatku z 
przewidywaniem zbawiennych skutków bicia kobiety kijem, opowiedział imć pan 
Mikołaj Rej z Nagłowic (1505—1569) w figliku pt. „Orzech włoski". Zaczął niby 
rzewny ubolewaniem, jak to „orzech włoski przy drodze kijmi otłuczono", a 
zakończył zapewnieniem, że w taki sam sposób obita „niewiasta [...] nie będzie 
biegała tak często do miasta".
Ciekawe, co na to ówczesne i dzisiejsze niewiasty... Wróćmy lepiej do drzewa 
orzechowego.
Mniej znany w naszym kraju niż ten królewski orzech włoski, Juglans regia, jest 
Juglans nigra, orzech czarny. Nazwano go tak od zabarwienia  kory,   głęboko   
zbrużdżonej   na  starych  drzewach  i  niemal
czarnej.
Ojczyzną tego drzewa jest Ameryka Północna. I tam, proszę sobie wyobrazić, w 
wieku 400 lat nierzadko mierzy ono 50 metrów wysokości i 9 metrów obwodu! U nas 
nie rośnie tak bujnie. W Łańcucie żyje okaz
230
??__________? ?       ?- ? ??       '-- ? ? -?-"'-- ?  ?'   ? ? '"'     
?   ........? ?"  ? ?-—"    ? -
oglądany z ciekawością przez wycieczki, podstarzały już, liczący sobie 200 lub 
prawie 200 lat, bo wykiełkował, jak zapewniają znawcy, między 1780 a 1790_ 
rokiem (za panowania króla Stasia). Orzech ten ma dwadzieścia kilka metrów 
wysokości i około 7 metrów w obwodzie u nasady.
Orzech czarny jest drzewem bardzo wybrednym. Wymaga najlepszej, żyznej gleby, 
zacisznego stanowiska, wiele światła... Boi się wiosennych przymrozków więcej 
niż niskich temperatur zimowych.
Owoce orzecha czarnego są kuliste, skorupę mają grubą, czarną, tępo rzeźbioną. 
Ale nie dla owoców, przynajmniej u nas, w Polsce, sadzimy to drzewo, tylko dla 
dekoracji w parkach i dla nader cennego drewna. Drewno to ma stosunkowo wąski 
biel i oryginalny ciemnofioletowobru-natny rdzeń.
Jeszcze mniej znany jest u nas orzech szary, Juglans cinerea, który także 
przywędrował do Europy z Ameryki Północnej. Choć w ojczyźnie swojej dorasta 
łatwo do 25 metrów, w Polsce nie przekracza zwykle 20 metrów. Korę ma 
popielatoszarą (stąd nazwa), owoce podłużne w ostro pobrużdżonej skorupie, 
spiczaste z obu końców, o nienadzwyczaj-nym smaku. Ale drewno charakteryzuje się 
bardzo ciemnym, brązowym rdzeniem i jest wysoko cenione przez stolarzy, 
zwłaszcza stolarzy-arty-stów.
Orzech sercowaty, Juglans cordiformis, sadzony u nas prawie wyłącznie w parkach 
dla dekoracji ze względu na oryginalne, bo około 1 metra długie liście i owoce 
zwisające w gronach. Pochodzi z Japonii. Pień ma krótki, koronę nisko osadzoną, 
zwalistą. We wczesnej młodości jest kępą grubych, uliścionych, ale nie 
rozgałęziających się zbytnio pędów, dopiero gdy osiągnie dorosłość, w wieku 10—
12 lat, i zacznie owocować, nabiera cech drzewa o wyraźnym pniu. Orzechy jego 
mają kształt serca wydłużonego nieco i ostro zakończonego. Skorupka jest gładka, 
cienka, łatwo łupliwa.
W Polsce, choć klimat do uprawy orzechów mamy niezbyt stosowny, udało się 
wyhodować przed pierwszą wojną światową tak doskonałe odmiany orzecha włoskiego, 
że przeszczepiono je od nas do Stanów Zjednoczonych Ameryki i do Kanady, gdzie 
nazwane są orzechami polskimi albo  orzechami karpackimi.  Widziałam takie 
„polskie
231
?
orzechy" w pewnym sadzie na przedmieściu Filadelfii w Stanach Zjednoczonych 
Ameryki — naprawdę wspaniałe drzewa, o rozłożystej koronie i pachnących liściach, 
a owoce, nie przesadzam — wielkości prawie kurzego jaja.
Na koniec — „orzechowy" horoskop dla osób urodzonych pod „Orzechem", w dniach 
21—30 kwietnia oraz od 24 października do 11 listopada.
Kobiety z wymienionych wyżej dni kwietnia odznaczają się niezwykłą siłą cielesną 
— „niejedna i mężowi krzepką garścią poradzi", jak twierdzi horoskop, a są przy 
tym napastliwe i gwałtowne. Urodzone w ostatnim tygodniu października natomiast 
„muszą zadowolić się wątlejszym ciałem", ale bywają za to pełne zalet. 
„Niewiasta spod tego znaku, jako żona, staje się dla męża prawdziwym skarbem 
mądrości, zdrowej myśli, miłości, zachęty ku robocie".
Mężczyźni są „słusznej postaci, odważni, jeno powinni wystrzegać się psa, bo to 
dla nich niebezpieczne zwierzę", odznaczają się także wielkodusznością i 
dowcipem. Pieniądze się ich nie trzymają. „Niejeden wprawdzie w późnym wieku 
przyjdzie do majątku, ale to uczyni go ponurym i melancholikiem". Żyją długo, 
rzadko chorują, ale zdarza się, że w starości, „gdy już szron głowę pobieli, 
giną śmiercią nagłą i niespodziewaną".
Pod „Orzechem" urodzili się: Helena Boguszewska (30 X 1886), Maria Kuncewiczowa 
(30 X 1899), Antoni Słonimski (5 XI 1895).
Osika
I była chwila ciszy; i powietrze stało Głuche, milczące, jakby z trwogi 
oniemiało. Jedna drżąca osina wstrząsa liście siwe.
Adam Mickiewicz
Osina, osiczyna, osika, aw kilku naszych gwarach ludowych trzepocina — jest 
jednym z gatunków topoli, rodzaju należącego do rodziny wierzbowatych. W języku 
dendrologów nazywa się topola osika  lub  topola  drżąca,  po łacinie Populus 
tremula.
Dorodne, bujne drzewo. Pień ma prosty, we wczesnej młodości obciągnięty 
oliwkowozieloną, gładką korą, która z czasem ciemnieje, szarzeje i staje się 
podłużnie porysowana. Pień osiki sam oczyszcza się z dolnych gałęzi nie tylko w 
lesie, gdy przeszkadzają mu one przedzierać się ku słońcu wśród innych drzew, 
ale nawet w szczerym polu, co jest dziedziczną cechą gatunków pionierskich. 
Korona osiki jest rzadka, prześwitująca, nieregularna. Liście na krótkich pędach 
prawie okrągłe, zatokowo ząbkowane, skórzaste, nagie. Na długich pędach zaś i na 
odrostach z korzeni — znacznie większe, jajowatosercowate, z długim zaostrzonym 
wierzchołkiem, pokryte miękkim kutnerem.
W pierwszym roku życia rośnie osika bardzo nieznacznie, ale już następnej wiosny 
zaczyna energicznie pchać się w górę i przez kilka lat przybywa jej po 1 metrze 
rocznie. Dorosłość, gdy stoi w odosobnieniu, osiąga między 20 a 25 rokiem życia, 
w lesie zaś — później. Między 30 a 40 rokiem życia wzrost jej znacznie się 
zahamowuje, a w wieku około 60 lat całkowicie ustaje. Najczęściej życiowym 
osiągnięciem tego drzewa jest 25 metrów wysokości, ale czasem zdarzają się 
wyższe. Na przy-
233
kład — osiki w Puszczy Białowieskiej, w niektórych typach lasu, osiągają nawet 
przeszło 30 metrów wysokości i około 1 metra średnicy.
Osika kwitnie w marcu lub kwietniu, przed wypuszczeniem liści, które rozwijają 
się dopiero pod koniec kwietnia albo na początku maja. Jej kwieciem są giętkie, 
zwisające kotki o postrzępionych głęboko przysadkach. Nasiona osiki z białymi 
włoskami dojrzewają już po czterech tygodniach, opadają z drzewa i jeżeli się 
zasieją, to po ośmiu tygodniach,
Osika potrzebuje dużo światła. Dlatego najchętniej rośnie na skraju najpóźniej 
po dziesięciu, wschodzi nowe drzewko.
lasów, na porębach i osłonecznionych polankach — na obszarze całej Polski, a w 
Karpatach dochodzi aż pod regiel górny. Lubi towarzystwo brzozy, jesionu i olchy, 
z którą zaprzyjaźniła się już na Olimpie, w ogrodzie Afrodyty („splatały się 
konarami, szeptały..."). Jej wymagania glebowe są nader skromne. Lubi gleby 
wapienne, ale dobrze rośnie także na piaszczystych, suchych, nawet na 
gruzowiskach. Zarówno na mróz,, jak i na spiekotę dosyć odporna, ze zjawisk 
atmosferycznych boi się tylko pioruna.
Jeżeli nie zniszczą jej owady, jeżeli nie spróchnieje od wewnątrz, co jej się 
bardzo często zdarza, może dożyć 100 lat.
Te owady to między innymi przeziernik osinowiec, śliczny motylek żółto-
granatowo-czarny, który lata sobie od maja do sierpnia i składa jaja na 
przyziemnej (do 2 metrów wysokości) części pnia młodej osiki, a także innych 
topól. Z jaj wylęgają się białawe gąsienice, które aż dwie zimy mieszkają w 
drzewie i przepoczwarzają się dopiero trzeciego roku na wiosnę. Przez cały czas 
niszczą drzewo, żerując najpierw pod korą, najchętniej wokół sęków i w resztkach 
złamanych gałęzi, a następnie wgryzają się w rdzeń pędów. Drugim z wielu 
dokuczliwych wrogów, bardzo groźnym dla osiki, jest rynnica ceglasta, 
zielonawogranatowy chrząszcz z ceglastymi pokrywami, metalicznie połyskliwy, 
który zimuje w ściółce, a gdy przygrzeje wiosenne słóTTOCzko, wyłazi i z 
wyjątkową żarłocznością ogryza pączki i młode liście. Mało tego — na dolnej 
stronie ocalałych liści składa po 30—40 jajeczek, z których wylęgają się larwy, 
dwa pokolenia rocznie, i te dopiero wyrządzają drzewu najdotkliwsze szkody, 
wyżerając zieleń tak dokładnie, że biedna osika w porze złotej
234
I
?
jesieni zamiast pysznić się szatą najpierw cytrynowożółtych, a potem karminowych 
liści, straszy ogryzionymi pędami.
Tym, co stanowi wyjątkową cechę osiki i co sprawiło, że uchodzi ona za drzewo 
niesamowite, jest jej wieczne dygotanie.
Według legendy — osika drży ze zgrozy na wspomnienie czynów, jakich dopuściła 
się na samym -dnie czasu, jeszcze w raju. To podobno ona, widząc, że Kain, 
najstarszy syn Adama i Ewy, błądzi po topolowym lesie ?w poszukiwaniu kołka, 
którym by mógł zabić swego młodszego brata, Abla, podała mu bez skrupułów własny 
konar, gdy wyciągnął po niego zbrodniczą rękę. Nie zatrzęsła się wtedy z gniewu 
i oburzenia, nie zaszumiała ze zgrozy jak inne topole, lecz pełna trwogi uległa 
jego żądaniu. Bo już taka jest: nieśmiała, popadająca w popłoch przy byle 
wiaterku
235
.      I
z którejkolwiek bądź strony — prawdziwa „tremula;". Obecnie za to trzęsie się i 
szumi, ale za późno. No, cóż — za chwilę słabości trzeba nieraz ciężko płacić 
przez całe życie. A ten odłamany przez Kaina konar osiki, ukształtowany w pałkę, 
znalazł się — co za przypadek! — u nasr w Żywcu. Widocznie bratobójca Kain, 
przeklęty przez Boga i skazany na wieczną tułaczkę po obliczu wszystkiej Ziemi, 
nie ominął i Polski. Mamy przysłowie: „W górach żywieckich Kain pałkę zgubił". 
Stara gadka góralska natomiast powiada, że zgubił tę pałkę uciekając ze strachu 
przed... naszymi zbójnikami.
Inne podanie zarzuca osice nie tylko brak odwagi, ale i to, co dziś nazywamy 
znieczulicą. Kiedy Święta Rodzina, dosiadłszy mizernego osiołka, uciekała przed 
siepaczami króla Heroda z judzkiego Betlejem do Egiptu, Matka Boska zwróciła się 
do rosnącej w przydrożnym gaju osiki z błaganiem o pomoc. Osika odmówiła 
schronienia pod swymi gałęziami, tłumacząc, że listowie ma za rzadkie, za 
przejrzyste, że małemu Jezuskowi będzie niewygodnie, bo mchu pod nią tyle, co 
kot napłakał, że to a owo, aż wreszcie wyznała: boi się, ażeby król Herod nie 
ściął i jej za pomoc okazaną świętym zbiegom.
W trzydzieści trzy lata później, jak głosi inna legenda, z osikowego drzewa 
sporządzono krzyż, pod którego ciężarem ukoronowany cierniem Chrystus padał w 
drodze na Golgotę i na którym w męce żywota dokonał.
Jakby jeszcze tej wielkiej hańby osice nie było dosyć, spotkało ją nowe wielkie 
upokorzenie. Oto Judasz z Kariotu, jeden z dwunastu apostołów, gdy zdradził 
Chrystusa za trzydzieści srebrników, widząc Go później przed sądem Piłata, 
doznał wyrzutów sumienia, popadł w rozpacz i niepomny na przeklęte srebrniki, 
powiesił się właśnie na osice.
Dlaczego akurat osika została tak napiętnowana? Otóż dlatego, że jej bezustanne 
dygotanie, spowodowane, jak dzisiaj wiemy, osadzeniem drobnych, prawie okrągłych 
liści na długich, spłaszczonych, wiotkich ogonkach, tudzież jej poszum przy 
pozornie bezwietrznej pogodzie — były dla ludzi przed wiekami czymś wielce 
osobliwym i podejrzanym, wywoływały fantastyczne skojarzenia i zmyślenia, Z tego 
właśnie powodu trafiła osika do zabobonów i przesądów różnych narodów.
236
W zbiorze ludowych podań zabobonnych pt. „Wierzenia mazurskie", opracowanym 
przez Maksymiliana Toeppena, a wydanym w Warszawie w roku 1894, więc niemal na 
progu naszego stulecia, czytamy na przykład, że aby zmusić złodzieja do oddania 
skradzionych przedmiotów — „Trzeba sobie kazać zrobić świder, który by się 
wświdrowywał do drzewa nie jak zwykle przez wiercenie w prawo, lecz w lewo. Z 
tym świdrem należy iść tyłem do osiny, wyświdrować w niej dziurę, wetknąć w nią 
coś z rzeczy, z których złodziej ukradł, i zatkać dziurę kołkiem z tego samego 
drzewa. Wkrótce zacznie trząść złodzieja jak te liście osiny, i rzeczy 
skradzione zwróci". Albo można też inaczej (cytat z tego samego zbioru): 
„Ocalałą część skradzionego kładzie się pod cegłę ogniska i we czwartek po 
wieczerzy pali się na tym drzewo osinowe".
A ze „Zwyczajów pogrzebowych ludu polskiego", książki wydanej przez Zakład 
Narodowy imienia Ossolińskich w Warszawie w 1921 roku, dowiadujemy się o 
tajemniczym powiązaniu osiki z życiem pozagrobowym, o jej magicznej mocy. Oto 
kilka przykładów...
W południowo-wschodniej Polsce, gdzie samobójców chowano na rozstajnych drogach, 
wbijano w świeży grób, nad piersiami samobójcy, osikową gałąź, aby nieszczęśnik 
wrósł w nią i nie włóczył się po świecie jako upiór. Osikowe kołeczki, użyte do 
przybicia wieka trumny, dawały większą gwarancję niż gwoździe, że zmarły nie 
wydostanie się stamtąd i nie będzie straszył po nocach. Na północno-wschodnich 
obszarach Polski wierzono, że kiedy wichura wyrwie z ziemi osikę wysoką, umrze 
ktoś stary, gdy średnią wzrostem — ktoś w średnim wieku, a kiedy małą — dziecko. 
Przesąd, jakoby wyrwana osika zapowiadała śmierć, żywotny był jeszcze przed 
drugą wojną światową na Mazowszu. Niedowiarków powątpiewających w tę „oczywistą 
prawdę" pouczano, że Pan Bóg specjalnie obdarował osinę (tam się na osikę mówi 
osina) korzeniami ukrytymi płytko pod ziemią, aby łatwo mogła być wyrwana i 
upadkiem swoim uprzedzić ludzi o nadciągającym nieszczęściu.
Nie wiem, czy osika, która rzeczywiście system korzeniowy ma niezbyt głęboki, 
często ulega wywróceniu przez wichurę. Dzieła dokładnych a znakomitych 
dendrologów także o tym nie mówią.
Drewno   osiki   przedstawia   wysoką   wartość   przemysłową.   Używane
237
bywa głównie do wyrobu papieru, zapałek. Natomiast liście stanowią nie lada 
przysmak dla 6wiec i głuszców. Hodowcy owiec, ścinając wiosną młode wypustki 
osiny na odżywczą domieszkę do paszy, zniszczyli w zarodku wiele, wiele drzew. 
Głuszce zaś nie robią osice krzywdy, bo objadają jej liście dopiero jesienią, 
kiedy i tak niebawem opadłyby z gałęzi.. Widziałam raz głuszca, wielkie 
ptaszysko o czarnym grzbiecie i zielonawo-srebrnej, lśniącej piersi, gdy ledwie 
utrzymując się na cienkiej gałęzi osiki, zjadał ze smakiem jej poczerwieniałe 
jesiennie liście.
Osika nie należy wprawdzie'do drzew objętych ochroną przyrody, ale bądźmy dla 
niej życzliwi;-bo takbardzo wrośnięta jest w nasz krajobraz, w naszą kulturę 
ludową — taka bardzo polska.
Platan
nie należy do drzew powszechnie w Polsce znanych. Nic dziwnego. Spotkać się z 
nim można niemal wyłącznie w parkach i ogrodach botanicznych.
Platan, po łacinie Platanus, jest jedynym rodzajem w rodzinie plata-nowatych. 
Obejmuje sześć albo — jak podają niektóre źródła — siedem gatunków drzew 
rosnących w Ameryce Północnej, w południowo--wschodniej Europie i w południowo-
zachodniej Azji.
W Polsce mamy jedynie platan klonolistny, Platanus aceri-folia, który jest 
mieszańcem dwu gatunków: pochodzącego z Ameryki Północnej plątana zachodniego, 
Platanus occidentalis i pochodzącego ze wschodu   plątana   wschodniego,   
Platanus orientalis.
Kto raz uważnie przyjrzy się platanowi klonolistnemu, ten bez trudu rozpozna go 
potem wśród innych drzew. Nie po liściach, bo te podobne są do liści klonu 
pospolitego, z trójkątnymi zębatymi klapami, a ich skrętoległe, nie nakrzyżległe, 
ułożenie może laikowi nie rzucić się w oczy. Ale pień, kora, kwiaty, owoce — 
bardzo charakterystyczne.
Pień dorosłego drzewa jest potężny, miejscami prawie nagi, jakby odarty z kory, 
po której zostały jedynie jasne plamy. Bo kora tego płatana, na pniach młodych 
drzewek żółtozielona, zmienia się z wiekiem na szarokremową i opada dużymi 
płatami. Pod względem malarskim wygląda taki pień dosyć ciekawie, chociaż może 
robić wrażenie zaatakowanego przez jakąś chorobę.
Platan klonolistny kwitnie w maju i w czerwcu. Kwiaty ma wprawdzie niepozorne, 
ale oryginalne — w kształcie kulistych główek, osadzonych po jednej lub po kilka 
na zwisających szypułkach. Owoce, dojrzewające w październiku orzeszki z 
pęczkiem włosków u nasady, zebrane
239
są w zwarte kuliste główki, które wiszą po  dwie.—cztery na  długiej osadce.
Platan klonolistny, drzewo o szerokiej, bujnej koronie, dochodzi do trzydziestu 
kilku metrów wysokości. Jeżeli ma to, co lubi — glebę żyzną, wilgotną, dużo 
ciepła, dużo słońca, a nie jest przy tym zbyt często atakowany przez grzyb 
Gloeosporum nervisequum, niszczący wiosną liście, może osiągnąć wiek naprawdę 
sędziwy: kilkaset lat. Ale i w gorszych warunkach też potrafi żyć. Wykazuje 
znaczną odporność na dymy, pył i chemiczne zanieczyszczenia powietrza wielkich 
miast. Ma duże zdolności rozrodcze. Rozmnaża się z nasion, sadzonek zielnych, 
odkładów lub przez sadzenie zdrewniałych dwuletnich pędów. Dobrze znosi cięcia, 
a przesadzać go można wówczas nawet, kiedy jest już podtatusiały, ale z bryłą 
ziemi, w której rósł dotychczas.
240
Jest ulubionym drzewem alejowym. W sentymentalnych piosenkach pod platanem lubią 
siadywać zakochani, ale o miłosnych mocach magicznych tego drzewa nic mi nie 
wiadomo. Pewnie to sprawa łatwiutkiego rymu w owych piosenkach: platanem — panem, 
zakochane itp.
Drewno plątana klonolistnego — jasnobrązowe, dość twarde i trwałe, trudno 
łupliwe — wykorzystywane bywa w stolarstwie meblowym i budowlanym.
16 — Gawędy
Sosna
Stara legenda mówi, że kiedy Pan Bóg stworzył polską ziemię i popatrzył na nią 
kontrolującym okiem, zauważył tu i ówdzie żółtą nagość suchych piasków, 
wypalonych słońcem, a tak łaknących wilgoci i roślinności, że aż ulitował się 
nad nimi w swoim dobrym sercu. I wtedy specjalnie dla nich, dla tych naszych 
szczyrków i kujaw, stworzył sosnę. Sosnę i złotą dziewannę. I od razu stało się 
tak, jak w wierszu lirnika mazowieckiego, Teofila Lenartowicza:
Był pagórek piaszczysty, na nim każdej wiosny
złociły się dziewanny i szumiały sosny.
i Miło człowiekowi, gdy się dowiaduje, że jego ziemia ojczysta jest wyróżniona 
przez samego Stwórcę. Aliści gwoli prawdzie trzeba powiedzieć, że niemal 
identyczne podania znane są i na Półwyspie Bałkańskim, i w Pirenejach, zarówno 
po francuskiej* jak hiszpańskiej stronie, i chińska legenda mówi o czymś takim. 
W jednym miejscu Pan Bóg ulitował się nad piaskami, w innym — nad bagnami. Nic 
dziwnego, skoro sosna występuje aż w 80 gatunkach drzew i krzewów na całym 
obszarze strefy umiarkowanej półkuli północnej, a niektóre gatunki zapędziły się 
nawet po Archipelag Malajski. Jest to na domiar drzewo prastare. Można śmiało 
powiedzieć, że istnieje od świata pamięci, gdyż niektóre jej gatunki wchodziły 
już w skład europejskiej flory okresu kredowego, zawartego w czasie od 135 do 70 
milionów lat temu. A w kilkadziesiąt milionów lat później, w oligocenie, na tym 
miejscu, gdzie szumi nasz Bałtyk, rósł sławny „las bursztynowy", złożony z 
czterech gatunków sosen i jednego gatunku świerka, drzew wydzielających tak 
obficie żywicę, że powstały
242
z niej całe złoża bursztynu — polskiego złota. Mamy na to rzeczowe dowody: 
klejnoty (klejnoty nie tylko w sensie wartości naukowych) — igły sosen, 
zasklepione w bryłach bursztynu sprzed 35 milionów lat.
Dzisiaj w Polsce też występują w stanie dzikim 4 gatunki sosny, ale już nie te 
same, co w oligocenie. Tamte niestety wyginęły. Mamy sosnę pospolitą, czyli 
zwyczajną, limbę, sosnę gór-s ? ą, czyli kosodrzewinę, i sosnę błotną, która — 
jak podaje Wielka Encyklopedia Powszechna PWN — często uważana jest za odmianę 
kosodrzewiny. Ponieważ zarówno limbę jak i kosodrzewinę przedstawiliśmy w 
osobnych gawędach, tu zajmiemy się najpowszechniej występującą u nas od wieków 
sosną zwyczajną, pospolitą.
243
To właśnie sosna pospolita, czyli zwyczajna, była u różnych ludów drzewem 
świętym, ją otaczano szczególną czcią w starożytnych Chinach i Japonii, w Grecji, 
Rzymie i Galii rzymskiej, a także nasi pradziadowie mieli ją w wielkim poważaniu.
Chińczycy, kiedy poznali herbatę za panowania legendarnego cesarza Szen-nunga 
3000 lat przed naszą erą, pijali ją ze ścisłym ceremoniałem pod sosną — na cześć 
dobrego ducha mieszkającego w tym drzewie. Od niepamiętnych czasów sadzili też 
sosnę na grobach, aby ciała zmarłych wzmocnić żywotnością tego drzewa i ocalić 
przed rychłym rozsypaniem się w pył, a zarazem dodać energii duszom przodków. 
Japończycy po sprowadzeniu w VIII wieku herbaty z Chin pijali ją również pod 
sosną w celach obrzędowych. Później zaś przez długie stulecia kołatał się ten 
zwyczaj w Kraju Wschodzącego Słońca nie tylko wśród ludu. Samurajowie XVI wieku 
urządzali pod sosnami rosnącymi wokół świątyni Kitano--Tenmangu w Kioto 
uroczystość picia herbaty, w której to uroczystości mógł wziąć udział każdy, kto 
przyszedł ze swoim czajnikiem (imbrykiem), filiżanką i kawałkiem maty do 
siedzenia.
Grecy poświęcili sosnę Matce Bogów, bogini Kybele, i jej umiłowanemu Attisowi. 
Temuż wybrańcowi za to, że z miłości do Kybele sam się wytrzebił (a może 
zazdrosny o matkę Zeus to mu uczynił?). Potem ofiarnego Attisa spotkała jeszcze 
jedna „wielka nagroda: gdy umarł, został wskrzeszony. Rzymianie, do których 
Kybele przeszła jako Cybele, zwana Wielką Matką, Magna Mater, również ofiarowali 
jej świętą sosnę. Posługiwali się też młodymi sosenkami w Magalezjach, 
uroczystościach na cześć właśnie owej Wielkiej Macierzy, Kybele-Cybele, bogini 
przyrody i płodności, uroczystościach odznaczających się orgiastycznymi 
obrządkami i zabawą. Wiernie naśladowali w tym Greków od I wieku naszej ery, 
chociaż kult Wielkiej Macierzy przyjęli o trzy bez mała stulecia wcześniej.
Nasi przodkowie Słowianie byli skromniejsi. Nawet nie śmieli pomyśleć o 
wyczynianiu jakichś tam świństw w obecności majestatycznej sosny. Rosła w 
świętych borach i gajach, traktowana zawsze z należnym respektem i powagą. Nawet 
przy witaniu Święta Wiosny nigdy nie doznawała kultu podejrzanej jakości. Przy 
chodzeniu z gaikiem — u nas
244
\?
%
-"Tir,   ! '  , ? '**'    -'         ?       -'Vi ilmiiii
ig.*:...:-.-..-
nazywało się to jeszcze „chodzenie z królewną", u sąsiednich Ukraińców „haiwki", 
u Białorusinów „zielone wino", u Czechów „kralovna nedele" — spełniała sosna 
rolę przedmiotu liturgicznego. Zieloną gałąź sosnową lub małą sosenkę strojono w 
kwiatki, świecidełka, brzękadła i obnoszono ze śpiewem po siołach, życząc 
bliźnim szczęśliwego „nowego latka" (uwaga: „latka" nie „lata").
O tym, jakim autorytetem cieszyła się sosna jeszcze przez długie stulecia po 
przyjęciu chrześcijaństwa, świadczy bodaj legenda o sośnie brata Piotra z zakonu 
św. Franciszka. Krótko mówiąc, było mniej więcej tak:
Kasztelan sądecki Zygmunt Tarło sprowadził do Polski franciszkanów zwanych także 
reformatami. W roku 1622 wystawił im drewniany klasztor. Jeden z zakonników, 
świątobliwy brat Piotr Chytkowicz, zasadził obok klasztoru małą sosenkę, a kiedy 
go pytano, w jakim celu to zrobił, odpowiedział: „Tak długo ściślejsza nasza 
obserwancja' (odłam franciszkanów o surowszej regule, obserwanci — M.Z.) trwać 
będzie, jak długo to drzewko kwitnąć i trwać będzie. Kiedy zaś pocznie usychać, 
stanie się to znakiem upadającej obserwancji". Sosna braciszkowa trwała... bez 
zmian — ani nie rosła, ani nie marniała, tylko wiecznie jednakowo kwitła...
Ciekawe, czy rosłaby do dziś, gdyby w 1656 roku Szwedzi nie obrócili Zakliczyna, 
gdzie ona trwała, w popioły i zgliszcza. Kto wie, skoro w korzystnych warunkach 
drzewo to może żyć nawet 600 lat.
Sosna, podobnie jak inne drzewa, już w prapuszczy związane z czło-, wiekiem, 
miała również moce magiczne i uzdrawiające. Popiół z jej igieł, przykładany na 
dziąsła, uśmierzał bóle zębów nie tylko naszym protoplastom, ale też Japończykom 
(im do końca XVII wieku), a także Indianom po tamtej stronie Atlantyku i 
Pacyfiku. Szyszki sosnowe i pęczki, gotowane razem w serwatce i wypijane zaraz 
po pacierzu porannym, stanowiły skuteczny lek przeciw darciu w kościach, 
swędzeniu głowy, paskudnikom, czyli wrzodziankom, kamieniowi w dołku. Nasiona 
jedzone na czczo uzdrawiały dychawicznych. Ale powietrze, „napełnione balsa-
micznemi cząstkami sosien", było — o, dziwo! — jeszcze w XIX wieku uważane przez 
niektóre sławy lekarskie za „wielce szkodliwe dla cierpiących na chorobę 
piersiową". Natomiast wióry z trumny sosnowej, utarte
245
na mąkę i uwarzone z gorzałką, a następnie wlane w pusty żołądek, 
przeciwdziałały rzekomo przepuklinie wynikłej z dźwigania nadmiernego ciężaru 
czy z nazbyt ciężkiej pracy. A sama trumna sosnowa była przez długie wieki wręcz 
nieocenionym dobrodziejstwem zarówno dla umarłych, jak i dla pozostałych przy 
życiu. Pierwszym zapewniała spokój wieczny, sprawiała, że duchy ich godziły się 
z nową rzeczywistością i nie pragnęły wracać na ziemię z zaświatów. Drugim 
natomiast dawała pewność, że zmarły w najbliższym czasie nie pociągnie ich za 
sobą. Ale pod warunkiem: deski na trumnę musiały być bez sęków. W przeciwnym 
bowiem razie, gdyby sęk był w desce i z niej wypadł, nieboszczyk mógłby 
wypatrzyć sobie przez dziurę po sęku kogoś do towarzystwa.
Sosna pospolita, Pinus silvestris, jest okazałym, pięknym drzewem. Dorasta do 40 
metrów wysokości. Pień ma mocny, prosty, strzelisty, jeżeli rośnie w lesie, 
gdzie musi pchać się w górę ku słońcu. Jeśli natomiast rośnie samotnie, 
napastowana przez wichry, pień miewa krzywy, konary rachitycznie powykręcane. I 
wtedy bywa nader interesująca, zarówno w rysunku, jak w tym, o czym mówią jej 
deformacje.
Kora sosny jest w młodości gładka i szarożółta, później u wierzchołka 
czerwonożółtawa, z cienkimi jak papier tafelkami, a w dolnej części gruba, na 
zewnątrz szarobrązowa, u podnóża jakby zabrudzona zeschłym błotem, od wewnątrz 
zaś czerwonobrązowa. Starsze sosny, już stuletnie i bardziej wiekowe, mają kor,ę 
spękaną, pobrużdżoną. Po tych spękaniach i bruzdach specjaliści poznają, która 
sosna jest płytkokorowa, która łuskowokorowa, a która muszlowokorowa, i zaraz 
wiedzą wszystko o jakości ich drewna.
Korona sosny pospolitej, w młodości stożkowata, w późniejszym wieku sklepiona, 
staje się wreszcie parasolowata. Igły jej są ostre, zgięte, szarozielone lub 
niebieskozielone, z woskowym nalotem. Dochodzą do 7 centymetrów długości. 
Szyszki nie odznaczają się ani szczególną urodą, ani wielkością — są popielate, 
matowe, zwisające, nie dłuższe niż igły.
Dojrzałość do wydawania nasion sosna pospolita osiąga między 15, a 20 rokiem 
życia, jeżeli rośnie w miejscu otwartym, osłonecznionym. W zwartym lesie zaś — 
dopiero po 30 lub nawet 40 latach. A gdy wypadnie jej żyć w miejscu ocienionym i 
wilgotnym, dojrzewa jeszcze później. Kwitnie
246
w maju i czerwcu kwiatkami podobnymi do malutkich rdzawych szysze-czek. 
Wydzielają one bardzo dużo złotawego pyłku, roznoszonego następnie przez wiatr i 
spłukiwanego przez deszcze. Stąd prawdopodobnie wzięły początek bajdy i 
dziadowskie pieśni o „siarczystych deszczach". Z kwiatków powstają najpierw 
zielone, potem brunatne szyszki i wiszą na drzewie rosnąc aż do końca następnego 
roku. Dopiero w trzecim roku wiosną, gdy zrobi się ciepło, łuski szyszek odstają 
i pozwalają wypaść małym uskrzydlonym nasionom. Nasiona te, jeżeli trafią na 
korzystne podłoże od razu wiosną, wschodzą najpóźniej po pięciu tygodniach.
Przez pierwsze trzy lata sosenki trzymają się blisko ziemi i rosną głównie w 
korzeń, który musi być długi, aby mógł przebić piaski i dostać się do 
żyźniejszej gleby, jak również związać drzewko silnie z podłożem. A kiedy 
nasionka padną na glebę urodzajną, lecz bardzo płytką, pokrywającą piasek cienką 
zaledwie warstwą, wówczas młodziutkie sosenki rozpościerają płasko szeroką 
siatkę korzeni — także nie dają się wiatrom. Od czwartego roku i te głęboko 
ukorzenione, i te płytko a szeroko, zaczynają rosnąć szybko. Po dziesięciu 
latach tworzą już ładny młody lasek. Osiągnąwszy dojrzałość rosną wolniej.
Rozsiewanie się sosny utrudniają w pewnym stopniu wiewiórki, bardzo łase na 
wszelkie nasiona i cieszące się zawsze wielkim apetytem. Młodym sosnom, które 
dopiero co zdążyły oczyścić się z dolnych gałęzi, dokuczają jelenie i sarny, też 
młode, zmuszone przez naturę do ocierania poroża o pnie.
Owadów L pajęczaków, zajadle żerujących na sośnie pospolitej, jest całe mnóstwo. 
Ale do najbardziej reprezentatywnych szkodników należy niewątpliwie strzygonia 
choinówka, inaczej zwana sówką choinówką, motyl o przednich skrzydłach 
rdzawoszarych, tylnych brunatnoszarych, niepozorny jak zeschnięty listek. 
Gąsienice strzygoni choinowki zjadają pączki i młode igły, a następnie stare 
igły sosen mających od 40 do 80 lat. W lasach polskich, szczególnie na zachodzie 
i północy kraju, strzygonia szaleje z przerwami od końca XVIII wieku, pustosząc 
coraz to większe obszary. Trudno wprost sobie wyobrazić, że tylko do 1927 roku 
pożarła aż 200 000 hektarów lasu! Zwalczanie tego groźnego szkodnika prowadzi 
się dwiema metodami: przez sadzenie na wyrębach po litych lasach sosno-
247
wych lasów mieszanych i przez opylanie drzew preparatami z grupy węglowodanów 
chlorowanych.
Widziałam kiedyś sędziwą sosnę umierającą. Pień miała suchy, popielaty, 
łuszcząca się kora odpadała płatami... Pamiętam, jak w chwili ścinania piłą 
zaczęła drżeć, strząsnęła trochę igliwia i uschłych szyszek, zachwiała się potem, 
zatrzeszczała, jakby łamały się w niej kości, i padła z łomotem na ziemię. Jej 
korona o przerzedzonym, pożółkłym igliwiu wydała się teraz, na ziemi, o wiele 
większa niż tam, w górze.
Sosna ścięta nie wypuszcza pędów z pozostawionego w ziemi pnia, jak to robią 
liczne drzewa liściaste. Stąd pochodzi dawne powiedzenie żołnierskie: „wyciąć 
wroga jak sosnowy las" — czyli bez nadziei na odrodzenie pokonanego wojska. Ale 
sosna ma za to inną rzadką właściwość: umie sama wyleczyć się z ran po obłamaniu 
gałęzi. A tymczasem inne drzewa — na przykład lipy, kasztany — nie zabliźniają 
swych ran, lecz zaczynają próchnieć. Natomiast sosna oblewa chore miejsca żywicą 
i powoli wychodzi z kryzysu.
Drewno sosny już od zarania dziejów było dla człowieka prawdziwym 
dobrodziejstwem. Z żywicznej, sękatej drzazgi sosnowej zrobił sobie łuczywo, 
żeby nim rozświetlić mroczną chatę albo przegonić głodne wilki, podchodzące do 
ludzkich siedzib. Gałęziami sosnowymi, jako dającymi w ogniu więcej ciepła niż 
jodłowe, palił na palenisku kurnej sadyby, aby ogrzać się i ugotować strawę. 
Czółno, niesłychanie ważny wynalazek w czasach rybołówstwa, wydrążał nasz 
przodek najchętniej z sosnowego pnia, gdyż nie nasiąkało wodą — jak topolowe czy 
bukowe — było lżejsze i zwrotniejsze. Żerdzie do holowanie niewodów też 
wystrugiwał z sosny. I chochle z niej sporządzał, i inne potrzebne rzeczy. A gdy 
zmądrzał na tyle, by zająć się przemysłem, ze ściętych pni sosnowych pędził 
smołę, z żywych zaś, rosnących, wytaczał terpentynę przez ich nacinanie. Z sosny 
budował kiedyś pierwsze gontyny, później pierwsze kościoły.
Dziś sośnina — miękka, żywiczna, trwała — używana bywa w budownictwie, 
stolarstwie, przemyśle papierniczym. Pnie wysokich, tzw. gon-nych sosen, idą na 
słupy telekomunikacyjne.  Żywica sosnowa stanowi" surowiec do produkcji 
terpentyny i kalafonii. Bardzo pożyteczne są także
248
igły sosny, wydobywa się z nich bowiem olejki eteryczne. Ale nie tylko. Ostatnio 
hodowcy karpi wykryli, że zamiast drogich nasion roślin motylkowych można dawać 
karpiom mączkę z igliwia sosnowego, która zawiera nie mniej białka, węglowodanów 
i witaminy ?, ? od której te ryby rosną i tyją wręcz nieprzyzwoicie.
Z sosen obcego pochodzenia najpopularniejsza, najczęściej uprawiana w naszych 
parkach i lasach jest sosna wejmutka, Pinus strobus, sprowadzona do Europy przez 
jednego z pionierów kolonizacji angielskiej w Ameryce, żeglarza, kapitana 
George'a Weymoutha, który na początku XVII wieku penetrował wybrzeża Nowej 
Anglii w Ameryce Północnej. Wejmutka, mimo tak dalece zdrobniałej nazwy, jest 
wielkim drzewem, osiągającym ponad 30 metrów wysokości. Pień ma prosty, korę 
szarą, gładką, pod spodem czerwonofioletową, koronę — stożkowatą, nader 
regularną. Igły wejmutki, skupione po pięć na krótkopędach, są cienkie, miękkie, 
wiotkie. Pozostają na drzewie do trzech lat. Piękne są szyszki tej sosny: w 
pierwszym roku czerwonobrązowe, potem zielone, a kiedy dojrzeją jesienią 
drugiego roku —? cynamonowobrązowe, pociągnięte żywicą, spiczaste. Opadają całe 
i dopiero tu wyrzucają nasiona zaopatrzone w malutkie skrzydełka, gotowe do lotu 
z wiatrem. Zasiane wiosną, kiełkują po miesiącu.
Wejmutka wchodzi w wiek dojrzały między 15 a 20 rokiem życia, gdy stoi w 
odosobnieniu. W lesie — dopiero po 30—40 latach. Mając 100 lat osiąga około 30 
metrów wysokości i rośnie nadal. Może żyć 500 lat.
Na mróz — niewrażliwa, gorące lata też przechodzi bardzo lekko i huraganom 
opiera się dzielnie, i z piorunów mało sobie robi.
Na koniec ciekawostki...
Największe szyszki — półmetrowej długości i szerokie do czterdziestu centymetrów 
— ma sosna Pinus coulteri, rosnąca w Kalifornii. Drwale tamtejsi nazywają te 
szyszki „widów makers", czyli „wytwórcami wdów", gdyż zdarza się, że taka bomba 
spadająca z drzewa zabija człowieka. — Najstarsze sosny świata, jak podaje 
Stefan Myczkowski, rosną w Górach Białych w Arizonie. Są przedstawicielkami 
gatunku sosny kolczastej,  Pinus aristata. Najbardziej wiekowa z nich dożywa 
obecnie 4600
249
lat i czuje się znakomicie. Może będzie miała szczęście zrównać się latami ze 
zbadaną w 1968 roku i niestety nieżyjącą już sosną, która liczyła sobie... 7112 
wiosen!
I jeszcze horoskop dla osób urodzonych w dniach od 19 do 28 lutego i od 24 
sierpnia do 2 września.
Najczęściej to ludzie „kształtnej postaci, choć niezbyt słusznego wzrostu". 
Rzetelni, obyczajni, duchowo bogaci i żądni zaszczytów. Lubią „obracać się w 
nielicznej, ale doborowej kompanii". Odznaczają się znakomitą pamięcią, lecz 
„urazy długo w myślach nie noszą". Są przy tym łatwowierni i „byle łapikura ich 
okradnie". Choć życzliwi i uczynni dla przyjaciół, tajemnicy nie można im 
powierzyć, bo wypapla. Bywają po-pędliwi, ale niegroźnie — popędliwością 
krótkotrwałą. Mężczyźni, jeśli wezmą żony spod tego samego znaku, nie zaznają w 
małżeństwie spokoju, bo „niewiasty sosnowe żyją szumnie, mało co dbając o 
rodzinę".
Pod „Sosną" urodzili się: Fryderyk Chopin (jeżeli przyjmiemy, że przyszedł na 
świat 22 II1810, a nie 1 III 1810, jak wywodzą niektórzy), Gustaw Morcinek (25 
VIII 1891), Kazimierz Wierzyński (27 VIII 1894), Jarosław Iwaszkiewicz (20 
II1894).
___•—"hniiaiffihiT^I^^--"
Śliwa
Jakie są najdawniejsze jej dzieje, te sprzed setek milionów lat, nie zostało 
jeszcze ostatecznie ustalone. Sam Karol Linneusz, arcysumienny, nieludzko 
dociekliwy przyrodnik, opisał śliwę dość powierzchownie. "Wiadomo jednak na 
pewno — na podstawie wykopalisk — że w epoce kamienia gładzonego, kiedy nasi 
przodkowie mieszkali sobie już komfortowo w osadach palowych i naziemnych, wśród 
drzew dostarczających im owoców były też dzikie śliwy.
Skąd do nas przywędrowały? Jedni sądzą, że z Kaukazu, gdzie krzewiły się od 
niepamiętnych czasów nad Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim. Inni — że z 
Turkiestanu Wschodniego, czyli z obszaru zachodnich Chin. Jeszcze inni — że z 
Azji Środkowej i że w Europie najpierw pojawiły się w Grecji, by stąd na przełaj, 
zagajami, albo wzdłuż rzek rozejść się po nowych obszarach. Wszystkie autorytety 
zgadzają się jednak, iż różne warunki bytowania spowodowały wielką różnorodność 
form, iż śliwy podczas wędrówek krzyżowały się bezustannie i dzisiaj już prawie  
nie  sposób   dotrzeć  do  ich  ojczyzny  w  odległej  prehistorii.
Śliwa, Prunus, jest rodzajem z rodziny różowatych. Obejmuje około 30 gatunków 
drzew i krzewów, uprawianych powszechnie w strefie klimatu umiarkowanego na 
półkuli północnej.
W Polsce najpospolitsza jest śliwa domowa, Prunus domestica, która pqwstała 
najprawdopodobniej ze skrzyżowania a ł ? ? z ?, czyli śliwy wiśniowej, Prunus 
cerasifera, z tarniną, Prunus spi-nosa. Podobno uprawę tego gatunku w Europie 
zapoczątkowali Grecy 4000 lat temu. W każdym razie bogowie na Olimpie 
delektowali się już owocami śliw. Kiedy Zeus i Hermes, przyjąwszy dla kaprysu 
postać ludz-
251
ką, udawali na wzgórzu frygijskim utrudzonych wędrowców, starzec File-mon i jego 
żona Baucis ugościli ich w swojej skromnej chacie nie tylko winem w bukowych 
kubeczkach, ale także śliwkami nie gorszymi od winogron o barwie purpury.
Od Greków sztukę uprawy drzewa śliwowego przejęli Rzymianie i podali dalej.
Nasza   śliwa   domowa   jest kształtnym, dochodzącym do 13 metrów wysokości 
drzewem o szerokiej, przeważnie nisko ugałęzionej koronie. Młode pędy są 
początkowo omszone, potem nagie, bez cierni charakterystycznych  dla  obojga  
jej  rodziców,  to  znaczy  śliwy wiśniowej i tarniny. Liście jej są eliptyczne, 
o piłkowanych brzegach, od spodu omszone, barwy ciemnozielonej. Kwitnie na 
przełomie kwietnia i maja. Kwiaty ma białe lub zielonawobiałe, nie wyróżniające 
się ani urodą, ani zapachem. Ma dość duże wymagania cieplne, lubi wilgoć, ale za 
to owocuje przez 30 lub nawet 35 lat, i to bardzo obficie. Owoce jej, jajowate 
albo okrągławe, są granatowe, fioletowe, zielone, żółte, a zdarzają się też i 
różowawe. Nasi bliscy protoplaści— z XIX wieku — mieli dla każdej z tych odmian 
śliwy domowej odpowiednią nazwę, określającą bądź to wielkość, bądź kolor lub 
kształt owoców. W książkach kucharskich znajdujemy   śliwki   owsiane,    
drobniutkie, dojrzewające w tej samej porze, co owies,    śliwki   kobyły,    
duże, wczesne, słodkie z gorzką skórką, a także rozmaite   durancje,   
kardynałki,   katarzynki,   perdrygony,   diamentówki,   jajówki...   Trudno 
zliczyć
i spamiętać.
Dziś za odmiany botaniczne śliwy domowej uznane zostały (te z najbardziej 
znanych) — węgierka, renkloda, lubaszka, damaszka,   mirabelka.
Węgierka zjawiła się na Węgrzech w połowie XVII wieku, przywieziona tam jako 
małe drzewko ponoć przez jakiegoś mnicha z Iranu. Uprawa jej rozprzestrzeniała 
się bardzo szybko. Pod koniec stulecia przekroczyła granice. Zaczęto ją uprawiać, 
i to z wielkim powodzeniem, w Jugosławii (w krajach dzisiejszej Jugosławii), w 
Bułgarii, Rumunii, w południowych rejonach Francji, a z nieco mniejszym 
powodzeniem — w Czechosłowacji (oczywiście w ówczesnych Czechach i ówczesnej 
Sło-
252
wacji), w Polsce i w Niemczech. Niebawem w wielu krajach ukazały się węgierki... 
rodzime: w Anglii węgierka angielska i Queen Victoria (Królowa Wiktoria); we 
Włoszech węgierka włoska, w Belgii węgierka belgijska; natomiast w Niemczech aż 
kilka — węgierka Lutzelsachsa, węgierka Zimmera, węgierka wangenheimska; w 
Austrii węgierka wiedeńska, a w Czechosłowacji węgierka Vankova Urodna Rana 
Svestka, zwana u nas w a ń ? ą; a w Kalif orni ktoś, kto miał większe zdolności 
do ogrodnictwa niż do wymyślania nazw, wyhodował węgierkę Tragedię (ang.: 
Tragedy). Owoce tych drzew różniły się od siebie kształtem, kolorem, smakiem,
253
ale wszystkie były dorodne i stanowiły nie lada przysmak. Zresztą węgierka jest 
do dzisiaj jedną z najlepszych śliwek, jakie znamy.    .
Renkloda — druga z najbardziej rozpowszechnionych odmian botanicznych śliwy 
domowej — sprowadzona została z Grecji do Francji na początku XVI wieku i na 
cześć królowej Klaudii, żony Franciszka I, nazwana Reine Claude (czyt.: Ren-Klod 
— Królowa Klaudia). Anegdota mówi, że ogrodnicy królewscy pragnąc, aby renklody 
stanowiły specjalność domu, pilnie strzegli nie tylko drzew, łącznie z 
przeliczonymi na nich pędami przydatnymi do przeszczepienia, ale i pestek po 
owocach. Toteż przechowywali te pestki skrupulatnie w tajemnych schowkach. 
Okazało się tymczasem, że gdzieś na południowym zachodzie Francji jakiś 
Gaskończyk już dawno wyhodował śliwę kubek w kubek podobną do renklody, tyle 
tylko że jej owoce miały skórkę raczej żółtawoziełonawą niż zdecydowanie zieloną, 
i że skórka ta była bardziej przeświecająca niżeli u renklody. Pestki jej 
przywiózł mu podobno z Anglii jakiś że-glarz-włóczykij i sprzedał za grube 
pieniądze. Ów gaskoński ogrodnik, zasugerowany angielską nazwą tej śliwy Oullins 
Golden, nazwał tę zaszczepioną u siebie — Reine Claude d' Oullins. W ten spopb 
miała się rozpowszechnić renkloda Ulena. Może było tak, może inaczej. Z 
anegdotami bywa jeszcze gorzej niż z podaniami ludowymi. Albowiem ich 
głosiciele-powtarzacze nieraz przypisują jedną przygodę lub dowcipne powiedzenie 
wielu osobom żyjącym w różnych czasach. W każdym razie stwierdzić można, iż 
renkloda Ulena jest bardzo już wiekową odmianą, pochodzącą z południowego 
zachodu Europy. To drzewo o pięknej, bujnej koronie w kształcie kuli daje duże 
soczyste owoce złotozielone. Gdyby nie wrażliwość tej renklody na mróz i 
wiosenne przymrozki w okresie kwitnienia, byłaby ona wymarzonym drzewem dla 
naszych sadów na wilgotnych stokach południowych.
Sprzedawcy śliwek, zwłaszcza ci handlujący na ulicznych wózkach, nieczęsto 
odróżniają albo umyślnie mylą owoce renklody Uleny, bardziej poszukiwane, z 
owocami śliwy białej, uprawianej na północno--wschodnich obszarach naszego kraju. 
Owoce śliwy białej mają również miąższ żółty, soczysty i słodki, ale nie są tak 
duże i zielonawe, lecz bardziej złociste i jakby przypudrowane białym nalotem.
254
Lubaszka — trzecia z botanicznych odmian śliwy domowej — uchodzi za coś 
pośledniego, nierasowego, nie mogącego się mierzyć z tak zwanymi szlachetnymi 
odmianami. Może dlatego, że taka pospolita, niewybredna co do klimatu i gleby, 
rozmnażająca się łatwo i bardzo plenna. Wszystko zaś, co przychodzi bez trudu, 
co samo się niejako narzuca, odczuwamy bezwiednie jako mniej wartościowe. 
Lubaszka występuje obficie na obszarach od Morza Śródziemnego aż po Skandynawię. 
W Polsce spotkać ją można w najbardziej nawet zaniedbanych sadkach chłopskich za 
chałupami i na wygonach.
Na rosnącą dziko lubaszkę, krzew o drobnych owocach, już w odległej 
starożytności zwrócili uwagę Syryjczycy i oni pierwsi zabrali się do jej uprawy. 
A robili to z takim sercem, że po wielu wprawdzie stuleciach, ale wyprowadzili z 
niej w ogrodach Damaszku pyszne d a m ? ? h y, zwane też  damaszkami.
Od Syryjczyków sztukę uprawiania lubaszek przejęli Persowie. U Persów zapoznali 
się z lubaszkami woje macedońskiego Aleksandra Wielkiego, żyjącego w latach 356—
323 p.n.e., gdy ten najsławniejszy wódz starożytności wybrał się wiosną 334 roku 
na podbój Azji Mniejszej, mając zapasy żywności wystarczające na jeden... 
miesiąc. Wyprawa oczywiście skończyła się korzystnie dla młodego władcy (nie 
dzięki śliwkom naturalnie), a lubaszka przewieziona została do Grecji. Od VI 
wieku naszej ery jest już znana i uprawiana w całej Europie.
Lubaszka bardzo opornie krzyżuje się z innymi śliwami. Dlatego od wieków ma 
niezmienną postać. Jest drzewem albo krzewem dorastającym do 6 metrów wysokości. 
Korę pnia ma szarobrunatną i gładką, a pędy tylko trochę mniej cierniste niż 
tarnina, liście odwrotnie-jajowate lub eliptyczne, ciemnozielone, matowe. 
Zakwita pod koniec kwietnia i na początku maja pęczkami drobnych białych 
kwiatków. Owoce ma okrągłe albo jajowate, ciemnofioletowe, granatowawe, 
purpurowe albo żółte, słodkie, ale jeść je trudno, bo nie odchodzą od pestki.
Mirabelka — czwarta z najpospolitszych u nas odmian śliwy domowej.  Mirabelka  z  
Nancy,  jak sama nazwa wskazuje, przyszła do nas z Francji — z Lotaryngii, 
której księciem, władcą w latach 1736— ' 1766, był nasz niefortunny król 
Stanisław Leszczyński (1677—1766). Mi-
255
rabelkę wyhodowano tam właśnie w XVIII wieku. Anegdota głosi, jakoby pulchna 
Maria Leszczyńska, córka króla Stanisława, a żona monarchy francuskiego Ludwika 
XV, łakomczuch, przepadała za złocistymi, jędrnymi i bardzo aromatycznymi 
mirabelkami do tego stopnia, że nieraz, najadłszy się ich, oka przez całą noc 
nie zmrużyła, wyrywana co i raz z łoża pilną potrzebą.
Nazwę, jak podaje inna anegdota, zawdzięcza mirabelka Gabrielowi Honoriuszowi de 
Mirabeau (1749—1791), francuskiemu politykowi czasu Wielkiej Rewolucji, 
awanturnikowi, hulace i pisarzowi, który wśród rozlicznych zajęć poważnych i 
frywolnych znajdował jeszcze czas na hodowanie śliwek.
Mirabelka z Metz u, a więc również z Lotaryngii, często u nas uprawiana, dla 
laika, nie wdającego się w szczegółowe oglądanie i mierzenie liści, średnicy 
kwiatów i przekroju owoców, jest bardzo podobna do poprzedniej. Owoce jej żółte 
(dlatego nazywana jest potocznie mirabelka żółtą), podzielone płytką bruzdą na 
dwie nierówne części, są raczej twarde i niezbyt soczyste, ale za to świetnie 
oddzielają się od
pestki.
Mirabelka wczesna jest odmianą o nieznanym pochodzeniu. Wyrasta w małe drzewka, 
bo rośnie powoli nawet na żyznej i wilgotnej glebie. Gałązki ma krótkie i kruche, 
w pierwszym roku cienkie, fioletowo-srebrne. Ładna, szczególnie atrakcyjna dla 
ogrodników lubiących drzewa niskopienne. Owoce jej żółte z rumieńcem i białawym 
nalotem dojrzewają już pod koniec lipca. Są smaczne, orzeźwiające, pięknie 
pachną i doskonale nadają się na przetwory. Pestki małe i kształtne, nawleczone 
na sznurek i polakierowane, można nabyć po słonej cenie w sklepach Cepelii, jako 
korale dla elegantek lubujących się w kolorze brąz.
Owadów, amatorów śliwy — jej owoców, liści, kory, miazgi drzewnej, korzeni — 
jest tak wiele, że wyliczenie ich tutaj i podanie bodaj pobieżnej 
charakterystyki znudziłoby nawet najbardziej zamiłowanego entomologa. "Wymienię 
więc jedynie "klika ???'^?????^ sp^Ysssg^a.. ^ -????^...
Barczatka puchowica — rdzawobrązowy motyl z białym paskiem i białą plamką. Jego 
gąsienice zżerają owoce i liście śliw — w latach swego wyżu demograficznego 
zostawiają całkowicie gołe gałęzie.
256
Kwieciak prostoryjek — szarobrunatny chrząszczyk. Jego samiczki składają jaja w 
tworzących się dopiero, nie stwardniałych jeszcze pestkach śliwek (a częściej 
wiśni i czereśni), białe zaś, beznogie larwy skrycie wyżerają nasiona.
Misecznik śliwowiec — szczególnie zajadły na śliwy czerw o brązowych tarczkach. 
Małe to, od 2 do 6 milimetrów, ale bardzo groźne. Samice składają jaja w maju. 
Po miesiącu wylęgają się larwy i żrą wszystko, co wpadnie w oko — gałązki, 
liście, zawiązki owoców. Gdy wystąpią w małej ilości, powodują zahamowanie 
wzrostu drzewa, jeżeli w dużej — drzewo umiera stojąc. Misecznik śliwowiec' 
występuje w Europie, jak długa i szeroka, w obu Amerykach, w Azji, w Australii 
wraz z Nową Zelandią, niewiele sobie robiąc z wynalezionych dotychczas trucizn, 
którymi częstują go wczesną wiosną zapobiegliwi sadownicy.
W zabobonach i przesądach różnych ludów spotykamy tylko pierwotną, dziką odmianę 
śliwy domowej — tarninę, krzew ciernisty, cierń. Słowianie palili wiedźmy na 
cierniowym ogniu, a wampiry — nietoperze i inne stworzenia, w które wcieliła się 
zmora — przebijano cierniowym kołkiem. Tarninę sadzono także na grobach 
samobójców, aby uniemożliwić im, szczególnie chętnym do straszenia żywych 
bliźnich, wydostawanie się z grobu. U Bułgarów jeszcze w ubiegłym wieku panował 
przesąd, że na widok przejeżdżającego pogrzebu dobrze jest wziąć w usta ciarkę, 
owoc tarniny, albo, gdy nie ma ciarek — kawałeczek gałązki z kolcem. 
Zabezpieczało to od wypadania zębów, podobnie jak kamień włożony w tych 
okolicznościach za pazuchę gwarantował zdrowie.
Murzyni w Kongo, gdzie zmarłych chowano boso, po całej drodze od domu do grobu 
sypali ciernie, aby zmarłemu zagrodzić szlak powrotu. Należy przypuszczać, że 
większego psikusa robili tym sobie niż duchowi, który niekoniecznie musi trzymać 
się utartych dróg.
Battakowie, lud szczepu malajskiego na Sumatrze, którzy jeńców wojennych i 
własnych przestępców zjadali za karę, bronili się przed duchami zmarłych 
rozsypywaniem cierni na drodze i oplataniem tarniną pali podpierających siedziby. 
Można sobie wyobrazić, jak kolczaste przeszkody dawały się we znaki im samym.
Użyteczność drzew śliwowych przejawia się przede wszystkim w owo-
17 — Gawędy
257
cach, które spożywamy na surowo, suszone i w przetworach, jako powidła, dżemy, 
kompoty, marynaty, wódki... Drewno śliwy twarde, bru-natnoczerwone ma 
zastosowanie w tokarstwie i stolarstwie. To dzisiaj. A jeszcze na początku 
naszego stulecia we Francji z pestek wytłaczano olej używany do oświetlania, 
żywicy zaś, wyciekającej ze szpar starych drzew, używano jako kleju.
Do poezji śliwa nie ma szczęścia, a śliwki występują jedynie w przysłowiach, i 
to głównie w nieprzyzwoitych, nie nadających się tutaj do powtarzania. Skromne 
znam dwa: „Wpaść jak śliwka w kompot", czyli przepaść z kretesem, i „Połknąć jak 
śliwkę", czyli tak lekko.
Świerk
Hej, ten mały smrecek patrzy na ganecek, hej! a ten drugi, gładsy, w dal ku 
Tatrom patrzy.
Świerk, nazywany przez polskich górali również smrekiem, a przez botaników Picea, 
jest drzewem iglastym z rodziny sosnowatych, występującym w około 40 gatunkach w 
umiarkowanej i chłodnej strefie półkuli północnej. Pojawił się na świecie o 
wiele milionów lat wcześniej niż Adam i Ewa, bo już w pliocenie, najmłodszej 
epoce trzeciorzędu, podczas gdy ta szanowna para naszych biblijnych prarodziców 
rozpoczęła żywot na ziemskim padole dopiero w czwartorzędzie. Rodzimym gatunkiem, 
najbardziej rozprzestrzenionym w Europie, jest świerk pospolity, Picea abies. O 
tym, że rósł on i u nas w arcyzamierzchłych czasach, świadczą choćby odciski 
flory plioceńskiej, odkryte w Polsce w Krościenku nad Dunajcem.
Z mitologii greckiej natomiast wiemy, że znacznie później, gdy człowiek zmądrzał 
już na tyle, by tworzyć mity, świerki rosły w górach Kitajronu. Właśnie tam, w 
dolinie Gargafia, zarosłej świerkami i cyprysami, polował rozlewając obficie 
krew zwierzęcą Akteon, tebański królewicz, i tam, wśród świerków opadły go nimfy 
— i tak dalej...
Świerk był zawsze drzewem wspaniałym, wyróżniającym się spomiędzy innych 
wzrostem, urodą majestatycznej postaci, siłami żywotnymi. Nic przeto dziwnego, 
że nasi przodkowie, umiejący się już modlić i składać ofiary, czuli przed nim 
mores. Świerk stał się drzewem świętym, a  nawet  bóstwem.   Starożytni  Grecy  
zapewniają,  że  świerki  tworzyły
259
U nich „gaje bogów nieśmiertelnych", nie padających pod toporem człowieka, 
jeśliby nawet znalazł się taki bezecnik, który by śmiał podnieść na świerk 
zbrodniczą rękę. Dopiero kiedy przez gaj przeszła mojra, jedna z boginek losu i 
cór Nocy, niosąca pomór, świerkom opadały bezradnie gałęzie, chyliły się dumne 
czuby. Padały martwe. A nowe świerki, pełne boskiej mocy, rodziły się razem z 
„dziewczynami drzewnymi", driadami. Tutaj przychodziła na świat dziewczyna, tam 
kiełkował świerk, potem ta dziewczyna uciekała w góry, między świerki, by z 
podobnymi dziewczynami stać się nimfą i przy ambrozji umilać życie Hermesowi, 
bożkowi kupców i złodziei wszelakiego znaku.
Jak wielką rolę odgrywał świerk w życiu naszych dalszych i bliższych przodków, a 
nawet ludzi nam współczesnych, jak dalece wrósł w powszechne wierzenia, obyczaje, 
tradycje, świadczą wyniki badań przeprowadzonych przez etnobotaników na obszarze 
Podhala i Tatr Polskich w pierwszej połowie naszego stulecia.
Trudno uwierzyć, że jeszcze w pięćdziesiątych latach XVIII wieku w jakimś lesie 
pod Zakopanem rósł olbrzymi świerk, nazywany powszechnie „świętym smrekiem", 
któremu oczadzeni dawnymi wierzeniami ludziska składali ofiary, do którego 
modlili się kornie, chodząc na klęczkach dookoła pnia. A już nie sposób pojąć, 
jak mogli w sto lat później innemu świerkowi przypisywać właściwości wieszcze. 
Strojono go we wstążki i obserwowano, w którą stronę wiatr je rozwiewa, aby 
wywnioskować, skąd nadciągnie szczęście. No, a już zupełnie w głowie się nie 
mieści, iż do naszych czasów przetrwało tyle pradawnych wierzeń, zabobonów, 
guseł.
Niżej podam autentyczne wypowiedzi mieszkańców Podhala, spisane przez Barbarę 
Blizińską w latach 1948—1957 i stanowiące przyczynek do prac naukowych tej 
uczonej (cytaty z rozprawy pt. „Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy"):
„Owcom nie wolno iść przez cień smreka, bo ich robaki będą się trzymały. Ani 
juhasowi nie wolno gwizdać na owce, jak na cieniu smreka stoi, bo wte gwiżdże na 
wszystkie złe duchy, co w lesie są, i one po cieniach do owiec przyjdą".
„Smrekowom śpilke zasyć w powązke (powązka to kawałek płótna do
260
cedzenia mleka — M.Z.), to żadna baba waloru (mocy rzucania uroków — M.Z.) mieć 
nie będzie. Nie możno rzec, z jakiego smreka trza wziąć śpilke".
„Kto mo owce chore i mliko brzyćkie, ten musi zbierać ziele i smrekowe śpilki w 
nowe piontki. Ón sie musi popod las raniem zawlec i tam musi krzyne klencyć 
modlący. Ón sie modli haw do tego świętego, co je (jest — M.Z.) we wilijom tego 
dnia. Kie sie ón domodli, wte musi slonecko go oblać, tego, co ma rwać ziele i 
śpilki sukać. Słonecko musi i ziele zaopatrzyć, by miało swojom moc. Kie uzbira, 
musi poświęcić wodom z trzuk (trzech — M.Z.) źródeł, ale na dziewięciu granicach. 
Święcić trza przed pirsem ptoskiem".
261
„Wbitą na kij żywicą ze smreka okadzają trzy razy żyto na polu dookoła w 
pierwszy dzień Zielonych Świąt, żeby dobrze rosło".
I jeszcze jedna wiadomość udzielona przez 45-letniego mieszkańca wsi Nowe Bystre, 
stanowiąca przepis na niezawodne rozpoznanie czarownika nieudolnego, czyli 
babrosia (z góry przepraszam za nieprzyzwoitości zawarte w cytacie):
„Jako fcom sie pomścić na chłopie, co ón fce, a nie umi caro;wać, innemu psuje, 
a poprawić nie da rady — to mu baca nasuje do arbaty mąki zemlonej z kory 
starego smreka, ususonej na słonku i we watrze, taki będzie wse pierdział i nie 
ma siły powstrzymać to w dupie. To wte zawdy wiedno, co to je płony babroś".
W bardzo wielu przejawach życia codziennego błąka się do dziś echo dawnych 
wierzeń w świętość i magiczną moc świerkowego drzewa. Choć sobie tego nie 
uświadamiamy, uczestniczymy w praktykowaniu szczątkowych guseł. I to wcale nie 
świadczy o nas źle, że poddajemy się poetycz-ności prastarych rytów.
Na przykład:
W Pieninach i na Podhalu istnieje zwyczaj sadzenia smreków w pobliżu domu, 
najczęściej przy ganku albo koło furtki. To pozostałość po prastarym wierzeniu. 
Nasi przodkowie najpierw budowali swoje siedziby i pasterskie szałasy w cieniu 
smreka, „dobrego drzewa", chroniącego ludzi i bydło przed złośliwościami demonów. 
Później sadzili świerki koło wejścia do domu, aby te zagradzały drogę czarom, 
chorobom i wszelkiemu złu, a przynosiły powodzenie. Jeszcze dziś, kiedy spytamy 
gazdów, dlaczego posadzili świerk przed chałupą, częściej usłyszymy odpowiedź: 
„Bo to dobrze", niż, „bo to ładnie".
Girlandy z gałązek świerkowych, jakimi — wszędzie tam, gdzie występuje obfitość 
świerków — w dniu Bożego Ciała dekoruje się wejście do kościoła, i ołtarze 
ustawiane na drodze procesji — to nowa forma wieńców świerkowych, noszonych w 
korowodach przed gontynami słowiańskiego boga wojny i urodzaju, Swiętowita, 
zwanego też Swantewi-tem i Światowidem.
A te smędzianki, czyli drobne gałązki świerka, zatykane przez baców za szeroki 
pas zbójnicki, nabijany srebrem, noszony przy uroczystym re-
262
«dyku z hal — to również żywe odbicie dawnego wierzenia, iż nawet najlichsza 
gałązka świerka posiada magiczną moc odpędzania od człowieka :złych pokus, 
paskudnych myśli i pragnienia bezeceństw, jako też chorób i wszelakich 
nieszczęść. Za pasem bacy ma smędzianka szczególne znaczenie, chroni bowiem nie 
tylko jego osobę, ale także podległych mu juhasów i owieczki. Barany tak samo, 
ale nie wszystkie. Czarne barany nader często wymykają się spod jej pieczy i 
łatwiej ulegają wpływom złych duchów.
Rzekoma świętość świerka była przez długie wieki tarczą ochronną przeciw zakusom 
na jego cenne drewno. Ale moralne nakazy i zakazy, poddane próbie życia, nie 
zawsze potrafią się ostać. Sięgnięto po świerki. Czczono je nadal, to prawda, 
jednakowoż cześć czcią, a potrzeba potrzebą.
Nowa sytuacja stworzyła nowe przesądy.
Aby nie uchybić majestatycznemu drzewu-i nie narazić się na ewentualną zemstę z 
jego strony, ścinanie go otoczono pewnym ceremoniałem. Informatorzy Barbary 
Blizińskiej podają, że dawniej tylko baca miał prawo podrąbać świerk. Gdyby to 
zrobił lada juhas, mieszkające w drzewie lub na drzewie demony pokazałyby, co 
potrafią, i samemu juhasowi, i jego bacy, i wszystkim co do jednej owieczkom.
Atoli z czasem i ten zakaz zwietrzał, przeszedł między gadki, a — jak mi 
powiedział pewien wiekowy góral w Zawoi podhalańskiej — „w gadki trza być 
wierzącem, ba nie prachtykującem".
Teraz dopiero świerk okazał się rzeczywiście „drzewem dobrym" — dobrym na 
chałupy, na mosty, na czółna, sprzęty domowe, naczynia, instrumenty muzyczne — 
ogólnie biorąc, na wszystko, co może zostać wykonane z drewna, jako że drewno to 
jest trwałe, lekkie, miękkie, elastyczne i atłasowo białe, a także wysoko 
rezonansowe.
Padały pod toporem-całe świerkleńce, czyli lasy wielowiekowych smreków. I tylko 
wielkiej żywotności tego drzewa zawdzięczać należy, że szczęśliwie przetrwało 
okres bezładnej gospodarki rabunkowej i doczekało się interwencji rozumnych 
ludzi.
Owi rozumni ludzie wyliczyli, że z hektara stuletniego lasu świerko-
263
wego można otrzymać około 600 metrów sześciennych wartościowego drewna. 
Wyliczyli też, ile drewna i jakiej wartości dają inne drzewa, np. buki i jodły, 
rosnące na tym samym obszarze. Świerk zdystansował wszystkie. A więc... dalejże 
niszczyć te inne drzewa i sadzić świerki wszędzie tam, gdzie tylko świerk rosnąć 
może. Doszło do tzw świerkomanii.
Masowa, obliczona wyłącznie na produkcję drewna, uprawa świerków rozwinęła się w 
pierwszych latach XIX wieku. Nie tylko u nas, a właściwie u nas mniej niż u 
wszystkich naszych sąsiadów. Zapotrzebowanie na nasiona przekroczyło możliwości 
świerków, aczkolwiek drzewa te co 3—4 lata wydają je obficie i choć nasiona w 
95% zdolne są do kiełkowania i utrzymują tę zdolność przez 5—6 lat. Zaczęto więc 
sprowadzać do środkowej Europy nasiona świerków z najrozmaitszych stron świata i 
zakładać sztuczne świerkleńce. Okazało się niebawem, że mądrzy ludzie źle 
wykalkulowali. Obce świerki nie chciały zaaklimatyzować się tutaj. Chociaż w 
pierwszych latach życia rosły obiecująco, to gdy dojrzały do ścinania, 
stwierdzono, że drewno ich dalekie jest od pożądanego. Na domiar złego plantacje 
świerka, założone na miejscu po dawnych lasach bukowych i jodłowych, zaatakowane 
zostały przez opieńki. Bukom i jodłom pomagały one, rozkładając butwiejące 
szczątki, a świerkom szkodziły zajadle i perfidnie, bo pod ziemią niszczyły im 
korzenie. Wynik interwencji rozumnych ludzi okazał się wielką porażką, odczuwaną 
do dzisiaj przez wszystkie kraje Europy. Zapatrzeni w zyski, zbyt mało uwagi 
poświęcili naturalnym potrzebom drzew, jakby zapominając, że to są żywe 
organizmy.
Dość historii! Zapoznajmy się bliżej z samym drzewem.
Świerk, obok jodły i modrzewia, jest najwyższym naszym drzewem. Osiąga około 50 
metrów wysokości i do 6 metrów w obwodzie na poziomie pierśnicy. Pień ma 
walcowaty, korę na nim początkowo gładką, czerwonobrązową, później szarobrązową 
w okrągławe, nieckowate łuski. Koronę nosi wysoko, a ma się czym pysznić — tak 
regularnie stożkowata i gęsta. Igły świerka są krótkie, do 2 centymetrów, 
ciemnozielone, połyskliwe, prężne, kłujące, a szyszki duże, do 15 centymetrów 
długości, zwisające, brunatnozłotawe.
264
Kwitnie świerk w kwietniu i maju. Nasiona jego dojrzewają w październiku i 
wyfruwają z szyszek aż do wiosny. Zasiane wiosną, wschodzą zwykle po trzech 
tygodniach, niekiedy po miesiącu.
Do 15 roku życia świerk rośnie powoli, potem nabiera wigoru. Dojrzałość płciową, 
gdy stoi w odosobnieniu, osiąga po 30—40 latach, w zwarciu leśnym zaś — po 50—60 
latach. Kończy wzrastanie między 70 a 120 rokiem życia na wysokości 40, 50 a 
nawet 55 metrów.
Jak długo żyje? Różnie. W lasach pielęgnowanych rzadko przekracza wiek 150 lat. 
W lasach górskich, dzikich, może żyć 350 lat. W puszczy zaś niektóre szczególnie 
silne okazy osiągają 6 wieków. Przepięknym reliktem pierwotnej puszczy, gdzie 
rośnie wiele brodatych starców świerkowych, jest las „Wantule" w górnej części 
Doliny Miętusowej i świer-kleniec na zboczach Żabich Wierchów nad Morskim Okiem.
Owadem, który znacznie skracza żywot świerka, jest chrząszcz, kornik, o nazwie 
„drukarz". Walcowaty, masywnie jak na chrząszcza zbudowany, krępy, 
czerwonobrunatny lub czarnobrunatny. Rozmnaża się na przełomie kwietnia i maja, 
a potem zazwyczaj jeszcze raz w lipcu—sierpniu. „Drukarz" opada świerki 
najchętniej 80—100-letnie, słabowite albo świeżo powalone, ale nie gardzi też 
zdrowymi. Wgryza się swymi ośmioma zębami w grubokore części pnia, wykonuje tam 
dwuramienne lub trzyra-mienne korytarze, skierowane do góry i zaopatrzone w 
otworki do przypływu powietrza. Tu samica składa jajeczka. Larwy, które 
wykluwają się po dwóch tygodniach, wygryzają, każda sobie, nowy korytarz, 
znacznie szerszy, choć krótszy, aby się w nim przepoczwarzyć. Młody chrzą-szczyk 
przewierca się przez okrągły otworek na zewnątrz.
Najlepszym lekarzem świerka opadniętego przez te chrząszczyki-kor-niki jest 
dzięcioł duży, zwany też dzięciołem pstrym wielkim, choć tylko trochę większy od 
szpaka. To on, na grzbiecie i skrzydłach czarny, od spodu biały, a na tyle głowy, 
na brzuchu i w okolicy ogona przystrojony czerwonymi kropkami, najpierw drzewo 
starannie opuka, osłucha, potem nieomylnie odnajdzie chore miejsce, potrzaska 
korę i, chciałoby się powiedzieć „chirurgicznym sposobem", usunie pasożyta.
265
Największym pod względem budowy ciała wrogiem świerka, oczywiście poza 
człowiekiem, jest młody jeleń. Bardzo lubi ocierać swoje rogi, pokryte zrazu 
mechatą skórą, o gładkie pnie dwudziestokilkuletnich świerków. Lubi także zjadać 
ich miękką korę, którą zdziera sobie całymi płatami, kalecząc okrutnie drzewo i 
pozostawiając jego odkryte rany na pastwę owadów i grzybów.
Świerk, który do wykiełkowania potrzebuje chłodnego cienia i wilgoci, czyli 
towarzystwa innych drzew, mogących osłonić go od słońca i zapewnić mu 
odpowiednią świeżość gleby, jest dla tych towarzyszących drzew nieznośny. Gdy 
tylko poczuje siłę, rozpycha się w gąszczu — idzie przebojem. Smaga otaczające 
go drzewa kłującymi gałęziami, odziera je z liści, zabija im pąki... Szczególnie 
brzydko, jeżeli tak można powiedzieć, postępuje wobec brzozy. Nie tylko łamie 
jej wątłe gałązki, a potem, gdy stanie się wyższy, gnębi ją, światłolubną, 
ponurym cieniem, ale jeszcze pod ziemią morduje korzenie biednej ofiary. 
Ponieważ ma tak samo, jak ona, korzenie płytko rozpostarte, jest zaś od niej 
silniejszy, pożera wszystkie składniki odżywcze i nieszczęsną brzozę skazuje na 
nieuchronną śmierć głodową.
Nie uprzedzajmy się jednak do niego, kochajmy go takim, jakim jest, a jest 
przecież niezastąpiony w naszym polskim krajobrazie. I nie wycinajmy go na 
bożonarodzeniowe „choinki", które zaraz po świętach idą na śmietnik. Pomyślmy: 
dla chwilowego uprzyjemnienia naszych mieszkań, zaspokojenia przemijających po 
'kilku dniach zachcianek — odbieramy świerkom kilkaset lat życia! Mordujemy je w 
dzieciństwie i wczesnej młodości! Wystarczy, że liczne ozdobne odmiany tego 
drzewa, uczulonego na kurz, na .wyziewy przemysłowe i wszelkie inne 
zanieczyszczenia powietrza, jak również na upał, dekorują nam parki w miastach 
pod zadymionym niebem.
Topola
U tej topoli jam mu wieniec wiła, Tuśmy się bawili nieraz. O, miejsce drogie! 
łąko nader miła, Ale to kiedyś, nie teraz...
Franciszek Dionizy Kniaźnin
No cóż, topola nie jawor: nie patronuje zakochanym, a w ogóle nie w czubie jej 
miłość i inne tam imponderabilia. Ona stworzona jest do „kultury fizycznej". 
Należy do mistrzów świata roślinnego w osiąganiu szybkości wzrostu. Już w 
czasach legendarnych poświęcona została nie jakiemuś Amorkowi pełnemu westchnień, 
lecz samemu Herkulesowi, który miał taką krzepę w garści, że zdusił hydrę 
lernejską, stanął do dwu-nastoboju, zwyciężył, zdobył Olimp i nieśmiertelność. 
Nawet drewno topoli służyło już wtedy sportowi wyczynowemu: z topolowej kłody 
wydłubana była tarcza Ajaksa, bohatera spod Troi, tego samego, który w 
zaślepieniu bojowym wyrżnął stado wołów, biorąc je za dowódców wojsk greckich.
No, ale zejdźmy z Olimpu...
Topola, Populus, rodzaj z rodziny wierzbowatych, na obszarach dzisiejszej Europy 
Środkowej występowała już we wczesnym pliocenie, czyli około 12 milionów lat 
temu. Rosła, podobnie jak dzisiaj, przeważnie w dolinach i na łęgach. Obecnie 
obejmuje ponad 30 gatunków wysokich drzew, rosnących w Europie, Azji, północnej 
Afryce i Ameryce Północnej. W Polsce mamy trzy gatunki rodzime i jednego 
mieszańca, a także liczne gatunki pochodzenia obcego.
267
Jedną z naszych topól, osikę, przedstawiłam w osobnej gawędzie. Pomówmy więc 
tutaj o pozostałych.
Topola biała, Populus alba, w pełni zasługuje na swoją nazwę zarówno oficjalną, 
jak potoczną, która brzmi: białodrzew. Jej prosty, mocny pień obciągnięty jest w 
młodości gładką korą w kolorze popielato-białym (kora starych drzew — ciemna, 
podłużnie spękana). Młode pędy, ?????? ? listki zaraz po rozwinięciu się pokryte 
są białym kutnerem. Dojrzałe liście, 3- lub 5-klapowe, na górnej stronie 
ciemnozielone, od spodu — białe.
Białodrzew, jak wszystkie topole, rośnie bardzo prędko. W dziesiątym roku życia 
ma już 19 metrów wysokości i osiąga dojrzałość. Wydawanie nasion nie wpływa 
hamująco na jego wzrost. Po trzydziestu latach mierzy już 30 metrów i na tym 
przeważnie kończy swe pięcie się ku słońcu. Ale zdarzają się okazy, które 
przestają rosnąć później, osiągnąwszy około 40 metrów wysokości.
Białodrzew kwitnie w marcu i kwietniu zwisającymi kotkami. Nasiona dojrzewają 
już w końcu maja, a kiełkują w ciągu dwóch dni po zasianiu. Topola ma też bogate 
odrosty z korzeni. -
Jak przystało na tak żywotne drzewo, ma niewielkie wymagania glebowe. Równie 
dobrze rośnie na piaskach, jak na bagnach i wydmach. Najlepiej oczywiście lubi 
błonia i brzegi rzek. Do klimatu nie ma zastrzeżeń — pomyślnie znosi upały, 
mrozy, silne wiatry, musi mieć tylko zawsze dużo światła.
Topola biała może żyć 300, a nawet 400 lat.
Topola czarna, Populus nigra, to jest ta nasza topola nadwiślańska albo inaczej 
s ? ? ? ? a. Ma bardzo ciemną, brunatną, prawie czarną korę, głęboko i 
nieregularnie spękaną. Na pniu, zwłaszcza starych drzew, występują często 
guzowate naroślą. Liście sokory są romboidalne, brzegami karbowanopiłkowane, po 
obu stronach zielone. So-kora rośnie równie szybko, jak topola biała, i osiąga 
taką samą wysokość. Tylko wymagania ma znacznie większe. Potrzebuje gleby żyznej, 
wilgotnej. Najchętniej rośnie nad Wisłą, głównie w południowej i środkowej 
Polsce. Stąd jej przydomek „nadwiślańska". To o niej myślał Władysław Broniewski, 
pisząc:
268
Znam ja takie topole w Warszawie na Cytadeli,
pod którymi ku wiecznej sławie nasi ojcowie ginęli.
Szumią nad nimi topole
jak ongi,
pamiętające ich bole
w rozchwianiu zastygłe posągi.
Mieszańcem naszych rodzimych topól, osiki i topoli białej, jest topola szara, 
Populus canescens. Podobna z wyglądu do obu gatunków rodzicielskich, tylko 
liście ma płytko klapowane, kutner szary i rzadki. Rośnie znacznie wolniej. Po 
czterdziestu latach osiąga dopiero 20 me-
269
trów wysokości. I żyje krócej. Między 80 a 100 rokiem zaczyna próchnieć, mniej 
odporna na ataki owadów niż inne topole. Gdy opadną ją chrząszcze — np. opiętek 
czarny czy wyżerek szorstki — poddaje się od razu. Ich gąsienice zetrą jej 
drewno na proch. Niekiedy widzi się przy drodze taką biedaczkę ogołoconą z liści, 
schorowaną, podnoszącą w górę zeschłe gałęzie, jakby urągała przyrodzie za swoją 
bezbronność.
Z obcych gatunków zadomowionych w Polsce najpopularniejsza jest topola włoska, 
Populus italica, o której pochodzeniu różnie słychać. Jedni twierdzą, że 
urodziła się pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku we Włoszech, ściśle 
mówiąc — w Lombardii, że stamtąd zawędrowała do Francji, z Francji do Niemiec, 
skąd dotarła do nas dopiero w drugiej połowie XVIII stulecia. Inni dowodzą (i 
jest to wersja, ładniejsza, ale mniej prawdopodobna), jakoby ojczyzną tej topoli 
nie była wcale Italia, lecz Turcja, a do Polski sprowadził ją sam Jan III 
Sobieski osobiście. Tak, to nasz kochany król Jan — mówią — który za radą 
pięknej żony Marysieńki sadził przeróżne szpalery w Wilanowie, Żółkwi, Wy-socku 
i innych swoich dobrach, tę właśnie topolę, nazywaną początkowo z turecka ? a w 
a k, raczył jako pierwszy zasadzić swoją królewską ręką na naszej ziemi. To nie 
my otrzymaliśmy ją od Niemców czy Francuzów — mówią dalej — ale oni od nas, a od 
nich dalsze narody. Jeszcze inni znawcy topól uśmiechają się tylko wyrozumiale i 
metodą łagodnej perswazji pouczają, że topola włoska to po prostu odmiana topoli 
czarnej.
Topola włoska, nazywana między innymi (bo nazw ma całą litanię) topolą 
piramidalną, jest bardzo smukłym drzewem o bocznych gałęzach wspiętych ku górze 
niemal pionowo, równolegle do pnia. Liście ma trójkątne, na czubku krótko 
zaostrzone. Pień tego drzewa, wyschnięty, szary, wygląda niby bardzo gruby 
skręcony powróz: sprawia to głęboko, regularnie pobrużdżona kora.
Topola włoska kwitnie w marcu i na początku kwietnia, wcześniej niż topola 
czarna, i nie całą koroną, lecz tylko jej górną częścią. Rośnie bardzo szybko. 
Może osiągnąć ponad 30 metrów wysokości, niekiedy nawet o kilka metrów więcej. 
Żyje krócej od innych topól, bo sadzona bywa najczęściej w miejskich parkach i 
przy szosach, gdzie zatruwa się wyziewami z kominów i samochodowych rur 
wydechowych.
270
Topole! Wprost nie można sobie wyobrazić bez nich polskiego krajobrazu. Rosną 
wieńcem lub szpalerem wzdłuż naszych wsi i dróg, strzegą naszych domów... 
Mickiewiczowi na paryskim bruku pojawił się w stęsknionej duszy
...dwór szlachecki z drzewa, lecz podmurowany; Świeciły się z daleka pobielane 
ściany, Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni Topoli, co go bronią od 
wiatrów jesieni.
Tak, teraz topole bronią już tylko od „wiatrów jesieni", ale kiedyś...
Zażyłość człowieka z topolą sięga tych odległych czasów, gdy drewniane bóstwa 
nie wiedziały jeszcze, że są pogańskimi bałwanami, gdy na każdym kroku czyhały 
jakieś demony, po lasach pełno było małpio złośliwych półdiabląt, a pioruny nie 
spadały z nieba same, lecz miotał je gromowładny Perun. Wtedy to właśnie hasi 
przodkowie Prasłowianie zauważyli, że ów Perun bardzo lubi celować w topolę i, 
mając ją na oku, omija niższe drzewa oraz, co najważniejsze, siedziby ludzkie. 
Wykorzystali to cenne odkrycie, zadomowiali się w bezpiecznym zasięgu drzewa-
piorunochronu. Miało to i taką dobrą stronę, że demony, które śmiertelnie boją 
się piorunów, uciekały z zagrożonego miejsca na złamanie karku. Topola była 
także drogowskazem i opiekunką zbłąkanych. Jeżeli półdiablęta leśne — taki 
Turosik, przybierający postać tura, czy Błędnica, wcielająca się w piękną 
dziewoję — sprowadziły myśliwych z prostej drogi na manowce i trzęsawiska, 
topola przychodziła z pomocą. Wołała w stronę domu jakąś magiczną siłą. Pewnie 
taką samą jak dzisiaj, gdy stoi przy ;furtce niby wielki wykrzyknik — na znak, 
że to tutaj.
A teraz proszę na topolowy horoskop. Dotyczy osób urodzonych w dniach od 4 do 8 
lutego, od 1 do 14 maja i od 5 do 13 sierpnia.
Osoby to bystrego rozumu i wielkiej szlachetności, ludzie delikatni, uprzejmi, 
wymowni i dumni. Świadomi swoich zalet. Mają poczucie godności. „Z zamiłowaniem 
pielęgnują sztuki piękne czując szczególny pociąg do rysunków i pisarstwa". 
Wierni w przyjaźni. W życiu osobistym niezbyt szczęśliwi. Mężczyźni zostają 
starymi kawalerami albo, gdy się
\
271
i       -       '
ożenią — rychłymi wdowcami. Kobiety spod znaku topoli mają piękną postać i 
wcześnie wychodzą za mąż, ale nieudane dzieci przysparzają im wielu trosk i 
znacznie skracają dni żywota. Tak mężczyźni, jak kobiety, nic sobie nie robią z 
szyderstwa i nigdy go nie odwzajemniają.
Pod „Topolą" przyszli na świat: Tadeusz Kościuszko (jeśli domniemana data 
4II1746 jest prawdziwa), książę Józef Poniatowski (7 V 1763), Henryk Sienkiewicz 
(5 V 1846), Kazimiera Iłłakowiczówna (6 VIII 1892), kardynał Stefan Wyszyński (3 
VIII 1901).
Wiąz
ma bardzo długie dzieje. Występował na obszarze dzisiejszej Eurazji już w 
najstarszej epoce trzeciorzędu, w paleocenie, 65 milionów lat temu. Ale nie rósł 
sobie beztrosko, przeciwnie — wciąż bardzo ciężko borykał się z klimatem. Już na 
progu czwartorzędu, w epoce zwanej plejstocenem, od około 1 miliona do około 10 
tysięcy lat temu, przeżywał okresy zlodowaceń i ociepleń, ulegał nieraz 
całkowitej niemal zagładzie i odradzał się znów. Podczas ostatniego ocieplenia 
między zlodowaceniami, w tak zwanym interglacjale eemskim, 70 tysięcy lat temu, 
już na dobre wyprostował pień, już naprawdę posiadł nadzieję na pogodną 
przyszłość, tym bardziej że obok niego rozwijały się i formowały mieszane lasy 
liściaste — takie drzewa, jak lipa, jesion, klon i królujący im dąb. Niestety, 
na świecie znów robiło się coraz zimniej, coraz okrutniej, roślinność 
ciepłolubna (a wiąz bardzo lubi ciepło) marniała, w lasach zapanowały brzozy, 
sosny, świerki, jodły, modrzewie... Ale i na nie przyszedł kres.
Około 12 tysięcy lat przed naszą erą, gdy lądolód skandynawski opuścił nasze 
ziemie, zaczął się tu istny raj, przynajmniej dla drzew. Przeprowadzone metodą 
analizy pyłkowej badania wykazują, że wiąz powrócił do nas w towarzystwie dębu i 
leszczyny dosyć późno, przed blisko ośmioma tysiącami lat, kiedy sosny, 
modrzewie i limby zbierały się już w lasy. Od tego czasu rośnie i rozwija się 
swobodnie przez wiele, wiele wieków.
Nic dziwnego, że drzewo o tak starym, prastarym rodowodzie weszło do wielu mitów 
i baśni, wierzeń i praktyk guślarskich, a także do ksiąg pisanych przez mędrców 
ku nauce bliźnich.
Kiedy Zeus Gromowładny zauważył, iż rodzaj ludzki, wywodzący się
18 — Gawędy
273
z gigantów, czyli olbrzymów, podnosi bunt przeciw bogom na Olimpie i kiedy za 
karę spuścił na biedaków potop, wiąz był dla skazańców przysłowiową deską 
ratunku. Przy jego wierzchołku, sterczącym nad spienioną wodą, zatrzymywali się 
dla złapania tchu ludzie, wilki pływające między owocami i wszystko, co żyło, 
pogodzone i zbratane nagle, jak to zwykle w wielkim wspólnym nieszczęściu.
Także w micie o greckim herosie, poecie i śpiewaku, synu „pięknogło-sej" muzy 
pieśni, Kaliope, przesławnym Orfeuszu wspomniany jest wiąz. Otóż ten Orfeusz, 
rozpaczając po stracie ukochanej żony, Eurydyki, usiadł kiedyś właśnie pod 
wiązem i żałośnie grał na lirze. Dźwięki jego-muzyki wywołały z ziemi młody gaj 
wiązów. — Bajka to oczywista, ale bardzo pasuje do głoszonego od niedawna 
poglądu, jakoby na wzrost niektórych roślin wywierała dodatni wpływ muzyka, 
stosowaną w odpowiednich dawkach, szczególnie w słonecznym dniu.
W jeszcze innym micie występuje wiąz z Achillesem, również herosem, 
najdzielniejszym wojownikiem greckim w słynnej wojnie trojańskiej o ,,piękną 
Helenę". Kiedy dwie rzeki — Xanthos (obecnie Skaman-der) i Simois — połączyły 
się z sobą, aby spiętrzyć wody i uniemożliwić Achillesowi przejście, ten obalił 
stojący na brzegu wiąz i po moście tak błyskawicznie zmajstrowanym przeprawił 
się nad połączonymi w jeden nurt wodami.
Wiąz uważany był także za drzewo nagrobne. Ten sam Achilles, zabiwszy w boju 
Eetiona, króla Teb, wzniósł mu grobowiec, który kazał obsadzić wiązami.
W Polsce wiąz miał zawsze opinię drzewa dobrego, życzliwego ludziom. Dlatego tak 
często sadzony bywał w pobliżu domów przez kmieci, królów, a nawet świętych. Jan 
III Sobieski, sympatyczny człowiek i znakomity gospodarz, któremu przypisuje się 
szczególne upodobanie do sadzenia drzew, zwłaszcza lip, bardzo lubił także wiązy. 
Mieszkańcy Szamotuł, pokazując turystom trzy wspaniałe wiązy — pod nazwami: „Rok 
1683", „Sobieski" i „Wiąz Marysieńki" — zapewniają pod gardłem, że zasadzone 
zostały ręką króla jegomości Jana III. Świętym, który posadził wiąz koło swego 
domu, był biskup krakowski Stanisław ze Szczepa-nowa (około  1030—1079), ten, 
który w wyniku politycznych zatargów
274
L<-5"
z królem Bolesławem II Śmiałym i Szczodrym (panował w latach 1058— 1079) został 
skazany na śmierć przez poćwiartowanie, według legendy zaś — zabity przez 
porywczego władcę podczas nabożeństwa przy ołtarzu w kościele. Święty ów, jak 
mówi podanie, w dziedzicznej swojej wsi Dojazdów pod Krakowem zasadził wiąz 
korzeniami do góry. Wiąz ten, rosnąc w tak przedziwny sposób, osiągnął 11 łokci 
(około 6 metrów) obwodu przy podstawie (bez mała 2 metry średnicy).
A teraz coś, co także brzmi niczym bajka, a jest szczerą prawdą. Starożytni 
Rzymianie, przed nimi zaś Grecy, widzieli w wiązie roślinnego amanta, małżonka 
winorośli. Nie mając pojęcia o obupłciowości kwiatów, sądzili, że winorośl rodzi 
owoce za sprawą drzewa, na którym-się oplata. Najbardziej smakowały im grona 
wydane przez małżeństwo wino-rośl-wiąz. Oto ile znaczy sugestia! Przecież takie 
same owoce rodziła wi-
275
i
norośl podtrzymywana przez inne podpórki, nawet nieroślinne. Personifikacja tej 
pary poszła tak daleko, że gdy winorośl, pewnie zaatakowana przez owady, 
zaczynała rodzić gorsze owoce, odłączano ją od „małżonka", aby odpoczęła od jego 
wyczerpujących ją czułości.
Może później, gdy Marek Porcjusz Katon, rzymski mąż stanu, pisarz i obrońca 
obyczajów, w swym dziele pt. „O gospodarstwie wiejskim" podał wiele mądrych rad 
co do różnych drzew, między innymi i wiązów, powszechne podejrzenie, iż winorośl 
i wiąz mają się ku sobie, zostało rozproszone. Chociaż... Ludzie zawsze wierzą w 
to, w eo Wierzyć chcą, nawet wbrew rozsądkowi.
Wierzono na przykład, że kiedy dwaj rycerze, jeżeli nawet byli dotąd 
najzagorzalszymi wrogami, podadzą sobie ręce pod wiązem, ich przyjaźń będzie 
nierozerwalna i dozgonna. A cóż dopiero ludzie życzliwi sobie i mający wspólne 
interesy! Anegdota mówi, że z tą wiarą i nadzieją uścisnęli sobie dłonie dwaj 
królowie — francuski Filip II August (1180— 1223) i angielski Ryszard Lwie Serce 
(1189—1199) — gdy postanowili podjąć trzecią krucjatę przeciw muzułmanom. Ich 
przyjaźń okazała się jednak krucha i nietrwała. Może zawarli ją pod spróchniałym 
wiązem?
Krajem, w którym wiąz cieszył się szczególną sympatią i opieką, była Francja. W 
aktach porządkujących gospodarkę leśną, stanowiących wzór dla innych krajów 
Europy, wydawanych we Francji zwłaszcza w wieku Odrodzenia, bardzo często 
spotykamy dowody tej troski. W roku 1552 król Henryk II, ponoć za namową swej 
żony, Katarzyny Medici, wydał nakaz, by ludność wiejska sadziła wiązy wzdłuż 
głównych traktów. Po-wstałyksiążki zawierające pouczenia, jak uprawiać i 
użytkować poszczególne drzewa. Wiąz doradzano sadzić na suchych zboczach i na 
wilgotnych łęgach, a liście jego wykorzystywać jako paszę dla nierogacizny i lek 
dla ludzi. Kleisty sok tych liści miał być wielce użyteczny do gojenia 
jątrzących się ran. Pęcherzyki na liściach, spowodowane, jak dzisiaj wiemy, 
przez mszycę torebnicę wiązową, rozcierano i przykładano na chore oczy, a także 
na stłuczenia i opuchliznę.
W polskiej medycynie ludowej również spotykamy się z wiązem. Wywarem z liści 
obmywano „paskudniki", czyli swędzące liszaje. Suszone liście   dodawano   zimą   
do paszy  owcom i kozom,   by  pobudzić w nich
276
mleczność, jak też wołom, aby dodać im animuszu. Z soku wiązowego, wytoczonego 
spod kory wiosną, przyrządzano lek na bóle ,,w dołku", żołądkowe lub wątrobowe. 
W świeżym soku moczono kwiaty i górne łodygi dziurawca nazywanego kiedyś 
„świętojańskim zielem", a kiedy płyn nabrał czerwonej barwy, zażywano go według 
wskazań zaufanego me-dykusa czy jeszcze częściej — znachora. Mikstura ta nie 
traciła mocy przez wiele lat. Im była starsza, tym lepsze ponoć dawała wyniki. 
„Panny apteczkowe" we dworach szlacheckich, które nie tylko zarządzały lekami i 
gromadziły zioła, ale również robiły nalewki, używały soku wiązowego do 
utrwalenia koloru i klarowności alkoholowego „specyjału".
Wiąz, Ulmus, jest rodzajem z rodziny wiązowatych. Obejmuje mniej więcej 
osiemnaście gatunków, występujących w strefie umiarkowanej półkuli północnej. W 
Polsce rosną trzy gatunki.
Wiąz pospolity, Ulmus carpinifolia, zwany także wiązem polnym albo niekiedy 
brzostem, nie jest aż tak pospolity, jakby się zdawało. Przeciwnie — występuje u 
nas rzadziej niż inne gatunki. Jest wysokim, prawie 40-metrowym drzewem o gęstej 
koronie. Korona ta w ciasnym drzewostanie bywa zwarta, w polu natomiast, gdy nie 
krępują jej rozwoju inne drzewa — szeroka, rosochata. Pień wiązu, prosty, z 
bogatymi odrostami, w młodości korę ma gładką, brunatnoszarą, później spękaną, 
ciemnobrunatną. A te tak bardzo użyteczne liście wiązu mają kształt eliptyczny 
(u nasady jedna połowa liścia nieco wgłębiona), z wierzchu połyskliwe, gładkie, 
na spodniej stronie z kępkami włosków w kątach nerwów, podobne do liści grabu. 
Owocem tego drzewa jest skrzydlak eliptyczny z drobnym orzeszkiem.
We wczesnej młodości wiąz rośnie szybko, ale dojrzałość do wydawania owoców 
osiąga, nawet gdy rośnie swobodnie, dopiero między 30 a 40 rokiem życia. W 
zwarciu leśnym zaś — co najmniej 10 lat później. Dojrzałość nie przeszkadza mu 
rosnąć dalej. Przestaje dopiero po pięćdziesiątce. Nie znaczy to jednak, że jest 
stary. Dostojny wiek starczy osiąga dopiero po 400 latach, a żyć może nawet 
sześćset.
Wiąz polny kwitnie przed wypuszczeniem liści, już w marcu, o tej radosnej porze, 
kiedy bruzdami płynie woda ze stajałego śniegu, na zagonach poczynają zielenić 
się oziminy. Jego nasiona, uskrzydlone orzesz-
277
ki, dojrzewają już w maju i czerwcu. Jeśli zasieją się zaraz po spadnięciu na 
ziemię, wschodzą po 3—4 tygodniach, jeżeli nie — moc kiełkowania utrzymują tylko 
około dwóch miesięcy, a zasiane po upływie tego
czasu, nie wyrastają.
Wiąz nie należy do drzew kapryśnych. Rośnie w lasach mieszanych łęgowych, ale 
równie dobrze czuje się na suchych zboczach. Woli oczywiście glebę żyzną i 
świeżą. Pragnie ciepła i wiele światła.
Drewno wiązu polnego ma jasnożółty biel, twardziel — jasńobrunatną lub 
szarobrunatną. Jest ciężkie, twarde, trudne w obróbce, dobrze jednak przyjmuje 
politurę, jest odporne na gnicie pod wodą, a w suszeniu paczy się silnie. 
Stosowane bywa w budownictwie wodnym i szkutnictwie, w przemyśle meblowym, 
szczególnie — na okleiny. Robi się z niego również wagony, klepki podłogowe, 
narzędzia...
Wiąz górski, Ulmus glabra, nazywany u nas także brzostem, to duże drzewo, 
dorównujące wysokością wiązowi polnemu, ale bardziej krzepkie, tęższe. Liście ma 
duże, do 16 centymetrów długości, największe z liści wszystkich naszych wiązów, 
eliptyczne lub odwrotnie jajowate, grube, o szorstkiej powierzchni górnej i 
często o trzech ostrych wierzchołkach trójkątnych. Liście te w jesieni 
przybierają piękną złotożółtą
barwę.
Wiąz górski, brzost, wyjątkowo odporny jest na opieńki, stanowiące groźnego 
pasożyta drzew, zwłaszcza świerków. Toteż, aby nie przenosiły się z drzewa na 
drzewo, w mieszanych lasach górskich zapobiegliwi leśnicy sadzą szeregi brzostów 
jako ochronne kordony.
Wiąz szypułkowy, Ulmus laevis, wzrostem dorównuje obu poprzednim. Pień ma 
charakterystyczny: wydatnie rozszerzony przy ziemi, z tzw. przyporami. Korę ma 
ciemnobrunatną, podłużnie porysowaną, liście — mniejsze i bardziej 
niesymetryczne u nasady, ale za to znacznie gładsze, milsze w dotyku, tylko ?? 
spodu delikatnie owłosione. Ponieważ drewno ma mniej wartościowe niż inne wiązy, 
nie wprowadza się go
do lasów.
Położenie wiązów jest od kilkudziesięciu lat bardzo trudne i coraz trudniejsze. 
Odkąd pojawiła się w Europie grafioza, groźna choroba naczyniowa wiązów, 
nazywana także holenderską chorobą wiązów, bo odkryta zo-
278
stała w Holandii w roku 1919, liczebność tych drzew znacznie zmalała. 
Fitopatologowie (znawcy chorób roślin) podają, że choroba ta powodowana jest 
przez grzyb Graphium nimi wtedy, kiedy obniża się stan wód gruntowych. Wiązy, 
którym zaczyna brakować wody, broniąc się, wytwarzają w naczyniach tzw. wcistki, 
a to wywołuje zmiany chorobowe, zwyrodnienia. Na chore drzewa rzucają się liczne 
owady pasożyty. Między innymi napastnikami — mały chrząszcz ogłodek wiązowiec, 
nosiciel grafiozy. Ponieważ jedynym ratunkiem przed rozprzestrzenianiem się tej 
choroby jest usuwanie i korowanie porażonych drzew — skutek wiadomy. Stefan 
Myczkowski, autor znakomitej książki pt. „Człowiek — przyroda — cywilizacja", 
którą gorąco polecam każdemu, kto czuje się człowiekiem cywilizowanym, pisze w 
tymże dziele: „Osuszanie siedlisk wiązowych spowodowało pogrom wiązów w Europie 
i Ameryce. Ogrodnicy, leśnicy, architekci zieleni zrezygnowali z wiązów. Podczas 
objazdu Kanady, którego dokonałem z okazji II Kongresu Międzynarodowej Unii 
Ochrony Przyrody w roku 1972, obserwowałem, szczególnie w prowincji Ontario, 
całe cmentarzyska starych wiązów (Ulmus americana) w lasach i zadrzewieniach. 
Nikt już nawet nie trudził się usuwaniem ich nagich, okorowanych przez śniegi i 
słońce pni. Był to dziwnie przygnębiający widok, kontrastujący z tym czystym, 
poprzecinanym nowoczesnymi autostradami krajem, z różnobarwnymi osiedlami, 
lśniącymi samochodami i nowoczesnymi miastami. Widok martwych wiązów, zabitych 
przez odwodnienia (...) budził wiele refleksji".
A w Polsce? Niestety — też bardzo, bardzo źle. My również osuszamy, odwadniamy 
naszą ziemię, zamieniamy lasy w pola, pola zalewamy betonem, budując na nich 
autostrady, całe miasta... Nasze biedne wiązy odchodzą bezpowrotnie. Ich 
niedobitki tułają się jeszcze po lasach łęgowych, których także już coraz 
mniej...
Ale żeby nie kończyć tak smętnie, na złagodzenie nastroju podam wiązowy horoskop. 
Dotyczy on osób urodzonych w dniach między 12 a 24^ stycznia i między 15 a 25 
lipca. Oto jacy są ci ludzie:
Mili, umysłowo wielce rozwinięci, małomówni. Pracowici i dociekliwi, ale 
zdarzają się, zwłaszcza wśród urodzonych w lipcu, „pustogłowe lek-koduchy, co 
jeno używaniem świata" się zajmują". W pierwszej połowie
279
życia biedni, w drugiej bogacieją, stają się rozrzutni. Nie mają zbyt silnego 
zdrowia, ale, jak to zwykle skrzypiące drzewa, żyją długo. I co ciekawe — „... 
niewiasty, przeciwnie do zwyczaju, umierają przed swoimi mężami"! Mężczyźni 
owdowiali zaś, „jeśli żenią się powtórnie, to druga żona będzie chromać, kulawa 
na lewą nogę".
Pod „Wiązem" urodzili się między innymi: profesor Władysław Szafer (23 VII 1886), 
Konstanty I. Gałczyński (23 I 1905), Krzysztof K. Baczyński (22 I 1921).
'"'Hifif----"•     i ???»i imtfTriiiiThmiilth
Wierzba
Do dziuplastej wierzby na grobli
diabeł z miłości się modlił
w bezgwiezdne noce,
a ja, biegnąc rano nad stawy
koło tej wierzby dudławej,
zamykałam ze strachu oczy.
Maria Ziółkowska
Według starej legendy litewskiej, znanej i w Polsce, pierwsza wierzba powstała w 
dość dramatycznych okolicznościach. Pewna niewiasta o imieniu Blinda, 
mieszkająca gdzieś w pobliżu rzeki, wyróżniała się szczególną właściwością: co 
rok wydawała na świat bardzo liczne potomstwo. Nasza matka ziemia, 
najpłodniejsza ze wszystkich matek, zatrwożyła się o swoje pierwszeństwo w tej 
dziedzinie i postanowiła spłatać współzawodniczce brzydkiego psikusa. Postąpiła 
haniebnie, używając nikczemnego podstępu. Kiedy Blinda idąc podmokłym łęgiem nad 
rzekę ugrzęzła w błocie, ziemia tak mocno ścisnęła ją za nogi, że nieboraczka 
żadną miarą, żadną siłą ludzką nie mogła się uwolnić z uwięzi. Wrosła w to 
miejsce na zawsze i stała się wierzbą. — Dlatego wierzba po litewsku nazywa się 
„blinde", a w niektórych gwarach polskich — „blindzia".
Naprawdę to wierzba rosła, i to już nie po raz pierwszy, na naszych ziemiach 
około 12 tysięcy lat przed nową erą, gdy po cofnięciu się ostatniego 
zlodowacenia zapanowała tu znów jedna bezleśna tundra. Wierzba miała wówczas 
postać małej krzewinki, podobnie zresztą jak brzoza karłowata. Na inne nasze 
drzewa — limbę, sosnę i modrzew polski — trzeba było trochę poczekać, bo dopiero 
zaczęły rozwijać się zbiorowiska ko-
281
sodrzewiny.   Wierzba   była   więc   prawdziwą   pionierką. A wiecie,   jaki 
chwast jej towarzyszył już wtedy? Otóż... bławatek!
Analiza wierzeń ludów pierwotnych wykazuje, że wierzba już w najdawniejszym 
okresie tworzenia się pojęć religijnych, kiedy panował kult rzeczy opanowanych 
przez duchy, fetyszyzm, była właśnie fetyszem. Musiał mieszkać w niej wówczas 
dobry duch, skoro później, na wyższym szczeblu rozwoju naszych praojców, stała 
się totemem, drzewem opiekuńczym rodów i klanów, a nawet, jak wierzono — ich 
protoplastą.
Kiedy wierzba zaczęła  uchodzić za drzewo płodności,  nie mogą dociec 
najwnikliwsi badacze.  Ale wiadomo,  że  w  okresie,  gdy  ludy zamieszkujące 
dzisiejszą Europę  pasły sobie  stada  i pasterstwo uważały za  wielce   
zaszczytne   zajęcie,   spędzano,  pod   wierzbę   żywy  inwentarz, aby w jej 
cieniu nabrał mocy rozrodczych. Nie tylko zwierzęta zyskiwały na płodności w 
dobroczynnym cieniu wierzby, ale i kobiety daremnie oczekujące  potomstwa.  
Stroiły  wierzbę  w kwiaty,  zawieszały  na  niej ozdoby-wota, a śpiewem i 
zaklęciami domagały się zaspokojenia swego instynktu macierzyńskiego. Pewne echo 
kultu wierzby, jako drzewa płodności, wyraźnie pobrzmiewa w tradycji pasterskiej, 
która w szczątkowej formie dochowuje się do końca XIX wieku w górskich wsiach 
Rumunii. Był to przedziwny sposób legalizowania urodzin dzieci, które ze względu 
na ówczesne obyczaje nie powinny były pchać się na ten świat. Oto, kiedy okazało 
się, że panna ma zostać matką, dwie najstarsze ???? -we vjs\ prowadziły ją pod 
płaczącą wierzbę i tu dokonywały ceremonii zaślubin zhańbionej dziewczyny z tą 
wierzbą. Zaplatały panience włosy w warkocz niewieści, nie dziewczęcy, wkładały 
jej chustkę na głowę i, obchodząc ją dookoła, powtarzały trzy razy (3 to liczba 
magiczna!): „Służebnico Pańska, poślub tę wierzbę!" W taki prosty, aczkolwiek 
magiczny, sposób dziewczynie przywracano dobrą sławę, a jej dziecię nie urodziło 
się już „bękartem".
Dobra wierzba, symbol płodności, pomagała też matkom, którym dzieci nie chciały 
się chować. Kiedy kilkoro niemowląt zmarło zaraz po przyjściu na świat, 
nieszczęsna matka, spodziewająca się następnego potomka, wbijała w ziemię 
wierzbowy kołek bez gałęzi, podlewała troskliwie przez 30 dni i modliła się do 
niego, aby zakwitł, gdyż to wróżyło, że
282
dziecko będzie żyć. Oto błagalne zaklęcie, używane w takich okolicznościach, 
przełożone z języka rumuńskiego na polski przez Zbigniewa Stolarka:
Wierzbo, wierzbo, znak mi ślij, Iż mój syn jako i ty Ładnie skwitnie i wyrośnie 
— Z tobą jest błogosławieństwo, Wierzbo, wierzbo, droga wierzbo...
Kobiety oczekujące dziecka, a pełne strachu przed rozwiązaniem, modliły się do 
wierzby o pomoc w tych radosnych i bardzo przykrych jednocześnie chwilach. Po 
modlitwie i zawieszeniu na wierzbie wotów pozostawiały przy jej pniu jakąś część 
swojego odzienia. Jeżeli nazajutrz zna-
283
lazły w tym odzieniu listek opadły z drzewa, wiedziały, że dziecko przyjdzie na 
świat bez szczególnych trudności.
W naszych wierzeniach pogańskich wierzba też była opiekunką płodności. I to jak 
długo! Proszę sobie wyobrazić, że jeszcze Teodor Narbutt (1784—1864) oglądał na 
własne oczy adorację wierzby-blindzi. Pisze: „Na prawym brzegu Niemna niżej 
trochę Jurborka, we wsi Kalinianach, w roku 1805 postrzegłem jednej niedzieli 
wierzbę ubraną w wieńce z kwiatów". No, proszę!
W X stuleciu, po wprowadzeniu chrześcijaństwa, obyta ze starymi obrządkami 
pogańskimi wierzba nader łatwo dostroiła się do ceremonii kościelnych i niebawem 
poczęła uświetniać uroczyste święto Wielkanocy. Dzięki temu, że tak wcześnie 
kwitnie, dostarczała i dostarcza nadal gałązek na „palmy" święcone w Kwietną 
Niedzielę na pamiątkę palm, jakimi witano Chrystusa przy wjeździe do Jerozolimy. 
Wierzbowe „palmy", będąc przedmiotem liturgicznym, zachowały równocześnie 
zastosowania zabobonne, służyły przez długie wieki i jeszcze do dziś bardzo 
często służą do zabiegów magicznych, mających na celu zapewnienie zdrowia, 
płodności, dostatku. W Polsce, w Niemczech, na Ukrainie i na Litwie zaraz po 
poświęceniu „palm" ludzie, uderzając się nimi nawzajem, życzyli sobie zdrowia i 
bogactwa. Połykano bazie z wiarą, że daje to zdrowie i siłę. I choć- już Mikołaj 
Rej drwi, że „w Kwietną Niedzielę kto bagniątka nie połknął [...] to już 
dusznego zbawienia nie otrzymał", bagniątka, czyli bazie, połyka się do tej pory. 
Niekiedy również, jak za dawnych czasów, błogosławi się „palmami" bydło 
wypędzane po raz pierwszy wiosną na pastwisko.    _
W większości naszych podań i legend, odzwierciedlających zabobonne wierzenia, 
występuje wierzba jako mieszkanie czarta. Różne były czarty i różne miały 
upodobania siedliskowe. W starych, dudławych, czyli dziu-plastych, wierzbach, 
stojących na rozstaju dróg, lubił siedzieć czart Na-paśnik albo Przechera, Frant, 
diabły nocne. Każdy z nich krzywił dyszle, by wozy zjeżdżały na manowce, usypiał 
utrudzonych woźniców lub rzucał na nich „niepamięt", żeby zapominali, dokąd jadą, 
odrywał koniom podkowy... Pokuśnik i Niecnocki, diabły dzienne, przemieszkiwały 
zazwyczaj w wierzbach przy drodze prowadzącej do kościoła i do karczmy. i
284
Wiadomo, dokąd ciągnęły biednego człowieczynę. W wierzbach rosnących na 
podmokłych łąkach, na brzegach rzek i sadzawek gnieździł się diabeł Rokita, 
stare wysłużone demonisko słowiańskie. Kiedyś-kiedyś, w prawiekach, siedział w 
kucki na bagnach i wyskakiwał z szuwarów tylko wtedy, jeżeli zabłąkana istota 
ludzka sama pchła mu się w łapy z duszą i ciałem. Później stał się szefem 
czarownic i zmienił mieszkanie. Przeprowadził się z mokradeł na brzeg, do 
zacisznej dziupli wierzbowej.
W kilku podaniach i przysłowiach diabeł Rokita, zwany też Mikitą, nie występuje 
jako lokator, lecz jako zalotnik wierzby. Kocha się w krzywej, wypróchniałej, 
skrzypiącej — po prostu w suchej. Dlaczego właśnie w takiej? No, cóż — widocznie 
nawet sam diabeł nie wie, za co kocha.
Nastręcza się pytanie, dlaczego gawęda mówi tylko o samych diabłach, a nie i o 
diablicach, które również mogły kochać się w jakimś drzewie męskiego rodzaju. 
Odpowiem zgodnie z prawdą zawartą w słowiańskich podaniach ludowych. Diablice, 
nie tylko te znane z imienia, jak Wenda, Jędza, Chorzyca, Paskuda, Merkuna, ale 
i bezimienne, były tak zawsze zaharowane przy utrzymywaniu piekielnego ogniska, 
że nie miały nawet czasu w ogon się podrapać. Nigdy nie wychodziły na zewnątrz i 
nie w głowie im były grzeszne sprawy.
Dzisiaj chyba już nikt nie wierzy w romanse diabła z wierzbą. Ale jeszcze przed 
drugą wojną światową w Grójeckiem straszono tą dziwną parą „nieusłuchane 
dzieciary", aby uchronić je przed utonięciem podczas nie nadzorowanej kąpieli w 
rzece, w gliniankach, stawach.
Jako drzewo tak bardzo pokumane z diabłem, miała wierzba przez długie wieki 
niemałe wzięcie u wędrownych handlarzy-szarlatanów. Handlarze ci, często udając 
obłąkańców, czyli ludzi nawiedzonych przez tajemnicze duchy i działających z ich 
nakazu, sprzedawali zasuszone bazie z wierzb rosnących rzekomo w Ziemi Świętej, 
fujarki anielskie i inne cuda, a z rzeczy praktycznych — osełki wierzbowe (!) do 
ostrzenia noży, hubki do krzesania ognia, zapewniając, że „hubka żagwiowa 
wierzbowa, święcona i wybita, ogień łacno chwyta", aliści rozniecany tylko w 
dobrych celach. Do pożaru, „jeśliby kto i modlił się o to", iskierki nie 
skrzesze. Hubki te miały też moc tamowania „krwie z ran płynącej".
Znachorzy,  zamawiacze  i inni mistrzowie  lekarskiej  sztuki tajemnej
285
czerpali z wierzby pełnymi garściami. Zalecanym przez nich najskuteczniejszym 
sposobem na pozbycie się zimnicy (malarii) tudzież wszelkich dreszczy było 
całkiem proste gusło. Należało więc o wschodzie słońca trzykrotnie okrążyć 
biegiem wierzbę i wołać: „Niech ciebie trzęsie, a mnie słońce grzeje!" Umieli 
także przesunąć śmierć na jakiś dalszy termin. Ludziom starym zalecali udać się 
po wieczerzy w czwartek do pobliskiej starej wierzby, splunąć na nią trzy razy i 
mówić: „Ty niedługo umrzesz, bo musisz, ale ja będę żyć, bo mogę". Stosowano też 
często praktyki pół-guślarskie, półracjonalne, medyczne. Tu spełniał znaczną 
rolę wywar z gorzkiej kory wierzbowej. Czego on nie potrafił zażegnać! Jakich 
bólów nie uśmierzał! — wszystkiemu dał radę! Nic dziwnego, skoro zawiera 
substancje mogące zastąpić dzisiejszą aspirynę, ma działanie napotne i 
przeciwgorączkowe, a także uśmierza reumatyczne bóle i zatrzymuje biegunkę. 
Ceremoniał podawania tego wywaru, różny u różnych zamawiaczy, ale najczęściej 
urozmaicony zaklęciami powtarzanymi trzy razy po trzy — spluwaniem za siebie 
przez lewe ramię i innymi abra-kadabrami — o tyle wzmacniał działanie leku, o 
ile podnosił autorytet znachora, rzecz arcyważną w każdym 
leczeniu.                     ,
Liście wierzbowe stanowiły też nie lada rarytas, ale już nie dla chorego. 
Herbatę z nich pijano, kiedy przeniósł się on do lepszego świata — na stypie. W 
opisach dawnych uczt pogrzebowych napój ten nazywany jest trunkiem i wymieniany 
tuż obok piwa i gorzałki. Jeszcze pod koniec XIX wieku na okazałych stypach w 
Sandomierskiem i Tarnobrzeskiem podawano herbatę z wierzbowych liści, wzbogaconą 
„harakiem" (ów „ha-rak" to po prostu okowita z wiśniami).
Dziś wywarem z liści wierzbowych poi się tylko parszywe owce (oczywiście te 
czworonogie).
Wierzba, Salix, jest rodzajem z rodziny wierzbowatych. Rozmnaża się z niebywałą 
łatwością — wegetatywnie i z nasion. Obejmuje już 300 gatunków drzew i krzewów, 
rosnących na półkuli północnej.
W Polsce mamy 28 gatunków wierzby oraz wiele ich odmian i mieszańców, w których 
nie połapałby się nawet sam diabeł.
Te wierzby szopenowskie, rosnące do dziś nad Utratą (jedna z nich, zaklęta w 
kamień, szumi na pomniku Fryderyka w warszawskich Łazien-i
286
kach Królewskich), i te idące stępa wzdłuż piaszczystych dróg polnych, należą do 
gatunku wierzby białej, Salix alba, lub do gatunku wierzby kruchej,  Salix 
fragilis.
Wierzba biała w najlepszych warunkach, na podmokłym łęgu i w pełnym świetle, bo 
to drzewo światłolubne, dorasta do 25 metrów wysokości i żyje około stu lat. 
Pień ma wtedy wysmukły, pokryty z początku białoszarą i gładką, a w starości 
porysowaną podłużnie i żółio-szarą korą. Korona wierzby niekształtna, szeroka, 
mieni się w podmuchach wiatru srebrem lancetowatych, od spodu owłosionych liści 
i pobły-skuje żółtawopomarańczowymi liniami młodych pędów, też delikatnie 
owłosionych. A jeżeli przyjdzie jej żyć na suchym piasku, pień wówczas ma krótki, 
krępy, koronę zaś... Zresztą czy można zwać koroną te witki wyrastające z 
ogłowionego pnia, zgrubiałego w górnej części, wynaturzonego, zakończonego 
guzowatym łbem? Konary i gałęzie przydrożnych wierzb od wieków płoną w wiejskich 
piecach. Teraz już mniej, ale jeszcze w czasie drugiej wojny światowej stanowiły 
podstawowy opał, a piece chlebowe po niczym się tak dobrze nie grzały i nie 
dawały rumianego pieczywa, jak po spaleniu w nich wysuszonej wierzbiny. W 
niekorzystnych warunkach wierzba biała żyje od 60 do 80 lat.
Jedną z jej odmian, chyba najładniejszą i najbardziej lubianą, jest wierzba 
płacząca. To ona staje przed oczami ludziom mojego pokolenia, gdy słyszą 
partyzancką pieśń:
Rozszumiały się wierzby plączące, rozpłakała się dziewczyna w głos...
Nie szumcie, wierzby, nam z żalu, co serce rwie...
Wierzba krucha na pierwszy rzut oka przypomina do złudzenia — sylwetką i liśćmi 
— wierzbę białą. Jest także w równym stopniu pospolita i rośnie w takich samych 
siedliskach. Ale gdy jej się dokładnie przyjrzeć, można dostrzec, że liście ma 
dłuższe i szersze, ostrzej zakończone, głębiej piłkowane, od spodu nagie, nie 
owłosione, a pędy ma oliw-
287
kowe, bez meszku. Te pędy bardzo łatwo odłamać w miejscach, gdzie wyrastają z 
grubszych gałęzi, są kruche. Stąd nazwa gatunku.
Bardzo miłym drzewem jest wierzba purpurowa, Salix pur-purea, wiklina rosnąca w 
postaci krzewu. Osiąga ona wysokość do 3 metrów. Lubi świeże bagniste gleby, ale 
rośnie gdzie się da, nawet na suchych piaskach i kamienistych wysypiskach, 
zamieniając je w obszary zielone. Odporna na spiekotę i na mrozy. A śliczna! Ma 
długie, cienkie pędy, w młodości czerwonawe i błyszczące. Na wsi mówi się o niej, 
że to wierzba mądra, bo nie da się zjadać zwierzętom. W rzeczywistości jej 
„mądrość" polega na tym, że zawiera wyjątkowo dużo garbników i jest piekielnie 
gorzka. Aż dziw, dlaczego nie omijają jej te zgraje owadów żerujących na 
wierzbach, a bryzgun wierzbowiec, czarna błonkówka z rodziny pilarzowatych, 
nawet szczególnie upodobał sobie jej pędy.
Bardzo pospolita w Polsce, na błoniach nadrzecznych i torfowiskach niżu oraz w 
górach, na skraju lasu po regiel dolny, jest wierzba szara, łoza Salix cinerea. 
Rośnie jako drzewo, ale najczęściej bywa obszernym krzewem, gęsto uliścionym. 
Gdy kwitnie w maju, brzęczą w niej osy, grają bąki, zbierając nektar.
To o niej przypomniał sobie Grabiec w „Balladynie" Słowackiego, kiedy, broniąc 
się przed zgrają dokuczających mu dzieci, przeklinał:
Bogdaj was diabeł pozamieniał w łozy, Córki tej wierzby, i piekielne kozy 
Wypuścił na was...
Z wierzbowego horoskopu dowiadujemy się, że ludzie, urodzeni w dniach od 1 do 10 
marca i od 3 do 12 września, są: wstrzemięźliwi, pracowici, pilni. Obok tych 
przymiotów odznaczają się bezgraniczną miłością własną i niezachwianym 
przekonaniem o swej nieomylności, są despotyczni, wojowniczego usposobienia, 
chcieliby cały świat uporządkować według własnych zamysłów. Temperament gorący, 
gwałtowny, ale „...jeśli się. pośród nich flegmatyk przydarzy, to już daleko, 
daleko szukać takiego drugiego". Niewiasty spod znaku „Wierzby" są dobrymi 
towarzyszkami w życiowej drodze, skromne, związane z mężem na dobre
288
i na złe. Mają dużo dzieci. „Nie mogą pysznić się urodą, bo im natura dała zbyt 
mięsiste twarze", ale bywają za to natchnionymi chiro-mantkami.
Pod „Wierzbą" urodzili się: Piotr Wysocki (101X1797), Julian Przyboś (5 III 
1901), Stanisław Lem (12 IX 1921).
19 — Gawędy
Wiśnia
Niedobra rzecz jest słudze z panem jadać wiśnie: Pan dojrzałe wybierze, słudze 
kwaśne ciśnie.
Józef Epifani Minasowicz
Wiśnie pochodzą z Azji, a także z południowo-wschodniej Europy. Na ziemiach 
prapolskich rosły już w tym szczęśliwym okresie, kiedy nasi pradziadowie nie 
siali, nie orali, nic nie uprawiali, tylko zajmowali się zbieraniem obfitych 
darów przyrody. Można sobie wyobrazić, z jakim apetytem zajadali dojrzałe, 
soczyste, słodkawokwaśne wiśnie! Później, w okresie łowiectwa, pierwsze 
prymitywne łuki wyrabiali sobie z gałęzi wiśniowych — mocnych, elastycznych. 
Dobra opinia wiśniowych łuków przetrwała długie wieki.
W dawnej Polsce drzewo wiśniowe nazywało się w i ś n i n a, a na owoce mówiono  
jagody wiśni,  wiśnianki  albo w i ś 1 a n ? i.
Wiśnina była zawsze drzewem dobrym, we wróżbach życzliwym, w leczeniu skutecznym. 
Gdy zakwitła wcześnie, przepowiadała pogodne lato,, urodzaj na wszelkie owoce, 
bogate plony zbożowe. Gałązka wiśni, ucięta w wigilię świętego Andrzeja i 
włożona do dzbana z wodą, rozwijała się niezawodnie na Boże Narodzenie i wróżyła 
pannie dorodnego kawalera albo — niekiedy — wdowca, gdy obok kwiatów rozwinęła 
listki. Kiedy się przyśniła kwitnąca człowiekowi staremu, dawała mu znać, że w 
kolejce do wieczności ma dość dalekie miejsce i niejedno jeszcze zdąży sobie 
załatwić na tym padole. Kiedy wyrosła na grobie, była posłańcem zmarłego — 
prosiła, aby goręcej, intensywniej modlono się za jego duszę, bo pilnie tego 
potrzebuje. Wiśnia na mogile była też w pewnym stopniu nowym wcieleniem zmarłego. 
Nie wolno było jadać jej owoców, bo zawierały jego krew, ani łamać jej gałęzi, 
gdyż to równało się łamaniu
290
kości złożonych na wieczny spoczynek. Jeszcze do niedawna krążyły między ludem 
makabryczne opowieści o wiśni, która, broniąc swoich gałęzi przed połamaniem, 
krzyczała wniebogłosy i błagała o zmiłowanie nad zmarłym leżącym w mogile.
W Japonii, Kraju Kwitnącej Wiśni, a także w Chinach, znane są legendy o 
wiśniowych (i morwowych) drzewach, które krwawią, gdy się je morduje toporem, 
albo krzyczą z bólu palone na stosie.
Medycynie guślarskiej największe Usługi oddawała wiśnia rosnąca dziko w parowach 
i na polankach leśnych, nie dotykana ręką ludzką i nie pozostająca pod niczyim 
wpływem duchowym. Kiedy jakieś skryte złe oczy obsypały człowieka liszajami, 
wrzodami, wrzodzienicami czy paskudnikami, trzeba było, zgodnie z zaleceniem 
znachora, urwać o północy trzy rózgi dzikiej wiśni, pociąć je najpierw na trzy 
części, potem znów na trzy, i znów, a kiedy się otrzymało 9 kupek po 9 patyczków, 
czyli 81, wrzucić je do wrzącej wody, przeżegnać krzyżem i wypić, wypowiadając 
zaklęcie: „Weź, wisienko, to z mojego ciała, oddaj tej, co mi urok zadała".
Drewno wiśni ściętej, czerwonawe, ugotowane w mleku, czyniło z tego mleka środek 
napotny i znakomity lek przeciw... wściekliźnie u ludzi, pochodzącej nie od 
ukąszenia przez wściekłe zwierzę, lecz „zrodzonej samoistnie w wątpiach chorego". 
Było także cudownym lekiem przeciw chorobie kamienia. Cybuchy z wiśniowego 
drewna dodawały ponoć szczególnego smaku tytoniom, zwłaszcza przednim, tureckim, 
a dym z takiej fai leczył duszę, bo rozpraszał melancholię i tłumił w palaczu 
mściwe zamiary.
Laski wiśniowe, noszone nocą, nie leczyły wprawdzie, ale za to odpędzały — nawet 
bez puszczenia ich w ruch — złodziei czy innych napastników: samym tylko swoim 
istnieniem, samą obecnością w dłopi napadniętego. A jak się bał takiej wiśniowej 
lachy diabeł! Jeszcze bardziej niż soli, niż święconej wody i pioruna — 
wszystkich tych rzeczy razem wziętych. Zwłaszcza kiedy laska wykonana była z 
wiśni pachnącej, gorzkiej, zwanej Drzewem Świętej Łucji. Nie mogę, niestety, 
podać przyczyny, dlaczego szatan tak bardzo boi się Drzewa Świętej Łucji, gdyż w 
życiorysach świętych panien męczennic o tym imieniu żadnej wiadomości o tym nie 
znalazłam.
291
%

-<4
*?
?»
**»
^???????'
Liście wiśni — ale tu już nie ma żadnych czarów — służyły przez długie wieki 
jako pokarm dla świń, a właściwie jako przyprawa mająca pobudzać apetyt tych 
zwierząt. W XIV wieku we Włoszech, gdy stan higieny był tak niski, że 
oczyszczaniem miast zajmowały się świnie hodowane specjalnie po to przez 
Stowarzyszenie Świętego Antoniego, liście wiśniowe spełniały zadanie ziół 
regulujących trawienie. Nie uraczone nimi w chlewie świnie — nazajutrz nie 
chciały iść „do pracy". W południowej Francji, gdzie na trufle, grzyby rosnące 
pod ziemią, chodzi się w towarzystwie świni, żeby nosem wykryła i następnie 
wyryła je spod ziemi, przed wyjściem na to grzybobranie karmi się świnki ???? 
wiśni.
Czy wiśnia nie ma żadnych grymasów? Owszem, ma: nie zawsze chce
292
rodzić owoce. Ogrodnicy dzisiejsi znają cykl wydawania nasion i przerwy w nim 
uważają za rzecz naturalną. Ale dawniej u nas i u południowych Słowian istniał 
magiczny sposób na zmuszanie drzewa do owocowania. W Wigilię Bożego Narodzenia 
szli do ogrodu dwaj mężczyźni z toporem. Jeden wdrapywał się na drzewo, a drugi 
zamierzając się toporem groził, że je zetnie, jeżeli natychmiast nie przyrzeknie 
ono poprawy. Ten siedzący na gałęzi odpowiadał w imieniu drzewa, iż będzie 
owocować co roku. Groźby i zapewnienia powtarzali trzy razy, po czym spokojnie 
wracali do domu z pełną wiarą w skuteczność swych zabiegów. Zabiegi te stosowali 
Słowianie do wszystkich drzew owocowych z wiśnią włącznie. A Japończycy, którzy 
też odczyniali to gusło, postępowali podobnie (w ostatnim dniu starego roku), 
strasząc jednak toporem wyłącznie drzewa wiśniowe.
Owoce wiśni, owe wiśnianki czy wiślanki, były zawsze wielkim rarytasem. Kiedy 
przegląda się stare książki kucharskie, uczące gotować kompoty, sorbety, polewki, 
kiedy się zajrzy w przepisy na kandyzowanie, czyli utrwalanie owoców przez ich 
kąpiel w syropie z sacharozy i przez obsuszanie, kiedy się przejrzy spisy 
staropolskich apteczek domowych z wiśniowo-ziołowymi syropkami, kleikami, 
powidełkami, kiedy się przeczyta o tych omszonych gąsiorach w piwnicy, pełnych 
wiśniowych lub wiśniowo-dereniowych nalewek, miodów i innych znamienitych 
napitków, doprawianych wiśnią — to trudno oprzeć się wrażeniu, że w dawnym 
przetwórstwie wiśnie miały zgoła nie mniejsze, a nawet chyba większe 
zastosowanie niż dzisiaj.
Jedzenie wiśni, jako owoców szczególnie smakowitych, nabrało znaczenia 
symbolicznego. O ludziach prowadzących wspólne interesy mówiono, że jedzą z sobą 
wiśnie. Siad tego mamy w przytoczonym na wstępie wierszyku Józefa Epifaniego 
Minasowicza (1718—1796), poety, albo, jak mówili jego współcześni, wierszopisa, 
który, nie mogąc wyżyć z pióra, imał się różnych sposobów zarobkowania i nieraz 
zadowalać się musiał garścią wydzielonych mu przez wspólnika kwaśnych wiśni.
O upodobaniu w wiśniach, nie tylko smakowym, świadczy fakt, że dzień Nawiedzenia 
Najświętszej Marii Panny, uroczyście obchodzone 2 lipca święto kościelne, 
nazywano kiedyś świętem Matki Boskiej Wiśniowej.
293
Wiśnie przeszły też do potocznych powiedzeń o charakterze przenośni. „Judaszowe 
wiśnie" to tyle samo, co „Judaszowe srebrniki", „Judaszowy pocałunek". „Psia 
wiśnia" to kpiarska nazwa pokrzyku, ziela, które dwojgu ludziom połączonym z 
sobą ścisłą zażyłością miało pomagać w intymnych sprawach.
Kolor wiśniowy, ostatnio w ramach mody retro wracający do łask, nazywany kiedyś 
wiśniastym, był w XVIII wieku uważany za równie wykwintny, jak cynamonowy. 
Noszono wiśniaste jupki, roby, mantylki, żu-pany. Ale potem zszedł na psy, a 
także na krowy i konie. Wiśnioch — rudy pies. Wiśniocha lub wiśniula — krowa 
czerwonej maści. Wiśnio-nek — rumak o czerwonawobrunatnej sierści.
Sprowadzenie z Azji do Europy pierwszego drzewa wiśniowego przypisuje się 
starożytnym Rzymianom. Mieli to zrobić w I wieku przed naszą erą. Tymczasem 
wiadomo, że w czasach podbojów Galii przez Cezara rosło wiele dzikich wiśni w 
lasach zajmujących wówczas dwie trzecie powierzchni kraju. Aby nie odbierać 
Rzymianom palmy pierwszeństwa, zgódźmy się, że przeszczepili oni na europejski 
grunt jakiś nieznany tu dotąd gatunek.
Wiśnia, Cerasus, jest rodzajem z rodziny różowatych. Z 60 gatunków drzew i 
krzewów wiśniowych, występujących na półkuli północnej, najliczniej we 
wschodniej Azji, w Polsce mamy w uprawie kilkanaście gatunków oraz ich mnogie 
odmiany i mieszańce. Wielki i trudny wybór, gdy nie można tu pisać o wszystkich.
Najpowszechniej uprawiana jest u nas wiśnia pospolita, Cerasus vulgaris. Rośnie 
w sadach i na przydrożach, a często również w miejscach, gdzie się jej nikt nie 
spodziewa, na pół zdziczała, ale jeszcze zachowująca urok postaci i smak owoców. 
Jest to drzewo dochodzące do 10 metrów wysokości. Korę ma czerwonawobrązową, 
pędy ciemnobrązowe, cienkie, długie, nieco obwisłe, koronę szeroką, luźną, 
okrągławą, liście o żywej barwie ciemnozielonej, jajowate, na wierzchołku 
zaostrzone. Kwitnie w kwietniu i maju drobnymi pęczkami białych kwiatków o 
zaokrąglonych płatkach. Owoce ma ciemnoczerwone, kuliste, kwaśne.
Wiśnia pospolita jest drzewem o skromnych wymaganiach glebowych i nawozowych. 
Może rosnąć na glebach ubogich, piaszczystych, odporna
294
zarówno na suszę i spiekotę, jak na mróz. Chorobom również się nie poddaje. 
Czasem tylko łapie infekcję szarej zgnilizny drzew pestkowych. Choroba ta 
atakuje kwiaty i zaraża gałązki. Porażone nią pędy brązowieją i zamierają. 
Owadami bardzo lubiącymi wiśnie są między innymi: na-sionnica trześniówka, 
żółtoczarna mucha, której białe larwy żerują w miąższu owoców, oraz namiotnik 
owocowy, biały motylek z czarnymi kropkami na przedniej parze skrzydeł, 
producent larw objadających liście.
Wróble też... Ale nie! Ręka mi się cofa: o wróblach nie jestem w stanie napisać 
złego słowa. Niech sobie jedzą te wiśnie, niech korzystają z witamin, aby potem 
mogły łatwiej przetrwać srogą zimę, niemiłosierny czas, kiedy, wierne nam, 
zmarznięte, zabiedzone, nie odlecą w ciepłe kraje na południowe owoce...
Wiśnia karłowa, Cerasus fruticosa, jest krzewem dochodzącym do mniej więcej 1 
metra wysokości, gęstym, o szarobrązowych cienkich pędach i ciemnozielonych 
połyskliwych liściach. Kwitnie biało, wiązkami kwiatów o wydłużonych płatkach, 
na szczycie nieco wyciętych. Owoce jasnoczerwone o soku słabo barwiącym, kwasowe, 
cierpkie, dojrzewają w sierpniu. Wiśnia karłowa jest u nas o wiele rzadziej 
spotykana niż poprzedni gatunek. Rośnie dziko na skraju lasów, na 
osłonecznionych zboczach dolin i wąwozów — głównie w południowo-wschodniej 
części Polski. Stanowi gatunek objęty ochroną.
Turystom, którzy znajdą się w Przemyślu i będą jechać z dzielnicy Zasanie na 
Winną Górę, aby z niej obejrzeć panoramę miasta, polecam odwiedzenie po drodze 
rezerwatu stepowego i zapoznanie się osobiste z krzewami wiśni karłowej. Warto!
Wiśnia wonna, antypka, Cerasus mahaleb. To ta, którą nazywano Drzewem Świętej 
Łucji. Nie jest wybujała, rzadko osiąga 10 metrów wysokości. Pień ma krótki, 
koronę luźną, szeroką, młode pędy omszone, później nagie, szarooliwne, starsze 
pędy czerwonobrunatne, zwisające, po roztarciu wydzielają woń kumaryny, świeżego 
siana. Liście ma okrągławe u wierzchołka, nagle ostro zakończone, drobne. One 
też pachną kumaryną. Kwiaty wiśni wonnej są białe, zebrane po 10—12 w wiązce, a 
owoce czarne, wielkości grochu, gorzkie.
295
Wiśnia wonna lubi dużo światła, ale rośnie również w półcieniu, wymagania 
glebowe ma bardzo małe, odporna na suszę i mróz. Stosowana bywa na żywopłoty, 
koło których trzeba nader ostrożnie przechodzić w okresie, gdy spadają dojrzałe 
owoce, gdyż czarne plamy z nich na ubraniu są niezmiernie trudne do wywabienia.
Drewno tej wiśni, pięknie pachnące, używane było do wyrobu fajek, puzderek na 
niewieście barwiczki i bielidła, a także na te magiczne laski, od których 
uciekały czarty.
Najpiękniejsza ze wszystkich wiśni hodowanych w Polsce jest niewątpliwie wiśnia 
piłkowana, czyli wiśnia japońska, Ce-rasus serrulata. Pochodzi z Azji Wschodniej. 
Drzewo to dorasta do 20 metrów wysokości. Korę ma gładką, ciemnobrązową, a pędy 
brązowe, błyszczące,   z   wyraźnymi   podłużnymi   przetchlinkami.   Wiśnię   
piłkowana
wieńczy korona luźna o liściach w czasie rozwiania sią i jeszcze parą
dni potem czerwonawych, później zielonych, połyskliwych, dużych, jajo-
watoiancetowatych, z pakowanymi ostro brzegami. Kwiaty białe lub różowe, pełne, 
z dzwonkowatą rurką kielicha, po trzy albo po pięć w gronie, piękne. Nic 
dziwnego, że już w XV wieku poznał się na ich urodzie japoński mistrz w 
układaniu kwiatów, Ikenobó Jukei. Wprowadził je do swoich układanek 
symbolizujących niebo, ziemię i człowieka, czym dał początek nowej sztuce — 
ikebanie.
Najczęściej spotykanymi odmianami wiśni japońskiej są: ? a n z a n o 
rozwijających się w połowie maja pełnych kwiatach różowych oraz Kiku-shidare-
sakura kwitnąca w pierwszych dniach maja różowymi kwiatami o bardzo wielu 
płatkach.
A na jakich drzewach dojrzały te wiśnie, które najczęściej jada się w Polsce na 
surowo, w kompotach, w galaretkach, mrożone lub zatapiane w czekoladkach.
Profesor Szczepan A. Pieniążek, omawiając w swoim „Sadownictwie" uprawiane u nas 
drzewa wiśniowe, wymienia między innymi odmiany; Szklanka Polska, Wiślanka 
Czarna, Goryczka Królewska,  Goryczka  Cienista...
Szklanka Polska to odmiana nieznanego pochodzenia. Dlaczego nazywa się „Polska", 
nie wiem. Wyrasta u nas w bujne drzewo, daje
296
krwistoczerwone, miękkie, niezbyt duże owoce, przeciętne w smaku. Wykazuje 
odporność na mróz i na szarą zgniliznę.
Wiślanka Czarna, która — proszę zauważyć — zachowała staropolską nazwę, pochodzi 
z Hiszpanii. Ma gęstą koronę o zwisających nieco gałęziach. Zaaklimatyzowała się 
w Polsce na dobre, niestraszne jej nasze mrozy, ale, niestety, wrażliwa jest na 
szarą zgniliznę i dlatego coraz rzadziej uprawiana. Rodzi bardzo ciemne, prawie 
czarne wiśnie, soczyste, smaczne.
Goryczka Królewska — duże drzewo o kulistej koronie, odporne na mróz i na szarą 
zgniliznę. Rodzi obfite owoce, niezbyt duże, jasnoczerwone o bezbarwnym soku. To 
te, które wchodzą najczęściej w skład mrożonek owocowych. Goryczka Królewska 
jest odmianą bardzo starą. Pochodzi (prawdopodobnie) z Francji.
Goryczka Cienista — też stara odmiana. Pochodzi, według jednych źródeł, z 
Holandii, według innych — z Niemiec. Drzewo o dużej koronie, wytrzymujące mrozy, 
ale bardzo nieodporne na szarą zgniliznę. To ono rodzi te ciemnoczerwone, 
soczyste nasze wiśnie, należące do najsmaczniejszych.
Do krajowych gatunków wiśni należy także, przedstawiona już wcześniej w 
oddzielnej gawędzie,  czereśnia.
Na koniec proponuję spojrzenie w japońskie „Zwierciadło Duszy" tym osobom, które 
urodziły się w dobie zakwitania wiśni.
Wiśnia jest drzewem pięknoduchów, twórców, indywidualistów — jak twierdzi owo 
„Zwierciadło Duszy" — ludzi nie należących do żadnej partii, buntowniczych. W 
naturze tych ludzi, niezdolnych całkowicie czy prawie całkowicie do narzucenia 
sobie przymusu, kłócą się często przeciwstawne tendencje i dążenia. Przeważnie 
wielkoduszni, mogą stać się, nagle piekielnie drobiazgowi. Raz bywają odważni, 
raz lękliwi, ale zawsze altruistyczni. Te niespokojne i niezrównoważone duchy są 
bardzo tolerancyjne w ogóle, a przede wszystkim — w stosunku do siebie. Mają 
zrozumienie dla wszystkiego, co odstaje od przyjętych pospolicie norm, ponieważ 
sami nie są normalni, czyli przeciętni. Czego im najbardziej brakuje, to 
określonego celu. Bywają piękni, kochliwi, rzadko potrafią wytrwać w jednej 
miłości przez<6ałe*zycie.
%

Bibliografia
(wykaz ważniejszych pozycji)
Amann G.: B&ume und Str&ucher des Waldes, Miinchen 1968. Amann G.: Kerfe des 
Waldes, Miinchen 1968. Badecki K.: Polska komedia rybałtowska, Lwów 1931. 
Baranowski ?.: Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1965. Bausset L.: 
Memoires anecdotiąues sur l'interieur du palais, Leipsic 1828. Berwiński R.: 
Studia o gusłach, czarach, zabobonach i przesądach ludowycOif Poznań 1862. 
Bialobok S.: Czereśnie i wiśnie, Warszawa 1952. Bonhomme H.: Louis XV et sa 
familie, Paris 1876. Boye ?.: Le derniers moments du roi Stanislas, Nancy 1898. 
Briickner A.: Początki kultury słowiańskiej, Kraków 1912. Buczkowski K.: Z 
ogrodów stylowych w Polsce, Kraków 1924. Biihler A.: Der Waldbau, Stuttgart 1922.
Bystroń J. St.: Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1976. Bystroń J. St.: 
Etnografia Polski, Poznań 1947. Bystroń J. St.: Kultura ludowa, Warszawa 1947. 
Bystroń J. St.: Słowiańskie obrzędy rodzinne, Kraków 1916. Bystroń J. St.: 
Zwyczaje żniwiarskie w Polsce, Kraków 1916. Cinger A.: Zajmująca botanika, 
Warszawa 1955. Ciołek G.: Zarys historii kompozycji ogrodowej w Polsce, Łódź 
1955. Coignet J.: Les cahiers, Paris 1923. Corpechot L.: Par es et Jardins de 
France, Paris 1937. Fischer A.: Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego, Lwów 1921. 
Gałczyński ?.: Drzewa liściaste, leśne i alejowe, Piaseczno 1928. Gołębiowski Ł.: 
Lttd polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1830. Gorczyński ?.: Buk, 
Warszawa 1953.
299
Gostomski A.: Gospodarstwo, Wrocław 
1951.                                                                   ,
Gothełn L. M.: Geschichte der Gartenkunst, Jena 1914.
Grisebach.: Der Garten. Eine Geschichte seiner kilnstlerischen Gestaltung, 
Leipzig
1910. Homer: Iliada, Wrocław 1954. Homer: Odyseja, Wrocław 1959. Huffel G.: 
Histoire des forets francaises, Paris 1925.
Jabłonowska A.: Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców, Warszawa 1787. 
Jankowski E.: Dzieje ogrodnictwa w Polsce, Warszawa 1928. Jaruntowski J.: Krótki 
wykład zasad rozmnażania i sadzenia drzewa wszelakiego
rodzaju dla ludu wiejskiego, Lwów 1852. Karney J., Pawłowicz A.: Brzoza, 
Warszawa 1952.
Kitowicz J.: Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wrocław 1951. Klinger W.: 
Doroczne święta ludowe a tradycje grecko-rzymskie, Kraków 1931. Kluk K.: Roślin 
potrzebnych, pożytecznych, wygodnych osobliwie krajowych albo
które w kraju użyteczne być mogą utrzymanie, rozmnożenie i zużycie, Warszawa
1788. Knolle F. A.: Katechizm leśny, Rawicz 180'8. Kołłątaj H.: Stan oświecenia 
w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III,
Wrocław 1953. Kostrzewski J.: Kultura prapolska, Poznań 1947.
Kościelny S., Sękowski ?.: Drzewa i krzewy, klucze do oznaczania, Warszawa 1971. 
Kotlarewskij A.: O pogrebalnych obyczajach jazyczeskich Słowian, Petersburg 1868. 
Kozłowski W.: Słownik leśny, bartny, bursztyniarski i orylski, Warszawa 1846. 
Kraushar A.: Czary na dworze Batorego, Kraków 1888. Kromer M. (tłum. W. 
Syrokomla): Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach
i Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego ksiąg dwoje, Wilno 1853. Krzyżanowski J.: 
Mądrej głowie doJć dwie słowie, Warszawa 1975. Krzyżanowski J., Żukowska K.: 
Dawna facecja polska, Warszawa 1960. Kuchowicz Z.: Obyczaje staropolskie, Łódź 
1975. Kuchowicz Z.: Z dziejów obyczajów polskich, Warszawa 1957. Kuropatwińska 
M.: Brzoskwinie i morele, Warszawa 1957. Kuvaljak A.: Dejiny lesnictva a 
drevarstva na Slovensku, Bratislava 1942. Łaszek Cz.: Przyroda Warszawy, 
Warszawa 1980. Łoziński W.: Zycie polskie w dawnych wiekach, Kraków 1958. Łucka 
M.: Śliwy, Warszawa 1951.
Morawski K.: Czasy Zygmuntowskie na tle prądów Odrodzenia, Warszawa 1922. 
Moszyński K.: Kultura ludowa Słowian, Kraków 1934.
Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklima-
tyzowanych, Warszawa 1979.
308
Muszyński J.: Roślinne leki ludowe, Warszawa 1956.
Myczkowski S.: Człowiek, przyroda, cywilizacja, Warszawa 1977.
Niemcewicz J. U.: Zbiór pamiętników historycznych w dawnej Polsce, Warszawa 1822.
Orłowicz M.: Przewodnik po województwie poznańskim, Warszawa 1923.
Ostroróg J.: Kalendarz gospodarki na horyzont komerzański, Warszawa 1876.
Pieniążek S. A.: Sadownictwo, Warszawa 1954.
Plutarch z Cheronei: Żywoty sławnych mężów, Kraków (brw.).
Podbielkowski Z.: Państwa roślinne kuli ziemskiej, Warszawa 1977.
Pol W.: Obrazy z życia i natury, Kraków 1869.
Rejman A., Zaliwski S. (red.): Pomologia, Warszawa 1956.
Rutkowski J.: Zarys dziejów gospodarczych Polski przedrozbiorowej, Poznań 1923.
Schneider Z.: Atlas uszkodzeń drzew i krzewów, powodowanych przez owady i 
pajęczaki, Warszawa 1976.
Seneta W.: Dendrologia, Warszawa 1978.
Sękowski ?.: Brzoskwinia w warunkach klimatycznych Polski, Poznań 1960.
Sękowski ?.: Pomologia, Poznań 1956.
Siemieński L.: Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie, Warszawa 1975.
Staszewski J.: Słownik geograficzny, Gdynia 1948.
Szafer W.: Szata roślinna Polski, Warszawa 1959.
Szaferowa J.: Brzoza, Warszawa 1948.
Szczęsny ?.: Cis pospolity, Warszawa 1952.
Toeppen M.: Wierzenia mazurskie, Warszawa 1894.
Trencsśnyi I. (tłum. J. Slaski): Mitologia, Warszawa 1967.
Tuwim J.: Czary i czarty polskie, Warszawa 1960.
Vulcanescu R. (tłum. D. Bieńkowska): Kolumna niebios, Warszawa 1979.
Zaliwski S.: Drzewa karłowe, Warszawa 1965.
Załuska A.: Poezja opisowa Delille'a w Polsce, Kraków 1934.
Zabko-Potopowicz A.: Zarys rozwoju wiedzy leśnej do pierwszej wojny światowej; 
Wrocław 1968.
Kalendarze
Kalendarz polski i ruski na rok pański 17?9, Zamość 1769. Kalendarz przyrody 
(autorzy Sandner H., Wójcik Z.), Warszawa 1966. Kalendarz wykazujący, jakie w 
ciągu roku są ważniejsze zatrudnienia leśne i łowieckie, ułożony..., Bydgoszcz 
1817. Nowy kalendarz służący leśnictwu i fabrykom na rok 1777, Warszawa 1777.
301
Encyklopedie
Encyklopedia Ochrony Przyrody, Warszawa 1963.
Encyklopedia Popularna Ilustrowana, Warszawa 1909.
Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, Warszawa 1898.
Encyklopedia rolnicza, Warszawa 1902.
Encyklopedia Staropolska Ilustrowana (oprać. Z. Gloger), Warszawa 1958.
Ilustrowana Encyklopedia Powszechna (red. J. Wachtl), Warszawa 1936.
Leksykon PWN, Warszawa 1972.
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1962—1970.
Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga,
(brw.). Zarys encyklopedyczny „Świat i Zycie" (red. Z. Łempicki), Lwów 1936. 
Enciclopedia Italiana, Roma 1936. Das kluge Alphabet, Berlin 1935.
Czasopisma
Chrońmy przyrodą ojczystą, 1957.
Dziennik Wileński, 1806.
Forstarchiv, 1958.
Forstwissenschaftliches Centralblatt, 1949.
Gryf, 1910.
Kuryer Warszawski, 1822.
Las Polski, 1930.
Lesnoj Zurnał, 1914.
Leśnik Polski, 1910.
Lud, 1926, 1928.
Ochrona przyrody, 1922.
Pamiętnik polityczny i historyczny, 1784.
Przegląd Leśniczy, 1910.
Przekrój, 1971.
Przyjaciel Ludu, 1835, 1839, 1843.
Quarterly Journal of Forestry, 1936.
Revue Forestiere Francaise, 1957.
Sylwan, 1893.
Treść
Od   autorki......         5           
Kalina........      149
Kasztanowiec......     153
Akacja.....»     >     .         9          
 Klon........     163
Bez.........       18          
 Kosodrzewina......169
Brzoskwinia   .......       26          
 Leszczyna   .......      173
Brzoza........       32          
 Limba.......     .      183
Buk........       43          
 Lipa........      189
Choina........       50          
 Magnolia    .......     200
Cis.........       53          
 Modrzew     .......     204
Czeremcha .......       61          
 Morela........     210
Czereśnia.......       65          
 Morwa........     215
Dąb........       70          
 Olcha     ........     221
Głóg......     .     .       82          
 Orzech........     226
Grab........       86          
 Osika     ........     233
Grusza........       90          
 Platan........     239
Jabłoń........       96          
 Sosna........     242
Jałowiec.......     107          
 Śliwa     ........     251
Jarzębina.......      113          
 Świerk........259
Jaśmin........      119          
 Topola........     267
Jawor........      123          
 Wiąz.......     .     273
Jedlica  ........      128          
 Wierzba.......281
Jesion........      131          
 Wiśnia........     290
Jodła     ........      139          
 Bibliografia      ......     299
????????* ???????? ???????? Encyklop< ???????? llustrowa Leksykon Wielka E 
Wielka II
(brw.). Zarys enc Enciclopet Das klugi
Redaktor Anna Bullńska
Redaktor techniczny Halina  Zadrowska
Korektor
Krystyna Plsarzewska
Ewa Wierzchowska
Chrońmy Dziennik Forstarchi Forstwisss Gryf, 181 ( Kuryer W Las Polsk: Lesnoj Żu 
Leśnik Pc Lud, 1926, Ochrona t Pamiętnik Przegląd ] Przekrój, Przyjaciel 
Quarterly Eevue Fo: Sylwan, 1
Wyd. I. Nakład 30 000+330 egz.
Pap. offset ki. V, 80 g, 82X104 cm.
Oddano do składania  3 IX 1982 r.
Podpisano do druku w czerwcu 1983 r.
Druk  ukończono  w  styczniu  1984  r.
Ark. wyd.  18,5;  ark.  druk. 19.
Olsztyńskie Zakłady Graficzne
Im.  Seweryna  Pieniężnego
10-417 Olsztyn, ul.  Towarowa 2.
Zam.  nr  982/Z     ?-21/?
Cena zł 120.—


???

V
??**:*»*.*'
-'?i            'ii-