Joseph Conrad

Korsarz

The Rover
Przełożył Bohdan Rychliński
Z wyrazami przyjaźni
 Dla G. Jean–Aubry
I
 Wprowadziwszy o świcie swój skołatany okręt na Wewnętrzną redę tulońskiego portu i 
wymieniwszy kilka głośnych okrzyków z jednym ze strażniczych okrętów floty, aby uzyskać 
wskazówkę, gdzie przybić, starszy kanonier Peyrol kazał stanąć na kotwicy między arsenałem a 
miastem, w miejscu doskonale widocznym z głównego nabrzeża. Życie, wypełnione po brzegi 
cudownymi przygodami (każdemu przeciętnemu śmiertelnikowi wydawałyby się cudowne, on 
jeden tylko uważał je za najnaturalniejsze w świecie), nauczyło Peyrola panować nad sobą z taką 
doskonałością, że nawet westchnienie ulgi nie wyrwało mu się z piersi, gdy kotwica z hałasem 
wpadła w morze. A przecie oznajmiła mu kres sześciomiesięcznego przekradania się po 
niebezpiecznych wodach z cennym ładunkiem w uszkodzonym kadłubie, najczęściej na 
zmniejszanych racjach żywnościowych, przy ustawicznym, szarpiącym nerwy wypatrywaniu, 
czy angielski krążownik nie wynurza się spod horyzontu. Raz czy dwa omal nie rozbili się i 
więcej niż raz cudem tylko uniknęli pochwycenia. O, na tę ewentualność Peyrol był 
przygotowany — z najzimniejszą krwią wysadziłby w powietrze swój okręt, zimna krew bowiem 
nie opuszczała go nigdy. Charakter jego uformował się pod słońcem Oceanu Indyjskiego, pod 
panowaniem bezprawia, wśród ciągłych walk z sobie podobnymi nie tyle o marny, topniejący w 
ręku łup co w obronie życia, zagrożonego zawsze, zarówno w dnie pomyślne, jak i w dnie klęski, 
pomimo to Peyrol dożył pięćdziesięciu ośmiu lat.
 Załoga, składająca się z wygłodzonych, nieustraszonych urwipołciów, spragnionych uciech i 
wyrywających się do nich na brzeg, na kształt stada zgłodniałych wilków, wyległa na maszty 
zwijać żagle niemal równie cienkie i połatane jak brudne koszule tych głodomorów. Natomiast 
Peyrol, korzystając z wolnej chwili, zajął się obserwacją nabrzeża. Na całej jego długości 
tworzyły się grupy gapiów przyglądających się nowo przybyłemu statkowi. Zauważył wielu 
mężczyzn w czerwonych czapkach. „Otóż i oni!” — pomyślał Peyrol. Wśród załóg statków, 
które zaniosły trójkolorową banderę na wody wschodnie, było mnóstwo zwolenników zasad 
sankiulockich; uważał ich za chełpliwych zarozumialców i perorujących żebraków. Lecz teraz 
znalazł się wobec ludzi z lądu — tych, którzy ugruntowali rewolucję, prawdziwych 
rewolucjonistów. Rozejrzawszy się dobrze Peyrol zeszedł na dół do kabiny, by przygotować się 
do odjazdu na brzeg.
 Zgolił zarost z potężnych policzków prawdziwą angielską brzytwą, złupioną przed laty z 
kabiny angielskiego okrętu liniowego, zdobytego przez okręt, do którego załogi należał. Włożył 
białą koszulę, kurtkę granatową z metalowymi guzikami i wysokim wykładanym kołnierzem, 
białe spodnie, które zamiast paskiem umocował czerwoną, biało nakrapianą chustką. Nakrywszy 
głowę niskim i lśniącym czarnym kapeluszem wyglądał, jak przystało na całkiem solidnego 
kapitana pryzu*. Kiwnął z rufy na pierwszą z kolei łódź i kazał się przewieźć na nabrzeże.
 Przez ten czas tłum na brzegu urósł do imponujących rozmiarów. Wzrok Peyrola ślizgał się po 
nim bez szczególnego na pozór zaciekawienia, choć w gruncie rzeczy nie widział dotąd w życiu 
takiego zbiegowiska białych próżniaków z oczyma wytrzeszczonymi na marynarza. Był 
korsarzem dalekich mórz, a we własnej ojczyźnie poruszał się jak obcy. W ciągu tych paru 
minut, zanim przewoźnik dobił do schodków przystani, czuł się jak żeglarz zmierzający ku nowo 
odkrytemu lądowi.
 Gdy tylko dotknął stopą lądu, otoczono go tłumnie. Przybycie pryzu, zdobytego przez eskadrę 
republiki na dalekich morzach, było niecodziennym wydarzeniem dla Tulonu. Kursowały już 
najniewiarogodniejsze plotki. Pomagając sobie łokciami Peyrol przepychał się przez tłum, który 
jednak zamykał się, natychmiast i posuwał krok w krok za nim. Ktoś krzyknął: „Skąd 
przybywacie, citoyen*!?” „Z drugiej półkuli!” — zagrzmiał Peyrol basem.
 Pozbył się swej świty dopiero u drzwi Kapitanatu Portu. Tu zameldował się właściwym 
urzędnikom jako kapitan pryzu, zdobytego po drugiej stronie przylądka . przez obywatela 
Renaud, dowódcę republikańskiej eskadry na Oceanie Indyjskim. Miał płynąć do Dunkierki, lecz 
— meldował — trzykrotnie w ciągu dwóch tygodni ścigany przez sacrés Anglais* między Cape 
Verde i Cape Spartel, postanowił wypłynąć na Morze Śródziemne, dowiedziawszy się od 
napotkanego duńskiego brygu, że w tej chwili nie ma tam angielskich okrętów wojennych. I oto 
przybył; tu są papiery okrętowe i jego własne papiery, wszystko w porządku. Wspomniał także, 
że czuje się znużony wieczną tułaczką po morzu i pragnie odpoczynku na brzegu. Lecz do chwili 
załatwienia wszelkich formalności urzędowych pozostał w Tulonie. Otoczony powszechnym 
szacunkiem jako popularny obywatel Peyrol, włóczył się po mieście ciężkim krokiem i zimno 
patrzał ludziom w oczy.
 Unikał rozmów na temat swej przeszłości, co sprzyjało powstawaniu tajemniczych plotek. Bez 
wątpienia władze morskie Tulonu miały bardziej wyrobione zdanie o jego przeszłości, choć 
niekoniecznie oparte na ściślejszych danych. W rozmaitych urzędach, które zmuszony był 
odwiedzić, mizerne gryzipiórki, a nawet niektórzy szefowie mierzyli go nieprzyjaźnie oczyma. 
On zaś, bardzo przyzwoicie ubrany, wchodził i wychodził nie wypuszczając z ręki lagi, którą 
zostawiał jednak u drzwi prywatnych gabinetów, gdy go wzywano na rozmowę z tym lub owym 
dostojnikiem „wygalonowanej bandy”. Wyzbywszy się peruki i nawiązawszy stosunki z 
wybitnymi patriotami z obozu jakobinów, Peyrol nie przejmował się zbytnio wrogimi 
spojrzeniami i szeptami. Jedynie pewien kapitan marynarki, z plastrem na oku i w bardzo 
wytartym uniformie, pełniący administracyjną funkcję w Kapitanacie, omal nie wyprowadził go z 
równowagi. Oficer ów, uniósłszy głowę znad jakichś papierzysków, zauważył energicznie:
 — Prawdę mówiąc, całe prawie życie byliście rozbójnikiem morskim, jeżeli nasze informacje 
nie są mylne. Musieliście w swoim czasie zdezerterować z floty, bez względu na to, kim się teraz 
zwiecie.
 Wielkie policzki kanoniera Peyrola nie drgnęły nawet.
 — Gdyby nawet zdarzyło się coś w tym rodzaju, to za panowania królów i arystokratów — 
odparł stanowczo. — A teraz przyprowadziłem pryz i mam pismo służbowe od obywatela 
Renaud, głównodowodzącego na Oceanie Indyjskim. Mogę też powołać się na dobrych 
republikan Tulonu, którym znane są moje przekonania. Nikt nie może mi zarzucić, abym 
kiedykolwiek był kontrrewolucjonistą. Tłukłem się po morzach wschodnich przez czterdzieści 
pięć lat, to prawda. Lecz niech mi wolno będzie zauważyć, że Anglików wpuścili do portu 
tulońskiego właśnie marynarze przebywający w kraju. — Umilkł na chwilę, potem dodał: — Gdy 
się o tym pomyśli, citoyen komendancie, bagatelki, które ja i mnie podobni przeskrobaliśmy o 
pięć tysięcy mil stąd i dwadzieścia lat temu, nie ważą chyba zbyt wiele w tych czasach równości i 
braterstwa.
 — Co do braterstwa — zauważył kapitan w wytartym uniformie — sądzę, że zna się pan tylko 
na braterstwie Braci z Wybrzeża*.
 — Prócz piecuchów i gołowąsów wszyscy na Oceanie Indyjskim musieli się na tym znać — 
odparł nie stropiony niczym obywatel Peyrol. — A zasady republikańskie stosowaliśmy już 
wówczas, gdy jeszcze o republice nikt tu nie myślał, wszyscy bowiem Bracia z Wybrzeża byli 
równi między sobą i obierali swych wodzów.
 — Była to wstrętna banda przestępców — zauważył jadowicie oficer odchylając się na 
krześle. — Nie myślicie chyba przeczyć temu?
 Obywatel Peyrol nie podniósł rzuconej rękawicy. Zauważył tylko obojętnie, że oddał 
Kapitanatowi Portu powierzony mu okręt w zupełnym porządku, co się zaś tyczy jego reputacji, 
to on posiada świadectwo prawomyślności obywatelskiej wystawione przez swą sekcję. Jest 
patriotą i ma prawo żądać zwolnienia. Pożegnany przez oficera skinieniem głowy Peyrol zabrał 
lagę spoza drzwi i wyszedł z gmachu, nie śpiesząc się, jak człowiek przekonany o swej prawości. 
Nędzni pisarczykowie, szepczący między sobą za jego plecami, nic nie wyczytali z jego wielkiej 
twarzy o rzymskich rysach. Na ulicy patrzył, jak zwykle, wszystkim prosto w oczy. Tegoż 
wieczoru znikł jednak z Tulonu. Bynajmniej nie z powodu jakichkolwiek obaw. Spokój rozlany 
na czerstwej twarzy odbijał stan jego ducha. W jaki sposób przeżył owe czterdzieści czy więcej 
lat na morzu, sam tylko mógłby opowiedzieć, jemu zaś ani się śniło zdradzać komukolwiek 
więcej, niż zakomunikował wścibskiemu kapitanowi z plastrem na oku. Z innych wszakże 
względów chciał uniknąć wszelkich nagabywań, najbardziej zaś obawiał się wcielenia do floty, 
ekwipującej się podówczas w Tulonie. O zmroku więc wyjechał z miasta drogą prowadzącą do 
Frejus, w wysokim dwukołowym wózku znanego farmera okolicznego, którego posiadłość leżała 
w tych stronach. Kilku trzęsących łachmanami patriotów, których najął na ulicy, zniosło mu i 
złożyło bagaż na tylnej desce wózka. Popełnił pewną nieostrożność opłacając ich usługi całą 
garścią asygnat, hojność ta jednak nie była zbyt kompromitująca dla tak szczęśliwego żeglarza. 
Niezgrabnie, z widocznym trudem, wwindował się na wózek poprzez koło, aż farmer uważał za 
swój obowiązek wyrazić współczucie:
 — Ba, minęły nasze najlepsze lata, a starość nie radość.
 — Nie tyle ze starości, co od dokuczliwej rany — odparł obywatel Peyrol opadając całym 
ciężarem na wózek.
 I w ten sposób, przesiadając się ciągle z wózka na wózek, wlokąc się w chmurze kurzu między 
kamiennymi ścianami miasteczek i wsi dobrze mu znanych ze wspomnień dzieciństwa, wśród 
krajobrazów, na które składały się kamieniste pagórki, wyblakłe skały i zakurzona zieleń drzew 
oliwnych, podróżował obywatel Peyrol bez wszelkich komplikacji w drodze. Wreszcie zlazł 
niezgrabnie w podwórcu gospody na krańcach miasta Hy?res. Zachodzące słońce miał po prawej 
ręce. W jego blasku dostrzegł za grupą sosen o czerwieniących się krwawo pniach wyboistą 
drogę skręcającą w stronę morza.
 Tu obywatel Peyrol postanowił opuścić szosę. Każdy rys krajobrazu, z cieniem zalesionych 
stoków, jałowcem, płaskim, kamienistym żlebem i ciemnymi zagajami po lewej stronie, 
przemawiał doń dziwną swojskością, gdyż nie zmienił się od czasu jego chłopięctwa. Nawet 
głębokie koleiny, wyrzeźbione przez wózki w kamienistym gruncie, bodajże zachowały swe 
zarysy; a dalej ciągnęło się niebieskie morze na redzie Hyeres jeszcze dalej na horyzoncie, z 
bufiastymi kępami barwy indygo — to wyspa Porquerolles. Peyrol uważał ją za miejsce swego 
urodzenia, lecz nie był tego pewien. Pojęcie ojca nie sformowało się, nie istniało w umysłowości 
Peyrola. Myśląc o rodzicach widział przed sobą wysoką kobietę w łachmanach, wynędzniałą i 
smagłą. Była to jego matka. Pracowali wówczas razem na farmie leżącej na lądzie. Stawały mu 
przed oczyma migawkowe wspomnienia, jak otrząsała oliwki, zbierała kamienie w polu albo 
niegorzej od mężczyzny wywijała widłami — dzika i niezmordowana, z pasmami siwiejących 
włosów rozwianymi wokół kościstej twarzy; widział siebie niemal bez przyodziewku i bosego, 
ganiającego indyki. Z łaski farmera wolno im było nocować w ruinie obory, zbudowanej z 
kamieni i tylko do połowy pokrytej dachem. Sypiali w niej, jedno przy drugim, na podściółce ze 
zleżałej słomy. I na tej to podściółce matka jego przez dwa dni miotała się w gorączce i umarła w 
nocy. Ciemności, jej milczenie, chłód zakrzepłej twarzy poraziły go nieprzytomnym strachem. 
Przypuszczał, że ją pochowano, lecz nie dałby za to głowy, gdyż rzucił się do ucieczki na oślep i 
nie ostał się aż . w nędznej dziurze nadmorskiej, zwanej Almanarre, gdzie ukrył się na 
zacumowanym u brzegu kutrze, na którym nie było żywej duszy. Wlazł do wnętrza z obawy 
przed psami na brzegu. Znalazł tam kupę próżnych worków, które posłużyły mu za doskonałe 
posłanie i, wyczerpany, zasnął od razu jak kamień. Późną nocą na kuter ściągnęła załoga i 
pożeglowano do Marsylii. I znów przeżył moment nieprzytomnego strachu, gdy go za kark 
wyciągnięto z wnętrza na pokład i zapytano, kim jest, do diaska, i skąd się wziął. Tylko że z tej 
opresji nie mógł już ratować się ucieczką. Dokoła była woda i świat cały, nie wyłączając 
niedalekiego wybrzeża, chwiał się w sposób przejmujący dreszczem. Obstąpiło go trzech 
brodatych mężczyzn. Usiłował im wytłumaczyć, że pracował u Peyrola. Tak się nazywał farmer. 
Chłopak nie wiedział, że ma własne nazwisko. Nadto nie umiał mówić z obcymi i ludzie ci 
musieli go źle zrozumieć. W ten sposób nazwisko Peyrol przylgnęło do niego na całe życie. Tu 
urywają się jego wspomnienia rodzinnego kraju, przysłonięte późniejszymi przygodami na 
bezgranicznych oceanach, w Cieśninie Mozambickiej… Tłoczą mu się w głowie Arabowie i 
Murzyni, Madagaskar, wybrzeża Indii, kalejdoskop wysp, kanałów i raf; wspomnienia bitew na 
morzu, bijatyk na brzegu, przeraźliwych mordów i mąk pragnienia, statków wszelkiego rodzaju, 
jednych po drugich: handlowych, fregat i korsarskich; szalonych ludzi i szalonych orgii. Z 
biegiem lat nauczył się mówić zrozumiale, myśleć logicznie, czytać i pisać na swój sposób. 
Nazwisko farmera Peyrola, przyklejone doń, gdyż nie potrafił nic powiedzieć o pochodzeniu, 
zyskało sobie pewnego rodzaju rozgłos, zarówno jawnie w portach, jak potajemnie wśród Braci z 
Wybrzeża, dziwnego bractwa trącącego masonerią, a bardziej jeszcze piractwem. Dookoła 
Przylądka Burz, będącego zarazem Przylądkiem Dobrej Nadziei, na statkach z ojczyzny 
nadpłynęły słowa: Republika, Naród, Tyrania, Wolność, Równość, Braterstwo, i kult Najwyższej 
Istoty — nowe hasła, nowe idee, które jednak nie zdołały zamącić niedorozwiniętej inteligencji 
kanoniera Peyrola. Zdawały się wynalazkami lądowców, o których marynarz Peyrol wiedział 
bardzo mało — nic, rzec można. I oto po pięćdziesięciu niemal latach życia na morzu — życia 
pędzonego raz w zgodzie, to znów w niezgodzie z prawem — obywatel Peyrol, stojąc u wrót 
przydrożnej gospody patrzył na dawne otoczenie swego dzieciństwa. Patrzył bez animozji, lecz z 
pewnym zakłopotaniem, usiłując odnaleźć dawne drogi wśród urozmaiconego krajobrazu. „Tak, 
to musi być gdzieś w tym kierunku” — myślał niepewnie. Zdecydował, że nie puści się dalej 
gościńcem… O kilka kroków od niego stała oberżystka, na której gość zrobił silne wrażenie. 
Piękne ubranie, potężne, wygolone policzki, dobrobyt bijący od całej postaci marynarza 
zaimponowały jej niewymownie. I raptem Peyrol zauważył kobietę. Z niespokojnej, smagłej 
twarzy, siwych włosów i wiejskiego wyglądu podobna była do jego matki, różniła się tylko 
ubraniem — nie miała na sobie łachmanów.
 — Hé, la mére*! — okrzyknął ją Peyrol. — Czy nie znajdzie się tu człowiek, który by wniósł 
mój kufer?
 Wyglądał tak dostatnio, mówił tak przekonująco, że bez chwili wahania zapiszczała uniżenie:
 — Mais oui, citoyen*. Będzie tu za chwilkę!
 W zapadającym zmroku kępa sosen naprzeciwko odcinała się głęboką czernią na tle 
spokojnego, jasnego nieba; z możliwie najdoskonalszą pogodą umysłu przyglądał się obywatel 
Peyrol miejscu swych dziecięcych cierpień. Oto wrócił po pięćdziesięciu latach, a wszystko 
dokoła zdało mu się jakby widziane jeszcze wczoraj. Nie żywił do tego kąta ani miłości, ani 
nienawiści. Sytuacja wydała mu się po trosze komiczna, a najkomiczniejsza była myśl, która mu 
przeszła przez głowę, że mógłby zaspokoić swój kaprys (gdyby miał ochotę) i wykupić cały ten 
szmat ziemi aż po najdalsze pole, dalej, niż wzrok sięga, kędy droga gubi się na równi 
nabrzeżnej, a małe wzgórki nad nią u krańca półwyspu Giens wydają się czarną chmurą.
 — Powiedzcie mi, przyjacielu — przemówił z góry do parobka ze skołtunioną strzechą 
włosów, który od dawna już czekał, by Peyrol łaskawie zechciał zwrócić na niego uwagę — czy 
ta droga prowadzi do Almanarre?
 — Tak — odpowiedział wyrobnik, Peyrol zaś skinął głową. Człowiek ten w dalszym ciągu 
przeżuwał słowa, jakby nie przyzwyczajony do mówienia. — Do Almanarre i dalej, poza wielki 
staw, prosto do końca kraju, do Cape Esterel.
 Peyrol nadstawił ucha — było duże, płaskie i zarośnięte. „Gdybym tu pozostał — myślał — 
mówiłbym jak ten biedak.”
 Zapytał:
 — Czy są jakie domy, tam na końcu kraju?
 — A jakże, wioska, mała dziura, tylko kilka domów przy kościele i farma, gdzie dawniej 
można było dostać wina.
II
 Obywatel Peyrol stał u wrót podwórza gospody i wpatrywał się w krajobraz, dopóki zmierzch 
nie zatarł go zupełnie. I nawet gdy zagasły ostatnie blaski dnia, stał jeszcze przez czas pewien z 
wlepionymi w ciemność oczyma, choć odróżniał ledwie bielejącą drogą polną i czarne 
wierzchołki sosen, gdzie droga skręcała ku wybrzeżu. Wyszedł za próg dopiero wówczas, gdy 
kilku woźniców, którzy pokrzepiali się dotąd w gospodzie, odjechało w stronę Fréjus na swych 
dwukołowych wozach, załadowanych kopiasto próżnymi beczkami od wina. Sprawiło mu 
przyjemność, że nie zostali na noc. Zasiadł do skromnej kolacji i jadł z powagą onieśmielając 
starą kobietę, która mu przypominała matkę. Wypalił fajkę, dostał kawałek świecy w cynowym 
lichtarzu i ciężkim krokiem począł windować się po schodach na piętro, gdzie złożono jego 
bagaż. Rozklekotane schody trzęsły się i jęczały, jak . gdyby dźwigano po nich ciężary. W swoim 
pokoju przede wszystkim zamknął jak najstaranniej okiennice, jak gdyby obawiał się rzeźwości 
nocnego powietrza. Następnie zaryglował drzwi. Potem siadł na podłodze, postawiwszy lichtarz 
przed sobą między szeroko rozstawionymi nogami, i zaczął się rozbierać zrzucając kurtkę i 
ściągając gwałtownie koszulę przez głowę. Wówczas to ujawniła się przyczyna niezdarności jego 
ruchów, miał bowiem na gołym ciele — jak pobożny pokutnik włosiennicę — rodzaj kamizelki 
sporządzonej z dwóch kawałów starego płótna żaglowego, przetkanego często gęsto 
nasmolonymi nićmi na podobieństwo watówki. Zapinała się ona z przodu na trzy rogowe guziki; 
odpiął je i zsunął ramiączka przytrzymujące tę dziwną część garderoby, by nie zwisała 
wałkowato na biodrach. Potem począł ją rozwijać. Mimo wielkiej ostrożności kilkakrotnie 
brzęknął cicho metal, z dźwięku zgoła do ołowiu niepodobny..
 Siedząc tak z nagim, podanym w tył torsem, podtrzymywanym przez wielkie, muskularne 
ramiona, których biała skóra powyżej łokcia znikała pod pstrokacizną tatuażu, Peyrol westchnął 
głęboko, aż pierś szeroka i pokryta wzdłuż mostka szpakowatym włosem wysoko mu się 
podniosła. I nie tylko pierś obywatela Peyrola doznała ulgi rozszerzając się do atletycznych 
rozmiarów, ale i z wielkiej jego twarzy znikł raptem ów wyraz tępej surowości, wywołany 
jedynie fizyczną niewygodą. To nie bagatela nosić na sobie, na żebrach i plecach, masę 
różnorodnych monet cudzoziemskich na sumę sześćdziesięciu lub siedemdziesięciu tysięcy 
franków w złocie; w asygnatach republikańskich. Peyrol niewysokiego był mniemania i 
wymierzał swój skarb wózkami asygnat: może tysiąc wózków, może dwa tysiące. W każdym 
razie nie ulegało wątpliwości, że mógłby urzeczywistnić fantazję, która mu o zachodzie słońca 
przyszła do głowy przy podziwianiu krajobrazu — z łatwością mógłby zakupić ziemię, z której 
pochodził, z domami, lasami, winnicami, sadami oliwnymi, ogrodami, skałami i salonami, 
słowem, cały majątek, który leżał w polu widzenia, nie wyłączając żywego inwentarza. Lecz 
Peyrol nie dbał o grunty. Nie myślał nabywać ziemi, której nie kochał. Szukał jedynie 
spokojnego kąta jakiejś zapadłej dziury, gdzie mógłby w tajemnicy zakopać swój skarb.
 „To musi nastąpić niebawem” — myślał. Nie sposób było nosić na sobie, Bóg wie jak długo, 
skarb owinięty dokoła pasa. Tymczasem, czując się zupełnie obcy w kraju ojczystym — 
wylądowanie w Tulonie było może najryzykowniejszym przedsięwzięciem jego awanturniczego 
życia — przykrył zwiniętą kamizelę kurtą i podłożywszy ją sobie pod głowę zgasił świecę. Noc 
była ciepła. Podłoga była z desek, nie z cegieł. Rozciągnął się na nich, przyzwyczajony do 
takiego łoża. Z lagą pod ręką spał mocno i obudził się dopiero po wschodzie słońca, gdy usłyszał 
głosy i hałasy dokoła domu. Pchnął okiennice witając radośnie poranną jasność i poranny 
wietrzyk i ciesząc się, że nie ma nic do roboty, co dla takiego jak on marynarza łączyło się 
nieomylnie z pobytem na brzegu. Nie miał powodów do niepokoju, na twarzy jego osiadł wyraz 
równie daleki od bezmyślności jak i od zamyślenia.
 Podczas podróży odkrył zupełnie przypadkowo w jednej z komór pryzu dwa worki z 
różnorodnymi monetami: złotymi mohurami*, holenderskimi dukatami, hiszpańskimi pesetami, 
angielskimi gwineami. Nie wahał się zawładnąć tymi pieniędzmi. Łup, wielki czy mały, był 
normalnym zjawiskiem w jego korsarskim życiu. A teraz, kiedy siłą rzeczy został starszym 
kanonierem floty, nie miał zamiaru oddawać znalezionego skarbu przeklętym szczurom 
lądowym, żarłocznym jak rekiny, zamorzonym gryzipiórkom, którzy napchaliby sobie nim 
kieszenie. Wiedział, co go czekało, gdyby podzielił się dobrą nowiną ze swą załogą (same łotry 
spod ciemnej gwiazdy). Gotowi by poderżnąć mu gardło. Stary, zahartowany w bitwach wilk 
morski, Brat z Wybrzeża, więcej miał praw do takiego rabunku niż ktokolwiek inny na świecie. 
W wolnych więc chwilach podczas podróży, w ukryciu swej kabiny, przemyślnie a pracowicie 
sporządził kamizelę z żaglowego płótna, mającą mu posłużyć do przemycenia skarbu na brzeg. 
Była gruba, lecz odzież miał szerokiego kroju i liczył, że nikt z nikczemnych celników nie 
ośmieli się obszukać zwycięskiego kapitana, udającego się do Urzędu Admiralicji dla złożenia 
raportu. Plan udał się doskonale. Jednakże owa ukryta część garderoby, której wartość równała 
się wartości złota, jakie zawierała, męczyła go bardziej, niż przypuszczał. Odczuwał ucisk nie 
tylko fizyczny, ale i do pewnego stopnia duchowy. Stał się mniej przedsiębiorczy, a również i 
powściągliwszy. Ciężar skarbu przypominał mu nieustannie, by się miał na baczności przed 
jakimkolwiek starciem — nie wdawał się w bójki, stronił od kobiet, zabaw i uciech. Była to jedna 
z przyczyn, dla których jak najprędzej starał; się opuścić miasto. Z chwilą jednakże, gdy złożył 
głowę na swym skarbie, mógł spać snem sprawiedliwego.
 Pomimo tego rano nie objuczył się nim na nowo. Trochę przez niedbalstwo właściwe 
marynarzowi, trochę wierząc w swą szczęśliwą gwiazdę wpakował drogocenną kamizelę w 
komin nad pustym paleniskiem. Potem ubrał się i zjadł śniadanie. W godzinę później, dosiadłszy 
najętej mulicy, wyruszył z wyrazem zupełnej beztroski drogą wiodącą ku wybrzeżu celem 
zbadania tajemnic bezludnej wyspy.
 Za cel wyprawy obrał sobie koniec półwyspu odgraniczającego na kształt olbrzymiego mola 
malowniczą redę Hy?res od stałego lądu, zazębień wybrzeża i zatok u wejścia do portu 
tulońskiego. Mocna i pewna w nogach mulica (Peyrol skierowawszy ją raz na właściwą drogę 
puścił wolno wodze) niosła go ścieżką, która opadała dość stromo ku jałowej równinie z 
bielejącymi z daleka salinarni, otoczonej błękitnawymi, niewysokimi wzgórzami. Wkrótce 
wszelkie ślady ludzkich osiedli znikły mu sprzed oczu. Ta część ojczystego kraju bardziej była 
mu obca niż brzegi Cieśniny Mozambickiej, koralowe wybrzeża Indii i lasy Madagaskaru. 
Niebawem znalazł się na występie półwyspu Giens przesyconego solą i zawierającego niebieską 
lagunę, szczególnie niebieską, znacznie ciemniejszą i nawet spokojniejszą od rozciągającego się 
z obu jej stron morza, od którego oddzielały ją pasy ziemi o szerokości miejscami stu łokci 
zaledwie. Droga była zatarta, bez kolein; między kępami sztywnej jak drut trawy a krzakami o 
szczególnie martwym wyglądzie wykwitała krystaliczna sól śnieżnej bieli. Niezmiernie niski 
występ zdawał się grubości arkusza papieru położonego na powierzchni morza. Obywatel Peyrol 
widział na poziomie oka, jakby ze zwykłej tratwy, żagle rozmaitych statków, białe, to znów 
brązowe, podczas gdy solidna, ciemna sylwetka ojczystej jego wyspy Porquerolles widniała poza 
szerokim pasem wody. Mulica, która lepiej od obywatela Peyrola wiedziała, dokąd zmierzają, 
wprowadziła go między łagodne wzgórza u końca półwyspu. Stoki porastała rzadka trawa; 
garbate mury graniczne z szarych kamieni biegły między polami, a tu i ówdzie nad nimi 
wyglądał niski dach z czerwonej dachówki, ocieniony wierzchołkami delikatnych akacji. Na 
skręcie wąwozu ukazała się wieś licząca niewiele domów, odwróconych przeważnie od drogi, 
która na pierwszy rzut oka wyglądała jak wymarła. Trzy wysokie platany z bardzo odrapaną korą 
i skąpym listowiem rosły obok siebie na otwartej przestrzeni; widok psa, śpiącego w cieniu, 
ucieszył obywatela Peyrola: Mulica z wielką determinacją zbaczała ku wyżłobionemu w 
kamieniu korytu pod studnią wiejską. Peyrol, rozglądając się z grzbietu swego wierzchowca, 
który gasił pragnienie, nie dostrzegł ani śladu gospody. Potem, przenosząc wzrok ż domów na 
ziemię, zauważył okrytego łachmanami człowieka siedzącego opodal na kamieniu. Opasany był 
szerokim skórzanym pasem, a nogi miał gołe do kolan. Zatopiony w kontemplacji obcego 
przybysza zdawał się posągiem zdumienia. Jego ciemno–orzechowa twarz odbijała wyraźnie od 
strzechy rozwichrzonych siwych włosów. Na znak Peyrola podszedł chętnie, bez ociągania się, 
wpatrzony weń wciąż tym samym kamiennym wzrokiem.
 „Gdybym pozostał w kraju, wyglądałbym prawdopodobnie” jak ów człowiek” — przemknęło 
mimo woli przez myśl Peyrola. Z powagą, która go rzadko opuszczała, zapytał próżnującego 
mizeraka, czy jest on jedynym mieszkańcem wsi, na co otrzymał odpowiedź, że ludzie wyruszyli 
do pracy na swe pólka. Biedak odpowiedział z miłym uśmiechem, którego Peyrol nie spodziewał 
się po nim wcale.
 Wówczas ocknął się w Peyrolu nie zatarty niczym instynkt człowieka urodzonego na roli. 
Odezwał się, że w ciągu długich godzin jazdy nie dostrzegł mężczyzny, kobiety ani dziecka, ani 
nawet jakiegokolwiek zwierzęcia. Nigdy by nie przypuszczał, że może tu być w okolicy zdatny 
do uprawy kawałek gruntu. Lecz jego rozmówca upierał się, że ludzie pracują na swych gruntach, 
ci przynajmniej, którzy je mają.
 Na dźwięk głosu pies dźwignął się przybierając dziwną postać, jak gdyby tężał i cały stawał 
się tylko sztywnym kośćcem. Podszedł nieufnie i, dając wyraz swej psiej wierności, stanął za 
panem z nosem przy samych jego łydkach.
 — A wy — spytał Peyrol — nie macie gruntu?
 Człowiek namyślał się, nim odpowiedział:
 — Ja mam łódź.
 Peyrol zainteresował się, a ów objaśnił, że ma łódź na słonym jeziorze, tej wielkiej płachcie 
ciemnej wody, leżącej spokojnie między dwiema wielkimi zatokami niespokojnego morza. 
Peyrol wyraził zdziwienie, na co komu się zda łódź na takiej wodzie.
 — Są tam ryby — powiedział człowiek.
 — A czy ta łódź to wszystko, co posiadacie na ziemi? — pytał Peyrol.
 Muchy brzęczały, mulica zwiesiła łeb ruszając uszami i oganiając się leniwie cienkim 
ogonem.
 — Mam coś w rodzaju chaty, tam w dole, na brzegu laguny, i jedną czy dwie sieci — wyznał.
 Peyrol spojrzał z wierzchowca na ziemię.
 — I tego psa — dodał uzupełniając w ten sposób spis inwentarza.
 Znowu człowiek odpowiedział nie od razu:
 — To mój towarzysz.
 Peyrol siedział w siodle poważnie jak sędzia.
 — Mając tylko tyle trudno się utrzymać — wypowiedział się wreszcie. — Ale!… Czy nie ma 
tu jakiej gospody, kawiarni, jakiegoś miejsca, gdzie można by się zatrzymać na jeden dzień? 
Mówiono mi tam, w głębi kraju, że jest tu taki zajazd.
 — Pokażę go panu — rzekł człowiek wracając na miejsce, gdzie przedtem siedział, i 
podnosząc z ziemi duży, pusty kosz. Ruszyli. Drogę pokazywał rybak, za nim podążał pies ze 
zwieszonym pyskiem i spuszczonym ogonem, na ostatku zaś Peyrol kuksając piętami po bokach 
inteligentną, zdającą się wszystko przewidywać mulicę. Na rogu przy ostatnim z domostw stał 
stary krzyż drewniany osadzony w kwadratowym bloku kamiennym. Samotny rybak z laguny 
Pesquiers wskazał na boczną ścieżkę, gdzie wzgórza u krańca półwyspu tworzyły płytki wąwóz. 
Chyliły się tam na horyzoncie krzywe sosny; w samym wąwozie majaczyły srebrnawe kępy 
oliwnych sadów, a wyżej — długa, żółta ściana, za którą sterczały cyprysy i czerwone dachy 
budynków, należących prawdopodobnie do farmy.
 — Czy mnie tam przyjmą?
 — Tego nie wiem. Mają dużo miejsca, to pewne. Podróżnych tu nie ma. Lecz jeść tam 
dawniej dawali. Niech pan wstąpi tylko. Choćby nawet jego nie było w domu, farmerka jest na 
pewno i poda panu. Ona jest stąd, tu się urodziła. Wszystko o niej wiemy.
 — Co to za kobieta? — spytał obywatel Peyrol, na którym kąt ten na pierwszy rzut oka zrobił 
miłe wrażenie.
 — Hm, wstąpi pan, to pan zobaczy. Jest młoda.
 — A gospodarz? — spytał Peyrol. Dostrzegł błysk w podniesionych nań ciemnych, z lekka 
spłowiałych oczach przewodnika. — Czego mi się tak przyglądacie? Przecież nie jestem 
czarnoskóry.
 Ów uśmiechnął się, ukazując wśród siwego zarostu uzębienie równie kompletne jak uzębienie 
Peyrola. Zachowaniem swym zdradzał pewne zakłopotanie, bez śladu jednak nieprzyjaznych 
uczuć. Bąkał coś pod nosem, a Peyrol wywnioskował, że to obrośnięte, spalone słońcem, bose 
indywiduum, to mizerne stworzenie ludzkie, które miał przed strzemieniem, powzięło pewne 
patriotyczne podejrzenia co do jego osoby. Niesłychane! W głowie mu się to nie mieściło. 
Zapytał surowo swego przewodnika, czy wyglądem przypomina szczura lądowego 
jakiegokolwiek rodzaju. Zaklął siarczyście, nie tracąc jednak nic z godności właściwej typowi, 
rysom i strukturze swego ciała.
 — Na arystokratę pan nie wygląda, ale nie wygląda pań też na farmera ani na kramarza, ani na 
patriotę.
 Takiego jak pan nie widziano tu od dawna, od bardzo dawna. Wygląda pan na kogoś, o kim 
ledwie śmiem wspomnieć. Pan mógłby być księdzem.
 Peyrol na swej mulicy znieruchomiał ze zdumienia. „Czy ja śnię?” — zapytał się w duchu. — 
Zwariowaliście chyba — przemówił. — Nie wiecie, co mówicie. Nie wstyd wam?
 — A jednak — upierał się rybak w dobrej wierze — przed dziesięciu laty widziałem jednego z 
gatunku zwanego biskupami, który miał kubek w kubek taką twarz jak pan.
 Peyrol mimo woli przesunął ręką po twarzy. Co w niej być mogło? Nie przypominał sobie, by 
kiedykolwiek w życiu widział biskupa. Przewodnik jednak uczepił się tej myśli, gdyż zmarszczył 
brwi i mruknął:
 — Zupełnie jak tamci… Pamiętam doskonale… To nie tak dawno. Niektórzy z nich wciąż 
jeszcze kryją się po wsiach przed patriotami, którzy na nich długo polowali.
 Powietrze było nieruchome. Żywy ogień leciał z nieba na skały, kamienie i krzaki. Mulica z 
republikańską surowością gardząc stajnią, odległą o jakie sto dwadzieścia łokci, spuściła łeb, 
stuliła nawet uszy i drzemała w najlepsze, niczym na środku pustyni. Pies u nóg swego pana 
skamieniał i z nosem przy ziemi zdawał się również pogrążony w śpiączce. Peyrol zapadł w 
głęboką medytację, a rybak z laguny oczekiwał na rozproszenie swych podejrzeń beznamiętnie i 
bodaj z zastygłym na ustach ironicznym grymasem gdzieś w gęstwinie brody. Raptem fizjonomia 
Peyrola rozjaśniła się. Rozwiązał problemat; przydźwięk troski drżał jednak w jego głosie.
 — Ba, nic na to nie poradzę — rzekł. — Nauczyłem się golić od Anglików. Pewnie o to 
chodzi.
 Na wspomnienie Anglików rybak nadstawił uszu.
 — Nie wiadomo, gdzie oni sobie teraz wszyscy poszli — zauważył pod nosem. — Jeszcze 
trzy lata temu wielkie ich okręty uwijały się dokoła wybrzeży. Ciągle się ich widziało; walczyli 
też i na lądzie, wszędzie dokoła Tulonu. Potem w ciągu tygodnia czy dwóch trach! — nie było 
nikogo. Wynieśli się, diabli wiedzą dokąd. Ale może pan wie?
 — O tak! — potwierdzi! Peyrol. — Wiem wszystko o Anglikach, niech was o to głowa nie 
boli.
 — Mnie o to głowa nie boli. To panu wypada dwa razy pomyśleć, co — powiedzieć tam, to 
znaczy gospodarzowi farmy.
 — Nie jest on na pewno lepszym ode mnie patriotą, choć mam ogoloną twarz — odparł 
Peyrol. — Dziwne to się wydaje tylko takiemu jak wy dzikusowi.
 Z niespodziewanym westchnieniem przewodnik usiadł u stóp krzyża; pies zeszedł 
niezwłocznie cokolwiek z drogi i, zwinąwszy się w kłębek, przywarował między kępami trawy.
 — Wszyscy tu jesteśmy dzikusami — rzekł wynędzniały rybak z laguny. — Lecz gospodarz 
tej farmy jest prawdziwym patriotą z miasta. Gdyby pan pojechał do Tulonu i zapytał ludzi, 
powiedzieliby panu. On pierwszy zajął się wzniesieniem gilotyny, gdy oczyszczano miasto od 
wszelkiego rodzaju arystokratów, jeszcze przed przyjściem Anglików. Po ich wygnaniu roboty 
tej było tyle, że gilotyna nie mogła wystarczyć. Więc musieli zabijać zdrajców na ulicy, w 
piwnicach i łóżkach. Trupy mężczyzn i kobiet leżały kupami wzdłuż nabrzeży. Takich jak on 
było sporo, zwano ich krwiopijcami. Cóż, był wśród nich jednym z pierwszych. Mówię panu 
szczerą prawdę.
 Peyrol skinął głową.
 — Już my się dogadamy — powiedział. Nim zdążył ująć lejce i zabębnić piętami, mulica, jak 
gdyby tylko czekała na te słowa, ruszyła ścieżką.
 Nie minęło i pięć minut, gdy Peyrol zsiadł ze swego wierzchowca przed frontem niskiej i 
długiej przybudówki wysokiego domu z niewieloma oknami. Od węgłów przybudówki biegły 
mury z kamienia odgradzając widocznie prócz podwórza jedno czy dwa pola. Otwarta brama 
prowadziła na lewo, lecz Peyrol zsiadł u drzwi domu, przez które wszedł do pustej izby o 
chropowatych, pobielanych ścianach, gdzie stało tylko parę krzeseł i stołów, i która, sądząc z 
wyglądu, mogła służyć za wiejską kawiarnię. Zastukał knykciem w stół. Młoda kobieta w fichu 
na szyi, w sukni w białe i czerwone pasy, brunetka o pąsowych ustach, ukazała się w drzwiach 
prowadzących do wnętrza domu.
 — Bonjour, citoyenne!* — pozdrowił Peyrol.
 Tak była zdziwiona niezwykłym wyglądem gościa, że odszepnęła mu tylko:
 — Bonjour.
 Po chwili jednak podeszła bliżej z wyrazem oczekiwania. Obywatel Peyrol zauważył 
wówczas, jak doskonały ma owal twarzy, jak piękną płeć, gładkie policzki, białą szyję, i aż 
gwizdnął z cicha przez zęby.
 — Pić mi się chce, oczywiście — przemówił — ale przede wszystkim chciałbym wiedzieć, 
czy mogę się zatrzymać.
 Drgnął słysząc stuk podków, lecz kobieta go uspokoiła.
 — Mulica idzie do szopy. Zna drogę. Co do pańskiego zatrzymania się, to gospodarz będzie tu 
za chwilę. Nikt tu nie bywa. A na jak długo zamierzacie się zatrzymać?
 Stary włóczęga morski wpatrzył się w nią badawczo.
 — Prawdę mówiąc, citoyenne, na zawsze, jeśli tak rzec można.
 Uśmiechnęła się, aż zęby jej zalśniły, lecz bez śladu wesołości, bez jakiejkolwiek zmiany w 
wyrazie oczu, które błądziły ustawicznie po pustej izbie, jak gdyby Peyrol przybył otoczony 
świtą cieni.
 — To tak jak ja — powiedziała.. — Spędziłam tu dzieciństwo.
 — I teraz prawie wyglądacie na dziecko — rzekł Peyrol patrząc na nią z uczuciem, które nie 
było już zdziwieniem ani ciekawością, lecz zdawało się tkwić w samej jego piersi.
 — Czy jesteście patriotą? — zapytała, wciąż nie spuszczając z oka niewidzialnego 
towarzystwa w izbie.
 Peyrola, który sądził, że „nareszcie odczepił się od tego przeklętego głupstwa”, złość wzięła i 
przez chwilę nie wiedział, co odpowiedzieć; — Jestem Francuzem — wypalił szorstko.
 — Arletto! — zabrzmiał z wnętrza domu przez otwarte drzwi głos starej kobiety.
 — Co takiego? — odpowiedziała uprzejmie.
 — Na podwórzu jest osiodłana mulica.
 — Dobrze. Gość jest tutaj. — Oczy jej, które na chwilę się zatrzymały, znów zaczęły błądzić 
dokoła izby i siedzącego bez ruchu Peyrola. Zbliżyła się o krok do niego i zapytała cicho 
poufnym tonem:
 — Czy nosiliście kiedy głowę kobiety na ostrzu piki?
 Peyrol, który był świadkiem wielu bitew, rzezi na lądzie i morzu, zdobywania miast szturmem 
przez dzikich wojowników, który sam zabijał w ataku i obronie, w pierwszej chwili zapomniał 
języka w gębie, potem zaś odpowiedział z goryczą:
 — Nie. Wiem, że są ludzie, którzy się tym chełpią. Pyszałki o kamiennym sercu. Ale cóż to 
wszystko was może obchodzić?
 Nie słuchała, chwytając dolną wargą równymi górnymi zębami i bez ustanku tocząc oczyma.
 Raptem Peyrol przypomniał sobie krwiożerczego tygrysa ludu. Jej mąż? Czy możliwe?… 
Dlaczego nie? Być może. Skąd mógł wiedzieć — on, obcy? Czuł, że nie potrafi odpowiedzieć na 
to pytanie. Wzrok jej uchwycić? Równie dobrze mógłby próbować uchwycić rękoma wijącą się 
w locie mewę. Robiła zresztą wrażenie wolnego, nieuchwytnego ptaka morskiego. Lecz Peyrol 
umiał być cierpliwy, cechowała go bowiem cierpliwość stanowiąca często tylko pewną odmianę 
odwagi. Znany był z tego. Właściwość ta, przydała mu się w wielu niebezpiecznych 
okolicznościach. Razu pewnego ocaliła mu życie. Tak, tylko cierpliwość, nic innego. A teraz 
miał czas. Mógł czekać. Więc czekał. I nagle, jak gdyby oswojona jego cierpliwością, dziwna ta 
istota spuściła oczy, przystąpiła doń zupełnie blisko i poczęła wodzić palcem po wyłogach jego 
kurty, zupełnie jak dziecko.
 Peyrol omal nie wykrzyknął ze zdumienia, powstrzymał się jednak od jakiegokolwiek ruchu, 
niemal oddech mu zaparło. Opanowało go łagodne, nieokreślone wzruszenie. Nie podniosła nań 
oczu, a że czarne rzęsy na kształt cienia leżały na jej białych policzkach, więc nie musiał się silić 
na uśmiech. Gdy spłynęła zeń fala pierwszego wrażenia, nawet przestał się dziwić. Wprawił go 
bowiem w zdumienie nie sposób postępowania tej dziwnej istoty, lecz jej raptowny ruch.
 — Tak. Możecie pozostać. Sądzę, że będziemy przyjaciółmi. Opowiem wam o rewolucji.
 Przy tych słowach Peyrol, człowiek z krwawą przeszłością, uczuł coś w rodzaju zimna u 
nasady głowy.
 — Po co? — spytał.
 — Tak być musi — powiedziała i tyłem cofnęła się o parę kroków, potem, wciąż ze 
spuszczonymi oczami, odwróciła się i wyszła z pokoju lekko, rzekłbyś, nie dotykając ziemi 
stopami. Zniknęła momentalnie. Zapatrzony w otwarte drzwi kuchni Peyrol zauważył w nich po 
chwili głowę starszej kobiety w kolorowej chuście. Była smagła. Wyglądała ku niemu ze 
strachem.
 — Proszę o butelkę wina! — krzyknął.
III
 Właściwy marynarzom zwyczaj symulowania, że nic, cokolwiek by się stało na morzu lub 
lądzie, nie jest w stanie ich zdziwić, stał się drugą naturą Peyrola. Przywykłszy od dzieciństwa 
tłumić wszelki objaw zdziwienia wobec najniezwyklejszych zjawisk i zdarzeń, dziwnych ludzi, 
dziwnych zwyczajów i najbardziej przerażających fenomenów natury (takich, na przykład, jak 
wybuchy wulkanów lub rozpętanie furii ludzkiej), u schyłku życia był naprawdę niewrażliwy — 
czy może doskonale opanowany. Widział tyle rzeczy rażących lub okrutnych, słyszał tyle 
zdumiewających opowieści, że na każdą nowość reagował myślą wyrażającą się w słowach: 
„J’en ai vu bien d’autres.”
 Ostatnią rzeczą straszną, która obudziła w nim grozę przed zjawiskami nadprzyrodzonymi, 
była śmierć matki, tej kobiety wynędzniałej i gwałtownej, zmarłej pod kupą łachmanów; omal 
zaś nie utracił zmysłów w paroksyzmie strachu innego znów rodzaju — a takiego strachu doznał 
wówczas po raz ostatni — gdy jako dwunastoletni chłopak znalazł się wśród tumultu i mrowia 
ludzkiego na marsylskim nabrzeżu, a więc w obliczu nadzwyczajności, której nie potrafił ani 
pojąć, ani ogarnąć i przed którą skrył się, gdy odegnano go z kutra, za stertę worów z pszenicą. 
Pozostał tam drżąc na całym ciele, póki człowiek w kapeluszu z podniesionym rondem i z szablą 
u boku (chłopak nigdy w życiu nie widział ani takiego kapelusza, ani takiej szabli) nie schwycił 
go pod pachę i nie wyciągnął z ukrycia. Człowieka tego wziąłby za wilkołaka, gdyby 
kiedykolwiek w życiu słyszał o wilkołakach; tak czy owak, był on przerażający i dziwaczniejszy 
niż wszystko, co chłopak potrafiłby sobie wyobrazić, gdyby wówczas wyobraźnia jego nie 
drzemała. Można było umrzeć ze strachu, lecz nie przyszło mu to na myśl. I nie zwariował, lecz 
biernie, z właściwą dzieciom giętkością, przystosował się w ciągu doby mniej więcej do nowych, 
niezrozumiałych warunków życia. Po tym wtajemniczeniu reszta przeżyć, więc ryby latające, 
wieloryby, później czarni ludzie na wyspach koralowych, nawet pokłady krwią ociekające i męki 
pragnienia w otwartych łodziach, wszystko, co go spotkało, było stosunkowo proste. W okresie 
gdy od marynarzy i podróżnych, a także z bardzo starych gazet nadeszłych z Europy, dowiedział 
się o rewolucji we Francji i o pewnych Nieśmiertelnych Zasadach powodujących śmierć wielu 
ludzi, potrafił już zdobyć się na samoistny sąd o rzeczy. Więc bunt i wyrzucanie oficerów w 
morze. Był tego świadkiem dwukrotnie i za każdym razem po innej stawał stronie. Jeśli idzie o 
ten przewrót, nie przechylił się ani na jedną, ani na drugą stronę. Było to wszystko za dalekie, za 
wielkie, nie dość konkretne.
 Prędko jednakże przyswoił sobie żargon rewolucyjny i posługiwał się nim w pewnych 
okolicznościach z tajemną wzgardą w duszy.
 Zdarzyło się Peyrolowi, że najserdeczniejszy przyjaciel i współtowarzysz wypraw odebrał mu 
żółtoskórą dziewczynę, do której pałał szaloną miłością; nawiasem mówiąc, utracił nadzieję 
zrozumienia tego kiedykolwiek. Dość, że zdrada przyjaciela i kochanki, poparta mnóstwem 
doświadczeń z ludźmi, zetknięcie się z różnolitością ludzkich namiętności, wszystko dopełniło 
kroplą wzgardy dla całego świata, niby cudownym lekiem, tę dziwną mieszaninę, jaką była dusza 
powróconego ojczyźnie korsarza.
 Dlatego nie okazał zdziwienia, bo nie doznał go wcale, znalazłszy się w obecności gospodarza 
farmy Escampobar, którą ów otrzymał wraz z żoną. Bezdomny Peyrol, siedząc w pustej izbie 
przy stole i mając butelkę wina przed sobą, właśnie podnosił szklankę do ust, gdy wszedł ów 
eks–orator sekcyjny, przywódca motłochu w czerwonych czapkach, prześladowca arystokratów i 
księży, wznosiciel gilotyny, słowem, krwiopijca. I obywatel Peyrol, który był co najmniej o sześć 
tysięcy mil od tragicznej sceny rewolucji, rzucił mu swym niewzruszonym głębokim basem 
powitalne:
 — Salut!
 Sankiulota odpłacił daleko cichszym „Salut”, wpijając się wzrokiem w oznajmionego mu już 
przybysza. Miał migdałowe, łagodne, lśniące oczy, lśniącą skórę na kościach policzkowych, 
wystających, choć zaokrąglonych. Twarz — na kształt czerwonej maski — znikała pod 
kasztanowatym, krótko przystrzyżonym zarostem, obrastającym usta tak szczelnie, że Peyrol nie 
mógł się dopatrzyć ich wyrazu, który mógł być okrutny.
 Zbrużdżone czoło i prostopadły nos mówiły o fanatyzmie płomiennego patrioty. W ręku 
trzymał długi, lśniący nóż, który zaraz położył na jednym ze stołów. Wyglądał na lat trzydzieści; 
był to dobrze zbudowany, średniego wzrostu mężczyzna, zdradzający sposobem bycia brak 
zdolności do szybkiej decyzji. Coś na kształt rozczarowania znajdowało wyraz w sposobie 
trzymania pleców. Z subtelności tej Peyrol zdał sobie sprawę wyłuszczając, o co mu chodzi. 
Zakończył oświadczeniem, że jest marynarzem republiki i że zawsze w obliczu nieprzyjaciela 
spełniał swój obowiązek.
 Krwiopijca słuchał uważnie. Wysoko osadzone brwi nadawały mu wyraz zdumienia. Podszedł 
z bliska do stołu i przemówił drżącym głosem:
 — Może i spełnialiście swój obowiązek! Niemniej możecie być zdeprawowani. Cnota 
marynarzy republiki nie ostała się przed złotem tyranów. Kto by przypuścił? Przemawiali jak 
prawdziwi patrioci. A pomimo to Anglicy wpłynęli do portu, bez bitwy wylądowali w mieście. 
Wojska republiki wygnały ich, lecz zdrada chyłkiem skrada się po kraju, wyrasta, gdzie jej nie 
posiano, siedzi u naszych ognisk domowych, czai się w sercach przedstawicieli ludu, ojców 
naszych i braci. Był czas, kiedy kwitły cnoty obywatelskie, ale teraz zakryły oblicze. I powiem 
dlaczego: za mało przelaliśmy krwi. Wydaje się, że nigdy nie można przelać dość krwi. To 
zniechęca. Oto do czegośmy doszli.
 Głos uwiązł mu w gardle, jak gdyby raptem utracił wiarę w siebie.
 — Przynieście sobie szklankę, citoyen — rzekł Peyrol po krótkiej chwili milczenia — 
wypijemy zdrajcom na pohybel. Nikt więcej ode mnie nie nienawidzi zdrady, lecz…
 Poczekał, aż sankiulota wróci. Nalał wina i, gdy stuknęli się szklankami opróżniając je do 
połowy; postawił swoją na stole i podjął:
 — Lecz, widzicie, ja nic nie miałem z waszą polityką do czynienia. Byłem na drugiej półkuli, 
więc nie możecie mnie podejrzewać o zdradę. Wy, sankiuloci, tępiliście bez litości wrogów 
republiki w ojczyźnie, ja zaś zabijałem jej nieprzyjaciół daleko stąd. Wy ścinaliście łby bez 
wyrzutów sumienia…
 Ów zaś najniespodziewaniej w świecie zamknął na mgnienie oczy, by za chwilę otworzyć je 
jak najszerzej.
 — Tak, tak — przyznał cichym głosem. — Litość też może być przestępstwem.
 — Tak, A ja rąbałem po łbach wrogów republiki, gdziekolwiek się z nimi spotkałem, nie 
bacząc, w jakiej są sile. Sądzę więc, że ja i wy powinniśmy się zrozumieć.
 Na to gospodarz farmy mruknął, że w czasach jak obecne nic nie daje zupełnej gwarancji 
patriotyzmu. Obowiązkiem patrioty jest żywić w sercu podejrzliwość względem każdego. 
Peyrolowi przez cały czas nie wymknął się najlżejszy odruch zniecierpliwienia. Wspaniale 
panował nad sobą i z niezmąconym humorem prowadził rozmowę, co zostało uwieńczone 
pomyślnym rezultatem — dopiął swego. Obywatel Scevola Bron (tak pono nazywał się 
gospodarz farmy), budzący strach i nienawiść w pozostałych mieszkańcach półwyspu Giens, 
zapragnął pewnie mieć kogoś, z kim mógłby od czasu do czasu zamienić słów parę. Wieśniacy 
nigdy nie odwiedzali farmy, a jeśliby ją odwiedzili, to jedynie tłumnie i we wrogich zamiarach. Z 
głuchą wściekłością znosili obecność tego sankiuloty w swym kącie świata.
 — Skąd przybywacie? — było ostatnim pytaniem farmera.
 — Przed dwoma dniami opuściłem Tulon.
 Obywatel Scevola uderzył pięścią w stół, lecz był to tylko przebłysk energii.
 — I pomyśleć, że według dekretu z miasta tego nie miał pozostać kamień na kamieniu! — 
poskarżył się z wyrazem głębokiego bólu. .
 — Wszystkie niemal pozostały na miejscu — upewnił go Peyrol beznamiętnie. — Nie umiem 
powiedzieć, czy Tulon zasługiwałby na los przeznaczony temu miastu, jak powiedzieliście, 
dekretem. Byłem w Tułonie przez jakiś miesiąc i wiem, że mieszkają tam pewni dobrzy patrioci. 
Wiem, bo się z nimi zaprzyjaźniłem. — Po czym Peyrol wymienił parę nazwisk, które sankiulota 
przyjął gorzkim uśmiechem i złowróżbną ciszą jak gdyby należało posłać ich właścicieli na 
szafot, pod nóż gilotyny.
 — Chodźcie, pokażę wam, gdzie będziecie sypiać — powiedział z westchnieniem, a Peyrol 
chętnie podążył za nim. Weszli razem do kuchni. Przez otwarte tylne drzwi prostokątna plama 
słońca padła na kamienne tafle podłogi. Za drzwiami kurczęta gromadą całą wyczekiwały na żer, 
a żółta kura, umieściwszy się na samym progu, pretensjonalnie kręciła głową w prawo i lewo. 
Stara kobieta raptownie postawiła na stole trzymaną w ręku miskę z pokarmem i wlepiła wzrok w 
Peyrola. Obszerna, czysta izba zrobiła na nim miłe wrażenie.
 — Będzie pan tu jadał z nami — powiedział przewodnik i, nie zatrzymując się, prowadził 
wąskim korytarzem do stromych schodów. Z pierwszego podestu biegły wzwyż wąskie, kręcone 
schodki pod sam strych domu.
 Gdy sankiulota jednym pchnięciem ręki otworzył na roścież grube drewniane drzwi na końcu 
krętych schodów, znaleźli się na progu obszernej, niskiej izby, w której stało szerokie 
dwuosobowe łóżko ze stertą złożonych na nim kołder i zapasowych poduszek. Stały tam również 
dwa drewniane krzesła i owalny stół.
 — Moglibyśmy urządzić dla was ten pokój — powiedział gospodarz i dodał — lecz nie wiem, 
co powie na to gospodyni. .
 Peyrol, którego uderzył szczególny wyraz twarzy sankiuloty, odwrócił głową i zobaczył 
stojącą w drzwiach dziewczynę. Odniósł wrażenie, że przemknęła w powietrzu w ślad za nimi, 
gdyż nic nie zdradziło jej obecności, ani szelest, ani odgłos stąpnięcia. Nieskazitelną biel jej cery 
potęgował kontrast z koralowymi ustami i kruczymi splotami, wymykającymi się spod 
muślinowego czepka obramowanego koronką. Nieruchoma i milcząca, zachowywała się tak, jak 
gdyby w pokoju nie było nikogo, i Peyrol raptem odwrócił wzrok od tej niemej, nieprzytomnej 
twarzy z biegającymi oczami.
 Jednakże w ten czy inny sposób sankiulota upewnił się, widać, co do jej zgody, gdyż 
powiedział tonem ostatecznej decyzji:
 — A więc dobrze — i nastąpił moment ciszy. Błyskawice strzelały z czarnych oczu kobiety 
biegających dokoła całej izby bez chwili spoczynku, na koralowych ustach osiadł półuśmiech nie 
tyle bezmyślny, co całkiem nieumotywowany. Peyrol obserwował ją kątem oka, nie potrafił 
jednak odgadnąć jej myśli. Zdawała się nie znać go wcale.
 — Z trzech stron macie tu widok na morze — odezwał się sankiulota do gościa.
 Dom na farmie był wysoki. Z obszernej izby na strychu roztaczał się widok z jednej strony na 
redę Hyeres, widniejącą na pierwszym planie na tle błękitnawych falistości wybrzeża aż po 
Frejus, z drugiej zaś strony na półkole jałowych, wysokich wzgórz, przeciętych wejściem do 
tulońskiego portu; umocnione fortami i bateriami wejście kończyło się wyniosłością Cape Cépet, 
ściętą płasko górą na obsadzie brązowych skał o posępnie pożlebionych stokach, z białą plamą na 
samym szczycie, przedrewolucyjną kaplicą Najświętszej Marii Panny. Stanowiła ona cel licznych 
pielgrzymek za ancien regime’u*. Roziskrzone na powierzchni i nieskazitelne w swych głębiach 
morze chłonęło południowy żar słońca.
 — Zupełnie jak w latarni morskiej — rzekł Peyrol. — Niezła siedziba dla marynarza. — 
Uradował się w głębi serca na widok rozrzuconych po morzu żagli. Szczury lądowe ze swymi 
domami, bydlętami i czynnościami nie istniały dlań po prostu. W mniemaniu Peyrola na życie 
jakiegokolwiek obcego brzegu składały się statki, począwszy od czółen skórzanych, a kończąc na 
zwykłych korytach albo tratwach z powiązanych okrąglaków ze strzępem maty zamiast żagla, 
najprymitywniejszych tratwach, z których ciemnoskóre nagusy łowią ryby wzdłuż pasm białego 
piasku pod brzemieniem tropikalnego nieba, rozjarzonego złowrogo i z burzliwą chmurą czającą 
się na horyzoncie. Lecz tu oglądał świat nieporównanie pogodny na jasnym brzegu — nic 
ponurego, nic złowrogiego w blasku słońca. Niebo wspierało się leciutko na mglistych zarysach 
dalekich wzgórz, bezruch zdawał się wisieć w powietrzu jak rozkoszny miraż. W Petite Passę, 
między Porquerolles a Cape Esterel, kilka kutrów pływało po morzu nie znającym przypływu i 
odpływu; cechowała je jednakże nie cisza śmierci, tylko spokój lekkiego snu, nieruchomość z 
uśmiechem na ustach, urok pięknego dnia śródziemnomorskiego, dnia bez tchnienia, lecz nigdy 
bez życia. I Peyrol na włóczędze pełnej wrażeń po brzegi nie zaznał nigdy takiego czaru. Uczuł 
się tak daleki od myśli o walce i śmierci, tak zadziwiająco bezpieczny, że na całą swą przeszłość 
gotów był spojrzeć z pobłażliwym uśmiechem jak na łańcuch posępnych dni i dusznych nocy. 
Pomyślał, że nie przyjdzie mu nawet do głowy oddalić się stąd, jak gdyby przeczuwając, że jego 
piracka dusza zawsze się tu gnieździła. Tak, oto kąt dla niego. Nie rachuba, lecz instynkt go tu 
sprowadził.
 Odwrócił się od okna i znalazł twarzą w twarz z sankiulotą, który snadź podszedł doń z tyłu, 
może, by go przyjacielsko uderzyć po ramieniu, lecz teraz odwrócił odeń głowę. Młoda kobieta 
znikła.
 — Powiedzcie mi, gospodarzu — rzekł Peyrol — czy nie ma tu gdzie w pobliżu jakiej 
zatoczki z płaskim brzegiem, odpowiedniej do trzymania w niej łodzi?
 — A po co wam łódź?
 — By wypłynąć na połów ryb, gdy mi przyjdzie ochota — krótko odparł Peyrol.
 Wówczas gospodarz Escampobar udobruchał się nagle i oświadczył, że u stóp wzgórza o 
kilkaset kroków od domu znajduje się doskonała przystań. Oczywiście, wybrzeże jest pełne 
zazębień, lecz w tym miejscu morze tworzy jakby mały staw w głębi półwyspu. I przy tych 
słowach w migdałowych oczach tulońskiego terrorysty zapaliło się ponure światło, które nie 
uszło uwagi Peyrola.
 — Prawdziwy mały staw z wyjściem na zatokę, dobrze znaną Anglikom. — Zamilkł.
 Wówczas Peyrol nie przejmując się zbytnio, lecz tonem głębokiego przekonania zauważył, że 
niełatwo zamknąć przed Anglikami najmniejszy nawet szmat słonej wódy, nie pojmuje jednak, 
co mogło ich sprowadzić na brzeg tak odległy.
 — Było to wówczas, gdy angielska flota zawinęła tu po raz pierwszy — ponuro odezwał się 
patriota — i zaczęła się wałęsać u wybrzeży, nim jeszcze zdrajcy kontrrewolucyjni wpuścili ją do 
Tulonu, sprzedając świętą ziemię ojczystą za garść marnego złota. O tak, jeszcze przed tą 
zbrodnią oficerowie angielscy lądowali nocą w zatoce i dochodzili wybrzeżem aż do tego domu.
 — Co za zuchwalstwo! — zdumiał się Peyrol nie na żarty. — Lecz to do nich podobne. A 
jednak wierzyć się nie chce. Czy to nie plotki?
 Patariota kurczowo wzniósł ramię.
 — Że tak było, przysiągłem przed trybunałem — oświadczył. — O, ciemna sprawa! — 
wykrzyknął przeraźliwie. — Ojciec jej przypłacił to życiem — powiedział cicho — jej matka 
także, lecz ojczyzna była w niebezpieczeństwie — dodał jeszcze cichszym głosem.
 Peyrol podszedł do zachodniego okna i popatrzył w stronę Tulonu. Pośrodku wód rozlanych 
na Cape Cicié pływał wysoki dwupokładowiec, małe zaś ciemne punkty na wódzie były to łódki 
usiłujące obrócić go na prawo. Peyrol przyglądał się chwilę, potem wrócił w głąb izby.
 — I wyciągnęliście go stąd wprost na szafot? — zapytał swym obojętnym głosem.
 Patriota nie podniósł oczu, w zamyśleniu zaprzeczył ruchem głowy.
 — Nie, przybył do Tulonu przed samą ewakuacją, ten przyjaciel Anglików… Przyżeglował na 
własnym kutrze, który wciąż jeszcze leży tu w Madrague. Wziął z sobą żonę. Przybyli, by zabrać 
do domu córkę ukrywającą się z paru starymi zakonnicami. Nadciągali zwycięscy republikanie, 
służebnicy tyranii musieli uciekać.
 — Przybyli po córkę? — rozważał Peyrol.. by ludzie poczuwający się do winy ważyli…
 Patriota błysnął ku niemu oczyma, które płonęły dziko.
 — Sprawiedliwości stało się zadość. Jako kontrrewolucjoniści, gdyby nawet jednego słowa 
nie zamienili z nieprzyjaciółmi, powinni byli ponieść karę.
 — Hm, marudzili z powodu córki. To wy sprowadziliście ją do domu?
 — Tak, ja — odparł gospodarz. Wyminął badawcze spojrzenie Peyrola, choć w następnej 
chwili już mu patrzył w oczy. — Ale nie udało się jej zdeprawować naukami podłego zabobonu. 
Przywiozłem patriotkę.
 Z całym spokojem Peyrol przyznał mu rację ledwie dostrzegalnym skinieniem głowy.
 — Pięknie — rzekł — wszystkie te historie nie zamącą mi snu w tej izbie. Zawsze chciałem, 
gdy będę miał dość włóczęgi po morzach, zamieszkać w latarni morskiej. Tu jest jak w latarni. 
Zobaczycie mnie tu jutro z moimi nielicznymi manatkami — dodał zmierzając ku drzwiom. — 
Salut, citoyen!
 Panowanie nad sobą wyrosło u Peyrola z czasem do poziomu prawdziwej pogody umysłu. Na 
wschodnich morzach i lądach wiedziano, że Peyrol to człowiek straszny i spokojny. Mogliby tam 
opowiedzieć niejedną historię, która z ich punktu widzenia była po prostu wspaniała. Lecz 
wszystko, czego Peyrol kiedykolwiek dokonał, ograniczało się w jego mniemaniu do tego, że 
zachował rozsądek w różnego rodzaju niebezpiecznych sytuacjach. Nic go nie mogło przyprawić 
o zawrót głowy — ani niebezpieczeństwo, ani okrucieństwo, ani jakiekolwiek okoliczności danej 
przygody. Przystosowywał się do niej, do jej właściwości i bodaj do samego jej ducha z 
głębokim i nieomylnym wyczuciem, bez domieszki sentymentu. Uczucie jako takie było dlań 
czymś sztucznym, o czym nawet nie słyszał, było mu tak bardzo obce, że z jego przejawów nie 
umiałby zdać sobie sprawy. Dzięki temu naturalnemu sposobowi godzenia się na wszystko 
nadawał się na współmieszkańca Escampobar. Wkrótce powrócił na farmę z całym ładunkiem, 
jak zwał swój bagaż. U drzwi domu powitała go młoda kobieta o bladej twarzy i wiecznie 
błądzących oczach. Nic nie było w stanie zatrzymać jej wzroku. Ślizgał się po przedmiotach jej 
codziennego otoczenia. Gdy się do niej mówiło, wciąż czegoś wypatrywała to z prawej, to z 
lewej strony za rozmówcą, aż budziła zwątpienie, czy słucha i rozumie. Mimo pozorów 
nieprzytomności była jednakże najzupełniej przy zdrowych zmysłach. Wśród swych poszukiwań 
uśmiechnęła się do Peyrola. Potem, wycofawszy się do kuchni, przyglądała się, o ile na to 
pozwalały jej rozbiegane oczy, jak Peyrol windował po schodach swoją osobę i bagaż.
 Najcenniejszą część bagażu Peyrol miał na sobie, toteż gdy tylko został sam w izbie 
strychowej, przypominającej kamerę świetlną latarni morskiej, zrzucił nieznośne brzemię i 
położył je w nogach łóżka. Potem siadł, oparłszy się łokciami na stole, i patrzał na swój skarb z 
uczuciem niezmiernej ulgi. Łup ten nigdy nie ciążył mu na sumieniu, w pewnych chwilach ciążył 
mu tylko na ciele. Cierpienia duchowe, które skarb mu sprawiał, były następstwem cierpień 
ściśle fizycznych. Mniejsza ó to, że musiał się z nim kryć, lecz był to krępujący, irytujący, a pod 
koniec dnia naprawdę nieznośny ciężar, który sprawiał, że on, barczysty i rzutki marynarz, czuł 
się jak juczne zwierzę. W takich chwilach całym współczuciem, na jakie potrafił się zdobyć, 
obdarzał zwierzęta zmuszone dźwigać człowieka i jego ładunki. Obce mu było okrucieństwo, 
choć życie wśród bezprawia uczyniło go bezwzględnym.
 Rozparł się w krześle. Siedział tak, nagi do pasa, muskularny i siwowłosy, skłoniwszy głowę o 
rzymskim profilu na tatuowane przedramię. Czuł się doskonale. W głębokim zamyśleniu nie 
spuszczał oka ze skarbu. Myliłby się jednak srodze ten, kto, sądząc z pozorów, zadumę tę 
przypisałby chęci jak najlepszego ukrycia skarbu. Peyrol rozmyślał zgoła nad czym innym; 
wieloletnie doświadczenie nauczyło go, co wart jest łup i jak prędko topnieje w rękach. 
Zastanawiał się, jak różną była ta zdobycz od dotychczasowych zdobyczy. To nie wypadająca 
nań część łupu, osiągniętego potem, krwią i blizną, głodem i hazardem życia, ale dar łaskawej 
fortuny. Łup prędko się trwoni. Skarb ten dostał mu się, aby go zachował. Tu, z dala od pokus 
burzliwej przeszłości, rzekłbyś, w innym świecie, nie mógłby go przepić, przegrać w karty, 
roztrwonić w jakiś znany sobie sposób, nie mógłby go nawet darować. W tej izbie wzniesionej na 
dobre kilkanaście stóp nad poziomem zrewoltowanego kraju ojczystego, w którym czuł się 
bardziej obco niż gdziekolwiek indziej na świecie, na tym obszernym poddaszu, pełnym światła i 
okolonym przez morze, Peyrol delektował się ciszą i bezpieczeństwem, nie myśląc zaprzątać 
sobie głowy skarbem. Przyszło mu na myśl, że w gruncie rzeczy nigdy nie dbał o łup zdobyty 
kiedykolwiek. Nigdy o żaden. Miałżeby teraz szczególnie strzec zdobyczy, za którą nikt mścić 
się nie może i której mu nikt nie będzie próbował odebrać? Peyrol wstał i otworzył swój wielki 
kufer z sandałowego drzewa ze zwisającą przeogromną kłódką, kufer złupiony w pewnym 
chińskim mieście nad Zatoką Tonkińską przed wielu, wielu laty, gdy banda Braci z Wybrzeża, do 
której należał, wzięła szturmem portugalski statek, załogę spuściła w łodzi na morze, a sama 
zaczęła uprawiać żeglugę na własne konto i ryzyko. Był wtedy młody, bardzo młody, i kufer 
przypadł mu w udziale, bo nikt nie chciał nieporęcznego sprzętu, a także dlatego, że opasywały 
go obręcze wycyzelowane, co prawda, lecz nie ze złota, a z podłej miedzi. On zaś w prostocie 
ducha był zadowolony z tego, co dla niego przypadło. Ciągnął za sobą kufer w najprzeróżniejsze 
miejsca i pozostawiał, gdzie się dało — raz na cały rok zostawił go w ciemnej i cuchnącej jaskini 
na wybrzeżu madagaskarskim. Oddawał go na przechowanie różnym wodzom plemiennym, 
Arabom, właścicielowi najobrzydliwszej jaskini gry w Pondicherry, wrogom swym nawet. Raz, 
jednakże, utracił kufer.
 Stało się to, gdy go raniono. Krew wtedy tryskała z niego jak z rozprutego bukłaka z winem. 
Między Braćmi wynikła nieprzewidziana bójka z powodu jakiegoś planu, skomplikowanego 
osobistymi zawiściami, i on, Bogu ducha winien, dostał to fatalne cięcie nie wiadomo od kogo, 
nie udało mu się bowiem nigdy dowiedzieć, kto je zadał. Jeden z Braci, młody Anglik, z którym 
się przyjaźnił, skoczył mu na pomoc i wyciągnął z kłębowiska. Tyle pamięta, gdyż potem stracił 
przytomność i przeleżał długie dni bez pamięci. Ilekroć oglądał bliznę, nie mógł oprzeć się 
zdumieniu, jakim cudem wylizał się z tej rany. Ta przygoda, rana i długa, bolesna 
rekonwalescencja wpłynęły nań otrzeźwiająco. Po wielu latach, gdy stroniąc od bezwzględnego 
bezprawia służył jako sternik na „Hirondelle”, względnie porządnym statku korsarskim, kufer ten 
wpadł mu w oko najniespodziewaniej w Port Louis, w stojącej na uboczu ciemnej budzie 
hinduskiego handlarza. Godzina była późna, ulica pusta, więc Peyrol, niewiele myśląc, wtargnął 
do sklepiku z pistoletem w prawej, a dolarem w lewej ręce i zażądał wydania swej własności. Od 
wstrętnie płaszczącego się handlarza zabrał kufer i na ramieniu zaniósł go na statek, który tejże 
nocy wypłynął na morze. Dopiero wtedy miał czas przekonać się, że to rzeczywiście jego własny 
kufer. Poznał go po znaku, który, folgując swym instynktom niszczycielskim, wydrapał przed 
laty na wieku. Był to niezgrabny rysunek czaszki ze skrzyżowanymi pod nią piszczelami, 
czerwoni gdyż wtarł weń odrobinę chińskiego cynobru. Oto miał go znów przed sobą, nie zatarty 
i świeży.
 A teraz na pełnym światła poddaszu domu w Escampobar Peyrol, który zdążył przez ten czas 
osiwieć, otworzył kufer i wyjął całą zawartość wykładając ją systematycznie . na podłogę. 
Kamizelę ze skarbem, kieszeniami w dół, rozesłał na dnie, które zupełnie wypełniła. Potem, 
wciąż na klęczkach, zapakował rzeczy z powrotem. Były tam jeden czy dwa swetry, kurta z 
cienkiego sukna, resztka muślinu, madapolamu — kosztowna ta tkanina zawsze mu była tylko 
zawadą, nie wiedział bowiem, co z nią zrobić — i dużo cienkich, białych koszul. Z pewnością 
siebie człowieka, przed którym swego czasu inni drżeli, zdecydował, że nikt nie odważy się 
szperać w jego rzeczach. Wstał. Obejrzał się dokoła i przeciągnął, aż nabrzmiały muskuły 
potężnych ramion. W nagłym przeświadczeniu, że na tej farmie potrafi się wybornie urządzić, 
przestał myśleć o skarbie, przyszłości i nawet o jutrze.
IV
 Przed szczątkiem lusterka, wiszącym na ramie wschodniego okna, Peyrol golił się 
niezniszczalną angielską brzytwą; była niedziela. Lata zmian politycznych, uwieńczone 
proklamowaniem Napoleona dożywotnim konsulem, spłynęły po nim bez śladu, tylko czapa 
włosów osiwiała mu prawie doszczętnie. Złożył brzytwę starannie, wsunął nogi w pończochach 
w saboty najlepszego gatunku i zaklekotał nimi po schodach. Zszedł z nie zawiązanymi u kolan 
spodniami i podwiniętymi rękawami koszuli. Korsarz zadomowił się na wsi wybornie, czuł się 
jak u siebie na farmie, z której, niby z latarni morskiej, otwierał się widok na dwie redy i pełne 
morze. Przeszedł przez kuchnię. Wszystko w niej wyglądało jak w dzień jego pierwszych 
odwiedzin — płat słonecznego światła na podłodze, błyszczące rondle z czerwonej miedzi na 
ścianach, pośrodku stół, wyszorowany do białości, tylko twarz starej kobiety, ciotki Katarzyny, 
odznaczała się ostrzejszym profilem. Można by nawet pomyśleć, że kura, kręcąca głową 
pretensjonalnie, stała na progu kuchni przez ostatnie osiem lat. Przechodząc Peyrol usunął ją z 
drogi nogą i wypluskał się rozkosznie na podwórcu pod pompą. Wracając miał wygląd tak rześki 
i czerstwy, że stara Katarzyna cieniutkim głosem wyraziła przekonanie, iż wygląda wspaniale. 
Czasy się zmieniły. Nazywała go już nie obywatelem Peyrolem, a panem Peyrolem. Na to 
odpowiedział bez wahania, że w każdej chwili gotów byłby poprowadzić ją do ołtarza, gdyby 
tylko wiedział, że nikim innym nie jest zajęta. Żart ten słyszała od lat i zwykła puszczać mimo 
uszu. Powiodła tylko za nim okiem, gdy przechodził przez kuchnię. Znikł w chłodnej sali, gdzie 
stały wyszorowane stoły i ławki; nie było tam żywej duszy. Przez salę Peyrol wyszedł przed front 
domu, zostawiając za sobą drzwi otwarte. Na klekot jego sabotów jakiś młody człowiek, siedzący 
na ławce pod ścianą domu, odwrócił głowę i skinął mu niedbale. Miał twarz podłużną, opaloną i 
gładką, z nosem lekko zagiętym i zaokrąglonym podbródkiem. Był w granatowej kurtce 
oficerskiej, odsłaniającej z przodu białą koszulę i czarny krawat, zawiązany w węzeł o 
zwisających końcach. Białe spodnie i pończochy, czarne trzewiki o stalowych sprzączkach 
dopełniały stroju. Szabla o mosiężnej rękojeści i w czarnej pochwie oraz z rapciami w postaci 
skrzyżowanych pasów leżała na ziemi. Peyrol, srebrnowłosy i rumiany, usiadł trochę dalej na 
ławce. Płaskowyż, skalisty przed domem, urywał się opodal, gdzie między dwoma jałowymi 
wzgórzami tworzył się parów. Stary korsarz i młody marynarz siedzieli w milczeniu z oczyma 
utkwionymi w przestrzeń jak ludzie bliscy sobie lub zupełnie obcy. Nie poruszyło ich nawet 
ukazanie się we wrotach gospodarza farmy Escampobar. Ów przeciął plac przed domem. Miał 
ręce brudne, rękawy zakasane, widły na ramieniu, jak gdyby stawał do codziennej pracy, a minę 
manifestacyjną. W jasnym świetle poranka patriota wlókł za sobą saboty w sposób zdradzający 
zupełny upadek ducha. Żaden prawdziwy rolnik nie powracałby tak z pola nawet po całym dniu 
pracy. Jednakże nie znać było po nim braku sił. Na owalnej twarzy o zaokrąglonych kościach 
policzkowych nie było śladu zmarszczek, gnieździły się one tylko po kątach błyszczących, 
wizjonerskich oczu, które nic nie straciły ze swego blasku od czasu, gdy po raz pierwszy spotkały 
się z oczami Peyrola. W zwichrzonej czuprynie i brodzie czas posrebrzył ledwie kilka włosów, 
lecz by je dostrzec, trzeba było dobrze się przyjrzeć. Tu, na najdalszym południu Francji, czas 
jakby zatrzymał się w biegu, zostawiając w spokoju tę garstkę ludzi pochłoniętych wydzieraniem 
kamienistej glebie powszedniego chleba i wina.
 Z oczyma utkwionymi wprost przed siebie gospodarz farmy przeszedł przed siedzącymi na 
ławce, zmierzając ku drzwiom izby, które Peyrol zostawił otwarte. Oparł widły o ścianę i już 
miał wejść, gdy dźwięk dalekiego dzwonu ze wsi, w której przed laty powracający Peyrol napoił 
mulicę i pogadał z właścicielem wiernego psa, doleciał bezdźwięczny i urywany w zupełnej ciszy 
powietrza. Gwałtowne zatrzaśnięcie frontowych drzwi przerwało milczenie dwu mężczyzn 
zapatrzonych w morze.
 — Czy ten człowiek nigdy nie odpoczywa? — cicho i obojętnie zapytał młodszy nie 
odwracając głowy. Beznamiętny ten głos zagłuszył delikatny brzęk dzwonu.
 — W każdym razie nie w niedzielę — odpowiedział korsarz również bez najmniejszego 
zainteresowania. — Cóż pan chce? Dzwon kościelny to dla niego śmiertelna trucizna. Człowiek 
ten, sądzę, urodził się sankiulotą. W dzień każdej dekady wkłada, co ma najlepszego, na głowę 
wciska czapkę frygijską i tak błąka się między zabudowaniami. Widmo przeszłości cudem jakimś 
wydobyte na światło dzienne. Wspaniały okaz jakobina.
 — A tak. Rzadko w której wiosce francuskiej nie ma paru jakobinów. Większość jednak 
zmieniła przynajmniej skórą.
 — Ten nie bawi się w kompromisy, a o zmianie przekonań mowy być nie może. W Tulonie 
muszą być ludzie, którzy go pamiętają z czasów rewolucji. To nie tak dawno przecie. 
Tymczasem… — Peyrol odwrócił się ku młodemu człowiekowi — tymczasem gdy się na niego 
patrzy…
 Oficer skinął głową, cień niepokoju przemknął mu po twarzy. Nie uszło to uwagi Peyrola, 
który ciągnął dalej swobodnie:
 — Niedawno, gdy księża zaczęli wracać do swych parafii, on, ten człowiek — tu rzucił głową 
w stronę drzwi do izby — nie uwierzy pan, ruszył do miasteczka z szablą u boku i frygijską 
czapką na głowie. Zmierzał prosto w kościelne wrota. Nie pojmuję, czego mógł chcieć w 
kościele. W każdym razie nie szedł się modlić, to pewne. Ludzie byli wówczas bardzo dumni z 
otwarcia kościoła, więc jakaś kobieta dostrzegła go z okna i dalejże wrzeszczeć: „Hej tam! 
patrzcie go! Jakobin, sankiulota, krwiopijca!” Ludzie zaczęli wyskakiwać z domów, ten i ów z 
pracujących w polu dał susa przez niski mur. W oka mgnieniu zebrał się tłum, przeważnie kobiet. 
Każda chwyciła, co pod rękę się nawinęło: kij, nóż kuchenny, cokolwiek. Kilku mężczyzn z 
łopatami, pałkami przyłączyło się do nich przy studni i hejże na intruza. Stropiła go postawa 
tłumu. Cóż miał robić? Zawrócił i nuż zmykać jak zając w górę po pochyłości. Nie byle odwagi 
trzeba, by stawić czoło gromadzie rozjuszonych bab. Biegł po drodze kołowej nie oglądając się, a 
tłum za nim z wyciem: „A mort! A mort le buveur du sang*!” W ciągu długich lat był postrachem 
i kamieniem obrazy dla niejednego, a teraz przyszła na nich kolej odwetu. Ksiądz był w zakrystii 
Doszły go te hałasy. Podszedł do drzwi. Ledwie rzucił okiem, zrozumiał, co się święci. Ma coś 
koło czterdziestki, ale muskularny jest, długonogi, i prędki, nieprawdaż? W jednej chwili 
podkasał sutannę i pomknął na przełaj, skacząc przez ogrodzenia i z kamienia na kamień jak 
postrzelona kozica. Byłem u siebie na górze, doszedł mnie tam ów tumult. Podszedłem do okna i 
widziałem pościg na całej przestrzeni. Już myślałem, że ten wariat ściągnie nam na łeb wszystkie 
te wiejskie furie, a mogli, jak nic, wziąć dom szturmem i całej naszej gromadce poskręcać karki, 
kiedy ksiądz dobiegł w ostatniej chwili. Od jednego zamachu mógł zwalić z nóg Scevolę, lecz 
pozwolił mu przebiec i stanął przed swymi parafianami z rozpostartymi ramionami. To 
poskutkowało. Ocalił gospodarza. Co im powiedział, nie wiem, lecz rozpływali się; wtedy nad 
swym nowym proboszczem. Mógł ich wtedy owinąć dokoła małego palca. Wychyliłem się z 
okna do pasa. Było na co popatrzeć. Zmasakrowaliby chętnie „tę przeklętą bandę”, jak nas 
zwykli nazywać tam w dole. Gdy się cofnąłem z okna, zważ pan tylko, farmerka stała za mną i 
przyglądała się również. Dość często pan tu bywa, by wiedzieć, jak bezszelestnie błądzi po 
polach i po domu. Liść spadając z drzewa więcej robi hałasu niż ona dotykając stopą ziemi. 
Weszła sądząc pewnie, że mnie nie ma w pokoju, ciągle oglądając się w zwykły sposób za 
czymś, czego nie ma, a spostrzegłszy, że stoję wychylony z okna, oczywiście podeszła bliżej, by 
zobaczyć, co się dzieje. Nie była ani odrobinę bledsza niż zazwyczaj, tylko suknię na piersiach 
podtrzymywała palcami obu rąk kurczowo, o tak. Zapomniałem języka w gębie. Nim zdobyłem 
się na słowo, zawróciła i wyszła na kształt cienia, bez najlżejszego szmeru.
 Gdy Peyrol zamilkł, dźwięki kościelnego dzwonu w dalszym ciągu dolatywały słabiutko i 
ucichły równie nagle, jak się odezwały.
 — Skoro mowa o jej cieniu — podjął młody oficer od niechcenia — poznałem go.
 Stary Peyrol zrobił gest naprawdę gwałtowny.
 — Co pan przez to rozumie? — zapytał. — Gdzie?
 — Jedno jest tylko okno w pokoju, w którym nocuję. Stałem przy oknie i wyglądałem. Po to 
tu jesteśmy, by mieć na wszystko oko, czyż nie? Obudziłem się raptem, podszedłem do okna i 
wyjrzałem.
 — W powietrzu cieni nie znać — warknął stary Peyrol.
 — Tak, ale znać je na ziemi, ów zaś był mocno czarny wobec pełni księżyca. Padał z rogu 
domu na otwartą przestrzeń.
 — Farmerka — zawołał Peyrol cichym głosem — niemożliwe!
 — Czy stara kobieta, mieszkająca w kuchni, błąka się, czy baby ze wsi zbliżają się do farmy? 
— spytał oficer z całym spokojem. — Musi pan znać zwyczaje domowników. To był cień 
kobiecy. Księżyc świecił z wschodniej strony i cień ślizgał się ukośnie od tego rogu domu i z 
powrotem. Potrafię poznać jej cień, gdy go mam przed oczami.
 — Czy słyszał pan co? — spytał Peyrol po chwili wahania.
 — Okno było otwarte, więc słyszałem, że ktoś chrapie. Nie mógł to pan chrapać, bo 
dochodziło nie z tak wysoka. Nadto, sądząc z chrapania, mógł to być tylko ktoś p niezmąconym 
sumieniu. Nie tak jak pan, stary włóczęga morski z dyplomem kanonierskim czy bez dyplomu. 
— Tu spojrzał zezem na starego Peyrola. — Cóż to pana tak obeszło?
 — Że się wałęsa, niepodobna zaprzeczyć — mruknął Peyrol z nieukrywanym niepokojem.
 — Najwidoczniej. Potrafię rozpoznać czyjś cień, gdy go widzę. Hm, nawet w pierwszej chwili 
odkrycie to nie zrobiło na mnie takiego wrażenia jak na panu sama wzmianka o moim 
spostrzeżeniu. Ale temu sankiulocie, przyjacielowi pańskiemu, muszę oddać sprawiedliwość. Śpi 
spokojnym snem. Wszyscy ci zwolennicy gilotyny mają ogniotrwałe sumienia pierwszej klasy. 
Widziałem ich na północy przy robocie, gdy jeszcze boso brodziłem po rynsztokach.
 — On sypia w tym pokoju — wygłosił z powagą Peyrol.
 — Ale ten cień nie padał ani tu, ani tam — ciągnął oficer. — Dla błędnych cieni co najwyżej 
dogodny może być czas, gdy jego sankiulockie sumienie wypoczywa.
 Peyrol, poruszony do głębi, znacznie zniżył głos.
 — Poruczniku — rzekł — gdybym od razu nie przejrzał, co kryje się na dnie pańskiego serca, 
dawno w ten czy inny sposób umiałbym pozbyć się pana.
 Porucznik znów zezem spojrzał na Peyrola, który ciężko opuścił wzniesioną pięść na udo.
 — Jestem stary Peyrol, a ten dom, samotny jak okręt na morzu, jest w moich oczach okrętem i 
wszyscy jego mieszkańcy mymi współtowarzyszami podróży. Mniejsza o gospodarza. Chcę 
wiedzieć tylko, czy pan słyszał cokolwiek? Głos jaki? Szepty, kroki?
 Ironiczny uśmiech musnął wargi młodego człowieka.
 — Nie, był to krok lekki. Nie słyszy się, jak liść spada, a już, z tym psem terrorystycznym, 
trąbiącym… mi nad samą głową, nie mogło być mowy… — Ze skrzyżowanymi na piersi rękoma 
zwrócił się ku Peyrolowi, który niespokojnie nadstawiał ucha. — Ale pan chce się dowiedzieć, 
nieprawdaż? Dobrze, więc powiem, co słyszałem, i tłumacz pan sobie, jak chcesz. Słyszałem 
potknięcie się. Nie był to wcale fałszywy krok wróżki, która uraziła się w czubek palców, lecz 
odgłos stąpnięcia kogoś w ciężkich buciskach. Potem kamień zaczął się toczyć po pochyłości 
wzgórza przed domem, toczył się i toczył bez końca, potem nastąpiła śmiertelna cisza. Nie 
zauważyłem, żeby się coś poruszyło. Księżyc świecił tak, że stoki wzgórza znikały w cieniu. I nie 
starałem się zobaczyć.
 Z łokciem wspartym na kolanie Peyrol siedział bez ruchu, skłoniwszy głowę na rozwartą dłoń. 
Oficer powtórzył przez zaciśnięte zęby:
 — Tłumacz pan sobie, jak chcesz.
 Peyrol potrząsnął z lekka głową. Powiedziawszy swoje młody oficer oparł się plecami o 
ścianę. W następnej jednak chwili doszedł ich uszu wystrzał armatni. Głuchy huk przywędrował 
jak gdyby z dołu, lecąc wzwyż po pochyłości, i ustąpił miejsca ciężkiemu westchnieniu 
zdającemu się szukać ujścia między pobliskimi wzgórzami i skałami.
 — To angielska korweta, która przez cały tydzień podkradała się i wykradała na redę i z redy 
Hyeres — rzekł młody oficer podnosząc śpiesznie szablę. Wstał i zapinał rapcie. Peyrol zaś 
wolniej ruszył się z miejsca mówiąc:
 — Na pewno nie stoi już tam, gdzieśmy ją widzieli zakotwiczoną w nocy. To wystrzał z 
bliska. Musiała podejść bliżej. O różnych porach nocy dość na to było wiatru. Lecz zachodzę w 
głowę, po co ten wystrzał o świcie w Petite Passe? Przekonajmy się lepiej.
 Oficer ruszył z miejsca, a za nim podążył Peyrol. Dokoła farmy nie było żywej duszy i ciszę 
mącił tylko ryk krowy dochodzący spoza ściany. Peyrol dotrzymywał kroku oficerowi szybko 
idącemu ścieżką, ledwie widoczną na kamienistym zboczu wzgórza.
 — To był strzał ślepym nabojem — zauważył nagle pewnym siebie basem.
 Oficer obejrzał się na niego.
 — Może pan ma i rację. Był pan przecież kanonierem. Wystrzał ślepym nabojem, co? A więc 
wystrzał sygnałowy. Ale po co? Obserwowaliśmy tę korwetę od dawna i wiemy, że jest sama na 
tych wodach.
 Przyśpieszył kroku, Peyrol zaś piął się za nim po stromej ścieżce argumentując z pewnością w 
głosie:
 — Cóż z tego, że jest tu sama, mogła dojrzeć drugi okręt o świcie.
 — Ba! — odparł oficer nie zwalniając kroku. — Mówi pan jak dziecko czy też uważa pan 
mnie za dziecko. Czy pole widzenia tej korwety nie jest bardzo ograniczone? Co mogła dojrzeć o 
świcie żeglując w stronę Petite Passe, gdzie teraz pewnie się znajduje? Dwie trzecie widnokręgu 
musiały jej zasłonić wyspy właśnie od strony, z której eskadra angielska lawiruje poza linią 
horyzontu. Komedia z tą blokadą! Nie widać ani jednego angielskiego żagla przez całe tygodnie, 
a gdy człowiek najmniej się ich spodziewa, raptem wynurzają się tłumnie, gotowe żywcem nas 
pożreć. Nie, to niemożliwe. Nie było wiatru, więc inny statek nie mógł przyżeglować. Lecz pan, 
co się chełpi rozpoznawaniem kalibru angielskich dział po ich huku, powiedz mi tylko, 
kanonierze, jakie to było działo?
 — Dwunastka, oczywiście — odwarknął Peyrol. — Najcięższe, jakie posiada, bo to tylko 
korweta.
 — Więc to był sygnał odwoławczy dla łodzi ukrytej przed naszymi oczyma gdzieś na brzegu. 
Przy takim wybrzeżu, całym z cypli i zatok, nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, nieprawdaż?
 — Nie — odparł Peyrol krocząc niezmordowanie. — Jeżeli jest w tym co nadzwyczajnego, to 
chyba wysłanie łodzi.
 — Racja. — Oficer przystanął nagle. — To naprawdę rzecz zdumiewająca, że w ogóle wysłali 
łódź. A w inny sposób niepodobna wytłumaczyć tego wystrzału.
 Peyrol nie mrugnął nawet okiem, jak gdyby nic go to wszystko nie obchodziło.
 — O, w tym kryje się coś szczególnego — ożywił się oficer.
 — Jeżeli chodzi o łódź — powiedział niewzruszony Peyrol — nic w tym ważnego kryć się nie 
może. Bo cóż mogłoby się kryć? Równie dobrze mogli ją wysłać rankiem z poleceniem 
nałowienia ryb na śniadanie dla kapitana. Czemu pan robi takie oczy? Nie zna pan Anglików? 
Zuchwalstwo ich nie ma granic.
 Wygłosiwszy te słowa z rozwagą licującą z jego siwymi włosami, Peyrol przetarł z lekka 
wilgotne czoło.
 — Chodźmy — urwał oficer.
 — Na co ten pośpiech? — zaprotestował Peyrol nie ruszając się z miejsca. — Trudno mi 
drapać się po piargach w ciężkich sabotach.
 — Czyżby? — wybuchnął oficer. — Dobrze, skoro się pan zmęczył, niech pan tu siada i 
chłodzi się kapeluszem. Do widzenia. — I odszedł, nim Peyrol zdążył powiedzieć słowo.
 Ścieżka, wijąca się dokoła wzgórza, wybiegła na odmorską stronę i wkrótce porucznik znikł 
mu sprzed oczu, jakby się w ziemię zapadł. Potem ukazała się na chwilę głowa porucznika, tylko 
głowa, i równie raptownie znikła. Zmieszany i zaskoczony Peyrol pozostał na miejscu. Wybiegł 
wzrokiem za porucznikiem, potem zaś przeniósł spojrzenie niżej na pobliskie zabudowania 
folwarczne. Widział nawet gołębie spacerujące po rynnach dachów. Ktoś na środku podwórza 
czerpał wodę ze studni. Gospodarz bez wątpienia. Lecz Peyrol nie zwrócił na niego uwagi, nie 
licząc się wcale ż osobnikiem, który niedawno jeszcze tylu nieszczęśliwców posłał pod nóż 
gilotyny. Postać ta nie kłuła go w oczy, nawet nie mąciła mu spokoju ducha. Sam przez się był on 
niczym. Był kreaturą, tworem powszechnej żądzy krwi, którą ziała epoka rewolucyjna. Nawet 
wątpliwości w stosunku do tego człowieka ulotniły się z duszy starego Peyrola. Człowiek ten tak 
dalece był wyprany z wszelkiego znaczenia, że Peyrol nie zdziwiłby się wcale, gdyby w chwili 
wyjątkowego nim zainteresowania odkrył, iż nie rzuca on cienia. Tam, w dole, widziany z 
oddalenia, miał wygląd karła holującego wiadro ze studni. „Lecz gdzie jest ona?” — zachodził w 
głowę Peyrol osłaniając dłonią oczy. Nie mogła być bardzo daleko, gdyż widział ją tego ranka; 
wtedy nie wiedział jeszcze, że błądzi po nocach. Niepokój opuścił go, gdy odwracając oczy od 
zabudowań folwarcznych, gdzie jej widocznie nie było, ujrzał wiotką postać na tle promienistego 
nieba, na samym zakręcie ścieżki, którą zeszedł porucznik.
 Peyrol ruszył ku niej żwawo. Nie należał do ludzi, których zdumienie przyprawia o stratę 
czasu, i saboty tym razem nie zdawały się ciążyć mu na nogach. Farmerka zwana przez 
wieśniaków Arlettą jak mała dziewczynka — choć wspominali ją z zabobonnym strachem — 
szła ścieżką ze spuszczoną na piersi głową, ledwie dotykając ziemi i — jak Peyrol zwykł mawiać 
— lżej od spadającego liścia.
 Klekot sabotów Peyrola skłonił ją do podniesienia czarnych przejrzystych oczu, zranionych 
ongi u zarania jej kobiecości tak strasznymi widokami przelewu krwi, że nie miały potem odwagi 
spocząć na czymkolwiek, w obawie, by z przestrzeni nie wychynęła ku nim wizja okrutnie 
pokaleczonych trupów. Peyrol nazywał to usiłowaniem niewidzenia rzeczy, których nie ma; 
wykrętna ta, choć jawna niestałość spojrzeń nigdy jej nie opuszczała, toteż Peyrol niemało się 
zdziwił, gdy nie odwróciła oczu pod jego badawczym spojrzeniem. Zapytał prosto z mostu:
 — Czy on co pani powiedział?
 Odpowiedziała z cieniem wyzwania i nonszalancji w głosie, co również dla Peyrola było 
nowością.
 — Nie zatrzymał się nawet. Przeszedł, jakby mnie nie widział — i oboje odwrócili od siebie 
oczy.
 — Czego pani szuka po nocy?
 Nie spodziewała się tego pytania. Spuściła oczy i, zmieszana jak dziecko, ujęła fałdę swej 
sukienki.
 — A czy mi nie wolno? — mruknęła niskim i bojaźliwym głosem, jak gdyby potrafiła mówić 
nie znanym jeszcze Peyrolowi tonem.
 — Co na to Katarzyna?
 — Spała czy tylko leżała na wznak z zamkniętymi oczyma.
 — Czy jej się to zdarza? — spytał Peyrol z niedowierzaniem.
 — O tak — Arletta uśmiechnęła się do Peyrola dziwnym uśmiechem bez znaczenia, 
niezależnym od wyrazu jej oczu. — Często tak leży. Już nieraz to zauważyłam. Leży pod kołdrą 
drżąc, póki nie wrócę.
 — Co panią wygnało z domu dzisiejszej nocy? — Peyrol starał się zajrzeć jej w oczy, ale 
daremnie, gdyż uchyliły się w zwykły sposób. Miała wyraz twarzy, rzekłbyś, niezdolny do 
uśmiechu.
 — Serce — odparła. Na chwilę Peyrol zapomniał języka w gębie i niemal wrósł w ziemię. 
Farmerka nakryła oczy rzęsami i stała cicho, jak gdyby wszystka krew spłynęła jej do 
koralowych warg, jaskrawo pąsowych i zarysowanych nieskazitelnie. Wzruszywszy ramieniem 
Peyrol pośpieszył ścieżką w górę nie oglądając się. Lecz w pobliżu zakrętu zwolnił kroku.
 Całkiem wolno zmierzał już ku miejscu, skąd otwierał się widok na morze. Na samym 
wierzchołku wzgórza rozciągała się piędź równego, choć bardzo pochyłego gruntu. Rosła na nim 
krzepka i przysadzista sosna, wychylona ponad urwiste zbocze, wysokie na jakie pięćdziesiąt 
stóp. Peyrolowi rzuciła się w oczy przede wszystkim cieśnina Petite Passe, której wody o tak 
wczesnej porze leżały do połowy szerokości w cieniu wyspy Porquerolles. Nie mógł objąć 
wzrokiem całej cieśniny, lecz w jego polu widzenia nie było wcale okrętu. Porucznik, oparty 
piersią o pień pochylonej sosny, zagadnął go z rozdrażnieniem:
 — Schylże się pan! Czy pan myśli, że Anglicy nie mają lunet?
 Peyrol usłuchał bez słowa. Około minuty pełzł na czworakach. Ktoś, patrząc z boku, ubawiłby 
się tym widokiem, zachodząc w głowę, po co ten gruby wieśniak, uwieńczony lokami czcigodnej 
siwizny, drapie się na czworakach po zboczu wzgórza. Doszedłszy do stóp sosny stanął na 
kolana. Porucznik, rozpłaszczony na pochyłym pniu, z kieszonkową lunetą przy oku, zawarczał 
gniewnie:
 — Teraz pan widzi chyba tę korwetę?
 Rzeczywiście, Peyrol, podniósłszy się na klęczkach, widział okręt. Był on tylko o ćwierć mili 
od brzegu. Nieledwie mógłby go dosięgnąć swym potężnym basem. Mógł śledzić gołym okiem 
marynarzy, ruszających się po pokładach jak rój chrabąszczy. Tak . bardzo zbliżył się okręt do 
Cape Esterel, że niski cypel zdawał się dotykać rufy. Peyrol, który nie spodziewał się tak 
bliskiego sąsiedztwa, aż gwizdnął z cicha przez zęby. Nie odejmując szkieł od oka porucznik 
mruknął;
 — Poznaję po epoletach szarże oficerów na tylnym pokładzie.
V
 Jak Peyrol i porucznik słusznie wywnioskowali z huku działa, okręt angielski, który pod 
wieczór dnia poprzedniego leżał na redzie Hyeres, rozwinął żagle po zachodzie słońca. Lekkie 
powiewy w pierwszej połowie nocy zaniosły go aż na Petite Passe, zostawiając potem na pastwę 
bezruchu. Wśród ciszy morskiej i księżycowego blasku podobniejszy był do jakiegoś pomnika o 
wymiarach skromnych w zestawieniu z masywnymi zarysami wybrzeża niźli do nawy, nie 
mającej sobie równej, gdy chodziło o szybkość ataku lub ucieczki.
 Kapitan korwety miał około czterdziestki. Był gładko wygolony, o okrągłej twarzy z wąskimi 
wargami, które zwykł tajemniczo ściskać, nim przemówił, a także czasami i pod koniec słów. 
Odznaczał się ruchliwością i upodobaniem do nocnych manewrów.
 Doszedłszy do przekonania, że nocy tej ustaliła się cisza morska i potrwa długo, kapitan 
Vincent oparł się we właściwy sobie sposób o poręcz burty. Było wówczas cokolwiek po północy 
i wśród, zalegającej dokoła ciszy księżyc, sunąc po nieskazitelnym niebie, zdawał się 
zaczarowanym światłem wysrebrzać niezamieszkaną planetę. Kapitan Vincent nie bardzo 
przejmował się księżycem. Czynił on, co prawda, okręt jego widocznym z obu brzegów Petite 
Passe. Lecz dowodząc rok okrętem wywiadowczym, należącym do blokującej floty admirała 
Nelsona, kapitan znał pozycję prawie każdej armaty z fortyfikacji nadbrzeżnych. Tam gdzie go 
wiatr opuścił, nie sięgało największe spośród kilku dział, ustawionych na Porquerolles. Przy tym 
wiedział z pewnością, że wzdłuż przylądka Giens nie było nawet wiwatowego moździerza. Po 
dłuższej obserwacji wybrzeża nabrał pewności siebie, mającej źródło w przeświadczeniu, że zna 
na wylot tryb życia jego mieszkańców. Bardzo wcześnie pogasły światełka po domach i kapitan 
Vincent był przekonany, że wszyscy znaleźli się już w łóżku, nie wyłączając kanonierów baterii, 
przy których pełniła służbę miejscowa milicja. Jej zainteresowanie manewrami „Amelii”, 
dwudziestodwudziałowej korwety j.k. mości, stępiło się z czasem. W niczym bowiem nie 
przeszkadzała mieszkańcom wybrzeża, pozwalając kabotażującym stateczkom żeglować w tę lub 
ową stronę. Zdziwiliby się nie widząc jej przez dwa dni z rzędu. Kapitan Vincent zwykł był 
mawiać ponuro, że reda Hyerés stała się dlań drugim portem ojczystym.
 Z godzinę czy coś około tego kapitan Vincent rozmyślał o swej prawdziwej ojczyźnie, 
sprawach służbowych i innych nieaktualnych rzeczach, potem przeszedłszy do czynu, od razu 
czujny i przytomny, asystował przy wysłaniu owej łodzi, co do której porucznik Réal powziął 
podejrzenia, a stary Peyrol nie miał wątpliwości. Nie, wysłano jej bynajmniej na połów ryb, by 
urozmaicić menu kapitańskiego śniadania. Była to bardzo szybka łódź wiosłowa, osobisty gik 
kapitana. U burty, w spuszczonej łodzi, załoga czekała na oficera, którego kapitan skinieniem 
odwołał z drogi. Oficer ów miał kordelas u boku i parę pistoletów za pasem, a po wyrazie jego 
twarzy znać było, że mu taka służba nie pierwszyzna.
 — Cisza potrwa dobrych kilka godzin — rzekł kapitan. — Na morzu, gdzie nie ma 
przypływu, ma pan wszelką pewność zastania korwety na miejscu, choć trochę bliżej brzegu. 
Dzięki przyciąganiu lądu, wie pan.
 — Tak, panie kapitanie. Ląd przyciąga.
 — Tak. Możemy pozwolić nawet, by burtą przybiła do jednej ze skał. Na takim jak teraz 
morzu nie większe grozi jej niebezpieczeństwo niż na cumach przy molu. Niech pan tylko 
spojrzy, panie Bolt, na wody w cieśninie. Gładkie jak posadzka sali balowej. Wracając każ pan 
wiosłować wzdłuż brzegów. Będę o świcie czekał pańskiego powrotu.
 Kapitan Vincent urwał nagle. Przyszło mu na myśl, czy aby ta nocna wyprawa nie jest 
chybionym pomysłem. Półwysep miał kształt młota, a więc odmorska jego głowa, niewidoczna z 
brzegów, była wymarzonym miejscem do tajemnego lądowania. Odludność miejsca przemawiała 
kapitanowi do wyobraźni pobudzonej okolicznościową wzmianką porucznika Bolta.
 Rzecz się miała tak. Gdy „Amelia” przed tygodniem mijała półwysep, Bolt przyglądając się 
wybrzeżu zauważył, że dobrze zna te strony; był na tym brzegu przed wielu laty, należał wtedy 
do floty lorda Howe’a. Opisał drogę, małą wieś na odlądowej spadzistości, i rozwodził się 
szeroko o pewnym dworku folwarcznym, w którym bywał często, a nawet nieraz ukrywał się w 
ciągu całej doby.
 Kapitan Vincent zainteresował się opowieścią oficera. Posłał po Bolta i rozmawiał z nim 
długo. Ż wielkim zajęciem wysłuchał historii Bolta, jak pewnego dnia z okrętu na którym Bolt 
służył, ujrzano wśród skał nadbrzeżnych człowieka powiewającego białą serwetą. Mogła to być 
zasadzka, jednakże człowiek zdawał się być sam na brzegu, a brzeg znajdował się w zasięgu 
dział okrętowych; wysłano tedy po niego łódź.
 — I był to, panie kapitanie — ciągnął z przyciskiem Bolt — pierwszy goniec, śmiem 
twierdzić, do lorda Howe’a od rojalistów z Tulonu.
 Następnie Bolt opisał spotkania tulońskich rojalistów ż oficerami floty. On sam z tyłów farmy 
często godzinami nie spuszczał z oka tulońskiego portu, wypatrując łodzi z emisariuszami 
rojalistów. Kiedy się ukazywała, dawał znak krążącej przy brzegu eskadrze i oficerowie 
angielscy lądowali z odmorskiej strony, by spotkać się z Francuzami na farmie. Tak to się rzeczy 
miały. Właściciele farmy, mąż i żona, byli zamożnymi ludźmi z lepszej sfery i nieprzejednanymi 
rojalistami. Poznał ich dobrze.
 Kapitan Vincent był ciekaw, czy ci sami ludzie wciąż jeszcze tam mieszkają. Bolt twierdził, iż 
nie widzi powodów, by miało być inaczej. Od tego czasu upłynęło z dziesięć lat zaledwie, owo 
małżeństwo zaś nie było w podeszłym wieku. O ile udało mu się wywnioskować, farma była ich 
własnością. On, Bolt, znał wówczas niewiele francuskich słów. Później dopiero, gdy się dostał do 
niewoli i więziono go w głębi Francji aż do pokoju w Amiens, nauczył się trochę paplać potoczną 
francuszczyzną. Tu Bolt nie omieszkał zauważyć, że skromne jego szansę na awans przepadły 
wskutek niewoli. Był on wciąż jeszcze pomocnikiem kapitana.
 Kapitan Vincent, jak wielu zresztą oficerów z floty admirała Nelsona, był przeciwnikiem 
systemu blokady na odległość, której uparcie trzymał się lord Nelson. Któż jednak mógł go za to 
winić? Wszyscy rozumieli, że miał na względzie unicestwienie sił morskich nieprzyjaciela, który, 
zablokowany w portach, nigdy by nie wypłynął i nie dał po temu sposobności. Z drugiej strony 
nie ulegało wątpliwości, że tak, jak się rzeczy miały, Francuzom nadarzała się niejedna 
sposobność zmylenia czujności Anglików i zniknięcia im sprzed oczu na przeciąg całych 
miesięcy. Ewentualność ta była zmorą kapitana Vincenta, który wkładał całą duszę w służbę 
wywiadowczą. O, cóż by dał za parę oczu czuwających dniem i nocą nad wylotem tulońskiego 
portu! O, przekonać się naocznie, jak rozlokowane są okręty francuskie, przeniknąć tajniki 
Francuzów!
 Nie zdradził się z tym jednak ani słowem przed Boltem. Zauważył tylko, że we Francji rząd 
się zmienił i że wobec tego przekonania polityczne rojalistów z farmy mogły również ulec 
zmianie, szczególnie od . czasu, gdy mieli znów możność jawnego wyznawania religii. Bolt 
odparł, że w swoim czasie we flocie lorda Howe’a, przed i po ewakuacji Tulonu, miał dużo do 
czynienia z rojalistami, mężczyznami i kobietami, ludźmi wszelkiej kondycji, golibrodami, 
szlachtą, marynarzami i kupcami. Rozległe doświadczenie nauczyło go, że rojaliści nigdy nie 
zmieniają przekonań. Co zaś do tej miejscowości, to chciałby tylko, by kapitan sam ją zobaczył. 
To zapadły kąt, którego nic zmienić nie może. Ośmiela się twierdzić, że za sto lat tak samo 
będzie wyglądał.
 Oficer tak serio traktował sprawę, że kapitan Vincent instynktownie spojrzał nań badawczo. 
Bolt był w jego wieku. Różnili się jednak stopniem; podczas gdy Vincent był stosunkowo 
młodym kapitanem, Bolt — starym pomocnikiem kapitana. Jeden doskonale rozumiał drugiego. 
Kapitan Vincent kręcił się nerwowo przez chwilę, potem oświadczył ogólnikowo, że nie zwykł 
zarzucać pętli na szyję psa, cóż dopiero dzielnego marynarza.
 Wykrętne to oświadczenie nie zdziwiło Bolta, który nie spuszczał oka ze swego dowódcy. Po 
chwili zastanowienia w równie niekonkretny sposób wyraził przekonanie, że trudno przypuścić, 
by oficera w uniformie powieszono jak szpiega. Wyprawa ryzykowna, to prawda. W 
przypuszczeniu, oczywiście, że ci sami ludzie są na farmie, od czego przede wszystkim zależało 
powodzenie wyprawy, koniecznie musi się tam udać człowiek dobrze znany mieszkańcom. I 
dodał, że na pewno by go poznano. Rozwodził się następnie, w jak dobrych był stosunkach z 
właścicielami, szczególnie z żoną farmera, kobietą uprzejmą i rozsądną, która roztaczała nad nim 
iście macierzyńską opiekę; kapitan Vincent zaś, rzuciwszy okiem, na sumiaste wąsy swego 
pomocnika, pomyślał, że po tych wiechciach poznaliby go bez wątpienia. Zaabsorbowany tą 
myślą wypalił po prostu:
 — Nie zmienił pan, panie Bolt, od tego czasu sposobu noszenia zarostu?
 W odpowiedzi Bolta zadźwięczał akcent oburzenia, gdyż bardzo się chełpił pysznymi wąsami. 
Oświadczył, że gotów ważyć się na wszystko, by zasłużyć się królowi i ojczyźnie.
 Kapitan Vincent dodał:
 — I lordowi Nelsonowi również.
 Wszyscy wiedzieli, do czego jego lordowska mość zmierza za pomocą blokady z odległości 
sześćdziesięciu mil od brzegów. Zwracając się do marynarza uważał wyjaśnienia za zbyteczne. 
Czy Bolt przypuszcza, że udałoby mu się namówić tych ludzi do ukrywania, go przez czas 
dłuższy w owym domu na odludnym krańcu półwyspu?
 Bolt uznał to za rzecz najłatwiejszą w świecie. Poszedłby tam po prostu i odnowił starą 
znajomość, jednakże w sposób oględny, w nocy, gdy nikogo obcego nie będzie w pobliżu. 
Wylądowałby w miejscu, gdzie przedtem zwykł był lądować; płaszcz śródziemnomorski — a 
miał taki płaszcz — zarzuciwszy na mundur, podszedłby wprost do drzwi dworku i zapukał. 
Dziesięć przeciw jednemu, że sam farmer zeszedłby otworzyć. Potrafiłby — dość poznał na to 
język francuski — przekonać tych ludzi, by go ukryli w którymś z pokoi z widokiem we 
właściwym kierunku; czasem tylko, i to późną nocą, opuszczałby swój posterunek, by zażyć 
trochę ruchu na wolnym powietrzu; gotów byłby żyć chlebem i wodą, by nie budzić podejrzeń 
wśród służby folwarcznej. I kto wie, czy z pomocą farmera nie udałoby mu się dowiedzieć, co się 
dzieje w porcie? Nocą mógłby wówczas zejść na brzeg, sygnałem zawezwać okręt i zdać raport. 
Bolt wyraził nadzieję, że „Amelia” będzie, wedle możności, manewrować w pobliżu, nie 
znikając z widnokręgu. Widok okrętu dodawałby mu otuchy. Kapitan Vincent zgodził się, 
naturalnie. Zaznaczył przy tym, że służba oficera zyskiwała szczególną wagę w wypadku 
odegnania okrętu przez nieprzyjaciela czy podczas niepogody, co mogło się łatwo zdarzyć.
 — Wówczas pan, panie Bolt, byłby oczyma lorda Nelsona i całej jego floty, pomyśl pan tylko, 
prawdziwymi oczyma lorda Nelsona!
 Po wysłaniu oficera kapitan Vincent spędził noc na pokładzie. Wreszcie przyszedł świt, 
mroczniejszy i bledszy od księżyca, którego miejsce zajął. A łódź wciąż nie wracała. Kapitanowi 
Vincentowi znów przyszły na myśl wątpliwości, czy nie uczynił nieopatrznego kroku. Wyglądał 
tak świeżo, iż nikt, patrząc na niego, nie przypuściłby, że spędził noc na pokładzie, i nie poznałby 
po zagadkowym, jak zwykle, wyrazie jego twarzy, że walczy z niepokojem, ważąc argumenty za 
i przeciw wysłaniu łodzi. Wreszcie słońce, przetoczywszy się przez wyspę Porqueroiles, 
poziomymi promieniami musnęło okręt z pociemniałymi od rosy żaglami i ociekającym 
olinowaniem. Wówczas otrząsnął się z zadumy i rozkazał drugiemu oficerowi spuścić łodzie, by 
odholowały okręt od brzegu. Sygnał działowy kazał dać ze zdenerwowania. „Amelia”, z dziobem 
zwróconym ku środkowi cieśniny, żółwim krokiem posuwała się za sznurem swych łodzi. Mijały 
minuty. Nagle kapitan Vincent ujrzał łódź wiosłującą bliżej brzegu, stosownie do wydanych 
rozkazów. Gdy prawie zrównała się z korwetą, wykręciła ku pełnemu morzu zmierzając do burty. 
Bolt wdrapał się sam na pokład nakazując załodze giku przyłączyć się do pozostałych łodzi i 
pomóc w holowaniu. Kapitan Vincent, który stał z boku na tylnym pokładzie, powitał go 
posępnym i pytającym spojrzeniem.
 Z pierwszych słów Bolta wynikało, że, jak się wyraził, to przeklęte miejsce jest zaczarowane. 
Powiedziawszy te słowa rzucił wzrokiem na grupę oficerów stojących po przeciwnej stronie 
tylnego pokładu. Kapitan Vincent skierował się ku swej kabinie. Stanąwszy w niej odwrócił się i 
spojrzał na oficera, który zamamrotał z roztargnieniem:
 — Tam błądzą lunatycy.
 — Cóż, Bolt, co, do diaska, widział pan? Czy zbliżyłeś się do domu?
 — Zatrzymałem się o dwadzieścia jardów od drzwi domu — odparł Bolt. I zachęcony daleko 
łagodniejszym niż za pierwszym razem „I cóż?” kapitana, rozpoczął opowiadanie. Nie przybił w 
miejscu, gdzie biegła znana mu droga, lecz w maleńkiej zatoczce; kazał załodze wyciągnąć 
czółno i czekać na siebie. Zatoczkę osłaniają gęste zarośla od lądu, a skały od morza. Potem, 
ciągle unikając drogi, skierował kroki ku parowowi — tak nazwał to wgłębienie. Powoli i 
oględnie posuwał się Wśród ruchomych kamieni przeważnie na kolanach, aż chwyciwszy się 
krzaka wysadził głową nad poziom równego gruntu przed domem.
 Zabudowania wyglądały całkiem jak podczas owej niezwykle pomyślnej kampanii w 
pierwszym okresie wojny, w której Bolt brał udział. Widok ten natchnął go wiarą w powodzenie 
wyprawy, nadziejami nieuchwytnymi, których urok polegał na asocjacjach z przeżyciami lat 
minionych. Nic łatwiejszego, mniemał, jak przebyć te czterdzieści kroków otwartej przestrzeni 
przed domem i zbudzić farmera, którego pamiętał tak dobrze, zamożnego, poważnego, 
rozumnego rojalistę zachowującego się bez zarzutu; Bolt daleki był od zdania, że farmer zdradzał 
swą francuską ojczyznę, i zdumiewał się zawsze, z jaką godnością umiał się on znaleźć w 
dwuznacznych sytuacjach. W prostocie ducha Bolt nie wyobrażał sobie, by farmer lub jego żona 
mogli się zmienić.
 Ten pogląd na rodziców Arletty wynikał u Bolta ze świadomości, że on sam nie zmienił się 
ani trochę. Był wciąż tym samym Jackiem Boltem i wszystko dokoła niego wyglądało, jakby 
rozstał się z tą miejscowością zaledwie dnia wczorajszego. Oczyma wyobraźni widział się już w 
kuchni, tak dobrze sobie znanej; siedzi za stołem przy świecy i, popijając winko, najlepszą swą 
francuszczyzną przemawia do czcigodnego farmera o zdrowych przekonaniach politycznych. 
Wszystko w jego oczach było tak łatwe, jak gdyby się już stało. Wyobraził sobie, że już się 
ukrywa w tym domu; czuje się w nim, co prawda, jak na uwięzi, ale sił mu dodaje nadzieja 
wielkiego sukcesu na tej nowej służbie, którą pełni w lepszych pod wieloma względami 
warunkach niż na „Amelii”, dumny z powodu szczytnej roli, gdyż, jak kapitan Vincent dobrze się 
wyraził, jest on dosłownie oczyma całej floty.
 Naturalnie, ze swymi osobistymi uczuciami nie zdradził się przed kapitanem Vincentem. 
Wszystkie te myśli i wzruszenia nawiedziły go w ciągu minuty lub dwóch; gdy, trzymając się 
jedną ręką za krzak i znalazłszy dogodne oparcie dla jednej, stopy, pozwolił opanować się wizji 
powodzenia. Dawnymi czasy żona farmera miała lekki sen. Pamiętał, że służba folwarczna spała 
albo we wsi, albo była rozproszona po zabudowaniach dworskich, a więc nie wchodziła w 
rachubę. Wystarczyłoby lekko zapukać. Wyobraził sobie, jak żona farmera siada na łóżku, 
nasłuchuje, potem budzi męża, który niewątpliwie wziąłby strzelbę, wspartą o kredens w sali 
jadalnej, i poszedłby otworzyć.
 Wszystko wówczas poszłoby jak najlepiej… Lecz być może… hm! Może być, że farmer po 
prostu otworzy okno i zacznie rozpytywać. To rzeczywiście było najprawdopodobniejsze. 
Zupełnie naturalne. Na jego miejscu Bolt postąpiłby tak właśnie. Takiego postępowania należało 
się spodziewać po człowieku w samotnym domu obudzonym wśród głuchej nocy. Więc znów 
wyobraził sobie, jak pod ścianą domu ulatują z jego ust w górę tajemnicze odpowiedzi na zwykłe 
w takich razach pytania: „Ami, Bolt. Ouvrez moi. Vive le roi!*” — lub tym podobne. Jako 
naturalna konsekwencja tych pulsujących życiem obrazów nastręczył się Boltowi pomysł 
rzucenia żwirem w okiennicę, najlepszy sposób obudzenia osoby mającej lekki sen. Nie wiedział, 
które z parterowych okien było oknem sypialni farmerów, ale trzy tylko miał do wyboru. I w 
następnej już chwili byłby wyskoczył spoza urwiska na plac przed domem, gdyby, rzuciwszy raz 
jeszcze okiem na front domu, nie zauważył nagle, że jedno z tych okien jest otwarte. Nie 
pojmuje, jak mógł nie zauważyć tego od razu.
 W toku opowiadania wyznał kapitanowi Vincentowi:
 — Na widok otwartego okna dech mi zaparło. Straciłem zaufanie do tego domu, gdyż pan 
wie, panie kapitanie, człowiek urodzony w tych stronach za nic w świecie nie położyłby się spać 
zostawiając okno otwarte. Pomyślałem, że coś się w tym kryje niedobrego, i nie ruszyłem się z 
miejsca.
 Prysł urok spoczynku, milkliwej życzliwości, którymi domy przemawiają do nas w nocy. 
Otwarte okno, czarna kwadratowa luka w zalanej księżycowym światłem ścianie nadała domowi 
pozory pułapki. Bolt upewniał dowódcę, że i okno by go nie powstrzymało, że i tak poszedłby do 
drzwi, nie licząc się z obawami zbudzonymi tym znakiem ostrzegawczym. Lecz gdy się nad tym 
zastanawiał, bez szmeru wypłynęła skądś biała jak widmo kobieta. Czarne włosy spływały jej z 
ramion. Łudząco przypominała ducha.
 — Nie powiedziałbym, panie kapitanie, że mi na ten widok krew zakrzepła w żyłach, lecz że 
mną wstrząsnął zimny dreszcz, to pewne. Wielu ludzi widziało duchy, przynajmniej tak 
utrzymują, a ja nie wiem właściwie, jak to jest. Przy świetle księżyca wyglądała niesamowicie. 
Nie zachowywała się jak lunatyczka. Była tylko jedna możliwość: jeżeli nie wyszła z grobu, to 
wyskoczyła z łóżka. Lecz gdy skradając się wróciła tą samą drogą i ukryła się za rogiem domu, 
wiedziałem już, że jest istotą z krwi i kości. Nie mogła mnie widzieć. Stała, tam w 
atramentowym cieniu, czekając na coś czy na kogoś — dodał ze złością. — Robiła wrażenie 
obłąkanej — zakończył ze współczuciem.
 Jedno było dla Bolta jasne: zaszły zmiany od owego czasu. Odczuł to dotkliwie, jak gdyby 
zastał je po tygodniowej zaledwie nieobecności. Od strony urwiska widział kobietę ukrytą za 
rogiem domu, która nie ruszyła się z miejsca, rzekłbyś, czatując na niego, by się ukazał na 
otwartej przestrzeni. Wówczas, uciekając przed nim z okropnym krzykiem, rozbudziłaby całą 
okolicę. Niewiele myśląc Bolt uznał za wskazane wycofać się ze zbocza. Opuszczając miejsce na 
szczycie urwiska stąpnął niefortunnie i strącił kamień. Wypadek ten skłonił go do jeszcze 
szybszego odwrotu. W parę minut znalazł się na brzegu. Stanął tam i nasłuchiwał. Ponad nim, w 
górze parowu i dokoła między skałami, panował najzupełniejszy Spokój. Ruszył brzegiem w 
kierunku łodzi. Nic mu nie pozostawało, tylko odpłynąć jak najciszej i może…
 — I ja jestem tego zdania, panie Bolt, musimy wyrzec się naszego planu — przerwał mu 
kapitan Vincent. Nie od razu Bolt przyznał mu rację, zdobywając się wreszcie na wyznanie, że 
zdarzyło się coś gorszego. Wykrztusił pośpiesznie przed zdumionym dowódcą, że bardzo mu 
przykro, nie potrafi zdać sobie sprawy, jak się to stało, lecz stracił jednego marynarza.
 Kapitan Vincent nie wierzył własnym uszom.
 — Co pan mówi? Stracił pan człowieka z załogi mojej łodzi?!
 Był wstrząśnięty do głębi. Bolt zaś odpowiednio zrozpaczony. Oficer odpowiedział, iż 
wkrótce po jego odejściu marynarze usłyszeli czy też wydało im się, że usłyszeli jakieś słabe i 
szczególne hałasy w zatoczce. Gospodarz łodzi wysłał jednego z marynarzy, najstarszego z 
załogi, by się przekonał, czy wyciągniętą na brzeg łódź można zobaczyć z przeciwnej strony 
zatoki. Marynarz — był to Symons — oddalił się na czworakach wzdłuż morskiego brzegu i… 
nie powrócił. Dlatego właśnie się spóźnili. Bolt, oczywiście, nie chciał pozostawić Symonsa 
własnemu losowi. Nie przypuszcza nawet, by zdezerterował. Zostawił swój kordelas i wyruszył 
zupełnie bezbronny, gdyby jednak uległ raptownej napaści, krzyk jego rozległby się donośnie po 
całej zatoczce. Tymczasem do samego świtu na wybrzeżu panowała taka cisza, że szept niemal 
byłoby słychać na milę wokoło. Symons znikł, jak porwany przez duchy, bez odgłosu walki, bez 
krzyku. Niemożliwe, by odważył się zabrnąć w głąb lądu i tam został ujęty. Niemożliwe również, 
by właśnie tej nocy czatowali na wybrzeżu ludzie i rzucili się na Symonsa zadając mu cios w 
głowę tak zręcznie, że nie zdołał nawet wydać jęku.
 Na to odezwał się kapitan Vincent:
 — Wszystko to wydaje mi się bardzo fantastyczne, panie Bolt — i zastanowiwszy się chwilę 
ze ściągniętymi wargami dodał — lecz równie fantastyczna jest pańska historia z kobietą. Mam 
nadzieję, że się panu nie przywidziało…
 — Upewniam pana, panie kapitanie, stała około dziesięciu minut w świetle księżyca, nie dalej 
niż o rzut kamieniem ode mnie — zaprotestował Bolt z akcentem rozpaczy w głosie. — 
Wyglądała, jak gdyby dopiero co wyskoczyła z łóżka, by rzucić okiem na dom. Dobrze, jeżeli na 
bieliźnie nocnej miała spódnicę. Najpierw stała odwrócona ode mnie; gdy wracała, nie mogłem 
rozeznać jej twarzy; wreszcie stanęła w cieniu za węgłem domu.
 — Na straży — podsunął kapitan Vincent.
 — Z pozorów sądząc, tak — przyznał Bolt.
 — W takim razie ktoś musiał być w pobliżu — zadecydował tonem głębokiego przekonania 
kapitan Vincent.
 — Musiał być — mruknął Bolt bez zbytniej pochopności. Spodziewał się wielkich przykrości 
z powodu Symonsa i odetchnął swobodniej wobec spokojnego zachowania się dowódcy.
 — Mam nadzieję, że pan kapitan nie bierze mi za złe, iż powstrzymałem się od poszukiwania 
Symonsa.
 — Przyznaję, że postąpił pan roztropnie nie posuwając, się w głąb lądu — odrzekł kapitan.
 — Bałem się zdradzić naszą obecność na brzegu i zniweczyć tym szansę wykonania 
pańskiego planu, panie kapitanie. A niepodobna by tego uniknąć. Przy tym było nas tylko pięciu, 
i to niedostatecznie uzbrojonych.
 — Plan rozbił się o pańską lunatyczkę, panie Bolt — sucho oświadczył kapitan Vincent. — 
Lecz trzeba dołożyć starań, by się dowiedzieć, co się stało z marynarzem, jeżeli to możliwe bez 
szczególnego ryzyka.
 — Gdybyśmy dziś w nocy wysadzili na ląd znaczny oddział, można by otoczyć dom — 
zaproponował Bolt. — Jeżeli znaleźlibyśmy tam przyjaciół, tym lepiej, jeśli wrogów, 
wzięlibyśmy na okręt kilku zakładników w celu ewentualnej wymiany. Zły jestem na siebie, że 
po prostu nie porwałem tej zuchwałej dziewki, kimkolwiek była — dodał. — Ba, gdyby to był 
mężczyzna!
 — Bez wątpienia był tam w pobliżu i mężczyzna — zapewnił go kapitan Vincent. — To mi 
wystarczy, panie Bolt. Niech pan idzie wypocząć.
 Bolt, głodny i zmęczony po niefortunnej wyprawie, rad był ze zwolnienia. Najbardziej trapiła 
go niedorzeczność przygody. Kapitan Vincent, choć również spędził bezsenną noc, wyszedł z 
oficerem na pokład. Czuł się zbyt niespokojny, by usiedzieć w kabinie.
VI
 Przez ten czas odholowano „Amelię” na pół mili od Cape Esterel. To ją tylko zbliżyło do 
dwóch obserwatorów na zboczu wzgórza, których z pokładów widziano by doskonale, gdyby nie 
zakrywała ich korona sosny. Porucznik Réal wdrapawszy się okrakiem po szorstkim pniu jak 
mógł najwyżej, widział cały pokład angielskiego okrętu i obserwował go przez lunetę między 
gałęźmi. Odezwał się nagle do Peyrola:
 — Przed chwilą kapitan wyszedł na pokład.
 Peyrol, siedząc u stóp drzewa, nie odpowiadał przez czas dłuższy. W letnim powietrzu 
rozkoszna senność snuła się nad krajem i staremu Peyrolowi powieki zdawały się ciążyć. Lecz 
nieruchomość jego była tylko maską. Z przymkniętymi powiekami i założonymi rękami korsarz 
czujnie reagował na wszystko. Doskonale słyszał, jak porucznik ponad nim, tuż przy koronie 
drzewa, liczy półgłosem: „Jedna, dwie, trzy” — potem doszło go głośne „Parbleu*!”, i 
porucznik, wciąż okrakiem, począł się zsuwać po pniu w podrzutach. Peyrol wstał i ustąpił mu z 
drogi, zdradzając ciekawość pytaniem:
 — Co takiego tym razem?
 — Dobrze, powiem panu, co takiego — odparł z irytacją. Dotknąwszy stopą ziemi 
natychmiast zwrócił się ku Peyrolowi i, podszedłszy doń blisko, skrzyżował ręce na piersiach. — 
Gdy tylko wdrapałem się na drzewo, policzyłem spuszczone łodzie. Na pokładzie nie została ani 
jedna. A teraz policzyłem po raz drugi i znalazłem o jedną więcej. Okręt ten wysłał łódź ubiegłej 
nocy. Nie rozumiem, jakim sposobem nie zobaczyłem jej, gdy wypływała spod brzegu. Pewnie 
gdy obserwowałem pokład, łódź powiosłowała wprost do wytyku*. Lecz miałem rację mówiąc, 
że angielski okręt wysłał łódź w nocy.
 Nagle chwycił Peyrola za ramiona i zaczął nim potrząsać.
 — Jestem przekonany, że pan już przedtem o tym wiedział. Ja panu mówię, że pan o tym 
wiedział.
 Wstrząsany gwałtownie, Peyrol podniósł wzrok na tę wzburzoną twarz oddaloną o parę cali od 
jego twarzy. W zmęczonych oczach korsarza nie malował się strach ani wstyd, tylko zmieszanie i 
niedwuznaczny niepokój. Zachowywał się biernie, reagując zaledwie uśmierzającym słowem:
 — Doucement. Doucement*.
 Porucznik dał mu spokój równie raptownie, jak go chwycił. Końcowy wstrząs jednak był tak 
gwałtowny, że Peyrol omal się nie potknął. Niemniej zaraz po odzyskaniu równowagi począł 
porucznikowi tłumaczyć:
 — Zważ pan tylko, jak tu ślisko. Gdybym stracił grunt pod nogami, szukając oparcia, 
złapałbym się pana i razem spadlibyśmy z urwiska. Wyjaśniłoby to Anglikom więcej niż 
dwadzieścia łodzi wysyłanych przez dwadzieścia nocy z rzędu.
 W głębi duszy Réal uczuł się bezsilny wobec łagodności Peyrola. Nie sposób go było 
rozzłościć. Doznał wrażenia, że nawet fizycznie wysiłek jego był bezskuteczny, jak gdyby 
usiłował wstrząsnąć skałą w posadach. Rzucił się na ziemię pytając niedbale:
 — Na przykład co? Peyrol siadł z rozwagą licującą z jego siwymi włosami.
 — Nie przypuszcza pan chyba, by wśród stu dwudziestu, czy coś koło tego, par oczu na tym 
okręcie nie było tuzina, co najmniej, zwróconych na brzeg. Dwaj ludzie spadający z urwiska to, 
przyzna pan, rzecz godna uwagi. Anglicy, oczywiście, zainteresowaliby się nami, wysłaliby łódź 
dla zbadania zawartości naszych kieszeni, my zaś zabici lub ledwie żywi, nie moglibyśmy im w 
tym przeszkodzić. Ze mnie niewiele mieliby pociechy, co do pana zaś to, choć nie wiem, jakie 
papiery pan nosi w kieszeniach, szlify pańskie i uniform nie pozostawiają wątpliwości.
 — Nie noszę papierów w kieszeniach i… — jakaś nagła myśl olśniła, snadź, porucznika, myśl 
tak absorbująca i dalekosiężna, że wysiłek jego umysłu nabrał pozorów bezmyślności. Otrząsnął 
się z tego i podjął innym tonem: — Same szlify nie oświeciłyby ich zbytnio.
 — Nie. Nie oświeciłyby. Ale uprzedziłyby kapitana, że jest śledzony. Bo i cóż innego mógłby 
znaczyć trup oficera z lunetą w kieszeni. Co dzień setki oczu z całego wybrzeża ślizgały się 
niedbale po tym okręcie, choć wątpię, by te szczury lądowe zadawały sobie jeszcze fatygę 
spoglądania nań: lecz być obserwowanym to rzecz zgoła inna. Zresztą, nie przywiązuję 
szczególnej wagi do tego wszystkiego.
 Porucznik odzyskiwał równowagę po swej nagłej myśli:
 — Papiery w mojej kieszeni — mamrotał do siebie. — To byłby doskonały sposób… — 
Wpółotwarte jego wargi zamknęły się w lekko sarkastycznym uśmiechu, którym odpowiedział na 
błysk zdumienia w ukośnym spojrzeniu Peyrola, wywołany zagadkowością tych słów.
 — Założę się — rzekł porucznik — że od pierwszej chwili, gdy się tu pokazałem, nieustannie 
łamał pan sobie siwą głowę, by przeniknąć moje motywy i intencje.
 Peyrol odparł z prostotą:
 — Pierwszy raz przybył pan tu służbowo, a wracał pan dlatego, że nawet w tulońskiej flocie 
oficer może uzyskać kilkudniowy urlop. Co do pańskich intencji, to nic o nich nie mogę 
powiedzieć, szczególnie o intencjach pańskich względem mnie. Ktoś, patrząc na nas przed 
dziesięcioma minutami, powiedziałby, że w każdym razie nie są one przyjazne.
 Porucznik usiadł raptownie. Angielska korweta oddaliła się od lądu. Widać ją teraz było nawet 
z miejsca, gdzie siedzieli.
 — Patrz pan! — zawołał Réal. — Zdaje się posuwać pomimo ciszy morskiej.
 Peyrol przeniósł wzrok z brzegu na morze i ze zdumieniem zobaczył „Amelię” poza zrębem 
zasłaniającego ją dotąd urwiska. Posuwała się przez cieśninę. Dwie minuty uważnej obserwacji 
wystarczyły Peyrolowi, by się przekonać, że nie tkwiła w miejscu, choć wszystkie łodzie miała u 
burt.
 — Żegluje! Pakt niezaprzeczony. Żegluje. Widzi pan białą plamę tego domu na Porquerolles. 
Tam! Dotyka go teraz bukszpirem*. Za chwilę zasłoni go przednimi żaglami.
 — Nigdy bym nie uwierzył — mruknął porucznik po chwili wpatrywania się w korwetę. — I 
patrz, Peyrol, patrz pan, jak okiem sięgnąć ani jednej zmarszczki na wodzie.
 Peyrol, który zasłonił się od słońca, odjął teraz rękę od oczu.
 — Tak — rzekł — tchnienie dziecka ruszyłoby ją z miejsca. Anglicy poznali się na niej od 
razu. Pochwycili ją w Genui w parę miesięcy po moim powrocie i zainstalowaniu się tutaj.
 — Nie wiedziałem — mruknął młody człowiek.
 — Aha, poruczniku — ciągnął dotykając palcem jego piersi — od takich rzeczy boli tu, w 
sercu? Bije ono dla Francji, nieprawdaż? Czy pan sądzi, że rad widzę tę flagę na rei? Teraz mamy 
ją przed oczyma w całej okazałości. Spójrz pan na jej banderę zwisającą, jak gdyby nie było 
tchnienia wiatru. — Tu raptem tupnął nogą. — A pomimo to żegluje! Panowie z Tulonu, którzy 
chcą ją dostać żywą lub umarłą, trudne będą mieli zadanie. Muszą mądrze obmyślić plan i 
znaleźć nie byle jakich wykonawców.
 — Mówiono o tym w tulońskim Urzędzie Admiralicji — rzekł Réal.
 Peyrol potrząsnął głową.
 — Mogli pana tu nie posyłać — powiedział. — Obserwuję już od miesiąca korwetę i 
człowieka, który nią dowodzi. Przez ten czas poznałem wszystkie jego fortele, wszystkie nawyki 
i wszystkie wykręty. To dobry marynarz, muszę mu przyznać, ale mogę z góry powiedzieć, co 
zrobi w tym lub owym wypadku.
 Porucznik Réal znów się położył na wznak, podsunąwszy splecione dłonie pod głowę. Myślał, 
że słowa tego starego człowieka nie są pustą przechwałką. Rzeczywiście, zna się on na okrętach 
angielskich. Gdyby powstał plan schwytania korwety, warto by zasięgnąć jego zdania. Niemniej, 
porucznik Réal, mając do czynienia ze . starym Peyrolem, doznawał sprzecznych uczuć. Rodzice 
Réala należeli do drobnej szlachty prowincjonalnej i zginęli na szafocie w ciągu jednego i tego 
samego tygodnia. Miejscowy delegat Komitetu Rewolucyjnego oddał go na wychowanie 
pewnemu stolarzowi, człowiekowi biednemu, lecz szlachetnego serca. Na posyłkach u stolarza 
Réal biegał boso, opiekun nie miał za co kupić butów swemu arystokracie, lecz traktował go na 
ogół życzliwie. Rok nie upłynął, a już osierocony Réal uciekł i wstąpił na okręt republiki 
francuskiej, wyruszający w daleką podróż. Na morzu znalazł się w innym środowisku uznającym 
inne wartości. W ciągu jakichś ośmiu lat, głusząc w sobie uczucia miłości i nienawiści, Zasługą 
wyłącznie zdobył stopień oficerski. Nauczył się oceniać ludzi sceptycznie, traktować ich bez 
szczególnej pogardy czy szacunku. Hołdował na wskroś zasadom zawodowym i nigdy w życiu z 
nikim się nie przyjaźnił, bardziej upośledzony pod tym względem od Peyrola, którego, bądź co 
bądź, łączyły z ludźmi więzy urągającej prawu organizacji Braterstwa z Wybrzeża. Oczywiście, 
Réal był bardzo zamknięty w sobie. Zadomowiony na cyplu Peyrol, którego zastał tam 
najniespodziewaniej w świecie, był pierwszą istotą ludzką mającą szansę przebicia się przez 
zaporę wyuczonej powściągliwości, do której sierotę po ofiarach rewolucji zmusiła nie trwałość 
wszystkiego pod słońcem. Réal, zaintrygowany wybitną indywidualnością Peyrola, czuł do niego 
pewną skłonność z domieszką pogardy doktrynera. Nie ulegało wątpliwości, że człowiek ten w 
tym czy owym okresie swego życia był rozbójnikiem morskim czy czymś w tym rodzaju — 
nieszczególna rekomendacja w oczach oficera marynarki.
 Jednakże Peyrol przełamał powściągliwość Réala, a przez ten wyłom znalazły do porucznika 
dostęp pozostali mieszkańcy farmy i właściwe im dziwactwa.
 Porucznik Réal leżał na wznak, zamknąwszy oczy przed blaskiem rozjarzonych niebios i 
rozmyślał o starym Peyrolu, ów zaś, siedząc w słońcu z nie osłoniętą siwą głową, robił wrażenie 
człowieka czuwającego przy umarłym. Chytra przenikliwość najbardziej frapowała w nim Réala. 
Stosunki tego oficera z mieszkańcami farmy w znacznej mierze tak się ułożyły, jak to Peyrol 
opisał. Po raz pierwszy przybył on na farmę wysłany służbowo w celu zainstalowania posterunku 
sygnalizacyjnego, potem zaś, gdy projekt ten został zarzucony, odwiedzał ją dobrowolnie. Nie 
był on zaokrętowany na którejkolwiek z jednostek floty tulońskiej, lecz pełnił służbę na brzegu w 
arsenale. Kilkudniowe urlopy spędzał na farmie, gdzie, oczywiście, nikt nie wiedział, czy 
przybywa służbowo, czy też chwilowo zwolniony od obowiązków służbowych. Sam zaś nie 
zdawał sobie czy nie chciał sobie zdać sprawy, co go tam ciągnęło. W gruncie rzeczy służba 
zaczynała mu ciążyć. Nie miał nic i nikogo na świecie i nie wiedział, dokąd się udać. Czyżby 
przybywał tutaj, by zobaczyć Peyrola? Niepostrzeżenie między nim i tym sędziwym 
nieprzyjacielem porządku prawnego, którego mógłby chyba posądzić, gdyby nie jego krzepkość i 
żywotność urągająca śmierci, że chce w tym zakątku spokojnie dokończyć burzliwego żywota, 
nawiązała się nić dziwnie nieufnego, zgryźliwego porozumienia. Porucznik rozmyślał, a korsarz 
zachowywał się, jak gdyby czas dla niego nie istniał.
 Wtem Peyrol przemówił z oczyma utkwionymi przed siebie, jak gdyby zwracał się do wyspy 
Porquerolles, odległej o osiem mil.
 — Tak, znam każdy jej manewr, choć przyznać muszę, że ten ostatni fortel czatowania tuż u 
brzegów naszego półwyspu jest dla mnie nowością.
 — Hm! Aby nałowić ryb kapitanowi na śniadanie! — bąknął pod nosem Réal nie otwierając 
oczu. — Gdzie jest teraz korweta?
 — Pośrodku cieśniny, przyjmuje łodzie na pokład. I wciąż sunie naprzód! Okręt ten będzie się 
poruszał, póki płomień świecy nie przestanie się chwiać na jego pokładzie.
 — Ten okręt to dziw prawdziwy.
 — Zbudowali go francuscy okrętownicy — rzekł stary Peyrol z goryczą.
 Po tych słowach zapadło między nimi dłuższe milczenie. Wreszcie porucznik odezwał się 
obojętnie:
 — Pan, zdaje się, jest tego pewien. Skąd pan wie?
 — Obserwowałem go w ciągu miesiąca. Nazwa, którą teraz nosi i którą ochrzcili go Anglicy, 
niczego nie dowodzi. Czy widział pan kiedy taki dziób na okręcie z angielskiej stoczni?
 Porucznik umilkł, jak gdyby przestał nagle interesować się całą sprawę i jak gdyby angielski 
okręt wojenny nie żeglował w ich oczach oddalony o małą milę. Przez cały ten czas myśl 
porucznika pracowała gorączkowo. Powiedziano mu w zaufaniu o pewnym zadaniu, które 
należałoby wykonać wedle otrzymanych z Paryża instrukcji. Nie chodziło o manewr wojenny, 
lecz o usługę pierwszorzędnej wagi. Przedsięwzięcie to groziło nie tyle utratą życia, co 
dyshonorem. Odważny człowiek mógł się przed nim cofnąć, gdyż są hazardy nie grożące 
śmiercią, od których dzielny człowiek może się wymówić i nie będzie mu to poczytane za ujmę.
 — Czy zasmakował pan kiedy więzienia, Peyrol? — spytał raptem nienaturalnie sennym 
głosem.
 Peyrol z oburzenia niemal krzyknął:
 — Wielkie nieba! Nie! Więzienia! Co pan przez to rozumie?… Byłem jeńcem u dzikich — 
dodał już spokojniej — lecz to bardzo stara historia. Byłem wtedy młody i szalony. Później, w 
wieku męskim, byłem niewolnikiem sławnego Ali–Kassima. Z kajdanami na rękach i nogach 
spędziłem dwa tygodnie na podwórcu fortu ziemnego w Zatoce Perskiej. Ze dwa dziesiątki Braci 
z Wybrzeża dzieliło ze mną ten smutny los… wskutek rozbicia się naszego okrętu…
 — Tak… — porucznik zdawał się być uosobieniem ospałości. — I śmiem twierdzić, iż 
wszyscyście wstąpili na służbę do tego krwiożerczego starego pirata.
 — Wśród wielu tysięcy jego czarnych diabłów nie było jednego, który umiałby władać bronią 
palną. Lecz Ali — Kassim wojował jak książę. Na kształt regularnej floty pożeglowaliśmy przez 
zatokę, zdobyliśmy miasto gdzieś na wybrzeżach Arabii i splądrowaliśmy je. Wówczas do spółki 
z innymi zawładnąłem uzbrojonym dhowem* i przebiliśmy się nim przez całą flotę wełnistych 
łbów. Wielu z nas zginęło później z pragnienia. Niemniej wielka to była impreza. Lecz co mi pan 
mówi o więzieniu? Dzielny człowiek, o ile tylko ma sposobność do walki, zawsze może paść z 
bronią w ręku. Rozumie mnie pan?
 — Tak, rozumiem pana — cedził przez zęby porucznik. — Zdaje mi się, że poznałem pana 
wcale nieźle. Przypuszczam, że angielskie więzienie…
 — To okropny temat do rozmowy — przerwał Peyrol głośno, zirytowanym tonem. — Bez 
wątpienia, wszelka śmierć lepsza jest od więzienia. Każdy rodzaj śmierci! Do czego pan zmierza, 
poruczniku?
 — Och, niech pan nie przypuszcza, że chciałbym pańskiej śmierci — cedził porucznik 
obojętnie.
 Objąwszy nogi splecionymi dłońmi Peyrol siedział wpatrzony w angielską korwetą, 
pochłonięty całkowicie rozważaniem słów, które tak samo jak ten okręt, rzekłbyś, od niechcenia, 
wypłynęły na morze ciszy porannej. Potem spytał stłumionym głosem:
 — Czy pan chce mnie nastraszyć?
 Porucznik roześmiał się szorstkim śmiechem. Na przykry ten i dwuznaczny dźwięk Peyrol nie 
zareagował ani słowem, ani gestem, ani nawet spojrzeniem. Gdy śmiech przebrzmiał, nastąpiła 
tak przytłaczająca cisza, że obaj wstali jak na komendę. Porucznik skoczył od razu na równe 
nogi. Peyrol wstał wolniej i z godnością. Stali jeden przy drugim, nie będąc w stanie odwrócić 
łakomego wzroku od okrętu u swych stóp.
 — Dziwi mnie, po co wpakował się w tak dziwne położenie — rzekł oficer.
 — I ja się dziwię — ostro odwarknął Peyrol. — Gdybyśmy na tym występie, skalnym z lewej 
strony mieli choć dwa osiemnastofuntowe moździerze, moglibyśmy w dziesięć minut pozbawić 
go wszystkich żagli.
 — Dobryś, stary kanonierze — zauważył Réal z ironią. — I co potem? Rzucić się wpław we 
dwóch, ja i pan, z kordelasami w zębach i wziąć tę korwetę szturmem, nieprawdaż?
 Facecję tę powitał Peyrol kostycznym uśmiechem.
 — Nie! Nie! — zaprotestował rzeczowo. — Dlaczego jednak nie dać znać do Tulonu? 
Sprowadzić jedną, dwie fregaty i wziąć korwetę do niewoli. Nieraz układałem plan jej 
pochwycenia, by ulżyć sobie na duszy. Po nocach z mego okna na poddaszu wypatrywałem ją 
poprzez zatokę w miejscu, gdzie zwykła stać na kotwicy, z myślą, co za niespodziankę 
sprawiłbym temu Anglikowi, gdybym nie był starym kanonierem Peyrolem.
 — Który, notabene, trzyma się z daleka i figuruje z niepochlebną adnotacją w odpowiedniej 
rubryce rejestru Urzędu Admiralicji w Tulonie.
 — Nie może pan powiedzieć, bym się krył przed panem oficerem marynarki — podjął żywo 
Peyrol. — Nie boję się nikogo. Nie uciekałem. Po prostu wyjechałem z Tulonu. Nikt mi nie kazał 
siedzieć w mieście. I nie może pan także powiedzieć, bym odjechał daleko od Tulonu.
 — To był najmądrzejszy z pańskich manewrów. Dobrze pan wiedział, co pan robi.
 — Innymi słowy, i pan mi zarzuca różne szelmostwa, jak ten typ z sutymi epoletami w 
Kapitanacie Portu, który miał ochotę mnie zaaresztować za przyprowadzenie, pryzu z Oceanu 
Indyjskiego. Przebyłem na nim osiem tysięcy mil i wyśliznąłem się szczęśliwie wszystkim 
napotkanym okrętom angielskim, czego on, pewnie, nie potrafiłby dokazać. Mam dyplom 
kanoniera podpisany przez obywatela Renaud, dowódcę eskadry. Nie dano mi go za stukanie 
palcem w palec i chowanie się podczas bitwy w ogonie floty. Na okrętach naszych był niejeden 
taki patriota, mogę pana zapewnić. Lecz zarówno za czasów republikańskich, jak i 
nierepublikańskich ludzi tego pokroju nie mianowano kanonierami.
 — Racja — rzekł Réal z oczyma utkwionymi w angielskim okręcie, który wykręcił teraz 
dziobem ku północy. — Patrz pan, zdaje się, że nareszcie stracił bieg — wtrącił zwracając się do 
Peyrola, który spojrzał i kiwnął głową. — Racja. Lecz doniesiono, że wkrótce po przybyciu 
związał się pan z pewnego rodzaju patriotami, przywódcami sekcji, terrorystami…
 — Czemuż by nie? Chciałem wiedzieć, co mają do powiedzenia. Perorowali jak banda 
łapserdaków, którzy ukradli okręt. Lecz, bądź co bądź, byli lepsi od tych, którzy sprzedali port 
Anglikom. Banda krwiożerczych szczurów lądowych, ot i wszystko. Wycofałem się z miasta, jak 
można najprędzej. Pamiętałem moje miejsca rodzinne. Poza tą okolicą Francja była mi nie znana 
i nie miałem ochoty zapuszczać się dalej. Nikt mnie tu nie szukał.
 — Nie, tu pana nie szukali. Nie spodziewali się znaleźć pana tak blisko. Trochę się za panem 
oglądali, potem dali spokój. Gdyby wytrwali w tym zamiarze i zrobili pana admirałem, nie 
zostalibyśmy pobici pod Abukirem.
 Na wspomnienie tej bitwy Peyrol wzniósł pięść ku pogodnemu śródziemnomorskiemu niebu.
 — A jednak nie jesteśmy gorsi od Anglików — wykrzyknął — i nie masz na świecie takich 
okrętów jak nasze. Widzi pan, poruczniku, że — republikański bóg tych szczekaczy nigdy nam, 
marynarzom, nie dał okazji do popisu.
 Porucznik powiódł dokoła zdziwionym wzrokiem..
 — O jakim republikańskim bogu pan mówi? — zapytał. — Co pan przez to rozumie?
 — Więcej w moim życiu widziałem bogów, niżby się panu przez długą noc mogło wyśnić; 
spotykałem ich po wszystkich zakątkach ziemi i, rzecz niepojęta, nawet w sercu dziewiczych 
lasów. Były to bałwany, kamienie, kije. Musi coś tkwić w tej idei… A miałem na myśli — 
ciągnął z irytacją — że ich republikański bóg, który nie jest ani kamieniem, ani kijem, lecz zdaje 
się być rodzajem wałkonia, nie obdarzył nas nigdy wodzem, jakiego mają lądowi żołnierze.
 Porucznik spojrzał na Peyrola bez uśmiechu, uważnie. — Pięknie, otóż bóg arystokratów 
powraca i wygląda na to, że przywiedzie ze sobą cesarza. Musieliście słyszeć o tym, wy, ludzie z 
farmy. Nieprawdaż?
 — Nie — odparł Peyrol. — Nie słyszałem nic o cesarzu. Lecz cóż to może mieć za znaczenie? 
Pod tyra czy owym imieniem wódz jest tylko wodzem, a ten generał, którego zwą konsulem, jest 
dobrym wodzem, każdy musi mu oddać sprawiedliwość.
 Wypowiedziawszy to zdanie tonem bezapelacyjnym, Peyrol rzucił okiem na słońce i 
zauważył, że czas już zejść na dół na farmę, pour manger la soupe*. Réal, któremu twarz raptem 
spochmurniała, zawrócił, a Peyrol podążył za nim. Z pierwszego zaraz zakrętu ścieżki otworzył 
się przed nim widok na zabudowania Escampobaru, udekorowane gołębiami przechadzającymi 
się po rynnach dachów, na sady i gumna. Blask słońca, pustka, ani żywej duszy. Peyrol wyraził 
przekonanie, że na pewno wszyscy są w kuchni i czekają na nich. Co do niego, to jest głodny.
 — A pan, poruczniku?
 Réal nie był głodny. Opryskliwy ton odpowiedzi skłonił Peyrola do skinienia ze 
zrozumieniem głową za plecami porucznika. Niech się, co chce, dzieje, a człowiek musi się 
pożywić. Peyrol wie, co to głód; lecz nawet pół racji to ciężki dopust dla człowieka, który ma 
pracować lub walczyć. On, Peyrol, nie może wyimaginować sobie zbiegu okoliczności, który by 
mu przeszkodził zjeść, póki jest co do jedzenia.
 Ten potop słów nie wywołał repliki, lecz Peyrol nie przestawał mówić dalej w tym duchu, jak 
gdyby wszystkie jego myśli kręciły się dokoła strawy; oczyma tymczasem strzelał w krąg i 
chciwie łowił uchem najlżejsze szmery.
 Kiedy doszli przed front domu, przepuszczając naprzód porucznika, niespokojnym okiem 
rzucił w dół drogi na wybrzeże. Roztoczy wód, widocznych od drzwi kawiarni, nie plamił ani 
jeden żagiel, jak gdyby ta część Morza Śródziemnego była wciąż jeszcze nie znana. Głuche 
kołatanie pękniętego dzwonka krowy, błądzącej dokoła farmy, pogłębiało nastrój niedzielnej 
ciszy wiejskiej. Dwie kozy leżały na zachodnim stoku wzgórza. Wszystko to razem oddziaływało 
kojąco i niepokój począł znikać z twarzy Peyrola, gdy raptem jedna z kóz porwała się na nogi. 
Korsarz żachnął się i zastygł w pozie trwożnego oczekiwania. Człowiek w takim usposobieniu 
ducha, że cały się skręca na widok podskakującej kozy, na pewno nie czuje się szczęśliwy. Druga 
koza jednak pozostała na miejscu. Nie było powodów do alarmu, toteż Peyrol wszedł do domu w 
ślad za porucznikiem, starając się odzyskać zwykły pogodny wyraz twarzy.
VII
 Nakrycie na końcu długiego stołu przeznaczone było dla porucznika, który jadał obiad 
oddzielnie w sali. Stali zaś mieszkańcy, ludzie złączeni dziwnymi kolejami losu, siedzieli w 
kuchni przy stole, obsługiwani przez milczącą i czujną Katarzynę. Peyrol był zamyślony i 
głodny. Siedział naprzeciwko ubranego po codziennemu obywatela Scevoli, który zdawał się 
czymś zaabsorbowany. Miał on wygląd bardziej niespokojny niż zazwyczaj; czerwone plamy na 
kościach policzkowych wystąpiły mu wyraźniej nad zarostem gęstej brody. Od czasu do czasu 
farmerka wstawała ze swego miejsca przy boku starego Peyrola i wychodziła do sali, by usłużyć 
porucznikowi. Troje pozostałych nie zwracało na to najmniejszej uwagi. Pod koniec obiadu 
Peyrol odchylił się w swym drewnianym krześle i zatrzymał wzrok na eks–terroryście, który 
wciąż jeszcze jadł smakowicie z miną człowieka mającego za sobą ciężko przepracowany ranek. 
Drzwi od kuchni do sali były szeroko otwarte, ale nie dochodził stamtąd żaden głos.
 Do niedawna Peyrol nie zaprzątał sobie głowy psychiką ludzi, z którymi zamieszkiwał. Dziś 
jednakże zadał sobie pytanie, o czym może w tej chwili myśleć eks–terrorysta, to nieszczęsne 
stworzenie wyniesione do godności gospodarza farmy Escampobar. Lecz gdy obywatel Scevola 
podniósł głowę znad talerza, by wychylić szklanką wina, Peyrol nie odkrył nic nowego w jego 
twarzy, podobnej z rumieńców do malowanej, maski.
 — Sacrebleu*! — zaklął wreszcie Peyrol. — Nie odzywając się nigdy do nikogo zapomnicie 
w końcu mówić.
 Patriota uśmiechnął się w gęstwinie brody. Uśmiech jego, może dlatego, że Peyrol uprzedził 
się do niego, przypominał mu obronny grymas małego zwierzątka leśnego będącego w strachu 
przed zasadzką.
 — O czym mamy mówić? — odparł. — Żyjecie z nami i nie ruszaliście się stąd; 
przypuszczam, że już nieraz przeliczyliście kiście winogron w zagrodzie i figi na drzewie przy 
zachodniej ścianie…
 Urwał strzygąc uszami ku sali, w której panowała głucha cisza. Potem dodał, z lekka 
podnosząc głos:
 — My dwaj wiemy wszystko, co się tu dzieje.
 Peyrol spojrzał ostro i przenikliwie, aż zmarszczki się zbiegły w kątach jego oczu. Katarzyna, 
sprzątając ze stołu, zachowywała się, jak gdyby była głucha jak pień. Jej brązowa twarz z 
zapadniętymi policzkami i zwiędłymi wargami, pokryta siecią delikatnych, dziwnie 
nieruchomych zmarszczek, wyglądała jak twarz wyrzeźbiona z orzechowego drzewa. Trzymała 
się prosto i miała zwinne ręce. Peyrol odezwał się:
 — Nie mówmy o farmie. Czy ostatnio nie doszły was jakie wiadomości?
 Patriota zatrząsł gwałtownie głową. Wiadomości polityczne przejmowały go zgrozą. Uważał 
wszystko za stracone. Francją rządzili krzywoprzysięzcy i renegaci. Zapomniano o cnotach 
obywatelskich. Trzasnął pięścią w stół i nasłuchiwał, jak gdyby uderzenie pięści mogło zbudzić 
echo w cichym domu. Lecz znikąd nie dochodził najlżejszy szmer. Obywatel Scevola westchnął. 
Miał wrażenie, że on jeden ocalał z wszystkich patriotów i że nawet w tym ukryciu zagraża mu 
niebezpieczeństwo.
 — Wiem — rzekł Peyrol. — Widziałem wszystko przez okno. Zmykaliście jak szarak, 
obywatelu.
 — Czy miałem paść ofiarą tego zabobonnego bydła? — zaperzył się piskliwie i z nutą 
szczerego oburzenia, które Peyrol przyjął zimno. Potem doszło Peyrola bąknięcie: — Z równym 
skutkiem mogłem dać się zabić tym psom reakcyjnym.
 Stara kobieta, zajęta zmywaniem, rzuciła trwożne spojrzenie ku drzwiom sali.
 — Nie! — wrzasnął osamotniony sankiulota. — To niemożliwe! We Francji jest jeszcze dużo 
patriotów. Święty ogień jeszcze nie wygasł.
 Przez chwilę wyglądał jak człowiek o rozdartym sercu, który posypuje głowę popiołem. 
Migdałowe jego oczy zmętniały i przygasły. Lecz po chwili, obrzucając Peyrola ukradkowym 
spojrzeniem, rzekłbyś, badając, jakie wrażenie wywierają jego słowa, zadeklamował cichym 
głosem, jakby ćwicząc się w wygłaszaniu mowy do samego siebie:
 — Nie, to niemożliwe. Wybije godzina, gdy tyranii powinie się noga, wówczas obalimy ją po 
raz drugi. Wyruszy na tysiące i… ça ira*!
 Słowa te, mimo namiętnej intonacji, nie zdołały poruszyć Peyrola. Siedział z głową wspartą na 
grubej, brązowej ręce. Znać było po nim, że myśli zgoła o czym innym, tak że duch terroryzmu, 
odzywający się, nieśmiało w samotnej piersi obywatela Scevoli, przycichł. Na rozsłonecznioną 
kuchnię padł cień rybaka z laguny, który z obramienia drzwi wybełkotał lękliwie pozdrowienie 
całemu towarzystwu. Nie zmieniając pozycji Peyrol obrzucił go ciekawym spojrzeniem. 
Katarzyna wycierając ręce o fartuch zauważyła:
 — Spóźniliście się na obiad, Michel.
 Wówczas wszedł, wziął z rąk starej kobiety gliniany garnek i wielką pajdę chleba i wyniósł się 
z tym od razu na podwórze. Peyrol i sankiulota wstali od stołu. Ów, zawahawszy się jak człowiek 
zabłąkany, raptownie wyszedł na korytarz, podczas gdy Peyrol, wyminąwszy niespokojne 
spojrzenie Katarzyny, skierował się na podwórze za domem. Przez otwarte drzwi sali mignęła mu 
Arletta, która siedząc prosto, z rękoma złożonymi na kolanach, patrzyła na kogoś niewidocznego, 
kim mógł być tylko porucznik Réal.
 W blasku i skórze podwórza kurczęta, rozbite na małe stadka, odbywały drzemkę poobiednią 
na skrawkach cienia. Lecz Peyrol nic nie robił sobie ze słońca. Michel, który jadł obiad pod 
okapem pochyłego dachu wozowni, postawił na ziemi gliniany garnek i podszedł do swego 
chlebodawcy stojącego przy studni, obmurowanej kamieniami z tkwiącym w nich cyzelowanym 
pałąkiem z żelaza, po którym wił się pęd dzikiego figowca. Gdy pies mu zdechł, rybak opuścił 
słoną lagunę, zostawiając butwiejącą łódź na jałowym brzegu, a nędzne swe sieci zamknął w 
ciemnej chałupie. Nie pragnął innego psa, a zresztą, kto miałby mu podarować psa? Był ostatnim 
z ludzi. Ktoś przecie musi być ostatni. We wsi nie miał co robić. Więc pewnego pięknego 
poranku poszedł na farmę zobaczyć się z Peyrolem. Ściślej mówiąc — by pokazać się Peyrolowi. 
Ów był, dosłownie, ostatnią nadzieją Michela. Siadł przed wrotami na kamieniu mając przy sobie 
mały węzełek, zawierający tylko stary koc, zakrzywiony kij leżał u jego nóg. Wyglądał na 
najłagodniejszą, najbardziej samotną i bezbronną istotę w świecie. Peyrol wysłuchał z powagą 
zawikłanej historii o śmierci psa. Osobiście nie przywiązałby się do takiego psa jak pies Michela, 
potrafił jednakże zrozumieć, dlaczego życie tego człowieka na brzegu laguny zmieniło się tak 
raptownie. Michel zakończył słowami:
 — Przyszło mi na myśl, że mógłbym przyjść tutaj.
 Wówczas Peyrol, nie czekając na wyraźną prośbę, powiedział:
 — Bardzo dobrze. Będziecie moją załogą — i wskazał w dół drogi wiodącej na brzeg morski. 
A gdy Michel podniósłszy swój węzełek i kij ruszył w tym kierunku nie czekając na dalsze 
wskazówki, krzyknął w ślad za nim:
 — Znajdziecie bochenek chleba i butelkę wina w kajucie w szafce. Pożywcie się.
 Tylko takie formalności towarzyszyły zaciągowi Michela w charakterze „załogi” na łódź 
Peyrola. Korsarz bowiem nie tracąc czasu zabrał się do wykonania swego planu nabycia 
jakiegokolwiek stateczku. Niełatwo było znaleźć coś godnego uwagi. Nędzota z Madrague, 
maleńkiej osady rybackiej zwróconej w stronę Tulonu, nie miała nic do sprzedania. A zresztą 
Peyrol z pogardą odwracał się od ich koryt. Z równym skutkiem mógłby nabyć katamaran* z 
trzech pni powiązanych palmowym włóknem. Ale na brzegu leżał samotnie, pochylony na bok, 
dwumasztowy kuter z wybielonymi przez słońce linami, zwisającymi jak girlandy, i 
rozeschniętymi, popękanymi masztami. Wiało od niego melancholią rumy, oddanej na pastwę 
żywiołom. Nikt nie zwykł drzemać w cieniu kadłuba, który objęły w posiadanie 
śródziemnomorskie mewy. Zdawał się szczątkiem statku wyplutego daleko na brzeg przez 
wzburzone morze. Peyrol, oglądając go z pewnej odległości, zobaczył, że ster wciąż wisi na 
miejscu. Powiódł okiem wzdłuż kadłuba i powiedział sobie, że statek o takich kształtach musi 
wybornie żeglować. Był daleko większy od poszukiwanej przezeń łodzi,, lecz w rozmiarach 
statku krył się także urok. Dzięki niemu wybrzeża Morza Śródziemnego, Wyspy Balearskie, 
Korsyka, Barbaria i Hiszpania stawały się dla Peyrola bliższe, bo dostępne. Przeżeglował setki 
mil po oceanie w nie większych od tego stateczkach. Za jego plecami żony rybaków, 
wynędzniałe, z nieosłoniętymi głowami, otoczone ciżbą dzieci, czepiających się matczynych 
spódnic, wyległy na brzeg, by z niemym podziwem gapić się na pierwszego obcego człowieka, 
który zawitał do nich od wielu lat.
 Zamiast chwycić się jednej ze zwisających aż za burty lin, jak zrobiłby człowiek mniej od 
Peyrola doświadczony, pożyczył on w osadzie krótką drabinkę i zniósł ją na brzeg, ciągnąc za 
sobą ogon gapiących się bab i dzieci. Był i tu dziwem nad dziwy, jak mu się to zdarzyło na 
niejednej wyspie podczas wędrówek po dalekich morzach, Wwindował się za burtę 
wzgardzonego kutra i stanął na krytym dziobie ściągając na siebie spojrzenia wszystkich gapiów. 
Mewa porwała się z gniewnym krzykiem. Na dnie bezpokładowego wnętrza statku nie było nic 
prócz piasku, kilku połamanych kawałków drzewa, zardzewiałego haka i słomy, którą wiatr 
nawiał tu z milowych odległości. Na krytej rufie wznosił się mały luk świetlny i kabina, której 
suwane drzwi były zamknięte na olbrzymią kłódkę. Przykuła ona uwagę Peyrola. Rzekłbyś, 
kabina kryła jakieś tajemnice, może skarby, choć zaręczyłby, że jest pusta. Odwrócił głowę i co 
tchu w piersiach krzyknął ku rybaczkom, do których przyłączył się starzec i garbaty kaleka na 
kulach, rozkołysanym ruchem przerzucający ciało naprzód.
 — Czy tu kto troszczy się o ten kuter, jakiś dozorca? — zawołał.
 Tłum cofnął się kilka kroków wstecz. Tylko garbus pozostał na miejscu i odpowiedział 
niespodziewanie mocnym głosem:
 — Pan pierwszy od lat stanął na jego pokładzie.
 Zuchwałością swą Peryol wzbudził podziw i przerażenie rybaczek.
 „Powinienem był zgadnąć — rozumował Peyrol. — Statek jest w okropnym stanie.” 
Spłoszona mewa sprowadziła kilka przyjaciółek, równie jak ona oburzonych, które krążąc w 
powietrzu na różnych wysokościach wydawały gniewne okrzyki nad głową Peyrola. Zawołał po 
raz drugi:
 — Do kogo należy statek?
 Osobnik na kulach wskazał palcem na krążące; mewy i odpowiedział niskim głosem:
 — Do nich, o ile mi wiadomo. — A gdy Peyrol spojrzał nań zza burty, dodał: — Ten statek 
był własnością ludzi z Escampobar. Zna pan Escampobar? To dom w parowie między 
wzgórzami.
 — Tak, znam Escampobar — odwrzasnął Peyrol i odwrócił się. Wsparty o maszt stał 
nieruchomo przez czas dłuższy. To znużyło gapiów. Całą czeredą poczęli odchodzić ku swym 
lepiankom. Z tyłu za tłumem podążył garbus wyrzucając naprzód ciało długim rozmachem. 
Peyrol pozostał sam z rozzłoszczonymi mewami. Zwlekał z opuszczeniem tragicznego statku, na 
którym rodzice Arletty wypłynęli, by znaleźć śmierć podczas fatalnej rzezi tulońskiej, i na 
którym obywatel Scevola powrócił z młodziutką Arlettą do pustego Escampobar, 
pozostawionego na pieczy Katarzyny. Czekając bez końca czyjegoś powrotu stara przeżyła dnie 
wypełnione strachem i modlitwą, gdy armaty huczały dokoła Tulonu, oraz dnie jeszcze gorszego, 
acz innego zgoła, przerażenia, gdy zapanowała śmiertelna cisza.
 Rad, że czuje pokład pod nogami, Peyrol nie myślał o straszliwych scenach związanych z 
opuszczonym kutrem. Na farmę wrócił późno i wieczerzał sam. Kobiety udały się na spoczynek, 
tylko sankiulota, który w drzwiach domu palił krótką fajeczkę, wszedł za nim do kuchni pytając, 
gdzie się podziewał i czy zabłądził. Peyrol skorzystał z okazji. Powiedział, że był w Madrague i 
widział bardzo dobry kuter niszczejący na brzegu.
 — Mówiono mi tam, że należy do was, citoyen.
 Na to terrorysta zamrugał tylko oczami.
 — — O co chodzi? Czyż nie jest to statek, na którym tu przybyliście? Czy nie sprzedalibyście 
go mnie? — Peyrol przeczekał chwilę. — Co możecie mieć przeciwko temu?
 Wyjaśniło się, że patriota nie miał określonych powodów do odmowy. Bąknął coś pod nosem, 
że kuter jest bardzo brudny. Peyrol spojrzał na niego z głębokim zdumieniem.
 — Gotów jestem przejąć go z pańskich rąk w takim stanie, w jakim jest obecnie.
 — Będę z wami szczery, citoyen. Gdy stał w Tulonie, garść uciekających zdrajców, 
mężczyzn, kobiet i dzieci, wpadła na pokład i przecięła liny, by odbić, lecz mściciele deptali im 
po piętach i rozprawili się z nimi w mgnieniu oka. Znalazłszy statek za arsenałem musieliśmy we 
dwóch, ja z jeszcze innym patriotą, powyrzucać za burtę masę ciał z pokładu, a także z kabiny. 
Statek jest zachlastany od góry do dołu. Nie mieliśmy czasu go wyczyścić.
 Peyrol o mało się nie roześmiał. Widział krwią ociekające pokłady i sam po bitwie pomagał 
wyrzucać trupy za burtą, lecz patrzył nieprzyjaznym okiem na sankiulotę. Myślał w duchu: „Ten 
na pewno przyłożył rękę do rzezi.” Nie odezwał się jednak ani słowem. Stanęła mu w oczach 
olbrzymia kłódka broniąca dostępu do tej opróżnionej trupiarni na rufie. Terrorysta zaś powtórzył 
z naciskiem:
 — Naprawdę nie mieliśmy czasu go wyczyścić. Okoliczności tak się złożyły, że musiałem 
wynieść się z Tulonu jak najprędzej, bo w przeciwnym razie fałszywi patrioci podstawiliby mi 
nogę w ten czy inny sposób. W mojej sekcji wrzało jak w garnku. Nie uciekałem wtedy sam, jak 
wiecie.
 Peyrol machnął ręką, by położyć kres wyjaśnieniom. Nim jednak udali się na spoczynek, 
doszedł do porozumienia z sankiulotą i mógł uważać się za właściciela tragicznego kutra.
 Następnego dnia powrócił do osady rybackiej i zakwaterował się tam na pewien czas. Nie 
wzbudzał już przerażenia wśród rybaków, lecz mimo to nikt zbytnio nie zbliżał się do kutra. 
Peyrol nie potrzebował pomocy. Sam żelazną sztabą odbił ogromną kłódkę wpuszczając do 
kabiny światło dzienne. Prócz świadczących o rzezi plam krwi na drzewie Peyrol znalazł tylko 
pasmo długich włosów i tani kolczyk, który podniósł i długo mu się przyglądał. Podobne rzeczy 
znajdował nie po raz pierwszy w życiu. Bez szczególnej odrazy wyobraził sobie, jak wyglądała 
kabina, gdy w niej było pełno trupów. Siadł i przyglądał się spokojnie plamom i kałużom 
skrzepłej krwi, która nie wyblakła w ciemnej kabinie. Na ciosanym z gruba stole, między 
kasetkami, leżał tani kolczyk, a Peyrol kiwał nad nim głową z powagą. Bądź co bądź, on nigdy w 
życiu nie był rzeźnikiem.
 Wyczyścił wszystko bez niczyjej pomocy. Potem con amore zabrał się do remontu kutra. Z 
dawnych czasów pozostał mu nawyk do pracy. Cieszył się, że ma co robić; ten bliski sercu 
marynarza rodzaj roboty miał wszelkie cechy przygotowania do podróży, o czym miło było 
pomarzyć, i był dlań źródłem zadowolenia; co wieczór czuł się o krok bliższy swego złudnego 
celu. Założył nowy osprzęt, sam oskrobał maszty, wszystko obmył, wyszorował i wymalował 
własnoręcznie, pracując bez wytchnienia, a radośnie, jak gdyby przygotowywał się do ucieczki z 
bezludnej wyspy. Gdy tylko wyporządził i odnowił ciemną i ciasną kabinę, zaczął w niej spędzać 
noce. Raz tylko udał się w odwiedziny na farmę, pozostając tam parę dni niby na urlopie. Spędził 
je na obserwowaniu Arletty. Była pierwszą zagadkową istotą w jego życiu. Peyrol nie pogardzał 
kobietami. Zaobserwował, że kochają, cierpią, wytrzymują niejedno, buntują się, nawet walczą 
dla własnej korzyści, zupełnie jak mężczyźni. Na ogół trzeba się mieć na baczności zarówno 
przed kobietami, jak i mężczyznami, lecz kobiety jakoś zasługują na większe zaufanie. 
Właściwie znał swe rodaczki mniej od wszelkich typów innych kobiet. Lecz doświadczenie 
nabyte w obcowaniu z różnymi rasami nauczyło go, że prawie wszędzie kobiety są jednakie. 
Arletta zaś była słodką istotą. Robiła na nim wrażenie dziecka, budziła utajone uczucia, których 
istnienia nie podejrzewał w sercu mężczyzny. Zdumiewał go beznamiętny charakter tych uczuć. 
„Czyżby dlatego, że się starzeję?” — rozmyślał pewnego wieczora, siedząc na ławce z oczyma 
utkwionymi wprost przed siebie, gdy Arletta przeszła przed nim.
 Sam z kolei czuł, że jest obserwowany przez Katarzynę przyglądającą mu się, jak zauważył, 
zza węgłów albo przez przymknięte drzwi. Ze swej strony zwykł jej się przypatrywać otwarcie, 
wiedząc, że uczucia, które w niej budzi, są mieszaniną grozy i ciekawości. Sądził, że ona chętnie 
widzi go na farmie, gdzie położenie jej nie należało do łatwych. Komplikacje te nie miały nic 
wspólnego z czynnościami gospodarczymi, które ciążyły na niej całkowicie. Była kobietą w 
wieku Peyrola, trzymającą się prosto jak strzała, lecz z siecią zmarszczek na twarzy. Pewnego 
wieczoru, kiedy siedzieli sami w kuchni, powiedział do niej:
 — Ładna z pani musiała być dziewczyna. To dziwne, że nie wyszła pani za mąż.
 Ze swego miejsca pod okapem kominka zwróciła ku niemu twarz zmienioną i zdumioną, jak 
gdyby nie wierzyła własnym uszom. Dziwne to jej zachowanie skłoniło go do pytania:
 — O co chodzi? Gdyby stary osioł w podwórzu przemówił, nie byłaby pani bardziej 
zdumiona. Nie może pani zaprzeczyć, że ładna z pani była dziewczyna.
 Przyszedłszy do siebie powiedziała:
 — Urodziłam się tu, wyrosłam i wcześnie, w bardzo młodym wieku, postanowiłam tu umrzeć.
 — Dziwne myśli — rzekł Peyrol — dla młodej dziewczyny.
 — Nie ma o czym mówić — odparła stara kobieta wstając, by wyjąć garnek z gorącego 
popiołu. — Nie przypuszczałam wówczas — ciągnęła odwrócona od Peyrola — że będę długo 
żyła. Mając osiemnaście lat zakochałam się w księdzu.
 — Ach, ba! — stłumił okrzyk Peyrol.
 — Modliłam się wtedy o rychłą śmierć — mówiła w dalszym ciągu beznamiętnym głosem. — 
Spędzałam noce na modlitwie w pokoju na poddaszu, w którym pan teraz mieszka, unikałam 
ludzi. Zaczęli mówić, że nie jestem przy zdrowych zmysłach. Byliśmy zawsze znienawidzeni 
przez tę hołotę z okolicy Mają jadowite języki. Przezwali mnie „La fiancée du pretre*.” Tak, 
byłam ładna, lecz któż by się o mnie starał, gdybym o to dbała? Los, jednakże, obdarzył mnie 
dobrym bratem. Rozumiał mnie. Nigdy nie napomknął nawet o tym, tylko czasami, gdy byliśmy 
zupełnie sami, pod nieobecność swej żony, kładł mi delikatnie rękę na ramieniu. Od owych 
czasów nie byłam w kościele i nie pójdę tam już nigdy. Lecz teraz jestem w zgodzie z Bogiem.
 Zachowywała się bez zwykłej oględności i rezerwy. Stała przed Peyrolem wyprostowana, z 
ufnością w twarzy. Korsarz nie wiedział, co odpowiedzieć. Skinął tylko głową dwukrotnie. 
Katarzyna zaś zajęła się chłodzeniem garnka w zlewie.
 — Tak, chciałam umrzeć. Lecz tak się nie stało, a teraz mam co robić na świecie — 
powiedziała siadając przy palenisku i ręką podpierając brodę. — I sądzę, że pan wie, o czym 
mówię — dodała.
 Peyrol powstał przezornie.
 — Bonsoir* — rzekł. — Idę do Madrague. Od rana znów przystępuję do roboty na kutrze.
 — O, niech pan o nim nie mówi! Zabrał mi brata na zawsze. Stałam na brzegu patrząc, jak 
żagle maleją i maleją. Potem wróciłam do domu sama..
 Zwiędłe jej wargi, na których nigdy nie spoczęły wargi kochanka ani dziecka, poruszały się 
równo, beznamiętnie, a Peyrol słuchał opowieści o dniach i nocach spędzonych w oczekiwaniu 
przy dalekim huku armatnim dzwoniącym w uszach. Wówczas spragniona jakichkolwiek wieści 
siadywała na ławce pod ścianą domu, goniąc wzrokiem obłoczki dymu na niebie i słuchając 
grzmotu ognia działowego, toczącego się po wodzie. Potem nadeszła noc straszna. Myślała, że to 
już koniec świata. Całe niebo stanęło w ogniu, ziemia trzęsła się w posadach; porwała się z ławki 
z okrzykiem grozy, gdy skała, na której stał dom, zatrzęsła się pod jej nogami. Nie kładła się tej 
nocy. Następnego dnia morze pokryte było żaglami, a wielka czarnożółta chmura dymu wisiała 
nad Tulonem. Człowiek, przybyły z Madrague, powiedział jej, że całe miasto musiało wylecieć w 
powietrze. Dała mu butelkę wina i pomógł jej tego wieczoru nakarmić bydło. Zanim udał się w 
powrotną drogę, powiedział jeszcze, że w Tulonie nie mogła pozostać żywa dusza, gdyż 
nieliczni, którzy ocaleli, musieli odpłynąć na okrętach angielskich. W niecały tydzień później z 
drzemki przy kominku obudziły ją głosy na dworze i nagle zobaczyła pośrodku sali bladą jak trup 
młodą dziewczynę, raczej widmo dziewczyny w krwawej chuście na plecach i z czerwoną czapką 
na głowie; poznała w niej swą bratanicę. Nieprzytomna ze strachu krzyknęła: „François! 
François!” Tak brat jej miał na imię; przypuszczała, że pozostał na dworze. Krzyk jej przeraził 
dziewczynę, która wypadła przez drzwi. Z podwórza nikt się nie odezwał. Jeszcze raz krzyknęła: 
„François!”, i chwiejąc się na nogach doszła do drzwi, przez które zobaczyła swą bratanicę przy 
boku obcego człowieka w czerwonej czapce i z szablą, który wrzasnął dziko: „Więcej nie 
zobaczycie Franciszka. Vive la Republique!*
 — Poznałam w nim syna Bronów — ciągnęła Katarzyna. — Znałam jego rodziców. Gdy 
zaczęły się niespokojne czasy, opuścił dom i przyłączył się do rewolucjonistów. Podeszłam 
wprost do niego i zabrałam dziecko. I bez pieszczot i namów poszła do mnie. Dziecko kochało 
mnie zawsze — zauważyła wstając z krzesła i zbliżając się trochę do Peyrola. — Pamiętała 
ciocię Katarzynę. Ściągnęłam jej z pleców tę okropną chustę. Włosy miała posklejane krwią i 
poplamioną krwią suknię. Zabrałam ją na górę. Była jak małe dziecko. Rozebrałam ją i 
zbadałam. Nie miała na ciele ani ran, ani obrażeń. Tego byłam pewna, lecz czegóż więcej 
mogłam być pewna? Niepodobna było uchwycić sensu słów, które bełkotała. Sam ton jej głosu 
budził we mnie poważne obawy. Zasnęła natychmiast, ledwie położyłam ją do mego łóżka, ja zaś 
patrząc na nią prawie odchodziłam od zmysłów na myśl o tym, co to dziecko przeszło. Zszedłszy 
na parter zastałam w domu tego nicponia. Miotał, się po sali, pieniąc się i chełpiąc, aż to 
wszystko wydało mi się okropnym snem. Czułam zawrót głowy. Rościł do dziecka prawa i Bóg 
wie co jeszcze. Domyślałam się rzeczy, od których włosy stanęły mi na głowie. Stałam tam 
zaciskając pięści z całej siły ze strachu, że zwariuję.
 — Przestraszył panią? — spytał Peyrol wpatrując się w nią uporczywie. Katarzyna postąpiła 
ku niemu jeszcze o krok.
 — Co? Syn Bronów miałby mnie przestraszyć? Za czasów króla był pośmiewiskiem 
wszystkich dziewcząt, znany był z tego w całej okolicy, że w dnie świąteczne kręcił się między 
ludźmi przed kościołem, gadając od rzeczy. Co to, to nie. Powiedziałam sobie tylko, że nie mogę 
pozwolić, by mnie zabił. Na piętrze miałam dziecko, które udało mi się właśnie wydostać z jego 
rąk, tu zaś byłam z nim samiuteńka, z człowiekiem przy szabli, sama, nie mając pod ręką nawet 
kuchennego noża.
 — Więc pozostał tu — rzekł Peyrol.
 — Co według pana mogłam zrobić? — spytała Katarzyna. — Wyprowadził dziecko z tej 
rzeźni. Było to na długo przed tym, nim dowiedziałam się, co zaszło. Dotąd nie wiem 
wszystkiego i sądzę, że nigdy się nie dowiem. Wkrótce uspokoiłam się trochę co do Arletty, lecz 
upłynęło sporo czasu, nim odzyskała mowę, a i wówczas nigdy nie odzywała się do rzeczy. I cóż 
mogłam poradzić sama jedna? Za dumna byłam, by błagać o ratunek pierwszego lepszego. My z 
Escampobar nigdy nie byliśmy lubiani przez tutejszych chłopów — oświadczyła wyniośle. — I 
to jest cała historia.
 Głos jej załamał się i usiadła znów, podpierając dłonią brodę. Udając się do osady Peyrol 
widział Arlettę i gospodarza. Wyszli spoza muru okalającego podwórze. Szli obok siebie, lecz 
jak gdyby nie wiedząc jedno o drugim.
 Nocował na odnowionym kutrze i wschodzące słońce zastało go przy pracy w kadłubie. 
Przestał już siać postrach wśród mieszkańców osady i nie przyglądali mu się ze zgrozą, niemniej 
zachowanie ich względem niego było nadal nieufne. Jedynym pośrednikiem między Peyrolem a 
mieszkańcami i jedynym jego towarzyszem przez cały czas pracy na kutrze był ów nędzny 
kaleka. Zdaniem Peyrola kaleka miał więcej przedsiębiorczości, zuchwałości i inteligencji niż 
wszyscy pozostali mieszkańcy osady razem wzięci. Wczesnym rankiem podążał na swych kulach 
ruchem wahadłowym ku kadłubowi statku, na którym Peyrol pracował od godziny czy dwóch. 
Korsarz rzucał mu mocną linę, po której kaleka, oparłszy kule o bok statku, z niezwykłą 
łatwością, ręka za ręką, wciągał za burtę swe nędzne ciało, zwiotczałe poniżej pasa. Potem kaleka 
przesiadywał na małym przednim pokładzie oparty plecami o maszt, wyciągnąwszy przed siebie 
cienkie, powykręcane nogi założone jedna na drugą. W tej pozie dotrzymywał Peyrolowi 
towarzystwa, mówiąc do niego głosem natężonym przez całą długość kutra. Dzielił z Peyrolem 
południowy posiłek, jakby mu się to słusznie należało, przynosił bowiem prowiant w płaskim 
koszyku dziwnej formy, zwisającym mu na sznurze u szyi. I płynęły godziny pracy, które skracał 
Peyrolowi dowcipnymi uwagami i powtarzaniem miejscowych plotek. Korsarz dziwił się, skąd 
kaleka może to wszystko wiedzieć, a że nie znał dostatecznie dobrze zabobonów europejskich,, 
nie podejrzewał go więc o latanie po nocach na miotle niczym męska czarownica. Tyle bowiem 
w tym poskręcanym ułamku człowieka tkwiło męskości, że od pierwszej chwili zaintrygował tym 
Peyrola. Już sam jego głos był męski, a i plotki jego nie były podobne do gadaniny kobiet. 
Kaleka wspominał, co prawda, że ludzie zwykli go byli podwozić na wesela i inne uroczystości, 
bo grał na skrzypcach, lecz to nie wyjaśniało jego wszechwiedzy, podczas rewolucji bowiem, jak 
sam mówił, takie okazje zdarzały się nader rzadko. Ludzie unikali zwracania na siebie uwagi i 
wszystko działo się po kryjomu. Nie było księży do dawania ślubów, obywano się bez ceremonii, 
a więc i bez weseliska. Dzieci, naturalnie, rodziły się jak przedtem, lecz chrzciny się nie 
odbywały, a ludzie stawali się jacyś dziwaczni. Wyglądali jakoś inaczej, nawet chłopcom i 
dziewczętom zdawało się coś ciążyć, na sercu.
 Peyrol zajęty to tym, to owym nie zwracał szczególnej uwagi na opowieść o rewolucji, jak 
gdyby z ust jakiegoś inteligentnego wyspiarza z drugiego końca świata dowiadywał się o 
krwawych obrządkach i zdumiewających wierzeniach jakiejś religii nie znanej reszcie ludzkości. 
W mowie kaleki było jednak coś kąśliwego. Peyrol nie potrafił pojąć sarkazmu. Razu pewnego, 
gdy siedzieli obaj na przednim pokładzie posilając się chlebem i figami — co stanowiło ich obiad 
— zwrócił się od niechcenia do swego przyjaciela kaleki:
 — Coś w tym wszystkim musiało być, ale nie sądzę, by rewolucja zrobiła wiele dla was, ludzi 
z Madrague.
 — W każdym razie — odparł żywo ów ułamek człowieka — nie wyprostowała mi krzyża i 
nie obdarzyła parą nóg jak wasze.
 Peyrol, który miał spodnie podwinięte powyżej kolan, mył bowiem wnętrze kadłuba, spojrzał 
na swe łydki z upodobaniem.
 — Tego chyba nie spodziewaliście się po rewolucji? — zauważył po prostu.
 — Ba, ale czy wiecie, obywatelu, czego się spodziewali ludzie zbudowani jak należy, do 
czego rościli pretensje? — rzekł kaleka. — Wszystko miało się odmienić. Pieczone gołąbki same 
miały wpadać do gąbki, jedynie za sprawą owych rewolucyjnych zasad. — Jego długa twarz, 
która normalnie miała właściwy kalekom wyraz cierpienia, promieniała teraz ogromnym 
uśmiechem. — Diablo musieli się zawieść w swych oczekiwaniach — dodał. — I, naturalnie, 
mają żal, lecz nie ja. Nie miałem też żalu do moich rodziców. Gdy ci biedacy żyli, nigdy nie 
bywałem głodny, to jest bardzo głodny. Nie mogli być ze mnie dumni. — Przerwał i zdawał się 
oczyma wyobraźni oglądać swą postać. — Nie wiem, jak postąpiłbym na ich miejscu. Pewnie 
zupełnie inaczej. Ale ja wiem, co to znaczy być takim, jakim jestem. Lecz oni nie wiedzieli; 
brakowało im rozgarnięcia. Ksiądz z Almanarre, Almanarre to tam w górze wieś z kościołem…
 Peyrol przerwał uwagą, że zna dobrze Almanarre. Łudził się niewątpliwie, gdyż o Almanarre 
wiedział daleko mniej niż o Zanzibarze lub jakiejkolwiek pirackiej osadzie w górę od Zanzibaru 
aż po Cape Guardafui. A kaleka patrzył nań piwnymi oczyma, o spojrzeniu w naturalny sposób 
uciekającym w górę.
 — Dla mnie — podjął tonem głębokiego przekonania — jesteście człowiekiem, który spadł z 
księżyca. Więc ksiądz z Almanarre przybył ich pochować. Przystojny mężczyzna z poważną 
twarzą. Najprzystojniejszy mężczyzna, jakiego znałem do waszego tu przybycia. Krążyła wtedy 
plotka, że parę lat temu zakochała się w nim dziewczyna. Nie byłem już wówczas dzieckiem, 
więc coś niecoś o tym mnie doszło, lecz to nie ma znaczenia. Poza tym wiele ludzi nie dawało 
tym pogłoskom wiary.
 Nie patrząc na kalekę, Peyrol usiłował wyobrazić sobie, jakim mógł on być dzieckiem, jakim 
młodzieńcem. Widział zdumiewające ułomności, okropne kalectwa, które były dziełem 
ludzkiego okrucieństwa, lecz wśród ludzi kolorowych. A to wielka różnica. Po całym życiu 
spędzonym wśród Hindusów, Madagaskarczyków, Arabów, wełnistych łbów wszelkiego rodzaju, 
na wszystko, co słyszał i widział po powrocie do kraju ojczystego, psychika jego reagowała ze 
szczególną żywością, w poczuciu, że tu była jego ojczyzna i że tylko o mały włos uniknął losu 
swych rodaków. Kompan korsarza myślał snadź przez ten czas o rzeczach podobnych, uzupełnił 
bowiem wymowne milczenie mówiąc:
 — Wszystko to było za króla. Dopiero w kilka lat potem go ścięli. Od tego życie moje nie 
stało się lżejsze; odkąd jednak ci republikanie zdetronizowali Boga i wyrzucili go z kościołów, 
wybaczyłem Bogu wszystkie moje nieszczęścia.
 — Dobrze powiedziane, po męsku — rzekł Peyrol. Miał ochotę poklepać kalekę po plecach, 
ale w porę przypomniał sobie o jego garbie. Wstał do popołudniowej roboty. Zajęty był 
malowaniem we wnętrzu, a kaleka ze swego miejsca na przednim pokładzie przyglądał mu się 
sennie, z cieniem ironii na wargach.
 Dopiero gdy słońce skryło się za Cape Cicié, wyglądający jak ciemna mgła otoczona blaskiem 
po drugiej stronie zatoki, poruszył wargami, by zapytać:
 — A cóż poczniecie z tym kutrem, citoyen? Peyrol odpowiedział krótko, że gdy się spuści 
kuter na wodę, można będzie na nim przedsięwziąć wszelką podróż.
 — Można by na nim pożeglować do Genui lub Neapolu, i nawet dalej — zgadywał kaleka.
 — Znacznie dalej — powiedział Peyrol.
 — I przygotowujecie się do takiej podróży?
 — Nie inaczej — przyznał Peyrol nie wypuszczając z rąk pędzla.
 — Coś mi się zdaje, że nie będzie to daleka podróż.
 Peyrol ani na chwilę nie przestał pociągać pędzlem tam i z powrotem, czynił to jednak nie bez 
trudu. Sam bowiem odkrył w sobie głęboką niechęć do porzucenia farmy Escampobar. 
Pragnienie posiadania statku zdatnego do żeglugi nie łączyło się już u niego z pragnieniem nowej 
włóczęgi. Kaleka miał rację. Podróż na odnowionym kutrze nie byłaby daleka. W zdumienie 
wprawiła Peyrola pewność kaleki pod tym względem. Rzekłbyś, czyta cudze myśli.
 Ściągnięcie odnowionego kutra na wodę było wielkim wydarzeniem w osadzie. Wszyscy jego 
mieszkańcy, nie wyłączając kobiet, spędzili cały dzień przy tej pracy. Nigdy w owej nędznej 
dziurze nie krążyło tyle monet co po owym wielkim dniu, Kołysząc się między kulami na 
płaskim, piaszczystym brzegu kaleka doglądał robót. On to namówił wieśniaków do tej pracy i 
porozumiał się z nimi co do wynagrodzenia. On również, za pośrednictwem bardzo ubogo 
wyglądającego kramarza (jedynego, który krążył po półwyspie), nawiązał stosunki z bogaczami z 
Frejus, którzy wymienili Peyrolowi kilka złotych monet na drobne. Przyśpieszył przebieg 
najciekawszego wydarzenia swego życia i oto na szczudłach tkwił w piasku, na kształt 
drogowskazu wystawionego na brzegu, doglądając ostatecznej czynności. Korsarz zaś z miną 
człowieka wyruszającego na koniec świata podszedł doń, rzekłbyś, chcąc ostatni raz dłoń mu 
uścisnąć, spojrzeć w łagodne oczy i zapamiętać sobie ów szczególny, ironiczny uśmiech.
 — Niepodobna zaprzeczyć, że z was prawdziwy mężczyzna.
 — Nie mówcie do mnie tak, citoyen — rzekł kaleka drżącym głosem. Aż do tej chwili, 
zawieszony między kulami, z plecami na wysokości uszu, nie patrzył w stronę, skąd Peyrol 
nadchodził. — To przesada!
 — Mówię wam — szorstko i z naciskiem oświadczył korsarz, jak gdyby dopiero teraz, pod 
koniec życiowej włóczęgi, uświadomił sobie, jak nieistotną dla człowieka jest jego cielesna 
powłoka — mówię wam, że jesteście człowiekiem, którego każdy w niebezpiecznej przeprawie 
chciałby mieć za towarzysza.
 Odchodząc do kutra, przy którym wszyscy mieszkańcy osady czekali na jego rozkaz, 
niektórzy na brzegu, niektórzy po pas w wodzie, trzymając liny w rękach, pomyślał z lekkim 
dreszczem: „A gdybym się był takim urodził?” Podobne myśli nawiedzały go od pierwszej 
chwili, gdy stąpił nogą na ziemię ojczystą. Gdzie indziej coś podobnego nie postałoby mu w 
głowie. Nie mógł być, jak byle czarnoskóry, dobrym, złym czy nijakim, rosłym czy kaleką, 
kacykiem czy niewolnikiem; lecz tu, na tym południowym brzegu, dokąd ciągnęło go serce, gdy 
tylko zbliżył się do Cieśniny Gibraltarskiej podczas ostatniej, jak niezawodnym wyczuwał 
instynktem, podróży, każda stara i dostatecznie wynędzniała kobieta mogła być jego matką; mógł 
być którymkolwiek Francuzem, nawet jednym z tych, nad którymi się litował lub którymi 
pogardzał. Od czubka głowy aż po pięty czuł się w szponach dziedziczności. Z takim uczuciem 
wchodził za burtę kutra, rzekłbyś, udając się w długą i daleką podróż. Tymczasem wiedział, że 
jak dobrze pójdzie, za godzinę znajdzie się na miejscu. Kuter osunął się na fale. Z wrażenia, że 
znów żegluje, Peyrolowi serce zabiło mocniej. Namówieni przez kalekę rybacy pomagali 
Peyrolowi opłynąć przylądek i wżeglować na zatoczkę u stóp farmy Escampobar. Drogę mieli 
wyzłoconą wspaniałością słońca, a gdy zawijali, cała zatoczka migotała w roziskrzeniu. 
Nieliczne kozy z Escampobar, błądząc po zboczu wzgórza i symulując, że się pasą trawą, której 
źdźbło daremnie siliłoby się odkryć nieuzbrojone oko, nie raczyły nawet na ich widok podnieść 
schylonych pracowicie łbów. Lekka bryza niosła kuter, lśniący świeżością swej malatury, ku 
wąskiej szczelinie w urwisku skalnym, otwierającej się na miniaturowy, nie większy od sadzawki 
basen ukryty u stóp południowego wzgórza. Na ten to basen stary Peyrol przy pomocy rybaków, 
którzy mieli z sobą własną łódź, wholował statek, pierwszy w życiu, który naprawdę był jego 
własnością.
 Kuter zajął prawie cały basen. Rybacy wleźli do łodzi i powiosłowali z powrotem. Całe 
popołudnie Peyrol przeciągał liny, umocowując je na różnych złomach i karłowatych drzewach. 
W ten sposób ku swemu zupełnemu zadowoleniu zdołał zabezpieczyć kuter na wypadek burzy, 
która nie byłaby tu dlań groźniejsza niż dla domu stojącego trwale na brzegu.
 Umocowawszy osprzęt na pokładzie i dokładnie zwinąwszy żagle, co jednemu człowiekowi 
musiało zająć trochę czasu, Peyrol objął wzrokiem całokształt przygotowań, zapewniających 
wypoczynek raczej niż włóczęgę, i uznał, że są zadowalające. Nie śniło mu się porzucać farmy, 
ale tylko na kutrze czuł się jak w domu i rad był z ukrycia w basenie, gdzie widzieć go mogły 
tylko kozy zabłąkane w poszukiwaniu paszy na południowym zboczu wzgórza. Chodził po 
pokładzie zwlekając z opuszczeniem statku, odsunął nawet drzwi kabiny, z której płynął teraz 
zapach świeżej farby, nie zaś stęchłej krwi. Gdy wracał na farmę, słońce zawędrowało już daleko 
poza Hiszpanię i całe niebo na zachodzie złociło się, podczas gdy włoska strona nieba tworzyła 
jakby baldachim cienia upstrzony tu i ówdzie światełkami gwiazd. Katarzyna postawiła przed 
nim półmisek, lecz nie pytała go o nic.
 Stale prawie przesiadywał na statku, wstawał wcześnie, wracał w południe pour manger la 
soupe i co noc niemal sypiał na kutrze. Myśl, że musiałby pozostawić go w nocy bez dozoru, 
była mu przykra. Często, gdy zrobiwszy kawałek drogi w górę ku domowi, zatrzymywał się, by 
po raz ostatni wśród gęstniejącego mroku objąć wzrokiem kontury kutra, kończyło się tym, że 
nań wracał. Po zaciągnięciu Michela jako „załogi” i zaokrętowaniu go na dobre, Peyrol 
stwierdził, że nocowanie na poddaszu w izbie latarnianej przychodziło mu z większą łatwością..
 Często, obudziwszy się w nocy, wstawał, by z kolei przez wszystkie trzy okna izby spojrzeć 
na rozgwieżdżone niebo z myślą: „Teraz, gdy zechcą, mogą wypłynąć na morze, trzeba mi na to 
niecałej godziny.” Bo fakt faktem, dwóch ludzi wystarczało do manewrowania kutrem. I 
rzeczywiście, Peyrol nie łudził się myśląc, że może każdej chwili wypłynąć. Michel z laguny po 
śmierci swego ospałego psa nie miał nikogo na świecie.
 Ta miła sercu korsarza myśl sprawiała, że bez mitręgi wracał na swe szerokie łoże i 
natychmiast spokojnie zasypiał.
VIII
 W samo południe, w oślepiającym słońcu korsarz z dalekich mórz i rybak z laguny, związani 
jakąś zdumiewającą tajemnicą, przysiedli na kolistym podmurowaniu studni z minami ludzi 
naradzających się pod osłoną ciemności. Pierwszym słowem Peyrola było:
 — I cóż?
 — Wszystko dobrze — odrzekł rybak.
 — Czy umocowaliście jak należy drzwi kabiny?
 — Dobrze pan wie, jakie to są umocowania.
 Temu korsarz nie mógł zaprzeczyć. Zadowolił się tedy odpowiedzią Michela. Przerzucała ona 
odpowiedzialność na jego barki, przez całe zaś życie, zarówno podczas pokoju, jak wojny, 
przywykł ufać sobie, zawierzać dziełu własnych rąk. Pomimo to spojrzał na Michela 
niedowierzająco i zauważył:
 — Tak, ale wiem dobrze, jaki to człowiek.
 Nie mogło być większego kontrastu niż między tymi dwiema twarzami — czystym rysunkiem 
oblicza Peyrola, rzekłbyś, rżniętym w kamieniu i tylko odrobinę przez czas złagodzonym, i 
fizjonomią Michela, o zaroście przyprószonym siwizną, z czymś nieuchwytnym w rysach o 
niemowlęcym braku wyrazu.
 — Tak, wiem, co to za człowiek — powtórzył Peyrol.
 Na to Michel otworzył szeroko usta w, kształcie niewielkiego owalu osadzonego trochę na 
bakier w twarzy prostaczka.
 — On się nigdy nie zbudzi — powiedział nieśmiało.
 Doniosłe sekrety zbliżają ludzi. Peyrol wdał się łaskawie w wyjaśnienia.
 — Nie wiecie, jaką grubą czaszkę ma ten człowiek, ja zaś wiem dobrze.
 Mówił z taką pewnością, jak gdyby czaszka ta była jego dziełem. Zaskoczony tym 
stanowczym zapewnieniem, Michel nie zdążył zamknąć ust i tak pozostał bez słowa.
 — Oddycha normalnie? — zapytał Peyrol.
 — Tak. Wyszedłszy i zamknąwszy drzwi nasłuchiwałem chwilę i zdawało mi się, że chrapał.
 Na twarzy Peyrola odbiło się zaciekawienie z odcieniem niepokoju.
 — Musiałem pójść na farmę i pokazać się tego ranka, jak gdyby nic się nie zdarzyło — 
powiedział. — Oficer jest już trzeci dzień i mogło mu strzelić do głowy, by zejść na brzeg do 
kutra. Byłem cały ranek jak na rozżarzonych węglach. Zatrząsłem się od stóp do głowy, gdy koza 
opodal porwała się na nogi. Co za widok, gdyby się wyrwał i gnał z pokiereszowaną, 
obandażowaną głową, a wy za nim!
 Tego było Michelowi za wiele. Odezwał się niemal z oburzeniem:
 — Przecie on ledwie zipie.
 — Nie byle czego trzeba, by Brat z Wybrzeża ledwie zipał. Są ludzie i ludzie. Na przykład, 
wy — ciągnął pogodnie Peyrol — wy bylibyście już dawno nieboszczykiem, gdyby to wasza 
głowa znalazła się na miejscu jego głowy. A są zwierzęta, bestie dwa razy większe od was, 
prawdziwe potwory, które można zabić zwykłym uderzeniem po nosie. To ogólnie wiadomo. 
Bałem się naprawdę, że was pokona w ten czy inny sposób…
 — Och, maître*! — Nie jestem przecie dzieckiem — zaprotestował Michel przeciw takiemu 
nagromadzeniu nieprawdopodobieństw. Uczynił to jednak tylko szeptem z lękliwością dziecka. 
Peyrol skrzyżował ręce na piersi:
 — Dalej, skończcie zupę — rozkazał cichym głosem — i wracajcie na kuter. Mówicie, że 
drzwi od kabiny zostawiliście dobrze zamknięte?
 — Ależ tak — protestował Michel zdumiony tą niesłychaną przezornością. — Prędzej mógłby 
przebić pokład nad głową, wie pan.
 — Jednakże weźcie krótki drąg i podeprzyjcie nim drzwi o stopę masztu. I czuwajcie na 
pokładzie. Nie wchodźcie tylko do tego człowieka. Czekajcie mego powrotu. Tu coś się szykuje, 
czego tak łatwo nie można rozwikłać. Będę się starał wymknąć na brzeg, gdy tylko pozbędę się 
oficera.
 Tymi słowy Peyrol zakończył naradę na przesłonecznionym podwórcu, wstał i, nie śpiesząc 
się, wyszedł przez wrota; wychyliwszy głowę spoza węgła domu zobaczył porucznika Réala 
siedzącego na ławce. Tego się spodziewał. Ale nie spodziewał się, że go tam zobaczy samego. 
Rzecz się tak miała: gdziekolwiek była Arletta, nastręczały się wszelkiego rodzaju przykre 
możliwości. Ba, mogła być w kuchni pomagając ciotce, świecąc białymi ramionami, na których 
rękawy miała zawinięte. Równie białych ramion Peyrol jeszcze nie widział u żadnej kobiety. W 
arlezyjskim czepku, z warkoczami przewiązanymi szeroką aksamitką było jej do twarzy. Nosiła 
teraz, przerobione oczywiście na nią, suknie matki, których miała pełne komody. Nieboszczka jej 
matka, dawna pani farmy Escampobar, pochodziła z zamożnej rodziny z okolic Arles. W ten 
sposób mieszkańców Escampobaru nie zmuszał do łączności z zewnętrznym światem nawet 
wzgląd na toalety damskie. Czas był wielki, by ten przeklęty porucznik wybrał się z powrotem do 
Tulonu. Upływał trzeci dzień. Krótki jego urlop musiał się już skończyć. W stosunkach z 
oficerami marynarki, a układały się one bardzo rozmaicie, Peyrol miał się zawsze na baczności. 
Byli oni jego przełożonymi lub jego wrogami. Ścigali go nieraz, to znów obdarzali zaufaniem. 
Rewolucja przerwała jego dotychczasowe bezprawne życie — Brata z Wybrzeża i kanoniera 
marynarki wojennej — a mimo to czuł się tym samym człowiekiem, nie zmienił się ani na jotę. 
Tak samo i oni. Zmieniły się jedynie pozory. Nazywali się oficerami króla, teraz zwą się 
oficerami republiki — oto cała różnica. A wszyscy równie niechętnym okiem patrzą na wolnego 
żeglarza. Nawet ten porucznik rozmawiając z nim nie zapomina o swych szlifach. Pogarda dla 
szlif i podejrzliwość względem nich tkwiły głęboko w duszy starego Peyrola. Jednakże nie żywił 
do porucznika Réala bezwzględnej nienawiści. Przeklinał tylko dzień i godzinę, kiedy porucznik 
przybył na farmę. Obecność oficera w danej chwili była mu bardzo nie na rękę, groziła 
komplikacjami, a nawet stanowiła formalne niebezpieczeństwo. „Nie chcę, by mnie za kark 
ściągnęli do Tulonu — powiedział sobie. Nie można było zaufać tym wygalowanym 
zarozumialcom. Każdy z nich gotów rzucić się na najlepszego przyjaciela w imię jakichś 
oficerskich pojęć.
 Wyszedłszy spoza węgła Peyrol usiadł obok porucznika Réala doznając wrażenia, że czeka go 
przeprawa z niepewnym i przelotnym gościem. Tymczasem porucznik siedział spokojnie, nie 
podejrzewając, że jest śledzony, z miną domownika, nie zaś gościa na wylocie. Wyglądał, jakby 
był u siebie w domu, aż nadto u siebie. Nawet gdy Peyrol siadł przy nim, nie poruszył się wcale, 
jak człowiek, którego nic z miejsca nie wysadzi, a w każdym razie niełatwo tego dokazać.
 Przez dłuższy czas bezwład południa mąciło tylko przenikliwe ćwierkanie koników polnych. 
Gdy porucznik przemówił; rzekłbyś, raptowny cień padł na rozćwierkaną beztroskę, choć słowa 
jego były zupełnie błahe:
 — Tiens! Vous voil?*.
 Wobec powikłań sytuacji Peyrol od razu zadał sobie pytanie: „Po co on to mówi? Gdzie 
miałem być podług niego?” Porucznik mógł przecie nic nie powiedzieć. Znajomość ich datowała 
się od dwóch lat niemal, w ciągu których widywali się od czasu do czasu. Nieraz siedzieli na 
ławce jak koledzy, oddaleni od siebie na długość wyciągniętego ramienia, i nie zamieniali ani 
słowa. Dlaczego teraz nie siedział cicho? Nie odzywał się nigdy bez celu, lecz co można było 
wywnioskować z podobnych słów? Peyrol zaimprowizował ziewnięcie proponując łagodnie:
 — Zdałoby się zdrzemnąć trochę, co pan na to, poruczniku? .
 A jednocześnie pomyślał: „Nie ma strachu, nie śni mu się nawet pójść do pokoju.” Będzie tu 
sterczał i jemu, Peyrolowi, przeszkodzi zejść do zatoki. Utkwił wzrok w oficerze marynarki i 
gdyby samym gorącym pragnieniem i skoncentrowaną siłą woli można było czego dokonać, 
oficera zniosłoby z ławki. Lecz ów ani drgnął. I Peyrol zdziwił się, że człowiek ten uśmiecha się, 
ba, mówi:
 — Na nieszczęście, Peyrol, nigdy pan nie był ze mną szczery.
 — Szczery z panem? — powtórzył korsarz. — Chce pan, bym był z panem szczery? Dobrze, 
nieraz pragnąłem z całej duszy, by pan sobie poszedł do diaska.
 — To już lepiej — rzekł porucznik Réal. — Ale dlaczego? Nie próbowałem zrobić panu nic 
złego.
 — Mnie nic złego — krzyknął Peyrol — mnie?… — Lecz przełknął oburzenie, jakby zdjęty 
nagłym lękiem, i dokończył bardzo spokojnie: — Węszył pan w kupie podłych papierzysków 
szukając czegoś przeciw człowiekowi, który nie zrobił panu nic złego i był marynarzem jeszcze 
przed pańskim przyjściem na świat.
 — Nieprawda. Nie węszyłem w papierach. Przypadkiem wpadły mi w ręce. Nie przeczę, że 
zaintrygowało mnie, co człowiek pańskiego pokroju może robić w tej dziurze. Lecz nie trap się 
pan tym. Od dawna już o panu zapomniano. Nie bój się pan.
 — Pan! Pan do mnie mówi o strachu?… Nie! — . krzyknął korsarz — człowiek mógłby się 
stać sankiulotą, gdyby nie miał tego osobnika snującego się przed oczami.
 Porucznik raptownie zwrócił ku niemu głowę i przez chwilę oficer marynarki wojennej i 
wolny żeglarz patrzyli na siebie ponuro. Po chwili Peyrol uderzył w inny ton:
 — Czemu to ja miałbym się bać kogokolwiek? Nikomu nic nie jestem winien. Oddałem im 
pryz i wszystko w zupełnym porządku prócz daru fortuny, z tego zaś nikomu nie będę zdawał 
sprawy — dodał zagadkowo.
 — Nie wiem, do czego pan robi aluzję — rzekł porucznik zastanowiwszy się chwilę. — Wiem 
tylko tyle, że wyrzekł się pan należnego panu pryzowego*. Nie ma w aktach, by pan kiedy 
zażądał tej sumy. Peyrolowi nie w smak był ten sarkastyczny ton.
 — Wstrętny ma pan sposób — powiedział — traktowania człowieka z góry, jak gdyby pan był 
z lepszej gliny.
 — Bez obrazy — rzekł porucznik z powagą, lecz i że zdziwieniem. — Nikt tego nie będzie 
wyciągał przeciw panu. Przed laty przelano tę sumę na fundusz inwalidzki. Wszystko to dawno 
zapomniane.
 Peyrol gderał i klął pod nosem z taką zawziętością, że porucznik urwał i czekał, aż skończy.
 — I nie ma w rejestrze adnotacji o dezercji lub czymś w tym rodzaju — ciągnął. — Stoi pan w 
nim jako, disparu*. Oglądali się za panem trochę, ale nie znaleźli i, jak sądzę, zdecydowali, że 
musiał pan umrzeć.
 — Czyżby? Kto wie, może stary Peyrol nie żyje. Tak czy owak, sam się tu zakopał. — 
Uczucia korsarza snadź były zmącone do głębi, skoro w jednej chwili przeszedł od melancholii 
do furii. — I miał spokój, póki pan nie zaczął węszyć dokoła tej dziury. Nieraz zastanawiałem się 
w życiu, jak prędko szakale wykopią mego trupa, lecz żeby oficer marynarki zaczął tu grzebać, 
nie postało mi to w głowie… — znów nastąpiła w nim zmiana. — Czego pan tu może chcieć? — 
szepnął nagle zgnębiony.
 Porucznik wpadł w ton tego dyskursu.
 — Nie chcę niepokoić umarłych — rzekł odwracając się zupełnie od korsarza, który, 
zadawszy to ciche pytanie, spuścił oczy ku ziemi. — Chcę mówić z kanonierem Peyrolem.
 Nie podnosząc oczu Peyrol warknął:
 — Nie ma go tu. On jest disparu. Niech pan odszuka w papierach. Przepadł bez wieści. Tu nie 
ma nikogo.
 — To — rzekł porucznik Réal swobodnie — jest kłamstwem. Mówił do mnie nie dalej jak 
dzisiejszego ranka na stoku wzgórza, patrząc na okręt angielski. On wie o nim wszystko. Mówił, 
że po nocach układał plany pochwycenia okrętu. Zdawał się dzielnym człowiekiem. Un homme 
de coeur*. Pan go zna.
 Peyrol podniósł z wolna wielką głowę i spojrzał na porucznika.
 — Hm — chrząknął. Było to dobyte z głębi piersi, do niczego nie obowiązujące chrząknięcie. 
Słowa porucznika trafiły korsarzowi do serca, musiał jednak zachować ostrożność mając do 
czynienia z człowiekiem w mundurze. Nie drgnął. Profil jego w dalszym ciągu zdawał się 
profilem na medalu, z tak nieruchomym wyrazem twarzy słuchał zapewnień porucznika, że 
przybył tym razem do Escampobar, by pomówić z kanonierem Peyrolem. Jeżeli przedtem na to 
się nie zdobył, to dlatego że sprawa jest bardzo poufnej natury. Tu porucznik przerwał, a Peyrol 
zadawał sobie pytanie, do czego porucznik zmierza. Ów zaś jak gdyby zmienił temat. Zmienił 
również ton na bardziej rzeczowy.
 — Podobno wystudiował pan ruchy tego okrętu. Dobrze, przypuśćmy, że zadmie bryza, a 
można się jej spodziewać dzisiejszego wieczoru; czy umiałby mi pan powiedzieć, co zrobi 
korweta w nocy? Właściwie, co zrobi jej kapitan?
 — Nie, nie umiałbym — odparł Peyrol.
 — Przecież pan mówił, że całymi tygodniami nie spuszczał pan go z oka. Nie nastręcza się 
przecież zbyt wiele możliwości, a wziąwszy wszystko pod uwagę, wiatr, pogodę, może pan 
chyba przewidzieć manewr ze wszelkim prawdopodobieństwem.
 — Nie — rzekł Peyrol. — Tak się składa, że nie mogę.
 — Więc nie umywa się pan nawet do tych starych admirałów, tak przez pana lekceważonych. 
Dlaczego nie może pan przewidzieć?
 — Powiem panu dlaczego — powiedział Peyrol po chwili milczenia z twarzą bardziej jeszcze 
posągową niż zazwyczaj. — Dlatego że nigdy jeszcze nie zapuścił się on tak daleko po tym 
szlaku. Dlatego nie wiem, co ma na myśli, a więc nie mogę przewidzieć, co zrobi w najbliższym 
czasie. Będę może w stanie to panu powiedzieć innym razem, nie dziś. Następnym razem, gdy 
pan przybędzie… by zobaczyć się ze starym kanonierem.
 — Nie, to musi być tym razem.
 — Czy to ma znaczyć, że pan zostanie na noc?
 — A pan przypuszcza, że jestem tu na urlopie? Mówię panu, że jestem na służbie. Nie wierzy 
pan?
 Peyrol westchnął ciężko.
 — Tak, wierzę. Więc naprawdę myślą o wzięciu korwety. I pana wysłali służbowo. Ba, nie 
będzie mi dlatego łatwiej pogodzić się z pańską obecnością.
 — Dziwny z pana człowiek, Peyrol — powiedział porucznik. — Chętnie widziałby mnie pan 
na marach.
 Nie, tylko jak najdalej stąd. A jednak pan się nie myli. Staremu Peyrolowi dokuczyła pańska 
twarz, dość złego pan tu już zrobił.
 Nigdy dotąd nie rozmawiali tak poufale. Mogli przy tym na siebie nie patrzeć. Porucznik 
myślał: „Nie: potrafi ukryć zazdrości.” Myśl ta nie była zabarwiona ani pogardą, ani 
złośliwością, raczej uczuciem bliskim rozpaczy. Odezwał się łagodnie:
 — Warczy pan i warczy, Peyrol, jak stary pies.
 — Czasami przychodziła mi ochota skoczyć panu do gardła — odparł Peyrol wibrującym, 
choć spokojnym szeptem. — A to pana jeszcze bardziej bawi.
 — Bawi? Czy wyglądam na człowieka, któremu lekko na duszy?
 Peyrol znowu odwrócił głową, by utkwić w poruczniku badawczy wzrok. I znów patrzyli na 
siebie przez czas dłuższy przenikliwie, posępnie i szczerze. Tu osiągnęli granice świeżo 
zadzierzgniętej poufałości.
 — Niech mnie pan posłucha, Peyrol…
 — Nie — odparł ów. — Chce pan mówić, to niech pan mówi do kanoniera.
 Przyjąwszy w ten sposób zasadę podwójnej osobowości nie stał się przez to bardziej 
ustępliwy. Zmarszczył posępnie brwi. Widząc, że porucznik zwleka, kanonier Peyrol odezwał się 
niecierpliwie:
 — Więc myślą o pochwyceniu korwety? — Nie bardzo go ucieszyło, gdy się dowiedział, że 
dowódcy z Tulonu niezupełnie to mają na myśli. Peyrol raptem wyraził przekonanie, że ze 
wszystkich dowódców marynarki, jakich znał, jeden obywatel Renaud był coś wart. Porucznik 
Réal nie zważał na wyzywający ton tego twierdzenia i zmierzał do celu rozmowy: .
 — Chcą wiedzieć, czy angielska korweta miesza się do żeglugi przybrzeżnej.
 — Nie, nie miesza się — powiedział Peyrol. — Zostawia biednych ludzi w spokoju, chyba że, 
jak sądzę, jakiś stateczek zachowuje się podejrzanie. Raz czy dwa widziałem, jak kogoś ścigała. 
Ale i w takich wypadkach nie aresztuje nikogo. Michel, zna pan Michela? Otóż on słyszał od 
ludzi z lądu, że różnymi czasy korweta schwytała kilka stateczków. Tak, ściśle mówiąc, nikt nie 
jest bezpieczny.
 — No tak. Zastanawiam się teraz, co ten Anglik nazwałby „podejrzanym zachowaniem się”?
 — Ba, też pan pyta! Nie wie pan, jacy są Anglicy? Jednego dnia przystępny, łatwy w obejściu, 
drugiego gotów rzucić się na pana jak tygrys. Wymagający rano niedbały po południu, zawsze 
pełen dziwactw, tylko w bitwie zasługuje na zaufanie, czy walczy po pańskiej, czy 
nieprzyjacielskiej stronie. Czasami zdaje się mieć źle w głowie, ale zawiódłby się, kto polegałby 
zbytnio na tych pozorach.
 Widząc, że porucznik chętnie słucha, Peyrol, przetarłszy brwi, z widoczną satysfakcją począł 
się rozwodzić o Anglikach, jak gdyby byli obcym i mało znanym plemieniem.
 — Zresztą jeżeli tak można się wyrazić — kończył — najstarszy wśród nich wróbel da się 
wziąć na plewy, choć nie co dzień. — Tu potrząsnął głową. Cień uśmiechu przemknął mu po 
wargach, jak gdyby przypomniał sobie jakieś śmieszne wypadki.
 — Nie zdobył pan całej tej wiedzy o Anglikach, kiedy pan był kanonierem — zauważył sucho 
porucznik.
 — Znowu stara piosenka — odparł Peyrol. — A co to pana może obchodzić, gdzie ją 
zdobyłem? Przypuśćmy, że dowiedziałem się tego wszystkiego od człowieka, który już nie żyje. 
Przypisz to pan temu.
 — Rozumiem. Niełatwo przeniknąć, co mają na myśli.
 — Niełatwo — powiedział Peyrol z irytacją — a niektórzy Francuzi są niewiele lepsi. 
Chciałbym przeniknąć pańskie ukryte myśli.
 — Znalazłby pan w nich zadanie wojskowe, kanonierze, oto co by pan w nich znalazł, i to 
zadanie, które wydaje się na pozór niewielką rzeczą, lecz gdy mu się przyjrzeć z bliska, nie jest 
łatwiejsze do wykonania niż najtrudniejsze imprezy pańskiego życia. Nie podołały mu 
wszelkiego rodzaju grube ryby. Musiało tak być, skoro mnie zawezwali. Co prawda, jako oficer 
pełniący służbę przy arsenale, nawinąłem się pod rękę. Pokazali mi rozkaz z Paryża i od 
pierwszego rzutu oka zrozumiałem całą trudność tego przedsięwzięcia. Zwróciłem im na to 
uwagę, na co otrzymałem polecenie…
 — Żeby się tu udać — wtrącił Peyrol.
 — Nie. Żeby poczynić odpowiednie kroki dla wykonania rozkazu.
 — A pan zaczął od udania się tutaj. Pan stale tu przyjeżdża.
 — Zacząłem od szukania odpowiedniego człowieka — rzekł oficer marynarki z naciskiem.
 Peyrol spojrzał na niego badawczo.
 — Czy pan chce przez to powiedzieć, że w całej flocie nie mógł pan znaleźć odpowiedniego 
człowieka?
 — Nawet się nie starałem tam szukać. Mój dowódca zgodził się ze mną, że to nie jest robota 
dla marynarza z floty wojennej.
 — To musi być przykra sprawa dla oficera marynarki przyznać taką rzecz. Co to za rozkaz? 
Nie przypuszczam, by pan tu przybył nie mając zamiaru mi go pokazać.
 Porucznik sięgnął do wewnętrznej kieszeni kurty marynarskiej, lecz nic z niej nie wyciągnął.
 — Rozumiecie, Peyrol — powiedział z powagą — tu nie chodzi o walkę. Na to mamy dość 
odważnych ludzi. Chodzi o wyprowadzenie nieprzyjaciela w pole.
 — Fortel? — spytał Peyrol tonem sędziego — to w porządku. Sam byłem świadkiem jak na 
Oceanie Indyjskim Monsieur. Surcouf nabijał Anglików w butelkę… widziałem na własne oczy 
maskowane, fałszywe manewry, i tym podobne rzeczy… To się praktykuje na wojnie.
 — Oczywiście. Rozkaz w tej sprawie, gdyż to nie byle co, pochodzi od samego pierwszego 
konsula. Trzeba oszukać angielskiego admirała.
 — Co, tego Nelsona? Ba, szczwany to lis.
 Wypowiedziawszy taki sąd o Nelsonie stary korsarz wyciągnął czerwoną, nakrapianą chustkę 
i, otarłszy twarz, powtórzył swą opinię z zastanowieniem:
 — Celui–l? est un malin*.
 Tym razem porucznik naprawdę wydobył papier z kieszeni mówiąc:
 — Skopiowałem go dla pana. — Podał go korsarzowi, na którego twarzy odbił się wyraźnie 
brak zaufania.
 Widząc, jak stary korsarz odsuwa pismo na długość ramienia i coraz bardziej zbliża je do 
oczu, porucznik Réal miał wątpliwość, czy przepisał je dość dużymi dla kanoniera Peyrola 
literami. Rozkaz brzmiał: „Przygotować pakiet fałszywych depesz i listów pisanych jakoby przez 
oficerów, a zredagowanych dość jasno, by nieprzyjaciel niezawodnie mógł z nich 
wywnioskować, że flota, ekwipująca się w Tulonie, ma wypłynąć do Egiptu, i w ogóle na 
Wschód. Depesze te wysłać do Neapolu na małym stateczku, przedsięwziąwszy środki, by wpadł 
on w ręce nieprzyjaciela.” Admirał wezwał Réala, pokazał mu urywek listu z Paryża, przewrócił 
stronicę i wskazał palcem podpis: „Bonaparte”. Potem, rzuciwszy mu wymowne spojrzenie, 
admirał zamknął papier w szafie i schował klucz do kieszeni. Porucznik Réal spisał urywek z 
pamięci, gdy mu przyszło na myśl zasięgnąć rady Peyrola.
 Mrużąc oczy i odymając wargi korsarz kończył właśnie odczytywanie pisma. Porucznik 
niedbale wyciągnął rękę i wziął je od Peyrola.
 — No i cóż pan na to? — zapytał. — Rozumie pan, że na ten podstęp nie można poświęcić 
żadnego statku wojennego. Co pan o tym myśli? —
 — Łatwiej powiedzieć niż zrobić — zadecydował krótko.
 — To samo powiedziałem admirałowi.
 — Czy on jest szczurem lądowym, że mu pan musiał to wyjaśniać?
 — Nie, kanonierze, on nie jest szczurem lądowym. Słuchał mnie kiwając głową.
 — A co powiedział potem?
 — Powiedział: „Parfaitement*. Czy przychodzi panu co na myśl?” A ja na to, słuchajcie, 
kanonierze, co ja mu na to powiedziałem: „Tak, panie admirale, zdaje mi się, że znam 
odpowiedniego człowieka”, admirał zaś przerwał mi od razu: „To dobrze, może mi pan o nim 
nie, mówić, zadanie to przydzielam panu i daję tydzień czasu. Tymczasem niech pan weźmie ten 
pakiet.” Gotowe już były, Peyrol, wszystkie te fałszywe listy i depesze. Zabrałem je z gabinetu 
admirała; był to pakiet obszyty żaglowym płótnem, owiązany i opieczętowany jak należy. Już od 
trzech dni jest w moim posiadaniu. Mam go na górze w walizie.
 — Od tego pańska sprawa ani o krok nie posunęła się naprzód — warknął stary Peyrol.
 — Nie — przyznał porucznik. — Mam również do rozporządzenia parę tysięcy franków.
 — Franków — powtórzył Peyrol. — To wracaj pan do Tulonu i staraj się kogo przekupić, by 
zdrową głowę włożył w paszczę lwu angielskiemu.
 Réal pomyślał chwilę i odezwał się bez pośpiechu:
 — Nie zawierzyłbym tego sekretu nikomu. Naturalnie, powiedziałbym, że idzie o 
niebezpieczną służbę.
 — Naturalnie. A jeżeli znalazłby pan człowieka mającego trochę oleju w łepetynie, on 
starałby się prześliznąć między angielskimi okrętami i mogłoby mu się to udać. A wówczas co z 
pańskim fortelem?
 — Wyznaczylibyśmy kurs.
 — Tak, i mogłoby się zdarzyć, że wasz kurs rozminąłby się z całą flotą Nelsona, bo nigdy nie 
wiecie, co Anglicy robią w danej chwili. Dajmy na to, że zaopatrują się w wodę na Sardynii.
 — Zawsze któryś z krążowników go pochwyci.
 — Może być. To nie jest pokierowanie sprawą, lecz zdanie jej na wolę losów. Ma pan mnie za 
bezzębne niemowlę czy co?
 — Nie, mój kanonierze. Trzeba mocnych zębów do rozgryzienia tej sprawy. — Nastąpiła 
chwila milczenia. Potem Peyrol podjął tonem wyroczni:
 — A ja panu powiem, poruczniku, co to za rozkaz. To jest rozkaz dany przez szczura 
lądowego dobrym marynarzom. Temu pan nie może zaprzeczyć.
 — Nie przeczę — przyznał porucznik. — I rozumie pan całą trudność. Bo przypuśćmy nawet, 
że ów kuter zabłądzi wprost między angielskie okręty, jak to nasz plan przewiduje, zajrzą może 
do wnętrza albo wsadzą nos tu i ówdzie, lecz wielkie pytanie, czy przyjdzie im na myśl szukać 
depesz. Nasz wysłaniec, naturalnie, musiałby je mieć dobrze schowane, czyż nie? On przecież 
nie powinien wiedzieć, o co chodzi. A gdyby był na tyle głupi, by zostawić je porzucone na 
pokładzie, Anglicy od razu zwąchaliby pismo nosem. Ja jednakże sądzę, że najprawdopodobniej 
wyrzuciłby je po prostu za burtę.
 — Tak, chyba że wytłumaczy mu się, o co właściwie chodzi — powiedział Peyrol.
 — Oczywiście. Lecz czyż suma, którą rozporządzam, wystarczy, by za nią człowiek gotów 
był pójść na angielskie pontony?
 — Człowiek ów przyjmie pieniądze i postara się uniknąć pochwycenia, a jeżeli mu się to nie 
uda, będzie wyłaził ze skóry, by nic na jego kutrze nie znaleziono. Ech, poruczniku, każdy z 
łapserdaków posiadających kuter z pocałowaniem ręki przyjmie pieniądze, lecz co do oszukania 
angielskiego admirała, to nic z tego, to diabelska sztuka. Czy pan pomyślał o tym wszystkim 
dając odpowiedź owemu szefowi z sutymi epoletami?
 — Pomyślałem i wszystko mu wyłożyłem — odparł porucznik zniżając głos jeszcze bardziej; 
rozmowa toczyła się półgłosem, choć w domu za ich plecami panowała zupełna cisza, dokoła zaś 
Escampobaru — pustka. Była to godzina poobiedniej drzemki dla tych, oczywiście, którzy mogli 
spać. Przysunąwszy się jak najbliżej do starego człowieka porucznik niemal tchnął mu do ucha:
 — Właśnie chciałem usłyszeć z pańskich ust wszystko, co pan powiedział. Czy pan teraz 
rozumie, co miałem na myśli dziś rano, gdy ze szczytu wzgórza obserwowaliśmy okręt. Pamięta 
pan, co powiedziałem?
 Peyrol zapatrzony przed siebie mówił monotonnym szeptem:
 — Przypominam sobie, że oficer marynarki chciał zbić z nóg starego Peyrola, ale mu się to 
nie udało. Możecie mnie uważać za disparu, jeszcze jestem mimo to silniejszy od pierwszego 
lepszego żółtodzioba, który raptem wpada w gniew, diabli wiedzą dlaczego. I całe szczęście, że 
się panu nie udało, bobym pana ściągnął z sobą i wywinęlibyśmy razem ostatniego w życiu 
koziołka ku uciesze załogi angielskiego statku. Ładny koniec, co?
 — Czy nie pamięta pan mojej odpowiedzi, że Anglicy wysłaliby łódź i przetrząsnęliby nam 
kieszenie? „To byłby doskonały sposób”, powiedziałem.
 Nieruchomy jak posąg, z uchem nadstawionym ku swemu sąsiadowi, Peyrol robił wrażenie 
nieżywego, biernego, automatu do przyjmowania głosu, porucznik zaś szeptał z naciskiem:
 — Miałem wówczas na myśli tę sprawę, gdyż pomyśl, kanonierze, co mogłoby być bardziej 
przekonywające, niż gdyby znaleźli przy mnie ten pakiet depesz? Jaka niespodzianka dla nich, w 
jakie wprawiłaby, ich zdumienie! Nie powzięliby najlżejszego podejrzenia. Czy nie, kanonierze? 
Nie, nie powzięliby. Wyobrażam sobie, jakby kapitan tej korwety się śpieszył, jak rozpinałby 
wszystkie żagle, by czym prędzej wręczyć pakiet admirałowi. Rewelacje co do przeznaczenia 
tulońskiej floty w papierach znalezionych przy zabitym oficerze. Czyż nie cieszyliby się swym 
szczęściem? Lecz nie nazwaliby tego przypadkiem. O nie! Nazwaliby zrządzeniem Opatrzności. 
Na tyle znam Anglików. Lubią mieć Boga po swej stronie, jest On bowiem jedynym 
sojusznikiem, któremu nie trzeba płacić ani dawać subsydiów. Cóż, kanonierze, czyż nie byłby to 
doskonały sposób?
 Porucznik Réal odchylił się w tył, a zamyślony jak ponury posąg Peyrol zagderał cicho:
 — Jeszcze czas. Angielski okręt nie wyszedł z cieśniny. — Wyczekał chwilę, zachowując 
niesamowitą pozę żywego posągu, potem dodał złośliwie: — Nie spieszno panu, widzę, na brzeg, 
by wykonać to salto mortale?
 — Słowo daję, gotów byłbym się zdecydować, tak mi życie obrzydło — powiedział porucznik 
zwykłym tonem.
 — Niech pan tylko nie zapomni wpaść na górę po . depesze — rzekł Peyrol nie zmieniając 
pozy i głosu. — Lecz na mnie proszą nie czekać. Mnie życie nie obrzydło. Jestem disparu i 
cieszę się z tego. Nie muszę umierać.
 Na koniec poruszył się, pokręcił głową w prawo i w lewo, jakby się chciał przekonać, że kark 
mu nie skamieniał, zaśmiał się nerwowym śmiechem i zamruczał:
 — Disparu! Hm! Diabli mnie wzięli! — jak gdyby słowo „przepadł” w rejestrze przy czyimś 
nazwisku było wielką zniewagą. Z pewnym zdziwieniem spostrzegł porucznik Réal, iż słowem 
tym dopiekł Peyrolowi do żywego, a jeżeli nie słowem, to czymś niewypowiedzianym, 
przejawiającym się w tak śmieszny sposób. Na chwilę i porucznikiem owładnął gniew, który 
zawrzał i zgasł natychmiast pod chłodnym tchnieniem refleksji:
 — Obaj jesteśmy ofiarami przeznaczenia, które sprawiło, żeśmy się spotkali.
 I znów napłynęła fala gniewu. Dlaczego musiał się natknąć na tę dziewczynę czy kobietę, bo 
nie wiedział, co o niej myśleć, i tak okropnie męczyć się z tego powodu? I to on, który od 
dzieciństwa starał się wyplenić w sobie wszelkie sentymenty. Owładnęło nim uczucie niesmaku, 
zdumienia nad samym sobą i nad niespodziankami życia; uczucia te nadały mu pozory człowieka 
pogrążonego w zadumie, z której zbudził go dopiero Peyrol wybuchem niezadowolenia, 
gwałtownym, choć niezbyt hałaśliwym.
 — Nie! — krzyknął Peyrol. — Jestem za stary, bym miał łamać kark dla lądowego żołnierza z 
Paryża, któremu się zdaje, że wymyślił coś mądrego.
 — Nie żądam tego od pana — rzekł porucznik głosem surowym, który Peyrol nazwałby 
głosem człowieka z epoletami — stary rozbójniku morski! I nie robi się tego dla żołnierza 
lądowego w żadnym razie. Koniec końców, obaj jesteśmy Francuzami.
 — Zmiarkował to pan, co?
 — Tak — odparł Réal. — Dzisiejszego ranka, słuchając pańskich słów na stoku wzgórza, o 
rzut kamieniem od angielskiego okrętu.
 — O tak — jęknął Peyrol. — Okręt z francuskiej stoczni! — Uderzył się w pierś, aż 
zadudniło. — Serce boli, gdy się nań patrzy. Gotów byłbym sam, w pojedynkę, skoczyć z góry 
na pokład.
 — Tak, rozumieliśmy się wtedy — powiedział porucznik. — Lecz, zauważ pan, ta rzecz jest 
daleko donioślejsza od odebrania złupionej korwety. W gruncie rzeczy chodzi o coś więcej niż o 
spłatanie figla admirałowi. Jest to część mądrego planu, Peyrol. Bardziej to nas zbliży do celu, do 
odniesienia wielkiego zwycięstwa na morzu.
 — Nas! — rzekł Peyrol. — Ja jestem rozbójnikiem morskim, a pan oficerem marynarki. O 
kim pan myśli mówiąc „nas”?
 — Myślę o wszystkich Francuzach — odparł porucznik. — Lub, powiedzmy po prostu, o 
Francji, której pan także służył.
 Peyrol,. którego kamienna maska mimo woli zmiękła i stała się bardziej ludzka, skinął 
potakująco głową i rzekł:
 — Pan ma jakiś pomysł. Co to takiego, jeżeli pan , zechce zaufać rozbójnikowi morskiemu?
 — Nie, ale zaufam kanonierowi republiki. Przyszło mi na myśl, że w tej wielkiej imprezie 
moglibyśmy skorzystać z korwety, którą pan tak długo obserwował. Liczyć bowiem na 
pochwycenie jakiegoś starego kutra przez flotą, bez wzbudzenia podejrzeń, to dzieciństwo. .
 — Pomysł szczura lądowego — potwierdził Peyrol tonem niezwykle przyjaznym. Nigdy 
jeszcze nie traktował tak porucznika Réala.
 — Tak, ale mamy tu korwetę. Czy nie można by w jakiś sposób tak urządzić, by połknęła całą 
historię? Pan się śmieje… Dlaczego?
 — Śmieję się, bo byłby to kapitalny żart — powiedział Peyrol, którego wesołość prędko 
minęła. — Ten kapitan korwety ma się za bardzo mądrego. Nigdy go nie widziałem, lecz 
przywykłem do myśli, że go znam na wylot, jak własnego brata, tylko teraz…
 Urwał; porucznik Réal, zaobserwowawszy nagłą zmianę w jego zachowaniu, odezwał się z 
naciskiem:
 — Widzę, że panu przyszedł pomysł do głowy.
 — Nic podobnego — odparł Peyrol krzepnąc na głaz jak od zaklęcia. Nie zraziło to 
porucznika ani go zdziwiło; w następnej chwili posąg Peyrola odezwał się zagadkowo: — Jednak 
można by spróbować. — Potem zaś zapytał krótko i węzłowato: — Chce pan tu zostać na noc?
 — Tak. Zejdę tylko do Madrague i dam znać, by barkas żaglowy, który przybędzie dziś z 
Tulonu, nie czekał na mnie.
 — Nie, poruczniku, trzeba, by pan dziś jeszcze wrócił do Tulonu. Zaraz po przybyciu musi 
pan wyciągnąć za uszy, choćby o północy, jednego z tych przeklętych gryzipiórków z Urzędu 
Admiralicji i kazać mu wystawić papiery dla kutra, och, mniejsza o nazwę. Jakiekolwiek papiery. 
A potem musi pan, nie tracąc chwili, powrócić. Najlepiej niech pan od razu idzie do Madrague, 
by zobaczyć, czy jest już barkas. Jeżeli jest, to odpłynąwszy natychmiast mógłby pan wrócić 
około północy.
 Wstał raptownie, a porucznik poszedł za jego przykładem. Znać było po poruczniku, że się 
waha. Peyrol nie zdradził podniecenia, lecz jego rzymska twarz o surowym wyrazie 
promieniowała autorytetem.
 — Nic mi pan więcej nie powie? — spytał porucznik.
 — Nie — zaprzeczył korsarz. — Dopiero po pańskim powrocie. A wróciwszy w nocy niech 
pan nie stara się dostać do domu. Niech pan czeka na dworze. I niech pan nikogo nie budzi. Będę 
w pobliżu i powiem panu, co trzeba. Za czym się pan ogląda? Może pan zostawić walizę na 
górze. Pistolety ma pan również na górze? Na co panu pistolety, skoro pan wraca do Tulonu z 
załogą łodzi wojskowej? — Położył porucznikowi rękę na ramieniu i lekkim naciskiem dłoni 
skierował go w stronę drogi do Madrague. Pod dotknięciem Peyrola porucznik odwrócił głowę i 
zwarli się oczami jak zapaśnicy. Porucznik jednak pierwszy opuścił wzrok, nie mogąc 
wytrzymać nieugiętego, ostrego spojrzenia starego Brata z Wybrzeża. Poddał się maskując 
zmieszanie sarkastycznym uśmiechem i błahymi słowami:
 — Widzę, że pan chce się mnie pozbyć pod jakimkolwiek pozorem.
 Nie wywarło to na Peyrolu najmniejszego wrażenia. W dalszym ciągu wskazywał ku 
Madrague. Dopiero gdy porucznik odwrócił się i poszedł, Peyrol opuścił wzniesioną rękę. Nie 
tracił go z oczu przez dłuższy czas, potem zaś zawrócił w przeciwnym kierunku.
IX
 Peyrol, któremu znikł sprzed oczu zdumiony porucznik, skonstatował, że sam ma absolutną 
pustką w głowie. Zaczął schodzić do kutra. Spojrzał zezem na dom, kryjący zgoła inny problem. 
Będzie na to czas potem. Wobec dziwnej pustki w głowie uczuł palącą potrzebę wypełnienia jej 
natychmiast jakimiś myślami. Zsuwał się z urwisk, chwytał krzaków, przeskakiwał z kamienia na 
kamień z pewnością ruchów i mechaniczną precyzją człowieka nawykłego do tej drogi i ani na 
chwilę nie przestając wysilać myśli nad ułożeniem konkretnego planu. Z prawej strony miał 
zatoczkę zalaną bladym światłem, podczas gdy całe Morze Śródziemne poza nią było 
wygładzone i ciemnoniebieskie. Peyrol zmierzał do małego basenu, gdzie kuter przeleżał lata jak 
klejnot w kasetce, który, zda się, po to tylko istniał, by wzrok nim napawać w ukryciu, 
bezużyteczny jak skarb skąpca i równie drogocenny! Natrafiwszy na wgłębienie, gdzie rosło parę 
krzaków i nawet zieleniło się trochę trawy, Peyrol siadł i wypoczywał. W tym miejscu świat 
widzialny sprowadzał się dlań do skalnego urwiska, kilku głazów, krzaka, o który się opierał, i 
fragmentu pustego widnokręgu. Stwierdził, że bardziej jeszcze nienawidził porucznika, gdy był z 
dala od niego. Tkwiło coś w tym człowieku. Ba, pozbył się go co najmniej na osiem lub dziesięć 
godzin. Niepokój ogarnął starego korsarza, poczucie zakłócenia ustalonego porządku 
wszystkiego; było mu to szczególnie przykre. Uczucie to z kolei zdziwiło go i pomyślał: 
„Starzeję się.” A jednak zdawał sobie sprawę z krzepkości swego organizmu. Potrafił jeszcze 
podpełznąć bezszelestnie jak Indianin i wypróbowaną niejednokrotnie pałką trafić człowieka w 
tył głowy z taką siłą, że ów walił się jak ubity bawół. Od czasu gdy tego dokonał, nie upłynęło i 
dwanaście godzin. Stało się to nocy ubiegłej około drugiej po północy i przyszło, mu z łatwością, 
bez szczególnego wysiłku i naprężenia. Myśl o tym wydarzeniu dodawała mu otuchy. Wciąż 
jednak nie znajdował rozwiązania. Nie przychodził mu do głowy żaden pomysł. Nic tu nie 
wymyśli. Nie warto siedzieć dłużej.
 Wstał i zrobiwszy parę kroków znalazł się na kamienistym urwisku, skąd widać było dwa tępe 
wierzchołki białych masztów kutra. Kadłub był niewidoczny. Zakrywał go brzeg, na którym 
piętrzył się duży płaski złom skalny. Na nim to Peyrol koło drugiej w nocy — gdyż nie mógł 
spać i sądził, że na kutrze będzie mu się lepiej spało — ujrzał przy świetle księżyca 
charakterystyczną, czarną, rozwidloną sylwetkę. Był to człowiek, stojący ponad statkiem i 
spoglądający nań z wysoka, który, wedle Peyrola, nie mógł tam mieć nic do roboty. 
Błyskawicznie, z nieubłaganą logiką korsarz wysnuł wniosek: „Marynarz z angielskiej łodzi.” Na 
zastanawianie się nie tracił jednak czasu. Przyzwyczajony przez całe życie do niespodzianek 
wszelkiego rodzaju, przeszedł od razu do czynu. Ów czarny kształt ludzki, oszołomiony i 
zaciekawiony swym odkryciem, nic nie słyszał i nie podejrzewał. Gruby koniec lagi spadł mu na 
głowę jak piorun z jasnego nieba. Między skalnymi ścianami basenu rozległ się łoskot zdwojony 
echem. Lecz człowiek ów na pewno nic nie słyszał. Cios był tak potężny, że pozbawione czucia 
ciało przemknęło nad zrębem płaskiej skały i na łeb na szyję zwaliło się do wnętrza kutra, który 
rozegrzmiał głucho jak wielki bęben. Peyrol nie potrafiłby uderzyć lepiej mając lat dwadzieścia. 
Nie, nie lepiej, lecz gorzej. Cios był błyskawiczny, dowodził ogromnej pewności oka, a po 
głuchym grzmocie nastąpiła cisza śmiertelna, nie zmącona ani westchnieniem, ani jękiem. Peyrol 
obiegł miniaturowy cypel i po stoku, spadającym do równego poziomu z burtą, dostał się na 
pokład. I wciąż panowała śmiertelna cisza w powodzi zimnego księżycowego światła, wśród 
czarnych cieni skał. Nic jej nie mąciło. Michel bowiem, sypiający pod przednim półpokładem i 
zbudzony uderzeniem, od którego cały statek się zatrząsł, stracił mowę. Poderwawszy się na 
czworaki, z głową ledwie wystającą nad pokładem i dygocąc na całym ciele, jak pies oblany 
gorącą wodą, nie śmiał się ruszyć, taki strach go zdjął przed upiornym trupem, który przefrunął w 
powietrzu, by zwalić się na statek. Nie dotknąłby go za nic w świecie.
 Peyrol zawołał półgłosem:
 — Jesteście tam, Michel? — Ów zaś odetchnął swobodniej. A więc to nie diabelska sztuka, 
nie czary! A nawet gdyby tak było, to teraz przy Peyrolu wszelki strach go odleciał. Nie odważył 
się na żadne pytanie .pomagając Peyrolowi odwrócić zwiotczałe ciało. Twarz była pokryta krwią 
od rozcięcia na czole, spowodowanego upadkiem na kant kilsonu*. Ta ofiara niedozwolonej 
ciekawości tylko dlatego nie miała głowy całkiem rozwalonej ani też złamanych kości, że 
zaczepiła się w locie i zerwała jedną z lin z przedniego masztu. Podniósłszy przypadkiem oczy 
Peyrol zauważył zerwaną, linę i od razu położył marynarzowi rękę na piersi.
 — Serce jeszcze bije — mruknął. — Zapalcie w kabinie lampę, Michel.
 — Chce pan go zabrać do kabiny?
 — Tak — odpowiedział Peyrol. — Nie pierwszy on będzie w tej kabinie — i z nagłym 
rozgoryczeniem, dodał: — To była pułapka na ludzi. Znaleźli w niej śmierć lepsi od tego tu, 
kimkolwiek jest.
 Przez ten czas, gdy Michel spełniał rozkaz, Peyrol błądził oczyma po brzegach basenu, nie 
dawała mu bowiem spokoju myśl, że inni jeszcze Anglicy mogą się tu skradać. Nie wątpił ani 
przez chwilę, że łódź z korwety wciąż jeszcze jest w zatoce. Nie rozumiał jednak powodu tej 
wycieczki. O tym mógłby mu coś powiedzieć chyba tylko ów osobnik rozciągnięty u jego stóp i 
leżący bez duszy, lecz Peyrol miał słabą nadzieję, by kiedykolwiek przemówił. Jeżeli nawet 
marynarze z angielskiej łodzi wyruszyli na poszukiwanie towarzysza, mogło się zdarzyć, że nie 
odkryją basenu. Peyrol nachylił się nad ciałem i obmacał je od stóp do głowy. Nie znalazł przy 
marynarzu broni. Miał tylko zwykły nóż składany, zawieszony na lince u szyi.
 Gdy Michel — uosobienie posłuszeństwa — powrócił z rufy, Peyrol kazał mu wylać kilka 
wiader morskiej wody na skrwawioną głowę z twarzą oświetloną przez księżyc. Niełatwo im 
przyszło spuścić ciało do kabiny. Marynarz był ciężki. Rozciągnęli go na jednej ze skrzyń i gdy 
Michel z dziwną zaiste dokładnością ułożył mu ramiona wzdłuż boków, człowiek ów wyglądał 
nieopisanie sztywno. Ociekająca wodą głowa z mokrymi włosami nadawała mu pozory topielca, 
cięta rana krwawiła na czole.
 — Idźcie wartować na pokład — rzekł Peyrol. — Może będziemy zmuszeni jeszcze walczyć 
przed świtem.
 Po odejściu Michela Peyrol zrzucił kurtę i bez straty czasu zaczął ściągać koszulę przez głowę. 
Była to cienka koszula. Bracia z Wybrzeża w wolnych chwilach nie trzęśli bynajmniej 
łachmanami i kanonier Peyrol na całe życie zachował upodobanie do cienkiej bielizny. Podarł 
koszulę na wąskie pasy, siadł na skrzyni i położył sobie mokrą głowę na kolanach. Obandażował 
ją dość biegle i z takim spokojem, jak gdyby się wprawiał na manekinie. Potem z 
doświadczeniem starego praktyka sięgnął po bezwładną rękę szukając pulsu. Dusza nie uleciała 
jeszcze z tego ciała. Obnażony do pasa, skrzyżowawszy potężne ramiona na siwym owłosieniu 
piersi, korsarz siedział i patrzył z góry na nieruchomą, spokojną twarz z zamkniętymi oczyma i 
na bezwładną głowę z białym bandażem kryjącym czoło. Oglądał masywny podbródek, 
wyglądający dziwnie w zestawieniu z lekko zaokrąglonymi policzkami, niezwykle szeroki nos z 
ostrym koniuszkiem i nieznacznym wgłębieniem na chrząstce, nie wiadomo: naturalnym czy od 
uderzenia. Była to twarz jak z brązowej gliny, z grubsza ciosana, z gęstymi czarnymi rzęsami 
przylepionymi do powiek i wyglądającymi nienaturalnie młodo na fizjonomii zdradzającej 
czterdziestkę lub nawet więcej. I Peyrol pogrążył się we wspomnieniach. Nie o swojej jednakże 
myślał młodości, której powrotu nigdy nie pragnął. Myślał o młodości tego człowieka, wyobrażał 
sobie, jak mogła wyglądać jego twarz przed dwudziestu laty. Raptem schylił się nad nim i 
przyłożywszy usta do ucha bezwładnej głowy wrzasnął co tchu w piersiach:
 — Halo, halo! Zbudźcie się, przyjacielu!
 Był to zew, zdało się, zdolny zbudzić umarłego. Słabe „Voila! Voila*!” było mu odpowiedzią, 
jakby z oddalenia, jednocześnie Michel wsadził głową do kabiny z lękliwym grymasem na 
twarzy i błyskiem w okrągłych oczach.
 — Wołaliście, maître?
 — Tak — odparł Peyrol. — Chodźcie mi pomóc go przenieść.
 — Za burtę — mruknął Michel z gotowością.
 — Nie — rzekł Peyrol — do koi. Równo tam! Nie uderzajcie głową o gródź — krzyknął z 
niespodzianą pieczołowitością. — Nakryjcie go kocem. Zostaniecie w kabinie, trzeba mu zwilżać 
bandaże wodą morską. Nikt już dzisiejszej nocy nie będzie was, chyba, niepokoił. Wracam do 
domu.
 — Świt niedaleko — zauważył Michel.
 Tym bardziej spieszył się Peyrol do domu, by wrócić i wśliznąć się, nie widziany przez 
nikogo, do swego — pokoju. Wciągnął kurtę na nagie ciało, podniósł lagę i zalecił Michelowi, 
by, cokolwiek się stanie, nie pozwolił temu ptaszkowi wyfrunąć z kabiny. Michel przekonany, że 
marynarz nigdy już nie wstanie, wysłuchał dość obojętnie.
 Rozwidniło się, nim Peyrol doszedł do Escampobar. W porę obejrzał się za siebie. Zobaczył 
na własne oczy łódź angielskiego okrętu wypływającą z zatoki. To potwierdziło jego 
przypuszczenia, lecz nie oświeciło go ani trochę co do przyczyny wydarzeń. Stroskany, 
niespokojny wszedł na farmę od strony gumna. Katarzyna, jak zawsze pierwsza na nogach, stała 
w otwartych drzwiach kuchni. Usunęła się z drogi i dałaby mu przejść bez słowa, gdyby sam nie 
zapytał szeptem:
 — Nic nowego?
 Odpowiedziała tymże tonem:
 — Błądzi teraz po nocach.
 Przekradł się cicho do swego pokoju, z którego wyszedł w godzinę później, jak gdyby całą 
noc spędził spokojnie w łóżku. Poranną rozmowę z porucznikiem prowadził Peyrol pod 
wrażeniem nocnej przygody, która bardzo tę rozmowę utrudniała. Teraz, gdy na dobrych kilka 
godzin pozbył się Réala, musiał się zająć tym drugim intruzem, mącącym spokój na farmie 
Escampobar, spokój wątpliwy, naprężony do ostatnich granic i ze złowrogich płynący źródeł. 
Gdy tak siedział na skale z oczyma utkwionymi w ślady kilku kropel krwi, świadczących przy 
świetle dziennym o jego nocnym wyczynie, usiłując przez cały czas uchwycić jakąś myśl 
przewodnią, doszedł go głuchy odgłos, rzekłbyś, słaby grzmot. Słaby, bo słaby, wypełniał jednak 
cały basen. Wkrótce zrozumiał, skąd pochodzi ów hałas, i twarz mu się rozjaśniła. Podniósł lagę i 
skoczył na równe nogi mrucząc do siebie: „Temu daleko do śmierci.” W mgnieniu oka znalazł 
się na kutrze.
 Michel wartował na tylnym pokładzie. Wykonał rozkazy otrzymane przy studni. Zamknięte na 
wielką kłódkę drzwi kajuty podparte były jeszcze drągiem i trzymały mocno jak skała. Grzmot 
zdawał się w sposób magiczny dobywać z bezdusznej ich substancji. Ucichł na chwilę i wówczas 
dał się słyszeć rodzaj nieustającego, rozpaczliwego wycia. Potem grzmocenie zaczęło się na 
nowo. Michel zameldował:
 — Już po raz trzeci zaczyna tę zabawę.
 — Ba, niezbyt mocno to robi — zauważył Peyrol z powagą.
 — Dziw, że w ogóle ma na to siłę — rzekł Michel z przejęciem. — Stoi na schodni i grzmoci 
pięściami w drzwi. Lepiej mu. Zaczął mniej więcej w pół godziny po moim powrocie na pokład. 
Pobębnił trochę i spadł ze schodni. Słyszałem. Przytknąłem ucho do małego luku. Leżał na dole i 
mówił do siebie przez czas dłuższy. Potem znów zabrał się do roboty. — Peyrol zbliżył się do 
małego luku, a Michel uzupełnił raport: — Będzie tak szalał bez końca. Nie może mu pan 
przeszkodzie.
 — Spokój tam — zawołał Peyrol grubym, rozkazującym basem. — Czas skończyć te hałasy.
 Natychmiast po tych słowach nastąpiła śmiertelna cisza. Michel przestał szczerzyć zęby. 
Niezrozumiała moc paru słów, wypowiedzianych w obcym języku, wprawiła go w zdumienie.
 Peyrol uśmiechnął się nieznacznie. Od wielu lat nie wymówił słowa po angielsku. Czekał 
zadowolony, gdy Michel odsuwał drąg i zdejmował kłódkę z drzwi. Gdy stanęły otworem, rzucił 
basem ostrzeżenie:
 — Stać spokojnie! — i wykręciwszy się na pięcie zszedł z wielką swobodą, a Michelowi kazał 
iść na dziób i dawać baczenie.
 Na dole człowiek z obandażowaną głową czepiał się stołu i klął cicho jednym ciągiem. Peyrol, 
posłuchawszy chwilę z uznaniem i ciekawością, jak się słucha dawno nie słyszanej melodii, 
przeciął potok wymysłów mówiąc grubym głosem:
 — Dość tego. — I po krótkiej pauzie dodał: — Wyglądacie mi na bien malade, jak wy, 
Anglicy, powiedzielibyście: na chorego. — Ton Peyrola, choć pozbawiony czułości, daleki był 
od nieprzyjaźni. — Zaradzimy na to.
 — Kto pan jest? — zapytał jeniec; wyglądał na wystraszonego i gwałtownie uniósł ramię dla 
osłony głowy przed spodziewanym ciosem. Lecz ręka Peyrola spadła mu tylko na ramię. Od tego 
przyjacielskiego klepnięcia aż przysiadł na skrzyni, osunąwszy się cały i niezdolny powiedzieć 
słowa. Mimo wielkiego oszołomienia miał dość siły, by wodzić oczyma za Peyrolem, który 
otworzył kredens i dobył z niego niewielką flaszkę w plecionce i dwa cynowe kubki. Ranny 
zdobył się na skargę;
 — W gardle mnie pali — potem zaś spytał podejrzliwie: — Czy to pan mi rozwalił łeb?
 — To ja — przyznał Peyrol siadając po przeciwnej stronie stołu i odchylając się w tył, by 
wygodniej popatrzeć na jeńca.
 — Po kiego diabła pan to zrobił? — spytał ów z pewnego rodzaju słabowitą wściekłością, 
która nie wywarła na Peyrolu najmniejszego wrażenia.
 — Wsadziliście nos, gdzie nie trzeba. Zrozumiano? Zobaczyłem was tam przy księżycu, 
penche*, pożerającego mój kuter oczami. Nie słyszeliście moich kroków, co?
 — Musiał pan chyba iść po powietrzu. Czy chciał mnie pan zabić?
 — Tak, wolałem was zabić niż pozwolić wam wrócić z opowieścią na tę waszą przeklętą 
korwetę.
 — Dobrze. Więc niech pan dokończy teraz swojej roboty. Jestem słaby jak dziecko.
 — Co wy tam bajdurzycie? Dziecko? Cha, cha, cha — śmiał się Peyrol. — Małe, milutkie 
bobo. — Pochwycił flaszkę za szyjkę i nalał wina do kubków. — Pijcie — ciągnął popychając 
jeden z kubków ku jeńcowi — to dobre wino.
 Symons tak się czuł, jak gdyby cios pozbawił go wszelkiej możności oporu, zdolności 
dziwienia się czemukolwiek, wszelkich sposobów obrony, zostawiając mu tylko bezsilną złość. 
Głowa go bolała, zdając się ogromną, tak ciężką, że jej nie mógł utrzymać prosto, i pełną 
gorącego dymu. Napił się pod badawczym okiem Peyrola i niepewną ręką postawił kubek. Przez 
chwilę zdawał się śpiący. Od lekkiego rumieńca pociemniał mu brąz policzków. Poderwał się na 
skrzyni i odezwał mocnym głosem:
 — Szpetnie mnie pan podszedł. To się nazywa męskie postępowanie, zakraść się za czyimiś 
plecami, by go ubić uderzeniem w głowę jak wołu..
 Peyrol kiwnął spokojnie głową i pociągnął z kubka.
 — Gdybym was spotkał gdziekolwiek indziej, nie przy moim kutrze, nic bym wam nie zrobił. 
Pozwoliłbym wam powrócić na łódź. A gdzie była wasza przeklęta łódź?
 — Skądże mogę panu powiedzieć? Nie wiem, gdzie jestem. Nigdy tu przedtem nie byłem. Jak 
długo tu jestem?
 — Ba, coś około czternastu godzin — odpowiedział Peyrol.
 — Takie mam uczucie, jak gdyby głowa miała mi spaść z karku przy pierwszym poruszeniu 
— sarknął jeniec. — Przeklęty z pana fuszer, ot, co panu powiem.
 — Dlaczego fuszer?
 — Bo sfuszerował pan robotę zamiast skończyć ze mną od razu.
 Chwycił kubek i wychylił go do dna. Peyrol popijał również, przez cały czas nie spuszczając 
jeńca z oka. Postawił kubek nadzwyczaj delikatnie i powiedział z wolna:
 — Skądże mogłem wiedzieć, że to wy? Uderzyłem dość mocno i każdemu innemu 
rozwaliłbym czaszkę.
 — Co to ma znaczyć? Co pan wie o mojej czaszce? Do czego pan pije? Nie znam pana, 
siwowłosy bandyto, który włóczysz się po nocy i walisz ludzi z tyłu po głowie. Czy załatwiłeś się 
tak samo z naszym oficerem?
 — O tak! Z waszym oficerem. Czego tu chciał? Jakie podejrzane sprawy sprowadziły was tu, 
co?
 — Czy sądzi pan, że dowódcy zwierzają się załodze łodzi? Spytaj pan naszego oficera. 
Odszedł parowem, a gospodarz łodzi dostał wierćka. Mówi do mnie: „Zwinny jesteś, Sam — 
mówi — opełznij no w mig ten cypel i zobacz, czy naszą łódź widać z przeciwnego brzegu 
zatoczki.” Otóż nie, wcale jej nie zobaczyłem. Z tym było w porządku. Lecz, pomyślałem, lepiej 
będzie, gdy wdrapię się trochę wyżej na skały…
 Urwał sennie.
 — To był właśnie głupi pomysł — zauważył Peyrol zachęcającym tonem.
 — Prędzej spodziewałbym się zobaczyć słonia na brzegu niż statek na stawie, który mógłbym 
niemal nakryć dłonią. Stałem nie rozumiejąc, jakim sposobem tam się dostał. Musiałem zejść, by 
z bliska go obejrzeć… Więcej nic nie pamiętam, a gdy się ocknąłem, leżałem na wznak na koi w 
tej psiej budzie. Nie mógł mnie pan okrzyknąć i wyzwać na rzetelną walkę? I tak byłem w 
pańskich rękach, bo nie miałem broni, ledwie scyzoryk, z którego mnie pan ograbił.
 — Leży tam na półce — rzekł Peyrol wskazując ruchem głowy. — Nie, przyjacielu, nie 
chciałem ryzykować, że mi zwiejesz.
 — Mógł się pan nie bać o swój kuter. Nie wzięlibyśmy go, choćby nam za to zapłacono. Bo i 
po co? Tuzinami co dzień widujemy kutry. Peyrol znów napełnił kubki.
 — Ach — rzekł — widujecie wiele kutrów, ale, śmiem twierdzić, nie takie. Wy, marynarz, nie 
dostrzegliście różnicy.
 — Do pioruna! — krzyknął marynarz. — Jakim cudem mogłem to spostrzec. Zdążyłem 
zobaczyć tyle, że żagle ma podane naprzód, nim dostałem pańską maczugą. — Wzniósł ręce do 
głowy i jęknął. — O Boże, czuję się, jakbym z miesiąc był pijany.
 Jeniec Peyrola robił wrażenie człowieka, który oberwał po łbie w jakiejś karczemnej burdzie. 
Lecz dla Peyrola wygląd taki nie miał w sobie nic odstręczającego. Korsarz mile, wspominał 
flibustierskie czasy bezprawia i walki na arenie olbrzymich wód, przed owym kryzysem na 
Oceanie Indyjskim, kiedy nadeszły zdumiewające wieści z dalekich stron i skłoniły go do 
zastanowienia się nad niepewnością, takiego życia. Prawda, że będąc bardzo młodym 
zdezerterował spod francuskiej bandery, lecz w owe czasy była to bandera biała, teraz zaś 
trójkolorowa. Praktykował sam wolność, równość i braterstwo, jak je pojmowano w jawnych i 
potajemnych flibustierskich spelunkach. A więc jeżeli wierzyć temu, co ludzie mówili, niezbyt 
wielka zaszła zmiana. Korsarz wybrał sobie również krytyczny sąd na pozytywną wartość tych 
trzech słów. Wolność — znaczy, trzymaj się ostro, jeżeli możesz. Równość — ba — na równość 
zgoda! Niczego ludzie jednak nie dokonali nigdy bez wodza. Wszystko to ma tylko taką wartość, 
jaką ma w rzeczywistości. Na braterstwo zapatrywał się cokolwiek inaczej. Bracia bez wątpienia 
mogą się kłócić między sobą; podczas jednej z takich zwad, która nagle wybuchła wśród Braci, 
zadano mu najniebezpieczniejszą w jego życiu ranę. Lecz Peyrol nie pomstował na nikogo. Dla 
niego braterstwo znaczyło tyle co pomoc w walce z całym światem zewnętrznym. A teraz 
siedział naprzeciwko jednego z Braci, któremu rozwalił głowę mając dostateczne po temu 
powody. Brat ów siedział przed nim po przeciwnej stronie stołu, rozczochrany, ogłuszony i 
przybity, zachodząc w głowę, poszwankowaną, co prawda, lecz słusznie ochrzczoną Testa Dura*. 
Tak nazwał ją, a raczej jej właściciela, pewien Brat włoskiego pochodzenia przy okazji jakiegoś 
zdzielenia po łbie. Podobnie on sam, Peyrol, znany był na obu brzegach Cieśniny Mozambickiej 
jako Poigne de fer*, gdyż w obecności Braci, schwyciwszy za nos czarodzieja murzyńskiej 
wioski, o szerokich barach i odpowiednio potężnym organie głosu, i trzymając go na odległość 
wyciągniętego ramienia potrafił wydusić z niego całą gamę niesamowitych wrzasków. Murzyni 
w oka mgnieniu wynieśli prowiant, czarodziej zaś nigdy już całkowicie nie przyszedł do siebie. 
Udał się Peyrolowi ten popis.
 Tak, bez wątpienia, siedział przed nim Testa Dura, młody ongiś neofita w bandzie (o tym, 
gdzie i jak został zwerbowany, Peyrol nigdy nie słyszał), nie znany w obozie i prostoduszny. 
Zawadiacka kompania międzynarodowa, w której się znalazł, wielkie na nim czyniła wrażenie. 
Przywiązał się do Peyrola, przekładając go nad swych rodaków, z których kilku należało do 
bandy, plątał mu się u nóg z psią wiernością i, niezawodnie, zachował się przy okazji owej rany 
jak na dobrego towarzysza przystało. Nawiasem mówiąc, Peyrol nie utracił wówczas życia ani 
też odwagi do dalszych przygód, a zyskał czas i sposobność do zastanowienia się nad swym 
dotychczasowym postępowaniem.
 Podejrzenie, że ma do czynienia z Testa Dura, zaświtało po raz pierwszy Peyrolowi, gdy 
bandażował tę niezwykłą głowę przy świetle kopcącej lampy. Skoro żył, Peyrol nie miał 
bynajmniej zamiaru dobijać go czy zostawić jak psa bez pomocy. A przy tym był to marynarz. 
Fakt, iż był Anglikiem, nie zraził Peyrola powodowanego różnymi uczuciami, lecz dalekiego od 
nienawiści. Wśród Braci z Wybrzeża dawał pierwszeństwo Anglikom. Cieszył się też wśród nich 
tym szczególnym, lojalnym uznaniem, jakiego dzielny i zdolny Francuz prędzej się doczeka od 
Anglików niż od ludzi innych narodowości. Nigdy o to nie zabiegając, nie powodował się 
bowiem ambicjami, Peyrol dochodził czasem do dowództwa. Przypadało mu ono najczęściej w 
czasach krytycznych, będąc zaś wodzem zwykł najbardziej polegać na Anglikach.
 Tak więc ówczesny żółtodziób był teraz marynarzem na angielskim okręcie wojennym! Fakt 
sam przez się zgoła możliwy. Znajdowało się Braci z Wybrzeża na wszelkiego rodzaju okrętach i 
w najprzeróżniejszych miejscach. Peyrol poznał raz Brata w bardzo starym kalece, żebrzącym 
pod katedrą w Manili, i darował mu dwie duże sztuki złota, przyczyniając się do powiększenia 
ukrytego skarbu żebraka. O jednym z Braci chodziły wieści, że został mandarynem w Chinach, i 
Peyrol dawał im wiarę. Nigdy się nie wiedziało, gdzie i w jakiej sytuacji spotka się Brata z 
Wybrzeża. To jedynie było zadziwiające w tym wypadku, że Testa Dura po to się tu znalazł, by 
nawinąć mu się pod lagę. Wszystkie wysiłki Peyrola przez cały ranek niedzielny zmierzały ku 
ukryciu przygody przed porucznikiem Réalem. Działał w myśl paktu wzajemnej obrony, 
wiążącej Braci z Wybrzeża przeciw wszystkim ludziom z epoletami. Poczucie braterstwa, 
obudzone tak niespodzianie po dwudziestu latach przerwy, odezwało się w nim ze szczególną 
mocą. Nie wiedział, co pocznie z tym marynarzem. Lecz sytuacja się zmieniła od rana. Porucznik 
konferował z nim poufnie i wszedł w pewnego rodzaju porozumienie. Więc Peyrol zamyślił się 
głęboko.
 — Sacrée tete dure* — zamruczał bezwiednie. Sprawiło mu pewną przykrość, że nie został 
poznany. Nie mógł pojąć, jak niezmiernie trudnym było dla Symonsa utożsamienie jego 
siwowłosej i poważnej persony z przedmiotem młodocianych uwielbień, francuskim Bratem z 
wijącą się czarną czupryną, o którym wszyscy tak wysokie mieli mniemanie. Peyrol ocknął się 
dopiero, gdy ów oświadczył nagle:
 — Jestem Anglikiem, Anglikiem. Nie poddam się nikomu. Co pan myśli ze mną zrobić?
 — Zrobię, co mi się będzie podobało — rzekł Peyrol, który właśnie zadawał sobie w duchu to 
samo pytanie.
 — Dobrze, więc uwiń się pan z tym prędko, cokolwiek to ma być. Gwiżdżę na to, co będzie ze 
mną, lecz… śpiesz… się… pan… z tym.
 Silił się na patos, tymczasem ostatnie słowa wypowiedział drżącym głosem. I starego Peyrola 
to wzruszyło. Pomyślał, że jeśli da mu wypić jeszcze kubek, spoi go do nieprzytomności. Lecz 
zaryzykował. Odezwał się:
 — Allons*, pijmy! — Ów zaś nie dał się prosić i wyciągnął niepewną, drżącą rękę po kubek. 
Peyrol zaś wzniósł kubek wysoko.
 — Trinquons*, hę? — zaproponował. Lecz Anglik, niepewny swego losu, był nieprzejednany.
 — Niech pęknę, jeżeli przepiję do pana — oświadczył z oburzeniem, lecz tak cicho, że Peyrol 
musiał nadstawić ucha, by uchwycić te słowa. — Przedtem niech się pan wytłumaczy, dlaczego 
trzasnął mnie pan po łbie.
 Pił wytrzeszczając oczy na Peyrola w sposób, który miał być obraźliwy, a nadawał mu wygląd 
tak dziecinny, że Peyrol wybuchnął śmiechem.
 — Sacre imbecile, va*! Czyż nie mówiłem, że wszystko przez kuter. Gdyby nie kuter, 
ukryłbym się przed wami. Byłbym przykucnął za krzakiem jak… jakże to po waszemu?… jak 
liévre*.
 W utkwionych w Peyrola oczach jeńca, którego wino rozbierało, malowało się jawne 
niedowierzanie.
 — O, wy nie wchodziliście w rachubę — ciągnął Peyrol. — Ba, gdybyście byli oficerem, 
postarałbym się was złapać. Mówiliście, że wasz oficer ruszył parowem w górę?
 Symons westchnął szczerze i z głębi piersi.
 — Tak, poszedł tamtędy. Mówiono u nas na okręcie o domu w pobliżu.
 — Ha, więc poszedł ku domowi — rzekł Peyrol. — Jeżeli się do niego dostał, to pożałuje. Pół 
kompanii piechoty kwateruje na farmie.
 Zaimprowizowana na poczekaniu historyjka trafiła angielskiemu marynarzowi do 
przekonania. W blokującej flocie wszyscy wiedzieli, że rozlokowano żołnierzy wzdłuż wybrzeża. 
Różne uczucia odbijające się na twarzy jeńca, zesztywniałej od długiej nieprzytomności, zastąpił 
odcień rozczarowania.
 — Po co, do diabła, wpakowali żołnierzy na tę skałę? — zapytał.
 — Och, dla sygnalizowania i temu podobnych rzeczy. Nie będę wam przecie mówił 
wszystkiego. Ba, a jeżeli uda się wam drapnąć!
 Zdanie to dotarło do najtrzeźwiejszego zakątka świadomości Symonsa. A więc zaszły 
rozmaite wydarzenia. Pan Bolt dostał się do niewoli. Lecz myślą przewodnią w zmąconym 
mózgu angielskiego marynarza było, że wkrótce zostanie wydany owym żołnierzom. Na tę 
perspektywę serce mu się ścisnęło, postanowił więc opierać się ze wszystkich sił.
 — Będzie pan musiał przywołać paru żołnierzy, by mnie stąd zabrali. Sam się nie ruszę z 
miejsca. Ani krokiem. Po tym, jak mi pan swą maczugą wszystko w czaszce poprzewracał! 
Rzetelnie mówię! Nie ruszę się. Ani krokiem. Będą mnie musieli wynieść na brzeg.
 Peyrol tylko potrząsnął głową na znak, że nie aprobuje tych słów.
 — Niech pan idzie sprowadzić kaprala z dwoma szeregowymi — z uporem nastawał Symons. 
— Musicie mnie wziąć do niewoli. Według przepisów. Kim pan jest, do diabła? Nie ma pan 
prawa mieszać się w te sprawy. Patrzy mi pan na cywila. Zwykły sobie marinero*, kimkolwiek 
by się pan zwał. I do tego marinero spod ciemnej gwiazdy. Gdzież to pan nauczył się po 
angielsku? W więzieniu, he? Nie może mnie pan tu trzymać w tej przeklętej psiej budzie, na 
pańskim zatraconym kutrze. Idź pan po tego kaprala, mówię panu.
 Nagle zmogło go zmęczenie i zdołał tylko wyszeptać:
 — Jestem Anglikiem, Anglikiem.
 Peyrol znosił to wszystko z iście anielską cierpliwością.
 — Zostawcie kuter w spokoju — powiedział z naciskiem, akcentując słowa możliwie 
najwyraźniej. — Mówiłem wam przecie, że to nie jest zwykły kuter. To statek kurierski. Za 
każdym razem, gdy wypływa na morze, daje pied–de–nez, jak wy mówicie, prztyczka w nos 
wszystkim angielskim okrętom strażniczym.
 Mogę wam to powiedzieć, bo jesteście moim jeńcem. Wkrótce nauczycie się po francusku.
 — Kto pan jest? Dozorcą tej łupiny czy jak? — spytał nieustraszony Symons. Lecz 
zagadkowe milczenie Peyrola onieśmieliło go wreszcie. Stracił rezon i począł monotonnie 
wyklinać ekspedycje łodziami, gospodarza gigu i swój nieszczęsny los.
 Peyrol bacznie i z zainteresowaniem obserwował go, jak gdyby asystował przy ciekawym 
doświadczeniu. Po chwili na twarzy Symonsa odmalowało się takie osłupienie, jakby po raz 
drugi, choć, słabiej, dostał maczugą po głowie. Okrągłe jego oczy zaszły mgłą i słowa „marinero 
spod ciemnej gwiazdy” wyszeptał cicho, rzekłbyś, na śmiertelnym łożu. A jednak głowę miał tak 
mocną, że opanował się i zwrócił pojednawczo do Peyrola:
 — Pijmy, dziadziu! — Przewrócił kubek usiłując go posunąć po stole. — Pijmy! Skończmy tę 
irańską butelczynę.
 — Nie — rzekł Peyrol przysuwając butelkę do siebie i zakorkowując ją.
 . — Nie? — powtórzył Symons z niedowierzaniem, wpatrując się osłupiałym wzrokiem we 
flaszkę. — Musi być z pana kawał fuszera. — Usiłował coś powiedzieć raz i drugi bez skutku, 
wreszcie wymówił słowo cochon* tak poprawnie, że wprawił w zdumienie przyglądającego mu 
się bacznie Peyrola. Potem przestał być interesujący. Peyrol schował flaszkę i kubki. Gdy się 
odwrócił, jeniec leżał na stole górną połową ciała i nie dawał znaku życia, nawet nie chrapał.
 Gdy Peyrol wyszedł zasuwając drzwi kabiny za sobą, Michel skoczył doń z dziobu po 
rozkazy. Lecz Peyrol tak długo stał na tylnym pokładzie, zamyślony, osłaniając dłonią usta, że 
Michel zaczął się kręcić niespokojnie i odważył się powiedzieć radosnym tonem:
 — Jak się zdaje, nie myśli umierać.
 — Leży bez życia — rzekł Peyrol z szubienicznym humorem — bo spił się do 
nieprzytomności. I mnie pewnie już dziś nie zobaczycie.
 — A co ja mam robić? — spytał Michel pokornie.
 — Nic — odparł Peyrol. — Naturalnie, nie możecie pozwolić, by podłożył ogień pod kuter.
 — Przypuśćmy jednak — nastawał Michel — że spróbuje uciec.
 — Jeżeli zobaczycie, że próbuje uciekać — rzekł Peyrol z drwiącym patosem — wtedy, 
Michel, czym prędzej schodźcie mu z drogi. Człowiek, który decyduje się na ucieczkę z tak 
fatalnie rozwaloną głową, gotów was połknąć jak krokodyl.
 Wziął lagę, skoczył na brzeg i odszedł nie rzuciwszy nawet pożegnalnego spojrzenia swemu 
wiernemu pomocnikowi. Sympatyczna i bezmyślna fizjonomia Michela, który łowił uchem 
chrzęst kamieni pod stopami oddalającego się Peyrola, dzięki zupełnemu brakowi wyrazu nabrała 
pewnego rodzaju godności.
X
 Dopiero na placyku przed frontem domu Peyrol stanął, by zaczerpnąć tchu i wrócić do świata 
zewnętrznego.
 Podczas gdy był zamknięty z jeńcem w kabinie, niebo pokryło się cienką warstwą chmur. 
Podobnie szybkie zmiany nie są rzadkością na Morzu Śródziemnym. Szary ten opar, wzbijając 
się wysoko ku tarczy słonecznej, zdawał się rozszerzać przestrzeń, zwiększać obszar świata bez 
cieni, pozbawionego ostrych konturów i blasku, lecz o sylwetkach zamazanych na tle zatartej 
linii horyzontu, jak gdyby miały się rozwiać w bezmiarze nieskończoności.
 Należący do rzeczywistości, acz widmowy przestwór zmiennego morza, którym obojętne oczy 
korsarza przesyciły się w życiu, pobladł pod wyblakłym słońcem, posłuszny tajemniczej, 
subtelnej harmonii. Tajemniczy był również wielki owal ciemnej wody na zachodzie i szeroka 
smuga, władczym a niewidzialnym palcem nakreślona parabolicznie na matowym srebrze wód, 
niby symbol bezkresnej włóczęgi. Front folwarcznego domu wyglądał jak front domu, z którego 
wszyscy mieszkańcy nagle uciekli. Na piętrze ziało otwarte na roścież okno pokoju porucznika. 
U drzwi do sali stały oparte o ścianę widły, jakby zapomniane tam przez sankiulotę. Dom 
cechowało opuszczenie, które tym razem szczególnie zastanowiło Peyrola. Tyle myślał o 
mieszkańcach tego domu, że gdy teraz nikogo nie zobaczył, wydało mu się to nienaturalne, a 
nawet przygnębiające. Widział w swym życiu wiele opuszczonych osiedli, chaty z trawy, forty 
ziemne, pałace władców, świątynie, w których nie zastał ani żywego ducha w białej powłóczystej 
szacie. Świątynie, jednakże, nigdy nie robiły wrażenia zupełnie pustych. Czuło się w nich 
obecność bogów. Oczy Peyrola spoczęły na ławce przy ścianie domu. Zwykle przesiadywał na 
niej porucznik, całymi godzinami trwając bez ruchu niemal, jak pająk czyhający na muchę. 
Porównanie to sparaliżowało Peyrola tak dalece, że znieruchomiał na chwilę z grymasem na 
ustach i zmarszczonym czołem wobec ostrej i dokładnej wizji, bardziej niepokojącej, niż ów 
człowiek był w rzeczywistości.
 Raptem się ocknął. Cóż to za idiotyczne zajęcie, cré nom de nom*, wystawanie przed ławką, 
na której nie ma nikogo? Czy mu się we łbie pomieszało? Czy naprawdę się starzeje? Zauważył, 
że starzy ludzie tak się zapominają. Miał jednak wiele do roboty. Przede wszystkim musi 
zobaczyć, jak zachowuje się angielska korweta w cieśninie. W drodze na szczyt wzgórza, z 
którego zwisała pochyła sosna ponad zrąb skały, rzekłbyś, trzymając się w tej karkołomnej 
pozycji przez nienasyconą ciekawość, Peyrol zobaczył znów farmę, tym razem z góry. Gumno i 
zabudowania zrobiły na nim przykre wrażenie opuszczonego miejsca. Ani żywego ducha dokoła, 
ani nawet jakiegokolwiek czworonoga, tylko po dachach spacerowały eleganckie gołębie. Peyrol 
żwawo ruszył na szczyt i zobaczył angielski okręt po drugiej stronie cieśniny, bliżej Porquerolles, 
z rejami na wiatr i dziobem ku południowi. W cieśninie wiał lekki wiatr, podczas gdy matowe 
srebro pełnego morza obramowane było niewielką falą ku wschodowi, od strony wód, na których 
z dala czy z bliska, lecz poza polem widzenia, angielska flota bezustannie pełniła straż. Ani cień 
masztu, ani lśnienie żagla jej nie zdradzało, a jednak Peyrol nie zdziwiłby się wcale, gdyby 
raptem wynurzył się tłum okrętów, zaludnił widnokrąg wrażą ruchliwością, nadbiegł i w 
ordynku, plamiąc morze regularnymi formacjami, zaczął paradować dokoła Cape Cicié z 
przeklętą angielską bezczelnością. W tym wypadku korweta, grająca tak wielką rolę na tym 
odcinku wybrzeża, spadłaby do poziomu figi bez znaczenia, a wówczas jej dowódca (był on 
osobistym przeciwnikiem Peyrola w niejednej bitwie uplanowanej i wygranej w izbie na strychu) 
— ten Anglik — musiałby liczyć się z każdym krokiem. Mógłby zostać zawezwany sygnałem 
przez admirała, posłany tu i ówdzie, zmuszony pełnić służbę gońca, małego pieska, albo nawet, 
wezwany na okręt admiralski, mógłby za to lub owo dostać porządnie po nosie.
 Widząc, jak dziób korwety powoli wychodzi spod wiatru, Peyrol mniemał przez chwilę, że 
bezczelny Anglik gotów opłynąć półwysep zaglądając do każdej zatoczki. Strach o kuter ścisnął 
mu serce, lecz przypomniał sobie w porę, że kapitan korwety nie wie o istnieniu tego stateczku. 
Naturalnie, że nie wie. Jego laga spisała się gracko przecinając nić podobnej informacji. Jedynym 
Anglikiem, który wiedział o istnieniu kutra, był ów marynarz z rozbitą głową. Peyrol zaśmiał się 
ze swego chwilowego strachu. Nadto nie ulegało wątpliwości, że angielski kapitan nie zamierza 
paradować przed półwyspem. Nie myśli być bezczelny. Reje korwety zostały przebrasowane na 
przeciwny ciąg* i znów pożeglowala przy wietrze, ale na północ, skąd przypłynęła. Peyrol 
zrozumiał od razu, że Anglik zamierza przejść po nawietrznej Cape Esterel, by na noc, 
prawdopodobnie, stanąć na kotwicy gdzieś opodal białej, długiej plaży, zamykającej regularnym 
łukiem redą Hy?res z tamtej strony cieśniny.
 Peyrol wyobraził sobie korwetę wśród pochmurnej nocy, niezbyt ciemnej, gdyż pełnia trwała 
dopiero dzień jeden; widział tę korwetę na odległość głosu od niskiego brzegu, stojącą na 
kotwicy ze zwiniętymi żaglami i pogrążoną w głębokim śnie prócz wachty na pokładzie 
wylegującej się przy działach. Zazgrzytał zębami. Cokolwiek ostatnimi czasy uczynił kapitan 
„Amelii” ze swym okrętem, doprowadzało Peyrola do wściekłości. Gdybyż miał ze czterdziestu 
czy sześćdziesięciu doborowych Braci, by nauczyć tego zuchwalca, jak słono może kosztować 
lekceważąca nonszalancja u francuskich wybrzeży! Niejeden okręt zaskoczono i zdobyto w noc 
tak ciemną, że zwarci w śmiertelnych zapasach przeciwnicy ledwie dostrzegali lśnienie swych 
oczu. Iluż ludzi załogi mógł mieć ten Anglik? Coś koło dziewięćdziesięciu do stu wraz z 
chłopcami okrętowymi i lądowcami… Peyrol wzniesieniem pięści pożegnał okręt znikający 
właśnie za Cape Esterel. Lecz w głębi duszy doświadczony marynarz kosmopolitycznej floty 
dobrze wiedział, że nie tylko czterdziestu czy sześćdziesięciu, ale i stu Braci z Wybrzeża nie 
starczyłoby do zdobycia korwety, gospodarującej jak u siebie w domu o niecałe dziesięć mil od 
miejscowości, gdzie ujrzał światło dzienne.
 Pokiwał posępnie głową, rzekłbyś, w pogawędce z pochyłą sosną, jedyną towarzyszką na tym 
pustkowiu. Wydziedziczony duch korsarza, przez tyle lat krążący po oceanie, na którym 
panowało bezprawie, W ciągłych najazdach na brzegi dwóch kontynentów, sfrunął z powrotem 
na skałę, kołując jak ptak morski o zmroku i marząc o wielkim zwycięstwie na morzu dla swego 
narodu — dla tego lądowego mrowia, nie znanego mu prócz paru indywiduów z półwyspu 
odciętego od reszty kraju martwymi wodami słonej laguny, półwyspu, na którym tylko męska 
postawa nędznego kaleki i niepojęty urok półobłąkanej kobiety znalazły drogę do jego serca.
 Ów pomysł z fałszywymi depeszami był zaledwie detalem planu mającego na celu osiągnięcie 
wielkiego, decydującego zwycięstwa. Był szczegółem ledwie, acz nie bagatelką. Wyprowadzenie 
w pole admirała to nie lada zadanie. I to jakiego admirała! Peyrol wyczuwał, że taki plan mógł 
powstać tylko w głowie zatraconego szczura lądowego. Niemniej do marynarza należało uczynić 
go wykonalnym. Trzeba będzie go wykonać przy pomocy tej korwety.
 I tu Peyrol stanął wobec zagadnienia, na które w ciągu całego życia nie znalazł odpowiedzi — 
czy Anglicy są naprawdę głupi, czy też szczególnie przemyślni. Szkopuł ten nastręczał się 
uparcie. Stary korsarz z właściwą sobie bystrością umysłu doszedł do konkluzji natury bardziej 
ogólnej. „Jeżeli można Anglików oszukać — rozumował — to nie słowami, lecz czynem, nie 
wykrętami, lecz chytrą rachubą, zamaskowaną pewnego rodzaju niedwuznacznym działaniem.” 
Przekonanie to, jednakże, nie posunęło go ani o krok naprzód w danym wypadku, gdyż 
okoliczności sprawy wymagały dokładnego przemyślenia.
 „Amelia” zniknęła za Cape Esterel i zaniepokojony Peyrol zadał sobie w duchu pytanie, czy to 
ma znaczyć, że angielski kapitan pozostawił na wolę losów swego marynarza? „Jeżeli tak — 
odpowiedział sobie Peyrol — to przed zapadnięciem zmroku zobaczę korwetę wypływającą 
spoza Cape Esterel. Jeżeli jednak nie ukaże się w ciągu godziny lub dwóch, to niewątpliwie stoi 
na kotwicy opodal plaży.” W nocy Anglicy spróbują odnaleźć współtowarzysza, a będzie to 
możliwe tylko w wypadku wysłania jednej lub dwóch łodzi w celu zbadania brzegu, przy czym 
nie obejdzie się bez wpłynięcia do zatoczki, a może nawet wylądowania niewielkiego desantu.
 Doszedłszy do tego wniosku, Peyrol począł z namaszczeniem nabijać fajkę. Gdyby był 
wówczas rzucił okiem w stronę lądu, zauważyłby, jak mignęła czarna sukienka i białe fichu — to 
Arletta zbiegała po zapuszczonej drodze wiodącej z Escampobar do wsi w dolinie, po tej samej 
drodze, po której obywatel Scevola, pozwoliwszy sobie na wybryk udania się do kościoła, 
uciekał przed wściekłością wiernych. Lecz Peyrol nabijał i zapalał fajkę z oczyma utkwionymi w 
Cape Esterel. Następnie, zarzuciwszy przyjacielsko ramię na pień sosny, znieruchomiał na 
posterunku Na dole u jego stóp woda mieniła się grą matowych i srebrzystych świateł, niby tafla 
z perłowej macicy w oprawie żółtych skał i ciemnozielonych kotlin na tle skalistych wzgórz z 
najczystszej purpury, na niebie zaś słońce, przesłonięte chmurami, zwisało na kształt srebrnej 
tarczy.
 Po południu, nie doczekawszy się porucznika Réala, który zwykł był ukazywać się o tej porze 
na podwórcu, Arletta weszła do kuchni. Katarzyna siedziała w izbie kuchennej w ciosanym fotelu 
drewnianym, obszernym i tak wysokim, że spoza oparcia nie było widać jej muślinowego 
czepka. Pomimo starości nawet w czasie wypoczynku trzymała się prosto, jak przystało osobie z 
rodziny władającej przez tyle pokoleń farmą Escampobar. Rzekłby kto, że z niejedną sławną 
postacią dzieliła pragnienie, by umrzeć w postawie stojącej i nie zgarbiona.
 Czujnym uchem uchwyciła i rozpoznała lekki krok Arletty już w sali, na długo przed 
wejściem dziewczyny do kuchni. Siedziała nieruchomo i nie odwróciła nawet ku niej głowy. 
Miała twarz spokojną, ale bezradosną, oczy nieustraszone, lecz bez ognia. Losy wycisnęły piętno 
na jej powierzchowności, była to bowiem kobieta, która o własnych siłach (jeżeli pominąć fakt, 
iż brat ją rozumiał i zachowywał się milkliwie) przeszła przez mękę zakazanej miłości i przez 
grozę nasuwającą myśl o sądzie ostatecznym.
 Arletta, nim siadła opierając się łokciem na stole, obiegła oczyma wszystko dokoła, nawet 
ściany, nawet kupę popiołu z iskrą w głębi pod okapem kominka,
 — Snujesz się jak dusza pokutująca — rzekła ciotka siedząc u domowego ogniska niby 
królowa na tronie.
 — A ty tu siedzisz i gryziesz się.
 — Dawniej — zauważyła Katarzyna — stare jak ja kobiety szukały pociechy w modlitwie, 
lecz teraz…
 — Nie byłaś pewnie w kościele od nie wiem jak dawna. Sporo czasu upłynęło, odkąd mi to 
Scevola powiedział. Czy dlatego, by nie pokazywać się ludziom na oczy? Czasami przychodziło 
mi na myśl, że wymordowano wówczas z pół świata.
 Katarzyna odwróciła głowę. Arletta, siedząc przy stole z podbródkiem w przymkniętej dłoni, 
oderwała wzrok od dotychczasowego punktu oparcia. Oczy jej zaczęły pląsać wśród okrutnych 
wizji. Wstała raptownie i koniuszkami palców pogładziła delikatny, na pół odwrócony, starczy 
policzek i z owym cudownym, melodyjnym skandowaniem głosu, potrącającym w duszy o 
serdeczne struny, przemówiła pieszczotliwie:
 — To były sny, nieprawdaż?
 Nieruchoma w swym fotelu stara kobieta całą mocą woli wzywała Peyrola. Czuła 
nieprzezwyciężony, zabobonny strach przed tą bratanicą, powróconą jej z okropieństw sądu 
ostatecznego, kiedy ziemia została wydana diabłom. Obawiała się zawsze, że ta dziewczyna, 
snująca się z błędnymi oczami i omdlałym uśmiechem na ustach, wypowie nagle coś okrutnego, 
obrażającego uszy, wołającego o pomstę do nieba i że tylko obecność Peyrola może ją od tego 
powstrzymać. Ów obcy, który przybył z dalekich stron, z par del? les mers*, był osobą 
postronną, nikim się pewnie nie interesował, lecz ujarzmił jej wyobraźnię swym marsowym 
wyglądem i rozwagą, która jak nieruchomość drzemiącego lwa robiła wrażenie wielkiej mocy. 
Arletta przestała gładzić obojętny policzek i zawołała z irytacją:
 — Teraz się obudziłam! — i wyszła z kuchni nie zadawszy ciotce pytania, które zamierzała 
zadać, a mianowicie, czy nie wie, gdzie się podział porucznik.
 Zabrakło jej odwagi. Osunęła się na ławkę u drzwi do sali. „Co się z nimi wszystkimi dzieje? 
— myślała. — . Nie mogę zrozumieć. Nie dziw, że spać nie mogłam!” Nawet Peyrol, tak różny 
od reszty ludzi, który od pierwszej chwili ich spotkania tak kojąco wpływał na jej nieokreślony 
niepokój, nawet Peyrol przesiadywał teraz godzinami z porucznikiem na ławce, patrząc wprost 
przed siebie i gadając od rzeczy, jakby naumyślnie, by nie dać mu myśleć o niej. O to mniejsza, 
to mu się nie uda. Lecz szukała oparcia w kimkolwiek, bo zaszła w niej zasadnicza zmiana. 
Każdy dzień miał teraz dla niej jutro i ludzie przestali być tylko widmami, po których jej błędne 
spojrzenia bezdusznie się ześlizgiwały. Miała ochotę głośno wołać o pomoc.
 Porwała się na nogi i ruszyła wzdłuż frontu domu. Doszedłszy do odgradzającego sad muru, 
zawołała melodyjnym półgłosem: „Eugeniuszu!”, nie spodziewając się, by porucznik ją usłyszał, 
lecz chcąc się nacieszyć dźwiękiem tego imienia, nie wyszeptanego, lecz wypowiedzianego po 
raz pierwszy głośniej. Zawróciła i w rogu muru od strony podwórca powtórzyła wołanie, upajając 
się słodyczą dźwięku wypowiedzianego własnymi ustami. „Eugeniuszu, Eugeniuszu” — 
powtórzyła z radosnym wzruszeniem i rozpaczą. W takich to chwilach, doznając zawrotu głowy, 
pragnęła uspokajającej pomocy. Nie doszedł jej wszakże ani głos przyjazny, ani nawet 
westchnienie. Nad jej głową, pod szarym niebem, nie zaszeleścił liść na rozłożystym drzewie 
morwowym. Krok za krokiem, rzekłbyś, nie zdając sobie sprawy, zaczęła schodzić po drodze. 
Zrobiła z pięćdziesiąt kroków i otworzył się przed nią widok ku odlądowej stronie na dachy 
domów wśród zielonych koron platanów, ocieniających studnię i, tuż za wsią, na 
niebieskawoszarą roztocz słonej laguny, gładką i matową jak płyta ołowiu. Lecz magnesem, 
który pociągnął Arlettę, była wieża kościelną; na szczycie pod okrągłym łukiem zdołała 
rozróżnić czarną plamę dzwonu, ocalałego od rekwizycji podczas wojen republiki, kiedy wisiał 
niemy nad zamkniętym kościołem, aż niedawno dopiero odzyskał głos. Biegła dalej, zbliżywszy 
się jednak o tyle, że zaczęła odróżniać postacie przy studni, zwolniła kroku, zawahała się i po 
chwili obrała ścieżkę wiodącą na plebanię.
 Otworzyła furtkę o złamanym skoblu. Skromny budynek z ciosanego kamienia, z którego 
spojeń wiele cementu się wykruszyło, robił wrażenie osuwającego się w ziemię. Zielsko bujało 
na grządkach przed plebanią, gdyż abbé* nie miał zamiłowania do ogrodnictwa. W chwili gdy 
dziedziczka Escampobar otwierała drzwi, spacerował tam i z powrotem po największym pokoju 
plebanii, służącym mu za sypialnię, gabinet i jadalnię jednocześnie; Był to wysoki mężczyzna z 
długą, jakby konwulsyjnie skrzywioną twarzą. W młodości, będąc guwernerem synów 
arystokraty, nie wyemigrował wraz ze swym chlebodawcą. Ale i nie pogodził się z republiką. Żył 
w swych rodzinnych stronach tropiony jak dzikie zwierzę, i krążyły tam gadki o jego wyczynach 
wojennych i pokojowych. Jako zbyt nieprzejednany rojalista nie był w łaskach u swych 
przełożonych, gdy przywrócono hierarchię kościelną. Bez słowa protestu przyjął to nędzne 
probostwo i w krótkim czasie zdobył wpływy wśród swych parafian. Kapłaństwo płonęło w jego 
duszy jak zimny płomień. Choć na ogół dość dostępny, nie wychodził jednak nigdy z plebanii 
bez brewiarza, odpowiadając krótkim skinieniem na uroczyście odsłaniane głowy. Nie bano się 
go we właściwym znaczeniu tego słowa. Najstarsi we wsi pamiętali poprzedniego proboszcza, 
starca, który skonał w ogrodzie, gdy go wyciągnięto z łóżka, aby zawlec do więzienia w Hy?res, i 
ci na wzmiankę o jego następcy kręcili głową w znaczący sposób. Na widok tego zjawiska w 
artezyjskim czepku, w jedwabnej spódniczce i z białym fichu na szyi, tej kobiety nie mniej od 
jakiejś księżniczki różniącej się od wieśniaczek, z którymi miał do czynienia, osłupienie odbiło 
się na jego twarzy. Potem — znał na tyle plotki swych parafian — proste, gęste brwi zbiegły mu 
się na czole. To była na pewno kobieta, o której słyszał. O niej to parafianie szeptali sobie, że 
oddała siebie i swój majątek jakobinowi, sankiulocie z Tulonu, który albo wydał jej rodziców na 
zgilotynowanie, albo sam ich zamordował podczas pierwszych trzech dni rzezi tulońskiej. Co do 
tego były wątpliwości, lecz resztę jej życia wszyscy znali dokładnie. Jakkolwiek abbé uważał, że 
wszelkie bezeceństwo możliwe jest w bezbożnym kraju, nie przyjął całej opowieści bez 
zastrzeżeń. Niemniej mieszkańcy farmy to byli republikanie i bezbożnicy, a życie ich było 
skandaliczne i okropne. Opanował wstręt, rozchmurzył się i czekał. Nie pojmował, czego ta istota 
o kobiecych kształtach i dziewczęcej twarzy może chcieć na plebanii. Nagle przyszło mu na 
myśl, że może chce mu podziękować — choć należało to już do przeszłości — za ocalenie przed 
furią tłumu tego człowieka. Nawet w myślach nie mógł nazwać go jej mężem, pominąwszy 
bowiem wszelkiego rodzaju okoliczności, związek ten nie miałby dla księdza charakteru 
małżeństwa, choćby formalności legalne zostały zachowane. Wyraz twarzy księdza, surowa 
wyniosłość jego zachowania zdetonowały widać kobietę z Escampobar, gdyż tylko, wyszeptała 
coś niewyraźnie. Skinął głową, nie zdając sobie sprawy ze znaczenia słów powitalnych..
 — Przychodzi pani prosić mnie o pomoc? — spytał tonem zwątpienia.
 Skinęła lekko głową; ksiądz podszedł do drzwi, które zostawiła wpółotwarte, i wyjrzał na 
dwór. Nie było żywego ducha dokoła ani między plebanią a wsią, ani między plebanią a 
kościołem. Wrócił ku niej mówiąc:
 — Jesteśmy zupełnie sami. Stara kobieta w kuchni jest głucha jak pień.
 Teraz, gdy patrzył na Arlettę z bliska, zdjął go przed nią szczególny strach. Karmin warg, 
przezroczysta, nieskazitelna i niezgłębiona czerń jej oczu, bladość twarzy miały, w sobie coś 
wyzywająco pogańskiego i coś odpychająco wyróżniającego ją spośród zwykłych grzeszników 
tego padołu. I już słowa drżały jej na ustach. Wzniesieniem ręki nakazał jej milczenie.
 — Proszę zaczekać — powiedział. — Pierwszy raz widzę panią. Nie wiem nawet dobrze, kim 
pani jest. Nikt z was nie należy do mojej owczarni, gdyż pani jest z Escampobar, nieprawdaż? — 
Wpatrzył się w nią błyszczącymi posępnie, głęboko osadzonymi oczyma i zauważył delikatność 
rysów twarzy, naiwną uporczywość jej nieruchomego wzroku. Odezwała się:
 — Jestem córką…
 — Córką!… Och, pojmuję!… Bardzo źle mówią o pani.
 Odpowiedziała z cieniem zniecierpliwienia:
 — Kto, ta hołota? — Ksiądz milczał. — Co mówią? Za życia mego ojca nie śmieliby nic 
powiedzieć. Po raz pierwszy od wielu lat zobaczyłam tę zgraję, gdy wyjąc jak psy gonili Scevolę.
 Brak wzgardy w jej głosie nadawał tym słowom moc druzgocącą. Z ust jej płynęły harmonijne 
dźwięki, czarowała wprost dziwną beznamiętnością. Wobec tych diabelskich, jak mniemał, 
uroków ksiądz posępnie zmarszczył brwi.
 — Są to prostaczkowie, zaniedbani, ciemni. To nie ich wina. Uczucia ludzkie zostały w nich 
obrażone. Obroniłem go przed ich gniewem. Są rzeczy, które należy pozostawić Boskiej 
sprawiedliwości.
 Nieczułość tej pięknej twarzy doprowadzała go do rozpaczy.
 — Człowiek, którego imię wymówiła pani przed chwilą, a którego ludzie tutejsi nazywają 
krwiopijcą, uchodzi za pana farmy Escampobar. Przemieszkał tam lata. Jak z tym jest w gruncie 
rzeczy?
 — Tak, bardzo dawno temu przywiózł mnie do domu. Przed wielu laty. Katarzyna pozwoliła 
mu pozostać.
 — Kto jest Katarzyna? — spytał szorstko abbé.
 — To siostra mego ojca, która została w domu i czekała na nasz powrót. Straciła już wszelką, 
nadzieją zobaczenia kogokolwiek z nas, gdy Scevola przybył ze mną i stanął w drzwiach. 
Pozwoliła mu wówczas zostać. On ma źle w głowie. Cóż Katarzyna miała zrobić? I co nas tam w 
górze może obchodzić, co ludzie ze wsi o nim myślą? — Spuściła oczy i, rzekłbyś pogrążyła się 
w głębokiej zadumie, potem dodała: — Później dopiero odkryłam, że ma źle w głowie, 
niedawno. Więc nazywają go krwiopijcą? Cóż z tego? A on boi sią własnego cienia.
 Urwała, lecz nie podnosiła spuszczonych oczu.
 — Nie jest już pani dzieckiem — zaczął abbé surowo ze zmarszczką na czole, gdyż nie 
podobało mu się to spuszczanie oczu.
 Odszepnęła mu tylko:
 — Od niedawna.
 Pominął to milczeniem i ciągnął:
 — Pytam panią, czy to wszystko, co pani ma do powiedzenia o tym człowieku? Ufam, że nie 
jest pani przynajmniej hipokrytką.
 — Monsieur l’Abbé — odparła podnosząc odważnie oczy — co mam więcej księdzu o nim 
powiedzieć? Mogę opowiedzieć rzeczy, od których włosy stają na głowie, lecz nie o nim.
 Zamiast odpowiedzi abbé zrobił gest zniechęcenia i, odwróciwszy się, zaczął chodzić tam i z 
powrotem po pokoju. Na twarzy jego nie malowało się ani zainteresowanie, ani współczucie, 
tylko pewnego rodzaju niechęć, którą ledwie mógł opanować. Osunął się w głęboki, odrapany 
fotel, jedyny przedmiot zbytku w pokoju, i wskazał jej drewniany stołek o prostopadłym oparciu. 
Arletta usiadła i zaczęła mówić. Abbé słuchał z oczyma utkwionymi w przestrzeń, kościste race 
złożył na poręczach fotela. Po pierwszych słowach przerwał:
 — Czy pani opowiada mi historię swego życia?
 — Tak — odpowiedziała Arletta.
 — Czy koniecznie muszę ją poznać?
 — Tak, Monsieur l’Abbé.
 — Ale po co?
 Opuścił głowę cokolwiek, nie przestając patrzeć gdzieś w przestrzeń. Mówiła teraz bardzo 
cicho. Nagle abbé gwałtownie odchylił się wstecz.
 — Chce mi pani opowiedzieć historię swego życia, bo się pani zakochała?
 — Nie, ale dlatego, że przez miłość przyszłam do siebie. Nic innego nie byłoby w stanie tego 
dokazać.
 Zwrócił ku niej głowę i spojrzał ostro, lecz nic nie powiedziała i patrzyła znów w inną stronę. 
Słuchał. Przy początku opowiadania raz czy dwa mruknął:
 — Tak, słyszałem o tym — a potem milczał nie patrząc na nią wcale. Raz przerwał jej 
pytaniem: — Czy była pani bierzmowana, nim wdarto się do klasztoru i zanim siostry się 
rozproszyły?
 — Tak — na rok przedtem lub więcej.
 — A potem dwie z tych dam zabrały panią do Tulonu?
 — Tak, wszystkie dziewczęta miały krewnych w pobliżu. Te damy zabrały mnie z sobą, by 
porozumieć się z moimi rodzicami, lecz to było trudne. Potem nadeszli Anglicy i rodzice 
pożeglowali do Tulonu, by czegoś się o mnie dowiedzieć. Wtedy ojciec był bezpieczny w 
Tulonie. Może ksiądz sądzi, że on był zdrajcą ojczyzny? — spytała i czekała na odpowiedź z 
zapartym oddechem.
 Z nieprzeniknionym wyrazem twarzy abbé zamruczał:
 — Był dobrym rojalistą. — Mówił tonem gorzkiej rezygnacji, jakby rozgrzeszał zarówno 
jego, jak i wszystkich innych, o których czynach i błędach słyszał nieustannie.
 Przez dłuższy czas — według opowiadania Arletty — ojciec jej nie mógł odszukać domu, w 
którym zakonnice znalazły schronienie. Dowiedział się o nich dopiero w sam dzień ewakuacji 
Tulonu przez wojska angielskie. Po południu tego dnia odnalazł ją i zabrał z sobą. Miasto pełne 
było cofających się wojsk nieprzyjacielskich. Ojciec zostawił ją z matką i poszedł znów, by 
poczynić przygotowania do odpłynięcia tejże nocy, lecz nie zastał kutra na miejscu, gdzie go 
przymocował;. zniknęli również dwaj rybacy z Madrague, pomagający mu w żegludze. Znaleźli 
się, jak w potrzasku, w mieście pełnym tumultu i chaosu. Okręty i domy stawały w płomieniach. 
Przerażające eksplozje wstrząsały ziemią w posadach. Spędziła tę noc na klęczkach, z twarzą 
ukrytą na kolanach matki, podczas gdy ojciec pilnował zabarykadowanych drzwi z dwoma 
pistoletami w rękach.
 Rano cały dom wypełniły dzikie wrzaski. Usłyszała tupot nóg po schodach i drzwi wyleciały z 
zawiasów. Ogłuszona łoskotem porwała się i padła na kolana w kącie, twarzą do ściany. Rozległ 
się morderczy ryk, huknęły dwa wystrzały, potem ktoś chwycił ją za ramię i zmusił do powstania 
na nogi. Był to Scevola. Powlókł ją do drzwi. Ciała matki i ojca leżały na progu. Pokój był pełen 
prochowego dymu. Chciała się rzucić na ciała, przylgnąć do nich, lecz Scevola wziął ją pod 
pachy i przeniósł przez próg. Ująwszy ją za rękę sprowadził, a właściwie ściągnął po schodach. 
Przed domem przyłączyli się do stojących na chodniku okropnych mężczyzn i dzikich kobiet z 
nożami w ręku. Pędzili po ulicach wywijając pikami i szablami, ścigając grupy nieuzbrojonych 
ludzi, którzy uciekali przed nimi dokoła rogów ulic z głośnym krzykiem.
 — Biegłam wśród nich, Monsieur l’Abbé — ciągnęła Arletta z zapartym oddechem. — 
Chciałam się rzucić do wody i utopić, ale ludzie tłoczyli się ze wszystkich stron, szturchali, 
pchali mnie, Scevola zaś przez cały czas prawie nie wypuszczał mojej ręki. Gdy zatrzymaliśmy 
się przy winiarni, poczęstowali mnie winem. W gardle mi zaschło, więc się napiłam. Wino, 
chodniki, broń i twarze, wszystko było czerwone. Plamy krwi pokrywały mnie od stóp do głowy. 
Musiałam krążyć z nimi przez cały dzień i ani na chwilę nie opuszczało mnie uczucie, że 
spadam, spadam i spadam. Domy kiwały mi się w oczach. Czasami słońce gasło. I nagle 
usłyszałam siebie samą krzyczącą jak inni. Czy pojmuje ksiądz, Monsieur l’Abbé? Te same 
słowa!
 Oczy księdza wyjrzały ku niej z głębokich oczodołów i znów patrzyły gdzieś w przestrzeń. 
Wahając się między fatalizmem a wiarą, nie był daleki od myśli, że szatan owładnął 
zrewoltowaną ludzkością, obnażając kamienne serca i krwiożercze instynkty rewolucyjnych 
siepaczy.
 — Słyszałem coś o tym — szepnął półgębkiem.
 Przyznała mu rację ze spokojem i powagą:
 — Jednakże opierałam się wtedy ze wszystkich sił.
 Tejże nocy Scevola oddał ją pod opiekę kobiety zwanej Perose. Była młoda i ładna, 
pochodziła z Arles, rodzinnych stron matki Arletty. Miała gospodę. Owa Perose trzymała ją pod 
kluczem we własnym pokoju, a obok w sąsiedniej izbie patrioci prawie do rana wrzeszczeli, 
śpiewali i przemawiali. Czasem Perose wpadała do niej na chwilę, wzruszała bezsilnie 
ramionami i znikała. Później, w ciągu wielu następnych nocy, gdy cała banda chrapała na 
ławkach i podłodze, Perose wkradała się do pokoju i padała na kolana w nogach łóżka, na którym 
Arletta siedziała prosto, z szeroko otwartymi oczami i cicho bełkocząc do siebie. Objąwszy 
nieprzytomną dziewczynę za nogi Perose zalewała się łzami, dopóki sen jej nie zmorzył. Rano 
porywała się na równe nogi mówiąc: „Chodź! Najważniejsza rzecz to utrzymać się przy życiu. 
Chodź pomagać w dziele sprawiedliwości.” I przyłączały się do bandy, ruszając na nowe 
całodzienne polowanie na zdrajców. Po pewnym czasie jednak ofiary, których z początku pełne 
były ulice, trzeba było wyszukiwać po tylnych podwórzach, dopadać w kryjówkach, wyciągać z 
piwnic lub wynajdywać na strychach, do których banda wdzierała się z rykami mordu i zemsty. 
— Wówczas, Monsieur d’ Abbé — mówiła Arletta — dopiero wówczas poddałam się temu. Nie 
miałam już sił się opierać. Powiedziałam sobie: „Skoro tak jest, to widać tak trzeba.” Przeważnie 
jednak byłam jak człowiek na wpół uśpiony i śniący o rzeczach, w które się wierzyć nie chce. W 
tym czasie Perose dała mi do zrozumienia, że Scevoli brakuje piątej klepki. Następnej nocy, gdy 
cała banda wcześnie zasnęła w sąsiedniej dużej izbie, Perose i Scevola dopomogli mi wyskoczyć 
przez okno na ulicę i poprowadzili na przystań za arsenałem. Scevola odnalazł kuter, 
przycumowany do pontonu, i jednego rybaka z Madrague. Drugi przepadł. Perose objęła mnie za 
szyję i zapłakała. Pocałowała mnie i powiedziała: „Moja godzina już bliska. Ty, Scevolo, nie 
pokazuj się więcej w Tulonie, bo nikt ci już nie wierzy. Adieu, Arlette. Vive la Nation*!” I 
zniknęła w ciemnościach. Czekałam na pontonie, dygocąc pod łachmanami sukni i słuchając, jak 
Scevola z tym drugim człowiekiem wyrzucają trupy z kutra. Plusk, plusk, plusk. I nagle wydało 
mi się, że powinnam uciekać, lecz oni rzucili się za mną, ściągnęli mnie z powrotem i wtrącili do 
cuchnącej krwią kajuty. Po powrocie na farmę utraciłam wszelkie czucie. Nie czułam, że istnieję. 
Dokoła siebie widziałam tu i ówdzie różne rzeczy, lecz nie mogłam na nie długo patrzeć. Coś ze 
mnie uciekło. Teraz wiem, że to nie serce, lecz wówczas nie dbałam, co to takiego. Czułam się 
lekka, jakby pusta wewnątrz, i trochę mi było chłodno przez cały czas, lecz mogłam się 
uśmiechać do ludzi. Nic dla mnie nie miało znaczenia. Na nikogo nie zwracałam uwagi. Niczego 
nie chciałam. Nie byłam wcale żyjącą istotą, Monsieur l’abbé. Miałam wrażenie, że ludzie mnie 
widzą i mówią do mnie, było to zabawne, aż jednego dnia poczułam, że serce zabiło mi w piersi.
 — Po co właściwie przyszła pani do mnie i opowiedziała tę historię? — spytał abbé po cichu.
 — Przyszłam do księdza. Czy ksiądz zapomniał, że wychowałam się w klasztorze? Nie 
zapomniałam się modlić. Lecz teraz boję się świata. Co mam robić?
 — Pokutować! — zagrzmiał abbé powstając. Lecz spotkawszy się z pogodnym spojrzeniem 
jej podniesionych oczu zmusił się do zniżenia głosu. — Niech pani nie boi się szczerze i bez 
trwogi zajrzeć w ciemności swej duszy. Niech pani pamięta, skąd prawdziwa pomoc przyjść 
może. Ludzi, wystawionych przez Boga na taką próbę, niepodobna rozgrzeszyć z popełnionych 
zdrożności. Odsuń się od świata. Zagłęb się w sobie samej i porzuć wszelką myśl o tym, co 
ludzie zwą szczęściem. Miej zawsze przed oczyma przykład swego upadku, słabości natury 
własnej i natury ludzkiej w ogóle. Może była pani opętana. Skąd mogę wiedzieć? Może był to 
dopust Boży, by pani stała się świętą kobietą przez wyrzeczenie się świata i modlitwę. W takim 
razie obowiązkiem moim byłoby być pani pomocnym. Tymczasem powinna się pani modlić o 
siły do bezwzględnego wyrzeczenia.
 Arletta powoli spuściła oczy; wydała się księdzu żywym symbolem zagadkowości duszy 
ludzkiej. „Jakie mogą być zamierzenia Opatrzności względem tej istoty?” — zadał sobie pytanie.
 — Monsieur le Curé — powiedziała spokojnie. — Po raz pierwszy od wielu lat uczułam 
potrzebę modlitwy. Wychodząc z domu chciałam tylko pójść do kościoła.
 — Kościół stoi otworem nawet dla najgorszych grzeszników — odpowiedział abbé.
 — Wiem o tym. Lecz musiałabym przejść wśród tutejszych ludzi, a ksiądz wie, do czego oni 
są zdolni.
 — Może i lepiej — mruknął abbé — nie wodzić ich na pokuszenie.
 — Muszę się pomodlić przed odejściem stąd. Miałam nadzieję, że pozwoli mi ksiądz wejść 
przez zakrystię.
 — Nieludzką byłoby rzeczą odmówić tego pani — rzekł powstając i zdejmując klucz wiszący 
na ścianie. Włożył swój szerokoskrzydły kapelusz i w milczeniu poprowadził ją przez furtkę po 
zasłoniętej od strony studni ścieżce, którą sam zwykł chodzić. Gdy weszli do wilgotnej i 
zniszczonej zakrystii, zamknął drzwi za sobą i wówczas dopiero otworzył inne, mniejsze, 
wiodące do kościoła. Stanąwszy z boku Arletta poczuła ów kościelny, przejmujący chłodem 
zapach świeżej ziemi, zmieszany z lekką wonią kadzidła. W głębokim mroku nawy samotny 
płomyczek tlił się przed figurą Matki Boskiej. Gdy mijała księdza, ów szepnął do niej:
 — Tam przed wielkim ołtarzem ukórz się, módl się o łaskę, siłę i przebaczenie na tym świecie 
pełnym przestępstw przeciw Bogu i ludziom.
 Nie spojrzała na niego. Poprzez cienkie podeszwy bucików czuła chłód kamiennej posadzki. 
Abbé zostawił drzwi otwarte na rozcież, siadł na wyplatanym krześle, skrzyżował ręce, opuścił 
głowę na piersi. Zdawał się spać głęboko, tymczasem po upływie pół godziny wstał, podszedł do 
drzwi i patrzył na klęczącą postać, która korzyła się nisko na stopniach ołtarza. Arletta miała 
twarz ukrytą w dłoniach w nabożnym, modlitewnym porywie. Abbé poczekał cierpliwie dobre 
kilka minut, nim odezwał się poważnym szeptem, który wypełnił ciemne wnętrze kościoła:
 — Czas już na panią. Będę dzwonił na nieszpory.
 Widok całkowitego jej ukorzenia się przed Najwyższą Istotą wzruszył księdza. Cofnął się do 
zakrystii i po chwili usłyszał cichutki szelest artezyjskich jedwabi dziedziczki Escampobar. 
Weszła do zakrystii lekkim krokiem z świetlistymi oczami i abbé spojrzał na nią nie bez 
wzruszenia.
 — Dobrze modliłaś się, moja córko — rzekł. — Wiele zostanie ci wybaczone, albowiem 
cierpiałaś wiele. Nieprzebrana jest łaska Boska. Miej ufność w Bogu.
 Podniosła opuszczoną na piersi głowę i zatrzymała się na chwilę. Wśród mroku panującego w 
ciasnej zakrystii dostrzegł, że oczy jej są pełne łez.
 — Tak, Monsieur l’Abbé — odezwała się swym czystym, czarującym głosem. — Modliłam 
się i czuję, że zostałam wysłuchana. Błagałam Boga, by w swym miłosierdziu zachował mi na 
zawsze serce mego ukochanego lub pozwolił mi umrzeć, nim go znowu zobaczę.
 Ksiądz zbladł pod opalenizną wiejskiego proboszcza i bez słowa oparł się plecami o ścianę.
XI
 Po wyjściu z kościoła drzwiami od zakrystii Arletta ani się obejrzała. Abbé widział, jak 
przemknęła koło plebanii i zniknęła za nią. Nią oskarżał dziewczyny o dwulicowość. Sam siebie 
oszukał. Poganka. Mimo białości cery, czerń jej włosów i purpura warg świadczyły o domieszce 
krwi saraceńskiej. Wyrzekł się jej bez żalu.
 Arletta szła prędko ku Escampobar, jak gdyby miała powód do pośpiechu; lecz doszedłszy do 
pierwszego ogrodzonego pola zwolniła kroku i po chwili wahania siadła między dwoma 
drzewami oliwnymi przy murze, pod którym ciągnął się pas rzadkiej trawy. „A jeżeli byłam 
opętana — rozumowała — jak powiedział abbé, cóż to dla mnie teraz stanowi? Ów zły duch 
wyrugował moje prawdziwe ja z mego ciała, a potem sam je opuścił. Przeżyłam lata puste, bez 
treści. Nic nie miało znaczenia.”
 Lecz jej prawdziwe „ja”, zdążywszy przez ten czas dojrzeć na tajemniczym wygnaniu, wróciło 
do niej teraz ożywione nadzieją i spragnione kochania. Była pewna, że to „ja” nigdy nie trzymało 
się bardzo daleko od tego porzuconego ciała, o którym Katarzyna wyraziła się niedawno, że nie 
powinno nigdy znaleźć się w ramionach mężczyzny. „To wszystko, co stara ciotka mogła 
wiedzieć o miłości” — myślała Arletta ze współczuciem, nie zaś z pogardą. Sama wiedziała 
lepiej, sięgnąwszy po prawdę do niebios podczas owego długotrwałego rozmodlenia w ekstazie u 
stóp mrocznego ołtarza.
 Wytłumaczyła sobie zarówno to niebiańskie, jak i zgoła inne, ziemskie odkrycie. Stało się to 
w południe podczas obiadu, gdy podawała porucznikowi. Wszyscy domownicy siedzieli w 
kuchni. Nigdy jeszcze nie była z Réalem bardziej na osobności. Dnia tego nie potrafiła odmówić 
sobie rozkoszy przebywania w jego pobliżu, obserwowania go niewidocznie, oczekiwania z jego 
ust słów paru, odczuwania radosnej świadomości własnego istnienia, która jej przychodziła tylko 
w obecności Réala, nie potrafiła odmówić sobie rozkoszy dziwnego, beznamiętnego, acz 
całkowicie pochłaniającego upojenia, wewnętrznego ciepła, ufności!… Cofnęła się na parę 
kroków od stołu, przy którym siedział Réal, siadła naprzeciw niego i spuściła oczy. W sali 
panowała głęboka cisza, którą mącił tylko rozgwar głosów dochodzących z kuchni. Rzuciła 
jedno, potem drugie ukradkowe spojrzenie spod rzęs i zauważyła, że Réal patrzy na nią ze 
szczególnym wyrazem. Zdarzyło się to po raz pierwszy. Wstała raptownie, sądząc, że mu czegoś 
trzeba, i gdy tak przed nim stała z ręką opartą na stole, nachylił się nagle, wargami przycisnął jej 
rękę do stołu i zaczął całować namiętnie, bezdźwięcznie, bez końca… W pierwszej chwili 
przestraszyła się raczej, niż zdziwiła, potem ogarnęło ją uczucie niewysłowionego szczęścia i 
zaczęła oddychać prędko… Przestał, odchylając się w tył z całej siły. Odeszła od stołu i siadła 
znów, patrząc na niego otwarcie, z uporem, bez uśmiechu. Lecz on nie patrzył na nią. Zaciskał 
teraz mocno pulsujące wargi, a twarz miał stężałą od surowości i rozpaczy. Nie zamienili ani 
słowa. Raptem wstał i, odwracając wzrok, wyszedł nie skończywszy obiadu.
 Każdego innego dnia, gdy wszystko jeszcze szło zwykłym trybem, wstałaby i wyszła za nim, 
zawsze bowiem poddawała się urokowi, który zbudził ją do życia. Wyszłaby na dwór, żeby 
przejść parokrotnie przed oczami Réala. Tym razem jednak nie usłuchała tego czegoś, co było 
mocniejsze nawet od uroku, czegoś, co odzywało się w głębi jej istoty, popychając i wstrzymując 
ją jednocześnie. Podniosła tylko rękę i spojrzała na nią. A więc to prawda. Stało się. Całował tę 
rękę. Przedtem, nie zwracając uwagi na jego zasępienie, póki tylko zostawał na miejscu, 
korzystała ze sposobności patrzenia nań, gdzie go tylko mogła widzieć, z niewinną, 
niehamowaną otwartością. Teraz jednak wiedziała, jak się ma zachowywać. Wstała, przeszła 
przez kuchnię, wytrzymując bez zmieszania inkwizytorskie spojrzenie Katarzyny, i udała się na 
górę. Gdy zeszła po pewnym czasie, nigdzie nie mogła znaleźć Réala. Nie było zresztą nikogo, 
jakby wszyscy się pochowali — Michel, Peyrol, Scevola… Lecz do Scevoli, gdyby go spotkała, 
nie odezwałaby się nawet. Dużo wody upłynęło od czasu, gdy z nim rozmawiała. Domyślała się, 
że Scevola poszedł położyć się do swej nory, odrapanego małego pokoiku na piętrze, 
oświetlonego jedynym małym okienkiem z grubego szkła w szczytowej ścianie. Katarzyna 
umieściła go w nim pierwszego zaraz dnia, gdy ją, Arlettę, sprowadził do domu; zatrzymał go 
odtąd dla siebie. Wyobrażała sobie Scevolę, jak leży rozciągnięty na sienniku. Teraz to potrafiła. 
Przedtem, w ciągu długich lat po powrocie, ludzie, których nie widziała, nie istnieli dla niej. 
Gdyby uciekli i zostawili ją samą, nie myślałaby o nich wcale. Wchodziłaby i wychodziła z 
pustego domu, błąkałaby się po pustych polach i nie pomyślałaby o nikim. Peyrol był pierwszą 
istotą ludzką, którą zauważyła od lat wielu. Istniał dla niej zawsze, od pierwszej chwili 
przybycia. A wypada zauważyć, że bardzo rzucał się w oczy i zawsze był gdzieś w pobliżu. Lecz 
tego popołudnia nie było nawet Peyrola. Zaczął ją ogarniać coraz większy niepokój, lecz dziwnie 
nie miała ochoty wchodzić do kuchni, wiedząc, że zastanie tam ciotkę w fotelu, niby geniusza 
domowego, znieruchomiałego podczas poobiedniej sjesty i nieodgadnionego w swej 
nieruchomości. A jednak czuła, że musi z kimś pomówić o Réalu. W ten sposób powzięła zamiar 
udania się na wieś, do kościoła. Postanowiła pomówić o Réalu z księdzem i z Bogiem. Dawne 
asocjacje odzyskały władzę nad jej umysłem. Wpojono w nią wiarę, że wszystko można 
powiedzieć księdzu, a również — że można się modlić do Wszechmogącego Boga, który wie 
wszystko, prosząc Go o łaską, moc, zmiłowanie, obronę. Tak też uczyniła i czuła, że została 
wysłuchana.
 Gdy tak odpoczywała pod murem, serce w niej uciszyło się powoli. Wyrwała długie źdźbło 
trawy i owijała je sobie automatycznie dokoła palców. Zasłona chmur zgęstniała na niebie, 
wczesny zmierzch okrył ziemię, ona zaś wciąż jeszcze nie wiedziała, co się dzieje z Réalem. 
Porwała się na równe nogi. Lecz jednocześnie przyszło jej na myśl, że musi panować nad sobą. 
Normalnym, lekkim krokiem podeszła ku frontowi domu i po raz pierwszy w życiu .zauważyła, 
jak jałowy i posępny ma on wygląd, gdy nie ma w pobliżu Réala. Spokojnie wśliznęła się przez 
drzwi frontowe i pobiegła na górę. Na piętrze było ciemno. Minęła drzwi pokoju, który 
zajmowała wraz z ciotką, dawną sypialnię rodziców. Sąsiedni obszerny pokój zajmował Réal 
podczas swych odwiedzin w Escampobar. Nie szeleszcząc sukienką, jak cień przemknęła po 
korytarzu, bezdźwięcznie nacisnęła klamkę i weszła. Zamknęła drzwi i zaczęła nasłuchiwać. W 
domu panowała martwota. Scevola albo wyszedł już z domu, albo wciąż leżał jeszcze na 
wygniecionym sienniku z otwartymi oczami, bełkocąc do siebie w przystąpię furii. Zastała go raz 
przypadkowe w tak niepoczytalnym stanie. Leżał z twarzą wciśniętą w poduszkę. Zawarczał na 
nią groźnie: „Precz! Nie zbliżaj się do mnie.” I zdarzenie to wówczas nawet jej nie zastanowiło!
 Przekonawszy się, że w domu jest cicho jak w grobie, Arletta przeszła przez pokój do okna, 
które przez czas bytności porucznika zawsze stało otworem, z odrzuconymi na mur okiennicami. 
Podchodząc zobaczyła przez nie zasłonięte okno Peyrola, który wracał z posterunku na wzgórzu. 
Siwa głowa srebrzyła się na tle stoku wzgórza, powoli znikł jej z oczu, doszedł ją natomiast spod 
okna odgłos jego kroków. Minęły ją i ucichły w domu, lecz nie słyszała, by wchodził na górę. 
Poszedł do kuchni. Do Katarzyny. Będą mówili o niej i o Eugeniuszu. Lecz co mogą o nich 
powiedzieć? Taką nowicjuszką była w szkole życia, że wszystko wydawało jej się niebezpieczne 
— rozmowy, zachowanie, spojrzenia. Sama myśl, że może między nimi panować zupełne 
milczenie, napawała ją strachem. I to było możliwe. Przypuśćmy, że nie odezwą, się do siebie 
słowem. To byłoby straszne!
 Mimo to zachowała spokój, jak przystało osobie rozsądnej, która wie, że nie należy miotać się 
na wszystkie strony chcąc sprostać nieznanym niebezpieczeństwom. Rozejrzała się po pokoju i 
zauważyła w kącie walizę porucznika. Tę walizę właśnie chciała zobaczyć. A więc nie odjechał. 
Lecz choć otworzyła walizę, niczego się o nim nie dowiedziała. Nie miała wątpliwości, że wróci. 
Zawsze wracał. Szczególnie rzucił się jej w oczy duży pakiet, zaszyty w żaglowe płótno, z 
trzema wielkimi czerwonymi pieczęciami na szwach. Lecz nie zwróciła na pakiet uwagi. Myślą 
była wciąż przy Peyrolu i Katarzynie na parterze. Jak oni się zmienili. Czy myśleli przedtem, że 
jest obłąkana? To ją oburzyło. „Jakże mogłam temu zapobiec?” — zapytała się w duchu z 
rozpaczą. Usiadła na brzegu łóżka w zwykłej pozie, ze skrzyżowanymi nogami i rękami na 
kolanach. Na jednej z nich czuła odcisk warg Réala, kojący i darzący spokojem pewności, lecz 
zdawała sobie jednocześnie sprawę z zamieszania w głowie, nieokreślonego znużenia, jakie się 
odczuwa w pogoni za niewyraźną wizją, chcąc rozróżnić zmienne kontury, płynny kształt, 
niezrozumiałe znaki. Opanowało ją zmęczenie i łóżko skusiło do odpoczynku.
 Leżała na samym brzegu posłania podłożywszy sobie wycałowaną rękę pod policzek. Wszelka 
myśl ją opuściła, leżała jednak z szeroko otwartymi oczami i bynajmniej nie śniła. Trwając w tej 
pozie i nie słysząc najlżejszego dźwięku, zobaczyła, że klamka się porusza, aż do końca, zupełnie 
bezdźwięcznie, jak gdyby zamek został niedawno naoliwiony. Gdyby poszła za pierwszym 
impulsem, wyskoczyłaby na środek pokoju, lecz opanowała się i tylko podniosła na łóżku. Nie 
zatrzeszczało. Cicho spuściła nogi na podłogę i gdy z zapartym oddechem przyłożyła ucho do 
drzwi, klamka wróciła do normalnego położenia. Nie dosłyszała nawet szmeru spoza drzwi. 
Najlżejszego dźwięku. Nic. Widziała na własne oczy, a jednak wszystko stało się tak cicho, że 
nie obudziłoby nikogo, kto by miał najlżejszy sen. Była pewna, że gdyby leżała na drugim boku, 
to jest tyłem do drzwi, nie wiedziałaby o niczym. Upłynęła dobra chwila, nim odeszła od drzwi i 
usiadła na krześle przy masywnym, obficie rzeźbionym stole, antyku, który nadawał się raczej na 
zamek niż do domu farmera. Wielomiesięczny kurz pokrywał owalny blat stołu z ciemnego 
drzewa o pięknych słojach.
 „To musiał być Scevola — myślała Arletta. — Nikt inny. Czego on mógł chcieć?” Zamyśliła 
się, lecz właściwie myślała o czym innym. Wszystkie jej myśli wypełniał nieobecny Réal. 
Odruchowo nakreśliła z wolna palcem na zakurzonej powierzchni stołu inicjały E. A. i opisała 
dokoła nich krąg. Potem porwała się, otworzyła drzwi i zeszła na dół. W kuchni, jak 
przypuszczała, był Scevola wraz z innymi. Gdy się tylko ukazała, wstał i skoczył na górę, lecz 
wrócił natychmiast z miną człowieka, który zobaczył ducha, a gdy Peyrol spytał go o jakąś 
bagatelkę, wargi, a nawet broda mu drżały i dopiero po chwili odpowiedział na pytanie. 
Odwracał oczy i wszystkim ciążyła kolacja, jak gdyby siedziało przy niej widmo nieobecnego 
porucznika. Nadto Peyrol zajęty był myślą o jeńcu. Istnienie tego osobnika było jednym 
skomplikowanym problemem, a manewry angielskiego okrętu — drugim, nie mniej 
skomplikowanym, ściśle związanym z pierwszym i najeżonym niebezpiecznymi 
ewentualnościami. Czarne, matowe oczy Katarzyny zdawały się głębiej jeszcze schowane w 
oczodołach, lecz twarz jej miała zwykły wyraz surowej wyniosłości. Nagle Scevola przemówił, 
jak gdyby odpowiadając sam sobie:
 — Zgubiło nas umiarkowanie.
 Peyrol przełknął kęs chleba z masłem, który przeżuwał powoli, i zapytał:
 — Co macie na myśli, citoyen?
 — Republikę — odpowiedział Scevola bardziej stanowczo niż zazwyczaj. — Umiarkowanie, 
powtarzam. My, patrioci, za wcześnie powstrzymaliśmy karzącą rękę. Należało wytłuc do ostatka 
wszystkie dzieci arystokratów i wszystkie dzieci zdrajców wraz z ojcami i matkami. Pogardę 
cnót obywatelskich i zamiłowanie do tyranii wyssały z mlekiem matki. Dorósłszy depcą święte 
zasady… Dzieło terroru zostało zburzone.
 — Cóż na to możecie poradzić — warknął Peyrol. — Na nic się nie zda o tym deklamować tu 
czy gdzie indziej. Nie znajdziecie nikogo, kto by was zechciał słuchać, ludożerco! — zakpił 
dobrodusznie.
 Arletta, wsparłszy głowę na lewej ręce, wskazującym palcem prawej kreśliła na obrusie 
niewidzialne inicjały. Katarzyna schyliwszy się, by zapalić czteropłomienną lampę oliwną na 
mosiężnej nodze, i odwróciwszy swą misternie rzeźbioną głowę popatrzyła przez ramię. 
Sankiulota skoczył na równe nogi wymachując rękoma. Włosy miał zwichrzone od bezsennego 
miotania się po sienniku. Nie zapięte rękawy koszuli trzepotały mu u cienkich, włochatych 
przegubów. Nie wyglądał już na człowieka, który zobaczył ducha. Rozwarł szeroko czarną 
paszczękę, lecz Peyrol podniósł z powagą palec do góry.
 — Nic z tego. Minął czas, gdy wasi krewni z La Boyére, wszak tam mieszkają, nieprawdaż? 
drżeli na samą myśl, że moglibyście ich odwiedzić w asyście bandy patriotów — łapserdaków. 
Teraz jesteście bez asysty i gdybyście zaczęli tak pienić się publicznie, ludziom nie śniłoby się 
tego znosić; urządziliby na was nagonkę jak na wściekłego psa.
 Scevola, zaciąwszy usta, obejrzał się i, rzekłbyś, zgnębiony, że nikt go nie podtrzymał, 
wyszedł z kuchni zataczając się jak pijany. A pił tylko wodę. Peyrol patrzył w zamyśleniu na 
drzwi, które rozzłoszczony sankiulota zatrzasnął za sobą. Podczas dyskursu między 
mężczyznami Arletta zniknęła w sali. Katarzyna wyprostowała się i postawiła na stole lampę o 
czterech dymiących płomieniach., Twarz jej była teraz oświetlona z dołu. Peyrol odsunął 
cokolwiek lampę i wówczas dopiero się odezwał.
 — Pani szczęście — mówił spoglądając na nią w górą — że Scevola nie miał tu ani jednego 
człowieka swego pokroju, kiedy przybył.
 — Tak — przyznała. — Musiałam sama stawiać mu czoło od początku do końca. Czy pan 
mnie sobie wyobraża między nim i Arlettą? W owe czasy szalał okropnie, ale był oszołomiony i 
wyczerpany. Później przyszłam do siebie i potrafiłam z nim dyskutować. Mówiłam mu: 
„Widzisz, jaka ona młoda i nieprzytomna.” Rzeczywiście, jedynym zrozumiałym zdaniem, które 
wypowiedziała w ciągu długich miesięcy, było: „Patrzcie, jak tryska, jak chluszcze!” On zaś 
mówił mi o swej cnocie obywatelskiej. Nie był rozpustnikiem. Poczeka. Jest dla niego, mówił, 
święta, nietykalna, i różne rzeczy w tym rodzaju. Godzinami chodził po pokoju tam i z powrotem 
mówiąc o niej, ja zaś siedziałam i słuchałam go, mając w kieszeni klucz od pokoju, w którym 
dziecko było zamknięte. Zwlekałam i, jak pan mówi, może dlatego, że nie miał nikogo, kto by go 
poparł, nie próbował mnie zabić, choć mógł to uczynić każdego dnia. Grałam na zwłokę. Bo 
ostatecznie, po co miał mnie zabijać? Mówił mi często, że pewien jest posiadania Arletty. Nieraz 
zimny dreszcz mną wstrząsał, gdy wyjaśniał, dlaczego tak musi być. Zawdzięczała mu życie. 
Och! to straszne, zwariowane życie. Pan wie, on należy do tego gatunku mężczyzn, którzy 
umieją być cierpliwi, gdy chodzi o kobietę.
 Peyrol kiwał głową ze zrozumieniem.
 — Tak, są tacy. Ten rodzaj skorszy jest do przelewu krwi. Mimo to życie pani wisiało na 
włosku, przynajmniej do mego wprowadzenia się tutaj.
 — Jakoś się wszystko ułożyło — mruknęła Katarzyna. — Jakże ucieszyłam się, gdy pan tu 
przybył, pan, siwowłosy, poważny człowiek.
 — Wszyscy ludzie siwieją — kąśliwie zauważył Peyrol — a pani mnie nie znała, po dziś 
dzień nic pani o mnie nie wie.
 — Peyrolowie mieszkają mniej niż o pół dnia drogi stąd — odpowiedziała Katarzyna, jak 
gdyby sobie właśnie o tym przypomniała.
 — Już dobrze — odrzekł korsarz tak szczególnym tonem, że zapytała go ostro:
 — Co takiego? Czy nie pochodzi pan z Peyrolów? Czy to nie pańskie nazwisko?
 — Miałem kilka nazwisk, a to jest jedno z nich. Więc nazwisko i siwe włosy spodobały się 
pani, Katarzyno? Natchnęły panią zaufaniem do mnie, co?
 — Rada byłam z pańskiego przybycia. Scevola też, jak sądzę. Słyszał, że tu i ówdzie ścigają 
patriotów, i uspokajał się z każdym dniem. Obudził pan dziecko do życia w cudowny sposób.
 — A czy to także podobało się Scevoli?
 — Przed pańskim przybyciem nigdy pierwsza nie odezwała się do nikogo. Nie obchodziło jej 
także, gdzie się znajduje. Również — dodała Katarzyna po chwili — nie dbała o to, co się z nią 
dzieje. Och, z ciężkim sercem ciągle o tym myślałam, w dzień przy pracy, a w nocy leżąc 
bezsennie i nasłuchując, jak ona oddycha. A czas płynął, starzałam się i drżałam, że może mnie 
niebawem zaskoczyć ostatnia godzina. Często myślałam, że gdy poczuję bliskość śmierci, 
pomówię z panem w taki sposób jak dziś.
 — Więc tak pani myślała — powiedział Peyrol półgłosem. — Dlatego że włosy mi osiwiały, 
przypuszczam.
 — Tak. I dlatego że przybył pan zza morza — odparła Katarzyna z miną nieustępliwą i 
nieugiętym głosem. — Czy pan wie, że gdy pan tu przybył, Arletta przemówiła do pana, a 
przemówiła wówczas po raz pierwszy do kogoś z własnej woli, po raz pierwszy od chwili, gdy ją 
ten człowiek sprowadził, ja zaś musiałam ją obmyć od stóp do głowy i wpakować do matczynego 
łóżka?
 — Po raz pierwszy — powtórzył jak echo Peyrol.
 — Był to cud prawdziwy — powiedziała Katarzyna — i pan tego dokonał.
 — Moc tę musiała mi dać jakaś indyjska czarodziejka — zamruczał Peyrol tak cicho, że 
Katarzyna nie mogła rozeznać słów. Lecz nie zwróciła na nie uwagi i mówiła dalej:
 — Dziecko poczuło do pana dziwną sympatię. Nareszcie w jej duszy obudziło się jakieś 
uczucie.
 — Tak — przyznał Peyrol posępnie. . — Miała do mnie sympatię. Nauczyła się rozmawiać ze 
starym człowiekiem.
 — Jest coś w panu, co pobudziło umysł Arletty i rozwiązało jej język — rzekła Katarzyna do 
Peyrola traktując go z góry z iście królewskim spokojem, niby królowa plemienia. — Często 
przyglądałam się wam z daleka, gdy rozmawialiście, i zachodziłam w głowę, co ona…
 — Mówiła jak dziecko — szybko przerwał jej Peyrol. — Więc miała pani pomówić ze mną, 
gdy zbliży się ostatnia pani godzina. Czy się pani teraz gotuje na śmierć?
 — Słuchajcie, Peyrol, jeżeli czyja ostatnia godzina wybija, to nie moja. Niech się pan rozejrzy 
trochę, dokoła. Wielki był czas pomówić z panem.
 — Dlaczego? Ja nie mam zamiaru nikogo zabić — mruknął Peyrol, — Dziwne myśli 
przychodzą — pani do głowy.
 — Tak jest, jak mówią — upierała się Katarzyna nie ożywiając się wcale. — Śmierć zdaje się 
jej nie opuszczać. Ze śmiercią biegała w zawody. Nie pozwólmy, by na drodze jej życia znów się 
polała krew.
 Peyrol podniósł raptem spuszczoną na piersi głowę.
 — O czym, u licha, pani mówi? — zawołał z irytacją. — Nie rozumiem z tego ani słowa.
 — Nie widział jej pan, gdy mi została powrócona — zauważyła Katarzyna. — Przypuszczam, 
że pan wie, gdzie jest porucznik. Co go skłoniło do tak nagłego odejścia? Dokąd poszedł?
 — Wiem — powiedział Peyrol. — Pewnie wróci dzisiejszej nocy.
 — Wie pan, gdzie jest! I naturalnie wie pan także, dlaczego poszedł i dlaczego wraca — 
oświadczyła Katarzyna złowróżbnym głosem. — Więc niech mu pan powie, by lepiej nie wracał, 
chyba że ma parę oczu z tyłu głowy, by nie wracał tu wcale; bo jeżeli wróci, nic go nie uchroni 
od zdradzieckiego ciosu.
 — Każdego może dosięgnąć zdrada — zdecydował Peyrol po chwili zastanowienia. — Nie 
będę udawał, że nie rozumiem, o czym pani mówi.
 — Słyszał pan tak samo jak ja, co Scevola powiedział wychodząc. Porucznik jest dzieckiem 
jakiegoś arystokraty, Arletta zaś człowieka zwanego przez sankiulotów zdrajcą ojczyzny. Sam 
powinien pan wywnioskować, co miał na myśli.
 — To tchórzem podszyty szczekacz — odpowiedział Peyrol z pogardą; Katarzyna jednak 
pozostała niewzruszona, niczym stara Sybilla, która zeszła z trójnoga, . aby prorokować okrutne 
klęski. — To przez jego republikanizm — komentował Peyrol z nowym napływem wzgardy. — 
Dostał ataku.
 — Nie, to zazdrość — odrzekła Katarzyna. — Przez tyle lat może mu Arletta zobojętniała. Od 
dawną już nie zawraca mi nią głowy. Myślałam, że jeśli pozwolę takiej istocie jak on zostać tu 
panem… Lecz nie! Odkąd porucznik zaczął tu przyjeżdżać, wiem na pewno, że Scevola znów się 
nosi z okropnymi myślami. Nie sypia po nocach. Znów parska zasadami republikańskimi. I czyż 
pan nie wie, Peyrol, że człowiek może być zazdrosny nie kochając? .
 — Tak pani sądzi — rzekł Peyrol w zamyśleniu. Ważył to twierdzenie na szali własnego 
doświadczenia. — I przy tym zasmakował krwi — mruknął po chwili. — Może i ma pani rację, 
Katarzyno.
 — Może i mam rację — powtórzyła Katarzyna z cieniem oburzenia w głosie. — Za każdym 
razem, gdy widzę z nim Arlettę, drżę, by nie doszło do sprzeczki i do morderczego ciosu. A gdy 
ich nie widzę, jest mi jeszcze gorzej. W tej chwili łamię sobie głowę, gdzie są. Mogą być razem i 
nie śmiem jej przywołać, by nie wprawić go tym w furię.
 — Lecz on szuka porucznika — zauważył Peyrol zniżonym głosem. — Ba, nie mogę 
zatrzymać porucznika w drodze.
 — Gdzie ona? Gdzie on? — szepnęła Katarzyna tonem zdradzającym utajoną trwogę.
 Peyrol wstał spokojnie i wyszedł do sali zostawiając za sobą drzwi otwarte. Katarzyna 
dosłyszała, że ostrożnie podnosi zasuwę frontowych drzwi. W parę chwil potem Peyrol wrócił 
równie spokojnie, jak wyszedł.
 — Wyszedłem, by zobaczyć, jaka jest pogoda. Księżyc wschodzi i chmury się przetarły. Tu i 
ówdzie wyjrzały gwiazdy. — Potem znacznie zniżył głos: — Arletta siedzi na ławce nucąc 
piosenkę. Nie wiem, doprawdy, czy zauważyła mnie, choć stałem o parę kroków od niej.
 — Ona ma oczy i uszy dla jednego tylko mężczyzny — potwierdziła Katarzyna opanowawszy 
zupełnie głos. — I nuci piosenkę, mówi pan? Ona, która zwykła siedzieć godzinami bez słowa. I 
Bóg raczy wiedzieć, co to za piosenka!
 — Tak, zaszła w niej wielka zmiana — zgodził się Peyrol westchnąwszy ciężko. — Ten 
porucznik — ciągnął po pauzie — zawsze był dla niej zimny. Nieraz zauważyłem, że odwracał 
głowę, gdy ona do nas podchodziła. Pani wie, jacy są ci ludzie z epoletami; ten zaś ma troskę, 
która go gryzie. Wątpię, czy zapomniał, że pochodzi z arystokratycznej rodziny. Teraz wierzę, że 
ona tylko dla niego ma oczy i uszy. Czy to dlatego, że tak długo była chora umysłowo?
 — Nie, Peyrol — odpowiedziała stara kobieta. — Nie dlatego. Dziwi się pan, skąd mogę 
wiedzieć? Przez lata całe nie potrafiła ani śmiać się, ani płakać. Pan to dobrze wie. Miał ją pan 
ciągle przed oczami. Czy pan uwierzy, że w ciągu ostatniego miesiąca śmiała się i płakała tuląc 
się do mnie, nie wiadomo dlaczego?
 — Tego nie rozumiem — powiedział Peyrol.
 — Wystarczyłoby, żeby gwizdnął, a ona za nim pobiegnie. Tak, Peyrol. Na wszystko się 
odważy; nie ma wstydu ani dumy. Ja sama byłam niemal jak ona. — Brązowa, ostra twarz 
Katarzyny stała się jeszcze bardziej nieczuła; po chwili podjęła znowu, jakby w dyskusji z samą 
sobą: — Ja przynajmniej byłam przy zdrowych zmysłach. Każdy mężczyzna mógł mnie pojąć… 
Ale ten porucznik nie jest księdzem.
 Ostatnie słowa uderzyły Peyrola. Już zapomniał o tej historii. Powiedział sobie: „Ona wie, 
sama przez to przeszła.”
 — Niech pani posłucha, Katarzyno — powiedział zdecydowanym tonem — porucznik wróci 
niebawem. Będzie tu koło północy. Lecz jedno mogę pani powiedzieć: nie wraca po nią. Wcale 
nie! Nie przez wzgląd na nią.
 — Więc jeżeli nie przez wzgląd na nią, to śmierć musiała na niego skinąć — wygłosiła 
uroczyście, beznamiętnie i z przekonaniem. — Człowieka, na którego śmierć skinęła, nic nie 
zatrzyma!
 Peyrol, który wielokrotnie spotykał się ze śmiercią twarzą w twarz, spojrzał uważnie na ostry, 
brązowy profil Katarzyny.
 — Faktem jest — mruknął — że ludzie, którzy rzucają się naprzód szukając śmierci, często jej 
nie znajdują. Więc trzeba, by śmierć dała człowiekowi znak? Co to może być za znak?
 — Skąd można wiedzieć? — odpowiedziała Katarzyna pytaniem, wpatrując się w 
przeciwległą ścianę kuchni. — Nawet ci, którym ten znak jest dany, biorą go za co innego. A 
mimo to zawsze są mu posłuszni. Mówię panu, Peyrol, że nic ich nie zatrzyma. Może to być 
spojrzenie lub uśmiech, lub cień na wodzie, lub myśl, która przemknie przez głowę. Mój biedny 
brat i bratowa, gdy ich ostatnia godzina nadeszła, zobaczyli w ten sposób twarz swego dziecka.
 Peyrol skrzyżował ręce na piersi i spuścił głowę w zadumie. Melancholia była mu zgoła nie 
znana, bo gdzież mogło się na nią znaleźć miejsce w życiu korsarza i Brata z Wybrzeża, w życiu 
nieskomplikowanym, przedsiębiorczym, wiszącym na włosku, pełnym — hazardów i tak dalece 
absorbującym, że nie pozostawiało chwili czasu na skupienie lub chwilowe zapomnienie o sobie, 
które się zwie wesołością? Ponura wściekłość i dzikie uciechy przelotnie nawiedzały go z 
zewnątrz; nigdy jednak nie rozkwitło w nim owo intymne wewnętrzne przeświadczenie o 
znikomości wszystkiego, owa niewiara we własną moc.
 „Jaki znak będzie dany mnie?” — spytał się w duchu i z pogardą dla siebie zadecydował, że 
jemu śmierć nie raczy dać znaku, umrze w łóżku jak stary pies podwórzowy w swej budzie. 
Osiągnąwszy tę głębię rozpaczy znalazł się wobec czarnej otchłani, w którą świadomość jego 
wpadła jak kamień.
 Ciszę, zapadłą po ostatnich słowach Katarzyny, trwającą już koło minuty, przeszył wysoki, 
krystaliczny głos:
 — Co wy tu knujecie we dwoje?
 Arletta stała w drzwiach sali. Od błysku światła w białkach oczy jej zdawały się jeszcze 
czarniejsze i przenikliwsze. Zaskoczyła ich naprawdę. Profil Katarzyny, wyprostowanej przy 
stole, zarysował się, o ile to możliwe, jeszcze wyraziściej, niczym kanciasty posąg starej 
wieszczki pustynnego szczepu. Arletta zrobiła jeszcze trzy kroki naprzód. Zaskoczony Peyrol nie 
stracił nic z cechującej go rozwagi. Znany był z tego, że na wszystko, cokolwiek się wydarzyło, 
zdawał się być przygotowany. Z wiekiem coraz bardziej uwydatniała się ta cecha urodzonego 
wodza. Odsunął się tylko od rogu stołu i rzekł głębokim basem:
 — Skądże, patronne*? Od dłuższej chwili nie zamieniliśmy ani słowa.
 Arletta podeszła jeszcze bliżej.
 — Wiem — zawołała. — To było okropne. Obserwowałam was. Scevola przyszedł i usadowił 
się na ławce tuż przy mnie. Zaczął do mnie mówić, więc wstałam. Ten człowiek mnie nudzi. I 
znajduję was tu oboje w grobowym milczeniu. To nie do zniesienia. Co się z wami stało? 
Powiedzcie, papo Peyrol, czy już mnie nie lubicie ani troszkę?
 Głos jej rozchodził się po kuchni. Peyrol podszedł do drzwi sali i zamknął je. Wracając 
zauważył ze zdumieniem, jak Arletta promieniuje życiem, aż lampa zdawała się przy niej 
blednąc. Powiedział na poły żartem:
 — Pytanie, czy nie wolałem pani, gdy pani była spokojniejsza.
 — A najchętniej widziałby mnie pan jeszcze spokojniejszą, na marach.
 Olśniła go. Żywotność tryskała z jej oczu, warg, całej osoby, otaczała ją jak aureola i… ależ 
tak, najlżejszy z rumieńców zabarwił jej policzki, zaigrał na nich różowo niby blask dalekiego 
ognia na śniegu. Podniósłszy ręce opuściła je z wysoka na barki Peyrola i koncentrując 
instynktownie cały swój powab, czarną błyskawicą urocznych źrenic pochwyciła w locie jego 
wijące się rozpaczliwie spojrzenie, on zaś czuł, jak palce jej wpijają mu się w barki.
 — Nie! Ja tego nie zniosę! Monsieur Peyrol, papa Peyrol, stary kanonierze, straszny wilku 
morski, bądź aniołem i powiedz mi, gdzie on jest?
 Korsarz, który rano nie drgnął w mocarnych rękach porucznika, pozostając niewzruszony jak 
skała, teraz uczuł, że siły go opuszczają pod dotknięciem rąk tej kobiety. Rzekł grubym głosem:
 — Odpłynął do Tulonu. Musiał odpłynąć.
 — Po co? Mów mi pan tylko prawdę!
 — Nie zawsze można mówić prawdę — zamamrotał Peyrol doznając uczucia zapadania się, 
jakby ziemia się pod nim rozstępowała. — Służbowo — warknął.
 Ręce jej zsunęły się raptem z jego potężnych barów.
 — Służbowo? — powtórzyła. — Co to za służba? — Zniżyła głos i słowa. — Ach tak! Jego 
służba — ledwie dosłyszał Peyrol. Gdy tylko przestał czuć jej ręce na ramionach, siły zaczęły mu 
wracać i ziemia zrosła mu się pod nogami. Arletta stała przed nim z opuszczonymi, splecionymi 
rękami, rzekłbyś, w osłupieniu, słysząc, iż porucznik Réal nie jest wolny od ziemskich spraw i 
jak anioł nie jest zależny jedynie od Boga, do którego się modliła. Musiała się nim dzielić z jakąś 
służbą, która nim mogła rozporządzać. Czuła w sobie siłę, moc większą od wszelkiej służby.
 — Peyrol — krzyknęła cichym głosem — nie łam mi serca, mego nowego serca, które 
dopiero co bić zaczęło. Czuje pan, jak bije? Któż by to zniósł? — Pochwyciła grubą, włochatą 
łapę korsarza i mocno przycisnęła do piersi. — Powiedz mi, kiedy on wróci?
 — Słuchajcie, patronne, niech pani lepiej idzie na górę — zaczął Peyrol z wielkim wysiłkiem, 
wyrywając jej rękę. Z lekka się potknął odstępując w tył przed gniewem Arletty, która krzyczała:
 — Nie będę pana teraz słuchała jak przedtem. — W modulacjach głosu Arletty, od błagania 
do gniewu, nie zabrzmiał ani jeden fałszywy ton i dlatego wybuch jej wzruszał jak gra 
natchnionej artystki. Z burzliwym szelestem sukien odwróciła się do Katarzyny, która przez cały 
ten czas nie drgnęła i nie odezwała się słowem. — Cokolwiek byście uczynili teraz, wy dwoje, 
nic nie pomoże. — W następnej chwili stała już znów twarzą w twarz z Peyrolem. — Pan mnie 
onieśmiela swoimi siwymi włosami. Czy mam paść przed panem na kolana?… Dobrze!
 Korsarz pochwycił ją za łokcie, poderwał z podłogi i postawił na ziemi, jakby była dzieckiem. 
Ledwie ją puścił, tupnęła na niego nogą.
 — Jakiż z pana głupiec! — krzyknęła. — Czyż pan nie rozumie, że dzisiaj coś zaszło?
 Peyrol przez cały czas trzymał się dzielnie, z przytomnością umysłu marynarza, którego na 
podzwrotnikowych Szerokościach spotyka pienny szkwał*. Lecz przy tych słowach z tuzin myśli 
przeszyło mu mózg w pogoni za sensem jej zdumiewającego twierdzenia. „Co się zdarzyło? 
Gdzie? Jakim sposobem? Komu? Co takiego?” Nie mogło nic zajść między nią a porucznikiem. 
Wydało mu się, że nie spuszczał porucznika z oka od samego ranka aż do chwili, gdy 
położywszy mu rękę na ramieniu uściskiem dłoni skierował go ku Tulonowi; nie widział Réala 
tylko podczas obiadu, lecz i wówczas drzwi od kuchni do sali stały otworem, a także przez parę 
chwil, gdy rozmawiał na podwórzu z Michelem, wszystkiego razem kilka minut. Zaraz potem 
zobaczył Réala na ławce, na której siedział zasępiony jak samotna wrona wśród jesiennej słoty., 
Nie miał wcale wyglądu mężczyzny upojonego, podnieconego lub wzruszonego przez kobietę. 
Natrafiwszy na takie szkopuły, Peyrol uczuł raptem zupełną pustkę w głowie.
 — Voyons patronne* — zaczął nie będąc w stanie zdobyć się na coś więcej. — O co ten cały 
hałas? Oczekuję go koło północy.
 Doznał wielkiej ulgi widząc, że mu uwierzyła. Była to prawda. Bo rzeczywiście nie wiedział, 
co wymyślić na poczekaniu, by mu przestała zawadzać i poszła spać. Na te słowa zmarszczyła 
ponuro brwi i odezwała się z groźbą w głosie:
 — Jeżeli pan skłamał… Och! Uśmiechnął się pobłażliwie.
 — Niech się pani uspokoi. Będzie z powrotem wkrótce po północy. Może pani spokojnie iść 
spać. Odwróciła się odeń z pogardą i powiedziała krótko:
 — Chodźmy, ciotko. — Skierowała się ku drzwiom wiodącym na korytarz. Z ręką na klamce 
odwróciła jeszcze głowę. — Zmieniliście się oboje. Nie mogę wam wierzyć. Staliście się, 
zupełnie inni.
 Wyszła. Wówczas dopiero Katarzyna oderwała wzrok od ściany, by spojrzeć Peyrolowi w 
oczy.
 — Słyszał pan? My! Staliśmy się inni! To ona sama…
 Peyrol dwukrotnie skinął głową i zapadła cisza, wśród której nawet płomienie lampy się nie 
chwiały
 — Niech pani idzie za nią, mademoiselle Katarzyno — powiedział wreszcie z oddźwiękiem 
sympatii w głosie. Nie ruszyła się z miejsca. — Allons, du courage* — przynaglał uprzejmie. — 
Niech się pani postara położyć do łóżka.
XII
 Wyciągnięta jak struna Katarzyna wyszła powoli z kuchni i w korytarzu za drzwiami spotkała 
się z Arlettą, która czekała na nią z zapaloną świecą w ręku. Widząc tę młodą, piękną twarz, 
opromienioną kręgiem żółtego światła świecy, na tle muru, rzekłbyś, w lochu, serce starej 
kobiety zmartwiało. Bratanica jej od razu ruszyła w górę po schodach szepcząc namiętnie przez 
piękne zęby:
 — On myśli, że ja mogłabym spać. Stary głupiec! Peyrol wiódł oczami za szczupłą sylwetką 
Katarzyny, dopóki drzwi się za nią nie zamknęły. Wówczas dopiero z widoczną ulgą wydął 
wargi i rozejrzał się swobodnie. Podniósł lampę za kółko u szczytu metalowego drążka 
postumentu i poszedł do sali zamykając za sobą drzwi od ciemnej kuchni. Postawił lampę na tym 
samym stole, przy którym porucznik Réal jadł obiad. Niewielki biały obrus pokrywał wciąż 
jeszcze koniec stołu, a krzesło stało na ukos, jak je porucznik odsunął wstając. Inne krzesło, a 
było ich w sali wiele, stało niedwuznacznie zwrócone ku stołowi. Widząc to Peyrol powiedział 
sobie z goryczą: „Siedziała pochłaniając go wzrokiem, jakby miał trzy głowy i siedem ramion i 
był złocony od stóp do głowy” — przyszło mu bowiem na myśl porównanie z bałwanem 
widzianym w hinduskiej świątyni. Choć nie miał instynktów obrazoburczych, porównanie to 
sprawiło mu przykrość i pośpieszył na dwór. Wielka chmura się rozeszła i fragmenty jej uciekały 
w ordynku ku zachodowi przed wschodzącym księżycem. Scevola, który leżał wyciągnięty na 
ławce, siadł na niej gwałtownie.
 — Ucinamy sobie na dworze małą drzemkę, co? — spytał Peyrol błądząc wzrokiem po 
świetlistej przestrzeni poza ariergardą chmur, roztrącających jedna drugą.
 — Nie spałem — powiedział sankiulota. — Nie zmrużyłem oka ani na chwilę.
 — To chyba spać się wam nie chce — stwierdził Peyrol, który krążył myślą dokoła 
angielskiego okrętu. Oczyma ducha widział, jak czarna jego sylwetka, odcinając się na tle białej 
plaży okolicy Salins, opisuje roziskrzoną krzywą po wysrebrzonym przez księżyc morzu; 
jednocześnie zaś mówił powoli: — Bo nie było najlżejszego hałasu, który mógłby wam 
przeszkodzić spać.
 Na płaskowyżu Escampobar słały się długie cienie, podczas gdy zbocze wzgórza, służącego za 
posterunek obserwacyjny, tonęło w czerni, obramowanej powiększającą się z wolna obwódką 
świetlną. W przyrodzie panował bezruch tak kojący, że nawet Peyrol zapomniał o swych 
twardych uczuciach i zmiękł względem całej ludzkości, nie wyłączając kapitana angielskiego 
okrętu. Stary korsarz delektował się w wirze trosk chwilą pogodnego nastroju.
 — To jest przeklęte miejsce — oświadczył nagle Scevola.
 Peyrol spojrzał nań z boku nie odwracając głowy. Choć Scevola porwał się dość sprężyście, 
siedział teraz, całkiem złamany. Był zgarbiony, ręce trzymał wsparte na kolanach. Siedząc tak w 
księżycowym świetle z wytrzeszczonymi oczami wyglądał jak chore dziecko.
 — Tu jest wylęgarnia zdrad. Człowiek czuje się zanurzony w nich po szyją.
 Otrząsnął się i ziewnął długo i nerwowo, jakby nie potrafił opanować ziewnięcia, aż w głębi 
rozciągniętych ust zalśniły niezwykle długie kły, nasuwając obraz pantery ukrytej w tym 
człowieku.
 — O tak, dość jest zdrad dokoła. Nie wyobrażacie sobie nawet, citoyen.
 — Oczywiście, że nie wyobrażam sobie — przyznał Peyrol pogodnie z przy dźwiękiem 
wzgardy. — Jaką zdradę knujecie teraz? — dorzucił niedbale tonem zwykłej rozmowy, 
napawając się jednocześnie urokiem księżycowej nocy.
 Scevola, zaskoczony takim postawieniem sprawy, zdobył się bezzwłocznie na wybuch 
grzechoczącego śmiechu.
 — To dobre, cha! cha! cha!… Ja!… knuję!… Dlaczego ja?
 — Ba — rzekł Peyrol ze zwykłą nonszalancją — niewielu tu nas jest zdolnych do 
zdradzieckich knowań. Kobiety poszły do siebie na górę; Michel jest na kutrze. Pozostaję ja, a 
nie ośmielicie się chyba posądzać mnie o knowanie jakichś machinacji. Więc pozostajecie tylko 
wy sami.
 Scevola się oburzył.
 — To nie żarty — oświadczył. — To ja byłem łowcą zdrajców. Ja… — Pohamował zapędy 
krasomówcze. Podejrzenia jego były niekonkretne, wyrosły na ściśle uczuciowym podłożu. 
Peyrol mówił tak, by go dręczyć, chciał się go pozbyć jak najprędzej; lecz w obecnym stanie 
nerwowego napięcia Scevola głęboko odczuwał każdą sylabę tych niewątpliwie zaczepnych 
słów. „Aha — rezonował w głębi duszy — nie wspomniał o poruczniku.”
 To pominięcie nabrało w oczach patrioty ogromnej wagi. Jeżeli Peyrol nie wspomniał o 
poruczniku, to dlatego że do spółki z nim przez całe popołudnie knuł jakąś zdradę na kutrze. 
Dlatego w ciągu całego niemal dnia nie można ich było nigdzie znaleźć. A trzeba wiedzieć, że 
Scevola równie dobrze jak Arletta, choć z innego okna, widział Peyrola wracającego wieczorem 
na farmę. W kilka minut potem próbował otworzyć drzwi pokoju, by się dowiedzieć, czy Réal 
jest u siebie. Odszedł od drzwi na palcach niepewny, a w kuchni zastał tylko Katarzynę i Peyrola. 
Gdy zobaczył Arlettę w kuchni, zaświtała mu w głowie pewna myśl, wbiegł po schodach z 
powrotem i chwycił za klamkę. Tym razem drzwi były otwarte! Nieodparty dowód, że to Arletta 
była zamknięta w tym pokoju. Odkrycie, że gospodarowała jak u siebie w pokoju porucznika, 
przyprawiło go o zawrót głowy, miał wrażenie, że padnie trupem na miejscu. Nie ulegało teraz 
dlań wątpliwości, że porucznik konspirował z Peyrolem na tym kutrze, bo cóż innego mogliby 
tam robić? „Lecz dlaczego Réal nie wrócił wieczorem od strony brzegu razem z Peyrolem? — 
zastanawiał się Scevola siedząc na ławce i ściskając splecione ręce kolanami. — O, to bardzo 
przebiegle — zadecydował nagle. — Konspiratorzy zawsze unikają pokazywania się razem. 
Ach!”
 Doznał uczucia, jak gdyby paka fajerwerków zapaliła mu się w głowie. Był olśniony, 
oślepiony, zmieszany, w uszach mu brzęczało, a snopy iskier tryskały mu przed oczami. Gdy 
podniósł głowę, był sam. Peyrol znikł. Scevola przypomniał sobie mętnie, że ktoś powiedział: 
„Dobranoc”, i drzwi frontowe się zatrzasnęły. To pewne, że teraz drzwi od sali były zamknięte. 
Mdłe światło sączyło się z najbliższego okna. To Peyrol pozostawił tylko jeden z czterech 
płomieni lampy i legł na jednym ze stołów z przedziwną umiejętnością zasypiania na desce, 
umiejętnością, której stary włóczęga morski nigdy się nie wyzbywa. Postanowił zostać na dole, 
by być w pogotowiu; nie położył się na jednej z ławek, stojących wzdłuż ścian, gdyż były za 
wąskie. Pozostawił jeden z płomieni lampy, by porucznik wiedział, gdzie go ma szukać, a będąc 
bardzo zmęczony miał nadzieję przespać parę godzin, nim Réal wróci z Tulonu. Ułożył się 
podłożywszy rękę pod głowę, jak gdyby był na pokładzie korsarskiego statku, i nie przyszło mu 
nawet na myśl, że Scevola zagląda przez szyby; lecz były tak małe i zakurzone, że patriota nic 
nie mógł zobaczyć. Zajrzał instynktownie, nie zdając sobie nawet z tego sprawy. Odszedł od 
okna, ruszył wzdłuż domu aż do rogu, wykręcił czym prędzej i doszedł do drugiego rogu, jakby 
w obawie, by nie wyjść za mur, o który od czasu do czasu się opierał. „Konspiracja, konspiracja” 
— myślał. Teraz był zupełnie pewien, że porucznik wciąż ukrywa się na kutrze i czeka tylko, aż 
sen owładnie domem, by wśliznąć się do pokoju, w którym, jak stwierdził niedawno, Arletta 
gospodarowała jak u siebie. Plan konspiratorów obejmował niezawodnie wydarcie mu Arletty.
 „Czyż byłem niewolnikiem tych dwóch kobiet, czyż czekałem tyle lat po to tylko, by ta 
zdeprawowana istota jawnie i bezwstydnie odeszła z ci–devant’em*, z konspirującym 
arystokratą?”
 Zakręciło mu się w głowie. Dość tu było dowodów winy by każdy trybunał rewolucyjny 
posłał ich wszystkich pod nóż gilotyny. Trybunał! Nie ma trybunałów rewolucyjnych! Nie ma 
sprawiedliwości rewolucyjnej! Nie ma patriotów! Zatoczył się i uderzył ramieniem o mur tak 
mocno, że odskoczył jak piłka. Na tym świecie zabrakło miejsca dla patriotów.
 „Gdybym się zdradził wtedy w kuchni, zamordowaliby mnie na miejscu.”
 Przyszło mu na myśl, że i tak powiedział za wiele. Za wiele. „Roztropności więcej! 
ostrożności!” — powiedział sobie gestykulując obu rękami. Raptem potknął się, coś padło u jego 
stóp ze szczególnym metalicznym szczękiem.
 „Teraz próbują mnie zgładzić” — pomyślał dygocąc ze strachu. Stracił nadzieję, że ujdzie 
żywcem. Dokoła panowała głęboka cisza. I nic. Schylił się więc, by zobaczyć, co spadło, i 
przekonał się, że to jego własne widły leżą na ziemi. Przypomniał sobie, że w południe sam je 
oparł o mur. Sam je trącił nogą. Drapieżnie sięgnął po widły. „Oto czego mi trzeba — zabełkotał 
jak w malignie. — Teraz porucznik . na pewno myśli, że już poszedłem spać.”
 Przywarł do muru z widłami u nogi, jak gdyby to był muszkiet. Księżyc, wypłynąwszy spoza 
szczytów wzgórza, w jednej chwili zalał front domu zimnym światłem, lecz Scevola nie 
spostrzegł tego wcale; pewien był, że czai się w cieniu, i stał nadal nieruchomo, z wzrokiem 
utkwionym w ścieżkę wiodącą do zatoczki. Zęby mu szczękały z okrutnej niecierpliwości.
 Śmiertelnie sztywna jego sylwetka tak dalece rzucała się w oczy, że Michel, który wspinał się 
na płaskowyż Escampobaru ścieżką wiodącą przez parów, stanął jak wryty sądząc, że widzi 
widmo. Scevola ze swej strony zauważył poruszający się cień ludzkiej postaci — jego cień! — i 
rzucił się, niewiele myśląc, do ataku z nastawionymi jak bagnet widłami. Nie krzyczał. Walił 
prosto przed siebie, warcząc jak zły pies, i w ostatniej chwali zrobił widłami wypad na 
przeciwnika.
 Michel, osobnik zupełnie pierwotny, nie obarczony czymś tak zawodnym jak inteligencja, 
uskoczył na bok błyskawicznie, z precyzją ruchów dzikiego zwierzęcia; miał jednak w sobie tyle 
z istoty ludzkiej, że w następnej chwili znieruchomiał ze zdumienia. Scevola przebiegł z rozpędu 
kilka kroków w dół po pochyłości wzgórza, nim zdołał zawrócić i znów przybrać napastliwą 
postawę. Wówczas poznali się nawzajem. Terrorysta zawołał: — Michel! — ów zaś zdążył 
podnieść z ziemi spory kamień.
 — Hej, ty, Scevola! — krzyknął niezbyt głośno, lecz bardzo groźnie. — Co to za rozbój! 
Trzymaj się z dala, bo zwalę ci na łeb kawał skały, a potrafię to zrobić dokumentnie.
 Scevola postawił widły stuknąwszy trzonem.
 — Nie poznałem was — rzekł.
 — To ci głupie gadanie. Za kogóż innego mogliście mnie wziąć? Za tamtego? Czy mam 
obandażowaną głowę, hę?
 Scevola zaczął posuwać się w górę.
 — A to co znowu? — zapytał. — O jakiej głowie mówicie?
 — Powiedziałem, że jeśli się zbliżycie, rzucę w was tym kamieniem — odpowiedział Michel. 
— Nie można wam ufać podczas pełni księżyca. Nie poznał mnie! Głupie tłumaczenie. Jak 
można tak się rzucać na ludzi? Macie do mnie jaką pretensję, co?
 — Nie — rzekł eks–terrorysta z wahaniem, śledząc bacznie Michela, który nie wypuszczał z 
ręki kamienia.
 — Ludzie od dawna uważali was za wariata — krytykował Michel bez trwogi wobec 
kompletnego zmieszania Scevoli, które nawet jego zajęcze serce natchnęło odwagą. — Jeżeli na 
człowieka, który idzie sobie spokojnie z brzegu na farmę, by trochę się przespać w stodole, 
napadacie w ten sposób z widłami…
 — Miałem tylko zamiar odnieść widły — przerwał mu gadatliwie Scevola. — Zostawiłem je 
oparte o mur i przechodząc natrafiłem na nie, więc chciałem je odnieść do stajni przed 
położeniem się spać.
 Michel aż usta otworzył ze zdziwienia.
 — Bo po co, według was, miałbym brać widły o tak późnej godzinie nocy, jeżeli nie po to, by 
je odnieść na miejsce? — rezonował Scevola.
 — Po co, rzeczywiście — wybełkotał Michel, któremu świadectwo własnych zmysłów 
wydało się wątpliwe..
 — Chodzisz jak błędny przy księżycu i wyobrażasz sobie różne głupstwa, wielki, głupi 
dryblasie. Chciałem się spytać tylko, czy tam w dole wszystko w porządku, a ten idiota uskakuje 
na bok jak koza i łapie za kamień. Księżyc nie mnie, a tobie w głowie mąci. Teraz rzuć to.
 Michel, nawykły do czynienia, co mu kazano, rozkurczył powoli palce; nie wierzył, lecz 
mówił sobie, że coś w tych słowach przecież musi być. Scevola natychmiast skorzystał z 
uzyskanej przewagi i drwił dalej:
 — Stałeś się niebezpieczny. W każdą pełnię należałoby cię związać. Cóżeś to gadał przed 
chwilą, o jakiej głowie? O czyjej głowie?
 — Mówiłem, że nie mam rozbitej głowy.
 — To wszystko? — powiedział Scevola. A w duchu zadawał sobie pytanie, co mogło się 
wydarzyć po południu na brzegu, skoro ktoś miał rozbitą głowę. Jasne, że musiała zajść bójka lub 
wypadek, lecz tak czy owak było mu to na rękę, gdyż człowiek z obandażowaną głową ma 
mniejsze szansę od człowieka zdrowego. Uznał wypadek, głupi jakiś wypadek za 
prawdopodobniejszy i żal go zdjął, że porucznik nie zabił się na miejscu. Zwrócił się gniewnie do 
Michela:
 — Teraz marsz do stodoły. I nie radzę ci zaczynać ze mną, bo następnym razem zastrzelę cię 
jak psa.
 Ruszył ku bramie wjazdowej, stojącej zawsze otworem, rzucając Michelowi rozkaz przez 
ramię:
 — Idź do sali. Ktoś zostawił tam światło. Wszyscy dziś podostawali bzika. Zabierz lampę do 
kuchni, zgaś ją i pamiętaj zamknąć drzwi do sali. Idę spać.
 Wszedł w bramę, lecz zrobił tylko kilka kroków w głąb podwórza. Stanął, by się przekonać, 
czy Michel spełni rozkaz. Wysunąwszy głowę spoza słupa bramy czekał, dopóki Michel nie 
otworzy drzwi od sali Potem wyskoczył na plac przed domem, przebiegł otwartą przestrzeń i 
popędził w dół ścieżką przez, parów. Nie zajęło mu to i minuty czasu. Widły wciąż dźwigał na 
ramieniu. Miał tylko jedno na myśli: by mu nie przeszkadzano, nie dbał poza tym ani o to, co 
wszyscy pozostali zrobią, ani co będą myśleć, ani jak się zachowają. Idée fixe owładnęła nim 
całkowicie. Nie miał planu, tylko ogólną dyrektywę — zbliżyć się niepostrzeżenie do 
porucznika; tym lepiej, jeżeli zginie nie wiedząc, kto mu zadał cios. Ramię jego, obywatela 
Scevoli, to ramię sprawiedliwości, które dosięgnie Réala za podeptanie cnót obywatelskich. To 
nie sprawa osobista bynajmniej. Tymczasem Michel wszedłszy do sali znalazł Peyrola śpiącego 
na stole. Choć żywił dla Peyrola bezgraniczny szacunek, w prostocie ducha potrząsnął swego 
pana za ramię, jakby to czynił ze zwykłym śmiertelnikiem. Peyrol w mgnieniu oka siadł na stole, 
tak że Michel cofnął się o krok czekając, aż doń przemówi. Lecz się omylił, bo Peyrol tylko 
patrzył nań szeroko otwartymi oczami. Zdecydował się tedy przemówić i wyraził się z właściwą 
sobie ścisłością:
 — Już się do tego zabiera.
 Peyrol miał minę niezupełnie rozbudzonego. — Co mówicie? — zapytał.
 — Zabiera się do ucieczki.
 Peyrol oprzytomniał zupełnie. Nawet spuścił nogi ze stołu.
 — Czyżby? Czy nie zamknęliście drzwi od kabiny?
 Michel zaś, w wielkim strachu, objaśnił, że nie otrzymał rozkazu.
 — Nie? — zauważył spokojnie Peyrol. — Musiałem zapomnieć.
 Lecz Michel wciąż kręcił się niespokojnie i mruknął:
 — On ucieka.
 — Nic nie szkodzi — powiedział Peyrol. — Po co sobie zaprzątać tym głowę? Daleko może 
uciec, jak myślicie?
 Powoli fizjonomia Michela rozjaśniła się szerokim grymasem.
 — Jeżeli spróbuje wspinać się po skałach, skręci kark jak amen w pacierzu — powiedział. — 
A że daleko nie ujdzie, to pewne.
 — Więc sami widzicie — powiedział Peyrol.
 — A przy tym nie wygląda na silnego. Wypełzł za drzwi kabiny, dobrnął do małej beczki z 
wodą i zanurzał się w niej, i zanurzał bez końca. Opróżnił ją chyba do połowy. Potem wstał na 
nogi. Gdy tylko usłyszałem, że się rusza, uciekłem na brzeg — ciągnął Michel najwyraźniej 
zadowolony z siebie. — Schowałem się za skałę i śledziłem go.
 — Bardzo dobrze — zauważył Peyrol. Od chwili gdy padło to słowo pochwały, grymas 
rozradowania nie znikał już z fizjonomii Michela.
 — Siedział na tylnym pokładzie — ciągnął takim tonem, jakby opowiadał jakiś kapitalny żart 
— z nogami zwisającymi do luku, i niech padnę, jeżeli się nie zdrzemnął oparty plecami o 
beczkę z wodą, budził się za każdym kiwnięciem wielkiej, białej od bandażów głowy. Nudny był 
jak flaki z olejem, a że mi pan kazał schodzić mu z drogi, pomyślałem sobie, że może bym tak 
poszedł na farmę przespać się w stodole. Dobrze zrobiłem czy nie?
 — Bardzo dobrze — powtórzył Peyrol. — Więc idźcie teraz do stodoły. A gdy odchodziliście, 
siedział wciąż na tylnym pokładzie?
 — Tak — powiedział Michel. — Ale się budził. Nie zrobiłem i dziesięciu kroków, gdy 
usłyszałem okropny łoskot na statku. Przypuszczam, że chciał wstać i spadł do wnętrza.
 — Spadł do wnętrza? — powtórzył Peyrol ostrym tonem.
 — Tak, nôtre maître*. W pierwszej chwili chciałem pójść i zobaczyć, lecz pan mnie przed nim 
ostrzegł, nieprawdaż? Zresztą przypuszczam, że naprawdę nic go nie może zabić.
 Peyrol zeskoczył ze stołu z miną tak zaaferowaną, że gdyby Michel posiadał choć krztę 
spostrzegawczości, zdumiałby się wielce.
 — Muszę się przekonać — mruknął korsarz zapinając pasek od spodni. — Podajcie mi moją 
lagę, tam w rogu. A teraz idźcie do stodoły. Co, u licha, robicie tam przy drzwiach? Nie znacie 
drogi do stodoły? — Uwagę tę wywołał Michel swym dziwnym zachowaniem. Stał w drzwiach i 
wysadziwszy głowę na dwór kręcił nią na prawo i na lewo, ozglądając się wzdłuż frontu domu. 
— Co wam się stało? Nie przypuszczacie chyba, by tak prędko wdrapał się aż tu za wami?
 — Och nie, nôtre maître, to niemożliwe. Widziałem tego sacré* Scevolę spacerującego tam i z 
powrotem. Nie chcę się z nim znów spotkać.
 — Spacerował na dworze? — spytał Peyrol z irytacją. — A cóż, przypuszczacie, może wam 
zrobić? Co za pomysły wam przychodzą do głupiej głowy? Coraz gorzej z wami. No, 
wychodźcież nareszcie.
 Peyrol zgasił lampę, wyszedł i zamknął drzwi za sobą bez najlżejszego stuknięcia. Niezbyt 
pożądana była wiadomość o wałęsaniu się Scevoli, lecz wytłumaczył sobie, że sankiulota 
prawdopodobnie zasnął po raz drugi i właśnie wracał do siebie na górę, kiedy Michel go spotkał. 
Miał swoje zdanie o psychice patrioty i nie przypuszczał, by kobiety były w niebezpieczeństwie. 
Niemniej skierował kroki do stodoły; doszedł go chrzęst słomy, z której Michel robił sobie 
posłanie.
 — Debout* — zawołał cichym głosem. — Cyt, bez hałasów. Chcę, byście poszli do domu i 
położyli się spać u szczytu schodów. Jeśli usłyszycie głosy, wstańcie, a gdy zobaczycie tam 
Scevolę, dajcie mu po łbie. Chyba się go nie boicie?
 — Nie, nie boję, skoro pan każe mi się nie bać — rzekł Michel i biorąc do ręki buty, dar 
Peyrola, ruszył boso ku domowi. Korsarz patrzył za nim, póki nie prześliznął się bezszelestnie 
przez drzwi domu. Zabezpieczywszy w ten sposób swoją bazę Peyrol bardzo ostrożnie począł 
schodzić parowem na dół. Gdy doszedł do zagłębienia, z którego widać było maszty kutra, 
przykucnął na ziemi i czekał. Nie wiedział, co zrobił jego jeniec lub co zamierza począć, i nie 
chciał znaleźć się na drodze, którą będzie uciekał. W tę pierwszą noc pełni cienie padały krótkie, 
jak gdyby ich nie było, a wszystkie skały lśniły zatopione w żółtawej poświacie, podczas gdy 
krzaki przez kontrast zdawały się bardzo czarne. Peyrolowi przyszło na myśl, że nie jest dość 
dobrze ukryty. Nie zmącona niczym cisza wywarła nań wreszcie wrażenie. „Uciekł” — 
pomyślał. A jednak nie był tego pewny. Bo i któż, mógł być pewny? Miarkował, że upłynęła 
chyba godzina od czasu, gdy Michel zszedł z kutra; przez godzinę nawet na czworakach można 
zapełznąć na brzeg zatoczki. Peyrol pożałował, że zadał tak silny cios. Daleko pewniej 
osiągnąłby cel uderzając o połowę słabiej. Z drugiej strony, sądząc z meldunku Michela, 
wszystkie manewry jeńca zdawały się zupełnie . rozsądne. Oczywiście, człowiek ten doznał 
gwałtownego wstrząsu. W głębi duszy Peyrol poczuł impuls, by zejść na pokład, pocieszyć jeńca 
czymkolwiek, a nawet przyjść mu z czynną pomocą.
 Huk armatniego wystrzału nadleciał od morza, aż Peyrolowi w piersi dech zaparło. W 
jednominutowym odstępie zagrzmiał drugi wystrzał i znów fala głębokiego, wibrującego 
dźwięku przepłynęła wśród skalnych urwisk i wzgórz półwyspu. Potem nastąpiła cisza tak 
głęboka, że, zda się, przeniknęła do głowy Peyrola, porażając w niej wszelkie myśli. Mimo to 
zrozumiał. Powiedział sobie, że teraz jeniec, jeżeli tylko może się ruszać, na nic nie będzie 
zważał, byle dotrzeć na brzeg morski. Okręt wzywał swego marynarza.
 Rzeczywiście były to wystrzały działowe z „Amelii”. Wypłynąwszy poza Cape Esterel 
kapitan Vincent zarzucił kotwicę blisko plaży, zupełnie jak to Peyrol przewidział. Mniej więcej 
od szóstej do dziewiątej wieczór „Amelia” stała tam na kotwicy z rozpuszczonymi na masztach 
żaglami. Przed samym wzejściem księżyca kapitan wyszedł na pokład i po krótkiej konferencji 
ze starszym oficerem kazał bosmanowi pożeglować z powrotem na wody Petite Passe. Potem 
zszedł na dół; wkrótce wzdłuż pokładu z ust do ust powędrował rozkaz, by pan Bolt stawił się u 
kapitana. Kiedy ów wszedł do kapitańskiej kabiny, Vincent wskazał mu krzesło.
 — Sądzę, że źle zrobiłem słuchając pana — rzekł. — Pokusa, przyznaję, była wielka, ale co 
inni na to powiedzą? Najgorsza sprawa z utratą marynarza. Mam plan odzyskania go. Mogli go 
pochwycić chłopi albo mógł mu się zdarzyć jaki wypadek. Musimy mu przyjść z pomocą. Może 
leży gdzie pod skałą ze złamaną nogą. Wydałem rozkazy, by załoga, pierwszej i drugiej szalupy 
była w gotowości, i proponuję panu objęcie nad nimi dowództwa. Wpłyniecie do zatoki, a nawet, 
jeśli to konieczne, oddalicie się cokolwiek od brzegu dla zasięgnięcia języka. O ile nam 
wiadomo, nigdy nie było wojsk na tym półwyspie. Przede wszystkim zbada pan wybrzeże.
 Mówił jeszcze czas pewien dając drobiazgowe instrukcje, potem wyszedł na pokład. „Amelia” 
holowana przez dwie szalupy, dotarła mniej więcej do połowy cieśniny. Wówczas dopiero 
szalupy otrzymały rozkaz ruszenia ku brzegowi. Przed samym odbiciem dano jeden po drugim 
dwa wystrzały działowe.
 — To będzie, Bolt — wyjaśnił kapitan Vincent — znak dla Symonsa, że go szukamy; jeśli się 
ukrywa w pobliżu, zejdzie na pewno na brzeg i stanie w takim miejscu, byście go mogli 
zobaczyć.
XIII
 Siła popychająca człowieka do czynu pod wpływem idée fixe jest przeogromna. Wiedziony 
nią Scevola, zapominając o ostrożności, pobiegł na brzeg. Skakał między głazami podpierając się 
trzonem wideł jak kijem. Nie zwracał uwagi na właściwości gruntu, toteż rozciągnął się jak długi 
padając na twarz, a widły wyleciały mu z rąk i z metalicznym klekotem runęły na dół 
zatrzymując się wreszcie na jakimś krzaku. Tej okoliczności jeniec Peyrola zawdzięczał, że nie 
został zaskoczony. Przyszedłszy do przytomności zauważył, że drzwi kabiny są otwarte, 
wydostał się więc na pokład. Czuł się bardzo pokrzepiony po obfitych porcjach słodkiej wody i 
drzemce na świeżym powietrzu. Z każdą chwilą wracały mu siły i odzyskiwał władzę nad ciałem. 
Równie prędko powracała zdolność myślenia. Ledwie wypełzł z kabiny, zdał sobie od razu 
sprawę, gdzie się znajduje. Korzyści posiadania grubej czaszki ujawniły się wówczas w całej 
pełni. Spojrzał na księżyc, by wymiarkować, jak późno być może. Potem ogarnęło go ogromne 
zdumienie, gdy zauważył, że jest sam na kutrze. Siedząc z nogami dyndającymi w otwartym luku 
wnętrza starał się zgadnąć, dlaczego pozostawiono drzwi kabiny otwarte i nikt nie stoi na straży.
 Zastanawiał się w dalszym ciągu nad tym niespodzianym obrotem sprawy. Co się stało z 
siwowłosym łotrem? Czy czai się gdzie w pobliżu upatrując sposobnej chwili, by dać mu jeszcze 
raz po głowie? Symonsowi przyszło raptem na myśl, że niebezpiecznie jest tak siedzieć na 
tylnym pokładzie w świetle księżyca. Raczej instynkt niż rozsądek podpowiedział mu, by zszedł 
na dół do ciemnego wnętrza. Zrazu uważał to za rzecz nader trudną, lecz przeszedłszy do czynu 
dopiął swego niemal z łatwością, choć nie bez hałasu. Strącił niewielki drążek oparty o pokład, 
który spadł z trzaskiem do wnętrza, nim Symons zdołał się opuścić na dół. Na biednego Symonsa 
uderzyły siódme poty. Siedział na kilsonie kutra i dyszał ciężko. Po chwili zastanowienia 
przyszedł do przekonania, że wszystko, czego dokonał, nie może mieć znaczenia. Głowa zdawała 
mu się ogromna, kark mocno go bolał i jedno ramię miał zesztywniałe. Nie sprosta temu staremu 
drabowi. Lecz co się z nim stało? Nic. Po prostu poszedł sprowadzić żołnierzy! Doszedłszy do 
tego wniosku Symons zdobył się na więcej zimnej krwi. Zaczął sobie przypominać fakty. Gdy po 
raz ostatni widział starego, był dzień, a teraz — znów spojrzał w górę na księżyc — musiało być 
około szóstego dzwonu pierwszej wachty*. Ani chybi, stary łotr siedzi w winiarni i pije z 
żołnierzami. Zdążą tu na czas, nie ma strachu! Myśl, że jest jeńcem wojennym, zaciążyła mu na 
sercu. Okręt, do którego należał, wydał mu się rajem, cały okręt wraz z kapitanem Vincentem i 
starszym oficerem. Chętnie podałby rękę nawet kapralowi, złośliwemu gburowi z piechoty 
morskiej, który pełnił funkcję bosmanszefa na okręcie. „Gdzie on teraz może być?” — dumał 
posępnie, czując w miarę napływu sił coraz większą niechęć do niewoli.
 Wtedy to usłyszał hałas, który zrobił Scevola padając. Było to w pobliżu, nie doszły go jednak 
ani głosy, ani kroki znamionujące zbliżanie się żołnierzy. Jeżeli gbur wracał, to wracał sam. 
Symons ruszył natychmiast na czworakach ku przedniemu końcowi wnętrza. Przyszło mu na 
myśl, że ukryty pod przednim pokładem będzie w lepszym położeniu przy pertraktacjach z 
przeciwnikiem i, kto wie, czy nie znajdzie tam ćwieka żagielnego czy jakiego żelastwa mogącego 
mu służyć do obrony. Ledwie się usadowił w kryjówce, gdy Scevola wstąpił na tylny pokład.
 Od pierwszego wejrzenia Symons zauważył, że to nie ten, którego się spodziewał. I doznał 
przy tym pewnego rozczarowania. Na widok Scevoli, stojącego w świetle księżyca, Symons 
winszował sobie pomysłu ukrycia się pod przednim pokładem. Ten brodaty człowiek był 
cherlakiem w porównaniu z owym marynarzem, miał wszakże w ręku niebezpieczną broń, która 
wydała się Symonsowi podobna z kształtu do trójzębu lub harpuna osadzonego na kiju. 
„Diabelska broń — pomyślał przerażony. — I czego ta kreatura może tu chcieć? Czego tu 
szuka?”
 Przybysz z początku zachowywał się dziwnie. Stał jak zastygły kręcąc szyją na prawo i na 
lewo, rzucając okiem wzdłuż całego kutra, potem zaś, przeszedłszy na przeciwną stronę, 
powtórzył swe gesty. „Zauważył, że drzwi kabiny są otwarte. Szuka mnie — powiedział sobie 
Symons. — Tą bestialską zębatą sztuką w mig przygwoździłby mnie tu w kącie.” Przez chwilę 
rozważał, czy nie lepiej wypaść z kryjówki i starać się wdrapać na brzeg, lecz odrzucił w końcu 
ten projekt, nie mając wiary we własne siły. „Na pewno dogoniłby mnie — zdecydował. — A że 
nic dobrego nie ma na myśli, to pewne. Człowiek, który włóczy się po nocy z takim piekielnym 
instrumentem, na pewno chce się z kimś rozprawić.”
 Przez pewien czas Scevola stał bez ruchu nasłuchując, czy z dołu, gdzie mógł być porucznik 
Réal nie dojdą go jakie szmery, potem nachylił się nad kabinowym lukiem i zawołał cichym 
głosem:
 — Jesteście tam, poruczniku?
 Symons widział te manewry nie pojmując, jaki mogą mieć cel. Starszy marynarz Symons 
znany był z męstwa, wypróbowanego w niejednej karkołomnej wyprawie, a mimo to w owej 
chwili zimny pot wystąpił mu na czoło. Zęby wideł wypolerowane od ciągłego użycia lśniły jak 
srebro w świetle księżyca; w ogóle przybysz miał wygląd niesamowity i bardzo groźny. Kogo 
mógł ścigać ten człowiek, jeśli nie jego?
 Scevola nie otrzymując odpowiedzi stał wciąż nachylony. Z wnętrza nie dochodził go 
najlżejszy nawet szmer oddechu. Tak długo trwał w tej postawie, że Symons nie potrafił oprzeć 
się ciekawości. „Myśli pewnie, że wciąż jeszcze tam siedzę” — szepnął do siebie. Następne 
manewry przybysza stały się jeszcze bardziej zdumiewające. Człowiek ów, zająwszy stanowisko 
po jednej stronie kabinowego luku i trzymając okropną broń jak pikę nastawioną do ataku, wydał 
przerażający okrzyk wojenny i nuż wrzeszczeć po francusku nieustannie, a tak płynnie, że do 
reszty przeraził Symonsa. Raptem urwał, odstąpił od luku i przez chwilę miał minę człowieka, 
który nie wie, co począć. Symons wysadził głowę spod pokładu i obserwował przeciwnika 
stojącego na rufie. Wyraz przerażenia zastygł na twarzy Anglika. „Przebiegła bestia — myślał. 
— Gdybym był tam na dole, to słysząc ten wściekły hałas, jaki tu urządził, na pewno bym 
wypadł na pokład i byłbym zgubiony.” Odniósł wrażenie, że o włos się rozminął ze śmiercią, 
lecz myśl, że jej uniknął, niewielką sprawiła mu ulgę. To kwestia czasu, mniemał. Co do 
morderczych zamiarów tego osobnika nie mogło być najmniejszych wątpliwości. Tylko patrzeć, 
jak ruszy na przód statku. Symons drgnął na pierwszy ruch napastnika. Przemknęło mu przez 
głowę: „O, już idzie.” Marynarz przygotował się do wypadu. „Gdyby mi się tylko udało wyminąć 
te okropne widły, może chwyciłbym go za gardło” — planował nie pokładając jednakże zbyt 
wielkiej ufności we własne siły.
 Odetchnął swobodniej widząc, że Scevola co innego miał na myśli, spuścił bowiem widły do 
luku, tak że koniec trzonu znalazł się na równi z tylnym pokładem. W ten sposób nikt z brzegu 
nie mógłby ich zobaczyć. Scevola przyszedł do przekonania, że porucznik opuścił kuter. 
Spaceruje pewnie wzdłuż brzegu i za chwilę będzie z powrotem. Przyszło mu na myśl, by 
przeszukać kabinę; może znajdzie co kompromitującego. Nie zabrał wideł, bo w tej ciasnocie 
byłyby mu raczej zawadą, gdyby porucznik powrócił i zastał go na dole. Rozejrzał się dokoła po 
basenie i przygotował do zejścia.
 Ani jeden jego ruch nie uszedł uwagi Symonsa. Odgadł po nich zamiary Scevoli i powiedział 
sobie: „Oto jedyna szansa na ocalenie, nie mam ani sekundy Ho stracenia.” Ledwie Seevola 
odwrócił się do dziobu plecami i wstąpił na pierwszy stopień miniaturowej schodni,. Symons 
wypełzł ze swej kryjówki. Biegł wzdłuż luku na czworakach w obawie, by przeciwnik schodząc 
nie odwrócił głowy i nie spostrzegł go, z chwilą jednak gdy zdecydował, że jest niezawodnie już 
na dole, powstał na nogi i, schwyciwszy się olinowania wielkiego masztu, jednym susem 
podciągnął się na tylny pokład; nie tracąc chwili padł całym ciałem na drzwi kabiny, które 
zatrzasnęły się z łoskotem. Nie obmyślił przedtem, jak je umocować, lecz spostrzegłszy na 
drzwiach zwisającą u skobla kłódkę z kluczem w zaniku skorzystał błyskawicznie z tej 
okoliczności. Zamknięcie drzwi nie zabrało mu i sekundy.
 Natychmiast po zatrzaśnięciu drzwi kabiny na dole rozległ się przeraźliwy okrzyk zdumienia i 
ledwie Symons przekręcił klucz, gdy człowiek w potrzasku naparł na drzwi próbując się wyrwać. 
Na Symonsie nie zrobiło to najmniejszego wrażenia. Wiedział, jak mocne są te drzwi. Przede 
wszystkim zawładnął widłami. Od razu nabrał pewności siebie. Uczuł, że potrafi sprostać 
jednemu czy nawet dwóm przeciwnikom, o ile nie będą mieli broni palnej. Wiedział, że nie da 
rady żołnierzom, lecz nie miał też zamiaru z nimi walczyć. Spodziewał się ich każdej chwili z 
przeklętym marinero na czele. Nie miał wątpliwości, po co ów farmer przyszedł na kuter. Aby 
zabić Anglika po prostu. „Ba, niech mnie diabli — wykrzyknął w duchu — jeśli to nie 
barbarzyńca! Nic mu nie zrobiłem. Krwiożercza dzicz mieszka tu dokoła.” Niespokojnie wzniósł 
oczy na zbocza skał. Wolałby już zobaczyć żołnierzy. Wolałby zostać prawdziwym jeńcem; 
tymczasem kamienny bezruch panował na brzegu, a w kabinie — zupełna cisza. Zupełna. Ani 
jednego słowa, arii najlżejszego ruchu. Cisza grobowa. „Jest w śmiertelnym strachu — myślał 
Symons i w prostocie ducha trafił w sedno. — Miałby się z pyszna, gdybym zszedł i nadział go 
na ten diabelski instrument. Ja też gotów byłbym z nim się rozprawić.” Ogarnął go gniew. 
Przyszło mu na myśl, że w kabinie jest wino. Uczuł pragnienie i słabość. Siadł na małym luku 
świetlnym kutra decydując się czekać na żołnierzy. Peyrola nawet obdarzył przebłyskiem 
przyjaźni. Mógł zbiec na brzeg i przez pewien czas ukrywać się wśród skał, lecz tropiony jak 
dzikie zwierzę, na pewno wpadłby w ręce swych prześladowców; równie dobrze mógł paść od 
kuli.
 Przy pierwszym strzale z „Amelii” skoczył jak sprężyna na równe nogi. Chciał wydać radosny 
okrzyk, lecz zabulgotało mu tylko w gardle. Okręt go wzywał. Nie wyrzekli się go. Przy drugim 
strzale wdrapał się na brzeg z iście kocią zwinnością — ze zwinnością, która go jednak 
przyprawiła o zawrót głowy. Gdy odzyskał przytomność umysłu, wrócił na kuter po widły. 
Potem zaś, drżąc ze wzruszenia, zdecydowanym, choć chwiejnym krokiem powędrował 
wiedziony jedną tylko myślą: zejść na brzeg morski! Wiedział, że idąc w dół zmierza we 
właściwym kierunku. Stąpając boso po gładkiej skale niepostrzeżenie przeszedł w pobliżu 
Peyrola. Dostawszy się na teren nierówny podpierał się widłami jak kijem. Szedł powoli, czując 
się niezbyt pewnie na nogach. W dziesięć minut później wyczekującego cierpliwie za krzakiem 
starego Peyrola doszedł z daleka, od strony zatoczki, odgłos staczającego się kamienia. Wstał 
natychmiast i podążył w tamtą stronę. Uśmiechnąłby się może, gdyby doniosłość sprawy, której 
się podjął, nie skłaniała go do powagi. Idąc ścieżką położoną wyżej od ścieżki obranej przez 
Symonsa, widocznego doskonale dzięki bandażom na głowie, widział go niemal u stóp stromego 
zbocza skalnego. Sprawiło mu jedynie satysfakcję, że jeniec był tak bliski celu. Niańka 
czujniejszym okiem nie śledziłaby małego chłopca, zdobywającego się na pierwszy krok 
samodzielny, niż Peyrol swego byłego jeńca. Z prawdziwą przyjemnością zauważył, że Symons 
miał tyle oleju w głowie, by, jak sądził, zabrać bosak i podpierać się nim podczas schodzenia. 
Postać zbiega osuwała się po stoku coraz niżej i niżej, Peyrol zaś podążał za nim krok za 
krokiem, aż zobaczył go wreszcie na samym brzegu. Siedział ukrywszy obandażowaną głowę w 
dłoniach i robił wrażenie dziwnie opuszczonego i osamotnionego. Wówczas i Peyrol siadł 
natychmiast za osłoną skały. Od tej chwili przez całe pół godziny martwa cisza i bezruch trwały 
na samotnym cyplu półwyspu.
 Peyrol przewidywał, co się dalej stanie. Tak był pewny, że łódź czy łodzie korwety są w 
drodze na zatoczkę, jak gdyby w jego oczach odbiły od „Amelii”. Lecz zaczął się trochę 
niecierpliwić. Chciał być świadkiem epizodu ucieczki do samego końca. Nie spuszczał Symonsa 
z oka. „Sacrée t?te dure — pomyślał. — Zasnął.” Ów tam siedział skamieniały, jak gdyby 
bohaterskie wysiłki przyprawiły go o śmierć. Jednakże Peyrol odmiennego był zdania wiedząc, 
że współtowarzysz jego burzliwej młodości należy do ludzi, którzy niełatwo umierają. Miejsce 
obrane przezeń na brzegu było wymarzone z punktu widzenia planów Peyrola. Lecz łódź czy 
łodzie korwety mogły go pomimo to przeoczyć, a w rezultacie Anglicy gotowi wylądować paru 
oddziałami, wyruszyć na poszukiwania, odkryć kuter… Peyrola przeszedł zimny dreszcz.
 Nagle dostrzegł łódź wypływającą spoza wschodniego cypla. To Bolt opływał wybrzeże, 
posuwając się bardzo powoli, stosownie do otrzymanych instrukcji. Łódź wychynęła właśnie z 
ostrego w konturze, czarnego cienia, który półwysep rzucał na wysrebrzoną księżycowym 
światłem wodę. Peyrol widział, jak wiosła podnoszą się i opadają. Potem druga łódź wyśliznęła 
się na niezasłonięte wody. Coraz dotkliwiej dawał się Peyrolowi we znaki strach o kuter. „Zbudź 
się, bydlę, zbudź!” — wycedził przez zęby. Szalupy sunęły powoli i pierwsza z nich zrównała się 
ze zbiegiem; jeszcze jeden błysk wioseł, a zacznie go mijać. Wtem Peyrola, który klęczał cały 
podany naprzód, jakby idąc za kierunkiem wzroku, doszedł okrzyk: „Łódź ahoj!”, który sprawił 
mu niezmierną ulgę.
 Zobaczył, że łódź zmierza ku Symonsowi, który teraz wstał i w desperacki sposób machał obu 
rękami. Potem widział, jak go wciągnięto przez dziób do szalupy, która zawróciła, i jak obie 
łodzie burta w burtę z podniesionymi wiosłami pływały na roziskrzonej zatoce.
 Peyrol wstał. Odzyskali więc swego marynarza. Lecz może pomimo to wylądują, skoro 
kapitan angielskiej korwety musiał mieć pierwotnie jakieś inne zamiary. Niepewność ta nie 
trwała długo. Wiosła błysnęły zapadając w wodę i niebawem szalupy zatoczyły łuk wzdłuż 
brzegu i jedna po drugiej znikły za wschodnim cyplem.
 „Zrobione — mruknął do siebie Peyrol. — Nigdy nie zobaczę już głupkowatego Testa Dura.” 
I dziwna myśl przyszła mu do głowy, że angielskie łodzie zabrały coś należącego do niego, nie 
człowieka, lecz cząstkę jego własnego życia — odzyskany kontakt z dawno minionym 
korsarstwem na Oceanie Indyjskim. Schodził śpiesznie ze skał, jakby chciał — obejrzeć miejsce, 
skąd Testa Dura odbił od brzegów Francji. Spieszył się teraz na farmę, by spotkać się z 
porucznikiem Réalem, który powinien już wrócić z Tulonu. Droga brzegiem zatoczki nie była 
dłuższa od innych. Zszedłszy nad morze rozejrzał się po pustym brzegu, zdziwiony, dlaczego 
odczuwa pustkę w głębi duszy. Na pochyłości brzegu, u samych stóp parowu, spostrzegł leżący 
na ziemi przedmiot. Były to widły. Stanął nad nimi zadając sobie pytanie: „Jakim cudem znalazły 
się tutaj?” Stał tak, jakby zapomniał podnieść je ze zdumienia. I podniósłszy je stał dalej 
zamyślony, obracając je w ręku. Łączył te n fakt z rozgorączkowaniem Scevoli, do którego 
należały; zdawał sobie sprawę, że to nic nie wyjaśnia, chyba że…
 „Czyżby się utopił?” — pomyślał Peyrol patrząc na gładką i lśniącą powierzchnię zatoczki. 
Nie znalazł jednak odpowiedzi. Następnie odsunął widły od oczu na długość ramienia i raz 
jeszcze obejrzał ten sprzęt. Wreszcie potrząsnąwszy głową zarzucił widły na ramię i powolnym 
krokiem ruszył w dalszą drogę ku domowi.
XIV
 O północy Peyrol i porucznik Réal spotkali się w zupełnym milczeniu. Peyrol, który siedział 
przed domem na ławce, słyszał kroki na długo przed ukazaniem się porucznika. Lecz nie ruszył 
się. Nie patrzył na niego nawet. Porucznik odpiął, rapcie i siadł bez słowa. Księżyc, jedyny 
świadek tego milczącego spotkania, przyświecał dwom sprzymierzeńcom, którzy zdawali się 
rozumieć bez słów. Pierwszy odezwał się Peyrol: — No, przybył pan na czas.
 — Miałem diabelne trudności z wyszukaniem, kogo było trzeba do wystawienia i 
ostemplowania dokumentu. Wszystko zamknięte. Admirał portu wydawał proszony obiad, lecz 
wyszedł do mnie, gdy posłałem mu swój bilet. I przez cały czas, czy uwierzycie, kanonierze, 
trapiły mnie wątpliwości, czy pana jeszcze w życiu zobaczę. Nie opuściły mnie nawet wówczas, 
gdy zdobyłem certyfikat, który mam w kieszeni.
 — Co, u diaska, mogło mi się stać tutaj? — warknął Peyrol w zamyśleniu. Rzucił widły pod 
wąską ławkę i, podciągnąwszy stopy, czuł je pod ścianą. Wciąż nie umiał sobie wytłumaczyć, 
skąd się wzięły nad morzem.
 — Nie, nie wiedziałem, czy ja tu kiedy wrócę. Réal wyciągnął z kieszeni złożony papier i 
położył go na ławce. Peyrol niedbale wziął go do ręki. Miało to służyć do zamydlenia oczu 
Anglikom. Porucznik po chwili milczenia podjął ze szczerością człowieka, który cierpiał zbyt 
długo, by nie podzielić się swym smutkiem.
 — Musiałem stoczyć z sobą ciężką walkę.
 — Za późno — odparł Peyrol stanowczym tonem. — Powrót pana był tu kwestią honoru, a 
teraz, wróciwszy, ma pan rzadką minę.
 — Mniejsza, jaką mam minę, kanonierze. Powziąłem decyzję.
 Okrutna, choć kusząca myśl przemknęła Peyrolowi przez głowę. Intruz ten, zamącąjacy 
złowrogą samotność Escampobar, w którym on, Peyrol, utrzymywał porządek, intruz ten był w 
błędzie. Powziął decyzję! Ha! Powrót jego nie miał nic wspólnego z tą decyzją. Powrócił, bo 
wedle słów Katarzyny „śmierć na niego skinęła”. Gdy tak myślał, porucznik Réal uniósł 
kapelusza, by otrzeć mokre czoło.
 — Zdecydowałem się sam odegrać rolę gońca. Miał pan rację, Peyrol, że nie da się przekupić 
nikogo, rozumiem przez „nikogo” człowieka uczciwego, więc będzie pan musiał dostarczyć 
statek i resztę pozostawić mnie. Za dwa, trzy dni… Jest pan moralnie zobowiązany dać mi swój 
kuter.
 Peyrol nie odpowiedział. Myślał, że oto Réal, na którego śmierć skinęła, umrze w ten czy inny 
sposób, w jaki nie umiał powiedzieć, może od choroby lub z wyczerpania na angielskim hulku 
więziennym. Oficerowi temu on, stary Peyrol, nie mógł wierzyć. Czyż mógł, na przykład, 
opowiedzieć mu o swym jeńcu i o tym, jak z nim postąpił? Historia naprawdę nie do uwierzenia. 
Bo cóż mogło skłonić owego Anglika, by wysłał łódź do tej zatoczki, właśnie do tej, a nie innej. 
Peyrolowi samemu nie chciało się wierzyć w to, co się stało. I myślał: „Gdybym powiedział o 
tym porucznikom, uznałby mnie za starego łotra, który od Bóg wie jak dawna konspirował z 
Anglikami. Żadne zaklęcia nie przekonałyby go, że wyprawa angielska była dla mnie 
niespodzianką, że osłupiałem, jak gdybym zobaczył księżyc spadający mi wprost na głowę.”
 — Nie pojmuję — wybuchnął nie podnosząc jednak głosu — co pana tu ciągle sprowadzało! 
— Réal oparł się plecami o ścianę i skrzyżował ręce przybierając pozę, jaką zwykł był przybierać 
podczas leniwych pogawędek z Peyrolem.
 — Ennui*, Peyrol — rzekł matowym głosem. — Przeklęta nuda.
 Peyrol również, rzekłbyś, pociągnięty przykładem przybrał podobną postawę mówiąc:
 — Wygląda pan na człowieka, który z nikim się nie przyjaźni.
 — Racja, Peyrol, nie mam przyjaciół.
 — Co, ani jednego przyjaciela? Ani nawet przyjaciółki?
 Porucznik odchylił głowę wstecz, wspierając ją o mur, i nie odpowiedział. Peyrol wstał z 
ławki.
 — Och w takim razie nikt nie odczułby dotkliwie, gdyby pan na długie lata zniknął w 
angielskim hulku. Gdybym panu dał mój kuter, wyruszyłby pan, co?
 — Tak, gotów jestem wyruszyć, choćby zaraz.
 Peyrol roześmiał się głośno, zadzierając głowę do góry. Naraz przestał się śmiać i porucznik 
zauważył ze zdumieniem, że się chwieje jak od ciosu w pierś. Dając folgę swej gorzkiej 
wesołości korsarz zobaczył twarzyczkę Arletty w otwartym oknie pokoju porucznika. Siadł 
ciężko na ławce nie będąc w stanie powiedzieć słowa. Porucznik nie gapił się już w niebo z 
zadartą głową, lecz patrzył na niego uważnie. Peyrol schylił się nagle i zaczął wyciągać widły z 
ukrycia pod ławą. Potem wsparł się na nich z oczyma utkwionymi w Réala, który patrzył ku 
niemu z ławki z lekkim zdumieniem. Peyrol pytał siebie w duchu: „Czy mam go nadziać na 
widły, zanieść na brzeg i rzucić w morze?” Uczuł nagłą niemoc w ramionach i serce zaciążyło 
mu ołowiem, nie był w stanie się ruszyć jak tknięty paraliżem. Stężałe, bezsilne członki 
odmawiały mu posłuszeństwa… Niech Katarzyna troszczy się o swą bratanicę. Pewien był, że 
stara kobieta jest gdzieś w pobliżu. Porucznik przyglądał się Peyrolowi, który z zajęciem oglądał 
szpikulce wideł. Coś dziwnego działo się ze starym Peyrolem.
 — Hej, Peyrol! O co chodzi? — wyrwało się porucznikowi.
 — Właśnie patrzyłem — rzekł Peyrol. — Jeden ząb jest cokolwiek ułamany. Znalazłem te 
widły w bardzo niezwykłym miejscu.
 Porucznik w dalszym ciągu patrzył na niego z zaciekawieniem.
 — Wiem! Były pod ławką.
 — Hm — odpowiedział Peyrol, który w pewnej mierze zdołał już odzyskać panowanie nad 
sobą. — To widły Scevoli.
 — Czyżby? — powiedział porucznik, znów odchylając się w tył.
 Temat wydawał się porucznikowi wyczerpany. Peyrol jednakże nie ruszał się z miejsca.
 — Ma pan zawsze pogrzebową minę — zauważył raptem wibrującym, niskim głosem. — 
Ech, poruczniku, do kata, słyszałem, jak pan się śmiał parę razy, ale niech mnie diabli porwą, 
jeśli kiedy uśmiech postał na pańskiej twarzy. Musiał ktoś pana urzec w kołysce.
 Porucznik skoczył na równe nogi jak sprężyna.
 — Urzec? — powtórzył stojąc wyprężony. — W kołysce? Czyżby? Nie, nie sądzę, chyba 
znacznie później.
 Ze stężałą twarzą ruszył wprost na Peyrola jak ślepy. Zdziwiony jego zachowaniem korsarz 
zszedł mu z drogi i, wykręciwszy się na pięcie patrzył w ślad za nim. Porucznik, jakby wiedziony 
magnetyczną siłą, kroczył dalej w kierunku drzwi domu, a Peyrol z oczyma utkwionymi w 
plecach Réala pozwolił mu niemal dojść do nich i dopiero wówczas zawołał zagadkowo:
 — Słuchajcie, poruczniku!
 I, o dziwo, Réal zrobił pół obrotu wstecz, jak gdyby Peyrol położył mu rękę na ramieniu.
 — Ach, tak — odpowiedział również półgłosem. — O tej sprawie pogadamy jutro.
 Peyrol, podszedłszy doń blisko, odezwał się wibrującym szeptem, akcentując każde słowo:
 — Pogadamy? Nie! Jutro przystąpimy do wykonania planu. Czekałem pół nocy, by to panu 
powiedzieć.
 Porucznik Réal skinął głową, lecz twarz miał tak kamienną, że Peyrol nie wiedząc, czy został 
zrozumiany, dodał:
 — To nie przelewki. — W chwili gdy porucznik otwierał drzwi, Peyrol rzucił: — Jeszcze 
chwilkę — i znów porucznik odwrócił się ku niemu.
 — Michel śpi gdzieś na schodach. Zechce pan go obudzić i powiedzieć mu, że czekam tutaj. 
Spędzimy obaj resztę nocy na kutrze i skoro świt zaczniemy przygotowania do wypłynięcia na 
morze. Tak, poruczniku, w południe, za dwanaście godzin, będzie pan żegnał la belle France*.
 Porucznik Réal patrzył gdzieś w przestrzeń, poza głową Peyrola. Przy księżycu oczy jego 
zdawały się szklane, nieruchome jak oczy nieboszczyka. Zniknął w drzwiach domu. Peyrola 
doszedł z wewnątrz hałas, jakby ktoś zataczał się w korytarzu, i Michel wypadł na dwór na 
złamanie karku; potknąwszy się raz, drugi, stanął drapiąc się w głowę i rozglądając na wszystkie 
strony wśród księżycowej nocy. Nie widział Peyrola stojącego odeń o pięć stóp, wreszcie Peyrol 
zawołał:
 — Hej, obudźcie się! Michel! Michel!
 — Voil? nôtre maître.
 — Patrzcie, co znalazłem — powiedział Peyrol. — Weźcie to i zanieście na miejsce.
 Lecz Michel nie wyciągnął ręki po widły, które mu Peyrol podawał.
 — Co się z wami dzieje? — zapytał Peyrol.
 — Nic, nic! Tylko widziałem je po raz ostatni na ramieniu Scevoli. — Spojrzał na niebo. — 
Przed dobrą godziną.
 — A co on z nimi robił?
 — Szedł na gumno, by je odnieść na miejsce.
 — Dobrze, teraz wy pójdziecie na gumno, by je odnieść na miejsce — powiedział Peyrol — i 
spieszcie się. — Czekał z dłonią na brodzie, póki jego pomocnik nie powrócił. Lecz przez ten 
czas Michel nie otrząsnął się ze zdumienia.
 — Miał pójść spać, wie pan.
 — Ach, co znowu. Miał pójść… Czyżby położył się w stajni? Śpi tam czasami, sami wiecie.
 — Wiem. Patrzyłem. Nie ma go tam — odpowiedział Michel całkiem rozbudzony, robiąc 
wielkie oczy.
 Peyrol ruszył ku zatoce. Zrobiwszy parę kroków odwrócił się i zobaczył, że Michel stoi 
nieruchomo na miejscu, gdzie go zostawił.
 — Chodźcie — zawołał — skoro świt trzeba będzie przygotować kuter do podróży.
 Stojąc w głębi framugi otwartego okna w pokoju porucznika Arletta łowiła uchem ich głosy i 
kroki, słabnące w miarę schodzenia ze zbocza. Nie umilkły jeszcze zupełnie, gdy doszedł ją lekki 
krok zmierzający ku drzwiom pokoju.
 Porucznik Réal powiedział prawdę. W Tulonie jeszcze powtarzał sobie, że nie powróci na 
fatalną farmę. Wzburzony był do głębi. Honor, uczciwość, zasady moralne nie pozwalały mu 
igrać z uczuciem biednej istoty, na której umysł padł cień obłędu wskutek przerażających, 
okrutnych i przy tym zbrodniczych niejako przeżyć. I oto powodowany niskim instynktem 
zdradził się całując ją po ręku! Uświadomił sobie z rozpaczą, że nie były to igraszki, lecz impuls 
wypłynął z najtajniejszej głębi jego serca. Druzgocące odkrycie człowieka, który, ledwie wyrósł 
z dziecinnych lat, postawił sobie za punkt honoru trzymać się z dala od nieokiełznanych 
namiętności i wołających o pomstę do nieba fałszów rewolucji i który mniemał, że wyjałowiły go 
one z porywów serca! Milczący i powściągliwy, nie przyjaźnił się z nikim. Krewnych nie miał. 
Stosunków towarzyskich nie utrzymywał wcale. Leżało to już w jego charakterze. Z początku 
odwiedzał Escampobar, gdyż nie było miejsca na świecie, dokąd w wolnych chwilach mógłby się 
udać, a parę dni tam spędzonych wystarczało, by zapomniał o wstrętnym mieście. Powziął pewną 
sympatię do starego Peyrola, jedynego człowieka, który nie miał nic wspólnego z rewolucją — 
nie widział jej nawet. Pogarda dla prawa, którą Peyrol odczuwał szczerze, działała orzeźwiająco. 
On jeden przynajmniej nie był hipokrytą ani głupcem. Zabijając i łupiąc nie osłaniał się 
świętością rewolucyjnych zasad ani umiłowaniem ludzkości.
 Od pierwszej, oczywiście, chwili Réal zauważył niepokój w atramentowej głębi oczu Arletty, 
uporczywy, blady uśmiech na jej ustach, jej tajemnicze milczenie, a również niezwykle 
metaliczny głos czyniący z każdego słowa pieszczotę. Coś niecoś o jej dziejach dowiedział się z 
półsłówek Peyrola, który niechętnie mówił na ten temat. Wzbudziło to w duszy Pisała więcej, 
goryczy i oburzenia niż współczucia, lecz rozkołysało wyobraźnię i utrwaliło wzgardę i wrogość 
do rewolucji, żywione przezeń w dzieciństwie i stale podsycane. Arletta zaintrygowała go 
nieprzystępnością. Później usiłował zamykać oczy na to, że, jak to ludzie mówią, widocznie nim 
się interesowała. Chwytał ukradkowe spojrzenia, którymi go obrzucała. Lecz daleki był od 
męskiej zarozumiałości. Dopiero pewnego dnia w Tulonie ni stąd, ni zowąd zaświtało mu, co jej 
nieme zainteresowanie jego osobą może oznaczać. Siedział wówczas przed kawiarnią, ciągnął 
przez słomkę jakiś napój i słuchał jednym uchem nudnej rozmowy trzech czy czterech oficerów. 
Zdumiał się, że to odkrycie zrobił właśnie w owej chwili, na ulicy, gdy otoczony kolegami 
słuchał mniej więcej fachowej rozmowy. I wtedy to zdał sobie sprawę, że od dawna nie myślał 
już o niczym innym, tylko o tej kobiecie.
 Wstał gwałtownie, rzucił na stół należność za napój i bez słowa opuścił kolegów. Znany był 
jednak z ekscentryczności i to jego zachowanie przeszło bez komentarzy. Był cichy, piękny 
wieczór. Podążył wprost za miasto i nocy tej błądził za fortyfikacjami, nie dbając w którą idzie 
stronę. Wszystko naokół pogrążone było we śnie. Nikt się nie ruszał i podczas wędrówki w 
opuszczonej okolicy podmiejskiej oznajmiały go tylko psy, szczekające po rzadkich wsiach i 
porozrzucanych tu i ówdzie budynkach.
 „Co się stało z moją prostolinijnością, z moją godnością i silną wolą? — roztrząsał 
drobiazgowo. — Pozwoliłem się opanować niegodnej namiętności do cielesnej tylko, bezdusznej 
powłoki, skażonej nadto przez zbrodnię!”
 Odkrycie to doprowadziło go do bezgranicznej rozpaczy. Gdyby nie był w mundurze, 
niechybnie spróbowałby popełnić samobójstwo, gdyż miał w kieszeni mały pistolet. Lecz 
powstrzymał się myśląc o wywołanej tym sensacji, plotkach i komentarzach, które będą o nim 
krążyły, i uwłaczających jego pamięci podejrzeniach. „Nie — powiedział sobie — będę musiał 
wypruć znaki bielizny, włożyć cywilne ubranie i zabrnąć o całe mile dalej na forty, zaszyć się w 
jaki las lub kotlinę w zaroślach i położyć kres memu życiu. Żandarmi, czy gardechamp?tre*, 
znalazłszy moje ciało po paru dniach, ciało zupełnie obcego w tych stronach człowieka, bez 
znaków szczególnych ani też przedmiotów mogących posłużyć do stwierdzenia mojej 
tożsamości, każą mnie pogrzebać na jakimś wiejskim cmentarzu.”
 Powziąwszy to postanowienie zawrócił niezwłocznie i o świcie znalazł się u bramy miejskiej. 
Musiał czekać na jej otwarcie i gdy wreszcie stanął w mieście, czas był wielki iść na służbę do 
tulońskiego Urzędu Admiralicji. Dnia tego nie dał nic poznać po sobie. Załatwiał codzienne 
czynności z pozornym spokojem, choć ani na chwilę nie przestawał toczyć z sobą walki. Nim 
wrócił na kwaterę, doszedł do przekonania, że będąc oficerem w czasie wojennym, nie ma prawą 
pozbawiać się życia. Nie pozwalały mu na to zasady, którym hołdował. Nie okłamywał się, 
rozumował tak z zupełną szczerością. W śmiertelnej walce z nieubłaganym wrogiem życie jego 
należało do ojczyzny. Znosił okrutne męki w samotności. Nie mógł się opędzić obrazom z 
Escampobar i coraz natarczywiej stawała mu w oczach ta obłąkana dziewczyna, tajemnicza, 
blada, pociągająca nieprzepartym urokiem swej przedziwnej osoby, stawała mu w oczach tak, jak 
ją widywał na farmie, ślizgająca się wzdłuż ścian, zjawiająca się na ścieżkach skalnych, 
wyglądająca z okien. Na kwaterze swej spędzał godziny w duchowej rozterce. Koledzy Réala 
doszli do przekonania, że mizantropia jego przechodzi wszelkie granice.
 Pewnego dnia zrozumiał, że dłużej tego nie wytrzyma. Nieustanne cierpienie działało 
rozkładająco na mechanizm jego myślenia. „Zacznę pleść głupstwa do ludzi — myślał. — Był 
przecież biedak, który zakochał się w obrazie czy posągu. Spędzał przed nim długie godziny na 
kontemplacji. A nieszczęścia jego nie można jednak porównać z moim! Dobrze więc, pojadę i 
będę podziwiał ją jak piękny obraz i jak obraz za szkłem będzie dla mnie równie nietykalna.” 
Przy pierwszej sposobności udał się tedy do Escampobar. Chodził z miną odpychającą, trzymał 
się w pobliżu Peyrola i obaj przed domem na ławce, ze skrzyżowanymi rękoma, spędzali długie 
godziny, milcząco zapatrzeni w przestrzeń. Jednakże ilekroć przechodziła przed nim Arletta, miał 
uczucie, jak gdyby coś poru — szyło mu się w piersi. Dzięki odwiedzinom w Escampobar łatwiej 
znosił brzemię życia i mógł pełnić funkcje urzędowe bez obawy mówienia ludziom głupstw. 
Wmawiał w siebie, że jest dość silny, by oprzeć się pokusie i że nigdy się nie zdradzi, lecz 
zdarzało mu się nieraz w pokoju gościnnym na farmie przelewać gorzkie łzy nad swym 
nieszczęsnym losem. Łzy te na czas krótki gasiły trawiący go żar namiętności. Opancerzył się 
surowością i z nadmiaru ostrożności rzadko kiedy rzucił okiem na Arlettę, bojąc się, by tego nie 
zauważyła.
 Niemniej wstrząsnęło nim odkrycie, że Arletta błądzi po nocy, była to okoliczność zgoła 
niezrozumiała. Wstrząs ten z kolei zachwiał, jeśli nie jego decyzją, to męstwem. Dnia tego, gdy 
mu podawała obiad, pozwolił sobie patrzeć na nią, a kiedy to zauważyła, stracił panowanie nad 
sobą i zaczął całować jej rękę. Uczyniwszy to był niepocieszony. Zdradził się. Zrobił krok 
fatalny. Poniósł klęskę moralną. Powoli oczy mu się na to otworzyły. Owa chwila nieszczęsnej 
słabości była jedną z przyczyn, dlaczego pozwolił Peyrolowi tak bezceremonialnie wysłać się do 
Tulonu. I w drodze do miasta myślał, że nie powinien tu nigdy wrócić. Lecz walcząc z sobą 
przystępował jednocześnie do wykonania planu. Gorzka ironia zawładnęła jego rozdwojoną 
duszą. Wchodząc do admirała, który go przyjął w pełnym uniformie w pokoju oświetlonym jedną 
tylko świecą, poszedł za nagłym impulsem i powiedział:
 — Gdyby w inny sposób się nie udało, to sądzę, że wolno mi wyruszyć samemu?
 Admirał zaś odpowiedział:
 — Nie myślałem o tym, lecz skoro sam pan się zgłasza, nie widzę przeszkód. Radziłbym panu 
tylko udać się w mundurze, w charakterze oficera wysłanego z depeszami. Rząd, bez wątpienia, 
postara się o wymianę pana w swoim czasie. Lecz miej pan na względzie, że pozostanie pan 
długi czas w niewoli, co może się odbić na pańskim awansie.
 U stóp wspaniałych schodów w zalanej światłem sali rządowego pałacu Réalowi przyszło 
nagle do głowy: „A teraz muszę wracać do Escampobar.” Rzeczywiście musiał wracać, bo 
zostawił tam walizkę, a w niej fałszywe depesze. Nie mógł wywołać znów admirała i 
oświadczyć, że je zgubił. Admirał uznałby go za patentowanego idiotę lub wariata. Zmierzając 
ku nabrzeżu, gdzie czekała łódź służbowa, powiedział sobie: „Tym razem to już ostatnia moja 
wizyta; może tam wrócę za parę lat, może nigdy.”
 Wracając łodzią, choć bryza była bardzo lekka, nie dał marynarzom rozkazu, by wzięli się do 
wioseł, gdyż nie chciał wrócić na farmę, nim kobiety udadzą się na spoczynek. Powiedział sobie, 
że honor i uczciwość wymagają, by więcej nie widział Arletty. Zdołał wmówić w siebie, że ta 
upośledzona i nieszczęsna istota nie mogła zrozumieć jego odruchu. Nie okazała zdziwienia, nie 
krzyknęła, w ogóle nie dała znaku zrozumienia; zachowała się z całą biernością, potem, 
cofnąwszy się, siadła spokojnie i, o ile sobie przypominał, nie zarumieniła się nawet. Sam zaś 
miał jeszcze tyle silnej woli, by wstać i wyjść nie spojrzawszy na nią. Pozwoliła mu wyjść nie 
uczyniwszy nawet gestu. Cóż mogło wzruszyć to ciało bez duszy? „Nie wysnuła z tego żadnego 
wniosku — myślał gardząc samym sobą. — Ciało bez duszy! Ciało bez duszy! — powtarzał 
znęcając się nad samym sobą. Wtem odpowiedział sobie: — Nie. To nie to. Wszystko w tej 
kobiecie jest tajemnicą, pokusą, urokiem. A zresztą, cóż mnie obchodzi jej dusza!”
 Na tę myśl wyrwał mu się cichy jęk, aż gospodarz łodzi zapytał z szacunkiem:
 — Czy pana co boli, panie poruczniku?
 — Nie, to nic — odmruknął i zacisnął zęby z rezygnacją człowieka na torturach.
 Podczas rozmowy z Peyrolem w drzwiach domu słowa: „nie chcę jej widzieć” i „ciało bez 
duszy”, kołatały mu się po głowie. Wchodząc po schodach, czuł się zupełnie wyczerpany 
uczuciowo. Miał tylko jedno jedyne pragnienie — pozostać sam. Idąc ciemnym korytarzem 
zauważył, że drzwi do pokoju Katarzyny są otwarte na oścież. Lecz nie zwrócił na to uwagi. 
Bliski był stanu zupełnej nieczułości. Naciskając klamkę myślał: „Wszystko to skończy się 
wkrótce!”
 Tak dalece był wyczerpany, że nieledwie głowa mu się chwiała i nie widział wcale Arletty, 
która stała przy oknie, oparta o ścianę, w najciemniejszym kącie pokoju poza konturem 
księżycowego światła.. Dopiero gdy przemknęła obok niego z leciutkim szelestem, zdał sobie 
sprawę Z czyjejś obecności w pokoju. Zrobił dwa kroki wstecz i usłyszał chrzęst klucza 
obracanego w zamku. Gdyby cały dom się zawalił, on zaś znalazł się pod gruzami, nie byłby 
bardziej zdruzgotany i oszołomiony. Czucie wróciło mu dopiero, gdy Arletta chwyciła go za 
rękę.
 — Nareszcie! Nareszcie! Ale jesteś nieostrożny. Gdyby zamiast mnie był tu Scevola, już byś 
nie żył. Widziałam go przy robocie — znacząco ścisnęła go za rękę. Nie dostrzegał jej wyraźnie, 
przecie każdym nerwem wyczuwał bliskość jej ciała. — Wiele wody upłynęło już od tego czasu 
— dodała cichym głosem. Potem gwałtownie: — Chodź do okna, bym mogła cię widzieć.
 Wielki prostokąt księżycowego światła leżał na podłodze. Posłusznie jak dziecko szedł, gdzie 
go ciągnęła. Schwyciła i ujęła jego drugą rękę zwisającą bezwładnie wzdłuż ciała. Sztywny był, 
wiotki w stawach i wydawało mu się, że nie oddycha. Patrząc mu w twarz cokolwiek z dołu, 
wyszeptała słodko:
 — Eugeniuszu, Eugeniuszu! — Raptem przestraszyła się zauważywszy, że twarz ma 
trupiobladą i nieruchomą. — Nic nie mówisz. Wyglądasz na chorego. Co ci jest? Czyś ranny?
 Puściła jego bezwładne ręce i dotykając go wzdłuż ciała szukała rany. Zerwała mu nawet 
kapelusz z głowy i odrzuciła, chcąc jak najprędzej przekonać się, czy nie poniósł szwanku, lecz 
nie odkrywszy nic złego uspokoiła się jak osoba rozsądna i praktyczna. Zarzuciła mu ramiona na 
szyję, zawisła na nich odchylając się trochę wstecz. Jej małe, równe ząbki lśniły, czarne oczy, 
niezmiernie głębokie, w których tonął spojrzeniem, odzwierciedlały, rzekłbyś, westchnienie ulgi. 
Nie było w nich porywu namiętności ani szału, tylko błysk przenikliwy, władczy, biorący w 
posiadanie. Réal się ocknął. Powitał powrót do życia głuchym, niebacznym okrzykiem, 
odczuwając naraz taką trwogę, jak gdyby oboje stali na iglicy szczytu ponad rozgrzmotem fal, 
przelewających mu się w uszach, on zaś drżał, by nie rozplotła dłoni i nie upadła w przepaść 
znikając w niej na zawsze. Ujął ją wpół i przyciągnął mocno do piersi. Wśród wielkiej ciszy, 
zalani potokiem księżycowego światła, wpadającego przez okno, stali tak długi, długi czas. 
Spojrzał na jej głowę spoczywającą mu na ramieniu. Miała oczy zamknięte, a twarz jej bez 
uśmiechu zdawała się rozkosznie uśpiona i tchnęła czymś zwiewnym, ukojnym, boskim i 
wieczystym. Wyraz tej twarzy przeszył mu serce ostrą słodyczą. „Ona jest przecudna. To cud 
prawdziwy — myślał z pewnego rodzaju przerażeniem. — To niemożliwe.”
 Spróbowała wysunąć mu się z objęć, lecz przytrzymał ją instynktownie i przycisnął mocniej 
do piersi. Poczekała chwilę i ponowiła próbę. Wówczas ją puścił. Stała przy nim oparłszy ręce na 
jego ramionach. Poważny wyraz twarzy opromienił ją urokiem, który wydał mu się zabawny, 
robiła teraz wrażenie kobiety energicznej i rozsądnej.
 — Wszystko to bardzo dobrze — zaszeptała rzeczowym tonem. — Będziemy musieli 
pomyśleć, jak stąd się wydostać. Nie mówię zaraz, W tej chwili — dodała czując, że drgnął z 
lekka. — Scevola łaknie twej krwi. — Zdjęła mu rękę z ramienia, by wskazać na wewnętrzną 
ścianę pokoju, i zniżyła głos: — Jest tam, wiesz. Ale i Peyrolowi nie dowierzaj. Patrzyłam stąd 
na was, gdy rozmawialiście przed domem. Peyrol jest zmieniony nie do poznania. Nie ufam mu 
już. — Głos jej drżał: — On i Katarzyna zachowują się dziwnie. Nie rozumiem, co im się stało. 
On nie mówi do mnie. Gdy siadam przy nim, odwraca się do mnie plecami.
 Poczuła, że Réal się zachwiał, zerwała się i spytała go troskliwie:
 — Jesteś zmęczony? — Gdy nie odpowiadał, poprowadziła go do krzesła, zmusiła, by je zajął, 
sama zaś usiadła u jego stóp na podłodze. Głowę wsparła na jego kolanach i ujęła go za rękę. 
Westchnęła. — Wiedziałam, że to się musi stać — powiedziała bardzo cicho — a jednak 
przyszło tak niespodziewanie.
 — Och, wiedziałaś, że to się musi stać — powtórzył słabym głosem.
 — Tak! Modliłam się o to. Czy kiedy kto modlił się o ciebie, Eugeniuszu? — spytała 
akcentując to imię pieszczotliwie.
 — W dzieciństwie chyba — odparł Réal posępnie.
 — Otóż tak! Wiedz, że modliłam się dzisiaj za ciebie. Zeszłam na wieś do kościoła… — Réal 
nie wierzył własnym uszom. — Abbé wpuścił mnie przez drzwi do zakrystii. Mówił bym 
wyrzekła się świata, ja zaś gotowam wszystkiego się wyrzec dla ciebie.
 Réal siedział z twarzą odwróconą i zdawał się widzieć w najciemniejszym kącie pokoju 
nieubłagane widmo losu. Oto godzina już bliska, kiedy ukaże się i zniszczy tę spokojną, ufną 
radość. Lecz otrząsnął się ze zmory, podniósł rękę Arletty do ust, całował ją długo, potem zaś 
spytał:
 — A więc wiedziałaś, co się stanie? Wszystko wiedziałaś? Tak! A co myślałaś o mnie?
 Uścisnęła mocno jego rękę, której przez cały czas ani na chwilę nie wypuszczała.
 — Tyle tylko myślałam.
 — Lecz co myślałaś o moim zachowaniu się czasami? Widzisz, ja nie wiedziałem, co się 
stanie. Ja, ja się bałem — ledwie tchnął ostatnie słowa.
 — O zachowaniu? Co za zachowanie? Przyjeżdżałeś, wyjeżdżałeś. Gdy cię nie było, 
myślałam o tobie, a gdy byłeś tu, nie mogłam napatrzyć się na ciebie do syta. Mówię ci, że 
wiedziałam, co się stanie. Ja się nie bałam.
 — Uśmiechałaś się słodko — szepnął, jakby napomykając o niepojętym cudzie.
 — Było mi dobrze i spokojnie — szeptała Arletta, jakby w półśnie. Pieściwy szept spływał z 
jej warg. Opisywała stan błogiego spokoju w słowach nie mających na pozór sensu, 
niewiarogodnych, a jednak przekonywających i uspokajających Réala.
 — Jesteś nadzwyczajny — ciągnęła.. — Ilekroć byłeś przy mnie, wszystko wydawało się 
inne.
 — Co mówisz? Jak inne?
 — Całkiem inne, światło dnia, nawet martwe kamienie, z których dom jest zbudowany, 
wzgórza, drobne kwiatki kwitnące na skałach! Nawet Nanette zdawała się inna.
 Nanette była białą angorą z długą, jedwabistą sierścią, faworytką wszystkich. Rezydowała 
przeważnie na podwórzu.
 — Och, Nanette była również inna — rzekł Réal uniesiony muzyką jej głosu w nieziemskie 
sfery i nie czując własnej osobowości; siedział schylony nad tą głową u swych kolan i nic prócz 
miękkiego uścisku jej ręki nie łączyło go ze światem.
 — Tak. Ładniejsza. I tylko ludzie… — urwała niepewnie. I nagle spiętrzona fala uroku 
przelała mu się nad głową i, odpływając szybko, odsłoniła przerażająco jałową, pustynną roztocz 
dna. Włosy mu się zjeżyły z zimna.
 — Jacy ludzie? — spytał.
 — Wszyscy są tacy zmienieni. Słuchaj, tej nocy, kiedy ciebie nie było… po coś ty właściwie 
odjechał? zastałam tych dwoje w kuchni. Siedzieli i nic do siebie nie mówili. Och, ten Peyrol! To 
straszny człowiek.
 Uderzyły go w jej słowach akcenty grozy i głębokiego przekonania. Nie wiedział, że Peyrol 
nieprzewidzianym, niespodziewanym i zagadkowym ukazaniem się w Escampobar dał moralny, 
a nawet fizyczny impuls całej jej istocie, był tedy dla niej postacią na olbrzymią miarę, gońcem z 
nieznanego świata, który przybył do samotni, istotą mocarną o niewyczerpanych zasobach 
potęgi, niedostępną i niezwyciężoną.
 — On nic nie powie, nikogo nie posłucha, a zrobić może zawsze, co mu się spodoba.
 — Czyżby mógł? — mruknął Réal. —
 Siadła prosto i kilkakrotnie skinęła głową dając wyraz przekonaniu, że w to nie wątpi.
 — Czy i on łaknie mojej krwi? — spytał Réal z goryczą.
 — Nie, nie. To nie to. Mógłbyś się obronić. Mogłabym czuwać nad tobą. Czuwałam od 
dawna. Onegdaj w nocy wydało mi się, że słyszę jakieś podejrzane odgłosy na dworze, i zeszłam 
na dół, obawiając się o ciebie, i choć nie zobaczyłam nikogo, pomimo to czułam…
 Nie, to nie to! Gorzej. Nie wiem, co on zamierza. Wciąż go lubią, lecz zaczynam się go 
obawiać. Gdy tu przybył i zobaczyłam go po raz pierwszy, był zupełnie taki sam jak teraz, tylko 
nie miał tak siwych włosów: wielki, spokojny. Wówczas miałam takie wrażenie, jakby mi coś 
poruszyło się w głowie. Uprzejmy był, wiesz. Musiałam się doń uśmiechnąć, jak gdybym go 
poznawała. Myślałam wówczas: „Oto on, ten człowiek we własnej osobie.”
 — A gdy ja przybyłem? — spytał Réal z rozczarowaniem.
 — Ty! Na ciebie czekałam — odpowiedziała cichym głosem, jakby zdziwiona tym pytaniem, 
lecz wciąż myśląc widocznie o Peyrolu. — Tak zastałam ich wieczorem w kuchni. Przyglądali 
się sobie i siedzieli cicho jak mysz pod miotłą. Powiedziałam mu, że nie ma mi co rozkazywać. 
Oh, mon chéri, mon chéri*, nie słuchaj Peyrola, nie pozwól mu…
 Ledwie oparłszy się o jego kolana skoczyła na równe nogi. Réal wstał również.
 — On mi nic nie może zrobić — mruknął.
 — Nie mów mu o niczym. Nikt nie wie, co on myśli, a teraz nawet ja nie mogę zgadnąć, co 
ma na myśli mówiąc o tym lub owym. Wygląda, jakby posiadał jakiś sekret.
 Powiedziała to z takim akcentem, że Réal uczuł się wzruszony do łez. Powtórzył, że Peyrol 
nie może mieć na niego wpływu, mówiąc, zresztą, prawdę. Związany był własnym słowem. Od 
chwili gdy wyszedł od admirała w galowym, wyzłoconym mundurze, który niecierpliwi się, 
chcąc wrócić czym prędzej do swych gości, był na służbie; podjął się jej dobrowolnie, na 
ochotnika. Przez chwilę czuł żelazną obręcz na żebrach. Arletta zajrzała mu w oczy z bliska i nie 
był w stanie wytrzymać jej wzroku.
 — Dobrze. Będę ostrożny. A Katarzyna, czy i ona jest niebezpieczna?
 W księżycowej poświacie zarysy karku i głowy Arletty ponad lśnieniem fichu majaczyły 
ułudnie. Uśmiechnęła się i przystąpiła doń blisko.
 — Biedna ciotka — powiedziała. — Obejmij mnie, Eugeniuszu… Ona nic nie może zrobić. 
Wodziła za mną oczami myśląc, że tego nie widzę. A teraz nie patrzy mi w oczy. Peyrol tak 
samo. On również wodził za mną oczami. Często zastanawiałam się z jakiego powodu. Może ty 
wiesz, Eugeniuszu? Lecz wszystko się zmieniło.
 — Tak, wszystko się zmieniło — odpowiedział Réal starając się nadać swemu głosowi 
beztroskie brzmienie. — Czy Katarzyna wie, że tu jesteś?
 — Gdy przyszłyśmy dziś na górę, położyłam się w ubraniu, ona zaś siadła na swym łóżku. 
Świeca zgasła, lecz przy księżycowym świetle widziałam ją wyraźnie z rękoma złożonymi na 
kolanach. Nie mogąc dłużej wyleżeć wstałam otwarcie i wyszłam z pokoju. Nie poruszyła się. 
Siedziała w nogach łóżka. Wychodząc położyłam palec na ustach, ona zaś spuściła oczy. Nie 
pamiętam, bym zamknęła za sobą drzwi… Trzymaj mnie mocniej, Eugeniuszu, jestem 
zmęczona… . Jakie to dziwne! Dawniej, bardzo dawno, nim poznałam ciebie, nie odpoczywałam 
nigdy i nigdy nie czułam się zmęczona.
 Raptem przestała szeptać kładąc palec na ustach na znak milczenia. Nasłuchiwała i Réal 
nasłuchiwał również, choć nie wiedział dlaczego. W owej chwili nagłego skoncentrowania uwagi 
wszystko, co go spotkało od chwili wejścia do pokoju, wydało mu się snem, dzięki właściwym 
snom cechom nieprawdopodobieństwa, hiperfizycznej wyrazistości i niekonsekwencji. Nawet 
kobieta, zwisająca mu w ramionach, zdawała się nie mieć wagi, jak we śnie.
 — Ona tam jest — szepnęła Arletta stając na palcach, by tchnąć mu te słowa do ucha. — 
Musiała słyszeć, gdy wchodziłeś.
 — Gdzie? — spytał równie tajemniczo.
 — Za drzwiami. Musiała się przysłuchiwać, jakeśmy szeptali; — .. — Arletta tchnęła mu do 
ucha takim tonem, jakby mówiła o czymś zdrożnym. — Powiedziała mi raz, że jestem jedną z 
tych kobiet, które nie są stworzone dla męża.
 Na to objął ją również drugim ramieniem i zajrzał w jej rozszerzone jakby od strachu oczy, 
ona zaś przytuliła się do niego z całej mocy i trwali tak przez czas dłuższy z wargami 
przyciśniętymi do warg, nie całując się, z zapartym oddechem. Ogarnęła go taka cisza, że, zda 
się, wypełniła wszechświat. „Czy umieram?” — wystrzeliło z głębi jego jestestwa, przeszyło tę 
ciszę przeogromną i znikło w niej na kształt iskry wśród wieczystej nocy. I tylko mocniej jeszcze 
ścisnął Arlettę.
 Doszedł ich starczy i niepewny głos wołający: — Arletto! — Katarzyna słuchała szeptów i nie 
mogła się pogodzić z ciszą, która potem zapadła. Usłyszeli jej drżący głos tak wyraźnie, jak 
gdyby była w pokoju. Réalowi się wydawało, że ten głos wraca go do życia. Rozluźnili uścisk w 
milczeniu.
 — Odejdź — zawołała Arletta.
 — Arl…
 — Uspokój się — krzyknęła głośniej. — Nic na to nie możesz poradzić.
 — Arletto! — przebił się przez drzwi okrzyk niepewny i rozkazujący.
 — Obudzi Scevolę — powiedziała Arletta do Réala tonem zwykłej rozmowy. I oboje czekali 
na odgłosy z zewnątrz, które się jednak nie odezwały. Arletta wskazała palcem na ścianą. — On 
jest tam, wiesz.
 — Śpi — mruknął Réal. Jednocześnie świdrowała mu w głowie myśl: „Jestem zgubiony”, 
myśl nie mająca nic wspólnego ze Scevolą.
 — Boi się — ze wzgardą powiedziała Arletta półgłosem. — Lecz to nic nie znaczy. Będzie się 
trząsł ze strachu, a w następnej chwili gotów mordować.
 Powoli, nie mogąc, rzekłbyś, oprzeć się starej kobiecie, podchodzili do drzwi. Réal pomyślał 
w porywie namiętności: „Jeżeli teraz nie odejdzie, nie będę miał rano siły oderwać się od niej.” 
Nie miał przed sobą perspektywy śmierci, tylko perspektywę długiej i nieznośnej rozłąki. 
Westchnienie, jęk prawie, doszło ich spoza drzwi i rozlało się dokoła nich ołowiem smutku, 
przeciw któremu zamki i klucze nic nie mogą.
 — Lepiej byś do niej poszła — szepnął przejmująco.
 — Idę — odpowiedziała Arletta z odcieniem współczucia w głosie. — Biedna staruszka, 
jesteśmy same na świecie, lecz musi mnie słuchać jako dziedziczki. — Z jedną ręką na ramieniu 
Réala przytknęła usta do drzwi i powiedziała wyraźnie:
 — Przyjdę zaraz. Wróć do pokoju i czekaj na mnie — mówiła, jakby była pewna, że 
Katarzyna zastosuje się do jej słów.
 Nastąpiła głęboka cisza. Może Katarzyna już odeszła. Réal i Arletta stali bez ruchu przez całą 
minutę jak skamieniali.
 — Idź już — odezwa się Réal szorstkim, ledwie dosłyszalnym szeptem.
 Musnęła mu usta błyskawicznym pocałunkiem i znów stali jak para kochanków zaklętych w 
kamień.
 „Jeżeli nie odejdzie — myślał Réal — nie zdobędę się na to, by ją odtrącić od siebie, a 
wówczas będą musiał palnąć sobie w łeb.” Lecz gdy nareszcie odsunęła się odeń, schwycił ją z 
powrotem i przytrzymał, jakby była jego życiem. Gdy wypuścił ją wreszcie z ramion, zdumiał się 
słysząc jej cichy, radosny śmiech.
 — Dlaczego się śmiejesz? — spytał wystraszony. Zatrzymała się rzucając mu odpowiedź 
przez ramię.
 — Śmiałam się myśląc o dniach, które nas czekają. O tylu, tylu dniach. Czy pomyślałeś o 
tym?
 — Tak — odpowiedział Réal złamanym głosem, jak człowiek, który otrzymał cios w serce. 
Uchylając przed nią drzwi rad był, że może się na nich oprzeć.
 Wyśliznęła mu się z cichym szelestem jedwabnej spódniczki, lecz nim się drzwi zamknęły, 
wyciągnęła za siebie rękę. Zdążył jeszcze przycisnąć jej dłoń do ust. Była chłodna. Wyrwała mu 
rękę, on zaś miał tyle przytomności, by zamknąć za nią drzwi. Czuł się jak człowiek przykuty do 
ściany i umierający z pragnienia, któremu zabrano sprzed nosa dzban z zimną wodą. W pokoju 
wydało mu się naraz bardzo ciemno. „Chmura zakryła księżyc, bardzo wielka chmura” — myślał 
idąc sztywno do okna krokiem niepewnym jak linoskoczek po linie. Po chwili zobaczył księżyc 
na niebie, którego nie przesłaniała najlżejsza nawet chmurka. Powiedział sobie: „Sądzę, że przed 
chwilą omal nie umarłem. Lecz nie — ciągnął w duchu torturując się dobrowolnie — ja nie 
umrę. Będę tylko cierpieć, cierpieć, cierpieć…”
 Cierpieć bez końca! Dopiero gdy potknął się o łóżko, spostrzegł, że odszedł od okna. Naraz 
padł na łóżko i ukrył twarz w poduszce, którą gryzł, by zdusić krzyk rozpaczy wyrywający mu 
się gwałtem z gardła. Charaktery wyćwiczone w nieczułości, gdy je opanuje namiętność, wpadają 
od razu w rozpacz jak pokonani olbrzymi. On, żołnierz na posterunku, uczuł, że waha się w 
obliczu śmierci. Zwątpił w siebie, w swoje męstwo. Wiedział tylko, że rano musi wyruszyć. 
Dreszcz nim wstrząsnął i, leżąc wyciągnięty, obu rękami gniótł kurczowo kołdrę, by nie 
wyskoczyć z łóżka w panicznym niepokoju. Mówił surowo do siebie: „Muszę leżeć i 
odpoczywać, by mieć siły na jutro, muszę odpoczywać” — a tymczasem od okropnej walki z 
sobą pot mu wystąpił na czoło. Na koniec musiał zapaść w nagły sen, bo przewróciwszy się na 
drugi bok siadł na łóżku, a słowo „Ecoutez*” dźwięczało mu w uszach.
 Dziwne, mętne światło wypełniało pokój i światło to wydawało mu się obce, niepodobne do 
żadnego światła, które widział w życiu, a w nogach jego łóżka stała postać w ciemnych szatach i 
ciemnym szalu naciągniętym na głowę, postać o zoranej, ascetycznej twarzy, patrzącej czarnymi, 
pustymi oczodołami, cicha, wyczekująca, nieubłagana… „Czy to śmierć?” — pytał się w duchu 
utkwiwszy w niej przerażony wzrok. Postać przypominała mu Katarzynę. Powtórzyła znów:
 — Ecoutez.
 Odwrócił od niej oczy i spostrzegł, że on sam ma na piersi rozpięte ubranie. Nie chciał patrzeć 
na tę istotę, kimkolwiek była, widmem czy kobietą. Powiedział:
 — Tak, słyszę.
 — Jest pan uczciwym człowiekiem. — Był to beznamiętny głos Katarzyny. — Już rozedniało. 
Pan odjedzie.
 — Tak — rzekł nie podnosząc głowy.
 — Ona śpi — ciągnęła Katarzyna czy widmo — śpi, wyczerpana zupełnie, śpi tak głęboko, że 
trzeba by nią mocno potrząsnąć, by ją obudzić. Pan odjedzie. Jest moją bratanicą — ciągnął 
nieugięty głos — i pan wie, że śmierć kryje się w fałdach jej sukni i ludzka krew ją plami. Ona 
nie dla męża.
 Réal doznawał takiego strachu, jaki się odczuwa we śnie. Zebrał siły, by stawić czoło tej 
istocie, która wyglądała na Katarzynę, a ferowała wyroki jak okrutne fatum. Uniósł głowę tonącą 
w tym świetle, które wydawało mu się okropne i nie z tego świata.
 — Posłuchajcie mnie, wy także — rzekł. — Gdyby była beznadziejnie obłąkana i ciążyły na 
niej wszystkie zbrodnie całej rewolucji, nie zawahałbym się przycisnąć jej do piersi. Czy 
rozumiecie?
 Zjawisko przypominające Katarzynę skłoniło, potem zaś uniosło zakapturzoną głowę.
 — Był czas, kiedy przycisnęłabym do piersi l’enfer m?me*. Lecz on odszedł, bo był związany 
ślubami. Pan jest związany tylko uczciwością. I pan odejdzie.
 — Mam do spełnienia obowiązek — mówił porucznik Réal głosem miarowym, spokojnym, 
rzekłbyś, od nadmiaru grozy, którą przejmowała go stara kobieta.
 — Odejdź nie budząc jej, nie spojrzawszy na nią.
 — Zniosę trzewiki w ręku — powiedział. Westchnął głęboko i doznał wrażenia senności. — 
Jest bardzo wcześnie — mruknął.
 — Peyrol jest już na dworze przy studni — oznajmiła Katarzyna. — Co on może tam robić 
przez cały ten czas? — dodała z zakłopotaniem. Réal tymczasem spuścił nogi na ziemię 
spoglądając na Katarzynę kątem oka, lecz ona usunęła się ku drzwiom; gdy spojrzał po raz drugi, 
znikła, a drzwi były zamknięte.
XV
 Zszedłszy ze schodów Katarzyna zastała Peyrola wciąż jeszcze przy studni. Zdawał się patrzeć 
w studnię ze szczególnym zainteresowaniem.
 — Kawa na pana czeka, Peyrol — krzyknęła ku niemu od drzwi.
 Odwrócił się raptownie, jak człowiek zaskoczony, i podszedł z uśmiechem na ustach.
 — To pożądana wiadomość, mademoiselle Katarzyno — powiedział. — Wcześnie pani dziś 
wstała.
 — Tak — przyznała — ale pan też. Czy Michel jest gdzieś blisko? Niech go pan zawoła na 
kawę.
 — Michel jest na kutrze. Może pani nie wie, że kuter wyrusza w niewielką podróż.
 Pociągnął łyk kawy i przełknął kęs chleba. Czuł głód. Całą noc był na nogach i nawet 
rozmawiał z obywatelem Scevolą. Wraz z Michelem miał o świcie trochę roboty na kutrze, 
zresztą niewiele, bo kuter był stale utrzymywany w gotowości do żeglugi. Potem zaś, 
zamknąwszy na nowo obywatela Scevolę, niepokojącego się bardzo o swój los, a którego mimo 
to pozostawił w niepewności, wrócił na farmę, poszedł do siebie na górę, gdzie zajmował się 
przez pewien czas różnymi rzeczami, potem przekradł się na dwór do studni. Tam zobaczyła go 
Katarzyna, nim weszła do pokoju Réala. Peyrol nie spodziewał się jej tak wcześnie. Popijał z 
rozkoszą kawę. Bez oznak zdziwienia słuchał opowieści Katarzyny o zniknięciu Scevoli. 
Zaglądała do jego dziury. Nie spał tej nocy na swym sienniku, to pewne, i nigdzie go nie było 
widać, nawet na najdalszym polu; oglądała się za nim dokoła. Niemożliwe, by wykradł się do 
Madrague, dokąd nie lubił chodzić, lub do wsi, gdzie bał się pokazać. Na to Peyrol zauważył, że 
niewielka byłaby strata, gdyby się z nim co stało, lecz słowa te bynajmniej nie uspokoiły 
Katarzyny.
 — Strach człowieka ogarnia — odpowiedziała. — Może on się gdzie chowa dybiąc na kogoś. 
Wie pan, co mam na myśli, Peyrol.
 — Ba, porucznik nie ma się czego bać, bo wyjeżdża. Co zaś do mnie, to jestem ze Scevolą w 
dobrej komitywie. Bardzo niedawno miałem z nim dłuższą rozmowę. Wy, kobiety, umiecie go 
doskonale trzymać na wodzy, a zresztą, kto wie, czy nie odszedł na zawsze.
 Katarzyna utkwiła w nim wzrok myślący i przenikliwy.
 — „Porucznik nie ma się czego bać” — powtórzyła oględnie.
 — Nie, bo wyjeżdża. Czy pani o tym wiedziała? — Stara kobieta wciąż patrzyła nań 
przenikliwie. — On jest na służbie.
 Z minutę jeszcze Katarzyna trwała w takim zapatrzeniu. Potem przestała się wahać. Nie mogła 
się oprzeć chęci poinformowania Peyrola o wypadkach tej nocy. Gdy zaczęła opowiadać, Peyrol 
zapomniał o nie dopitej kawie i nie dojedzonym chlebie. Głos Katarzyny brzmiał surowo. Stała w 
pozie imponującej i uroczystej niczym wiejska kapłanka. Cała opowieść tego wstrząsającego 
przeżycia zajęła jej niewiele czasu i niebawem skończyła tymi słowami:
 — Porucznik jest uczciwym człowiekiem. — A po chwili dodała z naciskiem: — Nie może 
być dwóch zdań. Postąpił jak człowiek uczciwy.
 Jeszcze przez chwilę Peyrol siedział z wzrokiem utkwionym w kubek z kawą, potem ni stąd, 
ni zowąd porwał się tak gwałtownie, że przewrócił krzesło, które upadło na kamienną posadzkę.
 — Gdzie on jest, ten uczciwy człowiek? — ryknął gromowym głosem, aż Katarzyna 
wyrzuciła do góry ręce, sam zaś Peyrol, stropiony, zniżył głos do wyrazistej dykcji: — Gdzie jest 
ten człowiek? Muszę go widzieć.
 Wybuch ten zmącił nawet hieratyczną powagę Katarzyny.
 — Po co? — spytała zmieszana nie na żarty. — Zaraz tu będzie na dole. To dla niego ten 
kubek kawy.
 Peyrol zwrócił się do wyjścia, lecz Katarzyna go zatrzymała.
 — Na miłość boską, monsieur Peyrol — zawołała na poły błagalnie, na poły rozkazująco — 
nie budź pan dziecka. Pozwól jej spać. O, daj jej spać! Nie budź jej. Bogu jednemu wiadomo, od 
jak dawna nie sypia. Ja nie wiem i myśleć o tym nie chcę.
 Uczuła się dotknięta słowami Peyrola, który zawołał:
 — Wszystko to skończony idiotyzm. — Lecz usiadł z powrotem i spostrzegłszy, że nie dopił 
kawy, opróżnił kubek jednym haustem.
 — Nie chcę, by była bardziej obłąkana niż dawnymi czasy — powiedziała Katarzyna w 
porywie rozpaczy, lecz bardzo cichym głosem. Pod płaszczykiem egoizmu kryło się w tym 
zdaniu szczere, głębokie współczucie dla bratanicy. Drżała na myśl o chwili, gdy nieszczęsna 
Arletta się obudzi i trzeba będzie uporać się z fatalnymi komplikacjami, które podczas jej snu 
pozostawały w zawieszeniu. Peyrol kręcił się na krześle.
 — Więc on pani powiedział, że wyruszy? Naprawdę to pani powiedział? — spytał.
 — Obiecał odejść przed obudzeniem się dziecka. Zaraz.
 — Ależ, sacre nom d’un chien*, nigdy tu nie bywa najlżejszego wiatru przed jedenastą — 
zawołał Peyrol z wielkim zniecierpliwieniem, choć usiłował opanować głos; Katarzyna znosiła 
cierpliwie jego humory zaciskając tylko wargi i kiwając uspokajająco głową. — Niepodobna 
współpracować z takimi ludźmi — mruknął pod nosem.
 — Czy pan wie, monsieur Peyrol, że ona była u księdza? — rzuciła Katarzyna z przeciwnego 
końca stołu, nad którym unosiła się jej długa, chuda postać. Z wieczora, nim zdołała skłonić 
bratanicę do położenia się, miała z nią długą rozmowę. Peyrol się żachnął.
 — Co? U księdza? Niech pani posłucha, Katarzyno — zaczął ze skoncentrowaną furią w 
głosie — czy pani się zdaje, że mnie to wszystko wzrusza choć odrobinę?
 — Mogę myśleć tylko o mojej bratanicy. Jesteśmy same na świecie — ciągnęła powtarzając 
zdanie, które Arletta powiedziała do Réala. Mówiła, jakby głośno myślała, zauważyła jednak, że 
Peyrol słucha z zainteresowaniem. — Ksiądz chciał, aby wyrzekła się świata — stara kobieta 
spontanicznym gestem załamała chude ręce. — Chyba są jeszcze na świecie klasztory.
 — I pani, i Arletta obie jesteście zwariowane — oświadczył Peyrol. — To dowodzi tylko, co 
za osioł z tego curé. Nie znam się na tych rzeczach, lecz spotykałem za moich czasów zakonnice, 
niektóre z nich wielkie dziwaczki, nie zdaje mi się jednak, by przyjmowano obłąkane do 
klasztoru. Tego może się pani nie obawiać. Mówię pani.
 Urwał, bo drzwi wewnętrzne otworzyły się i porucznik wszedł do kuchni. Pałasz niósł w ręku, 
a kapelusz miał na głowie. Postawił walizeczkę na podłodze i siadł na najbliższym krześle, by 
włożyć trzewiki, które przyniósł w drugiej ręce. Potem podszedł do stołu. Peyrol, który powiódł 
za nim oczyma, myślał: „Ten wygląda jak ćma opalona w ogniu.” Oczy Réalowi zapadły 
głęboko, policzki również miał wpadnięte i cała twarz robiła wrażenie wyniszczonej, przeżytej.
 — Hm, widzę, że pięknie pan wygląda, ani słowa. W sam raz gotów pan na ciężką przeprawę 
z nieprzyjacielem — zauważył Peyrol. — Ciekawym, kto uwierzy dwa słowa człowiekowi z tak 
szubieniczną miną. Nie zachoruje pan, mam nadzieję. Jest pan na służbie. Nie wolno panu 
zachorować. Hej, mademoiselle Katarzyno, proszę o butelkę, pani wie, moją własną butelkę.. — 
Wyrwał ją Katarzynie z ręki, nalał trochę brandy do kawy porucznika, pchnął ku niemu kubek i 
czekał. Nom de nom*! — rzekł po chwili z natężeniem w głosie. — Czy pan nie wie, co z tym 
robić? To dla pana. — Réal usłuchał jak automat. — A teraz — rzekł Peyrol wstając od stołu — 
idę na górę ogolić się. Dziś jest wielki dzień, dziś żegnamy się z porucznikiem.
 Przez cały ten czas Réal nie powiedział słowa i podniósł głowę dopiero, gdy drzwi zamknęły 
się za Peyrolem.
 — Katarzyno — przemówił ledwie dosłyszalnym głosem. Patrzyła na niego uważnie, on zaś 
ciągnął: — Słuchajcie, gdy się dowie, że odszedłem, niech pani Jej powie, że wkrótce wrócę. 
Jutro, zawsze jutro.
 — Dobrze, mój dobry monsieur — powiedziała Katarzyna beznamiętnym głosem, lecz 
wykręcając konwulsyjnie ręce. — Nic innego nie ważyłabym się jej powiedzieć!
 — Ona pani uwierzy — szepnął Réal przejmująco.
 — Tak, uwierzy mi — powtórzyła Katarzyna żałobnym tonem.
 Réal wstał, rapcie, na których wisiał pałasz, włożył przez głowę, wziął walizkę. Lekki 
rumieniec zabarwił mu policzki.
 — Adieu — rzekł do milczącej, starej kobiety. Nie odpowiedziała, lecz gdy się odwrócił, 
uniosła rękę, zawahała się i pozwoliła jej opaść z powrotem. W owej chwili zdawało jej się, że 
przekleństwo ciąży na kobietach z Escampobar. Na Arletcie miał się skrupić gniew Boży za 
wszystkie zbrodnie i bluźnierstwa rewolucji. Od niej samej Bóg się odwrócił, lecz było to już 
bardzo dawno. Zdążyła się pogodzić z niebem. Znowu podniosła rękę, czyniąc tym razem znak 
krzyża za plecami porucznika Réala.
 Tymczasem Peyrol u siebie na górze, goląc angielską brzytwą swe płaskie policzki, zobaczył 
porucznika idącego ścieżką ku brzegowi; spoglądając nań z wysoka, ze swej strażnicy, skąd mógł 
objąć wzrokiem brzeg i morze, wzruszył nagle ramionami bez widocznej przyczyny. O, ci 
oficerowie nie zasługują na zaufanie. Zawracają ludziom w głowie sprawami własnymi lub 
służbowymi. Jednakże za stary z niego wróbel, by się dał złapać na plewy, a zresztą ten 
długonogi dryblas z oficerskimi fumami był dość uczciwy, potrafił poznać się na marynarzu, 
choć nie krew miał w żyłach, lecz wodę. Na wargach Peyrola zaigrał trochę krzywy uśmiech.
 Czyszczącemu klingę brzytwy (jednej z tuzina w kasetce) stanął przed oczami angielski okręt 
z indyjskiej eskadry na migotliwym, zamglonym oceanie, z rejami we wszystkich kierunkach, z 
płachtami żagielnymi rozwianymi nad zbroczonym krwią pokładem; a tam aż rojno od piratów; 
na horyzoncie majaczy Ceylon na kształt cienkiej, niebieskawej chmury. Zawsze marzył o 
komplecie angielskich brzytew i oto je znalazł na pokładzie ograbionej już kabiny. „Co za stal, co 
to za stal wspaniała” — myślał trzymając klingę przed oczami. A teraz klinga była niemal starta. 
Wszystkie pozostałe brzytwy również były starte. Taka stal! I oto on tu stoi z kasetką brzytew w 
ręku jak wtedy, gdy ją podniósł z pokładu. Z tą samą kasetką. Ten sam człowiek. A stal już starta.
 Zamknął gwałtownie kasetkę, rzucił ją do otwartego kufra i zatrzasnął wieko. Owładnęło nim 
uczucie, znane światlejszym odeń umysłom, że życie jest mniej realne od wizji Ceylonu, 
majaczącej na kształt chmury na horyzoncie. Sen niknący za rufą. Sen majaczący na kursie. Tę 
filozofię rozczarowania wyraził długą litanią przekleństw: „Sacre nom de nom de nom… 
Tonnerre de bon Dieu!”
 Zawiązując krawat ściągnął go z taką furią, jakby chciał się nim udusić. Prędko włożył, 
miękką czapkę na siwą głowę, porwał lagę — lecz przed wyjściem z pokoju podszedł jednak do 
wschodniego okna. Nie mógł widzieć Petite Passe, gdyż szczyt obserwacyjny zasłaniał mu 
cieśninę, lecz na lewo zalegał wielki szmat redy Hyeres, popielatej w porannym świetle. Plamiły 
ją zarysy Cape Blanc zamazane w dali; obok przylądka widniało coś w kształcie latarni morskiej, 
w której Peyrol rozpoznał jednakże angielską korwetę, żeglującą pod wszystkimi żaglami.
 Sprawiło mu to przyjemność, gdyż przewidział, ten manewr. Korweta zachowywała się 
zupełnie tak, jak Peyrol przewidywał, toteż spojrzał ku niej ze złośliwym uśmiechem, rzekłbyś, 
wiodąc dyskurs z angielskim kapitanem. Nie wiadomo dlaczego wyobrażał sobie kapitana 
Vincenta długolicym, z żółtymi zębami i w peruce, ów zaś nie nosił peruki i miał zęby, których 
nie powstydziłaby się londyńska piękność, i dlatego często się uśmiechał.
 Widok angielskiego okrętu w wielkiej odległości, żeglującego ku Peyrolowi, zatrzymał go 
przy oknie, dopóki z łona zorzy nie wyprysnęło słońce, barwiąc i dobywając z płaskiego dotąd 
konturu wybrzeża lasy, skały i pola z białymi plamkami domów, ożywiającymi cały obraz. 
Światło słoneczne tworzyło pewnego rodzaju aureolę dokoła okrętu. Ocknąwszy się z zapatrzenia 
Peyrol opuścił pokój i wolno zamknął za sobą drzwi. Równie wolno zszedł z poddasza. 
Stanąwszy na podeście schodów zawahał się raz i drugi, potem podszedł do drzwi pokoju 
Katarzyny i, otworzywszy je, wetknął głowę przez szparę. Arletta leżała rozciągnięta przez całą 
szerokość łóżka i spała mocno. Ciotka nakryła ją lekką kołdrą. Pantofle jej stały przy łóżku. 
Krucze włosy rozsypały się po poduszce, wzrok Peyrola spoczął na długich rzęsach odbijających 
od bladości policzków. Raptem, sądząc, że się poruszyła, cofnął głowę gwałtownie i zamknął 
uchylone drzwi. Nasłuchiwał przez chwilę, jakby walcząc z pokusą zajrzenia znowu, lecz 
zdecydował snadź, że to Zbyt ryzykowne; ruszył dalej. Gdy stanął w kuchni, Katarzyna szybko 
odwróciła się ku niemu. Była w białym czepku na głowie, w czarnym staniku i w brązowej 
marszczonej spódnicy. Miała lakierowane saboty na trzewikach.
 — Ani śladu Scevoli — powiedziała idąc ku Peyrolowi. — I Michel też nie pokazał się 
jeszcze.
 Peyrolowi przyszło do głowy, że gdyby była trochę niższa, to z jej czarnymi oczami i z lekka 
zagiętym nosem snadnie wziąć by ją można było za czarownicę. Ale czarownice umieją czytać 
cudze myśli, on zaś spokojnie patrzył na starą kobietę i sprawiało mu nie lada satysfakcję, że nie 
odgadnie jego myśli. Odezwał się pierwszy:
 — Udało mi się zejść bez najlżejszego hałasu, Mademoiselle Katarzyno. Gdy wyjdę, będzie tu 
pani miała zupełną ciszę w domu.
 Zaciekawił go wyraz jej twarzy. Nagle wydało się Peyrolowi, że robi wrażenie zabłąkanej w 
tej kuchni, która była jej królestwem przez tyle lat. Ciągnął dalej:
 — Będzie pani sama przez cały ranek.
 Zdawała się łowić uchem jakieś dalekie odgłosy, a gdy Peyrol dorzucił: — Wszystko idzie 
dobrze — kiwnęła głową i po chwili odezwała się impulsywnie, co u niej było rzadkością:
 — Monsieur Peyrol, czuję się zmęczona życiem.
 Wzruszył ramionami i z szubienicznym humorem zauważył:
 — Powiem pani dlaczego, powinna pani była wyjść za mąż.
 Odwróciła się od niego raptownie. . — Bez obrazy — usprawiedliwiał się Peyrol raczej 
posępnym niż przepraszającym tonem. — Nie warto do niczego przywiązywać wagi. Czym jest 
życie? Fiu! Nikt nie spamięta dziesiątej części swego życia. Oto stoję tu przed panią i gotowym 
się z panią założyć, że gdyby który z mych dawnych kompanów przybył i zobaczył nas tu we 
dwoje w tej chwili, mówię o jednym z tych kompanów, którzy nie opuszczą człowieka w 
bitewnym zamęcie i pielęgnują go, kiedy odniesie ranę, otóż założę się — powtórzył — że taki 
kompan nie poznałby mnie. Powiedziałby sobie: „Halo! co za szczęśliwe małżeństwo.”
 Urwał. Katarzyna odwrócona plecami i zwracając się do niego nie per monsieur, a Peyrol tout 
court*, zauważyła bez niechęci w głosie, lecz ze złowrogim akcentem, że nie czas na pustą 
gadaninę. Peyrol, jednakże, podjął w sposób rzeczowy i poważny:
 — Sama pani przyzna, Mademoiselle Katarzyno, że nie jest pani taka jak inne. Od razu upadła 
pani na duchu będąc jednocześnie surowa dla siebie samej.
 Swą długą i wąską postać wygięła niemal w pałąk, puszczając w ruch miechy pod ogromnym 
okapem kominka. Przytaknęła:
 — Być może! My, kobiety z Escampobar, zawsze byłyśmy dla siebie surowe.
 — Właśnie. Gdyby pani wydarzyły się rzeczy, które mnie się wydarzyły…
 — O, z wami, mężczyznami, to co innego. Możecie robić, co się wam podoba. Jesteście silni. 
Nie potrzebujecie być surowi dla siebie. Przechodzicie od jednej rzeczy do drugiej nie myśląc.
 Patrzył na nią badawczo z cieniem uśmiechu na wygolonej twarzy, lecz odwróciła się do 
zlewu, w którym leżał spory stos warzyw przyniesionych przez jedną z kobiet pracujących na 
farmie. Zabrała się do nich z ułamanym nożem w ręku, zachowując wygląd kapłanki nawet przy 
tej gospodarskiej czynności.
 — Smaczna, widzę, będzie zupa na obiad — powiedział nagle korsarz. Wykręcił się na pięcie 
i wyszedł na dwór przez salę. Cały świat rozwarł się przed jego oczyma, a w każdym razie 
rozległy widok na Morze Śródziemne, widoczne z parowu między wzgórzami. Z prawej strony 
doszło go kołatanie dzwonka dojnej krowy w Escampobar, mającej szczególny talent do 
ukrywania się po różnych zakamarkach; obejrzawszy się zobaczył tylko końce jej rogów. 
Uporczywie kroczył dalej. Lecz nie przeszedłszy i dwudziestu kroków stanął jak wryty, 
zaintrygowany innym znów odgłosem. Był to słaby łoskot, podobny do łoskotu pustego wozu po 
kamienistej drodze. Peyrol wzniósł oczy ku niebu i nie zdawał się zadowolony, choć było 
zupełnie jasne. Z obu stron miał wzgórza, a u stóp — gładką powierzchnię zatoczki. „Hm, 
grzmot o wschodzie słońca — mruknął. — Pewnie z zachodu. Tego tylko brakowało!”
 Obawiał się, że przede wszystkim, lekka bryza ustanie, potem zaś pogoda się zepsuje. Słaby 
odgłos grzmotu całkiem go na chwilę sparaliżował. Na tym morzu rządzonym przez bogów 
Olimpu podobny był do żeglarza starożytności zależnego, od kaprysów Jowisza; lecz jak 
zuchwały poganin podniósł pięść ku niebiosom, które odpowiedziały mu krótkim, gniewnym 
pomrukiem. Ruszył w dalszą drogę i wkrótce znalazł się w miejscu, skąd widać było szczyty obu 
masztów kutra; stanął i nadstawił ucha. Nie doszedł go stamtąd najlżejszy głos i pośpieszył dalej 
wspominając słowa Katarzyny: „Przechodzicie od jednej rzeczy do drugiej, nie myśląc!” 
Doprawdy!… Dużo ona może o tym wiedzieć. Miał tyle rzeczy do obmyślenia, że nie wiedział, 
od czego zacząć. W głowie miał groch z kapustą. Uczucia w głębi jego duszy były również 
skłócone i czuł się na „ich łasce i niełasce. Z tej wewnętrznej mgławicy zrodziła się gryząca 
ironia wobec samego siebie i osób przebywających w owej chwili na kutrze. Szczególnie 
ironicznie patrzył na porucznika siedzącego na pokładzie z głową wspartą na rudlu w 
charakterystyczny sposób, z dala od dwóch pozostałych postaci. Michel w równie 
charakterystycznej pozie wypatrywał swego maître z dachu kabiny. Obywatel Scevola, który 
siedział na pokładzie, na pierwszy rzut oka zdawał się wolny, lecz w rzeczywistości rzecz się 
miała inaczej. Był przywiązany do końca szkotu wielkiego żagla. Szkot, przełożony trzykrotnie 
dokoła pachołka*, ściągnięty był na węzeł, do którego sankiulota nie mógł przystąpić bez 
zwrócenia uwagi, słowem, był w charakterystycznej dla niego sytuacji — na poły więźnia, na 
poły podejrzanego, trwającego w pogardliwym zasklepieniu. Zmysłów ledwie nie postradał 
wobec niezrozumiałości przygody, która mu się wydarzyła, a potem wskutek zagadkowego 
zachowania się Peyrola. Siedział z głową spuszczoną na piersi i skrzyżowanymi rękami. Nawet ta 
jego poza była dwuznaczna. Mogła oznaczać rezygnację lub głęboki sen. Korsarz zwrócił się 
przede wszystkim do porucznika:
 — Le moment approche* — rzekł Peyrol z zagadkowym skrzywieniem w kącie ust; 
nienaturalnie ciepły powiew rozwiał mu sędziwe loki, wymykające się spod miękkiej wełnianej 
czapki. — Chwila decydująca, eh?
 Oparł się o potężny rudel kutra i zdawał się unosić nad barkami porucznika.
 — Na co nam ten zawalidroga? — mruknął porucznik nie spojrzawszy nawet na Peyrola.
 — Sami starzy przyjaciele, quoi*? — odparł Peyrol z dobrodusznym akcentem. — Załatwimy 
tę drobną sprawę między sobą. Im mniej walecznych, tym większa sława. Katarzyna skrobie 
warzywa i ugotuje z nich zupę na posiłek południowy, a Anglik żegluje ku cieśninie, w której 
znajdzie się również w samo południe, tam można będzie go podejść. Tak, poruczniku, to już do 
pana należy. Może pan być pewny, że wyślę pana w odpowiedniej chwili. Bo i cóż to dla pana 
stanowi? Nie ma pan przyjaciół, ani nawet petite amie*. Bo po takim starym jak ja korsarzu, o 
nie, poruczniku! po mnie coś podobnego się nie pokaże. Wolność jest cenną rzeczą, lecz co wy o 
niej możecie wiedzieć, wy, ludzie w oficerskich mundurach? A przy tym ja nie nadaję się wcale 
do rozmów z oficerami i temu podobnych ceregieli.
 — Czy nie mógłby pan mniej mówić, Peyrol? — spytał porucznik Réal odwracając ku niemu 
cokolwiek głowę. Uderzył go dziwny wyraz twarzy korsarza. — Nie rozumiem, dlaczego nie 
miałbym wyruszyć zaraz. Muszę się obejrzeć za flotą nieprzyjacielską. Pozostaje panu tylko 
podnieść żagle i wyskoczyć na brzeg.
 — Tak, to bardzo proste — mruknął Peyrol przez zęby i zanucił:
 Quoique leurs chapeaux sont hien laids.
 God — dam! Moi, j’aime des Anglais.
 Ils ont un si bon caractere!*
 Lecz raptem przerwał, by okrzyknąć Scevolę:
 — Hej, citoyen. — Potem zaś tonem zwierzenia odezwał się do Réala: — On nie śpi, lecz nie 
jest podobny do Anglików, ma un sacré mauvais caractére*. Wbił sobie w głowę — ciągnął 
Peyrol donośnie, z udaną dobrodusznością — że to pan w nocy zaniknął go w kabinie. Czy pan 
zauważył to jadowite spojrzenie, które rzucił na pana przed chwilą?
 Zarówno porucznik Réal, jak prosto duszny Michel zdumieli się zadzierzystością Peyrola. Ów 
zaś przez cały ten czas myślał: „Chciałbym tylko wiedzieć, skąd idzie ta burza i w jakim 
kierunku? Aby się przekonać, trzeba byłoby pójść na farmę i wyjrzeć na zachód. Teraz jest 
pewnie nad doliną Rodanu i na pewno idzie stamtąd, a niech to wszyscy diabli, w tę stronę. Wiatr 
będzie się kręcił i pół godziny nie powieje z jednego kierunku.”
 Drwiącym wzrokiem obrzucił każdego ze swych współtowarzyszy po kolei. Michel z 
rozchylonymi ustami niewiniątka wyjrzał ku niemu wiernym, psim wzrokiem. Scevola trwał z 
głową spuszczoną na piersi. Porucznik Réal tonąc w głębokiej zadumie, zdawał się nieczuły na 
zjawiska świata zewnętrznego i najwidoczniej nie dostrzegał Peyrola. Korsarz również się 
zamyślił. Ostatni powiew zamarł w małej kotlinie i słońce, wypłynąwszy spoza Porquerolles, 
zalało wszystko dokoła w mgnieniu oka powodzią światła. Michel zamrugał jak sowa.
 — Wcześnie robi się gorąco — oświadczył głośno, ale tylko dlatego, że przywykł mówić do 
siebie. Nie pytany nie odważyłby się wypowiedzieć swego zdania w obecności Peyrola..
 Głos jego ściągnął korsarza z obłoków. Zaproponował whisować reje ku szczytom masztów i 
zwrócił się nawet do porucznika Réala, by przy tym pomógł. Przeprowadzono ten manewr bez 
słowa, tylko ciche piski bloków zmąciły ciszę. Żagle pozostały u szczytów masztowych.
 — W ten sposób — rzekł Peyrol — wystarczy panu puścić liny, by ożaglić kuter.
 Réal nie odpowiedział wracając na dawne miejsce przy sterze. Roztrząsał w duchu: „Uciekam. 
Nie, tego wymaga honor, obowiązek; Zresztą, powrócę. Lecz kiedy? Wszyscy o mnie zapomną i 
nigdy nie zostanę wymieniony. Ta wojna może potrwać lata — i z całym brakiem logiki 
pożałował, że nie wierzy w Boga, do którego mógłby się uciec w trwodze. „Ona będzie w 
rozpaczy” — ciągnął w duchu wijąc się na myśl o bólu Arletty. Doznawszy jednak w życiu wielu 
rozczarowań powiedział sobie: „Lecz po upływie miesiąca przestanie mnie wspominać.” 
Natychmiast jednak powrotna fala wyrzutów sumienia postawiła go na nogi, jak gdyby był 
moralnie zobowiązany do wyznania tej bluźnierczej myśli Arletcie. „Zwariowałem” — mruknął 
przysiadając na niskim oburtowaniu. Zanik wiary strącił go w taką otchłań nieszczęścia, że uczuł 
się pozbawiony resztek woli. Siedział pogrążony w apatii i cierpieniu. Rozmyślał tępo: „Niejeden 
młody człowiek zmarł nagle. Czemuż bym ja nie miał umrzeć? Wytrzymałość moja się 
wyczerpała. Już czuję się umarłym. Tak! Lecz życie całkowicie jeszcze mnie nie opuściło, a 
resztka nie do mnie należy.”
 — Peyrol! — odezwał się tak przeszywającym tonem, że nawet Scevola podrzucił gwałtownie 
głowę. Przemógłszy się jednak, mówił już opanowanym głosem: — Zostawiłem list do skarbnika 
Majorite, by wypłacił dwa tysiące pięćset franków Janowi Peyrolowi, pan ma Jan na imię, 
nieprawdaż? za kuter, którym odpływamy. Czy to w porządku?
 — Po co pan to zrobił? — spytał Peyrol z twarzą skrzepłą na granit. — By wpakować mnie w 
tarapaty?
 — Nie bądź pan dziecinny, kanonierze; nikt nie pamięta już pańskiego nazwiska. Spoczywa w 
pokoju pod kupą zabazgranego papieru. Muszę pana również prosić, by się pan tam udał i 
oświadczył, że na własne oczy widział, jak porucznik Réal wyruszył na ekspedycję.
 Kamienna twarz Peyrola nie drgnęła, tylko w oczach widniała wściekłość.
 — O tak, pobiegnę zaraz na jednej nodze po te dwa tysiące pięćset papierków! Kupa śmiecia! 
— Nagle zaczął z innej beczki: — Mówił o panu ktoś, że z pana uczciwy człowiek, i oto próbka, 
jak mniemana, tej uczciwości. Do diaska z pańską uczciwością!
 Wpił się w porucznika oczami, myśląc: „Nie udaje nawet, że mnie słucha.” I znów zwykła 
wściekłość ustąpiła w nim miejsca bardziej skomplikowanym uczuciom; był to gniew z 
odcieniem wzgardy, nie pozbawiony jednak jakiegoś mętnego przebłysku sympatii.
 — Ba! — odezwał się, plunął za burtę i, podszedłszy do Réala, z nonszalancją klepnął go po 
ramieniu. Porucznik zaś podniósł na niego oczy bez żadnego wyrazu.
 Peyrol wziął walizkę porucznika i zaniósł ją do kabiny. Gdy przechodził obok obywatela 
Scevoli, ów zawołał nań:
 — Citoyen!
 Dopiero wracając z kabiny korsarz raczył się do niego odezwać:
 — No i co?
 — Co zamierzacie zrobić ze mną? — spytał Scevola.
 — Nie chcecie mi powiedzieć, jakim sposobem dostaliście się na kuter — rzekł Peyrol 
przyjaznym niemal tonem — nie jestem więc obowiązany wam mówić, co z wami zrobię.
 Słowa Peyrola zlały się z głuchym pomrukiem grzmotu, tak że grzmot zdawał się dobywać z 
piersi Peyrola. Spojrzał niespokojnie na niebo. Nad maleńkim basenem, otoczonym zewsząd 
skałami, niebo było wciąż jasne, nim jednak opuścił wzrok na ziemię, w świetle słonecznym dał 
się wyczuć rodzaj migotania, po którym nastąpił daleki piorun. Peyrol z Michelem poświęcili z 
pół godziny na przeciąganie długiej liny od kutra ku wejściu do basenu i umocowali ją do krzaka, 
aby we właściwej chwili z łatwością wyholować statek nad zatoczkę. Potem wrócili na pokład. 
Na skrawku niebios nad basenem nie było ani obłoczka, lecz ciągnąc linę brzegiem Peyrol 
dojrzał rąbek chmury. Słońce stało się raptem palące i w nieruchomym powietrzu nie tylko kolor, 
ale, rzekłbyś, i sama konsystencja światła uległy zmianie. Peyrol rzucił czapkę na pokład. Nie 
czuło się najlżejszego tchnienia. Nieuchwytna groźba zawisła w powietrzu.
 — Fiu! Ça chauffe* — mruknął odwijając rękawy kurty. Starł pot z czoła potężnym 
przedramieniem, na którym była wytatuowana syrena z niesłychanie długim rybim ogonem. 
Spostrzegłszy na pokładzie pałasz porucznika, podniósł go i bez ceremonii zrzucił na dół po 
schodni. Tym razem, gdy przechodził obok Scevoli, sankiulota podniósł głos:
 — Sądzę, że jesteście jednym z łotrów przekupionych angielskim złotem — krzyczał jak 
opętany. Błyszczące jego oczy i ceglaste plamy na policzkach dowodziły, że patriotyczny ferwor 
rozsadza mu pierś. Użył sakramentalnego zwrotu z czasów rewolucyjnych, kiedy to zaczadzony 
krasomówstwem przelewał krew zdrajców obojga płci i wszelkiego wieku. Lecz denuncjacja ta 
nie wywołała najsłabszej nawet reakcji, aż sam zwątpił w swe słowa. Pochłonęła je otchłań ciszy. 
Dopiero po chwili Peyrol odezwał się do Réala:
 — Obawiam się, że wkrótce nie zostanie na panu suchej nitki.
 Potem zaś, spojrzawszy na oficera, zastanowił się: „Zmoknie? A co to może obchodzić tego 
bubka, którego perspektywa utonięcia nie przeraża.” Stojąc jak mumia, trząsł się i pienił w 
duchu. Zachodził w głowę, gdzie może być angielski okręt i gdzie, do diaska, podziewa się 
burza, gdyż oniemiałe niebo zapadło w taką samą martwotę jak ziemia.
 — Czy nie byłby czas wyholować, kanonierze?
 Peyrol odrzekł:
 — Nie ma tchnienia wiatru na mile wokoło.
 Głośny pomruk, staczający się pozornie z wzgórz, przyniósł mu pewną ulgę. Postrzępiona 
chmurka, oderwana od purpurowej szaty burzy, nadleciała ponad lasem i rozpostarła się na niebie 
na kształt skrawka cienkiej gazy.
 Na farmie Katarzyna usłyszała również złowróżbny pomruk i wyszła do drzwi sali. Stamtąd 
widziała purpurową chmurę, skłębioną i gęstą, wlokącą ponury cień po skałach. Nadchodząca 
burza pogłębiła jej niepokój, wywołany uczuciem osamotnienia w domu. Michel nie nadchodził. 
Z przyjemnością powitałaby Michela, do którego prawie się nie odzywała i który stanowił dla 
niej tylko fragment codziennego otoczenia. Nie była z natury rozmowna, lecz w owej chwili 
miała ochotę porozmawiać z kimkolwiek. Na dworze ustały wszelkie dźwięki, głosy, kroki i 
panowała przykra martwota. Rzuciwszy okiem na chmurę pomyślała, że niebawem będzie dość 
hałasu. W następnej chwili jednak, gdy wróciła do kuchni, doszedł ją z góry, gdzie spała Arletta, 
krzyk przeszywający, przeraźliwy. Przez duszę przemknął jej żal za przygniatającą ciszą. 
Biegnąc ku schodom odczuła dotkliwie brzemię starości. Zrobiło jej się słabo i z trudem łapała 
powietrze. Od razu pomyślała: „Scevola! Morduje Arlettę!” Trwoga pozbawiła ją resztek sił 
fizycznych. Cóż innego mógł oznaczać ten krzyk? Padła jak uderzona obuchem na pierwsze 
krzesło, nie będąc w stanie się poruszyć. Tylko mózg jej pracował gorączkowo i podniosła ręce 
do jakby osłaniając je przed widokiem okropności dziejących się na górze. Lecz na górze zapadła 
cisza. Arletta nie żyła. Przyszło jej na myśl, że teraz kolej na nią. Ciało starej kobiety dygotało ze 
strachu przed mordercą lecz duch pragnął śmierci. Niechaj przyjdzie! Niech się to wszystko 
skończy wreszcie uderzeniem po głowie lub ciosem w pierś. Nie miała odwagi odsłonić oczu. 
Lecz po upływie minuty — nieskończenie długiej — doszły ją szybkie kroki nad głową. Arletta 
poruszała się na górze. Katarzyna odjęła ręce od oczu i już miała wstać, gdy ze szczytu schodów 
padło imię Peyrola z iście desperackim akcentem. Potem znów raz po razie krzyk: „Peyrol, 
Peyrol!”, i tupot nóg po schodach. Jeszcze jeden okrzyk: „Peyrol!”, przed samymi drzwiami, 
które otworzyły się na ścieżaj. Kto ją gonił? Katarzynie udało się wstać. Chwytając się stołu, 
zagrodziła drogę bratanicy, która wpadła do kuchni z włosami w nieładzie i nieprzytomnym 
blaskiem w oczach.
 Drzwi od klatki schodowej zatrzasnęły się za nią. Nikt jej nie gonił. Katarzyna sięgnęła ku 
bratanicy swym długim, brązowym ramieniem i osadziła ją na miejscu tak gwałtownie, że obie 
kobiety wpadły na siebie. Ujęła Arlettę za ramiona.
 — Co to znaczy, na miłość Boską? Gdzie lecisz? — zawołała. Arletta zaś, opadając nagle z 
sił, szepnęła:
 — Miałam okropny sen.
 Chmura zawisła już ponad domem i w kuchni zrobiło się mroczno. Błysnęło blado i rozległ się 
daleki, słaby łoskot.
 Stara kobietą wstrząsnęła z lekka bratanicą.
 — Sen mara — powiedziała. — Obudziłaś się przecie. — Lecz w gruncie rzeczy myślała, że 
najgorszy nawet sen jest lepszy od rzeczywistości władającej człowiekiem przez długie godziny 
jawy.
 — Mordowali go — jęczała Arletta zaczynając dygotać na całym ciele i wyrywać się ciotce. 
— Mówię ci, że go mordowali.
 — Uspokój się. Czy śnił ci się Peyrol?
 Arletta przez chwilę przestała się opierać i szepnęła:
 — Nie, Eugeniusz.
 Widziała Réala ściganego przez tłum ociekających krwią mężczyzn i kobiet. W zimnym, 
trupim świetle gonili go wzdłuż długiego szeregu zrujnowanych domów z popękanymi ścianami i 
rozbitymi oknami. Wreszcie zniknął jej sprzed oczu w gęstwinie wzniesionych ramion, 
wywijających szablami, maczugami, nożami, siekierami. Był wśród nich człowiek niosący na 
kiju czerwony łachman, podczas gdy inny znów bił w bęben głusząc dźwięk szkła, które sypało 
się z brzękiem na chodnik. A z dala, zza rogu pustej ulicy, nadchodził Peyrol, którego poznała po 
siwej głowie. Szedł bez pośpiechu, wymachując miarowo lagą. Najstraszniejsze zaś z tego 
wszystkiego było to, że Peyrol patrzył wprost na nią, zdając się nic nie widzieć dokoła, spokojny, 
nie marszcząc się ani uśmiechając, nie widzący, głuchy, podczas gdy ona rozpaczliwie 
wymachiwała ramionami i przeraźliwym krzykiem wzywała go na pomoc. Obudziła się z 
świdrującym w uszach dźwiękiem jego nazwiska i pod tak silnym wrażeniem, że nawet w owej 
chwili, patrząc na Katarzynę wzrokiem zmąconym, widziała tysiąc nagich morderczych ramion 
wzniesionych nad zapadającą w tłum głową Réala. Lecz nie jego imię znalazło się na jej ustach w 
chwili przebudzenia, tylko nazwisko Peyrola. Pchnęła ciotkę tak mocno, że stara kobieta 
zachwiała się i, aby nie upaść wstecz, musiała chwycić się za okap komina, przy którym stała. 
Arletta pobiegła do drzwi sali, zajrzała do niej, wróciła do ciotki i krzyknęła:
 — Gdzie on jest?
 Katarzyna naprawdę nie wiedziała, którędy odszedł porucznik, rozumiała jednak, że „on” to 
Réal. Odpowiedziała tedy:
 — Dawno już odszedł. — Chwyciła bratanicę za ramię i, siląc się na spokój, ciągnęła dalej: — 
On powróci, Arletto, nic nie jest w stanie utrzymać go z dala od ciebie.
 Arletta powtarzała mechanicznie magiczne słowo: — Peyrol, Peyrol! — Następnie 
wykrzyknęła: — Ja chcę widzieć Eugeniusza. W tej chwili!
 Na twarzy Katarzyny osiadł wyraz nieustępliwej cierpliwości. .
 — Poszedł na służbę — powiedziała.
 Arletta wparła w ciotkę wielkie oczy, atramentowe, żarzące się jak węgle, głębokie, 
nieruchome, i odezwała się naprężonym, rozpaczliwym głosem:
 — Ty i Peyrol uknuliście spisek, by mnie przyprawić o pomieszanie zmysłów. Ale ja potrafię 
zmusić starego, by go wypuścił z rąk. On jest mój! — Zakręciła się na miejscu, jak człowiek 
osaczony, który szuka ucieczki i na oślep wyskoczyła z domu.
 Półmrok i bezruch panowały dokoła Escampobar i w przeogromnej ciszy słychać było szmer 
pierwszych kropli deszczu. Onieśmielona posępnym zmierzchem nadciągającej burzy Arletta 
zatrzymała się na chwilę, lecz myśli jej zwróciły się natychmiast ku tajemniczej, władczej postaci 
Peyrola. Gotowa była paść mu do kolan, błagać, wymyślać.
 — Peyrol, Peyrol! — zawołała dwukrotnie i nadstawiła ucha, jakby spodziewając się 
odpowiedzi. Po chwili krzyknęła: — Chcę go mieć z powrotem!
 Katarzyna została sama w kuchni. Z godnością zasiadła w fotelu, wyprostowana jak senator 
oczekujący w krześle kurulnym na cios barbarzyńskiego losu.
 Arletta zeskakiwała po zboczu. Dała znać o sobie przenikliwym, piskliwym krzykiem, który 
jeden Peyrol dosłyszał i zrozumiał. Zacisnął wargi w; pewien szczególny sposób, licząc się 
poważnie z tą nową trudnością. W następnej chwili zobaczył postać Arletty na oddzielnym 
głazie, widoczną za pierwszą prostopadłą falą nawałnicy. Dostrzegłszy ludzi na kutrze wydała 
długi okrzyk rozpaczy i triumfu zarazem:
 — Peyrol! Na pomoc! Pey–rol!
 Zelektryzowany przerażeniem Réal skoczył na równe nogi, lecz Peyrol schwycił go za rękę.
 — Ona mnie woła — rzekł z wzrokiem utkwionym w postać na skale. — Ładny skok! Sacré 
nom!… Wspaniały skok! — A do siebie mruknął trzeźwo: „Skręci kark albo połamie nogi.”
 — Widzę was, Peyrol! — krzyczała Arletta zdając się lecieć w powietrzu.
 — Tak, jestem tu! — odryknął korsarz waląc się pięścią w pierś.
 Porucznik Réal oburącz zasłonił twarz. Michel gapił się z rozdziawioną gębą jak na 
przedstawienie cyrkowe, a Scevola spuścił oczy. Arletta wpadła na pokład z takim impetem, że 
gdyby Peyrol nie zabiegł jej drogi, potłukłaby się niebezpiecznie. Z niesłychaną gwałtownością 
szamotała mu się w ramionach. W owej chwili dziedziczka Escampobar śmiertelnie blada, z 
rozwianymi włosami była wcieleniem furii.
 — Miserable*! Nie waż się! — Odgłos grzmotu zagłuszył jej głos, lecz gdy się przetoczył, 
usłyszeli, że mówiła do Peyrola błagalnie: — Peyrol, mój przyjacielu, mój kochany stary 
przyjacielu! Oddaj mi go — i przez cały czas wiła się w ramionach starego wilka morskiego. — 
Kochałeś mnie przecie, Peyrol — krzyknęła nie przestając się wyrywać; nagle zaciśniętą pięścią 
uderzyła korsarza po twarzy raz po raz.
 Twarz Peyrola pozostała nieczuła jak wykuta z marmuru. Lecz Peyrol uczuł z przerażeniem, 
że Arletta przestaje się poruszać i tężeje. Gwałtowny szkwał spowił wówczas całą grupę. Peyrol 
łagodnie złożył Arlettę na pokładzie. Oczy miała zamknięte, ręce jej pozostały załamane, na 
kredowo białej twarzy nie było znaku Życia. Peyrol wstał i patrzył na wysokie skały nadbrzeżne, 
znikające pod strumieniami deszczu. Ulewa zmywała pokład ze złym, sykliwym rykiem, któremu 
towarzyszył szum wody spływającej z impetem po żlebach i wnękach stromego brzegu 
znikającego stopniowo sprzed oczu, jakby to był początek powszechnego potopu — koniec 
świata.
 Przykląkłszy na jedno kolano porucznik Réal patrzył w białą twarz Arletty. Choć głos Peyrola 
mieszał się z dalekim rozgrzmotem, słychać go było wyraźnie:
 — Nie możemy położyć jej na brzegu i zostawić na deszczu. Trzeba ją zanieść do domu.
 Suknia na Arletcie przemokła, przylegając do ciała; twarz porucznika ociekała wodą jak 
gdyby przed chwilą uratował ją od utonięcia. Peyrol zaś w zadumie spoglądał na rozciągniętą na 
pokładzie kobietę i klęczącego przy niej mężczyznę.
 — Zemdlała z wściekłości na swego starego Peyrola — ciągnął beznamiętnie. — Dziwne 
dzieją się rzeczy. Weź ją pan lepiej pod pachy i pierwszy wyjdź na brzeg. Pomogę panu. 
Gotowe? Teraz do góry.
 Szli z wolna i oględnie po najbliższych stromiznach brzegu. Zrobiwszy około dwie trzecie 
drogi złożyli nieprzytomną kobietę na płaskim głazie. Réal podtrzymywał ją wciąż za ramiona, 
lecz Peyrol delikatnie spuścił jej nogi na ziemię.
 — Ha! — rzekł. — Teraz już pan sam może donieść ją do domu i oddać w ręce starej 
Katarzyny. Stań pan mocno na nogach, a ja podniosę ją i złożę panu na rękach. Przejdzie pan bez 
trudu ten kawałek drogi… Tak… Weź ją pan trochę wyżej, bo nogami będzie zawadzać o 
kamienie.
 Włosy Arletty przelewały się porucznikowi przez ramię i zwisały nisko zbitą, bezwładną 
smugą. Burza przechodziła, lecz niebo kryły chmury. Peyrol pomyślał z ciężkim westchnieniem: 
„Jestem zmęczony.”
 — Ona jest lekka — powiedział Réal.
 — Parbleu*, lekka. Gdyby nie żyła, byłaby bardzo ciężka. Allons*, poruczniku. Nie! Ja nie 
idę. Po co? Zostanę tu. Nie mam ochoty wysłuchiwać zrzędzenia Katarzyny.
 Porucznik wpatrzony w twarzyczkę Arletty, spoczywającej mu na ramieniu, ani na chwilę nie 
oderwał od niej oczu, nawet gdy Peyrol nachyliwszy się nad Arlettą, pocałował ją w białe czoło u 
samej nasady włosów, czarnych jak skrzydło kruka.
 — Co mam robić? — zamruczał Réal.
 — A cóż? Trzeba ją odnieść do starej Katarzyny. I może pan przy tym powiedzieć jej, że zaraz 
nadejdę. To doda jej otuchy. Liczyli się ze mną trochę w tym domu. Allez*! Czasu mamy mało.
 Z tymi słowami odwrócił się i zaczął wolno schodzić po zboczu. Zawiała bryza. Poczuł ją na 
mokrym karku i pod wpływem tego chłodnego muśnięcia znów stał się sobą, włóczęgą, który nie 
znał sentymentów ani wahań w obliczu hazardów życia.
 Gdy wrócił na pokład, deszcz już nie padał. Zastał Michela przemoczonego do nitki, 
gapiącego się na brzeg z zadartą głową. Obywatel Scevola siedział z podciągniętymi kolanami, 
które objął rękami; z przemoczenia, zimna czy strachu głośno i przejmująco szczękał zębami. 
Peyrol szczególnym ruchem zrzucił namokłą, ciężką od wody kurtę, jakby na nie się już nie zdała 
jego cielesnej powłoce, wciągnął wiatr w szeroką pierś i zwrócił się do Michela wibrującym, 
spokojnym głosem, każąc mu odrzucić liny, na których kuter był zacumowany u brzegu. Michel 
stał nie wierząc własnym uszom, dopóki korsarz nie krzyknął: — Allez! — rozkazującym tonem. 
Tymczasem korsarz sam odrzucił mocujące ster liny i władczym gestem położył rękę na 
wysokim, sięgającym mu do bioder rumplu sterczącym poziomo od głowicy steru.
 Ruch i głosy poruszyły Scevolę, który zdołał opanować okropne drżenie szczęki. Rzucił się 
raz i drugi w swych więzach i powtórzył znowu pytanie, które od wielu godzin cisnęło mu się na 
usta.
 — Co zamierzacie ze mną zrobić?
 — Co powiedzielibyście na małą przejażdżką po morzu? — spytał Peyrol uprzejmie.
 Obywatel Scevola, który zdawał się zupełnie przybity i potulny, najniespodziewaniej wrzasnął 
przeraźliwym głosem:
 — Odwiążcie mnie. Puśćcie mnie na brzeg. Michel, zajęty na dziobie, uśmiechnął się, jak 
gdyby
 zdawał sobie sprawę z niedorzeczności tego żądania. Peyrol zachował powagę.
 — Odwiąże się was niebawem — upewnił sankiulotę, który przez tyle lat uchodził za 
właściciela Escampobaru i jego dziedziczki, że wreszcie, kontentując się pozorami, sam niemal 
uwierzył w swoje prawa. Nie dziw, że tak się zaperzył, gdy bez pardonu zbudzono go ze słodkich 
snów. Peyrol zawołał: — Wybieraj linę, Michel!
 Gdy tylko cumy odpadły, kuter odbił od lądu, a ruch nadany przez Michela wybieraniem liny 
holowniczej skierował stateczek ku wrotom basenu, przez które wody wewnętrzne łączyły się z 
zatoczką. Peyrol sterował. W oka mgnieniu kuter przemknął przez wąską szczelinę i dzięki 
pędowi, którego nabrał, wypadł niemal na środek zatoczki.
 Lekki wiaterek marszczył jej powierzchnię, lecz na zasnutym cieniem pełnym morzu 
srebrzyły się baranki. Peyrol pomógł Michelowi whisować żagle wielkiego masztu i powrócił do 
steru. Elegancki, lśniący stateczek, który tak długo wylegiwał się leniwie, wyjrzał wreszcie na 
szeroki świat. Oddalali się od brzegu. Michel patrzył ku brzegowi jak oniemiały z podziwu. 
Obywatel Scevola schylił głowę na podciągnięte kolana, obejmując je słabo rękami. Był żywym 
posągiem melancholii.
 — Hej, Michel! Chodźcie tu i rozwiążcie obywatela. Nieładnie trzymać go w więzach podczas 
przejażdżki po morzu.
 Gdy rozkaz został wykonany, Peyrol zwrócił się do nieszczęsnej figury:
 — Więc gdyby kuter wywrócił się przy szkwale, macie teraz równe z nami szansę ratowania 
się wpław.
 Scevola zbył te słowa pogardliwym milczeniem. Gryzł kolano z wściekłości.
 — Przyszliście na kuter żywiąc jakieś mordercze zamiary. Bogu jednemu wiadomo, kogo 
chcieliście zgładzić, jeżeli nie mnie. Dlatego nic sobie nie wyrzucam zabierając, was na tę 
przejażdżkę po morzu. Nie będę przed wami ukrywał, że to ryzykowne przedsięwzięcie, z 
którego możecie nie wyjść cało. Lecz tylko sobie macie to do zawdzięczenia.
 Gdy kuter wypłynął z zatoczki, wiatr mocniej uderzył w żagle i pomknęli szybko po morzu. 
Na włochatej fizjonomii Michela niewyraźnie zarysował się, uśmiech zadowolenia.
 — Czuje morze — powiedział Peyrol, którego marynarskie serce radowało się szybkością 
kutra. — To co innego niż po lagunie, Michel.
 — Ma się rozumieć — odrzekł Michel z odpowiednią powagą.
 — Czy patrząc na brzeg nie wydaje wam się dziwne, że nie zostawiliście na nim nikogo?
 Michel miał minę człowieka, który stanął wobec konieczności rozwiązania zawikłanego 
problemu. Od chwili gdy został pomocnikiem Peyrola, do reszty odwykł od myślenia. Z 
instrukcjami i rozkazami bez trudu dawał sobie radę, lecz rozmowa z tym, którego nazywał 
„nôtre maître”, była sprawą daleko bardziej skomplikowaną, wymagającą koncentracji 
wszystkich sił umysłu.
 — Możliwe — mruknął zaambarasowany.
 — Wasze szczęście, możecie mi wierzyć na słowo — powiedział korsarz kierując stateczkiem 
wzdłuż cypla półwyspu. — Nie macie nawet psa na tym świecie.
 — Mam tylko was, maître Peyrol.
 — Nie omyliłem się — rzekł Peyrol jakby do siebie, podczas gdy Michel, nawykły do żeglugi, 
kołysał się w takt ruchów statku nie spuszczając oczu z twarzy korsarza.
 — Nie — zawołał Peyrol po chwili namysłu. — Nie mogłem was zostawić samego — 
wyciągnął rękę do Michela.
 — Podajcie mi rękę — rzekł.
 Zaskoczony tą niespodziewaną propozycją Michel wahał się chwilę, nim zastosował się do 
tego żądania.
 Trzymając zwiotczałą rękę rybaka w swej mocarnej prawicy Peyrol powiedział:
 — Gdybym odpłynął sam, bylibyście tu zostali jak na bezludnej wyspie, skazani na pewną 
śmierć.
 W ciemnej głowie Michela zaświtało przeczucie uroczystości chwili. Nastręczyła mu się 
asocjacja między treścią słów Peyrola a jego własną upośledzoną pozycją w ogonie ludzkości; z 
jasnym, niewinnym spojrzeniem bąknął nieśmiało zasadniczą tezę całej swej filozofii:
 — Ktoś musi być na świecie ostatni.
 — A więc przebaczycie mi to, co może się stać do zachodu słońca?
 Sprawnie słuchając steru stateczek wykręcił na zawietrzną, ku wschodowi.
 — Dobry kuter — szepnął Peyrol. — Nie zapomniał żeglować. — Wolne serce korsarza, 
które przez tyle dni przygniatała ciężka troska, doznało chwili radości, złudzenia nieograniczonej 
wolności.
 W tej samej chwili Réal, nie znalazłszy kutra na basenie, popędził jak szalony do zatoczki, 
spodziewając się, że tam oczekuje go Peyrol i tam dopiero zamierza oddać mu kuter. Wpadł na tę 
samą skałę, na której były jeniec Peyrola siadł po ucieczce doszczętnie wyczerpany, lecz 
podniesiony na duchu nadzieją odzyskania wolności. Ale Réal był w rozpaczy. Poprzez ciemną 
przesłonę deszczu, padającego na osłoniętą skałami powierzchnię nie dojrzał sylwetki kutra. 
Stateczek znikł jak na zaklęcie. Niepodobna! Oczom własnym nie wierzył. I na okrzyk z głębi 
piersi odpowiedziało mu tylko odbite od jałowych stromizn echo: „Peyrol!” Nie zawołał już po 
raz drugi, a w pięć minut później stanął w drzwiach kuchni dysząc ciężko i ociekając wodą, jak 
gdyby wypłynął z głębi morza. W fotelu o wysokim oparciu leżała Arletta, osunąwszy się cała, z 
głową na łonie Katarzyny i kredowobiałą twarzą. Zobaczył, że oczy jej się rozwarły, czarne, 
olbrzymie, rzekłbyś, z tamtego świata; zobaczył, że stara Katarzyna odwraca głowę, usłyszał 
okrzyk zdumienia i kobiety od razu zaczęły się mocować z sobą. Wrzasnął ku nim jak furiat:
 — Peyrol mnie oszukał! — i znikł w mgnieniu oka, tylko drzwi się za nim zatrzasnęły.
 Deszcz ustał. Po niebie wędrowały chmury jedną wielką falangą, on zaś biegł w tym samym 
co i ona kierunku, dźwigając się po zboczach, rzekłbyś, na skrzydłach wiatru, ku szczytowi 
obserwacyjnemu. Stanął na nim łapiąc z trudem powietrze i objął ramieniem pień pochyłej sosny; 
na pierwszy rzut oka nic nie dostrzegł w łonie skłóconego żywiołu, zdając sobie tylko sprawę z 
chaosu własnych myśli. Po chwili zobaczył skroś zasłoną deszczu angielski okręt z topslami 
*spuszczonymi na salingi*, żeglujący przez północne wrota Petite Passe. Zaświdrowało mu w 
głowie, że istnieje jakiś związek między manewrami okrętu nieprzyjacielskiego a postępowaniem 
Peyrola. Ten stary od pierwszej chwili zamierzał wyruszyć sam! A gdy niebawem, rzuciwszy 
okiem na południe, dostrzegł cień kutra, który pod szkwałem opływał ląd, podążając w tamtą 
stronę, mruknął do siebie z goryczą: „Naturalnie!” Kuter mknął całkowicie ożaglowany. Peyrol 
rozwijał całą szybkość, śpiesząc na spotkanie z okrętem w haniebnym, najwidoczniej, zamiarze 
porozumienia się z nieprzyjacielem. W rzeczywistości położenie było takie, że z miejsca, gdzie 
Réal zobaczył kuter po raz pierwszy, Peyrol nie mógł widzieć angielskiego okrętu i spokojnie 
trzymał się obranego kursu, środkiem cieśniny w górę. Okręt i maleńki kuter zobaczyły się nagle, 
gdy były oddalone od siebie na milę z okładem. Peyrolowi omal serce nie wyskoczyło z piersi, 
gdy tak niespodzianie znalazł się wobec nieprzyjaciela. Z początku na „Amelii” nie zwrócono 
nań uwagi. Był to tylko kuter szukający schronienia po północnej stronie Porquerolles,. Lecz gdy 
Peyrol raptem zmienił kurs, stermistrz, zauważywszy ten manewr, wziął szkła do ręki.
 — Ten kuter zachowuje się podejrzanie — oświadczył.
 Kapitan Vincent, który był na pokładzie, przyznał mu rację. Wobec mocnego szkwału 
„Amelia” nie mogła prędko opłynąć brzegu, toteż Peyrol zdążył się znaleźć pod osłoną baterii na 
Porquerolles. Chwilowo nie groziło mu pochwycenie. Kapitan Vincent nie miał zamiaru 
wprowadzać okrętu w pole obstrzału baterii i narażać go z racji nędznego przybrzeżnego 
stateczku na szkody w olinowaniu lub kadłubie. Jednakże opowieść Symonsa o schowanym 
kutrze, o tarapatach, przez które przeszedł w niewoli, z której uciekł w cudowny sposób, zrobiła 
swoje, i załoga zaczęła zwracać szczególną uwagę na kutry. „Amelia” lawirowała w cieśninie, a 
jej oficerowie obserwowali łaciński żagiel, zygzakujący w polu obstrzału nadbrzeżnych dział. 
Manewr Peyrola zrobił wrażenie nawet na kapitanie Vincencie. Stateczki przybrzeżnej żeglugi z 
reguły nie uciekały przed „Amelią”. Przeszedłszy się tedy parokrotnie po tylnym pokładzie, kazał 
zawołać Symonsa.
 Bohater niecodziennej i tajemniczej przygody zjawił się na pokładzie z kapeluszem w ręku. 
Od dwudziestu czterech godzin rozmowy na korwecie obracały się wyłącznie dokoła jego 
przygód i w głębi duszy rad był z pozyskanego ostatnio znaczenia.
 — Weźcie lunetę — rzekł kapitan — i przypatrzcie się temu stateczkowi przy brzegu. Czy nie 
przypomina kutra, na którym podobno byliście?
 Symons odpowiedział bez wahania:
 — Przysiągłbym, że to te malowane maszty, wasza miłość. Zdążyłem im się przyjrzeć, nim 
dostałem pałą po głowie. Widać je było przy księżycu. Teraz przez szkła poznaję te maszty.
 Co zaś do przechwałek starego, że kuter jest kurierskim statkiem i od dawna służył do 
rozwożenia depesz, to Symons mniemał i pozwalał sobie upewnić jego miłość, że ten drab 
powiedział to po pijanemu. Nie dbał o to, co mówi. Najlepszy dowód, że musiał być pijany, 
skoro poszedł po żołnierzy i zapomniał wrócić. Stary zbój!
 — Po prawdzie, wasza miłość — ciągnął dalej Symons — mógł mnie uważać za niezdolnego 
do ucieczki. Były wszelkie szansę, że umrę od takiego ciosu. Na pewno poszedł na brzeg 
pochwalić się przed ludźmi, bo jeden z jego towarzyszy, jeszcze od niego gorszy, zeszedł na 
brzeg, by mnie zakatrupić przeklętymi widłami od gnoju, za przeproszeniem waszej miłości. 
Prawdziwy barbarzyńca!
 Symons urwał wytrzeszczając oczy, rzekłbyś, zdumiony niezwykłością własnej opowieści. 
Stary stermistrz, który stał przy boku kapitana, zauważył rzeczowo, że cypel półwyspu byłby 
dobrą bazą dla statku usiłującego przedostać się przez blokującą flotę. Symons, którego nie 
zwolniono, stał z kapeluszem w ręku, podczas gdy kapitan Vincent wydawał bosmanowi rozkazy 
przebrasowania rej z wiatrem* i zbliżenia się do baterii. Tak się też stało. Wkrótce wystrzał 
armatni rozbłysnął nad samą wodą i pocisk nadleciał podskakując w kierunku „Amelii”. Był 
krótki. Padł za nią o kawał drogi, lecz kapitan Vincent uznał, że okręt podszedł dość blisko, i 
kazał zalawirować. Wówczas Symons otrzymał znów rozkaz przyjrzenia się przez lunetę 
stateczkowi. Po dłuższej obserwacji odjął ją od oczu i z przejęciem rzekł do kapitana:
 — Dostrzegłem trzy głowy na kutrze, wasza miłość, a jedna z nich jest biała. Przysiągłbym, że 
to ten stary.
 Kapitan Vincent nie odpowiedział. Cała sprawa zdawała mu się bardzo dziwna, ostatecznie 
jednak wszystko było możliwe. Tak czy owak, stateczek zachowywał się bardzo podejrzanie. 
Kapitan odezwał się do starszego oficera z cieniem zniecierpliwienia w głosie:
 — Postąpił sobie bardzo sprytnie. Będzie tu sterczał do zapadnięcia ciemności, a potem 
czmychnie. Nic mu nie można zrobić. Nie chcę wysyłać łodzi zbyt blisko baterii. A nawet 
gdybym je posłał, wykręciłby się sianem, opływając brzeg, nim zdołalibyśmy za nim wyruszyć. 
Noc będzie mu sprzymierzeńcem. Jednakże miejmy na niego oko, bo może spróbować nam się 
wyśliznąć jeszcze po południu. W takim razie będziemy go ścigać. Jeśli ma co na pokładzie, 
chciałbym to dostać. Koniec końców, może to mieć pewne znaczenie.
 Tymczasem Peyrol tłumaczył sobie manewry okrętu ze swego punktu widzenia. Osiągnął cel. 
Korweta zamierzała go ścigać. By nie wypaść z roli i zacząć wodzić Anglika za nos, przy 
pierwszym mocniejszym szkwale opuścił bezpieczne wody pod osłoną gęstego deszczu, który 
zatarł sylwetkę angielskiego okrętu.
 Przy słabnącej ulewie Réal dostrzegł ze szczytu łacińskie żagle. Opływały północny cypel 
Porquerolles i znikły za brzegiem. Po pewnym czasie „Amelia” podniosła żagle w sposób nie 
pozostawiający wątpliwości, że zamierza ruszyć w pościg. Wkrótce brzegi Porquerolles zaczęły 
zasłaniać piramidę jej żagli. Gdy znikły całkowicie, Réal odwrócił się do Arletty.
 — Chodźmy — powiedział.
 Arletta, której Réal ukazał się w drzwiach kuchni na jedno mgnienie oka, niczym straceniec 
wzywający, by szła za nim na koniec świata, wyrwała się z chudych, kościstych ramion staruszki, 
bezradnej wobec siły jej młodego ciała i gwałtowności duszy. Pobiegła wprost na szczyt 
obserwacyjny, idąc wyłącznie za ślepym nakazem przeczucia. Dopiero chwycony gwałtownie za 
ramię, Réal spostrzegł, że go odnalazła. Ruchy jej odznaczały się energią i determinacją, na jaką 
zdobyć się może tylko zupełnie zdrowa na umyśle osoba. Czuł, że go bierze w posiadanie, i od 
razu odeszły go wszelkie skrupuły. Jednym ramieniem trzymał się pnia, drugim objął ją wpół. 
Wyznała mu, że nie wie, dlaczego wbiegła właśnie na to wzgórze, i gdyby go na nim nie 
znalazła, rzuciłaby się w przepaść. W nagłym porywie radości zacisnął ramię dokoła jej kibici, 
jak gdyby była mu darem niebios, nie zaś kamieniem obrazy dla jego skrupulatnego sumienia. 
Poszli z powrotem do domu. W zapadającym zmroku oczekujące ich budynki stały martwe, ze 
ścianami pociemniałymi od deszczu i stokami dachów szklącymi się posępnie pod 
przeciągającymi melancholijnie chmurami. Siedzącą w kuchni Katarzynę doszły ich kroki. 
Oczekiwała ich sztywnie w wysokim fotelu. Arletta zarzuciła jej ręce na szyję, a Réal stanął a 
boku i patrzył. Myśl po myśli przepływała mu przez głowę, ustępując wobec niezaprzeczonego 
faktu, że los oddał go tej kobiecie, którą, dzięki zmienionemu nastawieniu do niej, uważał teraz 
za zdrowszą na umyśle od siebie samego. Arletta objąwszy jedną ręką Katarzynę za szyję, 
całowała jej zbrużdżone czoło pod białą płócienną opaską, mogącą uchodzić za jakiś wiejski 
diadem.
 — Jutro obie pójdziemy razem do kościoła.
 Katarzyna pełna surowej godności zdawała się dotknięta propozycją poprowadzenia przed 
ołtarz Boga, z którym dawno już się pogodziła, tej nieszczęsnej dziewczyny, splamionej 
bluźnierstwami i zbrodniami rewolucji, które ją przyprawiły o pomieszanie zmysłów.
 Arletta, wciąż nachylona nad ciotką, wyciągnęła drugą rękę do Réala, który, zbliżywszy się o 
krok, ujął ją w milczeniu.
 — Och tak, pójdziesz, ciociu — nastawała Arletta. — Musisz pójść ze mną, by pomodlić się 
za Peyrola, którego nigdy już nie zobaczymy.
 Katarzyna spuściła głowę na piersi, nie wiadomo, czy na znak zgody, czy przygnębienia. 
Réalem owładnęło nagle głębokie wzruszenie, gdyż i on był przekonany, że nikt z nich już nie 
zobaczy Peyrola. Wyglądało to tak, jak gdyby korsarz z dalekich mórz pozostawił ich w 
przystępie pogardy, wielkoduszności i jakiejś pasji, która znużyła się sama sobą. Mniejsza, jak 
się to stało, dość, że Réal gotów był pojąć na zawsze napiętnowaną czerwoną ręką rewolucji 
Arlettę, bo ta, która brnęła ongi po kostki we krwi umierających, potrafiła otworzyć mu oczy na 
piękno triumfującego życia.
XVI
 Za rufą kutra bliskie zachodu słońce rzuciło ciemnokarmazynową smugę między 
mierzchnącym morzem a zachmurzonym niebem. Półwysep Giens i wyspy Hy?res tworzyły 
jeden blok lądu, rysujący się mocną czernią na płomiennym pasie horyzontu; lecz na północy 
długa linia alpejskiego wybrzeża wiła się i zębiła do nieskończoności pod nawisłymi chmurami.
 Kuter zdawał się pędzić z falami w zawody w ramiona nadchodzącej nocy. O sporą milę 
„Amelia” pod wszystkimi żaglami rwała ku niemu w baksztag*. Pogoń trwała już od wielu 
godzin, gdyż Peyrol, wymknąwszy się, potrafił uzyskać nad „Amelią” znaczną przewagę przy 
samym starcie. Na szerokiej roztoczy cichej wody, zwanej redą Hy?res, kuter — naprawdę statek 
szybkobieżny — znacznie wyprzedzał korwetę. Następnie, przemknąwszy raptownie przez 
wschodni przesmyk między dwiema wyspami, Peyrol zniknął na pewien czas ścigającemu go 
okrętowi za Ile du Levant. „Amelia” musiała dwukrotnie przebrasować na przeciwny ciąg i znów 
pozostała w tyle. Wychynąwszy na pełne morze, znowu zmuszona była do przebrasowania i 
między obu statkami ustaliła się pozycja pościgu w ślad, który z reguły trwa najdłużej. Kapitan 
Vincent dwukrotnie znacząco zacisnął wargi i mruknął coś z uznaniem dla mistrzowskiej żeglugi 
Peyrola. W pewnej chwili „Amelia” znalazła się dość blisko, by dać ognia. Drugi pocisk 
gwizdnął tuż nad szczytami masztów kutra, lecz kapitan Vincent nakazał umocować z powrotem 
działo w łożu. Odezwał się do starszego oficera, który stał przy nim z tubą w ręku:
 — Nie powinniśmy zatapiać tego statku. Gdyby choć z godzinę potrwała cisza, 
przyholowalibyśmy go łodziami.
 Oficer zauważył, że jeszcze około doby nie będzie ciszy.
 — Tak — przyznał mu rację kapitan Vincent — za godzinę czy coś koło tego zapadnie noc, a 
wówczas kuter może się nam wymknąć. Wybrzeże jest niedaleko i baterie są po obu stronach 
Fréjus; schroniwszy się pod jedną z nich będzie równie bezpieczny jak w przystani. I patrz pan 
tylko — zawołał po chwili — właśnie zamierza tak zrobić.
 — Tak, panie kapitanie — odpowiedział oficer wpijając się wzrokiem w stateczek, który 
pląsał przed nimi na krótkich śródziemnomorskich falach — odpada od wiatru*.
 — Teraz, by go dopędzić, nie trzeba i godziny — rzekł kapitan Vincent z takim gestem, jakby 
chciał zatrzeć ręce, nagle jednak oparł się o poręcz burty. — Ostatecznie — ciągnął — ściśle 
mówiąc, jest to wyścig między „Amelią” i nocą.
 — A dziś ściemni się prędko — powiedział oficer kręcąc tubą na rzemieniu. — Czy mamy 
przebrasować reje w baksztag*, panie kapitanie?
 — Nie — odparł kapitan Vincent. — Dzielnego mamy przeciwnika na tym kutrze. Teraz 
odpada od wiatru, lecz każdej chwili może powrócić do pozycji pod wiatrem. Nie depczmy mu 
po piętach, bo stracimy przewagą, którą teraz mamy. To marynarz i chce uciec za wszelką cenę.
 Gdyby te słowa doszły jakim cudem Peyrola, wywołałyby na jego ustach złośliwy i 
triumfujący uśmiech. Od pierwszej chwili gdy ujął za rudel, wytężył całą pomysłowość, całe 
mistrzostwo w żeglarstwie, by . oszukać angielskiego kapitana, tego nieprzyjaciela, którego 
nigdy w życiu nie widział i o którym wyrobił sobie pojęcie z obserwacji jego okrętu. Napierając 
na ciężki rudel zwrócił się do Michela:
 — Już czas — zabrzmiał jego głęboki, spokojny głos, mącąc ciszę żmudnego popołudnia. — 
Zwolnijcie wielki żagiel, Michel. Cokolwiek.
 Kiedy Michel wrócił na swe zwykłe miejsce po nawietrznej stronie, korsarz spostrzegł, że nie 
spuszcza oczu z jego twarzy. Nieokreślone myśli zaczęły się formować w głowie Michela. Nie 
wypowiedziane zapytanie prostodusznych oczu swego towarzysza Peyrol powitał uśmiechem 
wykrzywiającym początkowo jego męskie i wrażliwe usta grymasem ironii, który przerodził się 
w coś przypominającego czułość.
 — Tak to, kolego — odrzekł z dziwnym natężeniem i intonacją głosu, jak gdyby słowa jego 
zawierały całkowitą i niedwuznaczną odpowiedź. Najniespodziewaniej Michel zamrugał oczami, 
jakby oślepiony niezwykłym blaskiem. On również dobył skądś, z głębi swej istoty, osobliwy, 
mglisty uśmiech, aż Peyrol odwrócił odeń wzrok.
 — Gdzie jest obywatel? — spytał napierając mocno na rudel i wybiegając wzrokiem w 
kierunku ruchu. — Rzucił się w morze czy co? Nie widziałem go od chwili, gdyśmy mijali 
zamek Porquerolles.
 Wyciągnąwszy szyją i zajrzawszy za zrębnicę luku, Michel oświadczył, że Scevola siedzi na 
kilsonie.
 — Idźcie na przód — rzekł Peyrol — zwolnijcie trochę fokżagiel. Ten kuter, ma skrzydła — 
dodał ciszej do siebie.
 Samotny na rufie Peyrol odwrócił się, by rzucić okiem na „Amelię”. Okręt trzymał się pod 
wiatrem i przecinał z ukosa bruzdę kutra. Odległość między statkami zmalała. „Jednakże — 
rozważał Peyrol — . gdybym, naprawdę chciał uciec, miałbym wielkie szansę, osiem na dziesięć, 
a w gruncie rzeczy powodzenie zapewnione.” Przez dłuższy czas nie spuszczał z oka wyniosłej 
piramidy żagielnej na tle mierzchnącego na niebie pasa czerwieni. Obejrzał się dopiero słysząc za 
sobą straszliwy jęk. Był to Scevola. Obywatel przelazł na czworakach, uznawszy snadź ten 
sposób lokomocji za najpewniejszy. Właśnie zatoczył się na zawietrzną i dość zręcznie uniknął 
wyrzucenia w morze. Jedną ręką rozpaczliwie czepiając się knechta, drugą wskazał na ląd i z 
miną człowieka, który Bóg wie jak ważne zrobił odkrycie, krzyknął głosem głuchym jak z 
beczki:
 — La terre! La terre!*
 — Oczywiście — odrzekł Peyrol sterując kunsztownie. — Co takiego?
 — Ja nie chcę utonąć! — krzyczał obywatel głosem jak z beczki. Peyrol zastanowił się chwilę 
i odpowiedział mu poważnie:
 — Ręczę, że jeśli zostaniecie, gdzie stoicie — tu spojrzał na „Amelię” przez ramię — nie 
grozi wam śmierć od utonięcia. — „Skłonił nagle w bok głowę: — Wiem, co ten człowiek ma na 
myśli.
 — Jaki człowiek? Kto ma na myśli? — grzmiał Scevola odchodząc niemal od zmysłów. — 
Jest nas tylko trzech na kutrze.
 Lecz Peyrol oczyma duszy przyglądał się złośliwie osobnikowi szczerzącemu długie zęby, w 
peruce, z ogromnymi sprzączkami u trzewików. Tak wyobrażał sobie kapitana „Amelii”. 
Tymczasem był to oficer o twarzy pogodnej. W tej chwili jednak zmroził ją wyraz surowego 
postanowienia. Skinął znów na pierwszego oficera.
 — Zbliżamy się — odezwał się spokojnie. — Zamierzam podejść z nawietrznej strony. To 
wyłączą ryzyko nowej sztuczki tego franta. Sam pan wie, jak trudno wyprowadzić w pole 
Francuza. Poślij pan kilku marynarzy na dziób. Obawiam się, że nie zawładniemy kutrem, póki 
nie wystrzelamy załogi. Nie widzę, niestety, innego sposobu. Gdy podejdziemy do kutra z bliska, 
każ pan marynarzom dać salwę.
 Celnie mierzyć. Na rufie też postaw pan marynarzy. Może uda się przestrzelić szkoty. Niech 
tylko żagle spadną na pokład, a już go mamy. Wystarczy posłać po niego łódź.
 Przez dobre pół godziny kapitan Vincent stał w milczeniu, wsparty łokciem na poręczy burty, 
nie” spuszczając z oczu kutra, którym Peyrol sterował również bez słowa, a czujnie, doskonale 
zdając sobie sprawę ze zbliżania się okrętu nieprzyjacielskiego, trwającego w bezlitosnym 
pościgu. Wąski pas czerwieni powoli znikał z nieba. Brzegi Francji czerniły się na tle gasnących 
blasków, zlewając się z cieniami skoncentrowanymi na zachodzie. Obywatel Scevola, 
uspokojony cokolwiek zapewnieniem, że nie utonie, uznał za wskazane leżeć w miejscu, gdzie 
upadł, nie ważąc się przejść na rozhuśtany pokład. Michel, rozpłaszczony po nawietrznej stronie, 
wpatrywał się w Peyrola, spodziewając się lada chwila jakiegoś rozkazu. Lecz Peyrol nie 
powiedział słowa, nie dał żadnego znaku. Od czasu do czasu kłąb piany przelatywał nad kutrem 
lub wyplusk wpadał na pokład burzliwym nalotem.
 Dopiero gdy korweta znalazła się w odległości strzału działowego, Peyrol przemówił.
 — Nie! — wybuchnął głusząc wiatr, rzekłbyś, dając upust myślom, które długi czas go 
gnębiły — nie! Nie mogłem was zostawić samego jak palec na świecie. A jednak, niech mnie 
diabli porwą, jeżeli bylibyście mi za to wdzięczni. Co wy na to, Michel?
 Uśmiech zafrasowania osiadł na prostodusznej fizjonomii eks–rybaka. Wyraził tylko to, co 
zawsze myślał o twierdzeniach Peyrola:
 — Sądzę, że ma pan rację, maître.
 — Słuchajcie więc, Michel. Ten okręt zrówna się z nami za małe pół godziny. Gdy nadpłyną, 
otworzą na nas ogień z muszkietów.
 — Otworzą na nas… — powtórzył Michel z zainteresowaniem. — Lecz skąd pan może 
wiedzieć, maître, co zrobią?
 — Bo ich kapitan musi wykonać to, co sobie ułożyłem — rzekł Peyrol uroczyście, z głębokim 
przekonaniem. — Postąpi tak, jak gdybym podszeptywał mu, co ma zrobić. Postąpi tak, bo z 
niego marynarz pierwszej klasy, lecz ja, Michel, jestem odrobinę mądrzejszy. — Rzucił za siebie 
okiem na „Amelię”, gnającą za kutrem z wzdętymi żaglami, i podniósł głos nagle: — Uczyni tak, 
gdyż o pół mili stąd stary Peyrol zginie!
 Michel nie drgnął. Na dłuższą chwilę zamknął tylko oczy. Korsarz ciągnął dalej:
 — Mogę od razu paść od kuli w serce — powiedział — w takim razie pozwalam wam 
zluzować szkoty, o ile będziecie żyć. Lecz jeżeli ja żyć będę, mam zamiar położyć ster na burtę. 
Gdy tylko to uczynię, zluzujcie fokżagiel, by kuter wyskoczył pod wiatr. To mój ostatni rozkaz. 
Teraz idź naprzód i nie bój się niczego. Adieu.
 Michel usłuchał bez słowa.
 Na dziobie „Amelii” z pół tuzina marynarzy ustawiło się rzędem z bronią przy oku. Kapitan 
Vincent, w celu obserwowania pryzu, przeszedł na zawietrzną śródokręcia. Gdy bukszpryt* 
wydał mu się na równi z rufą kutra, machnął kapeluszem, i na ten znak marynarze dali ognia z 
muszkietów. Na kutrze nie opadła ani jedna lina. Lecz kapitan Vincent zobaczył, że siwowłosy 
sternik, przerzucając rumpel ku zawietrznej, schwycił się za lewy bok. Kuter wyskoczył pod 
wiatr. Z kolei dali ognia marynarze na rufie, tak że wszystkie strzały zlały się w jedną salwę. Na 
pokładach odezwały się głosy: „Trafili siwego.” Kapitan Vincent krzyknął bosmanowi:
 — Przebrasować na przeciwny ciąg!
 Przed wydaniem potrzebnych rozkazów stary marynarz, pełniący na „Amelii” bosmańską 
służbę, rzucił bystre spojrzenie dokoła. „Amelia” dopadła swego pryzu pod gwizdy 
bosmanmatów i ich ochrypłe krzyki:
 — Skrócić żagle! Do zwrotu!
 Peyrol leżał na wznak pod kołyszącym się bezładnie rumplem. Zadzwoniły mu w uszach 
przeraźliwe krzyki i zamilkły. Usłyszał złowrogi szum fali spod dziobu „Amelii”, który rozpienił 
morze ledwie o dziesięć łokci od rufy kutra; widział nawet, jak na masztach „Amelii” zjechały 
górne reje; potem wszystko znikło z chmurnego nieba. I został mu tylko w uszach szum wiatru, 
plusk fal, miotających zdany na ich łaskę stateczek, i ustawiczne trzepotanie fokżagla, który 
Michel spuścił wedle rozkazu. Kuter począł się mocno bujać, lecz Peyrol nie dał się wyrzucić, 
objąwszy knecht nieuszkodzonym prawym ramieniem. Doznał uczucia pokoju z przymieszką 
dumy. Wszystko stało się, jak uplanował. Chciał zadrwić z angielskiego kapitana i to mu się 
udało. Dokazał tego lepiej, niż potrafiliby inni, on, stary człowiek, który niepostrzeżenie uległ 
przemocy czasu i doczekał chwili, w której uczucie, niespodziewane jak intruz i okrutne jak 
nieprzyjaciel, zdarło zeń zasłonę pokoju.
 Peyrol przerzucił głowę na lewo. Zobaczył z tej strony tylko nogi obywatela Scevoli, miotane 
bezwładnie tam i sam, w rytm chwiejby, jak gdyby jego ciało dostało się w kleszcze. Zabity czy 
tylko obezwładniony śmiertelnym strachem? A Michel? Zabity czy umierający był ów człowiek 
pozbawiony przyjaciół, którego Peyrol powodowany litością nie chciał zostawić samego na 
świecie, nawet bez psa do towarzystwa? Peyrol nie czuł wyrzutów sumienia, lecz pomyślał, że 
chciałby go jeszcze raz zobaczyć. Spróbował wymówić jego imię, lecz szeptu nawet nie udało 
mu się dobyć z krtani. Uczuł się wyrzucony za nawias świata, gdzie rozbrzmiewa ludzki głos, 
gdzie Arletta krzyknęła nań: „Peyrol, nie waż się!” Niczyjego już nie usłyszy głosu! Pod szarym 
niebem istniał dla niego tylko szmer przelewających się fal i nieustanny wściekły łopot fokżagla. 
Kuter, ulubiona zabawka korsarza, miotał się pod nim okropnie i mocne chlusty spadały za burtę 
na jego rozciągnięte ciało. Wtem przy zdradzieckim uskoku, gdy całe Morze Śródziemne z 
okrutnym rykiem stanęło na równi z pochyłością maleńkiego pokładu, ujrzał „Amelię” pędzącą 
wprost na kuter. Zamierające serce ścisnęło mu się nie ze strachu przed śmiercią, ale przed 
zawodem. Czyżby ten Anglik miał nań wpaść w zaślepieniu i zatopić kuter wraz z depeszami? 
Rozpaczliwym wysiłkiem woli natężywszy resztą sił Peyrol siadł i otoczył ramieniem drabliny 
wielkiego masztu.
 Okręt przemknął z ćwierć mili poza kuter, nim zdołał skrócić żagle i przebrasować reje. 
Wracał po swoją zdobycz. Przy gęstniejącym mroku, wśród spienionych grzebieni, trudno było 
dojrzeć stateczek. Już dowódcę wypatrującego z dziobu ogarnął niepokój, czy nie zalało i nie 
zatopiło kutra, gdy nagle zobaczył go w bruździe fali niemal przy końcu bukszprytu. Kapitanowi 
dech zaparło. „Prawo na burt!” — wrzasnął, a rozkaz powędrował z ust do ust wzdłuż pokładu.
 Przy następnym skoku stateczku Peyrol opadając z powrotem na wznak ujrzał całą angielską 
korwetę, wzbijającą się prosto w chmury, jak gdyby miała mu się zwalić na samą pierś. Grzebień 
fali uderzył go hałaśliwie w twarz; nastąpił moment gładzi i ciszy wodnej. Dni męskiej siły i 
awanturniczych przygód błyskawicznie przemknęły mu przed oczami. Nagle głos ogromny jak 
ryk wściekłego lwa morskiego wypełnił, rzekłbyś, całą próżnię niebios potężnym, władczym 
okrzykiem: „Równo!…”*
 I pod dźwięk tej znanej, niemal swojskiej komendy angielskiej, tętniącej mu w uszach, Peyrol 
uśmiechnął się do swych wizji i skonał.
 „Amelia” ogołocona z żagli po bramsle* i nie chwytając wiatru wznosiła się i opadała lekko, 
mając o kabel* kuter Peyrola, przewalający się po falach na kształt trupa. Kapitan Vincent 
wsparty w ulubiony sposób na poręczy burty nie spuszczał oka z pryzu. Bolt czekał cierpliwie, by 
dowódca się odwrócił.
 — Ach pan tu, panie Bolt. Posłałem po pana, byś objął w posiadanie ten kuter. Mówi pan po 
francusku, a tam może być jeszcze kto przy życiu. W takim razie przyśle go pan tu niezwłocznie. 
Jestem pewny, że jeżeli nawet który z nich żyje, to nie wyszedł bez rany. Choć będzie ciemno, 
niech się pan rozejrzy i zabierze wszystkie papiery. Niech pan podniesie fokżagle i podżegluje, 
by chwycić linę holowniczą. Chcę wziąć ten kuter na linę, by rano przeszukać go dokładnie; każ 
pan rozerwać oszalowanie kabiny i zarządź inne poszukiwania, gdyby pan nie znalazł od razu 
tego, czego się spodziewam…
 Dalsze rozkazy wydawał cichym głosem, tylko białe zęby lśniły mu wśród wieczornej 
omroczy. Bolt odbił z wielkim pośpiechem. W pół godziny później był z powrotem, „Amelia” 
zaś, z kutrem na linie, pożeglowała na wschód w poszukiwaniu blokującej floty.
 Bolt, wprowadzony do kabiny, mocno oświetlonej lampą na pałąkach, podał przez stół swemu 
dowódcy zaszyty w żaglowe płótno, owiązany i opieczętowany pakiet i papier złożony we 
czworo, który, jak wyjaśnił, był certyfikatem okrętowym, z opuszczoną jednak, rzecz dziwna, 
nazwą statku. Kapitan Vincent chciwie wyciągnął rękę po szary pakiet.
 — To mi wygląda na to, czego się spodziewamy, Bolt — powiedział obracając pakiet na 
wszystkie strony. — Co jeszcze znalazł pan na kutrze?
 Bolt powiedział, że znalazł trzech zabitych, dwóch na tylnym pokładzie, a jednego ze 
strzępem fokżagla w ręku na dnie otwartego głównego luku.
 — Trafiony, sądzę, w chwili gdy spuszczał fok — zauważył. Opisał trupy i zameldował, że 
postąpił z nimi wedle otrzymanych rozkazów. W szafce kabiny znalazł pół flaszki wina i kawał 
chleba; na pokładzie stała skórzana walizka, zawierająca płaszcz oficerski i mundur. Zapalił 
lampę i przekonał się, że bielizna była poznaczona „E. Réal”. Pałasz oficerski na szerokim pasie 
do noszenia przez ramię leżał również na pokładzie. Rzeczy te nie mogły należeć do starego 
siwowłosego człowieka, gdyż był korpulentniejszy.
 — Wygląda na to, że ktoś wypadł za burtę — zauważył Bolt — Dwa ciała miały wygląd 
nijaki, lecz nie ulega wątpliwości, że ten dzielny stary był marynarzem.
 — Na Boga! — zawołał kapitan Vincent — musiał nim być! Czy pan wie, Bolt, że o mały 
włos byłby nam uciekł. Gdyby pościg potrwał o dwadzieścia minut dłużej, wykręciłby się. Ile ran 
odniósł?
 — Zdaje się, że trzy, panie kapitanie. Nie badałem dokładnie — odpowiedział Bolt.
 — Ciąży mi na sercu, że kazałem wystrzelać tych odważnych ludzi jak psów — powiedział 
kapitan Vincent. — Jednak był to jedyny sposób, a tu może znajdować się coś — ciągnął 
uderzając dłonią po pakiecie — co mnie usprawiedliwi w moich własnych oczach. Nie jest mi 
pan już potrzebny.
 Kapitan Vincent położył się na koi całkowicie ubrany. Po pewnym czasie stanął w drzwiach 
oficer wachtowy i zameldował, że dostrzeżono okręt floty po nawietrznej. Kapitan Vincent 
rozkazał dać nocny sygnał poznawczy. Wyszedłszy na pokład zobaczył na odległość głosu 
spiętrzoną sylwetkę okrętu liniowego, zdającego się sięgać chmur. Okrzyknięto go przez tubę.
 — Co za okręt?
 — Korweta j.k. mości „Amelia” — odkrzyknął kapitan Vincent. — Co za okręt, proszę?
 Zamiast zwykłej odpowiedzi nastąpiła krótka pauza i inny głos ozwał się donośnie przez tubę:
 — Czy to ty, Vincent? Nie poznajesz „Superba” mając go przed nosem?
 — Ale nie w nocy, Keats. Jak się masz? Spieszno mi do admirała!
 — Flota jest blisko — głos przebijał się teraz z trudem skroś pomruki, szepty i pluski 
czarnego kanału między dwoma okrętami. — Admirał steruje kurs S.S.E. Spotkasz go nie 
zmieniając kursu. Będzie szedł przeciwnym ciągiem. Zdążysz na śniadanie na okręt „Victory”. 
Czy co zaszło?
 Za każdym lekkim przechyłem żagle „Amelii”, zasłonięte od wiatru masą 
siedemdziesięcioczterodziałowego okrętu, łopotały na masztach.
 — Nic wielkiego — wołał kapitan Vincent. — Wziąłem pryz.
 — Czy byłeś w boju? — nadleciało pośpiesznie.
 — Nie, nie. Los szczęścia.
 — Gdzie twój pryz? — ryknęła tuba z zainteresowaniem.
 — W moim biurku — odkrzyknął kapitan Vincent w odpowiedzi. — Nieprzyjacielskie 
depesze… Słuchaj, Keats, przebrasuj — pod wiatr! Przebrasuj pod wiatr, mówię, bo wpadniesz 
na mnie — tupnął niecierpliwie nogą. — Natychmiast każ pan wybrać linę holowniczą, 
podciągnąć ten kuter pod samą rufę — krzyknął do oficera wachtowego — bo stary „Superb” 
przejdzie po nim nie spostrzegłszy się nawet.
 Kapitana Vincenta ominął zaszczyt zaproszenia na śniadanie u admirała, bo przybył na 
„Victory” dość późno. Dowiedział się, że lord Nelson nie pokazał się jeszcze na pokładzie; 
wkrótce nadszedł rozkaz, że ma się natychmiast zameldować u admirała. Kapitan „Amelii” stawił 
się w kabinie admirała w mundurowym tużurku, z pałaszem przy boku i kapeluszem pod pachą, i 
został powitany uprzejmie. Ukłonił się i z paru słowami wyjaśnienia położył pakiet na wielkim, 
okrągłym stole, przy którym siedział milczący sekretarz, czarno ubrany, który najwidoczniej 
pisał list pod dyktando jego lordowskiej mości. Admirał chodził po kabinie tam i z powrotem i, 
powitawszy kapitana Vincenta, znów zaczął ją mierzyć nerwowymi krokami. Pusty jego rękaw 
nie był przypięty na piersi i opisywał łuk przy każdym zwrocie. Cienkie włosy spadały prostymi 
pasmami na blade policzki, a nieruchoma twarz miała wyraz cierpienia, jaskrawo odbijający od 
blasku jego jedynego oka. Kapitan Vincent stał przed nim w postawie pełnej szacunku. Admirał 
stanął jak wryty i zawołał:
 — Pochwycone na kutrze! Jakim cudem zwrócił pan uwagę na ten kuter wśród tylu innych, 
które pan ciągle spotyka?
 — Wyznam, że przypadkiem uzyskałem pewne ciekawe informacje — rzekł kapitan Vincent. 
— Po prostu los szczęścia.
 Podczas gdy sekretarz pruł scyzorykiem płótno na depeszach, lord Nelson zabrał kapitana 
Vincenta na galerię rufy. Był spokojny, słoneczny ranek; wiała lekka i chłodna bryza. „Victory” 
pod swymi trzema topslami i niższymi sztakslami* żeglował powoli na południe otoczony 
rozsianą po morzu flotą. Na wszystkich okrętach widniały te same niemal żagle, co na „Victory”. 
Tylko w oddali widać było parę kompletnie ożaglonych okrętów, śpieszących połączyć się z 
eskadrą. Kapitan Vincent zauważył z zadowoleniem, że starszy oficer „Amelii” zmuszony był 
odbrasować* reje wielkiego masztu, chcąc utrzymać się na równi z admiralskim okrętem.
 — Co! — zawołał nagle lord Nelson popatrzywszy na korwetą — holuje pan ten kuter!
 — Sądziłem, że wasza lordowska mość zechce może rzucić okiem na czterdziestotonowy 
statek z łacińskim ożagleniem, który tak długo ścigał się z najszybszą, śmiem twierdzić, korwetą 
j. k. mości.
 — Jak się to zaczęło? — spytał admirał nie przestając patrzeć na „Amelię”.
 — Jak już wspomniałem waszej lordowskiej mości, doszły mnie pewne wieści — zaczął 
kapitan Vincent, który nie uważał za stosowne rozwodzić się na ten temat. — Kuter, który mamy 
przed oczami, mało co różniący się od innych kutrów krążących między Cette a Genuą, wypłynął 
z zatoki na półwyspie Giens. Prowadził go stary, siwowłosy człowiek i rzeczywiście trudno o 
lepszego, bardziej nadającego się do tej funkcji marynarza. Wypłynął poza Cape Esterel i 
zmierzał przez redą Hy?res. Nie spodziewał się widać spotkać na swej drodze „Amelii”. I wtedy 
to popełnił, jedyny zresztą, błąd. Gdyby wówczas nie zmienił kursu, nie zwróciłbym na niego 
uwagi, jak nie zwróciłem na dwa inne kutry, które były wówczas widoczne. Lecz zachował się 
podejrzanie, wykręciwszy pod osłoną baterii na Porquerolles. Tylko manewr ten oraz informacje, 
o których mówiłem, skłoniły mnie do pościgu, gdyż chciałem się przekonać, z czym żegluje. — 
Następnie kapitan Vincent opowiedział zwięźle epizody pościgu. — Upewniam waszą lordowska 
mość, że nigdy z większym żalem nie wydawałem rozkazu jak wtedy, gdy kazałem otworzyć 
ogień muszkietowy na ten kuter, lecz stary marynarz dał dowody takiej determinacji i sztuki 
żeglarskiej, że nic innego nie pozostawało mi do zrobienia. Ba! w chwili gdy się z nim 
zrównaliśmy, zrobił bardzo sprytny manewr w celu przedłużenia pościgu. Noc się zbliżała i 
mieliśmy do rozporządzenia ledwie parę minut, bo w ciemnościach to więcej niż pewne, że 
udałoby mu się wykręcić. Zważywszy, że każdej chwili mogli spuścić żagle i ocaleć, pełen 
jestem dla nich podziwu a szczególnie dla tego siwowłosego człowieka. .
 Admirał, zapatrzony przez cały czas w „Amelię” i jej pryz, odezwał się wreszcie:
 — Ma pan bardzo ładny, mały okręt, Vincent. Wspaniale nadaje się do służby, którą panu 
wyznaczyłem. Z francuskich warsztatów, nieprawdaż?
 — Tak jest, milordzie. To doskonali okrętownicy.
 — Nie, zdaje się pan nienawidzić Francuzów, Vincent — powiedział admirał z 
półuśmiechem.
 — To zależy jakich Francuzów, milordzie — odpowiedział kapitan Vincent z ukłonem. — 
Nie znoszę francuskich doktryn politycznych i mężów stanu, lecz wasza lordowska mość 
przyzna, że pod względem odwagi i przedsiębiorczości nie mogliśmy na całej kuli ziemskiej 
znaleźć sobie godniejszych przeciwników.
 — Nigdy nie powiedziałem, by można było nimi gardzić — powiedział lord Nelson. — 
Pomysłowość, odwaga, tak… Gdyby mi się ta tulońska flota wymknęła, wszystkie nasze eskadry 
od Gibraltaru po Brest byłyby w niebezpieczeństwie. Dlaczego nie wypłyną, bym mógł się z nimi 
rozprawić? Gzy nie trzymam się z dala, czy nie zeszedłbym im z drogi?
 Vincent zauważył nerwowe podniecenie admirała i zaniepokoił się jeszcze bardziej, gdy cała 
jego smukła, słabowita postać zatrzęsła się w paroksyzmie kaszlu. Głównodowodzący floty 
śródziemnomorskiej dusił się, łapał powietrze tak okropnie, że kapitan Vincent nie mógł na to 
patrzeć. Jednakże zauważył, że lord Nelson prędko przyszedł do siebie.
 — Mam wyczerpującą pracę, Vincent — powiedział. — To mnie zabija. Chciałbym wypocząć 
gdzieś na wsi, wśród pól, z dala od morze, admiralicji, depesz, rozkazów i odpowiedzialności. 
Właśnie kończyłem list do kraju, w którym komunikuję, że sił mi brak i ledwie mogę sprostać… 
Ale jestem jak ów siwy człowiek, którego pan tak podziwia, Vincent — ciągnął z uśmiechem 
znużenia — będę sterczał przy mojej robocie, dopóki jakaś nieprzyjacielska kula nie położy 
kresu wszystkiemu… Zobaczymy, co jest w tych papierach, które pan mi przywiózł.
 Sekretarz w kabinie zdążył je rozłożyć na oddzielne pliki.
 — Co tam jest? — zapytał admirał zaczynając znów niespokojnie chodzić po kabinie.
 — Na pierwszy rzut oka najważniejsze, milordzie, są rozkazy do morskich władz Korsyki i 
Neapolu, by poczyniono pewne przygotowania w związku z ekspedycją do Egiptu.
 — Zawsze tak myślałem — rzekł admirał patrząc z błyskiem w oku na pilnie słuchającego 
kapitana Vincenta. — Dzielnie się pan spisałeś, Vincent. Najlepiej zrobię posyłając pana z 
powrotem na pański posterunek. Tak… Egipt… Wschód… Wszystko wskazuje na ten kierunek 
— monologował w obecności Vincenta, gdy tymczasem sekretarz, zebrawszy starannie papiery, 
wstał powoli i wyszedł, by dać je do przetłumaczenia i ułożyć skrót dla admirała.
 — Jednak, kto wie? — zawołał lord Nelson zatrzymawszy się na chwilę. — Lecz klęską czy 
chwałą z nikim nie będę się dzielił. Nikogo nie będę pytał o radę.
 Kapitan Vincent wobec tej indywidualności z prochu i siarki uczuł się zapomnianym, cieniem, 
niczym. „Jak długo wytrwa jeszcze?” — pytał się w duchu z niekłamaną troską.
 Wkrótce admirał przypomniał sobie o nim i w dziesięć minut później kapitan Vincent opuścił 
„Victory”, mając wrażenie, jak zresztą wszyscy oficerowie, którzy rozmawiali z lordem 
Nelsonem, że widział się z osobistym przyjacielem; wracał ze świeżym zapasem podziwu dla 
wielkiej duszy oficera morskiego, zamieszkującej słabe ciało głównodowodzącego sił morskich j. 
k. mości na Morzu Śródziemnym. Widział z łodzi wiosłowej, którą wracał, że na „Victory” 
podniesiono sygnał ogólny sformowania kolumny przed i za admiralskim okrętem, a następnie 
sygnał dla „Amelii”.
 Odpowiednio Vincent wydał rozkazy podniesienia żagli i wykreślił stermistrzowi kurs na 
Cape Cicié, po czym zeszedł do kabiny. Nie spał prawie trzy noce z rzędu i potrzebował snu. 
Mimo to spał źle i sny miał burzliwe. Obudził się wcześnie i zaczął rozmyślać o wypadkach dnia 
poprzedniego. Rozkaz zastrzelenia trzech dzielnych ludzi, wydany przy tym z zimną krwią, co 
napawało go obrzydzeniem już w czasie wydawania rozkazu, ciążył mu bardzo na sumieniu. Być 
może, był pod wrażeniem sędziwej głowy Peyrola, jego uporczywości w ucieczce, jego odwagi 
nie słabnącej do ostatniej chwili, do ostatniego tchu. W epizodzie pościgu uzewnętrzniło się 
nadzwyczajne poczucie obowiązku i niecodzienna zuchwałość. Kapitan Vin — cent był 
człowiekiem silnej kompleksji, dobrodusznym, o temperamencie sangwinicznym zaprawionym 
odrobiną ironii, a tacy ludzie są zdolni do szlachetnych uczuć i łatwych sympatii.
 „Jednakże — rozmyślał — sami tego chcieli. Mogło się tylko tak skończyć, jak się skończyło. 
Ale fakt pozostaje faktem, że byli bezbronni i wyglądali nieszkodliwie, a przy tym dali dowody 
niepospolitej odwagi. Otóż ten stary…” Zastanawiał się, ile prawdy było w opowieści Symonsa. 
Zdecydował, że fakty musiały być prawdziwe, lecz że oświetlenie, w jakim Symons je 
przedstawił, utrudniało ich zrozumienie. Stateczek nadawał się rzeczywiście do przerywania 
blokady. Lord Nelson był zadowolony. Kapitan Vincent wyszedł na pokład usposobiony 
przyjaźnie do wszystkich ludzi, żywych i umarłych.
 Po południu ustaliła się piękna pogoda. Cała flota angielska zniknęła z pola widzenia prócz 
jednego czy dwóch maruderów z wydętymi żaglami. Słaby wiatr, pod który tylko „Amelia” 
potrafiła robić pięć węzłów; ledwie marszczył błękitne wody wygrzewające się w rozkosznym 
cieple pod niebem bez chmurki. Na zachodzie i południu, z dala od siebie, wśród pustki 
widnokręgu, widniały tylko dwie plamki, jedna biała jak grudka srebra, druga czarna jak kropla 
atramentu. Nie mając wątpliwości co do swego celu kapitan Vincent osiągnął spokój ducha; a że 
był przystępny dla swych oficerów, starszy oficer zaryzykował pytanie. Kapitan Vincent 
odpowiedział:
 — Wychudzony jest i wyczerpany, ale nie sądzę, by był tak chory, jak sobie wyobraża. Myślę, 
że was wszystkich ucieszy wiadomość, iż jego lordowska mość zadowolony jest z naszej 
wczorajszej roboty, te depesze są dość ważne, i w ogóle jest zadowolony z „Amelii”. Była to 
dziwna gonitwa — ciągnął. — Ten kuter wyraźnie i otwarcie uciekał przed nami, choć od 
pierwszej chwili nie ulegało wątpliwości, że z „Amelią” nie może się mierzyć.
 Przy tych słowach kapitana Bolt rzucił okiem za rufę, jakby zapytywał się w duchu, jak długo 
jeszcze kapitan Vincent zamierza wlec ten kuter. Obydwaj .wartownicy na kutrze również 
niepokoili się, kiedy otrzymają rozkaz powrócenia na okręt. Symons, który był jednym z nich, 
narzekał, że ma dość sterowania tym przeklętym pudłem. Przy tym nie podobało mu się wcale 
sąsiedztwo z nieboszczykami; Symons wiedział bowiem, że stosownie do rozkazu kapitana Vin 
centa Bolt kazał złożyć trzech zabitych Francuzów do kabiny, którą zaniknął na olbrzymią 
kłódką, wiszącą na drzwiach, i zabrał klucz ze sobą na „Amelią”. Co do jednego z tych 
nieboszczyków, to zawzięty Symons był zdania, że zasługuje, by go wyrzucić na brzeg, na 
rozdziobanie krukom i wronom. Tak czy owak, nie rozumiał, do diaska, czemu zrobiono z niego 
gospodarza pływającego karawanu… i klął siarczyście.
 Przed samym zachodem słońca, w porze pogrzebów na morzu, z pokładu lawirującej „Amelii” 
wybrano holowniczą liną i ściągnięto kuter do burty. Dwaj wartownicy otrzymali rozkaz powrotu 
na okręt. Kapitan Vincent, oparty łokciami o poręcz burty, zdawał się tonąć w zadumie. Wreszcie 
zagadnął go starszy oficer:
 — Co zrobimy z tym kutrem, parne kapitanie? Marynarze już są na pokładzie.
 — Zatopimy go ogniem działowym — oświadczył nagle kapitan Vincent. — Dla marynarza 
jego okręt jest najodpowiedniejszą trumną, a ci ludzie zasługują na szczególne względy. Nie 
wyrzucimy ich w morze na igraszkę fal. Niechaj śpią spokojnie na dnie statku, którego nie chcieli 
opuścić.
 Porucznik nie odpowiedział, czekając na bardziej konkretny rozkaz.. Załoga stała z oczyma 
utkwionymi w kapitana, który zwlekał z wydaniem rozkazu, nie mogąc czy nie — chcąc go 
wydać. Czuł instynktownie, że czegoś brak w jego dobrym pomyśle.
 — Ach! Panie Bolt — rzekł spostrzegłszy pomocnika kapitana na śródokręciu. — Czy na 
kutrze nie było bandery?
 — Zdaje się, że mieli maleńki jej skrawek, lecz potem ją zwiało. Nie znalazłem, jej na końcu 
wielkiej rei. — Rzucił okiem za burtę. — Jednakże szkoty są wciągnięte.
 — Musimy gdzieś mieć francuską banderę na okręcie — powiedział kapitan Vincent.
 — Nie inaczej, panie — wtrącił stermistrz, który stał obok słuchając rozmowy.
 — Dobrze, panie Bolt — rzekł kapitan Vincent. — Pan miał najwięcej w tym wszystkim do 
czynienia. Weź pan paru ludzi, umocuj francuską banderę na szkotach i podciągnij wielką reję 
pod sam szczyt wielkiego masztu. — Uśmiechnął się do zwróconych ku niemu oficerów i 
marynarzy. — Bądź co bądź, oni się nie poddali i, na Boga, panowie, zatopimy ich statek z 
podniesioną banderą.
 Podczas gdy Bolt z trzema czy czterema marynarzami wykonywał rozkaz, załoga okrętu, 
zdając się solidaryzować ze swym kapitanem, zachowywała milczenie. Potem nagle pod poręczą 
burty „Amelii ukazał się górny nok* łacińskiej rei z trójkolorową banderą na końcu. Załoga 
powitała ją stłumionym pogwarem. W tejże chwili kapitan Vincent kazał wybrać linę holowniczą 
i przebrasować wielką reję „Amelii”. Korweta zostawiła swój pryz, potem zatoczyła łuk ku 
morzu i zawróciwszy zrównała się z nim, ale z przeciwnej strony. Padł rozkaz dania ognia z 
przedniego lewego działa w sam przód kutra. Pocisk jednakże przeleciał nad kutrem i zniósł 
fokmaszt. Następny udał się lepiej trafiając kadłub na linii wodnej i wychodząc z przeciwnej 
strony pod wodą. Trzeci wystrzał dano, jak marynarze mówili, na los szczęścia, lecz i ten nie był 
chybiony, gdyż na rufie ukazała się dziura z popękanymi brzegami.
 Potem umocowano działa i „Amelią” bez brasowania rej wsterowano na kurs ku Cape Cicié. 
Cała załoga, odwrócona od zachodzącego słońca, bladego topazu nad niebieskim kryształem 
morza, stała zapatrzona w kuter, który nagle osiadł, a potem zanurzał się już stale i powoli. 
Wreszcie przez dławiącą w gardle, nieskończenie długą chwilą, wśród omglonego widnokręgu 
tylko trójkolorowa bandera wiała samotnie z heroicznym patosem. Naraz znikła i ona jak 
zdmuchnięty płomień, pozostawiając widzom wrażenie, że sami teraz muszą stawić czoło 
bezmiernej, nagle powstałej pustce. Na pokładach „Amelii” ustał wszelki szept.
 Porucznik Réal wyruszył z flotą tulońską na wielką wyprawę, która skończyła się bitwą pod. 
Trafalgarem, a madame Réal z ciotką wróciły do dziedzicznego majątku Escampobar. Spędziły 
ledwie parę tygodni w mieście, pokazując się rzadko. Porucznik z żoną mieszkali w małym 
domku przy zachodniej bramie, a choć do ostatka miał przydział do sztabu, nie zajmował tak 
wybitnego stanowiska, by nieobecność jego żony na urzędowych przyjęciach zastanowiła 
kogokolwiek. Jednakże małżeństwo jego wywoływało pewne zainteresowanie w sferach 
morskich. Koledzy, którzy będąc u Réala z wizytą widzieli jego żonę, opowiadali zdumiewające 
rzeczy o jej olśniewającej cerze, wspaniałych czarnych oczach, szczególnym, czarującym 
wdzięku, a także o jej arlezyjskim kostiumie, który uparła się nosić. W ten sposób, będąc żoną 
oficera marynarki wojennej, zaznaczała, że pochodzi z farmerskiej rodziny. Mówiono też, że 
rodzice jej zginęli podczas rzezi tulońskiej, która nastąpiła po ewakuacji miasta, lecz wszystkie te 
historie różniły się w szczegółach i były na ogół bardzo mgliste. Madame Réal wychodziła na 
miasto tylko w towarzystwie ciotki budzącej nie mniejsze zainteresowanie: wspaniałej starej 
kobiety, trzymającej się bardzo prosto i o surowej, smagłej, pomarszczonej twarzy, ze śladami 
minionej piękności. Katarzynę widywano również samą na ulicach. Ludzie się za nią oglądali. 
Wysmukła i wyniosła postać rzucała się w oczy wśród szarej fali przechodniów, których zdawała 
się nie widzieć. Opowiadano sobie niesłychane rzeczy o tym, w jaki sposób uniknęła śmierci 
podczas rzezi i wkrótce została uznana za bohaterkę. Wiedziano, że odwiedza kościoły, otwarte 
teraz dla wiernych. Dziwne wrażenie w domu Bożym robiła ta kobieta o sybillicznym wyglądzie 
i surowym wyrazie twarzy. Ale na mszy bywała rzadko. Widywano ją częściej w pustej nawie. 
W cieniu potężnego filaru stała wysmukła i wyprostowana, błagając Stwórcę, z którym pogodziła 
się wielkodusznie, o spokój duszy i przebaczenie dla swej bratanicy Arletty. Katarzyna bowiem 
przez dłuższy czas niepewna była jutra. Do końca niemal dni swoich nie wyzbyła się 
podświadomego strachu o bratanicę, którą uważała za przedmiot gniewu Bożego. I jeszcze o 
jedną niepokoiła się duszę. Pogoń „Amelii” za kutrem obserwowano z różnych punktów na 
wybrzeżach wysp zamykających redę Hy?res, a z Fort de la Vigie widziano, jak angielski okręt 
otworzył nań ogień. Choć oba statki wkrótce znikły z oczu, nie mogło być wątpliwości co do 
rezultatu pościgu. Poza tym pewien szyper, który znalazł się na Frejus, opowiadał o kutrze 
skartaczowanym przez prostożaglowy okręt, lecz fakt ten miał mieć miejsce dopiero następnego 
dnia. Wszystkie te wieści dopełniały się . i posłużyły porucznikowi Réalowi do ułożenia raportu 
dla Urzędu Admiralicji w Tulonie. Faktem niezaprzeczonym było, że Peyrol wypłynął na kutrze i 
przepadł.
 W przeddzień wyjazdu do Escampobar Katarzyna, będąc w kościele Ste Marie Majeure, 
podeszła do księdza, małego nie ogolonego człowieka z wodnistymi oczami, i zamówiła msze 
żałobne.
 — Lecz za czyją duszę mamy odprawić modły? — sapnął ksiądz astmatycznie cichym 
głosem.
 — Za duszę Jana — odpowiedziała Katarzyna. — Tak, Jana. Bez nazwiska.
 Porucznik Réal odniósł ranę pod Trafalgarem, ale nie dostał się do niewoli. Wyszedł do 
rezerwy w stopniu kapitana fregaty i zniknął z tulońskiego towarzystwa morskiego i w ogóle 
wszelkiego towarzystwa. Jakikolwiek znak przywiódł go owej brzemiennej w następstwa nocy 
do Escampobar, nie był to zew śmierci, lecz by osiadł w cichym kącie i pędził spokojne życie, 
pozbawione blasku światowego, lecz nie pozbawione godności. Z czasem został merem w tym 
samym małym miasteczku, które uważało Escampobar za gniazdo zbrodni, siedzibę tygrysów 
rewolucji i występnych kobiet.
 Prawdziwą sensację, która przerwała monotonię wiejskiego życia, wywołało odkrycie 
zrobione w studni. Był rok wielkiej suszy, woda w studni opadła bardzo nisko i zauważono, że 
coś zawadza na dnie. Z wielkimi trudnościami dobyto z dna część garderoby z żaglowego płótna, 
z okrągłymi otworami na ręce i zapiętą na trzy rogowe guziki. Wyglądała na kamizelkę, lecz była 
literalnie podbita i wypchana masą złotych monet różnych państw, pochodzących z różnych 
czasów i mennic. Tylko Peyrol mógł tam umieścić ten skarb. Katarzyna przypomniała sobie 
nawet, kiedy to zrobił: rankiem pamiętnego dnia, kiedy wypłynął z Michelem zabierając Scevolę, 
zauważyła, że był czymś zajęty przy studni. Kapitan Réal domyślał się pochodzenia skarbu, toteż 
za zgodą żony oddał go rządowi, jako spuściznę po człowieku, który zmarł nie sporządziwszy 
testamentu, nie miał krewnych, a nawet żywił poważne wątpliwości co do swego nazwiska. Od 
tego czasu wątpliwe to nazwisko coraz częściej padało z ust Monsieur i Madame Réal, choć 
przedtem rzadko je wymawiali, mimo iż wspomnienie jego siwowłosej, pewnej siebie, 
imponującej postaci czyhało w Escampobar na każdym kroku. Odtąd mówili o nim otwarcie, jak 
gdyby powrócił i znów żył między nimi.
 Pewnego pięknego wieczoru, po wielu latach, Monsieur i Madame Réal siedząc na ławce 
przed domem (nic się w nim nie zmieniło, tylko został pobielony) zaczęli mówić o tym, 
epizodzie i o człowieku, który przybył z morza, przeszedł przez ich życie i znów znikł na morzu.
 — Skąd wziął taką masę złota? — zdziwiła się Madame Réal w prostocie serca. — Nie 
potrzebował go przecie i po co je tam ukrył?
 — O, ma chére amie* — odpowiedział Réal — niełatwo odpowiedzieć na twoje pytanie. 
Ludzie są bardziej zagadkowi, niż się wydają. I nawet ty, fermi?re* (zwykł tak od czasu do czasu 
nazywać żartobliwie swą żonę), jesteś bardziej zagadkową naturą, niż mogłoby się zdawać. 
Wątpię, czy nawet sam Peyrol, gdyby tu był, potrafiłby odpowiedzieć na twoje pytanie.
 I gwarzyli w dalszym ciągu, odzywając się od czasu do czasu w krótkich słowach. 
Wspominali, jakim był, jak się zachował, gdy raptem sponad zbocza od strony Madrague ukazały 
się spiczaste uszy, a potem cała sylwetka niewielkiego szarego osiołka w ciemne plamki. Dwa 
kije dziwnego kształtu sterczały mu u boków i sięgając głowy wyglądały jak hołoble wózka. Ale 
osiołek nie ciągnął wózka. Dźwigał na grzbiecie, na małym siodle do towarów, ludzki kadłub 
zdający się nie mieć nóg. Mała ta bestyjka w pięknej uprzęży, z miną inteligentną, niemal 
bezczelną, zatrzymała się przed Monsieur i Madame Réal. Człowiek siedzący ze skrzyżowanymi, 
poskręcanymi dziwacznie nogami przykołysał się na grzbiecie osiołka, odjął swe kule od boków 
zwierzęcia i zręcznie się na nie wwindował. Otwartą dłonią dał osiołkowi klapsa, aż klasnęło. 
Mądry kłapouch powędrował na podwórze. Kaleka z Madrague, jako przyjaciel Peyrola (gdyż 
korsarz często mówił o nim do obu kobiet i porucznika Réala z wielkim uznaniem: „Cest un 
homme ça!*), stał się domownikiem w Escampobar. Obowiązki jego polegały na załatwianiu 
poleceń w okolicy, co mogłoby się zdawać zajęciem mocno nieodpowiednim dla człowieka bez 
nóg. Lecz osiołek zastępował nogi kalece, odznaczającemu się za to sprytną głową i doskonałą 
pamięcią. Biedak ściągnął z głowy kapelusz i, przytrzymując go prawą ręką przy kuli, zbliżył się, 
by zdać codzienny raport w prostych krótkich słowach:
 — Wszystko zrobiłem, jak madame kazała.
 Zawisł na kulach i czekał spokojnie z miną uprzywilejowanego sługi, zaprzyjaźnionego, lecz 
pełnego szacunku dla państwa, który jednał sobie serce łagodnym spojrzeniem i sympatycznym 
wyrazem podłużnej twarzy, rozjaśnionej bolesnym uśmiechem.
 — Właśnie mówiliśmy o Peyrolu — zauważył kapitan Réal.
 — Ach, można by o nim długo mówić — rzekł kaleka. — Raz powiedział mi, że gdybym był 
cały, rozumiał przez to pewnie, że gdybym miał nogi jak wszyscy, byłby ze mnie dobry 
towarzysz tam daleko, na dalekich morzach. Miał on wielkie, szlachetne serce.
 — Tak — szepnęła Madame Réal w zadumie. Potem odwracając się do męża zapytała: — Co 
to za człowiek był w gruncie rzeczy, Eugeniuszu? — Kapitan Réal milczał. — Czy zadawałeś 
sobie kiedy to pytanie? — nalegała.
 — Tak — odpowiedział Réal. — Lecz jedyną pewną rzeczą, którą o nim wiemy, jest to, że nie 
był złym Francuzem.
 — Wszystko się w tym mieści — mruknął kaleka z głębokim przekonaniem. Zapadło 
milczenie, tylko Arletta lekkim westchnieniem uczciła pamięć Peyrola.
 Błękitna roztocz Morza Śródziemnego, która uwodzi i zdradza, nieustraszonych ludzi, strzegła 
zazdrośnie tajemnicy swego uroku — tuliła do spokojnego łona ofiary wojen, klęsk i burz 
przebytych, odbijając niepokalaną czystość nieba o zachodzie słońca. Parę różanych chmurek 
płynęło wysoko nad skałami grzbietu Esterel. Tchnienie wieczornej bryzy chłodziło rozgrzane 
skały Escampobaru, a drzewo morwowe, jedyne wielkie drzewo na cyplu półwyspu, stojące jak 
szyldwach u bram podwórza, westchnęło przejmująco dreszczem wszystkich liści, rzekłbyś, z 
żalu za Bratem z Wybrzeża, człowiekiem bezprawnych czynów, lecz wielkiego serca, który 
często w południe zasypiał w jego cieniu.
 * Statek zdobyty na nieprzyjacielu
 * obywatelu (fr.)
 * przeklętych Anglików (fr.)
 * Byli oni odłamem flibustierów, jak nazywano w XVII w. Awanturników europejskich, osiadłych na Antylach. 
W 1660 r. Bracia z Wybrzeża zorganizowali się pod czarną flagą, ozdobioną trupią czaszką i klepsydrą, a zwaną 
przez nich „Wesołym Rogerem”.
 * Hej, matko! (fr.)
 * Ależ ta, obywatelu (fr.)
 * Moneta z Indii (fr.)
 * Dzień dobry, obywatelko! (fr.)
 * przedrewolucyjnych rządów (fr.)
 * Na śmierć, na śmierć z krwiopijcą! (fr.)
 * Przyjaciel. Bolt. Proszę otworzyć. Niech żyje król! (fr.)
 * Do diabła (fr.)
 * Wytyk — belka umocowana za pomocą specjalnego okucia w części dziobowej statku
 * Powoli. Powoli. (fr.)
 * Drugi dalszy pień poziomego masztu na przedzie bukszprytu
 * Angielski statek handlowy
 * żeby zjeść obiad (fr.)
 * Nieprzetłumaczalne przekleństwo (fr,)
 * Pójdzie jak z płatka (fr.)
 * Tratwa malajska
 * Narzezcona księdza (fr.)
 * Dobranoc (fr.)
 * Niech żyje Republika (fr.)
 * Panie (fr.)
 * Proszę! Oto i pan. (fr.)
 * Udział w wartości pryzu przyznany przez sąd pryzowy
 * przepadł bez wieści (fr.)
 * Człowiekiem otwartym (fr.)
 * Ten ci jest nikczemnikiem (fr.)
 * Znakomicie (fr.)
 * Ofutrowanie kilu.
 * Jestem! Jestem! (fr.)
 * schylonego (fr.)
 * Twarda głowa (fr.)
 * Żelazna pięść (fr.)
 * Przeklęta twarda głowa. (fr.)
 * Dosł.: chodźmy; tu wyraz zachęty (fr.)
 * Przekręcone: trąćmy się kubkami (fr.)
 * Przeklęty idioto, idź! (fr.)
 * zając (fr.)
 * marynarz (wł.)
 * świnia (fr.)
 * Nieprzetłumaczalne przekleństwo (fr.)
 * Obrócone poziomo na przeciwną stronę
 * zza mórz (fr.)
 * ksiądz (fr.)
 * Do widzenia, Arletto. Niech żyje naród! (fr.)
 * gospodyni (fr.)
 * Gwałtowny i raptowny wicher, którego zbliżanie zdradza pienienie się morza
 * Spokojnie, gospodyni (fr.)
 * Odwagi. (fr.)
 * Ci–devant — arystokrata z przedrewolucyjnego okresu
 * panie nasz (fr.)
 * przeklętego (fr.)
 * Wstać (fr.)
 * Jedenastej w nocy
 * Nuda (fr.)
 * piękną Francję (fr.)
 * gajowy (fr.)
 * Och, mój najdroższy, mój najdroższy (fr.)
 * Proszę posłuchać (fr.)
 * samo piekło (fr.)
 * Przekleństwo nieprzetłumaczalne (fr.)
 * Nieprzetłumaczalny wykrzyknik (fr.)
 * po prostu (fr.)
 * Pachołek lub knecht — słupek do cumowania lin.
 * Chwila się zbliża (fr.)
 * co? (fr.)
 * przyjaciółeczki (fr.)
 * Choć kapelusze ich są obrzydliwe, Do licha! Lubię Andglików. Mają takie dobre charaktery
 * przeklęcie zły chatrakter (fr.)
 * Ależ grzeje (fr.)
 * Nieszczęsny (fr.)
 * Diabła tam (fr.)
 * Niech się pan ruszy (fr.)
 * Niech pan idzie (fr.)
 * Trójkątny żagiel między górnym masztem a gaflem
 * Wiązanie na maszcie
 * Nastawienie rej, by wiatr uderzał w żagle od tyłu.
 * z tyłu, z ukosa.
 * Zmieniać kurs przy stałym wietrze tak, aby kąt między kierunkiem wiatru i linią symetrii statku stale się 
zwiększał.
 * Przy takim nastawieniu rej żaglowiec uzyskuje największą szybkość.
 * Ziemia! Ziemia! (fr.)
 * Wystający za dziób maszt poziomy.
 * Trzymać się nadal tego samego kursu.
 * Żagle wyższej kondygnacji.
 * Kabel — miara odległości na morzu wynosząca 192,5 metra.
 * Trójkątne żagle między masztami.
 * Ustawić je tak, by traciły część wiatru.
 * róg.
 * moja droga przyjaciółko.
 * fermerko.
 * Oto prawdziwy mężczyzna. (fr.)