 BORIS AKUNIN

 Przygody magistra
 Skrzynia na złoto

 Z rosyjskiego przełożyła Elżbieta Rawska
 Rok wydania oryginalnego: 2000
 Rok wydania polskiego: 2005
Rozdział pierwszy
I cóż, że fałszywa i zła...
 To była niechęć od pierwszego wejrzenia.
 Kiedy pociąg ruszył z ostatniej łotewskiej stacji o niemelodyjnej nazwie Zilkupe, 
przejechał z łoskotem po stalowym moście i zaczął się zbliżać do granicy rosyjskiej, Nicholas 
przysunął się do okna i przestał słuchać bełkotliwej gadaniny swego towarzysza podróży.
 Aivar Kalinkins, eksporter przetworów mlecznych, był tak dumny ze swojej znajomości 
angielskiego, że przejść w rozmowie na rosyjski zdawało się rzeczą niemożliwą, a zresztą sądząc 
z tego, jakie opinie wygłaszał łotewski handlowiec na temat swych niedawnych współobywateli, 
można by wątpić, czy zechciałby się wypowiadać w języku Puszkina i Dostojewskiego. Od samej 
Rygi biznesmen wprawiał się na uprzejmym i cierpliwym Brytyjczyku w stosowaniu angielskich 
idiomów, ćwiczył też użycie czasu past perfect continous. Do współtowarzysza podróży zwracał 
się „mister Fendorajn”. Nicholas nie chciał wyjaśniać, że widniejące na jego wizytówce 
nazwisko „Fandorine” wymawia się inaczej; wolał uniknąć dociekliwych pytań na temat swego 
pochodzenia, etnicznych korzeni itede - musiałby bowiem wdać się w zbyt długie wywody.
 Sam właściwie nie bardzo rozumiał, dlaczego zdecydował się dotrzeć do Rosji tak 
okrężną drogą: najpierw statkiem do Rygi, a stamtąd pociągiem. O wiele prościej i taniej byłoby 
wsiąść w samolot na Heathrow i trzy godziny później wylądować na rosyjskiej ziemi, czyli na 
lotnisku Szeriemietiewo, które - zgodnie z bedekerem - znajduje się zaledwie o dwadzieścia 
minut jazdy od centrum Moskwy. Jednakże protoplasta rodu rosyjskich Fandorinów, kapitan 
Cornelius von Dorn, trzysta lat wcześniej nie mógł skorzystać z komunikacji lotniczej. Podobnie 
zresztą jak z kolei. Jednakże musiał przybyć do Rosji mniej więcej tą samą drogą - wybrawszy 
podróż morską, ominąć niespokojną Polskę, zejść na ląd w Mitawie lub Rydze i tam przyłączyć 
się do jakiejś kupieckiej karawany, zmierzającej ku stolicy dzikich Moskowitów. 
Najprawdopodobniej w 1675 roku von Dorn również przeprawiał się przez tę leniwie płynącą, 
połyskującą pod mostem rzekę. I czuł niepokój przed spotkaniem z nieznaną, na poły mityczną 
krainą - podobnie jak teraz Nicholas.
 Ojciec mówił: „Żadna Rosja nie istnieje. Zrozum, Nicholas, jest tylko obszar 
geograficzny, terytorium, które niegdyś zajmowało państwo o takiej nazwie, ale cała jego 
ludność wymarła. Teraz wśród ruin Koloseum gnieżdżą się Ostrogoci. Palą tam ogniska i pasą 
kozy. Żyją wedle własnych obyczajów i rytuałów, mówią własnym językiem. Po cóż my, 
Fandorinowie, mielibyśmy to oglądać? Czytaj dawne powieści, słuchaj starej muzyki, przeglądaj 
albumy. To właśnie jest nasza, moja i twoja, Rosja”.
 Sir Alexander nazywał także obywateli dzisiejszego państwa rosyjskiego „nowymi 
Rosjanami”, przy czym ochrzcił ich tak na długo przedtem, nim termin ten zaczął się kojarzyć ze 
współczesnymi nowobogackimi, którzy zamawiają garnitury u drogich londyńskich krawców 
przy Savile Row i posyłają swoje dzieci do najlepszych prywatnych szkół (oczywiście, nie tych 
naprawdę najlepszych, lecz po prostu najkosztowniejszych). W opinii Fandorina (pozostańmy 
przy rosyjskiej wersji nazwiska) seniora, „nowymi Rosjanami” byli wszyscy mieszkańcy Kraju 
Rad, tak mało przypominający niegdysiejszych, „dawnych”.
 Sir Alexander, znakomitość w dziedzinie endokrynologii (niewiele brakowało, by 
otrzymał Nagrodę Nobla), nigdy i w niczym się nie mylił, dlatego też Nicholas długo, posłuszny 
radom ojca, trzymał się z daleka od kraju swoich przodków, zwłaszcza że kochać Rosję na 
odległość istotnie było łatwiej i przyjemniej. W wybranym przez siebie zawodzie (Nicholas był z 
wykształcenia historykiem, specjalizującym się w dziejach dziewiętnastego wieku) Fandorin 
junior nie musiał poddawać tego czystego uczucia ryzykownym próbom.
 Rosja ubiegłego stulecia, zwłaszcza jego drugiej połowy, prezentowała się całkiem 
szacownie. Oczywiście, że i w tamtych czasach pod skrzydłami dwugłowego orła dochodziło do 
wielu moralnie podejrzanych praktyk, mieściły się one jednak w granicach normy, jakie 
wyznaczała historia Europy, a więc tym samym można je było uznać za wybaczalne. W 
momencie dziejowym zaś, w którym owe granice zostały przekroczone, a do głosu dochodził 
bezmyślny rosyjski bunt, kończyła się też sfera profesjonalnych zainteresowań Nicholasa 
Fandorina.
 Najbardziej fascynujący aspekt wzajemnych stosunków magistra nauk historycznych i 
Rosji stanowił ich całkowicie platoniczny charakter - wszak rycerska służba wybranej damie 
serca nie wymaga bliskości fizycznej. W czasach, gdy Nicholas był studentem, potem stażystą, a 
wreszcie doktorantem, trzymanie się na dystans od „imperium zła” zdawało się właściwie 
postępowaniem najzupełniej naturalnym. Wówczas, w epoce Afganistanu, zestrzelenia 
koreańskiego samolotu i szykan wobec twórcy bomby wodorowej, wielu historyków slawistów 
musiało ograniczać się w swych badaniach naukowych jedynie do lektur i emigracyjnych 
archiwów. Z czasem jednak złe czary, w których mocy pozostawało eurazjatyckie imperium, 
zaczęły się powoli rozpraszać. Kraj zwycięskiego socjalizmu, osiadłszy na mieliźnie, jął 
przechylać się na bok, po czym w imponującym wręcz tempie rozpadł się na kawałki. W owych 
latach Rosja zdążyła się stać modna, by po krótkim czasie znów okazać się demodée. Wyjazd do 
Moskwy przestano uważać za egzotyczną przygodę; co poniektórzy poważniejsi naukowcy 
posiadali nawet własne mieszkania przy prospekcie Kutuzowa lub w Dzielnicy Południowo-
Zachodniej, Nicholas jednak wciąż dochowywał wierności tamtej, dawnej Rosji, tę nową zaś, 
która tak szybko się zmieniała, zmierzając w niewiadomym kierunku, na razie obserwował 
jedynie z daleka.
 Mądry sir Alexander mówił: „Szybkie zmiany mogą wyjść społeczeństwu jedynie na 
gorsze - to właśnie nazywa się rewolucją. Wszelkie zaś zmiany pozytywne, ewolucyjne, 
zachodzą bardzo, bardzo powoli. Nie dawaj wiary górnolotnym perorom nowych Rosjan na 
temat wartości humanistycznych. Ostrogoci jeszcze pokażą swoją prawdziwą twarz”.
 Ojciec, jak zwykle, miał rację. Historyczna ojczyzna zgotowała Nicholasowi niemiłą 
niespodziankę - po raz pierwszy w życiu zaczął odczuwać wstyd z tego powodu, że urodził się 
Rosjaninem. Dawniej, gdy kraj zwał się Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, 
można się było z nim nie identyfikować, teraz wszakże, gdy przywrócono mu jego dawne, 
czarodziejskie imię, trudniej przychodziło zachowywać dystans. Biedny Nicholas chwytał się za 
serce, ilekroć widział w telewizji bombardowanie na Kaukazie, i krzywił się boleśnie, gdy pijany 
rosyjski prezydent dyrygował wystraszoną berlińską orkiestrą. Wydawałoby się, że on, magister 
historii z Londynu, nie ma nic wspólnego z tym potężnym, niedźwiedziowatym prostakiem, 
wywodzącym się z kręgu dawnych działaczy partyjnych. Ale przecież rzecz w tym, że nie był to 
prezydent radziecki, tylko rosyjski. Wiadomo: wystarczy nazwać coś inaczej, by zmieniła się 
również treść, sens...
 Ach, zresztą cóż tam prezydent! Najgorszy ze wszystkiego w nowej Rosji był koszmarny 
melanż niczym nieusprawiedliwionej pychy z ekshibicjonistyczną skłonnością do 
samobiczowania, a wszystko to w duchu: „Jam car, niewolnik, robak, Bóg!”. I na dodatek 
wieczna, nieustanna żebranina, przeplatana pogróżkami i pobrzękiwaniem - mówiąc 
metaforycznie - zardzewiałą bronią strategiczną! A bezwstydne, wulgarne wynoszenie się nowej 
elity! Nie, Nicholas absolutnie nie pragnął postawić stopy na ziemi swej duchowej ojczyzny, w 
głębi serca wiedział jednak, że prędzej czy później taki moment musi nadejść. I powoli się do 
niego przygotowywał.
 W odróżnieniu od ojca, który okazywał demonstracyjny brak zainteresowania nowinami z 
Moskwy i uparcie używał określeń „aeroplan” i „uposażenie” zamiast „samolot” i „wypłata”, 
Fandorin syn starał się być na bieżąco (tego wyrażenia sir Alexander zdecydowanie nie uznawał) 
we wszystkim, co dotyczyło Rosji, miał wiele znajomości wśród Rosjan, którzy bywali w 
Londynie, i w specjalnym notesie zapisywał nowe słowa i zwroty, na przykład: „jak skotłować 
melon” - jak ukraść milion („melon” - wyraz bliski brzmieniowo słowu „milion”) - i tak dalej, 
strona za stroną. Nicholas lubił od czasu do czasu błysnąć przed jakąś rosyjską turystką 
bezbłędną moskiewską wymową i znajomością najnowszych idiomów. Niezawodne wrażenie na 
dziewczynach wywierał wielokrotnie wypróbowany przez Nicholasa trik: oto dwumetrowy 
londyńczyk, niezwykle uprzejmy i dobrze wychowany (do czego raczej w kraju nie przywykły), 
z przylepionym do twarzy idiotycznym uśmiechem i nieskazitelnym przedziałkiem pośrodku 
głowy - słowem, klasyczny, typowy Anglik - nagle proponował: „Miła Nataszo, nie 
kopnęlibyśmy się do Chelsea? Szykuje się tam dzisiaj czadowa imprezka. Prawdziwy odlot”.
 Nazajutrz po tym, jak Nicholas podziwiał w telewizji talenty dyrygenckie rosyjskiego 
prezydenta, doszło do wydarzenia, które stało się pierwszym krokiem na drodze do jego 
spotkania z ojczyzną.
 Doskonały i nieomylny sir Alexander popełnił jedyny w swoim życiu błąd. Zamierzając 
wybrać się wraz z żoną do Sztokholmu (podróż była przedsięwzięciem wyjątkowej wagi ze 
względu na przyznanie - niewątpliwe, lecz wciąż jeszcze odwlekające się - Nagrody Nobla), 
Fandorin senior postanowił nie lecieć samolotem, tylko odbyć krótki, przyjemny rejs po Morzu 
Północnym na pokładzie promu „Christiania”. Tak, tak, tego właśnie, który z powodu 
niewiarygodnej wręcz pomyłki urządzeń komputerowych zderzył się we mgle ze zbiornikowcem 
wiozącym ropę i przewrócił. Doszło do potwornej, brutalnej walki o miejsce w szalupach 
ratunkowych i ci, dla których tego miejsca zabrakło, znaleźli się tam, gdzie spoczywają szczątki 
galeonów Wielkiej Armady. Mimo dość zaawansowanego wieku sir Alexander był w doskonałej 
formie fizycznej i z pewnością mógłby się znaleźć pośród szczęśliwców, którzy zdołali się 
uratować, ale ojca odpychającego innych pasażerów, by ocalić życie własne lub lady Anny, 
Nicholas po prostu nie potrafił sobie wyobrazić...
 Pozostawiając jednak na boku emocje, tak naturalne w tego rodzaju tragicznych 
okolicznościach, musimy stwierdzić, że w następstwie fatalnie dokonanego przez niedoszłego 
noblistę wyboru Nicholas odziedziczył po ojcu tytuł, wspaniałe mieszkanie w południowym 
Kensingtonie, przerobione z dawnych stajen, i pieniądze w banku, utraciwszy jednocześnie - 
niestety - mądrego doradcę. Spotkanie z Rosją stało się niemal nieuniknione.
 Decydujący drugi krok nastąpił jednak dopiero po upływie roku. Zanim wszakże 
opowiemy o połówce listu-testamentu kapitana von Dorna i zagadkowej przesyłce z Moskwy, 
musimy koniecznie wyjaśnić pewną okoliczność, która odegrała ważną, a może nawet kluczową 
rolę w poczynaniach młodego magistra.
 Chodzi mianowicie o coś, co określa się słowem o niezbyt pozytywnej konotacji - 
„niedorobiony”. Nicholas usłyszał je po raz pierwszy od jednego z nowych Rosjan, z którym 
połączyła go przelotna znajomość („niedoróbka” - rzecz lub czynność wykonana niedbale, źle; 
„niedorobiony” - o człowieku „bez piątej klepki”, zagubionym, nieumiejącym znaleźć swego 
miejsca w życiu). Określenie było niewybredne, lecz precyzyjnie oddawało istotę rzeczy. 
Nicholas od razu zrozumiał, że w pełni odnosi się do niego. Był jak niedopasowany klucz, który 
luźno obraca się w dziurce, zwanej życiem, niczego nie otwierając ani nie zamykając. Ot, 
niedoróbka.
 Pojemny znaczeniowo przedrostek „niedo-” w ogóle odnosił się do wielu spraw w życiu 
Fandorina. Weźmy chociażby jego wzrost, sześć stóp i sześć cali. Trudno by, oczywiście, nazwać 
Nicholasa niedorostkiem, gdyż na większość mieszkańców naszej planety mógł spoglądać z góry. 
Wystarczyło jednak przeliczyć dane na system metryczny - mierzył metr dziewięćdziesiąt 
dziewięć. Nie dostawało mu jednego centymetra do dwóch metrów.
 Podobnie ze sprawami zawodowymi. Wprawdzie Fandorin był jeszcze zupełnie młody - 
sporo dzieliło go od czterdziestki - ale jego rówieśnicy wydali już po parę monografii, wielu 
zdążyło się doktoryzować, jeden został nawet zaszczycony członkostwem w Królewskim 
Towarzystwie Historycznym. Profesor Crisby, dawny opiekun naukowy Nicholasa, powiedział o 
nim kiedyś: no cóż, tak, może i jesteś historykiem, ale małego kalibru. To znaczy, że nie dla 
niego wybitne osiągnięcia w postaci nowych teorii czy koncepcji; stać go co najwyżej na drobne, 
przyczynkarskie odkrycia faktograficzne. A wszystko dlatego, że przeszkadza mu niedostatek 
(znowu „niedo-”) cierpliwości, niechęć do solidnej pracy. Czyli, jak się wyraził szacowny 
profesor, brak Nicholasowi sitzfleischu.
 Przykre, prawda? A jeśli ktoś jest uczulony na kurz? I po dziesięciu minutach siedzenia w 
archiwum łzy leją mu się z oczu, z nosa cieknie, policzki pokrywają się purpurowymi plamami i 
nie może wydobyć głosu z opuchniętego gardła? Tak, zgadza się, Nicholas nigdy nie odwiedził 
żadnego z krajów tak zwanego Trzeciego Świata, gdyż wszędzie tam pełno jest kurzu i brudu! Z 
tego samego powodu, będąc na drugim roku, nie pojechał na wykopki archeologiczne do 
Maroka!
 A zresztą czy warto samemu się oszukiwać? Historia pociągała Nicholasa nie tyle jako 
dyscyplina naukowa, powołana do tego, by zgłębić ogrom życiowych doświadczeń ludzkości i 
wyciągnąć z nich praktyczne wnioski, lecz raczej jako fascynująca, czarodziejska pogoń za 
czasem, który bezpowrotnie odszedł w przeszłość. Ów czas nie pozwalał zmniejszyć dystansu, 
umykał, wyślizgiwał się z rąk, niekiedy jednak zdarzał się cud, a wówczas na krótką chwilę 
udawało się pochwycić tego ognistego ptaka za efemeryczny ogon i w ręku zostawało kruche, 
migotliwe piórko.
 Dla Nicholasa przeszłość ożywała dopiero wtedy, gdy przybierała postać i rysy 
konkretnych osób, które niegdyś stąpały po ziemi, oddychały tym samym powietrzem co my, 
dokonywały czynów szlachetnych bądź nagannych, a potem umierały i na wieki odchodziły w 
niebyt. Bo właśnie w to ostatnie tak naprawdę nie wierzył. Nie wierzył, że można zniknąć na 
zawsze. Po prostu ci, którzy umierają, stają się dla żyjących niewidzialni. Fandorin nie uważał za 
metaforę słów pewnego poety nowej Rosji (niektóre wiersze jego pióra cenił nawet 
nieprzejednany sir Alexander): „...Wierz mi, że śmierć to kłam, bo nieśmiertelni wszyscy są i 
wszystko. Młodyś czy stary, najlepiej poznasz sam wiecznego życia cud. Mroku ni śmierci nie 
ma tam, pod stopy jasny morski piach nam legł. I jam wśród tych, co wybierają sieci - 
nieśmiertelności dar ławicą okrył brzeg”.
 Pragnął zawsze dowiedzieć się możliwie najwięcej o człowieku z przeszłości - jak żył, o 
czym myślał; dotknąć rzeczy, które do niego należały, a wtedy tego, kto na zawsze skrył się w 
mroku, znów opromieni jasne światło i okaże się, że ciemność i śmierć naprawdę nie istnieją.
 Nie było to oczywiście racjonalne przekonanie, lecz raczej pewne przeczucie 
wewnętrzne, intuicja, którą trudno by ująć w słowa. W każdym razie z pewnością nie należało się 
dzielić owymi na poły mistycznymi, absolutnie nienaukowymi zapatrywaniami z profesorem 
Crisbym. Fandorin właściwie dlatego wybrał jako przedmiot swych badań nie jakąś prawdziwie 
odległą epokę, lecz wiek dziewiętnasty, że wejrzenie w czasy dopiero co minione uznał za 
łatwiejsze niż zagłębianie się w mroki dawnych dziejów. Jednakże studiowanie biografii tak 
zwanych postaci historycznych nie dawało wrażenia osobistego zaangażowania, 
współuczestnictwa. Nicholas nie czuł więzi z owymi ludźmi, i tak doskonale już wszystkim 
znanymi bez jego wkładu badawczego. Długo się zastanawiał, jak pogodzić własne 
zainteresowania z wymaganiami swej naukowej profesji, i wreszcie znalazł rozwiązanie. I tym 
razem - często tak przecież bywa - odpowiedź na trudne pytanie okazała się właściwie pod ręką - 
a ściślej rzecz biorąc, w ojcowskim gabinecie, na gzymsie nad kominkiem, gdzie stała 
niepozorna rzeźbiona szkatułka z hebanu.
 Babcia Jelizawieta Anatoljewna, zmarła wiele lat przed narodzinami Nicholasa, wywiozła 
z Krymu w roku 1920 dwa prawdziwie cenne skarby. Jednym był przyszły sir Alexander, 
wówczas znajdujący się jeszcze w łonie matki. Drugim - puzderko z relikwiami rodzinnymi.
 Największą pośród nich wartość poznawczą miał pożółkły kajet, zapisany równym, 
starannym pismem prapradziadka Isaakija Samsonowicza, kancelisty moskiewskiego archiwum 
Ministerstwa Sprawiedliwości, który sporządził drzewo genealogiczne rodu Fandorinów, 
opatrując je szczegółowymi komentarzami.
 W szkatułce znajdowały się także przedmioty o wiele starsze. Na przykład krzyżyk z 
drewna cyprysowego, który - zgodnie z adnotacją rodzinnego dziejopisa - należał do 
legendarnego protoplasty rodu, rycerza krzyżowca imieniem Theo von Dorn.
 Lub też miedzianorudy, niezblakły w ciągu stuleci kosmyk włosów, zawinięty w 
pergamin, na którym widniał prawie nieczytelny napis:
 „Laura 1500”. Isaakij Samsonowicz skwitował rzecz lapidarną notatką: „Lok kobiecy, nie 
wiadomo czyj”. O, jakże poruszała w dzieciństwie bujną wyobraźnię małego Nicholasa 
tajemnicza miedzianoruda Laura, ukryta za nieprzeniknioną zasłoną stuleci!
 Na biurku ojca stało, również pochodzące ze szkatułki, portretowe zdjęcie oszałamiająco 
przystojnego bruneta o smutnych oczach i efektownie przyprószonych siwizną skroniach - 
dziadka, Erasta Pietrowicza, osobistości ze wszech miar godnej zainteresowania.
 A jakże cenny był autograf wielkiej cesarzowej, która własnoręcznie nakreśliła na kartce 
welinowego papieru dwa zaledwie słowa, ale za to jakie! „Dozgonnie wdzięczna” - u dołu zaś 
widniał znany wszystkim podpis: „Katarzyna”. Ojciec mówił, że niegdyś w szkatułce znajdowały 
się też ordery dziadka, w tym również złote, wysadzane drogimi kamieniami, ale babcia musiała 
je spieniężyć w ciężkich czasach. I postąpiła słusznie. W końcu po antykwariatach wala się pełno 
różnych krzyży - „Włodzimierzy” czy „Stanisławów” - natomiast za to, że Jelizawieta 
Anatoljewna uchroniła stary nefrytowy różaniec (dziś już trudno byłoby ustalić, do którego z 
przodków należał) oraz własność brygadiera Łariona Fandorina, zegarek-cebulę, w którym 
utkwiła turecka kula - cześć jej, chwała i wdzięczność po wsze czasy!
 Nicholas sam się dziwił, że na tak proste rozwiązanie nie wpadł wcześniej. Po co grzebać 
się w biografiach obcych ludzi, o których przecież właściwie wszystko wiadomo, jeśli można się 
zająć historią własnego rodu? W dodatku z pewnością nikt człowiekowi nie wejdzie tu w drogę.
 Z początku magister zajął się oczywiście autografem carycy, który mógł być własnością 
jedynie Daniły Fandorina - na dworze Semiramidy Północy pełnił on z pozoru niezbyt godne 
uwagi, lecz w istocie o kluczowym znaczeniu obowiązki osobistego sekretarza imperatorowej! 
Nicholas opublikował w szacownym czasopiśmie historycznym szkic o swoim przodku, gdzie 
pośród innych uwag zamieścił ostrożną supozycję na temat powodów owej cesarskiej 
wdzięczności i ewentualnego datowania dokumentu (czerwiec 1762?). Historycy slawiści 
przyjęli artykuł życzliwie, zatem badacz, uskrzydlony sukcesem, zajął się z kolei radcą stanu 
Erastem Pietrowiczem Fandorinem, który w latach osiemdziesiątych dziewiętnastego stulecia 
piastował stanowisko urzędnika do specjalnych poruczeń przy moskiewskim generale-
gubernatorze, a następnie, już jako osoba prywatna, prowadził tajne śledztwa w najrozmaitszych 
mrocznych, zagmatwanych sprawach, w jakie obfitował przełom dziewiętnastego i dwudziestego 
wieku.
 Niestety, z powodu niezwykle dyskrecjonalnego charakteru poczynań owego detektywa-
dżentelmena Nicholasowi udało się odnaleźć bardzo niewiele udokumentowanych śladów jego 
działalności, dlatego też zamiast poważnego artykułu naukowego opublikował w pewnym piśmie 
ilustrowanym serię na poły beletrystycznych szkiców, opartych na ustnych przekazach 
rodzinnych. Z profesjonalnego punktu widzenia było to dość wątpliwe przedsięwzięcie, więc by 
się nieco zrehabilitować, Nicholas wdał się w żmudne, drobiazgowe badania odległego, jeszcze 
przedrosyjskiego okresu historii rodu von Dornów; zwiedził dokładnie ruiny i otoczenie ich 
rodowej siedziby, zamku Theofels, odbył wiele spotkań z potomkami innych gałęzi rodziny 
(warto odnotować, że los rozrzucił ich po całym świecie, od Laponii do Patagonii) oraz nakichał 
się i napłakał w licznych lokalnych archiwach, skarbcach muzealnych i parafialnych 
skryptoriach.
 Rezultat wszystkich tych wysiłków nie okazał się bynajmniej olśniewający - ot, pół tuzina 
skromnych publikacji i dwa, może trzy niewielkiej wagi odkrycia, na podstawie których nie 
sposób sklecić przyzwoitej monografii.
 Artykuł o połówce ostatniej woli Corneliusa von Dorna (jeszcze jedna relikwia z 
hebanowej szkatułki), opublikowany cztery miesiące wcześniej w „Royal Historical Journal”, 
także nie był szczególnym powodem do chwały. Żeby odcyfrować bazgroły dzielnego kapitana 
rodem z Wirtembergii, może zbyt pochopnie sądzącego, iż z jego lędźwi weźmie początek silna 
gałąź rodu rosyjskich Fandorinów, Nicholas musiał ukończyć specjalny kurs paleografii, mimo to 
jednak po odczytaniu dokumentu jego sens pozostał niejasny.
 Gdyby gruby, szary arkusz został przepołowiony nie wzdłuż, lecz w poprzek, można by 
było przynajmniej poznać całą treść zachowanego fragmentu tekstu. Ocalał wszakże jedynie 
wąski pasek dokumentu - jakiś gamoń przeciął go z góry na dół, i druga połówka zaginęła.
 Nicholas właściwie nie był nawet całkiem pewien, czy ten tekst to rzeczywiście wyraz 
ostatniej woli piszącego, jego testament duchowy, czy też zwykła prozaiczna notatka. Na 
potwierdzenie swojej hipotezy przytoczył w artykule kilka pierwszych linijek, w których - jak to 
jest przyjęte w tego rodzaju dokumentach - znalazła się wzmianka o diabelskich pokusach i 
Jezusie Chrystusie, a dalej następowały jakieś raczej praktyczne wskazówki:
 PISANE KU PAMIĘCI SYNKOWI
 DO ROZTROPNOŚCI DOJDZIE
 A DROGI DO MOSKWY
 NIE POJMIESZ JAK
 BY POKUSY DIABEŁ
 ZNAJŚĆ WTENCZAS NA BOGA
 CO NA DOLE W AŁTYN
 SPOD ROGOŻY NA ZBA
 Szacowne czasopismo, wierne tradycji, nie uznawało ilustracji, dlatego nie udało się 
zamieścić fotografii tekstu, i Nicholas poprzestał na zacytowaniu powyższego fragmentu. Dalej 
następowały niezrozumiałe, niepełne wskazówki, dotyczące jakiegoś domu (który syn Corneliusa 
miał prawdopodobnie otrzymać w spadku), przetykane tu i ówdzie wzmiankami o przodkach von 
Dornów. Gdyby informacje o stanie posiadania cudzoziemskiego najemnika dotrwały do naszych 
czasów w całości, z punktu widzenia historyka byłoby to dość interesujące, ale o wiele 
ważniejsze wydawało się, że pod dokumentem znajdowały się podpis i data, umieszczone w 
lewym dolnym rogu i dzięki temu doskonale zachowane:
SPISANE W KROMIESZNIKACH 3 MAJA ROKU 7190 RĘKĄ KORNIEJA FONDORINA
 Wynikało z tego, że w maju 1682 roku (czyli 7190 wedle kalendarza staroruskiego) 
Cornelius przebywał w nadwołżańskim mieście Kromieszniki, gdzie właśnie w tym czasie 
oczekiwał na wezwanie do Moskwy znajdujący się w opale* [*Opala (ros.) - gniew, niełaska. Na 
dworze wielkich książąt i carów w XV-XVIII w. wyrażała się w różnych formach sankcji wobec 
bojarów i szlachty - od zakazu pojawiania się na dworze władcy, poprzez areszt domowy i utratę 
godności i urzędów oraz konfiskatę majątku, aż do kary więzienia i śmierci (przyp. tłum.).] bojar 
Artamon Siergiejewicz Matfiejew. Potwierdzało to rodzinną legendę, że kapitan von Dorn 
należał do kręgu osób blisko związanych z pierwszym ministrem cara Aleksego Michajłowicza i 
nawet ożenił się z córką bojara. Ostatnie twierdzenie najpewniej było wyssaną z palca bajeczką, 
która miała swe źródło w tym, że syn Corneliusa, Nikita Fandorin, przez długi czas piastował 
stanowisko osobistego sekretarza hrabiego Andrieja Artamonowicza Matfiejewa, posła 
pełnomocnego cara Piotra przy wielu europejskich dworach.
 Artykuł Nicholasa kończył się supozycją, że dokument został przecięty 
najprawdopodobniej w czasie majowego buntu moskiewskich strzelców, którzy wystąpili 
przeciwko bojarowi Matfiejewowi i jego ludziom, w ich liczbie zapewne również Corneliusowi 
von Dornowi, o którym po roku 1682 w żadnych świadectwach nie znajdujemy wzmianki.
 Trzy tygodnie później zaś, kiedy Nicholas wrócił z Wenecji, gdzie trafił na ślad pewnej 
bardzo interesującej historii, związanej z niezmordowanym w swych wyczynach Erastem 
Pietrowiczem, czekała na niego przesyłka z Moskwy.
 Na grubej brązowej kopercie widniał stempel moskiewskiego Głównego Urzędu 
Pocztowego. Nie było tam natomiast ani nazwiska nadawcy, ani adresu zwrotnego. Wewnątrz 
znajdował się egzemplarz pisma „Rosyjskie Wiadomości Archiwalne” sprzed trzech lat. Do 
strony 178, na której zamieszczono rubrykę Najświeższe nowiny, przyklejono czerwoną zakładkę. 
Nicholas znalazł tam - pośród licznych ogłoszeń na temat seminariów naukowych, obrony prac 
doktorskich i informacji o drobnych znaleziskach w prowincjonalnych archiwach - krótką notatkę 
bez tytułu i podpisu, oznaczoną skromną gwiazdką.
*
 Podczas prac ziemnych przy budowie siedziby władz administracji lokalnej w m. 
Kromieszniki (obwód kostromski) odsłonięto kamienną podmurówkę dolnej części budynku, 
należącego najprawdopodobniej do zespołu zabudowań rodowej siedziby hrabiów Matfiejewów, 
która spłonęła w 1744 roku. Członkowie Obwodowej Komisji Archeologicznej zbadali podziemia, 
opukali ściany i znaleźli skrytkę - niewielką wnękę, zamaskowaną dwiema białymi cegłami. 
Wewnątrz znajdował się skórzany kuferek, a w nim przedmioty pochodzące przypuszczalnie z 
połowy XVII wieku: unikatowy budzik z brązu, wykonany w Hamburgu, oraz złoty medalion z 
wyrytymi łacińskim alfabetem inicjałami „C. v. D.”, a także prawa połowa odręcznie napisanego 
dokumentu. Budzik i medalion przekazano miejskiemu muzeum krajoznawczemu, fragment 
rękopisu zaś Centralnemu Archiwum Akt Dawnych.
 Nicholas przebiegł notatkę oczyma, po czym przeczytał ją jeszcze raz, bardzo uważnie, i 
poczuł nagle znajome, niewypowiedziane, odurzające podniecenie - to samo, którego doznawał 
za każdym razem, gdy pośród nieprzeniknionego mroku czasu, co bezpowrotnie odszedł, nagle 
zaczynały przebłyskiwać i wysnuwać się zeń cieniutkie jak niteczki promienie światła. Właśnie z 
powodu owych czarodziejskich, ulotnych chwil, których naszemu magistrowi zdarzyło się 
doświadczyć zaledwie kilka razy w życiu, wybrał na przedmiot swych badań historię. W 
nieprzeniknionych ciemnościach, w krainie of no return* [*Z której nie ma powrotu (ang.).] 
(chyba nie umiałby tego równie obrazowo ująć po rosyjsku), nagle zapalał się ogieniek, 
migoczący słabym, lecz wabiącym światłem. Zrób krok, człowieku, uchwyć wątłe niteczki 
cieniutkich promyków, a może uda ci się pochwycić Czas za skraj czarnej opończy i zmusić go, 
by się cofnął na chwilę!
 Kromieszniki, C. v. D., Matfiejewowie, prawa połówka dokumentu, XVII wiek - 
wszystko się zgadzało. Brakująca część testamentu została odnaleziona, nie ulegało wątpliwości! 
Nietrudno było również wyjaśnić sprawę przesyłki. Jakiś Rosjanin - najpewniej historyk lub 
archiwista - natknął się na artykuł Fandorina w „Royal Historical Journal”, przypomniał sobie 
notatkę z „Wiadomości Archiwalnych” i postanowił zwrócić na nią uwagę autora. Jakież to 
rosyjskie - nie podać swego nazwiska, nie dołączyć choćby krótkiego liściku, nie napisać adresu 
zwrotnego! Z zachodniego punktu widzenia - najczystsze barbarzyństwo. Nicholas wszakże 
zdążył dobrze poznać mentalność i obyczaje nowych Rosjan. Anonimowość przesyłki świadczyła 
nie tyle o braku wychowania nadawcy, ile o jego skromności. Prawdopodobnie był on również 
człowiekiem ubogim (wiadomo, w jakich warunkach żyje większość rosyjskich naukowców), ale 
niepozbawionym godności. Obawiał się, że bogaty cudzoziemiec, uradowany otrzymaniem tak 
bezcennej wskazówki, obrazi go propozycją pieniężnej gratyfikacji. Niewykluczone też, że 
nadawca krępował się swej kulawej angielszczyzny i w obawie przed popełnieniem błędów nic 
nie napisał, choć przecież mogłoby mu przyjść do głowy, że autor artykułu o 
siedemnastowiecznej Rosji musi jako tako znać również współczesny język rosyjski.
 (Och, ta słynna wstydliwość nowych Rosjan! Nicholas znał pewnego moskwianina, 
odbywającego staż na Uniwersytecie Londyńskim; facet po pijaku nagadał głupstw kierownikowi 
katedry, a nazajutrz nawet mu nie powiedział „przepraszam”, chociaż sądząc ze skonfundowanej 
miny, doskonale pamiętał o zajściu. „Niech pan podejdzie do profesora i po prostu go przeprosi - 
doradził mu Fandorin. - No trudno, za dużo pan wypił, każdemu się zdarza”. Nowy Rosjanin 
odparł na to: „Nie mogę. Krępuję się”. I przeżywał męki do końca stażu).
 Ale co tam! Jeżeli życzliwy nieznajomy nie życzy sobie wdzięczności, Nicholas to 
uszanuje. Grunt, że teraz - przy odrobinie szczęścia i konsekwencji w działaniu - uda mu się 
napisać prawdziwą książkę. Jeżeli Cornelius przebywał na zesłaniu razem z Artamonem 
Matfiejewem (co obecnie należy właściwie uważać za udowodnione), to w pełnym tekście 
testamentu mogą się znajdować doprawdy bezcenne informacje. Nicholas przeczuwał, że jest 
bliski rzeczywistego odkrycia naukowego. Ale nawet gdyby aż tak mu się nie powiodło, zawsze 
będzie mógł zebrać dość materiału na poważną monografię, zatytułowaną, powiedzmy:
CORNELIUS VON DORN - KORNIEJ FONDORIN
Dzieje cudzoziemskiego najemnika w Rosji epoki
przedpiotrowej, spisane przez jego potomka
 No co? Brzmi nieźle, prawda? Wystarczy posiedzieć we wspomnianym już CAAD, czyli 
Centralnym Archiwum Akt Dawnych, przekartkować parę prac o werbowaniu cudzoziemskich 
oficerów, przejrzeć rejestry wypłaty żołdów, protokoły ze śledztwa Prikazu* [*Prikazy - w Rosji 
XVI - pocz. XVIII w. odpowiednik ministerstw, urzędów resortowych (przyp. tłum.).] Spraw 
Tajnych, dotyczącego osoby Artamona Matfiejewa - i faktów nie zabraknie. Następnie 
przedstawi się je na interesująco nakreślonym tle epoki, uzupełni przypominającymi biografię 
tytułowego bohatera życiorysami innych cudzoziemskich najemników - i książka gotowa. Przy 
okazji Nicholas pozna wreszcie prawdziwą, a nie romantycznie wyidealizowaną ojczyznę. 
Dawno wszak powinien był to zrobić.
 Sir Alexander spoczywał na dnie morza, niewładny już przekonać lekkomyślnego 
potomka, by zrezygnował z ryzykownego przedsięwzięcia, więc Nicholas wcielił swój zamiar w 
czyn w oszałamiającym tempie. Wysłał faks do moskiewskiego archiwum, w odpowiedzi 
otrzymał potwierdzenie, że interesujący go dokument istotnie znajduje się w zbiorach tej 
instytucji i może mu zostać udostępniony, a reszta to były już nieistotne drobiazgi: bilet, 
rezerwacja hotelu, sporządzenie testamentu (tak na wszelki wypadek). Cały swój ruchomy i 
nieruchomy majątek Nicholas, nie posiadając żadnych bliższych ani dalszych krewnych, zapisał 
Światowej Organizacji Walki o Prawa Zwierząt.
 Po czym wyruszył w podróż - morską, a następnie lądową - trasą, jaką prawdopodobnie 
zdążał do tego samego celu jego daleki przodek.
 W neseserze, wsuniętym teraz pod ławkę sypialnego wagonu, znajdowało się wszystko, 
co niezbędne: solenna rekomendacja Królewskiego Towarzystwa Historycznego, notebook z 
telefonem satelitarnym, ręcznym skanerem i najnowszym, świeżo opracowanym programem 
odczytywania starych rękopisów, drogocenna połówka testamentu z certyfikatem 
potwierdzającym jej autentyczność, polisa ubezpieczeniowa i bilet powrotny open (tym razem na 
samolot).
 Przed spotkaniem z ojczyzną Nicholas przeszedł kurs autotreningu, aby wyzbyć się 
wszelkich możliwych odziedziczonych uprzedzeń.
 Załóżmy, że Rosja to kraj niezbyt sympatyczny, mówił sobie magister. Politycznie 
podejrzany, zacofany cywilizacyjnie, zdemoralizowany. Wszystko to jednak są pojęcia względne. 
Kto powiedział, że Rosję należy porównywać z Anglią, wyspą szczęśliwą, która wsparła swój byt 
na trwałych, niewzruszalnych, uczciwych zasadach o sto czy dwieście lat wcześniej? A czemu 
nie z Koreą Północną lub, na przykład, Republiką Czadu?
 Zresztą Anglikom Fandorin również wiele rzeczy miał za złe. To nacja jakichś armadillo, 
samotników, z których każdy dźwiga na grzbiecie gruby, szczelny pancerz - nie ma mowy, żeby 
się przezeń przebić. Zresztą nikt nawet nie próbuje tego robić, gdyż oznaczałoby to pogwałcenie 
prywatności. A słynny angielski dowcip! Mój Boże, nic wprost, same aluzje, autoironia, dystans. 
Czy można z Brytyjczykiem pogadać na jakikolwiek „rosyjski” temat w rodzaju dobra i zła, 
nieśmiertelności bądź sensu życia? Ale skąd. To znaczy, można, ale lepiej nie zaczynać.
 Poza tym tliła się w Nicholasie nadzieja na pozaracjonalne, intuicyjne, mistyczne 
doznania, takie jak zew krwi, słowiańska dusza, głos przodków. Może nagle, kiedy za oknami 
wagonu zaczną przemykać skromne brzozowe zagajniki i osinowe laski, a na stacji dobiegną z 
peronu glosy wiejskich bab, oferujących porzeczki i pestki z dyni (czy co to tam teraz sprzedaje 
się na peronach), serce zadrży mu ze szczęścia, że oto potwierdziła się owa głęboka, tajemna 
wiedza, przeczucie, od zawsze piastowane na dnie duszy, i Nicholas ujrzy tamtą, dawną Rosję, 
która wcale nie zniknęła, nie odeszła, lecz po prostu się postarzała - nie, też nie - stała się 
dojrzalsza o sto lat. Ach, jak bardzo chciał, żeby dane mu było przeżyć taką chwilę!
 Oto o czym rozmyślał magister nauk historycznych Nicholas Fandorin, wsłuchując się w 
monotonny stuk kół międzynarodowego pociągu ekspresowego „Iwan Groźny”, pokonującego 
ostatnie kilometry dzielące go od granicy łotewsko-rosyjskiej. Niestety, prawie całkiem się 
ściemniło i krajobraz za oknem zlewał się w ponurą, siną szarość, jedynie tu i ówdzie z rzadka 
rozjaśnianą wątłym światełkiem, a w dodatku mister Kalinkis wciąż rozpraszał zadumę 
Nicholasa swoją daleką od doskonałości angielszczyzną.
 Z początku, kiedy uskarżał się na trudności z wprowadzaniem łotewskich wyrobów 
mlecznych na rynek europejski, można było jeszcze wytrzymać. Fandorin chciał udzielić 
handlowcowi dobrej rady: najrozsądniej chyba zapomnieć o Europie, gdzie łotewskie firmy za 
nic nie zostaną dopuszczone, gdyż jest ona dosłownie zalana własnymi produktami tej branży 
przetwórstwa, a zamiast tego zainteresować się Rosją, stanowiącą gigantyczny rynek zbytu. Tak, 
chciał udzielić rady, ale w porę się powstrzymał. Miał bowiem paskudny, nieuleczalny nawyk - 
nieproszony pchał się z życzliwymi radami, co na Wyspach Brytyjskich uchodzi za zachowanie 
wręcz nieprzyzwoite, ba, absolutnie niedopuszczalne. W ciągu spędzonych tam trzydziestu paru 
lat swego życia Fandorin tyle razy gryzł się w język, skory do bezwstydnego wtargnięcia w 
cudzą privacy, że aż dziw, iż dotąd sobie nie odgryzł tego zdradzieckiego narządu.
 Wątpliwe poza tym, czy rada przypadłaby mieszkańcowi nadbałtyckiego kraju do gustu, 
gdyż od utyskiwań na bezwzględność Europejczyków mister Kalinkins przeszedł do wyrzekania 
na Rosjan, od których gorsi, jego zdaniem, byli jedynie ci dusigrosze Estończycy. Nicholas sam 
nie miał zbyt pochlebnej opinii o nowych Rosjanach, ale słyszeć własne zarzuty pod ich adresem 
z ust cudzoziemca zdawało mu się rzeczą nader nieprzyjemną. (Bodajże Puszkin wspominał 
gdzieś o podobnej sytuacji...).
 - Obaj mieliśmy pecha - paplał eksporter wyrobów mlecznych - że nie było już biletów na 
nasz pociąg „Karlis Ulmanis”. To zupełnie co innego - czysto, kulturalnie, świeże produkty 
mleczne w wagonie restauracyjnym, a nie jakiś gułag na kołach. Wie pan, co to takiego „gułag”? 
Konduktorzy roznoszą wystygłą herbatę, w bufecie cuchnie zgniłą kapustą, a kiedy miniemy 
granicę, zobaczy pan, po wagonach zaczną się wałęsać prostytutki.
 - Wyobrażałem sobie gułag nieco inaczej - zauważył ironicznie Fandorin, ale towarzysz 
podróży nie wyczuł sarkazmu w jego słowach.
 - Aha, i jeszcze coś! - dorzucił zniżonym głosem. - Zaraz po kontroli paszportowej i 
celnej musimy zamknąć drzwi na zasuwę i na łańcuch, ponieważ... buszują. - Mister Kalinkins 
użył w tym miejscu rosyjskiego słowa (wypowiedź brzmiała: because they there... buszują), 
pstryknął parę razy palcami, po czym przetłumaczył ten czasownik na angielski jako hold up. - 
To prawdziwi bandyci. Wdzierają się do przedziału i zabierają pieniądze. A funkcjonariusze 
ochrony kolei i konduktorzy są z nimi w zmowie - sami im wskazują co zamożniejszych 
pasażerów. Dwa miesiące temu jeden mój znajomy...
 Nicholasa znudziło już słuchanie gadaniny łotewskiego rusofoba, zachował się więc dość 
nieuprzejmie - włożył do uszu słuchawki i włączył odtwarzacz. Na kasecie znajdowała się 
piosenka o oddziaływaniu psychoterapeutycznym, zachęcająca, by kochać Rosję nawet tę 
mroczną, ze wszystkimi jej wadami. Fandorin zresztą już wcześniej zaplanował, że przekroczy 
granicę przy wtórze ochrypłego głosu Jurija Szewczuka.
 To był dobry pomysł.
 „Ojczyzna! To już ojczyzna ma!” - zagrzmiało w słuchawkach, „Iwan Groźny” zwolnił, 
za chwilę miał się zatrzymać na pierwszej stacji po rosyjskiej stronie, i Nicholas zakołysał się 
rytmicznie w takt refrenu. W sercu naprawdę coś mu drgnęło, zakręciło go w nosie, a oczy - to ci 
dopiero! - zaszły łzami.
 Ojczyzna! To już ojczyzna ma!
 I cóż, że fałszywa i zła...
 Jeśli komuś to nie w smak,
 Chyba mu rozumu brak!
 My kochamy ją i tak!
 Nie wytrzymał, zanucił piosenkę, wtórując wykonawcy, nagle jednak urwał. Wiedział, że 
absolutnie nie powinien śpiewać przy ludziach. Jak jeden z bohaterów Czechowa, głos miał silny, 
ale przykry dla uszu, a w dodatku był całkowicie pozbawiony słuchu muzycznego.
 Fandorin odwrócił się od okna i ze skruchą zerknął na Łotysza. Ten wpatrywał się w 
niego z przerażeniem, jakby raptem ujrzał głowę Gorgony. Fakt, że śpiewak z Nicholasa nietęgi, 
ale żeby aż do tego stopnia?... „Ach, prawda - uprzytomnił sobie magister - Kalinkins nie wie 
przecież, że znam rosyjski”.
 Nie zdążył jednak Łotyszowi nic wyjaśnić, gdyż w tej samej chwili drzwi zostały z 
hałasem odsunięte i do przedziału, tupiąc podkutymi butami, władowało się dwóch wojskowych 
w zielonych czapkach - oficer i szeregowy.
 Oficer był purpurowy na twarzy i, jak się wydawało magistrowi, niezupełnie trzeźwy - w 
każdym razie zalatywało od niego jakimś wysokoprocentowym, choć raczej niezbyt wyszukanym 
napitkiem; ponadto co chwila czkał.
 Straż graniczna, zorientował się Fandorin.
 Oficer stanął przed Brytyjczykiem, wyciągnął do niego rękę i powiedział:
 - Yk!
 Nicholas speszył się, gdyż uświadomił sobie, że absolutnie nie ma pojęcia, jak wygląda w 
Rosji kontrola paszportowa. Czyżby było przyjęte zaczynać ją od uścisku dłoni? Cóż, to 
oryginalne, chociaż chyba niezbyt higieniczne, jeśli się weźmie pod uwagę, ilu pasażerom oficer 
musi uścisnąć ręce. Ale za to bardzo rosyjskie.
 Fandorin zerwał się pośpiesznie i z szerokim uśmiechem mocno potrząsnął dłonią 
funkcjonariusza straży granicznej. Ten obrzucił zbzikowanego cudzoziemca zdumionym 
spojrzeniem i wybełkotał niewyraźnie, zwracając się do swego podwładnego:
 - A to świr. Poczekaj, Sapryka, jeszcze nie takich rzeczy się napatrzysz.
 Następnie wyrwał dłoń z uścisku Fandorina, wytarł ją o spodnie i burknął:
 - Pokazuj paszport, zagraniczny porąbańcu. Paszport, anderstend? - Do żołnierza zaś 
mruknął: - Takim psycholom powinni dawać wariackie papiery, a nie paszporty.
 Chudy, blady Sapryka zachichotał niepewnie.
 Do czerwonej książeczki, ozdobionej wizerunkiem przedstawicieli narodowej brytyjskiej 
fauny - lwem i jednorożcem - dziwny pogranicznik odniósł się z całkowitym brakiem 
zainteresowania. Wręczył ją swemu pomocnikowi ze słowami:
 - Przywal. Yk.
 Żołnierzyk wbił pieczątkę na odpowiedniej stronie, a oficer tymczasem zajął się 
Kalinkinsem.
 - Aha - skonstatował złowieszczo - bratnia Łotwa. - Z grymasem niechęci na czerwonej 
twarzy przekartkował paszport, a jedną stroniczkę obejrzał pod światło. - Wizka do kitu, 
rozpaćkana - zauważył z widocznym zadowoleniem. - Z taką to można jechać do Afryki. Daty 
też nie widać.
 - Dostałem ją w waszym konsulacie! - zdenerwował się handlowiec. - Nie ja 
przystawiłem pieczątkę! Panie poruczniku, to są szykany!
 Oficer zmrużył oczy w niemiłym uśmieszku.
 - Szykany, powiadasz? A jak wasi pogranicznicy czepiają się naszych obywateli? Zaraz 
cię wysadzę z pociągu do wyjaśnienia sprawy, wtedy się zaczną prawdziwe szykany.
 Mister Kalinkins zbladł i wyszeptał drżącym głosem:
 - Nie, nie. Bardzo proszę.
 Po pełnej napięcia pauzie oficer kiwnął głową.
 - No. Już ja was nauczę szacunku dla Rosji... Yk! Dobra, przywalaj, Sapryka! - I 
majestatycznie wymaszerował na korytarz, zawadziwszy ramieniem o drzwi.
 Żołnierzyk uniósł pieczątkę nad paszportem, zerknął na należącą do Kalinkinsa paczkę 
winstonów i zapytał cicho:
 - A nie poczęstowałby pan papieroskiem?
 Łotysz, syknąwszy coś ze złością w swoim języku, pchnął całe pudełko w stronę 
wyciągniętej ręki.
 Nicholas obserwował tę scenę w kompletnym osłupieniu, ale ciąg szokujących 
niespodzianek dopiero się zaczynał.
 Nie minęła minuta, kiedy drzwi znów się otworzyły (pukanie widocznie nie było przyjęte) 
i do przedziału wszedł funkcjonariusz celny. Na szyi dyndał mu długopis na sznurku. Obrzucił 
bystrym spojrzeniem obu pasażerów i od razu usiadł koło Łotysza.
 - Narkotyki? - zapytał konfidencjonalnie. - Heroinka, kokainka?
 - Jakie znowu narkotyki! - wykrzyknął nieszczęsny Kalinkins. - Jestem biznesmenem! 
Mam kontrakt z Syrkołbasimpeksem!
 - A gdyby tak rewizja osobista? - zasugerował celnik w czarno-zielonym mundurze i 
zwracając się do Nicholasa, poufnym tonem wyjaśnił: - Mieliśmy tu w zeszłym tygodniu jednego 
„biznesmena”. Paczuszkę z towarem wsadził sobie w tyłek. Ale i tak znaleźliśmy.
 Łotysz nerwowo przełknął ślinę i pod stolikiem podał celnikowi jakiś szeleszczący 
zwitek.
 - Cóż, kontrakt rzecz święta - rzekł funkcjonariusz z westchnieniem, po czym zapytał 
Fandorina: - A pan skąd do nas przyjeżdża?
 I znów się okazało, że brytyjski paszport budzi tu o wiele mniejsze zainteresowanie niż 
łotewski.
 - Gute Reise* [*Miłej podróży (przyp. tłum.).]- rzekł na pożegnanie celnik, nie wiadomo 
dlaczego po niemiecku.
 Kontrola była zakończona.
 Pociąg zgrzytnął hamulcami, wagon zakołysał się i stanął. Za oknem widniał skąpo 
oświetlony peron i budynek stacyjny w pseudoempirowym stylu. Napis głosił:
NIEWOROTINSKAJA
L K. Mosk. - Bałt.
 Oto ona, ziemia rodzinna!
 Pierwszy kontakt z przedstawicielami państwa rosyjskiego wywarł na magistrze nauk 
historycznych tak wstrząsające wrażenie, że odczuł przemożną potrzebę, by bezzwłocznie coś 
przekąsić.
 Rzecz w tym, że Nicholas Fandorin w ogóle nie pijał alkoholu, a jadał również z 
umiarem, i to ograniczając się jedynie do zdrowej żywności, dlatego też znana większości 
wewnętrzna potrzeba, by golnąć kielicha na uspokojenie nerwów, u naszego magistra objawiała 
się zwykle wzmożoną ochotą na jakąś ponadnormatywną i niezdrową przekąskę.
 Mając w pamięci opinię towarzysza podróży na temat wagonu restauracyjnego, Nicholas 
postanowił nabyć coś w dworcowym bufecie, jako że w rozkładzie jazdy zaznaczono, iż pociąg 
na stacji Nieworotinskaja stoi aż piętnaście minut (pewnie po to, by pogranicznicy, celnicy i 
zatrzymani pasażerowie zdążyli wysiąść). Na wszelki wypadek portfel z pieniędzmi, 
dokumentami i kartami kredytowymi Fandorin zostawił w neseserze, a ze sobą wziął jedynie 
kilka banknotów tysiącrublowych, przewidująco nabytych w kantorze na ryskim dworcu.
 Konduktor siedzący na stopniach wagonu usunął się, robiąc pasażerowi przejście, i 
ziewnął głośno. Przy niezbyt romantycznym wtórze owego ziewnięcia potomek ośmiu pokoleń 
rosyjskich Fandorinów po raz pierwszy postawił stopę na rodzimej, zalanej asfaltem ziemi.
 Spojrzał w lewo, potem w prawo.
 Po lewej stronie wisiał długi, wyblakły transparent z wizerunkiem wąsatego radzieckiego 
żołnierza w furażerce, a białe litery głosiły:
50 LAT WIELKIEGO ZWYCIĘSTWA
NIEŚLIŚMY JE NA SZTANDARACH PRZEZ PÓŁ ŚWIATA
JEŚLI TRZEBA - POWTÓRZYMY TRYUMFALNY MARSZ!
 Na prawo stał niewielki gipsowy Lenin w cyklistówce, z wyciągniętą ręką. Nicholas 
zdziwił się, gdyż prasa podawała, że wszelkie kultowe relikty epoki totalitaryzmu już dawno 
usunięto. Widocznie jesteśmy w tak zwanej czerwonej strefie, uznał magister i wszedł do 
budynku dworca.
 Panował w tym przybytku zapach niczym w od dawna zapchanym ustępie, a na ławkach 
leżeli i spali brudni, obdarci ludzie - jak można przypuszczać, współcześni kloszardzi, zwani tu 
menelami. Przyglądać się tym malowniczym oberwańcom Nicholas się krępował, czym prędzej 
więc podszedł do bufetu z oszkloną gablotą.
 Nerwowe podniecenie skłaniało do spożycia czegoś szczególnie niewskazanego, jak 
choćby hot-dog czy hamburger. Jednakże na talerzach leżały tylko nierówno pokrojone kromki 
białego chleba z tłustą, niemal czarną kiełbasą, plasterkami żółtego sera o zawiniętych do góry 
brzegach i maleńkimi, zeschniętymi rybkami. Na widok tych osobliwych sandwiczy Fandorin się 
wzdrygnął. Omiótł gablotę spojrzeniem i w końcu zwrócił się do osowiałej bufetowej, która 
szklanym wzrokiem przyglądała się łażącym po kontuarze muchom:
 - Poproszę jogurt. Z kawałkami owoców. Albo nie, dwa.
 Bufetowa, nie podnosząc oczu, cisnęła na ladę dwa pojemniki Tutti-frutti (Nicholas 
zwykle kupował Danone - odtłuszczony, bez dodatków smakowych, ale jak szaleć, to szaleć), 
wzięła dwie tysiącrublówki i zamiast reszty położyła obok jogurtów trzy owocowe cukierki w 
wyblakłych papierkach.
 - Bardzo przepraszam, ale termin przydatności tego produktu minął miesiąc temu - 
oznajmił Fandorin, przestudiowawszy etykietę. - Jogurt nie nadaje się do jedzenia.
 Bufetowa zaszczyciła wreszcie spojrzeniem natrętnego klienta i wycedziła nienawistnie:
 - Uch, mam już was wszystkich potąd! Spływaj stąd, koleś! Rzygać mi się chce, jak na 
ciebie patrzę.
 Powiedziała to tak dobitnie i przekonująco, że Nicholas bez słowa wziął przeterminowany 
jogurt i - zmieszany - skierował się do wyjścia.
 Przy drzwiach ktoś chwycił go za rękaw.
 - Ej, mister, wonna fuck?
 Fandorin myślał, że się przesłyszał - to chyba niemożliwe, żeby ten niepozorny, brodaty 
osobnik, przypominający leśnego diabła z bajki, proponował mu swoje usługi seksualne.
 - Ten bucks. Only ten bucks! Do next station. - Nieznajomy wskazał palcem na pociąg, a 
potem gdzieś w bok. - Ten bucks!
 Trochę dalej, pod ścianą, stała dziewczynka - ruda, piegowata i co najwyżej 
trzynastoletnia. Spojrzała obojętnie na cudzoziemca, zatrzepotała grubo wytuszowanymi rzęsami 
i wydmuchnęła spomiędzy nienaturalnie czerwonych warg bańkę gumy balonowej.
 - Boże, przecież to jeszcze zupełne dziecko! - wykrzyknął wstrząśnięty Nicholas. - Ile 
masz lat, dziewczynko? Chodzisz do szkoły? Jak możesz?... Za dziesięć dolarów? To straszne!
 Dziewczynka pociągnęła nosem i głośno strzeliła gumą do żucia, a sutener szturchnął 
magistra w ramię i powiedział po rosyjsku:
 - Daj więcej, skoroś taki litościwy.
 Fandorin wyskoczył jak oparzony z tej spelunki.
 - Fuck you, mister! - krzyknął za nim brodaty.
 O Boże, pociąg już ruszał, choć przewidziane w rozkładzie piętnaście minut jeszcze nie 
minęło! Ogarnięty panicznym strachem na samą myśl, że mógłby zostać w tym koszmarnym 
miejscu, Nicholas wrzucił jogurty do kosza na śmieci i co sił w nogach rzucił się w pogoń za 
umykającym wagonem.
 Ledwie zdążył wskoczyć na stopień. Konduktor palił na platformie w towarzystwie 
dwóch rosłych młodych ludzi w granatowo-białych dresach. Przelotnie spojrzał na zdyszanego 
Anglika, nie komentując ani słowem jego szczęśliwego powrotu.
 „Do żadnych Kromiesznik nie jadę - myślał Nicholas, idąc korytarzem. - Zeskanuję drugą 
połowę testamentu, pogrzebię trochę w dokumentach Prikazu Cudzoziemskiego i Rycerskiego i 
wracam do Londynu. Trzy dni. Maksimum pięć. W Moskwie będę się poruszał po trasie: hotel-
archiwum-hotel”.
 Nie, historyczna ojczyzna zdecydowanie się Fandorinowi nie spodobała. Ciekawe, jak 
może się podobać piosenkarzowi Jurijowi Szewczukowi?
 Najgorsze jednak było to, że w duszy magistra obudziło się dręczące przeczucie, iż odtąd 
także i tamtej, dawnej Rosji nie będzie już mógł kochać tak bezgranicznie jak do tej pory. Ach, 
ojcze, ojcze, najmądrzejszy z ludzi...
 Eksporter wyrobów mlecznych zamknął się w przedziale i wpuścił Fandorina dopiero po 
dłuższej chwili, a następnie demonstracyjnie zasłonił się jakimś łotewskim pismem 
ilustrowanym.
 Zawsze gdy Nicholas znajdował się w trudnej sytuacji lub szczególnie kiepskim nastroju, 
układał limeryk. Pewna koncentracja umysłu, niezbędna przy tej czynności, w połączeniu z jej 
absurdalnym w swym komizmie rezultatem sprzyjała relaksowi i przychylniejszemu spojrzeniu 
na świat. Wypróbowany sposób pomógł i teraz - poetycka łamigłówka sprawiła, że stan ducha 
Nicholasa trochę się poprawił.
 Nagle ktoś cicho zapukał do drzwi. Fandorin wstał, by otworzyć zatrzask, a mister 
Kalinkins odłożył pismo i nerwowo ostrzegł po rosyjsku:
 - Przez łańcuch! Tylko przez łańcuch!
 W szczelinie uchylonych drzwi było zupełnie ciemno, choć jeszcze parę minut temu na 
korytarzu paliło się światło. Do twarzy Nicholasa uniosła się ręka w granatowym rękawie z białą 
lamówką i w nos uderzył go łaskotliwy strumień jakiejś cuchnącej cieczy.
 Fandorin już miał zaprotestować przeciwko tak skandalicznemu zachowaniu, ale nie 
zdążył, ponieważ nogi nagle odmówiły mu posłuszeństwa.
 Magister osunął się na podłogę, uderzając skronią o metalową futrynę drzwi, i utracił 
kontakt z rzeczywistością.
 Nawiązał go powtórnie niejako tą samą drogą, gdyż czuł taki ból i pulsowanie w skroni, 
że chcąc nie chcąc, musiał najpierw poruszyć ciężką jak ołów głową, a potem otworzyć oczy.
 Dodatkowych pięciu minut potrzebował na to, by odtworzyć cały ciąg wydarzeń i 
uświadomić sobie, co się stało.
 Mister Kalinkins leżał na swojej ławce; spod przymkniętych powiek błyskały tylko 
białka. Z ust Łotysza ściekała cienka strużka śliny, a na jego piersi spoczywał wybebeszony 
portfel.
 Stopa Fandorina natrafiła na coś twardego. Neseser! Jego neseser firmy Samsonite, 
otwarty, ział teraz pustym, wypatroszonym wnętrzem.
 Wewnątrz nie zostało nic. Nie było notebooka, telefonu, portfela ani - co najgorsze - 
koperty, w której znajdowała się licząca trzysta lat rodzinna pamiątka.
 Prawdziwy koszmar!
Aneks
 Limeryk autorstwa Nicholasa Fandorina, ułożony po odjeździe pociągu ze stacji 
Nieworotinskaja 13 czerwca wieczorem, parę minut po dziesiątej:
Pewien magister z Londynu
Z szybkich decyzji słynął.
Gdy wybrał się w Rosji ostępy,
Stanął tam jak zaklęty,
Słysząc: „Fuck you, skurwysynu!”.
Rozdział drugi
 Do Corneliusa uśmiecha się fortuna. Drogocenna zawartość
 skórzanej sakwy. Zawarcie znajomości z Moskowitami. Wieś
 Nieworotynskaja.
 Dobra wróżba. Fałszywy Eden.
 Cornelius wydał przenikliwy okrzyk „Iiijaaa!”, smagnął nahajką dorodnego 
hiszpańskiego ogiera, kupionego w Rydze za czterdzieści trzy reichstalary (czyli połowę ruskiego 
zadatku), i kary koń, przestraszony nie tyle uderzeniem, ile dzikim wrzaskiem w samo ucho, 
momentalnie puścił się kłusem. Naprawdę dobry wierzchowiec - pojętny, mocnej budowy, 
niewymagający obfitej paszy - o wiadrze wody i półczetweryku owsa zdolny pokonać bez trudu 
siedem mil. No i szybki. A to było teraz dla Corneliusa bardzo ważne.
 Z tyłu, na długich cuglach, biegła cisawa, kosmatonoga kobyłka, objuczona bagażem - 
ona także starała się, jak mogła, wyrzucając z lekka na boki rozdeptane kopyta. To, co 
najcenniejsze, von Dorn miał, oczywiście, przy sobie, w sakwie przytroczonej do siodła, ale 
pozbywać się kobyłki byłoby szkoda, dlatego nie popędzał zbytnio koni, utrzymując spokojne, 
równe tempo. W jukach wiózł niezbędne zapasy - suszone mięso, sól, suchary - i ciepłą szubę z 
psiego futra, bo jak słyszał, w Moskwie nawet w maju bywają lute mrozy, kiedy to drzewa pękają 
z hukiem, a wąsy pokrywają się igiełkami lodowatego szronu.
 Oddaliwszy się o pół setki kroków, Cornelius obejrzał się na straż graniczną. Dowódca o 
tępej, prostackiej gębie, oszołomiony niespotykanym zuchwalstwem cudzoziemca, nadal gapił 
się na niego bezmyślnie. Trzech zbrojnych wymachiwało tylko rękami, a jeden ładował 
przedpotopową strzelbę; w Europie nie widywano takich od czasów wojny trzydziestoletniej. A 
niech tam, i tak spudłuje. Nieudolność Moskowitów w posługiwaniu się bronią palną jest 
powszechnie znana. Po to przecież porucznik - nie, teraz już kapitan - von Dorn został 
zwerbowany do moskiewskiej służby: żeby nauczyć tutejszych żołnierzy celnie strzelać i walczyć 
w szyku.
 Pozostawanie na holenderskim żołdzie nie wróżyło pomyślnej przyszłości. Z początku ich 
królewskie moście płaciły najemnikom regularnie, ale kiedy wojna z Anglikami się skończyła, a 
lądowe potyczki z Francuzami wygasły, wirtemberscy muszkieterowie stali się niepotrzebni. 
Jedni przeszli na służbę do Polaków, inni do Szwedów, Cornelius zaś wciąż obijał się w 
Amsterdamie, choć pieniądze mu się kończyły.
 W dodatku prawdziwej wojny od dawna już nie było. Kto wie, czy takie wojny jeszcze w 
ogóle kiedykolwiek będą się toczyć? Już od dziesięciu lat - zaczął jako zupełny gołowąs - chodził 
von Dorn w tym żołnierskim kieracie: najpierw jako prosty rajtar, potem kornet, aż wreszcie dwa 
lata temu wykupił patent oficerski i został porucznikiem - ale wszystko to nie przynosiło zysków, 
pewności ani perspektyw. Dwa lata służył u Francuzów, pół roku u księcia meklemburskiego, rok 
u Duńczyków, potem u Szwedów - a może odwrotnie. Aha, było jeszcze wolne miasto Brema, 
polski król i znowu Francuzi. Kiedy dostał się do niewoli holenderskiej, musiał walczyć 
przeciwko Francuzom. Na czole, w okolicy lewej skroni, miał Cornelius półkolistą bliznę - w 
bitwie pod Ensheim, kiedy walczyli z kirasjerami wicehrabiego de Turenne, leżący na ziemi 
ranny koń wierzgnął i uderzył go podkutym kopytem; cud boski, że łba mu nie rozwalił. Damom 
Cornelius mówił, że to ślad celnej strzały Kupidyna, prostym dziewczynom - że pamiątka po 
tureckim jataganie.
 Najlepiej by było zaciągnąć się na służbę austriacką i wojować przeciwko Turkom. Ku 
takiej decyzji jął się skłaniać dzielny porucznik pod koniec trzeciego miesiąca przymusowej 
bezczynności, kiedy długi przekroczyły sumę dwustu guldenów i już widział się w więziennym 
lochu. Nie jest przecie taki młody, skończył dwadzieścia lat, a nie zdobył ani majątku, ani sławy, 
ani nawet dachu nad głową. Do Theofels, do starszego brata, nie zamierzał wracać, nie ucieszą 
się tam z dodatkowej gęby do karmienia. Claus i bez tego ma dość zmartwień - zamek wymaga 
ciągłych napraw, a klasztorowi trzeba spłacać starą, zaciągniętą jeszcze przez ojca pożyczkę.
 Tylko gdzie są ci Turcy? Podróż do Wiednia jest kosztowna, bo to daleko, a co, jeśli nie 
uda mu się zaciągnąć na służbę? Wtedy trzeba będzie chyba zostać mnichem - brat Andreas, 
najmądrzejszy z von Dornów, jest już opatem klasztoru - albo amantem jakiejś starej, grubej 
kupcowej. Zamienił stryjek siekierkę na kijek.
 I nagle fortuna uśmiechnęła się do Corneliusa! W szynku nad Prinzengracht przysiadł się 
do jego stolika solidny, budzący zaufanie gość, przedstawił się jako były pułkownik w carskiej 
służbie, nazwiskiem Faustle. Okazał się prawie krajanem Corneliusa, pochodził z Badenii. W 
Moskwie spędził cztery lata, a teraz wracał w rodzinne strony - chciał kupić dom, sad i ożenić 
się. Do Amsterdamu dotarł dzięki łaskawości rosyjskiego księcia Tułupowa, wysłanego do 
Europy w celu zwerbowania doświadczonych oficerów dla carskiego wojska. Żołd nie jest może 
zbyt duży, ale wypłacany regularnie. Na drogę - hojne zaopatrzenie w wysokości stu 
reichstalarów, a po przyjeździe na wstępne koszty jeszcze pięćdziesiąt reichstalarów srebrem, 
skórki sobolowe tejże wartości i pięć łokci wykwintnego sukna. Najważniejsze jednak, że przed 
człowiekiem odważnym i przedsiębiorczym, który chce sobie zapewnić bezpieczną przyszłość, 
ten azjatycki kraj otwiera doprawdy nieograniczone możliwości. Herr Faustle powiedział, gdzie 
się zatrzymał ów rosyjski książę, zapłacił za wino i przeniósł się do innego stołu, żeby pogadać z 
dwoma holsztyńskimi dragonami, Cornelius zaś siedział i rozmyślał. Krzyknął jeszcze do 
Faustlego: „A z Turkami car wojuje?”. Okazało się, że tak - i z Turkami, i z Tatarami. To 
rozwiało ostatecznie wątpliwości von Dorna.
 No, a już kiedy Cornelius ujrzał carskiego wysłannika w szubie ze złotogłowiu, 
wyszywanej drogimi kamieniami, w wysokiej sobolowej czapie (każda taka skórka u handlarza 
futer kosztuje co najmniej dwieście reichstalarów!), obawiał się tylko jednego - że go nie przyjmą 
na służbę.
 Ale przyjęli. Warunki zostały ustalone zgodnie z zapewnieniami pułkownika - sto 
reichstalarów na drogę i tyleż na koszta zagospodarowania (w srebrze, sobolowych skórkach i 
suknie), żołd w wysokości jedenastu rubli na miesiąc i strawne. Kontrakt opiewał na cztery lata, 
do maja 1679 roku. Dla przydania sobie ważności i żeby się trochę bardziej zacenić, von Dorn 
zażądał rangi kapitana, choć wiedział, że bez patentu nie ma na to widoków. Tymczasem zgodzili 
się! Proszę - jeszcze do niedawna był wiecznym porucznikiem bez szans na awans i wysługę, a 
teraz został kapitanem muszkieterów. Książę od razu wystawił papiery na nazwisko kapitana 
von Dorna i opatrzył je czerwonymi lakowymi pieczęciami, wszystko jak należy.
 Do Rygi dopłynął świeżo upieczony kapitan rybacką szniką - Polskę wolał ominąć, gdyż 
mogli tam sobie przypomnieć, że przed dwoma laty zdezerterował z pułku księcia 
Wiśniowieckiego. Cały prześmierdł śledziami, ale za to transport był tani - Cornelius zapłacił 
wszystkiego sześć reichstalarów.
 W stolicy Inflant, ostatnim na trasie jego podróży europejskim mieście, zaopatrzył się we 
wszelkie niezbędne rzeczy, których w Azji niepodobna było dostać - tłuczoną kredę do 
czyszczenia zębów (ich olśniewająca biel przyczyniła się do wielu miłosnych podbojów 
Corneliusa), używaną, ale jeszcze w zupełnie dobrym stanie, kruczoczarną perukę, tytoń z 
Batawii, płaską, wygodną pułapkę na pchły, zawieszaną na skos, pod pachą. Postanowił nie 
dobierać sobie do kompanii współtowarzyszy podróży. Wyposażony w angielski muszkiet, dwa 
norymberskie pistolety i toledańską szpadę, nie bał się leśnych rabusiów. Ruszył w stronę 
rosyjskiej granicy sam.
 Droga mu się dłużyła. Piątego dnia dotarł do ostatniej szwedzkiej placówki - małej 
warowni Neuhausen. Porucznik, który towarzyszył von Dornowi do granicznej rzeczki, wskazał 
mu kierunek dalszej jazdy - o tam, za tym polem i lasem, jakieś dwie i pół mili stąd, leży rosyjska 
wieś Nieworotynskaja, nazwana tak dlatego, że Moskowici mają tu zaledwie dwie osady. Druga 
zwie się Worotynskaja, jako że należy do stolnika Worotyńskiego. „Oto najlepszy przykład, jak 
głupi i pozbawieni wyobraźni są ci czosnkożercy - powiedział porucznik. - Gdyby była tu jeszcze 
trzecia wieś, którą należałoby jakoś nazwać, nie wiedzieliby po prostu, jak sobie poradzić z taką 
łamigłówką”.
 „Dlaczego czosnkożercy?” - spytał Cornelius. Porucznik wyjaśnił, że tubylcy są 
całkowicie pozbawieni węchu. Choć odznaczają się niezdrowym zamiłowaniem do mycia (której 
to namiętności ulegają nieomal miesiąc w miesiąc, co zresztą łatwo daje się wyjaśnić 
rozwiązłością obyczajów, gdyż łaźnie służą zarówno mężczyznom, jak i kobietom, korzystają z 
nich oni wspólnie), są zupełnie nieczuli na odrażające zapachy, a podstawa ich pożywienia to 
surowa cebula i czosnek.
 Na Corneliusie wiadomość ta nie wywarła większego wrażenia. Każdy, kto przez dłuższy 
czas znajdował się w oblężonym mieście czy twierdzy, wie, że czosnek jest bardzo zdrowy - 
chroni i przed szkorbutem, i przed puchliną nóg, a nawet, jak utrzymują niektórzy, przed 
francuską chorobą. Niech się nim tubylcy objadają do woli, byleby żołd wypłacano w terminie.
 Przeprawił się przez rzeczkę w bród, a gdy przejechał może z pół mili, zza krzaków 
wyskoczył niewielki oddziałek. Jeden Moskowita, spasiony, o purpurowej, świńskiej gębie, 
siedział na koniu, a pozostali czterej podążali w ślad za nim pieszo. Wszyscy mieli na sobie 
zielone kaftany o długich połach, brudne i wyświechtane; tylko okrycie jeźdźca było całe, reszty 
- w dziurach i łatach. Cornelius w pierwszej chwili trochę się przestraszył, że to jacyś rabusie, i 
już sięgał do olster przy siodle, ale zaraz uświadomił sobie, że złoczyńcy nie noszą mundurów. A 
więc była to pewnie straż graniczna.
 Trzej żołnierze mieli halabardy, jeden rusznicę. Dowódca - przypasaną krzywą szablę. 
Powiedział coś groźnie, sycząc przy tym jak gąsior. Pełno było w jego mowie dźwięków „tsch”, 
„tch” i „tsz”. Sens jego słów można było pojąć i bez przekładu. Ktoś ty i skądeś się, u licha, wziął 
na ziemi należącej do wielkiego moskiewskiego cara?
 Von Dorn grzecznie uchylił kapelusza, wyjął z sakwy dokument podróżny i wymownie 
zakołysał przywieszonymi na nim pieczęciami. Potem rozwinął go i udał, że czyta, co napisano w 
środku - w rzeczy samej wyrecytował słowa, których nauczył się na pamięć: „I tenże kapitan 
muszkieterów Korniej Fondornow jechać ma do Pskowa, do Nowogrodu Wielkiego, a także i do 
Tweru, skąd nie mieszkając, winien podążać do Moskwy”.
 Dowódca straży znów zasyczał i zagdakał (zalatywało od niego jakąś lichą gorzałką), po 
czym wyciągnął rękę po glejt, ale Cornelius, chwała Bogu, nie urodził się wczoraj. Jeszcze raz 
wskazał na przywieszoną pieczęć, po czym przezornie schował dokument.
 - Psków - Nowogród - Twer - Moskwa - powtórzył i dodał z naciskiem: - Nie mieszkając 
(co miało znaczyć: „w pilnej sprawie urzędowej”).
 Pod krzakiem, jak się okazało, siedział jeszcze jeden Moskowita - nieuzbrojony, za to z 
miedzianym kałamarzem, zawieszonym na szyi, i gęsim piórem, wetkniętym za ucho.
 Teraz podniósł się leniwie i oznajmił zrozumiałą - mimo fatalnej wymowy - niemczyzną:
 - Zapłać trzy talary holenderskie dowódcy, jeden mnie i jeden strzelcom - oni też muszą 
żyć - a potem jedź sobie z Bogiem, skoroś taki ważny i potrzebny.
 „Pięć reichstalarów? Pięć?! Za co?!”.
 - Dobrze, zaraz. - Cornelius kiwnął głową. - Tylko podciągnę popręg.
 I podciągnął. A potem jak nie wrzaśnie koniowi w ucho, jak nie smagnie go nahajką! Pięć 
talarów, panowie strażnicy? A ucho od śledzia nie łaska?
 Z tyłu ktoś wypalił z broni, powietrze niebezpiecznie blisko rozdarł świst kuli - nie więcej 
niż pół łokcia od ucha Corneliusa. Ale Bóg strzegł, śmierć ominęła kapitana. Von Dornowie mają 
szczęście, to rzecz od dawna wiadoma. Gorzej, że nigdy nie potrafili wyciągnąć z tego żadnej 
korzyści. Winę za to ponosiło ich przeklęte, wielkopańskie pięknoduchostwo, a także pechowa 
dewiza rodzinna, której twórcą był protoplasta rodu, Theo: Honor primum, alia deinde* [*Przede 
wszystkim honor, reszta potem (łac.).].
 Prapradziadek Tibo-Montezuma, który wrócił z Meksyku z wozem pełnym azteckiego 
złota, swoim niewyparzonym, ostrym językiem wzbudził gniew cesarza Karola - nie uniósł nie 
tylko złota, lecz i głowy. Stryjeczny dziadek, Piękny Ulrich, zdobył wspaniałą pozycję, 
zostawszy faworytem owdowiałej księżnej Sachsen-Altenburg. I co? Zakochał się w dziewczynie 
bez posagu, opuścił dwór książęcy i dokonał żywota w ubóstwie.
 Kiedyś, gdy był jeszcze młody i głupi, Corneliusowi imponowała ta szczególna, butna 
vondornowska dezynwoltura wobec darów losu, ale zaznawszy głodu i chłodu podczas długich 
przemarszów i oblężeń, nałykawszy się bitewnego kurzu i dymu, zrozumiał: honor dobry jest dla 
tych, którzy mogą sobie nań pozwolić. Jeżeli zaś cały twój dobytek mieści się w niewielkiej 
skórzanej sakwie, to o honorze lepiej - przynajmniej na razie - zapomnieć.
 Jakież to skarby kryła owa przytroczona do siodła torba?
 Przede wszystkim - glejt od księcia Tułupowa, czyli przepustkę do sławy i bogactwa. Jeśli 
Cornelius istotnie je osiągnie, będzie mógł pomyśleć i o honorze.
 Dalej - cyprysowy krzyżyk z Ziemi Świętej, wygrany w kości od pewnego kapucyna z 
Angers.
 Złoty medalion z inicjałami „C. v. D.”, sekretny dar od matki, który ofiarowała mu na 
pamiątkę, gdy na zawsze opuszczał Theofels. Dawniej w środku spoczywała jeszcze relikwia - 
drzazga z krzyża męki Pańskiej, ale w zeszłym roku, podczas bitwy pod Charleroi, wypadła z 
medalionu.
 Najcenniejszym jednak i najrzadszym skarbem w sakwie był wspaniały budzik, który 
dostał się Corneliusowi w spadku po ojcu. Podział odziedziczonych dóbr został przeprowadzony 
uczciwie, zgodnie z ostatnią wolą zmarłego. Clausowi przypadł w udziale zamek, ziemia i długi, 
Marta i Greta dostały po pierzynie, po dwie poduszki i po dwie sukienki, Ferdynand - porządnego 
konia i siodło, Andreas - jako sługa boży, dla którego dobra doczesne to marność - nic, 
najmłodszy, czyli Cornelius - budzik, wojenne trofeum ojca nieboszczyka, gdy walczył pod 
dowództwem Wallensteina. Budzik był z brązu, a tarczę ze złoconymi cyframi chroniło 
kryształowe szkło. Czy zegar naprawdę dzwonił, czy też mechanizm dawno się zepsuł, tego 
Cornelius nie wiedział, gdyż strzegł drogocennej pamiątki jak źrenicy oka i nigdy budzika nie 
nakręcał. Nigdy też, nawet w najtrudniejszych momentach, ojcowskiej spuścizny nie zastawiał 
ani nie grał o nią w karty. Tak wykwintne cacko dobrze by się prezentowało jedynie w 
odpowiednim wnętrzu, pośród brązowych rzeźb, marmurów i aksamitnych portier, Cornelius 
zatem za ukoronowanie swojej kariery uważał pozyskanie możliwie najstosowniejszego 
entourage’u dla budzika. Dalej jego ambicje nie sięgały. Od osiągnięcia celu był zresztą jeszcze 
bardzo daleki.
 Ale tam, w skórzanej sakwie, leżało również maleńkie zawiniątko, dzięki któremu 
wędrówki budzika mogły się pomyślnie zakończyć w nie tak znów odległej przyszłości. Kosmyk 
miedzianorudych włosów, starannie zapakowany w pergamin, wróżył Corneliusowi dochody, 
których nie zapewniłby mu najwyższy nawet żołd ani wojaczka z Turkami. Kapitan 
muszkieterów, zanim popłynął do Rygi, odbył nader rzeczową rozmowę z kupcem, Jaanem van 
Charenem, który dostarczał do europejskich stolic wspaniałe rude włosy holenderskich kobiet, 
służące do wyrobu najmodniejszych peruk „Laura”. Van Charen powiedział Corneliusowi, że 
ryże Holenderki są bardzo chciwe i uparte i żądają za swoje rzadkie kudły ogromnych sum, 
wykorzystując fakt, że włosy o barwie miedzi nieczęsto się spotyka. W Moskowii natomiast 
kobiet i dziewczyn o włosach w tym niepowtarzalnym odcieniu jest po prostu bez liku - ma je co 
druga z nich, więc z pewnością nie będą się przesadnie targować. Pomysł był prosty i pewny: za 
kapitański żołd kupować tanio od Moskowitek ich warkocze, przesyłać je z kupieckimi 
karawanami do van Charena, do Amsterdamu, a tam już on będzie wpłacał należne von Dornowi 
wynagrodzenie do banku. Rudy lok dał kapitanowi na wzór, żeby przypadkiem nie pomylił 
koloru, a na pergaminie własną ręką wypisał uzgodnioną cenę - 1500 guldenów za umówionej 
wielkości przesyłkę. W ciągu czterech lat służby Cornelius zgromadzi prawdziwy majątek! To o 
wiele lepszy sposób na wzbogacenie się niż wojaczka z Turkami, uznał kapitan.
 Była piękna, słoneczna i rześka majowa pogoda, ptaki szczebiotały zupełnie tak samo jak 
w okolicach rodzinnego Theofels i nastrój Corneliusa zdecydowanie się poprawił. Dla pewności 
przejechał jeszcze jakąś milę żwawym kłusem, choć trudno było przypuszczać, żeby podpity 
dowódca straży w zielonych mundurach zechciał go ścigać. Kiedy cisawa kobyłka zaczęła co 
chwila podrywać łeb i toczyć pianę z pyska, Cornelius zwolnił tempo. Trzeba było nakarmić i 
napoić konie, a i samemu nie zawadziłoby wychylić szklaneczkę za pomyślną przyszłość w 
rosyjskiej ziemi.
 Kiedy pod pagórkiem kapitan ujrzał wieś, sądził z początku, że jest wymarła - opuszczona 
przez mieszkańców lub wyniszczona zarazą. Zobaczył szare, przekrzywione chaty, kryte 
przegniłymi, słomianymi strzechami, ślepe okienka, kapliczkę z przechylonym na bok, dziwnym 
krzyżem o dodatkowych ramionach. Ale nad jedną z chałup, długą i ogrodzoną płotem, wił się 
dymek, a w pewnej odległości od ludzkich siedzib pasło się stado - trzy kościste krowiny i może 
z dziesięć brudnych owiec. Najwidoczniej to była wieś Nieworotynskaja.
 Jedyną uliczką Cornelius jechał bez pośpiechu, z ciekawością rozglądając się wokół. 
Takiej nędzy nie widywał nawet w Polsce. Nie było tu nic - choćby jednej kury, drzewka 
owocowego, wozu. Nawet psów. Zdziwiło kapitana, że na dachach nie ma kominów - pewnie 
wszystko to kurne chaty, ogień rozpala się w środku, jak u Samojedów na dalekiej północy, a 
dym nie ma ujścia.
 Istoty ludzkie jednakże od czasu do czasu się pojawiały. Najpierw dojrzał kapitan 
zgrzybiałą, sześćdziesięcioletnią staruchę. Kobiecina wyskoczyła zza niechlujnie skleconych 
wrót, kiedy koń von Dorna, podniósłszy ogon, akurat się wypróżnił, wrzuciła w podołek 
zgrzebnej spódnicy parujące jeszcze kule nawozu, obnażając przy tym chude nogi ziemistej 
barwy, po czym splunąwszy za cudzoziemcem, podreptała z powrotem. „Chce to zjeść, czy co?” 
- przestraszył się Cornelius, ale zaraz sobie wytłumaczył, że stara użyje pewnie końskich 
odchodów jako nawozu lub na podpałkę.
 Następny był chłop, w samej tylko koszuli. Leżał na środku drogi ni to martwy, ni pijany 
- a może po prostu spał. Koń przestąpił przez niego ostrożnie, kobyłka obeszła go bokiem. Zza 
płotu wyszło dwoje dzieciaków, umorusanych i zupełnie gołych. Chłopcy zagapili się na 
cudzoziemca pustymi, nieruchomymi oczami. Jeden pociągał nosem, drugi ssał palec. Wyglądali 
zupełnie jak zwierzątka. Ale zachowywali się spokojnie - nie napraszali się o jałmużnę ani nie 
rzucali kamieniami.
 Przed sobą zobaczył Cornelius starą chałupę, która - jedyna w całej wsi - miała komin, a 
w oknach szybki z miki (w innych domach maleńkie okienka przesłaniały wołowe pęcherze). Na 
przyzbie leżało bez ruchu jeszcze dwóch mężczyzn, w podwórzu stało kilka wozów i tłoczyło się 
z pół tuzina uwiązanych koni. To było to, czego Cornelius potrzebował - karczma czy zajazd.
 Kapitan wjechał za ogrodzenie i chwilę czekał, czy aby nie wyjrzy jakiś sługa. Nikt się 
jednak nie pojawił. Wtedy von Dorn krzyknął: „Ej! Ej-ej!”, ponawiając próbę może z pięć razy. 
Nawoływanie jednak również nic nie dało. Owszem, wyszedł na ganek jakiś chłop w samych 
portkach i z miedzianym krzyżykiem na obnażonej piersi, ale bynajmniej nie po to, by 
pośpieszyć podróżnemu z pomocą. Postał chwilę, zachwiał się kilka razy, po czym runął ze 
stopni głową w dół. Z rozciętego czoła pijaka pociekła strużka krwi, tworząc małą kałużę.
 Dużo się tutaj pije, zauważył w duchu Cornelius. Pewnie przypada dzisiaj jakieś święto.
 Sam uwiązał konie. Rozsiodłał je i nasypał im owsa z własnych zapasów (miał go trochę 
w jukach). Cisawa starła sobie trochę lewe kopyto, przydałoby się ją na nowo podkuć. Z karym 
wszystko było w porządku - cudo, a nie koń.
 Sakwę Cornelius wziął ze sobą, pistolety również. Muszkiet przewiesił przez ramię. Po 
juki trzeba będzie zaraz posłać sługę, bo jeszcze, nie daj Boże, ktoś je ukradnie.
 Pchnął zbite z desek drzwi i znalazł się w ciemnawej szopie. W nozdrza buchnął mu 
zakisły smród zgnilizny. Szwedzki porucznik mówił prawdę, nie pachniało u Moskowitów 
nektarem i ambrozją.
 Cornelius postał chwilę w progu, by przyzwyczaić oczy do półmroku. W głębi izby 
dojrzał kilka długich stołów; siedzieli przy nich milczący - nie, cicho coś pomiędzy sobą 
gwarzący - brodaci oberwańcy. Przed nimi stały gliniane kubki lub czworograniaste sztofy z 
grubego zielonego szkła, różnej wielkości. Siedzący opróżniali je często gęsto, gwałtownie 
odrzucając przy tym głowę do tyłu. Z misek brali palcami poszatkowaną kapustę. W kącie, za 
szynkwasem, drzemał karczmarz.
 Kapitan już miał się skierować w tamtą stronę, gdy nagle zamarł bez ruchu, mrugając 
zdumionymi oczyma. Tuż przy drzwiach klęczała trzynastoletnia może dziewczynka w brudnej 
koszulinie, gryzła słonecznikowe pestki i wypluwała je na podłogę. Była piegowata, miała 
narysowane węglem brwi aż do uszu, rzęsy uczernione sadzą i olbrzymie buraczane rumieńce na 
policzkach. Wstrząsnął jednak Corneliusem nie ten jaskrawy malunek, lecz kolor 
rozczochranych, niczym nieosłoniętych, sięgających niżej pasa włosów. Był właśnie taki, w 
odcieniu miedzianej czerwieni, najprawdziwsza „Laura”! Spotkanie z Moskowią zaczynało się 
pod pomyślną wróżbą.
 Von Dorn nachylił się, ujął w dwa palce pasmo włosów dziewczynki i przyjrzał mu się 
dokładniej. Nie było żadnych wątpliwości. Gdyby wysyłać do Amsterdamu, powiedzmy, trzy, 
nie, cztery transporty rocznie, to w ciągu czterech lat można zarobić... zaraz... dwadzieścia cztery 
tysiące guldenów! Daj mi trochę czasu, mój wspaniały budziku, już niedługo znajdziesz się w 
godnym siebie miejscu!
 Dziewczynka spojrzała na mamroczącego coś pod nosem cudzoziemca z dołu do góry, 
nie poruszywszy nawet przy tym głową i nie przestając wypluwać łupin. Kupować teraz od niej 
włosów oczywiście nie było sensu - w Moskwie pewnie też rudych nie brakuje. Ale warto 
pogadać o cenie, żeby się zorientować, jakie będą koszta przesyłanych partii.
 Cornelius lekko szarpnął dziewczynkę za włosy, po czym wskazał je palcem. Następnie 
przywołał na pamięć jedno z dziesięciu podstawowych słów, których wyuczył się po drodze:
 - Po tszemu?
 Odpowiedzi udzieliła mu nie dziewczynka, lecz niski chłopina o skołtunionej brodzie, z 
czarną przepaską na twarzy.
 - Za czwartaka.
 Odsłonił w uśmiechu puste dziąsła, zrobił obrzydliwie sprośny gest i dodał jeszcze jakieś 
wyjaśnienie. Kapitan wyłowił słowo „kopiejka”. Dziewczynka pociągnęła nosem i nagle zadarła 
koszulę aż po chude, wystające obojczyki. Po co, nie wiadomo. Pod spodem była zupełnie naga, 
ale na co patrzeć u tak małego dziecka? Musi być widocznie niespełna rozumu, domyślił się 
Cornelius, zaprzątnięty zgoła czym innym.
 „Dajmy na to, że brodacz powiedział, iż za czwartaka pozwolą ściąć część włosów, a za 
kopiejkę wszystkie. Czwartak to ćwierć kopiejki, za guldena przy wymianie dostaje się 
dwadzieścia kopiejek... Na oko włosy muszą ważyć ze dwa funty”. Od tych gorączkowych 
rachunków serce Corneliusa aż mocniej zabiło. Wyglądało na to, że zakupu można dokonać 
bardzo tanio!
 Brodacz nie chciał się odczepić, szturchał von Dorna w bok, natarczywie podsuwając mu 
dziewczynkę. Kapitan lekko trzepnął go w ucho, żeby dał spokój, i podszedł do szynkwasu.
 Chętnie posiliłby się teraz połową baraniego udźca czy całym kapłonem, ale wyglądało na 
to, że gotowanego jedzenia tutaj nie podawano. Na ladzie, pośród mętnych, cuchnących gorzałką 
kałuż, stał talerz z jakimiś oślizgłymi grzybami, miska pełna czarnej, lepkiej mazi, parę 
kawałków szarawego chleba, górę zaś skisłej czy może ukwaszonej kapusty wywalono wprost na 
nieheblowane deski szynkwasu.
 Karczmarz spał, przylgnąwszy policzkiem do lady; siwa broda spoczywała pośród misek i 
kapusty. Zastanawiając się, co zamówić, Cornelius odruchowo zdjął z brody tłustą wesz i 
rozgniótł ją między paznokciami. Oprócz chleba i jakiegoś mocnego napitku nie było się tu czym 
posilić.
 Uniósł rękę, żeby trzepnąć szynkarza po łysawej głowie, okazało się jednak, że ten nie 
śpi, lecz przymrużonymi oczyma wpatruje się nie w twarz gościa, tylko w jego przerzuconą przez 
ramię sakwę. Kapitan wziął spory kawał chleba, rzucił na ladę małą, srebrną kopiejkę i zażądał 
po polsku, mając nadzieję, że brodacz zrozumie:
 - Wódki!
 Kopiejkę karczmarz wsunął sobie do ust - brzęknęło coś przy tym za pucołowatym 
policzkiem - i nie kwapił się z podaniem napitku. Na dobrą chwilę zniknął w jakiejś komórce za 
szynkwasem i wreszcie wyniósł stamtąd nie flaszkę, lecz gliniany kubek. Za kopiejkę wydawało 
się to trochę mało. Von Dorn powąchał zawartość naczynia (jakieś świństwo, gorsze chyba od 
francuskiego calvadosu), wypił duszkiem mętny płyn i stuknął pustym kuflem o deski, dając do 
zrozumienia, że chce, by napełniono go ponownie.
 Wódka okazała się mocna. Purpurowa gęba karczmarza rozpłynęła się; przypominała 
teraz amerykański owoc tomato. Podłoga pod nogami kapitana zakołysała się. Szybko uchwycił 
się lady. Muszkiet zsunął mu się z ramienia i z głośnym stukiem upadł na podłogę.
 - Czym mnie napoiłeś, Judaszu? - zwrócił się Cornelius do tomato i nie mogąc zwalczyć 
nagłej senności, zamknął kamiennie ciężkie powieki. Kiedy po chwili znów je otworzył, zobaczył 
już nie paskudną gębę podłego szynkarza, lecz pogodne majowe niebo, po którym sunęły 
puszyste obłoczki.
 Wietrzyk orzeźwiającym tchnieniem owiewał nie tylko twarz, lecz całe ciało kapitana, co 
było nawet przyjemne, ale trochę dziwne. Von Dorn przesunął dłonią po piersi, brzuchu, udach i 
pojął nagle, że leży zupełnie nagi. W plecy łaskotały go źdźbła trawy. Po jego rzęsach pełzła 
mrówka.
 Brudna karczma, jej podstępny właściciel i cała rosyjska wieś w jednej chwili zniknęli 
niczym ohydne przywidzenie.
 „Tak właśnie czuli się nasi pierwsi rodzice, Adam i Ewa, w ogrodach Edenu, nadzy i 
szczęśliwi” - pomyślał Cornelius, choć wiedział, że nie znajduje się w raju, jako że - mimo iż 
nagi - nie mógł rozkoszować się szczęściem - głowa pękała mu bowiem z bólu. A kiedy 
spróbował się podnieść, torsje wręcz skręciły mu wnętrzności. Wymiotował bez końca gorzką, 
zielonkawożółtą cieczą.
 Dwaj mali chłopcy, siedzący na poboczu pylistej drogi i w milczeniu obserwujący 
zwijającego się w konwulsjach człowieka, także nie wyglądali na aniołów, chociaż - podobnie 
jak Cornelius - zachowywali pierwotną nagość. Von Dornowi wydawało się, że to ci sami, którzy 
gapili się przedtem na niego zza płotu.
 - Gdzie ja jestem? - wychrypiał kapitan. - Co się ze mną stało?
 Jeden z chłopaków podrapał się w głowę. Drugi coś powiedział. Obaj wybuchnęli 
śmiechem, wstali i pobiegli drogą, okładając się nawzajem cienkimi witkami po tyłkach i 
pokrzykując: „Hej, hej!”.
 Droga opadała w dół, ku skupisku szarych chałup, w których Cornelius od razu rozpoznał 
wieś zwaną Nieworotynskaja. Niestety, wcale nie zniknęła - nadal stała na swoim miejscu, a z 
komina karczmy leniwie snuł się wątły dymek.
 I nie były to żadne przywidzenia ani czary. Mądrzy, doświadczeni ludzie ostrzegali von 
Dorna w Rydze: kapitanie, lepiej zaczekać na jakąś okazję i zabrać się z innymi niż podróżować 
po państwie moskiewskim samotnie - mogą tam człowieka obrabować, zabić, a już z pewnością 
nikt nie będzie go szukał. Ale zadufany w sobie Cornelius nie słuchał dobrych rad. No i proszę; 
ledwie zdążył przekroczyć granicę, jak został struty, ograbiony, rozebrany do naga i niczym 
padlina rzucony na drogę.
 Nie miał ani koni, ani uzbrojenia, ani pieniędzy, a co najgorsze - swego podróżnego 
glejtu.
 Szukać sprawiedliwości? Ale kto da wiarę człowiekowi, który nie posiada dokumentów, 
świadków, a jedyną osłoną jego nagości są wąsy? Jak wytłumaczyć to, co się stało, w obcym 
języku? No i przede wszystkim komu się poskarżyć - temu prostakowi o świńskiej mordzie, 
któremu umknął na granicy?
 Von Dorn usiadł i wsunął dłonie w swe krótko ostrzyżone kasztanowe włosy.
 Czyżby mu przyszło tu zginąć?
Rozdział trzeci
 Dlaczego ludzie nie latają jak ptaki?
 Pirogowką, w promieniach gorącego majowego słońca, zręcznie lawirując pośród niezbyt 
licznych przechodniów, sunął na rolkach obcokrajowiec o wzroście koszykarza, w granatowym 
blezerze ze złotymi guzikami, krawacie w czerwono-zieloną szkocką kratę i z wytwornym 
neseserem w lewej ręce. O tym, że mężczyzna jest cudzoziemcem, świadczył olśniewający, 
białozęby uśmiech i otwarty przewodnik w prawej dłoni. Poza tym i tak było jasne, że młody 
człowiek jest nietutejszy - w Moskwie nieczęsto spotkać można dorosłego, poważnie 
wyglądającego faceta, mknącego na rolkach. Włosy rozdzielone przedziałkiem biegnącym 
dokładnie przez środek głowy rozburzył nieco lekki wietrzyk, ale proste, jasne, sypkie pasma 
wystarczyło przeczesać parę razy grzebieniem, by fryzura znów stała się nieskazitelna.
 Rolki nie były zwykłe, takie, jakie można kupić w sklepie, lecz nader oryginalne, 
wykonane na specjalne zamówienie za sumę 399 funtów szterlingów. A właściwie nawet nie 
rolki, tylko buty na porowatej, pięciocentymetrowej grubości platformie, wewnątrz której kryły 
się kółka z tytanowego stopu, bardzo mocne i niezwykle gładko się obracające. Kiedy Nicholas 
akurat zapragnął od zwyczajnego chodu przejść do płynnego ślizgu, przykucał, przekręcał 
niewielkie dźwigienki na zapiętkach swego czarodziejskiego obuwia, po czym - jak Hermesowi - 
wyrastały mu małe skrzydełka u stóp. W rodzinnym Londynie Fandorin rzadko korzystał z 
samochodu i środków komunikacji miejskiej - para cudownych butów pozwalała mu w krótkim 
czasie dotrzeć do każdego punktu centrum stolicy. Niestraszne były Nicholasowi korki ani tłok w 
metrze. No i ten sposób poruszania się sprzyjał w dodatku utrzymaniu dobrej kondycji.
 W Moskwie, która oszołomiła gościa mnogością aut i absolutną pogardą kierowców dla 
wszelkich przepisów ruchu drogowego, korzystanie z komunikacji miejskiej wydawało się 
jeszcze bardziej bezsensowne - jazda do archiwum taksówką zabrałaby o wiele więcej czasu i z 
pewnością byłaby znacznie mniej przyjemna. „Trudno doprawdy zrozumieć - zdumiewał się 
magister - jak w dziesięciomilionowej aglomeracji można się obejść bez dwupoziomowych 
autostrad!”.
 Nicholas czytał wiele interesujących rzeczy o moskiewskim metrze, którego stacje nie 
wiadomo dlaczego przypominają monumentalne, przeładowane zdobieniami pałace, nie chciał 
jednak poznawać miasta, o którym tyle słyszał, poczynając od tuneli kolei podziemnej.
 Dlatego też, wyszedłszy z hotelu (brzydkiego przeszklonego budynku, szpecącego 
straszliwie ulicę Twerską, o pokojach wyposażonych gorzej niż w najzwyklejszym angielskim 
pensjonacie typu bed and breakfast), Nicholas spojrzał przelotnie na czerwony mur Kremla (to 
później, później) i - zgodnie z planem miasta - ruszył w kierunku południowo-zachodnim. 
Podążał Mochową, mijając najpierw gmach starego uniwersytetu, gdzie pobierało nauki co 
najmniej czterech Fandorinów, potem nowego, na którego miejscu w czasach Iwana Groźnego 
znajdował się Opryczyński Dwór. Zadarłszy głowę, popatrzył na przypominający kamienną 
tabakierkę dom Paszkowa - półtora wieku temu mieściło się tutaj męskie gimnazjum numer 4, 
którego absolwentem był pradziadek Piotr Isaakijewicz.
 Naprzeciwko wzniesionej na nowo świątyni Chrystusa Zbawiciela (sir Alexander mawiał 
zawsze, że ta nieproporcjonalnie olbrzymia, pękata budowla szpeciła oblicze stolicy i jedynym 
rozsądnym posunięciem sowieckiej władzy było wysadzenie w powietrze tego szkaradzieństwa) 
magister przystanął i po chwili uznał, że sobór raczej mu się podoba - w dwudziestym stuleciu 
zabudowa miejska stała się wyższa i teraz masywna złota kopuła nie raziła już tak na jej tle.
 Trzeba tu wspomnieć, że nastrój Fandorina znacznie się poprawił i dzisiaj w ogóle 
wszystko mu się podobało: i przyjemna, słoneczna pogoda, i hałaśliwy, śpieszny rytm 
rozpędzonej stołecznej metropolii, i nawet ponure twarze moskwian, krytycznymi spojrzeniami 
obrzucających śmigającego na rolkach cudaka.
 Serce Nicholasa drżeniem i głośnym biciem zwiastowało rychły cud. W neseserze 
spoczywała lewa połówka drogocennego dokumentu, która już wkrótce miała się połączyć z 
brakującą częścią, jak się do niedawna zdawało, utraconą na wieki. Ale właściwie czemu „jak się 
zdawało”? W istocie została przecież utracona na wieki - na całe trzy stulecia. Nicholas 
świętował dziś podwójnie - jako historyk i jako ostatni przedstawiciel rodu Fandorinów.
 To był magiczny dzień, naprawdę magiczny!
 Wczorajsze wydarzenia wydawały się przykrym nieporozumieniem, czarem, który złe 
moce sprowadziły na Nicholasa, by wypróbować jego determinację w dążeniu do wytyczonego 
celu.
 Wczoraj gęsty, wrogi las, broniący dostępu do zaczarowanego miasta, otoczył je tak 
głuchą, nieprzeniknioną ścianą, że trudno było nie wpaść w prawdziwą rozpacz.
 Magister, stwierdziwszy, że neseser, który skrywał wszystkie jego bezcenne skarby, 
został zbezczeszczony i wypatroszony, przywrócił jakoś do przytomności swego towarzysza 
niedoli, po czym obie ofiary gazowego ataku pobiegły do służbowego przedziału konduktora. 
Ten siedział, popijając herbatę i w czarnej od mroku nocy szybie przypatrując się odbiciu swego 
niezbyt pociągającego oblicza.
 Odsuwając Nicholasa ramieniem, mister Kalinkins jął wykrzykiwać:
 - Napadli na nas bandyci! To akt międzynarodowego terroryzmu! Mnie i tego tu 
obywatela Wielkiej Brytanii zatruto gazem paraliżującym! Skradziono nam pieniądze i rzeczy!
 Konduktor odwrócił się leniwie i ziewnął.
 - Normalka - wyjaśnił, spoglądając na pasażerów bez śladu zainteresowania. - Buszują. 
(Znów to nieprzetłumaczalne na żaden ze znanych Nicholasowi języków słowo!). - Kolej nie 
ponosi odpowiedzialności za skradzione rzeczy. Inaczej przez takich palantów jak wy poszłaby z 
torbami.
 - A gdzie są ci dwaj młodzi ludzie w dresach, z którymi pana widział mister Fendorajn? - 
spytał eksporter wyrobów mlecznych, wbijając spojrzenie w demonstracyjnie zdystansowanego 
od sprawy funkcjonariusza kolei. - W którym przedziale?
 - Jacy młodzi ludzie? - zapytał obojętnie konduktor. - Z nikim nie rozmawiałem. Twój 
mister łże jak najęty. - Znów odwrócił się do okna i poskarżył własnemu odbiciu: - Wiecznie 
jakieś pretensje, tylko języki sobie strzępią. A ty pisz potem raporty, człowieku. Idźcie do 
dyżurnego milicjanta. Trzeci wagon. Aha, i zamknijcie drzwi, bo ciągnie.
 Łotysz oznajmił, że milicjant nie kiwnie palcem, i dał za wygraną, więc Nicholas 
wyruszył na poszukiwanie przedstawiciela porządku publicznego samotnie.
 Porucznik, którego Fandorin znalazł w przedziale służbowym, u konduktorki wagonu 
numer trzy, z początku istotnie nie kwapił się do podjęcia jakichkolwiek działań.
 - Niech pan zrozumie, że za godzinę i dziesięć minut pociąg zatrzyma się w Pskowie - 
tłumaczył mu Nicholas - złodzieje tam wysiądą i przepadną wszelkie szanse na odzyskanie 
skradzionych rzeczy. Trzeba po prostu przejść przez cały skład, a ja już rozpoznam tych ludzi. 
Jestem pewien, że to oni są złodziejami.
 Uciążliwa rozmowa trwała dość długo i z każdą chwilą stawało się coraz bardziej jasne, 
że nie przyniesie żadnego pożytku. Anglik nie dysponował argumentami, które przekonałyby 
milicjanta, żeby wstał, zapiął guziki munduru, założył kaburę i wyruszył w obchód wszystkich 
trzynastu wagonów, zamiast wypić ćwiarteczkę i zakąsić.
 Z pomocą cudzoziemskiemu dryblasowi przyszła konduktorka, potwierdzając tym samym 
opinię klasyków rosyjskiej literatury na temat czułego, litościwego serca tubylek.
 - No już dobra, Waleńka, dobra, nie ociągaj się - powiedziała prawnuczka bohaterek 
słynnego poematu* [*Rosyjskie kobiety (przyp. tłum.).] Niekrasowa, kobieta niezdrowej tuszy, o 
włosach przypalonych trwałą. - Widzisz, że człowiek ma kłopoty, idź, idź. A ja tymczasem 
nakroję ogóreczków i rzodkiewki.
 Młodzi ludzie w sportowych strojach odnaleźli się w szóstym przedziale czwartego 
wagonu, sąsiadującego z wagonem Nicholasa. Jechali we dwóch, rżnąc w karty wytłuszczoną 
talią. Na stoliku stały butelki piwa.
 - To właśnie te dresy - zwrócił się Nicholas do porucznika, wskazując na granatowy 
rękaw z białą wypustką. - Jestem pewien.
 - Proszę okazać dowodziki - oficjalnym tonem zarządził milicjant. - I rzeczy. Ten tu 
zagraniczny obywatel złożył skargę.
 Starszy z dwóch pasażerów rozłożył ręce.
 - Jakie rzeczy, panie władzo? Wsiedliśmy z Sieriogą w Nieworotinskiej, a w Pskowie 
wysiadamy. Proszę, dwa leszcze w kieszeni i papierosy.
 Należy oddać sprawiedliwość porucznikowi Wali - jawnie naruszając nietykalność 
osobistą tych dwóch oraz przekraczając regulaminowe uprawnienia, obszukał zarówno przedział, 
jak i samych młodych ludzi, ale oprócz dwóch wędzonych rybek, paczki papierosów LM, pestek 
słonecznikowych i garści drobnych niczego nie znalazł.
 - Co teraz? - zapytał Fandorina na korytarzu. - Idziemy dalej, czy jak?
 - Już wiem! - wykrzyknął Nicholas. - Ci dwaj muszą być w zmowie z konduktorem z 
mojego wagonu! I rzeczy na pewno też są u niego! Facet odda im łup w Pskowie, a oni wysiądą z 
pociągu.
 - Co to, to nie - uciął milicjant. - U konduktora nie będę robił kipiszu, nie chcę 
ryzykować. - Po chwili dodał wyjaśniająco: - Bez nakazu nie wolno. Wie pan co, mister? Napisz 
pan zażalenie, a potem przynieś mi je pan do wagonu trzeciego. To na razie.
 I Nicholas został sam, kipiąc z bezsilnej złości.
 Czas, bezcenny czas uciekał! Do Pskowa pozostawało nie więcej niż piętnaście minut 
jazdy. Można było, oczywiście, zaczaić się na platformie i próbować z zaskoczenia przyłapać 
tego łajdaka konduktora na gorącym uczynku, kiedy będzie przekazywał złodziejski łup 
wspólnikom. Ale co, jeśli całą sprawę mają zorganizowaną inaczej? Na przykład, konduktor poda 
przez okno skradzione rzeczy komuś, kto już czeka na peronie, a Nicholas tymczasem będzie 
sterczał przy drzwiach jak głupi?
 „Myśl, myśl - nakazał sobie magister. - Jeżeli nie odzyskasz testamentu Corneliusa, 
więcej już tego dokumentu nie będziesz oglądał. I nigdy sobie tego nie wybaczysz”.
 Intensywnie wytężał mózgownicę pięć minut i istotnie pewien pomysł przyszedł mu do 
głowy.
 Dalszych pięć poświęcił na przekartkowanie swego notesu i szybkie przyswojenie sobie 
pewnych zwrotów z działu „Słownictwo ludzi marginesu”.
 Kiedy w oknie zaczęły się pojawiać coraz gęściej żółte światełka, zapowiadając, że 
pociąg wjedzie za chwilę do sporej wielkości miasta, Fandorin cicho odsunął drzwi służbowego 
przedziału, wszedł do środka i pochylił się nad siedzącym konduktorem.
 - No co, mister, znalazłeś pan swoje klamoty? Niech pan ich lepiej poszuka. Możeś je pan 
sam gdzie wkitrał albo zapomniał? Nieraz tak bywa. - Bezczelny drań wymownie prztyknął się 
palcami w szyję i z uśmiechem, absolutnie, jak się zdawało, pewien swojej bezkarności, dodał: - 
Proszę wyjść, obywatelu. Dojeżdżamy do stacji. Go, go, schnell!
 Nicholas położył mu rękę na ramieniu, mocno zacisnął palce i rzekł przeciągle:
 - Stawiasz się, gnido zecwelona? Ojca kroisz? No, uważaj, jak pożyjesz. („Stawiać się” - 
zachowywać się zuchwale, bezczelnie; „gnida zecwelona” (obraźl.) - najniższa w hierarchii 
więziennej kategoria osadzonych; „ojciec” - człowiek szanowany w złodziejskiej kompanii; „jak 
pożyjesz” (groźba) - nie masz życia, koniec z tobą).
 Wrażenie, jakie zrobiła przemowa Fandorina na konduktorze, przypominało reakcję 
Kalinkinsa na wykonanie przez Anglika pieśni o ojczyźnie, tyle że było mniej więcej 
dwudziestokrotnie silniejsze. Nicholas jeszcze nigdy nie widział, żeby człowiek w jednej chwili 
zrobił się biały jak kreda - zawsze sądził, że to porównanie czysto retoryczne, jednakże 
konduktor naprawdę błyskawicznie zbielał; nawet jego wargi przybrały jasnoszary odcień, a oczy 
mrugały nerwowo.
 - Bracie, bracie... - wybełkotał z trudem, usiłując wstać, ale Fandorin zacisnął palce 
jeszcze mocniej. - Nie wiedziałem... Bóg świadkiem, nie wiedziałem... Myślałem, żeś zwykły 
zagraniczny palant. Bracie!
 Nicholas przypomniał sobie jeszcze kilka przydatnych określeń z notesu, które 
niezwłocznie - z dobrym skutkiem - zastosował.
 - Pies ci bratem, kablu. („Pies” - funkcjonariusz śledczy wydziału kryminalnego, w 
szerszym znaczeniu: milicjant; „kabel” (pogardliwie) - złodziej informator milicji).
 Ważne było, żeby nie przedobrzyć, żeby coś nie zabrzmiało fałszywie, dlatego Nicholas 
nie powiedział nic więcej - po prostu podsunął złodziejowi pod nos otwartą dłoń (drugą wciąż 
trzymał go za ramię).
 - No?
 - Już, już, zara - pośpiesznie zapewnił konduktor i wsunął rękę pod materac. - Wszystko 
jest, w najlepszym porządeczku...
 Oddał całą skradzioną zawartość neseseru - i dokumenty, i portfel, i notebook, i, co 
najważniejsze, bezcenną kopertę. Przy okazji zwrócił także gotówkę zabraną Kalinkinsowi.
 Zaczarowany las uległ niezłomnej stanowczości sławnego rycerza i rozstąpił się, by ten 
mógł ruszyć w dalszą drogę.
 To, co zaszło, można było wyjaśnić również inaczej, nie w kategoriach mistycznych, lecz 
naukowych. Profesor lingwistyki kolokwialnej, mister Rosenbaum, zawsze powtarzał studentom, 
że dokładna znajomość idiomów i precyzyjne przestrzeganie, by używać ich w środowisku, w 
którym naturalnie funkcjonują, czyli w odpowiednim kontekście społeczno-obyczajowym, mogą 
zdziałać cuda. Lingwistyka to prawdziwa królowa wszystkich dyscyplin humanistycznych, a 
język rosyjski nie ma sobie równych pod względem bogactwa leksykalnego i barwności.
 „Tyś moim jedynym wsparciem i ostoją, o wspaniała, potężna, rozlewna i piękna rosyjska 
mowo! - rozmyślał w uniesieniu Nicholas, wracając do swego przedziału. - Zaprawdę, taki język 
może być dany tylko prawdziwie wielkiemu narodowi”. Na teren przypominającego miasteczko 
archiwum, gdzie przechowywano całą spuściznę kulturalną i państwotwórczą Rosji, Nicholas 
wkroczył z nabożnym przejęciem - zapierało mu dech na samą myśl o tym, jakie skarby kryją się 
w tych szarych murach z wąskimi szczelinami okien. Gdzieś tam, teraz już blisko, na 
wyciągnięcie ręki, pośród innych pamiątek spoczywa kawałek szorstkiego papieru, zapisany ręką 
Corneliusa von Dorna w obcym, niedawno przezeń przyswojonym języku.
 Po półgodzinnym staniu w kolejce po przepustkę oraz szczegółowej rewizji, której 
dyżurny milicjant w kamizelce kuloodpornej i z automatem poddał neseser Fandorina, ten znalazł 
się wreszcie w Centralnym Archiwum Akt Dawnych. By tam dotrzeć, musiał najpierw przejść 
zaciszne, cieniste podwórko, a następnie kluczyć pośród ułożonych w sterty cegieł, beczek z 
farbą i ogromnych zwojów kabla - budynek właśnie remontowano.
 Prawdę mówiąc, należało to zrobić jakieś pięćdziesiąt lat wcześniej, co Nicholas 
uświadomił sobie, wchodząc po szerokich schodach, niegdyś z pewnością imponujących, dziś 
znajdujących się w opłakanym stanie - marmurowe stopnie były wytarte, balustrada obita i 
obłupana, po posągach i lustrach, zdobiących podesty, pozostały jedynie puste wnęki i osierocone 
postumenty.
 To jasne, że archiwum dotknęła najgorsza z chorób, jakie zagrażać mogą instytucji 
naukowej - katastrofalny niedobór, a może wręcz całkowity brak środków finansowych. Fandorin 
współczującym spojrzeniem obrzucił rozsychające się szufladki katalogu, nadjedzone przez mole 
zasłony w wysokich oknach, dziurawe linoleum i westchnął. Sir Alexander nie bez kozery 
mawiał, że życie nowych Rosjan byłoby o wiele znośniejsze, gdyby odnosili się z większym 
szacunkiem do rodzimej przeszłości. A przeszłość kryła się właśnie tutaj, w tych starych murach 
- nos magistra historii, czuły na zapach czasu, od razu wychwycił ów niepowtarzalny, magiczny 
aromat.
 Nawet gabinet dyrektora był nędzny i zaniedbany.
 Stanisław Kondratjewicz Wierszynin, mediewista światowej sławy, powitał brytyjskiego 
kolegę z niekłamaną serdecznością.
 - A jakże, a jakże, pamiętam o pańskiej prośbie, mister Fandorin - zapewnił, usadzając 
gościa w wytartym niemal do białości skórzanym fotelu. - Chodzi o połówkę dokumentu, 
znalezioną w Kimrach, tak?
 - W Kromiesznikach - sprostował Nicholas, z szacunkiem spoglądając na sokratejską 
łysinę autora komentarzy do Kronik wyczegodzkich.
 - Tak, tak, w Kromiesznikach. W piwnicach jednego z domów Matfiejewów, 
przypominam sobie.
 Dyrektor wziął do ręki słuchawkę czarnego telefonu (w Londynie na taki aparat można 
natrafić jedynie w antykwariatach) i wykręcił numer na tarczy.
 - Maksimie Eduardowiczu, kochaneczku, czy mógłby pan do mnie zajrzeć? - spytał, 
obdarzając łagodnym uśmiechem niewidocznego rozmówcę. - Przyjechał właśnie angielski 
naukowiec, mister Fandorin... Tak, tak, chodzi o dokument znaleziony w Kromiesznikach. 
Pamięta pan, odpowiadaliśmy na jego faks... No to świetnie.
 Odłożywszy słuchawkę, wyjaśnił:
 - To Maksim Eduardowicz Bołotnikow, główny specjalista działu opracowań. Wszystkie 
nowe nabytki przechodzą przez jego ręce. Jest znakomitym paleografem, w dodatku wybitnym 
specjalistą od siedemnastowiecznych rękopisów. To jeszcze zupełnie młody człowiek, a wydał 
już cztery monografie i obronił pracę doktorską na temat Dymitra Samozwańca Drugiego, 
zwanego Łotrem z Tuszyna, Maryny Mniszech i ich syna. Wyobraża pan sobie - Stanisław 
Kondratjewicz znacząco uniósł palec - zapraszano go na Uniwersytet Stanforda i proponowano 
bardzo wysokie wynagrodzenie, ale odmówił. Patriota! To u nas teraz rzadkość. Wierzy w Rosję. 
Wschodząca gwiazda, może mi pan wierzyć. Mozart archiwistyki.
 Mozart archiwistyki nie śpieszył się jakoś na wezwanie zwierzchnika, więc dyrektor 
bawił Nicholasa pogawędką o fatalnej sytuacji materialnej swojej instytucji - widocznie 
zauważył, że zagraniczny gość zerka wciąż na krzywe regały i wytarty dywan.
 - ...a w poprzednim kwartale w ogóle ani kopiejki - ciągnął Wierszynin niekończącą się 
litanię skarg. - Pensja starszego pracownika naukowego wynosi dwieście pięćdziesiąt tysięcy 
rubli, a i tego nie wypłacają na czas! Pięć aparatów do mikrofilmowania stoi popsutych, bo nie 
ma za co ich naprawić. Kserograf wysiadł - to już kompletna tragedia. Zresztą co tam kserograf! 
Brakuje pieniędzy, żeby zapłacić sprzątaczkom. A sprzątaczki, sam pan wie, to nie to co 
naukowcy, historycy - nie będą pracować za darmo. Wstyd i hańba, takie brudy wszędzie, pełno 
kurzu. Dam panu, kochaneczku, dobrą radę. Niech pan nie przychodzi do nas tak elegancko 
ubrany, w krawacie. Szkoda marynarki i mankietów od koszul. Kurtka, dżinsy to przyodziewek 
w sam raz.
 Nicholas był wstrząśnięty tym, że dyrektor archiwum udziela dopiero co poznanemu 
człowiekowi rad, na dodatek w tak prywatnej sprawie, jak sposób ubierania się. Po chwili 
namysłu uznał wszakże, iż choć to postępowanie dość bezceremonialne, to jednak bardzo 
rosyjskie i chyba nawet sympatyczne.
 - Oto w jakiej znalazłem się sytuacji. - Wierszynin rozbrajająco rozłożył ręce. - Pracować 
bez pieniędzy jest trudno, bardzo trudno. Ale jaka na to rada? Państwo nie ma środków. Co by 
pan zrobił na moim miejscu?
 Przejęty do głębi Nicholas nie wytrzymał. Wierszynin pierwszy udzielił mu rady, a 
zresztą sam przecież o nią pyta. Trzeba mu pomóc.
 - Na pańskim miejscu, panie dyrektorze, zrobiłbym, co następuje - zaczął Fandorin, lekko 
speszony. - Po pierwsze, nie rozumiem, dlaczego archiwum pozwala korzystać chętnym ze 
swoich unikalnych zbiorów bezpłatnie. Zamiast ograniczać dostęp do czytelni, odsiewając tych, 
którzy kierują się jedynie zwykłą ciekawością, a dopuszczając do materiałów jedynie 
specjalistów, można by szeroko otworzyć podwoje pańskiej instytucji dla wszystkich 
zainteresowanych, wprowadzając przy tym niewielką opłatę - coś w rodzaju abonamentu czy 
karty stałego użytkownika. Ja osobiście chętnie zapłaciłbym za przywilej popracowania w 
tutejszej czytelni. Po drugie, jestem przekonany, że wielu moich kolegów poświęciłoby znacznie 
większe sumy, gdybyście przyjmowali od osób prywatnych zamówienia na przeprowadzenie 
konkretnych kwerend archiwalnych. Ja, na przykład, chciałbym zeskanować interesujący mnie 
dokument oraz przejrzeć rejestry Prikazu Rycerskiego, Zagranicznego i kilku innych resortów 
pod określonym kątem; zakres moich badań ogranicza stosunkowo wąski temat. Ta praca zajmie 
mi tydzień, ponadto wydałem już i jeszcze wydam sporo pieniędzy na bilety, hotel i tak dalej. 
Proszę mi wierzyć, że z przyjemnością zapłaciłbym tysiąc czy dwa tysiące funtów, gdyby całą tę 
robotę wykonał za mnie któryś z pańskich znakomitych specjalistów...
 - Rzeczywiście, to świetny pomysł - ożywił się dyrektor. - Naturalnie zaraz zacznie się 
przed nami piętrzyć cała masa różnych trudności biurokratycznych i finansowych, ale gra jest 
warta...
 Nie zdążył dokończyć zdania, gdy rozległo się stukanie do drzwi i od razu, nie czekając 
na zaproszenie, wszedł elegancki, zadbany brunet w modnych wąskich okularach i ze sportową 
torbą w ręku. Z torby sterczały rękojeści dwóch rakietek tenisowych.
 - Stanisławie Kondratjewiczu - odezwał się brunet z niezadowoleniem, przelotnie 
zerknąwszy na Fandorina - prosiłem przecież, żeby zwolnił mnie pan dzisiaj wcześniej. Mam 
turniej na Pietrowce.
 - Tak, tak - przepraszającym tonem rzekł dyrektor - pamiętam, kochaneczku. Ale właśnie 
przyjechał mister Fandorin, z brytyjskiego Królewskiego Towarzystwa Historycznego. Niech pan 
mu pomoże wydostać ten dokumencik, bo inaczej każą mu czekać do jutra. To jakoś nie wypada, 
bądź co bądź, gość. ? propos, poznajcie się, panowie: Maksim Eduardowicz Bołotnikow, 
Nicholas Fandorin. Widzi pan, kochaniutki, jaka solidna rekomendacja, na papierze z herbami i 
znakami wodnymi. Co to tam piszą? - Wierszynin włożył okulary i odczytał fragment listu 
polecającego (wymowę miał po prostu koszmarną) - „... please give every possible assistance to 
Sir Nicholas A. Fandorine, M. A. Bt.”. Proszą, żeby okazać wszelką możliwą pomoc. Aha, panie 
Fandorin, co to takiego „M. A.”, wiem, magister nauk humanistycznych, ale co znaczy skrót 
„Bt.”? To jakiś stopień naukowy czy tytuł honorowy?
 Nicholas zaczerwienił się speszony. Sekretarz naukowy Towarzystwa, jego dawny 
opiekun i człowiek bardzo mu życzliwy, gwoli wywarcia większego wrażenia zdecydowanie 
przesadził. Po co to „Sir”, po co „Bt.”?
 - Nie, Stanisławie Kondratjewiczu, „Bt.” znaczy „baronet”, to tytuł dziedziczny - wyjaśnił 
Bołotnikow, przyglądając się Anglikowi, jakby ten był eksponatem w muzeum osobliwości. - Jak 
Baskerville, pamięta pan? Jeśli mnie pamięć nie myli, tytuł baroneta wprowadził Jakub Pierwszy, 
by zasilić kasę państwową. Każdy, kto chciał, mógł się uszlachcić za sumę około tysiąca funtów.
 Doznając dwóch nieprzyjemnych uczuć naraz - zmieszania i zawiści wobec imponującej 
erudycji wschodzącej gwiazdy nauk historycznych, Nicholas wymamrotał:
 - Ma pan na myśli baronetów o dawnym rodowodzie, w ósmym czy nawet dziewiątym 
pokoleniu. Obecnie jest ich już niewielu. Ja dziedziczę tytuł po swoim ojcu, a on był pierwszy. 
Nie kupił go, lecz otrzymał od królowej za osiągnięcia w dziedzinie medycyny...
 Zabrzmiało to jakoś głupio i niezręcznie, jakby się usprawiedliwiał za sir Alexandra.
 Kiedy wyszli z dyrektorskiego gabinetu, Bołotnikow zapytał ironicznie:
 - Więc jak właściwie należy się do pana zwracać? „Sir Nicholas” czy „sir Fandorin 
Drugi”?
 - Jeśli nie robi to panu różnicy, proszę nazywać mnie po prostu „Nick” - poprosił 
magister, chociaż nie cierpiał, gdy zdrabniano jego imię.
 Mozart rzucił okiem na zegarek i zasępił się.
 - Wie pan co, sir Nick, ulokuję pana na razie w swoim gabinecie, a sam zejdę do 
magazynu. Będzie pan musiał trochę poczekać, zanim znajdą potrzebny opis, zespół 
dokumentów... Cholera, spóźnię się na pierwszą grę. Jeszcze jak utknę w korku... A, zostawię 
wóz, pojadę metrem.
 Ostatnie zdanie, wypowiedziane półgłosem, Bołotnikow najwyraźniej skierował pod 
własnym, a nie Nicholasa, adresem.
 - Proszę mi powiedzieć, Maksimie Eduardowiczu - nie zapanował nad ciekawością 
Fandorin - dyrektor wspominał, że proponowano panu posadę w Stanfordzie, ale pan odmówił. 
Dlaczego? Z patriotyzmu?
 - Z jakiego tam, do cholery, patriotyzmu! - Bołotnikow popatrzył na Nicholasa jak na 
niedorozwiniętego umysłowo. - Jestem specjalistą od historii Rosji i paleografem. A wszystkie 
najważniejsze dokumenty są tutaj, nie w Stanfordzie. Zatem odkrycia naukowe w mojej 
dziedzinie możliwe są też tylko tu, na miejscu. Do Stanforda niech jadą ci, dla których town 
house* [*Rezydencja miejska (ang.) (przyp. tłum.).] i klub golfowy są ważniejsze od nauki... 
Przywiózł pan swoją połówkę dokumentu? Mógłbym rzucić okiem?
 Nicholas ostrożnie wyjął z neseseru specjalną, wąską kopertę, a z niej - sztywny, 
przecięty wzdłuż kawałek papieru o nierównych brzegach.
 Maksim Eduardowicz ze ściągniętymi brwiami, w skupieniu, prześlizgnął się po nim 
wzrokiem.
 - Tak, teraz sobie dokładnie przypominam. Okropny charakter pisma, nieźle musiałem się 
nad tym namęczyć.
 - A co dopiero ja, nie jestem przecież specjalistą od odczytywania rękopisów! - 
wykrzyknął Nicholas.
 - Poradzi pan sobie sam? - Bołotnikow popatrzył na niego sceptycznie. - Czy trzeba 
będzie panu pomóc?
 „Oto prawdziwie rosyjski charakter - pomyślał Fandorin. - Na pozór człowiek nastawiony 
niezbyt przyjaźnie, złośliwy, można nawet powiedzieć, niesympatyczny, a przecież od razu 
gotów przyjść z pomocą! Wprawdzie zaproponował ją niby niechętnie, ale wyraźnie widać, że 
jeśli go poprosić, nie odmówi”.
 - Dziękuję, pomoc nie będzie konieczna. Mam teraz Scribmastera, on odwali za mnie całą 
robotę.
 - Kogo, kogo?
 Nicholas obszernie opowiedział o wspaniałym kryptograficznym programie 
komputerowym, opracowanym specjalnie do odczytywania średniowiecznych rękopisów. 
Bołotnikow słuchał i tylko kiwał głową.
 - Wy tam, na Zachodzie, wszystko macie podane na srebrnej tacy. No dobrze, niech pan 
tu poczeka. To potrwa jakieś czterdzieści minut, a może i godzinę.
 Fandorin został sam. Usiadł na krześle, ale po sekundzie zerwał się z miejsca i zaczął 
biegać po ciasnym gabinecie.
 O Boże, czy rzeczywiście za czterdzieści minut, a najdalej za godzinę, w jego rękach 
znajdzie się pełny tekst ostatniej woli protoplasty rodu rosyjskich Fandorinów?
 To wielka, zaprawdę wielka chwila!
* * *
 Minęło nie czterdzieści minut i nie godzina, ale aż dwie, zanim Bołotnikow wrócił. W 
ręku trzymał cienką teczkę z płótna introligatorskiego, na której widok Nicholas jeszcze bardziej 
poczerwieniał. Rzecz w tym, że w otoczeniu wielkiej ilości starych i zakurzonych książek, które 
ciasno wypełniały półki w gabinecie głównego specjalisty, magister już zdążył odczuć skutki 
swojej nieszczęsnej alergii - jego policzki pokryły się purpurowymi plamami, oczy łzawiły, a nos 
zamienił się po prostu w studnię artezyjską.
 - Do oda? - spytał zakatarzonym głosem Fandorin, co miało znaczyć: „To ona?”, czyli 
druga połówka testamentu.
 - Ech, pracownicy od siedmiu boleści - burknął gniewnie Maksim Eduardowicz, kładąc 
teczkę na biurku. - Wsunęli ją nie na tę półkę, co trzeba, cudem znalazłem... Proszę się tu 
podpisać.
 - Już...
 Nicholas uśmiechnął się skruszony - z przejęcia złożył na formularzu podpis prawie 
nieczytelny i koślawy.
 - A więc do dzieła, sir - zachęcił go Bołotnikow. - Przed panem doniosłe odkrycia. No, 
proszę teraz złożyć obie połówki. Rzucę tylko okiem, czy do siebie pasują, i lecę.
 Fandorin patrzył na niepozorną szarą teczkę z nalepką „Zespół 4274, skrytka w 
Kromiesznikach, rok 1680 (?), opis 12”, zwlekając z rozwiązaniem tasiemek. „I rozwiązać 
sekretną przepaskę mej miłej w łożnicy” - skąd pochodzi ten cytat? Palce Nicholasa tak drżały, 
że bał się uszkodzić łamliwy papier w środku.
 Trzeba się wziąć w garść. Najwyższy czas ułożyć jakiś frywolny limeryk.
 - Co z panem? - zniecierpliwił się Bołotnikow. - I tak już straciłem kupę czasu. Niech pan 
da, sam to zrobię.
 Odsunął lekko ramieniem bezgłośnie poruszającego ustami Anglika, pociągnął tasiemki i 
ostrożnie wyjął z teczki wąski pasek papieru.
 - Gdzie pańska połówka? Proszę ją dać.
 Złożył obie części na biurku i od razu stało się jasne, że tworzą razem całość. Wprawdzie 
prawa połowa prawie wcale nie pożółkła, a pismo było o wiele mniej wyblakłe, ale to dlatego, że 
dokument przeleżał w zupełnych ciemnościach trzysta lat i dzięki temu lepiej się zachował. 
Znajdował się właściwie w doskonałym stanie, tylko w jednym miejscu na lewej połowie, blisko 
linii przecięcia, ciemniała niewielka dziurka, wygryziona zębem nienasyconego czasu.
 Maksim Eduardowicz przyjrzał się uważnie złożonej na nowo całości i z zadowoleniem 
skinął głową.
 - Pasują. Gdyby nie pański chytry program, odczytanie zabrałoby co najmniej godzinę. 
Kiedy pan skończy, proszę zamknąć gabinet. Teczkę niech pan odda w czytelni, a klucz zostawi 
w portierni na dole. No dobrze, lecę, załapię się przynajmniej na sam koniec turnieju. Życzę 
sensacyjnych odkryć.
 Z tym ironicznym żartem na ustach Mozart archiwistyki oddalił się, zostawiając 
Nicholasa sam na sam z testamentem przodka.
 - Dziękuję. Do widzenia - wybełkotał Fandorin, gdy za Bołotnikowem drzwi się już 
zamknęły. Ostro pociągając nosem, jął w skupieniu odczytywać pierwszą linijkę.
 PISANE KU PAMIĘCI SYNKOWI MlKICIE, GDY TEN...
 Tu Nicholas utknął - nie był w stanie odcyfrować bazgrołów kapitana von Dorna.
 Cóż, takim właśnie celom służy postęp w nauce.
 Magister złożył równiutko obie połówki, włączył komputer, następnie ręczny skaner i 
nacisnął guzik „scan”.
 Nicholas pragnąłby przystąpić do pracy jak najszybciej, ale oczy tak mu łzawiły od 
przeklętego kurzu i z nosa tak ciekło, że rozsądniej było odłożyć to fascynujące zajęcie i najpierw 
wrócić do hotelu. Teraz już przecież dokument nie przepadnie, jest w komputerze, można go też 
przetworzyć na łatwy do odczytania tekst.
 A więc czym prędzej do hotelu! I to nie na rolkach, tylko metrem - szkoda czasu na 
spacery po mieście.
 Nicholas oddał teczkę i klucz, a przed opuszczeniem archiwum wstąpił do toalety, żeby 
przemyć łzawiące oczy, porządnie wytrzeć nos, no i przy okazji załatwić inną potrzebę, która już 
dawała o sobie znać.
 Stał przy pisuarze, patrząc w wykafelkowaną ścianę przed sobą, i uśmiechał się 
marzycielsko. Po głowie wciąż chodził mu fragment dziecięcego wierszyka: „No, to już koniec, 
ptaszku, teraz nie umkniesz z sieci. Nie rozstanę się z tobą więcej za nic, za nic na świecie”.
 Neseser stał obok, na podłodze.
 Skrzypnęły drzwi, do toalety ktoś wszedł. Fandorin nie odwrócił głowy - po co?
 Usłyszał miękkie, niemal bezgłośne kroki. Tak stąpają ludzie w sportowym obuwiu na 
gumowej podeszwie.
 Lekki szmer - i neseser nagle zniknął z pola widzenia Nicholasa.
 Wtedy wreszcie się obejrzał - i zobaczył rzecz niewiarygodną!
 Jakiś mężczyzna w trampkach, koszuli w żółtą-zieloną kratę (w literaturze radzieckiej 
nazywano takie kowbojkami) i granatowych płóciennych spodniach z nitami najspokojniej 
kierował się do wyjścia, unosząc jego neseser Samsonite.
 - Niech pan poczeka! - krzyknął Fandorin, zupełnie ogłupiały. - To mój! Musiał się pan 
pomylić!
 Nieznajomy jakby go nie słyszał. Otworzył drzwi i Nicholas tyle go widział.
 Stracił kilka sekund na to, żeby doprowadzić ubranie do porządku - trudno przecież 
biegać z rozpiętym rozporkiem. Kiedy wypadł na korytarz, złodziej był już przy schodach.
 - Niech pan zaczeka! - wrzasnął Nicholas. - Co to za głupie żarty?
 Kraciasty obejrzał się.
 Był młody. Jasne, uczesane na bok włosy opadały mu z jednej strony na czoło. Miał 
pospolitą, niczym się niewyróżniającą twarz. Staromodne okulary, jakie noszono trzydzieści lat 
temu.
 Złodziej rzucił z zadziornym uśmiechem:
 - Ej, koszykarzu, pościgamy się trochę? - I błyskawicznie pomknął schodami w górę.
 „Skąd wie, że grałem w kosza?” - zdumiał się von Dorn, ale zaraz się połapał - no tak, 
chodziło o jego wzrost.
 Tamten to wariat, najwyraźniej wariat, nie ma co do tego żadnych wątpliwości. Dobrze 
chociaż, że nie zbiegł na dół, bo Nicholas musiałby za nim ganiać po całym terenie archiwum. 
Schodami w górę złodziej nie miał dokąd uciec - budynek był jednopiętrowy, wyżej znajdował 
się tylko dach.
 Okularnik teraz nie bardzo się śpieszył. Przystanął, obejrzał się na Nicholasa i jeszcze, 
bezczelny typ, pomachał mu z daleka na złość neseserem.
 Bieg schodów kończył się podestem. Wariat pchnął niewysokie drzwi i rozwarł się 
jaskrawo rozświetlony słońcem prostokąt. Było to najwidoczniej wyjście na dach.
 Nie uświadomiwszy sobie jeszcze w pełni niedorzeczności tego, co się stało, Fandorin 
wbiegł po schodach na samą górę.
 - Gdyby to komuś opowiedzieć, nie uwierzyłby - mruknął pod nosem.
 Na dachu nie było gdzie się schować, ale złodziej ani myślał tego robić - stał i czekał przy 
samej krawędzi, nie od strony Pirogowki, tylko wewnętrznego dziedzińca.
 - No dobrze, pościgaliśmy się. Pan wygrał, ja przegrałem - powiedział łagodnie Fandorin, 
ostrożnie zbliżając się do szaleńca. - Teraz niech mi pan odda neseser i pobiegniemy na wyścigi z 
powrotem. Zgoda?
 Złodziejaszek stał bez ruchu, zwrócony plecami ku pustce; neseser ściskał między nogami 
i uśmiechał się wesoło, najwyraźniej bardzo z siebie zadowolony. Oby tylko nie zrzucił 
samsonite’a na dół, bo notebook tego nie wytrzyma. No i żeby sam nie spadł, głupek 
nieszczęsny.
 Nicholas ze strachem zerknął za krawędź dachu. Choć budynek był jednopiętrowy, ale 
stary, wzniesiony z rozmachem, tak że trzeba by lecieć w dół dobrych czterdzieści stóp. Z 
pewnością nie skończyłoby się na złamaniach kości - z powodu remontu całe podwórze, aż po 
same ściany gmachu, zawalone było materiałami budowlanymi, jakimś żelastwem, metalowymi 
kontenerami na śmieci. Upadek groził więc niechybną śmiercią.
 Aktywność psychola jakby trochę przygasła. Stał spokojnie, spoglądając na Nicholasa 
wciąż z tym samym dobrodusznym uśmiechem.
 Fandorin popatrzył na niego z góry, z wysokości swego wzrostu, i powolnym ruchem 
wskazał na neseser.
 - Jeśli nie ma pan nic przeciwko temu, wezmę go. Zgoda? Tak miło sobie pobiegaliśmy. 
Zejdźmy teraz z powrotem.
 - „Dlaczego ludzie nie latają jak ptaki?” - zapytał nagle kraciasty i dodał wyjaśniająco: - 
Znany dramaturg Ostrowski.
 Nicholas nie bardzo zrozumiał.
 - Przepraszam, co takiego?
 - Szkoda ptaszka. - Szaleniec skrzywił się płaczliwie.
 „Skąd wie o ptaszku z wierszyka?” - jeszcze bardziej zdumiał się Fandorin. Okularnik 
tymczasem chwycił go nagle jedną ręką za pasek od spodni, a drugą za marynarkę i bez 
najmniejszego wysiłku przerzucił sobie dwumetrowego dryblasa przez głowę - w dół, wprost 
pomiędzy ostre krawędzie betonowych bloków i najeżone zwały zardzewiałego żelastwa.
Aneks
 Limeryk autorstwa Nicholasa Fandorina, ułożony przez niego w Centralnym Archiwum 
Akt Dawnych w chwili głębokiego wzruszenia, 14 czerwca, około południa:
Młody żonkoś, ze szczęścia szalony,
Krzyknął: „Wnet się dobiorę do żony!”.
Klepnął miłą po zadku,
Ale trzeba wypadku -
Omdlał, bo był zbyt napalony.
Rozdział czwarty
 Cornelius widzi złocistą iskierkę na horyzoncie. Największe
 drewniane miasto świata. Audiencja u wiceministra.
 W Niemieckiej Słobodzie* [*Słoboda (ros.) - nazwa licznych osad w państwie 
moskiewskim w XI-XVII w., których ludność na określony czas zwalniana była od ciężarów 
feudalnych. Istniały m.in. słobody wojskowe, zakonne, pocztyliońskie, cudzoziemskie, 
rzemieślnicze (przyp. tłum.).]. Dziwne obyczaje Moskowitów.
 Najpospolitsza rosyjska roślina.
 Stolica wielkiego azjatyckiego królestwa z początku objawiła się Corneliusowi von 
Dornowi jako mała złocista iskierka na horyzoncie.
 - Spójrzcie, panie kapitanie - starszy karawany kupieckiej William Meyer wskazał ręką 
przed siebie - to kopuła kremlowskiej dzwonnicy, zwanej Wielkim Johannem. Tam, pod nią, jest 
siedziba cara Moskowitów. Jeszcze trzy, cztery godziny drogi i staniemy u bram miasta.
 Do karawany duńskich i angielskich kupców przyłączył się Cornelius w Pskowie. Ze 
względu na wozy obficie wyładowane towarem tempo podróży było dość powolne, ale za to 
jechało się bezpiecznie, a ponadto od handlarzy, których większość bywała tu już wcześniej, i to 
niejeden raz, udało się Corneliusowi zasięgnąć cennych informacji na temat tajemniczej, na wpół 
baśniowej krainy, gdzie kapitan - zgodnie z podpisanym kontraktem - miał spędzić najbliższe 
cztery lata.
 Kupcy byli ludźmi rozważnymi, którzy wiele w życiu widzieli i niełatwo by ich zadziwić. 
Od chciwych rosyjskich gubernatorów i urzędników magistrackich wykupywali się nader 
skromną opłatą, a niebezpieczne lasy i pustacie, gdzie buszowali (to znaczy „napadali, 
dopuszczali się rozboju”) złoczyńcy - omijali. Na wypadek, gdyby jednak nie udało się uniknąć 
spotkania z nimi, umowa była następująca: von Dorn nie płaci kupcom za strawę i furaż dla koni, 
a za to bierze na siebie obowiązki dowódcy ochrony i w razie potrzeby dzielnie broni kupców i 
ich dobytku przed napastnikami. Dlatego też w bezludnych okolicach Cornelius wyprzedzał 
karawanę, wojowniczo rozglądając się wokół (muszkiet w poprzek siodła, olstra rozpięte). 
Towarzyszyli mu, jadąc nieco z tyłu, czterej knechci, również uzbrojeni w muszkiety. Dalej 
jechały wozy (po obu stronach drogi eskortowało je jeszcze dwunastu zbrojnych sług), na końcu 
zaś dopiero kupcy z szablami i pistoletami w pogotowiu. Dwa czy trzy razy na poboczu 
podejrzanie ruszały się krzaki i - o dziwo! - w biały dzień zaczynała pohukiwać sowa, ale napaść 
na tak dobrze chronioną karawanę rozbójnicy się nie ośmielili. Tak więc umowa okazała się dla 
Corneliusa korzystna.
 Jedna tylko była w tym podróżowaniu niedogodność: co wieczór, na popasie, kiedy 
sczepione wozy ustawiano kołem, a wartownicy obejmowali nocną straż, szacowni kupcy, 
pozbawieni innych rozrywek, prosili dzielnego muszkietera, by opowiadał im wciąż i wciąż od 
nowa, jak to w pierwszej napotkanej po drodze rosyjskiej wsi spojono go, rozebrano do naga i 
porzucono na trakcie. Zawsze było przy tym wiele śmiechu i żartów, a słuchacze nie wydawali 
się tą opowieścią znudzeni. Co prawda, von Dorn sam dbał o to, by nieco odświeżać swoją 
historię - dorzucał wciąż nowe szczegóły, coraz to bardziej osobliwe i wymyślne.
 - Powinniście, panie kapitanie, zarabiać na chleb, władając nie szpadą, lecz gęsim piórem 
- powtarzał Corneliusowi Meyer, trzymając się pod tłuste boki i ocierając łzy śmiechu. - 
Wydawcy książek płaciliby panu za takie opowieści czystym złotem. Ja osobiście najbardziej 
lubię słuchać o tym, jak zaprzągł pan do wozu tę bestię szynkarza i kazał mu się wieźć do 
dowódcy straży. I jeszcze o tym, z jaką godnością kroczył pan nagi przez całą wieś, a młódki 
zerkały zza opłotków na pańską goliznę.
 Historię z wozem Cornelius oczywiście zmyślił, ale przygoda we wsi Nieworotynskaja 
istotnie była zabawna, nawet bez różnych fantazyjnych dodatków. Teraz von Dorn wspominał ją 
z satysfakcją, dumny z siebie, że nawet w tak pożałowania godnych okolicznościach nie stracił 
kontenansu, lecz potrafił odzyskać swój dobytek i przykładnie ukarać złodziei.
 Że goły maszerował przez wieś, to święta prawda - a jak inaczej miał wrócić do tej 
przeklętej karczmy? Młódek jednak żadnych nie widział - w ogóle nikogo nie spotkał po drodze. 
Zanim wszedł na ganek szynku (w tutejszym języku kruzchalo* [*Właśc. krużało (ros.) - szynk, 
karczma (przyp. tłum.).]), wziął z sągu sękate polano.
 Opoje spojrzeli na nagusa z zainteresowaniem, ale bez specjalnego zdziwienia - 
wyglądało na to, że nie takie rzeczy tu widzieli. Z dwóch sług, którzy rzucili się, by go wypchnąć 
za drzwi, von Dorn jednego zdzielił z rozmachem polanem po łbie, drugiego zaś walnął głową w 
nos. Potem, już leżących, poczęstował jeszcze kilkoma kopniakami - i gwoli wymierzenia 
sprawiedliwości, i przestrogi dla pozostałych. Przecież nikt inny, tylko ci właśnie podli pijanice 
wywlekli go stąd, spojonego do nieprzytomności i ograbionego z dobytku.
 Karczmarz (w tutejszej mowie tszelowalnik** [**Właśc. cełowalnik (ros.) - szynkarz 
(przyp. tłum.).]) stał za szynkwasem z pistoletem w ręce. Kapitan, przykucnąwszy, zręcznie 
uchylił się przed kulą. Następnie chwycił łajdaka za brodę i dalejże tłuc jego nalaną gębą o ladę, 
trafiając to w talerz z grzybami, to w czarną maź (jak mu potem wyjaśnili kupcy, w znakomity 
kawior z jesiotra), to w kiszoną kapustę, to po prostu w deski. Uderzenia były zamaszyste, 
energiczne - Cornelius odliczał je głośno po niemiecku. Opoje obserwowali całą scenę z 
szacunkiem - nikt nie kwapił się karczmarzowi z pomocą.
 Siwobrody z początku znosił egzekucję w milczeniu. Przy zweiundzwanzig*** 
[***Dwadzieścia dwa (przyp. tłum.).] zaczął pojękiwać. Przy dreissig**** [****Trzydzieści 
(przyp. tłum.).] charknął juchą prosto w kapustę. Przy dreiundvierzig***** [*****Czterdzieści 
trzy (przyp. tłum.).], chrypiąc, błagał o litość.
 Ci sami słudzy, których Cornelius potraktował polanem i skopał, przynieśli, ocierając 
zakrwawione gęby, cały skradziony dobytek, a następnie przyprowadzili również konie.
 Już na podwórzu, siedząc w siodle, kapitan zawahał się, czyby nie puścić z dymem całego 
tego złodziejskiego siedliska, ale żal mu się zrobiło niewinnych pijaczków - połowa tej kompanii 
nie dowlecze się nawet do drzwi, spłonie żywcem.
 Pod wieczór tamtego właśnie dnia, kiedy od Pskowa dzieliła von Dorna niecała mila, 
kapitanowi się poszczęściło - spotkał europejskich kupców, ku obopólnej korzyści i zadowoleniu.
 - A oto i rogatka. - Meyer westchnął i wyjął skórzaną sakiewkę, w której trzymał 
pieniądze na wspólne wydatki. - Zaraz będziemy się targować z poborcami. To się nazywa 
sobachitza* [*Właśc. sobaczit’sia (ros.) - wymyślać sobie, kłócić się (przyp. tłum.).] albo 
lajatza** [**Właśc. łajatsia (ros.) - j.w. (przyp. tłum.).], ot, taki miejscowy obyczaj; bez tego 
człowiek nic tu nie zdziała. Oni podniosą krzyk, żeby im zapłacić po trzy ruble od wozu, ja będę 
się upierał, że nie dam więcej niż po trzy kopiejki, a ugodzimy się na półtora rubla, ale nie od 
razu - targi potrwają godzinę albo i dłużej. Przejdźcie się tymczasem po wsi, kapitanie, nie 
zawadzi rozprostować nogi. Tylko nie palcie aby fajki - to zabronione.
 Osada zwała się Jamską Słobodą - mieszkali w niej państwowi pocztylioni i woźnice, 
jamstchiki*** [***Właśc. jamszczik (ros.) - pocztylion, woźnica (przyp. tłum.).]. Nic szczególnie 
interesującego nie można było tutaj zobaczyć. Cornelius obrzucił spojrzeniem szczelnie zbite z 
desek płoty, zza których wyglądały jedynie kryte darnią, jednakowe dachy, i ruszył w stronę 
rogatki - popatrzeć na Moskwę.
 Meyer i jeszcze jeden kupiec, Nielsen, który dobrze mówił po rosyjsku, wrzeszczeli 
zapamiętale na brodatych mężczyzn w czerwonych kaftanach. Ci także złościli się i krzyczeli coś 
gniewnie, a jeden nawet potrząsał szablą, chociaż nie wyjął jej z pochwy.
 Granicę rosyjskiej stolicy wytyczał rów, po którym wałęsała się chuda, brunatna świnia z 
prosiętami, a za nim wał ziemny z krzywym, walącym się częstokołem. Nad zaostrzonymi, 
skierowanymi w niebo palami widniały kopuły - przeważnie drewniane, ale zdarzały się też 
żelazne, a jedna nawet złota (tej von Dorn przyjrzał się ze szczególną uwagą). Niecierpliwił się, 
chciał już jak najprędzej przejechać przez bramę miejską i na własne oczy zobaczyć wszystkie 
cuda najznaczniejszego miasta Moskowitów.
 W końcu karawana ruszyła. Meyer był zadowolony - mytnikom spieszno było do misek z 
żurem, tak że udało się wytargować opłatę na rubla i pięć kopiejek od wozu.
 - Dojedziecie z nami, kapitanie, do Gostinego Dworu* [*Gostinyj Dwor - w dawnych 
rosyjskich miastach zespół architektoniczny, służący do przechowywania towarów i do handlu, 
najczęściej zbudowany na planie prostokąta, zwykle z arkadami od strony ulicy (przyp. tłum.).], a 
stamtąd już do Cudzoziemskiego Prikazu jest zaledwie parę kroków - powiedział kupiec. Tak się 
nazywało ministerstwo, zajmujące się sprawami przybyłych zza granicy osób.
 Z początku Moskwa rozczarowała von Dorna, gdyż niewiele się różniła od wszystkich 
innych rosyjskich miasteczek i wsi - pola, warzywniki, pustacie, tu i ówdzie pojedyncze siedziby. 
Potem jednak zabudowa zrobiła się gęstsza, płoty przylegały do siebie, a dachy podniosły się 
wyżej - widział teraz domy w większości jedno - albo dwupiętrowe. Z wyjątkiem kilku cerkwi z 
miękkiego wapiennego kamienia wszystkie inne budynki były z drewna. Cornelius nigdy nie 
widział, żeby tak duże miasto w całości wzniesiono z bali i desek. Moskwa to chyba największe 
drewniane miasto na świecie! Nawet ulice wymoszczono drewnem. Konie, nienawykłe do 
takiego podłoża, stąpały ostrożnie, ślizgały się. Kiedy jednak kapitan chciał zsiąść ze swego 
wierzchowca i poprowadzić go na wodzy, Meyer nie pozwolił, wyjaśnił, że w Moskwie pieszo po 
ulicy chadzają tylko prostacy, a człowiekowi dobrze urodzonemu to nie przystoi. Nawet jeśli 
wybiera się po sąsiedzku do domu obok, jedzie konno lub powozem. Moskowici skrupulatnie 
tego przestrzegają.
 - Zaraz będzie Targ Mięsny, Miasnoj Riad - uprzedził kupiec i przytknął do nosa 
chusteczkę o zapachu lawendy.
 Cornelius nie przygotował sobie takiej i dlatego omal się nie udusił, gdy okropny smród 
buchnął mu w nozdrza. Niewielki placyk zastawiono drewnianymi straganami, na których leżały 
kawałki psującego się mięsa. Pełzały po nim zielonkawe muchy, a na obrzeżach rynku, w 
brunatnych kałużach, walały się sterty gnijących wnętrzności.
 - Rosjanie nie wędzą ani nie solą świeżyzny po uboju - wyjaśnił Meyer przez zatkany 
chusteczką nos. - A do zepsutego mięsa są przyzwyczajeni, gotują na nim kapuśniak, zwany 
stchi* [*Właśc. szczi (przyp. tłum.).], i zajadają go ze smakiem.
 Około drewnianej kapliczki szalał jakiś człowiek, zupełnie nagi, jeśli nie liczyć podartej 
szmaty, którą przepasał biodra. Potrząsał długą brodą, przewracał oczyma, opluwał 
przechodniów. Na jego piersi wisiał ciężki ołowiany krzyż, a pożółkłe ciało pokrywały wrzody.
 Na widok cudzoziemców krzyknął, okręcił się dookoła, po czym podniósł z ziemi grudkę 
nieczystości (najprawdopodobniej były to jego własne odchody) i cisnął nią w szacownego pana 
Meyera, zresztą niezwykle celnie - trafił go w ramię. Cornelius zamachnął się na tamtego 
nahajką, żeby dać mu stosowną nauczkę, ale starszy kupców chwycił go za rękaw.
 - Oszaleliście, panie? To blazchenni** [**Właśc. blażennyj (ros.) - nawiedzony, 
niespełna rozumu (przyp. tłum.).], ktoś taki jak derwisz u muzułmanów. Tutaj czci się takich 
ludzi niczym świętych. Jeżeli pan go uderzy, rozerwą nas na strzępy.
 Starannie oczyścił zapaskudzone ubranie i cisnął brudną chusteczkę na ziemię. Na strzęp 
materii rzucili się żebracy.
 Inny przykład dziwacznych wyobrażeń tubylców na temat świętości Cornelius miał 
okazję ujrzeć na sąsiedniej ulicy. Z cerkwi wyszedł pop w liturgicznej szacie, ale tak pijany, że 
ledwie trzymał się na nogach. Obrzucił obelgami jakiegoś przechodnia, który nie dość nisko mu 
się pokłonił, uderzył go miedzianą kadzielnicą, następnie strącił mu czapkę z głowy, a wreszcie 
chwycił go za włosy i zaczął przyginać do ziemi.
 - Pijaństwa nie uważa się tutaj za grzech. - Meyer wzruszył ramionami. - O, popatrzcie, 
kapitanie, bojarin.
 Samym środkiem ulicy jechał wierzchem jakiś wielmoża, odziany o wiele za ciepło jak na 
tę porę roku. Miał na sobie wspaniałą, tkaną złotem szubę i wysoką niczym komin futrzaną 
czapę. Do jego siodła przytroczono mały bęben i strojny jeździec uderzał weń rytmicznie 
rękojeścią nahajki. Pospólstwo pierzchało na boki, spiesznie zrywając czapki z głów. Za bojarem 
jechało jeszcze kilku konnych w nieco skromniejszych strojach.
 - Po co on wali w bęben? - zapytał von Dorn.
 - Żeby mu ustępowali z drogi. Zjedźmy i my, tak będzie lepiej. Ej! - krzyknął Meyer do 
swoich ludzi. - Na bok! Przepuśćmy tego napuszonego wielmożę.
 Kapelusza Cornelius nie zdjął - byłby to zbytek uprzejmości. Bojar zerknął na niego przez 
szczeliny między opuchniętymi powiekami i splunął. W Europie von Dorn trzepnąłby takiego 
nieokrzesańca rękawicą po gębie, a co dalej, rozstrzygnąłby pojedynek na szpady, ale Moskwa to 
nie Europa, więc ścierpiał zniewagę, tylko mięśnie mu zadrgały pod napiętą skórą twarzy.
 Za białą kamienną ścianą, która odgradzała centralną część stolicy od przedmieść, do 
karawany dołączyła gromadka chłopców. Biegli obok, zręcznie uchylając się od smagnięć 
nahajkami, i wykrzykiwali coś chórem.
 Cornelius wsłuchał się w ich wrzaski i pojął, że powtarzają w kółko to samo.
 - Co oni krzyczą? Co znaczy Nemetz kysch na kukui?
 - „Cudzoziemcze, precz stąd, nad Kukuj” - przetłumaczył z uśmiechem Meyer. - Kukuj to 
strumyk, nad którym stoi Inoziemska Słoboda, skupisko cudzoziemców. Właśnie tam muszą się 
osiedlać i wy też, kapitanie, w niej zamieszkacie. Ci oberwańcy robią sobie nieprzyzwoite żarty. 
Chodzi o grę słów. Słowo Kukuj brzmi podobnie do innego, oznaczającego wstydliwą część 
ciała.
 Wkrótce nadszedł czas, by się rozstać z zacnymi kupcami.
 - My teraz musimy skręcić w lewo, zgłosić towary. Wy, kapitanie, powinniście jechać o, 
tam. - Starszy kupców gestem wskazał von Dornowi drogę. - Widzicie nad dachami wieżę z 
dwugłowym orłem? Wjedziecie we wrota i zaraz na prawo zobaczycie Cudzoziemski Prikaz. 
Tylko nie kierujcie się prosto tą ulicą, lepiej ją ominąć, to dłuższa droga, ale bezpieczniejsza.
 - Dlaczego? - spytał zdziwiony Cornelius.
 Ulica prowadząca do wieży była wygodna, szeroka i - w odróżnieniu od innych - prawie 
bezludna. Tylko przed wysokimi wrotami dużego drewnianego pałacu stała grupka oberwańców. 
- To siedziba księcia Tatjewa. Książę nie żywi ani nie odziewa swoich pachołków, dlatego 
wszystko muszą zdobywać sami. Każdego, kto przechodzi, grabią i biją, niekiedy na śmierć. 
Takie są w tym mieście obyczaje. Cóż, Moskwa to nie Paryż. Na ulicę zwaną Dmitrowka też 
lepiej się nie wybierać, tam znowu dopuszczają się rozbojów poddani oberkamerhera 
Strieszniewa. Posłuchajcie, kapitanie, dobrej rady: dopóki się we wszystkim nie zorientujecie, 
omijajcie pałace i większe domostwa. Lepiej, jeśli przez pierwszy rok w ogóle nie będziecie się 
wydalać poza granice Niemieckiej Słobody bez przewodników. Chociaż, oczywiście, doskonale 
można stracić życie nawet z nimi, zwłaszcza nocą. No, żegnajcie, panie. - Kupiec wyciągnął do 
Corneliusa rękę. - Uczciwy z pana człowiek. Niechaj was Bóg ma w swej opiece podczas pobytu 
w tym dzikim kraju.
 Ale Bóg nie ustrzegł Corneliusa.
 Dwie godziny później kapitan von Dorn, blady, z drżącymi z bezsilnej wściekłości 
wargami, wychodził z bram Cudzoziemskiego Prikazu bez szpady, pod eskortą ponurych 
strzelców w kanarkowej barwy kaftanach.
 Kapitan? Niestety, nie - zaledwie, jak tu mówiono z polska, porutschik.
 Nie do wiary - warunki umowy, którą Cornelius podpisał w Amsterdamie z wysłannikiem 
państwa moskiewskiego, Tułupowem, okazały się jednym wielkim oszustwem!
 A wszystko zaczęło się tak statecznie, godnie, z całym ceremoniałem. Dyżurny urzędnik 
(w wielkich okularach w stalowej oprawie, przybrudzonym kaftanie i z długimi włosami, 
natłuszczonymi olejem) wziął od Corneliusa dokument z pieczęciami, pokiwał nad nim głową i 
polecił czekać w kancelarii. Tam na długich ławach siedzieli pisarze. Trzymali na kolanach ryzy 
papieru i szybko skrobali piórami po grubych, szarawych arkuszach. Kiedy arkusz był zapisany, 
lizali szklane naczynie z klejem, przesuwali językiem wzdłuż brzegu papieru i przyklejali kolejną 
kartę. W kancelarii panował zapach charakterystyczny dla takich miejsc: mieszaniny kurzu, 
mysich odchodów, laku. Gdyby nie wyraźna woń gotowanej kapusty i czosnku, która ni to 
napływała skądś z dołu, ni to emanowała wprost z przesyconych nią ścian, można byłoby 
pomyśleć, że to nie urząd w Moskwie, lecz magistrat w Amsterdamie czy Lubece.
 Oczekiwanie trwało długo, jak to zwykle bywa przed audiencją u ważnej osobistości. W 
końcu jednak cudzoziemskiego oficera przyjął pan Teodor Łykow - tutejszy podjatschi* 
[*Właśc. podjaczij (ros.) - poddiaczy, pisarz kancelaryjny (przyp. tłum.).]; temu stanowisku 
odpowiadał w Europie bodajże urząd wiceministra. On właśnie zajmował się zakwaterowaniem 
nowo przybyłych cudzoziemców oraz kierowaniem onych na służbę, ich wynagrodzeniem i 
zaopatrzeniem.
 Gabinet poddiaczego nie był imponujący - ubogi, nędznie umeblowany, bez portier i 
obrazów - w kącie na ścianie wisiała tylko mała, okopcona ikona Matki Bożej, ale za to sam Herr 
Łykow z początku zrobił na Corneliusie duże wrażenie. Był potężnej budowy, miał tłuste 
policzki, a odzienie nie gorsze niż książę Tułupow: kaftan ze złotogłowiu, zdobiony guzami z 
nieszlifowanych rubinów, wysoki, sztywny kołnierz, gęsto naszywany perłami, w sukiennej, 
bramowanej sobolowym futrem czapie skrząca się diamentowa zapinka. Od razu widać - 
prawdziwy dostojnik, człowiek wielkiej zamożności.
 Długo wpatrywał się w dokument podróżny Corneliusa, krzywiąc usta i kiwając głową. 
Von Dorn nagle poczuł dziwny lęk. Na patent kapitański, wystawiony przez rosyjskiego 
wysłannika, wiceminister ledwie spojrzał i z obrzydzeniem rzucił go na stół, jakby to było jakieś 
paskudztwo. Po czym, niemal nie otwierając ust, mruknął coś niewyraźnie.
 Niski, szczupły tłumacz, z wielkim siniakiem na środku czoła, pokłonił się uniżenie 
swemu panu i powiedział po niemiecku, z dziwną wymową i używając jakichś starych zwrotów, 
tak że Cornelius nie od razu zrozumiał:
 - Książę Tułupow samowolnie szafuje pustymi obietnicami bez pokrycia. Stopień 
kapitana teraz nie wakuje, a on nie jest upoważniony do przyznawania żadnych stopni 
wojskowych.
 Możesz zostać przyjęty, panie, jako porucznik do pułku muszkieterów, a co do stopnia 
kapitana to się jeszcze pomyśli. Von Dorn zmartwiał, ale to był dopiero początek.
 - Wynagrodzenie - połowa żołdu, jako że teraz nie toczy się żadna wojna - bębnił dalej 
tłumacz. - Pieniędzy na zakwaterowanie w nowym miejscu książę także przyobiecał ci zbyt 
wiele, tyle nie możemy wypłacić. A tego, co byśmy mogli, też nie ma na razie skąd wziąć. 
Trzeba poczekać - rok albo i półtora.
 Cornelius zerwał się z miejsca i tupnął ze złością.
 - Nie będę służył jako porucznik, i to za połowę żołdu! Skoro tak, niezwłocznie ruszam w 
drogę powrotną!
 Łykow uśmiechnął się złowieszczo.
 - Proszę, czego to się zachciewa! Pieniądze z państwowej kasy, sto talarów, wypłaconych 
na drogę, przetraciłeś, gapiłeś się na wszystkie nasze miasta i twierdze, a teraz się wybierasz z 
powrotem? A możeś ty, na przykład, szpieg? O nie, Kornieju Fondornow, odsłużysz najpierw, co 
masz odsłużyć, a potem się zobaczy.
 Zaskoczenie i wściekłość na chwilę odebrały Corneliusowi rozum - von Dorn przyskoczył 
do wiceministra, chwycił go za wyszywany perłami kołnierz i zaczął potrząsać dostojnikiem, 
złorzecząc mu przy tym najgorszymi słowami, tak że aż z kancelarii przybiegli pisarczykowie, by 
ich rozdzielić.
 Znieważony poddiaczy wezwał straż. Z początku chciał awanturnika wtrącić do 
więzienia, ale potem się rozmyślił - polecił tylko doprowadzić go pod eskortą do dowódcy pułku, 
w którym Cornelius miał służyć.
 - Pułkownik Libionow już ci wyjaśni, co to znaczy obrażać urzędników państwowych i 
posuwać się do rękoczynów! - wrzeszczał rozsierdzony wiceminister, a tłumacz gorliwie 
powtarzał po niemiecku każde jego słowo. - Zamknie cię w ciemnicy, o chlebie i wodzie, i każe 
wybatożyć! A jak nie, to ja sam będę bił czołem, prosząc pokornie o karę dla ciebie!
 Jazdę przez szybko pustoszejącą o przedwieczornej porze Moskwę zapamiętał 
wstrząśnięty do głębi Cornelius niczym koszmarny sen. Groźnie przyczajone skosy dachów, 
złowrogie, ostrzegawczo wysunięte palce dzwonic, żałobne bicie dzwonów. Rozgoryczony von 
Dorn pojękiwał, chwiejąc się w siodle, popłakiwał nawet ze złości i żalu nad sobą, ale twarz 
ukrył w dłoniach, żeby strzelcy z eskorty z niego nie szydzili. Jego konia prowadził za wodze 
sam dowódca, a objuczoną cisawą ciągnęło aż dwóch ludzi. Mądra kobyłka nie chciała iść, 
strzygła uszami, zapierała się.
 Za bramą w wale ziemnym, otaczającym miasto, nie tą, przez którą wjechała kupiecka 
karawana, inną, rozpościerał się plac egzekucji. Szubienice z kołyszącymi się zwłokami 
Cornelius ledwie omiótł spojrzeniem, nie był to dla niego widok niezwykły, od pali z nabitymi 
rękami i nogami w ogóle odwrócił wzrok, ale nieco dalej ujrzał coś takiego, że nie mógł 
powstrzymać okrzyku przerażenia.
 Spora grupka gapiów stała wokół kobiety po szyję zakopanej w ziemi. Kobieta była 
poraniona i umazana błotem, ale żyła. Von Dorn przypomniał sobie, jak kupcy opowiadali o 
okrutnym obyczaju Moskowitów: żony, która zabije męża, nie pali się na stosie, jak to jest 
przyjęte w cywilizowanych krajach, lecz żywcem zakopuje w ziemi i czeka, aż nieszczęsna 
wyzionie ducha. Cornelius myślał, że razem z głową, żeby się od razu udusiła - to przecież też 
straszna kara. Ale wydawać kogoś na tak okropną, długą mękę jest czymś stokroć bardziej 
przerażającym. Zakopaną atakowały zajadle dwa bezpańskie psy, zanosząc się wściekłym 
ujadaniem. Jeden wbił kły w jej ucho, odgryzł je i zeżarł. Wśród zgromadzonych rozległ się 
śmiech aprobaty. Ręce kobiety tkwiły w ziemi, nie mogła się bronić, a jednak wykręciła głowę i 
chwyciła psa zębami za nos. Gapie znowu zareagowali śmiechem, tym razem wyrażając uznanie 
dla zakopanej nieszczęśnicy.
 - Dziki, barbarzyński zwyczaj - odezwał się tłumacz półgłosem. - Ludzie oświeceni 
zdecydowanie go potępiają.
 „Skąd tu, w tym piekielnym kraju, mieliby się wziąć oświeceni ludzie?” - chciał zapytać 
Cornelius, ale zmilczał. Dlaczegóż to urzędnik tak nagle zmienił ton? Nie inaczej, tylko chce go 
sprowokować do jakiejś nieostrożnej wypowiedzi.
 Przejechali jeszcze kawałek drogi i w nagrodę za wszystkie dotychczasowe udręki von 
Dorn ujrzał przed sobą widok, który stał mu się prawdziwą pociechą. Wieczorna zorza rozjaśniła 
migotliwym, różowym światłem brzegi niewielkiej rzeczki, gęsto zastawione małymi 
wiatrakami, i nagle nieopodal, na stromej skarpie, ukazało się urocze niemieckie miasteczko - 
schludne białe domki, iglica na kościelnej wieży, zieleń ogródków, błysnęła nawet gładka 
powierzchnia okrągłej sadzawki z fontanną pośrodku. Miasteczko i miły sercu Corneliusa 
Fürstenhof, leżący zaledwie o pół mili na południowy wschód od ojcowskiego zamku, były do 
siebie podobne jak dwie krople wody. Widocznie litościwa opatrzność użaliła się nad von 
Dornem i w swym miłosierdziu pomieszała mu zmysły, a on bynajmniej się tym nie zmartwił.
 - To właśnie jest Nowa Niemiecka Słoboda, którą miejscowi prostacy przezwali Kukujem 
- wyjaśnił tłumacz. - Powstała dwadzieścia trzy lata temu. Urocza, prawda? Liczy teraz ponad 
trzysta siedzib i mieszkają tu sami szacowni ludzie - oficerowie, lekarze, zegarmistrzowie i inni 
cenieni rzemieślnicy. - Nagle roześmiał się. - A wiecie, panie poruczniku, skąd nazwa „Kukuj”?
 - Skąd? - spytał osowiały von Dorn, zrozumiawszy, że wciąż pozostaje przy zdrowych 
zmysłach, i skrzywił się na „porucznika”.
 - To tutejsze dziewki służebne, piorąc bieliznę w rzece i gapiąc się na prostackich 
tubylców, wołały do siebie: Kuck, kuck mal!* [*Spójrz, spójrz tylko! (niem.).]. I tak już zostało. 
Zabawne, prawda?
 Przy wjeździe, za pasiastym szlabanem, stał wartownik - żołnierz w hełmie, kirysie i z 
halabardą.
 Strzelców przepuścił niechętnie, po długich utarczkach słownych. Cornelius zauważył, że 
żołnierze z jego eskorty nie zachowywali się już tak groźnie jak w Moskwie - zbici w gromadkę, 
bojaźliwie rozglądali się na boki.
 Z austerii, na której dachu umieszczono koło od wozu z blaszanym bocianem (szyld głosił 
„Storch und Rad”** [**„Pod Bocianim Gniazdem” (dosł. „Bocian i Koto”, niem.).]), wyszło, 
trzymając się wpół, dwóch rajtarów z pałaszami u pasa. Jeden z nich, wskazując na brodatych 
strzelców, zawołał w dialekcie bawarskim:
 - Spójrz, Seep, ruskie świnie przyszły sprzedawać łaziebne wiechcie!
 Drugi zarechotał na cały głos, zgiąwszy się aż ze śmiechu. Strzelcy nie rozumieli, 
oczywiście, co powiedział rajtar, ale skupili się jeszcze ciaśniej.
 Najbardziej jednak zadziwił Corneliusa tłumacz. Zamiast się oburzyć na „ruskie świnie”, 
mrugnął do von Dorna porozumiewawczo i wyszczerzył zęby w uśmiechu.
 - O, tu - wskazał na duży dom, kryty czerwoną dachówką - tu ma kwaterę dowódca 
waszego pułku, Herr Kristian Libenau von Lilienklau, po rosyjsku „pułkownik Libionow”. Na 
nic się już więcej nie przydam, zatem kłaniam się nisko i życzę wszystkiego najlepszego. Jeśli 
kiedyś będzie potrzebny tłumacz, polecam swoje usługi. Jestem Paszka Niemcerow, z 
archangielskiej parafii. Pisuję też supliki i skargi do sądu. Niedrogo liczę - trzy i pół kopiejki.
 Dziesiętnik wszedł do domu, by wręczyć skargę wiceministra. Corneliusowi kazał czekać. 
Serce von Dorna ścisnęło złe przeczucie.
 - Ha, młody człowieku, nawarzył pan niezłego piwa. - Pułkownik Libenau zapalił 
porcelanową fajkę, nadymając chude policzki i ściągając krzaczaste, przetykane siwizną brwi. - 
Chwycić poddiaczego za kołnierz, i to jeszcze w urzędzie, w przytomności podwładnych! Teraz 
ta bestia domaga się kary za ów dyshonor, grozi sądem. Fatalna sprawa. Jak raz się zacznie cała 
ta pisanina, nie będzie końca sprawie. - Znowu zajrzał do przysłanej przez Teodora Łykowa 
skargi i wykrzyknął gniewnie: - Widzisz go, czego mu się zachciewa, gliście - oficera 
potraktować batogami! Ale mój pułk nie jest strzelecki, tylko muszkieterski. Tu się nie batoży, 
karę chłosty wymierza się rózgami, i to tylko niższym rangą. Co za nikczemny, podły kraj! Tfu! 
Trzeba zatkać gębę temu diabelskiemu pomiotowi, a to będzie kosztowało co najmniej trzy ruble, 
a może i pięć - strasznie się bestia wściekł.
 Pułkownik tylko z pozoru wydawał się groźny. Burczał, klął, parę razy huknął pięścią w 
stół, ale Cornelius widywał już w życiu różnych dowódców i dobrze wiedział, że trzeba się bać 
nie tego psa, który szczeka, tylko tego, co jest cichy.
 Von Dorn pokornie wysłuchał reprymendy Libenaua, po czym wyszedł na dziedziniec, 
wyjął z juków flaszkę dobrego holenderskiego rumu, paczuszkę batawijskiego tytoniu, i wkrótce 
obaj z pułkownikiem siedzieli na przytulnej, oszklonej werandzie, kurząc fajki i popijając mocną, 
szczodrze zakropioną rumem kawę.
 - Najbardziej irytujące jest to - mówił Libenau, wzdychając - że ten cały Fiedka Łykow to 
niewielka szyszka, zwykły poddiaczy. Mówicie, żeście długo czekali na audiencję? Pewnie 
posłał po „reprezentacyjny strój” (to coś takiego, jak paradny mundur w wojsku), żeby zrobić na 
was większe wrażenie. Normalna rzecz - liczył na jakiś podarek, w Rosji to jest przyjęte. Trzeba 
było podetkać mu parę sobolowych skórek z tych, co dostaliście od Tułupowa, i wszystko by się 
jakoś ułożyło. Warto też zawsze na dobry początek ugościć tego szelmę i jeszcze paru innych 
poddiaczych, bo bardzo są do tego skorzy, przepadają zwłaszcza za małmazją i kandyzowanymi 
owocami, które tak świetnie przyrządza Frau Zibold z „Bocianiego Gniazda”. To by w 
zupełności wystarczyło. Zachowalibyście i swoją kapitańską rangę, i wysokość przyznanego 
żołdu. Ech, panie! Że też kupcy odpowiednio was nie pouczyli! Trzeba było zajechać najpierw 
tu, do Niemieckiej Słobody, a dopiero później do urzędu. No, ale teraz jest już za późno, co się 
stało, to się nie odstanie. Gdybyście, kapitanie, dopuścili się nawet jakowejś zniewagi wobec 
Fiedki, ale w cztery oczy - niewielkie zmartwienie; co innego w przytomności podwładnych - 
łajdak nie puści tego płazem. Za wielki dyshonor. Dlatego będzie to was drogo kosztowało.
 Von Dorn obruszył się, słysząc te słowa.
 - Jeśli jest człowiekiem honoru, gotówem dać mu pełną satysfakcję. Jaką bronią się tu 
ludzie pojedynkują? Biją się na szable? Na pistolety? Proszę, zgadzam się na każdy rodzaj broni!
 Libenau wybuchnął śmiechem. Śmiał się długo, z prawdziwym rozbawieniem.
 - Ech, toście dopiero wymyślili - pojedynek! To nie Europa. Wiecie, jak się pojedynkuje 
tutejsza szlachta? Jeśli jeden z drugim się powadzi, wsiadają na koń i okładają się wzajem 
knutem po pyskach, póki któryś nie zwali się na ziemię. Mówię przecie, to kraj niewolników, nie 
mają żadnego pojęcia o godności. Oprócz cara wszystko to zwykłe pachołki, prostacy, aż do 
najpotężniejszego bojara. Wedle tutejszych zasad, za obrazę honoru uznaje się tylko zniewagę, 
której się dopuści równy pozycją lub stojący niżej, nigdy wyżej - taki może ci prosto w gębę 
napaskudzić, i nic. Jeżeli car jakiegoś księcia czy bojara własnoręcznie wytarga za kudły lub 
zdzieli parę razy po pysku - to tylko powód do dumy. Ot, jak przyjdzie zima, zacznie się ulubiona 
zabawa cara. Podstolowie - to coś w rodzaju kamerjunkrów - będą się umyślnie spóźniać na 
nabożeństwo do pałacu. A wiecie dlaczego? Dlatego że spóźnialskich car każe zanurzyć i dobrze 
wykąpać w stawie, a cieszy się przy tym jak dziecko, aż klaszcze w dłonie z radości. Tamci zaś 
specjalnie głośno skarżą się i krzyczą, żeby jego cesarskiej mości najlepiej dogodzić. Niektórzy, 
oczywiście, po takiej kąpieli przeziębiają się i umierają, ale bywa i tak, że Aleksy Michajłowicz 
okaże któremuś łaskę i podaruje mu ciepłą futrzaną szubę albo nawet wioskę ofiaruje na 
własność. Taka jest tutejsza szlachta. Co dzień pod pałacem karze się chłostą tych, którzy coś 
przeskrobali. A wy, panie, mówicie: pojedynek.
 - Cudzoziemców także się batoży? - wzdrygając się w duchu i blednąc na samą myśl o tak 
hańbiącej karze, zapytał von Dorn. Wrzaski wiceministra Fiedki uznał jedynie za puste pogróżki 
(kto to widział, żeby osoby szlacheckiego pochodzenia podlegały karze chłosty?), a tymczasem 
okazuje się, że nie miał racji.
 Pułkownik tylko westchnął, jakby usłyszał niedorzeczne gaworzenie bezrozumnego 
dziecka.
 - Baty to właściwie nawet nie kara. Ot, takie sobie łagodne przywołanie do porządku. 
Niedawno pewien kapitan, który tu do nas przybył, chciał wypróbować kupioną broń i strzelił do 
wrony, co przysiadła na krzyżu cerkwi. Wychłostano go knutem, wyrwano mu nozdrza i zesłano 
nieszczęśnika na Sybir - bezpowrotnie.
 - Za wronę? - nie mógł uwierzyć Cornelius.
 - Za świętokradztwo. O, przyjacielu, nie wyobrażasz sobie, jakie w tym kraju panują 
obyczaje! Tak bezsensownych, nieludzkich praw nie ma chyba nawet w Persji.
 Jak się zdaje, pułkownikowi sprawiało pewną przyjemność straszenie nowicjusza 
miejscowymi potwornościami. Krzyknął na dziewkę służebną, żeby zaparzyła świeżej kawy i 
przyniosła z piwnicy jałowcówkę, po czym uśmiechając się pod wąsem, zaczął raczyć Corneliusa 
takimi opowieściami, że ten, przejęty grozą, zdobywał się tylko na „ochy” i „achy”.
 - Gracie w szachy? - zapytał pułkownik.
 - Czasami. Nie jestem w tym mistrzem, ale w długie zimowe wieczory...
 - To zakazane - oznajmił Libenau. - Za tę bezbożną grę grozi kara chłosty... A zażywacie, 
panie, tabaki?
 - Nie, oczy mi od tego strasznie łzawią.
 - Spróbujcie kiedyś wciągnąć szczyptę, ot tak, na próbę, ale żeby inni widzieli - niby to 
zachęcił Corneliusa podstępny gospodarz. - Zaraz, zgodnie z prawem, obetną wam nos - a tak, 
tak! Nie wolno bawić się z psami, nie wolno się huśtać na huśtawce, nie wolno patrzeć na księżyc 
w początkach pierwszej kwadry. Wkrótce zaczną się upały, spiekota, więc niech ci nie przyjdzie 
do głowy, przyjacielu, kąpać się w Jauzie podczas burzy. Doniosą, że odprawiasz czary, i ani się 
obejrzysz, jak zostaniesz rozciągnięty na kole.
 - Dobrze, że mnie uprzedziliście, panie - podziękował Cornelius, który aż się spocił z 
wrażenia, słysząc takie nowiny. - A jakież to niewinne zabawy są dozwolone? Tańce z damami, 
słuchanie muzyki?
 - U nas, w Kukuju, możecie się czuć jak w Niemczech, rządzimy się tu swoimi prawami. 
Ale Moskowici nie uznają muzyki - Cerkiew prawosławna uważa skrzypce, altówki, flety i inne 
instrumenty za diabelski wymysł.
 Wzmianka o Cerkwi skierowała myśli von Dorna na inne tory.
 - A wy, panie, jaką wiarę wyznajecie? - zapytał ostrożnie. - Katolicką czy reformowaną?
 - Pochodzę z Nassau - dobrodusznie odparł Libenau - a więc jestem protestantem. A 
wyście pewnie katolik, skoro wywodzicie się z Wirtembergii? Nie szkodzi, ja trzymam się 
zasady, że religia jest osobistą sprawą każdego człowieka.
 - Tak - przytaknął z ulgą Cornelius. - Wyznaję wiarę katolicką, a prawie od miesiąca nie 
byłem u spowiedzi. Gdzie tu mógłbym znaleźć księdza?
 - Nigdzie. - Stary wojak współczującym gestem rozłożył ręce. - Katolicyzm w Moskwie 
jest surowo zabroniony. Nas, protestantów, jeszcze jakoś tolerują, ale ani katolickiego księdza, 
ani kościoła tu nie uświadczysz.
 - Jak można żyć bez spowiedzi i komunii? - żachnął się zdumiony von Dorn.
 - No cóż, ludzie jakoś żyją. - Pułkownik wzruszył ramionami. - Modlą się przed obrazem. 
A co chytrzejsi przechodzą na tutejszą wiarę. Dostają za to awans i hojny podarunek od cara. 
Przechrzty nie muszą mieszkać w słobodzie, mogą się przenieść do Moskwy. I żenić się z 
tubylkami. Wielu tak robi, zwłaszcza spośród stanu kupieckiego. - Pułkownik skrzywił się 
pogardliwie. - Dla korzyści. Mija jedno pokolenie, drugie, i porządna europejska rodzina 
degeneruje się. Taka tu panuje atmosfera. Ci, którzy się tutaj urodzili, nazywani są „starymi 
Niemcami”, a tacy jak ja i wy - „nowymi”. Widziałem was, panie, przez okno z tłumaczem 
Paszką Niemcerowem. Jego dziadek był najlepszym zegarmistrzem w Starej Niemieckiej 
Słobodzie, ale połaszczył się na dworskie zamówienia i zmienił wiarę. Minęło pół wieku i oto 
owoce postępku tego renegata mieliście przed oczyma - taki kundel Paszka, ni to Niemiec, ni 
Ruski. Widzieliście, jaki guz ma na łbie? Chłopina tak gorliwie się modli, wciąż bije pokłony, 
uderza czołem o ziemię. Mieszka przy cerkwi, śpiewa w chórze. Dobrze, że nie wszedł na 
podwórko, bobym go stąd, parszywca, kopniakami przepędził.
 Dowódca sapnął gniewnie i trzasnął pięścią w stół - fajansowy dzbanek do kawy aż 
podskoczył, wypluwając z dzióbka na obrus czarny płyn.
 - Rosyjskie zacofanie i tępota wypala umysły i przeżera duszę! Gdyby nie nasz Kukuj, my 
wszyscy byśmy także już dawno zamienili się w bydło. Wiecie, jaka tu panuje ciemnota? 
Kosmografii uczą się według Kosmasa Indikopleustesa, który - jak wiadomo - uważał, że Ziemia 
jest czworokątem. Największa mądrość, którą tu posiadają jedynie wybrańcy, to cztery 
podstawowe działania arytmetyczne, a i to nie potrafią dzielić dużych liczb; o ułamkach nigdy 
nie słyszeli. Geometrii Euklidesowej w ogóle nie znają, a za człowieka wykształconego uchodzi 
ten, kto z biedą umie nabazgrać swój podpis. W zeszłą Wigilię gościłem pewnego diaka z 
Prikazu Rycerskiego, Mitkę Iwanowa. Otóż ten Mitka wziął ze stołu małża w muszli, żeby go 
pokazać swoim domownikom, a później trzymał to dziwo w pucharze do wina. Jego urzędnicy 
natychmiast donieśli, że Mitka chowa tam diabła! To wystarczyło: był Mitka Iwanow - i już go 
nie ma. Niepotrzebnie się wykosztowałem na poczęstunek i prezent.
 Pułkownik Libenau tak się rozgadał, zdobywszy nowego słuchacza, że nie można go było 
powstrzymać. Cornelius zresztą ani myślał tego robić. Słuchał z zapartym tchem i z każdą chwilą 
robiło mu się ciężej na duszy. Szkoda gadać, dureń z niego, nie miał już gdzie szukać szczęścia, 
tylko w tym dzikim kraju!
 - Za dnia, kiedy jest najwięcej roboty, wszyscy Moskowici kładą się spać - wyrzekał 
pułkownik. - Urzędy i kramy pozamykane, cała ludność chrapie. To coś na kształt hiszpańskiej 
sjesty - nic nie można załatwić. Tyle że w Hiszpanii latem jest gorąco, więc można to zrozumieć, 
ale czemu tym tutaj nie chce się pracować?
 - A jak jest w rosyjskim wojsku? - spytał Cornelius, z góry wiedząc, że nic krzepiącego 
nie usłyszy. - Czy moja służba będzie ciężka?
 - Ciężka, a to dlatego, że wasz dowódca kompanii, Owsiejka Tworogow, to opój i 
złodziej. Chętnie bym go przegonił, ale nie mogę - ten łajdak ma wpływowych protektorów. A 
rosyjskie wojsko jest nic niewarte. O żadnej kampanii z prawdziwego zdarzenia nie może być 
mowy, nie potrafią walczyć nawet z Polakami. Wiecie, jaką strategię stosują Moskowici podczas 
bitwy? - Libenau ironicznie podkreślił słowo „strategia”. - Rzucają się hurmem na nieprzyjaciela 
ze straszliwym wrzaskiem, mając nadzieję, że go przestraszą. Gdy im się to nie uda, stają i 
wypalają ze strzelb i pistoletów. Jeśli wróg nadal nie okazuje lęku, wówczas - sami przerażeni - 
zawracają i biegną z powrotem, tratując się nawzajem. Taki przebieg ma każde starcie. Pierwszy 
minister, bojar Matfiejew, chce stworzyć nową armię na wzór europejski, ale ma wielu potężnych 
wrogów, a car (tutaj gospodarz ściszył głos) to bezwolny głupiec, każdy kręci nim, jak chce. Jeśli 
będziecie, panie, w Kitajgorodzie, popatrzcie sobie na ichnią car-puszkę. Stoi wielkie działo, 
które nigdy nie zostało wykorzystane w bitwie, jako że nie da się z niego strzelać. Car-puszka nie 
strzela, a car nie rządzi. Cały ten kraj jest jak wielka bańka gazu błotnego. Wystarczy porządnie 
dmuchnąć - i od razu pęknie. Ech, mój drogi, trafiłem tu nie z własnej woli. Służyłem u 
Radziwiłła, dostałem się ranny do moskiewskiej niewoli przed dwudziestu laty. Jaki miałem 
wybór? Albo iść do więzienia, albo na carską służbę. Ale jakie licho was tu przyniosło?
 - Nie zna pan przypadkiem niejakiego pana Faustlego, dawnego pułkownika rajtarów? - 
spytał Cornelius, wspominając obietnice znajomka z Amsterdamu.
 - A jakże, znam. - Libenau machnął ręką. - Taki z niego rajtar, jak... Oszust, nicpoń, 
pochodzi ze „starych Niemców”. To on was tu zwabił? Taką już ma judaszową służbę, płacą mu 
za to z państwowej kiesy.
 Von Dorn zacisnął pięści i cicho, jakby się bał spłoszyć zdobycz, upewnił się:
 - A więc to znaczy, że Herr Faustle jeszcze tu wróci?
 Pułkownik uśmiechnął się.
 - Pewnie, że wróci, ale nie taki z niego głupiec, żeby się pokazywać w Kukuju. Tutaj 
wielu oficerów i majstrów chętnie by się z nim spotkało, nie pan jeden, kapitanie. Faustle 
zbudował dom na Zamoskworieczju, w Strzeleckiej Słobodzie. My nie mamy tam wstępu, 
między żołnierzami i strzelcami panuje zadawniona wrogość.
 Cornelius przypomniał sobie, jak dziwnie zachowywali się w Niemieckiej Słobodzie jego 
konwojenci w kanarkowych kaftanach. Teraz zrozumiał dlaczego.
 - Trudno - powiedział, zgrzytnąwszy ze złości zębami - za głupotę i lekkomyślność trzeba 
płacić. Wytrzymam jakoś te cztery lata, a potem wrócę do Europy.
 - Cztery lata? - zdziwił się pułkownik. - Do Europy? Czyżbyście jeszcze nie zrozumieli, 
panie kapitanie? Przyjechać tutaj można, ale wyjechać stąd - nigdy i za żadne pieniądze. 
Zostaniecie w Rosji na zawsze, pogrzebią was w tej lichej tutejszej ziemi, a na waszych prochach 
wyrośnie najpospolitsza rosyjska roślina - łopuch.
Rozdział piąty
 Nie było ani grosza, a tu nagle ałtyn
 Gdyby spadanie trwało nie dwie i pół sekundy, lecz odrobinę dłużej, Nicholasowi z 
przerażenia serce by pękło. Ale w tej samej chwili, gdy magister uświadomił sobie, co się 
właściwie stało, i już miał wrzasnąć na całe gardło, jego lot akurat się skończył - trzaskiem, 
chrzęstem, ohydnym szurgotem i głuchym upadkiem. Fandorin znalazł się w ciasnej, 
czworościennej przestrzeni, nie wiadomo dlaczego pachnącej świeżym, lepkim listowiem i 
wypełnionej takąż liściastą zielonością.
 Oszołomiony, zaczął się miotać pośród tego kłującego, nieposłusznego, koszmarnego 
kłębowiska, jakoś się z niego wygrzebał i poczuł wreszcie pod stopami twarde podłoże. Stał, po 
pierś zanurzony w gałązkach topoli i papierowych śmieciach. Okazało się, że trajektoria 
napowietrznej podróży drugiego baroneta, która zaczęła się od upadku z dachu, została 
zakończona celnym, niemal koszykarskim trafieniem prościuteńko w kontener na śmieci, pełen 
po brzegi ściętych gałęzi, liści i pogniecionych papierów. Nicholas, który wylądował w nim bez 
tchu, chwytał teraz ustami powietrze, podrapany i wciąż jeszcze ogłuszony upadkiem, ale mniej 
więcej zdrów i cały.
 Nogi odmówiły mu posłuszeństwa, więc z pozycji pionowej osunął się bezsilnie na 
sprężynującą liściastą podściółkę. Natychmiast skrył go razem z głową zielony szałas. Fandorin 
spoglądał bezmyślnie poprzez gęstwę listowia w błękitne niebo, bo i o czym można myśleć, 
kiedy przydarzy się człowiekowi coś takiego?
 Gdyby Nicholas z powodu wstrząsu i oszołomienia nie utracił chwilowo zdolności 
przeprowadzania teoretycznych analiz, z pewnością rozmyślałby teraz o dziwnym rozziewie 
pomiędzy ludzkim zadufaniem a bezlitosną prawdą bytu.
 Człowiek żyje w absolutnym przekonaniu, że jest panem i władcą swego własnego 
wszechświata, i w gruncie rzeczy ma rację. Ale taki prywatny, rozumny i uporządkowany 
kosmos dzieli od chaosu jedynie cienkie szklane przepierzenie, a my pływamy sobie w tym 
niebezpiecznie łatwym do stłuczenia akwarium niczym wyłupiastookie, nieprzeczuwające 
zagrożenia rybki. Aż raptem wydarza się coś, nad czym nie można zapanować, ba, trudno to 
sobie nawet wyobrazić - i akwarium rozbija się w drobny mak, a rybka rzuca się i miota pośród 
odłamków szkła, rozpaczliwie trzepocząc skrzelami. Jeszcze przed chwilą byłeś panem swego 
losu, badaczem tajemnic historii, zwolennikiem zdrowego trybu życia i ekologicznie czystego 
środowiska, miałeś ambitne plany na przyszłość i już z góry wiedziałeś, że następnego sylwestra 
i Nowy Rok spędzisz na wulkanicznej wyspie Teneryfie, aż tu nagle chaos musnął cię lekko 
swym palącym, szaleńczym tchnieniem, i szkło pękło. Pan i władca wszechświata leży skulony w 
pojemniku na śmieci, patrzy na pełzające po niebie obłoki i ani rusz nie może pojąć, jakim cudem 
jeszcze żyje.
 Wyjaśnienie mogło być tylko jedno - słynne Fandorinowskie szczęście, o którym 
opowiadała ojcu w dzieciństwie babcia Jelizawieta. Twierdziła mianowicie, że mężczyzn z rodu 
Fandorinów chroni jakaś mistyczna siła, która przynosi cudowne wybawienie z wszelkich 
możliwych opresji. Każdy Fandorin, jak kot, ma dziewięć żyć, a niektórzy, na przykład dziadek 
Erast Pietrowicz, nawet jeszcze więcej.
 To bzdury, oczywiście. Ot, rodzinna legenda. Wystarczy sobie przypomnieć, jak się 
skończyła dla sir Alexandra podróż „Christianią”. A Nicholas? Co za fantastyczny, 
niewiarygodny pech! Nie ma nic bardziej przykrego i niedorzecznego, niż paść tak zwaną ofiarą 
statystyki. Zgodnie z jej zasadami, pewien procent ludności staje się ofiarami nieszczęśliwych 
wypadków - ujmując rzecz obrazowo, komuś musi spaść cegła na głowę. Na przykład 0,01 
procent populacji ginie w wypadkach drogowych, 0,001 - umiera na zapalenie opon mózgowych, 
a 0,0001 - staje się ofiarą maniaka czy psychopaty. Jak Nicholas A. Fandorine, M. A. i Bt.
 Nie ma co główkować, zgodnie z określeniem nowych Rosjan - i tak się nic nie wymyśli. 
To prawo natury. Najgłupsze, co można zrobić, to wyrzekać i skarżyć się: a dlaczego ja, dlaczego 
coś takiego musiało się zdarzyć właśnie mnie? Dlaczego porąbanego okularnika los przywiódł 
akurat dzisiaj do Centralnego Archiwum Akt Dawnych? I dlaczego ten świrus wybrał akurat 
mnie?
 No cóż, oczywiście, jeśli naprawdę zagłębić się w sprawę, dla wszystkiego, co się dzieje, 
można znaleźć wyjaśnienie. Na przykład takie. Nicholasa zaatakował historyk, który wprawdzie 
posiadał przepustkę do archiwum, ale stopniowo zaczął tracić rozum w tym depresyjnym 
otoczeniu. Być może biedak pałał patologiczną nienawiścią do dwumetrowych blond dryblasów 
w granatowych blezerach. Niewykluczone, że właśnie ktoś taki przed dwudziestu pięciu laty 
natrząsał się z niego i dokuczał mu w obozie pionierskim, co stało się przyczyną głębokiej 
traumy w dziecięcej psychice. Na co dzień facet może się zachowywać najzupełniej normalnie, 
ale widok granatowego blezera wywołuje w nim agresję. W wątłego okularnika wstępuje 
wówczas jakaś nadludzka siła, spowodowana burzą emocji. Jak łatwo, bez wysiłku, przerzucił 
sobie nad głową ważącego dwieście funtów drągala!
 Lub też, co jeszcze bardziej prawdopodobne, gość ma obsesję na punkcie jasnobrązowych 
neseserów. Przecież właśnie od nesesera wszystko się zaczęło. Ot, taki osobliwy, patologiczny 
fetyszyzm.
 O Boże, neseser!
 Nicholas szarpnął się, jęknął i zaczął się gramolić z wąskiego pojemnika. Może jeszcze 
nie jest za późno?
 Milicja, przecież przy wejściu widział dyżurnego milicjanta! Prędzej! Biegiem!
 Trzy godziny później granatowo-żółty milicyjny samochód odwiózł obficie umazanego 
lepkim zielonym sokiem magistra do hotelu.
 Sprawy wyglądały kiepsko. Szajbusa w kraciastej koszuli na terenie archiwum nie udało 
się odszukać. Albo dostał się do podziemnych magazynów i gdzieś tam, pośród ich 
nieprzebytego labiryntu, zdołał się ukryć - w takim wypadku można mieć nadzieję, że prędzej 
czy później się stamtąd wymknie bądź też przyskrzyni go któryś z pracowników - albo jakimś 
cudem, niezauważony przez dyżurujących milicjantów, potrafił się wyśliznąć przez jedno z 
sześciu wejść, a wtedy, jak to się mówi, szukaj wiatru w polu.
 Zgnębiona ofiara statystyki jechała lustrzaną windą na swoje czternaste piętro i - żeby 
odzyskać pozytywne nastawienie do życia - usiłowała sklecić jakiś optymistyczny limeryk. 
Wymowa utworu jednakże wciąż pozostawała ponura, a treść - pod wpływem wydarzeń w 
archiwum - dotyczyła uszkodzeń ciała.
 „Ostatecznie można przecież spojrzeć na to, co się stało, inaczej” - przekonywał sam 
siebie Fandorin. No bo zdarzył się prawdziwy cud - powinien teraz włożyć na siebie worek 
pokutny, łańcuchy dla umartwienia ciała i z gołą głową ruszyć na pielgrzymkę dziękczynną po 
świętej Rusi. Mógł wszak rozwalić sobie czaszkę o cegły, zmiażdżyć klatkę piersiową, uderzając 
o betonowy blok, albo nadziać się na któryś ze sterczących metalowych prętów armatury, a 
tymczasem skończyło się na niegroźnych zadrapaniach i otarciach. Dziedziczne Fandorinowskie 
szczęście to, naturalnie, nonsens, ale trudno nie przyznać, że przy upadku z dachu los był dla 
Nicholasa wyjątkowo, wręcz niezwykle, łaskawy. Akwarium chyba ocalało, życie trwało nadal, a 
jeśli tak, to wszystko można uporządkować i naprawić.
 Po pierwsze - w możliwie największym stopniu zminimalizować poniesione straty. A 
więc zadzwonić do Barclay’s, żeby zablokowano karty kredytowe i przelano na konto w Western 
Union pewną sumę pieniędzy - Nicholas nie może przecież zostać bez gotówki. Skontaktować się 
z konsulatem, gdyż będzie mu potrzebny jakiś tymczasowy dowód tożsamości zamiast 
utraconego paszportu. Powiadomić British Airways, że jego bilet przepadł - muszą wystawić 
nowy. Czy to wszystko?
 Nie, nie wszystko. Utracił coś, czego nie da się odtworzyć - testament Corneliusa. Chyba 
jakieś przekleństwo zawisło nad tym kawałkiem kruszącego się papieru - a właściwie już nie nad 
kawałkiem papieru, lecz kilobajtami danych w pamięci komputera. Najgorsze było to, że 
Nicholas nawet nie zdążył przeczytać w całości przesłania kapitana von Dorna. Jedynie: „Pisane 
ku pamięci synkowi Mikicie, gdy ten...”. O czym Mikita miał pamiętać? „Gdy” co się stanie? I 
czemu dalej, trochę niżej, mowa o jakimś „ałtynie” i „rogoży”?
 Czy teraz już nigdy się tego nie dowie? Ależ to niedorzeczność, nie wolno tak myśleć! 
Może szurnięty okularnik nacieszy się swoją zdobyczą, a potem gdzieś ją porzuci? Milicja ma 
przecież opis nesesera i listę przedmiotów, które zawierał. Jeszcze za wcześnie rozpaczać.
 Nicholas szedł długim, wyłożonym puszystym chodnikiem korytarzem, zmierzając do 
swego pokoju numer 1531. Otworzył drzwi i przystanął w ciasnym przedpokoiku przed lustrem. 
Ależ wygląda! Blezer upaćkany wapnem i topolowym sokiem, rękaw naderwany, brakuje dwóch 
guzików. Węzeł krawata zjechał na bok, koszula cała w plamach. A twarz! Nie dość, że na 
policzkach ma dwa zapędzlowane zielenią brylantową otarcia, to jeszcze podbródek cały czarny, 
usmolony, zaś we włosach tkwi kawałek skorupki od jajka. Co za ohyda! Zmyć to wszystko, 
czym prędzej! A potem - pod prysznic!
 Nicholas przekręcił kontakt, otworzył drzwi łazienki - i zamarł.
 Na sedesie, z nogą założoną na nogę, siedział znajomy okularnik i uśmiechał się 
przyjaźnie do osłupiałego magistra.
 Pierwszym uczuciem, którego doświadczył Fandorin, było nie zdumienie, lecz 
niedorzeczna radość, że złodziej nesesera się odnalazł. Niedorzeczna, gdyż trudno się cieszyć z 
tego, że z powodu szoku człowiek pożegnał się z rozumem (jeszcze jeden wyrazisty idiom z 
notesu) i ma zwidy.
 - Gdzie neseser? - zapytał Nicholas zjawę.
 Ta odparła z uśmiechem:
 - Myślałem, żeś koszykarz, a tymczasem tylko piłka. Ale zgrabnie trafiłeś do kosza, co?
 Widmo z zadowoleniem pokręciło rozkudłaną głową, prawą ręką poprawiło okulary na 
nosie i lekko uniosło lewą, w której Nicholas ujrzał czarną, matowo połyskującą rurkę z jeszcze 
czarniejszym otworem w środku.
 - Pożyłeś sobie, i wystarczy - z żartobliwym wyrzutem rzekł okularnik. - Teraz daj pożyć 
innym.
 Dziurka uniosła się jeszcze o centymetr, tak że teraz spoglądała Fandorinowi prosto w 
twarz, palec na języku spustowym lekko drgnął - i Nicholas instynktownie, bez namysłu, 
szarpnął głowę w bok. Lufa cmoknęła cicho, magister poczuł tchnienie gorąca na policzku, a w 
ścianę za nim coś uderzyło dźwięcznie i posypały się okruchy tynku.
 Swego czasu Nicholas grał jako napastnik w uniwersyteckiej drużynie koszykówki - nie 
dlatego, że potrafił ze środka boiska wrzucić piłkę prosto do kosza, i nie z powodu wzrostu (byli 
zawodnicy wyżsi od niego), ale dzięki doskonałemu refleksowi i umiejętności oceny sytuacji. 
Podczas meczu w przyszłym magistrze zachodziła cudowna przemiana, polegająca na 
całkowitym wyłączeniu funkcji umysłowych. Fandorin przestawał myśleć głową, pozwalając, by 
kierowały jego działaniem impulsy płynące jedynie z rąk i nóg. Dzięki temu świetnie sobie radził 
z każdym zadaniem na boisku bez najmniejszego udziału intelektu. Najprawdopodobniej właśnie 
przez to regularne wyłączanie pracy mózgu nie było mu sądzone zostać wielkim uczonym. Może 
lepiej by zrobił, gdyby zawodowo zajął się sportem?
 Tego rodzaju wątpliwości (co wszakże świadczyło, że zachował zdolność refleksji) 
ogarniały Nicholasa bardzo często. Teraz jednak tylko czysty instynkt uratował mu życie.
 Nie wnikając zatem w szczegóły - czy okularnik istotnie do niego wystrzelił, czy też była 
to halucynacja - Fandorin błyskawicznie cofnął się do przedpokoiku i dał nura za występ ściany. 
W samą porę, gdyż lustro pękło - czarna pajęczyna rozbiegała się po nim promieniście od 
maleńkiej okrągłej dziurki. Jeszcze jeden sus i Nicholas wypadł na korytarz.
 Na prawo była winda, ale daleko, w odległości jakichś trzydziestu metrów - nimby do niej 
dobiegł, kula by go trafiła. Fandorin rzucił się w lewo, do schodów. I one nie były blisko, lecz 
dwa kroki od drzwi oznaczonych numerem 1531 stało dwóch wielkonosych brunetów, z 
zainteresowaniem spoglądając na faceta, który wyskoczył z pokoju niczym dżinn z butelki.
 - Sorry - wymamrotał magister i prześliznął się między nimi, zawadziwszy o twarde, 
jakby drewniane ramię jednego z tych ludzi Wschodu, mocno zbudowanego, z zawadiacko 
podkręconymi wąsami.
 Brunet głośno krzyknął w ślad za Fandorinem z charakterystycznym kaukaskim 
akcentem:
 - E! Ne rozumię!
 Nicholas ani myślał się odwracać - pędził wąskim korytarzem, co sił w nogach.
 - Co wiście tu, powariowały?! - zawołał ten sam głos jeszcze gniewniej, a drugi, 
dźwięczny i wesoły - należący do okularnika - odpowiedział:
 - Milles pardons, genacwale* [*Tysiąckrotnie przepraszam, szanowny (franc.-gruz.) 
(przyp. tłum.).]. Lecimy z kumplem po piwo. Ej, Kolka, nie pędź tak, zdążymy!
 - Najperw przepraszaj, a potem begnij! - upomniał drugi kaukaski głos, wyższy od 
pierwszego.
 Dalszej wymiany zdań Fandorin nie słyszał, gdyż dopadł już zbawczych schodów i teraz 
na złamanie karku, przesadzając po trzy stopnie, rzucił się w dół.
 Boże, błogosław Gruzinów i ich zapalczywy temperament!
 Nawet nie zauważył, kiedy pokonał całych czternaście pięter. Zdolność refleksji wciąż 
jeszcze mu nie wróciła - na szczęście - gdyż inaczej nogi by się pod nim ugięły.
 To nie był żaden wariat! To był morderca! W dodatku, sądząc po jego zachowaniu i 
strasznej, cmokającej lufie - zawodowiec, jakich on, Fandorin, dotąd widywał tylko w kinie! 
Okularnikowi wcale nie chodziło o neseser! Chciał zabić Nicholasa - i omal go nie zabił. Już dwa 
razy magister cudem uratował się od niechybnej śmierci: najpierw dzięki pojemnikowi na śmieci, 
teraz dzięki dwóm zadzierzystym Gruzinom. A więc dwa kocie życia miał już z głowy.
 W holu hotelowym dyżurował milicjant; obrzucił teraz podejrzliwym spojrzeniem 
rozczochranego, obszarpanego gościa.
 Nicholas zawahał się - wezwać go na pomoc czy lepiej dać nogę, póki jeszcze jest zdrów i 
cały?
 Chwała Bogu, zdolność logicznego myślenia już mu wróciła i jej mechanizmy zaczęły 
działać. „Nie ma co liczyć na jakąkolwiek pomoc!” - uznał Fandorin. Uśmiechnięty zabójca bez 
trudu dostał się na teren archiwum, którego strzegą wartownicy z automatami, i równie łatwo 
stamtąd wyszedł. Tak samo bez przeszkód wśliznął się do hotelu, mimo bacznie obserwującego 
wszystkich portiera i milicjanta. A przecież już sam jego ubiór rzuca się w oczy - kraciasta 
koszula, trampki. Nie, nie, trzeba uciekać, ratować się!
 Ale dokąd?
 Wybiegłszy na ulicę, Nicholas niezbyt przytomnym wzrokiem obrzucił potok 
samochodów, wolno pełznących Twerską. Nie mógł nawet wziąć taksówki, bo czym by za nią 
zapłacił? Nie miał przecież ani pieniędzy, ani dokumentów.
 Trzeba się dostać do ambasady brytyjskiej. Tam panuje rozwaga i porządek, tam znajdzie 
pomoc.
 - Przepraszam, nie wie pani, gdzie jest ambasada Zjednoczonego Królestwa? - zwrócił się 
Nicholas do stojącej nieopodal dziewczyny, miniaturowej czarnulki z surową zmarszczką na 
czole.
 Ta zaskoczona spojrzała na niego z dołu do góry i wzruszyła ramionami. Albo nie 
wiedziała, albo on niewłaściwie postawił pytanie.
 Nie było jednak czasu do stracenia. Fandorin dobiegł do podziemnego przejścia i jął się 
przeciskać przez zbity tłum, rozważając gorączkowo, jak znaleźć ambasadę.
 Widocznie w czepku urodzony magister niezupełnie odzyskał jeszcze jasność myśli - 
przecież w kieszeni blezera miał znakomity bedeker. Wciąż prąc przed siebie, przekartkował 
kolorową książeczkę. No proszę, jest ambasada: bulwar Sofijski. Gdzie to jest? Kwadrat D-7 na 
planie centrum miasta. Naprzeciwko Kremla, po drugiej stronie rzeki Moskwy. Czyli tuż-tuż, w 
ciągu kwadransa można tam dojść na piechotę!
 Uradowany pomyślnym odkryciem, Fandorin ruszył w stronę rzeki - szybko, ale już nie 
biegiem, żeby niepotrzebnie nie zwracać na siebie uwagi.
 Szkoda, że musiał ot, tak, ani na chwilę się nie zatrzymując, przeciąć plac Czerwony. 
Niestety, nie mógł sobie pozwolić na historyczne reminiscencje. A tyle razy roił, jak to z 
drżeniem serca wkroczy na to święte miejsce, centralny punkt, od którego w tysiącach 
kilometrów zaczyna się liczyć bezkresne przestrzenie Rosji! Zamierzał też koniecznie odwiedzić 
mauzoleum, nim zabalsamowane zwłoki człowieka, który doprowadził do zguby wielkie, potężne 
imperium, zostaną pogrzebane w ziemi.
 Chociaż się śpieszył i myśli miał zaprzątnięte czym innym, rzucił jednak okiem w stronę 
mauzoleum. Nigdy nie przypuszczał, że ten zikkurat tak bardzo przypomina konstrukcję z 
dziecięcych klocków.
 Ale cóż to mignęło z tyłu, w tłumie? Żółto-zielona krata?
 „A-a-a!” - zachłysnął się magister zdławionym okrzykiem. Jakieś dwadzieścia kroków za 
nim dziarsko maszerował okularnik. Zauważył, że Fandorin się obejrzał, wesoło pomachał mu 
ręką i rozpromienił się w uśmiechu, który mówił: wszystko w porządku, jestem tutaj.
 Nicholas natychmiast się zatrzymał, przykucnął i przekręcił dźwigienki - najpierw w 
platformie prawego buta, potem lewego. Rolki dodały mu jeszcze kilka centymetrów wzrostu i 
Fandorin, nabierając coraz większej prędkości, pomknął w stronę świątyni Opieki Matki Bożej. Z 
tyłu rozległ się gwizd, potem drugi, ale nie zwracał na to uwagi.
 Przez most na rzece Moskwie śmignął na jednym oddechu - całkiem możliwe, że 
ustanowił przy tym rekord szybkości w jeździe na rolkach. Tak się rozpędził, że skręcając w 
prawo na bulwar, zaczepił butem o nierówność asfaltu i rozciągnął się jak długi.
 Porządnie rozwalił sobie kolano, podarł i tak już sfatygowane spodnie, a najgorsze było 
to, że spod prawej podeszwy odpadły dwa kółeczka i dalsza jazda stała się niemożliwa.
 Nicholas obejrzał się z przestrachem. Żółto-zielonej koszuli jednak na moście nie 
dostrzegł. Chyba zdołał się odbić od prześladowcy.
 Utykając na stłuczoną nogę, ruszył w stronę bezpiecznego schronienia - ambasady 
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.
 Radca do spraw bezpieczeństwa, Lawrence Pumpkin, zwalisty mężczyzna, z twarzy 
przypominający mastyfa, o intensywnie błękitnych oczach, obrzucił uważnym, długim 
spojrzeniem obszarpanego interesanta, poruszył parę razy wargami, jakby coś żuł, i zapytał bez 
szczególnego zaciekawienia:
 - Co się stało z pańskim ubraniem, mister Fandorine, przepraszam, sir Nicholas? I 
dlaczego ma pan te zielone smugi na policzkach?
 - Widzi pan, ja... najpierw wpadłem do pojemnika na śmieci, a potem się przewróciłem, 
jadąc na rolkach - odparł Nicholas i zaczerwienił się, bo tak idiotycznie to zabrzmiało. Czuł się 
niczym jakiś Max Linder.
 Ale radca nie okazał najmniejszego zdziwienia. Przeciwnie, wyszedł zza biurka, mocno 
uścisnął Fandorinowi rękę i wskazał mu przedpotopowy fotel, pamiętający jeszcze z pewnością 
lorda Beaverbrooka. Sam usiadł naprzeciwko, zapalił rosyjskiego papierosa i zachęcił:
 - Niech pan opowiada.
 Słuchał relacji Nicholasa z uwagą, ani razu mu nie przerwał, nawet siedział niemal bez 
ruchu, od czasu do czasu tylko strząsając popiół.
 Kiedy Fandorin zakończył swoją gotycką powieść grozy, która tu, w tym urzędowym, 
oficjalnym miejscu musiała się wydawać bredzeniem naćpanego narkomana, zapadła cisza. W 
otwartym lufciku, kołysząc się w przeciągu, smętnie podzwaniał japoński dzwoneczek.
 - Myśli pan, że zwariowałem? - Magister nie mógł dłużej znieść przeciągającego się 
milczenia. - Że cierpię na manię prześladowczą? Prawdę mówiąc, mnie samemu trudno 
uwierzyć, że wszystko to...
 Pumpkin powstrzymał go ruchem ręki.
 - Nie, sir Nicholas, widzę, że powiedział pan prawdę. W każdym razie to, co wydaje się 
panu prawdą. Co więcej, chętnie wierzę, że nie ma pan najbledszego pojęcia, dlaczego chcą pana 
zlikwidować. Spędziłem wiele lat w tym kraju i wiem: tutaj wszystko się może zdarzyć. 
Absolutnie wszystko... Ludzkie życie nie jest tu wiele warte. Niemniej pańska historia 
niewątpliwie musi mieć jakieś całkowicie racjonalne wyjaśnienie.
 - Jakie?! - wykrzyknął Nicholas. - Jestem pierwszy dzień w Moskwie! Zajmuję się 
spokojną, mało kogo interesującą dziedziną nauki! Jakiż mógłby istnieć racjonalny motyw, o 
czym pan mówi?!
 Radca do spraw bezpieczeństwa westchnął i lekko pokiwał głową.
 - Jestem gotów przedstawić panu co najmniej trzy. Pierwszy: wzięto pana za kogoś 
innego. Chociaż to mało prawdopodobne, jeśli zważyć, że killer czekał na pana w pokoju 
hotelowym. Drugi: widział pan coś, czego nie powinien pan był widzieć, i sam pan o tym nie 
wie. Trzeci: ktoś, kto podejmuje decyzje, omylił się, sądząc, że widział pan właśnie coś takiego, 
zresztą tych wariantów może być o wiele więcej... Chce pan ode mnie dobrej rady?
 Rada od urzędnika Foreign Office? Nicholas zamrugał jasnymi rzęsami. Może 
rzeczywiście mister Pumpkin przebywa w Rosji zbyt długo i dlatego częściowo się zruszczył - 
pali przecież nawet papierosy „Biełomorkanał”.
 - Rady? - powtórzył magister z niedowierzaniem.
 - No tak. - Lawrence Pumpkin dodał z lekkim zażenowaniem: - Jestem przecież radcą.
 - Cóż, będę bardzo zobowiązany.
 - Proszę zostać do jutra w ambasadzie. Może się pan przespać na tej kanapie. Ja sam 
czasem tu nocuję, kiedy się zasiedzę do późna. Niech pan nigdzie nie wychodzi. Kancelaria jest 
już zamknięta, ale jutro otrzyma pan tymczasowy paszport. Moi ludzie wywiozą pana stąd w 
bagażniku samochodu, dostawią na lotnisko i odleci pan pierwszym bezpośrednim rejsem do 
Londynu. Radzę zmykać, sir Nicholas, póki jest pan zdrów i cały. Boję się, że inaczej będziemy 
pana musieli transportować do kraju w ołowianej trumnie.
 Takiej rady Fandorin w żadnym razie się nie spodziewał.
 - Ale jeżeli teraz wyjadę, nie dowiem się, o co w tym wszystkim chodzi, i będę się 
dręczył domysłami przez resztę życia. Poza tym nie mogę wrócić do Anglii bez testamentu von 
Dorna! Moi potomkowie nigdy mi tego nie wybaczą.
 - A więc ma pan dzieci. - Radca zasępił się, jak gdyby ten fakt jeszcze bardziej 
komplikował sprawę.
 - Nie. Ale kiedyś będę miał. Dlaczego pan o to pyta? - zaniepokoił się Nicholas.
 Pumpkin odpowiedział nie od razu.
 - Nie wiem, sir, kto i dlaczego chce pana zabić. Ale, jak widać, bardzo mu na tym 
zależy. Możliwe, że to mafia. Albo służby specjalne, których jest teraz tutaj całe mnóstwo, a 
każda ma własne tajemnicze interesy. Dawniej wszystko było o wiele prostsze: KGB i GRU, i 
koniec, a obecnie Rosja przeżywa okres rozdrobnienia feudalnego, każdy udzielny książę posiada 
własną grupę zawodowców do przeprowadzania operacji specjalnych. W dodatku niektóre 
jednostki podejmują się również prywatnych zleceń. Bardzo trudno teraz pracować - poskarżył 
się mister Pumpkin. - Mówię o tym dlatego, że nie potrafię zapewnić panu bezpieczeństwa. Mam 
liczne kontakty, znam wiele osób z tutejszych resortów siłowych, ale jeśli chodzi o pański 
przypadek, po prostu nie wiem, gdzie szukać i do kogo się zwrócić. Niemniej postaram się 
zasięgnąć informacji... - Wymownie pstryknął żółtymi od nikotyny palcami w szyję; Nicholasa 
zemdliło na widok tego gestu. - Notabene, po powrocie do Londynu też bym na pana miejscu 
zachowywał się nieco ostrożniej. Kto wie, jak dalece zdeterminowani są pańscy wrogowie. Mogą 
pana dopaść również w kraju. Bywały już takie wypadki... Może wyjechałby pan na jakąś 
wyprawę archeologiczną, ot, tak, żeby zniknąć na pół roku czy rok? Gdzieś do Ameryki 
Południowej czy, na przykład, w Himalaje?
 No nie, to po prostu coś niesłychanego! Urzędnik państwowy, przedstawiciel instytucji 
powołanej do zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom brytyjskim, doradza Bogu ducha 
winnemu człowiekowi, żeby schował się do mysiej dziury i postawił krzyżyk na własnym życiu i 
karierze zawodowej.
 - Nie jestem archeologiem, tylko historykiem - odparł dobitnie Fandorin. - W Himalajach 
nie mam nic do roboty. A stąd nie wyjadę dopóty, dopóki nie odzyskam swojej własności!
 Nie czuł już strachu. Jego miejsce zajęła złość: na głupi figiel, którego spłatał mu los, na 
radcę, co nieproszony udzielał mu pouczeń, byleby tylko czym prędzej uwolnić się od przykrego 
obowiązku, na ten nikczemny, odrażający, dziwaczny kraj, gdzie nie obowiązują zasady logiki i 
zdrowego rozsądku. Co za diabli przynieśli tutaj Corneliusa von Dorna! Nie mógł siedzieć 
spokojnie w swojej Szwabii?
 Wystarczyło jednak, że Nicholas w duchu wypowiedział te buntownicze słowa pod 
adresem przodka, by zaraz, zawstydzony, opuścił głowę. Miał wrażenie, jakby całych osiem 
pokoleń rosyjskich Fandorinów - z samym Corneliusem na czele - spoglądało surowo na niego, 
swego nieudanego potomka, i z pogardą kiwało głowami. Jedni mieli wąsy, inni brody, jeszcze 
inni pięknie ufryzowane faworyty, a wszyscy zdawali się mówić: „Wstydź się, Nicholasie 
Fandorin. Nie waż się tak myśleć o swojej ojczyźnie. Nie ma nic haniebniejszego niż zdrada i 
małoduszność”.
 Radca poruszył mięsistymi wargami - już miał się odezwać, gdy magister uprzedził go w 
bardzo nieuprzejmy sposób.
 - Wiem z góry wszystko, co pan mi powie. Że tu nie Wielka Brytania ani Europa. Że 
milicja nie ma zamiaru mnie bronić przed tym okularnikiem w kraciastej koszuli i szukać mojego 
nesesera, bo nikomu na tym nie zależy. Że tutaj jest dżungla. Że Rosjanie to niecywilizowany 
naród, który nigdy nie słyszał o prawach jednostki, godności ludzkiej i porządku publicznym. Że 
wszystko jest tu przeżarte korupcją. Święta racja! Nie przeczę! Istotnie tak to wygląda! - Był do 
tego stopnia wzburzony, że trzasnął pięścią w gruby podłokietnik skórzanego fotela. - Ale ten 
stan rzeczy właśnie zamierzam wykorzystać. Milicja nie będzie szukała skradzionej własności, 
bo nie ma motywacji? W porządku, ja im jej dostarczę! Wyznaczę nagrodę za zwrócenie 
dokumentu i notebooka. Dziesięć, nie, dwadzieścia tysięcy funtów. Pięćdziesiąt! Jeżeli będzie 
trzeba - sto! Zastawię mieszkanie, wezmę pożyczkę w banku, ale odzyskam naszą rodzinną 
relikwię! Jak pan myśli, mister Pumpkin, czy szefowi tutejszej policji kryminalnej przybędzie 
wigoru, jeśli wyznaczę nagrodę w wysokości stu tysięcy funtów?
 Radca chyba także zaczynał mieć dość tej rozmowy. Ściągnął krzaczaste brwi, 
nieprzyjemnie przymrużył oczy i powiedział:
 - Po pierwsze. Wcale nie uważam, że Rosjanie to niecywilizowany naród. Są tacy, jakimi 
ich stworzyły warunki, w których się wychowali i egzystują. Panuje tu inny klimat moralny, sir 
Nicholas, o wiele prymitywniejszy i mniej wysublimowany niż u nas. W Wielkiej Brytanii 
nieporównanie łatwiej wyrosnąć na człowieka uczciwego, tolerancyjnego i przestrzegającego 
zasad praworządności oraz poprawności politycznej. Czy to taka wielka sztuka być przyzwoitym 
człowiekiem, jeśli od dzieciństwa ma się zagwarantowanego hamburgera, dach nad głową i 
obronę praw jednostki? Natomiast stać się człowiekiem cywilizowanym w Rosji jest znacznie 
trudniej - trzeba do tego dojść samodzielnie, wypracować sobie określone wartości; nikt nie 
otrzymuje ich tu w spadku, nie dziedziczy, tak jak pan czy ja. W ciągu stu czy stu pięćdziesięciu 
lat życia na przyzwoitym poziomie naszą brytyjską skórę pokryła warstwa kulturowa, która 
szczelnie osłoniła pierwotną, zwierzęcą sierść. Ale niech się pan nie da zwieść trwałości 
europejskiej cywilizacji. Jeśli ta warstwa kulturowa, o której mówiłem, dostanie się jakiemuś 
społeczeństwu bez wysiłku, jedynie dzięki odpowiedniemu położeniu geograficznemu, utrzymuje 
się dopóty, dopóki nie powieje silny wiatr. Niech mi pan wierzy, różne rzeczy już w życiu 
widziałem. W sytuacji prawdziwego zagrożenia tak zwany człowiek cywilizowany 
błyskawicznie wraca do swej pierwotnej kondycji - zamienia się w istotę, która - aby przeżyć - 
kąsa i drapie pazurami nie gorzej niż każdy Rosjanin.
 Widać było, że magister nadepnął Lawrence’owi Pumpkinowi na bolesny odcisk. Radca 
spąsowiał, sapał, z ust pryskały mu kropelki śliny. Takie zaangażowanie wywoływało 
mimowolny respekt. W dodatku Fandorin przypomniał sobie, co pisała prasa na temat katastrofy 
promu „Christiania”: o wyrywaniu sobie kamizelek ratunkowych, o tym, jak poprawni 
politycznie Brytyjczycy, Szwedzi i Duńczycy spychali z tratw słabszych od siebie.
 Ale sytuacja ekstremalna to przypadek szczególny, chciał zaprotestować magister. 
Człowiek nie może ręczyć za to, jak się zachowa w obliczu śmiertelnego zagrożenia. Dochodzą 
wówczas do głosu instynkty, nawyki cywilizacyjne natomiast przejawiają się w rutynowym, 
powszednim funkcjonowaniu społeczeństwa. Czy można uznać Rosjan za naród cywilizowany, 
jeśli dzień w dzień puszczają w ruch zęby i pazury, i to z byle powodu, albo i w ogóle bez żadnej 
przyczyny?
 Argument był ważki, ale radca, jak się okazuje, nie powiedział jeszcze wszystkiego.
 - Po drugie. Pański pomysł z nagrodą nie jest taki zły, jeśli ten papierek rzeczywiście 
przedstawia dla pana taką wartość. Na Pietrowce, pod numerem 38, mieści się miejski wydział 
kryminalny, a jego szefem jest pułkownik Niechwatajło. Mógłbym pana nawet z nim 
skontaktować. - Z jego tonu można było jednak wnioskować, że bynajmniej nie zamierza 
zrealizować tej supozycji w praktyce. - Pod jednym warunkiem: gdyby na pana nie polowano. 
Proszę posłuchać, panie Fandorin, nie pora teraz na arystokratyczne sentymenty. Kawałek 
papieru, nawet jeśli ma trzysta lat, to w końcu tylko kawałek papieru. Powołuje się pan na 
potomków, którzy panu nie wybaczą! Jeżeli zostanie pan w Moskwie, nie będzie pan miał 
żadnych potomków - nie zdąży ich pan spłodzić. Pański wspaniały ród wygaśnie na panu i żaden 
Fandorin już nigdy nie poszczyci się rodzinnymi relikwiami. Niech pan stąd wieje, młody 
człowieku, spływa, daje nogę (dyplomata uzupełniał katalog czasowników wciąż nowymi, 
wyrazistymi synonimami, co wyraźnie zirytowało magistra). Im prędzej pan to zrobi, tym lepiej.
 - Nie - oświadczył zdecydowanie Nicholas i poczuł dumę z własnej niewzruszonej 
stanowczości. Poczet Fandorinów, do którego dołączyli jeszcze niezliczeni von Dornowie, 
podtrzymał go na duchu: „Tak trzymać, chłopcze. Przede wszystkim honor, reszta potem”.
 - Wobec tego zrobimy tak. - Mister Pumpkin przeszedł na ton oficjalny. - Jest pan 
poddanym brytyjskim, którego bezpieczeństwo w sposób oczywisty zostało zagrożone. Zgodnie 
z zaleceniami, w takim wypadku mam prawo nawet wbrew pańskiej woli podjąć działania, które 
je panu zapewnią. Zwłaszcza że nie posiada pan dokumentów i należy jeszcze potwierdzić 
pańską tożsamość. Zatrzymuję pana do jutra na terenie ambasady, a rano odleci pan do Londynu. 
Może pan potem w odpowiedniej instancji ministerstwa złożyć skargę na urzędnika 
państwowego za przekroczenie uprawnień.
 Było jasną sprawą, że ów surowy dżentelmen nie rzuca słów na wiatr. Za chwilę naciśnie 
dzwonek pod biurkiem, wezwie ochronę - i koniec, żegnaj, Moskwo, a zarazem, co gorsza, 
testamencie von Dorna.
 Fandorin westchnął, potarł czoło i rozłożywszy ręce, rzekł ze skruchą:
 - Proszę wybaczyć moją histeryczną reakcję. To nerwy - zbyt wiele przykrych rzeczy 
dzisiaj się na mnie zwaliło. Oczywiście, sir, ma pan całkowitą rację. Zostać w Moskwie byłoby 
nieodpowiedzialną głupotą. Sprawy związane z wyznaczeniem nagrody za zwrot dokumentu 
mogę przecież załatwić z Londynu. Mam nadzieję, że skontaktuje mnie pan z właściwymi 
ludźmi?
 Radca spojrzał badawczo w jasne oczy magistra i chyba dał wiarę jego słowom.
 - No właśnie. Oczywiście, skontaktuję pana. A z czasem bezwzględnie wyjaśnię, kto, jak 
się tu mówi, dał na pana zlecenie. Wtedy się okaże, czy nie powinien pan jednak wybrać się 
w Himalaje... No nic. - Mister Pumpkin, chcąc dodać otuchy młodemu człowiekowi, dotknął jego 
łokcia i powiedział po rosyjsku: - Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. I jeszcze: Lepiej 
przespać się z tą sprawą. Ranek jest mądrzejszy od wieczora. - Znów przeszedł na angielski: - 
Niech pan odpoczywa. Powiem, żeby przyniesiono panu szczoteczkę do zębów i czystą pościel, a 
ja dam panu jakąś koszulę. Kołnierzyk pewnie będzie za luźny, a mankiety sięgną panu najwyżej 
do łokcia, ale zawsze to lepsze niż pańskie podarte łachmany.
 - Dziękuję, to bardzo uprzejmie z pana strony. - Nicholas poparł te słowa pełnym 
wdzięczności uśmiechem. - A gdzie tu jest toaleta?
 - Prosto korytarzem, trzecie drzwi na prawo. Może zjemy razem kolację? Mamy tutaj 
całkiem przyzwoity bufet.
 - Z przyjemnością - odparł Fandorin już od drzwi i znów uśmiechnął się speszony. - 
Tylko muszę pana uprzedzić, że nie mam ani pensa.
 - Nie szkodzi, nie zbankrutuję - mruknął pułkownik.
 Chyba rzeczywiście nie był nadętym formalistą, ale to i tak niczego nie zmieniało.
 Nicholas szybko przeszedł korytarzem, zbiegł po schodach do holu i uprzejmie 
pozdrowiwszy ochroniarza, wyszedł na dziedziniec.
 Nie minęło pół minuty, gdy znalazł się za bramą z ozdobnej żeliwnej kraty. Bardzo 
zadowolony ze swego sprytnego posunięcia, pokuśtykał dalej na spotkanie kolejnych 
niebezpieczeństw i przygód.
 Nic to. Przede wszystkim honor, reszta potem.
 Niezwykły dzień zbliżał się do końca. Ściemniło się, na nadbrzeżnym bulwarze paliły się 
latarnie, a na drugim brzegu rzeki roztaczał baśniowe blaski podświetlony Kreml. „Co za piękny 
widok! - zachwycił się w duchu Nicholas. - Na pewno jeden z najpiękniejszych na świecie”. 
Żeby jednak nie wpadać w zbyt romantyczny nastrój (w istniejących okolicznościach nie byłoby 
to wskazane), pozwolił sobie na prozaiczną refleksję: zamiast wyrzucać pieniądze na tę 
iluminację, lepiej punktualnie wypłacać pensję pracownikom archiwum.
 Utykając, szedł w stronę Wielkiego Kamiennego Mostu. Jednocześnie próbował ułożyć w 
myślach jakiś plan działania. Dokąd iść? Do hotelu? Na samo wspomnienie pokoju, gdzie na 
lustrze od dziurki po kuli rozbiegała się pajęczyna pęknięć, Nicholas wzdrygnął się. Tylko nie 
tam! W numerze hotelowym z pewnością już na niego czeka wesołek w okularach.
 Ale dokąd? Do naczelnika milicji - w sprawie wyznaczenia nagrody? Ciekawe, skąd 
weźmie na to pieniądze, skoro w kieszeni nie ma ani grosza. Zresztą w ogóle idiotycznie by to 
wyglądało: raptem zjawia się na Pietrowce oberwaniec bez dokumentów i żąda, by go 
zaprowadzono do szefa wydziału kryminalnego, pułkownika Niechwatajły! Nonsens! Sen nocy 
letniej!
 Nicholas przystanął, uświadomiwszy sobie, że postąpił nader nierozsądnie. Honor 
pomylił mu się chyba z pyszałkowatą ambicją. Cóż może zdziałać cudzoziemiec w tym 
niebezpiecznym kraju - sam, pozbawiony wszelkiego wsparcia i w dodatku bez grosza?
 Wyglądało na to, że nie ma innego wyjścia - trzeba wrócić ze skruszoną miną do 
doświadczonego radcy i próbować go namówić, żeby przed wyekspediowaniem kłopotliwego 
interesanta do Londynu umożliwił mu rozmowę z Niechwatajłą. Pumpkin to człowiek życzliwy i 
rozsądny, niewykluczone, że pójdzie Fandorinowi na rękę, jeśli nie rozgniewał go zbytnio jego 
oszukańczy fortel.
 Ba, może nawet nie zdążył się zorientować, co się stało; od opuszczenia przez Nicholasa 
ambasady nie minęło przecież więcej niż pięć minut.
 Na bulwarze było pusto, tylko gdzieś z tyłu rozlegały się nieśpieszne, głuche kroki 
jakiegoś spóźnionego przechodnia. Nicholas westchnął i zrobił w tył zwrot - no cóż, skoro 
postanowił się poddać...
 - Kolanycz! - radośnie wykrzyknął spóźniony przechodzień. - Co za spotkanie!
 Magister cofnął się.
 - Co z tobą, ludzi nie poznajesz? - odezwał się z urazą okularnik (w świetle latarni 
błysnęły jego szkła, a w ręce - jakiś metalowy przedmiot; chyba nie pistolet z tłumikiem, raczej 
nóż czy sztylet). - Nie bierz sobie tak do głowy, wszystkich nas to w końcu czeka.
 Straszny człowiek przyśpieszył kroku; dzieliło go teraz od Nicholasa nie więcej niż 
pięćdziesiąt stóp.
 Fandorin okręcił się na pięcie i powłócząc nogą, pobiegł przed siebie, ale wolno, zbyt 
wolno. Rolki były zepsute, nie miał szans uciec. Boże, czyżby wszystko miało zakończyć się 
tutaj, nad brzegiem tej obojętnej rzeki, w obcym, nieprzyjaznym mieście?
 Nagle usłyszał odgłos silnika zbliżającego się szybko małolitrażowego wozu; hamulce 
zgrzytnęły piskliwie. Obok niego zatrzymał się gwałtownie malusieńki samochodzik (town car) - 
Nicholas wiedział, że ten model nazywa się Oka.
 Drzwi pojazdu się otworzyły.
 - Dyla! - krzyknął kobiecy głos.
 Fandorin, kolejny raz odrzuciwszy zbędny balast refleksji, rzucił się na łeb na szyję do 
środka, po czym zwinął się w kłębek na maleńkim foteliku, podwijając długie nogi.
 Samochodzik ruszył, machnąwszy niezamkniętymi drzwiami, niczym wróbelek 
skrzydłem.
 Nicholas jakoś się usadowił, podciągając kolana pod brodę, po czym obejrzał się za 
siebie. Postać na chodniku przesłała mu w powietrzu pożegnalnego całusa.
 - Oh, my God - szepnął magister i czym prędzej się odwrócił.
 Ale nie, to nie był koszmarny sen.
 - Drzwi - rozległ się znowu ten sam głos, który przed chwilą wypowiedział zagadkowe 
słowo: „Dyla”.
 Nicholas zatrzasnął drzwiczki i spojrzał na swoją wybawicielkę. Dostrzegł w półmroku 
surowy profil o krótkim, lekko zadartym nosie i upartym podbródku. Dziewczyna, a może młoda 
kobieta, szczuplutka i bardzo niskiego wzrostu. Wydawała się jakby znajoma, a może była tylko 
do kogoś podobna, ale Fandorin nie mógł sobie przypomnieć do kogo. Do Marii Schneider z 
czasów Ostatniego tanga w Paryżu?
 - Dream, midsummer night’s dream* [*Sen, sen nocy letniej (ang.).] - wymamrotał 
Nicholas, nieomal pewien, że wszystko to mu się tylko śni.
 - Naprawdę jesteś Anglikiem? - Maria Schneider obrzuciła go krótkim spojrzeniem.
 - Naprawdę - przytaknął Fandorin. - A pani kim jest? Jak się pani nazywa?
 Miniaturowa kobietka poinformowała:
 - Ałtyn.
 Jej odpowiedź od razu magistra uspokoiła. Oczywiście, że to sen. Objawił mu się w nim 
nawet ów niezrozumiały ałtyn z Corneliusowego testamentu.
 Ale filigranowa dziewczyna powtórzyła:
 - Ałtyn to imię. Moje nazwisko Mamajewa. A ty kim jesteś? I dlaczego ten palant tak 
bardzo chce cię zabić?
Aneks
 Limeryk autorstwa Nicholasa Fandorina, ułożony w windzie hotelowej 14 czerwca, około 
wpół do szóstej po południu:
W bitwie o Saratogę
Straciłem dwie ręce i nogę,
Więc dziś posłanie swe zdobię
Tym, co pod siebie zrobię -
Inaczej po prostu nie mogę.
Rozdział szósty
 Na służbie jak to na służbie. Obyczaje miłosne rosyjskich
 kobiet.
 Porucznik von Dorn obmyśla Dyspozycję. Anioł z nieba.
 - Dokąt lesiesz, gląbie! Slyszaleś: Halt! Perwszi dzesęć links! Drugi dzesęć rechts! 
Tszeci! Szwarti rechts! Piąti links! Szósty rechts! Siótmy links! Ósmi rechts! Bęben - i-i-i-tra-ta-
ta-ta, tra-ta-ta-ta!
 Cornelius odebrał doboszowi pałeczki, prawidłowo wystukał rytm i poklepał chłopaka po 
głowie: nie szkodzi, nauczysz się. Malec był bystry, chwytał wszystko w lot.
 Kompania maszerowała po Diewiczym Polu - odległym miejscu, położonym aż za 
Prieczistieńską Bramą i Zubowską Strzelecką Słobodą - ćwicząc zwroty w szyku.
 Pięć miesięcy solidnej musztry zrobiło swoje. Żołnierze gorliwie walili buciorami w i tak 
już na gładko udeptaną ziemię i sprawnie wykonywali komendy, wytrzeszczonymi w napięciu 
oczyma spoglądając na dowódcę. Von Dorn, chociaż pokrzykiwał, czynił to bardziej dla 
porządku niż z prawdziwej potrzeby - był ze swoich żołnierzy zadowolony. Patrząc na kompanię, 
trudno by uwierzyć, że jeszcze niecałe pół roku temu większość tych chłopaków nie wiedziała, 
która ręka jest prawa, a która lewa. Mańkuci uważali za prawą tę rękę czy nogę, którą było im się 
wygodniej posługiwać, a ponieważ w skład kompanii wchodziło takich aż pięciu, wciąż zakłócali 
porządek musztry. Żeby żołnierze się nie mylili, trzeba było uczyć ich nowych słów w ten 
sposób: ta strona, po której bije serce - links. Druga - rechts. Ale w końcu przyswoili sobie tę 
mądrość. Nawet małpę można nauczyć klaskać w dłonie i tańczyć poloneza.
 Żołnierzom to dobrze, rozgrzali się w marszu, gęby mają czerwone, spocone, a pan 
porucznik, stojąc w miejscu, przemarzł do szpiku kości. Pod koniec października w Moskwie 
panowały takie chłody, jak w Wirtembergii zimą, no i w dodatku od rana siąpił paskudny, drobny 
deszcz. Można by, oczywiście, okutać się płaszczem, ale cóż to za dowódca, co wygląda jak 
nastroszona wrona? Dlatego też Cornelius stał chwacko w samym mundurze i tylko nogą 
postukiwał w takt: r-raz, i-i-i r-raz, i-i-i r-raz!
 Na skraju placu, jak zwykle, tłoczyli się gapie. Zimny deszcz wcale ich nie odstraszał. 
Rosjanin, jeśli przemoknie, otrząsa się jak pies i idzie dalej.
 Do ciżby gapiów Cornelius się przyzwyczaił. Żołnierskiej musztrze najczęściej 
przyglądało się, oczywiście, pospólstwo, ale nierzadko obserwował ją jeden czy drugi bojar ze 
swoją świtą. Także i teraz górowała nad tłumem wspaniała czapa. Na białym arabskim 
wierzchowcu siedział jakiś dostojny wielmoża - wysoki, kościsty, z długą siwą brodą. Wokół 
może z dziesięciu jego spieszonych ludzi, a oprócz tego gońcy w jednakowych, malinowej barwy 
kaftanach. A niech sobie patrzą, czego im żałować? Rozrywek w Moskwie niewiele można 
znaleźć, a tu i dobosz wali w bęben, i żołnierze dziarsko maszerują. Von Dorn próbował zastąpić 
bęben fletem, ale naskarżyły na niego mniszki z klasztoru Nowodiewiczego. Flet jako diabelski 
wymysł był instrumentem zakazanym.
 Ogólnie rzecz biorąc, porucznik von Dorn przywykł jakoś z biedą do tej moskiewskiej 
mordęgi, chociaż jego służba zaczęła się tak, że gorzej nie można.
 Z przyobiecanego wyposażenia na zagospodarowanie się w ogóle nic nie wyszło - nie 
dostał ani pieniędzy, ani sobolowych skórek, ani sukna. Wszystko zagarnął wiceminister Fiedka, 
zgodziwszy się w zamian nie wnosić sprawy o znieważenie jego osoby, choć jeszcze długo się 
stawiał, parszywiec, nim wreszcie pułkownik Libenau go przekonał.
 Takich żołnierzy, z jakich składała się jego kompania, porucznik Cornelius nigdy dotąd 
nie widział, ba, nawet nie podejrzewał, że podobne pokraki mogą się w ogóle zwać żołnierzami. 
Brudni, obszarpani - trudno. Ale żeby na całą kompanię nie było ani jednego sprawnego 
muszkietu, ani jednej zdatnej, ostrej szabli, kul i prochu! To ci dopiero muszkieterowie!
 Winien był, oczywiście, dowódca, kapitan Owsiej Tworogow. Mało, że co dzień od rana 
pijany, to jeszcze awanturnik i bezwstydny złodziej. Całą amunicję i broń sprzedał, żołnierzy, 
zamiast do służby, wysyłał do roboty, a pieniądze za to chował do własnej kieszeni. Także z 
przybycia nowego porucznika usiłował wyciągnąć dla siebie korzyść - chciał, by ten podjął się 
ochrony kupieckich składów w Srietienskiej Słobodzie, ale nic z tego, nie na głupiego trafiło.
 Cornelius poszedł na skargę do pułkownika, niewiele jednak wskórał. Libenau von 
Lilienklau miał już swoje lata, był zmęczony życiem w Rosji i do spraw służby odnosił się 
obojętnie. Doradził von Dornowi jedynie: laissez-faire, przyjacielu, far niente, czyli, mówiąc po 
tutejszemu, najlepiej pluć i łapać. Moskowici oszukali was, teraz wy, kapitanie, oszukajcie ich. 
Jesteście jeszcze młodym człowiekiem, nie to co ja, stary kapeć. Jeżeli dojdzie do wojny z 
Polakami czy z Turkami, oddajcie się w niewolę przy pierwszej okazji, a wtedy wyswobodzicie 
się z moskiewskiego jarzma.
 Von Dorn nie zwykł jednak pobierać żołdu, choćby i zmniejszonego o połowę, za darmo. 
Co najważniejsze, z czasem obmyślił szczegółowy plan, który nazwał Dyspozycją; zgodnie z tym 
planem, porucznik trzeciej kompanii miał sobie wyrobić jak najlepszą opinię.
 Zaczął od sprawy podstawowej: nauczył moresu kapitana, jako że z takim dowódcą 
zaprowadzić jakikolwiek porządek w kompanii było rzeczą niemożliwą. Lekcję, którą sam dostał 
swego pierwszego dnia w Moskwie, Cornelius zapamiętał bardzo dobrze: w tym kraju można 
zrobić wszystko, co się chce, byleby obeszło się przy tym bez świadków. No cóż, zatem von 
Dorn tak właśnie uczynił.
 Zaczaił się na Owsieja Tworogowa wczesnym rankiem, zanim ten zdążył się spić, i sprał 
go, jak Pan Bóg przykazał. Nie żałował pięści, ale bił tak, żeby nie zostawić siniaków czy 
zadrapań - pończochą napełnioną mokrym piaskiem. Zagroził przy tym, że jeśli Owsiej podniesie 
krzyk, zabije go, więc Tworogow znosił lanie w milczeniu. Cornelius odradził mu także pójście 
na skargę. Pokazał kapitanowi na migi (rosyjskiego jeszcze wtedy w ogóle nie znał): każdy 
żołnierz, złodzieju, za pół rubla udusi cię gołymi rękami, wystarczy szepnąć słówko.
 Tworogow, choć pijanica, nie był głupi, zrozumiał. Od tamtego dnia stał się cichy, 
spokojny, nie wrzeszczał i nie dręczył żołnierzy. Po prostu z samego rana upijał się tak, że potem 
cały dzień leżał jak kłoda w komórce.
 Cornelius wyznaczył specjalnego dyżurnego, jedynego niepijącego Czuchońca* 
[*Dawniej: Fin (przyp. tłum.).], którego obowiązkiem było pilnować Tworogowa: sprawdzać, 
żeby się nie udusił własnymi rzygowinami i nie pokazywał się nikomu na oczy. Kiedy kapitan, 
budząc się z pijackiego snu, zaczynał mrugać oczyma i usiłował się podnieść, Czuchoniec 
wlewał w niego porcję gorzałki i Owsiej znów się uspokajał. Dzięki temu i on sam był 
zadowolony, i żołnierze.
 A dowodzenie kompanią przejął von Dorn.
 - Perszi-drugi odlycz! - Porucznik uderzał trzcinką w takt. - Perszi-drugi, perszi-drugi! 
Perszi wistąp! Kehrt** [**W tył zwrot! (niem.).]! Odrzuć broń!
 Przeszedł się między szeregami żołnierzy, zwróconych teraz do siebie twarzą, by upatrzyć 
sobie partnera. Zamierzał zademonstrować podkomendnym walkę wręcz. Wybrał Jepiszkę 
Smurowa, wielkiego, powolnego chłopa, żeby bardziej uwypuklić zalety tego sposobu 
pokonywania nieprzyjaciela.
 - Solnierze, paczeć uwasznie! Poftarzać ne będę! Jepiszka, daj mi w pisk!
 Rozkaz to rozkaz. Jepiszka podwinął rękaw, nieśpiesznie się przymierzył i zamachnął 
kułakiem.
 Cornelius zręcznie się uchylił, straszliwy cios trafił w powietrze nad jego głową, a kiedy 
żołnierz, tracąc równowagę, poleciał do przodu, porucznik lekko uderzył go w prawe ramię i 
jednocześnie podstawił mu nogę.
 Drągal runął jak długi twarzą na ziemię, von Dorn zaś usiadł mu na plecach i chwycił go 
za włosy. Tłum gapiów wydał okrzyk radości. Do ćwiczeń w walce wręcz widzowie mieli 
szczególne upodobanie.
 - Klar* [*Jasne? (niem.).]? Perszi bić, drugi rzuca! Dalij!
 Żołnierze jęli ochoczo młócić się nawzajem. Von Dorn przechodził między nimi, 
poprawiał ich, instruował. Potem pokazał kompanii jeszcze jeden przydatny i prosty sposób, jak 
oszołomić nieprzyjaciela, który nie spodziewa się ataku: trzeba kantem dłoni uderzyć go w 
czubek nosa, wtedy od razu i oślepnie, i straci orientację, można z nim zrobić, co się chce.
 Co trzeci dzień zwykle dochodziło do awantury między żołnierzami a strzelcami. Szable i 
noże nie szły w ruch, gdyż groziła tutaj za to sroga kara - można było trafić na szubienicę, i nikt 
specjalnie nie dochodził, kto zawinił, a kto miał rację w sporze. Dawniej w walce na pięści - przy 
równej liczbie uczestników - zawsze zwyciężali strzelcy, solidarniejsi i bardziej zaprawieni w 
takich starciach. Ostatnio po raz pierwszy wzięli górę żołnierze von Dorna. Trofeami było 
siedemnaście spiczastych kołpaków. Pułkownik Libenau otrzymał za to od generała Baumanna 
podziękowania i beczułkę mozelskiego, a Cornelius od Libenaua pochwałę i funt tytoniu.
 Żołnierze machali jeden drugiemu rękami przed twarzą, zgodnie z rozkazem porucznika 
zatrzymując dłoń o werszek od nosa. Gapie przycichli, nie rozumiejąc, cóż to za dziwaczną 
zabawę wymyślił Niemiaszek. Jeden z ludzi bojara podszedł bliżej i przechylał głowę to w 
prawo, to w lewo, usiłując podpatrzyć, o co chodzi.
 Odziany był na modłę rosyjską, ale twarz miał czarną. Spod wspaniałej czapy wymykały 
się szorstkie, kędzierzawe włosy, gęsto przetykane siwizną. Nos, nieco przypłaszczony, 
przypominał kasztan. Aha, Murzyn. U tutejszych wielmożów, podobnie jak u europejskich, 
Maurowie i Murzyni byli w cenie. Za całkiem czarnego płacono podobno do trzystu rubli. A 
tego, strojnego, z zakrzywioną szablą u boku, Cornelius widział na placu już nie po raz pierwszy; 
trudno takiego nie zauważyć. Tyle że przedtem Murzyn bywał sam, a dziś przybył z samym 
bojarem i całą pańską świtą.
 Ale nagle von Dorn dostrzegł z boku, w pewnej odległości od ciżby, zgrabną kobiecą 
figurkę - czarna chusta, suta błękitna suknia, w ręce biały węzełek - i od razu zapomniał o 
Murzynie.
 Stioszka przyniosła obiad. A więc już południe.
 Stioszka miała na sobie wprawdzie wdowią chustę, ale bogatą, z pięknego aksamitu z 
Limoges. Suknia też była z dobrego sukna; gdy rozchyliły się poły z przodu, widać było 
trzewiczki z koźlej skóry z purpurowymi safianowymi cholewkami. Twarz pokryta bielidłem, na 
policzkach - podług moskiewskiej mody - okrągłe czerwone rumieńce. Przyjemnie było na 
Stioszkę popatrzeć, a i węzełek wyglądał zachęcająco. W środku, Cornelius wiedział, znajdował 
się pieróg z jesiotrem, drugi z makiem, dzban piwa, kawał baraniny przyprawionej imbirem i - 
jak zawsze - ziarnisty łososiowy kawior, marynowany w occie.
 Wedle czasu europejskiego było teraz południe, tutaj - już trzecia. Moskowici inaczej 
liczyli czas, mieli jakąś własną, dziwaczną rachubę, którą wyznaczał wschód słońca, tak że co 
dwa tygodnie następowała zmiana. Teraz, pod koniec października, rosyjska doba mieściła 
dziewięć godzin dnia i piętnaście - nocy. Jeśli od zorzy porannej minęły trzy godziny, była 
trzecia.
 Stioszka statecznie przysiadła na balu drewna, poprawiła fałdy sukni. Na swoją 
jaskółeczkę (to takie pieszczotliwe słowo, po niemiecku Schwalbe, choć Cornelius bynajmniej 
nie przypominał czarnego, śmigłego ptaka) popatrywała tylko od czasu do czasu, spod oka. 
Moskowitki nie okazują czułości przy ludziach, a w mężczyznach cenią surowość; galanterię 
wobec kobiet uważają za oznakę słabości charakteru, dlatego też von Dorn odwrócił się od 
swojej ukochanej. Obiad poczeka, teraz na to nie pora.
 Co do Stioszki, porucznikowi wyjątkowo się poszczęściło - i pod względem Dyspozycji, i 
pod każdym innym. Jej mąż, dopóki nie zaczadział w łaźni, był w Niemieckiej Słobodzie 
strażakiem - pilnował, żeby cudzoziemcy nie rozpalali ognisk i czyścili kominy. Po jego śmierci 
młoda wdowa została w Kukuju. Żyło jej się lepiej niż przy swoim strażaku, jako że okazała się 
prawdziwą mistrzynią igły. Szwaczka Stiosza szyła miejscowym matronom koszule, halki, 
batystowe chusteczki. Zbudowała sobie dom na granicy słobody - w rosyjskim stylu, ale czysty, 
jasny. Cornelius miał teraz koszule białe jak śnieg, z najcieńszego holenderskiego płótna, z 
koronkowymi kołnierzami, wykrochmalone, a sam był zawsze syty, zadbany, witany ciepłym, 
miłym słowem.
 U Stioszki w domu czuł się dobrze. Stał tam piec z niebiesko-zielonych kafli, wprawione 
w okna szybki z małych, barwionych kawałeczków miki w słoneczny dzień rzucały na ściany 
migotliwe, różnokolorowe błyski, jak witraże w katolickich świątyniach. Ławy były drewniane, 
ale przykryte pstrymi narzutami ze skrawków materii, a na szlabanie* [*Z niem. Schlafbank - 
ława do spania (przyp. tłum.).] leżała pierzyna z łabędziego puchu. Specjalnie dla 
Korniejuszki, żeby mógł sobie wygodnie palić fajeczkę, gospodyni sprowadziła niemiecki 
rzeźbiony fotel, a do niego maleńką ławeczkę - podnóżek do oparcia stóp. Sama siadała na 
podłodze, opierała głowę o kolano Corneliusa i śpiewała pieśni. Czyż to nie raj? Zwłaszcza po 
kupidynowych, miłosnych uciechach, przed którymi była jeszcze kąpiel w łaźni i zimny napitek, 
wiśniowy albo żurawinowy.
 Prawdę powiedziawszy, pobyt w Rosji miał swoje przyjemne strony. Ujmijmy to tak: jeśli 
kobieta pragnie uczynić życie mężczyzny szczęśliwym, znajdzie na to sposoby nawet w 
Moskowii.
 Wdowa namawiała Corneliusa, by przeniósł się do niej na stałe, ale on nie chciał, 
wymawiał się służbą, tłumaczył, że musi mieszkać przy cekhauzie. Stioszkę odstraszało to 
niezrozumiałe słowo i na jakiś czas dawała za wygraną, ale potem znów zaczynała swoje. Nie 
chodziło zresztą o cekhauz - von Dorn obawiał się, że przywyknie do wygodnego życia, utraci 
zapał, który zagrzewał go do trudnego, żołnierskiego rzemiosła, sprawiał, że krew żywiej krążyła 
mu w żyłach. Tego, że sprawa może zakończyć się żeniaczką, nie musiał się lękać. Chwała Bogu, 
tutejsze prawa były w tej mierze bardzo surowe. Kobiecie Cerkiew prawosławna nie zezwalała 
poślubić „bisurmana”, a tego, żeby von Dorn przyjął ichnią wiarę, Moskowici się nie doczekają. 
Co do Stioszki, ta chętnie przeszłaby na katolicyzm, ale tu za coś takiego groziło spalenie na 
stosie. A zresztą kto wie, może by i nie przeszła, nawet dla swojej jaskółeczki, bo bardzo z niej 
nabożna kobieta.
 Zawsze nim położyli się razem, Stioszka zdejmowała z szyi krzyżyk i poprosiwszy Matkę 
Najświętszą o wybaczenie grzechu, zasłaniała ikonę firaneczką, zgodnie z tutejszym obyczajem. 
Nazajutrz nie ważyła się wejść do cerkwi, modliła się w kruchcie, razem z nierządnicami i 
cudzołożnikami. Dzieciaki i prostacy wytykali takich palcami, ale Stioszka biła pokłony do 
ziemi, gotowa ścierpieć wszystkie szyderstwa. Kobiety w Moskowii w ogóle potrafią bardzo 
wiele znieść.
 Mężowie je biją, trzymają w zamknięciu, nie dopuszczają do gości, nie pozwalają usiąść 
przy stole. Podobno i sama caryca, jeśli zapragnie popatrzyć na cudzoziemskich posłów lub dla 
rozrywki obejrzeć występy komediantów, musi to czynić ukradkiem, przez specjalne, 
zakratowane okienko, co i tak uchodzi za niezwykły przywilej.
 Za zdradę mąż ma prawo żonę zabić i nikt mu za to nic nie zrobi. Inna sprawa, jeśli sam, 
dobrowolnie, odda komuś żonę na określony czas w zamian za niespłacony dług - taka praktyka 
jest dozwolona. A jaką karę może ponieść kobieta, jeśli podniesie rękę na swego męża, Cornelius 
już widział. Moskiewski sąd jest bardzo skory do wydawania wyroków, a te bywają zwykle 
niepomiernie surowe, nawet za najdrobniejsze, błahe wykroczenia.
 Pewien skryba z Cudzoziemskiego Prikazu, Sieńka Kononow (który von Dornowi 
wydawał swego czasu pisemne zezwolenia na odbiór prowiantów), przez pomyłkę opuścił literę 
w jednym z carskich tytułów. Za to obcięto mu, zgodnie z przepisami, prawą dłoń. Tak go 
ukarano za znieważenie wielkiego władcy. W kikut wdała się gangrena i nieszczęsny Sieńka 
wyzionął ducha pośród straszliwych męczarni.
 Albo pewien muszkieter z najlepszej w pułku pierwszej kompanii, której powierza się 
ochronę ulic podczas przejazdów cara ze swoją świtą, Jaszka Riebrow. Bez złych intencji, 
przypadkowo upuścił muszkiet podczas pełnienia warty przy Bramie Spaskiej. Broń, najnowszej 
konstrukcji, ze skałkowym zamkiem, uderzywszy o bruk, wypaliła. Nikomu nie stała się 
krzywda, kula poszła w powietrze, a jednak uznano za przestępstwo wagi państwowej strzał 
oddany w pobliżu miejsca, gdzie przebywa jego carska mość. I zamiast wychłostać Jaszkę za 
niedbalstwo albo wtrącić do lochu na trzy dni, oddano go katu. Ten odrąbał mu prawą rękę i lewą 
nogę. Nikogo nie obchodziło, jak nieszczęsny, okaleczony chłopak teraz sobie poradzi.
 Z początku Cornelius był przerażony straszliwą surowością moskiewskich praw, ale z 
czasem zauważył, że ludzie potrafią się jakoś do tego przystosować i naruszają owe prawa o 
wiele częściej, niż to się dzieje w Europie, gdzie przestępstwa, zwłaszcza wynikające z 
zaniedbania czy niedoskonałości człowieczej natury, osądza się znacznie pobłażliwiej. I 
porucznik doszedł do następującego wniosku: jeżeli przepisy prawa są przesadnie surowe, ludzie 
ich nie przestrzegają - zawsze znajdą drogę, by je obejść. Kropla drąży kamień, a trawa przebija 
się przez ceglany mur.
 Czego jak czego, ale chytrości i sprytu można się było od Moskowitów uczyć. Weźmy 
choćby najzwyklejsze, pospolite wykroczenie: ktoś wpadł w długi i nie może zwrócić pieniędzy. 
W Moskwie kogoś takiego aresztuje się i poddaje publicznie karze chłosty. Trwa to godzinami, 
batożą nieszczęśnika po kostkach, dopóki nie pobiegnie z rykiem oddać się w niewolę za długi, 
byleby uniknąć razów. W ciągu lat swojej żołnierskiej służby von Dorn tylko raz popadł w długi, 
których nie był w stanie spłacić; gdyby wymierzono mu za to karę wedle rosyjskich obyczajów, 
już dawno skończyłby na galerach, dzwoniąc łańcuchami i wiosłując do utraty sił.
 Tak, tak to jest, ale co sprytniejsi mieszkańcy Moskwy w przeddzień stawienia się na 
publiczną chłostę za długi idą na Pałaszowkę* [*Pałacz (ros.) - kat (przyp. tłum.).], gdzie 
mieszkają kaci, by przekupić swojego oprawcę pieniędzmi czy postawem sukna, a wtedy ten w 
zamian za łapówkę daje skazanemu kawałki blachy, by je sobie wsunął za cholewy. Człowiek tak 
zabezpieczony może wytrzymać nawet długotrwałą chłostę.
 Kobiety też, jeśli mają silny charakter i głowę na karku, nie pozwalają się łatwo 
skrzywdzić. Pułkownik Libenau opowiadał z rozbawieniem, w jaki sposób księżna Kuczkina 
uwolniła się od niekochanego i okrutnego męża. Szepnęła tu i ówdzie w carskich komnatach, że 
książę zna jakieś czarodziejskie zaklęcie przeciwko podagrze. Car akurat już któryś dzień z rzędu 
siedział na tronie z obwiązaną nogą, niemal płacząc z bólu i złości, tak go zmogło paskudne 
choróbsko. Dworskie mamki pobiegły do carycy z nowiną. Ta bezzwłocznie powiadomiła 
dostojnego małżonka, że książę Kuczkin wie podobno, jak zamówić podagrę, i sam stosuje ów 
sposób, ale trzyma go w tajemnicy przed innymi. Wezwano więc rzekomego uzdrowiciela w 
wysokie carskie progi. Książę płakał, bożył się, że nic nie potrafi poradzić. Aleksy Michajłowicz 
nakłaniał go, by zdradził owo zaklęcie, obiecywał wielką nagrodę, a kiedy namowy nie 
przyniosły żadnego skutku, gniew gromowładnego monarchy zwrócił się przeciwko księciu. Za 
czary, a przede wszystkim za złośliwy upór, wybatożono Kuczkina i zesłano go do klasztoru 
Sołowieckiego, gdzie miał odbywać dożywotnią pokutę. Księżna zaś, pozostając obecnie - mimo 
że mąż żyje - we wdowieństwie, bardzo jest zadowolona z takiego stanu rzeczy i ku rozrywce 
stworzyła sobie cały chór, złożony z urodziwych śpiewaków.
 Jeśli człowiek żył w podłości i kłamstwie, miał za nic swój honor i dumę, płaszczył się 
przed możniejszymi i nie miał litości dla słabych, wiodło mu się w Rosji doskonale. I wielu 
cudzoziemców tak właśnie robiło. Wzorem holenderskich kupców, którzy w Japonii potrafią 
deptać krucyfiks, byle tylko dostać od pogan jedwab i porcelanę. A tu, w Moskowii, wystarczy, 
żeby pierwszy lepszy spryciarz przeszedł na ichnią bizantyjską wiarę - i od razu wszystkie drzwi 
stają przed nim otworem: może handlować, czym chce, kupować chłopów, wybrać posażną 
narzeczoną. Którzy spośród europejskich kupców najbardziej się tu bogacą? Nie ci uczciwi i 
godni zaufania, ale tacy, którzy w porę potrafią wsunąć łapówkę diakowi i oczernić konkurentów 
w oczach władz. A Cornelius, żałosny prostaczek, miał nadzieję, że zrobi tu czysty interes! 
Akurat z tymi dzikusami się dogadasz!
 Fakt, z rudymi włosami na peruki „Laura” jakoś nic nie wychodziło. Pokazywanie 
włosów rosyjskie kobiety uważają za rzecz bezwstydną. Prędzej wystawią na widok publiczny 
całą resztę niż swoje kudły. I jak tu sprawdzić, która ma pod chustką czy czapką rude włosy, a 
która nie? Dziewczyny, co prawda, noszą warkocze, ale te uchodzą tu za panieńską chlubę. Im 
warkocz grubszy i dłuższy, tym jego właścicielka bardziej się ceni, choćby całą twarz miała w 
pryszczach. Taka nie odda swojej największej ozdoby za żadne pieniądze. Pozostawały jeszcze 
sprzedajne dziewki, które chodziły tu z gołymi głowami. Pełno ich w Moskwie, trudno się od 
nich opędzić, ale rudych spotyka się o wiele mniej niż w Holandii. Jak dotąd, Corneliusowi udało 
się kupić włosy w pożądanym odcieniu tylko od jednej z nich, kompletnie pijanej, za sztof wódki 
i pół kopiejki. Potem zobaczył, że były ufarbowane henną.
 Mimo to pergaminowego zawiniątka z kosmykiem, które dostał na wzór, nie wyrzucał. W 
pułku chodziły słuchy, że wkrótce wojsko zostanie wysłane na północ, przeciwko 
staroobrzędowcom, którzy zamknęli się w swoich leśnych pustelniach, żegnają się nie tak, jak 
należy, i nie chcą płacić należnych podatków. Tam, w okolicach Wołogdy, podobno jest dużo 
rudych. Von Dorn już sobie wyobrażał, jak zdobywa swoje upragnione trofea. Nie, nie będzie 
obcinał warkoczy przy samej skórze, nie taki z niego okrutnik, może zostawić kobietom i 
dziewczętom ze cztery werszki ryżych kudłów. Za rok i tak im włosy odrosną.
 A jeżeli nie poślą wojska do lasów na północy - trudno. Wtedy Cornelius zacznie działać 
wedle sekretnej Dyspozycji.
 - Nowikow, stać spokojnie! Zaraz ci rozwalę ta świńska morda! Von Dorn podskoczył w 
stronę Mińki Nowikowa z czwartego plutonu. Ciężki los miał z tym chłopakiem - złym, 
okrutnym, postrachem innych żołnierzy. Podobno wczoraj Mińka złapał kota i żywcem obdarł go 
ze skóry - nieszczęsne zwierzę darło się na całe koszary. Śledztwa w tej paskudnej sprawie 
Cornelius jeszcze nie wszczynał. Jeśli okaże się, że to prawda, pośle Mińkę do pułkowego 
profosa, niech wlepi bestii sto pięćdziesiąt batów, żeby nie dręczył więcej niemych stworzeń i nie 
uwłaczał godności żołnierza. Także i teraz, ćwicząc sposób pozwalający się obronić przed 
przeciwnikiem, który chce zadać cios nożem, Nowikow umyślnie wykręcił rękę szczupłemu 
Juszce Chriaszczewatemu. Ten aż się skrzywił z bólu, ale bał się krzyknąć.
 Trzeba było dać Mińce nauczkę. Cornelius kazał stanąć Nowikowowi na baczność i 
wytrzaskał go po gębie - niezbyt mocno, żeby nie złamać nosa i nie wybić zębów, ale do krwi. 
Mińka, choć stękał cicho, stał wyprężony. No nic, wyrodku, poczekaj, pod rózgami profosa 
jeszcze lepiej zaśpiewasz.
 Do chłosty i policzków von Dorn uciekał się nieczęsto, i to tylko wobec żołnierzy, do 
których nie docierały żadne słowne upomnienia. Dowódca powinien umieć znaleźć odpowiednie 
podejście do każdego podwładnego, inaczej co z niego za zwierzchność? Jeśli żołnierz źle się 
sprawia, znaczy, że winien jest oficer, nie zdołał do niego trafić ani niczego go nauczyć. Ale, 
oczywiście, zdarzają się i tacy jak Nowikow, do których przemawiają jedynie wymysły i bicie.
 Bicie - cóż, lepiej by było w ogóle się bez niego obejść, ale wymysły i przekleństwa w 
wojennym rzemiośle to rzecz pierwszorzędnej wagi, bez nich nie można ani wydać rozkazu, ani 
poprowadzić żołnierzy do ataku. Poznając tutejszy język, von Dorn przede wszystkim zabrał się 
do nauki tych jakże niezbędnych słów. Jeśli chodzi o przekleństwa, Moskowici, w 
przeciwieństwie do innych dziedzin życia, okazali się niezwykle pomysłowi i wyrafinowani. 
Przyczyna tego, zdaniem Corneliusa, leżała również w przesadnej surowości obowiązujących 
praw. Za wulgarne przekleństwa władza karała srogo. Po targowiskach i placach snuli się 
specjalni agenci, czujnie nastawiając uszu. Gdy tylko usłyszeli zakazane, plugawe wyrazy, od 
razu chwytali winnego i ciągnęli na rozprawę. Tyle że niewiele to pomagało - przeklinano 
jeszcze dosadniej i wymyślniej. Zresztą sami strażnicy porządku, wlokąc schwytanego za włosy 
do Ziemskiego Prikazu, tak złorzeczyli, że zwłaszcza przyjezdni, nieosłuchani, zamierali z 
wrażenia i żegnali się znakiem krzyża.
 Doskonała znajomość moskiewskich nieprzyzwoitych wyrażeń niezbędna była 
Corneliusowi nie tylko w służbie, ale i dla pomyślności Dyspozycji. Dlatego przeklinać nauczył 
się porucznik tak znakomicie, że bywali mieszkańcy Kukuju jedynie chrząknięciem kwitowali 
jego popisy, a Stioszka czasem się czerwieniła, a czasem wybuchała śmiechem. Poczekajcie, 
mówił sobie w duchu von Dorn, to jeszcze nic. Tak się nauczę gadać w waszym barbarzyńskim 
języku, że nikt z mojej mowy nie pozna, żem Niemiec.
 Prawdę powiedziawszy, tubylczą kochankę porucznik także wziął sobie nie przypadkiem, 
lecz zmyślnie to wykoncypował. Jego bujne, zawadiackie wąsy i białe jak cukier, czyszczone 
tłuczoną kredą zęby przyciągały spojrzenia i Lischen, która usługiwała „Pod Bocianim 
Gniazdem”, i hafciarki Molly Jenkins, ale on wolał Stioszkę. Dlaczego? Bo oprócz 
wspomnianych wcześniej powodów był jeszcze i ten, że połowę czasu, który spędzał u swojej 
wybranki, poświęcał na naukę: a jak się nazywa to, a jak powiedzieć tamto, a jak prawidłowo 
wymówić „szczeniak”.
 Wieczorami, w stajni, podczas ćwiczeń w robieniu szpadą, atakując z różnych pozycji 
worek wypchany słomą (taką zaprawę należy koniecznie przeprowadzać codziennie, żeby nie 
wyjść z wprawy i nie utracić płynności ruchów), von Dorn wyobrażał sobie, że walczy przeciwko 
całemu zastępowi podłych Moskowitów, i takimi oto słowy zwracał się do nieprzyjaciół:
 - Myślicie, że na wieki wieczne pogrzebaliście mnie w waszym cuchnącym bagnie? 
Włożyliście do trumny, zabili wieko gwoździami, a z wierzchu przysypali wilgotną rosyjską 
ziemią? Nas, Europejczyków, macie za bełkoczących, głupawych cudaków, Niemiaszków, 
którzy nawet z daleka od razu rzucają się w oczy? Powiadacie, że jeszcze nigdy dotąd się nie 
zdarzyło, żeby jakiś cudzoziemiec bryknął z Moskowii z powrotem do Europy? Że tych, co 
próbowali, szybko chwytano, batożono, wyrywano im nozdrza i zsyłano na Sybir? Poczekajcie, 
bydlaki brodate, takiego Niemca jak Cornelius von Dorn jeszczeście nie widzieli. Ucieknę od 
was, wyrwę się stąd, żeby was jasny szlag trafił! Znowu będę wolny, bogaty i jeszcze się policzę 
ze sprawcą mojej krzywdy! Nie pozostanę mu dłużny!
 A Dyspozycja Corneliusa była następująca.
 W ciągu roku, do przyszłego lata, nauczyć się po rosyjsku tak, żeby nikt nie mógł 
rozpoznać w nim cudzoziemca. Moskiewski ubiór miał już przygotowany: kaftan, spiczasta 
czapa, juchtowe buty. Wkrótce, za dwa-trzy miesiące, trzeba będzie zacząć zapuszczać brodę.
 Główny zaś punkt Dyspozycji dotyczył tego, by nie uciekać z Moskwy jak zbity pies; nie 
wracać z pustymi rękami, lecz z bogatym łupem i w pełni wewnętrznego zadowolenia.
 W dniu, gdy poddiaczy Cudzoziemskiego Prikazu, Fiedka Łykow, sprawca wszystkich 
Corneliusowych krzywd i ograniczeń, pojawi się publicznie w paradnym ubiorze, to jest w 
przypisanym do jego stanowiska wspaniałym kaftanie z carskiej Orużejnej Pałaty* [*Orużejnaja 
Pałata - kremlowski skarbiec i zbrojownia (przyp. tłum.).], zaczaić się na łapownika gdzieś w 
cichym kącie, jakich na Kremlu jest mnóstwo. Stuknąć go solidnie po łbie, żeby stracił 
przytomność. Ściągnąć z niego kaftan, cały tkany złotem, z kołnierzem wyszywanym perłami i 
guzami z rubinów, a także sobolową czapę z diamentową zapinką. To będzie stosowna zapłata za 
odebraną kapitańską rangę, obniżony żołd i przywłaszczone sobie wyposażenie, należne na 
zagospodarowanie się w nowym miejscu. I to zapłata z niemałymi procentami.
 Wystarczy wtedy środków i na wspaniały entourage dla ojcowskiego budzika, i na 
odbudowę Theofels przez brata Clausa. A najsłodszą zemstą okaże się to, że podstępnego Fiedkę 
za przepadek carskiego mienia będą długo siec batogami - dopóki nie przyrzeknie pokryć straty 
do ostatniej kopiejki. Popamięta, łachudra, „Korniejkę Fendorina”.
 Do swojego przeinaczonego na tutejszy sposób imienia i nazwiska porucznik 
przyzwyczaił się nie od razu. Wymówić „Cornelius von Dorn” było dla Moskowitów zadaniem 
ponad siły. Teraz już nauczył się reagować i na „Kornieja Fondornowa”, i na „Korniejkę 
Fondorina”. Niech tam. To nie potrwa długo.
 Na koniec, przed pójściem do Stioszki na obiad, Cornelius zadysponował najważniejsze 
przewidziane na dziś ćwiczenie: atak ogniowy kompanii w szyku. Ta bojowa sztuczka była jego 
własnym wynalazkiem i przedmiotem szczególnej dumy.
 Zaczęło się od tego, że mało który z rosyjskich muszkieterów okazał się zdatny do 
strzelania. Przed przybyciem von Dorna z powodu niesprawnej broni i braku nabojów żołnierze 
w ogóle nie umieli porządnie wypalić. Kiedy Cornelius, pozbywszy się kapitana Owsiejki i jako 
tako oporządziwszy muszkiety, po raz pierwszy poprowadził kompanię na strzelanie, wszyscy 
wypadli bardzo marnie. Muszkieterowie przed naciśnięciem na kabłąk spustowy żegnali się 
krzyżem i zamykali oczy, a dwóch (fakt, Cornelius osobiście tego nie dopatrzył) zostawiło 
wyciory w lufie, przez co jeden stracił oko, drugiemu zaś urwało palce. Co prawda, porucznik nie 
poniósł za te okaleczenia żadnej odpowiedzialności, w moskiewskim wojsku podobne wypadki 
były na porządku dziennym, ale musiał każdego żołnierza pojedynczo uczyć strzelania. Za to 
teraz mogliby walczyć choćby w armii księcia Conde - Cornelius nie powstydziłby się swojej 
kompanii.
 Cele von Dorn kazał wetknąć w ziemię pod ślepą ścianą nieużytkowanego magazynu - sto 
żerdzi grubości ręki zastępowało tureckich janczarów.
 Po komendzie: „Kompania, przygotować się do strzelania”, żołnierze biegiem ustawili się 
w cztery szeregi, każdy znalazł się na swoim miejscu. W pierwszym szeregu stali najlepsi 
strzelcy, za nimi - ładowniczowie.
 Bojar na koniu podjechał bliżej i stanął obok Murzyna. Teraz można było wyraźnie 
dojrzeć jego twarz - wyraziste, ostre rysy, nos z garbkiem i czarne brwi, choć broda siwa. Musiał 
to być ktoś bardzo ważny.
 Cornelius zerknął na wielmożę. Ukłonić się, zamieść czapką, czy nie? Wedle 
wojskowych reguł podczas musztry nie jest to konieczne. A skoro tak, nie musi.
 Odwrócił się, machnął trzcinką.
 - Pal!
 Walorem Fondornowskiego szyku było to, że żadne więcej rozkazy dowódcy nie były 
potrzebne. Żołnierze nie strzelali salwami, lecz w dowolnym tempie, dokładnie mierząc w cel. 
Gdy tylko wypalili, z tyłu już podawano im nowy załadowany muszkiet, i tak bez przerwy. 
Muszkieter z pierwszego szeregu oddawał do czterech strzałów na minutę - i to nie na oślep, jak 
się praktykuje we wszystkich armiach, ale wprost do celu.
 Popisując się przed bojarem i innymi obserwatorami, Cornelius usiadł na bębnie, założył 
nogę na nogę i jeszcze zapalił fajkę. Łoskot, dym, z żerdzi drzazgi lecą, a dowódca tylko sobie 
poziewuje - tak, tak, nic tu nie ma do roboty.
 Nie minęły trzy minuty, gdy ze stu celów co najwyżej piętnaście nie zostało zupełnie 
zniszczonych. Wszyscy janczarzy polegli.
 Cornelius dmuchnął w gliniany gwizdek, którego ostry świst słychać było nawet pośród 
huku wystrzałów. Muszkieterowie od razu - do nogi broń.
 - Bagnet na broń! - krzyknął von Dorn.
 Żołnierze zatknęli na lufach długie bagnety.
 - Do ataku biegiem marsz!
 Cornelius odłożył niedopaloną fajkę, wyciągnął szpadę z pochwy i ruszył naprzód.
 - Ura-a-a!
 W mgnieniu oka kompania zmiotła niedobitych Turków spod ściany.
 Kiedy von Dorn na nowo ustawił w szyku rozgorączkowanych żołnierzy o twarzach 
czarnych od prochowego dymu, ktoś z tyłu dotknął jego ramienia.
 Murzyn, jeszcze czarniejszy na twarzy niż usmoleni muszkieterowie, powiedział po 
rosyjsku (Cornelius najpierw pozazdrościł mu doskonałej wymowy, a dopiero potem wniknął w 
sens jego słów):
 - Chodź za mną. Popraw kapelusz i chodź. Bojar Matfiejew, z najbliższego otoczenia 
cara, życzy sobie z tobą rozmawiać.
 Von Dorn upuścił trzcinkę i czym prędzej jął poprawiać kapelusz. A więc oto kim jest ten 
wielmoża! Najpierwszy rosyjski minister, chyba i kanclerz, główny doradca cara, zwierzchnik 
wszystkich moskiewskich wojsk, Artamon Siergiejewicz Matfiejew* [*A.S. Matfiejew 
(Matwiejew), 1625-1682; oprócz wyżej wymienionych funkcji pełnił także od 1671 r. obowiązki 
szefa carskiej dyplomacji. W r. 1676 popadł w niełaskę. Wrócił do Moskwy w r. 1682. Zginął z 
rąk strzelców. (przyp. tłum.).]!
 Gdyby Cornelius to wiedział, z pewnością by się ukłonił, nie zaszkodziłoby przygiąć 
karku. Nie trzeba też było rozsiadać się na bębnie, do tego jeszcze z fajką.
 Wybijając krok jak na paradzie, zbliżył się do wielkiego człowieka, wyprężył na baczność 
i zerwał kapelusz z piórami. Spojrzał na bojara z dołu do góry, jak należy. Wedle moskiewskich 
obyczajów nie jest przyjęte przedstawiać się i meldować zwierzchności. Dopiero jeśli cię 
zapytają, ktoś ty, wtedy mów.
 - Sprawnie dowodzisz, kapitanie - powiedział kanclerz, patrząc na von Dorna zimnymi 
błękitnymi oczami. - Nigdy nie widziałem takiego popisu. Kim jesteś? Z którego pułku?
 - Porucznik Korniejka Fondorn z trzeciej kompanii muszkieterów pułku Chriestjana 
Libienawina! - wyrecytował Cornelius na jednym oddechu i prawie bez akcentu.
 - Niemiec? - chciał wiedzieć bojar i od razu, nie czekając na odpowiedź, zadał jeszcze 
kilka pytań, z których wynikało, że jest człowiekiem bystrym i niecierpliwym. - Od ilu lat w 
Rosji? Czy może ze „starych Niemców”? Gdzie kapitan, dowódca kompanii? Dlaczego siedziałeś 
na bębnie, kiedy kompania strzelała?
 Von Dorn zaczął meldować po kolei, starając się robić jak najmniej błędów.
 - Tak jest, Niemiec. W Moskwie od pół roku. (Bojar uniósł brwi ze zdziwienia). Kapitan 
Tworogow jest chory. A na bębnie siedziałem umyślnie. Niby że turecki kula trafia dowódcę, ale 
to nie przeszkadza, walka toczy się dalej. Przy takim sposobie strzelania kompania może sie 
obchodzić całkiem bez dowódca.
 - Kto to taki ten Tworogow? - zwrócił się Matfiejew do Murzyna.
 Ten odpowiedział swobodnie, spokojnie, jak równy równemu:
 - Owsiejka Tworogow, z bojarskich dzieci. Sam nie potrafiłby tak wyszkolić żołnierzy - 
całymi dniami leży pijany jak bela. Najlepiej byłoby przepędzić tego opoja, ale to chrześniak 
księcia Iwana Chowańskiego. A nie mówiłem, bojarze, że warto popatrzeć na tę musztrę? I na 
tego porucznika? Nie znajdziemy nikogo lepszego na miejsce Mitki.
 Cornelius zerknął na niezwykłego Murzyna. O wszystkim wie, nawet o pijaństwie 
Owsiejki!
 Minister-kanclerz uważnie obserwował von Dorna, rozważając coś w myślach. Czego się 
spodziewać po tych oględzinach, porucznik nie wiedział, ale intuicja podpowiadała mu, że 
właśnie teraz, w tej chwili, ważą się jego losy, i aż zacisnął zęby, żeby nie zaszczękały z 
podniecenia.
 - No, pamiętaj, Wańka. - Matfiejew potarł powieki (palce miał długie, białe, 
upierścienione). - Zdaję się na ciebie. Objaśnij kapitanowi, co i jak, a ja jadę do Granowitej 
Pałaty, na posiedzenie Dumy.
 Zawrócił argamaka i żwawym kłusem ruszył w stronę rogatki. Członkowie jego świty 
pośpiesznie wsiadali na koń, gońcy w liberii popędzali wierzchowce. Przy Corneliusie został 
tylko Murzyn Wańka. Ten także mu się przyglądał, jeszcze baczniej niż minister. Oczy czarnego 
człowieka były duże, okrągłe, białka pokrywała siateczka czerwonych żyłek.
 Von Dorn przyjął swobodniejszą pozę - w końcu nie stał już przed kanclerzem - ale 
kapelusza na wszelki wypadek nie nakładał.
 Żeby przerwać milczenie, powiedział:
 - Nie jestem kapitanem, tylko porucznikiem. Bojar się pomylił.
 - Artamon Siergiejewicz nigdy się nie myli - spokojnie, półgłosem oznajmił Wańka. - 
Pamięta wszystko w najdrobniejszych szczegółach, o niczym nie zapomina i nie ma zwyczaju 
popełniać omyłek. Skoro powiedział „kapitan”, widocznie, Korniej, zostałeś teraz kapitanem. I to 
nie zwykłym kapitanem, ale dowódcą kompanii muszkieterów Matfiejewa.
 O tej kompanii von Dorn, oczywiście, słyszał. To carska lejbgwardia, utrzymuje ją 
kanclerz. Prosty muszkieter ma tam większy żołd niż pułkowy porucznik, żyje się po pańsku, nie 
brak niczego. Do kompanii Matfiejewa spośród Rosjan przyjmuje się tylko szlachtę, i to nie byle 
jaką, a większość stanowią Szwajcarzy, Niemcy i Szkoci. Chłopy na schwał, jeden w drugiego, 
Cornelius nieraz widywał ich na placu Czerwonym i przed wejściem do pałacu Matfiejewa, na 
Pokrowce. Patrzył na ich postawę, na srebrne stroje. Zazdrościł.
 Dlatego aż zadygotał w środku, słysząc słowa Murzyna, nie wierzył własnemu szczęściu. 
On, żołnierski wyrobnik, gdyby dostał się do kompanii Matfiejewa choćby jako zwykły chorąży, 
i tak mógłby mówić o wielkim szczęściu.
 - Nazywaj mnie Iwanem Artamonowiczem - ciągnął jego dobroczyńca. - Jestem jego 
synem chrzestnym i marszałkiem dworu bojara. Masz robić to, co ci powiem. Mieszkać będziesz 
od dzisiaj przy pałacu Artamona Siergiejewicza. Teraz odeślij swoją kompanię z podoficerem, a 
sam chodź ze mną, przejmiesz swój oddział.
 - A co z poprzednim kapitanem? - zapytał von Dorn, wciąż obawiając się jakiegoś 
podstępu.
 - Mitrij Wiebierow zmarł - odparł spokojnie Iwan Artamonowicz. - Cztery dni temu 
widziano, jak wychodził potajemnie z pałacu księcia Iwana Michałycza Miłosławskiego, gdzie 
nie miał nic do roboty. A rano, kiedy prowadził muszkieterów na wartę do komnat carycy, 
potknął się na równej drodze i upadł na nóż. Przebił sobie szyję. Nawet pomodlić się nie zdążył. 
Wszystko w rękach Boga.
 Murzyn przeżegnał się brązową dłonią o białych paznokciach.
 - Uważaj, Korniej. Jeśli będziesz wierny i dobrze się sprawisz w służbie, wysoko 
zajdziesz. A jeżeli zaczniesz kraść i łaszczyć się na datki ludzi nieżyczliwych Artamonowi 
Siergiejewiczowi, skończysz tak jak Mitka, ten niewdzięczny pies. Poniesiesz śmierć z tej oto 
ręki, przysięgam ci to na Pana Naszego, Jezusa Chrystusa, proroka Mahometa i boga Zitombę.
 O bogu Zitombie Cornelius nigdy nie słyszał, ale na dłoń Iwana Artamonowicza spojrzał 
jeszcze raz, uważniej. Była żylasta, silna, zdecydowana.
 - Ale kraść nie masz potrzeby - powiedział Murzyn już łagodniej. - Bystry z ciebie 
człowiek, już od dawna cię obserwuję. Szybko się zorientujesz, co ci przyniesie większą korzyść. 
Dostaniesz od bojara czterdzieści rubli miesięcznie, wikt, umundurowanie i nagrody za dobrą 
służbę. Trzymaj się Matfiejewa, kapitanie. Nie pożałujesz.
 Tu nowy zwierzchnik von Dorna uśmiechnął się, a zęby miał jeszcze bielsze niż 
Cornelius. Ciekawe, czym je czyści? Na pewno sproszkowanymi perłami. Na wilgotnych od 
śliny siekaczach Iwana Artamonowicza zalśnił czarodziejskim blaskiem promień jesiennego 
słońca i kapitan w ułamku sekundy pojął: to nie żaden Murzyn, tylko zesłany przez Boga anioł z 
nieba, zwiastujący Corneliusowi dobrą nowinę w nagrodę za wszystkie krzywdy i 
niesprawiedliwości, które go dotąd spotykały.
Rozdział siódmy
Jeżyk we mgle
 - A więc tak - podsumowała Ałtyn Mamajewa, wysłuchawszy do końca historii, którą 
Nicholas w ciągu ostatniej godziny opowiedział już drugi raz (przez co relacja nie stała się ani 
odrobinę bardziej prawdopodobna). - Albo kompletny z ciebie dureń, albo rżniesz przede mną 
głupa.
 Magister zamyślił się nad przedstawioną alternatywą. Pierwszy człon był zupełnie 
zrozumiały, ale co znaczyło „rżnąć głupa”? Logicznie rzecz biorąc, jego sens musiał sprowadzać 
się do: „mówić nieprawdę, udawać głupiego, kłamać”.
 - Rżnąć głupa? - powtórzył z obrażoną miną. - Chce pani przez to powiedzieć, że 
ściemniam?
 - Na sto procent - potwierdziła chłodno Ałtyn. - Udajesz głąba.
 „A więc dobrze odgadłem - ucieszył się Nicholas. - A «głąb» to jedno z najczęściej 
używanych przez nowych Rosjan słów. Oznacza kretyna, tępaka, ofiarę oszustwa. «Rżnąć 
głupa»! Bardzo ciekawe wyrażenie. Trzeba będzie później zanotować”.
 - Jestem kompletnym durniem - oświadczył Nicholas. - Nie ulega wątpliwości. Na sto 
procent.
 Magister siedział w kuchni mikroskopijnego mieszkanka, do którego jego 
niespodziewana wybawicielka zabrała go prosto z bulwaru Sofijskiego. W samochodzie na 
pytanie: „Dokąd pani mnie wiezie?”, odrzekła niezrozumiale: „Do Bieskudnik”. Po chwili 
milczenia dodała: „Trzeba cię ukryć. Bo jak ci łeb odstrzelą, to nawet się nie dowiem, co z ciebie 
za pieprzona figura. No już, gadaj, bo jak nie, to zaraz odstawię cię z powrotem na bulwar”.
 I Nicholas rozpoczął szczerą spowiedź. Po pierwsze, powodowany wdzięcznością wobec 
Ałtyn Mamajewej, która spadła mu jak z nieba. Po drugie, nie miał najmniejszej ochoty znaleźć 
się powtórnie na bulwarze Sofijskim (chociaż nie należało chyba pogróżki traktować całkiem 
poważnie). I, po trzecie, nie istniał żaden powód, by cokolwiek ukrywać. Bardzo możliwe, że 
miss Mamajewa wiedziała o tym, co się stało, o wiele więcej niż on sam.
 Magister opowiadał więc przez całą drogę do wyżej wzmiankowanych Bieskudnik, które 
okazały się peryferyjną dzielnicą-sypialnią, złożoną z niezliczonych brudnobiałych bloków-
pudełek, i potem, gdy wchodzili schodami na dziesiąte piętro (winda nie wiadomo dlaczego była 
nieczynna), a zakończył relację już w kuchence, przy filiżance kawy. Gospodyni zaparzyła ją 
wprawnie i szybko - dokładnie tak samo, jak obracała kierownicą swego małego samochodziku. 
Słuchała nie mniej uważnie niż mister Pumpkin - w skupionym milczeniu. Nie przerywała, 
prawie nie zadawała pytań (raz tylko zainteresowała się, kto to taki bojar Matfiejew), jedynie od 
czasu do czasu zerkała na opowiadającego, jakby sprawdzając, czy nie kłamie.
 Teraz, w łagodnym świetle lampy z czerwonym abażurem, Nicholas mógł się przyjrzeć 
jak należy dziewczynie o dziwnym imieniu.
 Czarne, krótko ostrzyżone włosy, czarne oczy, które wydawały się za duże w drobnej 
twarzy o wystających kościach policzkowych, szerokie, stanowcze usta, nos krótki i odrobinę 
zadarty - oto jak wyglądała właścicielka mieszkanka w Bieskudnikach. Była osóbką bardzo 
maleńką, wręcz filigranową, zwłaszcza w porównaniu z parametrami Fandorina. Przypominała ni 
to czarną, śmigłą jaskółkę, ni to jakieś małe, drapieżne (tak, zdecydowanie nieroślinożerne) 
zwierzątko - fretkę albo łasicę.
 Nicholas w pewnej chwili uświadomił sobie, na czym polega niezwykłość twarzy Ałtyn - 
przez cały czas dziewczyna ani razu się nie uśmiechnęła. Sądząc z surowej linii warg, wydawało 
się wątpliwe, czy w ogóle kiedykolwiek rozciągają się w uśmiechu. Co prawda, Fandorin czytał 
w jakimś artykule, że Rosjanin w ciągu swego życia przeciętnie uśmiecha się o trzy i pół raza 
rzadziej niż statystyczny Europejczyk, nie mówiąc już o wiecznie szczerzących zęby 
Amerykanach. Napisano tam również, że ta ponurość jest wynikiem odmiennych wzorców 
zachowań, jak okazywanie mniejszej życzliwości wobec innych oraz nieprzywiązywanie zbyt 
wielkiej wagi do społecznej roli powszechnej uprzejmości. On sam jednak nie upatrywał 
szczególnego grzechu w tym, że uśmiech w Rosji nie utracił swego pierwotnego, podstawowego 
znaczenia i nie przekształcił się w pusty, niewyrażający żadnych emocji grymas. Tocząc dyskusje 
z zagorzałymi nieprzyjaciółmi Rosji, magister nieraz argumentował: „Jeżeli Rosjanin się 
uśmiecha, to jest mu naprawdę wesoło albo rozmówca istotnie przypadł mu do gustu. Natomiast 
kiedy uśmiecha się pan czy ja, znaczy to jedynie, że nie musimy się wstydzić swojego dentysty”. 
Posępny wyraz twarzy maleńkiej pani maleńkiego mieszkanka potwierdzał tę teorię. 
Dziewczynie nie było wesoło ani Nicholas nie przypadł jej do gustu, a więc nie miała powodu się 
uśmiechać.
 No dobrze, trudno. Ale to, że Ałtyn Mamajewa, wysłuchawszy wszystkich interesujących 
ją informacji, nie uznała za stosowne niczego swemu gościowi wyjaśnić ani choćby bliżej się 
przedstawić, było doprawdy trochę przykre.
 - Jestem pani bardzo wdzięczny - powtórzył kolejny raz Nicholas. - Zjawiła się pani tam, 
na bulwarze, w samą porę, jednakże...
 - Ja myślę - wtrąciła tylko, w skupieniu o czymś rozmyślając. - Timing* [*Synchronizacja 
(ang.) (przyp. tłum.).] był super. Jeszcze parę sekund, i ten łajdak naprawdę by cię dziabnął. 
Widziałeś, jakiego majchra miał w ręce?
 - Niezbyt dokładnie. - Fandorin otrząsnął się, przepędzając koszmarny obraz, i uprzejmie, 
lecz z naciskiem przypomniał: - Nie wyjaśniła mi pani jeszcze, jak i dlaczego...
 Ałtyn znów mu przerwała; podjęła, zdaje się, jakąś decyzję.
 - Będziemy strzelać.
 - Co takiego? - speszył się magister.
 Wówczas dziewczyna, wbijając w niego natarczywe spojrzenie błyszczących czarnych 
oczu, wypowiedziała znów jakieś niepojęte słowa:
 - Wielki Soso.
 - Słucham?
 - Soso Gabunija - ciągnęła niezrozumiały wątek Ałtyn. - Z tego, jak wytrzeszczasz gały, 
widzę, że zimno, zimno... W takim razie co... Eurodebetbank?... Nadal zimno. Westsiboil?... Też 
nie. Więc co jest grane? Nie kumam... Chyba nie chodzi o bojara Matfiejewa?
 Nicholas poczuł, że jest u kresu wytrzymałości. Jak długo można się pastwić nad 
człowiekiem? To zrzucają go z dachu, to do niego strzelają, to atakują go nożem, to znów 
traktują jak niedorozwinięte dziecko. Dość tego, czyli enough is enough.
 - Jeszcze raz dziękuję za pomoc - rzekł sztywno, wstając. - I za wyśmienitą kawę. Widzę, 
że nie doczekam się od pani żadnych wyjaśnień, a muszę odzyskać utracony dokument. Proszę 
mi łaskawie powiedzieć, jak się stąd dostać do centrum.
 - Pięćdziesiąt minut autobusem 672 do Sawiełowskiej - tym samym tonem odparła Ałtyn 
Mamajewa. - Tyle że wieczorem autobus chodzi bardzo rzadko. No a poza tym co, chcesz jechać 
na gapę? Bo szmalu masz chyba zero, sam mówiłeś.
 Nicholas znów opadł na taboret, całkowicie bezradny. Chucherko usiadło na kuchennym 
stole, pomachało maleńką jak u lalki stópką w białej tenisówce i oznajmiło:
 - Teraz ja będę mówić, a ty słuchaj uważnie, rozumiesz?
 - Ale czego?
 - Milcz i słuchaj. Znasz czasopismo „Teleskop”?
 - Tak, to tygodnik ilustrowany, wzorowany na „Timesie”. Nasza biblioteka uniwersytecka 
go prenumeruje, czasem do niego zaglądam.
 - A więc ja pracuję w „Teleskopie” jako skaut, czyli zwiadowca. Redakcja ma taki etat. 
Kiedy przygotowuje się duży artykuł albo zbiera materiały na jakiś temat, my, zwiadowcy, 
wyszukujemy i sprawdzamy informacje. No wiesz, żeby pismo nie musiało potem zamieszczać 
sprostowań i być ciągane po sądach. Rozumiesz?
 Tak, teraz Fandorin zaczynał chyba coś niecoś pojmować. Przecież to oczywiste, Ałtyn 
Mamajewa jest dziennikarką, że też od razu się nie domyślił! Bystre spojrzenie, refleks, sposób 
mówienia. Poza tym na tylnym siedzeniu wozu magister widział cannona z dużym, 
profesjonalnym obiektywem.
 - Nasz naczelny postanowił wydać numer specjalny, poświęcony legalizacji szarej strefy 
ekonomicznej. Przechodzenie gospodarki z pierwszego, dzikiego stadium kapitalizmu w drugie, 
quasi-normalne. Nadrzędnym celem naszego pisma jest ukazywanie i komentowanie procesów 
cywilizacyjnych w Rosji. Nie demaskujemy bolączek społecznych i nie posypujemy głowy 
popiołem, lecz skupiamy się na pozytywnych stronach nowej rzeczywistości. Żeby ludzie, 
czytając „Teleskop”, myśleli: życie stało się teraz lepsze, żyje się weselej* [*Aluzja do słynnego 
przemówienia propagandowego, podsumowującego osiągnięcia rozwoju gospodarczego ZSRR 
(przyp. tłum.).].
 - Słuszny kierunek - pochwalił Nicholas. - Bo większość waszych gazet i czasopism ma 
wyraźną skłonność do masochizmu.
 - Kuzia Swiszcz tak samo uważa.
 - Kuźma Swiszcz? Publicysta „Teleskopu”?
 - Tak, nasza supergwiazda. Dwa baksy za linijkę tekstu. Jego zadaniem jest 
zaprezentować sylwetkę jakiegoś poważnego biznesmena, który doszedł do pieniędzy 
nielegalnie, a teraz robi czyste interesy.
 - No dobrze, a co ja mam z tym wspólnego?
 - Poczekaj, Angliku, nie bądź taki szybki Bill. Najpierw ci wytłumaczę, co z tym 
wspólnego mam ja, a potem przyjdzie kolej i na ciebie. No więc tak. Kiedy writer, czyli autor, 
rzuca hasło: „Naprzód!”, zwiadowca bierze nogi w ręce i rusza do boju.
 - A co robi writer?
 - Na razie nic. W redakcji istnieje bardzo precyzyjny podział funkcji. Do obowiązków 
writera należy... Zresztą te informacje są ci akurat na plaster.
 - Słucham?
 - No... Nie mają związku ze sprawą. Istotne natomiast jest to, że mój writer Kuzia wybrał 
na bohatera swego artykułu Soso Gabuniję. I właśnie on będzie naszym papierkiem 
lakmusowym.
 - Soso? - powtórzył Fandorin. - To o niego mnie pani pytała?
 - Tak. Wielki Soso był z początku potężnym bossem w środowisku przestępczym, ot, 
takim gruzińskim Ojcem Chrzestnym. Potem zajął się biznesem - oczywiście, tylko po to, żeby 
prać brudne pieniądze. I wszystko tak gładko mu poszło, że kryminalne przekręty okazały się 
właściwie zupełnie niepotrzebne - facet i bez tego zgarnia szmal, aż miło. No i w ogóle czasy się 
zmieniają. Epoka gangsterskich powiązań się skończyła. Jedni mafiosi powpadali albo gryzą 
ziemię, a inni, co sprytniejsi, sami woleli się przekabacić. Teraz bezpieczniej i wygodniej jest nie 
posyłać do konkurencji zawodowca, który go sprzątnie, tylko napuścić na niego prawników czy 
urząd skarbowy. W sumie to pozytywne zjawisko. Soso to rozsądny gość, zawsze wie, z której 
strony wiatr wieje. Stał się takim wzorowym obywatelem, że można się popłakać ze wzruszenia. 
Jest prezesem zarządu Eurodebetbanku, sponsorem różnych przedsięwzięć kulturalnych, 
mecenasem młodych sportowców, dożywia sieroty i staruszków, bez metropolity i kilku 
protopopów nie siada do stołu i łyżki łobio* [*Popularna gruzińska potrawa (przyp. tłum.).] do 
ust nie weźmie. Słowem, to idealny, modelowy wzór bohatera artykułu Pan obudził sumienie i w 
złoczyńcy srogim. Ale zanim Kuzia stworzy na swoim macu tę balladę ludową, ja muszę 
sprawdzić, czy Soso istotnie stał się takim aniołem, że zasługuje na to, by znaleźć się na naszej 
honorowej liście nawróconych, czy też lepiej wybrać na bohatera artykułu kogo innego. To jest 
moje zadanie.
 Nicholas spojrzał na Ałtyn z szacunkiem. No proszę, temu chucherku powierzają pracę, z 
którą potrafi się uporać tylko naprawdę doświadczony reporter.
 - Ale przecież to bardzo trudny obowiązek. I z pewnością niebezpieczny?
 Ałtyn wzruszyła ramionami.
 - Mała kobietka nie może się uganiać za drobną zwierzyną - oświadczyła.
 Fandorin próbował zagadnąć, ile Ałtyn może mieć wzrostu. Pięć stóp, nie więcej.
 - Ile pani mierzy? Półtora metra?
 - Więcej - odparła z godnością. - O cały centymetr. Dlaczego mi ciągle przerywasz? 
Powiedziałam przecież: masz słuchać i nie kłapać dziobem.
 - Tak, tak, przepraszam. Proszę mówić dalej.
 - No więc. Zajrzałam tu i tam, poskrobałam, powęszyłam. Pogadałam z tym i owym. Niby 
wszystko na medal, żadnego szkieletu w szafie. Operacje bankowe w porządku, jeśli nie liczyć 
drobnych przekrętów ze środkami z budżetu, ale tego nie uważa się u nas za wielki grzech. No, 
może jeszcze jakieś małe formalne lewizny, ale nic istotnego. Ostatnio Soso okropnie się napalił 
na pakiet kontrolny Westsiboil. To dopiero łakomy kąsek, wszystkim aż ślinka cieknie. 
Oczywiście, trzeba się koło tego dobrze nakręcić, podstawić kogoś, ale za te sztuczki kryminał 
nie grozi. Umiarkowanie brudne interesy epoki nie w pełni rozwiniętego kapitalizmu. Już miałam 
dać Kuzi sygnał, że może się brać do dzieła, aż tu nagle - bęc! Dokopałam się do czegoś ba-a-
rdzo interesującego. - Ałtyn wytrzymała efektowną pauzę, po czym wyszeptała podniecona: - 
Okazuje się, że nasz Mcyri* [*Bohater poematu Lermontowa Mcyri, młody mnich gruziński, 
oddany w dzieciństwie do klasztoru (przyp. tłum.).] ma podwójne esbe.
 - Podwójne esbe? - powtórzył zakłopotany Nicholas. - A co to takiego „esbe”?
 - Służba bezpieczeństwa.
 - Po co w banku służba bezpieczeństwa? Przecież to zwykła spółka, a nie jakiś koncern 
przemysłu zbrojeniowego.
 - No, służbę bezpieczeństwa ma każdy w miarę solidny bank, u nas, w Rosji, nie można 
się bez tego obejść. Esbe jest także w Eurodebecie. Wszystko jak Pan Bóg przykazał: szef to 
zawsze były pułkownik KGB, poza tym - chłopcy w garniturach, pełne wyposażenie techniczne, 
pozwolenia na broń - do niczego nie można się przyczepić. Ale cały smak w tym, że Wielki Soso 
utrzymuje jeszcze drugą służbę bezpieczeństwa! - wykrzyknęła dziennikarka. - I to tak ściśle 
utajnioną, że nie ma o niej pojęcia nawet Siergiejew!
 - Kto?
 - Siergiejew to dawny pracownik organów, który kieruje teraz bankową służbą 
bezpieczeństwa. O drugiej esbe w Eurodebecie nie wie nikt z wyjątkiem samego Soso. 
Rozumiesz, czym to pachnie?
 Fandorin odparł po chwili namysłu:
 - Myślę, że kryminałem. Można założyć, że pan Soso nie zerwał ze swoją przestępczą 
przeszłością i zachował strukturę, dzięki której jest w stanie przeprowadzać niezgodne z prawem 
działania.
 - Ja też byłam tego zdania. A skoro tak, to oficjalna służba bezpieczeństwa stanowi 
jedynie przykrywkę, kiedy natomiast trzeba kogoś postraszyć albo wykończyć, zajmuje się tym 
jego szwadron. Oni sami się tak nazywają - jeden raz udało mi się przestawić na ich 
częstotliwość. Też kawalerzyści się znaleźli! - sarknęła ze złością. - Lotny szwadron huzarów.
 - To już chyba bardziej przypomina argentyńskie „szwadrony śmierci” - wymamrotał 
Nicholas, przeniknięty nagłym dreszczem. - A więc to oni chcą mnie zabić, tak? Ale za co? Jak 
mogłem pomieszać im szyki? O Westsiboil pierwszy raz usłyszałem od pani, przysięgam.
 - O Boże, ależ wy, Anglicy, jesteście wybuchowi. - Ałtyn Mamajewa pokręciła głową. - 
Pozwolisz mi skończyć czy nie?
 Zawstydzony Fandorin przyłożył dłoń do piersi, co miało znaczyć: przepraszam, moja 
wina, już się biorę w garść.
 - Dzisiaj rano jechałam za jednym z ich wozów, oplem frontierą. Co za maszyna! - 
Dziennikarka westchnęła z zazdrością. - Niełatwo by było ich dogonić takim maluchem.
 - A mnie się wydaje, że pani bardzo dobrze się prezentuje w swoim niewielkim, 
ekonomicznym samochodziku - rzekł z nieudawaną galanterią Nicholas.
 - W oplu wyglądałabym o niebo lepiej. - W glosie Ałtyn wyczuwało się prawdziwą 
gorycz. - No dobra, przyzwoite dziewczyny nie jeżdżą dżipami, to obciach... (Magister 
przypomniał sobie zapis w notesie: „Obciach” - wstyd, kompromitacja). Poza tym akurat dzisiaj 
moja oka była w sam raz. Nikomu z tamtych do głowy by nie przyszło, że może im usiąść na 
ogonie takie maleństwo. No i łatwo się w nim ukryć wśród innych wozów. A zgubić opla nie 
mogłam, bo pełzł niczym żółw.
 - Czemu? Też jechał za kimś? - błysnął domyślnością Nicholas. - I dlatego posuwał się 
tak wolno?
 - Ci ze szwadronu jechali trzema dżipami - frontierą, pajero i grand cherokee. Szybko się 
zorientowałam, chociaż wciąż się zmieniali. Byłam ciekawa, kogo tak zawzięcie śledzą.
 Fandorin uśmiechnął się smętnie.
 - Odgadnę za pierwszym podejściem. Dwumetrowego głąba w granatowym blezerze. 
Tak?
 - Nie, właśnie że nie... - Twarz Ałtyn przybrała tajemniczy wyraz, jakby dziewczyna 
zamierzała zrobić za chwilę swemu rozmówcy jakąś przyjemną niespodziankę. - Żołnierze 
szwadronu namierzali granatowe żiguli z podmoskiewskimi numerami - bardzo ostrożnie, 
umiejętnie; nie zbliżali się bardziej niż na sto metrów, zmieniali się co trzy minuty, i tak dalej. A 
w żiguli za kółkiem - zakończyła dziennikarka - siedział jakiś chudzina w okularkach model 
Dziewięć dni jednego roku* [*Tytuł popularnego filmu radzieckiego z 1962 r. (reż. M. Romm). 
Główną rolę młodego naukowca odtwarzał Aleksiej Batałow (przyp. tłum.).] i koszuli w kratę.
 - Co?!
 Zaskoczony Nicholas zerwał się gwałtownie z miejsca i uderzył głową o malowaną 
drewnianą skrzyneczkę, nie wiadomo czemu przytwierdzoną na ścianie. Skrzyneczka spadła na 
podłogę, rozsypując się na niewielką kupkę deseczek, a po wykładzinie poturlała się ćwiartka 
czarnego chleba, zapakowanego w folię.
 Ałtyn oszczędnie skomentowała zajście:
 - Pełen temperamentu brytyjski młodzieniec rozwalił maminy pojemnik na pieczywo. 
„Co?! Co?!” - spytała, przedrzeźniając Nicholasa. - To, co słyszałeś. Z początku w ogóle nic 
mogłam się zorientować, że w całą tę kombinację zamieszany jest jeszcze ktoś trzeci. Wciąż się 
dziwiłam, dlaczego żiguli wlecze się dwadzieścia kilometrów na godzinę, a za nim tamci w 
dżipach i ja. W tym tempie sunęliśmy od Pieszkow Street. Dopiero za placem Zubowskim, gdzie 
jest niewielu przechodniów, po raz pierwszy spostrzegłam ciebie. A przecież powinnam chyba 
zauważyć wcześniej takiego cudaka na rolkach. - Ałtyn drgnął kącik ust, ale nie uśmiechnęła się.
 - A więc tak! - zreasumował Fandorin, pocierając guza na głowie. - To znaczy, ja na 
rolkach, za mną granatowe żiguli, za nim szwadron w trzech dżipach, a na końcu - pani w oce. A 
ja, jak idiota, śmigam sobie ulicą, podziwiając zabytki...
 - No tak, można powiedzieć całe psie wesele. Nie wiedziałam, co o tym myśleć. Kim jest 
ten przygłup z akape w żiguli? I jeszcze większy kretyn na rolkach? Jakaś parada pajaców!
 Magister poczuł się dotknięty do żywego tymi sformułowaniami, co okazał, lekko 
unosząc brwi, ale Ałtyn ciągnęła dalej, jakby nigdy nic:
 - Zatrzymaliśmy się na Pirogowce, naprzeciwko kompleksu archiwum: ósemka, dżipy 
tworzące jakby wierzchołki niewidzialnego trójkąta i skromny, niepozorny maluch z boku, 
dokładnie naprzeciwko odrapanego budynku z wyrytym dużymi literami napisem „Archiwum 
Akt Dawnych. 1882”.
 Nicholas drgnął, ale nie odezwał się słowem.
 - Czekałam długo, ze dwie godziny, a może i więcej. Ten z akape... Aha, to taki 
nieformalny ruch, który kiedyś u nas istniał. Amatorskie kluby pieśni - wyjaśniła Ałtyn, widząc, 
że gość ściągnął brwi, słysząc nieznane słowo. - No wiesz, Okudżawa, takie tam, ognisko, gitara. 
Nieważne. Ten twój wielbiciel nosi się w tym stylu. No więc posiedział z pół godziny w 
samochodzie, potem ktoś zadzwonił do niego na komórkę i gość wszedł do środka. Wtedy ci ze 
szwadronu też zaczęli dokądś wydzwaniać. Ale nic, uspokoili się, siedzą dalej. Tylko po kolei 
wyskakiwali do toalety, która tam stoi na skwerku. Strasznie im zazdrościłam. No, myślę, to 
koniec. Dłużej nie wytrzymam. Jak kobiety mogą być detektywami? Faceci to co innego, nie 
mają problemu... - Ałtyn, zdaje się, chętnie rozwinęłaby tę myśl, ale tylko machnęła ręką. - 
Krótko mówiąc, oddaliłam się na pięć minut i omal nie przegapiłam najciekawszego. Jak ty i 
twój wielbiciel znaleźliście się na dachu, tego nie wiem, nie widziałam, ale obserwowałam, jak 
cię przerzucił przez głowę. Bardzo efektowny widok. To cud, że nie połamałeś sobie wszystkich 
kości. Co, może potrafisz latać?
 - Coś w tym rodzaju - bąknął Fandorin.
 - Ci w dżipie wpadli w popłoch, część wyskoczyła z wozu i gdzieś pobiegła, wąsacz, ich 
szef, bez przerwy nawijał przez komórkę. Ja na wszelki wypadek odjechałam trochę dalej. 
Zadzwoniłam do znajomego z drogówki i poprosiłam, żeby w centrum komputerowym sprawdził 
numery żiguli, a ten mi mówi, że od wczorajszego wieczoru szukają tego wozu, bo było 
zgłoszenie kradzieży, i dziękuje za pomoc. Aha, myślę. To znaczy, że kraciasty nie wróci do 
samochodu. Siedzę więc dalej i obserwuję szwadron z bezpiecznej odległości. Jeden z tych gości 
pobiegł do archiwum, wrócił i zaczęła się jakaś narada. Ale stoją, nie odjeżdżają. Życie płynie, 
czas ucieka, znowu mi się zachciało siusiu. Potem gliniarz wyprowadza ciebie. Nastawiłam 
obiektyw, wysunęłam zoom, patrzę i co widzę? Skoczek z dachu idzie cały i zdrowy, tylko gębę 
ma usmarowaną na zielono. Wsadzają cię do radiowozu i cała kawalkada rusza w przeciwnym 
kierunku, tyle że tym razem o wiele szybciej, tak że ja w swoim ferrari o mało was nie zgubiłam. 
Na Twerskiej, pod twoim hotelem, dżipy znów się rozformowały. Dwóch facetów ze szwadronu 
weszło za tobą - wąsaty i...
 - Stop! - krzyknął Nicholas. - Gruzini, jeden z podkręconymi wąsami, drugi w skórzanej 
kurtce, tak?
 - Zgadza się. A więc nie taki z ciebie głąb, na jakiego wyglądasz. Zapamiętałeś ich?
 - Znaczy, że to nie był jedynie pomyślny zbieg okoliczności! - gorączkował się magister. 
- Specjalnie czekali pod moim pokojem! Wiedzieli, że ktoś chce mnie zabić, i w krytycznym 
momencie przyszli mi z pomocą!
 Ałtyn aż gwizdnęła.
 - A więc jeszcze w hotelu próbowano cię zabić? Prowadzisz naprawdę interesujące życie. 
Teraz rozumiem, dlaczego wyskoczyłeś z „Inturistu” jak z procy!
 Ale Nicholas nie słuchał - dalej odtwarzał pośpiesznie sens wydarzeń:
 - Ci ze szwadronu mnie nie śledzili, tylko ochraniali! Nie rozumiem dlaczego, ale to fakt. 
I kiedy szedłem przez plac Czerwony, a za mną zabójca - oni również byli w pobliżu. Potem, 
dzięki rolkom, zostawiłem killera daleko w tyle i ich, oczywiście, też. No i w ten sposób 
zostałem bez ochrony.
 - To prawda, przez te swoje rolki wszystkim nam pokrzyżowałeś plany. Kraciasty zboczył 
z trasy i ruszył w stronę GUM-u* [*Dawniej największy w Moskwie dom towarowy; obecnie 
eleganckie centrum handlowe (przyp. tłum.).], a my za nim, bo za tobą i tak nie moglibyśmy 
nadążyć. No i w GUM-ie twój przyjaciel jakby zapadł się pod ziemię.
 - Tak, w tym jest mistrzem. - Fandorin skinął głową, przypominając sobie bezskuteczne 
poszukiwania okularnika na terenie archiwum.
 - Szwadroniarze się pokręcili, pogadali jeszcze trochę przez komórkę i zmyli się. Miny 
mieli nietęgie. Pewnie Soso zdrowo ich ochrzanił.
 Nicholas ze zmarszczonym czołem odtwarzał dalej logiczny ciąg wydarzeń:
 - Tamci nie wiedzieli, gdzie mnie szukać. Okularnik natomiast domyślił się, że moim 
celem jest ambasada na bulwarze Sofijskim. W końcu nie tak trudno było na to wpaść - no bo 
dokąd uda się obywatel brytyjski, który został bez dokumentów i znajduje się w 
niebezpieczeństwie? Należy przypuszczać, że facet zajął punkt obserwacyjny naprzeciwko 
budynku ambasady i postanowił sprawdzić, czy nie wyjdę. No i doczekał się... Stop! - Magister 
przerwał gwałtownie. - Ale jak pani znalazła się w pobliżu? To nie mógł być przypadek! Pani 
przecież nawet nie wiedziała, że jestem Anglikiem!
 Dziennikarka popatrzyła na niego ze współczuciem, jak na osobnika upośledzonego 
umysłowo.
 - Mimo wszystko jesteś jakiś niedorobiony. Widocznie dieta wegetariańska nie służy 
sprawnemu funkcjonowaniu intelektu, dlatego wy, Europejczycy, wszyscyście tacy 
wymoczkowaci i tępi. Sam mnie przecież pytałeś, gdzie się mieści ambasada Zjednoczonego 
Królestwa!
 Oto dlaczego twarz Ałtyn wydała mu się dziwnie znajoma! Maria Schneider nie miała z 
tym nic wspólnego.
 Boże, to po prostu niesamowite, że on, Nicholas, wciąż jeszcze żyje - taki gapowaty, 
niedorobiony, tępy. W notesie zapisał kiedyś jakieś obrazowe określenie człowieka o podobnej 
konstrukcji umysłowej, jeszcze bardziej pogardliwe niż „głąb”. Zaraz, jak to było? Aha, „barani 
łeb”. Sir Nicholas A. Fandorine, M.A., Bt., B.Ł. - taki tekst powinien umieścić na swojej 
wizytówce.
 - Podsumujmy sytuację - smętnie zaproponował magister. - Jasne jest tylko to, że 
zawodowy killer chce mnie zabić, a jacyś podejrzani osobnicy usiłują mu w tym przeszkodzić. 
Co to wszystko znaczy? Z jakiego powodu przypadłem do gustu panu Soso, a nie spodobałem się 
wesołkowi w okularach?
 Pytanie zawisło w powietrzu.
 - Jest trzecia w nocy, padam z nóg - oznajmiła Ałtyn, zsuwając się z kuchennego stołu. - 
Mieliśmy ciężki dzień, więc pokrzepmy się snem. Ranek jest mądrzejszy od wieczora.
 Fandorin mruknął:
 - Już to dzisiaj słyszałem.
 Na stole było mu jednak twardo i niewygodnie. Chociaż po rozłożeniu mebel był dość 
długi, nogi zwisały jednak Fandorinowi w powietrzu, a poduszka wciąż się ześlizgiwała.
 Alternatywą był nocleg na podłodze, ale po rozpatrzeniu koncepcja ta została 
zdecydowanie odrzucona.
 - Łóżko mam tylko jedno, i to dziewczęce - oznajmiła Ałtyn, kiedy przeszli z kuchni do 
pokoju. - W żadnym wypadku byś się w nim nie zmieścił.
 - Niech mi pani rzuci parę starych koców na podłogę, a ja urządzę sobie doskonałe 
legowisko - zapewnił Fandorin. - Upatrzyłem już nawet miejsce - przy ścianie, pod tymi wielkimi 
głośnikami. Mam nadzieję, że nie spadną.
 - Myszy się nie boisz? - zapytała gospodyni.
 - Specjalnie za nimi nie przepadam - wyznał magister. - A co, są u pani myszy?
 Bojaźliwie rozejrzał się wokół. W małym pokoiku nie było zbyt czysto; porysowanego 
parkietu dawno nikt nie pastował ani nie froterował, na staroświeckim kredensie z rzeźbionymi 
kolumienkami szarzały smugi kurzu. Oprócz tego monumentalnego mebla, z pewnością 
pamiętającego czasy hrabiego Witte-Sachalińskiego, stało tu jeszcze wspomniane dziewczęce 
łóżko, stół, komputer na małym biureczku, ogromna aparatura stereo, dwa telewizory - jeden na 
drugim (no tak, jak to u dziennikarki) oraz samotne krzesło. Wnętrze nie było nazbyt przytulne, a 
już bajzel (sympatyczne słówko z czasów starej Rosji) panował w nim taki, że pedantyczny 
magister tylko pokiwał głową. Na podłodze leżały niedoczytane książki i gazety, poznaczone 
gęsto brązowymi krążkami po filiżankach z kawą, pod krzesłem walał się maleńki adidas, a na 
klamce okiennej suszyła się jakaś intymna część damskiej garderoby.
 - Nie myszy, tylko mysz - odparła Ałtyn, wydostając skądś spod łóżka stosik bielizny 
pościelowej. - Nazywa się Alicja i mieszka tam, za kredensem. Karmię ją serem i herbatnikami 
„Jubileuszowymi”. Trochę się krępuje obcych, dlatego się schowała. Ale w nocy na pewno 
wyjdzie się rozejrzeć. Jest strasznie ciekawska, całkiem jak ja. Jeżeli nie chcesz nawiązać z nią 
znajomości, rozsunę ci do spania stół.
 Tak też się ulokowali - Ałtyn w łóżku, Fandorin na stole. Zgasili światło. Nicholas życzył 
gospodyni dobrej nocy, ale nie doczekał się rewanżu. Przez jakiś czas panowała cisza.
 Potem Ałtyn Mamajewa sarknęła:
 - Nicholas Fandorin. To ci dopiero imię! Jak cię nazywają znajomi? Nick?
 - Nie, starzy przyjaciele zwracają się do mnie Nif-Nif. Wie pani, to jedna z trzech...
 - Wiem - przerwała. - W Rosji ludzie też czytają książki i oglądają filmy. Nawet więcej 
niż u was, w Anglii... Nie, ja cię tak nie będę nazywać, wcale nie przypominasz świnki. Już 
raczej małego jeża we mgle.
 - Dlaczego? - zdumiał się Fandorin. - To znaczy, dlaczego we mgle, jest akurat 
zrozumiałe. Ale dlaczego jeża? Czyżbym był taki kolczasty?
 - Nazywać cię Kolą jakoś głupio - ciągnęła dziewczyna w zadumie, puściwszy jego 
pytanie mimo uszu; jednak maniery Ałtyn Mamajewej pozostawiały co nieco do życzenia. - Co z 
ciebie za Kola... Nicholas - to brzmi jak z Dickensa. Będę do ciebie mówiła Nika, okej? I 
przestań zwracać się do mnie per pani, to już niemodne. Możesz mnie nazywać Ałtyn 
Farchatowna.
 - To znaczy, że pani... że ty jesteś Tatarką? - domyślił się Nicholas.
 Teraz stało się zrozumiałe, skąd te wydatne kości policzkowe i migdałowy wykrój oczu.
 - To mój ojciec był złym Tatarem - odrzekła ponuro Ałtyn. - Uszczęśliwił mnie takim 
imieniem. A ja jestem narodowości moskiewskiej.
 - Naprawdę był zły?
 Fandorin wyobraził sobie nieszczęśliwe, pozbawione wszelkiego ciepła i poczucia 
bezpieczeństwa radzieckie dzieciństwo: ojciec alkoholik, nędzny pokój w komunalce, obozy 
pionierskie. Teraz zrozumiał, dlaczego biedna dziewczyna nie nauczyła się uśmiechać.
 - Nie, skąd. Był mądrym człowiekiem. Nie chciał, żebym się wstydziła, że jestem 
Tatarką, i pragnął, żebym wyrabiała w sobie siłę charakteru. Więc wyrabiałam... Myślisz, że 
łatwo być Ałtyn Mamajewą w szkole w Bieskudnikach? Dopóki byłam mała i głupia, wstydziłam 
się swojego imienia. Prosiłam, żeby nazywano mnie Ałłą. Ale dzieciaki jeszcze bardziej mnie 
wyśmiewały. Kiedyś nieopatrznie pochwaliłam się, że „ałtyn” to po tatarsku „złoto”, a że na 
nieszczęście miałam pryszcze, zaczęły mnie nazywać Zołotuchą* [*Gra słów. Zołotucha (ros.) - 
skrofuły, zołzy, skrofuloza (przyp. tłum.).] - wyjaśniła dziewczyna. - Oprócz tego byłam jeszcze 
Kopiejką i Moniakiem. No wiesz, że niby taka mała.
 Żywa wyobraźnia magistra w mig podsunęła mu obraz drobnej czarnulki w granatowym 
szkolnym mundurku i pionierskiej chuście - brzydkiej, skrytej, najmniejszej w klasie.
 - No dobra - mruknęła szorstko Ałtyn. - Życiorys opowiem ci kiedy indziej. Jeżeli, 
oczywiście, dożyjesz.
 Ta bezlitosna uwaga wyrwała Fandorina z sentymentalnego nastroju, przywracając go do 
rzeczywistości. Zaczął się wiercić na niewygodnym posłaniu i wzdychać. Myślał: leżę na stole 
jak nieboszczyk. A jutro może będę leżał na stole w kostnicy, o nic się już nie martwiąc. „A ja, 
kto wie, a ja w mogile tajemny wreszcie znajdę schron”.
 No nie, skoro już zeszło na poezję, lepiej niech to będzie limeryk...
 Skleciwszy w myślach pięciowersowy utwór, arcydziełko czarnego humoru, rzucił lekkim 
tonem:
 - A co będziemy robić jutro? Mamy jakieś plany?
 - Mamy - rozległ się w ciemnościach dźwięczny głosik. - Wczoraj pstryknęłam parę fotek 
twojemu wielbicielowi. Pojadę do redakcji i wywołam je. Potem skoczę do jednego znajomego 
na Pietrowkę i pokażę mu zdjęcia. Może coś się wyjaśni.
 W tym momencie w myślach magistra nauk historycznych nastąpił gwałtowny zwrot. 
Fandorin uległ atakowi ostrego samokrytycyzmu. Cóż za haniebny kontrast - maleńka kobieta 
wielkiego kalibru i potężne chłopisko małego kalibru (niech licho porwie złośliwe dowcipy 
profesora Crisby’ego). Mówiąc językiem reklam telewizyjnych, poczujcie różnicę: Nicholasowi 
nie dostawało jednego centymetra do dwóch metrów wzrostu, czyli był to swego rodzaju 
niedobór, a uparta dziewczynka przekroczyła o jeden centymetr półtora metra. Miara zresztą nie 
ma tutaj znaczenia, istotne są jedynie przedrostki - „niedo-” i „prze-”. Ta miniaturowa kobietka 
rozmawia z nim tak, jakby to ona była dorosła, a on niedojrzały, mimo iż w dodatku z pewnością 
jest od niej o jakieś dziesięć lat starszy.
 „Prawdziwa profesjonalistka - myślał z zazdrością Nicholas. - Wszędzie ma swoich ludzi, 
tyle widziała, tyle wie. Wykonuje ciekawą, niebezpieczną, prawdziwą pracę”.
 - Ale czym konkretnie zajmuje się skaut? - zapytał.
 - Wydajemy pismo nowego typu - zaczęła wyjaśniać Ałtyn. - Pod względem 
profesjonalnym bijemy konkurencję na głowę. W innych redakcjach dziennikarz wszystko robi 
sam - szuka źródeł informacji, zbiera materiały, sprawdza ich wiarygodność, pisze. Natomiast 
nasz naczelny przyjął zasadę Henry’ego Forda: każdy ma swoje miejsce przy taśmie. Skaut to 
specjalista w dziedzinie zbierania i sprawdzania informacji. Writer - mistrz koncepcji i stylu. 
Headliner odpowiada tylko za tytuły. Jest nawet na etacie tak zwany bałwan, zresztą prawdziwy, 
po zaocznym technikum wychowania fizycznego; jego praca polega na tym, że musi przeczytać 
cały numer i wskazać, czego nie rozumie. Te miejsca przerabia specjalista od adaptacji tekstu. 
Mamy i takie stanowisko.
 - Ależ to nieuczciwe! - oburzył się Fandorin. - Ty wykonujesz całą podstawową robotę, 
ryzykujesz, a sława i pieniądze przypadają w udziale twojemu Kuzi. Myślałby kto, wielki autor! 
Nie tworzy przecież Eugeniusza Oniegina! Z pewnością potrafiłabyś opisać zebrane fakty nie 
gorzej niż on! A jeśli nawet trochę gorzej, to co z tego? Przecież to twoje informacje, nie jego!
 Przeżycia minionego dnia, późna pora i niewygodne posianie sprawiły, że samokontrola 
magistra osłabła i znów dał się wciągnąć w niebezpieczny odmęt udzielania dobrych rad.
 - Nie wiem, Ałtyn, do czego się dogrzebiesz w tej zawiłej historii, ale czuję, że będzie to 
prawdziwa sensacja. Znany bankier, utrzymujący tajny oddział „służby bezpieczeństwa”, 
profesjonalny zabójca, angielski głąb. Kiedy stanie się dla nas jasne, o co w tym wszystkim 
chodzi, powinnaś pójść do naczelnego i powiedzieć: „Chce pan prawdziwą bombę? Supertemat, 
o którym będzie głośno we wszystkich mediach? Mam w ręku wszystkie potrzebne materiały. 
Ale pisać będę sama, nie potrzebuję writera. A jeżeli pan się nie zgadza - żegnam, opublikuję 
artykuł gdzie indziej”. Wybacz zbytek szczerości, Ałtyn, ale sądząc po twoim mieszkaniu i 
samochodziku, nie płacą ci w „Teleskopie” zbyt hojnie, więc niewiele masz do stracenia. Szepnij 
tylko naczelnemu, co to za materiał. Facet po prostu nie będzie miał wyboru! Byłby idiotą, gdyby 
się nie zgodził. Głąbem!
 Wyrwał się nieproszony z dobrą radą i, oczywiście, zaraz dostał po nosie, tak jak na to 
zasłużył.
 - Wypchaj się swoimi radami - odcięła się Ałtyn Mamajewa i na tym ich rozmowa się 
skończyła.
 Obudził go nie głośny, lecz przenikliwy dźwięk, którego pochodzenie było niejasne, za to 
sens oczywisty - musiało się stać coś strasznego.
 Nicholas otworzył oczy, uniósł się na stole (ciało magistra, mimo że blat był zasłany 
kocami, zupełnie zdrętwiało), zobaczył puste łóżko, oświetlone porannym słońcem, i dopiero 
teraz, poniewczasie, domyślił się, że to Ałtyn krzyknęła.
 Tak emocjonalna reakcja zupełnie nie leżała w charakterze maleńkiej dziennikarki, więc 
Fandorin natychmiast otrząsnął się z resztek snu.
 - Ałtyn! - zawołał, zeskoczył na podłogę i rzucił się do przedpokoiku.
 Dziewczyna, ubrana w różową piżamę, odwróciła się. Jaskrawy promień słońca, który 
wpadł z kuchni, oświetlił odgnieciony poduszką policzek. Za plecami Ałtyn, w przedpokoju, 
panował półmrok.
 - Spokojnie - powiedziała napiętym głosem. - Opanuj swój angielski temperament, 
dobrze?
 I zacisnęła usta, oczy natomiast otworzyła bardzo, bardzo szeroko, i te nagle wydały się 
Fandorinowi bardzo piękne.
 Ujrzał swoją wybawicielkę jakby po raz pierwszy, przy czym okazało się, że jest nawet 
całkiem niebrzydka - niewykluczone, co prawda, że miał w tym swój udział słoneczny nimb, w 
którego świetle włosy dziewczyny skrzyły się migotliwymi iskierkami. „Gdyby chociaż czasem 
się uśmiechała - pomyślał Nicholas - można by ją uznać za bardzo ładną”. Ze zrozumiałych 
względów nigdy nie podobały mu się kobiety niskiego wzrostu - należały jakby do innego 
biologicznie gatunku. Czyż można odczuwać określonego rodzaju zainteresowanie wobec istoty, 
która stojąc wyprostowana, czubkiem głowy ledwie sięga twojej przepony?
 W tej chwili Nicholas zauważył, że Ałtyn wskazuje coś ręką w na pół ciemnym 
przedpokoju, przesunął spojrzenie w tym kierunku i od razu zapomniał o głupstwach.
 - To twój? - nienaturalnie cichym głosem spytała dziewczyna.
 Przy drzwiach wejściowych majaczył jakiś prostokątny kształt. Fandorin krzyknął - i to o 
wiele głośniej niż przedtem Ałtyn. Neseser! Rzucił się i chwycił walizeczkę. Tak, to jego 
samsonite, nie było żadnych wątpliwości. Cóż to znowu za diabelska sztuczka!
 Gospodyni nacisnęła klamkę i drzwi otworzyły się z cichym skrzypnięciem.
 - Wczoraj je zamykałam! - obwieściła drżącym głosem. - Doskonale to pamiętam. 
Przekręciłam zamek dwa razy!
 Szybko zatrzasnęła drzwi, zamknęła zasuwę i założyła łańcuch.
 Fandorin w wyciągniętych sztywno przed siebie rękach - ostrożnie, jakby trzymał w nich 
napełnione po brzegi naczynie - zaniósł neseser do kuchni. Zanim go otworzył, zamknął na 
chwilę oczy.
 Wszystko było na miejscu. Notebook, telefon, skaner, dokumenty, portfel. A pismo?!
 Chwała Bogu, i ono również. Tam, gdzie leżało - w kopercie. Fandorin miał wrażenie, 
jakby nesesera nikt nie otwierał, a w każdym razie niczego nie dotykał.
 Chociaż nie, ktoś musiał to zrobić. Do skórzanej przegródki na pióro przyklejono 
skoczem karteczkę. Na niej napisano zamaszyście piórem kulkowym: „Milles pardons, 
Kolanycz”.
 - Co to ma znaczyć? - wyszeptał Nicholas. - Nic nie rozumiem.
 - Zwrócili ci twoją relikwię? - zapytała Ałtyn.
 Starała się zachowywać w sposób opanowany, choć wciąż jeszcze zęby jej szczękały.
 - Kontekst w zasadzie jest jasny - oświadczyła. - Ludzie Soso dopadli kraciastego i 
rozprawili się z nim po swojemu. A tobie zwrócili twoją własność. Pytanie tylko, jak nas tu 
znaleźli i jak się dostali do mieszkania. Chociaż to żaden problem - zamek jest do niczego, 
tandeta, którą można otworzyć paznokciem. Już dawno zamierzałam go zmienić. Ale rzecz w 
czym innym. Dlaczego nagle tak się o ciebie troszczą? - Zmarszczyła czoło, spojrzała na neseser 
i nagle pstryknęła palcami. - Mam!
 - Co takiego? - przestraszył się Nicholas.
 - Już rozumiem! Prawdopodobnie wcale nie chodzi o ciebie, tylko o twój neseser. A 
ściślej mówiąc, o testament tego twojego von Jakiegoś Tam. No oczywiście! Okularnik przede 
wszystkim chciał zdobyć ten papier, a stuknąć cię było dla niego sprawą drugorzędną. Żebyś nie 
narobił szumu i nie plątał się pod nogami. Słuchaj no, a co tam właściwie jest napisane? O co tyle 
hałasu?
 Ałtyn, zaciekawiona, wyciągnęła szyję, żeby zerknąć w testament. Fandorin ledwo zdążył 
zakryć dłonią karteczkę, z której wynikało, że hipoteza dziennikarki jest niesłuszna i że straszny 
człowiek żyje sobie w najlepsze.
 - Zaraz zobaczymy, co nam wyjdzie, kiedy wreszcie złożymy te puzzle, czyli obie 
połówki testamentu - rzucił dziarsko, wyjmując notebook z nesesera.
Aneks
 Limeryk autorstwa Nicholasa Fandorina, ułożony na stole Ałtyn w nocy z 14 na 15 
czerwca:
Ledwo błysnął brzask w ciemnościach,
Na cmentarnych swoich włościach,
Dogodną wybrawszy chwilę,
Zebrali się nekrofile
Witać angielskiego gościa.
Rozdział ósmy
 W nowej służbie. Dwór wielkiego monarchy. Moskiewska
 wielka polityka. Nikomu nie zabrania się marzyć. Nowy Rok
 po europejsku. Księżycowa poświata na stalowym ostrzu.
 Nowa służba okazała się w porównaniu z poprzednią o wiele trudniejsza i bardziej 
wyczerpująca, ale uskarżać się byłoby grzechem.
 Po pierwsze - kompania. Prawdziwe cudo. Wszyscy żołnierze wymusztrowani, syci, 
trzeźwi i solidni, jako że za wszelką cenę pragnęli utrzymać się w służbie, a rozkazy wypełniali 
w mig - można było nawet nie podnosić głosu. Już w drugim tygodniu Cornelius zaczął 
zapominać wymyślnych przekleństw, gdyż w ogóle nie musiał ich używać; nie miał za co 
sztorcować muszkieterów.
 Koszary stały w odległości trzystu kroków od pałacowych zabudowań Matfiejewa, przy 
ulicy zwanej Małorosiejką. Były czyste, jasne, miały własną kuchnię i zbrojownię. Dowódca 
jednak kwaterował nie razem z kompanią, lecz w oficynie pałacu, blisko bojara.
 Dom, który zamieszkiwało wielu ludzi Matfiejewa, znajdował się niedaleko Pokrowki, w 
zaułku, na cześć kanclerza zwanym Artamonowskim. Kapitanowi przydzielono przestronną 
kwaterę, wyposażoną w dębowe europejskie meble, z kaflowym piecem. Oprócz ordynansa miał 
jeszcze na swoje usługi chłopa i dziewkę do prania. Przysługiwał mu też wikt z bojarskiego stołu; 
gdy go zapraszano, jadał na pokojach (Artamon Siergiejewicz był człowiekiem przystępnym i 
skromnym), kiedy indziej przynoszono mu jedzenie do izby.
 Na oddzielną wzmiankę zasługiwał też rynsztunek - takiego von Dorn nigdy jeszcze nie 
miał. Posrebrzany hełm i kirys inkrustowany złotem, zielony paradny mundur z galonami i 
jeszcze jeden, na co dzień, z dobrego angielskiego sukna. Cztery pary butów, w tym jedne 
lakierowane, błyszczące jak lustro. Oprócz tego podarowana przez bojara bobrowa szuba i 
czapka na zimę, pół tuzina batystowych koszul i dwie pary ciepłych kalesonów. Kiedy Cornelius 
w wolny wieczór wybierał się do Niemieckiej Słobody (niestety, nieczęsto mu się to udawało), to 
dziarsko krocząc ulicą pomiędzy domami, prezentował się jak prawdziwy elegant - nowy 
kapelusz ze strusimi piórami, pod rozpiętą szubą od Matfiejewa haftowana kamizela, przy boku 
szpada w złoconej pochwie, w jednej ręce laseczka z rzeźbioną gałką z kła morsa, w drugiej 
misternej roboty tabakierka. Otrzymując czterdzieści rubli żołdu, można sobie pozwolić na 
odrobinę luksusu.
 Przydzielono też kapitanowi konia - niewysłowionej piękności wierzchowca rasy 
tekińskiej. Swego poprzedniego, hiszpańskiego, Cornelius sprzedał, choć z wielkim żalem. 
Właściwie mógłby go zatrzymać - w bojarskiej stajni konik miałby darmowy obrok i zadbano by 
o niego należycie - ale zwierzę nie powinno stać bezczynnie. Odstąpił więc kapitan swego karego 
majorowi rajtarów, Lucowi Charpentierowi, za korzystną cenę trzydziestu dwóch i pół rubla. 
Rajtar, choć starszy i wiekiem, i stopniem, traktował von Dorna z szacunkiem, ba, nawet mu 
zazdrościł. Kiedy się dowiedział, że wypłacają kapitanowi dwadzieścia pięć złotych pistoli, a do 
tego otrzymuje darmowy wikt, kwaterę i rynsztunek, ze złością zaklął po gaskońsku - rajtarzy w 
czasach pokoju dostawali jedynie połowę żołdu.
 Tak, co się tyczy pieniędzy, Cornelius nie narzekał. Po raz pierwszy w życiu zaczął je 
odkładać, i to całkiem sporo. No bo jakże inaczej? Nie pił - w Moskowii pić nie można, bo 
człowiek od razu się upija; w kości nie grał - za to Iwan Artamonowicz nie pogłaskałby go po 
główce - zresztą nie miał z kim, bo musiałby to być ktoś o podobnym statusie, inaczej nie 
wypada; na kobiety też się nie wykosztowywał - ot, czasem kupił jakiś podarek dla Stioszki. 
Jednak teraz stale był tak zajęty, że rzadziej odwiedzał swoją szwaczkę, a zresztą więcej miewał 
z tego korzyści niż wydatków - Stioszka i ugościła go smacznym poczęstunkiem, i jeszcze sama 
dawała mu prezenty. Niedawno dostał od niej gipiurowy kołnierz z prawdziwej brukselskiej 
koronki. Cóż, w ciągu dwóch lat powinien odłożyć dość pieniędzy na piękny dom w Stuttgarcie 
albo Tybindze, z jabłoniowym sadem i własnym stawem. Ale gdzie kupi ten dom i kiedy? 
Przyszłość na razie rysowała się mgliście. Cornelius był zdecydowany opuścić Rosję, wiedział 
jednak, że nie nastąpi to szybko. Któż by uciekał od własnego szczęścia?
 Artamon Siergiejewicz był hojny. W drugim tygodniu służby von Dorna zjawił się w 
kordegardzie i zaczął sprawdzać, czy broń jest wyczyszczona, czy muszkiety i pistolety są 
nasmarowane, a szpady naostrzone. Przegląd go zadowolił. Pochwalił kapitana i ofiarował mu 
parę sobolowych skórek, wartych dziesięć rubli. Chyba nie można narzekać?
 Oto co należało do obowiązków Corneliusa. Najważniejszy z nich (o którym się nie 
mówiło, ale rzecz była zrozumiała sama przez się) stanowiła ochrona bojara, jego dworu i 
rodziny, a poza tym, na przemian ze strzelcami Masztalerskiego Prikazu i kopijnikami księcia 
Miłosławskiego, muszkieterowie pełnili warty na Kremlu. Niekiedy von Dorn jako oficer 
dyżurny musiał stać u drzwi podczas carskich uczt i audiencji, na których władca przyjmował 
cudzoziemskich posłów. W lśniącym kirysie, z obnażoną szpadą w ręku, sterczał tam jak kołek - 
wyglądało, że nawet okiem nie mrugnie, a tymczasem musiał wszystko widzieć, na wszystko 
mieć baczenie. Pochlebiało mu, że w całej ogromnej sali tylko on jeden jest uzbrojony, jeśli nie 
liczyć członków carskiej straży przybocznej, wyposażonej tradycyjnie w ceremonialne srebrne 
toporki. Nawet cudzoziemskim posłom przy wejściu do pałacu odbierano szpady; o dworzanach 
nawet nie ma co mówić. Za pojawienie się w obecności monarchy z szablą czy choćby kindżałem 
groziła nieodwołalnie kara śmierci. Nikt nie mógł być uzbrojony, z wyjątkiem jednego jedynego 
kapitana von Dorna. On nie tylko mógł, ale miał taki obowiązek. Oto jakim kapitan (a ściślej 
biorąc, Artamon Siergiejewicz) cieszył się zaufaniem.
 W ciągu pierwszych dwóch miesięcy nowej służby napatrzył się Cornelius i na Kreml, i 
na dworskie obyczaje, i na monarchę, samowładnego cara i wielkiego księcia Wszechrusi.
 Kreml to potężny zamek, otoczony potrójnym murem i głęboką fosą, ale w razie 
oblężenia nietrudny do zdobycia. Cała twierdza zbudowana jest na dawną modłę, z cegieł; wałów 
ziemnych nie ma w ogóle. Gdyby urządzić solidną kanonadę z nowoczesnych dział, odłamki 
murów rozprysną się na wszystkie strony, raniąc i zabijając obrońców. Także wieże z 
dzwonnicami są zbyt wysokie - gdy się taką trafi celną salwą armatnią, zawali się pół cytadeli.
 Wewnątrz Kreml przypominał nie tyle monarszą rezydencję, ile raczej jakieś mrowisko - 
bezładne, chaotyczne nagromadzenie wszelkiego rodzaju drewnianych i kamiennych budowli, 
połączonych ze sobą otwartymi lub krytymi galeryjkami. Domostwa te były przeważnie 
zmurszałe i pokrzywione. Na dachach sterczały jakieś baszty, kopułki, zwieńczenia, kurki - ale 
wszystkie owe ozdóbki natychmiast padłyby ofiarą pierwszego większego pożaru. Jedna bomba 
zapalająca z polskiego czy szwedzkiego moździerza - i cała carska twierdza zamieni się w kupę 
dymiących głowni.
 Na warcie najprzyjemniej było stać na stoku kremlowskiego wzgórza, skąd widać Górny i 
Dolny Ogród, a w nich sadzawki i oranżerie, pełne rzadkich roślin - nawet zimą owocują tam 
winnograd, cytryny, truskawki. W tym miejscu, z dala od bojarów i dworzan, Cornelius widział 
kilka razy samego monarchę. Jego cesarska mość lubił się przechadzać pomiędzy tymi rajskimi 
krzewami - czasem zerwał z gałęzi pomarańczę lub śliwkę, nadgryzał owoc i wyrzucał.
 Herr Zaar und Grossfürst aller Russe Selbsterhalter Alexei Mikhailowitz, nazywany przez 
Rosjan „dobrym carem”, był rumiany, niebieskooki i miał ciemnorudą brodę. Z wysiłkiem 
dźwigał tęgie ciało na niepewnych, słabych, obrzmiałych nogach. Podczas spacerów w oranżerii 
jego cesarska mość jednak stawał się wesoły i uśmiechnięty; mruczał nawet pod nosem jakieś 
hymny religijne, a może i frywolniejsze melodie. Gdy Cornelius pierwszy raz podglądał 
monarchę przez grube szkło okienka o małych szybkach, osadzonych w krzyżownicy, zdumiał 
się, jak mało ten dobroduszny grubasek przypomina nieruchawego bałwana, który przyjmuje w 
Granowitej Pałacie cudzoziemskich posłów. Podczas audiencji car siedział sztywno niczym złota 
lalka, nawet oczyma nie poruszał. Jak gdyby nie był żywą istotą, lecz jakąś symboliczną alegorią, 
obrazującą potęgę i ociężały majestat Trzeciego Rzymu.
 Wszakże poza owymi oficjalnymi ceremoniami jego cesarska mość, jak szybko 
zorientował się von Dorn, choć był tęgi, to jednak bardzo ruchliwy i nader ochoczy do wszelkich 
możliwych rozrywek. Młoda caryca Natalia, wychowanica i powinowata Artamona 
Siergiejewicza, lubiła wesołe zabawy i różne osobliwości, a małżonek we wszystkim jej ulegał. 
Ludność olbrzymiego państwa żyła ubogo i surowo, nigdy nie słyszała muzyki, nie widziała 
teatrów, a w carskich komnatach była i orkiestra, i balet, i występy skomorochów, i trupa 
aktorska. Doprawdy, wszystko quod licet Jovi* [*Co przystoi, co jest należne Jowiszowi (bogu) 
(łac).]. W zakazane szachy Aleksy Michajłowicz grywał nieomal codziennie; trzymał nawet 
specjalnie mądrego błazna Baltazara - on jeden bowiem nie bał się ogrywać wielkiego monarchy, 
chociaż nieraz za taką zuchwałość obrywał szachownicą po głowie. Co prawda, car nie bił 
mocno, bo zaraz się zasapywał z wysiłku, za to bardzo się użalał nad poszkodowanym - 
wynagradzał mu sowicie krzywdę, tak że Baltazar wychodził na swoje.
 Na carskich komnatach wyśpiewywały słodkie trele ptaki, w klatkach darły się kolorowo 
upierzone papugi - jedne wywrzaskiwały miłe słówka, inne ordynarne sprośności. Ktoś, kto 
słyszał to po raz pierwszy, był nieraz półżywy ze strachu. Kiedy czubaty Carolus z czerwonym 
podgardlem rozdarł się: „Na szafot z nim!”, człowiek od razu się chwytał za serce.
 W sali tronowej, blisko miejsca, na którym zasiadał władca, stały dwa mechaniczne, 
nakręcane lwy - miedziane, z kudłatymi grzywami z owczej sierści. Jeśli w specjalnej, skrytej 
komórce przekręcało się dźwignię, lwy otwierały szeroko zębate paszcze, groźnie przewracały 
oczami i wydawały głuchy ryk. Wówczas wielu, którzy i tak drżeli na widok cara, przejęci 
nabożną czcią i lękiem, dosłownie zamierało ze strachu. A monarcha, rozbawiony, z uciechy 
klepał się po bokach. Bojarzy także się śmiali.
 Kiedy Aleksy Michajłowicz był w dobrym humorze, lubił żarty, i to całkiem 
niewyszukane. Kiedyś podczas wielkiej uczty Cornelius widział, jak car i wielki książę w jednej 
osobie wezwał oberkamerhera (czyli komorzego), księcia Skariatińskiego, żeby - rzekomo z 
wielkiej łaskawości - własnoręcznie napoić go winem z pucharu, umyślnie ominął nadstawione 
usta bojara i nalał mu reńskiego na łysinę i za kołnierz, po czym raczył wybuchnąć serdecznym 
śmiechem, a oberkamerher również był zadowolony, że monarcha tak dobrze się bawi jego 
kosztem; więc tylko chichotał wespół z nim i dziękował za wyróżnienie, a inni mu w skrytości 
ducha zazdrościli.
 Kiedyś, sprawdzając wartę na dachu carskiego pałacu, gdzie mieścił się ogród zimowy i 
staw, Cornelius widział, jak monarcha w europejskim stroju - kamizeli i pończochach - leżał na 
ławeczce, z głową na kolanach żony, a jej wysokość gorliwie iskała cesarskiego małżonka. 
Corneliusa zdziwiło nie tyle samo polowanie na pchły - to było normalną sprawą, na pałacowych 
biesiadach wszyscy się czochrali, Aleksy Michajłowicz nie gorzej od innych (jeden tylko kapitan 
muszkieterów, dzięki sekretnemu pudełeczku pod pachą, stał spokojnie) - ile europejski strój 
cara. Gdy opowiedział o tym majordomusowi Matfiejewa, Iwanowi Artamonowiczowi, ten 
wyjaśnił mu, że Aleksy Michajłowicz od dziecka przyzwyczajony jest do niemieckiego stroju - to 
zasługa jego wychowawcy, bojara Morozowa. Rosyjskich szat, ciężkich i niewygodnych, car nie 
lubi, ale nosi je z obowiązku, gdyż tak przystoi prawosławnemu monarsze. W domowych 
pieleszach natomiast, gdzie nikt go nie widzi, pozwala sobie na swobodę w stroju. A pięć lat 
temu, kiedy zabiegał o względy przyszłej carycy, zgolił nawet brodę, żeby się przypodobać 
Natalii Kiriłłownie. Potem, co prawda, znowu ją zapuścił jako człowiek bogobojny.
 Powodowany właśnie ową bogobojnością, władca we wszystkie dni postu - a jest ich na 
Rusi wielkie mnóstwo - czyli w poniedziałki, środy i piątki nie bierze do ust ani kęsa pożywienia, 
a w cerkwi spędza po sześć godzin dziennie, bijąc nieraz aż półtora tysiąca pokłonów do ziemi. 
Carycę, choć niezmiernie ją kocha, odwiedza w sypialni nie częściej niż raz na trzy miesiące, i z 
tej jego pobożnej wstrzemięźliwości wszyscy Rosjanie są bardzo dumni, zwłaszcza że - choć tak 
cnotliwy - Aleksy Michajłowicz spłodził wielu potomków. Jego cesarska mość ma trzech synów 
i sześć córek, a jeszcze sześcioro książąt i księżniczek Bóg zabrał w dziecięctwie i wieku 
pacholęcym.
 Z carskiego potomstwa najbardziej podobała się Corneliusowi osiemnastoletnia Sofia 
Aleksiejewna. Była inna niż pozostałe carówny, które ukradkiem, przez szczelinę w drzwiach lub 
zza zakratowanego okienka podglądały uczty i audiencje - śmiała, o przenikliwym i jasnym 
spojrzeniu, rozmowna, nieskrępowana. Sprawdzając warty wokół Kamiennego Teremu, gdzie 
znajdowały się komnatki carówien, kapitan nieraz widywał Sofię stojącą w oknie i spoglądającą 
nie w ziemię, jak przystoi rosyjskiej kobiecie, lecz w górę, na niebo, z wypiekami na policzkach i 
zamglonym wzrokiem. A także w ogrodzie, z książką, co było jeszcze dziwniejsze. Pewnego dnia 
zaś, kiedy von Dorn dyżurował w galerii Potiesznego Pałacu, księżniczka podeszła do niego i 
spytała po francusku, czy słyszał o komediach paryskiego autora, Moliera, i czy może zdobyć dla 
niej w Niemieckiej Słobodzie choćby jeden jego utwór. Cornelius o Molierze nic nie wiedział, 
ale obiecał zajść w tej sprawie do księgarni Bromeliusa - i spełnił prośbę jej wysokości, przyniósł 
sztukę zatytułowaną George Dandin, ou le mari confondu, zawstydzony jej frywolną treścią. 
Otrzymał w nagrodę pierścień z rubinem, dziesięć razy droższy od książki.
 Gdyby Sofia była choć odrobinę bardziej urodziwa, Cornelius pewnie puściłby wodze 
nieziszczalnym marzeniom, ale - po pierwsze - miał już wówczas o kim marzyć, a po drugie, jako 
się rzekło, Bóg poskąpił carównie piękności. Obdarzył ją ziemistą cerą, kanciastym 
podbródkiem, masywną, grubokościstą sylwetką. Ale po co carskiej córce uroda? Tak czy inaczej 
w przyszłości czeka ją tylko klasztor. Rosyjskich księżniczek nie wydawano za cudzoziemskich 
władców, by nie kalać wiary prawosławnej, za tutejszych wielmożów również - byłoby hańbą dla 
carskiej córki iść do łożnicy z prostakiem.
 Gdyby Sofia urodziła się w Anglii, mogłaby zostać potężną władczynią, jak choćby ruda 
Elżbieta. Ale tu, w Rosji, tron dostanie się cherlawemu Fiodorowi Aleksiejewiczowi lub jego 
upośledzonemu umysłowo bratu Iwanowi. Obaj byli wątli, chorowici, do niczego niezdatni. Car 
miał jeszcze jednego syna, Piotra Aleksiejewicza, z nową carycą Natalią, ale z powodu starszych 
braci długie lata dzieliły malca od tronu. Piotr, w przeciwieństwie do tamtych, był bystry i 
rezolutny - mamki i niańki wciąż musiały się za nim uganiać po całym pałacu. Raz urwis usiadł 
na podłodze obok Corneliusa i zaczął odkręcać od jego botforta kółeczko od ostrogi. Aż sapał z 
wysiłku, ale ani rusz nie mógł sobie poradzić. Kiedy kapitan syknął na niego przez zęby, książę 
tylko podniósł okrągłe, psotne oczka i zaczął mocować się z kółkiem jeszcze gwałtowniej. Jeśli 
je odkręci, mundur nie będzie w porządku; to naruszenie dyscypliny. Von Dorn rozejrzał się więc 
(nikogo nie było w pobliżu) i dał figlarzowi prztyczka w tył kędzierzawej głowy: dość tych 
swawoli. Carewicz, choć miał zaledwie trzy lata, nawet nie zapłakał. Wytarł nos rękawem ze 
złotogłowiu, spojrzał ze zdziwieniem na wielkie chłopisko w lśniącej zbroi i, chwała Bogu, dał 
wreszcie za wygraną - pobiegł na Naryszkinowską stronę pałacu.
 W tym czasie Cornelius zdążył się już zorientować w moskiewskiej wielkiej polityce i 
wiedział, że walkę o wpływy u cara Aleksego, który był człowiekiem o słabej woli, prowadzą ze 
sobą na dworze dwa stronnictwa: krewni i zwolennicy poprzedniej carycy, która pochodziła z 
rodu książąt Miłosławskich, i ludzie oddani nowej władczyni, Natalii Naryszkinej.
 Obecnie górą byli Naryszkinowie, którym przewodził kanclerz Matfiejew. Jego pozycja 
opierała się na trzech silnych podstawach. Pierwszą, najmocniejszą, stanowiła caryca Natalia, 
która wychowała się w domu Matfiejewa, miała dla bojara ogromny szacunek i nazywała go 
ojcem. Drugą - trwająca od lat przyjaźń Artamona Siergiejewicza z carem. Razem dorastali, 
wspólnie się uczyli i bawili. Trzecią - polityczne talenty pierwszego ministra. Ta jednak była ze 
wszystkich najsłabsza, jako że car Aleksy, człowiek niewielkiej inteligencji, cenił najbardziej nie 
tych, którzy dobrze wypełniali swoje obowiązki, lecz tych, co potrafili jego cesarską mość 
rozbawić. Tu już Matfiejew nie mógłby konkurować z dworskimi lizusami w rodzaju 
obermarszałka Chitrowo czy księcia Iwana Miłosławskiego. Miłosławscy największe nadzieje 
wiązali ze swoim krewnym, Fiodorem Aleksiejewiczem. Kiedy ten zasiądzie na tronie, nadejdą 
dla nich pomyślne czasy, a Matfiejew i Naryszkinowie przestaną się cieszyć carską łaską.
 Ale car nie jest jeszcze stary i niewykluczone, że przeżyje słabowitego Fiodora, tak jak 
poprzedniego carewicza Aleksego Młodszego. Szkoda tylko, że bystra księżniczka Sofia należy 
do stronnictwa nieprzyjaznego Matfiejewowi, a więc i kapitanowi von Dornowi.
 Najdziwniejsze w tym wszystkim było to, że Iwan Miłosławski i bojar Matfiejew mieli 
swe siedziby w tym samym zaułku Artamonowskim, który niewidzialna granica dzieliła jakby na 
dwa wrogie obozy. Artamon Siergiejewicz utrzymywał kompanię lejbgwardyjską - 
muszkieterów, Miłosławski - kopijników. Jedni i drudzy stawiają w poprzek zaułka kraty i straże, 
wyklinają na siebie wzajemnie, bywa, że dochodzi do bójek. Ale pojedynki i rozlew krwi są 
surowo zabronione, a za to, by się nie zdarzały, odpowiedzialni są von Dorn i kapitan kompanii 
kopijników. Monarcha nie znosi takich wyczynów wśród żołnierzy gwardii. Gdyby doszło do 
tragedii, poleciałyby głowy, a nawet sam Iwan Michajłowicz i Artamon Siergiejewicz nie 
uniknęliby kary. Dlatego od wszelkiego przelewu krwi sąsiedzi się powstrzymywali, ale bacznie 
obserwowali się wzajem, obawiając się intryg i podstępów, a przede wszystkim szpiegowania i 
zdrady.
 Teraz Cornelius już rozumiał, czym zawinił jego poprzednik, kapitan Mitka Wiebierow, 
którego jeden ze zwiadowców Matfiejewa zobaczył u księcia Miłosławskiego.
 Warty na Kremlu wypadały co czwarty dzień; przez resztę czasu muszkieterowie 
pozostawali do dyspozycji Artamona Siergiejewicza. Strzegli jego rozległej siedziby, 
towarzyszyli bojarowi, gdy wyjeżdżał z domu - nie wszyscy, oczywiście, wybrana dziesiątka, ale 
von Dorn, jako dowódca kompanii, zawsze.
 Z czasem, poznawszy kapitana lepiej, Matfiejew - prócz ochrony - zaczął mu powierzać 
również inne zadania, coraz bardziej skomplikowane i poufne. Teraz Cornelius częściej 
przekazywał dowodzenie kompanią swemu zastępcy, porucznikowi Mironowi Sobakinowi, sam 
albo występując w roli tłumacza przy Artamonie Siergiejewiczu, albo jeżdżąc z rozkazami czy 
instrukcjami do żołnierskich pułków, albo też godnie czterokonną karetą, zawożąc listy do 
cudzoziemskich rezydentów. Słowem, był teraz nie po prostu dowódcą bojarskiej ochrony, lecz 
prawdziwym adiutantem.
 Pierwszemu doradcy cara, żądnemu władzy i wpływów, podlegało bez mała dziesięć 
różnych urzędów, temu nienasyconemu człowiekowi wciąż jednak wydawało się, że to mało. I 
Prikaz Poselski, czyli ministerstwo spraw zagranicznych, i ministerstwo spraw wojskowych, i 
Prikaz Małorosyjski, i różne namiestnictwa. Nawet Aptekarskiego Prikazu Matfiejew nie chciał 
nikomu oddać, także i ten trzymał pod swoją kuratelą, jako że nadzwyczaj cenił uczoność, a 
nawet sam cieszył się wśród Moskowitów sławą czarnoksiężnika. Największą komnatę na 
dworze bojara zajmowała biblioteka - ogromna, licząca około trzystu tomów. Rosyjskich książek 
było tam niewiele (skąd zresztą miałyby się wziąć - w Moskwie drukowano mało), większość 
polskich, niemieckich i łacińskich.
 Corneliusa nie ciągnęło do czytania i do biblioteki zachodził raczej ze względu na 
rozwieszone tam mapy. Badał różne trasy do polskiej i szwedzkiej granicy - nie, nie zamierzał 
jutro czy pojutrze puścić się w drogę, ale chciał się zorientować na przyszłość. Fortuna, jak 
wiadomo, kołem się toczy. Dzisiaj chodzisz w jedwabiach i jesteś ulubieńcem możnych, wkrótce 
zaś może będziesz musiał co prędzej brać nogi za pas.
 Na razie jednak von Dorn ze wszystkich sił starał się dogodzić bojarowi i nie rozczarować 
go. Wszelkie polecenia wypełniał jak najdokładniej, ale bez nadmiernej, przesadnej gorliwości - 
Artamon Siergiejewicz nie lubił działania na pokaz. Zrób, co ci kazano, i nie kręć się pod 
nogami. Sądząc z tego, że von Dorna zaczęto częściej zapraszać do stołu, i to nawet przy 
gościach, bojar był zadowolony ze swojego adiutanta. Cornelius zaś cenił sobie ów zaszczyt, 
zachowując się w jadalnej komnacie nader skromnie - siadał z brzegu, blisko drzwi, nie otwierał 
ust niepytany, nigdy też, uchowaj Boże, nie zapalał pierwszy fajki.
 Siedzibę Matfiejew miał nad podziw wspaniałą, drugiej takiej nie było w całej Moskwie. 
Dom i pod względem urządzenia, i panujących w nim obyczajów różnił się zupełnie od carskiego 
pałacu.
 W monarszych komnatach sufity były malowane w kwiaty i różne rośliny, ławy kryte 
aksamitem, podczas uczt potrawy podawano na zastawie ze szczerego srebra, ale na brudnych 
zadeptanych podłogach walały się resztki jedzenia i ogryzione kości, w ciemnych, 
nieoświetlonych pomieszczeniach cuchnęło czosnkiem i potem odzianych w futrzane szuby 
bojarów.
 Za to pałac w zaułku Artamonowskim był jasny i czysty. Obszerny dziedziniec wyłożono 
różnokolorowymi płytami, dach lśnił miedzianym poszyciem, na jego szczycie widniał 
wiatrowskaz - figurka rycerza. W środku wyglądało jeszcze piękniej. Ściany nie były gołe, jak na 
Kremlu, lecz obite wytłaczaną złoconą skórą. Wszędzie wisiały gobeliny i grawiury, portrety 
europejskich monarchów i wizerunki białoskórych Wener i nimf. Wnętrza zastawiono nie - 
moskiewskim obyczajem - ławami i skrzyniami, lecz prawdziwymi meblami - były tam obite 
piękną materią fotele, rzeźbione szafy, w sali jadalnej weneckie krzesła o wysokich oparciach, w 
gabinecie gospodarza ogromny globus na wysokim cokole, zdobiony wizerunkami trytonów i 
innych morskich dziwów.
 Zarządzał pałacem Iwan Artamonowicz, ochrzczony Murzyn, którego przed dwudziestu 
laty podarowali bojarowi Kozacy zaporoscy; odbili go z obozu tureckiego paszy. W ciągu 
długich lat podróży i przygód czarny człowiek napatrzył się różności. Oduczyło go to zupełnie 
dziwić się i bać, ludzi zaś widział jakby na wskroś - tak że w domu wielu się go bało. Spojrzy 
Iwan Artamonowicz swoimi czarnymi oczyskami, zaciśnie lekko grube wargi - i już wszystko o 
człowieku wie: co przeskrobał, o czym myśli, do jakiego Boga się modli. Sam jest cichy, nie lubi 
podnosić głosu i wielki z niego amator lektury. Cenił sobie też jeszcze jedną osobliwą rozrywkę - 
przyprowadzano mu dzikie ogiery z tatarskiego tabunu (tego z pustkowia za rogatkami), a 
Murzyn je ujeżdżał na podwórcu Matfiejewowskiego pałacu. Zarzucał koniowi na szyję arkan - 
zręcznie, jednym ruchem - po czym godzinę czy dwie przeganiał zwierzę po kręgu. Ogier rżał, 
stawał dęba, walił kopytami i rzucał na dręczyciela pełne wściekłości spojrzenia, a Iwan 
Artamonowicz stał jak wkopany w ziemię, ani drgnął, szczerzył tylko w uśmiechu swoje 
wspaniałe zęby, a białka jego oczu błyskały tak samo jak u konia.
 Murzyn był bez reszty oddany bojarowi; ten mógł być pewien jego lojalności i wierności 
po grób. Iwan znał wszystkie jego tajemnice, ba, nawet najskrytsze zamysły. Gdyby nie to, że 
urodził się czarny, dawno już siedziałby na jakimś wysokim urzędzie, a może nawet piastował 
stanowisko wicekanclerza (czyli po tutejszemu diaka Dumy), ale nie przejmował się swoją 
skromną pozycją i nie miał pretensji do losu o kolor swojej skóry. Wystarczyło Murzynowi, że 
dzięki niemu wielki dwór Matfiejewa utrzymany jest w idealnym porządku i doskonale 
funkcjonuje, służąc za wzór tym, którzy się w nim znaleźli i z zazdrością rozglądali się wokół.
 Takich szczęściarzy było, co prawda, niewielu, gdyż Artamon Siergiejewicz starannie 
dobierał gości. Zaproszenie do niego na „czwartkowe posiady”, które Cornelius na swój użytek 
nazywał jour fixe’ami, uważano za wielki zaszczyt, którego dostępowali jedynie nieliczni. 
Dawniej bywał niekiedy na tych spotkaniach nawet sam car. Słuchał gry na klawikordzie, oglądał 
ryciny w cudzoziemskich książkach, przypatrywał się kobietom i dziewczętom - u Matfiejewa 
damy, obyczajem europejskim, zasiadały do stołu razem z mężczyznami, zachowywały się zaś 
nie zgodnie z rosyjską etykietą (oczy spuszczone i buzia w ciup, broń Boże odezwać się lub 
uśmiechnąć), lecz zupełnie swobodnie. Żona Artamona Siergiejewicza była Szkotką, z domu 
Hamilton, patriarchalnego stylu życia i starych rosyjskich tradycji nie uznawała. Różnych 
powinowatych i córek chrzestnych, młodych i bystrookich, w domu Matfiejewa zamieszkiwało 
całe mnóstwo, i jedną z nich, Natalię Naryszkiną, owdowiały monarcha zapragnął pojąć za żonę.
 By zachować pozory, urządzono oględziny wedle starego obyczaju - zwieziono do 
carskiego pałacu dziewczęta z możnych rodów, ułożono je w łóżkach po trzy i nakazano leżeć 
spokojnie, udawać, że śpią, i broń Boże nie otwierać oczu, by spojrzeć na władcę. Aleksy 
Michajłowicz pochodził po sypialniach, popatrzył na niby to śpiące młode, urodziwe kandydatki 
i wybrał spośród nich nie żadną inną, lecz wychowankę Matfiejewa - a ona, wiedząc z góry, że 
zostanie wybrana, już się nie niepokoiła swoim losem i nawet przez gęste rzęsy podpatrywała, co 
się wokół dzieje.
 Po ślubie car przestał bywać na czwartkach, ale i bez jego obecności jour fixe’y nie 
straciły swego powabu - stały się jedynie bardziej ożywione, swobodniejsze i weselsze. 
Poczęstunek był zawsze wyszukany, bez moskiewskiego obżarstwa, pito umiarkowanie, nie do 
utraty przytomności, jak na Kremlu, francuskie, niemieckie i włoskie wina. Zastawę zmieniano 
do każdego dania, nie walono wszystkiego na ten sam talerz. W pałacu carskim niektóre miski 
myto może raz do roku (to i tak dużo), a tu można się było w każdej przejrzeć niczym w lustrze - 
wszystko aż lśniło czystością. Przy każdym nakryciu (podawano nie tylko łyżkę, ale jeszcze 
widelec i nóż do mięsa) kładziono lnianą serwetkę, żeby móc elegancko wytrzeć w nią ręce, a nie 
o ubranie czy włosy. Na uczcie u cara Cornelius widział raz, jak kamerher Mikiszka Sokownin 
schylił się pod stół i wysmarkał w brokatowy obrus, za co czujny mistrz ceremonii Michajło 
Szczerbatow wygnał go, klnąc i bijąc po twarzy. Trudno byłoby sobie wyobrazić podobnie 
barbarzyńską scenę w domu Artamona Siergiejewicza.
 Rozmawiano tu spokojnie, bez krzyków. Nie chełpiono się pochodzeniem, nie 
opowiadano nieprzyzwoitości, nie wyciągano dawnych uraz. Rozprawiano o filozofii i polityce, o 
europejskich i tureckich nowinkach, z kobietami - o zwyczajach dworu wersalskiego i dworu 
świętego Jakuba.
 Artamon Siergiejewicz był już starym człowiekiem, miał co najmniej pięćdziesiąt lat, a 
jego małżonka, Jewdokia Grigorjewna, wciąż jeszcze rodziła mu dzieci - niemal co rok 
przychodziło na świat nowe. Co prawda, z powodu niezdrowego moskiewskiego klimatu nie żyły 
one długo, umierały w niemowlęctwie - także i teraz żona bojara chodziła w żałobie po rocznym 
synku, który pożegnał się z tym światem w święto Pokrowy, czyli opieki Matki Bożej. Jednakże 
dwoje Matfiejewowskich potomków Bóg zachował przy życiu - syna i córkę.
 Mały Andriej Artamonowicz, mimo zaledwie dziesięciu lat, piastował już godność 
carskiego stolnika, umiał nie tylko czytać i pisać po rosyjsku, ale znał też francuski, niemiecki i 
angielski. Na czwartkowych spotkaniach deklamował łacińskie wiersze, a goście uprzejmie, 
zgodnie z zachodnim obyczajem, bili mu brawo. Widać było, że z malca będzie pociecha.
 O wiele bardziej wszakże zaprzątała myśli Corneliusa córka kanclerza, Aleksandra 
Artamonowna, przez bliskich nazywana Saszą. Filigranowa, o białej cerze, okrągłej twarzyczce 
ze zgrabnym, zadartym noskiem i migdałowymi szarymi oczami, zdawała się von Dornowi 
przelotnym ptakiem, który trafił do barbarzyńskiej Moskwy, przygnany złym wiatrem, co porwał 
delikatne stworzonko, uniósł na kraj świata i rzucił w sam środek obcej, dzikiej kniei. Tak 
subtelne, wytworne panny widywał Cornelius w Hamburgu, Amsterdamie i Paryżu, lecz jako że 
w Moskwie nie spodziewał się podobnej spotkać, Aleksandra Artamonowna wydawała mu się 
jeszcze dwakroć, jeśli nie trzykroć piękniejsza niż w rzeczywistości.
 Wbrew przyjętemu zwyczajowi, nie malowała sobie rumieńców na policzkach i nie 
czerniła brwi, ale i tak (a może właśnie dlatego) wyglądała niezwykle świeżo i mile dla oka. 
Któregoś dnia wyszła do gości we francuskiej sukni, wygorsowana i z odkrytymi oślepiająco 
białymi ramionami - wszyscy mężczyźni umilkli i aż zamrugali oczyma z wrażenia, a Cornelius, 
który właśnie rozpalał fajkę, ogarnięty nagłym zachwytem, wysypał cały tytoń.
 Później, nocą, długo chodził tam i z powrotem po swojej kwaterze i - na pocieszenie - 
wspominał dawne miłosne podboje. Saszeńka, Aleksandra Artamonowna, była dla von Dorna 
równie nieosiągalna jak gwiazdka z nieba. Strach nawet o tym pomyśleć.
 Mimo to następnego ranka, czekając, aż Artamon Siergiejewicz wyjdzie z gabinetu (bojar 
sporządzał akurat memorandum dla ukraińskiego hetmana i najwyraźniej zasiadł nad tym 
dokumentem na dłużej), Cornelius pozwolił sobie na małą dywersję - bez żadnych złych intencji, 
po prostu nie mógł się pogodzić z tym, że Saszeńka w ogóle go nie zauważa, patrzy na niego, 
jakby był powietrzem, a jeśli przypadkowo natknie się nań wzrokiem i uśmiechnie, to 
odruchowo, w roztargnieniu, jak do podwórzowego psa, który pomachał ogonem.
 Siedział w głównej komnacie, do której zbiegały się przejścia ze wszystkich pokojów i 
gdzie wcześniej czy później musiała się pojawić Saszeńka - może zechce wyjść na dziedziniec, 
może będzie szła do matki albo do biblioteki, lub jeszcze dokądś.
 Kapitan wystroił się w swój najlepszy koronkowy kołnierz, w ucho wpiął złoty kolczyk, 
własnoręcznie rozczesał kruczą perukę, opuszczając duże fale włosów na ramiona. Obok, na 
krześle, leżał kapelusz ze strusimi piórami, czarnym i białym. Pod wysoką główką schowany był 
drogocenny budzik.
 W przeddzień Cornelius sprawdził, czy mechanizm działa. Chwała Bogu, okazało się, że 
tak - hamburscy mistrzowie znali swój fach. Ukryte wewnątrz dzwoneczki w odpowiedniej 
chwili zaczynały srebrzyście wygrywać melodię wesołej piosenki Witaj, nowy dzionku boży, żeby 
człowiek budził się w dobrym nastroju, z uśmiechem na ustach.
 Wreszcie się doczekał. Dziedziczne von Dornowskie szczęście mu sprzyjało - Aleksandra 
Artamonowna była sama. W ręku trzymała małą łupkową tabliczkę i liczydło, jakim posługują 
się kupcy - widocznie szła do Andrieja Artamonowicza, by razem z bratem poznawać tajniki 
arytmetyki (i po co pannie z możnego rodu tak przyziemna nauka?).
 Cornelius, nie odwracając się - udawał, że jej nie widzi - nacisnął przez kapelusz 
dźwigienkę mechanizmu i zaraz cofnął dłoń, położył ją na kolanie. Siedział i spod oka 
obserwował Saszeńkę w lustrze.
 Dziewczyna szła, stukając obcasikami, po dębowej posadzce, aż nagle zamarła bez ruchu 
- nie wiadomo skąd rozległy się czarodziejskie, melodyjne dźwięki, stłumione, jakby dochodziły 
spod ziemi, albo przeciwnie, z niebiańskich sfer. Von Dorn siedział, udając, że nic nie słyszy, 
tylko mały palec dłoni spoczywający na rękojeści szpady odsunął lekko, żeby wyraźniej błysnął 
kamień w jego pierścieniu.
 - Kapitanie... Jak ci... Kornieju! - szeptem zwróciła się do niego Saszeńka.
 Cornelius, naturalnie, zerwał się z miejsca, odwrócił i dwornie skłonił, zamiatając 
nieomal peruką podłogę.
 - Tak jest, wasza promienność? (W ten sposób przetłumaczył na rosyjski słowo 
Durchlaucht* [*Światłość (niem.) W tytułach: jaśnie oświecony (przyp. tłum.).]).
 - Słyszysz? - Bojarówna podniosła różowy paluszek, jej rzęsy zatrzepotały. - Słyszysz? - 
powtórzyła bojaźliwie.
 Von Dorn zmarszczył czoło, jakby się czemuś uważnie przysłuchiwał. Po chwili 
niepewnie rozłożył ręce.
 - Koń?... To chyba Zulejka, gniada klacz Iwana Artamonowicza. Będzie miała dziecko.
 - Jaka tam klacz! - Zniecierpliwiona Saszeńka machnęła ręką. - O, o, słuchaj! To rajska 
muzyka!
 Spojrzenie zwrócone na Corneliusa było jednocześnie zalęknione i pełne nadziei na cud.
 Kapitan wyrecytował pięknie i bez jednego choćby błędu zdanie, które wykuł na pamięć:
 - Jestem człowiekiem prostym i grzesznym, niegodnym słyszeć rajskiej muzyki. Potrafią 
to jedynie niebiańskie istoty.
 I znów się skłonił - z szacunkiem, bez zawadiackiej galanterii.
 Bojarówna z pochyloną główką wsłuchiwała się jeszcze przez chwilę w melodię, po czym 
nagle szybko podbiegła do krzesła i uniosła w górę kapelusz.
 - Co to? Tabakierka z pozytywką? Figlarz z ciebie, Kornieju!
 Chwyciła budzik i wybuchnęła śmiechem nie mniej dźwięcznym niż srebrne dzwoneczki.
 - Jaki piękny! A co znaczą te cyfry? I te znaki niebieskie? 	
 Cornelius zwięźle objaśnił działanie budzika i rzekł z ukłonem:
 - Proszę pozwolić, wasza promienność, bym jej ofiarował ten skromny upominek.
 Wypowiedział te słowa - i serce mu się ścisnęło; żal było się rozstawać z ojcowskim 
budzikiem.
 Ale wszystko ułożyło się nad podziw szczęśliwie. Aleksandra Artamonowna nie przyjęła 
podarunku, nie rozgniewała się za żart von Dorna i od tamtego dnia zaczęła go rozpoznawać. 
Uśmiechała się do niego jak do przyjaciela. Jeśli wybierała się na przejażdżkę saniami, kazała mu 
jechać konno z tyłu. A pewnego razu, podczas spaceru w Sokolnikach, poprosiła, by nauczył ją 
strzelać z pistoletu. Kiedy bojarówna oburącz ujęła rękojeść, a Cornelius zaczął naprowadzać 
lufę na cel, zarumieniony z zimna policzek dziewczyny okazał się bardzo blisko, i z tego właśnie 
powodu zdarzyła się kapitanowi niawiarygodna wprost konfuzja - chybił z dziesięciu kroków, 
strzelając do grubego pnia. Aż sama Saszeńka musiała go pocieszać.
 Człowiek nie panuje nad swoimi marzeniami, von Dornowi zaczęły się więc roić 
nieziszczalne sny. Fantazjować nikomu się nie zabrania.
 Wyobrażał sobie na przykład, że zaczyna się palić piękny kamienny pałac, płomienie 
ogarniają go ze wszystkich stron, przerażeni słudzy rozbiegają się, byle dalej od ognia. Cornelius 
wpada do spowitej dymem sypialni, chwyta słaniającą się Saszeńkę na ręce i wynosi na dwór, a 
ona z wdzięczności całuje go w osmalone wąsy. Dla takiej nagrody warto byłoby samemu 
podpalić dwór. W Moskwie prawie co dzień gdzieś się pali, nikt by się nie zdziwił...
 Albo, jeszcze lepiej, uratować samego Artamona Siergiejewicza od zamachu na jego 
życie lub jakiegoś innego śmiertelnego niebezpieczeństwa... A bojar w nagrodę, jak w bajce, 
powie: „Weź za żonę, dzielny i wierny rycerzu Korniejko, moją jedyną córkę”. Ma się rozumieć, 
kapitan von Dorn w porównaniu z Matfiejewem to hołysz, w dodatku niskiego rodu, ale koniec 
końców, ekscelencja sam też nie wywodzi się z Rurykowiczów, lecz po prostu ze szlachty. 
Wrogowie za plecami wytykają mu jego marne pochodzenie. A co się tyczy wiary, dla Saszeńki 
Cornelius mógłby się nawet przechrzcić. Bóg to na pewno wybaczy, gdyż dla miłości wybacza 
wiele.
 Kiedy kapitan posuwał się w marzeniach aż tak daleko, ogarniał go wstyd i strach, jako że 
pachniało to już zgubą chrześcijańskiej duszy. Co gorsza, grzeszył myślą daremnie, bez dania 
racji, bo Aleksandrze Artamonownie wybrano już narzeczonego, i to kandydata co się zowie. 
Wasilij Wasiljewicz Halicki był bogaty, mądry, wykształcony i piękny jak malowanie. Pochodził 
z jednego z szesnastu najznaczniejszych rodów, na których od wieków wspierała się rosyjska 
monarchia. Na czwartkach Wasilij bywał stałym gościem, nie przepuścił ani jednego. Zajmował 
honorowe miejsce, obok gospodarza, ale zawsze ustawiał krzesło tak, by widzieć Aleksandrę 
Artamonownę.
 Podkręcając wypielęgnowanego pszenicznego wąsa (brodę golił), książę uczenie 
rozprawiał o polityce, handlu i wojsku. W poglądach był całkowicie zgodny z Artamonem 
Siergiejewiczem, tak że ten tylko z zadowoleniem mu przytakiwał. Z cudzoziemskimi gośćmi 
Halicki rozmawiał po łacinie i po francusku - ci także byli oczarowani znakomitym 
interlokutorem. Choć Cornelius bardzo się starał dostrzec w nim jakieś słabe strony, nie miał się 
do czego przyczepić, Wasilij Wasiljewicz przewyższał kapitana muszkieterów pod każdym 
względem.
 Za samą urodę pokochałaby wytwornego, rasowego księcia o nieco drapieżnym profilu 
nawet największa dama królewskiego rodu. Kiedy Halicki, odrzuciwszy do tyłu kędzierzawą 
głowę, spoglądał na Saszeńkę i ze zwycięskim uśmiechem poruszał brwiami, Corneliusowi 
szczęki się zaciskały. A gdy bojarska córka rumieniła się i spuszczała oczy, von Dorn wychodził 
z sali i za drzwiami, w korytarzu, puszczał wodze fantazji - wyobrażał sobie, jak pojedynkuje się 
z księciem na szpady, wbija mu w brzuch klingę z hiszpańskiej stali po samą rękojeść, a 
zdumionemu takim obrotem sprawy ulubieńcowi fortuny wychodzą z orbit piękne niebieskie 
oczy.
 Ach, dlaczego ten świat jest tak niesprawiedliwie urządzony?
 Służba i życie kapitana von Dorna przestały się toczyć w ustalonym, monotonnym rytmie 
nocą 1 stycznia 1676 roku Pańskiego, a wedle kalendarza rosyjskiego - 5184. U Artamona 
Siergiejewicza świętowano nadejście nowego roku właśnie tego dnia, jak w Europie, a nie, 
zgodnie z moskowickim obyczajem, pierwszego września. Zebrali się goście, po największej 
części z kręgu bywalców domu Matfiejewa, ale także trochę nowych osób.
 Ze stałych uczestników spotkań towarzyskich byli: książę Halicki, oszałamiająco 
przystojny w biało-złotym polskim kontuszu, znany Corneliusowi jeszcze z Niemieckiej Słobody 
pastor Gregorius; twórca carskiego teatru, żółty jak cytryna z powodu chorej wątroby; wiecznie 
uśmiechnięty, przypominający sytego kota kamerher Lichaczow; generał strzelców, książę 
Dołgoruki, towarzysz broni Artamona Siergiejewicza; uczony Chorwat o nazwisku nie do 
wymówienia (same „zch” i „tsch”) i jeszcze kilka innych osób.
 Najważniejszym gościem był jednak przewielebny Taisjusz, metropolita antiochijski. Ten 
wielce uczony Grek, niegdyś doktor teologii z Padwy i katolicki wikary, przeszedł na 
prawosławie i osiągnął najwyższe godności cerkiewne. Wszyscy wiedzieli, że car darzy go 
wielkim szacunkiem, a w sprawach wiary jest mu posłuszny jeszcze bardziej niż przedtem 
obalonemu patriarsze Nikonowi.
 Metropolitę w pałacu carskim Cornelius widywał często, a u Matfiejewa także nie po raz 
pierwszy. Tyle że u dworu Taisjusz prezentował się godnie i okazale w złotym ornacie i mitrze, 
gęsto zdobionej perłami i diamentami, i z biskupim pastorałem, do Artamona Siergiejewicza zaś 
przybył po prostu w miękkiej wełnianej riasie i nie zachowywał się ani trochę sztywno, lecz miło 
i przystępnie. Można z nim było wymieniać poglądy na każdy temat, rozmawiać i o polityce, i o 
pogańskich bogach świata starożytnego, ale metropolita ożywiał się najbardziej, gdy pogawędka 
schodziła na książki. Jego brązowe oczy roziskrzały się wówczas gorączkowym niemal blaskiem, 
ręce mimowolnie zaczynały mierzwić jedwabistą siwą brodę, a na policzki występował plamisty, 
starczy rumieniec.
 Jednakże Cornelius miał z przewielebnym pewną rozmowę, od czasu której zaczął 
wątpić, czy metropolita jest w istocie taki świątobliwy i prostoduszny. Kiedyś na carskim dworze 
duchowny podszedł do sprawdzającego warty von Dorna, uprzejmie go pozdrowił i wdał się z 
kapitanem w pogawędkę - wypytywał, jakiej ten jest wiary i jak sobie radzi bez spowiedzi i 
komunii. Kiedy Cornelius odrzekł, że bardzo mu ich brakuje i musi się ograniczać jedynie do 
modlitwy, Taisjusz, rozejrzawszy się wokół, zniżył głos do szeptu. „Chrześcijanin nie może się 
obyć bez spowiedzi, to grzech - powiedział. - Mój synu, przyjdź się wyspowiadać do mnie. Ja, 
chociaż przyjąłem prawosławie, katolickiej wiary się nie wyrzekłem, jako że Pan nasz, 
Zbawiciel, jest jeden, nieważne, czy modlimy się do niego po łacinie, czy w języku 
cerkiewnosłowiańskim. Stolica Apostolska nie pozbawiła mnie święceń kapłańskich, nie 
ekskomunikowała, mogę nadal spowiadać i odpuszczać grzechy. Przyjdziesz?”. Pokusa, by ulżyć 
sobie na duszy, była wielka, ale i wątpliwości nie mniejsze. Jak to możliwe - być jednocześnie i 
katolikiem, i prawosławnym? Von Dorn podziękował za propozycję i obiecał przyjść. Ale nie 
zrobił tego, a Grek, choć widzieli się potem wiele razy, nie nalegał.
 Metropolicie zawsze towarzyszył mnich, czarnobrody, milczący, o strasznej, kościstej 
twarzy. Chyba nie Rosjanin, też pewnie Grek lub Lewantyńczyk. Zwano go Josifem. Mówiono o 
nim, że jest niezwykle pobożny, nosi pod habitem żelazne łańcuchy i na wszelkie sposoby 
umartwia ciało - nocą, żeby uchronić się od grzesznych myśli, piłuje sobie zęby pilnikiem; 
jedynie dzięki takim niewysłowionym cierpieniom zwalcza pokusę. Łańcuchów Cornelius nie 
widział, ale zęby, niemal trójkątnego kształtu, zauważył i poczuł wielki podziw i szacunek dla 
mnicha. Widać było, że Josif to naprawdę człek świątobliwy.
 Nowych gości przybyło dziś dwóch. Jednego, uczonego medyka i aptekarza, Adama 
Walsera, przyprowadził podwładny bojara z Aptekarskiego Prikazu, diak Gołosow. Herr Walser 
spodobał się Corneliusowi - był cichy, siwiutki, o łagodnym uśmiechu i poczciwych niebieskich 
oczach, które z ciekawością spoglądały na świat zza wielkich okularów w cynowej oprawie. W 
sieni czekała na aptekarza ochrona - dwóch krzepkich osiłków, uzbrojonych w dębowe pałki, z 
mikowymi latarniami na długich kijach. Z tej przezorności można było wnioskować, że Walser 
nie jest w Moskwie człowiekiem nowym i dobrze wie, jak ostrożnym należy być w nocy. Kto 
wychodził z domu po ciemku, w pojedynkę, w dodatku bez żadnego światła, w tym zbójeckim 
mieście nie mógł ujść daleko - albo padał ofiarą nocnych złodziejaszków, albo stróżów 
ulicznych, którzy widząc samotnego człowieka, nie zdołali opanować pokusy rabunku. Aptekarz, 
speszony nieco wspaniałością przestronnego salonu, poprosił grzecznie, by pozwolono mu 
obejrzeć bibliotekę gospodarza, i długo nie wystawiał stamtąd nosa.
 Za to drugi z nowych gości, diak Poselskiego Prikazu, Afanasij Lebiediew, który właśnie 
powrócił z Europy, od razu przykuł uwagę wszystkich - zaczął opowiadać najświeższe nowiny o 
francuskim królu Ludwiku i jego metresach. Cały oświecony świat, jak się okazało, rozprawiał 
obecnie o ekscytującej sprawie: otóż pozycja pięknej markizy Montespan wyraźnie się 
zachwiała. Najpikantniejsze w całej historii było to, że serce najjaśniejszego pana odebrała jego 
olśniewającej faworycie bynajmniej nie jakaś młoda piękność, lecz podstarzała wychowawczyni 
dzieci, które markiza urodziła ze związku z Królem Słońce. Owa madame Maintenon, opowiadał 
diak, jest bardzo pobożna, skromna, ma czterdzieści lat i urzekła wersalskiego monarchę nie 
kobiecymi wdziękami, lecz zaletami swego umysłu i niezwykłą obyczajnością.
 - To znaczy, że król Ludwik wyczerpał już wszystkie siły w łóżkowych bataliach i nie 
pragnie więcej namiętnych uniesień, lecz świętego spokoju - rzucił rozbawiony Wasilij 
Wasiljewicz. - Jest teraz jak kogut, który nie depcze kur, tylko pieje. Nadaje się jedynie na rosół.
 Uwaga okazała się nie tylko dowcipna, lecz i wysoce dyplomatyczna - pośród gości nie 
było zwolenników francuskiej monarchii, więc żart został przyjęty zgodnym śmiechem. Potem 
mówiono jeszcze o wielu różnych sprawach, ale von Dorn cały czas gryzł się tym, jak rozbawił 
Saszeńkę frywolny koncept księcia. Pocieszenie stanowiła tylko jedna rzecz: Halicki, podobnie 
jak większość Moskowitów, zęby miał brzydkie - gdy się śmiał, widać było, że są żółte i krzywe. 
Pochwyciwszy spojrzenie Aleksandry Artamonowny, kapitan uśmiechnął się szeroko - niech 
porówna i oceni. Saszeńka odpowiedziała uśmiechem, ale von Dorn nie był pewien, czy 
dostrzegła, jakie jego zęby są równe i białe.
 Kiedy rozległ się brzęk srebrnych półmisków, na których słudzy jęli wnosić potrawy, z 
biblioteki wychynął Adam Walser. Wciągnął w nozdrza zapach pieczystego, korzennych 
przypraw, wędzonego białego łososia i nagle zmienił się na twarzy. Zamrugał z przestrachem, a 
jego różowe policzki pobladły. Corneliusa zadziwiła ta metamorfoza i powiódł wzrokiem w 
stronę, w którą spoglądał Herr Walser. Okazało się, że patrzy na metropolitę antiochijskiego, a 
Grek również zatrzymał spojrzenie na cichym człowieku, najwyraźniej niezadowolony z jego 
widoku.
 Jednakże Taisjusz zaraz odwrócił wzrok od medyka i przywołał do siebie Corneliusa. 
Kiedy ten zbliżył się i skłonił z szacunkiem, przewielebny szepnął:
 - Kapitanie, wezwij do mnie brata Josifa.
 Von Dorn wyszedł do sieni po czarnobrodego mnicha, a gdy razem wracali do komnaty, 
zderzyli się niemal z Herr Walserem, wciąż jeszcze pobladłym.
 - Już nas opuszczacie, panie? - zdziwił się Cornelius. - Przecież uroczystość dopiero się 
zaczyna.
 - Zapomniałem... o pewnej ważnej sprawie. I źle się czuję - słabym głosem wymamrotał 
aptekarz, ze strachem spoglądając na smagłego brata Josifa.
 Po czym nieomal biegiem ruszył do drzwi. Dziwny człowiek.
 Cornelius pozostawał w sali niedługo - minutę, najwyżej dwie. Metropolita wydał 
mnichowi jakieś polecenie (Josif zaraz pośpiesznie wyszedł), a następnie wdał się z pastorem 
Gregoriusem w wielce uczony spór na temat poglądów jakiegoś Pascala. Książę Wasilij 
Wasiljewicz przysiadł się do Saszeńki i zaczął jej coś szeptać na ucho. Bojarówna spuściła oczy. 
Gospodarz, Artamon Siergiejewicz, spoglądał na młodych z życzliwym uśmiechem, tak że 
kapitan nie był wprost w stanie na to patrzeć!
 Do diabła z łososiem, i tak nie przełknę ani kęsa, pomyślał Cornelius, i wyszedł w ciemną 
noc, za wrota, by obejść warty. Cóż, trudno, wkrótce jego udręki się skończą. Książę przyśle 
swatów, Artamon Siergiejewicz wyprawi wesele i Saszeńka przestanie czarować biednego 
żołnierza przyjaznym obejściem i promiennym spojrzeniem. Młyn życia wszystko przemiele, 
choć wiadomo, że z tej mąki chleba nie będzie.
 Cornelius przeszedł się zaułkiem Artamonowskim. Przy kracie, która oddzielała połowę 
należącą do Miłosławskich, stali w baranicach sierżant Olafsson i jeszcze dwóch żołnierzy. Nie 
spali, fajek nie palili. Na drugim posterunku, przy wyjściu na Małorasiejkę, także wszystko było 
w porządku.
 Kapitan postanowił obejść zabudowania od tyłu, wzdłuż ślepego muru - nie służbowo, 
lecz tak sobie, żeby zażyć trochę ruchu. Nie miał ochoty wracać do sali biesiadnej i patrzeć, jak 
Halicki łaskocze wąsami uszko Aleksandry Artamonowny. Po prostu nie czuł się na siłach tego 
znosić.
 Noc była jasna - gwiezdna i księżycowa. Von Dorn szedł, spoglądając w wysokie niebo, i 
wzdychał. Rękę na wszelki wypadek trzymał za pazuchą, na rękojeści pistoletu.
 Nagle z ciemności, od strony ogrodzenia cerkwi Świętego Nikołaja, dobiegły odgłosy 
jakiejś szamotaniny, a potem krzyk: „Gwałtu! Mordują!”.
 Cornelius tylko pokiwał głową i zawrócił. Żeby nie wiem jak wrzeszczeć, uliczna warta 
nie przybiegnie na pomoc - strażnikom też życie miłe. Zjawią się później, kiedy już wołanie 
umilknie. Jeśli ofiara napaści jeszcze żyje, odwiozą ją do izby ziemskiej. Jeżeli nie - na 
Czertopolje, do trupiarni. A tak w ogóle, to nikt się nie kwapi, by udzielać jakiejkolwiek pomocy, 
nie wysuwa nosa na ulicę - w Moskwie nie jest to przyjęte. Nie dość, że sam mógłby stracić 
życie, ale jeszcze - jeśli ujdzie cało - będą go ciągać na śledztwo w Łotrowskim Prikazie i 
zamęczać pytaniami: a ktoś ty, a po coś się mieszał w nie swoje sprawy, a możeś i sam złodziej?
 A, niech się Moskowici zarzynają między sobą na zdrowie.
 Nagle jednak z tego samego miejsca dobiegło wołanie po niemiecku:
 - Hilfe! Hilfe!* [*Pomocy! Pomocy! (niem.).].
 To już była inna sprawa. Europejczyka, a zwłaszcza rodaka, nie można opuścić w 
potrzebie.
 Von Dorn trzy razy dmuchnął w gwizdek, wzywając swoich ludzi, po czym ruszył 
biegiem w stronę, skąd dobiegały krzyki.
 Minął ogrodzenie i zobaczył latarnie na śniegu - jedna zgasła, druga jeszcze się paliła. 
Obok leżały dwa nieruchome ciała z rozrzuconymi szeroko rękami. Krzyki dobiegały z gęstej 
ciemności. Kapitan wytężył wzrok i rozróżnił dwie czarne sylwetki, które wlokły po ziemi 
opierającego się i rozpaczliwie wzywającego pomocy człowieka.
 Znów usłyszał:
 - Ratunku! Hilfe!
 Znał przecież ten głos! Teraz, z bliska, Cornelius rozpoznał ofiarę - to był Herr Walser. 
Nie wypadało nie udzielić pomocy gościowi bojara Matfiejewa, ba, należało to wszak do 
obowiązków kapitana.
 - Stać! - krzyknął groźnie von Dorn, wyciągając szwedzki pistolet.
 Jeden z napastników, ubrany na czarno, odwrócił się - w mroku zamajaczyła bielą okrągła 
plama twarzy. Cornelius wypalił i złoczyńca upadł na wznak.
 Wówczas kapitan wyciągnął szpadę, rzucił się na drugiego, a do medyka krzyknął po 
niemiecku:
 - Herr Walser, na bok!
 Ten zręcznie wycofał się na czworakach. Zbój w długiej czarnej szacie (ależ to habit, był 
przebrany za mnicha!) wyciągnął prosty, szeroki pałasz, lecz czyż jakiś niezdarny rosyjski 
niedźwiedź mógł stanąć w szranki z najlepszym szermierzem dawnego pułku wirtemberskiego? 
Jeden wypad i von Dorn przebił opryszka na wylot.
 Okazało się, że bandytów było nie dwóch, lecz trzech. Trzeci - wysoki, w spiczastym 
kłobuku - stał nieco z boku, wsunąwszy ręce w rękawy, i nie ruszał się z miejsca. Pewnie strach 
go obleciał. Twarzy nie było widać, jedynie zarys postaci, gdyż księżyc świecił nocnemu zbójcy 
w plecy.
 - Na kolana, łajdaku! - wrzasnął Cornelius strasznym głosem, wznosząc zakrwawioną 
szpadę. - Zabiję jak psa!
 Wysoki wyciągnął rękę, zrobił lekki ruch dłonią i nagle coś dźwięcznie uderzyło kapitana 
w pierś - to nóż przebił szubę i brzęknął o kirys.
 A więc to tak? Poczekaj, zaraz zobaczysz!
 Cornelius podniósł szpadę, chcąc ciąć z góry, i rzucił się na zbója. Ten nadal stał 
nieruchomo, jakby wmarznięty w ziemię.
 Klinga ze świstem rozcięła powietrze, ale nie zdołała dotknąć głowy złoczyńcy, który 
niedostrzegalnym ruchem ręki w skórzanej rękawicy chwycił stalowe ostrze, bez wysiłku, jakby 
dla zabawy, wyrwał kapitanowi z ręki szpadę i przełamał ją na pół niczym suchą szczapkę.
 Zaskoczony von Dorn cofnął się o krok i wyciągnął zza cholewy sztylet. Nagle doznał 
przerażającego, nieodpartego wrażenia, że wszystko to już kiedyś widział w koszmarnym śnie: 
atakował wroga szpadą, a szpada się łamała; zadawał mu cios sztyletem, a sztylet się wyginał, 
jakby zrobiono go z wosku.
 Straszny, odporny na wszelkie stalowe ostrza człowiek uchwycił Corneliusa za przegub, 
wykręcił mu go tak, że aż chrupnęły kości, a drugą ręką, wolną, z całej siły trzasnął muszkietera 
w twarz.
 Von Dorn upadł na wznak. Ulica, niebo, domy zawirowały, jakby chciały się przekręcić 
do góry nogami. Cornelius obrócił się na bok i razem z krwią wypluł na śnieg dwa przednie zęby. 
Ale przejmować się oszpeconym obliczem nie było już najmniejszego sensu - oto ziemska droga 
kapitana muszkieterów dobiegała kresu.
 Złoczyńca schylił się, podniósł upuszczony przez niego sztylet, nastąpił zamroczonemu 
Corneliusowi na pierś i przygwoździł go do ziemi. W stalowym ostrzu zalśnił matowo odbity 
promień księżyca. Von Dorn w życiu nie widział nic piękniejszego niż ten ulotny rozbłysk 
światła.
 Panie, przyjmij duszę sługi Twego Corneliusa, syna Theodora i Ulryki.
Rozdział dziewiąty
Uciekłem od dziadka, uciekłem od babki...
 #obrazek1#
 Włączyć komputer i otworzyć plik vondorn.tif było kwestią minuty. Już go miał - 
zestawiony z dwóch połówek i zeskanowany testament kapitana Corneliusa von Dorna. Jeśli, 
oczywiście, przesłanie adresowane do syna Nikity było testamentem.
 Charakter pisma kapitana, nawet wedle siedemnastowiecznych norm, trudno by uznać za 
wyrobiony. Nicholas wytężył wzrok i bardzo powoli, sylaba za sylabą, zaczął czytać: Spi-sa-ne 
ku pa-mię-ci syn-kowi Mi-ki-cie gdy ten-ci do ro-ztrop-ności doj-dzie a mnie Pan do się po-wo-ła 
do Mos-kwy wró-cić nie ze-zwa-la-jąc bo jeź-li sam nie poj-miesz jak oną rzecz znajść wten-czas 
na Bo-ga spuść się iż-by cię po-ku-sa dia-bel-ska nie wzię-ła...
 - Co, co? - przerwała mu Ałtyn. - Słuchaj, jakoś nie kapuję. Możesz to przetłumaczyć na 
normalny rosyjski? „Ten-ci”, „iżby”. Wciskanie ciemnoty!
 - Zaraz - obiecał Fandorin. - Najpierw muszę ustalić rodzaj pisma.
 Wszedł w Scribmastera, wyjaśniając dziewczynie, że to wspaniały program nowej 
generacji, opracowany specjalnie do badania starych rękopisów.
 Baza danych zawiera trzy tysiące wariantów zapisu liter alfabetu łacińskiego, greckiego, 
hebrajskiego i cyrylicy, które Scribmaster potrafi odczytać i przetworzyć na dowolne 
współczesne pismo.
 Z długiej listy Nicholas wybrał skoropis* [*pismo odręczne (ros.) (przyp. tłum.).] 17 cent, 
a w oknie konwersji transform to zaznaczył iżyca. Zdecydował się na ten trudny do czytania, ale 
jedyny przydatny rodzaj pisma, jako że znajdowały się w nim litery nieużywane we współczesnej 
rosyjskiej ortografii. Znaki diakrytyczne, oczywiście, przepadną, ale to nic strasznego - i tak 
będzie można tekst odczytać.
 Ałtyn z ciekawością obserwowała zabiegi magistra, dysząc mu prosto w ucho i od czasu 
do czasu nawet łaskocząc go w skroń swoimi krótko ostrzyżonymi włosami. Pachniała 
jednocześnie snem i poranną świeżością. Konieczne w tych warunkach skupienie wymagało od 
Nicholasa nieco wysiłku.
 - No to zaczynamy. - Przeżegnał się i wcisnął enter.
 - Jesteś wierzący? - zainteresowała się Ałtyn.
 - Nie, właściwie uważam się za agnostyka. Ale to chyba nie zaszkodzi.
 Odręcznie napisany tekst zniknął z ekranu, pojawiła się za to ikonka: staroświecki zegar, 
którego wskazówka powoli odmierzała sekundy. Pod koniec drugiej minuty obraz drgnął i nagle 
zamiast nieczytelnych kulfonów i zawijasów pojawił się drukowany tekst. Nicholas i Ałtyn 
mimowolnie pochylili się do przodu, nie zauważając nawet, że ich policzki się przy tym zetknęły, 
i wpili się wzrokiem w rzędy czcionek.
 #obrazek2#
 - Tak czy siak, to jakaś abrakadabra! - oświadczyła rozczarowana dziennikarka. - Ni 
cholery nie można zrozumieć.
 Magister jednak odsunął ją niezbyt uprzejmie machnięciem ręki i dalej prześlizgiwał się 
wzrokiem po linijkach tekstu. Przeczytał i z powątpiewaniem pokręcił głową. Przeczytał jeszcze 
raz.
 - Liberia? Liberia Iwana? - wymamrotał. - Czyżby chodziło o... Bzdura!
 Ałtyn bacznie się w niego wpatrywała.
 - Co? Liberia? Ta w Afryce? Tak?
 Fandorin tylko ponuro gapił się w ekran, poruszając wargami.
 Wówczas dziennikarka poczęstowała go silnym kuksańcem w bok. Łokcie miała ostre, 
więc zaskoczony Nicholas aż jęknął.
 - Tłumacz, draniu! Bo zaraz umrę z ciekawości!
 I Nicholas zabrał się do przekładu, opatrując go niezbędnymi komentarzami:
 Spisane dla syna mojego Mikity kiedy dorośnie i zmądrzeje, a mnie już nie stanie lub Bóg 
nie pozwoli mi wrócić do Moskwy. Jeżeli nie zrozumiesz tych wskazówek albo nie zdołasz 
odnaleźć tego, co należy, widać taka wola boska, byś uniknął diabelskiej pokusy. A jeżeli 
znajdziesz, to na rany Chrystusa, weź tylko Liberię, która leży na spodzie w ałtyn-tołobasie. (Nie 
wiem, co to takiego). Zamoleusa zaś, przykrytego rogożą, nie waż się ruszać, bacząc na 
zbawienie duszy. (Nie mam pojęcia, o kogo może chodzić). Od Skorodomu (zapomniałem, co to 
jest, zdaje się, że nazwa wału ziemnego), od Kamiennej Bramy przejdź 230 sążni (sążeń liczy 
siedem stóp, a więc odległość wynosiła około 500 metrów) przez Czarną Słobodę w tym samym 
kierunku, w jakim się idzie od Skały Theo, naszego przodka, do Książęcego Dworu (hm, ciekawe. 
„Skała Theo” to pewnie Theofels, rodowa siedziba von Dornów. Ale „Książęcy Dwór”? Ach, 
tak! Musiał mieć na myśli Fürstenhof! Fürstenhof to sąsiednia miejscowość, gdzie kiedyś 
znajdowała się posiadłość książąt Hohenlohe! Ale jaki to kierunek? Zaraz sobie przypomnę, dwa 
lata temu obszedłem tam przecież wszystkie kąty w całej okolicy... Tak, pamiętam: z Theofels do 
Fürstenhofu trzeba iść na południowy wschód. No, no, ależ ten Cornelius jest ostrożny! Dobrze, 
jedźmy dalej)...do Książęcego Dworu, a tam zobaczysz drewniany dom, który ma tyle okien, ile 
córek miał nasz przodek Hugo Mocny. (Hugo Stark, czyli Mocny, żył w XV wieku. Wyczytałem 
w kronice rodzinnej von Dornów ze Szwabii, że miał trzynaście córek i tylko jednego syna. A 
więc musiało być trzynaście okien. Dziwna liczba, jak na moskiewską budowlę z XVII wieku). 
Jeżeli dom spłonął w pożarze, to nic takiego, jako że podbudówka (to znaczy fundament albo 
dolna kondygnacja) jest solidna. Kiedy tam wejdziesz, skieruj się w kąt północno-wschodni. 
Zobaczysz wąską kamienną płytę. Podnieś ją. Pod nią jest żelazny łańcuch i kuty pierścień. 
Pociągnij go, a otworzy się wejście do loszku z ziemną podłogą. Zanim tam zejdziesz, pomódl się 
do Pana naszego Jezusa Chrystusa. Kości ludzkich się nie przestrasz i za nic, na Boga, nie ulegaj 
grzesznej ciekawości i nie tykaj Zamoleusa. (Znowu ten tajemniczy Zamoleus!). Bądź posłuszny 
mojej ojcowskiej woli, bo inaczej na siebie i na cały ród ludzki ściągniesz nieszczęście. Odsuń 
księgę i... (Tu jest opustka. Ale to nie wina skanera - w tym miejscu moja połowa uległa 
uszkodzeniu, papier się przetarł. Powstała mała dziurka, na jedno, może dwa krótkie słowa. Poza 
tym dokument zachował się w doskonałym stanie. Sądząc z kontekstu, nie mogło to być nic 
istotnego, no, powiedzmy, na przykład „w imię boże” czy „z boską pomocą”. Ale co takiego 
strasznego było w tym Zamoleusie, przykrytym rogożą? Przed czym tak ostrzegał syna? Pewnie 
chodziło o jakiś przesąd. Tak, i teraz najważniejsze - końcówka)... znajdziesz Liberię Iwana. 
Niech cię Bóg błogosławi. Pisane w Kromiesznikach 3 maja 190 roku własną ręką Kornieja 
Fondorna. Podparłszy policzek pięścią, Nicholas zaczął głośno myśleć:
 - To nie przesłanie duchowe, ale raczej jakaś instrukcja topograficzna, którą Cornelius w 
1682 roku sporządził dla swojego syna, wówczas jeszcze, jak należy sądzić, małoletniego. Na 
czym się opiera moje przypuszczenie co do wieku Nikity? Otóż dokument został napisany nie po 
niemiecku, lecz po rosyjsku, co oznacza, że kapitan niewątpliwie założył rodzinę w Rosji. 
Przybył tu zaś w roku 1675, zaledwie siedem lat przed spisaniem wskazówek dla syna.
 Magister zerwał się od stołu, chcąc trochę pochodzić, ale po dwóch krokach znalazł się 
już przy ścianie kuchenki. Dreptał więc chwilę w miejscu, wykonując jakieś niezborne gesty, po 
czym usiadł z powrotem.
 - Szalenie interesujący dokument! Może rozwiać wiele dotychczasowych wątpliwości. 
Von Dorn pisze: gdy... mnie Pan do się powoła, do Moskwy wrócić nie zezwalając... To przecież 
wyraźne potwierdzenie wersji, że Cornelius rzeczywiście towarzyszył Matfiejewowi, który 
popadł w niełaskę, na zesłaniu i wrócił do Moskwy dopiero razem z bojarem! To już nie 
hipoteza, lecz fakt. Wystarczająca podstawa do napisania monografii!
 Ałtyn bezceremonialnie ucięła naukowe uniesienia historyka:
 - Do diabła z Matfiejewem i z twoją monografią! Lepiej mi wytłumacz, dlaczego twój 
prapradziadek, czy kim on tam dla ciebie jest, pisze zagadkami. Skała Theo, ten wielodzietny 
Hugo itede?
 Nicholas wzruszył ramionami.
 - Widocznie autor pisma nie chciał, żeby jego sens był jasny dla kogoś obcego. Z 
pewnością przekazał swemu małemu synkowi rodzinne legendy von Dornów - opowiadał mu o 
zamku, o przodkach, dlatego też Nikita powinien zrozumieć ojcowskie wskazówki. Dziwne, że 
rosyjski kronikarz naszego rodu, Isaakij Fandorin, nie przytacza tych podań - ja poznałem je, 
dopiero gdy badałem historię von Dornów ze Szwabii. Prawdopodobnie, kiedy Cornelius zmarł, 
Nikita był jeszcze małym chłopcem, nie zapamiętał opowieści ojca i dlatego nie mógł przekazać 
ich swoim potomkom.
 - Moim zdaniem, to jasna sprawa - oznajmiła dziennikarka. - List twojego przodka 
Corneliusa zawiera wskazówki, jak odszukać ukryty skarb. I cała rzecz w tym, że któryś z 
naszych twardzieli naprawdę wierzy, że ten skarb wciąż jeszcze, po trzystu latach, można 
odnaleźć. Dlatego właśnie zostałeś zwabiony do Rosji. Dlatego zabrano ci brakującą połowę 
dokumentu. I dlatego też chciano cię załatwić.
 - Przypuśćmy - zgodził się Nicholas, jako naukowiec pragnąc nadać dyskusji rozważny, 
akademicki ton. - Ale czemu w takim razie zwrócono mi skradzioną połówkę?
 - A cholera wie. - Ałtyn podrapała się po nosie. - Może facetom coś nie wyszło... Albo, co 
jest najbardziej prawdopodobne, skarbu poszukuje nie jedna banda, tylko dwie. I pierwsza chce 
cię wykończyć, a druga z jakichś powodów cię chroni. Tajemnica dwóch oceanów. A 
najciekawsze w tym wszystkim, co to właściwie za skarb.
 Fandorin uśmiechnął się pobłażliwie.
 - No, to jest akurat najzupełniej oczywiste.
 Dotąd bardzo pewna siebie Ałtyn spojrzała na niego z takim szacunkiem (po raz 
pierwszy!), że magister niemal jeszcze urósł z dumy. Nalał sobie wody z czajnika i wypił ją 
powoli, choć wcale nie czuł pragnienia - chciał po prostu przedłużyć tę piękną chwilę.
 - Ten ignorant czy też ignoranci, którzy rozpętali całą aferę, myślą, że w piśmie 
Corneliusa jest mowa o legendarnej Liberii, bibliotece Iwana Czwartego. Słyszałaś o niej?
 - O bibliotece Iwana Groźnego? Tak, słyszałam. W prasie parę lat temu podniósł się 
wokół niej wielki szum - rzekomo ktoś już był na jej tropie. Gdy zostanie odnaleziona, pisano, 
Rosja stanie się krainą mlekiem i miodem płynącą, jako że wartość białych kruków z tej 
biblioteki ocenia się na miliardy baksów. No wiesz, jakieś tam stare księgi i rękopisy, które 
popieprzony krwiożerczy Wania nie wiadomo dlaczego gdzieś wkitrał. I co, czy ta biblioteka 
rzeczywiście istniała?
 Fandorin skrzywił się sceptycznie, po czym przemówił tonem wytrawnego wykładowcy:
 - Nigdy szczególnie się nie interesowałem tym tematem, ale podstawowe fakty mam w 
pamięci. Po zdobyciu przez Turków Konstantynopola w 1453 roku bezcenna biblioteka 
bizantyjskich bazyleusów, dziedzictwo rzymskich cezarów, w ciągu tysiąca lat wielokrotnie 
pomnożona o cenne egzemplarze, przypadła w udziale bratu ostatniego cesarza, despocie Morei 
Tomaszowi. Ten wywiózł bibliotekę do Włoch, skąd Liberia jako część posagu jego córki Zofii, 
która wyszła za mąż za Joanna Trzeciego, trafiła do Moskwy. Nawiasem mówiąc, „liberia” to nie 
nazwa własna, lecz po prostu „zbiór książek”. Jaki był dalszy los tych skarbów, nikt dokładnie 
nie wie, a to dlatego, że moskiewscy władcy owej epoki nie odznaczali się osobliwym 
zamiłowaniem do lektury. Uważa się, że nieotwarte skrzynie z książkami upchnięto w którejś z 
kremlowskich piwnic, gdzie przeleżały wiele lat. Za panowania Wasyla Iwanowicza 
sprowadzono z Athos znawcę ksiąg, Maksyma Greka, by komentował i tłumaczył na użytek 
władcy jakieś starożytne teksty, najprawdopodobniej pochodzące ze wspomnianych zbiorów. 
Potem już za Joanna, czyli Iwana Groźnego, któryś z wziętych do niewoli Inflantczyków widział 
rzekomo Liberię i nawet sporządził jej opis. To ostatnia mniej więcej wiarygodna wzmianka na 
temat carskiej biblioteki, która następnie jakby zniknęła bez śladu. Większość uczonych jest 
zdania, że albo została rozdarowana, albo - co bardziej prawdopodobne - spłonęła podczas 
jednego z niezliczonych kremlowskich pożarów. Są jednak optymiści, którzy wierzą, że Liberia 
przetrwała do dziś gdzieś w labiryntach podziemi Kremla, Aleksandrowskiej Słobody lub 
jednego z klasztorów założonych przez cara Iwana. W ciągu ostatniego stulecia kilkakrotnie 
prowadzono prace wykopaliskowe na terenie zespołu kremlowskiego, nawet w czasach 
stalinowskich, ale, naturalnie, niczego nie znaleziono. No a już Cornelius von Dorn z pewnością 
nie mógł mieć nic wspólnego z Iwanem Groźnym - żył przecież o cały wiek później. Nie, w 
dokumencie jest mowa o jakiejś innej „Liberii Iwana”. Twoi poszukiwacze skarbów to nieuki i 
dyletanci, ofiary własnej ignorancji.
 - Dzięki za wykład - powiedziała Ałtyn. - Być może cały ten szum wokół biblioteki to 
funta kłaków niewarta kaczka dziennikarska. Jeśli natomiast chodzi o nieuków i dyletantów, na 
twoim miejscu bym ich nie lekceważyła. Obyś ty sam nie stał się ofiarą ich ignorancji! Nie 
wiemy przecież, jak dalece szajba im odbiła na tle tej Liberii - może kompletnie ich pogięło? 
Przyjmijmy, że jeden z tych facetów to Wielki Soso. Ale jest też ktoś inny, jego konkurent i 
zleceniodawca twojego nieboszczyka kraciastego...
 Włączyła czajnik, napełniwszy go niefiltrowaną wodą z kranu (Nicholas na ten widok aż 
się wzdrygnął wewnętrznie, ale zmilczał), i przemknęła do pokoju.
 - Nie wchodź, przebieram się! - krzyknęła przez otwarte drzwi. - A więc tak. Zaraz 
napijemy się kawy, bo w domu i tak nie ma nic na ząb, i pędzę do redakcji. Spróbuję się 
dowiedzieć, co to za ptaszek ten twój okularnik. Chociaż nie wiem, czy po spotkaniu z abrekami* 
[*Abrek - dawniej u ludów północnego Kaukazu wygnany ze swego rodu banita, wiodący żywot 
włóczęgi-rozbójnika (przyp. tłum.).] Wielkiego Soso można go jeszcze uznać za żywy okaz 
fauny. A ty, historyku, siedź tu sobie spokojnie i główkuj. Może uda ci się wyłowić z tego listu 
jeszcze jakieś informacje. W lodówce pełne pustki, będziesz musiał trochę pocierpieć. Możesz 
sobie wyobrażać, że jesteś w którymś z krajów Trzeciego Świata, gdzie panuje dziki głód. 
Wracając, wstąpię do sklepu i zrobię jakieś zakupy. Tylko pamiętaj: nie ruszaj się stąd na krok. I 
nie podchodź do okien.
 W minutę po tym, jak żwawa liliputka dwoma łykami, na stojąco, opróżniła filiżankę 
kawy, Nicholas został w mieszkaniu sam. I on również wypił kawę (bez śmietanki i cukru), w 
roztargnieniu zżuł przylepkę czerstwego chleba, którą wielkodusznie zostawiła mu gospodyni, po 
czym, zgodnie z zaleceniem, zaczął główkować. Miał wrażenie, że ogólny zarys wydarzeń 
powoli zaczyna się wyłaniać z mgły.
 Ktoś - nazwijmy go Iksem - dowiedział się o dokumencie z Kromiesznik. Zainteresowała 
go wzmianka o „Liberii Iwana” i uznał, że chodzi o legendarną bibliotekę Iwana Groźnego, a w 
przeciętym na pół piśmie kryje się klucz do odnalezienia bezcennego skarbu. Ściślej biorąc, część 
klucza, gdyż lewej połowy rękopisu brakuje. W połówce z Kromiesznik nie było podpisu, tak 
więc Iks nie miał żadnego punktu zahaczenia.
 Minęły trzy lata i pan Iks dowiedział się skądś o artykule pewnego brytyjskiego historyka, 
co od razu skojarzyło mu się ze znaleziskiem z Kromiesznik. Iks zestawił fakty, odtworzył 
pierwsze linijki dokumentu, wykorzystując fragment tekstu zacytowany przez autora artykułu, i 
upewnił się, że to istotnie brakująca część „zaginionego pisma”. Dalsze zamierzenia Iksa są 
oczywiste - postanowił zwabić Anglika do Moskwy i przywłaszczyć sobie lewą połówkę 
dokumentu.
 Ale kim jest ów Iks?
 Na pewno nie historykiem - to oczywiste. Naukowiec nie posuwałby się do kradzieży i 
nie nasyłał na Nicholasa zabójcy. Ponadto wiedziałby, że biblioteka Iwana Groźnego to dawno 
zdementowana plotka. Nie mówiąc już o tym, że przesłanie von Dorna powstało sto lat później.
 Musi to więc być jakiś bandzior z rosyjskiej mafii. Na razie to wszystko, co można o nim 
powiedzieć. Nie warto zagłębiać się teraz w dalsze rozważania, gdyż łatwo wyciągnąć fałszywe 
wnioski, kiedy ma się zbyt mało informacji. Kto konkretnie stoi za całą aferą z listem Corneliusa, 
lepiej się w tej chwili nie zastanawiać. Należy się raczej zająć samym dokumentem.
 Tutaj zaś pytanie goni pytanie.
 Dlaczego Cornelius napisał list? Czemu przeciął go na pół? Jak to się stało, że jedna 
połowa została w Kromiesznikach razem ze złotym medalionem i kryształowym budzikiem 
(czyli przedmiotami, które - wszystko na to wskazuje - były kapitanowi szczególnie drogie), a 
druga znalazła się w szkatułce, pośród rodzinnych relikwii Fandorinów? Jakie były losy kapitana, 
począwszy od maja 1682 roku? Dlaczego nie dotarł do swojego skarbu sam? I co to był za skarb? 
Rzecz jasna, nie biblioteka Iwana Groźnego, ale jednak „liberia”, a więc jakieś książki.
 Nicholas czuł, że od dalekiego przodka dzieli go zaledwie jeden mały krok. Gdyby tylko 
Cornelius podpowiedział mu choć słówkiem, co dalej robić! Ale kapitan milczał. Był blisko, 
Nicholas widział szarzejącą w mroku, nieruchomą sylwetkę - w skórzanym kolecie i okrągłym 
hełmie, ze szpadą u boku. Może von Dorn i chciałby wyjść naprzeciw swemu potomkowi, 
uczynić ten właśnie mały krok - ale zmarli tego nie potrafią. Nicholas musiał pokonać dzielącą 
ich odległość sam. Tylko jak to zrobić?
 Przeczytał pismo jeszcze kilka razy. Co to za „kości ludzkie”, których mógł się 
przestraszyć Nikita? I dlaczego miał się nie bać ich, tylko jakiegoś Zamoleusa, przykrytego 
rogożą? O co tu chodzi?
 Niestety, intuicja podpowiadała magistrowi, że tajemnica Corneliusa należy do tych, 
których czas strzeże szczególnie zazdrośnie i niełatwo je zdradza.
 Oczywiście, byłoby interesujące zająć się poszukiwaniami Corneliusowej skrytki. Dom o 
trzynastu oknach się nie zachował, to pewne, wątpliwe też, czy udałoby się odszukać miejsce, 
gdzie stał, a więc szanse na znalezienie skarbu są znikome. Jednak prace poszukiwawcze 
mogłyby rzucić pewne światło na sprawę. Niewykluczone, że udałoby się wyjaśnić, jaki 
księgozbiór w czasach Corneliusa nazywano „Liberią Iwana”. Przecież w siedemnastowiecznej 
Rosji takie biblioteki można by policzyć na palcach, więc musiał pozostać jakiś ślad. A jeśli von 
Dorn miał na myśli księgozbiór samego Matfiejewa, znanego bibliofila? Uważa się, że po upadku 
wszechmocnego ministra księgi zostały rozkradzione. Ale może bojar zdążył ukryć zbiory, 
pozostający zaś w jego służbie cudzoziemiec, von Dorn, o tym wiedział? To dopiero byłaby 
sensacja!
 Sensacje naukowe musiały jednak teraz zejść na drugi plan. Grunt to samemu ujść stąd z 
życiem.
 Fandorin niechętnie powrócił do bezlitosnej rzeczywistości. Możliwe, że rosyjscy 
mafiosi, poszukujący Liberii, przeczytali pełny tekst dokumentu, uznali, że zawarte w nim 
wskazówki nie wystarczą do odszukania skarbu, i postanowili zostawić angielskiego historyka w 
spokoju.
 Możliwe, ale pewności nie ma. Trzeba poczekać, niewykluczone, że Ałtyn Mamajewej, 
znającej wszelkie możliwe dojścia, uda się coś wyjaśnić. Tak czy owak, powinien jak najszybciej 
wsiąść w samolot do Londynu. Niech wszyscy diabli wezmą historyczną ojczyznę Fandorinów 
razem z jej kryminalnymi aferami i nierozwiązywalnymi zagadkami!
 Słuszność tej decyzji nie pozostawiała cienia wątpliwości, tak więc Nicholas postanowił 
dać dłuższą chwilę wytchnienia swojej przeciążonej mózgownicy. Jak by tu zabić czas?
 Na początek byłoby nieźle doprowadzić trochę do porządku ubranie.
 Udało mu się jako tako oczyścić poplamione spodnie i blezer, zaprał i wysuszył nad 
gazem kołnierzyk i mankiety koszuli, następnie przyszył naderwany rękaw i zacerował dziurę na 
kolanie. Cóż, nie uzyskał efektu haute couture, ale przynajmniej milicja nie weźmie go na ulicy 
za bezdomnego.
 Tak. Czym by się teraz zająć?
 Fandorin ogarnął spojrzeniem panujący w mieszkaniu bałagan i przyszedł mu do głowy 
doskonały pomysł: wypada się jakoś odwdzięczyć Ałtyn za gościnność. Magister rozebrał się do 
majtek, znalazł ścierkę i pogwizdując, zabrał się do porządków. Umył podłogę, wyszorował 
umywalkę i zlewozmywak, starł kurze. Z mycia okien zrezygnował, pomny na ostrzeżenia 
gospodyni. Mało prawdopodobne, by na dachu naprzeciwko przyczaił się snajper, ale - jak to się 
mówi - strzeżonego Pan Bóg strzeże.
 Bieliznę pościelową i różową piżamę Ałtyn Nicholas ułożył w schludny stosik. Figi w 
niebieskie kwiatki, które odkrył pod łóżkiem, dyskretnie zostawił na miejscu. Zebrał porzucone 
książki i ustawił je na półce. Nieproszonemu sprzątaczowi rzuciły się w oczy dwa tytuły: Jak 
zwiększyć swój wzrost o pięć centymetrów i 101 porad dla kobiety, która pragnie być kochana. 
Speszonego Fandorina ogarnęła spóźniona skrucha - po co narzucał się ze swoją wdzięcznością i 
idiotycznym zamiłowaniem do porządku? Wątpliwe, czy gospodyni będzie zadowolona z takiej 
ingerencji w jej prywatność... A zatem porozrzucać wszystko z powrotem? Ale co z kurzem i 
brudem, ich przecież nie da się odtworzyć!
 W trakcie tych ponurych rozważań zadzwonił telefon.
 - Nika, słuchaj mnie uważnie - rozległ się w słuchawce pełen napięcia głos Ałtyn. - Masz 
pojęcie, czego się dowiedziałam... Stop, Mamajewa, po kolei - przywołała się do porządku. - 
Jesteś w czepku urodzony, bez dwóch zdań. Wiesz, kto wczoraj na ciebie polował? Nie jakiś tam 
wsiowy burak, tylko killer superklasy! Od razu go rozpoznali na zdjęciu. Ma ksywkę Szurik, a 
jak się naprawdę nazywa, nikt nie wie.
 - Co za dziwny pseudonim - Szurik! - odezwał się Fandorin, żeby Ałtyn nie pomyślała, że 
się przestraszył. Dłoń, w której trzymał słuchawkę, nagle stała się obrzydliwie zimna i lepka.
 - Killer najnowszej generacji, ma własny, indywidualny styl. To miłośnik lat 
sześćdziesiątych: dżinsy, trampki i tak dalej. Słowem, Kaukaska branka* [*Nawiązanie do tytułu 
popularnego filmu (Kawkazskaja plennica) w reżyserii Ł. Gajdaja. Tu chodzi o to, że wielu 
Rosjan pozostaje na usługach potężnych kaukaskich mafii (przyp. tłum.).].
 - Co takiego? - nie zrozumiał magister. - Co ma do tego jakaś branka?
 - Nieważne. Ma niezły wykaz przebiegu służby. Załatwił Atlasa, Kulfona i Lewonczika, 
którzy działali na własną rękę w okolicach Moskwy. Mój informator utrzymuje, że bracia 
Otariszwili to prawdopodobnie także robota Szurika. Jak również prezes Swiatogorbanku i 
Stowarzyszenia Inwalidów. Ach, zresztą po co ja ci to opowiadam - prawdziwy z ciebie jeżyk we 
mgle, nic z naszej historii najnowszej nie kumasz! Krótko mówiąc, Szurik to niekoronowany król 
killerów Najwyższej klasy profesjonalista. Mniej niż sto tysięcy zielonych za zlecenie nie bierze. 
Tak wytrawny zabójca zwykle ma nad sobą jakiegoś szefa, ale dla kogo pracuje Szurik, nie 
wiadomo. Co jeszcze? Aha, facet ma własny styl - nie lubi zabijać z daleka. Nie lubi się też 
posługiwać materiałami wybuchowymi ani bronią z celownikiem optycznym, woli pistolet, nóż, 
kastet, a niekiedy w ogóle ogranicza się do rękodzieła - ma piąty dan w karate. Wiesz, należy do 
tych morderców, którzy lubią znajdować się z ofiarą twarzą w twarz.
 - W...wiem - wykrztusił z trudem Nicholas, przypomniawszy sobie uśmiechniętego 
wesoło okularnika.
 - Szkoda nerwów - uspokoiła go Ałtyn. - Szurik to już zimny trup. Chłopcy Soso go 
dopadli.
 - Tak, oczywiście - rzekł cicho Fandorin.
 - Siedź w domu i czekaj na mnie. Podjadę jeszcze tylko do centrum informacyjnego, 
dziewczyny mi obiecały ściągnąć książki na temat biblioteki Iwana Groźnego i wycinki prasowe 
dotyczące jej poszukiwań. Bardzo zgłodniałeś?
 - Nie, nie bardzo...
 - To dobrze. Wytrzymaj jeszcze trochę.
 Magister odłożył słuchawkę i zaczął się miotać po pokoju.
 Szurik, ten koszmar z ulicy Wiązów, jest zdrów i cały! Karteczkę napisał on, nie ma co do 
tego najmniejszych wątpliwości. Milles pardons! Również on podrzucił neseser, któż by inny? 
Wczoraj na bulwarze stał sobie najspokojniej w świecie i machał mu ręką. Zapamiętał numery 
samochodu, więc o adres dowiedział się bez trudu. Brr, wszedł tutaj w nocy, patrzył na niego i na 
Ałtyn bezbronnych, śpiących. Z jakiegoś powodu ich nie zabił. Rozmyślił się? Otrzymał nowe 
instrukcje? Na pewno.
 Nie wiadomo, jaką grę prowadzi ten uśmiechnięty zabójca, ale Nicholas nie może narażać 
na niebezpieczeństwo filigranowej dziennikarki. I tak znalazła się przez niego o włos od śmierci. 
Dla degenerata, który lubi patrzeć swoim ofiarom w oczy, zabić czarnooką dziewczynę wzrostu 
metr pięćdziesiąt jeden to pestka, nawet mu ręka nie zadrży.
 Trzeba natychmiast się stąd wynosić. Tylko jak? Mieszkanie na pewno jest obserwowane. 
Co robić? Co robić? Co robić?
 Fandorin spakował neseser i jeszcze jakieś dziesięć minut obijał się bez sensu po 
mieszkaniu, ale w końcu wziął się w garść - usiadł, założył nogę na nogę, splecione dłonie 
położył na kolanie. Zmusił się do spokoju.
 A więc tak.
 Przede wszystkim należy odsunąć niebezpieczeństwo od Ałtyn. To sprawa najważniejsza. 
O reszcie pomyśli potem.
 Powinien jej był powiedzieć, że Szurik żyje i krąży gdzieś w pobliżu. Teraz już za późno, 
Nicholas nie ma nawet numeru jej komórki.
 Zostawić Ałtyn wiadomość?
 Ale przecież ledwie zdąży wyjść z mieszkania, ktoś zaraz się tu pojawi. To pewne. Jak 
widać, zabić go na razie nie zamierzają. A więc będą go śledzić, czyli, mówiąc językiem Ałtyn, 
namierzać. Niewątpliwie jest im do czegoś potrzebny, w przeciwnym razie po co by mu 
zwracali neseser?
 A jeśli ci potężni przeciwnicy chcą go mieć na oku, bez wątpienia założą w mieszkaniu 
Ałtyn podsłuch. Nie wiedzą przecież, że on tu więcej nie wróci.
 Trzeba zatem zrobić tak, żeby się o tym dowiedzieli.
 Fandorin wziął kartkę i zamaszyście napisał flamastrem:
 Lalka, przekimałem się, a teraz się zmywam. Dzięki, żeś mnie przygarnęła. Nawet sobie 
nie wyobrażasz, jak bardzo w porę nawinęłaś się wczoraj ze swoim wózkiem. Jestem ci za to 
cholernie wdzięczny i jako premię dorzucam pół stówy do tamtej setki. Dziękuję też, że nie 
zadawałaś żadnych zbędnych pytań. Za to jeszcze połówka. Całusy.
 Kola
 „Kola” - tak, w porządku, Ałtyn zrozumie. Może jeszcze coś dodać, żeby uprzedzić ją o 
niebezpieczeństwie?
 Nie, trudno uważać Szurika za idiotę. Samo niespodziewane opuszczenie mieszkania 
przez Nicholasa i obraźliwy sens liściku powinny podpowiedzieć Ałtyn, że coś jest na rzeczy. 
Fandorin pomyślał chwilę, przekartkował swój notes i wzmocnił efekt dopiskiem:
 A numerek był - pełen wypas.
 No. Teraz na pewno wszystko będzie dla niej jasne. Miejmy nadzieję.
 Położył na liściku dwa banknoty pięćdziesięciodolarowe. Na wszelki wypadek zapamiętał 
numer telefonu umieszczony na aparacie. Dzwonić, naturalnie, mu nie wolno. Chyba tylko tak, 
żeby usłyszeć jej głos. Upewnić się, że dziewczyna żyje.
 Na razie nic więcej nie mógł zrobić. Jak mówi Ałtyn, trzeba wziąć tyłek w troki - czym 
prędzej na lotnisko. Jeżeli nie będzie już wolnych miejsc w samolocie do Londynu, lecieć 
dokądkolwiek, byle jak najdalej stąd.
 Żegnaj, mała, dzielna kobietko, której pragnieniem jest urosnąć o pięć centymetrów i być 
kochaną. Oby twoje marzenia się spełniły.
 Przed wyjściem z klatki schodowej Fandorin wziął głęboki wdech i znów się przeżegnał - 
widać weszło mu to już w nałóg. Umyślnie powoli, bez pośpiechu, przeszedł obok starszych 
kobiet, siedzących na ławeczce i przyglądających mu się bezceremonialnie. Słyszał, jak jedna z 
nich oznajmiła donośnym szeptem:
 - To ten od Ałtyn. Nocował u niej.
 Druga rzuciła:
 - Ale tyka grochowa!
 Nie rozglądać się na boki. Głupi Anglik niczego nie podejrzewa, przekonany, że to 
czuwająca nad nim opatrzność zwróciła mu neseser.
 Na prawo jest brama. Teraz trzeba skręcić. Żadnych kroków z tyłu nie słychać.
 Na pełnej kurzu, zalanej słońcem ulicy Fandorin wreszcie obejrzał się za siebie. Nikogo. 
Dla pewności szedł chodnikiem jeszcze parę minut, ale nic podejrzanego nie zauważył.
 A może niepotrzebnie dramatyzuje? Przecież pan Iks, przeczytawszy pismo Corneliusa, 
mógł naprawdę stracić zainteresowanie poszukiwaniem księgozbioru.
 Tym lepiej!
 No dobrze. Trzeba zatrzymać jakiś samochód. W przewodniku znalazł informację, że w 
Moskwie jest mało taksówek, za to instytucja prywatnych przewozów wręcz kwitnie. Za 
niewielkie pieniądze - pięć dolarów - można z odległych peryferii dostać się do centrum. 
Nicholas tak właśnie zrobi. A potem prawdziwą taksówką pojedzie na Szeriemietiewo.
 Obejrzał się jeszcze raz (nadal nikt go nie śledził), po czym zaczął się rozglądać za 
łebkiem. Jak na złość mijały go same ciężarówki. Cóż, nic dziwnego - zbliżał się koniec dnia 
pracy.
 Wreszcie zza zakrętu śmignął jaskrawoczerwony sportowy wóz. Nicholas podniósł rękę i 
zaraz ją opuścił. Po diabła właścicielowi takiego szykownego pojazdu pięć dolarów?
 Ale jaguar bezszelestnie zahamował przy chodniku. Z cichym, ledwie słyszalnym 
szmerem opuściła się w dół przyciemniona szyba.
 Za kierownicą siedział wiking o złocistych włosach do ramion i krótko przystrzyżonej 
bródce. Bławatkowe oczy spoglądały na magistra z pełnym rozbawienia niedowierzaniem.
 - A niech mnie, żywy Angol! Brakuje tylko parasola i melonika. I to gdzie, w 
Bieskudnikach! What are you doing here, dear sir?* [*Co pan tu robi, drogi panie? (ang.).].
 - Prawdę mówiąc, chciałem się dostać na Szeriemietiewo - wymamrotał Fandorin, 
speszony faktem, że wystarczy jeden rzut oka, by w nim rozpoznać Brytyjczyka.
 - Nie Angol, ale doskonała podróbka - skonstatował nordycki przystojniak. - Znać rękę 
mistrza. Proszę wsiadać, sir, podrzucę pana kawałek. A dalej już każdy taryfiarz zawiezie pana 
na Szare Maćkowo.
 Wóz płynnym, kocim susem wyskoczył do przodu, wgniatając Nicholasa w miękkie, 
sprężyste oparcie fotela.
 Zaciekawiony wiking odwrócił się do pasażera i chciał coś powiedzieć, ale właśnie 
rozległy się pierwsze takty marsza Mendelssohna (Nicholas czytał w gazecie, że Rosjanie 
uwielbiają muzyczne sygnały dźwiękowe w telefonach komórkowych) i początek rozmowy 
trzeba było odłożyć.
 - Tak - rzucił w słuchawkę blondyn.
 Potem, po chwili milczenia, rzekł ostro:
 - Czarnomor już różne rzeczy mówił. A pan, Leonidzie Robertowiczu, obiecał licencję? 
Obiecał pan. Szmal pan wziął? Wziął pan. To niech pan teraz zrobi porządek z tym burdelem, 
czyli, kulturalnie rzecz ujmując, wywiąże się ze swoich obowiązków... No, tak to już inna 
rozmowa... A więc jutro jest kolegium w ministerstwie? Dobrze, będę czekał. I niech pan nie 
zapomina, że to pańskie zmartwienie, nie moje. Auf wiederhören** [**Do usłyszenia (niem.) 
(przyp. tłum.).].
 Nicholas wiedział, że w środowisku wyższych urzędników państwowych i w sferach 
biznesu Czarnomorem nazywa się samego premiera* [*Chodzi o premiera Czernomyrdina. 
Czarnomor (ros. Czernomor) to postać z utworu Puszkina Rusłan i Ludmiła (przyp. tłum.).], i z 
zainteresowaniem spojrzał na właściciela samochodu. Kim może być, jeśli nawet szef rządu nie 
jest dla niego autorytetem? Jakimś wielkim przemysłowcem? Lobbystą?
 - No, czemu pan milczy, sir? - zwrócił się do Nicholasa biznesmen, skończywszy 
rozmowę telefoniczną. - Opłatę za przejazd stanowi błyskotliwa konwersacja. Proszę coś 
opowiedzieć o sobie. Kim pan jest?
 Znowu rozległy się dźwięki marsza weselnego.
 - To ja - znów rzucił do słuchawki noworosyjski macho. - ...Coś ty, Tolan, z choinki się 
urwałeś?... Aha, już. Jakie, kurna, jakie? Co ty mi tu pieprzysz?... Jasne, mogę im trochę 
odpuścić, to żaden problem, tylko żebyś potem nie jęczał... No dobra, Tolan, umowa stoi.
 Ta rozmowa prowadzona była w zupełnie innym tonie niż poprzednia. Nicholas nic z niej 
właściwie nie zrozumiał. A więc ten facet nie jest politykiem ani biznesmenem, tylko 
kryminalistą?
 Tym razem wiking ze złością cisnął telefon na deskę rozdzielczą i mruknął pod nosem: 
„Kutas złamany”. Zaraz jednak przypomniał sobie o pasażerze, odsłonił w uśmiechu białe zęby i 
powiedział:
 - Pardon. Nawet nie dadzą człowiekowi porozmawiać. Ten blezer to od Harrodsa? Rękaw 
jest podarty, widział pan?
 - Wiem, dziękuję. Wczoraj tak pechowo upadłem... - Nicholas również się uśmiechnął. - 
Pewnie trzeba go będzie wy...
 Kierowca poprawił nagle lusterko, zerknął do tyłu i przerwał Fandorinowi w pół słowa:
 - Ej, sir, mamy ogon. To pański czy mój? Mnie chyba teraz nikt nie namierza.
 Fandorin także się obejrzał i zobaczył całkiem blisko, w odległości jakichś dwudziestu 
jardów, jasnozielonego dżipa marki Niva. Za kierownicą siedział facet w okularach, z jasną, 
rozwichrzoną czupryną. Szurik!
 - Mój - szybko powiedział magister i serce zaczęło mu walić jak szalone. - Wie pan co, 
nie chciałbym narażać pana na niebezpieczeństwo. Proszę się zatrzymać, wysiądę. Albo... - 
spojrzał na wikinga i dokończył cicho: - ...albo niech pan doda gazu. Z takim silnikiem bez trudu 
go zgubimy.
 Wypowiedział te słowa i zaczerwienił się ze wstydu, jako że prosić o tak niebezpieczną 
przysługę zupełnie nieznajomego człowieka było rzeczą po prostu niegodną. Ale strach, który 
znów wychynął z mrocznych zakamarków duszy, okazał się silniejszy od wszelkich innych 
emocji. Z pewnością tego samego uczucia doświadczyli cywilizowani pasażerowie promu 
„Christiania”, kiedy pokład zaczął się coraz bardziej przechylać w stronę ołowianoszarych, 
lodowatych fal... Ta myśl pomogła Fandorinowi opanować chwilową słabość.
 - Nie, niech pan nie dodaje - wycofał się. - Wysiądę. To moje zmartwienie, nie pańskie.
 Wiking wyrzucił kierunkowskaz i skręcił w prawo, w jakiś pusty zaułek.
 - Nie będę - zapewnił, spoglądając w lusterko. Niva wciąż trzymała się w tej samej 
odległości. - Nie należy przekraczać dozwolonej prędkości. To po pierwsze. Nie wysadzę też 
pana, jako że moja bryka to to samo, co mój dom. Czyli jako gość znajduje się pan tu pod moją 
opieką. To po drugie... I po trzecie... - Skręcił jeszcze raz w kierunku znaku oznaczającego ślepą 
ulicę. - Jestem potwornie ambitny. Kiego grzyba ten palant się do mnie przyczepił?
 Samochód zarzucił - to kierowca nacisnął na pedał hamulca. Niva też się zatrzymała, 
zmniejszywszy dystans do dziesięciu jardów. Wokół było pusto, stały jakieś garaże, rosły 
zakurzone krzaki.
 Widząc, że zuchwały blondyn zamierza otworzyć drzwi, Nicholas w panice chwycił go za 
rękaw.
 - Co pan robi? Nie ma pan pojęcia, kim jest ten człowiek!
 - A pan nie ma pojęcia, kim jest Wład Sołowjow - odparł niewzruszony samobójca. - 
Dobra, niech pan nie świruje, sir. Wyjdźmy i pogadajmy jak ludzie.
 Wysiadł z auta, zatrzasnął drzwiczki i bez pośpiechu ruszył w stronę zielonego dżipa.
 Fandorin także otworzył drzwi po swojej stronie, żeby krzyknąć: „Uwaga, jest 
uzbrojony!”.
 Ale nie krzyknął. Żeby nie wyjść na jeszcze większego idiotę, niż był w rzeczywistości.
 Magister nagle uświadomił sobie jasno, że wpadł w pułapkę. Ci dwaj - dziwny biznesmen 
i Szurik - to jedna szajka. Jaguar nie przypadkiem zatrzymał się przy tyczkowatym Angliku.
 Nicholas spojrzał na stacyjkę. No jasne, kluczyki Wład zabrał ze sobą.
 Wyskoczyć z wozu i rzucić się biegiem do ucieczki przez pustkowie?
 Ale właściwie po co? Jak się wydaje, nie zamierzają go zabić. Na razie. Cóż, w końcu 
może przynajmniej wyjaśnią, czego od niego chcą.
 Pogodziwszy się z tym, co nieuniknione, odwrócił się, by obserwować spotkanie 
wspólników.
 Szurik nie wysiadł z dżipa. Siedział, wystawiwszy łokieć przez otwarte okno, i z 
niewinnym uśmiechem spoglądał na zbliżającego się wolnym krokiem eleganta w kremowym 
włoskim garniturze, z pękiem kluczyków w ręce. Czy się przywitają? Wymienią uścisk dłoni?
 - Salem alejkum - rzekł przyjaźnie Wład Sołowjow i nagle cisnął kluczami w twarz 
Szurika - błyskawicznym, precyzyjnym ruchem.
 Pęk kluczyków trafił prosto w okulary, szkło pękło z chrzęstem. W tej samej chwili Wład 
jednym skokiem pokonał ostatnie metry, dzielące go od nivy, chwycił Szurika za jasną czuprynę 
i dwa razy mocno walnął jego głową o kant drzwiczek.
 Nicholas osłupiał.
 Zręczny wiking otworzył drzwi dżipa i Szurik runął twarzą na asfalt, przy czym okazało 
się, że w prawej ręce ściska znany magistrowi pistolet z matowoczarnym tłumikiem.
 Wład Sołowjow wziął broń, obejrzał ją i nie odwracając się, machnął na Fandorina, żeby 
się zbliżył. Nicholas podszedł na uginających się nogach i stanął w pewnej odległości od 
nieruchomego ciała.
 - Beretta 93 - oznajmił z szacunkiem Sołowjow. - Kawał gnata. Wali potrójnymi seriami. 
Chyba się wplątałem w jakąś śmierdzącą historię. Kim jest ten Genosse?
 Trącił czubkiem kowbojskiego buta nieruchomą, dziwnie skręconą rękę leżącego.
 Nicholas nie zdążył odpowiedzieć, gdyż ręka nagle ożyła - chwyciła Włada za but. 
Szurik, nie wstając, wygiął ciało w łuk i silnym kopnięciem złączonych nóg w kostkę podciął 
przeciwnika.
 Sołowjow runął na wznak, a killer gwałtownie podciągnął kolana do podbródka i jednym 
sprężystym ruchem zerwał się na nogi. Nie dając się wikingowi opamiętać, z rozmachem kopnął 
w pistolet (dziś miłośnik lat sześćdziesiątych był nie w trampkach, lecz w ciężkim obuwiu 
turystycznym, tak zwanych traktorach) - broń potoczyła się w bok, podskakując na asfalcie. 
Obróciwszy się na pięcie, Szurik wymierzył cios nogą w przeciwnym kierunku - celował w 
podbródek przeciwnika, ale ten zdołał się uchylić, zrobił przewrotkę przez głowę i stanął na 
nogach. Całe plecy eleganckiej kremowej marynarki były pokryte czarnymi zaciekami.
 Z wysuniętymi pięściami Szurik rzucił się do przodu. W jednej chwili splątane ze sobą 
ręce i nogi walczących zawirowały niczym śmigła wentylatora. Dawniej Nicholas widywał taką 
młóckę tylko w hongkońskich filmach i uważał, że to najzwyklejsze triki. Krótkie, ochrypłe 
okrzyki mieszały się z dźwięcznymi odgłosami ciosów. Widać było, że starli się ze sobą dwaj 
mistrzowie walki wręcz, ale to nie dawało Fandorinowi prawa, by pozostawać jedynie biernym 
obserwatorem. On również zatem wrzasnął przeraźliwie i rzucił się na killera. Oczywiście, nie po 
to, by zwalić go z nóg - skądże znowu! - ale choć na chwilę odciągnąć jego uwagę od Sołowjowa 
i przynajmniej w ten sposób tamtemu pomóc.
 Nie na wiele się to zdało. Szurik, nawet się nie oglądając, zrobił wymach nogą do tyłu i 
trafił Nicholasa dokładnie w krocze, tak że magister aż przysiadł. Bezkresny wszechświat w 
mgnieniu oka skurczył się do rozmiarów potraktowanego kopniakiem miejsca.
 Przewalając się z boku na bok jak kaczka, Fandorin odkuśtykał na bok. Boże, co to był za 
ból!
 I nagle dostrzegł pistolet, który leżał przy krawężniku, połyskując w słońcu. Zapominając 
o bólu, rzucił się w tamtą stronę, chwycił broń i odwrócił się - dokładnie w chwili, gdy rozgrywał 
się finał fascynującego pojedynku.
 Wład Sołowjow, cofając się przed wypadami zwinnego Szurika, zahaczył wysokim 
obcasem kowbojskiego buta o pokrywę studzienki kanalizacyjnej. Zachwiał się, machnął rękami 
i natychmiast otrzymał potężny cios nogą w nieosłoniętą klatkę piersiową. Upadł, szeroko 
rozrzuciwszy ramiona, i leżał bez ruchu.
 - Ani kroku! Ręce do góry! - krzyknął do killera Fandorin, wysuwając przed siebie 
pistolet.
 Nigdy dotąd nie trzymał w ręku broni, wiedział jednak, że gdzieś przy rękojeści powinien 
się znajdować bezpiecznik. Jeśli się go nie odciągnie (a może odwrotnie?), pistolet nie wystrzeli.
 Magister drugą ręką obmacał gładką powierzchnię z prawej strony, potem z lewej, i 
przesunął jakąś dźwigienkę. Pozostawało mieć nadzieję, że to właśnie był bezpiecznik. Teraz 
należało zachować najwyższą ostrożność - nieznaczny ruch palcem wskazującym i broń może 
wypalić.
 - Ręce do góry! - jeszcze raz krzyknął ostrzegawczo do Szurika, który stał nad 
powalonym przeciwnikiem i spoglądał na magistra z pobłażliwym uśmiechem.
 Killer pokiwał głową i ruszył w stronę Nicholasa.
 - Stać! - wrzasnął jeszcze głośniej Fandorin. - Bo strzelę! Słowo honoru!
 Szurik nie dał jednak wiary temu zapewnieniu i nawet nie zwolnił kroku.
 Magister tyle razy widział podobną scenę w filmach, że doznał wyraźnego uczucia déj? 
vu - amator z pistoletem w drżącej ręce i bandyta, który wie doskonale, że normalny, 
cywilizowany człowiek nie jest w stanie strzelić, stojąc z przeciwnikiem twarzą w twarz.
 - Ostrzegam! - uprzedził Nicholas, sam czując w swym głosie zdradzieckie błagalne 
nutki. - Ostrzegam! Proszę się zatrzymać! Niech mnie pan nie zmusza...
 - Dobra, dobra - z udawaną szorstkością przerwał mu Szurik, po czym wyciągnął rękę po 
broń podskakującą w rozdygotanej dłoni Fandorina.
 W tej chwili Nicholas z całą ostrością uświadomił sobie, że nigdy i za nic nie potrafi 
strzelić do człowieka, który patrzy mu prosto w oczy i uśmiecha się. Ze strachu i bezsilności 
palce magistra mimo woli się zacisnęły, a pistolet raptem jakby sam z siebie wydał trzy głuche 
cmoknięcia. Nastąpiły po sobie błyskawicznie: cmok - cmok - cmok.
 Szurik nagle zgiął się wpół jak przełamany, nie odrywając wzroku od osłupiałego 
Fandorina. Wargi killera wciąż jeszcze były rozciągnięte w szyderczym uśmiechu, ale jego oczy 
rozszerzyły się ze zdumienia i Nicholas spostrzegł ze zdziwieniem, że jedno z nich jest, jak 
przedtem, niebieskie, a drugie nie wiadomo dlaczego piwne.
 Ach, w czasie bójki musiało mu wypaść kolorowe szkło kontaktowe, wytłumaczył sobie 
magister i cofnął się o krok. Szurik jeszcze chwilę stał skurczony w nienaturalnej pozie, po czym 
zwalił się bokiem na asfalt. Leżał zgięty, przyciskając obiema rękami brzuch, i wciąż szeroko się 
uśmiechał.
 Nicholasa ogarnął przeraźliwy strach. Sam nie wiedział, czego boi się bardziej - czy tego, 
że ten człowiek zaraz umrze, czy też, że wstanie i znów go zaatakuje z tym swoim ohydnym 
uśmiechem.
 Szurik jednak ani nie wstawał, ani nie umierał - jego noga w ciężkim bucie podrygiwała, 
a on monotonnie, w równych odstępach czasu wydawał z siebie ciche stęknięcia:
 - A... a... a... a...
 Z ust wyciekała mu krew, która utworzyła już na ziemi niewielką ciemną kałużę.
 Tymczasem ocknął się Wład. Usiadł i potrząsnął parę razy głową, jakby chciał rozpędzić 
resztki zamroczenia. Popatrzył na Nicholasa, potem na leżącego Szurika. Wstał lekko i podniósł 
kluczyki. Rękawem beznadziejnie zniszczonej marynarki otarł rozbite wargi.
 - Załatwiłeś gnoja? - spytał, zwracając się do Fandorina na „ty”. - Ostro pogrywasz. No, 
no, Michaelu Jordan, niezłych masz koleżków. Widziałeś, jak mnie młócił?
 - Ma piąty dan w karate - wyjaśnił Nicholas, nie spuszczając oczu z rannego killera. - 
Potrzebna mu szybka pomoc.
 - Jasne. - Wład podszedł, stanął obok Fandorina. - Piąty dan? A więc wszystko się zgadza. 
Ja mam czwarty. No, czego się tak gapisz? Widzisz przecież, że człowiek się męczy. Udziel mu 
szybkiej pomocy, wszystko w twoim ręku.
 Pokazał gestem pistolet, który Nicholas wciąż jeszcze ściskał w dłoni. Magister w 
osłupieniu gapił się na Sołowjowa. Czyżby Wład namawiał go, żeby dobić rannego?
 - Co, to twój pierwszy raz, czy jak? - Wiking pokiwał złocistą głową. - No, to jeszcze 
większa bomba. Takiego starego wygę załatwiłeś. Nie pękaj, dokończ roboty. On i tak korkuje. A 
z nas zrobiłby miazgę bez mrugnięcia okiem... No dobra! Daj, ja to załatwię.
 Wyjął broń ze zwiotczałych palców magistra i wycelował w głowę Szurika.
 - Nie patrz, skoro jesteś taki delikatny.
 Należało powstrzymać zabójcę, ale Nicholasa ogarnęła taka apatia, że starczyło mu sił 
jedynie na to, by się odwrócić.
 Jeszcze jedna seria cmoknięć i stękanie umilkło.
 Sołowjow objął Nicholasa za ramiona i szybko poprowadził do jaguara.
 - No, już po wszystkim, kolego. Spadamy.
 Pobieżnie przetarł berettę chusteczką, wyjął nie do końca wystrzelany magazynek i pusty 
pistolet cisnął na asfalt, wyjaśniając przy tym Fandorinowi:
 - Gdyby go znalazły jakieś miejscowe szczeniaki, mogłyby narobić głupstw. Magazynek 
wyrzucę potem. Właź do wozu, piękny nieznajomy. No, w niezłe gówno przez ciebie 
wdepnąłem.
 Gdy stanęli na pierwszych światłach, Sołowjow wyciągnął do swego pasażera rękę.
 - A więc rozpocznijmy ceremonię oficjalnej prezentacji. Wład Sołowjow.
 Fandorin, zacinając się, oznajmił:
 - Niko... Nikołaj Fandorin.
 - Interesujący z ciebie gość, Kola. Po prostu mam już taki fart, że wciąż trafiam na 
interesujących ludzi. Bez chwili przerwy. Nie obraź się, to nie są pretensje do ciebie, tylko do 
Pana Boga. Wybacz, proszę, pustą ciekawość, ale kogośmy przed chwilą uziemili? - Zerknął 
spod oka na białą jak mąka twarz magistra. - Nie wyglądasz mi na kogoś z branży. Mówiąc 
językiem prostaków, raczej na prymusa i lalusia. Powiedz mi, prymusie Kola, co się takiego stało 
w twoim życiu, że uganiają się za tobą najwytrawniejsi bandyci z berettami dziewięćdziesiąt trzy 
w ręku?
 Nicholas miał wielką ochotę opowiedzieć wszystko temu zuchwałemu, pełnemu fantazji 
facetowi, choćby spłacając w ten sposób dług wdzięczności. Z drugiej jednak strony, byłoby 
posunięciem absolutnie nieodpowiedzialnym wplątywać postronnego człowieka w swoje 
zawikłane sprawy. Wład i tak już przez niego „wdepnął w niezłe gówno”. Straszliwy Szurik nie 
żyje, ale Ałtyn mówiła, że killer musi mieć nad sobą jakiegoś szefa...
 Sołowjow odczekał pół minuty, po czym wzruszył ramionami.
 - Nie chcesz, to nie mów. Twoje prawo. Uratowałeś mi życie, Kola. Gdybyś nie stuknął 
tego gnoja, załatwiłby mnie na cacy.
 - Widzi pan... - zaczął wzburzony Fandorin. - Widzisz, Wład, nie jestem pewien, czy 
mam prawo wciągać cię w tę historię... To niejasna i zawikłana sprawa. Powiedziałbym nawet, 
tajemnicza. I bardzo niebezpieczna.
 - Niebezpieczna - niech tam, to akurat nie nowina, ale cudzych tajemnic nie lubię. - Wład 
skrzywił się. - Własnych mam potąd. Mów, czemu chcesz jechać na Szeriemietiewo? Zamierzasz 
wyskoczyć do słonecznej Antalyi czy też do gościnnych Czech? Chcesz odpocząć od swoich 
kumpli? Rozumiem cię, Kola, zwłaszcza jeśli wszyscy są w typie tamtego se?ora. Może masz 
jakieś problemy? Chętnie ci pomogę. Jak to się teraz mówi, długi należy spłacać, byle zielonymi. 
Paszporcik, wiza - nie ma sprawy. Wszystko będzie gotowe w ciągu doby. Możesz się urwać 
choćby do Nowej Zelandii.
 - Dziękuję, nie trzeba. Dokumenty mam. - Nicholas wyjął z kieszeni paszport i pokazał go 
Władowi.
 Ten otworzył czerwono-złotą książeczkę, zajrzał do niej i gwizdnął.
 - No to z ciebie faktycznie Angol. Ale się porobiło. Tylko wiesz co, Kola, z 
Szeriemietiewem chyba lepiej poczekać. Jesteś pewien, że nikt nie był świadkiem, jak 
dokonywaliśmy czynu niezgodnego z prawem? Że żaden dziadek nie podglądał przez szparę w 
garażu, żadna babuleńka nie zbierała butelek ani żaden pijaczek nie odlewał się akurat w 
krzakach? Widzisz, strasznie się rzucasz w oczy przez ten swój koszykarski wzrost. Nasza 
mentownia to, oczywiście, nie Scotland Yard, ale jeśli dostaną cynk na temat faceta o 
cudzoziemskim wyglądzie, z zielonymi smugami na policzkach i miną debila, zgarną cię, zanim 
się obejrzysz. Radzę się gdzieś zaszyć na dzień czy dwa, a ja tymczasem się dowiem, czy cię 
szukają, czy nie. Jeśli nie masz jakiejś mety, poproś o azyl polityczny Władika. Wszystko 
załatwię. No, Kola, a teraz koncert życzeń. Śpiewa Wład Sołowjow. Dla naszego przyjaciela ze 
słonecznego Albionu zabrzmi pieśń patriotyczna pod tytułem Nie tęsknię za brzegiem tureckim. I 
naprawdę zaśpiewał - pięknym, dźwięcznym barytonem:
 A ja w ojczyźnie zostaję,
 Bo kocham rodzinny mój kraj.
 I to wam szczerze wyznaję:
 Angielski nie wabi mnie raj!
 Fandorin milczał, wzruszony. Był pod wrażeniem. Jego myśli biegły mniej więcej 
następującym torem.
 A jednak słowa Dostojewskiego o powszechnej wrażliwości rosyjskiej duszy zawierają w 
sobie wielką i bezsporną prawdę. Weźmy chociażby takiego Władika - zdawałoby się, typ z 
marginesu społecznego, według zachodnich norm, po prostu bandyta, a ileż subtelności, jakaż 
szeroka dusza w tym flibustierze Nowej Rosji! Od razu rodzi się skojarzenie na temat 
wzajemnych relacji Pietruszy Griniowa z krwawym i potężnym Pugaczowem* [*Mowa o 
bohaterach Córki kapitana Aleksandra Puszkina (przyp. tłum.).]. On także z wdzięczności za 
kubrak zajęczy odpłacił szczodrze bez miary, równie niepohamowany w czynieniu dobra, jak i 
zła. Oto jakie typy ludzkie rodzi rosyjska ziemia! Jest w nich i piękno, i siła, i fantazja, i 
szlachetne porywy duszy - a jednocześnie absolutna pogarda dla wszelkiego prawa i powszechnie 
obowiązujących norm moralnych. Przecież ten tu facet przed chwilą władował człowiekowi trzy 
kule w głowę, a nie widać po nim najmniejszych oznak refleksji - siedzi sobie i śpiewa, jakby 
nigdy nic.
 - No co, namyśliłeś się? - zapytał wesoło nowo objawiony Pugaczow, wyprzedzając 
prawą stroną milicyjny radiowóz. Fandorin obejrzał się za siebie, pewien, że stróże porządku 
natychmiast zatrzymają winowajcę. Ale kierowca w mundurowej czapce zerknął na numery 
jaguara i tylko pokiwał głową.
 - Zabiliśmy człowieka, Wład - powiedział cicho Nicholas. - I o niczym innym nie potrafię 
teraz myśleć.
 Twarz wikinga-flibustiera stężała, oczy przymrużyły się, jakby wiatr dmuchnął mu w 
twarz.
 - To, Kola, są zaszłości delikatnego angielskiego wychowania. W dzieciństwie na pewno 
nosiłeś krótkie spodenki, a w szkole biliście się tylko do pierwszej krwi.
 - Czyżby u was było inaczej? - zdziwił się magister.
 - Ja, Kola, dorastałem w Czernogorsku. Od malucha w przedszkolu praliśmy się do 
całkowitej utraty przytomności. Tak, pełny odjazd. Słyszałeś kiedy o tym mieście?
 - Nie.
 - Mało kto o nim słyszał. To szambo, nie miasto: trzynaście kopalń, dwadzieścia punktów 
sprzedaży alkoholu, dwa szpitale gruźlicze, cztery cmentarze i czterdzieści tysięcy degeneratów, 
bydła, dla którego nie było innego miejsca na ziemi. I jeżeli ja teraz rozbijam się jaguarem, mam 
biuro w pałacu hrabiów Dobrińskich, dwadzieścia sześć szybów na Półwyspie Jamalskim, willę 
w Saint-Tropez i jeszcze wiele innych rzeczy, to nie dlatego, że dobrze się uczyłem w szkole, 
tylko dlatego, Kola, że wcześnie poznałem jedną pieprzoną prostą prawdę. - Ze złością uderzył 
dłonią w kierownicę. - Jeżeli ja, ludzkie bydlę, chcę się wyrwać z zagrody kopalnia - 
monopolowy - gruźlica - mogiła, muszę własnym łbem staranować wiele płotów. Dlatego 
żadnych przeszkód na swojej drodze nie uznaję. Pruję prosto tam, dokąd chcę. Wład Sołowjow 
przed niczym się nie cofa. Jeżeli już coś robię, to do oporu, bez taryfy ulgowej. Kiedy stawiam 
przed sobą jakiś cel - zdechnę, ale dopnę swego. Tyle że wcześniej zdechną ci, którzy staną mi na 
drodze. A było takich wielu. I wielu zdechło, ale nie z mojej winy. Sami tego chcieli. I twój 
kumpel dziś też odwalił kitę na własne życzenie. Może tu nie Anglia, Kola, ale żyjemy zgodnie z 
pewną angielską zasadą. Sformułował ją twój rodak, Karol Darwin. Brzmi ona: albo oni ciebie, 
albo ty ich. A jeżeli ktoś nie chce się stosować do tego prawa, gnije w Czernogorsku, chleje 
gorzałę i po kawałku wypluwa płuca.
 Namiętne expose czernogorskiego zwolennika teorii ewolucji wywarło na magistrze 
pożądane wrażenie - Nicholas miał teraz głębokie poczucie winy, że dorastał w zadbanym, 
uładzonym Kensingtonie, w dzieciństwie uczył się gry na flecie, a w wieku jedenastu lat chciał 
się powiesić, gdyż sir Alexander nie kupił mu kucyka.
 Na wprost nich i po prawej stronie ukazał się kompleks szarych, klockowatych 
budynków, lśniących czysto wymytymi oknami. Przed budynkami zastygł w baletowej pozie 
Hermes z brązu.
 Sołowjow przejechał linię ciągłą i zatrzymał się koło jednopiętrowego pawilonu z 
wywieszką „Szynk”:
 - Co to? - spytał Fandorin.
 - To, co napisane - szynk. Głowa mnie boli, Kola, bo nieboszczyk parę razy zdrowo mi 
przyłożył. Pierś także. W ustach mam słony smak, to krew, ząb mi się rusza. Muszę się trochę 
podleczyć.
 Nicholas się zdziwił:
 - Ale przecież to nie szpital?
 - Ten ansztalt, Kola, należy do mnie, i jest tu wszystko - restauracja, bar, gabinety - a w 
razie potrzeby może być i szpital. Zresztą po rosyjsku „podleczyć się” to znaczy napić się wódki.
 - Ja nie piję alkoholu. W ogóle.
 - A kto pije? - obruszył się Wład, wysiadając z auta. - Powiedziałem przecież: tylko dla 
zdrowia. Posiedzimy, pogadamy, poznamy się bliżej. Uronimy kroplę za spokój duszy naszego 
drogiego zmarłego.
 Samej restauracji jednak Nicholas nie zobaczył. Obok szatni na schodach, które 
prowadziły na piętro, powitała ich bardzo przystojna blondynka w prostym eleganckim kostiumie 
- kelnerka czy może kierowniczka sali.
 - Witaj, Władik - powiedziała łagodnym, aksamitnym głosem i lekko się zarumieniła.
 - Cześć, Zinuś. - Sołowjow popatrzył na kobietę z wyraźnym zadowoleniem. - Daj nam 
gabinet. Zadysponuj wszystko, co trzeba, i niech nam nikt nie przeszkadza. W porządku?
 - Dobrze, Władik - zagruchała ślicznotka. - Sama was obsłużę. Zjecie coś konkretnego, 
czy chcecie tylko lekką przekąskę?
 - Przynieś, co tam masz dobrego. Potem zobaczymy.
 Sądząc z tego, co się znalazło na stole, Zinka rzeczywiście nie poskąpiła dla Władika 
najbardziej wyszukanych smakołyków. W ciągu pięciu minut pomiędzy dwoma nakryciami 
pojawiła się bateria karafek, butelek i całe mnóstwo półmisków z zakąskami, z których 
szczególnie zafrapował Nicholasa jesiotr w galarecie; kręgosłup o ostrych wyrostkach nadawał 
rybie wygląd jakiegoś kopalnego stworzenia z ery mezozoicznej. Trzy monumentalnych 
rozmiarów faski z kawiorem z bieługi, siewriugi i jesiotra w sklepie Caviar House przy Picadilly 
musiałyby kosztować parę tysięcy funtów. Nicholas uprzytomnił sobie, że ostatni prawdziwy 
posiłek jadł wczoraj rano, w hotelowej restauracji (sok ananasowy, omlet z serem, grzanka) i aż 
mu się żołądek ścisnął na myśl o czekającej go uczcie, a ślina nieustannie napływała do ust.
 Zinuś ustawiła przed Sołowjowem długi rząd kryształowych kieliszków, napełnionych po 
brzegi przezroczystą cieczą.
 - Nie piję dwa razy z tego samego - wyjaśnił Wład. - Takie już mam przyzwyczajenie. 
Skutki ciężkiego dzieciństwa. Jako szczeniak tyle wódy wyżłopałem prosto z gwinta z kumplami, 
butelka krążyła wkoło, z rąk do rąk, że teraz stałem się fanatykiem indywidualizmu... Co tak 
patrzysz? No to po maluchu - za to, że siedzimy, a nie leżymy, chociaż niewiele brakowało.
 Jak tu za coś takiego nie wypić? Zwłaszcza że „leżeć” pisane było Fandorinowi, sądząc ze 
wszystkiego, już od wczoraj - spaść z dachu archiwum i więcej się nie podnieść.
 - Nie łam się, prymusie, pij - ponaglił go Sołowjow. - Dobrze ci zrobi na nerwy.
 Krótkim, wprawnym ruchem wlał zawartość kieliszka do gardła, tak że Nicholasowi nie 
pozostawało nic innego, jak pójść za przykładem gospodarza.
 I nic strasznego się nie stało. Przeciwnie - magister poczuł przyjemne ciepło, lżej mu się 
oddychało. A kiedy zakąsił marynowanymi grzybkami, galaretą i pasztetem z gęsich wątróbek, 
jego zszargane nerwy rzeczywiście się uspokoiły.
 - Za spotkanie dwóch interesujących facetów, którzy pasują do siebie jak kula do dziurki - 
oświadczył Wład. - No już, już, nie zwalniaj tempa. Regulować ruch będę ja. Tak jest, proszę, 
ogóreczek... Teraz jeszcze po jednej, zakąsimy i - stop. Zanim Zina zorganizuje coś na gorąco, 
pokażę ci twoją kwaterę.
 Okazało się, że za załomem korytarza znajduje się wygodnie urządzony pokój - nie 
gorszy niż w pięciogwiazdkowym hotelu.
 - Nie myśl tylko - mówił Sołowjow - że sprowadzamy tu dziewczyny. Widzisz, jest 
biurko, superkomputer, czasami nie chce mi się pruć do domu, do Żukowki, więc zostaję tutaj na 
parę dni. A teraz ty sobie pomieszkaj. Jutro będziemy wiedzieli, czy strażacy i gliniarze cię 
szukają. Neseser możesz tu zostawić, nikt go nie ruszy.
 - Dlaczego strażacy? - zapytał Fandorin, puszczając mimo uszu wzmiankę na temat 
nesesera. Po dwukrotnej stracie cennej walizeczki nie chciał się z nią rozstawać ani na chwilę.
 - Zapomniałem, żeś ty nie człowiek radziecki. - Wład machnął ręką. - Cholernie dobrze 
gadasz po rosyjsku. Uczyli nas w przedszkolu takiego wierszyka. Krótko mówiąc, wszyscy 
szukali jakiegoś szczyla. Nie pamiętam już, co on tam nabroił. Pewnie coś podpalił. Zresztą 
cholera z nim. No więc widziałeś swoją metę, drogę znasz. Możemy wracać. Czas poznać się 
bliżej.
 Nicholas czuł natłok niezwykłych, ale całkiem przyjemnych wrażeń. Siedział przy stole, z 
głową opartą na ręce, i słuchał dobiegających z dołu, z restauracji, dźwięków akordeonu oraz 
silnego, lekko ochrypłego głosu, który śpiewał piękną pieśń o zakurzonych frontowych drogach, 
mgle, chłodach i trwodze. Blezer wisiał na oparciu krzesła, duszący krawat z szyi magistra 
przewędrował na szyjkę butelki. Przestrzeń wokół lekko się kołysała przed oczyma Fandorina i 
wydawała się jakby zamazana, ale to mu nie przeszkadzało - niech się kołysze. Nicholas zdawał 
sobie sprawę, że nie jest zupełnie trzeźwy, a tak precyzyjna samoocena świadczyła o tym, że 
także nie całkiem pijany. Sekret był dziecinnie prosty: należało zachować rozsądek i przezorność. 
Nie pić za każdym razem, kiedy zaprawiony w bojach Wład opróżnia kieliszek, tylko 
przepuszczać kolejki. Dwie przepuścić, trzecią wypić, dwie przepuścić, trzecią wypić. Co 
prawda, Zinuś ustawiła przed flibustierem już trzeci rząd kieliszków...
 Bliższa znajomość została zawarta. Fandorin wiedział teraz o swoim nowym przyjacielu 
wszystko. Wład Sołowjow był dyrektorem generalnym holdingu Czarna Góra, w którego skład 
wchodził koncern zajmujący się wydobyciem ropy naftowej i gazu ziemnego Black Mounting, 
sklepy perfumeryjne Mont Noir, browar Schwarzberg, zakłady montażowe komputerów 
Kuroyama oraz sieć lokali rozrywkowych Montenegro (do niej właśnie należał fantastyczny lokal 
„Szynk”).
 Również bezkresna słowiańska dusza generalnego dyrektora nie miała już dla Nicholasa 
tajemnic.
 - W życie, Kola, trzeba się wgryzać ze smakiem, jak w chrupiące jabłko - pouczał Wład, 
wykonując zamaszyste gesty ręką, w której trzymał rumiane krymskie jabłuszko. - Żeby sok 
pryskał na wszystkie strony. Inaczej szkoda tlen marnować. Co, myślisz, że biuro na Wołchonce 
to szczyt marzeń Włada Sołowjowa? Gówno prawda! Und Morgen die ganze Welt* [*A jutro 
cały świat (niem.). Fragment sztandarowej pieśni niemieckich faszystów (przyp. tłum.).], 
kapujesz? Ostateczny cel to nic, trzeba iść do przodu, rozumiesz?
 - Rozumiem. - Nicholas kiwnął głową, obserwując z zaciekawieniem, jak stół z lekka się 
unosi nad podłogą, po czym znów się opuszcza, unosi się i opuszcza, i tak w kółko niczym 
podczas seansu spirytystycznego. - I wiem jedno, Władik. Jesteś absolutnie wszechstronny. Pełen 
harmonii. Po prostu człowiek renesansu. Zazdroszczę ci. - Rozgoryczony magister machnął ręką. 
- Masz temperament, pędzisz do przodu, czujesz wiatr w uszach, jesteś wystrzałowym facetem. 
Rozumiesz, co chcę przez to powiedzieć?
 Władik, naturalnie, rozumiał doskonale - nawet lepiej niż sam Nicholas. Człowiek 
renesansu położył przyjacielowi rękę na ramieniu, schrupał jabłuszko i rzekł, ostrzegawczo 
kiwając palcem:
 - I tu, Kola, robisz błąd. Nie wolno nikomu zazdrościć, to beznadziejne podejście do 
sprawy. Zazdrości ten, kto nie żyje własnym życiem. Ale jeżeli żyje, jeżeli robi to, do czego Pan 
Bóg go stworzył - wskazał palcem gdzieś w sufit - to nikomu nie będzie zazdrościł. Rozmawiam 
teraz z tobą szczerze jak na spowiedzi, bez picu. Kim jesteś? Historykiem?
 - Historykiem - potwierdził magister i upił łyk z kieliszka.
 - No i bądź sobie na zdrowie. Dlaczego miałbyś zazdrościć Władowi Sołowjowowi? Ze 
mnie przecież, Kola, zły człowiek. Bandyta. Wcześniej czy później noga mi się powinie. Zginę, 
ale z fasonem. Z trzaskiem. Tak jak żyłem. A ty pisz swoje książki. Dokonuj odkryć. - Zrobił 
niepewny gest widelcem w powietrzu. - U was... u historyków dokonuje się odkryć? Tak? No to 
idź na całość, pokaż, co potrafisz. Inaczej na cholerę komu taki historyk?
 Oto słowa prawdy! Fandorin aż pokręcił głową z wrażenia. I w jednej chwili podjął 
decyzję, która wydała mu się elementarnie prosta i naturalna. Owszem, był nietrzeźwy, ale to nie 
miało wpływu na słuszność jego postanowienia. Dokonał właściwego wyboru - a coś takiego 
czyni się nie mózgiem, lecz sercem. Rozum może się mylić, serce - nigdy.
 Nie wolno zostawić Corneliusa samego, pozwolić, by na próżno wyciągał z mroku 
dziejów rękę do dalekiego potomka. Nie wolno tchórzyć i wycofywać się, trzeba brać przykład z 
Włada. Jak Nicholas mógłby żyć dalej, czuć się pełnowartościowym człowiekiem i zachować 
szacunek dla siebie, gdyby nie rozwikłał tej tajemnicy, odrzucił pierwsze prawdziwe wyzwanie, 
jakie otrzymał w darze od losu?
 Przepełniony tymi burzliwymi uczuciami, Fandorin powiedział cicho:
 - Tak, Wład, historycy też niekiedy dokonują odkryć. I to jakich! Posłuchaj, zaraz ci coś 
opowiem...
 Pochylił się do przodu, żeby poinformować przyjaciela o testamencie Corneliusa von 
Dorna, Liberii i bojarze Matfiejewie, ale do gabinetu akurat zajrzała Zina, Zinula, Zinuś. 
Podniosła z podłogi upuszczoną serwetkę, delikatnie zdjęła z ramienia Włada zielony pęd dymki, 
który nie wiadomo jak się tam znalazł, i bezszelestnie się oddaliła.
 - Władik, przecież ona jest w tobie zakochana - donośnym szeptem oznajmił Nicholas, 
kiedy urodziwa kobietka wyszła. - Jak mi Bóg miły. Widziałeś, jak ona na ciebie patrzy? O-o, nie 
chodzi jej wcale o pieniądze. Mówię ci, szaleje na twoim punkcie.
 Sołowjow z zainteresowaniem obejrzał się w stronę drzwi.
 - Kto, Zinoczka? Poważnie? Wiesz co, Kola, mam żelazną zasadę: żadnych figli-migli z 
personelem, bo wtedy robota leży, a ja tu burdelu nie potrzebuję. Zina jest w „Szynku” 
kierowniczką administracji. To mądra baba, chciałem ją nawet przerzucić na kasyno. Złoty 
człowiek. Co, serio myślisz, że ona?...
 Nicholas położył rękę na sercu i dla większej wiarygodności jeszcze zamknął oczy.
 - Na sto procent. Szczęściarz z ciebie, Władik. I forsy masz jak lodu, i piękne kobiety na 
ciebie lecą.
 - To prawda. - Generalny dyrektor Czarnej Góry nie zaprzeczał. - A wiesz dlaczego? 
Dlatego, że lekko je traktuję - i pieniądze, i baby. Pardon, kobiety. Do tego, Kola, sprowadza się 
cała filozofia. Dużo o tym myślałem. Pieniądze to żywy organizm. I im w nas, facetach, podoba 
się to samo, co laskom... Pardon, kobietom. I jedne, i drugie trzeba traktować lekko, wesoło, ale 
z należytą dbałością i troską. Ich braku nigdy nie wybaczają, rozumiesz? Stale się słyszy: mistyka 
pieniędzy, tajemnica kobiecej duszy. Nie wierz w to. Nie ma żadnej tajemnicy, wszystko jest 
bardzo proste. Grunt to odnosić się do nich tak samo jak do dobrych kumpli. Bez chamstwa, ale i 
bez stawiania na piedestał. Verstehst du oder nicht?* [*Rozumiesz czy nie? (niem.).] Można je 
kochać, jak najbardziej, ale nie należy im tego zanadto okazywać. Lepiej być powściągliwym. 
Wtedy same się do człowieka garną.
 - Kto - pieniądze czy kobiety? - chciał wiedzieć dokładnie Fandorin, który słuchał z 
nadzwyczajną uwagą.
 - Jedno i drugie. - Po chwili Sołowjow dodał: - Przepraszam cię, Kola. Zebrało mi się na 
filozofowanie. Chciałeś mi coś opowiedzieć.
 Ta-ta-ta-tam! Ta-ta-ta-tam! - rozległ się marsz weselny po raz dziesiąty, jeśli nie piętnasty 
tego wieczoru. Nicholasa nie przestawało zdumiewać, w jaki odmienny sposób rozmawia 
Sołowjow ze swoimi niewidzialnymi interlokutorami: to mało zrozumiałym, lecz intrygującym 
żargonem przestępczym, to pełnym wyszukanie uprzejmych zwrotów (w rodzaju „jeśli pan tak 
łaskaw” czy „będę ogromnie zobowiązany”), oficjalnym, urzędowym językiem, to po angielsku, 
to po niemiecku, to znów w jakimś narzeczu tureckim.
 „Renesansowy typ, Benvenuto Cellini” - zachwycał się Nicholas. Wład, słuchając 
rozmówcy po drugiej stronie linii, jednocześnie mistrzowskim ruchem opróżniał kieliszek. 
Zwykle telefon trwał nie dłużej niż minutę, ale tym razem rozmowa się jakoś przeciągała. 
Sołowjow nachmurzył się i zaczął bębnić palcami po stole.
 - ...To pewne? - sypał krótkimi pytaniami. - ...I imię, i nazwisko?...A ukręcić sprawie 
łeb?... Kto, kto?... Sam?... Jasny gwint! No, to koniec, kaputt. Dupa blada... Kontrola?... U 
niego?... - I tak dalej w tym duchu.
 Fandorin czekał niecierpliwie, aż tamci skończą rozmawiać. Zaraz opowie Władikowi coś 
takiego, że ten od razu zrozumie: praca historyka może być przygodą nie mniej fascynującą niż 
wielki rosyjski biznes.
 - A więc takie buty, Kola - rzekł Wład, odłożywszy komórkę. Spojrzenie miał skupione i 
trzeźwe, jakby nawet nie pamiętał o trzech długich szeregach opróżnionych kieliszków. - Sprawa 
jest śmierdząca. To był mój człowiek, z mentowni. Zadzwoniłem do niego, kiedy tu 
przyjechaliśmy, i kazałem sprawdzić, czy nie ma jakiejś poruty. No wiesz, czy nikt nas nie 
przyuważył, czy nie jesteśmy poszukiwani.
 - I co, jesteśmy? - Fandorin poczuł zimny dreszcz.
 Sołowjow odrzekł ponuro.
 - Ja nie, ale ty tak. Nikt nas tam nie widział. W każdym razie żadni świadkowie na razie 
się nie zgłosili. Ale my obaj zachowaliśmy się jak ostatnie palanty. Nie obszukaliśmy 
nieboszczyka. A tymczasem ten pieprzony sukinsyn miał w notesie twoje zdjęcie, podpisane na 
odwrocie „Nicholas Fandorin”. Była tam jeszcze nazwa hotelu i jakiś adres na Pirogowce. Tak że 
proszę wybaczyć, mister Fandorin, ale rosyjska granica jest teraz dla pana zamknięta. - Wład 
westchnął. - Szukają cię, Kola, a w dodatku zajmuje się tym sama góra, cała historia dotarła na 
najwyższy szczebel.
 - Dlaczego sama góra? - słabym głosem zapytał Nicholas. Sięgnął po kieliszek, ale cofnął 
rękę - jego mózg i tak już pracował z wielkim trudem, a tymczasem rzeczy przybrały jak 
najgorszy obrót.
 - Bo minister chciał mieć wgląd w tę sprawę. Masz przynajmniej pojęcie, kogośmy 
wykończyli? - Wład uśmiechnął się nerwowo. - Nie? No to wobec tego poprzednią wiadomość 
możesz uznać za dobrą, bo teraz będzie zła. Ten pajac z berettą to sam Szurik, król zabójców na 
zlecenie, największy spec od mokrej roboty. Na wujka Wasię z Konotopu z pewnością by nie 
polował. Obawiam się, że za Szurika zechcą się teraz na tobie zemścić tacy ludzie, przy których 
ci z MSW i MUR-u* [*Moskiewskij Ugołownyj Rozysk - Moskiewski Wydział Kryminalny 
(przyp. tłum.).] to niewinne dzieciątka...
 Fandorin zaciekle tarł dłonią czoło, żeby świat wokół przestał wreszcie tak bezsensownie 
wirować.
 - Powinienem się oddać w ręce władz. Wyjaśnię, jak do tego wszystkiego doszło. To była 
obrona konieczna.
 - No tak - pokiwał głową Sołowjow - jasne, obrona konieczna: dla pewności trzy kulki w 
łeb. A może powiesz glinom, że to twój przyjaciel Władik go dobił?
 - Coś ty! - zakrzyknął oburzony Nicholas. - O tobie w ogóle nie wspomnę! Zeznam, że 
zatrzymałem pierwszy z brzegu samochód, numerów nie pamiętam, kierowcy się nie 
przyjrzałem...
 - W Kryminalnym nie siedzą frajerzy. Będziesz musiał im wyjaśnić, skąd angielski 
historyk ma znajomości wśród takich typów jak Szurik i w jakim to Cambridge nauczyli się 
superkillerów przerabiać na kompost ich własnym gnatem.
 Fandorin spuścił głowę. Sytuacja wydawała się absolutnie beznadziejna. Oddać się w ręce 
milicji znaczyło wsypać człowieka, który przyszedł mu z pomocą w ciężkiej chwili. Nie uczynić 
tego - to znaleźć się w położeniu zbiegłego przestępcy.
 - Krótko mówiąc, trzeba zrobić tak! - Wład walnął pięścią w stół; dwa puste kieliszki 
przewróciły się, z trzech pełnych wyplusnęła wódka. - Co mi tam Szurik, MUR-ik, minister 
Kulikow - o kant dupy ich rozbić. Zadekujesz się tu na tak długo, jak będzie potrzeba. A kiedy 
sprawa przycichnie, wyprawię cię do Turcji na fałszywych papierach. Mentownia cię nie 
znajdzie, takiego wała, nie pękaj. Boję się tamtych drugich. Tych, co nasłali na ciebie Szurika. 
Mów, Kola, wszystko, co wiesz, nie ściemniaj. Muszę przekalkulować, z której strony mam się 
spodziewać ataku, żeby się w porę okopać.
 Nicholas patrzył na wspaniałego Włada Sołowjowa i milczał. Dziś magister nauk 
historycznych miał wieczór podejmowania męskich decyzji. Niedawno podjął jedną, śmiałą aż do 
granic desperacji, a teraz dojrzewała w nim druga, jeszcze bardziej szaleńcza.
 Nie będzie nic opowiadał dzielnemu flibustierowi. Nie skorzysta też z ofiarowanej 
kryjówki. Byłaby to z jego strony niewiarygodna wręcz podłość. Wystarczy, że wciągnął w tę 
przerażającą historię Ałtyn. Musiałby być skończonym łajdakiem, żeby sprowadzać zgubę na 
tych, którzy okazali mu pomoc.
 Istnieje tylko jeden sposób, by postąpić wobec Włada uczciwie i honorowo: zniknąć z 
jego życia, nie narażać go na śmiertelne niebezpieczeństwo.
 - Czego milczysz, ćwoku angielski? - zdenerwował się Sołowjow. - Myślisz, że nie 
potrafię cię zadekować? Potrafię, nie bój się. To nie ma znaczenia, że jeżdżę bez ochrony. Nie 
uznaję bodyguardów. Swojego cennego ciała sam potrafię strzec. A jeżeli nie, to nic nie jestem 
wart. Ale mam swoich żołnierzy, uzbrojonych. Importuję ich z Czernogorska, modlą się do mnie 
jak do Pana Boga... Coś ty taki blady? Niedobrze ci?
 Nicholas zbladł, bo nagle zrozumiał: Sołowjow go nie wypuści. Zgodnie z zasadami jego 
flibustierskiej etyki byłaby to zdrada. Zatrzyma przyjaciela, który znalazł się w opałach, choćby 
siłą - wbrew jego woli. Zamknie bez ceregieli w pokoju zastawionym mahoniowymi meblami i 
superkomputerem jak w więziennej celi. Nie można do tego dopuścić.
 Najlepiej sprawdzają się najprostsze fortele. Nicholas przypomniał sobie, jak łatwo 
wyprowadził w pole mister Pumpkina, doświadczonego radcę do spraw bezpieczeństwa.
 - Niedobrze - przytaknął magister, szarpiąc kołnierzyk koszuli. Wstał, zachwiał się 
(umyślnie), ale neseser cały czas trzymał w ręku. - Słabo. Zdarza mi się to. Ataki alergii. Muszę 
do toalety.
 - A po co ci neseser?
 - Mam tam tabletki - skłamał Nicholas. - Połknę i zaraz mi przejdzie.
 By historyjka wyglądała bardziej prawdopodobnie, blezer postanowił zostawić na krześle. 
W jego wewnętrznej kieszeni leżał paszport. Ale po co mu teraz paszport? Portfel miał w 
kieszeni spodni. Dobre i to.
 Nicholas wyszedł na korytarz. Zbiegł schodami w dół. Z restauracji dobiegały rozlewne 
dźwięki pieśni Na stepach, za dzikim Bajkałem. Śpiewały dwa głosy - jeden znajomy, 
schrypnięty, męski, i drugi - melodyjny, kobiecy. Piękny duet, ale nie czas teraz się zachwycać.
 Pomachać ręką Zinuli, uśmiechnąć się. Wsunąć banknot portierowi.
 I już. Po wszystkim.
 Wokół panowała ciemna noc.
 No proszę, jaki spryciarz z tego Nicholasa, wszystkich przechytrzył - niczym Bochenek z 
bajki. Uciekł od babki, uciekł od dziadka...
 Ależ się zrobiło zimno! Naprzód marsz! Jak najdalej od „Szynku”.
 Na ste-pach, za dzi-kim Baj-ka-łem! Lewa, lewa! Raz-dwa!
Aneks
 Limeryk autorstwa nietrzeźwego Nicholasa Fandorina, ułożony 15 czerwca wieczorem, 
podczas ucieczki z „Szynku”.
Kiedy już skonstatowałem,
Żem jest kłamcą i bęcwałem,
Jako karę za grzechy
Wybrałem dla dusznej pociechy
Tułaczkę hen, za Bajkałem.
Rozdział dziesiąty
 Dom o trzynastu oknach. Czarodziejskie właściwości rogu
 jednorożca. Cornelius poznaje nowe słowa. Tajemnica
 kamienia filozoficznego. Cudze rozmowy. Iwan
 Artamonowicz opowiada bajkę. Złe nowiny.
 Sierżant Olafsson zasłużył na antałek piwa, muszkieterowie Sałtykow i Lutzen - każdy na 
sztof wódki. Za to, że szybko biegają - tak powiedział im kapitan von Dorn, gdy zdołał już złapać 
oddech, powróciwszy spod bram niebios do ziemskich trosk.
 Za uratowanie od niechybnej śmierci należałaby się z pewnością o wiele wyższa nagroda, 
ale Cornelius musiał strzec swego honoru dowódcy. Kiedy zza węgła cerkwi z brzękiem żelaza 
wypadli trzej żołnierze, przerażającego złoczyńcę raptem jakby wiatr zdmuchnął. Jeszcze przed 
chwilą stał tutaj, z kindżałem wzniesionym do ciosu, i nagle w mgnieniu oka rozpłynął się w 
ciemności; nawet śnieg nie skrzypnął pod jego nogami. Żołnierze go w ogóle nie dostrzegli - 
zobaczyli jedynie dowódcę kompanii, który charcząc, usiłował podnieść się z ziemi. Nie 
dostrzegli - i bardzo dobrze. Po co mieliby widzieć, jak nocny rabuś depcze po żebrach ich 
kapitana?
 Adam Walser - cóż, ten, oczywiście, był świadkiem owego incydentu, ale trzymał język 
za zębami. Zresztą z powodu szoku, który przeżył, mowa wróciła mu nie od razu, lecz dużo 
później, kiedy na wartowni wlano mu do ust miarkę wódki.
 - Z całego serca jestem wam wdzięczny za ocalenie, panie kapitanie. - Aptekarz 
pochwycił rękę Corneliusa, żeby ją uścisnąć, ale zamiast tego zaszlochał i pochylił się, żeby 
ucałować jego dłoń; zanim kapitan ją wyrwał, Walser zdążył musnąć wargami kostki palców von 
Dorna. - Jestem starym, słabym człowiekiem. Bardzo łatwo mnie zabić! A wtedy cała mądrość, 
wszelkie sekrety, jakie znam, przepadną bezpowrotnie. Mój rozum zgaśnie na zawsze. Och, jak 
niepowetowana byłaby to strata!
 Von Dorn słuchał nieuważnie, zaprzątnięty zupełnie inną stratą. W kieszonkowym 
lusterku niepocieszony kapitan widział swoje oszpecone, szczerbate odbicie. I tak już będzie 
wyglądał przez resztę życia! Nie mówiąc o tym, że jedyna przewaga, jaką miał nad wspaniałym 
księciem Halickim, została bezpowrotnie utracona. Nigdy więcej nie będzie mógł obdarzyć dam 
uśmiechem, gwizdnąć na palcach, odgryźć z chrzęstem kęsa pieczonego baraniego udźca... Niech 
diabli wezmą tego pechowego aptekarza razem z jego lamentami, szkoda, że nie załatwili go po 
cichu tam, w zaułku!
 - Dam wam żołnierzy, panie. Odprowadżą wasz do domu - burknął Cornelius i omal nie 
jęknął z rozpaczy - na dodatek jeszcze szeplenił!
 - Kochany, najdroższy panie von Dorn - zaczął błagać wystraszony aptekarz - a nie 
mógłby pan sam mi towarzyszyć?... Ja... muszę z panem porozmawiać o pewnej ważnej sprawie. 
Zapewniam, że bardzo to pana zainteresuje!
 Doprawdy, nawet przy najlepszych chęciach Cornelius nie potrafił sobie wyobrazić, o 
czym miałby z nim mówić ten stary grzyb. O gruszkach do lewatywy? O uczonych traktatach 
medycznych?
 - Nie mogę. Służba - krótko, starając się nie szeplenić, odparł kapitan. Niech to szlag! 
„Szłużba”!
 Aptekarz nagle zmienił ton, który z błagalnego stał się przypochlebny.
 - Nie wpatrujcie się tak wciąż w te połamane pieńki, kapitanie. Wstawię panu nowe zęby, 
bielsze od poprzednich! I to zupełnie bezpłatnie. Został mi jeszcze kawałek rogu afrykańskiego 
jednorożca, trzymam go na potrzeby wysokich osobistości, ale panu nie pożałuję.
 Kapitan drgnął, słysząc te słowa.
 - Zęby można wstawić? To nie żarty?
 - No pewnie, że można. Zbiłem tu, w Moskowii, niezły majątek, robiąc piękne sztuczne 
zęby na zamówienie zamożnych mieszczek - z kości słoniowej, z kłów morsa, a prawdziwe 
modnisie życzyły sobie nawet ząbków ze szlifowanych pereł!
 Perspektywy, które Cornelius niespodziewanie przed sobą ujrzał, sprawiły, że się 
rozchmurzył. Mina mu poweselała, na duchu też poczuł się raźniej.
 - Z pereł! To fantastyczne! Ja też bym takie chciał!
 Walser skrzywił się.
 - Jednorożec jest o wiele lepszy. Cóż to jest perła? Skruszy się po roku czy dwóch, a zęby 
z rogu tego stworzenia będą panu służyły do końca życia. Niech pan nie zapomina, co pisali 
starożytni o magicznych właściwościach jednorożca. Jego róg przynosi szczęście, chroni przed 
chorobami, a co najważniejsze, zapewnia powodzenie u dam.
 Aptekarz mrugnął porozumiewawczo i kapitan od razu się poddał.
 - Tak, jednorożec to to, czego mi potrzeba. No, cóż tak siedzicie, panie? Wstawajcie, 
ruszamy! Odprowadzę was, tak jak chcecie. Kiedy moje zęby będą gotowe?
 - Jeśli panu zależy, to nawet dzisiaj, zajmę się tym podczas naszej rozmowy. Usunę 
korzenie, zrobię odcisk, dopasuję nowe zęby i wstawię je. Oczywiście, nie będzie się pan mógł 
nimi wgryzać w antonówki, ale uśmiechać się do dziewcząt - ile tylko pan zechce.
 Do diabła z antonówkami. Cornelius ich próbował - są kwaśne jak ocet siedmiu złodziei.
 Iść trzeba było kawał drogi - aż za mury Białego Grodu, za skorodomski wał, ale nie do 
Kukuju, gdzie mieszkali wszyscy cudzoziemcy, lecz do zwyczajnej rosyjskiej słobody.
 - Nie dziwcie się, kapitanie - powiedział Walser, ledwie nadążając za kroczącym 
zamaszyście von Dornem. - Jak tylko zjechałem do Moskowii, od razu przeszedłem na tutejszą 
wiarę, dlatego mogę się osiedlić, gdzie tylko zechcę. Tu jest spokojniej, żaden z ziomków nie 
wtyka nosa w moje sprawy.
 Cornelius był wstrząśnięty. Renegat! Odstępca od wiary! A zdawałoby się, że taki z niego 
poczciwy staruszek.
 - Oburzyło to pana? - Adam Walser uśmiechnął się. - Niepotrzebnie. Nie przywiązuję 
wagi do tych głupstw. Człowiek ma tylko jednego Boga - rozum. Cała reszta to zwyczajne 
przesądy.
 - Miłość do Chrystusa to przesąd? - nie wytrzymał von Dorn. - I dziesięcioro przykazań? I 
zbawienie duszy?
 Nie wdawałby się w teologiczne spory, ale aptekarz jakoś zbyt łatwo wyrzekł się swojej 
wiary. Walser odparł z przekonaniem:
 - Przesądem jest myśleć, że zbawienie duszy zależy od tego, jak człowiek się modli czy 
żegna. Duszę - czyli, w moim pojęciu, rozum i moralność - zbawić można, jedynie czyniąc dobro 
innym. W tym zawiera się i miłość bliźniego, i dziesięcioro przykazań. I co z tego, że nie chodzę 
do cerkwi i nie wierzę w diabła? Za to, mój dzielny panie von Dorn, darmo leczę biedaków i nie 
odmawiam wsparcia bezdomnym, głodnym sierotom. Koło moich wrót zawsze stoi skrzynka 
pełna czerstwego chleba.
 - Dlaczego czerstwego? - zdziwił się Cornelius.
 - A dlatego, że kto syty, nie weźmie, a kto naprawdę głodny, ukontentuje się nawet 
stwardniałą przylepką.
 Dalej szli w milczeniu. Von Dorn rozważał w myślach to, co usłyszał od aptekarza. 
Przekonania Herr Walsera mimo jego heretyckiej postawy wydawały się słuszne. W rzeczy 
samej, cóż to za radość dla Pana z człowieka, który żegna się znakiem krzyża świętego tysiąc 
razy na dzień, a dla najbliższych jest tyranem i dręczycielem? Wszak wokół niemało można 
znaleźć takich fałszywych świętoszków. Tak, trzeba okazywać ludziom dobroć i miłosierdzie, a 
stosunki z Panem Bogiem to już osobista sprawa każdego człowieka, nikogo nie powinny 
obchodzić. To samo mówił starszy brat Andreas, sługa boży.
 Cornelius nie żałował teraz, że z powodu staruszka aptekarza wdał się w niepotrzebną 
bijatykę - zwłaszcza iż w miejsce wybitych zębów Walser wkrótce wstawi mu nowe, o 
czarodziejskich właściwościach.
 Aptekarz zatrzymał się na środku ciemnej ulicy, wzdłuż której ciągnął się jedynie długi 
szereg wysokich, szczelnych parkanów, i zapytał:
 - Widzicie ten dach, kapitanie? To właśnie mój dom. - Zaśmiał się i poprawił zapotniałe 
okulary. - Nie zauważył pan nic osobliwego?
 Von Dorn spojrzał w tamtą stronę. Ogrodzenie z desek, wysokie na półtora człowieczego 
wzrostu, za nim duża budowla z bierwion ze spadzistym dachem. Ciemne okna. Nic osobliwego, 
wszędzie dookoła stały takie same domy.
 - Proszę policzyć okna.
 Cornelius policzył wąskie prostokąty i mimo woli się przeżegnał. Diabelski tuzin!
 - Czemu akurat tyle? - spytał cicho.
 Walser otworzył kluczem zmyślny zamek przy furtce i przepuścił kapitana przodem.
 - Na dole, na pierwszej kondygnacji, która jest zbudowana z kamienia, też jest trzynaście. 
Sprytna sztuczka! Pośród tutejszych mieszkańców i tak uchodzę za czarownika - no, jak to? 
Niemiec, medyk, zielarz. A trzynaście okien chroni mnie lepiej niż najostrzejsze psy i stróże. 
Złodzieje omijają mój dom z daleka, boją się.
 Roześmiał się z zadowoleniem i zamknął furtkę na zasuwę.
 - Nie mam teraz sług. Ci dwaj, których miałem, leżą martwi tam, na śniegu - westchnął z 
goryczą Walser. - Para tępych osiłków, byle się najeść i wyspać, a jednak człowiekowi żal. Jeden 
to przybłęda, drugi ma matkę staruszkę, która mieszka na podgrodziu. Dam jej trochę pieniędzy 
na pochówek syna i na życie. Trudno będzie teraz nająć nowych strażników. Cała nadzieja w 
panu, Herr von Dorn.
 Cornelius nie bardzo zrozumiał, co Walser ma na myśli, ale o nic nie pytał. Pragnął tylko, 
żeby medyk czym prędzej zajął się jego zębami.
 Dom stał na białej kamiennej podmurówce, do połowy wpuszczonej w ziemię i 
zlewającej się niemal z grubą warstwą śniegu. Zszedłszy trzy stopnie w dół, Walser otworzył 
kute metalowe drzwi i tym razem, idąc przodem, prowadził Corneliusa.
 - Uwaga, kapitanie! - rozległ się w ciemnościach jego głos. - Niech się pan nie 
przestraszy!
 Ale już było za późno. Von Dorn zrobił krok przed siebie, podniósł latarnię i stanął jak 
skamieniały - z mroku spoglądał na niego czarnymi oczodołami ludzki szkielet.
 - To do badań anatomicznych - wyjaśnił Walser, który zdążył tymczasem zapalić świecę. 
- Nazywa się tak samo jak ja, Adam. Trzymam go w sieni jako dodatkową ochronę przed 
złodziejami, bo może któryś z najbardziej zdesperowanych nie przestraszy się diabelskiego 
tuzina albo, dajmy na to, nie potrafi zliczyć do trzynastu. Proszę wejść z łaski swojej, zapraszam.
 Zapalił jeszcze kilka świec i teraz można było obejrzeć dokładnie przestronną komnatę, 
która zajmowała chyba większą część dolnej kondygnacji. Było tu całe mnóstwo najrozmaitszych 
osobliwości, jedna dziwniejsza od drugiej.
 Na ścianie, nad tablicą przedstawiającą schemat ludzkich wnętrzności, wisiał olbrzymi 
żółw o wypolerowanej skorupie. Po lewej stronie - ogromna zębata jaszczurka (krokodyl, jak się 
domyślił Cornelius). Na półkach stały pożółkłe ludzkie czaszki i szklane naczynia, gdzie w 
przezroczystej cieczy pływały kawałki jakichś organów - chyba także ludzkich. Na sznurach 
rozwieszono wszędzie pęki suchych ziół, wianuszki grzybów, korzonki. Ani ikony, ani 
krucyfiksu Cornelius nigdzie nie zauważył, chociaż specjalnie rozglądał się po wszystkich 
kątach.
 - To mój gabinet lekarski i apteka - wyjaśnił gospodarz, ustawiając pomiędzy czterema 
kandelabrami dziwny fotel ze skórzanymi paskami na podłokietnikach.
 - Po co to? - von Dorn bojaźliwie zerknął na sprzęt, który kojarzył się raczej z izbą tortur.
 - Żeby moje pacjentki nie wymachiwały rękami i nie szarpały się - powiedział Walser. - 
Ale was, kapitanie, oczywiście, nie będę przywiązywał. Zarówno dla dzielnego żołnierza, jak i 
dla filozofa ból to błahostka niezasługująca na uwagę. Po prostu zwykłe podrażnienie 
rozedrganych nerwów. Proszę usiąść i szeroko otworzyć usta. Doskonale!
 Cornelius przygotował się na niemal nieznośne cierpienie, ale palce medyka były zręczne 
i delikatne - nie dotykały, lecz muskały, nie urażały, lecz łaskotały.
 - Bardzo dobrze. Cios był tak silny, że oba korzenie są rozchwiane. Usunę je bez trudu... 
Cóż za wspaniałe, białe zęby - zupełnie jak u młodego lwa. Prawdziwy z pana śmiałek, kapitanie. 
Ja, wie pan, jestem człowiekiem słabym, natura poskąpiła mi męstwa. Ludzie odważni tak 
lekkomyślnie, nierozważnie ryzykują własne życie, zupełnie nie biorąc pod uwagę konsekwencji! 
Przecież wystarczy popełnić najmniejszy błąd - i koniec, po wszystkim. Mrok, niebyt, pustka. 
Dziewięć miesięcy w łonie matki, długie i trudne dorastanie, szczęśliwe uniknięcie dziesiątków 
chorób i innych niebezpieczeństw - i co? Może to wszystko unicestwić i przekreślić jedno jedyne 
nierozsądne posunięcie. Ginie wówczas cały świat uczuć i myśli, dany człowiekowi! Ów 
człowiek umiera - i nie dowie się nigdy, co się stanie jutro, za rok, za dziesięć lat. Nigdy więcej 
nie ujrzy wiosennego poranka, jesiennego wieczoru, zielonej łąki, trawy przyginanej powiewem 
wiatru! Och, jakże jesteśmy niewybaczalnie, karygodnie głupi, szaleńczy śmiałkowie! A jednak 
zachwyca mnie ten wasz brak rozsądku! Jakaż wspaniała jest owa nieokiełznana fantazja, która 
pozwala człowiekowi dla kaprysu, błahostki, niedorzecznej zachcianki odrzucić wszelkie dary 
życia, a nawet życie samo! Zaprawdę jedynie władca wszechświata zdolny jest do gestu takiego 
królewskiego marnotrawstwa! Szerzej usta, szerzej!
 Cornelius jęknął przeciągle, gdyż medyk nagle uchwycił - jak mu się wydawało - całą 
jego szczękę w jakieś stalowe obcęgi i pociągnął żelastwo do siebie.
 - Jeden już wyrwałem. R-raz! A oto i drugi. Proszę przepłukać usta wódką i odpluć do 
miski.
 Potrzymawszy chwilę w ustach solidny haust wódki, kapitan bynajmniej go nie wypluł, 
lecz przełknął i już sięgał po butelkę, żeby powtórzyć operację, ale Walser nie pozwolił.
 - Wystarczy. Chcę, żeby pan miał jasny umysł, gdy będzie mnie pan słuchał. Zamierzam 
wyjawić panu coś, co odmieni całe pańskie życie.
 Aptekarz nerwowo poprawił okulary i bacznie popatrzył von Dornowi w oczy.
 - Mam nadzieję, że na lepsze? - zażartował kapitan.
 Walser zamyślił się.
 - Zanim odpowiem na to pytanie, niech mi pan wyzna, czy jest w pańskim życiu jakaś 
wielka tajemnica, którą pragnie pan zgłębić?
 - Wielka?... Chwała Bogu, nie. - Cornelius uśmiechnął się. - Ma się rozumieć, oprócz 
samego życia.
 - W takim razie może pan uznać, kapitanie, że dotychczas nie żył pan jeszcze naprawdę - 
rzekł poważnym, nawet uroczystym tonem Walser. - Ludzkie życie tylko wtedy nabiera sensu, 
gdy zrodzi się w nim wielka tajemnica. Proszę posłuchać. Jest pan pierwszy, przed którym 
postanowiłem się odsłonić. Gdybym wierzył w Boga, uważałbym, że to On mi was zesłał, 
kapitanie. Ale Bóg nie istnieje, wszystkim rządzi jedynie ślepy przypadek, a więc to jemu niech 
będą dzięki.
 Von Dorn poczuł, że udzieliło mu się podniecenie rozmówcy, i przeszła mu ochota na 
żarty - cały zamienił się w słuch.
 - Jest pan odważnym, silnym, szlachetnym rycerzem. Ma pan żywe, rozumne spojrzenie. 
Ludzie bardzo rzadko łączą w sobie te cenne zalety: siłę, szlachetność i rozum. Możliwe, że 
popełniam niewybaczalny błąd, obdarzając pana zaufaniem, ale przecież gdyby nie rzucił mi się 
pan tak ofiarnie, z takim poświęceniem na ratunek, i tak byłbym już martwy. - Walser wstrząsnął 
się. - Mnisi wypatroszyliby mnie żywcem, torturami wyciągnęliby ze mnie moją tajemnicę, a 
potem rzuciliby moje szczątki krukom na pożarcie.
 - Mnisi? A ja myślałem, że to zwyczajni rabusie, którzy narzucili habity, żeby ich nie 
było widać w ciemnościach.
 - Czyżby pan nie poznał Jusupa? - zdziwił się aptekarz. - Staliście tam przecież twarzą w 
twarz.
 - Jakiego Jusupa? Ma pan na myśli tego łajdaka, który wybił mi zęby? Nie, nie widziałem 
jego twarzy. Księżyc świecił mu w plecy. A więc to ktoś mi znany?
 - Przecież to Josif, przyboczny metropolity antiochijskiego!
 - Chcecie powiedzieć, panie, że napadli na was ludzie Taisjusza?
 Cornelius przypomniał sobie, jak przewielebny szeptał o czymś z czarnobrodym ascetą, 
który po chwili wymknął się za drzwi. Nie, to po prostu niemożliwe.
 - Wykluczone. - Kapitan pokręcił głową. - Taki uczony mąż, sługa boży! Mylicie się, 
panie.
 - Kto jest sługą bożym, Jusup? - Walser roześmiał się. - Nie chciałbym się spotkać z jego 
bogiem. Jusup to Syryjczyk, haszyszyn, najbliższy zaufany metropolity, wykonawca wszystkich 
jego ciemnych zamysłów.
 - Haszy... Kto?
 - Haszyszyn. Istnieje na Wschodzie taki tajny zakon. Jego członków od dziecka 
przyuczają do morderczego rzemiosła. Ci ludzie wierzą, że mogą się dostać do raju, jeśli będą 
zabijać na rozkaz swojego imama. Wszystkie skrytobójstwa Lewantu i Maghrebu są ich dziełem, 
to mistrzowie tej krwawej sztuki. Nie mają ani rodziny, ani normalnych ludzkich uczuć i słabości 
- dla nich liczy się tylko palenie haszyszu i wierność imamowi.
 - Tak, słyszałem coś niecoś o tych fanatykach - przytaknął von Dorn. - Nazywają ich 
inaczej asasynami* [*Skrajna muzułmańska sekta izmailitów, założona ok. 1090 r., w czasie 
wojen krzyżowych pozostająca na usługach Seldżuków i dokonująca mordów polityczno-
religijnych (przyp. tłum.).].
 - Przed wieloma laty Taisjusz wykupił Jusupa z rąk antiochijskiego paszy, ratując go od 
straszliwej kaźni - obdarcia żywcem ze skóry. Od tamtej pory Jusup uważa metropolitę za swego 
imama i jest mu wierny jak pies. Wie pan, jak Taisjusz doszedł do swej obecnej godności? Otóż 
wszyscy jego przeciwnicy i rywale dziwnym sposobem przenieśli się na tamten świat. 
Wystarczyło, żeby Taisjusz zapragnął zostać biskupem w Salonikach, a natychmiast utworzył się 
wakat - archijerej nieszczęśliwie skręcił sobie kark, spadłszy nocą z łóżka. W podobny sposób 
dostała się Grekowi mitra arcybiskupia, a potem godność metropolity. O, wiem bardzo dużo o 
sprawkach tych dwóch łotrów - Taisjusza i Jusupa! Kiedy Taisjusz chce osiągnąć jakiś cel, nie 
cofnie się przed niczym. Dla Liberii ta drapieżna bestia gotowa jest rozerwać mnie na strzępy. A 
przecież nie wie jeszcze o Zamoleusie!
 - Liberia? Zamoleus? - Cornelius sposępniał, słysząc te nowe dla siebie słowa. - Kto czy 
też co to takiego?
 Adam Walser zmieszał się, potarł palcami czoło.
 - Wybacz, przyjacielu. Przeskakuję z tematu na temat i tylko mieszam ci w głowie. 
Chwileczkę, zaraz się uspokoję i opowiem wszystko po kolei. Wie pan co, kapitanie? Będę 
mówił i jednocześnie przygotowywał dla pana zęby - to mi pomoże zachować konsekwencję i 
porządek narracji. Zacznę jednak od tego, że mowa będzie o największym skarbie ze wszystkich, 
jakie zna historia ludzkości.
 Ten wstęp mądry aptekarz zrobił niewątpliwie po to, by kapitan z odpowiednią uwagą 
wysłuchał jego opowieści.
 Fortel się udał - Cornelius aż się cały podał do przodu, taką ciekawość rozbudził w nim 
gospodarz.
 - O największym skarbie? - zapytał von Dorn, nie tylko szepleniąc, ale jeszcze jakoś 
nagle ochrypłszy. - Mówi pan o złocie?
 Walser roześmiał się - ale nie wesoło, raczej z goryczą.
 - Myśli pan, kapitanie, że na świecie nie istnieje nic cenniejszego niż złoto?
 - Nie, dlaczego. Choćby drogie kamienie. Diamenty, szafiry, szmaragdy.
 - Cóż - aptekarz wziął do ręki jakieś kościane widełki i uśmiechnął się tajemniczo - są 
tam i drogie kamienie, a złota tyle, ile dusza zapragnie.
 - Ile dusza zapragnie? - upewnił się podniecony Cornelius.
 - Ależ tak. Jaka ilość by pana w pełni zadowoliła - pud, sto pudów, tysiąc?
 Von Dorn groźnie ściągnął brwi. Czyżby Herr Walser chciał sobie z niego zakpić? 
Aptekarz jednak, widząc, jak muszkieter zmienił się na twarzy, wybuchnął cichym śmiechem - 
ale nie szyderczym, raczej tryumfalnym.
 - Niech pan nie rusza głową, mój młody przyjacielu, utrudnia mi pan zadanie. Proszę 
siedzieć spokojnie i cierpliwie słuchać, bo muszę zacząć, jak to się mówi, od pieca.
 Włożył Corneliusowi do ust kościane rozpórki, co sprawiło, że od tej chwili dialog 
zamienił się w monolog.
 - Przed ośmioma laty objąłem katedrę profesora farmakologii i ziołolecznictwa na 
fakultecie medycznym heidelberskiego uniwersytetu. Słyszał pan z pewnością o tej szacownej 
uczelni.
 Von Dorn zamyczał niewyraźnie - w Heidelbergu, tyle że na wydziale teologicznym, 
studiował jego brat Andreas.
 - Proszę nie kręcić głową i siedzieć spokojnie... Warunkiem mojej umowy z rektoratem 
było, że w czasie wolnym od wykładów i zajęć w laboratorium będę miał swobodny dostęp do 
uniwersyteckich archiwów. Skłaniając się wówczas do metod terapeutycznych Galena, badałem 
lecznicze właściwości antymonu i miałem nadzieję, że znajdę pożyteczne informacje o tej 
zadziwiającej substancji w notatkach słynnych alchemików z poprzednich stuleci. W czasie 
swych poszukiwań natrafiłem po drodze na mnóstwo ciekawych dokumentów, niezwiązanych 
wprawdzie z przedmiotem moich naukowych dociekań, wszakże człowiek o przenikliwym 
umyśle zawsze powinien mieć oczy szeroko otwarte, nigdy bowiem nie wiadomo, gdzie nagle 
zabłyśnie zbawcze światełko wiedzy. I oto któregoś dnia natknąłem się na zapiski pewnego 
pastora, niejakiego doktora Saventusa, człowieka wielce uczonego, znawcy wszelakich mądrości 
starożytnych Greków i Hebrajczyków. Żył sto lat wcześniej.
 Von Dorn jęknął - z bólu.
 - Jeszcze chwila cierpliwości, tu, w dziąśle, został mały odłamek zęba. Już! Więcej nie 
będzie bolało... Otóż ów duchowny był proboszczem w Inflantach i w czasie wojny dostał się do 
moskiewskiej niewoli. Po licznych przygodach, których nie będę teraz panu opisywał, Saventus 
trafił na Kreml, gdzie stanął przed obliczem samego cara Iwana - tego, którego potem nazwano 
Groźnym. Pastor pisze, że monarcha rozmawiał z nim łaskawie i powiedział, iż od dawna 
poszukuje uczonego męża, który pomógłby uporządkować stary księgozbiór, odziedziczony 
przez niego po przodkach. Dalej autor szczegółowo przedstawia dzieje owej carskiej biblioteki, 
którą zwie Liberią. Niech pan przepłucze usta wódką, tylko błagam, proszę jej nie łykać...
 Korzystając z tego, że znów może mówić, zniecierpliwiony Cornelius wykrzyknął:
 - Herr Walser, do diabła z pańską biblioteką! Chciałbym wreszcie usłyszeć o skarbach.
 - Kiedy to właśnie biblioteka jest owym skarbem!
 Kapitan poczuł się głęboko rozczarowany. Wiedział przecież, że ten mól książkowy zrobi 
z niego w końcu durnia! Nie trzeba było traktować go poważnie i nastawiać uszu na jego 
niestworzone historie!
 Walser znowu się roześmiał.
 - Ma pan niezwykle wyrazistą mimikę, panie von Dorn. Zaraz przygotuję odcisk z wosku. 
Proszę otworzyć usta szerzej i nie ruszać się.
 „Niech sobie gada - myślał Cornelius, podczas gdy medyk oblepiał mu dziąsła jakąś 
gorącą, lepką masą - byleby mi zrobił przyzwoite zęby”.
 - Liberia to słynny księgozbiór bizantyjskich cesarzy, którego podstawę stanowiły zbiory 
Biblioteki Aleksandryjskiej i pisma pierwszych głosicieli wiary chrześcijańskiej. Dwieście lat 
temu księżniczka Zofia, bratanica ostatniego cesarza, przywiozła wielkiemu księciu Moskowitów 
ten skarb w posagu. Nieoświeceni carowie mało interesowali się książkami i do czasów Iwana 
zbiory przeleżały w skrzyniach właściwie nietknięte. Dopiero pół wieku przed Saventusem 
dopuszczono do ksiąg uczonego z Athos, mnicha Maksyma, by je uporządkował, ale nie udało 
mu się doprowadzić dzieła do końca. Saventus pisze między innymi, że w skrzyniach znajdowały 
się najrzadsze, wręcz unikalne dzieła i rękopisy - najmniej cenny z nich byłby wart nie mniej niż 
tysiąc złotych dukatów. Mówię o cenach sprzed stu lat, bo dziś, w naszej oświeconej epoce, król 
francuski zapłaciłby za nieznaną komedię Arystofanesa czy dzieła Tacyta pięćdziesiąt, ba, sto 
tysięcy liwrów!
 Corneliusowi już się nie wydawało, że Walser plecie bzdury. Kto by mógł pomyśleć, że 
jakieś stare bazgroły są warte takich obłędnych pieniędzy? Sto tysięcy liwrów!
 - Ale Arystofanes, Tacyt - to wszystko jeszcze nic, mój dzielny kapitanie. - Aptekarz 
nachylił się, dotykając niemal twarzy Corneliusa. W małych niebieskich oczkach niby maleńkie 
ogniki płonęły odbicia zapalonych świec. - W posagu księżniczki Zofii znajdowała się skrzynia z 
tajnymi, zakazanymi pismami, do których dostęp mieli jedynie sami władcy. Co konkretnie 
zawierała, car Iwan nie wiedział, gdyż wszystkie dzieła napisano w językach starożytnych. 
Właśnie od tej tajemniczej skrzyni kazano Saventusowi zacząć. Oprócz niektórych ksiąg z okresu 
początków chrześcijaństwa, które w Bizancjum uznawano za heretyckie, pastor znalazł tam 
traktat matematyczny autorstwa niejakiego Zamoleusa. Choć był człowiekiem wielce uczonym, 
nigdy dotąd o nim nie słyszał.
 Kapitan wzruszył ramionami - to chyba jasne, że on tym bardziej.
 - Inflantczyk zaczął studiować ów traktat i odkrył rzecz zdumiewającą: księga okazała się 
fałszywa, a ściślej mówiąc, podwójna. Z wierzchu grecki tekst na kartach pergaminu, a pod nim 
inny, jeszcze starszy, spisany na papirusie. W dawnych czasach niekiedy tak właśnie robiono - 
chowano jedną książkę wewnątrz drugiej... Wosk już zastygł. Teraz wyjmę odlew.
 - A co było na tym ukrytym papirusie? - zapytał von Dorn, usuwając z dziąseł odrobiny 
wosku.
 Adam Walser podniósł palec i oznajmił:
 - Całe złoto świata. - Spojrzał na opuszczoną szczękę muszkietera i roześmiał się. - Nie 
żartuję. Ten aramejski rękopis zawierał szczegółową recepturę sporządzania czerwonej tynktury.
 - Recepturę sporządzania czego?
 - Czerwonej tynktury, inaczej magisterium - czarodziejskiego proszku, który niekiedy 
bywa również nazywany kamieniem filozoficznym.
 - Tego, nad którego wynalezieniem biedzą się alchemicy? Dzięki któremu każdy metal 
można zamienić w złoto?
 „A może aptekarz nie jest przy zdrowych zmysłach? - pomyślał kapitan. - No jasne. 
Zachowuje się dziwacznie i wygaduje głupstwa”. Ale głos rozsądku natychmiast umilkł, 
zagłuszony oszalałym biciem serca. Całe złoto świata!
 - No, może nie każdy - Walser pokręcił głową - ale taki, który jest zbliżony do złota pod 
względem ciężaru. Na przykład rtęć. Widzi pan, mój dzielny przyjacielu, wewnątrz każdej 
cząsteczki materii drzemią potężne siły, które tylko czekają na odpowiednią chwilę, by się 
przebudzić. Od tego, w jakiej konfiguracji zastygły te siły, zależy właśnie, co to za substancja - 
żelazo, miedź czy cyna. Ta, którą nazywamy kamieniem filozoficznym, budzi tę tajemną siłę i 
wielokrotnie ją pomnaża, tak że cząsteczki materii zaczynają się poruszać, po czym zastygają na 
powrót już w zupełnie innym układzie. W następstwie tego procesu jeden element może 
przekształcić się w inny. Oczywiście, im owe elementy z natury są sobie bliższe, tym mniej 
kamienia filozoficznego potrzeba do transmutacji.
 - I w traktacie Zamoleusa znajduje się recepta na uzyskanie z innych metali złota?
 - Tak, wraz ze szczegółowym opisem kolejnych stadiów tego procesu i nawet próbką 
drobin złota. Saventus widział je na własne oczy i próbował badać ich reakcje z kwasem.
 Cornelius szarpnął kołnierz - zrobiło mu się nagle duszno, gorąco.
 - A więc to wszystko prawda? Kamień filozoficzny nie jest wymysłem szarlatanów?
 - W swoich zapiskach pastor przysięga na Pana Jezusa, że złoto jest autentyczne i recepta 
prawdziwa. Saventus zajmował się również alchemią, tak że znał się na tych sprawach.
 - Chwileczkę, Herr Walser, nic nie rozumiem... - Kapitan chwycił się za głowę. - A 
dlaczego władcy bizantyjscy nie skorzystali z tej receptury? Mając kamień filozoficzny, mogliby 
nie tylko odbudować wielkie imperium rzymskie, ale podbić cały świat!
 Aptekarz zamrugał oczami i mruknął niepewnie:
 - Rzeczywiście, dlaczego? Ach, chyba wiem. Basileusowie uważali alchemię za wymysł 
szatana, diabelską naukę. Cesarstwo wschodnie przetrwało tysiąc lat w niezmienionej prawie 
formie - przypominało muchę zatopioną w bursztynie. Bizantyjczycy nie wierzyli w naukę, 
rozum i postęp i właśnie dlatego prześcignęli ich zachodni i wschodni barbarzyńcy. W 
Konstantynopolu nie pogłębiano wiedzy, jedynie gromadzono ją bez wszelkiego pożytku. Dobrze 
przynajmniej, że jej nie unicestwiano, lecz starano się przechować - tak jak ową skrzynię z 
zakazanymi książkami. Bizantyjscy cesarze bardzo przypominali pod tym względem rosyjskich 
carów.
 - A co, car Iwan także bał się diabelskiej nauki?
 - Nie sądzę. Kiedy Saventus oznajmił mu o swoim odkryciu, monarcha polecił wyrwać 
pergaminowe karty fałszywego traktatu, a papirus oprawić w srebrną okładkę, gęsto wysadzaną 
„ognistymi kamieniami krainy Wuf”, jak czytamy w zapiskach. Nie wiem, co to za kraina, ale w 
Rosji nazywa się tak rubiny.
 - Oprawa jest cała z rubinów? - głosem zdławionym z podniecenia zapytał von Dorn. Taki 
skarb łatwiej sobie było wyobrazić niż jakiś nigdy niewidziany kamień filozoficzny.
 - Tak. Ale spostrzegłszy, jaka pożądliwość zapłonęła w oczach cara, pastor przestraszył 
się - zrozumiał, że posiadacza takiego sekretu Iwan żywego nie wypuści. I korzystając z tego, że 
cieszył się przywilejem swobody, zbiegł z Moskwy - najpierw na Litwę, stamtąd do Polski, aż 
wreszcie osiadł w Heidelbergu. Tam wkrótce zmarł, powierzywszy swoje zapiski 
uniwersytetowi. Na tytułowej karcie rękopisu zachowała się notatka sekretarza naukowego: „Stek 
bzdur i niedorzeczności, gdyż panu doktorowi Saventusowi, jak powszechnie wiadomo, rozum 
się pomieszał. Jego opowieściom o obyczajach Moskowitów nie można zatem dawać wiary”. 
Skoro tak zawyrokowano, nic dziwnego, że przede mną przez sto lat nikt nie zaglądał do 
rękopisu.
 - A co, jeżeli to naprawdę stek bzdur i niedorzeczności? - zaniepokoił się kapitan. - Pan 
przecież nie mógł widzieć tego Saventusa, a sekretarz dobrze go znał. Wygląda na to, że w 
Heidelbergu wszyscy wiedzieli, iż pastor jest nie przy zdrowych zmysłach.
 - Bardzo możliwe, że przykre przejścia w istocie zmąciły nieco rozum Saventusa - 
przyznał Walser. - Ale jego relacje wcale nie są bzdurne. Dla heidelberskich profesorów z 
zeszłego stulecia Moskowia była jakąś baśniową, nierzeczywistą krainą, a ja teraz wiem 
doskonale, że pastor opisywał tutejsze obyczaje wiernie i zgodnie z prawdą. Nie ma żadnych 
wątpliwości, że Saventus rzeczywiście mieszkał na Kremlu i widywał groźnego cara Iwana. A 
skoro przedstawia tak doskonale nawet drugorzędne szczegóły, dlaczego miałby zmyślać jakieś 
brednie na temat kamienia filozoficznego?
 Aptekarz popatrzył na kapitana sponad okularów i machnął maleńkim pilnikiem, którym 
wygładzał kawałek białej kości - pewnie rogu jednorożca o magicznych właściwościach.
 - A nie mogło być tak, że właśnie w tym przejawił się obłęd pastora? W fantazjach na 
temat Liberii?
 - Nie, nie mogło. Gdy przeczytałem zapiski, zacząłem zbierać informacje o bibliotece 
bizantyjskich władców i stwierdziłem, że w tym względzie Saventus niczego nie zmyśla. Liberia 
rzeczywiście trafiła do Moskwy. A później, kiedy po drodze do Moskwy zatrzymałem się w 
Dorpacie, widziałem katalog Liberii, sporządzony przez niejakiego pastora Wettermanna - 
jeszcze jednego Inflantczyka, któremu car Iwan pokazywał swój bezcenny księgozbiór. 
Matematyka Zamoleusa figuruje w tym wykazie.
 - To zmienia postać rzeczy - rzekł z namysłem Cornelius. - A więc nie ma żadnych 
wątpliwości.
 - Najmniejszych. - Ręka Walsera wykonywała miarowe ruchy, a narzędzie wydawało 
cienkie, zgrzytliwe dźwięki. - Przypuszczam, że po ucieczce Saventusa rosyjskiemu carowi nie 
udało się znaleźć w Moskwie człowieka wystarczająco wykształconego i dociekliwego, by nie 
tylko przeczytać, ale i rozszyfrować aramejski tekst. Saventus pisze, że starożytny autor 
zastosował pewien system kryptograficzny, który potrafi prawidłowo pojąć jedynie wytrawny, 
doświadczony alchemik. Wiadomo, że w późnych latach swego panowania Iwan lubił toczyć 
dysputy ze znawcami ksiąg, co dla niektórych z nich bardzo smutno się kończyło. Później tyran 
popadł w obłęd. Wiódł pustelniczy żywot, kazał wykopać pod pałacem kremlowskim i w 
Aleksandrowskiej Słobodzie całą sieć podziemnych korytarzy, wciąż chował swoje skarby przed 
prawdziwymi i wyimaginowanymi wrogami. W jednej z takich skrytek ulokował również Liberię 
- nikt dokładnie nie wie gdzie. Car zmarł nagle, podczas gry w szachy. Nie zdążył przekazać 
swojej tajemnicy następcy.
 - Gdzie więc należy szukać tych skrzyń?
 - Tu, w Moskwie - z przekonaniem zapewnił Walser, oglądając wycyzelowaną dwuzębną 
wstawkę. - Już ósmy rok zajmuję się poszukiwaniem Liberii. Zgodziłem się przyjechać do Rosji, 
a potem nauczyłem się języka i przyjąłem wiarę prawosławną, by zdobyć swobodny dostęp do 
carskich archiwów. Mam znajomków we wszystkich nieomal prikazach. Jednych leczyłem, 
innych gościłem, jeszcze innych zjednywałem podarkami. I oto teraz jestem już bliski 
rozwiązania zagadki, bardzo bliski. Wkrótce dzieło Zamoleusa będzie moją własnością!
 - Naprawdę?! - wykrzyknął Cornelius.
 Aptekarz znów pochylił się nad robotą.
 - Tak. Niedawno w starych księgach inwentarzowych Prikazu Carskich Izb 
Rzemieślniczych odkryłem zapis z 7072 roku, informujący, że mistrzowi fachu instalacji 
wodnych Siemionowi Ryżowowi polecono przygotować płyty ołowiane, by wyłożyć nimi 
szczelnie podłogi, ściany i sklepienie pewnej piwnicy, „o której - odnotowano w dokumencie - 
wie jedynie wielki monarcha”. Wyobraża pan sobie, kapitanie?!
 Von Dorn zastanawiał się przez chwilę, po czym wzruszył ramionami.
 - Mogło przecież chodzić o wiele różnych rzeczy.
 - Nie, mój dzielny przyjacielu, zaspawane ołowiane ściany i stropy mają chronić książki 
przed działaniem wilgoci - żeby nie pleśniały. Czas też się zgadza: Saventus zbiegł z Moskwy 
jesienią 1564 roku - czyli, wedle moskiewskiej rachuby lat, w 7072! To właśnie miało być owo 
tajemne miejsce przechowywania Liberii, jestem pewien.
 - A wie pan, gdzie się znajduje ten schowek?
 Walser podszedł do kapitana.
 - Wydaje mi się, że tak. Ale muszę jeszcze ostatecznie ustalić to i owo. Wkrótce będę już 
miał rozwiązanie zagadki... Proszę otworzyć usta.
 Cornelius jednak nie od razu usłuchał polecenia. Spojrzał w przymrużone oczy aptekarza 
i zapytał:
 - Jeżeli tak, to do czego ja jestem panu potrzebny? Dlaczego zdecydował się pan 
powierzyć mi swoją tajemnicę? Nie boi się pan, że zechcę zgarnąć całe złoto świata sam, tylko 
dla siebie?
 - Boję się. - Adam Walser westchnął cicho. - Jeśli mam być szczery, bardzo się boję. Ale 
na świecie jest tak dużo strasznych rzeczy, że człowiek musi dokonać wyboru, czego boi się 
bardziej, a czego mniej. A poza tym, cóż panu przyjdzie z księgi Zamoleusa beze mnie? Nie 
potrafi pan jej przeczytać ani przeprowadzić samodzielnie bardziej skomplikowanych 
doświadczeń chemicznych. Jesteśmy sobie nawzajem potrzebni, panie von Dorn, a to stanowi 
najtrwalsze spoiwo fundamentów, na których wspierają się gmachy przyjaźni i miłości. Nie mogę 
się już dłużej obejść bez zaufanego obrońcy i pomocnika. Zwłaszcza teraz, kiedy Taisjusz 
zobaczył mnie w domu bojara Matfiejewa.
 Cornelius, który zdążył już otworzyć usta na całą szerokość, znów je zamknął...
 - Dlaczego?
 - Grek jest mądry, z pewnością domyślił się, w jakim celu się tam znalazłem. Uprosiłem 
naczelnika Aptekarskiego Prikazu, wiceministra Gołosowa, żeby zdobył dla mnie zaproszenie do 
domu kanclerza. Matfiejew jest najpotężniejszym człowiekiem w całej Moskowii, a w dodatku 
słynie jako wielki miłośnik rzadkich ksiąg. Zrozumiałem, że w pojedynkę nigdy nie dotrę do 
Liberii, co innego, mając tak wysokiego i możnego protektora. Zdecydowałem się na ten krok po 
długich i bolesnych wahaniach, ale - jak mi się zdawało - innego wyjścia nie było; nie miałem 
jeszcze okazji spotkać się z panem. Rozumowałem tak: wszyscy wiedzą, że Herr Artamon 
Siergiejewicz to człowiek oświecony i uczciwy. Oczywiście, bibliotekę weźmie sobie, ale mnie 
przynajmniej hojnie wynagrodzi. Jeśli, powiedzmy, poproszę o jakiś traktat matematyczny, jeden 
jedyny z całej Liberii, szlachetny bojar nie odmówi mi takiej drobnostki... Oto dlaczego 
pojawiłem się na tym noworocznym przyjęciu: żeby się dobrze przyjrzeć Matfiejewowi, wyrobić 
sobie o nim opinię, a potem, wybrawszy dogodny moment, poprosić jego wielmożność o 
prywatną audiencję w bardzo ważnej sprawie. Czy mogłem przewidzieć, że spotkam tam tego 
przeklętego Taisjusza? Metropolita doskonale wie, że nie należę do lizusów, którzy obijają 
pańskie progi dla zysku czy z próżności. Bez wątpienia domyślił się, że w osobie kanclerza mam 
nadzieję znaleźć protektora. Dlatego właśnie podły Grek kazał swojemu zausznikowi mnie 
schwytać, przesłuchać, a potem, oczywiście, zabić.
 Cornelius zrobił niecierpliwy gest, chcąc dać w ten sposób do zrozumienia, że ma 
mnóstwo pytań.
 - Spokojnie, panie kapitanie, teraz jest najważniejszy moment - właśnie wstawiam 
pańskie nowe zęby... Cóż, wszystko obróciło się na dobre. Matfiejew nie jest mi już potrzebny. 
Wystarczy w zupełności kapitan von Dorn. Najpierw umówimy się, jak podzielić między siebie 
Liberię. Panu nie zależy chyba na księdze Zamoleusa? Cóż by pan z nią robił? Ale chętnie oddam 
panu jej oprawę, wysadzaną rubinami. Tam, w skrzyniach, jest wiele innych ksiąg w 
drogocennych oprawach - wszystkie je może pan sobie wziąć. Będąc posiadaczem takich 
skarbów, stanie się pan jednym z najbogatszych ludzi w Europie. Mnie odda pan tylko papirus, 
zgoda?
 Aptekarz wcisnął kościaną protezę na miejsce i popatrzył na Corneliusa z lękiem i 
błagalną prośbą.
 - Dobrze - zgodził się wspaniałomyślnie kapitan i cmoknął, wypróbowując sztuczne zęby, 
po czym powtórzył pewniej: - Dobrze, papirus będzie pański, a rubiny i wszystkie inne książki w 
drogocennych oprawach - moje.
 Cale złoto świata to oczywiście bardzo wiele, ale nie wiadomo jeszcze, czy Walser potrafi 
sporządzić wedle starożytnej receptury swoją tynkturę, tymczasem rubiny to rzecz pewna, 
zawsze można je sprzedać za dobrą cenę.
 - Czy księga jest duża? - zaniepokoił się nagle von Dorn. A co, jeśli nie większa od 
miniaturowego modlitewnika, który widział u Saszeńki Matfiejewej? Można go nakryć dłonią.
 - Duża, bardzo duża - zapewnił go pośpiesznie aptekarz. - Saventus pisze, że rozmiarów 
in quarto. I rubiny ozdabiają całą oprawę, z obu stron. Pastor wspomina jeszcze o Kodeksie 
Justyniana w oprawie wysadzanej ogromnymi perłami, o Geografii Hefajstiona ze szmaragdami i 
o autentycznym rękopisie Eneidy w szkatułce z Pergamonu, inkrustowanej żółtymi i czarnymi 
opalami. Drogi przyjacielu, nie będzie pan stratny! Niech mi pan da tylko szlacheckie słowo 
honoru, że Zamoleus będzie mój!
 - Bez oprawy - uściślił kapitan i położywszy dłoń na rękojeści szpady, rzekł: - Przysięgam 
na honor rodu von Dornów, że dotrzymam warunków naszej umowy. A teraz niech mi pan da 
lusterko.
 Uśmiechnął się szeroko do swojego odbicia, bardzo zadowolony: nowe zęby w niczym 
nie były gorsze od starych. A jeśli jeszcze wziąć pod uwagę magiczne właściwości jednorożca, to 
książę Halicki być może przedwcześnie tryumfuje.
 - Aha - przypomniał sobie von Dorn - a co to za porachunki macie, panie, z metropolitą? I 
jak się domyślił, dlaczego odwiedzacie Matfiejewa? Cóż za nadprzyrodzona przenikliwość!
 - Wcale nie. Taisjusz przybył do Rosji w tym samym celu co ja - żeby szukać Liberii. 
Oficjalnie miał rzekomo podjąć się mediacji w sporze cara z poprzednim patriarchą Nikonem. 
Ale Nikona dawno już nie ma, a Taisjusz kolejny rok zwleka z powrotem do swojej 
metropolitalnej siedziby. Twierdzi, że bardzo się przywiązał do wielkiego cara i do Moskwy. Ale 
ja dobrze wiem, co go tu naprawdę trzyma. Taisjusz jest równie cierpliwy jak ja. Był katolikiem, 
studiował teologię w Italii, wróżono mu wspaniałą karierę duchowną, a Grek nagle wyjechał na 
Wschód, przyjął prawosławie i zdobył zaufanie konstantynopolitańskiego patriarchy. W 
rzeczywistości skrycie pozostał przy wierze łacińskiej i służy Stolicy Apostolskiej, ale ma jeszcze 
jeden, własny cel. W latach nauki dowiedział się skądś o posagu bizantyjskiej księżniczki i 
zapragnął odzyskać bezcenne księgi. Najpierw udał się do Konstantynopola, tam znalazł 
potwierdzenie wersji, że Liberia powinna się znajdować w Moskwie, więc wyruszył do Rosji. Od 
razu po przyjeździe zwrócił się z prośbą do Aleksego Michajłowicza, by zezwolił mu na dostęp 
do carskiej biblioteki. Rosyjski monarcha bardzo się zdziwił, gdyż cały zbiór jego ksiąg 
ograniczał się do trzech dziesiątków nowo wydanych modlitewników i podręczników polowania 
z sokołami. Wówczas Grek zrozumiał, że Liberia musi być ukryta w jakimś tajemnym miejscu, i 
od tamtej pory nieustannie węszy. Jest uparty i nie odstąpi od swoich planów. A o tym, jak Grek 
się dowiedział, że ja również poszukuję zaginionej biblioteki, opowiem wam, kapitanie, innym 
razem. Teraz to nie jest najważniejsze.
 - Czy metropolita wie o Zamoleusie? - zapytał sposępniały kapitan.
 - Nie, nawet się nie domyśla.
 - Po co wobec tego traci całe lata na poszukiwanie jakichś tam ksiąg? Przecież ani pan, 
ani ja nie możemy się z nim równać pod względem bogactwa, jest i tak bardzo majętny. 
Widziałem jego siedzibę na Mochowej - to prawdziwy pałac.
 - Ach, kapitanie von Dorn, pan się nie interesuje książkami - westchnął ze współczuciem 
Walser. - Gdyby pan wiedział, co to za rozkosz dla prawdziwego miłośnika ksiąg trzymać w 
rękach drogocenny, stary egzemplarz, jedyny, jaki istnieje!... Na ludzi takich jak ja i Taisjusz to 
działa silniej niż najmocniejsze wino. Zresztą o pieniądzach także nie należy zapominać. 
Saventus doliczył się w carskich skrzyniach ośmiuset foliałów, a każdy z nich wart jest dzisiaj 
górę złota. W grę wchodzą miliony, a Grek jest chciwy.
 Von Dorn nagle bacznie spojrzał w twarz rozmówcy. Przyszła mu do głowy pewna myśl. 
Dobrze, przypuśćmy, że metropolita antiochijski jest chciwy i dla złota i pieniędzy gotów na 
wszystko - ale przecież aptekarz to człowiek, który z pewnością nie kieruje się żądzą zysku. Po 
co mu „całe złoto świata”? Co Herr Walser zamierza z nim zrobić? Czyż temu filozofowi, 
piewcy ludzkiego rozumu, potrzebne są pałace, wspaniałe zaprzęgi, kamizele ze złotogłowiu i 
drogie kurtyzany? Ciekawe byłoby się dowiedzieć, o co mu tak naprawdę chodzi. Cornelius 
jednak zaczął z innej beczki:
 - Ech, gdybym wiedział, co za łajdak z tego Taisjusza, nie kazałbym odwozić zwłok 
mnichów do trupiarni! Trudno by ich było teraz znaleźć pośród wielu innych, którzy zginęli nocą 
w Moskwie. Słudzy z pewnością obrali ich ze wszystkiego, zrabowali, co się dało, i zostawili 
gołych i bosych, nikt ich nie rozpozna. Szkoda, bo byłby niezbity dowód przeciwko metropolicie 
- przecież to jego ludzie zamierzali was porwać, panie.
 - Drogi kapitanie von Dorn - wzruszył ramionami aptekarz - w Niemczech być może 
stanowiłoby to dowód, ale w Rosji na pewno nie. Tutaj ani nie prowadzi się normalnego 
dochodzenia, ani nie doczeka się człowiek sprawiedliwości. A już tym bardziej nie ma kary na 
tych, którzy pozostają w łaskach jego cesarskiej mości. No cóż, będę teraz jeszcze dwakroć 
ostrożniejszy, chociaż z wami, kapitanie, w ogóle nie mam się czego bać, czyż nie tak?
 Walser ufnie spojrzał Corneliusowi w oczy.
 Świadomość, że jest odpowiedzialny za tego bezbronnego dziwaka, podbudowała 
Corneliusa. Jego nieżyjący ojciec mawiał zawsze: „Najgorszym z przestępstw jest nie 
złodziejstwo ani zabójstwo, ale zdrada. Nigdy nie zdradzaj człowieka, który ci zaufał. Oszukiwać 
można tylko tych, co człowiekowi nie wierzą, zawieść tych, którzy i tak na niego nie liczą”. Herr 
Walser nie będzie żałował, że zawierzył swój los Corneliusowi von Dornowi.
 - Dla zapewnienia wam, panie, bezpieczeństwa, mogę zaproponować rzecz następującą - 
oświadczył kapitan. - Jeśli nie pożałujecie trzech kopiejek dziennie, dam wam jako stałą ochronę 
dwóch żołnierzy z mojej dawnej kompanii, którzy będą was, panie, pilnować na zmianę. Załatwię 
to z nimi. Tylko nie dawajcie im wódki i nie płaćcie z góry, ale dopiero pod koniec dnia. Ja będę 
przy panu w czasie wolnym od służby. Od czego zaczniemy poszukiwania Liberii?
 Po chwili namysłu aptekarz odparł:
 - Będę dalej grzebał w starych rejestrach i księgach. Powinny się zachować jakieś ślady 
prowadzonych potajemnie podziemnych prac. A pan, przyjacielu, niech szuka poszytej ołowiem 
kryjówki pod carską rezydencją, Kamiennym Teremem. Dobrze by było, gdyby się pan dostał do 
piwnic tego skrzydła, które wychodzi na cerkiew Zbawiciela na Borze. W tym właśnie miejscu 
stał drewniany pałac cara Iwana; obecną budowlę wzniesiono na dawnych fundamentach. Ja nie 
mam sposobności się tam dostać, a pan często sprawdza straż w pałacu. Może się pan 
niepostrzeżenie wśliznąć do podziemi, czy też to zbyt wielkie ryzyko?
 - Mogę - zapewnił bez wahania Cornelius. - Moi muszkieterzy są rozstawieni wokół 
całego pałacu, a ja chodzę, dokąd wola, wedle własnego uznania, i sprawdzam, jak trzymają 
wartę. W najbliższą środę znów wypada nasza kolej. Od strony Granowitej Pałaty są drzwi do 
piwnicy, zawalone drewnem - widać, że od dawna nieużywane. Ale co miałbym robić tam, w 
środku? Podziemia są pełne starych, niepotrzebnych rupieci, żadnych cennych rzeczy się w nich 
nie przechowuje.
 - Niech się pan przejdzie po wszystkich pomieszczeniach na dole, ostuka podłogi pochwą 
szpady i przysłucha się, czy w jakimś miejscu ołowiane sklepienie nie odezwie się dźwięcznym 
echem. Da pan radę to zrobić?
 - Ma się rozumieć.
 Cornelius wyobraził sobie tę cudowną chwilę: oto uderza żelazem o kamienne płyty i 
słyszy, jak odpowiada mu błogosławiona pustka.
 - No dobrze - powiedział - załóżmy, że znajdę Liberię i zacznę wynosić stamtąd po 
jednej, dwie książki naraz. Gdzie je będziemy chować? Przecież należą do cara. Wie pan, co 
grozi za przywłaszczenie sobie jego własności?
 - Wiem. - Aptekarz skinął głową. - Specjalnie przestudiowałem zbiór praw. Najpierw 
odrąbią nam prawą rękę, ranę przyżegą gorącą smołą, żebyśmy się za szybko nie wykrwawili, a 
potem powieszą nas za żebro na żelaznym haku, gdzie będziemy wisieć, dopóki nie skonamy. 
Niech się pan nie boi, wszystko przewidziałem. Mam przygotowaną kryjówkę nie gorszą niż cara 
Iwana. Chodźmy, pokażę panu.
 Skierował się w najdalszy kąt pokoju, nachylił się nad podłogą i uniósł jedną z płyt z 
pewnym wysiłkiem, podważywszy ją nożem. Była cienka i niezbyt ciężka - słabowity Walser 
sam odstawił ją na bok.
 - Widzi pan, pod spodem jest jeszcze jedna, z metalowym pierścieniem. Niech pan 
pociągnie za uchwyt i wyjmie ją.
 Pod drugą płytą ziała czarna dziura. Walser wziął do ręki kandelabr z trzema świecami i 
oświetlił drabinkę, która prowadziła w głąb.
 - Niech pan zejdzie pierwszy, ja za panem.
 Cornelius, przytrzymując szpadę, opuścił się w dół. Jama okazała się niezbyt głęboka; 
pokonawszy dziesięć stóp, kapitan poczuł grunt pod nogami. Z góry, posapując, schodził powoli 
aptekarz.
 - Urządziłem tutaj tajne laboratorium - wyjaśnił, podnosząc wyżej kandelabr. - Niektóre 
doświadczenia bezpieczniej jest przeprowadzać z dala od ludzkich oczu. Na przykład 
wydestylowanie kamienia filozoficznego.
 W świetle Cornelius dojrzał stół zastawiony jakimiś szklanymi retortami i rurkami i 
prosty drewniany stołek.
 Walser stanął dokładnie pośrodku niewielkiej piwniczki, przykucnął i odrzucił trochę 
ziemi. Ukazało się drewniane, okute metalem wieko potężnej skrzyni. Aptekarz ujął obiema 
rękami uchwyt i podniósł je. Wewnątrz było pusto.
 - Taka skrzynia nazywa się po tatarsku ałtyn-tołobas. Jest nasączona specjalną substancją, 
która nie przepuszcza wilgoci. W czasach gdy Moskowia znajdowała się we władaniu Tatarów, 
w podobnych skrzyniach namiestnicy chana, poborcy podatków, przewozili zebraną daninę - 
złoto, srebro, sobolowe skórki. Rękopisy mogą tutaj leżeć choćby tysiąc lat, nic im się nie stanie. 
I nikt ich nie znajdzie. Najważniejsze, żeby zachował pan jak najdalej posuniętą ostrożność, 
wynosząc księgi z Kremla.
* * *
 Dostanie się do pałacowych piwnic okazało się jeszcze łatwiejsze, niż Cornelius 
przewidywał. Kiedy muszkieterowie już objęli wartę (wcześnie rano, jeszcze przed świtem), 
kapitan usunął część przysypanych śniegiem polan, zostawiając za stertą wąskie przejście do 
zardzewiałych żelaznych drzwi. Zamek otworzył kindżałem, zawiasy nasmarował olejem 
rusznikarskim. Potem, obszedłszy posterunki, wrócił w to samo miejsce i wśliznął się do środka.
 Wewnątrz również leżały polana - i to chyba niejeden rok, gdyż z wierzchu zasnuwała je 
pajęczyna. „Jakie to typowo rosyjskie - myślał von Dorn, ostrożnie posuwając się wzdłuż ściany 
ze świecą w ręce - zgromadzić zawczasu więcej dobra niż trzeba, a potem je zostawić, porzucić - 
niech zgnije”.
 W drugim końcu pomieszczenia odkrył jeszcze jedne drzwi, takie same jak pierwsze, tyle 
że z zamkiem nie miał żadnego kłopotu, bo ten tak przerdzewiał, że wystarczyło jedno dotknięcie 
ostrzem, by się otworzył. Corneliusowi buchnęła w nozdrza woń stęchlizny - przechowywano tu 
wędzone szynki, zapleśniałe i już napoczęte przez szczury. Kapitan czym prędzej minął cuchnącą 
podziemną spiżarnię i wszedł do sąsiedniego, pustego pomieszczenia. Prowadziło stamtąd dwoje 
drzwi - jedne, na lewo, do wąskiej galerii, drugie, na prawo, do długiej amfilady niskich, 
łukowato sklepionych piwnic. Cornelius zajrzał i tu, i tam, ale nie zapuszczał się dalej w głąb 
podziemi. Jak na pierwszy raz, to było dość.
 Na wartę do Kremla kompania wyruszała co czwarty dzień, dlatego dalszy rekonesans 
kapitan mógł przeprowadzić dopiero dziewiątego stycznia. Tego dnia zbadał amfiladę, starannie 
opukując każdy arszyn podłogi. Przed końcem służby udało mu się odwiedzić podziemia cztery 
razy. Sprawdził dwa pomieszczenia i jedną małą komorę. Niestety, wszędzie odpowiadało mu 
tylko głuche echo.
* * *
 Kontynuował poszukiwania trzynastego - dotarł do końca amfilady, czyli do północnego 
krańca piwnicy. Znów nic, jeśli nie liczyć pomieszczenia, gdzie przechowywano w beczkach 
wino. Cornelius odlał sobie trochę do flaszki, spróbował - węgrzyn, ale skwaśniały. Och, tyle 
dobra się zmarnowało!
 W przerwach pomiędzy dniami wart pełnił służbę u Artamona Siergiejewicza, a poza tym 
wpadał do słobody, do Walsera. Na sen prawie nie zostawało czasu, ale kapitanowi jakoś nie 
chciało się spać. Jeśli udało mu się zapaść w krótką drzemkę - gdzieś w kącie, na ławie czy w 
saniach - śniły mu się błyskające purpurowymi ogniami drogie kamienie z krainy Wuf i ona sama 
- zalana jaskrawym słońcem, pełna misternych, zdobnych wieżyczek i wypielęgnowanych 
ogrodów. Saszeńkę kapitan widywał tylko przelotnie. Wypróbował na niej swoje zęby z rogu 
jednorożca - uśmiechnął się szeroko, od ucha do ucha. Chyba podziałało. Bojarówna spojrzała na 
roześmianego muszkietera ze zdziwieniem i jakby z lekkim strachem. No nic, kiedy Liberia 
znajdzie się już w tatarskiej skrzyni na złoto, wtedy zobaczymy, kto jest bardziej godzien 
względów Saszeńki - książę Halicki czy może ktoś inny.
 Siedemnastego stycznia von Dorn z trzeciego z kolei piwnicznego pomieszczenia wszedł 
drzwiami po lewej stronie do galerii. Teraz opukiwał nie tylko podłogę, ale i ściany. I co? Już w 
odpowiedzi na pierwsze stuknięcie prawa ściana odezwała się dźwięcznym echem. Cornelius 
chwycił się za serce. Przyłożył ucho do muru i uderzył weń rękojeścią kindżału mocno, z całej 
siły. Nie było wątpliwości - za ścianą była pusta przestrzeń.
 Kapitan wyszedł z podziemi, obszedł posterunki i podniósł leżący koło sągu łom. Wrócił 
do tajemnego miejsca. Zmówił modlitwę, splunął w ręce i uderzył żelaznym drągiem w ścianę. 
Od pierwszego razu wybił w niej dziurę na wylot. Wionęło stamtąd zapachem zgnilizny. Zajrzał 
w otwór - ciemno, nic nie widać. Zaczął walić łomem tak energicznie, że po chwili u jego nóg 
leżała cała sterta pokruszonego gipsu.
 Kapitan zgiął się we dwoje i przecisnął przez wybitą dziurę z ogarkiem świecy w ręce. 
Skrzynie! Ustawione po trzy, jedna na drugiej, sięgały niemal sufitu.
 Cornelius opanował się, nie chciał się rzucać na skarb od razu. Najpierw, jak przystało na 
dobrego katolika, podziękował gorąco Najświętszej Panience, a dopiero później, cały dygocząc z 
podniecenia, zaczął podważać pierwsze, spęczniałe od wilgoci, nieposłuszne wieko.
 Palce trafiły na jakiś wilgotny kłąb, jakby splątane kobiece włosy. Von Dorn uniósł 
świecę i aż jęknął z niewysłowionego rozczarowania. W skrzyni leżały wiązki przegniłych futer. 
W pozostałych skrzyniach było to samo - wyleniałe, do niczego nieprzydatne z powodu 
niedbałego przechowywania sobolowe skórki. Ktoś je tu schował dwadzieścia, może trzydzieści 
lat temu i zapomniał o nich. Najwidoczniej cały pałac cara został wzniesiony na stertach 
zmarnowanych zapasów wszelakiego dobra, gnijącego tu bez żadnego pożytku.
 Nic godnego uwagi Cornelius tego dnia nie znalazł.
 Za to w kolejnym dniu kremlowskiej warty, dwudziestego pierwszego stycznia, kapitan 
dokonał zadziwiającego odkrycia. Galeria zawiodła go do małych drzwiczek, które nie od razu 
udało się sforsować - w każdym razie poddały się z wielkim łoskotem i hukiem. Za nimi również 
ujrzał Cornelius korytarz, ale nie biegnący prosto, lecz zygzakowaty, przy czym kręte zakola tego 
dziwacznego, nie wiadomo w jakim celu zbudowanego labiryntu wiły się chaotycznie, bez 
żadnego uchwytnego zamysłu i porządku. Przy końcu każdego odcinka w sklepieniu znajdował 
się czarny kwadratowy otwór. Z początku kapitan nie przydawał tym otworom szczególnego 
znaczenia, sądząc, że służą do celów lepszej wentylacji, ale gdy minął trzy czy cztery, nagle 
przez kolejny dobiegły go przygłuszone, lecz zupełnie wyraźne głosy.
 - Zaraz ci gębę obiję, sukinsynu! - ryknął ktoś na górze. - Wystarczy, że krzyknę: 
„Wszystko powiem!”, i od razu się przekonasz, co to znaczy carskie świece kraść! Ileś zabrał?
 - Ojczulku Jefremie Siłyczu - zajęczał żałośnie niewidzialny złodziej - raptem dwie 
świeczuszki wziąłem, żeby psałterz święty poczytać. Nie wydawaj mnie, zaklinam cię w imię 
Jezusa Chrystusa!
 - Już dobrze, dobrze. Przynieś jutro pół rubla, to nic nie powiem. I pamiętaj - żeby mi to 
było ostatni raz! No, znaj pana.
 Dziwując się właściwościom eteru, zdolnego przekazywać dźwięki przez przewody 
powietrzne, Cornelius ruszył dalej. W następnym odcinku labiryntu sklepienie również 
przemówiło.
 - „A jeżeli ten to wojewoda brania wziątków nie zaniecha, w żelazne okowy zakutego 
dostarczyć do Moskwy, do Łotrowskiego Prikazu...”. Napisałeś? To pisz dalej: „Wielki car rzekł, 
a bojarzy zawyrokowali...”.
 Ktoś dyktował skrybie oficjalne pismo, a tu, w podziemiach pałacu, słychać było każde 
słowo.
 Nie przestając opukiwać szpadą podłogi, Cornelius przyśpieszył kroku. Niektóre 
zakamarki tajemniczego labiryntu milczały, inne rozbrzmiewały głosami, śmiechem, modlitwą. 
Dobiegał tu nawet najcichszy szept.
 Teraz zawiły, kręty bieg korytarza nabrał sensu - wcale nie był bezładny i chaotyczny, 
lecz pomyślany tak, by z dołu dało się podsłuchać wszystko, co się dzieje w każdej komnacie 
carskiego pałacu. Kto wymyślił tę chytrą konstrukcję, tego Cornelius nie wiedział, jednakże - 
podobnie jak z szynki, węgierskiego wina i soboli - nikt nie robił z niej użytku. Sądząc po grubej 
warstwie kurzu zalegającego kamienną posadzkę, od dawna nikt się nie fatygował, by 
podsłuchiwać mieszkańców pałacu.
 W ciągu godzinnej wędrówki po podziemiach von Dorn nasłuchał się różnych różności, a 
w miejscu, gdzie przejście nagle rozdzieliło się na dwoje, z góry dobiegł głos, na którego dźwięk 
muszkieter stanął jak wryty - przestał nawet opukiwać płyty.
 - O, znowu jakieś żelastwo stuka - ozwał się z lękiem zachrypnięty, lepki tenorek. - 
Słyszałeś, durniu?
 - A jakże, a jakże, ojczulku, królu złoty, skarbnico mądrości, gdzieżbym się sprzeciwiał 
waszej carskiej mości - zaterkotał falset. W pałacu mówił takim głosem tylko ulubiony błazen 
władcy, garbaty Baltazar. - Baba Jaga skacze z żelaznym pogrzebaczem! Hop-siup pod powałę, 
potem z pieca na łeb! A gdzie spadnie, nikt nie zgadnie. Uch-uch-uch!
 Sam wielki car! A więc i w jego komnatach działa ten tajny podsłuch. No, no!
 - Jaka znowu Baba Jaga, co tam pleciesz! Zaufani ludzie mi mówili, że już drugi tydzień 
w pałacu to stąd, to stamtąd słychać stukanie jakiegoś żelastwa. Łup-łup i łup-łup, aż strach 
bierze. Wiem ja, kto stuka, wiem. To Żelazny Człowiek po mnie przyszedł, przypomina, że czas 
do ziemi. Ojczulka przed śmiercią też tak nawiedzał.
 - Bóg z tobą, panie - odparł błazen, tym razem poważnie. - Mniej byś mamek i znachorów 
słuchał! Cóż to znowu za Żelazny Człowiek?
 - Już ja wiem swoje - odparł Aleksy Michajłowicz szeptem (ale i tak było słychać każde 
słowo). - To on. To mały łotrzyk z Tuszyna dorósł i chce wygubić nas, Romanowów, wziąć 
odwet za swoją krzywdę. Ci, co go widzieli, ducha nieczystego, powiadają, że twarz ma białą jak 
płótno, a pierś całą zakutą w żelazo. Co za koszmar, Boże święty!
 W tej samej chwili Cornelius, obróciwszy się, zawadził pochwą szpady o kamień, a car 
zaczął lamentować:
 - O, znowu brzęknęło! Panie w niebiosach, naprawdę już pora umierać? Tak bym chciał 
jeszcze trochę pożyć, Boże kochany!
 Z niebezpiecznego zakątka labiryntu kapitan wycofał się na palcach, postanawiając, że 
dalsze jego odcinki spenetruje następnym razem.
 Nazajutrz, w słobodzie, zapytał Adama Walsera, kim był „mały łotrzyk z Tuszyna” i 
dlaczego car się go boi.
 - Trzyletnim synem Łotra z Tuszyna, czyli cara Dymitra Samozwańca i Maryny Mniszech 
- wyjaśnił uczony aptekarz. - Żeby chłopiec, kiedy dorośnie, nie pretendował do tronu, 
Romanowowie kazali go powiesić. Kat doniósł zawiniętego w futrzaną szubę malca pod 
szubienicę, włożył mu główkę w pętlę i zacisnął ją. Wielu ludzi przepowiadało, że mając taki 
grzech na sumieniu, nowa dynastia nie będzie panowała szczęśliwie i mało który z Romanowów 
umrze naturalną śmiercią, a własny koniec będzie im przypominał czyn, od jakiego zaczęli swe 
rządy - ich nieletnie potomstwo spotka los podobny do tego, jaki zgotowali synowi Dymitra. Ma 
się rozumieć, wszystko to wierutne bzdury i zabobony, ale radzę obrócić tę legendę na własną 
korzyść, kapitanie. Kiedy następnym razem zejdzie pan do piwnic, niech pan włoży maskę z 
białej materii. Pierś - dzięki kirysowi - i tak ma pan żelazną. Jeśli ktoś pana zobaczy, uzna, że 
widział Żelaznego Człowieka.
 Dwudziestego piątego stycznia von Dorn nie zdołał zejść do piwnic, jako że car udał się 
na modły do klasztoru Nowodiewiczego, gdzie spędził całą noc. Dlatego też muszkieterowie 
Matfiejewa nie trzymali wart na Kremlu, lecz palili ogniska wokół murów monastyru (noc była 
bardzo mroźna), a potem, kiedy władca ze świtą ruszył w drogę powrotną, stali w rozciągniętym 
szyku wzdłuż Kamiennej Słobody.
 Dzień wcześniej Cornelius miał krótką i niezbyt zrozumiałą rozmowę z Aleksandrą 
Artamonowną. Natknął się na nią, gdy wychodził od bojara (po powrocie z Kukuju, gdzie 
Matfiejew bawił u generała Baumana na imieninach). Saszeńka stała w salonie, jakby na kogoś 
czekała. Może na niego, Corneliusa?
 Zobaczywszy von Dorna, spytała nagle:
 - Co to, Korniej, unikasz mnie? Może czymś cię obraziłam? Dawno nie jeździliśmy do 
Sokolnik.
 Jej szczere, baczne, zupełnie niedziewczęce spojrzenie speszyło kapitana, tak że nie 
bardzo wiedział, co odpowiedzieć. Zaczął coś bąkać o służbie i niecierpiących zwłoki 
obowiązkach.
 - Cóż, twoja wola, prosić cię nie będę - przerwała mu Saszeńka, odwróciła się na pięcie i 
wyszła.
 Cornelius nie mógł zrozumieć, czym ją rozgniewał. Przy ich rozmowie był Iwan 
Artamonowicz - ale nie odezwał się, pokiwał tylko głową.
 Dwudziestego dziewiątego stycznia von Dorn zapuścił się w głąb piwnic od miejsca, 
gdzie korytarz się rozwidlał. Pora była późna, noc, i głosu cara - Bogu niech będą dzięki - tym 
razem Cornelius nie słyszał. Jednakże na wszelki wypadek, ze względów bezpieczeństwa, 
usłuchał rady aptekarza i osłonił twarz białą szmatą z otworami na oczy, chociaż kogo tu, w 
podziemiach pałacu, mógłby spotkać? Co najwyżej jakiegoś złodziejaszka spośród czeladzi, 
który wałęsa się po piwnicznych zakamarkach, wypatrując, co by tu zwędzić.
 Nocą w komnatach panowała cisza, czasem tylko z niektórych otworów podsłuchowych 
dobiegało pochrapywanie. Puk-puk, puk-puk, stukała szpada kapitana po płytach posadzki, 
wydając niezmiennie głuchy odgłos.
 Za jednym z zakrętów nagle dobiegł z góry niski, stłumiony głos:
 - Ukochany mój, jedyny, przecież wiesz, dla ciebie zrobię wszystko... Chodź, chodź do 
mnie, noc jest jeszcze długa.
 Scena miłosna! Niezwykła gratka pośród monotonii dworskiego życia! Cornelius nastawił 
uszu. Najwyraźniej jakaś para potajemnych kochanków, no bo któż by inny? Jedyna para 
małżeńska w pałacu to car i carowa.
 - Poczekaj, carówno - odparł znajomy męski głos. - Dość tych igraszek. Jeszcześmy nie 
uradzili, co robić.
 Halicki! Któż inny mówi tak dźwięcznym, a zarazem miękkim głosem, jak gdyby 
przesypywał drogocenne kamienie w aksamitnym woreczku? Dobrze, a carówna? Która to z 
nich?
 - Matfiejewa nie da się powstrzymać, całkiem cara przekabaci - ciągnął głos. - Spędzam u 
niego sporo czasu i przejrzałem tego starego lisa, widzę go na wylot. Myśli, że chcę się swatać do 
jego cherlawej córeczki, uważa mnie już prawie za zięcia, wcale tego nie kryje. Zamierza cara 
namówić, żeby wyznaczył na swego następcę nie Fiodora ani Iwana, tylko Piotra. Że niby jego 
synowie z pierwszego małżeństwa, z Miłosławską, są chorowici i niesposobni do rządzenia, a 
najmłodszy, z Naryszkiną, to energiczny i bystry młody wilczek. W zapusty, podczas sanny w 
Kołomieńskiem, zamierza Artamoszka rozmówić się z carem w tej sprawie. Znasz swojego ojca - 
Matfiejew owinie go sobie dookoła palca. Nie zdołamy mu przeszkodzić w tych planach, sama 
wiesz, Soniuszko, co będzie.
 Soniuszko? A więc Halicki jest w sypialni carówny Sofii! A to spryciarz, to intrygant! 
Kanclerz to dla niego „Artamoszka”, a Saszeńka jego „cherlawa córeczka”! No, książę, zapłacisz 
za to!
 Ze wzburzenia (a także radości, co tu kryć) von Dorn zawadził o ścianę żelaznym 
nałokietnikiem, który zgrzytnął hałaśliwie.
 - Co to? - zaniepokoiła się Sofia. - Jakby żelazo gdzieś brzęknęło. Może to naprawdę 
Żelazny Człowiek, o którym służba wciąż gada? Słyszałeś o nim, Wasieńka?
 - Pewnie, że tak. - Głos Wasilija Wasiljewicza był teraz surowy. - Nie ma żadnego 
Żelaznego Człowieka. Po prostu ktoś nas podsłuchuje. Hałas dobiegł stamtąd, gdzie jest krata 
pod sufitem. Do czego ona służy?
 - Nie wiem, Wasieńka. We wszystkich komnatach są takie. Żeby powietrze mogło 
swobodnie przepływać.
 - Zaraz sprawdzimy.
 Najpierw Cornelius usłyszał szuranie, jakby ktoś przesuwał po podłodze ławę albo stołek, 
potem rozległ się ogłuszający zgrzyt i głos księcia nagle stał się głośniejszy, kapitanowi zdawało 
się, że Halicki krzyczy mu prosto do ucha:
 - Ohoho, tutaj jest obszerny szyb. Kamienna rura biegnie w skos i w dół. Ano, carówno, 
wezwij ludzi. Niech sprawdzą, co to za cuda się dzieją.
 W otworze zachrzęściło i posypały się okruchy wapna - widocznie książę obmacywał 
ścianki ręką albo oskrobywał je kindżałem.
 - Ej, jest tam kto? Straż, szybko! - rozległ się z oddali władczy głos carówny.
 - Poczekaj, nie otwieraj - szepnął Wasilij Wasiljewicz. - Wyjdę tamtymi drzwiami... 
Podaj mi buty i pas. Tam leżą, pod ławką. Żegnaj, Soniuszko.
 Cornelius zwlekał, czekał, co będzie dalej. Ludzi z pałacowej, kremlowskiej straży się nie 
bał - co mu mogą zrobić, skoro sypialnia carówny znajduje się na piętrze?
 Załomotały ciężkie buciory i do pokoju wpadło pięciu chłopa, a może więcej.
 - Cóż to, darmo chleb jecie? - krzyknęła groźnie Sofia. - Ktoś narusza bezpieczeństwo 
carskiej córki, podsłuchuje przez tajemne przewody. Ty, rudy, właź tam, schwytaj tego łotra!
 Skrzypnięcie drewna, a potem zalękniony bas:
 - Carówno, strasznie tu ciasno i ciemno. Co będzie, jak spadnę, polecę w dół i połamię 
sobie kości?
 Sofia odparła:
 - Wybieraj, co wolisz. Albo wleziesz do szybu i może połamiesz sobie kości, a może nie, 
albo nie wleziesz, a wtedy powiem ojcu, żeby cię, nikczemny łajdaku, powieszono za 
nieposłuszeństwo. Więc jak?
 - Już włażę, carówno, już włażę. - Szuranie i zgrzyt. - Ech, miej mnie w swojej opiece, 
królowo niebieska!
 W kamiennym szybie zachrobotało, zagrzechotało i von Dorn zdał sobie sprawę, że za 
chwilę zwali mu się na głowę pałacowy strażnik. I cóż z tego, że dzielą kapitana od sypialni 
carówny Sofii dwa piętra!
 Ledwie zdążył uskoczyć za węgieł, gdy w podziemiach rozległ się przeciągły łoskot, a 
następnie okrzyk tryumfu:
 - Żyję! Bracia, żyję!
 Ta nowina bynajmniej nie ucieszyła kapitana, zwłaszcza że zaraz po niej usłyszał:
 - Ano dalej, za mną! Nic wam się nie stanie, tu jest pochyło!
 Dla niego brzmiało to groźnie.
 Zapomniawszy o ostrożności, muszkieter co sił w nogach rzucił się w przeciwnym 
kierunku. Gdy tak biegł, pokonując zygzaki i zakręty, z otworów podsłuchowych dobiegały 
lamenty i wrzaski. Piskliwy kobiecy głos wołał:
 - Zbóje w pałacu! Mordują!
 Inny, pełen dziecięcej ciekawości:
 - To pożar, tak? Pożar? Wszyscy się spalimy?
 Władczy bas:
 - Muszkieterowie, obstawić pałac, dawać baczenie na okna i drzwi do piwnic!
 Ach, co za pech! Cornelius nie wydostanie się teraz z tych podziemi - pochwycą go jego 
właśni żołnierze.
 Z tyłu słyszał już tupot butów - całkiem blisko. Jeśli go złapią, będą łamać kołem, żeby 
się dowiedzieć, na czyją rzecz szpiegował. Najgorzej, że to właściwie od razu wiadomo - 
przecież jest z gwardii Matfiejewa. Ależ wrogowie Artamona Siergiejewicza, Miłosławscy i 
Halicki, się ucieszą!
 Biec w stronę wyjścia, do pomieszczenia drewutni, nie było sensu - przy drzwiach na 
pewno już ustawiono straż. Cóż było robić? Kapitan, dobiegłszy do rozwidlenia korytarza, skręcił 
w drugą stronę, w wąskie przejście, którego do tej pory jeszcze nie zbadał. I tak nie miał nic do 
stracenia.
 Tupot butów oddalił się - dzięki Bogu i za to. Von Dorn ostrożnie, na palcach, 
przytrzymując szpadę, posuwał się przed siebie w całkowitych ciemnościach. Świeca zgasła, gdy 
biegł, a zapalić ogarek na nowo Cornelius się bał.
 Nagle potknął się o wystający kamień i runął z hałasem na jakieś stopnie. Ciekawe, czy ci 
z tyłu usłyszeli jego upadek, czy nie?
 - Ej, ej! Chodźcie no tu! Co to za łomot?
 Usłyszeli!
 Cornelius szybko, gorączkowo przebierając rękami i nogami, jął się w ciemności 
wdrapywać po schodkach. Przejście stało się jeszcze węższe, ledwie się przeciskał między 
ścianami.
 Nagle głową w żelaznym hełmie uderzył o kamień. Czyżby zabrnął w ślepy zaułek? Nie, 
to po prostu kolejny bieg schodów, trzeba skręcić.
 Pokonał jeszcze czternaście stopni i natknął się na żelazne drzwi. Były zamknięte, a nie 
miał czasu ich forsować.
 Następny bieg i znowu drzwiczki. I te się nie poddawały.
 Wyżej, wyżej. Szybko!
 Ale schody się skończyły. Dalej nie było dokąd uciekać. Ludzie z pałacowej straży 
jeszcze nie dotarli do stopni, ale wkrótce je odkryją.
 To koniec.
 Cornelius zaczął się miotać nerwowo po ciasnym podeście, bezradnie przesuwając rękami 
po ścianach. Palce zahaczyły o mały, wystający ze ściany czop. Coś zgrzytnęło, zaszurało, i nagle 
ściana odjechała w bok, a z odsłoniętego prześwitu wypłynął strumień łagodnego, jasnego 
światła.
 Nie zagłębiając się w sens i naturę objawionego cudu, Cornelius rzucił się naprzód. Minął 
małe pomieszczenie z sedesem (niewątpliwie ustęp), potem większe, gdzie stało olbrzymie łoże z 
aksamitnym baldachimem, po czym wpadł do kaplicy.
 Było tu mnóstwo ikon, na złoconych słupkach paliły się świece, a przed misternej roboty 
inkrustowanym półszlachetnymi kamieniami krucyfiksem klęczał brodaty mężczyzna w białej 
koszuli i bił czołem o podłogę.
 Usłyszawszy szczęk żelaza, urwał modlitwę w pół słowa i zwrócił w stronę kapitana 
zastygłą w grymasie strachu pucołowatą twarz o wytrzeszczonych oczach.
 - Syn Tuszyńskiego Łotra - wyszeptał wielki car Aleksy Michajłowicz. - Przyszedł po 
mnie!
 Obrzmiałą, upierścienioną dłonią chwycił się za gardło i poruszył grubymi wargami, z 
których wydobył się nawet nie ochrypły szept, lecz zdławione rzężenie.
 Co za pech - von Dorn przestraszył swoim nieoczekiwanym pojawieniem się jego 
cesarską mość! Kto mógł przypuszczać, że tajemne przejście doprowadzi go do prywatnego 
apartamentu władcy?
 Cornelius rzucił się do monarchy, ze wzburzenia zapominając rosyjskich słów:
 - Majestat! Ich...* [*Wasza wysokość! Ja... (niem.).]
 Aleksy Michajłowicz na widok twarzy w białej masce czknął i miękko osuwając się na 
podłogę, upadł na bok.
 Nieszczęście! Potrzebny jest medyk.
 Z kaplicy kapitan wybiegł do przedsionka, zrywając z twarzy maskę. Do drzwi 
niecierpliwie zastukano - Cornelius ukrył się za portierą. Pukanie stawało się coraz bardziej 
natarczywe, w końcu, nie doczekawszy się odpowiedzi, wpadło trzech pokojowców w białych, 
szamerowanych srebrem kaftanach, a za nimi dworzanie, niektórzy w samej bieliźnie.
 - Panie! - zaczęli krzyczeć wszyscy naraz. - Do pałacu wdarł się złoczyńca! 
Przybiegliśmy na pomoc waszej cesarskiej mości!
 Po chwili cały przedsionek zapełnił się obrońcami monarchy - wielu chciało się wyróżnić 
w jego oczach. Kiedy kapitan ostrożnie wysunął się zza portiery, nikt na niego nawet nie 
spojrzał.
 W westybulu (który po rosyjsku nazywa się sieni) wpadł na Corneliusa okolniczy 
Biersieniew, naczelnik kremlowskiej straży.
 - A ty co tutaj robisz? I bez ciebie dość tu gorliwców! Wracaj do swoich muszkieterów, 
kapitanie! Twoim zadaniem jest ochraniać pałac z zewnątrz! Pamiętaj - nawet mysz się nie może 
prześliznąć do środka!
 Drugi raz nie trzeba było tego von Dornowi powtarzać. Pokłonił się okolniczemu i szybko 
zbiegł na dół - sprawdzić warty.
* * *
 Ledwie się doczekał ich zmiany - kiedy to objęli posterunki kopijnicy, zastępując 
muszkieterów. Będzie co opowiadać Artamonowi Siergiejewiczowi! Oczywiście, przemilczy to, 
jak się znalazł na carskich pokojach, o tym bojar nie musi wiedzieć, powiadomi go natomiast o 
knowaniach Halickiego. Oto jakiego narzeczonego upatrzył pan dla córki, ekscelencjo!
 Ale kanclerza nie było w domu - o świcie przybiegł z pałacu goniec, car pilnie wzywał 
Artamona Siergiejewicza do siebie. Cóż, Cornelius mógł opowiedzieć o księciu Wasiliju 
Wasiljewiczu także Murzynowi.
 Swoje wędrówki po pałacowych podziemiach wytłumaczył kapitan gorliwością w 
pełnieniu służby. Chciał sprawdzić, czy złoczyńcy mogliby - nie daj Boże - dostać się do pałacu 
przez stare piwnice, i przypadkiem trafił na galerię z podsłuchem.
 Iwan Artamonowicz nie odzywał się, błyskając tylko ostrym, przenikliwym spojrzeniem 
spod pomarszczonych brązowych powiek. Nie dziwił się, nie oburzał, nie okazywał gniewu. 
Wysłuchał spokojnie wszystkich bulwersujących nowin - i o amorach księcia z carówną Sofią, i o 
obraźliwych słowach, jakie rzucał Wasilij pod adresem Artamona Siergiejewicza, i o planach 
kochanków, którzy zamierzali pomieszać szyki bojarowi Matfiejewowi.
 Cornelius rozpoczął swoją relację z wielkim wzburzeniem, ale z wolna ostygał, nie 
widząc spodziewanej reakcji u swojego słuchacza.
 Gdy kapitan skończył, Iwan Artamonowicz powiedział:
 - O tym, że carówna sypia z Waśką Halickim, wiadomo od dawna. Kiedy przyjdzie pora, 
żeby go wyrzucić z Kremla na zbity pysk, wystarczy, żeby Artamon Siergiejewicz szepnął 
carowi jedno słowo - a na razie niech się zabawiają, nie ma się czym przejmować. Sońka i 
Halicki nie mogą bojarowi w niczym przeszkodzić, mają za krótkie ręce. A że książę źle mówił o 
Aleksandrze Artamonownie, to bez znaczenia. Bojar ani przez chwilę nie zamierzał wydawać 
córki za tego łajdaka. Dobrze wiemy, że książę jest człowiekiem Miłosławskich. Artamon 
Siergiejewicz celowo go u siebie przyjmuje, żeby Waśka myślał, że zdobył jego zaufanie.
 Wyglądało więc na to, że Cornelius nie powiedział Murzynowi nic nowego. Właściwie 
powinno to kapitana zdeprymować, ale że bojar nie ma zamiaru wydawać Saszeńki za księcia, w 
zupełności wynagrodziło mu rozczarowanie.
 Iwan Artamonowicz spojrzał na von Dorna, który oblał się purpurowym rumieńcem, 
chrząknął, westchnął parę razy i raptem skierował rozmowę na zupełnie inne tory.
 - Chcesz, Korniej, posłuchać pewnej przypowiastki?
 Muszkieter myślał, że się przesłyszał, ale Murzyn ciągnął dalej, jakby nic innego nie 
robił, tylko opowiadał historyjki każdemu, kto się akurat nawinie.
 - To stara murzyńska bajka. Usłyszałem ją od swojej babki, kiedy byłem małym 
chłopcem. Był sobie krokodyl, mieszkał w bagnistym rozlewisku rzeki. Wylegiwał się w 
grzęzawisku, żywił się żabami i ropuchami i żył szczęśliwie. Aż tu nagle pewnego dnia 
przytrafiła mu się bieda. Popatrzył na wodę, ujrzał w niej odbicie luny i stracił głowę - zapragnął 
się z nią ożenić. Była taka piękna, jasna, krągłolica. Nie wiedział tylko, jak się do niej dostać tam 
hen, na niebo. Zębaty potwór myślał, myślał, ale nic mądrego nie wymyślił. A ty, kapitanie, co 
byś mu doradził?
 Cornelius słuchał przypowieści na wpół żywy ze strachu i wstydu. Zwiesił głowę i 
wymamrotał:
 - Nie wiem...
 - Wobec tego ja ci powiem. - Głos Iwana Artamonowicza stał się surowszy. - Albo 
krokodyl musiałby się wzbić pod niebo, albo luna spaść na bagno. Inaczej w żaden sposób nie 
mogliby się spotkać. Rozumiesz, dlaczego ci o tym mówię? No, idź, wyśpij się po służbie. A jak 
sen nie zechce przyjść, to pomyśl o mojej opowiastce. Podobasz mi się. Szkoda, żebyś sobie 
namieszał w głowie.
 Ale ani się przespać, ani zastanowić nad bajką von Dornowi się nie udało.
 Najpierw, ledwie wyszedł od Murzyna, przybył umyślny z Kremla - i prosto do Iwana 
Artamonowicza. Było jasne; coś się musiało stać.
 Cornelius, zatrwożony, czekał w sieni na wieści.
 I doczekał się. Wkrótce obaj, i goniec, i Murzyn, wyszli. Zapinając paradny kaftan, Iwan 
Artamonowicz - posępny, napięty - szepnął kapitanowi w przelocie:
 - Niedobrze. Car w nocy miał udar, jest umierający. Teraz wszystkiego można się 
spodziewać.
 Wsiedli na konie i pojechali.
 Potem von Dorn cały dzień miotał się po pokoju, dręczony niepewnością - czyżby 
naprawdę śmiertelnie przestraszył wielkiego monarchę? Czy car, który upadł, rzężąc, więcej się 
już nie podniósł? Ach, co za fatalny zbieg okoliczności! I jaki wstyd!
 Pod wieczór przyszedł Adam Walser. Twarz miał całą w czerwonych plamach, oczy 
błyszczące. Wpadł bez pukania i rzucił od progu:
 - Słyszał pan? Jego cesarską mość powaliła apopleksja. Wątpliwe, czy dożyje do rana. W 
pałacu zgromadzili się wszyscy bojarzy, całe duchowieństwo, z Taisjuszem na czele. Będzie 
obradował sobór. To znaczy, że my obaj musimy się wyprawić po Liberię.
 - Dokąd, na Kreml? - zdziwił się von Dorn. - Chyba teraz na to nie najlepsza pora.
 - Ach, co ma do tego Kreml! - wykrzyknął zniecierpliwiony aptekarz. - Biblioteka 
znajduje się zupełnie gdzie indziej!
 Cornelius zamarł.
 - A co, znalazł ją pan?!
 - Tak!
Rozdział jedenasty
O co chodzi w tej całej miłości
 Pokonawszy szybkim marszem jakieś trzysta metrów od jarzącego się światłami 
„Szynku”, Nicholas znalazł się na ciemnym, opustoszałym skwerze, gdzie usiadł na drewnianej 
ławce, żeby ułożyć plan dalszych działań.
 Było to jednak nierealne. W istniejącej sytuacji owo zadanie nie dawało się rozwiązać. O 
jakich działaniach, do cholery, mogła tu być mowa? Zadrzeć głowę i wyć do księżyca - to jedyne, 
co mu pozostawało.
 Zgłosić się na milicję nie może. Wyjechać nie może. Nocować nie ma gdzie. Znikąd 
pomocy. W głowie mu huczy. I w dodatku ten straszny ziąb. Jak w nielubianej piosence Chrisa 
de Burgha Północ w Moskwie.
 Po pewnym czasie - ze strachu i zimna - pijackie zamroczenie minęło, ale wraz z nim 
niedawne postanowienie, żeby „iść na całość”. Mówiąc szczerze, również druga męska decyzja - 
by dumnie odejść w noc - wydawała się teraz idiotyczna (zwłaszcza bez blezera, w którym 
Nicholas by tak nie zmarzł).
 Więc co, wrócić do światła i ciepła? Przyjąć pomoc od Władika? I ostatecznie stracić 
szacunek dla siebie? Narazić przyjaciela na niebezpieczeństwo? Za nic na świecie!
 „A co z Ałtyn? Jej przecież nie wahałeś się narazić na niebezpieczeństwo - usłyszał 
Fandorin głos sumienia. - Niewykluczone, że mocodawcy Szurika wypytują ją teraz o ciebie i nie 
wierzą w zapewnienia dziewczyny, że nic o tobie nie wie”.
 Ta straszna myśl sprawiła, że Nicholas zerwał się z ławeczki, gotów natychmiast jechać, a 
jeśli będzie trzeba, to i pobiec do Bieskudnik. Usiadł. Przecież nawet nie zna jej adresu, a domy 
w tym osiedlu-sypialni są tak do siebie podobne jak źdźbła trawy na łące. Telefon! Nauczył się 
przecież numeru na pamięć! Otworzył neseser, wyjął swojego ericssona i po krótkiej chwili 
wahania wycisnął trzynaście cyfr: kierunkowy do Rosji, Moskwy, a potem domowy numer 
Ałtyn.
 Po pierwszym sygnale odezwał się w słuchawce głos dziennikarki:
 - Halo... Halo... Kto mówi?
 Nicholas milczał; poczuł nagle niewiarygodną ulgę. Odezwać się, oczywiście, nie mógł - 
telefon najprawdopodobniej był na podsłuchu. Ale nie chciał się także rozłączać - chłód nocy 
dzięki dźwięcznemu głosowi Ałtyn stał się nieco mniej dokuczliwy.
 - Halo. Kto mówi? - powtórzyła dziewczyna. I nagle zasyczała: - To ty, sukinsynu? Ty? 
Poczekaj, niech cię tylko dorwę! Odezwij się, palancie, nie milcz!
 Zaskoczony Nicholas nacisnął guzik „end”. Ałtyn chyba niewłaściwie zrozumiała treść 
liściku. Za kogo musi go uważać!
 Zziębnięty do szpiku kości magister całkowicie upadł na duchu.
 Co robić? Co robić?
 Do przyjaciół - Włada Sołowjowa czy Ałtyn Mamajewej (która raczej nie uważała teraz 
podłego Brytyjczyka za swego przyjaciela) - nie może się zwrócić. Do mister Pumpkina także - 
radca jako osoba urzędowa nie zdecyduje się przecież udzielić pomocy człowiekowi 
podejrzanemu o dokonanie zabójstwa. A w tej chwili pomoc była Fandorinowi nieodzownie 
potrzebna.
 „Jak długo będę tak biadolił i lamentował? - rozzłościł się w końcu sam na siebie 
Nicholas. - No już, rusz się - zachęcił swój mózg do działania. - Na nikogo oprócz ciebie nie 
mogę liczyć”.
 Ów delikatny organ zrozumiał, jaka na nim ciąży odpowiedzialność. Opanował 
histeryczny dygot i przystąpił do pracy. I nagle okazało się, że rozwiązanie problemu istnieje, i to 
wcale nie takie skomplikowane. W dodatku jedyne możliwe.
 Jeśli wykluczone jest, by zwrócić się z prośbą o pomoc do dobrych ludzi, trzeba się 
zwrócić do złych. Bad guys* [*Źli ludzie (ang.).] w tej historii dzielą się na dwa wrogie obozy - 
jeden można nazwać umownie „stronnictwem Szurika”, drugi - „stronnictwem Wielkiego Soso”. 
Który wybór będzie mniejszym złem, to rzecz oczywista. Skoro szwadron Wielkiego Soso 
chronił wczoraj cudzoziemskiego gościa, dlaczego nie miałby podjąć się tego również dzisiaj? 
Nie wiadomo, naturalnie, w jaką rozgrywkę wplącze się przy tym zaszczuty magister nauk 
historycznych, ale czyż ma jakieś inne wyjście? Żadnych wątpliwości natury etycznej tu być nie 
może. Soso Gabunija nie jest w tym thrillerze osobą postronną i niewinną owieczką, lecz jednym 
z najważniejszych, wytrawnych graczy.
 A więc co robić, to rzecz postanowiona.
 Pozostaje jeszcze obmyślić jak.
 Adresu i telefonu człowieka nazwiskiem Soso Gabunija Fandorin nie zna. Co to 
właściwie jest „Soso”? Chyba nie imię, raczej ksywka. Chociaż nie. Zdaje się, że „Soso” to po 
gruzińsku zdrobnienie od „Josifa”. Tak starzy przyjaciele nazywali Stalina.
 A więc Josif Gabunija. Co jeszcze Nicholas o nim wie? Prezes zarządu banku Eurodebet - 
taką nazwę chyba Ałtyn wymieniła. Zatem trzeba po prostu znaleźć najbliższy automat i 
sprawdzić numer w książce telefonicznej. Oto cała fatyga.
 Pół godziny później zmarznięty magister wrócił w końcu na skwer, usiadł na tej samej 
ławeczce i ścisnął rękami skronie. W żadnym z trzech automatów na sąsiednich ulicach nie było 
książki telefonicznej. Mało tego, Fandorin nigdzie nie dostrzegł nawet półeczki, na której można 
by położyć wspomnianą wyżej książkę. Być może w Rosji w ogóle nie umieszcza się spisu 
telefonów w kabinach z automatami?
 Ale dlaczego w tym kraju wszystko jest takie skomplikowane? Wydawałoby się, że nie 
ma nic prostszego, niż sprawdzić czyjś numer telefonu. Nicholas siedział, zgrzytał zębami i 
wbijał ponure spojrzenie w neseser Samsonite. Tak, wszystko niby wydaje się proste i w zasięgu 
ręki, ale jak przyjdzie co do czego... Spróbuj, człowieku, ugryźć się w ucho - rezultat będzie taki 
sam.
 Ale zaraz, chwileczkę. Fandorin otrząsnął się. Po co szukać książki telefonicznej, skoro 
tutaj, w neseserze, ma komputer z wejściem do Internetu? Oto jeszcze jeden dowód, że pijaństwo 
ogranicza możliwości intelektualne, niszcząc szare komórki.
 Szybko uruchomił komputer, podłączył do niego telefon i po chwili znalazł w 
rosyjskojęzycznej sieci moskiewskie „żółte stronice”.
 Eurodebetbank - adres, telefon, e-mail i odesłanie do strony internetowej.
 A oto i ona. Tak. Kapitał założycielski, udziałowcy, prezes zarządu - Josif Guramowicz 
Gabunija. I telefon sekretariatu.
 Nicholas wybrał numer. Naturalnie, o dwunastej w nocy odezwał się tylko mechaniczny 
głos z nagrania: „Dzień dobry. Tu sekretariat Josifa Guramowicza Gabunii. Proszę podać swoje 
nazwisko i zostawić...”.
 Niepowodzenie (o tej porze nie mogło być inaczej) nie zbiło z tropu Fandorina, który 
znów uwierzył w potęgę ludzkiego rozumu. Nicholas mógł, oczywiście, przeczekać tu jakoś do 
rana, a potem udać się wprost pod wskazany adres - Eurodebetbank miał siedzibę przy Średnim 
Gniezdnikowskim Zaułku - ale, po pierwsze, nocleg w plenerze skończyłby się z pewnością 
zapaleniem płuc, po drugie zaś, czemu odkładać do jutra to, co można zrobić dziś?
 Fandorin wrócił do Internetu i wydał systemowi polecenie wyszukania wszystkich stron, 
na których znajduje się połączenie słów „Josif + Gabunija + Eurodebet”. Połów okazał się dość 
obfity. Przejrzawszy pobieżnie uzyskane materiały, magister wybrał dwa najobszerniejsze.
 Najpierw przeczytał w tygodniku „Sekrety” z listopada ubiegłego roku artykuł 
zatytułowany Kapitanowie rosyjskiego biznesu, dzięki czemu poznał wiele interesujących 
szczegółów z życiorysu Josifa Guramowicza.
 Okazał się on człowiekiem nietuzinkowym - w czasach radzieckich był tak zwanym 
prywaciarzem, ściśle związanym ze środowiskiem przestępczym Gruzji; miał na koncie trzy 
wyroki za nielegalną produkcję; posiadał przy tym dyplomy dwóch fakultetów oraz tytuł doktora 
nauk ekonomicznych. Co prawda, autor artykułu traktował te osiągnięcia z przymrużeniem oka, 
pisząc: „dyplomy i stopień naukowy Made in Georgia”, ale jednak. Wachlarz interesów i 
przedsięwzięć pana Gabunii był równie szeroki jak przyjaciela Nicholasa, Władika, ale we 
współczesnej Rosji tak uniwersalny zasięg indywidualnej przedsiębiorczości uważany był za 
rzecz naturalną.
 Wszystkie te informacje, bez wątpienia przydatne, nie podpowiadały, niestety, jak znaleźć 
Josifa Guramowicza teraz, w środku nocy. Fandorin zagłębił się więc w lekturze artykułu o 
znacznie lżejszym charakterze, opublikowanego w czasopiśmie „En face”, które w zeszłym 
miesiącu poświęciło cały numer osobie gruzińskiego magnata.
 - Do reszty już zwariowali! - Rozległ się nagle w ciemnościach swarliwy, starczy głos.
 Fandorin drgnął i podniósł głowę. Zobaczył popatrującą na niego spode łba obdartą 
staruszkę, która kuśtykając, mijała jego ławkę. Bóg jeden wie, skąd się tu wzięła o tak późnej 
porze. W ręku trzymała kosz, w którym coś pobrzękiwało, i Nicholas przypomniał sobie 
zagadkowe słowa Władika o jakiejś „babuleńce zbierającej butelki”. Widocznie chodziło właśnie 
o nią.
 Cóż, biedną kobiecinę nietrudno było zrozumieć. Noc, ciemne zarośla, facet w białej 
koszuli gapi się w skrzynkę, od której bije jakaś nieziemska poświata. Dziwny widok. 
Wielkomiejski nokturn.
 Fandorin znów wbił wzrok w ekran.
 Josif Gabunija - człowiek miesiąca. Z okładki pisma uśmiechał się grubymi wargami 
dobroduszny tłuścioch w szarym smokingu, z terierem miniaturką, który niemal ginął w 
mięsistej, ozdobionej brylantowymi pierścieniami dłoni. Po prostu żywa karykatura nuworysza!
 Nicholas przyjrzał się zdjęciom i przeczytał podpisy. Josif Guramowicz w cerkwi bierze 
ślub z topmodelką Sabriną Swing (nieopisanej urody blondynką). Josif Guramowicz (spięty i 
wyraźnie nieszczęśliwy) w stroju do tenisa, z rakietą, bierze udział w turnieju „Wielki Kapelusz”. 
Josif Guramowicz całuje ukochaną suczkę Joujou (piesek wygląda na przestraszonego). Josif 
Guramowicz otwiera internat dla ociemniałych i głuchoniemych dzieci (mięsistą, całą w fałdach 
tłuszczu twarz darczyńcy wykrzywia grymas ubolewania i współczucia, w jego oczach błyszczą 
łzy).
 Do tego odpowiedni tekst. Wszystko było jasne: artykuł został zamówiony i najwyraźniej 
hojnie opłacony. Fandorin przeczytał go dwukrotnie, szczególną uwagę poświęcając akapitom 
opisującym podmiejską rezydencję, nie znalazł tam jednak żadnego punktu zaczepienia czy 
wskazówki. Nikolina Gora - diabli wiedzą, gdzie to jest.
 A może okaże się pomocny fragment dotyczący klubu „Pedigree”? Autor artykułu 
informował, że Josif Guramowicz lubi spędzać w nim wieczory, grając w pokera i bilard z 
członkami tego ekskluzywnego towarzystwa („ekskluzywny” było widocznie ulubionym słowem 
dziennikarza, gdyż zostało użyte w tekście niezliczoną ilość razy), przyjmującego do swego 
grona jedynie potomków starych arystokratycznych rodów. Pośród ich najwybitniejszych 
przedstawicieli jako stałych partnerów Josifa Guramowicza wymieniono znanego rzeźbiarza, 
wywodzącego się z gruzińskich książąt, reżysera filmowego, który lubił wspominać o swoich 
szlacheckich korzeniach, a także różne osobistości, cieszące się sławą o lokalnym zasięgu - ich 
nazwiska bowiem nic Fandorinowi nie mówiły.
 Cóż, jak mawiał Maluta Skuratow, przycisnąć nie zaszkodzi.
 Nicholas znalazł w Internecie numer klubu „Pedigree”. Zadzwonił i poprosił pana 
Gabuniję.
 - Josif Guramowicz nie odbiera rozmów na telefon klubowy - poinformował go wprost 
ociekający lepką uprzejmością głos. - Proszę z łaski swojej zadzwonić na komórkę.
 Świetnie! To znaczy, że Wielki Soso jest w klubie! Ale jak się przedrzeć przez bastion 
dobrze wyszkolonej klubowej obsługi?
 - Proszę przekazać panu Gabunii, że dzwoni Fandorin. W pilnej sprawie.
 - Nie zna pan numeru komórki? - już nie tak uniżonym tonem zapytał lokaj. - Josif 
Guramowicz nie lubi, kiedy się mu przeszkadza przy bilardzie. Gdy rozegra partię, przekażę 
wiadomość. Czy on zna pański telefon, panie... eee... Fiodorin?
 - Fan-do-rin - przesylabizował Nicholas i po krótkim wahaniu podał numer swojej 
komórki.
 Wyłączył komputer, telefon zaczepił przy pasku i zaczął podskakiwać dla rozgrzewki, 
zabijając rękoma jak na mrozie. I to się u nich nazywa lato! Jest najwyżej trzynaście stopni, nie 
więcej. Przedwczorajszą noc w pokoju hotelowym, który wydał się kapryśnemu i wymagającemu 
magistrowi tak prymitywny, teraz wspominał Nicholas jako rajski wypoczynek. Wczorajszy 
nocleg na rozłożonym stole też uznał za wspaniały. Cóż, było, oczywiście, trochę twardo, ale za 
to ciepło, a w ciemności słyszał cichy oddech śpiącej Ałtyn. Dziewczyna usnęła od razu (to 
Nicholas wciąż się wiercił) i tylko raz zamruczała coś żałośnie, ale Fandorin nie potrafiłby 
wyobrazić sobie jej, uskarżającej się na cokolwiek na jawie.
 Głupia sprawa. W portfelu ma kupę pieniędzy, karty kredytowe, a tak prosta rzecz jak 
spędzenie nocy pod dachem wydaje się nieosiągalnym wręcz luksusem. W hotelu bez paszportu 
się nie zamelduje. A gdyby nawet miał paszport, to i tak od razu odstawiono by go na miejsce 
tymczasowego osadzenia. Tak się to nazywało w czasach wojny domowej (wiedział o tym z 
opowieści sir Alexandra), a teraz jakoś inaczej - aha, areszt śledczy.
 Nicholas stał pod drzewem, przyciskając neseser do piersi, i gapił się ponuro na 
rozjarzone światłami królestwo boga kupców i handlu, Hermesa. Do centrum podjeżdżały 
limuzyny, otwierały się i zamykały drzwi hotelu „Intercontinental”, a obywatel Zjednoczonego 
Królestwa, posiadacz stopnia naukowego, potomek krzyżowców przestępował z nogi na nogę w 
ciemnościach, niczym jakiś wygłodzony gawrosz przed witryną piekarni.
 Na rogu ulicy prowadzącej do tego wspaniałego pałacu zahamował długi daimler-benz - 
tuż przy dziewczynie w bardzo krótkiej spódniczce i bardzo długich butach, która nachyliła się 
do okna samochodu, zamieniła parę słów z kierowcą, po czym gniewnie machnęła ręką, co miało 
prawdopodobnie znaczyć: zjeżdżaj, nic z tego. Samochód ruszył i pięćdziesiąt jardów dalej 
zatrzymał się przy innej dziewczynie. Obie były do siebie podobne jak dwie krople wody.
 Nicholas mienił się zdecydowanym przeciwnikiem prostytucji, widząc w tej haniebnej 
profesji nie tylko źródło przestępczości i chorób, ale również obrazę godności ludzkiej, a przede 
wszystkim - kobiecej. Nigdy w życiu nie przyszłoby mu do głowy, że mógłby spędzić noc u 
kapłanki płatnej miłości, ale na myśl o ciepłym pokoju, miękkim łóżku i łagodnym świetle 
lampki serce magistra ścisnęła dojmująca tęsknota. Pragnął tylko się ogrzać i przespać, nic 
więcej! Zapłacić pełną stawkę za komplet usług, wsunąć się pod kołdrę, nie wypuszczając z 
objęć nesesera Samsonite, i choć na parę godzin oderwać się od ponurej rzeczywistości.
 Ale nie, to idiotyczny pomysł. I w dodatku niebezpieczny.
 Jednakże po upływie kwadransa myśl ta nie wydała się już Nicholasowi taka głupia. O 
wiele niebezpieczniej jest włóczyć się nocą wśród stepów, za dzikim Bajkałem. Nie daj Boże, 
można zostać ograbionym lub, co gorsza, zatrzymanym przez patrol milicji w celu sprawdzenia 
dokumentów.
 W tej samej chwili, gdy Nicholas skręcał już niemal w ulicę grzechu, zadzwoniła mu 
komórka u pasa.
 - Nikołaj Aleksandrowicz? - rozległ się miękki baryton z ledwo uchwytnym śladem 
akcentu - polegało to na leciuteńkim przeciąganiu zgłosek i wymowie „k” bliższej „kh”, z 
przydechem, ale na niczym więcej. - Bardzo dobrze, że postanowił pan się ze mną spotkać. Moi 
ludzie namierzyli sygnał pańskiej komórki. Jest pan teraz gdzieś w pobliżu Międzynarodowego 
Centrum Handlowego, tak? Wysłałem już po pana samochód. Za dziesięć minut proszę czekać 
przed głównym wejściem. To będzie czarny nissan pathfinder.
 I rozmówca, nie czekając na odpowiedź, rozłączył się.
 Rozsądny człowiek, pomyślał Fandorin. Bardzo rozsądny, bardzo konkretny, bardzo 
opanowany. Zupełnie inny niż na zdjęciach w czasopiśmie. A to znaczy, że również bardzo 
chytry. Czyli z pewnością podwójnie niebezpieczny.
 A on to prawdziwie angielska wersja przygłupa Bochenka. Uciekł od babki, uciekł od 
dziadka, i oto do kogo dotarł.
 Może wyłączyć zdradziecki telefon i - póki jeszcze nie jest za późno - rozpłynąć się w 
mroku nocy?
* * *
 Za kierownicą siedział ten sam Gruzin o podkręconych wąsach, który żądał od Szurika 
przeprosin na korytarzu hotelu „Inturist”. Nicholas próbował nawiązać pogawędkę ze starym 
znajomym, ale ten zachowywał nieprzystępne milczenie - widać otrzymał w tym względzie 
stosowne instrukcje. Lub też może nie otrzymał instrukcji, by wdawać się w rozmowę. Kto ich 
tam wie, tych fachowców od sekretnych spraw, kto zna ich obyczaje!
 Klub „Pedigree” okazał się jedną ze starych drewnianych miejskich siedzib, które niegdyś 
tak często trawiły w Moskwie pożary, zagubioną gdzieś pośród ulic Białego Grodu. Nicholas nie 
orientował się na tyle dobrze w topografii stolicy, w dodatku spowitej nocnym mrokiem, by 
zlokalizować położenie klubu dokładniej. Wiedział jednak, że dżip wyjechał poza pierścień 
okalających centrum bulwarów.
 Za wysoką żelazną bramą ujrzał niewielki dziedziniec, jasno oświetlony latarniami. 
Wszedł po schodach z białego kamienia, minął dwa kosmate lwy po bokach i pchnął szklane 
drzwi.
 Tam już czekał odźwierny w pudrowanej peruce, szamerowanej kamizeli i białych 
pończochach. Skłonił się i powierzył Fandorina innemu słudze, w takim samym stroju, tyle że ze 
złotymi epoletami i akselbantami, a ten, o nic nie pytając, poprowadził magistra w głąb budynku.
 Klub urządzono po prostu fantastycznie - była tu szumiąca fontanna, pociemniałe obrazy 
w ramach z brązu, egzemplarze starej broni na ścianach i zabytkowe szafy, zastawione 
drogocenną porcelaną. Nicholasowi wszystko to bardzo się spodobało, chociaż gdyby już miał 
się do czegoś przyczepić, to szafy były biblioteczne - przeznaczone na książki, a nie zastawę 
stołową, zaś osiemnastowieczne fotele obito niezbyt fortunnie dobraną współczesną tkaniną. 
Mimo to od razu rzucało się w oczy, że klub jest w najwyższym stopniu ekskluzywny i byle kto 
nie ma doń wstępu.
 Z pewnością tym należało tłumaczyć spojrzenia, które czuł na sobie Fandorin, postępując 
za lejbgwardzistą w pudrowanej peruce. Czterej wytworni panowie przy karcianym stoliku, dwie 
zadbane damy przy barze, ba, nawet trójka młodych ludzi o zaczerwienionych twarzach i w 
poluzowanych krawatach - całe to towarzystwo obserwowało z niedowierzaniem dryblasa w 
nieświeżej białej koszuli.
 - To gość Josifa Guramowicza, to gość Josifa Guramowicza - szeptem wyjaśniał 
przewodnik Nicholasa tym, którzy zbyt demonstracyjnie okazywali zdumienie.
 Druga sala zastawiona była stolikami - przy niektórych biesiadowali, wytwornie ubrani 
mężczyźni i kobiety. „Proszę, proszę, okazuje się, że ocalało tu całkiem sporo przedstawicieli 
dawnej arystokracji - z pełnym szacunku zdziwieniem myślał Nicholas, wpatrując się w twarze 
zgromadzonych w sali jadalnej osób. - Z pewnością są wśród nich potomkowie krewnych i 
powinowatych Fandorinów. W końcu przez trzysta lat jedni i drudzy żyli obok siebie”.
 Orkiestra złożona z trzech instrumentów - harfy, wiolonczeli i fortepianu - grała 
melancholijną melodię, a solistka w długiej sukni z prawie równie długim dekoltem śpiewała coś 
o upojnych rosyjskich wieczorach, ale nie podmoskiewskich (tę piosenkę Nicholas znał).
 W drugim końcu sali, w części oddzielonej kolumnadą, stały trzy stoły bilardowe. Przy 
dwóch nie było nikogo, przy środkowym rozgrywał partię sam ze sobą tęgi mężczyzna w 
atłasowej kamizelce. Magister od razu poznał Josifa Gabuniję, podobnie jak miniaturową terierkę 
Joujou, drzemiącą spokojnie na zielonym suknie. Zamierzeniem gracza było, zdaje się, 
umieszczenie wszystkich bil w łuzach bez zakłócania spokoju pieskowi. Trzeba przyznać, że 
wirtuoz bilardu wspaniale sobie radził z wyznaczonym zadaniem. Sapiąc i opierając się 
ogromnym brzuszyskiem o brzeg stołu, Wielki Soso długo celował, potem krótkim, szybkim 
ruchem sprawiał, że bile, uderzywszy o siebie, toczyły się idealnie wytyczoną trasą, by na koniec 
wpaść do łuz. Piesek-zabaweczka, najwidoczniej od dawna do tego przyzwyczajony, nie budził 
się przy stuku bil i tylko od czasu do czasu strzygł przez sen spiczastymi czarnymi uszkami.
 Bankier trzymał w ustach długie cygaro, na jego owłosionych palcach oślepiająco 
błyszczały pierścienie, na skraju stołu zaś lśnił i migotał kryształowy kielich koniaku. Nieco 
dalej, na malachitowym stoliku, stała opróżniona do potowy pękata butelka, patera z owocami i 
olbrzymie pudlo czekoladek.
 - Gra pan w bilard, Nikołaju Aleksandrowiczu? - zapytał tłuścioch, zerknąwszy na 
Fandorina, i nieznacznym poruszeniem gęstych brwi nakazał lokajowi się oddalić.
 - Nie - odparł krótko Nicholas, przyglądając się z zaciekawieniem opasłemu mężczyźnie.
 W życiu wyglądał on tak samo jak na zdjęciach w czasopiśmie - komiczny grubas, 
przeniesiony do moskiewskiego klubu wprost z hollywoodzkiego filmu o wesołych latach 
dwudziestych. Wbił do łuzy kolejną bilę, w nagrodę zjadł czekoladkę i z zadowoleniem pyknął 
cygaro, wypuszczając kłąb dymu.
 - Pochodzi pan ze starej arystokracji? - nie zdołał powściągnąć ciekawości Fandorin, 
usilnie starając się dostrzec jakieś ślady świetnego pochodzenia w nalanej twarzy i prostackich 
manierach bankiera. - Zdaje się, że skarbnikiem wielkiego księcia Michała Nikołajewicza był 
książę Gabunow. Pewnie wywodzi się pan z tych Gabunowów?
 - Nie, Nikołaju Aleksandrowiczu. - Wielki Soso z wyraźnym żalem pokręcił głową. - 
Jestem prawdopodobnie jedynym Gruzinem na świecie, niepochodzącym z książęcego rodu. 
Plebejuszem z dziada pradziada. Mimo to dziękuję, że powiedział mi pan o tym księciu. 
Niewykluczone, że uczynię go swoim przodkiem.
 - Ale czyż nie zbiera się tu sama śmietanka, osoby z najlepszego towarzystwa? - zniżając 
glos, spytał Fandorin. - Czytałem, że to absolutnie ekskluzywny klub dla ludzi, w których żyłach 
płynie błękitna krew.
 - Zielona - poprawił go Gabunija, nacierając kredą koniec kija. - Wystarczy zapłacić pięć 
tysięcy dolców rocznie, uzyskać rekomendację jednego z członków, i już jesteś arystokratą. 
Jeżeli nie załatwisz rekomendacji - kosztuje cię to dziesięć tysięcy. Pan, Nikołaju 
Aleksandrowiczu, ma pełne prawo zostać członkiem klubu. Z pańskiego dossier, które kazałem 
zgromadzić, wynika, że ród Fandorinów znany jest od dwunastego wieku. Jeśli pan chce, mogę 
panu udzielić rekomendacji.
 - Dziękuję, nie trzeba - odparł sucho Fandorin, nie będąc jeszcze pewnym, co myśleć o 
tym dziwacznym osobniku.
 W rozmowie telefonicznej Gabunija wydał mu się rzeczowym człowiekiem interesu, a 
teraz zachowuje się jak klown - najwyraźniej nie chcąc rozmawiać o konkretach.
 - Śpij, Żużulko, śpij, malutka. - Długa chwila celowania, szybkie uderzenie, bila wpada 
do łuzy - Brawo, Soso! Zasłużyłeś na trufelkę... Nie skusi się pan na czekoladkę? Szkoda, robią 
mi je na zamówienie, to moje ulubione - plótł dalej Josif Guramowicz. - Co się tyczy klubu, ma 
pan rację, że nie chce pan do niego wstąpić. Cóż to za nazwa - „Pedigree”! Ci, którzy nie znają 
angielskiego, myślą, że spotykają się tu hodowcy psów albo pederaści. Zdarzają się nawet tacy, 
co się obrażają, kiedy człowiek chce ich tutaj zaprosić. Jak to u nas mawiają poniektórzy 
arystokraci, wkurwiają się. Administracja chce zmienić nazwę na „Błękitną Krew”. Ale to też 
brzmi dwuznacznie.
 Artystka, skończywszy długą pieśń o upojnych wieczorach, powiedziała do mikrofonu:
 - A teraz, zgodnie z tradycją, dla naszego drogiego Josifa Guramowicza jego ulubiona 
piosenka Suliko!
 Po czym, złożywszy ręce na piersi, zaczęła:
 Chciałem znaleźć mej miłej grób,
 Smutek długo me serce gniótł...
 Przez salę przebiegł szmer niegłośnych oklasków. Gabunija odłożył kij, ukłonił się i 
zrobił kilka ruchów, udając, że dyryguje orkiestrą.
 - Nienawidzę tego nudziarstwa - burknął do Fandorina, ściągnął wargi w ciup i przesłał 
piosenkarce pocałunek. - Guzik dostaniesz, a nie sto baksów, głupia pindo.
 - Przepraszam - odezwał się cichym głosem Fandorin - ale dlaczego robi pan z siebie 
błazna? Przecież naprawdę jest pan kimś zupełnie innym.
 Josifa Guramowicza bynajmniej nie zdziwiło to nader prostolinijne pytanie, obrzucił tylko 
magistra spojrzeniem błyszczących oczu.
 - Po pierwsze, Nikołaju Aleksandrowiczu, w jakiejś mierze jestem błaznem. - Obszedł 
stół, szukając najdogodniejszego miejsca do uderzenia kijem w bilę. - Po drugie, nie należy 
narażać ludzi na rozczarowanie. Spodziewają się po mnie określonego zachowania, więc po co 
miałbym niszczyć swój image? Nie cierpię, na przykład, tenisa, ale gram. Ledwie trafiam rakietą 
w piłkę. Bo, jak to się mówi, wygrywa nie ten, kto dobrze gra, ale ten, kto wybiera odpowiednich 
partnerów. To, co uchodzi zabawnemu grubasowi Soso, który na korcie w Barwisze posyła piłki 
w siatkę, nie uszłoby Josifowi Guramowiczowi, ogrywającemu wszystkich w bilard i w pokera. 
Tutaj już nie chodzi o interesy, ale o duszę... Ja, Nikołaju Aleksandrowiczu, nie przegrywam 
nigdy, nawet jeśli ktoś rozłoży mnie na obie łopatki, jak wczoraj na korcie...
 Tu wymienił imię i patronimik, na których dźwięk Nicholas aż się wzdrygnął - czyżby to 
był jakiś żart? Ale nie, niemożliwe, żeby Gabunija żartował.
 Gruzin nagle odwrócił się do Fandorina całym swoim tłustym cielskiem, spojrzał mu w 
oczy i zapytał:
 - Nikołaju Aleksandrowiczu, a tak w ogóle, to kim pan jest?
 Fandorin zamrugał zaskoczony. Cóż to za pytanie? Czyżby chytry bankier znowu miał 
zamiar udawać głupka?
 - To znaczy, wiem, że jest pan obywatelem brytyjskim rosyjskiego pochodzenia - ciągnął 
Josif Guramowicz - specjalistą od historii Rosji, że przedwczoraj pan przyleciał, zatrzymał się w 
„Inturiście” i zamierzał popracować w archiwum. Mówiłem przecież, że poleciłem sporządzić 
pańskie dossier. Nie ma tam jednak nic takiego, żeby Siwy miał napuszczać na pana samego 
Szurika. A to znaczy, że całe to dossier można wrzucić do klozetu i spuścić wodę, bo nie zawiera 
tego, co najważniejsze. Kim pan jest? Sądząc po tym, że sam pan mnie znalazł, wnoszę, że 
chętnie by mi pan o sobie opowiedział.
 A więc Wielki Soso o niczym nie wie? To niemożliwe. Udaje.
 - Siwy? Jaki Siwy? - spytał ostrożnie Fandorin.
 Gabunija zadowolony kiwnął głową.
 - Aha. Kto to jest Szurik, pan nie pyta. No tak, zawarł pan z nim przecież wczoraj bliską 
znajomość. Zadziwiające, że wciąż pan jeszcze żyje.
 - W dużej mierze dzięki panu - wszedł mu w słowo Nicholas. - Dlaczego pańscy ludzie 
mnie śledzili?
 - Moi ludzie nie śledzili pana, tylko Szurika. - Josif Guramowicz odłożył kij i zaczął 
wycierać chusteczką umazane kredą ręce. - Dlatego że Szurik pracuje dla Siwego. Wszyscy 
wiedzą, że nie zajmuje się drobnicą. Jeżeli Siwy dał mu na pana zlecenie, to znaczy, że nie jest 
pan byle płotką. I tu kółko się zamyka - wracamy do punktu wyjścia, czyli zadanego wcześniej 
pytania. Kim pan naprawdę jest, Nikołaju Aleksandrowiczu? Po co pan przyjechał do Moskwy? I 
dlaczego Siwy chce panu przeszkodzić w pańskich planach?
 „Jeżeli Gabunija gra, to doprawdy utalentowany z niego aktor” - pomyślał Fandorin. 
Odpowiadać pytaniem na pytanie jest niegrzecznie, mimo to powiedział:
 - Nie znam żadnego Siwego. Kto to taki?
 Wielki Soso uśmiechnął się sceptycznie i oświadczył z westchnieniem:
 - Mój wróg.
 - Chodzi o jakąś wendetę? - zainteresował się Nicholas, przypominając sobie tradycje 
krwawej zemsty, przysięgę na ostrze kindżału i inne egzotyczne kaukaskie obyczaje.
 - Dlaczego o wendetę? - zdziwił się bankier. - Po prostu od pewnego czasu ja i Siwy 
zaczęliśmy sobie nawzajem przeszkadzać. On stał się kimś, ja też, i dla nas obu zrobiło się za 
ciasno, nawet Syberia jest za mała. Tak to już bywa w biznesie, Nikołaju Aleksandrowiczu. Albo 
on mnie połknie, albo - co bardziej prawdopodobne - ja jego. Trzeciego wyjścia nie ma. No i obaj 
śledzimy swoje poczynania, nie spuszczamy się z oka, czekamy, który z nas pierwszy popełni 
błąd... Widzi pan, Nikołaju Aleksandrowiczu, jestem z panem absolutnie szczery, odpowiadam 
na wszystkie pańskie pytania. I liczę na podobną szczerość z pańskiej strony. Niech się pan sam 
zastanowi: jak długo jeszcze da pan radę wymykać się Szurikowi? A ja mogę zapewnić panu 
przed nim ochronę.
 Nicholas skrzywił się. Wszyscy jakoś dzisiaj pragnęli go chronić. Z jednej strony, 
pochlebiało mu to, z drugiej, budziło mnóstwo różnych wątpliwości. Ałtyn wspominała coś o 
nieporozumieniach w związku z podziałem spółki Westsiboil. Wszyscy w Rosji dostali bzika na 
punkcie ropy naftowej i gazu. Można by pomyśleć, że w kraju nie ma już poza nimi żadnych 
surowców naturalnych. Ale jaki związek może mieć konflikt dwóch magnatów naftowych ze 
skromnym magistrem historii?
 Jest całkiem prawdopodobne, że Soso rzeczywiście nic nie wie. Zorientował się, że jego 
rywal z jakichś powodów chce sprzątnąć Anglika, i zaczął działać według prostej zasady: 
pomieszaj nieprzyjacielowi szyki, nawet jeśli nie masz pojęcia, co ten zamierza.
 Tak naprawdę Fandorin miał ochotę powiedzieć: „Zwróciłem się do pana, ponieważ czuję 
się jak mały jeżyk, zagubiony we mgle, i miałem nadzieję, że z pańską pomocą uda mi się tę 
mgłę choć odrobinę rozproszyć” - ale sprawa była jasna: Gruzin nie potrafi mu niczego wyjaśnić. 
Albo nie chce.
 Zadzwonił telefon leżący na stoliku obok bomboniery z czekoladkami. Gabunija 
przyłożył go do ucha i chwilę słuchał w milczeniu. Jedna brew Gruzina uniosła się lekko. Potem 
dołączyła do niej druga. Wzrok bankiera spoczął na Nicholasie i nagle stał się ostry, 
przeszywający.
 - Rozumiem, Władimirze Iwanowiczu - powiedział Soso i odłożył słuchawkę.
 Włożył do ust czekoladkę i zaczął ją powoli przeżuwać, wciąż patrząc na Fandorina.
 - Dzwonił Władimir Iwanowicz Siergiejew, mój doradca do spraw bezpieczeństwa. 
Dawny pułkownik kontrwywiadu, człowiek mający wiele powiązań. Przed chwilą otrzymał 
wiadomość, że znaleziono Szurika. Nie żyje, został zabity. Trzy kule w brzuch, trzy w potylicę... 
Widzę, Nikołaju Aleksandrowiczu, że nie jest pan zaskoczony. Ponadto Władimir Iwanowicz 
poinformował mnie, że w związku z tą sprawą poszukuje się pewnego obywatela brytyjskiego...
 Nicholas poczuł, że blednie. A jeśli ten spryciarz Gabunija uzna, że korzystniej będzie 
wydać zbiegłego z miejsca przestępstwa Anglika w ręce milicji?
 - Wnioskuję zatem - Josif Guramowicz w zamyśleniu obrócił pierścień na palcu - że nie 
przyszedł pan do mnie po ochronę. Wygląda na to, że z tym radzi pan sobie sam. O co wobec 
tego panu chodzi? Chce mi pan sprzedać jakąś informację? Cóż, jeśli może ona zostać 
wykorzystana przeciwko Siwemu, kupię ją i dobrze zapłacę.
 Fandorin przecząco pokręcił głową.
 - Nie chce pan - skonstatował Soso. - A więc? Potrzebna panu jakaś pomoc?
 Magister już miał zaprzeczyć, ale zawahał się. Przecież istotnie przyszedł tutaj szukać 
pomocy. Cóż może zdziałać sam, w pojedynkę? W obcym kraju, w obcym mieście, poszukiwany 
przez milicję i ścigany przez mafię?
 Gabunija napełnił koniakiem dwa kieliszki.
 - Rozumiem. Potrzebuje pan pomocy. Widzę, że jest pan człowiekiem poważnym, zna 
pan wagę słów Szanuję takich ludzi - sam za dużo gadam... Wie pan co, Nikołaju 
Aleksandrowiczu, jeśli nie chce pan mówić, co tam ze sobą mieliście, pan i Siwy, to niech pan 
nie mówi. Ja i tak panu pomogę.
 - Nie znam żadnego Siwego! - wyrwało się Nicholasowi. - Słowo honoru!
 Ta przysięga zabrzmiała chyba zbyt emocjonalnie, wręcz dziecinnie, i prawdopodobnie 
mocno nadszarpnęła image małomównego i opanowanego agenta tajnych służb jej królewskiej 
mości („Nazywam się Bond. James Bond”), który stworzył sobie chyba Josif Guramowicz.
 Brew magnata biznesu znowu się uniosła. Gabunija odstawił na bok napełnione kieliszki, 
wziął kij i uderzył bilę numer sześć. Szóstka, skręcając pod ostrym kątem, ominęła śpiącą Joujou 
i wpadła do łuzy, potrącając lekko po drodze numer siódmy, który okręcił się dookoła własnej osi 
i również wylądował w siatce.
 - Widzi pan, Nikołaju Aleksandrowiczu - odezwał się znowu bankier po dłuższej chwili 
milczenia - może jestem zupełnym idiotą, ale chyba panu wierzę. Wierzę, że nie ma pan pojęcia, 
kto to jest Siwy i dlaczego postanowił pana zabić. Nie od wczoraj żyję na świecie i wiem, że 
interesy różnych ludzi bywają nieraz najdziwaczniej ze sobą splecione. - Uderzenie kijem. - Ach, 
co za trafienie! Cudo! Należy mi się za nie marcepanik... - Nagrodziwszy się czekoladką za 
udane wprowadzenie bili do łuzy, Josif Guramowicz kontynuował: - Być może nie zna pan 
Siwego, za to on zna pana. Napuścił na pana samego Szurika - to nie w kij dmuchał! Taka 
decyzja świadczy o tym, jak bardzo zależy Siwemu, by pomieszać panu szyki. A to znaczy, że 
mnie - dla przyjaciół jestem Soso - zależy z kolei na tym, by panu pomóc, bez względu na to, o 
co chodzi. ? propos, cóż to takiego? Po co przyjechał pan do Moskwy? Tylko proszę 
odpowiedzieć szczerze.
 Nicholas począł wyliczać, kolejno zaginając palce:
 - Przeczytać pewien stary dokument w archiwum. Odszukać ślady mego przodka, 
Corneliusa von Dorna, który żył ponad trzysta lat temu. Zebrać materiały do książki. To 
wszystko, więcej nic...
 Sam czuł, że jego słowa brzmią głupio i nieprzekonywająco, ale Soso wysłuchał go 
uważnie, zastanowił się chwilę, po czym pokiwał głową.
 - No cóż, niech pan szuka i zbiera. Nie wiem, z jakiego powodu pański szanowny przodek 
tak zalazł za skórę Siwemu, ale pan powinien doprowadzić sprawę do końca. A ja zapewnię panu 
wszelką pomoc. Wszelką - powtórzył dobitnie Gabunija. - Więc co, profesorze, bierzemy się do 
roboty?
 - Nie jestem profesorem, mam zaledwie tytuł magistra nauk historycznych - wymamrotał 
Nicholas, raz jeszcze rozważając w myślach wszystkie „za” i „przeciw”.
 Wyjechać z Rosji i tak nie może. Chociaż dobrze, załóżmy, że się stąd wydostanie na 
fałszywych papierach - Soso z pewnością potrafi załatwić dokumenty nie gorsze niż Władik. Ale 
co dalej? Wjazd na terytorium Zjednoczonego Królestwa z podrobionym paszportem to przecież 
najzwyklejsze pospolite przestępstwo. Nie mówiąc już o tym, że rosyjskie Ministerstwo Spraw 
Wewnętrznych może się zwrócić drogą oficjalną do władz brytyjskich o ekstradycję Nicholasa A. 
Fandorine’a, podejrzanego o dokonanie zabójstwa. Całkiem możliwe, że już jutro mister 
Lawrence Pumpkin otrzyma odpowiedni sygnał w tej sprawie.
 Nie, ucieczka nie jest żadnym wyjściem. A więc, tak czy owak, trzeba będzie pozostać w 
Moskwie.
 Przyczyna wszystkich niepowodzeń kryje się w liście Corneliusa, to pewne. I cóż takiego 
w nim jest? Kilka wskazówek, dotyczących miejsca kryjówki, w której rzekomo znajduje się 
jakaś „Liberia Iwana”.
 Dlaczego skradziony dokument podrzucono z powrotem?
 Powody mogą być dwa. Albo złodzieje przekonali się, że nie przedstawia on żadnej 
wartości, albo przeciwnie, pismo nie było im potrzebne, gdyż wykorzystując zawarte w nim 
wskazówki, znaleźli już to, czego szukali!
 O mój Boże, nie, nie! Nicholas wzdrygnął się, poruszony nowym domysłem. Soso wbił 
baczne spojrzenie w Anglika, który ni z tego, ni z owego zaczął wymachiwać rękami.
 Wszystko jest o wiele prostsze i logiczniejsze! Sprawcy kradzieży przeczytali dokument, 
zorientowali się, że został częściowo zaszyfrowany („w tym samym kierunku, w jakim się idzie 
od Skały Theo do Książęcego Dworu...”, „dom, który ma tyle okien, ile córek miał nasz przodek 
Hugo...”), i zdali sobie sprawę, że nikt oprócz historyka zajmującego się dziejami rodu von 
Dornów nie potrafi złamać tego kodu. Celowo podrzucili dokument z powrotem, żeby Nicholas 
zajął się poszukiwaniami, a sami z pewnością zamierzają śledzić wszystkie jego poczynania! 
Więc co, ma doprowadzić do skarbu jak po sznurku tego mafiosa Siwego i jego płatnych 
zabójców?
 Jednakże była i druga strona medalu. Skoro ci bandyci są tak święcie przekonani, że 
pismo przedstawia konkretną wartość, to dlaczego on, potomek Corneliusa w prostej linii, nie 
miałby pójść za głosem przodka? Szurik już mu nie zagraża. Siwy został wystrychnięty na dudka. 
Dlaczego on, Nicholas, nie miałby poszukać „Liberii Iwana” sam?
 Aż zadrżał na myśl o tym, jak by to było wspaniale odnaleźć kryjówkę, o której pisze 
kapitan von Dorn! Właśnie ten irracjonalny, mistyczny dreszcz przeważył szalę.
 - Dobrze - rzekł powoli Fandorin. - Spróbuję. A do pana, panie Gabunija, miałbym 
następujące prośby. Po pierwsze, żeby mi nie przeszkadzano w poszukiwaniach...
 - Aha, trzeba panu zabezpieczyć tyły? - Soso ze zrozumieniem skinął głową. - Załatwię to 
bez problemu. Przydzielę panu Władimira Iwanowicza. Będzie pana ochraniał lepiej niż 
Korżakow* [*Mowa o szefie ochrony prezydenta Borysa Jelcyna (przyp. tłum.).] prezydenta. Co 
jeszcze?...
 - Jestem poszukiwany przez milicję, a będą mi nieodzownie potrzebne pewne książki, 
materiały, stare dokumenty...
 - Niech pan da Siergiejewowi spis, on wszystko wyszuka i zdobędzie. Książki, 
dokumenty, jakie tylko pan zechce. Nawet z tajnych archiwów Federacyjnej Służby 
Bezpieczeństwa. Dalej?
 - Jakieś ubranie. - Nicholas westchnął, spojrzawszy z obrzydzeniem na swoją zapaćkaną 
koszulę i prowizorycznie zeszyte spodnie. - Można by to załatwić?
 - Problem jest trudny, ale da się rozwiązać - oświadczył z rozbawieniem bankier i wziął w 
ręce kieliszki. - Mamy ze sobą wiele wspólnego, Nikołaju Aleksandrowiczu. Obaj jesteśmy 
ludźmi z problemami. Wypijmy za to, żeby wszystkie okazały się tak łatwe do rozwiązania.
 - Nie, nie, alkohol mi zaszkodzi - przestraszył się Fandorin. - Piłem już dzisiaj, i to ostro.
 Jak się wydaje, w Rosji nie traktowano tego rodzaju argumentów poważnie. Josif 
Guramowicz uśmiechnął się tylko i wcisnął magistrowi kieliszek do ręki.
 - To dwudziestoletni koniak. Nikomu jeszcze nie zaszkodził. Co najwyżej pomógł. Cóż 
to, zachowuje się pan jak hrabia Monte Christo z wizytą u de Morcerfa - nic pan nie je i nie pije? 
Czyżbyśmy byli wrogami? Zawarliśmy umowę korzystną dla obu stron, i trzeba to oblać. Pańska 
korzyść jest oczywista. Ja też zdecydowałem się na inwestycję, która powinna być bardzo 
opłacalna.
 Fandorin spojrzał z wahaniem na złocistobrązowy płyn. Może wypić jeden kieliszek, żeby 
go nie dopadło przeziębienie? W końcu porządnie zmarzł, siedząc na skwerze.
 - Wypijmy za nasze trudne problemy, drogi Nikołaju Aleksandrowiczu - bankier stuknął 
kieliszkiem o kieliszek Nicholasa - jako że życie bez trudnych problemów byłoby strasznie 
nudne.
 - Co do mnie, mógłbym się doskonale obejść bez pańskiego Siwego - burknął swarliwie 
magister, ale wypił koniak.
 Okazało się, że Gabunija mówił szczerą prawdę - kieliszek czarodziejskiego napitku 
naprawdę Nicholasowi pomógł. I to tak dalece, że wytłumaczenie mogło być tylko jedno: ten 
dodatkowy łyk sprawił, że wszystkie poprzednio wprowadzone do organizmu alkohole o 
działaniu przejściowo opóźnionym przez zimno i napięcie nerwowe teraz dały o sobie znać, i to 
ze zwielokrotnioną siłą.
 - Co tu ma do rzeczy Siwy? - zdziwił się Soso. - Siwy to żaden problem, co najwyżej 
maleńka drzazga w mojej tłustej dupie. I jest pewne, że ja tę drzazgę usunę - spodziewam się, że 
przy pańskiej pomocy. Nie, szanowny Nikołaju Aleksandrowiczu - proszę mi dać swój kieliszek - 
moje problemy są o wiele bardziej złożone.
 Wypili, zakąsili czekoladkami i bankier ciągnął dalej:
 - Tych trudnych problemów mam aż trzy. Oto pierwszy z nich: ważę sto dwadzieścia 
cztery kilogramy, powinienem schudnąć, ale bardzo lubię jeść. Drugi: nie mam szczęścia w 
miłości, nie radzę sobie z tym pięknym uczuciem. I trzeci: chodzę do cerkwi, zbudowałem trzy 
świątynie, utrzymuję cztery przytułki, a w Boga nie wierzę, choć staram się ze wszystkich sił. 
Czytam pobożne książki, modlę się - i wszystko, jak to się mówi, psu na budę. Oto co nazywam 
trudnymi problemami. Muszę je rozwiązać, ale nie wiem jak.
 Wypili po drugim kieliszku i Nicholas poczuł się jeszcze lepiej. Najwyraźniej znalazł się 
w banalnej, wielokrotnie opisywanej w literaturze oraz przedstawianej na ekranie sytuacji 
cudzoziemca, który staje się ofiarą agresywnej rosyjskiej gościnności. „No tak, to się właśnie 
nazywa «ciąg» - pomyślał magister. - Zaczyna się libację od nowa, nie wytrzeźwiawszy jeszcze 
po poprzednim pijaństwie”. Najbardziej jednak niepokoiło go to, że wcale nie miał ochoty 
przestać.
 Nicholas podsunął Josifowi Guramowiczowi pusty kieliszek, popatrzył na Gruzina i nagle 
poczuł przypływ szczerej sympatii do tego chytrego starego tłuściocha, który niejedno już w 
życiu widział, a przy tym zachował dziecięcą niemal świeżość uczuć.
 Nicholas czuł pod sercem łaskotki rozrzewnienia, co znaczyło, że zaraz go poniesie i 
magister zacznie hojnie udzielać dobrych rad. Dwudziestoletni koniak osłabił jego mechanizm 
samokontroli. Fandorin wytrzymał jeszcze pół minuty - Soso ustawiał tymczasem bile na 
zielonym stole - po czym skapitulował.
 - Z wiarą sprawa jest najprostsza - oznajmił.
 - Czyżby? - zdziwił się Gabunija i znieruchomiał z gotowym już do uderzenia kijem w 
ręce.
 - Nie trzeba się wcale starać ani zmuszać, by uwierzyć w Boga. To na nic.
 - Myśli pan?... Więc co, mam nie dawać pieniędzy na przytułki?
 Dźwięczne uderzenie. Trzy żółte bile potoczyły się po stole, przy czym ani jedna - 
prawdziwy cud! - nie musnęła nawet drzemiącej Joujou.
 - Ależ nie, niech pan daje, to bardzo się panu chwali - oświadczył Nicholas. - Tylko 
proszę nie oczekiwać, że spłynie za to na pana łaska wiary. Mając pieniądze, godzi się wspierać 
ubogich, ale o wierze najlepiej nie myśleć. Jeśli gdzieś w głębi pańskiej duszy istnieje jej 
potrzeba, wiara sama się objawi w odpowiednim czasie, byleby nic nie robić na siłę. Napijemy 
się?
 Wypili.
 - Teraz przejdziemy do pańskich kłopotów z miłością - oznajmił Fandorin, zagryzając 
koniak miniaturowym eklerem. Nastrój miał znakomity, wszystkie problemy na świecie 
wydawały mu się w tej chwili proste i łatwe do rozwiązania. - Coś tu nie gra? Ma pan przecież 
młodą i piękną żonę, czytałem o tym.
 - Ona mnie nie kocha - rzekł z goryczą Soso, a jego tłuste policzki obwisły smętnie. - 
Mam pecha... Całe życie tak było. To jakieś fatum. Pierwszy raz ożeniłem się, kiedy miałem 
dwadzieścia lat. Narzeczona piękna jak anioł, jej ojciec był sekretarzem komitetu rejonowego. 
Ach, tak ją kochałem, tak kochałem! „Milion, milion róż”... - pamięta pan, była taka piosenka?
 Nicholas pokręcił głową - nie pamiętał. Przestrzeń wokół zaczynała zachowywać się 
równie nieodpowiedzialnie jak w „Szynku”. A nawet jeszcze gorzej.
 - Śpiewała ją Pugaczowa. Ale to było później, w latach osiemdziesiątych. A ja dla swojej 
Nino już w sześćdziesiątym szóstym, i to bez żadnej Pugaczowej, wykupiłem cały plon kołchozu 
„Czterdzieści lat Października”, gdzie hodowano kwiaty, i ulicę przed domem zasypałem różami! 
Tak ją kochałem... A ona zadzierała nosa, wyśmiewała mnie, poniżała. Flirtowała z innymi. 
Zdradzała mnie... - Głos Gabunii zadrżał, rozbrzmiewało w nim echo gorzkich wspomnień. - Nie 
mogłem tego znieść, zabiłem ją.
 Fandorin zakrztusił się koniakiem.
 - Minęło trzydzieści lat - uspokoił go Soso. - Byłem młody, miałem gwałtowny 
temperament. Jeszcze nawet studiów nie skończyłem. Wtedy prawo było surowe, sześć miesięcy 
przesiedziałem w więzieniu! - Dumnie podniósł palec, ale po chwili znowu posmutniał. - Drugi 
raz również się ożeniłem z szalonej miłości. Ona była śpiewaczką w operze tbiliskiej. Co za głos! 
Serafiny w raju tak nie śpiewają! Jeździła po całym kraju na gościnne występy. A ja wszędzie 
wlokłem się za nią, jak ten wierny pies. Kręcili się koło niej różni gogusie, przysyłali kwiaty, 
liściki, a ja nic - wszystko znosiłem spokojnie. Siedemnaście lat się tak męczyłem! Zginęła w 
osiemdziesiątym dziewiątym, w wypadku samochodowym, świeć Panie nad jej duszą. A ile 
wstydu się przy tym najadłem...
 - Wstydu? Dlaczego? - zdumiał się pełen współczucia słuchacz.
 - Bo jechała wtedy z Churciławą, jego wozem. Był taki aktor, znany podrywacz. Kiedy 
palnikiem odcięli dach, żeby wyciągnąć ich z tej kupy złomu, on siedział za kierownicą bez 
spodni, a moja Lika obok... Lepiej nie wspominać! - Josif Guramowicz machnął ręką. - 
Przeniosłem się wtedy z Tbilisi do Moskwy. Myślałem, że mam już dość - żadnych więcej żon, 
żadnych miłości. Ale zobaczyłem Sabrinę - i koniec, przepadłem z kretesem, stary dureń. Dostaje 
wszystko, czego zapragnie - najdroższe toalety, biżuterię, sprowadziłem jej nawet iguanę z 
Ameryki, to taka obrzydliwa jaszczurka, Sabrina chciała to paskudztwo mieć. I co? W zeszłym 
tygodniu ściągnąłem ją z masażysty. Przedwczoraj zwolniłem kierowcę. A od ślubu minęło 
zaledwie trzy i pół miesiąca. Sto dni! I żeby chociaż przeprosiła - gdzie tam! Patrzy tylko tymi 
swoimi oczyskami. - Soso podniósł wysoko głowę i zmarszczył nos, naśladując pogardliwą minę 
małżonki. - Nie, Nikołaju Aleksandrowiczu, nie rozumiem, o co chodzi w tej całej miłości. 
Trójkę na jedenastkę i w róg.
 Fandorin oświadczył po krótkim namyśle:
 - Moim zdaniem, Josifie Guramowiczu, doskonale pan rozumie i za każdym razem 
wybiera pan taką kobietę, która potrafi pana uszczęśliwić.
 Ręka mistrza drgnęła z zaskoczenia, tak że bila potoczyła się skosem i z rozpędu 
wyrżnęła w łebek biedną Joujou. Terierka z piskiem zaczęła się miotać po zielonym suknie, ale 
Soso nawet nie rzucił okiem na swoją ulubienicę - spoglądając przez ramię, lustrował Nicholasa 
od stóp do głów.
 - Żarty pan sobie ze mnie stroi? - zapytał urażony. - To angielski humor, tak?
 - Wcale nie - zaczął wyjaśniać Fandorin. - Po prostu dla pana szczęście w miłości to 
poczucie, że się jest niekochanym, poniżanym i dręczonym zazdrością. No bo właściwie co to 
jest miłość? - Magister w natchnieniu machnął ręką z pustym kieliszkiem. - Miłość to 
przeświadczenie, że można otrzymać od drugiego człowieka to, co jest nam w życiu niezbędne. 
Czego nikt inny dać nam nie może. Często owo przeświadczenie jest błędne, prowadzi nas na 
manowce, ale teraz nie o to chodzi. Słyszy się nieraz: „Co za nieszczęsne stadło! Żona tak dręczy 
tego biedaka, nie daje mu spokoju, a on znosi to wszystko cierpliwie, po prostu ją ubóstwia, 
wybacza. Coś niesamowitego, a przecież żyją już ze sobą tyle lat i ani myślą się rozejść!”. 
Prawda zaś jest taka, że ów męczennik właśnie potrzebuje partnerki, która będzie mu zadawała 
ból. Gdyby spotkał pan inną kobietę, Josifie Guramowiczu, taką, co to by się modliła do pana, 
nawet by pan na nią nie spojrzał, od razu by ją pan pogonił... Tak że jeśli chodzi o miłość i 
szczęście małżeńskie, wszystko jest u pana w najlepszym porządku.
 Magister sam nalał sobie koniaku.
 - Jaki był trzeci problem?
 - Jestem strasznie gruby - przypomniał trochę speszony Soso. - Wstyd powiedzieć, ale 
sam nie mogę sobie zawiązać sznurowadeł. Stosowałem różne diety, kuracje, żywiłem się 
wodorostami - nic nie pomaga. Męczę się dwa miesiące, zrzucę dwadzieścia kilo, ale co to za 
życie, żadnej przyjemności, w kółko tylko myślę o szaszłyku, o homarach, o udźcu baranim w 
sosie orzechowym. Więc postanawiam plunąć na wszystko i po miesiącu wracam do swojej 
zwykłej wagi, sto dwadzieścia cztery kilogramy.
 - A osiągnął pan kiedyś sto dwadzieścia pięć? - zapytał surowo Nicholas.
 - Nigdy. Sto dwadzieścia cztery i stop. Ani deka w górę, ani deka w dół.
 - Czyli nie powinien się pan odchudzać - oświadczył Fandorin wielkodusznie. - Sto 
dwadzieścia cztery kilogramy to pańska optymalna waga, taką tuszę zaprogramowała w pana 
wypadku natura. Co innego, gdyby pan dalej tył. A tak może pan jeść i pić na zdrowie. O, ? 
propos! - Podniósł kieliszek. - Jak to mówią u nas za granicą ci, co nie znają rosyjskiego: „Na 
zdrowje!”.
 - Podoba mi się pan, Nikołaju Aleksandrowiczu - rzekł z rozrzewnieniem Soso, 
opróżniwszy kieliszek. - Mądry z pana człowiek. Niech pan pozwoli, że pana uściskam.
 - Chwileczkę. - Magister wyciągnął przed siebie rękę. - Najpierw zadeklamuję wiersz. 
Filozoficzny. Dopiero co powstał.
Aneks
 Kulawy limeryk, wyrecytowany przez Nicholasa Fandorina w klubie „Pedigree” w nocy 
15 czerwca:
Złoczyńców wszak nie ma na świecie -
Wszyscyśmy bezgrzeszni jak dzieci.
Oszustwa i ciemne sprawy
To jeno niewinne zabawy -
Sen przerwie je, gdy dzionek zleci.
Rozdział dwunasty
 Podziemna Moskwa. Coś jest! Ostrzejsze niż u wilka.
 W baszcie Konstantino-Jelenińskiej. Ostatnia wola władcy
 miłującego Chrystusa.
 - Niechże pan zrozumie - któryś już raz powtarzał Walser, spoglądając na kapitana ze 
skruchą sponad okularów. - Musiałem pana wypróbować. Owszem, przez cały ten czas 
wiedziałem, gdzie jest ukryta Liberia, ale i tak nie można się tam było dostać, a ja chciałem się 
panu lepiej przyjrzeć. W ciągu tego miesiąca przekonałem się, że mam do czynienia z uczciwym 
i umiejącym dochować tajemnicy człowiekiem. Dokonałem słusznego wyboru.
 - Dobrze, panie Walser, powiedziałem już, że się nie gniewam, chociaż wychodzi na to, 
że niepotrzebnie opukiwałem podłogi we wszystkich pałacowych piwnicach. - Cierpliwość 
Corneliusa była na wyczerpaniu. - Dość tych usprawiedliwień! Niech pan zaraz powie, gdzie jest 
skrytka. Jak pan ją znalazł? Kiedy?
 Szli szybko ciemniejącą o zmierzchu ulicą, prowadzącą do skorodomskiej bramy.
 - Najpierw opowiem panu, jak ustaliłem miejsce. Tu przecież rzeczą najważniejszą jest 
praca myśli, zebranie i odpowiednia interpretacja informacji. Cała reszta to głupstwo: jaka taka 
sprawność i pewien wysiłek mięśni. Główną pracę wykonał umysł. Mówiłem panu o zapiskach z 
1564 roku, które znalazłem w archiwum carskich warsztatów rzemieślniczych, i o mistrzu 
wodociągowego rzemiosła, Siemionie Ryżowie, pamięta pan? Zataiłem jednak przed panem, że 
w księgach inwentarzowych budowy Opryczyńskiego Dworu, który wznoszono w tym samym 
czasie, również wspomina się Ryżowa, a oprócz niego innych, niewymienionych z nazwiska 
„majstrów podziemnych rzemiosł”. Z kronik historycznych wiadomo, że z pałacu carskiego do 
Opryczyńskiego Dworu, gdzie Iwan przeniósł się w 1565 roku, prowadziło podziemne przejście, 
biegnące pod murem kremlowskim i rzeką Nieglinką. Rozumie pan, do czego zmierzam?
 - Chce pan powiedzieć, że pod tym, jak mu tam, Opryczyńskim Dworem, mistrz Ryżow 
urządził jeszcze jedną wodoszczelną skrytkę?
 Von Dorn zmarszczył czoło, usiłując zgadnąć, co aptekarz ma na myśli.
 - Gdyby istniała jeszcze jedna skrytka, to pośród zapisków byłoby dodatkowe 
zamówienie na ołowiane płyty lub jakieś inne materiały, a niczego takiego w czasie budowy 
Opryczyńskiego Dworu nie zamawiano. Nie, kryjówka jest jedna, wpadłem na to od razu! 
Ołowiane poszycie przywieziono na Kreml, a prace budowlane były prowadzone w 
Opryczyńskim Dworze, pod ziemią, rozumie pan?
 - To znaczy... - Cornelius przerwał i klepnął się po udzie. - To znaczy, że spod pałacu 
poprowadzono przejście do Opryczyńskiego Dworu i przeniesiono ołowiane płyty pod ziemią? 
Ale po co? Żeby zachować rzecz w tajemnicy, tak?
 - Oczywiście, a z jakiejż by innej przyczyny! - Walser roześmiał się podniecony, mrużąc 
oczy, gdyż prószył drobny śnieg, który wiatr ciskał im w twarze. - Wiadomo, że Wzgórze 
Borowickie, na którym stoi zamek wielkiego księcia, od niepamiętnych czasów jest całe zryte 
podziemnymi korytarzami. Opowiadali mi wiarygodni ludzie, że przez sam środek wzgórza biegł 
dawniej wąwóz, który następnie został zasypany ziemią. Tak, owszem, zasypano go, ale 
podziemne galerie zostały. A potem, w późniejszych wiekach, kopał pod Kremlem, kto tylko 
chciał! To przejście, które ostatnio pan odkrył, prowadzące do carskiej sypialni, pochodzi z 
całkiem niedawnych czasów. Może polecił je zbudować wychowawca cara Aleksego i 
współrządzący z nim Morozow - podobno zawsze był ciekaw cudzych tajemnic. A dzieje 
Opryczyńskiego Dworu są następujące: podczas najazdu krymskich Tatarów na Moskwę stary 
drewniany pałac spłonął do cna. Rozsądniej było odbudować go w innym miejscu, żeby nie 
rozbierać resztek drewnianej konstrukcji. Car jednak nakazał wznieść nową budowlę właśnie na 
pogorzelisku. Pewnie jest pan ciekaw dlaczego?
 - Z powodu podziemnej kryjówki! - wykrzyknął kapitan. - Dzięki ołowianemu poszyciu 
nie mogła przecież spłonąć!
 - Słusznie pan rozumuje, mój dzielny przyjacielu. I ja tak pomyślałem. A później, kiedy 
car znów wybrał na swoją rezydencję Kreml, nie przeniósł Liberii z jej dotychczasowego miejsca 
- nie było potrzeby. Pałac od kryjówki dzieliło pięć minut drogi podziemnym korytarzem, 
wystarczyła jedna mała świeczka.
 - A gdzie stał Opryczyński Dwór?
 Twarz Walsera zmarszczyła się w uśmiechu.
 - Na Mochowej. Dziś to miejsce znajduje się dokładnie pomiędzy Ziemskim Prikazem a 
pałacem Naryszkinów...
 Von Dornowi szczęka opadła. W ustach poczuł od razu smak tającego śnieżnego pyłu.
 - Tak... Ale przecież to siedziba metropolity antiochijskiego!
 Aptekarz roześmiał się.
 - No właśnie. A teraz opowiem wam, mój dzielny kapitanie, dlaczego jego 
przewielebność Taisjusz tak się na mnie uwziął. Wykombinowawszy, gdzie powinna się 
znajdować obita ołowiem kryjówka, zatrudniłem się u metropolity jako domowy bibliotekarz. 
Wówczas nie wiedziałem jeszcze, jaki jest prawdziwy powód jego przyjazdu do Rosji. Kiedy 
jednak odkryłem pośród papierów Taisjusza cały brulion, zapisany danymi dotyczącymi Liberii, 
stałem się podwójnie ostrożny... Na szczęście Grek poszedł fałszywym tropem. Jest przekonany, 
że car Iwan wywiózł drogocenne zbiory do Słobody Aleksandrowskiej, i od wielu już lat szuka 
kryjówki tam - zdążył przekopać wszystkie rumowiska, miejscami na głębokość niemal 
trzydziestu łokci. - Walser zaniósł się dobrodusznym, niefrasobliwym śmiechem - ten poczciwiec 
nie wiedział chyba w ogóle, co to złośliwa satysfakcja. - Czy to nie zabawne? Siedzi dosłownie 
nad skarbem, a ryje ziemię dookoła jak kret. Metropolita zgromadził zresztą również wspaniałą 
bibliotekę, która warta jest dużych pieniędzy, ale oczywiście, daleko jej do Liberii. Moja praca 
polegała na tym, żeby opisać wszystkie tomy, każdy oddzielnie na małej karteczce, po czym 
ułożyć je wedle dyscyplin i tematów. To całkiem niegłupi pomysł - Taisjusz nazywał zbiór 
owych fiszek kartoteką. Kiedy książek jest bardzo dużo, zdarza się, że trudno odszukać tę 
potrzebną, a tak wyjmuje tylko człowiek skrzyneczkę z fiszkami i od razu wszystko wie. Jeśli, na 
przykład, chce pan znaleźć jakieś wiadomości z dziedziny kosmografii...
 - Herr Walser - przerwał dygresję zamiłowanego bibliofila kapitan, naprowadzając go z 
powrotem na właściwy temat - o kartotece opowie mi pan innym razem. Teraz pozostańmy przy 
Liberii.
 - Tak, tak, przepraszam. - Skruszony aptekarz pokiwał głową. - Przepracowałem u 
metropolity kilka miesięcy. Sprawa kartoteki posuwała się powoli, gdyż - jak pan sam rozumie - 
naprawdę zajmowałem się czymś całkiem innym. Swoją drogocenną bibliotekę zapobiegliwy i 
przewidujący Taisjusz umieścił nie w górnej, drewnianej części pałacu, lecz w kamiennej 
podmurówce, wpuszczonej głęboko w ziemię. To zresztą bardzo dogodne miejsce do kopania - 
rodzaj naturalnej rozpadliny. Pomyślałem, że i przed stu laty, gdy wznoszono Opryczyński Dwór, 
budowniczowie musieli rozumować tak samo. Jeśli kryjówka rzeczywiście jest tutaj, to należy jej 
szukać dokładnie pod biblioteką metropolity. W ciągu dnia zajęty byłem obowiązkami w 
Aptecznym Prikazie i swoją praktyką medyczną, na Mochową przychodziłem dopiero 
wieczorem, a pracowałem po nocach. Uznałem zresztą, że tak będzie bezpieczniej - służba i 
Taisjusz już spali. Rozebrałem niewielki kawałek podłogi - obluzowałem dębowe klepki, tak 
żeby dawały się łatwo wyjąć i z powrotem wstawić na miejsce. Pod posadzką leżały deski. 
Wypiłowałem w nich kwadratowy otwór, wyjęte kawałki desek skleiłem mocnym klejem własnej 
roboty, tak że powstało z nich coś w rodzaju pokrywy, którą mogłem zasłonić wycięty luk. Pod 
deskami był popiół i spalona ziemia - resztki pogorzeliska, pozostałość po najeździe Tatarów. 
Wtedy dopiero zaczął się najtrudniejszy etap pracy. Kopałem dół, wynosząc ziemię w małych 
woreczkach, co trwało bardzo długo, gdyż posuwałem się powoli. Przez wiele miesięcy prawie 
nie spałem, jadłem byle co, w przelocie - i nic: nie rozchorowałem się ani nie osłabłem. 
Przeciwnie, wyrobiłem sobie mięśnie, nabrałem sił i wzmocniłem się. Oto jeszcze jeden dowód 
na to, że ciałem rządzi umysł. Możliwości ludzkiego organizmu są doprawdy nieograniczone! 
Trzeba tylko umieć odpowiednio wykorzystać zasoby, którymi tak hojnie obdarzyła nas natura! 
Gdyby ludzie sami nie stwarzali sobie ograniczeń, dając wiarę głupim przesądom, gdyby potrafili 
docenić moc własnego rozumu, byliby podobni greckim bogom. „Jakimże cudem natury jest 
człowiek! Jak cny jego umysł i zdolność bez granic!” - powiedział wielki Szekspir.
 - Kto? - zapytał Cornelius. - A zresztą nieważne. Na rany Chrystusa, panie Walser, nie 
zatrzymujcie się przy rzeczach nieistotnych. Wyjaśnijcie lepiej, jak wam się udało przez tyle 
miesięcy prowadzić swoje wykopki niepostrzeżenie?
 - O, wszystko dokładnie obmyśliłem - oświadczył z dumą aptekarz. - Opracowałem 
znakomity system. Proszę mi dać pańską szpadę. Niech pan popatrzy. - Walser przykucnął i 
zaczął rysować coś na śniegu. - Do piwnicy, gdzie mieści się biblioteka, można zejść tylko 
schodkami, które prowadzą do sypialni Taisjusza. Na noc Grek zamykał się od środka, więc nie 
mogłem wyjść aż do rana, co było mi bardzo na rękę. Na dole zostawiano dla mnie dzban miodu, 
strawę, wiadro do załatwiania naturalnych potrzeb i słomiany siennik. I właśnie on nasunął mi 
pewną myśl. Przyniosłem z domu jeszcze kilka takich, powoli wypchałem je wełną i wkładałem 
w wykopaną pod podłogą jamę, żeby klepki nie wydawały odgłosu zdradzającego, że pod 
spodem jest pusto. Pod jednym z górnych stopni schodów umocowałem sprężynę połączoną z 
dzwoneczkiem, który miałem w pobliżu siebie, w jamie. Gdyby Taisjuszowi nagle przyszło do 
głowy zejść nocą do biblioteki, od razu zostałbym ostrzeżony. Schodki są dość strome i kręte, a 
Grek cierpi na podagrę, więc starczyłoby mi czasu, żeby wydostać się z jamy i wstawić na 
miejsce wyjęte klepki. Pewnego razu metropolita rzeczywiście zszedł do piwnicy grubo po 
północy, potrzebował akurat jakiegoś rękopisu. Usłyszawszy brzęk dzwoneczka, wpadłem w 
okropną panikę i ze strachu nie mogłem wstawić jednego z dębowych kwadratów na miejsce, tak 
że musiałem zamaskować otwór rozłożoną księgą. Taisjusz powiedział tylko: „Cóż to, doktorze 
Walser, czyta pan na czworakach? Przy stole byłoby panu wygodniej”. Bąknąłem coś pod nosem, 
choć cały aż się trząsłem, taki byłem przerażony. Ale nic, jakoś się udało. Po siedmiu miesiącach 
tej nocnej pracy wykopałem jamę głębokości siedmiu stóp. Uformowałem też ziemne stopnie, 
żeby można było wygodniej schodzić na dół i wchodzić z powrotem na górę. Niekiedy, 
oczywiście, dręczyły mnie wątpliwości, czy aby nie pomyliłem się w swoich wyliczeniach. A 
drugiego grudnia ubiegłego, 1675 roku (na zawsze zapamiętam tę datę - to najważniejszy dzień w 
moim życiu!) kilof, którym rozbijałem grudy ziemi, uderzył o kamień. Zacząłem ją odgarniać i 
pod spodem ukazał się mur! Zgrabne sześciany wapienia, spojone zaprawą. Przyłożyłem ucho, 
postukałem i usłyszałem wyraźny metaliczny odgłos.
 - Nie może być! - Cornelius chwycił aptekarza za ramię.
 - Ojej, boli, kapitanie... Tak, głuchy dźwięk! To było jak czarodziejski sen. Nie będę pana 
zanudzał szczegółową relacją o tym, jak wyjmowałem i wynosiłem kamienie, jak wypiłowałem 
otwór w ołowianym poszyciu. To było trudne zadanie, ponieważ nie mogłem posługiwać się 
dłutem - usłyszano by hałas w całym domu. Szesnastego grudnia robota była skończona. 
Ostrożnie usunąłem ciężki kwadrat ołowianej płyty i spuściłem w otwór latarnię na sznurku...
 - No i?... - Serce Corneliusa ścisnęło się niczym piąstka - nie mógł złapać tchu ani go 
wypuścić. - I co pan tam zobaczył?
 - Ją! Liberię! - oznajmił szeptem Walser, chociaż na ciemnej ulicy oprócz nich dwóch nie 
było żywej duszy. - Nie udało mi się zejść na dół, ale widziałem skrzynie, mnóstwo starych 
skrzyń! Dwa, może trzy tuziny!
 - A jeżeli nie ma w nich książek? - również szeptem zapytał Cornelius. - Tylko, na 
przykład, złoto?
 - Jakie znowu złoto? - przestraszył się Walser. - Co pan opowiada? Tam nie może być 
żadnego złota, to Liberia Iwana!
 Aptekarz tak się przeraził, że Cornelius musiał go uspokajać - no, oczywiście, w 
skrzyniach mogą leżeć jedynie książki. Ale myślał przy tym: co tam Liberia! Stare skrzynie! Na 
pewno kryją coś bardzo cennego. Ale tu kapitan przypomniał sobie nagle pałacową piwnicę z 
pękami zetlałych sobolowych skórek i jego zapał nieco przygasł. „Drugiego takiego 
rozczarowania już nie przeżyję” - pomyślał.
 - A dlaczego nie udało się panu zejść?
 Walser westchnął.
 - Tamtej nocy nie wziąłem ze sobą drabinki sznurowej, więc odłożyłem rekonesans na 
następną noc. A rano zostałem sromotnie wygnany z pałacu metropolity... Niestety, mój 
przyjacielu, sam sobie byłem winien. Kiedy wypuszczono mnie z piwnicy, zacząłem się 
zachowywać jak niespełna rozumu - nie okazałem przy powitaniu należnego szacunku 
przewielebnemu, ba, omal nie parsknąłem mu śmiechem w twarz. Wydawało mi się okropnie 
zabawne, że dosłownie śpi na Liberii i nawet się tego nie domyśla. Taisjusz to pyszałek, nie może 
ścierpieć, gdy ktoś niżej postawiony się przed nim nie płaszczy. Kazał czeladzi mnie wyrzucić i 
więcej nie wpuszczać za próg. A przy okazji nie zapłacił mi należnego wynagrodzenia... Ale 
pieniądze to bagatelka! Gorsze było co innego. Kiedy mnisi pędzili mnie przez podwórzec 
kopniakami, zgubiłem swój pamiętnik, nawet nie zauważyłem kiedy. A w nim, oprócz różnych 
sentencji filozoficznych, miałem spis ksiąg Liberii, który odkryłem w uniwersytecie dorpackim.
 - Co za nieostrożność! - wykrzyknął von Dorn.
 - Czyż mogłem przypuszczać, że spis wpadnie w ręce Taisjusza, jedynego człowieka w 
całej Moskwie, który mógłby się zorientować, co on zawiera?...
 - A skąd pan wie, że metropolita przeczytał pańskie notatki?
 Walser rzekł posępnie:
 - Wiem, wiem... Nazajutrz wieczorem, kiedy wracałem z Aptekarskiego Prikazu, 
chwyciło mnie za ręce dwóch mnichów i powlokło ulicą. Krzyczałem, wyrywałem się, ale nikt 
nie przyszedł mi z pomocą. Jeden z napastników, który w dodatku boleśnie uderzył mnie pięścią 
w ucho, powiedział: „Władyka chce cię widzieć”. Po cóż Taisjusz miałby oglądać takiego 
nędznego robaka jak ja, jeśli nie z powodu Liberii? Tak, podstępny Grek przeczytał mój spis, nie 
ma co do tego wątpliwości. I uznał z pewnością, że zostałem przez kogoś nasłany, by go 
szpiegować. Przez kogoś, kto wie, że metropolita interesuje się Liberią... Ale miałem wtedy 
szczęście. W pobliżu mostu Troickiego, tego na Nieglinnej, zobaczyłem swojego przełożonego, 
diaka Gotosowa, w asyście strzelców - wiózł dla cara medykamenty z niemieckiej apteki. 
Zacząłem krzyczeć, szarpać się i mnisi uciekli. Po tym incydencie nająłem dwóch krzepkich sług 
i bez tych osiłków nigdzie się nie ruszałem. Łamałem sobie głowę, jak się dostać do kryjówki. 
Doszedłem do przekonania, że w całej Moskwie tylko jeden kanclerz Matfiejew ma 
wystarczające wpływy, by pokonać metropolitę. No, a dalszy ciąg pan już zna - widział pan 
wszystko na własne oczy... Czekałem przez cały styczeń, w nadziei, że może Taisjusz dokądś 
wyjedzie - na modły do Troicy albo przynajmniej do Słobody Aleksandrowskiej dalej kopać. 
Wtedy my obaj spróbowalibyśmy przeniknąć do jego pałacu i dotrzeć do Liberii. Ale przebrzydły 
Grek kamieniem siedział w domu, nie ruszał się nigdzie ani w dzień, ani w nocy. Na starość boi 
się chłodu. Najpewniej nie opuści swojej siedziby, póki nie zrobi się ciepło, myślałem. Aż tu 
nagle taka gratka! Car dostał apopleksji! Metropolity nie będzie w domu całą noc, nie wypada 
mu odejść od śmiertelnego łoża władcy. Los ofiarował nam dzisiaj wyjątkową, można 
powiedzieć, niepowtarzalną okazję.
 Do nocnej wyprawy przygotowali się zgodnie z planem - Adam Walser wszystko 
dokładnie wcześniej obmyślił.
 Ubrali się na czarno, w obcisłe ubrania. Na wierzch, dla ciepła, włożyli watowane 
tatarskie kaftany. Szpady von Dorn nie wziął - była długa, nieporęczna. Zamiast niej uzbroił się 
w pałasz i basałyk na rzemiennej pętli, a z tyłu, za kołnierzem, ukryty w specjalnej pochwie, miał 
sztylet. Pewien Portugalczyk w czasie kampanii flandryjskiej nauczył go, że to nieoceniona 
rzecz, gdy trzeba zadać błyskawiczny, niespodziewany cios - wyciągasz sztylet zza pleców i 
możesz go wbić czy przejechać nim nieprzyjacielowi po twarzy - jak ci wygodniej. Pistoletów 
kapitan nie brał, hałasy raczej nie były wskazane. Zamiast drabinki sznurowej wziął linę z 
węzłami i hakiem na końcu - można było po niej nie tylko spuścić się w dół, ale i wdrapać się na 
mur lub za okno.
 Walser niósł lampkę oliwną i zapas świec. Oprócz tego miał też pusty worek z rogoży.
 - Na książki - wyjaśnił. - Dużo ich, naturalnie, nie wyniesiemy, są bardzo ciężkie, trudno 
je będzie przerzucić przez ogrodzenie. Ten worek nada się w sam raz. Zamoleusa musimy wziąć 
koniecznie, resztę pozostawiam do pańskiego uznania. Rogoża jest do tego celu najlepsza. Jeśli 
się zmęczymy niesieniem, worek można nawet postawić na śniegu, książki nie zamokną.
 Do Mochowej dotarli bez przeszkód - kapitan miał nocną przepustkę, na podstawie której 
stróże uliczni bez zbędnych rozhoworów otwierali przed nim zamknięte na noc wrota.
 Ogrodzenie wokół dziedzińca siedziby metropolity było kamienne, wysokie na dziesięć 
stóp. Cornelius wybrał najciemniejszy kąt, zarzucił hak i w jednej chwili był już na górze. Walser 
wdrapywał się długo, sapiąc i dysząc, a na końcu musiał go kapitan wciągnąć za kołnierz. 
Latarnię na razie zgasili.
 Siedząc na murze, zlustrowali podwórzec. Cisza. Światła w komnatach pogaszone. Zza 
stajni wybiegły z ujadaniem dwa ogromne psy i zaczęły skakać na mur, skrobiąc po nim 
pazurami.
 Walser przewidział także i to. Wyjął z worka (jak widać, nie całkiem pustego) dwa 
ochłapy mięsa i rzucił bestiom. Te błyskawicznie je połknęły, a po półminucie oba zachwiały się 
i upadły na bok.
 - Nie żyją? - zapytał von Dorn.
 Aptekarz żachnął się.
 - Co też pan! Po co pozbawiać kogokolwiek drogocennego daru życia, jeśli to nie jest 
absolutnie konieczne? Dałem im po prostu środek, który sporządzałem ostatnio dla księżnej 
Trubeckiej, cierpiącej na bezsenność. Jeżeli lek podziałał na jej książęcą wysokość, która ma 
dziesięć pudów żywej wagi, to na psy metropolity podziała tym bardziej.
 Zeskoczyli w zaspę i szybko przebiegli przez podwórze do zabudowań.
 - Tędy - wskazał drogę Walser. - Tam jest tylne wejście, żeby mnisi mogli biegać do 
wychodka za potrzebą. Grek ma ciepłą komórkę tuż przy sypialni, z bieżącą wodą.
 Kapitan zdziwił się.
 - Po co ta woda?
 - Później wyjaśnię - szepnął aptekarz. - No dalej, naprzód! Za węgłem rzeczywiście były 
niskie, niezamknięte drzwi. Wśliznęli się do ciemnej, dusznej sieni, a stamtąd, pokonawszy dwa 
schodki, weszli do wąskiej galerii.
 - Cśśś! - ledwie dosłyszalnie szepnął Walser. - O, tam jest cela Jusupa. Nie daj Boże, żeby 
się obudził. Musimy iść dalej, do pokojów Taisjusza.
 Cornelius bojaźliwie zerknął na drzwi, za którymi spał straszny człowiek, i prześliznął się 
obok nich na palcach.
 - Teraz w lewo. - Aptekarz lekko popchnął von Dorna we właściwym kierunku. - W 
komnacie przed sypialną, tam gdzie jest klęcznik i krzyż i gdzie władyka się modli, zawsze 
czuwa któryś z mnichów.
 Kapitan ostrożnie wyjrzał zza węgła. Zobaczył przestronne pomieszczenie o ścianach 
ozdobionych malunkami. Jedna z nich cała była obwieszona ikonami. Przy małym stoliku ze 
świecą siedział olbrzym w riasie i ogryzał paznokieć. Co chwila ziewał, robił na ustach znak 
krzyża świętego i znów zabierał się do paznokcia.
 - Jeżeli to możliwe - szepnął Corneliusowi do ucha Walser - lepiej, żeby nie musiał 
zginąć.
 „Tyle zbytecznych utrudnień przez tego fanatyka życia” - pomyślał von Dorn. Naciągnął 
jednak na basałyk - ciężką żelazną kulę - rękawicę.
 Powoli, rozkołysanym krokiem ruszył przez komnatę.
 Mnich zamrugał oczyma, zmrużył je, by lepiej widzieć, co się dzieje w półmroku, poza 
kręgiem światła, i zapytał:
 - Jakimka, to ty?
 Ostatnich parę kroków Cornelius pokonał kilkoma skokami i z rozmachu walnął kulą 
podnoszącego się strażnika - ale nie w skroń, jak by należało, tylko w potężne, stwardniałe od 
bicia pokłonów czoło. A niech sobie żyje, będzie to zawdzięczał miękkiemu sercu Herr Walsera. 
Chociaż bezpieczniej byłoby rozłupać mnichowi czaszkę.
 Dryblas padł na wznak, nawet nie jęknął.
 - Szybciej! - ponaglił Corneliusa aptekarz.
 - Chwileczkę.
 Kapitan związał ogłuszonemu ręce i nogi jego własnym sznurem od habitu i wsunął mu 
do ust mnisią myckę jako knebel. Teraz można było ruszać dalej.
 Przebiegli przez sypialnię metropolity i pchnęli wysokie drzwi, za którymi długie schody 
prowadziły w dół.
 Znów zapalili latarnię.
 - A oto biblioteka - rzekł Walser, kiedy zeszli już do niewielkiego kwadratowego 
pomieszczenia, dookoła którego biegły półki z książkami. - Jest tu około trzech tysięcy foliałów, 
nikt w Moskowii nie posiada tak wielkiego księgozbioru.
 Mówił teraz głośno, nie bał się już, że ktoś usłyszy.
 Na środku pomieszczenia ukląkł, podważył nożem dębową klepkę, potem drugą, trzecią, 
czwartą, wyjął kwadrat ze sklejonych desek, następnie szczelnie wypchany siennik, a wtedy von 
Dorn ujrzał ciemną jamę i prymitywne stopnie z udeptanej ziemi.
 Niecierpliwie odsunął Walsera i zajrzał w głąb pierwszy. Aptekarz, dysząc Corneliusowi 
w kark, stał za nim.
 Zaczepili hak o brzeg czarnej dziury, obramowanej białym paseczkiem metalu, i opuścili 
linę.
 - No, w imię boże. - Kapitan przeżegnał się.
 Wziął latarkę w zęby za miedziane kółko i zaczął się opuszczać w dół.
 Po chwili stał na podłodze.
 Skrzynie! Jakie wielkie! Trzy, dalej sześć, w kącie cztery, i jeszcze pod przeciwległą 
ścianą. Razem dwadzieścia osiem. Pchnął jedną - ciężka, nie daje się przesunąć.
 - Niech pan przytrzyma linę! - krzyknął z góry Walser. - Ja też chcę zejść!
 I nie czekając na ubezpieczenie, zaczął złazić sam, pociesznie przebierając krótkimi 
nogami.
 Kapitan szarpnął kłódkę na najbliższej skrzyni (trzymała mocno) i nie bawiąc się w 
subtelności, rozwalił zamek jednym uderzeniem basałyka. Gdy podniósł wieko, zobaczył 
okrywającą zawartość aksamitną tkaninę w kolorze malinowym. Pod nią leżał ogromny - 
zajmujący całą szerokość skrzyni - foliał w grubej skórzanej oprawie. Von Dorn uniósł go i pod 
spodem zobaczył całe mnóstwo tomów.
 Mimo woli wyrwało mu się westchnienie. W głębi duszy miał jednak nadzieję, że w 
tajemnej skrytce znajdą nie Liberię, lecz coś konkretniejszego - złote monety, rubiny, szmaragdy 
albo perły.
 - A nie mówiłem, a nie mówiłem! - Walser zachłystywał się ze szczęścia, gładząc 
miłośnie jasnobrązową cielęcą skórę.
 Chwycił basałyk i zaczął biegać pośród skrzyń; krążył niby w jakimś dziwacznym tańcu. 
Rozbijał kolejne zamki, odrzucał wieka i pochylony nad zawartością bełkotał jakieś 
niezrozumiałe słowa - odczytywał chyba tytuły czy autorów książek.
 - O, Hefajstion! O, Kommodianus! A to kto? Czyżby Libaniusz? Nie do wiary! Ale... ale 
gdzie jest Zamoleus?
 Cornelius też nie tracił czasu na próżno. Pozbawiony przez aptekarza basałyka, otwierał 
skrzynie pałaszem. Księgi w skórzanych oprawach rzucał na podłogę, w kosztownych, 
zdobionych szlachetnymi kamieniami - odkładał. Niektóre były naprawdę piękne - wysadzane 
perłami, jaspisami, szmaragdami. Najbogatsze oprawy wsuwał do worka, który wkrótce zrobił się 
pełny. Kapitan musiał teraz niektóre wyjmować, by na ich miejsce włożyć jeszcze cenniejsze. 
Ach, była tu niezliczona moc skarbów!
 Po lśniącym matowo ołowianym poszyciu sklepienia migały cienie i bliki od skrzących 
się drogich kamieni. Niezrozumiały bełkot Walsera zlewał się w monotonny, cichy pomruk.
 Worek stał się bardzo ciężki, a przecież trzeba z nim było przeleźć przez mur i wlec go 
potem przez całą Moskwę.
 - Prędzej! - ponaglił Walsera von Dorn, rozglądając się wśród porozrzucanych tomów, 
czy aby nie przegapił jakiejś cennej oprawy. - Jak znajdą związanego mnicha, podniesie się 
rwetes.
 - Nie znajdą - uspokoił kapitana aptekarz. - Co innego, gdyby metropolita był u siebie, 
wtedy mnisi zmienialiby się co trzy godziny, ale dziś nie będą.
 - Mimo to pośpieszcie się, panie.
 Odpowiedzią było skrzypnięcie odrzuconego wieka i podniecone sapanie.
 Cornelius otworzył od niechcenia pierwszą z brzegu książkę i zobaczył greckie litery. 
Zamknął ją. Spodobał mu się niewielki rękopis z barwnymi obrazkami, przyciągały wzrok 
misterne rządki liter. Von Dorn zawahał się - może go wziąć? Ale nie, oprawa była skromna - z 
miedzi inkrustowanej srebrem.
 - Jest!!! - wrzasnął rozdzierającym głosem Walser. - Jest! To ona! Znalazłem! Są i ogniste 
rubiny!
 Zaczął podskakiwać między skrzyniami, przyciskając księgę do piersi - oprawę 
rzeczywiście wysadzono gęsto czerwonymi, okrągłymi kamieniami o wspaniałym blasku. A więc 
tak wyglądają płonące ogniem rubiny z Wuf. Są ich tu setki. No, no, ile też pieniędzy muszą być 
warte!
 Cornelius poczuł nagły przypływ zazdrości. Przecież, zgodnie z umową, oprawa miała 
jemu przypaść w udziale. Po cóż Walser tak hołubi cudzą własność?
 - Dajcie, panie, włożę ją do worka i idziemy, już czas.
 - Nie bójcie się, kapitanie - mruknął aptekarz, jeszcze mocniej obejmując księgę. - Sam ją 
poniosę, sam.
 Błysk szaleństwa w jego oczach dowodził, że raczej umrze, niż wypuści zdobycz z rąk.
 - Którędy wracamy? - zapytał kapitan, westchnąwszy bezradnie. - Tą samą drogą, którą 
przyszliśmy, czy przez kremlowskie przejście?
 Jak należało się domyślać, prowadziły do niego łukowato zwieńczone drzwi w 
przeciwległej, również poszytej ołowiem ścianie.
 Walser tylko mrugał oczami - nie miało sensu o nic go pytać, widać było, że sam nie wie, 
co się z nim dzieje, jest jak obłąkany.
 - Podziemne przejście może być niebezpieczne - zadecydował von Dorn. - Przez sto lat 
galeria pewnie zdążyła się gdzieniegdzie osypać i zatarasować drogę, a w dodatku nie wiadomo, 
dokąd korytarz prowadzi... Nie, już lepiej górą, przez dom. Wracamy, Herr Walser.
 Aptekarz podał kapitanowi jakieś kruche karty bez oprawy.
 - Niech pan weźmie jeszcze to. O ile się nie mylę, to dzieło samego wielkiego 
Arystotelesa - w dodatku takie, o którym nigdy nie słyszałem. Jeśli się okaże, że mam rację, to 
ten papirus jest po prostu bezcenny!
 Cornelius sceptycznie popatrzył na skromny manuskrypt i wzruszywszy ramionami, 
wsunął go do worka. Nie chciał tracić czasu na zbędne dyskusje.
 Wdrapywać się po linie w górę było o wiele trudniej niż opuszczać się na dół. To znaczy, 
von Dorn wydostał się, oczywiście, dosyć sprawnie i swoje skarby również wyciągnął bez 
większych trudności, ale Walsera musiał owiązać w pasie i taszczyć niczym wór kartofli.
 W końcu jakoś się wygrzebali. Wstawili na miejsce ołowianą płytę, na nią narzucali 
kamieni i wszystko to przysypali ziemią - z pewnością tak prędko tu nie wrócą. Następnie 
starannie ułożyli siennik, kwadrat z desek i dębowe klepki. Teraz nikt by nie znalazł wejścia do 
podziemi, nie wiedząc o jego istnieniu.
 Weszli po schodach, minęli sypialnię metropolity i znaleźli się w sali modłów.
 Mnich odzyskał przytomność - rzucał się i wił na podłodze, wydając zdławiony kneblem, 
przeciągły ryk. Cornelius musiał biedaka porządnie stuknąć pięścią w potylicę, żeby go jeszcze 
na jakiś czas uciszyć.
 Obok drzwi Jusupa znów przeszli na palcach. Walser przyciskał do piersi upragniony 
tom, von Dorn trzymał w obu rękach swój jeszcze bardziej drogocenny ładunek. Minęli 
niebezpieczne miejsce szczęśliwie - bez najmniejszego stuku czy skrzypnięcia. Skręciwszy za 
węgieł, skąd do tylnego wyjścia było zaledwie parę kroków, odetchnęli z ulgą.
 Przedwcześnie.
 Drzwi nagle otworzyły się z cichym piskiem zawiasów i z obłoku mroźnej pary wyłoniła 
się barczysta, wysoka sylwetka. Długa, zmierzwiona broda, kościsty nos, zmięta od snu twarz. 
Jusup! Na ramionach, narzucony na szarą włosiennicę - parciany chodniczek. Jak widać, nawet 
asceci wychodzą nocą za potrzebą.
 Czarne oczy haszyszyna miotnęły błyskawice. Długie ręce rozkrzyżowały się, 
zagradzając przejście.
 Walser jęknął cicho, przywarł do ściany i zasłonił się jak tarczą zdobioną migotliwymi 
rubinami księgą. Na pomoc aptekarza nie było co liczyć.
 Cornelius myślał tylko o jednym: żeby Jusup nie krzyknął, nie wezwał na pomoc innych 
mnichów. Cisnął worek na podłogę, rzucił się do przodu i zamachnął basałykiem, celując nie w 
czoło, jak przedtem, gdy uderzył czuwającego u drzwi metropolity dryblasa, lecz w skroń. Jusup 
odskoczył w bok, uchylił się od ciosu świszczącej w powietrzu metalowej kuli, chwycił kapitana 
za rękę i z chrzęstem stawów wykręcił mu ją za plecy. Basałyk huknął o drewnianą podłogę.
 Lewą ręką Corneliusowi udało się jakoś wyciągnąć pałasz, którym uderzył za siebie, 
trafiając w coś miękkiego.
 Jusup z całej siły odepchnął muszkietera. Znalazłszy się o kilka kroków od mnicha, 
kapitan błyskawicznie zamachnął się i zrobił wypad - niestety, w pustkę. Zręczny mnich i tym 
razem zdążył uskoczyć. Cofając się przed szerokim, groźnie wysuniętym w jego stronę ostrzem, 
ściągnął z ramion parciankę i rzucił nią w kapitana, który odskoczył w tył i uderzył plecami o 
ścianę. Jusup nie tracił czasu - schylił się, podniósł basałyk i zakręcił nim w powietrzu. 
Cornelius, cofając się przed ciosem błyskającej metalowej kuli, wypatrywał dogodnej do ataku 
chwili. Dziwne, ale mnich nie wzywał pomocy, tylko się uśmiechał, szczerząc ostre jak u 
wilkołaka zęby.
 Szkoda, że von Dorn miał w ręce krótki pałasz, a nie szpadę - o, wtedy pokazałby temu 
czarnobrodemu drągalowi parę sztychów! Był jednak pewien fortel, który mógł zastosować 
również przy użyciu toporka, zwany couple. Kapitan zrobił fałszywy wypad, przerzucił broń z 
jednej ręki do drugiej i zadał silny cios z boku.
 Ale zręczny Jusup podstawił żelazny pręt i ostrze złamało się z trzaskiem. Zaskoczony 
von Dorn patrzył na sterczący z rękojeści półcalowy kikut. Mnich tymczasem odrzucił basałyk, 
wyciągnął przed siebie kościste ręce i chwycił Corneliusa za kołnierz niczym małego kociaka, 
który narobił szkody. Podniósł go i rzucił o podłogę - kapitanowi aż zaparło dech. Wsunął rękę 
za kołnierz, gdzie w wąskiej skórzanej pochwie ukrywał sztylet, swoją ostatnią nadzieję. Jusup 
jednak rzucił się na niego z góry jak jastrząb. Usiadł muszkieterowi na piersi, mocno chwycił go 
za przeguby i rozkrzyżował.
 Nachylił się i wycharczał:
 - Przegr-ryzę ci gar-rdło.
 Nie groził, po prostu uprzedzał.
 Cornelius szarpnął się przerażony, widząc zbliżającą się paszczę, szczerzącą ostre, wilcze 
kły. Wehrwolf! Wikołak! Prawdziwy wilkołak, taki, jakim niania straszyła go w dzieciństwie.
 Kątem oka dostrzegł jakiś ruch. To aptekarz w końcu oderwał się od ściany, uniósł 
oburącz ciężki tom Zamoleusa w srebrnej oprawie, wysadzanej drogimi kamieniami, i z całej siły 
rąbnął nim odmieńca w bok głowy.
 Kilka rubinów wypadło przy tym ze swoich gniazd i potoczyło się po drewnianej 
podłodze.
 Jusup zachwiał się. Na jego twarzy po zetknięciu z ognistymi rubinami pozostały małe 
wgłębienia.
 Mnich z rykiem odwrócił się do Walsera i chwycił go za skraj kaftana.
 Korzystając z tego, że Jusup puścił jedną jego rękę, Cornelius wyciągnął sztylet i wbił od 
dołu ostrze aż po rękojeść w podbródek nieprzyjaciela, po czym wyrwał drugą rękę z jego 
uścisku i pchnął tamtego w pierś.
 Mnich upadł na wznak. Mrugając oleistoczarnymi oczami, próbował namacać sztylet, 
którego spod brody nie było widać, coś tam tylko bulgotało i poświstywało. Cios najwyraźniej 
okazał się celny.
 Von Dorn zerwał się na nogi i chwycił basałyk, gotów - jeśli będzie trzeba - rozwalić 
wilkołakowi czerep. Ale obeszło się bez tego. Jusup jeszcze chwilę rzucał się w drgawkach, 
wreszcie zachrypiał i ucichł. Przesiąknięta krwią broda przybrała niezapomniany odcień „Laura”.
 - Dziękuję panu, doktorze - rzekł wzruszony Cornelius. - Uratował mi pan życie.
 Walser, chociaż cały dygotał, odparł ceremonialnie:
 - Jestem rad, że mogłem okazać się w czymś pomocny, panie kapitanie.
 Na tym wymiana uprzejmości się zakończyła, gdyż w głębi domu trzasnęły drzwi i 
rozległy się męskie głosy - widocznie walka stoczona z Jusupem była zbyt hałaśliwa.
 - Niech pan to da! - Cornelius wyrwał aptekarzowi Zasmoleusa i wepchnął książkę do 
worka. - Szybciej, na podwórze!
 Biegli po skrzypiącym śniegu - Walser pierwszy, nieobciążony niczym, jedynie z liną w 
ręku; zgięty wpół, dźwigający łup kapitan podążał jego śladem. Przeklęty worek musiał ważyć ze 
dwa, a może i trzy pudy.
 Hak na mur ogrodzenia niezręczny aptekarz zarzucił dopiero za trzecim razem. W oknach 
zapaliły się światła i widać było skaczące w środku cienie.
 - Niech pan się wspina! - zakomenderował von Dorn, podsadzając Walsera. - I niech pan 
weźmie worek. Potem ja wejdę.
 Aptekarz wdrapał się jakoś na mur. Kiedy wciągał worek, omal nie zwalił się znowu na 
ziemię.
 Trzasnęły drzwi.
 Cornelius, zacisnąwszy zęby, wspinał się po linie. Słyszał z tyłu zbliżający się tupot. 
Dobrze przynajmniej, że Walser zniknął już po drugiej stronie, bodaj niezauważony przez 
mnichów.
 Kapitan wczepił się rękami w skraj muru i podciągnął.
 Ale w tej samej chwili pochwycono go za nogi, szarpnięto i ściągnięto w dół. Muszkieter 
upadł, a na niego zwaliło się co najmniej z sześciu chłopa - spoconych, zasapanych, wściekłych.
 Cornelius von Dorn czuł się paskudnie.
 Dygotał z zimna w wąskiej i ciasnej kamiennej kieszeni, do której głową naprzód 
wepchnęli go strażnicy więzienni baszty Konstantino-Jelenińskiej.
 Baszta była słynna, mówiła o niej ze strachem cała Moskwa, jako że tutaj, za grubymi 
ceglanymi murami, mieścił się Łotrowski Prikaz, a pod nim ciemnica i loch, z powodu którego 
nie nazywano baszty jej prawdziwym pięknym imieniem, lecz po prostu Katownią.
 Ze względu na nocną porę schwytanego na podwórcu metropolity złoczyńcy nie poddano 
śledztwu od razu; miał czekać ranka w kieszeni, niszy długości trzech arszynów, wysokości i 
szerokości arszyna, gdzie nie można było ani wstać, ani usiąść, ani nawet się obrócić. Dłużej niż 
dobę mało kto w niej wytrzymywał, a bywało, że osoby źle znoszące zamknięcie w ciasnej 
przestrzeni nawet wariowały. Pracownicy prikazu, ludzie doświadczeni, którzy już różne rzeczy 
widywali, wiedzieli: kto przeżyje noc w kieszeni, rano podczas dochodzenia będzie miękki jak 
wosk. I kat mniej się namęczy, i diak także, a i pisarz zmarnuje mniej urzędowego papieru na 
protokołowanie głupich kłamstw.
 Przez pierwszych pięć minut oszalały ze strachu kapitan miotał się w ciemnościach, waląc 
potylicą o twardy kamień i obcierając sobie oń łokcie. Drzwi - nawet nie drzwi, lecz jakby szyber 
- zasunięto, zostawiono jedynie małą szczelinę, żeby się nie udusił.
 Potem von Dorn zacisnął zęby i nakazał sobie zachować spokój.
 Brat Andreas, zanim wyjechał na uniwersytet do Heidelbergu, a potem do klasztoru, 
często prowadził z Corneliusem, wówczas jeszcze młodym chłopcem, dysputy o naturze strachu. 
Andreas uważał wówczas za najgorszego wroga człowieka nie dziesięć grzechów śmiertelnych i 
nie diabła, lecz strach. „Strach to właśnie jest diabeł, i wszystkie nasze nieszczęścia biorą się z 
niego” - powtarzał starszy brat. I dodawał: „Nikt nie przestraszy cię tak, jak ty sam. A przecież 
nie ma sensu się bać. Cóż może być straszniejszego od śmierci, myślą ludzie. Tyle że i śmierć 
wcale nie jest straszna. Bo to nie tylko koniec, ale i początek. Całkiem jak w książce: kiedy 
przeczytasz do końca jeden rozdział, na następnej stronie zaczyna się drugi. I im lepsza jest twoja 
książka, tym ten drugi rozdział wyda ci się ciekawszy”.
 Co jeszcze mówił Andreas?
 „Jeśli jest ci źle, pamiętaj, że zły czas kiedyś minie, i nie upadaj na duchu. Nie zdarza się 
tak, żeby człowiek doznawał cierpień naprawdę nie do zniesienia - miłosierny Bóg zawsze się 
nad nim zlituje i zabierze jego duszę do siebie. A dopóki tego nie czyni, trzeba być silnym”.
 Cornelius zebrał więc wszystkie siły, by opanować strach.
 „I cóż z tego, że w tej kamiennej kieszeni nie można się podnieść? - powiedział sobie. - A 
gdybym leżał w łóżku, czybym się podnosił? Nie. Więc i tu będę po prostu odpoczywał do rana”.
 Próbował sobie wyobrażać, że ma nad głową nie ślepy mur, lecz bezkresny przestwór i 
wysokie nocne niebo. Jeśli nie wstaje, to nie dlatego, że nie może - po prostu nie chce. Czuje się 
naprawdę bardzo dobrze. Było gorzej, gdy wlekli go ulicą, kopali i bili, a teraz ma przynajmniej 
spokój i wcale nie jest tak twardo, rzucono przecież wiązkę słomy na podściółkę.
 Rano, kiedy powloką go na przesłuchanie, rozciągną na kole i zaczną łupić skórę knutem, 
ta kamienna kieszeń wyda mu się rajem...
 Nie, o tym nie należało myśleć - na myśl o katowni najgorszy wróg rodzaju ludzkiego 
zaatakował Corneliusa z okrutną siłą, ścisnął mu serce i boleśnie zatopił w nim pazury.
 Oby tylko ranek przyszedł jak najpóźniej!
 Adam Walser miał szczęście; można powiedzieć, że mu się upiekło. Pewnie jeszcze przed 
świtem, gdy tylko nocne straże zejdą z dróg, wyruszy z Moskwy, by znaleźć się od niej jak 
najdalej. Zabierze ze sobą swego ukochanego Zamoleusa, a resztę książek zostawi. No, weźmie 
może jeszcze podniszczonego Arystotelesa, nie przedźwiga się.
 Język zna dobrze. Naciągnie kaftan, walonki, czapę z kociego futra - będzie wyglądał jak 
Moskowita. Bez przeszkód dotrze do granicy. Bóg czuwa nad słabymi. A tam, w Europie, ziszczą 
się wszystkie marzenia aptekarza. Zamieni rtęć w grudki złota i będzie żył jak bogacz.
 Von Dorn poczuł taką gorycz w sercu na myśl o niesprawiedliwości losu, że aż zapłakał. 
Co ma mówić na przesłuchaniu? Przyznać się, kim jest, czy lepiej cierpieć męki w milczeniu? Na 
to, że kanclerz go wybroni, nie ma co liczyć - za zabójstwo w siedzibie metropolity bojar 
Matfiejew sam odda swego adiutanta w ręce kata... Krzyknąć: „Wszystko powiem!”? Wyznać 
prawdę o kryjówce, o Liberii? I tak wyjdzie na to, że Korniej Fondorin jest złodziejem. Ukradł 
własność cara i wiedział, co kradnie. Za takie przestępstwo, mówił Walser, odrąbują rękę, a 
potem wieszają winnego na żelaznym haku. Trzeba się najpierw dowiedzieć, jak Moskowici 
karzą za zabójstwo mnicha, i wtedy dopiero rozważyć, czy krzyknąć: „Wszystko powiem!”, czy 
zamilczeć.
 Ta myśl uspokoiła Corneliusa. Najważniejsze przecież to podjąć decyzję, a potem niech 
się dzieje wola boża.
 Wiercił się chwilę na twardym podłożu (słoma niewiele pomagała), zadygotał z 
ciągnącego od kamienia zimna i nawet nie zauważył, kiedy usnął.
 Nazajutrz odsunięto szyber już dobrze po południu. Zdrętwiałego von Dorna wyciągnięto 
za nogi z kamiennej kieszeni i powleczono pod pachy z jednej piwnicy do drugiej, tyle że nie 
zimnej, lecz buchającej żarem, gdyż w kącie izby przesłuchań płonął ogień, a niski mężczyzna w 
koszuli z podwiniętymi rękawami i w skórzanym fartuchu rozgrzewał w płomieniach jakieś 
żelazne narzędzia.
 Cornelius najpierw popatrzył na rozżarzone kleszcze, na zwisającą z sufitu linę, a dopiero 
potem odwrócił się do stołu, przy którym siedział diak o bladej twarzy i wąskich wargach, z 
kozią bródką, i młodziutki pisarczyk gapiący się na aresztanta ciekawie - widać służba w katowni 
była dla niego nowością.
 Strachu nie ma, powiedział sobie von Dorn i zacisnął zęby, żeby nie szczękały. Jest ból, 
ale ból to tylko zwykłe mrowienie podrażnionych nerwów. Kiedy zaczną się tortury, będzie 
krzyczał, nic innego i tak nie może zrobić.
 - Co, złodzieju, wesoło ci? - Diak uśmiechnął się krzywo. - Dowiedziałeś się o carskiej 
łasce? Już ja wam, gadułom przeklętym, powyrywam te długie ozory - zwrócił się tym razem nie 
do Corneliusa, lecz do więziennych dozorców, którzy go przyprowadzili.
 Ci zaczęli przysięgać, że o niczym nie pisnęli ani słowem, ale diak machnął tylko na nich 
ręką, żeby zamilkli.
 - Z woli Boga wszechmogącego nasz potężny car i wielki książę Aleksy Michajłowicz, 
opuszczając ziemski padół i przenosząc się do królestwa niebieskiego, zanim oddał duszę Panu 
(tu diak przeżegnał się trzy razy), nakazał odpuścić dłużnikom płatności, uwolnić skazanych za 
ciężkie przestępstwa i nawet zabójcom miłosierdzie okazać...
 Cornelius wstrząsnął się. A więc car umarł! Przed śmiercią zaś najwidoczniej wróciła mu 
świadomość i - zgodnie z rosyjską tradycją - ogłosił amnestię dla skazanych za długi i 
przestępstwa kryminalne, żeby szczerze, z serca modlili się za Aleksego, który wkrótce stanie 
przed tronem Pańskim. No cóż, wcale nie takie głupie są te moskiewskie obyczaje!
 - ...Ale twoja radość jest przedwczesna. Zanim jego cesarska mość wyzionął ducha, 
nakazał surowo, aby nie puszczać w niepamięć przewinień tych złoczyńców, którzy pozbawili 
życia sługę bożego, jako że zgrzeszyli nie przed ziemskim władcą, lecz przed królem niebieskim. 
I polecił was, podłych wyrzutków, którzyście zabili popa lub mnicha, karać nie miłosiernie, jak 
ongii - przez łamanie kołem, jeno bezlitośnie - wbijać na pal, przedtem połamawszy wszystkie 
kości. Bierzcie go, gołąbeczki. Słyszeliście, jaka jest ostatnia wola cara? - Diak podniósł palec 
dla przydania wagi swoim słowom. - Powiedział: „na najsroższe męki”. A więc tak ma być.
Rozdział trzynasty
Chciałem znaleźć mej miłej grób...
 Praca z szefem departamentu bezpieczeństwa Eurodebetbanku, Władimirem 
Iwanowiczem Siergiejewem, była czystą przyjemnością.
 Ów postawny, elegancki pan, zawsze w tweedach, ze szczoteczką krótko przystrzyżonych 
wąsików, przypominał angielskiego dżentelmena z gatunku tych, którzy przenieśli się do krainy 
cieni wraz z rozpadem imperium brytyjskiego. Podobieństwo wzmocnił dodatkowo fakt, że przy 
pierwszym spotkaniu z Nicholasem Władimir Iwanowicz jakby mimochodem przeszedł na 
angielski, którym mówił niemal bez akcentu, tyle że nadużywając nieco amerykanizmów. Potem, 
co prawda, rozmawiali po rosyjsku, ale od czasu do czasu ekspułkownik wtrącał jakiś wyszukany 
obcojęzyczny zwrot.
 Dla Nicholasa znaleziono dom nieopodal Dworca Kijowskiego, gdzie mieszkało wielu 
cudzoziemców i niezupełnie swojska powierzchowność magistra mniej rzucała się w oczy. Dwa 
niewielkie pokoje (gabinet i sypialnia) zostały wyposażone we wszystko, czego potrzeba do 
pracy i wypoczynku. Jedzenie dostarczano Nicholasowi z restauracji, a kiedy musiał wyjść do 
miasta, znajdował się pod stałą dyskretną opieką młodych ludzi w tradycyjnych garniturach. 
Dwóch szło parę kroków za nim, a niemal tuż przy krawężniku jechał powoli dyżurny samochód 
- najczęściej jakiś ogromny, terenowy model z przyciemnionymi szybami.
 Władimir Iwanowicz przyjeżdżał codziennie rano, punktualnie o dziewiątej - i również 
codziennie dzwonił wieczorem, pytając, czy nie ma jakichś nowych zleceń. Te, które 
otrzymywał, załatwiał sprawnie i szybko. Nie zadawał zbędnych pytań, nie wnikał w istotę 
badań, które prowadził Nicholas. Jeśli wszyscy oficerowie KGB byli równie skuteczni, myślał 
niekiedy Fandorin, to dziw, doprawdy, że sowieckie imperium tak łatwo się rozpadło. Widocznie 
pułkownik Siergiejew musiał być jednym z najlepszych.
 Raz odwiedził Nicholas siedzibę banku przy Gniezdnikowskim Zaułku i wypił kawę (bez 
koniaku) we wspaniałym gabinecie Josifa Guramowicza. Bankier próbował podpytać Fandorina, 
czy „sprawa” posuwa się naprzód, ale on odpowiedział wymijająco i podziękował za zaproszenie 
na kolację, usprawiedliwiając odmowę nawałem pracy.
 - Jasne, jasne... - Gabunija westchnął ze smutkiem. - Daje mi pan do zrozumienia, że 
łączą nas stosunki czysto biznesowe. W porządku, więcej nie będę pana niepokoił. Proszę robić 
swoje.
 Dzień pracy historyka zaczynał się tak.
 Nicholas wstawał o wpół do ósmej. Gimnastyka, naprzemienny - gorący i zimny - 
prysznic, szklanka soku grejpfrutowego. Z napojami alkoholowymi po haniebnej nocy w klubie 
„Pedigree” skończył raz na zawsze. Na wspomnienie tamtego skandalicznego pijaństwa i 
długotrwałego kaca, który po nim nastąpił, Nicholas krzywił się boleśnie. W barku stała cała 
bateria butelek, wśród nich również pamiętny dwudziestoletni koniak, ale magister nawet nie 
tykał tej trucizny.
 O ósmej dwadzieścia jogging na bulwarze Ukraińskim (z niezmiennie towarzyszącym 
magistrowi czarnym dżipem). O dziewiątej - wizyta Siergiejewa. Pułkownik przywoził kolejną 
partię książek, pytał o przewidywany plan dnia, dziesięć minut poświęcał na towarzyską 
rozmowę o polityce (sam był patriotą i zwolennikiem silnej władzy państwowej), po czym 
oddalał się, a Nicholasowi dostarczano śniadanie.
 Następnie zaczynała się praca. W pierwszych dniach ograniczała się ona do lektury 
książek historycznych. Swoje zainteresowanie księgozbiorem Iwana Groźnego magister starał się 
jak najgłębiej zakonspirować, dlatego też publikacje dotyczące tego tematu stanowiły jedynie 
niewielką część zamawianych przez niego monografii, dokumentów i pamiętników.
 Możliwości Władimira Iwanowicza, jak się wydaje, w istocie były nieograniczone. 
Wieczorami dostarczano do mieszkania całe szuflady katalogowych fiszek z najważniejszych 
moskiewskich bibliotek, a potem, już nocą, odwożono je z powrotem. Fandorin nigdy jeszcze nie 
zajmował się pracą badawczą w równie godnych pozazdroszczenia warunkach.
 Trzeciego dnia, studiując książkę profesora Biełokurowa O bibliotece moskiewskich 
władców w XVI stuleciu, Nicholas dokonał niewiarygodnego, fantastycznego wprost odkrycia. W 
słynnym spisie dzieł carskiej Liberii, który odkrył przed stu siedemdziesięciu laty profesor 
Dabiełow z Dorpatu, pośród innych łacińskich i greckich rękopisów znajdowała się wzmianka o 
pracy pewnego starożytnego autora, nieznanego współczesnej nauce - Zamolei sie Mathemat., 
czyli o Matematyce Zamoleusa.
 Natknąwszy się na to nazwisko, Fandorin zerwał się na równe nogi, przewrócił krzesło i 
by opanować wzburzenie, musiał wypić aż dwie szklanki wody mineralnej; z nerwowego 
podniecenia zęby stukały mu głośno o brzeg naczynia.
 Czyżby w piśmie Corneliusa była mowa o tej właśnie księdze?! Ale jeśli tak (a jakżeby 
inaczej? jak?), to znaczy, że von Dorn naprawdę wiedział, gdzie jest ukryta ta właśnie Liberia 
Iwana! Więc rzeczywiście istniała!
 Fandorin przestudiował wszystkie dostępne informacje na temat tajemniczej biblioteki i 
wielokrotnie podejmowanych jej poszukiwań, które nieodmiennie kończyły się fiaskiem.
 A zatem co właściwie wiadomo o Liberii?
 W 1472 roku, wraz z posagiem bratanicy ostatniego cesarza Bizancjum, przywieziono do 
Moskwy wiele skrzyń z książkami, którymi przez długi czas nikt się nie interesował.
 Czterdzieści lat później Wasyl Joannowicz, „roztworzywszy skarbnice dawnych wielkich 
kniaziów, praprzodków moich, w poniektórych komnatach nalazł moc nieprzebraną greckich 
ksiąg, co ludziom słowiańskim jeno językiem władającym całkiem niezrozumiałymi się zdały”. Z 
Aten specjalnie sprowadzono uczonego mnicha, Maksyma Greka, który przełożył część 
księgozbioru na rosyjski, po czym bibliotekę nie wiadomo dlaczego gdzieś głęboko ukryto, a 
biednemu tłumaczowi nie pozwolono powrócić w ojczyste strony.
 W 1565 wzięty do niewoli inflancki duchowny Wettermann (prawdopodobnie to właśnie 
on sporządził potem dorpacki katalog) został wezwany przed oblicze cara Iwana i zaprowadzony 
do jakichś tajemnych podziemi, gdzie władca pokazał mu bogaty zbiór starych rękopisów i 
poprosił, by pastor zajął się ich przekładem. Przerażony liczbą ksiąg, których tłumaczenia miałby 
dokonać, duchowny wymówił się nieudolnością i został zwolniony z tego obowiązku przez 
Iwana, który nie był jeszcze wówczas Groźnym - złowieszcza przemiana dokonała się nieco 
później.
 Za czasów Aleksego Michajłowicza pewien przyjezdny metropolita, który słyszał o 
cennym księgozbiorze, zwrócił się do cara z prośbą o udostępnienie Liberii, ale wtedy nikt już 
nie znał miejsca, gdzie się znajdowała.
 Jako że ostatnim z carów, który na pewno był w posiadaniu księgozbioru, okazał się Joan, 
czyli Iwan IV nazwano kolekcję „biblioteką Iwana Groźnego”.
 Pierwszą próbę zlokalizowania tajnych carskich podziemi podjęto jeszcze za Piotra 
Wielkiego, kiedy to dzwonnik z Priesni, Konon Osipow, złożył w Kancelarii Spraw Fiskalnych 
pismo, w którym powiadamiał o istnieniu „pod kremlowskim miastem” dwóch podziemnych izb, 
ciasno zastawionych skrzyniami. „A izby owe są wielce umocnione, odrzwia mają żelazne, na 
nich łańcuchy przez pierścienie przewleczone, na olbrzymie wiszące kłody zamknięte a 
opieczętowane pieczęciami ołowianymi, w każdej izbie zasię po jednym okienku, zakratowanym 
na głucho”. O tej kryjówce, znajdującej się gdzieś w pobliżu wieży Tajnickiej, Osipow słyszał 
jakoby przed wielu laty od diaka Wielkiego Skarbca, Makarjewa, który na nią trafił, badając 
kremlowskie podziemia na polecenie carówny Sofii.
 Prawdziwe poszukiwania Liberii rozpoczęto jednak pod koniec ubiegłego stulecia.
 W 1891 roku badacz ze Sztrasburga Eduard Tremer, otrzymawszy legalne zezwolenie od 
najwyższych władz, usiłował odnaleźć kryjówkę w pobliżu cerkwi Świętego Łazarza i we 
wschodniej części dawnych zabudowań pałacowych, których białokamienne fundamenty 
szczęśliwie przetrwały najsroższe moskiewskie pożary.
 Potem Wzgórze Borowickie penetrowali dyrektor Orużejnej Pałaty, książę Szczerbatow, i 
profesor Zabielin, ale niezbyt gorliwie, gdyż nie wierzyli w istnienie (a tym bardziej przetrwanie) 
Liberii.
 W latach trzydziestych XX wieku zaginionej biblioteki z uporem poszukiwał archeolog 
Ignatij Stiellecki, dla którego badania te były celem życia. Ale Kreml już wówczas - jako 
siedziba władz - stanowił teren zamknięty, tak że zapał entuzjasty skutecznie tłumiono.
 Później sprawa wypłynęła jeszcze dwukrotnie: na początku lat sześćdziesiątych i całkiem 
niedawno, jakieś dwa, trzy lata temu, kiedy to pod egidą merostwa powołano specjalną komisję. 
Sądząc z doniesień prasowych (w celu konspiracji Fandorin zamówił roczniki gazet z kilku lat), 
w drugiej połowie XX wieku pojawiły się nowe hipotezy: że Iwan Groźny mógł ukryć cenną 
kolekcję nie na Kremlu, lecz w Aleksandrowskiej Słobodzie lub którymś ze swoich ulubionych 
klasztorów.
 Co z tego wszystkiego wynikało?
 Z naukowego punktu widzenia - prawie nic. Bezpośrednich dowodów na istnienie Liberii 
nie było, były jedynie pośrednie (na przykład oryginał spisu dorpackiego zaginął bezpowrotnie). 
Poważni badacze przypuszczali, że biblioteka rzeczywiście z początku istniała, później zaś 
kolejne jej partie zostały rozdarowane. Niewykluczone też, że spłonęła w pożarze. Albo 
zapleśniała w przesiąkniętych wilgocią podziemiach.
 I dopiero teraz, u schyłku tysiąclecia, pojawił się wiarygodny dowód, a dysponował nim 
tylko jeden człowiek - Nicholas Fandorin, nieznany nikomu magister nauk historycznych. On 
jedynie wiedział z całą pewnością i mógł dowieść, że sto lat po śmierci Iwana Groźnego, pod 
koniec XVII wieku, Liberia jeszcze istniała i była ukryta w tajnym schowku jakiegoś domu w 
Czarnej Słobodzie, za jakąś Kamienną Bramą.
 Już samo to było sensacją naukową pierwszej wody. I to nie tylko dla historyków - 
ogłoszenie odkrycia z pewnością wywołałoby kolejną falę zainteresowania. Gdyby pokusić się o 
obliczenie, jaką wartość przedstawiałby dzisiaj księgozbiór cara Iwana, to bez wątpienia szłaby 
ona w miliardy. Niezwłocznie powołano by nowe komisje, rozpoczęto by poszukiwania i prace 
wykopaliskowe. Tymczasem zamiast spijać śmietankę (w postaci publicznych odczytów, 
konferencji prasowych, telewizji, doktoratu, członkostwa Królewskiego Towarzystwa 
Historycznego), Nicholas musiał się ukrywać. Pozostawało mu jedynie rozważać, kto dopadnie 
go pierwszy - milicja czy bandyci.
 Po sześciu dniach (tak, tak, już po sześciu, gdyż Nicholas pracował szybko) cała literatura 
przedmiotu, włącznie z opisami życia codziennego w dawnej Moskwie i pamiętnikami 
mieszkańców Inoziemskiej Słobody, była dokładnie przestudiowana; z niektórych pozycji 
Fandorin sporządził wyciągi i konspekty. Teraz nastąpił etap przemyśleń i analiz.
 Pierwszy wniosek nasuwał się nieodparcie. Można powiedzieć, że sam się pchał w ręce.
 Na jakiej podstawie Nicholas Fandorin przypuszczał, że tylko on jeden świadom jest 
wartości naukowej pisemnego przekazu Corneliusa? Ci, którzy chcą odnaleźć Liberię, zdają 
sobie sprawę ze znaczenia słowa „Zamoleus” nie gorzej niż on. A jeśli wziąć pod uwagę, że 
Nicholas, historyk z wykształcenia (który w dodatku, zawdzięczając to kapitanowi von Dornowi, 
przeczytał sporo książek na temat Rosji sprzed epoki Piotra Wielkiego), o żadnym Zamoleusie 
wcześniej nie słyszał, można wyciągnąć bardzo interesujący wniosek, że konsultantem bandytów 
musi być specjalista o najwyższych kwalifikacjach.
 Któż inny bowiem czyta fachowe pisma archiwistyczne i „Royal Historical Journal”? 
Tylko poważni historycy. I właśnie ktoś taki skojarzył obie publikacje o dwóch połówkach 
nieznanego dokumentu, po czym nadał do Londynu tajemniczą przesyłkę.
 Myśl Fandorina naturalną koleją rzeczy skierowała się ku Mozartowi archiwistyki, 
błyskotliwemu erudycie Maksimowi Eduardowiczowi Bołotnikowowi. Kto opracowywał 
znalezisko z Kromiesznik? Bołotnikow. Czy zatem mógł się nie zainteresować wzmianką o 
„Zamoleusie” i „Liberii Iwana” z prawej połówki pisma? Nie mógł. Dlaczego w takim razie 
Maksim Eduardowicz tak mało uwagi - wbrew oczywistości, demonstracyjnie mało - 
poświęcił brytyjskiemu historykowi i drugiej połówce dokumentu? Dla gwiazdy archiwistyki 
ważniejszy okazał się tenis. Widzieliście go?! Trudno objaśnić tę wyraźnie podkreślaną 
obojętność czym innym niż faktem, że Bołotnikow był absolutnie przekonany, iż dokument 
znajdzie się wkrótce w jego rękach. I jeszcze jedno. Jeśli Szurik miał za wspólnika 
doświadczonego specjalistę, tym samym staje się zrozumiałe, w jaki sposób killer dostał się na 
teren archiwum i jak udało mu się stamtąd niepostrzeżenie wydostać.
 Nazajutrz rano pułkownik Siergiejew otrzymał pilne zadanie: zebrać wszelkie możliwe 
informacje na temat głównego specjalisty działu opracowań Centralnego Archiwum Akt 
Dawnych - jego życia prywatnego, kontaktów, szczegółów życiorysu.
 Po upływie doby obrotny Władimir Iwanowicz pojawił się z wyczerpującym dossier.
 - Nie wiem, panie Fandorin, dlaczego postanowił się pan zainteresować tym archiwistą, 
ale niewątpliwie musi tu coś być na rzeczy - przeszedł od razu do konkretów Siergiejew. W ręku 
trzymał notes elektroniczny, ale prawie do niego nie zaglądał - pamięć miał doskonałą. - O co 
chodzi, na razie jeszcze nie wiadomo, ale see for yourself* [*Niech pan osądzi sam (ang.).]. 
Pensja Bołotnikowa w przeliczeniu na walutę brytyjską wynosi czternaście funtów miesięcznie. 
W dodatku wypłacana jest nieregularnie, nieraz z dwumiesięcznym opóźnieniem. Co nie 
przeszkadza, że Bołotnikow całkiem niedawno kupił mieszkanie za osiemdziesiąt trzy tysiące, 
cenę podaję również w funtach szterlingach. Ubiera się w drogich magazynach, preferuje 
garnitury firmy Hugo Boss i koszule od Ives’a Saint-Laurenta. Jeździ nabytą ostatnio mazdą, 
model sportowy. Kawaler, spotyka się z pewną mężatką oraz dwiema dziewczynami. Ich dane 
osobowe...
 - Nie, nie - skrzywił się Nicholas - to bez znaczenia. Czy Bołotnikow utrzymuje kontakty 
ze środowiskiem kryminalnym? Ma jakieś powiązania z Siwym?
 Siergiejew poruszył wąsikiem, wyraźnie zaskoczony dobrą orientacją Anglika w 
moskiewskim światku przestępczym. Odparł powściągliwie:
 - Na razie nic takiego nie wykryto. Nie sądzę raczej, by był związany z tego rodzaju 
ludźmi. To nie ten typ. Ale, oczywiście, można to jeszcze sprawdzić. Czy mam zlecić dalszą 
obserwację?
 Na to jednak szkoda było czasu. Wszystko wydawało się jasne.
 - Nie trzeba - powiedział Fandorin. - Czy może mi pan zorganizować spotkanie z 
Bołotnikowem?
 Pułkownik lekko wzruszył ramionami.
 - Nie ma sprawy. Gdzie go dostarczyć?
 Magister już chciał poprosić, by służba bezpieczeństwa nie stosowała rozwiązań 
siłowych, jak porwanie i inne brutalne akty przemocy, ale rozmyślił się - wystylizowany na 
Anglika szef departamentu mógłby się jeszcze obrazić.
 - Nie tutaj. Gdziekolwiek... - Nicholas niezdecydowanie machnął ręką.
 - Rozumiem. Załatwione. Może być o piątej?
 Zdaje się, że Nicholas mimo wszystko przecenił poziom europejskiej ogłady byłego 
kagebisty.
 Dostarczony na miejsce spotkania główny specjalista wyglądał blado i był wyraźnie 
przestraszony. Siedział między dwoma rosłymi, wytwornie ubranymi młodymi ludźmi na tylnym 
siedzeniu gigantycznego dżipa, zaparkowanego naprzeciwko parku Kultury. Kiedy przywieziono 
Fandorina, wóz już tam stał.
 - Czy może pan z nim porozmawiać w samochodzie, face to face* [*W cztery oczy 
(ang.).]? - zapytał Władimir Iwanowicz. - Chłopcy zaczekają na zewnątrz.
 - To pan?! - zdumiał się Maksim Eduardowicz, kiedy Fandorin usiadł z przodu i odwrócił 
się do niego. - Więc pan nie jest cudzoziemcem? Czyli ze służby bezpieczeństwa. Za co zostałem 
zatrzymany? O co mnie podejrzewacie? O mało nie zwichnęli mi barku! To jakieś nieporo...
 - Nieporozumienie? - podchwycił Nicholas, nie odczuwając najmniejszej skruchy z 
powodu wykręconej ręki podstępnego archiwisty. - A to, że mnie w pańskiej bogobojnej 
instytucji zepchnięto z dachu, to także nieporozumienie?
 Bołotnikow zamrugał.
 - Tak, słyszałem o tym... Ale... ale co ja mam z tym wspólnego? Mnie w tym czasie nawet 
nie było w archiwum. Pamięta pan przecież, pojechałem na kort, brałem udział w rozgrywkach 
tenisowych.
 - I tak się pan śpieszył, że nawet nie zainteresował się pan lewą połówką dokumentu... - 
Magister zrobił pauzę. - Mimo że w prawej znajduje się wzmianka o Liberii Iwana i Zamoleusie. 
Jasne, skąd rosyjski mediewista mógłby wiedzieć, co znaczą te dziwne słowa!
 Ironia podziałała. Archiwista zbladł jeszcze bardziej, oblizał wargi i przełknął ślinę.
 - I co pan na to, kolego? - spytał Fandorin, wzgardliwie podkreślając ostatni wyraz. 
Teraz z przyjemnością nie tylko wykręciłby temu Mozartowi rękę, lecz urwał mu głowę. Szkoda, 
że dobre wychowanie mu na to nie pozwala.
 - Ja... Przysięgam, że nie mam pojęcia, kto i dlaczego chciał pana zabić - powiedział 
cicho Maksim Eduardowicz. - Sam byłem zaszokowany, kiedy się o tym dowiedziałem. I 
przerażony. To znaczy, mam pewne podejrzenia, tylko że...
 Popatrzył na młodych ludzi, stojących bez ruchu po obu stronach samochodu.
 - Przepraszam, ale kim pan jest? Ci faceci nie są chyba z Federacyjnej Służby 
Bezpieczeństwa?
 Fandorin przypomniał sobie stosowne zdanie z pewnego starego sowieckiego filmu, który 
widział kiedyś na retrospektywnym pokazie w Chelsea.
 - Pytania tutaj zadaję ja.
 Zadziałało! Archiwista wciągnął głowę w ramiona i skinął dwukrotnie na znak zgody.
 - Dobrze, dobrze. Wszystko panu opowiem, od samego początku... Oczywiście, ma pan 
rację: kiedy przed trzema laty wpadł mi w ręce fragment pisma znaleziony w Kromiesznikach, 
ogromnie się zainteresowałem tym znaleziskiem. Wzmianka o Matematyce Zamoleusa, księdze 
ze spisu Dabiełowa, o której nie wspominają żadne inne źródła, w zestawieniu ze słowami: „Tak 
znajdziesz Liberię Iwana”, wstrząsnęła mną. Przez tydzień nie mogłem jeść ani spać! Zresztą 
pan, jako historyk, z pewnością to rozumie... Ale chodzi o to, że uznałem to zdarzenie za palec 
losu, jakiś mistyczny przypadek!... Zaraz panu wszystko wyjaśnię! Przepraszam, jestem 
zdenerwowany, dlatego mówię trochę chaotycznie. Rzecz w tym, że akurat w tamtym czasie po 
raz kolejny zapanowała u nas „gorączka Liberii”. Dziennikarze znowu odgrzebali tę starą 
historię, znaleźli się entuzjaści, którzy zdołali zebrać jakieś prywatne fundusze, powołali nawet 
komisję pod patronatem władz miejskich. Mnie poproszono tam jako konsultanta. Co za 
przypadek, prawda? To znaczy, nie ma w tym nic niezwykłego, że właśnie ja zostałem wybrany, 
muszę stwierdzić bez fałszywej skromności, że jestem najlepszym specjalistą od dokumentów 
archiwalnych i książek z tamtej epoki. To, że intrygująca połówka pisma trafiła właśnie do mnie, 
do działu opracowań, to również zupełnie naturalna kolej rzeczy. Zadziwiająca jednak wydała mi 
się zbieżność tych wydarzeń w czasie! Widzi pan, na krótko przedtem, znużony dyletanckim 
zapałem poszukiwaczy Liberii, wygłosiłem na posiedzeniu komisji wykład, w którym rozbiłem w 
proch i pył przekonanie, że biblioteka Iwana Groźnego w ogóle istniała. Dowiodłem 
przekonująco, że jej nie ma i nigdy nie było. I wtedy nagle bomba! Wpada mi w ręce ważkie 
świadectwo, że Liberia istniała i została ukryta gdzieś w Moskwie. Czy to nie dziwne? Przecież 
to wygląda na jakiś boski zamysł!
 Relacja Bołotnikowa brzmiała wysoce prawdopodobnie, jednakże od razu zrodziło się 
pytanie:
 - A dlaczego nie powiadomił pan o swoim odkryciu komisji?
 Bołotnikow zająknął się.
 - Tej bandy zwariowanych entuzjastów i pazernych nieuków? Nie, nie chciałem mieć z 
nimi nic do czynienia. Ja... Co tu kryć, dostrzegłem w tym dla siebie szansę. Wielką szansę, o 
jakiej marzy każdy historyk. Żeby dokonać odkrycia, które przetrwa wieki. - Spojrzenie 
archiwisty zapłonęło gorączkowym blaskiem. - Dowieść, że biblioteka Iwana Groźnego istniała! 
Na podstawie konkretnych, niezbitych dowodów! Obalić opinię Biełokurowa, Zabielina i 
wszystkich innych szacownych uczonych! Ale to wymagało czasu - dużo czasu i dużo pracy. 
Trzeba było skonstruować przekonującą teorię. I udało mi się to!
 Podniecony Maksim Eduardowicz nachylił się do przodu. Nie był już blady i spięty, lecz 
przeciwnie - zaczerwieniony, gestykulował z ożywieniem, zapomniawszy o obstawie za oknem.
 - Postawiłem na Artamona Matfiejewa. Wydawało się to absolutnie jasne. Bibliofil, 
zaufany powiernik Aleksego Michajłowicza, znający wszystkie dworskie tajemnice. Kto, jak nie 
on, mógłby wiedzieć, gdzie został ukryty księgozbiór? W 1676 roku, przeczuwając zbliżającą się 
nieuchronnie niełaskę i zesłanie, musiał przenieść Liberię w jakieś sobie tylko znane miejsce. A 
w roku 1682, kiedy po śmierci Fiodora Aleksiejewicza bojar został na powrót wezwany do 
stolicy, nie zdążył dotrzeć do bibliotecznej kryjówki, gdyż w trzy dni po przybyciu zginął z rąk 
zbuntowanych strzelców. Wszystko idealnie się zgadzało. Poszukiwanie dowodów 
potwierdzających tę wersję stało się głównym celem mojego życia. Lub obsesją, jeśli pan woli. 
Do cholery ze Stanfordem, nie ruszyłbym się z Moskwy za wszystkie skarby Fort Knox! - 
Bołotnikow parsknął krótkim śmiechem. - Odnalazłem trzy nieznane wcześniej autografy bojara, 
zostałem za to wyróżniony małym złotym medalem Towarzystwa Historyczno-
Archiwistycznego, ale miałem gdzieś wszystkie medale - musiałem porównać charaktery pisma. 
Niestety, były różne! Wpadłem w rozpacz. Jasna sprawa, że dokument wyszedł spod ręki kogoś 
spośród najbliższych bojarowi ludzi, którzy przebywali wraz z nim w Kromiesznikach tuż przed 
zdjęciem z Matfiejewa opały. Ale „ktoś spośród najbliższych bojarowi ludzi” to jeszcze nie 
żaden dowód - dla podbudowania mojej hipotezy potrzebne mi było nazwisko. Niestety, 
wiarygodnych informacji o tym, kto znajdował się w owym czasie w najbliższym otoczeniu 
Artamona Siergiejewicza, nie udało mi się znaleźć, choć nieźle się naszukałem. Zamierzałem już 
dać za wygraną i opublikować tylko to, co potrafiłem wyjaśnić. I tak byłaby to sensacja, chociaż 
nie na taką skalę, o jakiej marzyłem. I oto nagle w londyńskim periodyku ukazuje się pański 
artykuł!
 Oczy archiwisty płonęły świętym ogniem - to uczucie obłędnego tryumfu pierwszego 
odkrywcy było dobrze znane Nicholasowi. Magister mimo woli zaraził się podnieceniem 
Bołotnikowa. Tajemnice Czasu to silny narkotyk. Ten, kto go zakosztował, pozostaje naznaczony 
już na zawsze piętnem szaleństwa.
 - Nazwisko autora pisma zostało ustalone! To kapitan muszkieterów von Dorn, o którym 
wiadomo, że służył u Artamona Siergiejewicza i z pewnością był wtajemniczony w jego sekrety. 
Mało tego: istnienie drugiej części dokumentu stwarzało szansę, o jakiej nie śmiałem nawet 
marzyć. - Maksim Eduardowicz szeroko otworzył oczy i przeszedł na szept: - Odnaleźć 
Liberię! Furda Matfiejew, furda moje dowody! Odnaleźć samą Bibliotekę - bez względu 
na to, w jakim stanie się znajduje. Niechby była na wpół zgniła, zjedzona przez pleśń - wszystko 
jedno! A może zachowała się - przynajmniej częściowo - w dobrym stanie? Przecież Matfiejew 
znał się na rzeczy i opuszczając Moskwę na Bóg wie jak długo, może na zawsze, z pewnością nie 
ukryłby bezcennych rękopisów w miejscu narażonym na wilgoć. Wyobraża pan sobie, co by to 
było za odkrycie? - Maksim Eduardowicz aż się zatchnął z przejęcia.
 Nicholas powiedział sobie: nie wolno ulec tej gorączce poszukiwaczy skarbów. Nie 
chodzi teraz o odkrycie historyczne, lecz o sprawy o wiele mniej wyrafinowane - podstęp, 
nikczemność, zabójstwo.
 - Rozumiem - rzekł chłodno. - Zwabił mnie pan do Moskwy i poprosił o pomoc Siwego?
 „Najprawdopodobniej archiwista jest w kontakcie nie z samym magnatem biznesu, lecz z 
którymś z jego ludzi - pomyślał. - Co nie zmienia istoty rzeczy”.
 - Ile wynosi pańska pensja? - zapytał rzeczowo.
 - Co takiego? - zmieszał się archiwista. - Ma pan na myśli moje miesięczne 
wynagrodzenie? Chyba trzysta dziewięćdziesiąt tysięcy. A może dwieście dziewięćdziesiąt? Nie 
pamiętam dokładnie... A dlaczego pan pyta?
 - I w tej sytuacji stać pana na ubieranie się w drogich magazynach, kupno nowego 
mieszkania i sportowego samochodu?
 Bołotnikow zmienił się na twarzy. Aha! To był celny strzał!
 - A więc to pan zasypał mnie przed Wierszyninem! No oczywiście, któż by inny! Dlatego 
tak mnie podpuszczał. Wezwał do siebie i powiada: „Eureka. Maksimie Eduardowiczu! Wiem, 
skąd weźmiemy fundusze. Nie taki ze mnie niedojda, za jakiego mnie uważacie. Będziemy 
przyjmować zlecenia od zagranicznych klientów za dobre pieniążki, i to w dewizach! Ot co”. I o 
mało do mnie nie mruga! A dzień wcześniej był u niego pan. Nakablował pan na mnie? Skąd pan 
wiedział, że dorabiam prywatnymi zleceniami?
 - A więc przyjmuje pan zlecenia? - spytał zaskoczony Fandorin.
 - Od dawna. Inaczej za co bym żył? Za tych dwieście dziewięćdziesiąt tysięcy? 
Oczywiście, zlecenia zabierały mi sporo czasu i opóźniały pracę badawczą, ale nie jestem 
mnichem ani ascetą. Historia historią, a żyć też trzeba. Jestem wybitnym specjalistą i moje usługi 
drogo kosztują.
 Nicholas zasępił się. Ta nieoczekiwana wiadomość obracała wniwecz całą misternie 
skonstruowaną wersję, zakładającą powiązania archiwisty z bandytami.
 Chociaż nie! Nie całą!
 - Kłamstwo! - oburzył się magister, przypomniawszy sobie o drugim ważnym dowodzie. - 
Gdyby był pan aż tak zainteresowany poszukiwaniem Liberii, nie pojechałby pan na tenisa! Nie, 
doskonale pan wiedział, że zostanę zabity, a tekst już wkrótce znajdzie się w pańskich rękach. 
Jest pan mordercą! Nie, jeszcze gorzej - wspólnikiem mordercy. Zaplanował pan wszystko z 
zimną krwią!
 Fandorinowi pociemniało w oczach z wściekłości; przypomniał sobie żarcik killera 
„szkoda ptaszka” i swój upadek z dachu, przechylił się przez oparcie i chwycił Bołotnikowa za 
klapy. Niby człowiek cywilizowany, zdecydowany zwolennik political correctness, a tu nagle 
taki wybuch! To właśnie szkodliwy wpływ barbarzyńskich moskiewskich miazmatów.
 W chwilę później Nicholas oprzytomniał i puścił Bołotnikowa, ale do wozu z obu stron 
wdarli się już ochroniarze, którzy najwidoczniej potrafili widzieć nawet przez przyciemnione 
szyby. Jeden założył Bołotnikowowi nelsona, drugi unieruchomił mu ręce.
 - Puśćcie mnie! - wychrypiał na wpół uduszony archiwista. - Pański dokument nie był mi 
potrzebny! Mam fotograficzną pamięć! Specjalnie się tego uczyłem! Wystarczy mi popatrzeć na 
stronę tekstu przez dwadzieścia sekund i zapamiętuję ją. Chce pan, to zaraz zacytuję cały ten 
dokument. „Spisane ku pamięci synkowi Mikicie, gdy ten-ci do roztropności dojdzie, a mnie Pan 
do się powoła, do Moskwy wrócić nie zezwalając, bo jeźli sam nie pojmiesz, jak oną rzecz 
znajść...”.
 Fandorin gestem dał znać młodym ludziom, że wszystko w porządku, pomoc nie jest 
potrzebna, i ich stalowy uścisk natychmiast osłabł. Drzwi samochodu trzasnęły, koledzy 
historycy znów zostali sami.
 - A więc nikomu pan o mnie nie wspominał? - zapytał z naciskiem Nicholas, znów 
przestawszy cokolwiek rozumieć. - Słowo honoru?
 - Komu?! - wykrzyknął Bołotnikow, trzymając się za obolałą szyję. - A przede wszystkim 
po co? Moim zdaniem, pan jednak nie uświadamia sobie w pełni, co to znaczy znaleźć 
Liberię. To odkrycie, z którym w naszej dziedzinie nic się nie może równać! Światowa sława, 
nie-wy-o-bra-żal-ne pieniądze i wdzięczność przyszłych pokoleń! Dlaczego miałbym się z kimś 
tym dzielić? Zanim wysłałem do pana czasopismo, zdobyłem wszelkie możliwe informacje na 
pański temat, przeczytałem wszystko, co pan opublikował, i doszedłem do wniosku, że z 
naukowego punktu widzenia nie jest pan dla mnie zagrożeniem. Zajmował się pan faktograficzną 
dłubaniną, nie było w pańskich pracach rozmachu ani interesujących koncepcji.
 Nicholasowi kąciki ust opadły w smętnym grymasie. Ten też to samo! Ale Bołotnikow 
nie zauważył, że rozjątrzył w duszy magistra - naukowca „małego kalibru” - niegojącą się ranę.
 - Nigdy nie zajmował się pan Liberią. Prawdopodobnie coś niecoś jedynie pan o niej 
słyszał. Interesował się pan historią własnego rodu - i chwała Bogu za to. Ale teraz widzę, że 
pana nie doceniłem. Był pan absolutnie świadom wagi sprawy i potrafił zyskać sobie potężnych 
sojuszników. Nie pytam, kim są ci ludzie, niech mi pan powie tylko jedno - czy są powiązani z 
jakimiś instytucjami naukowymi? - spytał z przestrachem archiwista.
 Fandorin nie mógł powściągnąć uśmiechu.
 - Nie, to osobistości z zupełnie innej branży.
 - Bogu niech będą dzięki! - ucieszył się Maksim Eduardowicz. - A więc spośród grona 
historyków wiemy o Liberii tylko my dwaj? W takim razie nic jeszcze nie jest stracone! Widzi 
pan, Fandorin, w Rosji jest pan człowiekiem obcym, cudzoziemcem, no i, co tu dużo mówić, w 
porównaniu ze mną dyletantem.
 Nicholas znowu się skrzywił, ale nie zaprzeczył.
 - Niech pan nie wydaje mnie na pastwę tych gangsterów! - ciągnął Bołotnikow. - 
Szukajmy Liberii razem, co pan na to? Doskonale znam topografię siedemnastowiecznej 
Moskwy, źródła, mam szerokie kontakty w środowisku pracowników muzealnych, architektów, 
nawet archeologów amatorów, co kopią na własną rękę. Obejdziemy się bez żadnych komisji! 
Jeżeli my nie znajdziemy Liberii, to znaczy, że nikt jej nie znajdzie. Niech pan nie będzie 
pazerny - zaszczytów i pieniędzy starczy na dwóch. Nie dopuścimy - znowu przeszedł na szept, 
obejrzawszy się na ochroniarzy - żeby chciwi kombinatorzy rozszarpali pomiędzy siebie 
księgozbiór i po cichutku, tom za tomem, wyprzedawali go na międzynarodowych aukcjach. 
Liberia Iwana cenna jest przede wszystkim jako kompletna kolekcja. Niech pan nie myśli, że cały 
ten czas siedziałem z założonymi rękami, jestem już dosyć zaawansowany w działaniach. Beze 
mnie nie będzie panu łatwo. Błagam, niech pan mnie nie eliminuje z poszukiwań! Wolałbym 
umrzeć.
 Trudno wytrzymać spojrzenie człowieka, który patrzy na ciebie z takim lękiem i nadzieją 
zarazem. Fandorin odwrócił wzrok, westchnął i powiedział:
 - Dobrze, Maksimie Eduardowiczu. Zwłaszcza że nawet nie miałbym możliwości panu 
przeszkodzić w poszukiwaniach. Popracujmy razem. Rzeczywiście wątpię, bym mógł się obejść 
bez pańskiej wiedzy i doświadczenia. Tylko proszę pamiętać, że wdaje się pan w bardzo 
niebezpieczne przedsięwzięcie. Oprócz mnie i pana wie o Liberii jeszcze ktoś trzeci.
 - Aha! Czyli tak jak przypuszczałem! - jęknął archiwista. - Któryś z historyków? 
Blumkin? Gołowanow?
 - Nie. Potężny mafioso, przedsiębiorca, ksywa Siwy.
 Bołotnikow od razu się uspokoił.
 - No trudno. Pewnie coś usłyszał o bibliotece Iwana Groźnego, kiedy działała komisja, i 
postanowił zgarnąć szmal. Przez jakiś czas kręcili się koło mnie podejrzani osobnicy i obiecywali 
„góry zielonych”, jeśli się podejmę wykonania pewnego zlecenia. Sądziłem, że chodzi o kradzież 
dokumentów archiwalnych, i zdecydowanie odmówiłem. Możliwe, że to byli emisariusze 
pańskiego Szarego.
 - Siwego - poprawił magister. - To oczywiste. Musieli przewąchać, że interesuje się pan 
Liberią, i postanowili pana śledzić.
 - Do diabła z nimi! - rzucił beztrosko Maksim Eduardowicz, wzruszając ramionami. 
Zdumiewające, jak łatwo ten człowiek przechodził od desperacji do absolutnej pewności siebie. - 
Widzę z tego, że ma się kto za nami ująć. A więc, sir, przejdźmy do rzeczy. Od czego zamierza 
pan zacząć?
 - Od tego, na czym pan skończył. Jakie są wyniki pańskich wstępnych poszukiwań?
 Bołotnikow, jak się okazało, istotnie nie tracił czasu. W ciągu ostatniego tygodnia - 
dysponując już pełnym tekstem - opracował drobiazgowy plan działania, przy tym zadziwiająco 
prosty i logiczny.
 - Po pierwsze, miejsce, gdzie znajduje się kryjówka, zostało zaszyfrowane. Po drugie, 
dom o trzynastu czy ilu tam oknach, oczywiście, od dawna nie istnieje. Podziemną komorę 
przykrywa teraz kilka warstw kulturowych. Ale Liberia nadal pozostaje tam, gdzie była, to nie 
ulega kwestii - gdyby została odnaleziona, to książki ze spisu Dabiełowa ponad wszelką 
wątpliwość wypłynęłyby w bibliotekach lub prywatnych kolekcjach - są zbyt cenne, by mogło 
być inaczej. Nawet najmniej wartościowa osiągnęłaby dzisiaj cenę dziesiątków, nie, setek tysięcy 
dolarów. A jeśli weźmie się pod uwagę, że zarówno cesarze bizantyjscy, jak i carowie 
moskiewscy mieli zwyczaj umieszczać stare rękopisy w drogocennych oprawach, gęsto 
wysadzanych rubinami, szafirami i perłami... - Maksim Eduardowicz znaczącym gestem potarł 
palcem wskazującym o kciuk. - Sam pan rozumie. Nie, nie, Fandorin, Liberia wciąż spoczywa 
pod ziemią, w swoim ałtyn-tołobasie.
 Partnerzy rozmawiali na Kijowskiej, u Nicholasa. Nawet nie zauważyli, że okna w 
sąsiednich domach najpierw zaświeciły się, a potem pogasły. Czas wyciął jedną ze swoich 
ulubionych sztuczek: nagle się zatrzymał. Zdawało się, że dopiero przed chwilą rozłożyli na stole 
materiały zabrane z mieszkania Bołotnikowa, przed chwilą wydrukowali kilka egzemplarzy 
pisma w różnym powiększeniu, a tymczasem świt był już blisko.
 - A co to takiego ten „ałtyn-tołobas”? - zapytał magister doktora.
 - Nie mam pojęcia. Chyba jakiś rodzaj murowanej komory do przechowywania 
szczególnie cennych przedmiotów. Przecież „ałtyn” to po turecku złoto.
 - Wiem, wiem. - Fandorin skinął głową.
 - A słowa „tołobas” nigdzie nie znalazłem, chociaż grzebałem we wszystkich możliwych 
słownikach. W epoce tatarskiego panowania na Rusi funkcjonowało całe mnóstwo takich 
zapożyczeń, które potem stopniowo wychodziły z użycia. Niektóre zniknęły bez śladu, również 
te z języków ludów tureckich. Zresztą nieważne, sens i tak jest jasny. Podobnie jak nasze 
zadanie. Ująłbym to następująco...
 Archiwista spojrzał w okno i ze zdumienia zamrugał oczami, jakby dopiero teraz 
zauważył, że na dworze już od dawna jest ciemno. Zaraz jednak zapomniał o dziwach natury i 
odwrócił się do rozmówcy.
 - Powinniśmy określić choćby w przybliżeniu, z dokładnością do stu metrów, miejsce, 
które opisuje von Dorn. To wszystko.
 - To wszystko? - powtórzył ironicznie Nicholas, któremu to zadanie wcale nie wydało się 
takie błahe. - A zresztą co nam da „dokładność do stu metrów”? Toż to cały hektar!
 - I co z tego? Jeżeli będziemy mieli przekonujące argumenty, można włączyć do naszego 
przedsięwzięcia wszelkie możliwe instytucje. Chętni będą się do nas ustawiać w kolejce! Gdzie 
można, rozkopiemy, gdzie nie można, będziemy wiercić, pobierzemy próbki gruntu. Przecież nie 
na Kremlu, pod prezydenckim tyłkiem, tylko poza granicami Sadowego Kolca! To zupełnie co 
innego.
 - Skąd pewność, że właśnie tam?
 Maksim Eduardowicz z miną cierpiętnika przewrócił oczyma, co nie było zbyt uprzejme z 
jego strony, i wyjaśnił cudzoziemskiemu ignorantowi:
 - Sadowe Kolco powtarza zarysy Skorodomu. To inna nazwa Ziemnego Miasta, które 
wytyczało granice siedemnastowiecznej Moskwy.
 - O Ziemnym Mieście słyszałem - bąknął zawstydzony Nicholas. - Po prostu nie 
wiedziałem, że nazywało się również Skorodomem. Trochę dziwne...
 - Nazwa wzięła się stąd, że za murami miejskimi domy budowano byle jak, aby szybciej, 
bo i tak spalą je krymscy Tatarzy czy jacyś inni Nogajowie. O, niech pan patrzy...
 Obaj historycy pochylili się nad szczegółową mapą dawnej Moskwy, sporządzoną przez 
sprytnego Maksima Eduardowicza na podstawie planu holenderskiego z 1663 roku, schematu 
autorstwa szwedzkiego dyplomaty Palmerstona z roku 1675 i szkiców Prikazu Spraw Tajnych.
 - Widzi pan zarys wału ziemnego i baszt? W niektórych są bramy, w innych nie. 
Kolejność poszukiwań powinna być następująca. Najpierw ustalamy, o jakiej bramie w tekście 
mowa...
 Nicholas zdziwił się.
 - Przepraszam, ale czyż to nie oczywiste? Przecież napisano tam wyraźnie: Kamienna 
Brama. Jest nawet nazwa prowadzącej od niej ulicy - Czarna Słoboda.
 - O bramach jeszcze pomówimy - rzekł sucho Bołotnikow, z trudem ukrywając 
rozdrażnienie. - Co do ulicy, muszę pana rozczarować. Pokazał mi pan przekład dokumentu na 
język współczesny i od razu zwróciłem uwagę na pewien istotny błąd: pan wedle własnego 
uznania wstawił tam duże litery, których w oryginale, naturalnie, nie ma, ponieważ w tamtych 
czasach nie weszły jeszcze w użycie. Dlatego zwyczajne określenie ulicy zamieniło się u pana w 
nazwę. Żadna Czarna Słoboda nie istniała, autor po prostu miał na myśli jedną z czarnych słobód, 
których w owej epoce wokół Skorodomu było co najmniej półtora dziesiątka. Dzisiaj nie wiemy, 
ile dokładnie, gdyż nie wszystkie księgi spisowe z tego okresu się zachowały. Czarne słobody to 
osady, w których mieszkali ludzie służebni, płacący podatki - rzemieślnicy, oracze, drobni kupcy.
 Ta wiadomość wprawiła Nicholasa w pomieszanie. Widział na schemacie moskiewskiego 
metra stację Nowosłobodzka i w głębi duszy piastował nadzieję, że i tajemnicza 
Czarnosłobodzka znajduje się gdzieś w pobliżu. W tej samej chwili zrodził się w głowie magistra 
nowy, jeszcze smutniejszy domysł.
 - Chwileczkę - rzekł ponuro - ale przecież w takim razie i brama mogła być nie 
Kamienna, lecz po prostu kamienna. Ile, mówił pan, było bram w Skorodomie?
 - W różnych okresach różnie bywało. W latach siedemdziesiątych siedemnastego stulecia 
- dwanaście głównych, ale mogły istnieć mniejsze przejścia w niektórych innych basztach.
 - I wszystkie bramy były kamienne. - Fandorin wyraźnie upadł na duchu.
 Bołotnikow spojrzał na niego z dziwnym uśmiechem i po dłuższej pauzie obwieścił 
tryumfalnie:
 - A właśnie, że nie! Kamienne bramy były tylko dwie - kałuska i sierpuchowska, powstałe 
pod koniec panowania Michała Fiodorowicza. Inne baszty bramne wzniesiono z budulca 
drewnianego. Musimy ustalić, która z tych dwóch bram jest nasza, odtworzyć zarys czarnej 
słobody, odmierzyć na jej głównej ulicy dwieście trzydzieści sążni, czyli czterysta 
dziewięćdziesiąt metrów, od rogatki, i już będziemy wiedzieli, gdzie mniej więcej stał dom, o 
który nam chodzi. Potem popracuję trochę w moskiewskim archiwum miejskim i zbadam historię 
tego kawałka ziemi - jakie tam stały zabudowania i kiedy, co się z nimi stało. A nuż uda mi się 
znaleźć jakieś dane dotyczące siedemnastego wieku - o domu na „solidnej” (czyli z pewnością 
kamiennej, skoro niestraszny jej pożar) podbudowie. A nawet jeśli takich informacji nie zdołam 
odszukać, strefa poszukiwań i tak będzie dokładnie wytyczona.
 - Ależ to bardzo proste! - ucieszył się w pierwszej chwili Fandorin, zaraz jednak 
skorygował tę spontaniczną reakcję. - Chwileczkę, chwileczkę, ale wychodzi na to, że swoje 
poszukiwania może pan doprowadzić do końca i beze mnie. Wytyczy pan teren, zwróci się do 
władz miejskich i otrzyma od nich wszelką pomoc.
 Archiwista skrzywił się i obrzucił ponurym spojrzeniem starannie nakreślony plan dawnej 
Moskwy.
 - Niby proste, ale nie całkiem. Trzeba się będzie przy tym jeszcze nieźle nabiedzić. A 
więc tak. - Odgiął duży palec. - Co do bramy, nie ma stuprocentowej pewności. Tak, 
sierpuchowska i kałuska były zbudowane z kamienia, ale żadnych informacji o tym, że za nimi 
znajdowały się czarne słobody, nie znalazłem. A co, jeśli jakaś inna brama została wzniesiona 
częściowo z kamienia, częściowo z drewna, pański przodek zaś ją właśnie miał na myśli? 
Następnie niepokoi mnie ten dziwny genealogiczny szyfr... Co to za bzdura z tymi oknami, 
których było „tyle, ile córek miał nasz przodek Hugo Mocny”? Brednie! Bez względu na liczbę 
córek waszego cholernego przodka, nie jest to żadna wskazówka, która by pozwoliła wyróżnić 
ten dom spośród innych.
 - Właśnie że jak najbardziej - oświadczył Fandorin. - Hugo von Dorn miał trzynaście 
córek.
 Bołotnikowa dosłownie wparło w fotel.
 - Trzynaście? - powtórzył ochrypłym nagle głosem. - Ależ... Ależ to bardzo istotny 
szczegół! - Zerwał się, podbiegł do okna, zawrócił. - Wprost niesłychane! Nigdy jeszcze się z 
czymś podobnym nie spotkałem! Diabelski tuzin - to pachnie herezją. Bardzo możliwe, że 
znajdziemy wyraźną wzmiankę o tak niezwykłym domu! Wie pan co, Fandorin, podzielmy 
zakres naszego działania. Ja skoncentruję się na kwerendzie w archiwum i będę szukał 
czarnosłobodzkiego domu na kamiennych fundamentach i z trzynastoma oknami od frontu, a pan 
zajmie się bramą. Oprócz dwóch wymienionych rogatek wytypowałem jeszcze dwie - pokrowską 
i srietieńską. Nie wiadomo, czy stały na kamiennych podmurówkach, ale za to wszystkie inne 
szczegóły się zgadzają. Za rogatką pokrowską Ziemnego Miasta leżała Basmanna Słoboda, którą 
można było również nazwać czarną - część jej mieszkańców stanowili ludzie służebni. To po 
pierwsze. Po drugie, w pobliżu tej bramy znajdowała się Niemiecka Słoboda, gdzie prawie na 
pewno miał kwaterę kapitan muszkieterów. I po trzecie: prowadziła stamtąd droga na 
Prieobrażenskoje - czyli ma pan książęcy (a ściślej, wielkoksiążęcy) dwór.
 Magister chciał zaoponować, ale Maksim Eduardowicz zamachał na niego niecierpliwie, 
żeby mu nie przerywał.
 - Co się tyczy rogatki srietieńskiej, to leżała za nią Pankratjewska Słoboda, przez którą 
wiodła droga do wsi Kniaź-Jakowlewskoje, zamiejskiej posiadłości książąt Czerkasskich. O, 
proszę, widzi pan? - pokazał Bołotnikow jakieś miejsce na planie.
 - Nie, te dwie ostatnie bramy odpadają - oświadczył zdecydowanie Nicholas, sunąc 
oczyma za palcem archiwisty. - Pisząc o Książęcym Dworze, kapitan z pewnością miał na myśli 
posiadłość Fürstenhof, leżącą w pobliżu rodowego zamku von Dornów.
 Bołotnikow aż się wzdrygnął, tak poruszyła go ta wiadomość.
 - A więc możliwe, że... - aż się zająknął z podniecenia - ...możliwe, że sens całego tego 
fragmentu: „...kierunku, w jakim się idzie od Skały Theo, naszego przodka, do Książęcego 
Dworu”, jest dla pana jasny? Co to za kierunek?
 „Południowo-wschodni” - omal nie odpowiedział Fandorin, ale się rozmyślił. Jeżeli 
zdradzi ten ostatni sekret, to bystremu Maksimowi Eduardowiczowi partner nie będzie potrzebny. 
Biorąc pod uwagę wygórowane ambicje i - mówiąc oględnie - dość elastyczną moralność 
moskiewskiej gwiazdy archiwistyki, co znalazło wyraz w historii z przesyłką do Londynu, lepiej 
na razie zachować rezerwę. Dwie północne bramy nie wchodziły w grę, jako że żadna z 
zamiejskich ulic, prowadzących w kierunku południowo-wschodnim, nie mogła się za nimi 
zaczynać.
 - Nie wiem dokładnie - oświadczył tylko.
 - Nie ufa mi pan - rzekł z wyrzutem Bołotnikow. - Coś pan jednak wie, ale nie chce pan 
powiedzieć. To nieuczciwe i w dodatku utrudni poszukiwania.
 - Myślę, że pan także nie mówi mi wszystkiego - odparł dość ostro Nicholas. - Proszę się 
więc zająć swoją kwerendą w archiwum, a mnie zostawić sprawę bram.
 Maksim Eduardowicz spojrzał na niego badawczo i westchnął.
 - Cóż, jak pan chce. Ale czy jest pan absolutnie pewien, że obie te rogatki, pokrowska i 
srietieńska, odpadają?
 - Absolutnie.
 - No to doskonale! A więc zostają nam tylko dwie - sierpuchowska i kałuska! Na planie 
są zaznaczone ulice i drogi, które prowadziły od placów przybramnych za czasów Corneliusa von 
Dorna. Trzy od rogatki kałuskiej, dwie od sierpuchowskiej. Notabene, dzisiejsze trasy - prospekt 
Lenina, ulica Dońska i Szabotowka w pierwszym wypadku, a Wielka Sierpuchowska i Mała 
Sierpuchowska w drugim - biegną dokładnie dawnym, historycznym szlakiem. Wystarczy panu 
jeden dzień na sektor kałuski i jeden na sierpuchowski. Odmierzy pan pięć razy po czterysta 
dziewięćdziesiąt (no dobrze, może być pięćset) metrów, potem znajdziemy dane 
architektoniczno-topograficzne, dotyczące tych działek, i wytypujemy tę, która najbardziej 
pasuje. Jak to się mówi w pańskim kraju, a piece of cake* [*To już głupstwo (ang.).]!
 Niczego sobie piece of cake! W piątym dniu uprzykrzonego wydeptywania w kółko tych 
samych chodników Fandorin poczuł, że zaczyna wpadać w rozpacz.
 A przecież z początku zadanie wydawało mu się jeszcze łatwiejsze niż Maksimowi 
Eduardowiczowi. Pamiętając o kierunku południowo-wschodnim, wyeliminował magistrale 
biegnące na południe i południowy zachód; w rezultacie pozostała do zbadania zaledwie jedna 
ulica - Wielka Sierpuchowska.
 Od placu Kałuskiego, co prawda, prowadziła na południowy wschód również ulica 
Mytna, ale ta powstała sto lat po śmierci Corneliusa, więc nie wchodziła w rachubę.
 Co innego Wielka Sierpuchowska. Już sześćset lat temu wiódł tędy szlak na Sierpuchow, 
a właśnie w ostatnim ćwierćwieczu XVII stulecia ulica była w pełni zagospodarowana i gęsto 
zaludniona. Pięćset metrów od miejsca, gdzie stała niegdyś kamienna baszta bramna, magister 
ujrzał po lewej stronie standardowy gmach, przeszklone betonowe pudło w stylu lat 
siedemdziesiątych XX wieku. Był to Instytut Chirurgii imienia Wiszniewskiego; po prawej stał 
czteropiętrowy budynek mieszkalny z umieszczonymi na zewnątrz niebieskimi szybami wind.
 Instytut Chirurgii wznosił się na miejscu szpitala kupieckiego, zbudowanego na 
zgliszczach siedziby należącej niegdyś do strzelca przybocznego Bukina. Fandorin ucieszył się - 
wreszcie jakiś ślad! Ale Bołotnikow pogrzebał w dokumentach i ustalił, że ten cholerny Bukin 
pobudował się dopiero w 1698 roku, a co się znajdowało na tym miejscu przedtem (jeśli w ogóle 
coś było) - nie wiadomo.
 Budynek mieszkalny wzniesiono na działce należącej przed stu laty do Towarzystwa 
Tanich Mieszkań Moskiewskiego Związku Urzędników Państwowych. Co się tam znajdowało 
wcześniej, nie sposób było ustalić. Maksim Eduardowicz coraz głębiej rył w stertach 
zakurzonych papierzysk (na samą myśl o tym Fandorin dostawał alergii i zaczynało mu ciec z 
nosa), a magister przemierzał jedną po drugiej wszystkie historyczne ulice, które prowadziły od 
dawnych bram Skorodomu w kierunku południowo-wschodnim. Musiał przecież w końcu czymś 
się zająć.
 Po śniadaniu jechał na Sadowoje Kolco. Sprawdzał na planie, gdzie stała rogatka, i 
zaczynał odmierzać pięćset metrów. Rozglądał się i zapisywał numery domów, żeby wieczorem 
przekazać informacje Bołotnikowowi. Wzdłuż krawężnika powoli sunął za Nicholasem czarny 
dżip, a w nim siedzieli, ziewając, dwaj ochroniarze. Kilka razy pojawił się też Siergiejew. Robił 
parę kroków obok mamroczącego coś pod nosem Anglika, kiwał głową i jechał meldować 
szefowi - tylko nie wiadomo, o czym.
 Gabunija dotrzymywał słowa i więcej się magistrowi nie narzucał, ale Fandorina 
prześladowała wciąż piosenka o Suliko, tak nielubiana przez Josifa Guramowicza. Od samego 
rana w takt własnych kroków dźwięczało mu w uszach: „Chciałem znaleźć mej miłej grób...”, i 
ani rusz nie chciało przestać. To był prawdziwy koszmar.
 Któregoś dnia, po długich rozterkach, Nicholas zadzwonił wieczorem do Ałtyn. Odezwać 
się, oczywiście, nie odważył, po prostu chciał ją usłyszeć.
 - Halo! Halo! Kto mówi? - rozległ się w słuchawce zniecierpliwiony głos, a potem nagle 
padło celne pytanie: - Nika, gdzie jesteś? Czy wszystko z tobą w po...
 Zaczął jednak od baszty Pokrowskiej - nie tyle ze względów praktycznych, ile żeby się 
znaleźć bliżej Corneliusa. Tutaj znajdowała się kiedyś Inoziemska Słoboda - Kukuj! Tę samą 
drogę Fandorin pokonywał konno, zmierzając na miejsce służby wartowniczej, na musztrę lub do 
zbrojowni.
 „Pomóż mi, Corneliusie - szeptał magister, idąc Nowobasmanną. - Odezwij się, wyciągnij 
rękę z ciemności, widzisz, jakie trudne przede mną zadanie. Pozwól mi tylko musnąć końce 
twoich palców, a dalej już poradzę sobie sam. Dlaczego przeciąłeś pismo na dwoje, jedną połowę 
ukryłeś w Kromiesznikach, a drugą zabrałeś ze sobą?” - pytał Nicholas dalekiego przodka. Ten 
długo milczał, a potem przemówił - najpierw cicho, ledwie dosłyszalnie, wreszcie nieco głośniej.
 „Nie wiedziałem, co mnie czeka w Moskwie - tłumaczył, gładząc podkręconego wąsa. 
Twarzy nie było widać, tylko te zawadiackie wąsy i złoty kolczyk w prawym uchu. - A także, czy 
schowek w Kromiesznikach jest bezpieczny. Ukryłem tam wszystko, co miałem najcenniejszego, 
jednak pisma dotyczącego Liberii nie odważyłem się zostawić w całości. Zbyt wielką tajemnicę 
zawierało. Jeśli w Moskwie czekałaby mnie śmiertelna kaźń, to lewa połówka zostałaby wśród 
moich papierów. A o tym, gdzie szukać prawej, szepnąłbym zaufanemu człowiekowi przed 
straceniem, żeby przekazał wieść memu synowi, kiedy ten podrośnie. Kto mógł przewidzieć, że 
będzie mi sądzone zginąć nie po chrześcijańsku, oczyszczonemu z grzechów, lecz bez ich 
odpuszczenia, bez spowiedzi, ze szpadą w ręce, zarąbanemu berdyszami strzelców?”.
 Przodek posługiwał się starym szwabskim dialektem, który Nicholas opanował specjalnie 
po to, by móc czytać stare dokumenty, dotyczące historii rodu von Dornów. Ale mówił jedynie 
to, czego magister mógłby się sam domyślić - najważniejszej swojej tajemnicy nadal nie 
zdradzał.
 Piątego dnia wieczorem magister dotarł do placu Tagańskiego, gdzie stała niegdyś 
Jauzańska Brama. Od niej w kierunku południowo-wschodnim prowadziły aż cztery stare ulice: 
Tagańska (dawniej Siemionowska), Marksistów (dawniej Pusta), Woroncowa i Wielkie 
Kamieniki.
 Pierwsza była Tagańska. Nicholas ponuro („smutek długo me serce gniótł”) rozglądał się 
wokół, odliczając kroki - powinno ich być sześćset trzydzieści, tyle odpowiadało w przybliżeniu 
pięciuset metrom.
 Przy czterysta czterdziestym drugim magister roztargnionym spojrzeniem obrzucił 
przeciwległą stronę ulicy, gdzie stał zrujnowany parterowy dom, osłonięty zieloną siatką - a więc 
z pewnością przeznaczony do remontu. Chociaż nie, raczej do rozbiórki. Na oko z końca 
ubiegłego wieku, a może starszy, ale w tym okresie z pewnością gruntownie przebudowany, a 
więc nieprzedstawiający żadnej wartości jako zabytek architektury.
 Nagle uszu Fandorina dobiegł jakiś cichy dźwięk, jakby ktoś go wzywał z bardzo, bardzo 
daleka, niepewny, czy zostanie usłyszany. Nicholas spojrzał na dom uważniej - wybite okna, 
zawalony dach, wyzierające spod odpadającego tynku sczerniałe bale - wzruszył ramionami i 
poszedł dalej. Do odliczenia pozostało jeszcze sto dziewięćdziesiąt kroków.
 Przemierzył tę odległość i zapisał numery domów po prawej i lewej stronie. Przez chwilę 
się zastanawiał, czy nie wrócić na plac samochodem, ale w końcu się nie zdecydował.
 Przechodząc obok zrujnowanego domu, wsłuchał się uważnie, czy aby dziwny zew się 
nie powtórzy. Ale nie, docierały tu tylko zwyczajne odgłosy miasta - szum opon, głuchy pomruk 
ruszającego trolejbusu, strzępy muzyki z parku. A jednak było w tym domu coś dziwnego, nie od 
razu uchwytnego dla oka. Nicholas obrzucił wzrokiem martwe, ślepe okna, usiłując zrozumieć, 
co wywołuje takie intrygujące wrażenie.
 Ochroniarze wyskoczyli z dżipa, rozejrzeli się wokół i rzucili do angielskiego dryblasa, 
który nagle się zachwiał i zaczął młócić rękami powietrze.
 - Jest pan ranny? Gdzie? - krzyknął jeden, podtrzymując Nicholasa za łokieć, podczas gdy 
drugi wyrwał spod marynarki pistolet i przesunął spojrzeniem po okolicznych dachach.
 - Trzynaście - bezgłośnie niemal wyszeptał magister, obdarzając surowego młodego 
człowieka idiotycznym uśmiechem. - Trzynaście okien!
 - Mój pierwszy błąd: przymiotnik „kamienna” nie był zwykłym, pospolitym określeniem, 
lecz częścią nazwy własnej. W połowie siedemnastego wieku w pobliżu klasztoru 
Nowospasskiego - o tutaj - powstała słoboda, którą zamieszkiwali murarze, inaczej zwani też 
kamiennikami, opłacani ze skarbu państwa. Widzi pan, Fandorin, mamy nawet ulice: Wielkie 
Kamienniki i Małe Kamienniki. Najprawdopodobniej dlatego Brama Jauzańska, czyli Tagańska, 
przez jakiś czas zwana była Kamienną, ale ta nazwa nie przetrwała i została zapomniana. 
Historycy znajdowali się w mieszkaniu Nicholasa. Znów siedzieli przy stole zawalonym mapami, 
schematami i kserokopiami starych dokumentów, jednak między partnerami doszło do 
psychologicznej zamiany ról. Może niezbyt wyraźnie się to manifestowało, ale dla obu było 
oczywiste. Szefem przedsięwzięcia stał się teraz magister, a doktor składał mu sprawozdanie, 
zmuszony na dodatek się tłumaczyć i usprawiedliwiać.
 - Drugi mój błąd jest doprawdy niewybaczalny. Przyjąłem, nie sprawdzając, że sążnie, o 
których mowa w piśmie, to standardowa miara długości, znana od dawna i szeroko 
rozpowszechniona od osiemnastego wieku: tak zwany sążeń ukośny, który w 1835 roku 
zatwierdzono oficjalnie jako równy czterdziestu ośmiu werszkom, czyli dwustu trzynastu 
centymetrom.
 Bołotnikow wstał, szeroko rozstawił nogi, podniósł ręce i rozłożył je. Jego sylwetka 
przypominała teraz literę X.
 - Oto sążeń ukośny: odległość od czubka lewej stopy do czubka prawej dłoni. Dlatego 
właśnie uznałem, że dwieście trzydzieści sążni to czterysta dziewięćdziesiąt metrów. A 
tymczasem - wstyd mi, że to przeoczyłem - w siedemnastym wieku częściej bywał w użyciu 
sążeń prosty: odległość między końcami palców u rąk wyciągniętych poziomo, na boki, o tak. - 
Maksim Eduardowicz stanął w pozycji rybaka demonstrującego, jak wielką rybę złowił. - To 
trzydzieści cztery werszki, czyli sto pięćdziesiąt dwa centymetry. Dom, który pan odnalazł, 
znajduje się w odległości trzystu pięćdziesięciu metrów od dawnej Jauzańskiej Bramy, to znaczy 
dokładnie dwustu trzydziestu sążni prostych!
 Każde kolejne potwierdzenie jego racji wywoływało u Nicholasa falę miłego ciepła w 
piersi i błogi uśmiech, z którym tryumfator bezskutecznie usiłował walczyć - wargi same się 
rozciągały, co w niegodny sposób raniło jeszcze dotkliwiej miłość własną Bołotnikowa. A może 
nie? On sam był tak poruszony i uskrzydlony oszałamiającym sukcesem poszukiwań, że 
zapomniał chyba o zaszczytach i ambicjach.
 - Jedźmy dalej. - Uśmiechnął się w odpowiedzi na uśmiech Nicholasa. - Dzisiejsza 
Tagańska trzysta lat temu była główną ulicą czarnej Siemionowskiej Słobody. A więc mamy 
naszą „czarną słobodę”. Wszystko się zgadza, Fandorin, wszystkie zawarte w piśmie wskazówki. 
A teraz sprawa najważniejsza - dom. Przewertowałem papiery dotyczące zabudowy tego kawałka 
gruntu i znalazłem coś ciekawego. Niech pan patrzy.
 Obaj pochylili się nad ksero nudnego, urzędowego dokumentu z prostokątną pieczęcią.
 - Dom numer 15, przeznaczony do rozbiórki i nieprzedstawiający wartości historycznej i 
kulturowej, postawił w roku 1823 kupiec nazwiskiem Musznikow. W 1846, 1865 i 1895 posesja 
była przebudowywana. W 1852 i 1890 paliła się. Słowem, zwykła historia zwykłego 
moskiewskiego domu, żadnego punktu zahaczenia. Ale... - Bołotnikow położył na kserokopii 
zeszyt ze swoimi notatkami. - Niech pan rzuci okiem, jakie fakty udało mi się odgrzebać. Po 
pierwsze, nazwisko właściciela. Nie wiadomo dokładnie, który z Musznikowów zbudował ten 
dom, ale Musznikowowie to dość znana w ubiegłym stuleciu rodzina chłystów* [*Chłystowie - 
powstała w końcu XVIII w. w Rosji sekta religijna (przyp. tłum.).], którzy, być może, w 
interesującym nas domu zbierali się na modły i czuwania. Trzynastka u jednego z odłamów tej 
sekty miała szczególny sakralny sens, czym, oczywiście, należy tłumaczyć nietypową liczbę 
okien.
 - Tak, tak, to świetnie, ale co ma z tym wspólnego von Dorn? - zaniepokoił się Nicholas. - 
Cornelius żył przecież półtora wieku wcześniej!
 - Zaraz, chwileczkę. - Archiwista mrugnął z miną Dziadka Mroza, który za moment 
wyjmie z worka najwspanialszy prezent. - O siedzibie Musznikowa napisano, że została 
wzniesiona „z bali drewnianych na fundamentach z białego kamienia, który jedyny ocalał ze 
stojącej tu wcześniej, również drewnianej, dębowej budowli, strawionej przez ogień w 1812 roku 
- tak zwanego domu czarownika”. Prawie cała ta część miasta po wkroczeniu Francuzów 
spłonęła i była odbudowywana stopniowo, co najmniej przez półtora dziesiątka lat.
 - Czarownika? - powtórzył Nicholas w obawie, że się przesłyszał.
 Bołotnikow uśmiechnął się.
 - Tak, czarownika. W jednym z raportów policyjnych tej dzielnicy, datowanych na 1739 
rok, trafiłem na przypadkową, pojedynczą wzmiankę o jakimś „domu czarownika, inaczej 
zwanym domem Walsera”. A w rejestrze pobierających stałe wynagrodzenie z Cudzoziemskiego 
Prikazu, z roku 1672, następnie zaś w spisach Prikazu Aptekarskiego, dotyczących sporządzania 
ziołowych nalewek leczniczych, a prowadzonych od 1674, dwukrotnie pojawia się nazwisko 
„mistrza rzemiosła aptekarskiego, Niemiaszka Adamki Walsera”. Jak pan świetnie wie, 
mieszkańcy Moskwy w tamtej epoce aptekarza, w dodatku jeszcze innowiercę, musieli uważać 
za czarownika.
 - Niemiec! - wykrzyknął Fandorin. - Cornelius także był Niemcem!
 - Otóż to, ale na tym fakty, którymi dysponujemy, wyczerpują się i pozostają jedynie 
supozycje. Jak to się stało, że od frontu domu, który zbudowano po pożarze, znajdowało się tyle 
samo okien, ile było w domu aptekarza? Czy to zwykły przypadek?
 Magister energicznie pokręcił głową.
 - Oczywiście, że nie. Musznikow na pewno kupił działkę ze zgliszczami domu 
czarownika właśnie dlatego, że chłystowi taka niezwykła liczba okien mogła się wydać dobrą 
wróżbą. Możliwe, że budynek nie spłonął doszczętnie i resztki fasady zostały. Lub po prostu 
zachowała się pamięć o domu, który miał diabelski tuzin okien.
 - Ja też tak myślę. - Maksim Eduardowicz odsunął papiery na bok, odwrócił się do 
Fandorina i rzekł dobitnie: - A najistotniejsze dla nas jest to, że Musznikow pobudował się na 
tych samych fundamentach. To właśnie nasza „solidna podbudowa”, której nie strawił nawet 
Wielki Pożar. Mam nadzieję, Fandorin, że rozumie pan, co to znaczy? - I dodał głośnym 
szeptem: - Niepotrzebni nam ani sponsorzy, ani urzędasy. Możemy odzyskać Liberię sami!
 Przygotowania zajęły jeszcze całe trzy dni, chociaż poszukiwaczy skarbów dręczyła 
okrutna niecierpliwość. Nicholasowi udawało się zasnąć dopiero przed świtem - na dwie, trzy 
godziny, nie dłużej, a Bołotnikow - sądząc po jego zaczerwienionych powiekach i podkrążonych 
oczach - chyba w ogóle ostatnio nie sypiał.
 Skompletowanie potrzebnych narzędzi nie zajęło wiele czasu - Fandorin po prostu 
wręczył Siergiejewowi spis i tego samego dnia dostarczono na Kijowską dwie lekkie, 
szwajcarskie łopaty jakiejś wymyślnej konstrukcji, dwa kilofy, lewarek, dwa zwykłe łomy, 
latarki, drabinkę sznurową i świder elektryczny, na wypadek, gdyby trzeba było wiercić szybiki.
 - Będziecie kopać podziemne przejście? - zapytał Władimir Iwanowicz niby to żartem, ale 
wbił swoje szare oczka w stertę papierów leżącą na stole.
 - Tak, chcemy czegoś poszukać - rzucił Fandorin niedbale.
 - Jasne. - Pułkownik skinął głową.
 Właśnie z powodu Siergiejewa nastąpiła zwłoka. Trzy wieczory zeszły na manewry 
odwracające uwagę. Partnerzy jechali z całym oporządzeniem na jakieś przypadkowo wybrane 
ruiny (raz była to opuszczona fabryka w Tekstilszczikach, drugi i trzeci - Zamoskworieczje i 
Marjina Roszcza) i tam zaczynali oczyszczać teren i kopać.
 Pewnego dnia zjawił się Siergiejew we własnej osobie. Pochodził, popatrzył i odjechał.
 Nazajutrz pułkownika już nie było, ale zza resztek murów co chwila wyglądali 
ochroniarze. Kiedy znaleźli się już całkiem blisko, Nicholas ogłosił mobilizację: wręczył młodym 
ludziom łopaty i kazał im przerzucić z miejsca na miejsce ogromną stertę śmieci. Chłopcy spocili 
się, ubrudzili swoje eleganckie garniturki, a jednemu cegła uszkodziła nogę w kostce.
 Za trzecim razem Fandorin i Bołotnikow trudzili się w zupełnej samotności - ochroniarze 
stali na zewnątrz obiektu i nie przejawiali zainteresowania wykopkami na wpół obłąkanych 
historyków. To była wyraźna oznaka, że już nadeszła właściwa pora. Można zaczynać.
 Plan ustalili następujący. Przystojniaków Siergiejewa ustawić na rogach domu numer 15, 
żeby nikt nie wtykał tam nosa - trudna młodzież, alkoholicy, bezdomni kochankowie. Z patrolem 
milicji, który zainteresuje się światłem latarki, błyskającym w piwnicznym okienku, ochroniarze 
też na pewno bez trudu się dogadają. Nicholas i Bołotnikow wyważą przegniłe drzwi, zejdą na 
dół i zaczną działać zgodnie z instrukcjami Corneliusa von Dorna. Jeśli (oby!) uda się coś 
znaleźć, spróbują dokonać wstępnej, przybliżonej oceny skarbu, ale niczego nie będą wynosić z 
piwnicy. Co więcej, dla konspiracji pojadą jutro i pojutrze pogrzebać jeszcze w jakichś ruinach i 
przez ten czas zdecydują, jak obwieścić miastu i światu o niezwykłym, oszałamiającym odkryciu.
 Dotarli na Tagańską o drugiej w nocy. Na ulicy nie było żywego ducha, panowała 
zupełna cisza. Fandorin zerknął w prawo, w lewo, w górę. Zobaczył, że księżyc próbuje 
podejrzeć poszukiwaczy skarbów zza postrzępionych chmur, ale się przez nie nie przedrze - 
niebo, w szare i czarne cętki, przypominało marmurowy grobowiec.
 Rozstawili ochroniarzy na posterunkach. Przez dziurę w płocie przeleźli na podwórze, a 
pięć minut później, klucząc pomiędzy stertami desek i gruzu, przedostawali się do piwnicy. 
Zardzewiałe żelazne drzwi trzeba było wyważyć łomem. Zgrzyt i łoskot niezgranym echem 
odbiły się od ciemnych ścian, z których zwisały płaty odłażącej farby.
 - Tak - nie wiadomo dlaczego szeptem powiedział Fandorin, oświetlając sklepienie 
piwnicy. - Północno-wschodni róg jest tam.
 Archiwista podszedł do ściany i poskrobał ją nożem.
 - Wapień, odwieczny moskiewski wapień - oznajmił półgłosem. - I sposób, w jaki go 
kładziono, dawny. Tak ciosano kamienie jeszcze za Iwana Trzeciego. W Moskwie wiele starych 
domów stoi na takich fundamentach. Zaprawa na żółtkach jaj z dodatkiem miodu, wosku 
pszczelego, kurzego pomiotu i Bóg wie czego jeszcze. Trzyma lepiej niż dzisiejsze.
 Nicholas, wstrząsany nerwowymi dreszczami, miał wrażenie, że nie pora teraz na wykład 
z historii architektury. Magister dotarł do dalszego, zwróconego w stronę podwórza rogu 
piwnicy, odstawił latarnię na bok i chwycił za łopatę. Najpierw trzeba było oczyścić podłogę ze 
śmieci.
 Pieśń o nieuchwytnej Suliko przestała Fandorina prześladować w dniu, w którym 
przeliczył okna na fasadzie domu numer 15.
 Zamiast smętnej gruzińskiej pieśni ludowej przyczepił się teraz do Nicholasa wiersz z 
książki, którą wyjął z szafy bibliotecznej w gabinecie. Mieszkanie na Kijowskiej Eurodebetbank 
wynajmował najwyraźniej jako kwaterę dla biznesowych gości, gdyż zestaw literatury był dość 
specyficzny: najróżniejsze informatory biznesowe, wytworne czasopisma, wydawane na grubym, 
lśniącym papierze, aż pięć egzemplarzy Rosyjskiej encyklopedii bankowej oraz - nie wiadomo, 
jakim trafem - samotny tomik z serii „Mistrzowie Rosyjskiej Poezji”. Tą właśnie książeczkę 
Fandorin kartkował po nocach, zmagając się z bezsennością.
 Natrętny wierszyk mówił o miłości sprzed okresu dojrzewania. „Przecudnej urody 
Lideczka mieszkanką ulicy jest tej” - mamrotał teraz Nicholas od rana do wieczora i widział 
przed sobą nie jakąś nieznaną dziewczynę imieniem Lida, lecz dom przy Tagańskiej 15, osłonięty 
zieloną siatką.
 Także i teraz magister wymachiwał łopatą w rytm amfibrachu - notabene trzystopowego i 
kończącego się rymem żeńskim, co odpowiadało metrum klasycznego limeryku. „Z imieniem jej 
on spać się kładzie... imieniem tym budzi go dzień”. Rytm wiersza odpowiadał idealnie 
równomiernemu wysiłkowi pracy fizycznej, więc robota szła szparko.
 Wreszcie spod zwałów śmieci wyjrzały na wpół przegniłe deski. Widocznie piwnica była 
kiedyś zamieszkana, skoro położono tu podłogę.
 Odrzucili łopaty i wzięli się do łomów. Zerwali jedną warstwę desek, pod którą odkryli 
drugą, osmaloną.
 - Oto ślady pożaru z tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego - zauważył Bołotnikow, 
ocierając spocone czoło. - Czego pan tak wciąż mamrocze? Naprzód, Fandorin, jesteśmy prawie 
u celu.
 Usunęli nadpalone deski.
 - Aha! - wykrzyknął podniecony Maksim Eduardowicz, gdy żelazny łom brzęknął 
dźwięcznie. - Kamienne płyty! A tak się bałem, że pod deskami będzie ziemia! No już, do 
roboty! Trzeba to oczyścić!
 Postawili latarnię nad skrajem jamy, która utworzyła się w kącie. Skruszyli zwęglone 
niemal deski, odrzucili łopatami spróchniałe szczątki.
 Płyta w rogu miała w przybliżeniu wymiary trzy stopy na trzy.
 Bołotnikow zasępił się.
 - Ajajaj, do dupy, Fandorin, coś tu jest nie tak. W tekście stoi jak byk: „Zobaczysz wąską 
kamienną płytę”, a ta to kwadrat. I w dodatku tak ciężka, że we dwóch nie da się jej ruszyć z 
miejsca, więc jak synek Mikita miałby sobie poradzić sam? No dobra, trzeba ją podważyć.
 Przykucnęli obok siebie, potrącając się w ciasnocie, i zaczęli usuwać spoinę między 
płytami. Nicholas krzywił się przy koszmarnym zgrzycie łomu o kamień, jego serce zaś ściskało 
się ze strachu - a co, jeśli to naprawdę pomyłka?
 - Wystarczy - zdecydował Maksim Eduardowicz. - Podważymy obaj równocześnie, z 
całej siły. A nuż się uda? Na trzy-cztery.
 Fandorin zaparł się nogą o skraj wyłamanej w deskach dziury, uchwycił oburącz łom i na 
komendę szarpnął trzonek do góry.
 Płyta stanęła sztorcem, poddając się tak łatwo, że zaskoczony Bołotnikow z trudem ustał 
na nogach.
 - Aha, więc o to chodziło! - Magister, przytrzymując płytę, wskazał na jej krawędź. - 
Grubości ma nie więcej niż trzy cale.
 Bołotnikow, zasapany, odepchnął kolegę, chwycił płytę (jak się okazało, wcale nie taką 
ciężką) i odrzucił ją na bok. Kiedy uderzyła o leżący łom, pękła na dwoje.
 - Dlaczego?... - wykrzyknął Nicholas. - Przecież w tym domu powstanie kiedyś muzeum!
 Maksim Eduardowicz bez słowa opadł na czworaki i zaczął ręką wygrzebywać z 
niewielkiego zagłębienia zmieszane z pyłem okruchy.
 - Niech pan tu poświeci! - wychrypiał. - No, prędzej! Pośrodku coś jest. No, niechże pan 
świeci! Mówię, że coś namacałem!
 Fandorin skierował światło latarki w głąb ciemnego kwadratu i wyciągnął szyję, żeby tam 
zajrzeć, ale archiwista, z twarzą przy samej podłodze, całkowicie zasłaniał otwór.
 - I co to jest?
 - Zagłębienie, a w nim klamra - stłumionym głosem odparł Bołotnikow. - Na takich 
dawniej przymocowywano pierścienie do zamykania drzwi.
Aneks
 Niepoprawny politycznie limeryk, który dopomógł Fandorinowi oczyścić z gruzu i śmieci 
piwnicę domu numer 15, w nocy, 3 lipca.
Lida, choć bardzo kochliwa,
O zdrowie niezwykle troskliwa
Dla komfortu swej psychiki
Różne stosowała triki,
By nie złapać syfa lub HIV-a.
Rozdział czternasty
 A jednak anioł. „Oszukałem pana”. Skutki picia do dna.
 Lewa ręka kapitana von Dorna. Byle tylko zdążyć.
 Chwycili Corneliusa mocno za ręce, a mężczyzna, który krzątał się przy ogniu, odwrócił 
się. Miał niskie czoło, wielkie włochate nozdrza i grubą szyję, szerszą niż głowa. Obejrzał 
skazańca od stóp do głów, chrząknął, zasapał i podszedł bliżej.
 Oprawca! Już za chwilę zacznie się znęcać nad ciałem nieszczęsnego rycerza von Dorna.
 - Wszystko powiem - wyszeptały bezdźwięcznie zbielałe wargi kapitana. - Przysięgam...
 Opowiedzieć o Liberii. Cokolwiek, byleby odroczyć katowskie męki! Niech wieszają na 
haku, ale jeszcze nie teraz, później!
 - Nie muszę wysłuchiwać zeznań takich złoczyńców - oznajmił diak. - Nie zapisuj, 
Griszka. Ze strachu przed męczeńską śmiercią wygadują, co im ślina na język przyniesie, nie 
warto dawać wiary tym kłamcom. Bierz się do roboty, Siłantij, nie marudź. Niedługo pora 
wieczerzać.
 Cornelius już miał wykrzyknąć słowa, które każą diakowi nastawić uszu: „Wiem, gdzie 
jest carski skarb!”, ale oprawca trzepnął go w usta, żeby milczał. Niby uderzył całkiem lekko, 
von Dorn jednak od razu poczuł słony smak krwi.
 - Niczego sobie kaftan, szkoda, że taki krótki - mruknął pod nosem Siłantij i krzyknął na 
Corneliusa, który szarpał się zaskoczony, jak na konia: - Ej, prrr!
 Ujął von Dorna za ramiona, machnął strażnikom, żeby się odsunęli na bok, i bez trudu 
wytrząsnął przestępcę z kaftana. Odłożył zdobycz, po czym w ten sam sposób zdjął z kapitana 
włóczkowy bezrękawnik. Koszulę z westchnieniem żalu rozdarł do pępka, zahaczywszy ją 
palcem przy szyi. Podręczni w mig zerwali strzępy z Corneliusa, któremu od razu dreszcz 
przebiegł po nagim torsie.
 - To nic - mrugnął kat - zaraz się rozgrzejesz, a potem ochłodzisz.
 Lepsza szybka śmierć niż męki, zdecydował kapitan, i korzystając z tego, że nogi ma 
wolne, kopnął oprawcę w pachwinę. Teraz tylko się wyrwać, chwycić rozpalone w ogniu 
największe szczypce i najpierw wyrżnąć nimi podłego diaka po łbie, następnie przyłożyć 
oprawcy Siłantijowi, a potem niech się dzieje, co chce. Przybiegnie straż i zarąbie go szablami, 
ale lepsze już to niż tortury.
 Planu nie udało się jednak wprowadzić w życie. Kat po kopniaku, który każdego zgiąłby 
wpół, tylko jęknął, ale nawet nie drgnął, a dozorcy więzienni, co nie takie tu rzeczy widzieli, 
sprawnie obezwładnili muszkietera.
 - Naciągnę cię za to, jak się patrzy, gnido - rzucił pod adresem kapitana niezrozumiałą 
groźbę Siłantij, a na razie szturchnął więźnia palcem w dołek. Corneliusowi zaparło dech z bólu i 
kolana się pod nim ugięły.
 Skrępowali mu nogi rzemieniem, żeby się nie szarpał, i powlekli do belki. Zaraz powieszą 
go za przeguby wykręconych do tyłu rąk, podciągną aż pod sufit, wyrwą je ze stawów 
barkowych, a potem zaczną go okładać knutem i przypalać żelazem.
 Diak nagle wstał zza stołu i zdjął czapkę. Zerwał się też z miejsca młodziutki pisarczyk.
 Do katowni weszło dwóch ludzi: kremlowski goniec w czerwonym dworskim kaftanie, a 
za nim jeszcze ktoś, kogo Cornelius nie mógł dojrzeć w półmroku, słyszał tylko, jak u boku 
przybysza podzwania szabla.
 - Rozporządzenie carskiego zaufanego, bojara Artamona Siergiejewicza Matfiejewa - 
oznajmił sługa, po czym rozwinął i przeczytał pismo: - „Strażnik wielkiej cesarskiej pieczęci 
nakazuje Niemca w moskiewskiej służbie, Kornieja Fondorina, niezwłocznie z Łotrowskiego 
Prikazu uwolnić, jako że jest niewinny, o czym bojarowi wiadomo. Jeżeli zaś ktoś skrzywdził lub 
obraził kapitana Fondorina, niech ten na niego wskaże, a krzywdziciel zostanie zakuty w kajdany 
i bezlitośnie wychłostany knutem do półsetki razów”.
 Teraz i drugi mężczyzna wyszedł z cienia. W srebrzystym kaftanie, spiczastej sobolowej 
czapie, czarny na twarzy.
 - Iwan... Iwan Artamonowicz! - załkał von Dorn, jeszcze nie do końca uwierzywszy w ten 
cud.
 - Słyszałeś bojarskie rozporządzenie? - surowo zwrócił się Murzyn do diaka. - Każ mu 
rozwiązać ręce. A może chcesz zakosztować knuta?
 Urzędnik, i tak blady, zrobił się biały jak kreda.
 - Nie wiedziałem, nic nie wiedziałem... - wyszeptał. - Nie mówił, kim jest... O Boże, 
gdybym wiedział, czybym... - zająknął się, po czym krzyknął: - Rozwiążcie go, łajdaki! I 
przynieście odzienie, słyszycie, przynieście odzienie jego miłości!
 Zaufany Matfiejewa podszedł do Corneliusa, obejrzał go nachmurzony i obmacał silnymi, 
szorstkimi palcami jego żebra.
 - Jesteś cały? Nie zdążyli ci połamać kości? Zdolnyś aby do służby?
 - Zdolny, Iwanie Artamonowiczu - zapewnił von Dorn, wkładając wełniany serdak. 
Podartą koszulą wzgardził. - Ale mało brakowało, żebym nie mógł dłużej służyć. Z powodu 
ciężkiego okaleczenia.
 Murzyn zerknął na belkę, na ogień.
 - No to czekam na ciebie na dworze. Powietrze tu ciężkie. Tylko nie marudź, Korniej. 
Obowiązki czekają.
 Wyszedł.
 Cornelius roztarł odrętwiałe przeguby. A więc wystarczyły słowa: „Jest niewinny, o czym 
bojarowi wiadomo”. Tylko tyle. No cóż, rosyjskie prawodawstwo zdecydowanie ma swoje 
zalety.
 Odwrócił się do Siłantija, jedną ręką chwycił go za brodę, a drugą wyrżnął w zęby - z 
całej siły, aż chrupnęło. Nie za to, że jest katem, ale za jego ględzenie i za „gnidę”.
 Podszedł do diaka, który aż zmrużył oczy ze strachu. Ale cała złość uszła już z kapitana, 
gdy dał oprawcy w gębę, dlatego też nie uderzył śledczego, tylko splunął.
 Iwan Artamonowicz czekał w saniach, obok leżała niedźwiedzia szuba, przygotowana dla 
Corneliusa.
 - Szybko się sprawiłeś. - Murzyn uśmiechnął się. - Chyba nie zdążyli mocno dać ci się we 
znaki, co?
 Kapitan wykrzywił tylko wargi, moszcząc się i owijając futrem.
 - A niech ich, psich synów. Szkoda rąk brudzić. Dziękuję, Iwanie Artamonowiczu. 
Uratowałeś mnie.
 - Grzech nie pomóc dobremu człowiekowi. - Murzyn szarpnął wzorzyste lejce i trójka 
myszatych koni ruszyła po zżółkłym śniegu. - Adam Walserow dotarł do mnie dopiero w 
południe, przedtem byłem z bojarem w carskim pałacu. Kiedy się dowiedziałem, dokąd cię 
zabrali, nie zwlekałem ani chwili. Dobrze, że zdążyłem, bo oni już tam potrafią wypruć z 
człowieka flaki. Ale coś ci powiem, Korniej. Lepiej włóż cały zapał w żołnierską służbę, swoich 
szpiegów bojar i bez ciebie wszędzie ma dość. To na carskim dworze podsłuchujesz, to zakradasz 
się do tego chytrusa Taisjusza. Pomiarkuj trochę, dobrze radzę, te zapędy. A żeśmy cię uratowali 
od kaźni, za to nie dziękuj. Artamon Siergiejewicz swoich ludzi w biedzie nie opuszcza - 
zapamiętaj sobie. A że Taisjusz, pies łaciński, trzyma z Miłosławskimi, o tym i tak wiemy, 
niepotrzebnie się narażałeś. No nic, jak jutro wygramy, policzymy się z tymi łajdakami.
 - Jak to „wygramy”? - zapytał kapitan.
 - A tak. Jutro z rana przyjdzie na Kreml tłum ludzi, żeby zobaczyć, jak będą ogłaszać 
Piotra carem, a carycę Natalię Kiriłłownę regentką. Nasi już chodzą po Moskwie i podgrodziu, tu 
szepną słówko, tam szepną słówko. Fiodor i Iwan są słabi, cherlawi. Medycy mówią, że obaj nie 
pożyją długo, nie nadają się do rządzenia. Idź, kapitanie, wyśpij się. Nie do ciebie należy być 
bojarskim okiem i uchem, twoja rzecz to dzielnie wymachiwać szpadą. Jutro czeka cię dużo 
pracy. O świcie przyjdziesz ze swoimi ludźmi ustawić warty wokół Granowitej Pałaty, gdzie 
będzie obradować Duma. Strzemiennych i kopijników nie dopuszczaj za blisko. W razie czego 
od razu rób z nich sieczkę. Rozumiesz, jak ważne zadanie ci powierzono?
 Co tu było do rozumienia? Sieczkę to sieczkę, wiadomo. Von Dorn przeciągnął się błogo 
i obrzucił spojrzeniem białą rzekę z czarnymi otworami przerębli i malinową smugę zachodu na 
srebrzystoszarym niebie. Dobrze jest żyć na bożym świecie! A jego, Corneliusa, cudowny 
wybawca, Iwan Artamonowicz, choć czarny, to anioł z nieba, teraz ostatecznie się to 
potwierdziło.
 Spać się kapitanowi nie chciało - chwała Bogu, naspał się dosyć w kamiennej kieszeni. 
Von Dorn wydał porucznikowi niezbędne polecenia (zrobić przegląd broni i amunicji, nikogo nie 
wypuszczać z koszar, hełmy i pancerze wyczyścić do połysku), po czym przebrał się, wychylił na 
stojąco czarkę wódki - na jedzenie nie było czasu, chociaż Cornelius czuł głód - i wskoczył na 
siodło.
 Do kamiennej Jauzańskiej Bramy dojechał w dziesięć minut, a dalej już zaczynała się 
czarna Siemionowska Słoboda. Z niecierpliwości i radosnego przeczucia aż brakło Corneliusowi 
tchu, tak że nie oddychał nosem, lecz chwytał mroźne powietrze ustami. Skoro Walser czekał na 
Murzyna w zaułku Artamonowskim, to znaczy, że - po pierwsze - jest cały i zdrowy, po drugie - 
pomyślnie dotarł do domu, po trzecie - nigdzie nie uciekł i, po czwarte - okazał się uczciwym, 
przyzwoitym człowiekiem, w co zresztą Cornelius nigdy nie wątpił. No, może w chwilach 
słabości, kiedy leżał w zimnej i ciasnej kieszeni. Zdradziecka żmija zwątpienia w jego duszy 
podniosła głowę i zasyczała: „Walser nie ciebie chciał ratować, tylko się bał, żebyś nie wydał go 
na torturach, i dlatego pobiegł do Matfiejewa” - ale on ze wstrętem zadeptał gadzinę, starł na 
proch.
 Brat Andreas mawiał: „Nigdy nie myśl o człowieku źle, dopóki nie zrobił nic 
nagannego”. A jeśli wyświadczył ci dobro, to podejrzewać go o nieczyste intencje tym bardziej 
się nie godzi.
 Kiedy już wąziutkie okienko w dębowych drzwiach otwarło się na pukanie Corneliusa i 
kapitan zobaczył rozjaśnioną radością twarz aptekarza, zapomniał na dobre o podłym syku żmii.
 - Boże, Boże - wciąż powtarzał Walser imię pańskie, którego zwykle nie używał, gdyż, 
jak wiadomo, uważał wiarę za niemądry zabobon. - Co za szczęście, panie von Dorn, że żyjecie! 
Po prostu nie wierzę własnym oczom! Och, tak się dręczyłem myślą, że pana zabili czy poranili, 
albo - co gorsza - odprowadzili do Łotrowskiego Prikazu! Nawet świadomość, że Zamoleus 
należy teraz do mnie, nie przynosiła mi ulgi!
 - A więc książka jest u pana? - zapytał kapitan, zsiadając z konia. - Doniósł ją pan? 
Brawo, Herr Walser. Mam nadzieję, że nie oderwał pan okładki, żeby dźwigać mniejszy ciężar?
 Aptekarz mrugnął.
 - Niech pan się nie boi, nie oderwałem. Wszystkie pańskie łupy są w ałtyn-tołobasie.
 - Jak to „wszystkie”?
 Cornelius zamarł u konowiązu z wodzami w ręku. O czymś takim nawet nie marzył!
 - Ale... Przecież worek był strasznie ciężki, nawet ja ledwie go mogłem udźwignąć! Jak 
pan dał radę sam, nocą, przenieść go przez całe miasto, i to pomimo wszystkich straży i 
zabezpieczeń? To nie do wiary!
 - Ma pan całkowitą rację. - Walser roześmiał się. - Zaraz przy pierwszej kracie chwycili 
mnie za kołnierz... Ale wejdźmy do domu, jest zimno.
 Swoją opowieść ciągnął dalej już w izbie, gdzie jasno płonęły świece, na ścianie krzywił 
paszczę afrykański krokodyl, a na stole stała, połyskując na szlifach, karafka z rżniętego szkła, 
pełna ciemnego, rubinowego płynu.
 - ...Chwycili i krzyczą: „Ktoś ty? Złodziej? Dlaczego nie masz latarni? Co niesiesz w tym 
worku? To kradzione, tak?”. I nie byli to zwykli uliczni stróże, ale najprawdziwsi strażnicy 
policyjni - najemnicy z ziemstwa.
 - I co pan zrobił? - spytał niecierpliwie von Dorn.
 - Widzi pan, kapitanie, jestem człowiekiem honoru, nie lubię kłamać. - Zmarszczki 
Walsera zbiegły się w szelmowskim uśmiechu, zupełnie niepasującym do uczonego aptekarza. - 
Powiedziałem, jak było: „Tak, niosę złodziejski łup. Byłem w siedzibie metropolity i wyniosłem 
stamtąd pełen worek książek. Możecie mnie tam odprowadzić i dostaniecie za gorliwość po trzy 
kopiejki, no, może sześć. Ale jeśli pomożecie mi zanieść ten wór do domu, dam każdemu z was 
rubla, a na dodatek jeszcze po gąsiorze słodkiego reńskiego wina”. I jak pan myśli, co zrobili?
 - Zanieśli? - zapytał z niedowierzaniem Cornelius.
 - Mało, że zanieśli, miałem jeszcze ochronę, pomagali mi przeskakiwać przez rynsztoki, 
podtrzymywali mnie, a potem, kiedy się z nimi rozliczyłem, długo się kłaniali. Prosili, żebym o 
nich nie zapominał, gdyby trzeba było w czymś pomóc.
 - Jest pan po prostu genialny! Chciałbym wypić pańskie zdrowie!
 Kapitan sięgnął do połyskującej kusząco karafki, obok której stały dwie gliniane czarki, 
jakie na targu można kupić za pół kopiejki. Tylko w tym cudacznym domostwie aptekarza 
dziwaka szlachetne szkło weneckie mogło sąsiadować z prymitywnym gliniakiem z 
garncarskiego koła.
 Walser położył rękę na korku.
 - Nie, mój drogi Corneliusie. Bo pozwoli mi pan chyba tak siebie nazywać? To szlachetne 
cypryjskie wino, które od dawna trzymałem na tę niezwykłą okazję. I może pan być pewien, że je 
wypijemy, ale nie tutaj, tylko na dole, gdzie spoczywa nasza wspaniała zdobycz.
 - Zatem chodźmy czym prędzej!
 We dwóch zdjęli obie kamienne płyty i po drewnianych stopniach zeszli do ukrytego 
loszku.
 Skrzynia z otwartym wiekiem była do połowy zapełniona książkami w skrzących się 
tęczowo oprawach. Kapitan z nabożeństwem opadł na kolana i jął gładzić szmaragdy, rubiny, 
szafiry.
 - A gdzie jest Zamoleus? Jakoś go nie widzę.
 - Leży tutaj na stole. Nie mogłem się powstrzymać i zajrzałem w tekst.
 - I co? - Von Dorn z zaciekawieniem spojrzał na otwarty tom, szarzejący w półmroku 
szerokimi stronicami. - Potrafi go pan przeczytać?
 Podszedł bliżej i postawił świecę w glinianym lichtarzu na stole, gdzie Walser umieścił 
już karafkę i dwie gliniane czarki.
 Jasnobrązowe pismo pokrywało karty misterną pajęczyną. Czyżby w tych zakrętasach 
krył się sekret wielkiej transmutacji?
 - Jednego tylko nie rozumiem - rzekł w zamyśleniu kapitan, nalewając wino. - Po co 
panu, drogi panie Walser, całe złoto świata? Jest pan wystarczająco zamożny, żeby zapewnić 
sobie wszystko, co niezbędne. Mój uczony brat, przeor klasztoru benedyktynów, mawiał: 
„Bogactwa nie można zmierzyć, to rzecz odczucia. Jeden czuje się nędzarzem, mając sto tysięcy 
dukatów rocznego dochodu, gdyż zawsze wszystkiego mu mało; drugi uważa się za bogacza, 
mając sto talarów w kieszeni, nie dość, że starcza mu na wszelkie potrzeby, ale jeszcze zostaje”. 
Pan bez wątpienia należy do tej drugiej kategorii. Po co było tracić tyle czasu i sił na zdobycie 
skarbu, który nie jest panu potrzebny? Nie pojmuję. Ale, tak czy inaczej, pańskie marzenie się 
ziściło. Cóż, wypijmy za to. Strasznie mnie kusi, żeby skosztować tego wyśmienitego 
cypryjskiego trunku.
 - Chwileczkę.
 Aptekarz nagle spoważniał. Może nawet czegoś się przestraszył - nerwowo oblizał wargi i 
zacisnął palce tak mocno, aż stawy zachrzęściły.
 - Ja... Pan... Ma pan całkowitą rację, mój przyjacielu. Zrozumiałem od razu, że jest pan 
nie tylko dzielny, ale i bystry. Tym łatwiej mi przyjdzie wyznać panu, człowiekowi mądremu i 
wielkodusznemu...
 - Co? - Von Dorn uśmiechnął się. - Że się pan mylił i Zamoleus wypisuje jakieś brednie? 
Że na żadne magisterium, czerwoną tynkturę, czy jak się tam jeszcze zwie pańska magiczna 
substancja, w tej zakurzonej księdze nie znajdzie pan recepty? Nie szkodzi. Mojej zdobyczy 
starczy na dwóch. Podzielę się z panem - tym bardziej że w istocie panu nie tak wiele potrzeba. 
Chce pan, to kupię panu piękny dom nieopodal mojego zamku? O, zbuduję sobie prawdziwe 
francuskie chateaux - z wieżyczkami i fosą, ale zarazem z przestronnymi komnatami o wielkich 
oknach. A panu zafunduję piękny dom ze wspaniałym ogrodem. Będzie pan przesiadywał w 
oplecionej bluszczem altance i czytał swoje nudne książki. A może nawet sam pan stworzy jakiś 
traktat filozoficzny albo opisze historię poszukiwań Liberii w dzikiej Moskowii. To jak najlepsza 
powieść.
 Roześmiał się, zadowolony z żartu. Walser jednak jeszcze bardziej sposępniał. 
Najwyraźniej był czymś nie na żarty przejęty.
 - Mówiłem przecież, że jest pan człowiekiem wielkodusznym, a obraz, który pan 
odmalował - dom, ogród, książki - to dla mnie wielka pokusa. Ale jest mi pisana inna droga 
życia. Nie spokój, lecz walka. Nie odpoczynek, lecz ofiarna służba. Dobrze pan zgadł: w 
Zamoleusie nie ma recepty na uzyskanie kamienia filozoficznego. Przyczyna jest bardzo prosta - 
z jednego elementu nie można otrzymać innego - rtęć nigdy nie zamieni się w złoto. W naszej 
oświeconej epoce żaden prawdziwy uczony nie wierzy w te alchemiczne brednie.
 Cornelius tak się zdziwił, że aż odstawił czarkę z winem.
 - Ale... Ale do czego w takim razie potrzebna była panu ta zakurzona księga? Chodziło o 
klejnoty z krainy Wuf?
 - Nie. Nie interesują mnie błyszczące kamyki i złoto, co do tego pan także ma rację. - 
Aptekarz wskazał palcem na otwartą księgę i jego głos zadrżał, ale już nie ze zdenerwowania, 
lecz długo skrywanego tryumfu: - Ten starożytny papirus, który liczy sobie ponad półtora tysiąca 
lat, traktuje o czymś zupełnie innym. Niech mi pan wybaczy, mój dzielny przyjacielu. Oszukałem 
pana.
 Widząc, że w oczach Walsera błysnęły łzy, Cornelius podsunął staruszkowi czarkę.
 - Niechże się pan tak nie przejmuje! Mnie przecież zupełnie wszystko jedno, o czym pisze 
pański Zamoleus. Najważniejsze, żeby pan był zadowolony. Jest pan?
 - O tak! - wykrzyknął Walser, a łzy w jego oczach obeschły w jednej chwili. - Tekst 
przeszedł moje najśmielsze oczekiwania! To obali...
 - No dobrze - przerwał mu kapitan. - Pan jest zadowolony, ja także. A moja propozycja 
pozostaje w mocy. U mnie w zamku albo w jego sąsiedztwie zawsze znajdzie się dla pana 
wygodne schronienie. Wypijmy za to!
 - Ach, niechże pan z tym chwilę poczeka! - Zniecierpliwiony aptekarz aż klasnął w 
dłonie. - Naprawdę nie chce się pan dowiedzieć, jakiego skarbu poszukiwałem tak długo, z takim 
uporem, narażając życie własne i pańskie?
 - Ależ tak, jestem bardzo ciekaw. Po prostu chciałem powiedzieć, że wcale nie mam panu 
za złe tego żartu z kamieniem filozoficznym. Dobrze mi tak, nieukowi.
 - Niechże pan posłucha.
 Walser przesunął ręką po twarzy, jakby chciał włożyć albo - przeciwnie - zdjąć maskę. 
Kiedy znów spojrzał na swego rozmówcę, temu wydało się, że aptekarz naprawdę ściągnął 
maseczkę dobrodusznego, śmiesznego dziwaka. Teraz spoglądał na Corneliusa człowiek 
zdecydowany, pełen namiętności i determinacji. Niebieskie oczy starego medyka rzucały takie 
błyskawice, że z twarzy kapitana natychmiast zniknął pobłażliwy uśmiech.
 - Ta księga - zaczął cicho Adam Walser - to zbawienie ludzkości. Ani mniej, ani więcej. 
Nieoświeconemu i nieprzygotowanemu umysłowi może wydać się straszna. Ba, nawet dla 
uczonego męża, jeśli jego rozum nie dojrzał, a dusza znajduje się we władaniu fałszywych 
wierzeń, niebezpieczna będzie lektura tej książki. Pastor Saventus, który był wykształconym i 
zdrowo myślącym, jak na swoje czasy, człowiekiem, także nie wytrzymał, uciekł, dokąd oczy 
poniosą. Przestraszył się nie rosyjskiego cara, lecz tego rękopisu.
 - A cóż w nim jest takiego? - zapytał kapitan, bojaźliwie spoglądając na Zamoleusa, i na 
wszelki wypadek odsunął się nieco od stołu.
 Ale aptekarz jakby nie słyszał pytania - ciągnął swoją opowieść monotonnym, 
przytłumionym głosem, a jego oczy były teraz na wpół przymknięte.
 - Oszukałem pana, kiedy powiedziałem, że znalazłem zapiski Saventusa na heidelberskim 
uniwersytecie. Naprawdę natknąłem się na nie w archiwum inkwizycji w Mediolanie, gdzie 
czytałem stare protokoły z przesłuchań heretyków, których święci ojcowie skazali na stos. Takim 
przywilejem obdarzył mnie kardynał Litta za to, że wyleczyłem go z hemoroidów. Saventus trafił 
do lochów inkwizycji wkrótce po ucieczce z Rosji, w 1565 roku. Przeżycia najwidoczniej 
pomieszały mu trochę w głowie. Jadąc przez Europę, za dużo gadał. Skończyło się donosem i 
ciemnicą, z której wyjść już nie było doktorowi sądzone.
 - Ale od czego zwariował?
 Tym razem pytanie zostało usłyszane.
 - Pamięta pan, mój drogi Corneliusie, mówiłem panu, że w tajemniczej skrzyni 
konstantynopolitańskich bazyleusów przechowywane są wczesnochrześcijańskie księgi 
heretyckie? To właśnie jedna z nich, najsłynniejsza, której nikt nie widział od przeszło tysiąca lat, 
tak że pozostały po niej jedynie mgliste podania.
 - Heretycka księga? - powtórzył rozczarowany von Dorn. Już się nie bał zbliżyć do stołu. 
- A to dopiero!
 - Czy wie pan o tym - zniżył jeszcze bardziej głos aptekarz - że naprawdę ewangelii było 
nic cztery, lecz pięć? Piąte opisanie żywota syna cieśli Józefa sporządził apostoł Judasz. Tak, tak, 
właśnie ten Judasz.
 - A czyż on nie powiesił się wkrótce po ukrzyżowaniu Chrystusa?
 - Świadectwa na temat śmierci tego, który wydał Jezusa sanhedrynowi, są sprzeczne. 
Ewangeliści utrzymują, że się udusił. W Dziejach Apostolskich czytamy, że zdrajca, potknąwszy 
się na równej drodze, „rozpukł się na poły, i wypłynęły wszystkie wnętrzności jego”* [*Cyt. za: 
Biblia Święta, to jest całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Brytyjskie i Zagraniczne 
Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1961, Dzieje Apostolskie 1, 18. Warto dodać, że ten przekład 
łączy dwie wersje; fragment brzmi bowiem: „...a powiesiwszy się, rozpukł się na poły, i 
wypłynęły wszystkie wnętrzności jego” (przyp. tłum.).]. A u Papiusza z Hieropolis mówi się, że 
Judasz dożył sędziwych lat, zmarł zaś na tajemniczą chorobę: jego ciało straszliwie obrzmiało i 
zaczęło odrażająco cuchnąć, tak że ludzie wzdragali się zbliżyć do cierpiącego. Papiusz był 
uczniem apostoła Jana i mniej więcej rówieśnikiem Judasza. Jego świadectwo można uznać za 
wiarygodne. Znaczy to, że Judasz przeżył długie życie. Człowiek ów, który blisko znał Jezusa i 
sprowadził nań zgubę, zostawił szczegółowy opis życia tak zwanego Zbawiciela. Piąty 
ewangelista nie tylko wyjaśnił, dlaczego położył kres mesjanizmowi Jezusa (zrozumiałe, 
naturalnie, że nie chodziło o trzydzieści srebrników), ale i opowiedział o Nazarejczyku całą 
prawdę, bez fałszu i upiększeń. W początkach chrześcijaństwa ten tekst przechodził z rąk do rąk i 
sprawił, że wielu odwróciło się od nowej wiary. Potem, w czasach cesarza Konstantyna, który 
uczynił chrześcijaństwo religią państwową, ewangelia Judasza nagle zniknęła. Teraz wiadomo, 
gdzie się podziała - wszystkie odpisy zostały zniszczone, a oryginał ukryto w tajemnym 
księgozbiorze cesarskim.
 Zaglądanie do manuskryptu groziło potępieniem duszy, ale unicestwić starożytnego 
świadectwa basileusowie także nie mieli odwagi.
 - To znaczy, że są tam jakieś oszczercze słowa, jakieś zarzuty pod adresem Zbawiciela? - 
Von Dorn ściągnął brwi. - I co z tego? Któż uwierzy kłamstwom podłego zdrajcy?
 - Kłamstwom? - Walser uśmiechnął się. - W protokole z przesłuchania Saventusa był 
dopisek inkwizytora: „Owo bluźniercze dzieło, zwane Ewangelią Judasza, jest ponad wszelką 
wątpliwość tworem łowcy dusz; Szatana, jako że nawet w postaci ustnego przekazu rodzi 
nieprzepartą pokusę, by zwątpić w boską naturę Pana naszego Jezusa”. Miałem mało czasu, a 
tekst czyta się trudno, przebrnąwszy jednak przez pierwsze cztery stronice, dowiedziałem się już 
o Jezusie takich rzeczy, że sens wszystkich jego poczynań ukazał mi się w zupełnie nowym 
świetle! - Aptekarz nie mógł złapać tchu ze wzburzenia. - Jeśliby objawić światu tylko te cztery 
stronice, cała wiara chrześcijańska zachwiałaby się w posadach! A najbardziej porażająca jest 
myśl, że gdyby wyprawić się do Ziemi Świętej, to bardzo możliwe, że jeszcze i dziś można by 
odnaleźć dowody na potwierdzenie prawdziwości słów ewangelisty! Wie pan, kim w 
rzeczywistości był Jezus z Nazaretu i czym się zajmował przez pierwszych trzydzieści lat swego 
życia?
 - Nie wiem i nie chcę wiedzieć! - wykrzyknął von Dorn. - To znaczy, nie, wiem i nie 
pragnę wiedzieć nic innego! Zbawiciel był synem cieśli i pomagał ojcu, a potem wyruszył, by 
głosić prawdę. I niech się pan nie waży twierdzić inaczej!
 Walser roześmiał się z goryczą.
 - Otóż to, tak samo ślepi są wszyscy inni chrześcijanie. Bardziej cenicie sobie mroki 
niewiedzy niźli światło prawdy. Dobrze, dobrze, niech pan nie zatyka uszu. Nie będę panu nic 
opowiadał o Chrystusie. Proszę lepiej posłuchać, czego mi się udało dowiedzieć o losach 
Ewangelii Judasza w Moskowii. Pierwszy na tę straszną księgę natrafił Maksym Grek, który 
zaczął porządkować Liberię na polecenie wielkiego księcia Wasyla. Mnich natknął się na 
Matematykę jakiegoś nieznanego Zamoleusa i stwierdził, że tytuł jest fałszywy, gdyż treść dzieła 
stanowi heretycki tekst o życiu Jezusa. Powiedział o tym władcy, a ten, przerażony, polecił 
niezwłocznie zamurować na powrót całą bibliotekę w tajemnym lochu, Greka zaś zabronił 
wypuszczać z Rusi. Tak to Maksym dokonał żywota pośród moskiewskich śniegów. Potem, pół 
wieku później, zainteresował się Liberią żądny wiedzy Iwan. Długo poszukiwał tłumaczy, ale 
żaden z miłośników wszelkich ksiąg nie był dostatecznie wykształcony, by się podjąć tej pracy. 
Wreszcie nawinął się Saventus. Dość szybko trafił na fałszywego Zamoleusa i zaczął ex promptu, 
z hebrajskiego oryginału, tłumaczyć carowi tekst. Jak wynika z protokołu mediolańskiej 
inkwizycji, nie trwało to długo - zaledwie dwanaście dni. Na trzynasty Saventus, który zdążył już 
stracić apetyt i sen, rzucił się na oślep do ucieczki. Podczas śledztwa zeznał, że rosyjski car, 
wcześniej pobożny i bogobojny, zapoznany z treścią księgi, zachwiał się w wierze i zaczął 
zadawać obrazoburcze pytania. Jakie konkretnie, nie mogłem odcyfrować - te linijki protokołu, 
jak i wiele innych, były grubo zasmarowane atramentem. Największe wrażenie zrobiło na mnie 
jedno zdanie, które potrafię przytoczyć słowo w słowo: „Ewangelia przedstawia wszystko tak 
wyraziście i z tak wielkim prawdopodobieństwem - twierdził Saventus - że sam papież straciłby 
wiarę i zrozumiał, że żadnego Boga nie ma, a ludzie pozostawieni są jedynie sobie”. Sam papież! 
- Walser w natchnieniu wycelował palec wskazujący w niskie sklepienie. - A więc pastor uciekł z 
Moskwy, nieco poszkodowany na umyśle, ale i na carze Iwanie odbił się ten heretycki zamach na 
wiarę. Władca, dotąd rozumny, opanowany, wyrozumiały, nagle w 1565 roku uległ straszliwej 
przemianie, która spowodowała, że nadano mu przydomek Groźny. Takiego okrucieństwa, takich 
bluźnierczych czynów i nikczemności nie widział ten kraj od wiek wieków, nawet w latach 
tatarskiego najazdu. Obłąkany monarcha to szalał bez opamiętania, jakby chciał wypróbować 
boską cierpliwość - spójrz, Panie, na moje gorszące czyny i powstrzymaj mnie, jeśli istniejesz - 
to znów, przerażony własnymi niegodziwościami, zaczynał się kajać, umartwiać i pościć. 
Czytałem w kronikach, że Iwan wkładał na przemian czarne, czerwone i białe szaty. Gdy był 
ubrany na czerwono, krew lała się strumieniami. W czarnym odzieniu również siał śmierć, ale 
bez przelewu krwi - przez uduszenie lub spalenie. W bieli weselił się, ale tak, że ta jego wesołość 
wielu wydawała się gorsza od śmiertelnej kaźni... Liberię zaś car kazał zamknąć na głucho w 
poszytym ołowiem, podziemnym lochu, żeby jego następcy nie popadli w równie zgubne rozterki 
i wątpliwości.
 Cornelius słuchał tej niewiarygodnej historii z zapartym tchem, od czasu do czasu tylko 
zerkając na groźną księgę, która stała się przyczyną tak wielkiego zła. Dobrze przynajmniej, że 
została napisana po hebrajsku czy po aramejsku, w którym to języku - oprócz nielicznych 
mędrców i bezbożnych Żydów - i tak nikt nie potrafi czytać.
 - Wracając do Saventusa - ciągnął Walser - to pastor miał bardzo smutny koniec. 
Przesłuchania prowadzono tajnie, w obecności jednego tylko ojca inkwizytora i pisarza-
protokolanta. Streszczenie Ewangelii Judasza, przekazane przez Saventusa i odnotowane w 
protokole, starannie zamazano. Przy końcu tekstu, inną ręką, dopisano: „Po zakończeniu 
śledztwa, które trwało siedem nocy i odbywało się bez stosowania tortur, jako że heretyk 
Saventus mówił nieprzymuszony, z własnej woli, postanowiono skropić celę święconą wodą, a 
nawiedzonemu szaleńcowi wsunąć do ust skórzaną gruszkę, żeby nie prowadził ze strażnikiem 
bluźnierczych rozmów, po wielkim poście zaś skrycie udusić go w ciemnicy; pisarza, brata 
Ambrozjusza, nie pozbawiać życia, lecz dla uniknięcia zbędnego rozgłosu obciąć mu język i obie 
ręce, a następnie wysłać do odległego klasztoru, by tam dokonał żywota”. Należy przypuszczać, 
że wyrok wydał sam inkwizytor, który też sporządził tę notatkę. Niżej widnieje jeszcze jeden 
zapis, zrobiony inną ręką. Krótki, bez komentarzy: „Trzynastego grudnia ojciec inkwizytor 
Hieronymus powiesił się w podwórzu na osice”. No i jak się panu podoba moja opowieść, 
kapitanie?
 Aptekarz spojrzał pytająco na von Dorna. Cornelius był blady, pot wystąpił mu na czoło. 
Wskazał na Zamoleusa drżącym palcem.
 - I po cóż wam, panie, coś tak okropnego, co przynosi ludziom same tylko nieszczęścia - 
szaleństwo i śmierć? Cóż panu przyjdzie z tej księgi? Niechby sobie leżała w skrzyni kolejnych 
półtora tysiąca lat.
 - Nie, mój przyjacielu, już czas! Sto lat temu, za życia Saventusa, było jeszcze za 
wcześnie, a teraz nadeszła właściwa pora - z głębokim przekonaniem oświadczył Walser. - W 
szesnastym stuleciu ludzki rozum był jeszcze zbyt pogrążony w mrokach niewiedzy, człowiek 
nie zdołał podnieść się z kolan. Ale nasz oświecony wiek poczynił wielkie odkrycia - że Ziemia 
nie stanowi centrum wszechświata, lecz jest tylko jedną z planet krążących wokół Słońca, że...
 - To niemożliwe! - zakrzyknął wielkim głosem poruszony do głębi kapitan. - Każdy 
przecież widzi, że Słońce obraca się wokół Ziemi!
 - Nie zawsze należy wierzyć własnym oczom. - Aptekarz uśmiechnął się do kapitana jak 
do nierozumnego dziecka. - Pański wzrok mówi panu, na przykład, że Ziemia jest płaska, a 
tymczasem nic podobnego - okrągła niby jabłko.
 Cornelius nie protestował, porażony tym argumentem. Czyżby Ziemia istotnie nie była 
ośrodkiem wszechświata?
 - A ile wspaniałych odkryć dokonało się w fizyce i chemii! Albo w medycynie! Nigdy 
jeszcze człowiek nie wiedział o sobie i przyrodzie tak wiele. Rozum w końcu uczy się myśleć bez 
strachu, samodzielnie, uwalnia się z powijaków. Człowiek dzisiaj pojmuje i odczuwa sam siebie 
zupełnie inaczej. Genialny Szekspir, piewca wolności Cervantes, zuchwały Spinoza, dociekliwy 
John Donne i wielu innych myślicieli sprawiło, że ludzkość może mieć dla siebie szacunek, być 
dumna ze swoich osiągnięć. Krępująca uzda ślepej, bezrozumnej wiary nie jest nam już więcej 
potrzebna. Owszem, dawniej, w żałosnej epoce ciemnoty i niewiedzy, religia była niezbędna po 
to, by w naszych dzikich przodkach tłumić zwierzęce żądze i strach przed zagadką bytu - a 
wszystko to w imię Boże. Teraz jednak większość tajemnic natury, które dawniej wydawały się 
niezbadane, szczęśliwie została odkryta przez naukę. Uczeni rozwiązaliby i inne problemy, 
gdyby ich rozsądku nie ograniczały żelazne pęta zabobonu. To koniec, mój drogi, 
chrześcijaństwo przestało już być użyteczne. Trzeba je odrzucić, tak jak wyrośnięte dziecko 
zrzuca z siebie za małe i za ciasne ubranie, które krępuje jego ruchy. Żeby posuwać się naprzód, 
dalej, wyżej, człowiekowi potrzebna jest dziś nie wiara w cuda, lecz we własne siły i możliwości 
własnego umysłu. Jeżeli ludzie dowiedzą się prawdy o Chrystusie i źródłach jego nauki, w ich 
umysłach zapanuje ogromne poruszenie - o wiele bardziej twórcze niż w okresie reformacji. 
Przecież każdy wstrząs, każda odmienność w sposobie myślenia to dobrodziejstwo dla pracy 
człowieczej myśli. Wielu, oczywiście, cofnie się w przerażeniu, zatka uszy i zasłoni oczy. 
Niemało jednak znajdzie się i takich, którzy z zaciekawieniem i uwagą powitają nową prawdę. I 
będą to najlepsi z ludzi! I ja, i pan stoimy u progu złotego wieku! Jak niewiarygodnie rozwinie 
się nauka i sztuka, jak wzrośnie poziom wykształcenia! A co najważniejsze, człowiek przestanie 
się płaszczyć i poniżać przed istotą wyższą, która w rzeczywistości nie istnieje. Jeżeli ludzie nie 
będą w pokorze oddawać czci królowi niebios, to bardzo szybko odejdzie im ochota również i na 
to, by padać plackiem przed ziemskimi władcami. Powstanie nowe społeczeństwo, godne i żyjące 
w poszanowaniu własnych wartości. Oto cel, którego urzeczywistnieniu warto poświęcić życie!
 Walser nie panował już nad wzruszeniem. Głos mu drżał, z oczu płynęły łzy natchnienia i 
zachwytu.
 - A co z Maryją Dziewicą, Najświętszą Orędowniczką? - zapytał cicho von Dorn. - Skoro 
Boga nie ma, to Jej także? Nie jest władna wstawić się za nikim, gdyż umarła blisko dwa tysiące 
lat temu? I życie wieczne także nie istnieje? Po naszej śmierci niczego już nie będzie? Niczego? 
Po co w takim razie żyć?
 - Żeby przebyć drogę od bezmyślnego zarodka do mądrości szlachetnego starca, który 
wie, że przeżył swoje życie w pełni i opróżnił jego czarę do ostatniej kropli - wyjaśnił Walser tak, 
że było widać, iż wszystko już przemyślał i od dawna zna odpowiedź na te pytania. - Szukałem 
Ewangelii Judasza, ponieważ wierzyłem w potężną moc tej księgi. Nikt, kto ją przeczytał - czy 
choćby tylko do niej zajrzał - nie mógł zachować wiary w Boga, nawet sam inkwizytor. Mam 
plan, dla którego pragnąłbym pana pozyskać - przecież i w przyszłości będę potrzebował 
wiernego i dzielnego pomocnika. Osiądę w Amsterdamie, gdzie obskurantyzm nie jest w modzie. 
Kupię drukarnię i wydam Księgę. Rozpowszechnię ją w całej Europie. Zaręczam panu, że w 
ciągu dwóch lub trzech lat podniesie się tam fala, w porównaniu z którą herezja Lutra wyda się 
chrześcijańskiej społeczności dziecinną zabawą. My dwaj, ja i pan, wywołamy olbrzymi 
przewrót w ludzkich duszach i umysłach!
 - I znowu zacznie się wojna religijna? - zapytał Cornelius. - Jedni będą zabijać w imię 
wiary, a drudzy w imię rozumu? W naszym rodzie wciąż pozostaje żywa pamięć reformacji, 
która podzieliła go na dwa wrogie obozy - i jeden z nich unicestwił członków drugiego... Nie, 
panie Walser, nie można narażać duszy na takie ciężkie próby. - Kapitan mówił coraz głośniej i 
zapalczywiej. - Świat, niedoskonały i często okrutny, taki już jest z natury, przez nikogo nie 
został do tego popchnięty ani zmuszony. Niech lepiej wszystko będzie, jak ma być. Jeśli pan ma 
rację i Bóg nie jest człowiekowi potrzebny, to lepiej, żeby ludzie doszli do tego sami, bez 
pańskiego Judasza, który i tak był i na zawsze pozostanie podłym zdrajcą, cokolwiek by 
wymyślił... Co do mnie, sądzę, że Bóg będzie potrzebny zawsze, dlatego że przynosi nadzieję, a 
nadzieja jest potężniejsza i piękniejsza niż rozum. I Jezusa także ludzie będą potrzebować! I 
wcale nie chodzi o to, kim był naprawdę i co zrobił lub czego nie zrobił... Nie potrafię panu tego 
wytłumaczyć, ale czuję i wiem: bez Niego nie można się obejść. Jest pan przecież dobrym i 
mądrym człowiekiem, że też pan tego nie rozumie! - Von Dorn pokręcił głową. - Proszę mi 
wybaczyć, szanowny przyjacielu, ale nie dopuszczę, by pański plan się urzeczywistnił.
 - „Nie dopuszczę”? - Walser uniósł brwi. - Nie dopuszczę?
 - Niech mi pan odda Zamoleusa. Ja... nie, nie zniszczę go, bo skoro ta księga przetrwała 
już tyle wieków, to znaczy, że Bogu się podoba, by istniała. Ale ukryję ją tak głęboko, w tak 
tajemnym miejscu, że nikt jej tam nie odnajdzie, chyba że mu się to uda z woli boskiej. I niech 
pan nie próbuje mnie od tego odwodzić, to nic nie da. - Teraz Cornelius nie był już 
rozgorączkowany, mówił spokojnie - czuł w sobie jakąś twardą, niezachwianą pewność. - Będzie 
się pan odwoływał do mojego rozsądku, a ja podjąłem decyzję, kierując się sercem.
 Aptekarz opuścił głowę i zamknął oczy. Nie odzywał się. Cornelius cierpliwie czekał.
 Wreszcie - po kwadransie, może zresztą i więcej czasu upłynęło - Walser rzekł z ciężkim 
westchnieniem:
 - Cóż, mój szlachetny przyjacielu, niewykluczone, że w takiej sprawie rzeczywiście 
należy wsłuchać się nie w głos rozumu, lecz serca. Jestem zasmucony i przybity tym, że nie 
potrafiłem przekonać o słuszności mych sądów nawet pana, człowieka rozumnego i życzliwego. 
Koniec końców, dał pan wyraz również moim własnym wątpliwościom. Chciałem wypróbować 
na panu, czy ludzkość jest już gotowa zaakceptować ideę świata bez Boga. Teraz widzę, że nie. 
Cóż, niech Księga czeka swojego czasu... A my... My stąd wyjedziemy. Niech pan buduje swój 
wspaniały zamek i przeznaczy w nim jedną komnatę dla mnie. Przyjmuję pańską hojną 
propozycję.
 Muszkieterowi łzy zakręciły się w oczach - prawdę mówiąc, szykował się na długi, 
męczący spór i już z góry utwardzał serce, żeby za nic nie ustąpić.
 - Jest pan najzacniejszym z ludzi, Herr Walser! - wykrzyknął z uczuciem. - Wiem, jak 
wiele pan poświęca - marzenie, cel życia, wielki zamysł. Ale okazał się pan wystarczająco 
mądry, by pojąć, że pragnąc obsypać ludzkość dobrodziejstwami, narazi ją pan na śmiertelne 
niebezpieczeństwo. Wie pan co? - Wzruszony do głębi Cornelius machnął w stronę skrzyni z 
otwartym wiekiem. - W zamian za pańską księgę niech pan weźmie połowę mojej zdobyczy. To 
będzie uczciwe rozwiązanie.
 Aptekarz uśmiechnął się z roztargnieniem, widocznie jeszcze nie oderwawszy się 
myślami od swojego wielkiego, szalonego zamysłu.
 - Dziękuję panu. Wystarczy mi sam tylko Arystoteles - zwłaszcza że pan, jak mi się zdaje, 
niezbyt wysoko sobie ceni ten biedny manuskrypt... Cóż, miły Corneliusie, teraz możemy wypić. 
Za upadek wspaniałych projektów i mądrość, która każe zaniechać wszelkiego działania.
 Von Dorn podniósł czarkę do ust. Wino okazało się gęste i cierpkie, miało posmak 
żywicy, dębowej beczki i jakichś ziół.
 - A pan? - zapytał kapitan, widząc, że Walser jeszcze nie wypił. - No już, do dna, jak 
mawiają Moskowici. To wprawdzie zgubny dla nich obyczaj, ale pan przecież nie upije się jedną 
czarką dobrego wina?
 Kapitan zaśmiał się ze swojego żartu, podał aptekarzowi gliniane naczynko i dopilnował, 
by Walser wypił trunek do dna, i to duszkiem.
 - Ja... nie jestem przyzwyczajony tyle... pić. - Aptekarz ustami chwytał powietrze. Zaczął 
gorączkowo grzebać w kieszeni i wreszcie wydobył stamtąd szklaną banieczkę, napełnioną 
liliową cieczą. - To eliksir żołądkowy...
 Wypił połowę zawartości pękatej buteleczki, schował ją i otarł rękawem spocone czoło.
 Corneliusowi także zrobiło się gorąco. Cypryjskie wino, jak to bywa z dobrym trunkiem, 
nie uderzyło mu do głowy, lecz poszło w nogi. Kapitan zachwiał się.
 - Zbladł pan - zauważył aptekarz. - Nic dziwnego, zważywszy, co pan przeżył w ciągu 
ostatniej doby. Niech pan siądzie.
 Podsunął von Dornowi stołek, kapitan podziękował i usiadł. Widocznie zmęczenie 
rzeczywiście dawało o sobie znać - ciężkie jak ołów, z wolna pełzło od stóp w górę.
 Walser patrzył na kapitana jakoś dziwnie - ni to ze strachem, ni to ze współczuciem.
 - Niech pan spróbuje się podnieść - powiedział nagle.
 Cornelius usiłował wstać, podpierając się ręką, ale jakby nie czuł nóg.
 - Co się ze mną dzieje? - wybełkotał, spoglądając w oszołomieniu na nieposłuszne kolana.
 - To działanie trucizny, mój biedny przyjacielu - ze smutkiem poinformował go Walser. - 
Ku mojemu najgłębszemu żalowi, nie zostawił mi pan wyboru. Znów, podobnie jak na początku 
naszej znajomości, poddałem pana próbie, ale tym razem nie wyszedł pan z niej zwycięsko. 
Wtedy wypróbowywałem pańską wierność, dzisiaj - dojrzałość. Niestety, mój dobry kapitanie, 
jest pan dziecięciem mroku, a nie światła. Pański ciasny umysł błądzi w ciemnościach. Ale to nic, 
Księga pomoże je rozproszyć. Urzeczywistnię swój plan, tyle że bez pana pomocy. Jeśli nawet 
zginę z rąk fanatyków lub spłonę na stosie, dzięki mnie ludzkość zrobi pierwszy krok ku 
wyzwoleniu się z pęt ciemnoty.
 - Otruł mnie pan? - z niedowierzaniem zapytał Cornelius. - Cypryjskim winem? Ale... ale 
przecież sam także je pan pił! To na pewno żarty! Rozbawiło pana, że się tak upiłem jedną 
czarką.
 - Nie, wcale nie żartuję. Owszem, wypiłem wino razem z panem, ale miałem 
przygotowaną buteleczkę z ekstraktem serpentarium, który znosi działanie trucizny.
 Co za podła zdrada! Żeby napoić trucizną przyjaciela!
 - Łajdak! - krzyknął von Dorn.
 Wyrwał z pochwy kindżał, chcąc nim ugodzić truciciela. Ale nie dosięgnął - aptekarz stał 
za daleko, a kapitan nadal nie mógł się ruszyć z miejsca. Co gorsza, Cornelius poczuł, że jego 
ciało odrętwiało już do pasa - każdy ruch przychodził kapitanowi z trudem. Ech, szkoda, że 
zostawił szpadę na górze, żeby nie przeszkadzała przy schodzeniu do piwnicy.
 - Nie może pan mnie zabić. - Walser rozłożył ręce, jakby się usprawiedliwiał. - Trucizna 
będzie się rozlewać po pańskim ciele, podchodząc coraz to wyżej. To dawna receptura, znana 
jeszcze w starożytnej Grecji. Właśnie tę truciznę zażył Sokrates. Ale ja udoskonaliłem jej skład, 
tak że działanie tego środka jest łagodniejsze. Nie będzie pan czuł bólu. Nie będą panu także 
dokuczać mdłości. Kiedy trucizna dotrze do mózgu, najpierw straci pan mowę, potem wzrok, 
słuch i inne zmysły, a wreszcie pogrąży się pan jakby we śnie. To naprawdę godna 
pozazdroszczenia śmierć. Kiedy nadejdzie mój koniec, chciałbym tak właśnie umrzeć.
 - Błagam, niech mi pan da odtrutkę! - wychrypiał Cornelius. Nie mógł się już odwrócić 
do Walsera, bo poruszał jedynie szyją. - Przysięgam, nie będę się przeciwstawiał pańskim 
planom! Klnę się na honor! Von Dornowie nigdy nie łamią danego słowa.
 Walser uśmiechnął się smutno.
 - Niech pan wybaczy, kapitanie, ale to absolutnie niemożliwe. Wierzę, że mówi pan 
szczerze. Ale później, gdy śmierć przestanie zaglądać panu w oczy, zmieni pan zdanie. Powie 
pan sobie: tak, przysiągłem na honor, ale czymże jest honor jakiegoś tam kapitana w porównaniu 
z dobrem ludzkości? Jako człowiek szlachetny, biedny panie von Dorn, w imię ocalenia 
chrześcijańskiego świata chętnie złoży pan w ofierze swój honor. Nieszczęście polega na tym, że 
różnie pojmujemy dobro i ratowanie ludzkości. Mój nieszczęsny, otumaniony przyjacielu! Och, 
ile trudu i wysiłku kosztuje mnie ten czyn, dokonywany w imię człowieczego rozumu! Aptekarz 
zaszlochał i odwrócił się.
 - Słuchajcie, panie Walser! - zaczął szybko mówić kapitan, bojąc się, że język odmówi 
mu posłuszeństwa, a wtedy on nie będzie już mógł odmienić swojego losu. - Przecież to takie 
proste! Jeśli odrzucimy Boga, to nawet tak dobry i mądry człowiek jak pan zdolny będzie do 
każdej nikczemności. Ja jestem gorszy od pana - bardziej chciwy, próżny, głupszy. 
Lekceważyłem niemal wszystkie przykazania, zabiłem w życiu co najmniej siedemnaście osób. 
Ale za każdym razem, wbijając ostrze czy odwodząc kurek, wiedziałem, że popełniam grzech 
śmiertelny. A pan zadaje truciznę przyjacielowi, przekonany, że dokonuje niezwykłego czynu!
 Rozległ się brzęk - to z bezsilnych palców prawej ręki von Dorna wypadł na podłogę 
kindżał.
 - Trucizna działa szybciej, niż myślałem - powiedział jakby do siebie Walser. - W drugiej 
ręce zabraknie czucia nieco później, ponieważ z lewej strony jest serce, które przetacza krew... 
Ale niedługo, już niedługo.
 - Umieram, ratunku! - zajęczał rozpaczliwie Cornelius.
 - Nie. Pozostawić pana przy życiu byłoby niewybaczalną słabością, najgorszym z 
możliwych przestępstw.
 Pozbawiony wszelkiej nadziei von Dorn zacisnął w pięść palce lewej, jeszcze 
nieodrętwiałej ręki.
 - Nie! Najgorsze z możliwych przestępstw to zdrada. Wiarołomstwo. Nie ma dla mnie nic 
wstrętniejszego niż nie dochować wiary - Bogu czy też temu, kogo uważałem za przyjaciela, 
kogo kochałem i darzyłem zaufaniem. Obyś był przeklęty razem ze swoją Księgą, Walser!
 - Ależ ja także pana pokochałem! I teraz pana kocham! - Aptekarz gwałtownie postąpił 
parę kroków w stronę skazańca - widać było, że słowa kapitana dotknęły go do żywego. - Ale 
człowieka kocham bardziej niż siebie i pana! Szkoda, że pan umrze, nie pojąwszy tej prostej 
prawdy...
 Lewa ręka von Dorna nie utraciła jeszcze czucia. Na wpół sparaliżowany muszkieter 
chwycił aptekarza za kołnierz i włożywszy w ten ruch wszystkie swoje siły, całą wolę życia, 
gwałtownie szarpnął, uderzając głową truciciela o kant stołu.
 Walser zwiotczał i bez jęku osunął się na ziemię.
 „Prędzej, prędzej” - szeptał Cornelius, rozhuśtując stół. Wreszcie udało mu się odepchnąć 
od niego dostatecznie mocno, by wraz ze stołkiem przewrócić się na podłogę. Przy upadku nie 
poczuł bólu. Chłód rozlewał się w ręce od ramienia ku łokciowi. Byleby tylko dosięgnąć do 
kieszeni, w której Walser ma odtrutkę!
 W tej samej chwili, kiedy palce dotknęły flaszeczki, zimno ścisnęło przegub niczym 
kleszcze.
 Cornelius z wysiłkiem zgiął łokieć, by podnieść flakonik do ust. Jeśli wyśliźnie mu się z 
drętwiejących palców, to koniec, śmierć.
 Szklany korek wyrwał zębami. Wlał do ust resztki fioletowego eliksiru do ostatniej kropli 
i bezsilnie opadł na wznak.
 Czy aby nie jest za późno?
 Z początku wydawało się, że tak. Chciał przełknąć ślinę i poczuł, że nie może. A więc i 
gardło już nie pełni swoich funkcji.
 „Bylebym zdążył odmówić modlitwę, dopóki nie odmówiły mi posłuszeństwa wargi i 
język” - pomyślał Cornelius i nagle przeszyło go ukłucie bólu w prawym ramieniu - tym, którym, 
padając, uderzył o podłogę.
 Von Dorn nigdy nie przypuszczał, że ból może wywołać tak wielką radość. Eliksir 
działał!
 Działał, i to szybko: najpierw ożyły ręce, potem kapitanowi udało się usiąść, a po upływie 
kilku minut von Dorn - wprawdzie chwiejnie - ale już stał na własnych nogach.
 Gorąco podziękowawszy Przenajświętszej Orędowniczce i Jej Synowi za cudowne 
ocalenie, Cornelius wyciągnął spod stołu nieprzytomnego Walsera.
 Co zrobić z tym szaleńcem? Zabić go? Zasłużył na śmierć, ale Cornelius wiedział, że nie 
potrafi z zimną krwią pozbawić wiarołomcy życia. Co innego zadać śmiertelny cios w ferworze 
walki, a co innego zabić słabego i bezbronnego człowieka - to jakoś nie po rycersku.
 Więc co? Puścić go wolno, odebrawszy najpierw Zamoleusa? Ale ów pozornie niegroźny 
staruszek jest niebezpieczny. Z tej strasznej książki przeczytał dość, by rozsiać po świecie jej 
trujące nasiona...
 Od uderzenia o kant stołu na skroni leżącego utworzyło się wgłębienie, które dosłownie w 
oczach przybierało barwę sinopurpurową. Cornelius ostrożnie obmacał zapadlinę palcem i aż 
drgnął, wyczuwszy pod cienką skórą ostrą krawędź złamanej kości. Odciągnął pomarszczoną 
powiekę leżącego i przeżegnał się. A więc Pan zadecydował już o losie aptekarza. Oświeciciel 
ludzkości był martwy.
 Na górze, w komnacie, rozległo się bicie zegara - jedno uderzenie, drugie, trzecie.
 Trzecia w nocy! Wkrótce powinien poprowadzić kompanię na Kreml!
 Von Dorn zaczął się miotać po piwnicy, to wyjmując ze skrzyni książki, to znów na 
powrót je chowając. Nie znał innego miejsca, gdzie mógłby ukryć skarb. Zresztą po co? 
Dlaczego nie miałby go pozostawić w tej chytrze obmyślonej kryjówce? Nie wiadomo jeszcze, 
czy Matfiejewowi uda się wprowadzić swój plan w życie. Ogłaszać carem młodszego brata, 
podczas gdy prawowity następca tronu żyje - to pachnie zdradą stanu. Oczywiście, Artamon 
Siergiejewicz jest mądry i przewidujący, rozsądniej jednak będzie na razie zostawić Liberię tutaj.
 Kapitan zatrzasnął wieko skrzyni, z wierzchu przysypał je ziemią, udeptał. Zapomniał o 
Zamoleusie!
 Heretycka książka wciąż leżała na stole, kusząco otwarta. Cornelius zamknął ją z 
obrzydzeniem i aż zmrużył oczy, oślepiony blaskiem ognistych rubinów. Szatański blask!
 Wsunął Zamoleusa do worka i rzucił na podłogę, na wieko skrzyni. Niechaj diabelska 
pisanina strzeże drogocennych ksiąg.
 Wdrapał się na górę i starannie zamaskował płytami skrytkę. Zegar wskazywał wpół do 
czwartej.
 Ach, to prawdziwe fatum! O czwartej kompania ma pobudkę - dowódca powinien być na 
miejscu.
 Jeśli z powodu obrzydliwej chciwości on, rycerz von Dorn, zawiedzie swego dobrodzieja, 
to pozostanie mu tylko jedno: aby zmyć tę hańbę, będzie musiał odebrać sobie życie.
 Nastał wielki dzień! Do diabła ze skarbami! Przede wszystkim honor, reszta potem.
 Byle tylko zdążyć, nie spóźnić się.
 Cornelius wybiegł za wrota, prowadząc konia za wodze. Niedbale przymknął skrzydła 
bramy. Brzęknął ostrogami i przytrzymując szpadę, wskoczył na siodło.
 Zanim ruszył, obejrzał się za siebie i wydało mu się, że dom Adama Walsera patrzy na 
niego trzynastoma złymi, mętnymi ślepiami.
Rozdział piętnasty
Głupiemu wszędzie dobrze
 Doktor i magister, teraz obaj już na czworakach, z opuszczonymi głowami, wpatrywali 
się w zalane białym, martwym światłem zagłębienie o powierzchni jednej stopy kwadratowej. Po 
pierścieniu został tylko rudy obwarzanek rdzy, ale prymitywnie wyciosany w kamieniu zaczep 
był nienaruszony - cóż zresztą mogło się z nim stać w ciągu zaledwie trzystu lat?
 - Podważymy łomem? - szepnął Fandorin.
 - Nie, spróbujmy lepiej rękami - wysokim, obcym głosem odpowiedział Maksim 
Eduardowicz. - Boże, czyżbyśmy znaleźli?
 Pociągnęli więc razem. Z początku wydawało się, że płyta, zapieczona na amen, za nic 
nie da się ruszyć z miejsca, ale przy powtórnym szarpnięciu zgrzytnęła żałośnie i poddała się. 
Była jeszcze lżejsza niż wierzchnia.
 Kiedy poszukiwacze skarbu odłożyli ją na bok, w podłodze rozwarła się czarna dziura, z 
której buchnął Fandorinowi w twarz zapach Czasu; zwykle ledwo uchwytny, teraz był 
intensywny, lepki i odurzał o wiele silniej niż haszysz, którego przyszły magister próbował w 
latach studenckich, kiedy to lekkomyślnie ulegał cudzym wpływom.
 Partnerzy, zamarli nad tajemnym lukiem, popatrzyli na siebie. Bołotnikow wyglądał jak 
obłąkany - włosy rozwichrzone, na czole czarne smugi, rozbiegane źrenice. „Pewnie i ja 
wyglądam nie lepiej” - pomyślał Fandorin.
 No cóż, byli zaledwie o krok od światowej sławy, obłędnego bogactwa i - co 
najcenniejsze - rozwiązania zagadki, być może najtrudniejszej i najbardziej intrygującej spośród 
wszystkich, jakie zna historia.
 - No, kto pierwszy? - zapytał Nicholas. - Zaraz przyniosę drabinkę i zadecydujemy. Tylko 
niech pan nie świeci tam, do środka, beze mnie!
 Stanął na podłodze, górującej o dwie stopy nad kwadratowym zagłębieniem, i zaczął 
myszkować wąskim snopem latarki po deskach podłogi - gdzieś tu musiała leżeć reszta narzędzi i 
zwinięta drabinka sznurowa. A, są. Krążek jasności wychwycił z mroku trzonek łopaty, czarny 
dziób lewarka i trochę dalej coś dziwnego - biały, półokrągły przedmiot. Jakby sportowy but. 
Nie, czarny pantofel, oblany gumą, z białym sznurowadłem. Pewnie z tej kupy śmieci, którą 
przerzucili razem z Bołotnikowem łopatami.
 Z ciemności wyłoniła się niby niemy nocny koszmar ludzka sylwetka: najpierw nogi, 
potem kraciasta koszula, blada twarz, połyskujące szkła okularów i ukośnie opadająca na czoło 
jasna grzywka.
 Ujrzawszy przed sobą nieżyjącego Szurika, magister poczuł nawet nie strach, lecz 
gorzkie, ponure rozczarowanie. No tak, przecież wiedział! Wszystko to sen, zwyczajny sen: 
ukryte drzwiczki w podłodze, zatęchła woń Czasu. Zaraz zadzwoni budzik, trzeba będzie wstać, 
umyć zęby i zrobić poranną gimnastykę.
 W ręku killera-zjawy ze snu błysnęła i zgasła ognista kulka, latarka nagle pękła i 
rozsypała się na drobne kawałki, Fandorin zaś usłyszał znajomy, przyprawiający o mdłości 
odgłos cichego cmoknięcia.
 „Istnieje również inne wytłumaczenie, o wiele mniej przyjemne - myślał, stojąc w 
nieprzeniknionych ciemnościach. - To nie sen, lecz obłęd. Nie ma w tym nic dziwnego, 
zważywszy, co się wydarzyło w ciągu ostatnich dni. No cóż, przynajmniej nie wpakują mnie do 
więzienia za zabójstwo, tylko będą leczyć, może nawet skutecznie”.
 - Co się tam dzieje? - rozległ się głos Bołotnikowa. - Stłukł pan latarkę? Ależ z pana 
niezdara! Chwileczkę, zaraz sam poświecę.
 Co to? Chyba cichy odgłos powoli zbliżających się kroków. Nicholas cofnął się - tam 
gdzieś z dziury w podłodze wydobywało się rozproszone w drobinach wznieconego kurzu 
światło.
 Wbrew zdrowemu rozsądkowi i racjonalnym przekonaniom skądś z dzieciństwa czy z 
głębi podświadomości wypełzło niby cętkowana żmija podejrzenie: to nie sen ani obłęd - to 
upiór.
 Fandorin nigdy nie wierzył w siły nadprzyrodzone, błąkające się po świecie żywe trupy i 
inne tego rodzaju banialuki, tymczasem poczuł nagle przeraźliwy strach - mdlący, wywołujący 
zimne poty. Co tam się wyłania z groźnej ciemności?
 Nicholas, cofając się, dotarł już do otworu w podłodze i zrobił krok w dół, by dotknąć 
wreszcie żywego człowieka. Chwycił Maksima Eduardowicza za ramię i potrząsnął.
 - Do cholery, co to za... - burknął rozdrażniony archiwista, odwrócił się i głos uwiązł mu 
w gardle.
 Jego twarzy Nicholas nie widział, gdyż światło latarki skierowane było w głąb dziury. A 
więc Bołotnikow nie spełnił prośby kolegi, chociaż teraz to już nie miało znaczenia.
 - Kto to? - zapytał ostro Maksim Eduardowicz. - Kogo pan przyprowadził?
 „Cóż, przynajmniej nie postradałem zmysłów” - skonstatował Fandorin, ale nie odczuł 
ulgi. Powoli się odwrócił. Zjawa stała obok, nad samą krawędzią otworu. Utraciła 
trójwymiarowość, była teraz tylko płaską, czarną sylwetką, ale niewątpliwie nadal pozostawała 
widmem Szurika.
 Nieszczęsny Bołotnikow wciąż jeszcze nic nie rozumiał. Był przekonany, że do piwnicy 
zabłądził jakiś przypadkowy włóczęga, i zaczął się złościć:
 - Jak on się tu dostał? Kto to jest? Dobrą ma pan ochronę, szkoda mówić! Ej, wy, 
Schwarzeneggery! - wrzasnął na całe gardło, po czym umilkł raptownie, gdyż widmowy Szurik 
przykucnął i ręką zatkał mu usta.
 Tuż przed sobą Nicholas widział połyskujące okulary zjawy.
 - Cicho, myszy, nie hałasować - ostrzegła zjawa i wybuchnęła stłumionym śmiechem. - 
Cześć, Kolan. Ale cię wtedy nabraliśmy! Super, no nie? Ach, żegnajcie, umieram. - Szurik 
zacharczał, otworzył usta i na podbródek pociekła mu rubinowa strużka. Odchrząknął, wypluł coś 
i objaśnił: - Sok z granatów w plastiku. Wziąłem go dla hecy. A tyś to, durniu, kupił! Ale ubaw!
 Następnie odwrócił się do Maksima Eduardowicza, zastygłego nieruchomo, 
zakneblowanego ręką Szurika.
 - Co, gnido, poznałeś serdecznego przyjaciela? Poznałeś. I narobiłeś w portki. Słuszna 
decyzja. - Szurik zdjął rękę z twarzy Bołotnikowa i z obrzydzeniem wytarł ją o koszulę. - 
Chciałeś wykiwać Siwego? Nieładnie, Maks, nieładnie. Sam nadałeś sprawę, sam wszystko 
rozkręciłeś, chapnąłeś niemały szmal, a potem chciałeś zgarnąć wszystko dla siebie? Siwy się na 
ciebie obraził, i to ciężko. Mam ci to przekazać.
 Z tymi słowy Szurik szybko podniósł rękę, nie tę, którą zatykał Bołotnikowowi usta, 
tylko drugą, z długą czarną rurką (dobrze, zbyt dobrze znaną Fandorinowi!) i przystawił tłumik 
do czoła Eduarda Maksimowicza. Głowa Mozarta archiwistyki szarpnęła się, jakby się chciała 
oderwać od szyi, sam doktor nauk historycznych zaś runął do tyłu i uderzywszy o brzeg otworu, 
zniknął w ziejącej dziurze.
 Czarna rurka, wydzielająca woń rozgrzanego metalu i prochu, zwróciła się w stronę 
Nicholasa. Fandorin zamknął oczy.
 I usłyszał:
 - Nie pękaj, Kolan. Siwy wycofał na ciebie zlecenie. Ciesz się życiem, stary.
 - Wycofał? Dlaczego wycofał? - drewnianym głosem zapytał Fandorin.
 - Spodobałeś mu się. Rozrywkowy gość, powiada. Niech sobie żyje.
 Oczy Nicholasa już przywykły do słabego oświetlenia i teraz widział twarz zabójcy 
zupełnie wyraźnie - rozciągnięte w uśmiechu wąskie wargi, gładkie chłopięce czoło, nawet dołki 
w policzkach.
 - Ja? Spodobałem się Siwemu? Ale przecież my... Fandorin nie skończył zdania - jęknął, 
klnąc w duchu własną tępotę. No jasne, oczywiście! Jakież to proste!
 Nie tyle zapytał, ile skonstatował:
 - Bołotnikow od samego początku pracował dla was. Natrafił na mój artykuł i od razu 
poleciał z nim do Siwego. Tak było?
 - Nie wiem, na co natrafił, ale z Siwym znają się od dawna, jeszcze z czasów, kiedy 
Władik bulił forsę na tę całą komisję.
 A więc Siwy był sponsorem komisji powołanej do poszukiwań biblioteki Iwana 
Groźnego. Oto dlaczego Bołotnikow, przeczytawszy artykuł w angielskim piśmie i 
zrozumiawszy, że pojawiła się szansa na odnalezienie Liberii, zwrócił się o pomoc właśnie do 
niego. Zwabił głupiego Angola do Moskwy, przekazał go w doświadczone ręce Szurika, a sam 
zajął się pracą nad tekstem. Nie miał wcale fotograficznej pamięci - po prostu pismo znajdowało 
się w jego rękach tak długo, że pierwsze linijki zostały mu w głowie.
 A co było później?
 To też jasne. Prawie natychmiast Bołotnikow zorientował się, że lewa połówka 
dokumentu zawiera jakieś zaszyfrowane wskazówki, zrozumiałe jedynie dla znawcy historii rodu 
von Dornów. Oto dlaczego Szurik otrzymał od swojego szefa rozkaz, by przerwać polowanie na 
Anglika, a nawet z powrotem podrzucić mu neseser. Co więcej, Siwy postanowił wziąć magistra 
pod własną opiekę, w związku z czym zainscenizował bójkę i strzelaninę, które wypadły - trzeba 
przyznać - bardzo przekonywająco. Plan był, można powiedzieć, fool proof* [*Pewny na sto 
procent (ang.).]: zastraszyć Nicholasa i doprowadzić do sytuacji, w której nie będzie się miał do 
kogo zwrócić o pomoc. Następnie - zaoferować mu bezpieczne schronienie na czas nieokreślony. 
Pełny komfort i pełne współdziałanie, jeśli z nudów zechce się zająć rozwiązaniem pewnej 
łamigłówki. Gdyby podpity Nicholas nie uległ przypływowi altruizmu, wszystko tak właśnie by 
się potoczyło...
 - A więc Wład to sam Siwy. - Fandorin uśmiechnął się z goryczą na wspomnienie 
szczerych porywów duszy wspaniałego flibustiera. - Ale dlaczego „Siwy”? Jest przecież młody.
 - Dlatego że Sołowjow - odparł niezrozumiale Szurik** [**Chodzi o skojarzenie z 
dwuczłonowym nazwiskiem bardzo popularnego radzieckiego kompozytora Wasilija Sołowjowa-
Siedoja. Ros. siedoj - siwy przyp. tłum.).].
 No dobra, nieważne. Nicholas miał istotniejsze pytanie.
 - Ale co wam zawinił Bołotnikow? A może po prostu stał się niepotrzebny?
 - Za cwany się zrobił. Chciał wyrolować Sołowjowa i sam zgarnąć cały bank. „Do 
rozwiązania problemu jeszcze daleko, a wynik też jest problematyczny”. - Szurik naśladował 
teraz wysoki baryton archiwisty. - Miał Siwego za głąba, buraka. U nas, Kolanycz, za takie 
rzeczy idzie się do piachu... Czego się gapisz? Właź do dziury.
 Wesoły zabójca wskazał otwór w podłodze.
 - No już, już. Poświecę ci z góry. O co chodzi? Chcesz oberwać po uszach?
 Fandorin przypomniał sobie niedbały wdzięk, z jakim Szurik nie tak dawno kopnął go w 
krocze, i zaczął szybko rozwijać drabinkę. Zapewnienie, że Siwy jakoby kazał „rozrywkowego 
gościa” pozostawić przy życiu, nie dawało stuprocentowej gwarancji. Ale czy Nicholas miał jakiś 
wybór?
 Zaczepił haki w górnej części drabinki o deski. Sprawdził - trzymały się mocno. Zaczął 
więc spuszczać drugi koniec, z obciążeniem, w dół. Dość szybko dobiegło stamtąd głuche 
stuknięcie. Jama nie miała chyba nawet dziesięciu stóp głębokości.
 Wysiłkiem woli Fandorin zmusił się, by nie myśleć o tym, że jest zupełnie możliwe, iż 
nie wyjdzie już żywy z tego podziemia. Tajemnica nadal pozostawała tajemnicą; teraz, w obliczu 
śmiertelnego zagrożenia, nęciła wcale nie mniej niż przedtem.
 Co jest tam, w głębi ciemnego loszku? Czy naprawdę okute skrzynie, pełne starych 
rękopisów?
 Nogi dotknęły czegoś miękkiego, sprężystego.
 Nicholas spojrzał w dół - na szczęście Szurik przyświecał z góry latarką - i krzyknął. Jego 
sportowy but dotykał piersi martwego Maksima Eduardowicza.
 Magister pośpiesznie odstąpił w bok. Pod nogami miał nie kamień, lecz ziemię. Okrywała 
ją szara warstwa pyłu. Poczerniałe drewienka musiały kiedyś być szczeblami drabiny.
 Krąg światła zaczął rosnąć - Szurik odsunął przesłonę latarki. Tak, podłoga była ziemna, 
gliniasta. Glina stanowi naturalne zabezpieczenie przed wodami gruntowymi. Skrytka w miejscu, 
gdzie jest inny rodzaj gleby, nie spełniłaby swego zadania - nie ochroniłaby książek.
 Pod lewą ścianą leżał jakiś szeroki drewniany blat. Sądząc po jego prostokątnym kształcie 
i na wpół zasypanym kurzem kałamarzu z brązu - pulpit czy stół do pisania. Fandorin dotknął 
brzegu deski nogą i cały kawałek drewna rozsypał się w proch. Obok widniały równie 
spróchniałe resztki krzesła. Kawałki szkła, skorupy glinianego naczynia, kilka pustych 
flakoników o dziwacznym kształcie. Co tu było? Laboratorium? Skład apteczny?
 Pomieszczenie okazało się niewielkie, o wiele mniejsze niż piwnica na górze. Żadnych 
skrzyń Fandorin nie widział. W ogóle niczego, co by się rzucało w oczy. Królestwo kurzu. Nawet 
z sufitu zwisały szare festony.
 Nicholas pociągnął nosem, kichnął raz, drugi.
 - Na zdrowie! - ryknął z góry Szurik.
 Echo było tak dźwięczne, że Fandorin aż podskoczył.
 - Fanty są? - zapytał zniecierpliwiony wesołek, obracając latarką w różne strony.
 Jakiś podłużny kształt na podłodze.
 Nicholas przykucnął i ręką otrzepał z niego kurz. Szkielet! Wyszczerzone zęby w 
obwisłej żuchwie. Ubranie zetlało, tylko w zagłębieniu miednicy błyszczy miedziana sprzączka, 
a pomiędzy kręgami połyskują guziki. Tak, ten szkielet to muszą być „kości ludzkie”, o których 
Cornelius pisał, że nie trzeba się ich bać. A jednak trochę strach.
 Z boku jeszcze jakaś wypukłość, nieco mniejsza.
 Fandorin ostrożnie oczyścił ją z kurzu (tym razem nie dłonią, lecz czubkiem buta).
 Kawał grubej, zbutwiałej tkaniny. Rogoża? Chyba tak. Jak to było w dokumencie: „na 
Boga, nie ulegaj grzesznej ciekawości i nie tykaj Zamoleusa pod rogożą”?
 Co to błysnęło przez rozdarcie we włóknach materii?
 - Jest... - szepnął magister urzeczony. - Jest!
 - Jest! - z zadowoleniem powtórzył Szurik, jakby przekazując komuś radosną wiadomość.
 Nie minęła sekunda, gdy z góry dobiegł jakiś dziwny, niejasny dźwięk - ni to trzask, ni to 
chrupnięcie.
 Nicholas odwrócił się i zobaczył, jak na podłogę upadają okulary, a w ślad za nimi wali 
się sam Szurik. Runął wprost na nieruchome ciało archiwisty, po czym zsunął się na podłogę i 
znieruchomiał, rozciągnięty twarzą do ziemi. Spod strzechy słomianych włosów obficie płynęła 
niemal czarna krew - dosłownie na oczach Fandorina Szurik zamieniał się z blondyna w bruneta.
* * *
 Latarka jednak nie upadła, została tam, gdzie była - nad krawędzią otworu. Snop światła 
nagle zakołysał się, stając się to silniejszy, to słabszy, aż wreszcie wąski, jaskrawy promień 
zaświecił zdezorientowanemu Fandorinowi prosto w oczy.
 - Kto to? - krzyknął Nicholas, zasłaniając twarz dłonią. - Igor, Sasza, to wy?
 Ale odezwał się nie któryś z ochroniarzy, lecz szef departamentu bezpieczeństwa 
Eurodebetbanku, Władimir Iwanowicz Siergiejew we własnej osobie.
 - To ja, mister Fandorin. Pański anioł stróż. 
 Nicholasowi wydało się, że słyszy w głosie pułkownika kpiącą nutę. Ciekawe dlaczego?
 - Według mnie, on nie żyje - poinformował Siergiejewa magister. - Źle pan obliczył siłę 
ciosu. Czym pan go uderzył?
 - O, tym - odparł niewidoczny pułkownik i u stóp Fandorina brzęknęło coś metalicznie o 
podłogę. Kawałek rury z lepką plamą na naciętym końcu.
 Wszystko to było jakieś dziwne.
 - A gdzie pańscy ludzie? - zapytał Nicholas. - Nie rozumiem, jak mógł pan przejść obok 
nich niezauważony.
 - Zwolniłem chłopaków, niech sobie pośpią - rzekł dobrodusznie Siergiejew. - 
Postanowiłem ich zastąpić osobiście. No i co pan takiego znalazł, mister magister? Proszę 
pokazać.
 Promień spełzł z twarzy Fandorina, pomyszkował tu i tam, aż zatrzymał się na zetlałej 
rogoży, spod której znów błysnęły wesołe iskierki.
 - Ach, oto i ona, jest nasz skarb - mruknął pułkownik. - Niewielka, ale widać cenna, skoro 
Siwy na uszach stawał, żeby się do niej dobrać.
 - Więc pan o wszystkim wiedział? - zapytał ogłupiały Nicholas. - I Josif Guramowicz, 
oczywiście, także?
 Siergiejew nachylił się niżej nad otworem i teraz Fandorin widział jego twarz oświetloną 
z boku - czarno-białą i odrażającą, jak maska złoczyńcy z japońskiego teatru n?.
 Roześmiawszy się bezdźwięcznie, Władimir Iwanowicz poinformował:
 - Soso nic nie wie, to baran, a w dzisiejszym świecie, sir, barany nie mają szans. Ale Siwy 
to prawdziwy orzeł. Profesjonalista zawsze wie, czyją stronę należy trzymać, zwłaszcza jeśli stoi 
przed wyborem: orzeł czy baran.
 - A więc pracuje pan dla Siwego?! Tak... tylko dlaczego w takim razie zabił pan Szurika?
 - Pułkownik Siergiejew będzie stał na świecy, a cały towar dostanie się Szurikowi? - Szef 
departamentu bezpieczeństwa parsknął z niezadowoleniem. - Znaleźli sobie chłopaka na posyłki! 
Przecież gdyby nie ja, Siwy by gówno wiedział, jaka się dzisiejszej nocy szykuje impreza.
 „Ciekawe, skąd ta wiedza?” - zadał sobie w duchu pytanie Fandorin. Odpowiedź była jak 
na dłoni - elementarnie, zawstydzająco prosta: pluskwy. W mieszkaniu przy Kijowskiej z 
pewnością założono podsłuch, sprytny pułkownik orientował się doskonale w planach obu 
naukowców, tyle że meldunki o toku poszukiwań przekazywał nie swojemu szefowi, lecz jego 
rywalowi.
 „Jestem zwykłym pionkiem - skonstatował magister. - Tamci mnie wykorzystali, 
manipulowali mną, jak chcieli. Ałtyn miała rację: jestem jak jeżyk we mgle”.
 Wciąż jednak nie wszystko było dla niego jasne.
 - Naprawdę myśli pan, Siergiejew, że Władik, to znaczy Siwy, daruje panu zabójstwo 
swojego wiernego pomocnika?
 Władimir Iwanowicz znów zaśmiał się cicho - tak jakby przed chwilą właśnie sobie 
przypomniał świetny dowcip i zamierzał go zaraz opowiedzieć.
 - Szurika załatwiłem nie ja, ale pan. Tak, pan, pan go zabił, sir. Stuknął pan mordercę 
jakimś żelastwem po łbie. Siwy wie, jaki pan ma refleks, uwierzy. O, tu leży narzędzie zbrodni, 
pomiędzy Szurikiem i panem. Jednakowoż dzielny rycerz Siergiejew zjawił się w samą porę i 
przestrzelił mister Fandorinowi jego głupią angielską czaszkę. W które oko życzy pan sobie 
kulkę - w prawe czy w lewe?
 - Wład nie uwierzy! - Nicholas osłonił dłonią twarz przed jaskrawym światłem latarki. - 
Wie, że nie potrafiłbym zabić człowieka, atakując go od tyłu! Źle pan to obmyślił! Sołowjow nie 
jest idiotą, zna się na ludziach, a pan odpowie za swoje czyny!
 Siergiejew zamyślił się.
 - Hm, co racja, to racja. Władik lubi wszystkiego dopilnować. Z pewnością każe zbadać 
odciski palców na żelastwie i zrobić sekcję zwłok. Dziękuję za dobrą radę, mister Fandorin. Soso 
mi mówił, że prawdziwa z pana skarbnica mądrości.
 Nagle głos pułkownika się zmienił - brzmiał teraz surowo, władczo.
 - No już, bierz tę rurę, ty pieprznięty Big Benie! Walnij go w łeb, tylko z całej siły, żeby 
bryzgi poleciały! Masz mieć ślady na ubraniu!
 Nicholas rzucił w odpowiedzi krótki idiom ze swego słynnego notatnika, oznaczający 
kategoryczną odmowę w najwulgarniejszej formie.
 Czarny kwadrat ciemności w górze rozdarła błyskawica, a łoskot wystrzału w 
zamkniętym pomieszczeniu był tak głośny, że magister zatkał uszy rękami i zgiął się wpół. W 
pierwszej chwili wydawało mu się, że jego bębenki - zgodnie ze swoją nazwą - wybijając 
rytmicznie zbyt donośny werbel, nie wytrzymały i pękły.
 Kiedy Nicholasowi wrócił słuch (trwało to co najmniej pół minuty, a może i dłużej), 
okazało się, że Władimir Iwanowicz nie milczy, lecz chwali się swoimi osiągnięciami w sztuce 
strzeleckiej:
 - ...mistrzem sportu w strzelaniu - mówił emerytowany pułkownik. - Cztery razy pierwsze 
miejsce w zawodach resortowych. Z pięćdziesięciu metrów trafiam w środek obrączki. Następną 
kulę, gadzino śmierdząca, dostaniesz w lewy łokieć, w nerw promieniowy. Nie masz pojęcia, co 
to za ból. Będziesz wył i tarzał się po podłodze. Tylko pytam, po co? Bo żywego i tak cię stąd nie 
wypuszczę. No już, bierz rurkę. Skrócisz swoje męki.
 Fandorin instynktownie chwycił się za łokieć i odskoczył, umykając z plamy światła, ale 
promień natychmiast go odnalazł.
 - A najbardziej ze wszystkiego lubię strzelanie do ruchomego ce...
 Siergiejew zaniósł się takim śmiechem, że aż ochrypł. Latarka zakołysała się, przekręciła 
w drugą stronę, oświetlając twarz pułkownika, i Nicholas zobaczył, że oczy Siergiejewa są 
wybałuszone w wyrazie zdumienia, a on sam zwisa nad dziurą dziwnie nienaturalnie, jakby ktoś 
go przydeptał do podłogi.
 Dźwięczny głos z silnym gruzińskim akcentem, znany już Fandorinowi, ryknął:
 - Soso to baran? Sam jesteś baran, tajniaku zasrany!
 - Dlaczego się tak wulgarnie wyrażasz, Giwi? - rozległ się inny głos, także z akcentem, 
ale ledwie uchwytnym. - Przecież pracujesz teraz w banku, będziesz szefem wydziału. 
Niedobrze, mój drogi, musisz się wyzbyć złych nawyków.
 Josif Guramowicz Gabunija, Wielki Soso we własnej osobie, a z nim, jak należy 
przypuszczać, żołnierze jego tajnego szwadronu. Boże, jakich jeszcze niespodzianek należy 
oczekiwać dzisiejszej, nieskończenie długiej nocy?
 - Josifie Guramowiczu! - Siergiejew wił się, ze wszystkich sił próbując się wywinąć. - 
Niech mu pan powie, żeby zabrał nogę z moich pleców. Wszystko wytłumaczę! Chodzi o 
skomplikowaną podwójną grę z podstawionym obiektem w rezydenturze. Przeprowadziłem 
wielowątkową operację, wyszedłem na Siwego i teraz mamy go w garści. Właśnie dzisiaj 
zamierzałem zakończyć akcję i o wszystkim panu zameldować. Rezultaty są fantastyczne. Teraz 
wiem, na czym po...
 Nic milknąc ani na sekundę, przedsiębiorczy pułkownik, wparty ręką z latarką w skraj 
dziury, zdołał drugą rękę - z pistoletem - niepostrzeżenie wsunąć pod pachę. Fandorin, 
obserwujący ten manewr z dołu, już miał ostrzec Kaukazczyków, żeby uważali, ale się rozmyślił. 
Niech te krwiożercze pająki rozstrzygną pomiędzy sobą, kto w banku Eurodebet jest górą. 
Perspektywy pewnego magistra w każdym wypadku zdawały się nie do pozazdroszczenia.
 Władimir Iwanowicz gwałtownie się obrócił, wysuwając rękę najdalej, jak można - 
przypuszczalnie chciał kulą wywiercić w rozsierdzonym Giwi pionowy tunelik, ale żołnierz 
szwadronu też był nie w ciemię bity. Z góry dobiegło jakby głośne klaśnięcie i pułkownik, nie 
zdążywszy nacisnąć na spust, runął głową w dół. Trup zrobił świecę, uderzył o ziemię i 
rozciągnął się jak długi.
 Upadła również latarka, ale nie stłukła się i nie zgasła. Magistra jednak interesowało nie 
tyle źródło światła, ile narzędzie obrony - w ręce martwego Władimira Iwanowicza czerniał 
zgrabny pistolet o krótkiej lufie.
 Fandorin zrobił szybki ruch i w tej samej chwili usłyszał z góry ostrzegawcze cmokanie:
 - C-c-c. Ne ruszać, dobre?
 No cóż, z samoobrony nici - cholerny Giwi zbyt dobrze znał swoje rzemiosło. Sytuacja 
wyglądała kiepsko - Nicholas był zamknięty w pełnej kurzu piwnicy w towarzystwie jednego 
starego szkieletu i trzech świeżych nieboszczyków.
 - Witamy, Nikołaju Aleksandrowiczu - pozdrowił zaszczutego magistra niewidoczny 
Gabunija. - Ileż dziś pana spotkało przygód! Skoro już jest pan tam, na dole, może rzucimy 
okiem na to, w imię czego tylu ludzi straciło dziś życie? To coś strasznego. Krajobraz jak po 
bitwie z Połowcami. No, co za skarb pan znalazł?
 „Cóż - pomyślał Nicholas - w końcu to nie najgorszy koniec. Co prawda, trochę 
przedwczesny, ale widocznie tak mi było pisane. Ze strony Wielkiego Soso to nawet bardzo 
wielkoduszne, że pozwala skazańcowi zaspokoić przed śmiercią ciekawość. Bo czyż nie po to 
rodzi się człowiek - by zaspokoić ciekawość, odkryć tajemnicę, a potem umrzeć?”.
 Tę filozoficzną refleksję w duchu Eklezjasty można wytłumaczyć tym, że biedny 
magister nagle poczuł się śmiertelnie znużony. No bo rzeczywiście, jak długo psychika i system 
nerwowy mogą wytrzymać ciągłą huśtawkę pomiędzy śmiertelnym zagrożeniem i nadzieją? 
Gotował się na śmierć z ręki tego żartownisia Szurika - udało się jej uniknąć. Myślał, że zabije go 
wiarołomny pułkownik - znów się wymknął. Ale tym razem nie ma już na co liczyć.
 Bez słowa, nie zniżając się do jakichkolwiek wyjaśnień, a tym bardziej błagań o litość, 
Fandorin podniósł latarnię i zbliżył się do przegniłej rogoży. Ściągnął ją na bok i aż jęknął z 
zachwytu.
 Na podłodze leżała wielka księga w rzadkiej piękności srebrnej oprawie, gęsto 
wysadzanej żółtymi, czerwonymi i brązowymi kamieniami. Srebro z latami pociemniało, ale 
szlifowane kamienie - a były ich tu setki - zalśniły, zamigotały odbitym światłem.
 - Ach, że też nie ma aparatu! - rozległ się spod sklepienia głos zachwyconego Wielkiego 
Soso. - Co by to było za zdjęcie!
 Nicholas ostrożnie otworzył ciężką okładkę i zobaczył pergaminową stronę tytułową. 
Spłowiałe, niegdyś ponad wszelką wątpliwość złote litery greckiego alfabetu głosiły:
ZAMO?EY?
MA?HMATIKH
 Wzruszenie i zachwyt przepełniły duszę magistra, który w tej czarodziejskiej chwili 
zapomniał o lufie wycelowanej w swoje plecy, o strasznych wydarzeniach ostatniej godziny i o 
niechybnej, mającej nadejść już wkrótce śmierci.
 Tej książki dotykała ręka Corneliusa von Dorna! Cóż może być tak przerażającego w 
starym traktacie matematycznym? Dlaczego Cornelius w swym piśmie aż dwa razy zaklina syna, 
by nie dotykał księgi? Tajemnica zaraz zostanie odkryta. Co za szczęście, że użyto 
długowiecznego pergaminu, a nie papieru!
 Przewrócił kartę i wyrwał mu się okrzyk rozczarowania. Niestety, pozostałe strony były 
nie pergaminowe i nawet nie papierowe - wszystko napisano na papirusie, który - niewłaściwie 
przechowywany - całkowicie zetlał, obrócił się w proch! Tekst zaginął bezpowrotnie!
 Nicholas nisko pochylił się nad księgą. Przez dziurę, którą wyżarł czas, prześwitywało 
kilka ocalałych linijek. Pisanych chyba po hebrajsku?
 Magister odruchowo przysunął książkę bliżej stojącej na podłodze latarki i prostokątny 
papirusowy foliał, który zachował pierwotną formę jedynie dzięki temu, że leżał przez nikogo 
nietknięty, zamienił się w kupkę prochu. Pozostała tylko oprawa i pergaminowa strona tytułowa, 
dołączona przypuszczalnie do tekstu o wiele później.
 A więc tylko jedna księga? Nicholas, rozczarowany, omiatał wzrokiem pomieszczenie. 
Gdzież się podziała cała Liberia?
 Z ziemi, gdzie jeszcze przed chwilą leżał przesunięty tom, sterczał jakiś kawałek drewna 
czy korzeń. Więcej nic. Absolutnie nic.
 „No tak - smętnie pomyślał Fandorin. - Cornelius, oczywiście, nie był człowiekiem zbyt 
wykształconym - skąd zresztą kapitan muszkieterów miałby się znać na książkach i trudnych 
słowach? Najwidoczniej niewłaściwie pojmował sens wyrazu liberia - sądził, że oznacza on po 
prostu «książkę», a nie «zbiór książek». Zdobył w jakiś sposób (przypuszczalnie u tegoż 
Artamona Matfiejewa) jeden tom z kolekcji Iwana Groźnego - stary i w drogocennej oprawie, 
przedstawiający nawet w siedemnastym wieku bajeczną wartość. Zanim więc von Dorn wyruszył 
na zesłanie w ślad za swoim chlebodawcą, ukrył zdobycz, w nadziei, że opała nie będzie trwać 
wiecznie; jeśli zaś bojar, a wraz z nim kapitan, nie doczekają się carskiej łaski, to «Liberia 
Iwana» (w sensie: «książka z biblioteki cara Iwana») dostanie się przynajmniej potomkowi 
Corneliusa. Nieobeznany z bibliofilską materią, kapitan nie wiedział, że przechowywany w 
zamkniętym hermetycznie piwnicznym pomieszczeniu papirus nie przetrwa długo. 
Prawdopodobnie zresztą interesował go wcale nie tekst, lecz wspaniała oprawa.
 Co znaczą słowa: «za nic, na Boga, nie ulegaj grzesznej ciekawości i nie tykaj 
Zamoleusa»? Może książka była kradziona i Cornelius ostrzegał syna, by nie próbował jej 
sprzedać? Tego także, niestety, nie można wykluczyć. Kapitan był zwyczajnym poszukiwaczem 
przygód, który przybył do Rosji, by się wzbogacić. Pewnie nie zawahałby się przywłaszczyć 
sobie cennej rzeczy, która sama pcha się w ręce - na przykład drogocennej książki z kolekcji 
swego opiekuna i dobroczyńcy...”.
 - Co to jest? - wyrwał Fandorina z tych rozważań głos bankiera. - Co tam tak błyszczy? 
Drogie kamienie? To szkatułka, tak?
 - Nie - odparł Nicholas, nie odwracając głowy, i uśmiechnął się. - Nic innego, tylko 
„Liberia Iwana”. Może się pan cieszyć.
 - Co, co? - zdziwił się Josif Guramowicz. - Liberia? A cóż to znowu takiego? Książka, 
czy jak? To jej tyle czasu pan szukał? Włóczył się pan po ulicach, liczył kroki, grzebał w 
ruinach? Giwi co dzień mi o wszystkim meldował. „Za Boga nie rozumiem, czym też się 
ludziska zajmują”, mówił. Ale co to jest? W imię czego Siwy zadał sobie tyle trudu? Po co te 
wszystkie zachody?
 Trudno było sobie wyobrazić, żeby Gabunija udawał. Niby w jakim celu? I przed kim - 
przed przyszłym nieboszczykiem?
 „Pozostawić tego łobuza w nieświadomości? - rozważał Fandorin. - Tak czy nie? A, niech 
pęknie z ciekawości, beczka sadła”. W ostatnich chwilach życia nie chciał jednak okazać się 
małostkowy - po doznanym rozczarowaniu nastrój Nicholasa się zmienił - był teraz podniosły i 
surowy. Nie wolno się wdawać w małoduszne gierki, należy zachować godność. To jedyne, co 
człowiekowi zostaje u kresu głupio, chaotycznie przeżytego życia.
 W kilku zwięzłych zdaniach magister wyjaśnił bankierowi, jaki był cel poszukiwań. 
Spoglądał przy tym nie w czarny kwadrat, skąd wkrótce miał uderzyć ognisty grom śmierci, lecz 
na skrzącą się wszystkimi kolorami tęczy oprawę księgi i migotliwe odblaski szlachetnych 
kamieni, nadające mrocznemu, piwnicznemu sklepieniu wygląd baśniowej jaskini.
 - Iwan Groźny, powiadasz? - zdumiał się Soso. - Ten car? No, to teraz jasne, dlaczego 
Siwy się tak nakręcił. Jest jeszcze młody, łasy na całą tę romantykę.
 Po czym Josif Guramowicz zniżył nagle głos i zapytał przymilnie:
 - Nikołaju Aleksandrowiczu, a co pan zamierza zrobić z tą oprawą? Nie odda jej pan 
chyba skarbowi państwa w zamian za nagrodę w wysokości jednej czwartej wartości 
przedmiotu? Powiem panu jako finansista: nie radzę. Niezbyt dobrze stąd widzę, ale jeśli są tam 
żółte szafiry, to nie wystarczy wszystkich państwowych pieniędzy, żeby zapłacić dwadzieścia 
pięć procent ceny, której są warte. Nawet gdyby to były opale, tamci też panu nie zapłacą. 
Przyczepią się do czegoś i nabiją pana w butelkę, już ja ich znam. Niech pan lepiej sprzeda 
oprawę mnie. Proponuję uczciwą cenę - trzecią część wartości rynkowej. A Siwy niech pęknie z 
zazdrości. Zgoda, Nikołaju Aleksandrowiczu? Za granicę i tak pan tego cudeńka nie wywiezie.
 Nicholas dłużej już nie mógł wytrzymać i odwrócił się. Co to właściwie ma być - 
szyderstwo? Jeśli tak, to jakieś bardzo wyrafinowane.
 - Niech pan weźmie Liberię i wejdzie tu, na górę - powiedział Soso. - Już świta. Giwi 
zaraz wezwie milicję. Lepiej, żeby nas tu nie było.
 - Muszę panu to i owo wyjaśnić i przeprosić - oświadczył Gabunija, wstając zza 
gigantycznego hebanowego biurka, by przywitać Fandorina.
 Nocą, a właściwie już o świcie, z rozmowy nic nie wyszło - po doznanych przeżyciach 
magister był w stanie bliskim szoku. Wydostawszy się z loszku do piwnicy, stamtąd na 
podwórze, a z podwórza na ulicę, gdzie stał cały sznur przypominających hipopotamy dżipów, 
Nicholas poczuł, że kręci mu się w głowie. Opadł ciężko na skrzypiące skórzane siedzenie, oparł 
skroń o miękkie ramię bankiera i pogrążył się w głębokim, bliskim omdlenia śnie, z którego 
ocknął się dopiero dziewięć godzin później w mieszkaniu przy Kijowskiej. Otworzył oczy i 
zobaczył obok kanapy siedzącego nieruchomo na stołku bruneta z zawadiacko podkręconym 
wąsem. To właśnie był Giwi, który już dwakroć ocalił magistrowi życie.
 - Teraz fylyżanka kawy po tbylysku i jedzemy do szefa - nakazał surowo dowódca 
szwadronu Gabunii.
 Nicholas oparł się na łokciu i rozejrzał wokół.
 - Oprawę oddalysmy do ekspertyzy - wyjaśnił Giwi, nie czekając na pytanie.
 Dalej wszystko było tak, jak zapowiedział: filiżanka mocnej, gęstej niemal kawy, zimny 
prysznic, jazda z szaleńczą prędkością, przy włączonym migaczu na dachu, środkiem jezdni w 
stronę centrum, cichy zaułek Gniezdnikowski, biura Eurodebetbanku. Dziwne było tylko jedno - 
do gabinetu prezesa nie wiadomo dlaczego wprowadzono Fandorina nie przez sekretariat, jak 
poprzednio, lecz tylnymi schodami i bocznym wejściem. Nicholas nie rozumiał, czemu ma 
służyć ta konspiracja.
* * *
 Gabunija, jako się rzekło, zaczął rozmowę od przeprosin.
 - Nieładnie się wobec pana zachowałem, Nikołaju Aleksandrowiczu - powiedział bankier, 
ze skruchą opuszczając głowę, tak że podwójny podbródek zrobił się potrójny. - Wykorzystałem 
pana. Mógł pan to przypłacić życiem, chociaż Giwi i jego chłopaki mieli na pana oko.
 - Żołnierze szwadronu? - pochwalił się błyskotliwą orientacją Fandorin.
 Josif Guramowicz w zachwycie przewrócił oczami, składając hołd przenikliwości swego 
rozmówcy.
 - Tak. To specjalny pododdział, który stworzyłem, kiedy się dowiedziałem, że szef 
wydziału bezpieczeństwa został zwerbowany przez mojego konkurenta. To był dobry pomysł: 
Siwy myślał, że wie o mnie wszystko, a wiedział tylko to, co ja podsuwałem Siergiejewowi. Och, 
ci faceci z KGB! Nie wystarczy im rola zwykłych wykonawców, zawsze chcą sami pociągać za 
sznurki!
 Magister nachmurzył się.
 - Więc celowo przydzielił mi pan do ochrony Siergiejewa, żeby złapać na haczyk 
Siwego? A pańscy ludzie tymczasem śledzili i mnie, i pułkownika?
 - No i, oczywiście, Siwego - podjął wątek Gabunija. - Sam pan widzi, jak dobrze się 
wszystko ułożyło. Siwy został wystrychnięty na dudka i w dodatku pozbawiony pomocników - 
jego lewa ręka, Władimir Iwanowicz Siergiejew (oby Bóg wybaczył mu grzechy, bo nieboszczyk 
miał ich co niemiara), odrąbała prawą, czyli złego człowieka Szurika (jemu Bóg i tak nie 
wybaczy, więc nie będę Go o to prosił). Odrąbała - i sama uschła, jako że Giwi naszego 
pułkownika zastrzelił. Szkoda, oczywiście, ale cóż było robić? No nic, zatrudniam 
pierwszorzędnych adwokatów, dowiodą, że to była obrona konieczna. Giwi ma pozwolenie na 
broń, wszystko jest w największym porządku. Jego chłopcy - wielcy spryciarze - sfotografowali 
ukrytą kamerą spotkanie Siwego z Siergiejewem i z Szurikiem też. Film jest już w Głównym 
Urzędzie do Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej. Niech się Siwy teraz tłumaczy, niech 
wyjaśni, jakie to ciemne interesy łączyły go z tą gnidą. Cóż, Władik nie będzie miał chwilowo 
głowy do Westsiboil. Hak mu w smak, skurwielowi.
 Josif Guramowicz uśmiechnął się słodko, a Nicholas, patrząc w sympatyczną, okrągłą, 
przypominającą fałdzisty pysk buldoga twarz bankiera, poczuł niemal rozczulenie. Miał rację 
mądry redaktor naczelny „Teleskopu”, planując numer specjalny, poświęcony procesom 
cywilizacyjnym w rosyjskim biznesie. Czyż uszu człowieka Zachodu nie pieszczą takie słowa, 
jak „adwokaci”, „obrona konieczna”, „pozwolenie na broń”? Nie ma mowy o tym, żeby kogoś 
„załatwić”, „ukatrupić”, „wyeliminować”. Ałtyn mogła być dumna z bohatera numeru 
specjalnego.
 - Oto jak u nas teraz jest, Nikołaju Aleksandrowiczu - skromnie podsumował Soso, jakby 
czytając w myślach Fandorina. - Wszystkie problemy rozwiązujemy w sposób kulturalny i 
zgodnie z prawem. Czasy piratów w rodzaju Siwego odchodzą w przeszłość. Za trzy, cztery lata 
takich ludzi w ogóle nie będzie.
 - A zatajanie faktu, że jest się w posiadaniu skarbu, który stanowi własność państwową, to 
też zgodne z prawem?
 Josif Guramowicz urażony wydął wargi.
 - No wie pan, nie można zrobić wszystkiego od razu. Zaledwie wczoraj łazić po drzewach 
i żywcem pożerać się nawzajem, a dzisiaj nie przechodzić przez ulicę na czerwonym świetle. 
Zmiany muszą się dokonywać stopniowo, powoli. Drogą ewolucji. Jakieś niewielkie przekręty są 
dopuszczalne, to ludzka rzecz. Ale mokra robota to już, wybaczy pan, anachronizm. Najpierw ja 
kogoś załatwię, a potem ktoś inny mnie albo moje dziecko? A! - ożywił się Gabunija i podszedł 
do wbudowanego w ścianę regału. - Wielka nowina! Moja Sabrinka spodziewa się dziecka, sama 
mi powiedziała. Mam pięćdziesiąt dwa lata, myślałem, że już nic z tego! Wyobraża pan sobie, 
stanąłem przed nią i bełkoczę jak idiota: „Moje dziecko, moje dziecko!”. A ta diablica się śmieje: 
„Skąd wiesz, może wcale nie twoje?”. Och, Nikołaju Aleksandrowiczu, pół nocy nie spałem, 
takie mnie dręczyły wątpliwości. Kiedyś, oczywiście, dłużej bym się gryzł, ale teraz 
porozmyślałem trochę, zjadłem dwa ciastka i usnąłem. A to dzięki temu, że pan mi otworzył oczy 
na całą sytuację. Ja i Sabrinka tworzymy idealną parę. Więc cierpię, przeżywam męki zazdrości, 
a w duszy czuję błogość i spokój. Jestem panu niewymownie wdzięczny. Wypijmy za miłość i za 
małego Gabuniję!
 Zza drzwiczek w regale niczym za dotknięciem różdżki czarodziejskiej ukazała się pękata 
butelka, dwa kieliszki i patera z czekoladkami.
 - Ja obecnie w ogóle nie piję - oświadczył Fandorin, postanawiając nie dać po sobie 
poznać, że wyrazy wdzięczności sprawiły mu przyjemność. - Poza tym chciałbym pana 
powiadomić, że nie mogę przyjąć pańskiej propozycji co do sprzedaży oprawy. Należy 
przestrzegać zasad prawa, obowiązujących w kraju, w którym się przebywa. A zatem proszę mi 
zwrócić oprawę, ja zaś przekażę ją przedstawicielom władz miejskich. Nie będę też nalegał, by 
wypłacono mi nagrodę od razu. Może być płatna w ratach lub później, za pewien czas, gdy już 
rosyjska gospodarka okrzepnie.
 Josif Guramowicz z posępną miną żuł czekoladkę. Westchnął przy tym ciężko parę razy.
 - Ach, Nikołaju Aleksandrowiczu, mój drogi, nie chciałem pana martwić, ale cóż, widzę, 
że będę musiał. Proszę wziąć swoją oprawę, leży tam, w pudle od skanera. Eksperci twierdzą, że 
przedstawia jedynie wartość historyczną - to dzieło rosyjskich mistrzów z połowy szesnastego 
wieku. Natomiast jej realna cena jest niewielka. Srebro niezbyt wysokiej próby i parę setek 
kamyków. Ściśle biorąc, sześćset sześćdziesiąt. Było o sześć więcej, ale pewnie wypadły - 
zostały po nich puste miejsca. To nie żółte szafiry ani opale. A właściwie w ogóle nie kamienie 
szlachetne, lecz szlifowane kawałki szkła wulkanicznego. Z pewnością w średniowieczu 
uważane ono było w Rosji za wielką rzadkość. Ale teraz mamy tego dobra dosłownie pół 
Kamczatki. Okazuje się, że Siwy niepotrzebnie rozpętał całą tę aferę.
 - No i bardzo dobrze - rzekł niezbyt przejęty Fandorin. - Oddam oprawę do muzeum, 
niech tam zostanie jako pamiątka po Corneliusie von Dornie. I napiszę artykuł. W końcu moje 
znalezisko stanowi pośredni dowód na potwierdzenie wersji, że Biblioteka Iwana Groźnego 
istniała naprawdę, nie tylko w legendzie. Skoro księga Zamoleusa wchodziła w skład kolekcji, to 
spis Dabiełowa nie jest fikcyjnym wymysłem, lecz zasługującym na zaufanie dokumentem. Może 
i nie dokonałem epokowego odkrycia, ale to już coś. Żegnam, panie Gabunija. Zasiedziałem się 
trochę w Moskwie. Czas do domu, do Anglii.
 Wyciągnął do bankiera rękę, ale Josif Guramowicz nie podał mu swojej, tylko ujął go za 
łokieć.
 - Niech pan powie, Nikołaju Aleksandrowiczu, po co chce pan wracać do Anglii? I jaką 
satysfakcję może dać mężczyźnie dokonywanie „nieepokowych odkryć”? Proszę mi wierzyć, 
łykanie kurzu w archiwach i pisanie naukowych książek - to nie dla pana, jak mi Bóg miły. Giwi 
co wieczór przynosił mi kasety ze zdjęciami zrobionymi ukrytą kamerą. Jak pan chodził po 
ulicach, oglądał domy, robił notatki. Patrzyłem na pana i zdumiewałem się. Anglika jakby ktoś 
odmienił! Był nie ten sam - energiczny, zaangażowany, szczęśliwy! Nucił piosenkę o Suliko! Od 
razu widać: człowiek robi to, do czego został stworzony. Wie pan, co to takiego, do czego ma 
pan prawdziwy talent?
 - Nie - odparł Fandorin, z uwagą wysłuchawszy słów Gabunii - nie wiem. A raczej wiem, 
że nie mam żadnych specjalnych talentów. Podobnie zresztą jak większość ludzi.
 - O większości nie będę się wypowiadał, bo ich nie znam, ale co do pana, Nikołaju 
Aleksandrowiczu, jestem pewien. Dał mi pan takie trzy rady, które warte są milion. Dolarów. 
Pozostanę panu wdzięczny do grobowej deski, przysięgam! Jem na zdrowie i nie przejmuję się, 
tak? - Soso odgiął gruby mały palec, rozpoczynając wyliczanie, i schrupał jeszcze jedną 
czekoladkę. - Żona przyprawia mi rogi, a ja wprost rozpływam się ze szczęścia. Po raz pierwszy 
w życiu! - Odchylił drugi palec, serdeczny, ozdobiony masywnym złotym pierścieniem, a 
następnie trzeci, środkowy, z brylantowym sygnetem. - I w stosunkach z Panem Bogiem także 
chyba nastąpił przełom, słowo daję. Po tamtej rozmowie z panem przestałem się modlić. Co tam, 
myślę, będę udawał, skoro nie wierzę. A dziś rano, jak wróciliśmy z Tagańskiej, nagle 
zapragnąłem uklęknąć przed ikoną i pomodlić się. Nie o coś - tak, po prostu! O nic nie prosić - 
ani o kesz, ani o zwrot dwóch milionów, na których wczoraj policja skarbowa położyła mi łapę. 
Tylko się pomodlić - i już. Tak zrobiłem i od razu lepiej się poczułem. Rozumie pan, co to 
znaczy?
 Gabunija złączył rozczapierzone palce, wysunął natomiast wskazujący i znaczącym 
gestem podniósł go w górę.
 - Rozumiem - przytaknął Fandorin, przypominając sobie, jak się kończy pieśń o 
Kudejarze i dwunastu rozbójnikach. Chyba: „A teraz pomódlmy się”.
 - E, niczego pan nie rozumie. Nie zdaje pan sobie sprawy ze swoich niezwykłych 
uzdolnień. Pańskim powołaniem, Nikołaju Aleksandrowiczu, jest udzielanie innym rad. To 
bardzo rzadki, niebywale cenny dar! Ma pan ciekawość do ludzi, potrafi pan w mig postawić się 
w sytuacji innego człowieka, a natura obdarowała pana wyczuciem lepszym niż instynkt mojej 
Joujou. Nie ma nic cenniejszego niż udzielona w porę dobra rada. Nie może pan wracać do 
Anglii! Tylko głupiemu wszędzie dobrze, a człowiek rozumny powinien być świadom, gdzie jest 
jego miejsce. I zdawać sobie sprawę, że istnieją takie pojęcia, jak „obiektywnie lepiej” i 
„subiektywnie lepiej”. Obiektywnie w Anglii żyje się lepiej niż w Rosji, nikt nie przeczy. Ale 
właśnie panu, Nikołaju Aleksandrowiczu, subiektywnie lepiej będzie tutaj. Powiem panu w 
związku z tym jeszcze jedną ważną rzecz. - Soso znów podniósł palec. - To, co obiektywne, jest 
nic niewarte, znaczenie ma tylko to, co subiektywne. W Anglii, Nikołaju Aleksandrowiczu, 
zmarnuje się pan. Pański dar nie jest tam nikomu potrzebny. Gdzież udzielać ludziom rad, jeśli 
nie u nas, w Rosji? Przecież Rosja nawet nazywała się Kraj Rad. A teraz, jeśli pan pozwoli, 
przejdę od tego lirycznego wstępu do konkretów - Josif Guramowicz odsunął paterę z 
czekoladkami, jakby dając do zrozumienia, że rozmowa wkracza na oficjalne tory. - Proponuję, 
żebyśmy założyli firmę konsultingową nowego typu, do której każdy człowiek, który znalazł się 
w trudnej sytuacji, mógłby się zwrócić o radę i uzyskać pomoc. Wymyśliłem już nawet nazwę: 
„Czarodziejska Różdżka”. W wersji angielskiej „Magic Wand”. Wynajmę panu lokal, zakupię 
sprzęt, komputery, faksy-szmaksy i co tam jeszcze trzeba. Załatwię kampanię reklamową. A 
najważniejsze - będę dostarczał solidnych klientów. Zyski dzielimy fifty-fifty. Zgoda?
 - Zwariował pan! - wykrzyknął Nicholas, do którego dopiero teraz dotarło, że bankier 
mówi zupełnie poważnie. - Co to za bzdury?
 - W porządku. - Gabunija pojednawczo uniósł dłoń. - Sześćdziesiąt pięć procent dla pana, 
trzydzieści pięć dla mnie, ale pod warunkiem, że kiedy ja sam będę potrzebował rady, udzieli mi 
pan pięćdziesięcioprocentowego rabatu. Przybijamy?
 - Ale ja nie chcę mieszkać w pańskiej cholernej Rosji! - oświadczył wzburzony magister. 
- To szkodliwe dla zdrowia i równowagi psychicznej!
 - Ach, prawda, dobrze, że mi pan przypomniał. - Josif Guramowicz bojaźliwie zerknął na 
drzwi do sekretariatu. - Poszukuje pana pewna psychicznie niezrównoważona dziewczyna, mała, 
ale okropnie zajadła. Dziennikarka. Najpierw telefonowała i groziła. Mówiła: „Wiem, że pan 
porwał Nikę, nikt inny, tylko pan. Jeżeli choć włos mu spadnie z głowy, zniszczę pana”. A teraz 
zaczęła nachodzić mnie tutaj. Zabroniłem wpuszczać ją do banku, to przykuła się kajdankami do 
drzwi wejściowych, trzeba było jej wydać zezwolenie na wejście, bo odstraszała klientów. Milicji 
nie chciałem wzywać - dziewczyna to, bądź co bądź, pańska znajoma, jakoś głupio. Zasiada w 
sekretariacie i siedzi od rana do wieczora, na obiad przynosi sobie kanapki. Sekretarki się jej 
boją. Sam już od tygodnia przemykam się bocznym wejściem. Wszedłby pan tam i jakoś ją 
uspokoił. Chyba że pan też się jej boi?
 Nicholas bez słowa się odwrócił i już miał wybiec do sekretariatu, dla pewności 
postanowił jednak zajrzeć tam najpierw przez szczelinę w drzwiach.
 Ałtyn siedziała w skórzanym fotelu, w którym bez trudu mogłyby się zmieścić jeszcze co 
najmniej dwa takie chucherka. Brwi dziennikarki były surowo ściągnięte, kolana złączone. Obok 
niej stał czarny plecaczek.
 Przy dwóch biurkach, zastawionych sprzętem elektronicznym i przypominających 
nieprzystępne szańce, zabarykadowały się dwie sekretarki, jedna starsza, druga młodziutka, ale 
obie bardzo oficjalne i nieskazitelnie eleganckie.
 - Tłumaczę pani już po raz pięćdziesiąty - zrezygnowanym tonem mówiła starsza, z 
fryzurą a la platynowy hełm. - Josif Guramowicz jest w podróży służbowej, dzisiaj także go nie 
będzie w biurze.
 - Gdyby był w podróży, wiedziałabym o tym - odcięła się Ałtyn i nagle wbiła wzrok w 
drzwi gabinetu - najwidoczniej zauważyła szczelinę.
 Dłużej się ukrywać nie miało sensu.
 Nicholas otworzył drzwi i uśmiechając się szeroko, podszedł do dziewczyny z 
wyciągniętą do powitania ręką.
 - Ałtyn, tak się cieszę, że cię widzę! A u mnie naprawdę wszystko w porządku.
 Dziennikarka niczym gumowa piłeczka wyskoczyła z fotela i rzuciła się do Fandorina. 
Tak wielkie zaangażowanie emocjonalne wyraźnie świadczyło o tym, że uścisk dłoni nie 
wystarczy. Zawstydzony swoją brytyjską powściągliwością, Nicholas otworzył ramiona, gotów 
zamknąć Calineczkę w uścisku.
 Ałtyn podskoczyła z rozbiegu i z całej siły wyrżnęła magistra twardą piąstką w zęby.
 - Za co?! - jęknął Nicholas, przyciskając ręką rozbite wargi.
 - Za wszystko! - krzyknęła z wściekłością szalona Tatarka. - Za to, że uciekłeś i nie 
dawałeś znaku życia! Za moje łzy! Za sto dolarów! Za „numerek - pełny wypas”!
 Kątem oka Fandorin zauważył, że sekretarki znieruchomiały przy swoich pulpitach.
 - Ale przecież to było specjalnie! - również odkrzyknął Nicholas, gdyż inaczej Ałtyn by 
nie usłyszała. - Dla zmylenia przeciwnika!
 Ałtyn podparła się pod boki i obrzuciła go palącym spojrzeniem od stóp do głów.
 - Zabić za takie zmylenie to mało! Ja, jak idiotka, martwię się, że on siedzi głodny, 
dzwonię do mamy, żeby podrzuciła mu coś do jedzenia! Ta przychodzi - a tam uroczy liścik i sto 
dolarów! Ależ musiałam się potem tłumaczyć!
 I walnęła magistra ponownie - tym razem w brzuch. Słabiej, ale całkiem solidnie.
 - A to za to, że ani jednej nocy nie przespałam spokojnie. Co, nie mogłeś zadzwonić? 
Myślałam, że już po tobie! Że jeżyka sowy zjadły! - Ałtyn wydała dziwny dźwięk, trochę 
przypominający szloch, ale czarne oczy pozostały suche i nieprzejednane. - Siedzę tu jak 
psychopatka, z nożem w plecaku. Chciałam temu tłustemu wieprzowi Soso rozpruć za to brzuch!
 Znów załkała bez łez, rzuciła się z powrotem do fotela i wyjęła z plecaczka nóż do 
chleba, znany Fandorinowi z mieszkania w Bieskudnikach. Jedna z sekretarek krzyknęła, druga 
zerwała się i sięgnęła do czerwonego przycisku, dyskretnie umieszczonego na ścianie nieco 
powyżej blatu biurka.
 Nicholasowi zrobiło się straszliwie wstyd. Ależ z niego egoista! Tak, zadzwonił, usłyszał 
jej głos, upewnił się, że Ałtyn żyje, i na tym koniec. A co ona przeżywała? W ogóle o tym nie 
myślał. Z drugiej strony, czy mógł przypuszczać, że z powodu jakiegoś niedorobionego Anglika 
Ałtyn nie będzie mogła spać spokojnie i w dodatku zaplanuje zabójstwo?
 Fandorin podszedł do maleńkiej dziennikarki i drżącym głosem powiedział:
 - Okropnie wobec ciebie zawiniłem. Czy potrafisz mi kiedykolwiek wybaczyć?
 - Nie! - odparła ze złością. - Nigdy! Nachyl się, wytrę ci krew. Nie można na ciebie 
patrzeć.
 Nicholas, któremu Ałtyn ocierała skaleczone wargi, speszony zerkał na mimowolnych 
świadków tej dzikiej sceny - sekretarki. Zauważył, że młodsza szeroko otworzyła oczy, a druga, 
platynowowłosa, zdjęła rękę z przycisku i daje mu jakieś znaki - coś szepcze, kiwa głową, jakby 
chciała dodać mu odwagi czy wręcz go ponaglić. Ale o co jej właściwie chodzi?
 Przeniósł wzrok na Ałtyn. Taka mała, a taka niebezpieczna i zacięta! Wybąkał niepewnie:
 - I jak to sobie wyobrażasz...
 Chciał powiedzieć „dalej”, ale umilkł, bo czyż sama nie powiedziała, że nigdy mu nie 
wybaczy? Żadne „dalej” dla nich nie istnieje. Ta myśl nagle wydała mu się nie do zniesienia.
 Odpowiedź była nieoczekiwana, można nawet powiedzieć, zaskakująca.
 Ałtyn obrzuciła krytycznym spojrzeniem całe dwa metry Nicholasowej postury i rzekła z 
westchnieniem:
 - Cóż, to nie będzie łatwe. Ale nie martw się, jakoś się dopasujemy.
 Nicholas uznał, że się przesłyszał - coś źle zrozumiał, ale z tyłu dobiegło stłumione 
parsknięcie.
 To chichotała młodziutka sekretarka, zasłaniając usta dłonią. Druga patrzyła na dryblasa i 
maleńką brunetkę z dziwnym wyrazem twarzy, jednocześnie rozmarzonym i smutnym.
 Ałtyn wzięła Fandorina za rękę.
 - Dobra, Nika, rozbawiliśmy publiczność i wystarczy. Jedziemy do domu.
 Szedł za nią korytarzem, starając się stawiać jak najmniejsze kroki i usiłując odgadnąć, 
jak brzmiało jedyne słowo, które nie zachowało się w piśmie Corneliusa. „Odsuń księgę i...”.
 Odsuń - i co?
Aneks
 Limeryk autorstwa Nicholasa Fandorina, ułożony dwa miesiące później, w dniu zawarcia 
związku małżeńskiego.
Głupi ptak tu nie zostaje,
Południe dla niego jest rajem.
Alem ja nie gęsią,
Mnie zimno nie trzęsie -
Na diabła mi ciepłe kraje?
Rozdział szesnasty
 I koń się potknie. Sakiewka złota. Amour impossible, czyli
 luna w grzęzawisku. Korzenie rodu rosyjskich Fandorinów.
 Odsuń się i...
 Nie na darmo kapitan von Dorn gnał swego wiernego konia galopem przez ciemne ulice, 
nie na darmo kłuł szlachetnego wierzchowca ostrogami i smagał nahajką. Zdążył do koszar 
akurat na pobudkę i osobiście sprawdził gotowość bojową każdego muszkietera. O wpół do piątej 
cztery plutony - stu dwudziestu czterech ludzi - stały na dziedzińcu, ustawione w czworobok. 
Żebrowane hełmy i ostrza halabard lśniły w świetle pochodni. Cornelius uznał, że muszkietów 
dzisiaj lepiej na wartę nie brać - jakikolwiek sprawy przybiorą obrót, strzelać na Kremlu nie 
wolno, za to puścić w ruch drzewca halabard z pewnością będzie okazja.
 Śniadanie - czarkę grzanego miodu i po dwa placki - żołnierze zjedli, nie wychodząc z 
szyku, gdyż w każdej chwili mógł przybyć umyślny z siedziby bojara. Czekali już godzinę, 
zaczynali marznąć. Von Dorn zarządził dla dwóch plutonów rozgrzewkę. Po kwadransie 
muszkieterowie wrócili na dziedziniec, wtedy pozwolił się rozgrzać dwóm pozostałym plutonom. 
Sam nie czuł zimna - nie stał wszak w miejscu, chodził po podwórzu. I niepokoił się - z każdą 
chwilą bardziej. Nie rozumiał, co się dzieje.
 O siódmej nie wytrzymał i udał się do bojarskiego pałacu, by się czegoś dowiedzieć. Czy 
kanclerz aby nie przespał wielkiej sprawy?
 Nie, Artamon Siergiejewicz nie spał. Kapitan zastał go w gabinecie, gdzie Matfiejew i 
Iwan Artamonowicz, obaj we wzorzystych kaftanach, pod którymi pobrzękiwały kolczugi, 
siedzieli przy stole i - sądząc po ich nachmurzonych twarzach - omawiali jakieś skomplikowane 
sprawy.
 - A, to ty, kapitanie. - Bojar obejrzał się na von Dorna, który stanął w drzwiach. - 
Zapomniałem o tobie, nie gniewaj się. Dzisiaj nie będziesz miał służby. Zwolnij swoich 
żołnierzy. Potem przyjdź tutaj, muszę z tobą pomówić.
 Zaskoczony Cornelius rozkazał kompanii wracać do koszar, ale na wszelki wypadek 
trzymać się w grupach, plutonami. No bo gdyby bojar zmienił plany?
 Kiedy von Dorn powtórnie zjawił się w pałacu, Artamon Siergiejewicz był już sam.
 Mówił zwięźle, z chmurą na czole:
 - Nocą moi wrogowie potajemnie zwołali Dumę. Zwłoki cara jeszcze nie ostygły, gdy ten 
pies łaciński, Taisjusz, zamiast odmawiać modlitwy przy zmarłym, rozesłał gońców i sprowadził 
bojarów. Waśka Halicki i Sońka rozmawiali z każdym, jednych przekabacili, innych postraszyli. 
Wielu z tych, których uważałem za sprzymierzeńców, przeszło do obozu wroga. To zrozumiałe - 
bojarom nie w smak silna władza, zawsze wybiorą słabą. A ja bym nie dopuścił do żadnej 
samowoli... To tyle. Carem ogłoszono Fiodora. Mnie odebrano nadzór nad wielką pieczęcią, 
prikazy Strzelecki, Małorosyjski i Aptekarski - pewnie, żebym nowego władcy nie otruł czy nie 
uraczył jakąś podejrzaną miksturą. - Matfiejew uśmiechnął się z goryczą. - Dyplomacja, czyli 
Prikaz Poselski, pozostaje na razie pod moją pieczą. Za miesiąc, najwyżej dwa, i to mi odbiorą, 
zrobią mnie wojewodą gdzieś w Cariewokokszajsku i tam, z dala od Moskwy, w końcu dobiją. 
Oto jak się sprawy mają, Korniej! Nie trzeba było zważać na zasady przyzwoitości, tylko jeszcze 
wczoraj, nad łożem śmierci cara, chwycić tamtych za gardło. Ale cóż, i koń się potknie.
 Von Dorn stał wyprężony na baczność, starając się zgłębić sens tych ponurych wieści. 
Gwiazda Artamona Siergiejewicza świeciła jasno, aż raptem zgasła. Grozi mu zesłanie, a jaki 
będzie los tych, którzy wiernie mu służyli? Byłoby dobrze, gdyby jemu, Corneliusowi, 
pozwolono przynajmniej wrócić do pułku.
 - Lepiej, żebyś przy mnie nie zostawał - powiedział Matfiejew, jakby czytając w myślach 
von Dorna - bo zapłacisz nie za swoje winy. Służyłeś ku memu wielkiemu zadowoleniu i należy 
ci się za to nagroda. Masz tu dokument, dzięki któremu bez przeszkód będziesz mógł opuścić 
Rosję i udać się, w jakie chcesz, strony, a na dodatek sakiewkę czerwońców. Na co mi teraz 
złoto? I tak całe trafi do państwowego skarbca. Zbieraj się, kapitanie, póki nie jest za późno. 
Wczoraj wyjechali szwedzcy kupcy, kierują się do Rewia. Posuwają się wolno, sanie mają 
załadowane towarami. Bez trudu ich dogonisz. No, ucałuj moją dłoń i żegnaj. Nie wspominaj źle 
Artamona Siergiejewicza.
 Cornelius wyszedł z gabinetu do salonu, ocierając łzy. Sakiewka była solidna, ciężka. 
Sądząc po wadze, zawierała nie mniej niż tysiąc czerwońców.
 Z weneckiego fotela wstała, na widok kapitana Aleksandra Artamonowna, zgrabna, 
filigranowa Saszeńka.
 - Wiem wszystko - szepnęła ze wzburzeniem. - Ojciec mi powiedział. Wyjeżdżasz? No 
cóż, Kornieju, szukaj szczęścia, niech cię Bóg prowadzi. Wiedziałam, że niepisane nam być 
razem. Przedtem śmigałam hen, wysokim lotem, teraz czeka mnie bolesny upadek. Żegnaj, mon 
amour impossible* [*Moja nieosiągalna miłości (franc).]. Po rosyjsku trudno to wyrazić, a 
zresztą wstydzę się.
 Saszeńka objęła wysokiego muszkietera za szyję, szybko pocałowała go w usta i zanim 
zmieszany i zaskoczony Cornelius zdążył odpowiedzieć jej uściskiem, wybiegła z komnaty.
 Głęboko zamyślony wracał von Dorn do koszar.
 Najważniejsze było nie ulec podszeptom głupiego serca, które mogły się okazać 
naprawdę zgubne.
 Przecież to zupełnie jasne, co należy zrobić. Zabrać książki z tatarskiej skrzyni i dopędzić 
karawanę szwedzkich kupców. Sprzedawszy drogie kamienie, którymi wysadzono oprawy, 
rycerz von Dorn stanie się wreszcie człowiekiem bogatym i wolnym, opuści ten dziki, 
niebezpieczny, obłąkany kraj i osiądzie w ukochanej Szwabii. To po pierwsze.
 Zostawać z Matfiejewem to szaleństwo, gdyż los bojara jest już przesądzony. To po 
drugie. Tak wielkiego, potężnego człowieka, naturalnie, nie wydadzą na męki i nie będą łamać 
kołem, w końcu to nie czasy Iwana Groźnego, ale skromnego dowódcę straży bez pardonu 
zawloką do izby tortur, by wydobyć z niego zeznania obciążające kanclerza. Cornelius 
wzdrygnął się na wspomnienie oprawcy Siłantija, rozżarzonych na węglach kleszczy i sznura 
zwisającego z sufitu.
 No i po trzecie. Aleksandra Artamonowna jest ładna, bez wątpienia. Ale jeśli popatrzeć 
na sprawę trzeźwo, nie przez pryzmat miłosnego zadurzenia, dziewczyna jak dziewczyna, nic 
nadzwyczajnego. Dlaczego zakochał się w Saszeńce? Tylko dlatego, że ona jedna w całej 
Moskowii przypomina szlachciankę o prawdziwie europejskim obyciu i wychowaniu. Ale 
przecież on, Cornelius, nie jest już młodzieniaszkiem, miał w życiu do czynienia z wieloma 
różnymi pannami i damami, nie mówiąc o prostych dziewkach i babach. Odrobina zdrowego 
rozsądku nie zawadzi. W Amsterdamie czy w Paryżu takich jak Saszeńka, a może i lepszych, 
znajdzie się bez liku. Zwłaszcza jeśli człowiek jest bajecznie bogaty, przystojny i jeszcze 
niestary.
 Nie, nie, to już postanowione, rzekł sobie w duchu Cornelius, zadowolony, że nierozsądne 
serce ustąpiło przed argumentami rozumu. Jutro rano trzeba zabrać z ukrycia Liberię i ruszać w 
drogę.
 A najpóźniej - pojutrze. No, w każdym razie nie później niż za tydzień. Dogoni Szwedów 
gdzieś za Torżokiem.
 Kapitan westchnął i potrząsnął głową, odpędzając natrętną wizję: szare oczy Saszeńki, 
patrzące wprost na niego, gdy stali twarzą w twarz.
 Przypomniała się Corneliusowi murzyńska opowiastka. A jednak krokodyl w swoim 
grzęzawisku doczekał się, że luna wpadła prosto w jego szponiaste łapy.
 Ostatecznie może zostać w Moskowii choćby i miesiąc. Szwedzka karawana nie jest 
ostatnia, będą jeszcze inne. Siedzieć tu dłużej byłoby niebezpiecznie, ale tyle można spokojnie 
zaczekać. Miłosławscy tak szybko się z bojarem nie rozprawią.
 A co do książek, zabierze je ze skrytki tuż przed wyjazdem. Niech sobie na razie poleżą w 
bezpiecznym miejscu. Zwłok Adama Walsera w podziemnym loszku nikt nie znajdzie, a zresztą 
któż by ich tak gorliwie szukał? Wszyscy uznają zapewne, że niemiecki czarownik wsiadł na 
miotłę i odleciał do swojego pogańskiego kraju albo i do samego piekła.
 Wśliznąć się do pustego domu - nic łatwiejszego.
 Odsunąć kamienne płyty, zejść na dół, do loszku. Twarz można osłonić lnianą szmatą, 
żeby nie czuć zapachu śmierci i rozkładu. A dalej to już całkiem proste. Liberia spoczywa 
bezpiecznie, zamaskowana werszkową warstwą ziemi.
 Odsuń bezecną księgę - i szukaj dalej.