Kopaliński Władysław
Drugi kot w worku czyli z dziejów pojęć i nazw

Od Autora
Poprzedni, pierwszy „Kot w worku" zajmował się głównie dziejami powiedzeń i nazw. 
Obecny, drugi „Kot" stanowi zbiór gawęd na tematy historyczne, językowe, 
przyrodnicze, artystyczne, cywilizacyjne, gdzie opowieść toczy się swobodnie, 
zajmując się tymi lub owymi przejawami spraw oglądanych z tych lub owych punktów 
widzenia, zależnie od tego, co się wydawało bardziej godne uwagi.
Książeczka zawiera siedemdziesiąt trzy rozdziały nie łączące się z sobą 
tematycznie, choć z pewnością spowinowacone z sobą niejedną cechą autorskiego 
sposobu myślenia. Układ rozdziałów nie ma tu szczególnej doniosłości, poza 
chęcią umilenia lektury. Rzeczy, miejsca i osoby, do których chcielibyśmy po 
lekturze wrócić, znajdziemy łatwo w indeksie albo w spisie rzeczy.
Podobnie jak we wstępie do pierwszego „Kota", tak i tu autor broni się przed 
występowaniem w roli wszechwiedzącego erudyty. Zawarte w książeczce wiadomości 
zaczerpnięto z przeróżnych źródeł, u pisarzy żyjących i dawno zmarłych, u 
zaprzyjaźnionych fachowców i speców. A zatem bez cudów!
W.K.
Kot i pies
Są to w naszym miejskim, zatłoczonym, zmotoryzowanym, cywilizowanym świecie dwaj 
najbliżsi nam przyjaciele zwierzęcy, ale jakże różni od siebie! Choć wielu mamy 
wśród nas zwolenników dostojeństwa, rezerwy, wykwintu i suwerenności duchowej 
kota, powszechna opinia zarzuca mu obłudę i chłód uczuć, a w psie dopiero widzi 
prawdziwego, szczerego przyjaciela człowieka. Co prawda trudno orzec, co w 
naszych stosunkach z tymi zwierzętami przypisać należy cechom ich charakterów, a 
co cechom naszej natury. Często bowiem zapominamy, że jest to współżycie 
obustronne. Pies został przez nas oswojony prawdopodobnie już w późnym okresie 
kamienia łupanego, a kot — zapewne dopiero w starożytności. Istnieje pogląd, że 
wszystkie koty oswojone pochodzą od płowego kota nubijskiego, znanego nam z 
malowideł egipskich i z zachowanych mumii. Jest to więc znajomość dość krótka, 
dlatego może nie przerodziła się jeszcze w prawdziwą zażyłość.
Ale prawdopodobniejsza jest, moim zdaniem, inna przyczyna. W kocie irytuje nas 
niewygasła w nim jeszcze iskra swobody, niezależności, jaką przechował w sobie z 
nie nazbyt jeszcze odległych czasów dzikiego bytowania; nasze dochodzące łatwo 
do histerii uwielbienie dla psa wynika pewno przede wszystkim z tego, że jest on 
chętnym, ba, entuzjastycznym niewolnikiem, nie wiedzącym, co bunt, czy
5
nawet uraza, przystosowującym się bez szmerania do naszych najabsurdalniejszych 
nawet (z jego punktu widzenia) pomysłów. Oczywiście żaden właściciel psa do tego 
się nie przyzna, nawet przed sobą samym. Oficjalnym powodem naszej pozytywnej 
oceny nie są hołdownicze ceremoniały powitalne, świadczące o nieutulonej 
tęsknocie za nami (któż jeszcze nas wita tak wylewnie?), ani czołganie się w 
prochu u naszych stóp dla przebłagania za przekroczenie któregoś z dowolnie 
przez nas wykoncypowanych zakazów lub nakazów (któż inny liczy się tak z naszą 
opinią?), ani ustawicznie okazywane pragnienie przebywania w naszym towarzystwie 
(któż inny itd.?), ale jego pieska inteligencja! „On wszystko rozumie, co się do 
niego mówi!" brzmi zwykła wymówka. „On wyczuwa, co się o nim myśli!" twierdzą 
bardziej me-tapsychologicznie nastawieni panowie (bądź nastawione panie), będący 
nimi w sensie feudalnym już tylko dla psa (bądź suczki).
Trudno o większe zakłamanie! Wszakże już przed dwudziestu laty dowiedziono w 
sposób obiektywny, naukowy, a nie sentymentalny, że najinteligentniejszym 
zwierzęciem jest szympans. Ta cecha zwierząt nie musi się, jak widać, łączyć z 
przebywaniem w to-
6
warzystwie ludzi, wiernością, jedzeniem z ręki, pieszczotami i rozumieniem 
pewnych słów, choć wszystkie te właściwości może również mieć szympans 
obłaskawiony i żyjący w niewoli. Drugie miejsce zajęła płaksa kapucynka, trzecie 
goryl, czwarte dzielą: orangutan, gibbon i siamang. Dopiero na piątym znajdujemy 
psa, a na szóstym kota. Delfina brak w tej czołówce inteligentów, prawdopodobnie 
dlatego, że w czasie gdy. przeprowadzano te badania, nie było jeszcze mody na 
delfiny (w nauce też istnieją mody). Inteligencja inteligencją, ale dlaczego 
łatwiej się nam jest zaprzyjaźnić z psem czy kotem niż z innymi oswojonymi 
ssakami tych samych mniej więcej rozmiarów? Może dlatego, że psy i koty mają 
wrażliwość podobną do naszej, inaczej niż takie zwierzęta, jak konie, krowy, 
jelenie czy świnie, albo niż gryzonie, takie jak króliki czy szczury. W mózgu 
człowieka znajdują się ośrodki, odbierające wrażenia nie tylko od oczu, uszu 
itd., ale również od całej powierzchni skóry. Analogicznie wygląda to u małpy, 
psa i kota. Jednak u wielu innych stworzeń większa część skóry nie jest 
reprezentowana w korze mózgowej przez subtelne ośrodki czuciowe. U owcy np. 
tylko wargi i stopy mają taką reprezentację. Świnia ma obszerny ośrodek czuciowy 
wrażliwego ryja. W rezultacie owca czy świnia otrzymuje bardzo mało dokładnych 
informacji z większej części powierzchni swego ciała. Kot lubi, aby go głaskać, 
ale do połaskotania świni potrzebny jest twardy, drapiący patyk. Dlatego zapewne 
psy i koty mogą bawić się z nami, a my z nimi; mogą igrać z dziećmi jak równy z 
równym, delikatnie, nie czyniąc im najmniejszej krzywdy. Pewna puma w londyńskim 
ZOO oddawała się z niesłychaną satysfakcją pasji rozdzierania gazet, nie ugryzła 
wszakże nigdy ręki luJzkiej, włożonej jej do pyska. Była jednak dość 
inteligentna na to, aby wiedzieć, że spodnie są pozbawione czucia, poszarpała je 
więc kiedyś na pewnym dociekliwym profesorze zoologii, nie zadrasnąwszy nawet 
przy tym jego nóg.
7
Zimny nos
Niejeden z mędrców zastanawiał się nad zagadnieniem: Dlaczego pies ma zimny nos? 
Próbę odpowiedzi na tę dręczącą kwestię daje apokryficzna anegdota oparta na 
biblijnej księdze Genesis:
Otóż w dniach Potopu zdarzyło się, że w kadłubie arki powstał niewielki otwór, 
przez który zaczęła przeciekać woda. Zauważył to Noe i zmartwił się wielce, 
albowiem w tłoku i zamieszaniu, jakie towarzyszyło zaokrętowaniu zwierząt na 
arkę, zapomniał zabrać w rejs narzędzi ciesielskich. Stał tak długo nad cieknącą 
dziurą razem z wiernym psem, który mu wszędzie towarzyszył, aż wreszcie z 
determinacją chwycił psa i wetknął mu nos w otwór. Kadłub arki przestał 
wprawdzie przeciekać, ale Noe szybko zrozumiał, że trzymany w tej pozycji pies 
wkrótce się udusi. Na to nadeszła żona Noego. Noe wyciągnął więc psi nos ze 
szpary i zatkał ją żoninym łokciem. W ten sposób arka uniknęła niebezpieczeństwa, 
ale odtąd aż do końca swata nos psa i łokieć kobiety są i będą zawsze zimne.
Wielożeńcy na tronie
Każdy słyszał o licznych żonach króla angielskiego Henryka VIII, ale mało który 
Polak wie, że nasz rodzimy rekord królewski to cztery żony, a więc nie tak znów 
wiele. Rekordzistami są: Bolesław Chrobry, Kazimierz Wielki i Władysław Jagiełło.
Kronikarze nie zanotowali imion dwóch pierwszych żpn Bolka. Z pierwszą, córką 
margrabiego Miśni, Rykdaga, rozszedł się po roku, z drugą, córką węgierskiego 
księcia, Gejzy, także się rozwiódł. Dopie-
8
ro trzecia, Emnilda, córka księcia Dobromira z Zachodniej Słowiańszczyzny 
(zapewne Lutyka lub Obo-tryty?), poślubiona mu około 988 ?., była według 
tradycji ukochaną żoną, a przy tym kobietą z charakterem i dobrym człowiekiem. 
Miała na Bolesława wpływ i umiała ten wpływ wykorzystywać w pięknych celach. 
Kiedy król w przystępie gniewu skazał kogo na śmierć, zamykała skazańca w sobie 
tylko wiadomej ciemnicy i czekała spokojnie   —  miesiąc
lub nawet lata — a gdy Bolko żałował już swego czynu, dobywała nieszczęśnika z 
lochu, uzyskując ułaskawienie. Z nią król miał większość swych dzieci, m. in. 
późniejszego króla polskiego, Mieszka II. Zmarła w 1017. Owdowiawszy, król 
zawarł kolejne małżeństwo polityczne z Odą, córką innego margrabiego Miśni, 
Ekkerharda I, małżeństwo nieszczęśliwe, choć dzietne i trwające do śmierci 
Bolesława. (Nazywając tu Bolesława królem, popełniam pewien błąd, bo koronował 
się na króla Polski dopiero na kilka tygodni przed śmiercią).
Kazimierz Wielki był to pan wielce romansowy; mówić o wszystkich jego damach 
byłoby za długo. Mamy zresztą trzymać się tylko żon legalnych (choć i to nie 
takie proste, jak zaraz zobaczymy!). Pierwszą
o
była Litwinka, Aldona Gedyminówna. Przy chrzcie dostała imię Anna, więc zwano ją 
Anną Aldoną. Była to dziewczyna wesoła, lubiąca się bawić. Zjechała do Krakowa 
poprzedzona orkiestrą, czym od razu zgorszyła poważnych panów krakowskich.
Po jej śmierci alians polityczny narzucił Adelajdę, córkę Henryka, landgrafa 
heskiego. Małżeństwo okazało się dla króla dopustem boskim, który znosił, 
cierpiąc wielce, aż do czasu, kiedy udał się w podróż do Pragi Czeskiej. Tam 
zawarł niespodziewanie znajomość, którą dziś nazwalibyśmy turystyczną czy 
wagonową. Wpadła mu w oko Czeszka, niejaka Krystyna, wdówka po praskim rajcy 
miejskim, Mikołaju Rokiczańskim. Była to miłość od pierwszego wejrzenia, istny 
grom z jasnego nieba. Król tak się do niej zapalił, że wziął z nią ślub, nie 
mając wcale rozwodu z nieszczęsną Adelajdą! Bigamista na tronie! Królom 
wprawdzie wolno było wiele... Ale i to tylko do czasu. Racja stanu zmusiła go do 
rozejścia z Czeszką. Dla uproszczenia sprawy Kazimierz wziął dwa rozwody 
jednocześnie: z Adelajdą i z Krystyną. To także niezgorszy rekord. Ostatnią żoną 
była Pia-stówna, Jadwiga, która przeżyła króla, jego daleka kuzynka, córka 
Henryka V, księcia żagańskiego.
Pierwszą żoną Władysława Jagiełły była dobrze wszystkim znana, sławna Jadwiga, 
najmłodsza córka Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki. Ale i tu bywają 
nieporozumienia, przed którymi należy ostrzec. Ta Jadwiga nie była święta. 
Świętą została natomiast inna Jadwiga, żona Henryka Brodatego, księcia śląskiego, 
córka Bertolda, księcia Meranu. Nasza żyła z Jagiełłą przez 14 lat i zmarła w 
roku 1399. Następny związek małżeński Jagiełły obmyślili panowie małopolscy, bo 
chcieli Litwina mocniej zalegalizować na polskim tronie przez związek z krwią 
Piastów. Więc znów mariaż polityczny! Wybrali w tym celu Annę, córkę Wilhelma, 
hrabiego cylejskiego i wnuczkę Kazimierza Wielkiego. Spotkanie zapoznawcze 
zaaranżowano pod Krakowem. Król zacho-
10
wał się po prostu okropnie. Podjechał, spojrzał na młodą damę, skrzywił się, od 
razu zawrócił konia i pokłusował z powrotem do Krakowa. Można sobie łatwo 
wyobrazić uczucia Anny. Ale panowie nie dali tak łatwo za wygraną, uspokoili 
dziewczynę i trzymali ją w Polsce przez cały rok. Przez ten czas poznała krajowe 
obyczaje i nauczyła się ładnie mówić po polsku. Wreszcie przyszło do małżeństwa. 
Anna zmarła w sześć lat po Grunwaldzie.
Trzecia żona to była postać co się zowie barwna! Dość powiedzieć, że pani 
Elżbieta Pilecka, poddanka króla, córka magnata Ottona z Pilczy w Małopolsce, 
była wdową po trzech mężach, a więc rekord królewski został także przez nią 
pobity. Pierwszy jej mąż, Wisław Czambor, "rycerz morawski, porwał po prostu 
posażną jedynaczkę Ottonowi. Jednak po pewnym czasie inny rycerz morawski 
zapłonął do niej gorącą miłością. Był to Jenczyk Jenczykowic z rodu Odrowążów, 
który zresztą brał udział w bitwie pod Grunwaldem ze swoją chorągwią. Wreszcie 
nie mógł wytrzymać ogni, jakie go trawiły, i z kolei on również porwał ją 
Wisławowi. Gdy ten poskarżył się królowi na ów gwałt, Jenczyk zasadził się na 
Wisława z gołym mieczem i pozbawił go życia. A kiedy sam umarł, Elżbieta wyszła, 
tym razem spokojnie, za Wincentego z Granowa, kasztelana, magnata 
wielkopolskiego. Owdowiała w tymże roku, w którym owdowiał Jagiełło po Annie. 
Była już wtedy Elżbieta kobietą jak na owe czasy starą, bo czterdziestokilko-
letnią, w dodatku gruźliczką, musiała więc (jak twierdzono) rzucać czary na 
chłopów, bo król rozkochał się w niej bez pamięci. Wyswatała ich księżna 
mazowiecka, siostra królewska. Małżeństwo trwało trzy lata. Jagiełło miał z tego 
powodu masę przykrości. Jego sekretarz, poeta, późniejszy biskup, Stanisław 
Ciołek, napisał pamflet, w którym porównał Elżbietę do maciory przy boku lwa. 
Król jednak na pamflety nie zwracał uwagi, a Ciołka kazał wypędzić z dworu.
11
Ale już po trzech latach małżeństwa Elżbieta zmarła. Ostatnią żoną Jagiełły była 
Sonka czyli Zofia, księżniczka holszańska, ruska Rurykowiczówna. Ta przeżyła 
króla prawie o 30 lat. Z nią miał synów Władysława i Kazimierza.
Karol May
Kiedy miałem lat 12 szczytem moich marzeń było mieć na półce pełne wydanie 
zbiorowe dzieł Maya (istniało wtedy takie, może nie całkiem pełne, ale za to na 
pewno zbyt drogie na moje możliwości), jednak już w 6 lat później, kiedy 
sięgnąłem przypadkiem po jakąś jego powieść, okazała się nie do wytrzymania 
nudna. Fakt, że jest to nieco dziwne zjawisko literackie. U krytyki maopinię na 
ogół fatalną, a mimo to, w 65 lat po jego śmierci, jest jednym z najbardziej 
czytywanych autorów świata. Jego książki tłumaczono na 25 języków (łącznie z 
pismem ?????'? dla niewidomych), z wyjątkiem angielskiego i rosyjskiego.
Powiadają, że May nigdy nie widział na własne oczy Dzikiego Zachodu, o którym 
tyle pisał. To nieprawda. Odbył krótką podróż do Ameryki w roku 1908, mając 66 
lat, w długi czas po napisaniu swoich indiańsko-traperskich książek. W krajach 
Bliskiego Wschodu nie był rzeczywiście nigdy.
Urodził się w Saksonii, pod Chemnitz (obecnym Karl-Marx-Stadt w NRD). Jego 
ojciec, zubożały tkacz, nie mógł zapewnić mu wykształcenia. Mając lat 20 May 
popada w konflikty z prawem i przez następne 12 lat odsiaduje różne wyroki za 
kradzieże. Spędza w więzieniu łącznie prawie 8 lat, i tam, z nudów, pisze swoje 
pierwsze książki. Gdy wyszedł ostatecznie na wolność, był już tak zamożnym 
autorem,
12
że kupił sobie willę z dużym ogrodem w Radebeul na przedmieściu Drezna. Trudno 
niemal uwierzyć, że ten słynny autor-podróżnik czerpał natchnienie głównie ze 
spacerów po swoim ogrodzie. W domu tym spędzał większość swego życia i tam 
założył własne wydawnictwo, które istnieje do dziś, w Bamber-gu (Bawaria, RFN). 
W willi Maya, zwanej obecnie Villa Shatterhand, mieści się od pół wieku muzeum 
pełne skalpów, tomahawków, fajek pokoju i innych trofeów i pamiątek po 
fikcyjnych bohaterach jego powieści.
Pisane były zawsze w pierwszej osobie.
Autor występuje w mich jako Old Shatterhand, Old Surehand, Old Firehand czy Kara 
ben Nemzi, kładzie każdego wroga jednym uderzeniem pięści w skroń, trafia 'o 
1500 metrów w bawole oko z rusznicy niedźwiedziówki lub sztucera Henry'ego; co 
50 stron zręcznie unika pewnej śmierci z rąk Indian, których mowa przetykana 
jest co chwila monosylabowymi okrzykami w rodzaju: „Howgh!" bądź „Pshaw!". Autor 
często powołuje się na swoje wrodzone germańskie cnoty, a niektórzy z jego 
białych bohaterów bardzo przypominają Bismarcka albo cesarza Wilhelma II, 
będących niewątpliwie dla autora postaciami idealnymi. Chociaż podział na czarne 
i białe charaktery nie przebiega u bohaterów Maya według koloru skóry, jednak z 
kart jego książek przezierają zawoalowane, mistyczne teorie rasistowskie, 
zaprawione sentymentalno-chrześcijańskim misjo-narstwem.
Literaturoznawcy do dziś nie wiedzą, jak się ustosunkować do tego zagadkowo 
popularnego pisarza. Zgadzają się z pewnymi oporami, że był może czymś więcej 
niż producentem szmiry. Jeden z nich określa go jako „okropną mieszaninę 
dziesięciu procent geniuszu i dziewięćdziesięciu procent ramoty", inny nazywa go 
„osobnikiem o rozdwojonej jaźni, mającym w swoich najlepszych momentach coś z 
Goethego, a w najgorszych  coś  z   Goebbelsa". W każdym
13
razie jego obecni wydawcy drukują go w edycjach nie tylko bezlitośnie okrojonych, 
ale właściwie niemal na nowo napisanych, twierdząc, że nikt by obecnie nie 
wytrzymał jego dłużyzn, naiwności i, jak się można domyślać, niezbyt dziś 
przyjemnie brzmiących ustępów światopoglądowych.
Pająki
W czasie spacerów po łąkach i po lesie, albo gdy zaglądamy do opuszczonych 
szałasów czy szop, możemy łatwo się przekonać, że liczba pajęczyn i pająków 
zmniejsza się gwałtownie z każdym rokiem, zapewnie szybciej jeszcze niż liczba 
owadów. (Jak to — więc pająki nie są owadami? Oczywiście, że nie. Należą one do 
całkiem innej gromady stawonogów — do pajęczaków).
Widocznie chemiczne sposoby walki ze szkodnikami plonów odbijają się ujemnie na 
warunkach życia pająków. A jeszcze przed paroma dziesiątkami lat, kiedy 
spotykaliśmy pająki w naszym życiu często, nietrudno było zauważyć, że w naszym 
stosunku do tego zwierzęcia (zaraz, zaraz, więc pająk to zwierzę? Rzecz jasna, 
że tak!) jest jakaś niełatwa do uchwycenia, tajemnicza dwoistość, mieszanina 
wstrętu i respektu, każąca to przyglądać się z podziwiem jego dziełu, to 
niszczyć je z satysfakcją, to zabijać, to znów oszczędzać pająka. Francuskie 
przysłowie mówi, że ujrzenie go rano przynosi zmartwienie, a wieczorem — 
nadzieję. Dwoistość uczuć całkiem wyraźna. Angielskie przysłowie powiada: „Jeśli 
chcesz sam żyć i mieć się dobrze, nie zabijaj pająka". Tutaj już szacunek górą, 
zapewne purytański szacunek dla pilnej pracy, bo pająk przędzie i nasze prababki   
przędły.   Jakże   go  więc   —
14
choćby przez pamięć na jego pracowity żywot — nie uszanować ?
W starych legendach pająk występuje rzeczywiście jako bohater pozytywny. Kiedy 
Mahomet uciekał z Mekki przed wrogami (w roku 622; ta ucieczka to Hidżra, 
początek ery muzułmańskiej) do miasta, które się dziś nazywa Medyna, miał — 
według tradycji — schronić się przed pościgiem w pewnej grocie. Ledwo prorok w 
niej zniknął, pojawił się jakiś pająk, nasłany tam bez wątpienia przez Allaha, i 
w mgnieniu oka rozwiesił pajęczynę przed wejściem do pieczary. W chwilę później 
nadbiegli prześladowcy, ale widząc pajęczynę przesłaniającą otwór, nie zajrzeli 
do jaskini, tylko ruszyli dalej.
Inna legenda głosi, że gdy król Szkocji, Robert Bruce, zaatakowany przez 
Anglików, musiał w 1305 r. zbiec i schronić się w Irlandii, w ukryciu swoim 
zauważył pewnego dnia, jak pająk po raz szósty z rzędu nadaremnie próbuje 
przyczepić swoją sieć do belki w pułapie. „Teraz" pomyślał Robert „pająk wskaże 
mi, co robić, bo i mnie nie powiodło się sześć razy." Niestrudzony pająk 
spróbował po raz siódmy,  z  pomyślnym  wynikiem.  Wtedy  i  Bruce
15
uczynił jeszcze jedną próbę, zgromadził trzynastu stronników i po dwóch latach 
walki odzyskał władzę.
Opowiadają także o królu Prus, Fryderyku II Wielkim, że gdy przebywał pewnego 
razu w swoim poczdamskim pałacu Sanssouci i o zwykłej porze udał się do saloniku, 
aby napić się czekolady, zauważył, że pająk spadł z sufitu prosto do filiżanki. 
Fryderyk zawołał więc, aby mu przyniesiono inną czekoladę. W chwilę potem 
usłyszał odgłos strzału z pistoletu. Przekupiony kucharz, który wsypał truciznę 
do czekolady, odebrał sobie życie myśląc, że sprawa się wydała. Daremnie 
szukalibyśmy równie optymistycznych opowieści na temat skorpionów czy kleszczy, 
choć to także pajęczaki.
Inaczej w mitologii greckiej. Bogini Atena, wynalazczym trąby, fletu, garnka, 
grabi, pługa, jarzma, uzdy, rydwanu i okrętu, nauczyła też kobiety gotować, 
prząść i tkać, nie znosiła jednak, gdy która z nich ośmieliła się przewyższyć ją 
w tych umiejętnościach (któż zdoła sobie wyobrazić sowiooką Pallas Atenę przy 
garnkach?). Zdarzyło się to jednak księżniczce Arachne z lidyjskiego Kolofonu 
(sławnego z purpurowych barwników). Gdy pewnego razu pokazano Atenie dzieło 
Arachne — olimpijskie sceny miłosne wyszyte na tkaninie — bogini, nie mogąc w 
nim znaleźć skazy, rozszarpała je z wściekłości na strzępy. Przerażona 
księżniczka powiesiła się na sosrębie. Atena zmieniła ją wtedy w pająka (nie 
cierpiała pająków!), a sznur w pajęczynę. Arachne znaczy po grecku właśnie pająk. 
Niektórzy uczeni sądzą, że bajka o Arachne jest śladem konkurencji w handlu 
morskim artykułami włókienniczymi między Atenami a lidyjsko-karyjskimi 
eksporterami farbowanej wełny, pieczętowanej rysunkiem pająka, jako znakiem 
fabrycznym przędzalni. Nie bez głębszej racji zatem Atena brzydziła się pająków! 
A chyba też i my nie bez jakichś atawistycznych racji powstrzymujemy się od ich 
zabijania (przynajmniej osobiście, a nie przez Wielką Chemię).
16
Czerwona płachta
Powiada się, że coś działa na kogoś jak czerwona płachta na byka, to znaczy 
rozjusza, doprowadza do pasji, do białej gorączki. Skąd jednak na pewno to 
wiadomo, skoro żaden byk nie wypowiedział się jeszcze w tej kwestii? Można by o 
tej sprawie sądzić co najwyżej z jego zachowania się. Wiadomo, że byk (jeżeli 
nie nazywa się Fernando) to zwykle pasjonat, gotów wpaść w złość nie tylko 
dlatego, że ktoś macha mu czerwoną płachtą przed oczami, ale ze znacznie 
błahszych powodów. Można się domyślać, że jego reakcja na płachtę niebieską lub 
żółtą byłaby podobna. Przypuszczenie takie byłoby tym bardziej uzasadnione, że 
wiemy dziś, iż byki nie rozróżniają kolorów. I że wobec tego, stosunek byka do 
czerwieni opiera się na naszych przywidzeniach.
Nie tylko zresztą bydło domowe, ale ogromna większość ssaków nie widzi świata w 
kolorach, ale jak na czarno-białym filmie. Również koty, psy, konie i myszy. 
Wyjątek stanowią ludzie i małpy. Poza ssakami natomiast wiele stworzeń widzi 
świat w kolorach, na przykład ptaki, jaszczurki, żółwie, owady. Pszczoły widzą 
kolory w nieco przesuniętym paśmie. Ich tęcza barw jest obcięta od strony fal 
długich, nie widzą więc czerwieni; od przeciwnej strony jest za to rozszerzona, 
dlatego widzą promienie ultrafioletowe, na które nasze oczy są ślepe. Bartnik 
może więc obserwować pszczoły po zapadnięciu zmroku przy świetle czerwonej 
żarówki, nie niepokojąc ich zupełnie.
Hieroglify
Kiedy się mówi o hieroglifach, ma się przeważnie na myśli pismo nieczytelne, 
gryzmoły, bazgraninę. Ale przecież hieroglify egipskie   nie   tylko   zdołano
rozszyfrować; dowiedziano się również, jakie dźwięki reprezentują. Była to 
istotnie zdumiewająca przygoda detektywno-naukowa.
Napoleon Bonaparte, udając się w roku 1799 na wyprawę egipską, zabrał z sobą 
pewną liczbę uczonych francuskich dla dokonania pomiarów kraju. Jakiś oddział 
saperów, burząc mury starego fortu arabskiego pod miejscowością Rosetta w delcie 
Nilu, znalazł wbudowaną w mur tablicę kamienną nieregularnego kształtu, pokrytą 
mocno uszkodzonym napisem, złożonym z trzech części, z których, jak się zdawało, 
każda była w innym języku. Kamień ten przesłano do Kairu, gdzie zajęli się nim 
francuscy uczeni. Po zbadaniu okazało się, że tablica jest dwujęzyczna — grecko-
egipska. Część egipska wyryta była dwoma rodzajami pisma: hieroglifami i ich 
uproszczoną, stenograficzną odmianą, pismem demo-tycznym. Bonaparte także 
zainteresował się znaleziskiem i kazał przesłać jego odręczne kopie wielu 
uczonym europejskim.
Na mocy traktatu kapitulacyjnego z 1801 ?., wiele zabytków staroegipskich 
przypadło Anglikom w charakterze łupów wojennych. Kamień z Rosetty był jednym z 
nich. Jeszcze wcześniej jednak pewien generał francuski, niejaki Menou, zdążył 
go zabrać do domu i uważał go za swoją własność prywatną. Doszło do przykrej 
sceny, gdy angielski generał Taylor wraz z plutonem artylerzystów przybył do 
domu generała Menou i zabrał mu ten kamień, nie zwracając uwagi na szydercze 
docinki zgromadzonych tam oficerów francuskich. Kamień odesłano następnie do 
Muzeum Brytyjskiego w Londynie, gdzie znajduje się do dzisiaj.
Z tekstu greckiego wynikało, że kamień zawiera treść dekretu, wydanego przez 
radę kapłanów egipskich, zgromadzonych w Memfisie na uroczystości ku czci 
Ptolemeusza V Epifanesa, króla Egiptu. Teraz nasuwał się problem odczytania obu 
tekstów egipskich. Jasne było, że tekst grecki jest ich przekładem.
18
Gdyby można było je odszyfrować, uczeni znaleźliby klucz do zrozumienia 
olbrzymiej liczby napisów staroegipskich, a zatem do tajemnic historii 
starożytnego Egiptu, znanej poza tym tylko ze skąpych przekazów historyków 
greckich i rzymskich, takich jak Herodot, Pliniusz czy Diodor Siculus.
Zasługą rozwiązania zagadki kamienia Rosetty podzielili się dwaj ludzie: Anglik 
Robert Young i Francuz Jean Champollion. Young odkrył, że hieroglify te 
odpowiadają literom alfabetu i że gdziekolwiek obramowane zostały owalną linią 
(taką ozdobną ramkę nazywamy kartuszem), tam oznaczają zawsze imię królewskie. 
Ptolemeusz jest imieniem greckim o znanej wymowie. W odpowiednim więc miejscu 
tekstu egipskiego hieroglify zawarte w kartuszu oznaczać muszą głoski P, T, L, M. 
Porównano ten tekst z kartuszami na innych zabytkach, np. na pewnym obelisku na 
nilowej wyspie File koło Assuanu, gdzie imię Kleopatry po grecku sąsiadowało z 
hieroglificznym kartuszem królewskim. Imiona Kleopatra i Ptolemeusz mają trzy 
wspólne spółgłoski: P, L i T. Sprawdzono, że znajdują się one na właściwych 
miejscach. Wynikało z tego, że znak poprzedzający L musi ozna-
19
czać K. W ten sposób (znany dobrze amatorom rozwiązywania szyfrów) Young i jego 
następcy doszli wreszcie do odkrycia fonetycznych odpowiedników całego alfabetu 
hieroglifów. Uczeni umieli już czytać po staroegipsku. Cóż, kiedy nie .wiele 
rozumieli, nie znając gramatyki, ani słownika. Metodę rozwiązania zagadki 
znalazł dopiero Champollion.
Studiował on bowiem język Koptów, dawnych chrześcijan egipskich, język martwy 
już od XVI wieku ne., będący jednak ostatnim potomkiem mowy starożytnych 
Egipcjan. Znajomość języka koptyj-skiego pozwoliła Champollionowi wyjaśnić 
znaczenie fonetyczne wielu charakterów sylabicznych kamienia z Rosetty, pomogła 
mu poprawnie odczytać wiele znaków obrazkowych, których sens tłumaczył mu 
przekład grecki. Z tych początków przez następne dziesięciolecia rozwinęła się 
filologia egipska, odrębna gałąź egiptologii, której wielu uczonych poświęciło 
całe swoje życie. Dzięki ich pracy sekret hieroglifów, zagubiony już w 
starożytności, został odkryty na nowo, otwierając uczonym drogę do badania 
dziejów jednej z najstarszych cywilizacji świata.
Szybkobiegacze
Uciekający zając biegnie mniej więcej z szybkością konia wyścigowego, to znaczy 
że robi około 70 kilometrów na godzinę, a chwilami jeszcze więcej. Posuwa się 
naprzód susami długości od trzech do czterech i pół metra; w bardzo gwałtownym 
skoku przebyć może nawet siedem i pół. Ogólnie jednak uważa się, że najszybszym 
zwierzęciem jest gepard, kot o nakrapianej sierści i wysokich nogach, żyjący na 
afrykańskich i południowoafrykańskich stepach, którego po oswojeniu używają do 
polowania na antylo-
20
py. Szybkość jego obliczano nie raz ze stoperem w ręku. Wynosi ona przeszło 110 
km na godzinę.
Wystraszony jeleń ucieka równie szybko jak zając. Gazele z łatwością wyciągają 
osiemdziesiątkę, niektóre gatunki gazeli i antylop biegną jeszcze szybciej. 
Biegną one oczywiście najprędzej na krótkich dystansach, ale wytrzymałość ich 
jest może jeszcze bardziej godna podziwu. Sprawdzono, również przy pomocy 
stopera, że antylopa potrafi utrzymać tempo 55 km/godz. na przestrzeni prawie 
pięćdziesięciu kilometrów!
Czy lew może dogonić dobrego biegacza? Z łatwością. Wystarczy sobie uświadomić, 
że najlepszy sprinter nie przekracza w stumetrówce 40 km/godz., a atakujący lew 
robi osiemdziesiąt. Nawet grizzly, szary niedźwiedź Gór Skalistych, osiąga 55 
km/godz. na niewielkich d>stansach. A słoń? Gdyby wystartował razem z obecnym 
mistrzem świata na sto metrów, dałby się prześcignąć co najwyżej o długość trąby.
Warto tu może zwrócić uwagę na okoliczność, że w takim wyścigu człowiek, istota 
dwunożna, porusza się w sposób dość nieskomplikowany, stawiając na przemian lewą 
i prawą nogę. Bieg czworonoga jest już czynnością dość wymyślną. Ujmując sprawę 
z grubsza, można powiedzieć, że istnieją dwa zasadnicze systemy biegu 
czworonogów: system przekątniowy i rotacyjny. W rotacyjnym zwierzę stawia nogi w 
następującej kolejności: lewa przednia, lewa tylna, prawa tylna, prawa przednia. 
W przekątniowym: lewa przednia, prawa przednia, lewa tylna, prawa tylna. Zwierzę 
może oczywiście rozpocząć ten cykl od dowolnej nogi, następnie jednak trzyma się 
kolejności jednego z wymienionych systemów. Jelenie, sarny, antylopy, psy i lisy 
to biegacze rotacyjni. Konie, bydło rogate a także niedźwiedzie poruszają się 
metodą przekątniową.
A co z owadami? One przecież muszą gospodarować aż sześcioma nogami. Poruszają 
nimi tak szybko
21
i zawile, że nie sposób gołym okiem zauważyć w tych ruchach żadnego porządku. A 
przecież porządek taki istnieje. Owad porusza jednocześnie dwiema lewymi nogami 
i jedną prawą, a potem na odwrót. Posuwa się, można by rzec, zawsze na trójnogu. 
Zawiłość tych ruchów wcale mu nie przeszkadza, bo na jego szczęście nie zdaje 
sobie z niej sprawy.
Tu należałoby przytoczyć dawną indyjską bajkę o tysiąconogu, który władał 
wszystkimi zwierzętami i wybierał sobie spośród nich ofiary na pożarcie. 
Zapowiedział właśnie, że pożre wszystkie dzieci pewnej ubogiej myszy. Mysz 
daremnie wysilała cały swój spryt, aby uratować swe dzieci, aż nareszcie wpadła 
na cudowny pomysł. Zwróciła się mianowicie do ty-siąconoga z takim przemówieniem: 
„Królu, mój podziw dla ciebie nie ma granic! Nie mogę pojąć skąd wiesz, gdy 
chodzisz, w jakim momencie podnieść nogę nr 392, opuścić nr 738, zgiąć w kolanie 
nr 53, a wyprostować nr 264. Jak ty to robisz, o panie mój?" Tysiąconóg zamyślił 
się i... odtąd nie mógł się już ruszyć z miejsca.
Głownia
Jest to wyraz, jeśli pominąć jego znaczenie „płonące albo tlące się polano", 
dość tajemniczy. Każdy wie, że oznacza on jakąś część szabli. Ale jaką? Z 
dziesięciu zapytanych osób zapewne dziewięć przynajmniej da odpowiedź fałszywą. 
Odpowiedź prawidłową znajdziemy we wszystkich słownikach — u Lindego, w 
Wileńskim, Warszawskim, u Glogiera; stwierdzają one, że głownia to szabla 
nieoprawna, to znaczy nie osadzona jeszcze w trzonie rękojeści. Dopiero Słownik 
Doroszewskiego daje dwa sprzeczne
22
z sobą wyjaśnienia. Pierwsze, oznaczone jako „dawne": ostrze broni siecznej, 
drugie: jej rękojeść. Podanie tego drugiego znaczenia jest jak gdyby uświęceniem 
nieporozumienia, pomylenie głowni z głowicą (górną częścią rękojeści).
Można by oczywiście powiedzieć, że ani nas to ziębi, ani grzeje, jak się nazywa 
albo nie nazywa jakaś część owej prymitywnej maszyny do zabijania, której 
przeciętny współczesny Polak przez całe życie nie weźmie do ręki, a co najwyżej 
zobaczy jako uczeń w nudnej gablocie jakiejś sali muzealnej. Ale nie byłoby to 
słuszne, bo szabla, podobnie jak koń, jest tak silnie związana z polską tradycją 
narodową, że po prostu nie uchodzi być w tej dziedzinie zupełnym ignorantem. 
Dlatego też dokonamy tutaj krótkiego przeglądu zasadniczych elementów szabli.
A więc, jak się rzekło, część sieczną szabla nazywamy głownią dopóki nie została 
jeszcze osadzona wewnątrz trzonu rękojeści. Po zmontowaniu szabli część sieczną 
nazwiemy klingą lub brzeszczotem. Klinga ma z jednej strony ostrze, z drugiej 
grzbiet albo tylec, przeważnie gładki, czasem lekko wystający. Płaz klingi 
posiada zwykle wgłębienie zwane zbroczem, strudziną lub bruzdą. Zbroczą nie 
żłobiono w klindze, ale wklepywano je młotkiem, tak że stal w tym miejscu była 
spoistsza, tęższa, choć cieńsza.
23
Prócz strudźmy szerokiej znajdujemy jeszcze niekiedy wąską bruzdeczkę w 
przygrzbieciu klingi. Z uwagi na zastosowanie w walce, dzielimy brzeszczot z 
grubsza na 2 części: zastawę i sztych albo pióro; podział ten podkreślany bywa 
wcięciem zwanym młotkiem.
Rękojeść czyli osada mogła być zamknięta lub otwarta. Wyobraźmy sobie, że 
trzymamy ją w dłoni. Dłoń zaciśnięta jest wtedy na trzonie i wsparta od strony 
kciuka jelcem czyli furdymentem, zwanym w otwartej rękojeści także krzyżykiem, a 
od strony małego palca — głowicą albo kapturkiem. Dla ochrony dłoni rękojeść 
zamykano kabłąkiem jelca czyli gardą. Garda złożona z kilku pałąków nazywała się 
pałąkiem koszowym. Z rękojeści zwisa temblak albo temlak, czyli porte-????; 
służył początkowo jako pętla na dłoń — ewolucja łańcuszka, używanego przy mieczu, 
aby zapobiec wypadnięciu broni z ręki.
Wreszcie pochwa, do której szablę wsuwano przez okienko okute węższą lub szerszą 
szyjką. Pochwa zakończona była ozdobnym okuciem dolnym albo zwykłą stopką czyli 
trzewikiem o faliście wyciętym grzebieniu. Górną część pochwy ściskały 2 ryfki z 
wiszącymi na kabłączkach, jak kolczyk w uchu, okrągłymi, metalowymi kółkami — 
brajcarkami. Do nich przytroczone były rapcie, na których szabla wisiała u pasa.
Podróż
W latach sześćdziesiątych naszego stulecia najsłynniejszy obraz świata, Gioconda 
czyli Mona Lisa Leonarda da Vinci, opuściła na pewien czas paryski Luwr, aby dać 
Amerykanom możność popatrzenia na jej tajemniczy uśmiech w Waszyngtonie. 
Francuskie
Giocondy
24
koła artystyczne protestowały, bo obraz mógł zostać uszkodzony, a laicy 
zastanawiali się z tej okazji, czy konserwatorzy, rozporządzający arsenałem 
współczesnej chemii, nie potrafią przywrócić każdego obrazu do stanu pierwotnego.
Pierwsza sprawa jest stosunkowo prosta. Literackie czy muzyczne dzieło sztuki 
rozpowszechnione w druku, na płycie czy taśmie, jest praktycznie niezniszczalne, 
chyba że wszystkie egzemplarze zostałyby zniszczone jednocześnie.
Ale nawet i wtedy, jeśli choćby tylko jeden człowiek je pamiętał, może zostać 
przekazane następnym pokoleniom, tak jak Iliadę i Odyseję przenosili śpiewacy 
greccy z ojca na syna, nim zostały utrwalone w piśmie.
Obrazy natomiast są przedmiotami materialnymi — ich trwałość jest ograniczona. 
Nawet najtroskliwsza opieka nie zachowa ich po wieczne czasy (chyba w 
reprodukcjach, ale to nie to samo). Gioconda, wraz ze swym uśmiechem, to w 
gruncie rzeczy kilka topolowych deseczek pokrytych cienką warstwą farby olejnej. 
Również i zachowanie stałej optymalnej temperatury, wilgotności i jałowości 
otoczenia nie uchroni tych materiałów przed niszczącym działaniem czasu. Rzecz 
jasna, że wszelkie podróże, zwłaszcza morskie, stanowią dla obrazu pewne (choć 
przy nadzwyczajnych środkach ostrożności znikome) ryzyko.
Innym zagadnieniem, niezwykle spornym i żywo dyskutowanym, jest kwestia 
konserwacji, odnawiania, czyszczenia obrazów starych, których barwy zmieniają 
się, ciemnieją, a ochronny werniks żółknie. Proces ten sprawia, że obrazy te 
odbiegają coraz bardziej od swego pierwotnego wyglądu, którego zresztą nikt z 
żyjących nie zna. Ową słynną „ciepłą złocistość tonu" wiele obrazów Tycjana czy 
Rembrandta zawdzięcza pożółkłemu werniksowi. Tonacja barw po oczyszczeniu staje 
się z reguły zimniejsza, co szokuje   znawców,   przywykłych   do   
dotychczasowego
25
wyglądu. Stąd gorące spory, wynikłe z miłości do starego malarstwa.
Konserwatorzy rozporządzają dziś rzeczywiście wspaniałymi środkami technicznymi. 
Toteż nikt już właściwie nie przeciwstawia się samej zasadzie czyszczenia; 
dyskusyjna jest tylko kwestia stopnia, ra-dykalności lub ostrożności działania. 
Bo wątpliwości bywa niemało.
Żółty jest kolorem dopełniającym dla (a więc jakby przeciwieństwem) niebieskiego. 
Pożółkły werniks neutralizuje więc w pewnym stopniu farbę niebieską, którą 
pokrywa. Tycjan używał szczodrze błękitu ultramarynowego, koloru mającego 
naturalną tendencję do wzmacniania się z upływem lat. Oczyszczenie ujawniło więc 
(jak to określali krytycy) „brutalną ostrość" tej barwy. Jednocześnie okazało 
się, że zielenie 'tych obrazów zdążyły mocno zbiaknąć. A przecież malarzom, tak 
jak kompozytorom, zależy na harmonii wszystkich elementów kompozycji. Zmiana w 
jednym jej składniku zniweczyć może sens artystyczny dzieła.
Stąd wniosek, że zmiany zachodzące pod wpływem czasu są nieuchronnym losem 
obrazu. Można tylko dokonać świadomego wyboru między dwoma. rodzajami zmian. 
Pierwszy — ogólne zacieranie się konturów i powolna modulacja barw całości 
obrazu nienaruszonego; drugi — usunięcie wszelkich zanieczyszczeń, dodatków, 
werniksu itp. i przedstawienie obrazu tak, jak się zachował, to znaczy godząc 
się ze zmianami poszczególnych wartości kolorystycznych, powstałych pod wpływem 
czasu. Obie strony zgadzają się, że w żadnym wypadku nie wolno obrazów 
„poprawiać" według własnego widzimisię.
Tak więc, choć co roku setki obrazów w muzeach świata podlegają renowacji, spór 
trwa, gdyż dzieła starej sztuki są nie tylko naszą własnością, ale i przyszłych 
pokoleń, które na temat naszego gustu i osiągnięć współczesnej chemii mogą mieć 
opinię niezbyt pochlebną.
26
Pisać górnym sztyletem
Wyrażenie to jest zapewne gwarowym żartem. Oznacza ono: „Pisać, używając 
wzniosłego, napuszonego stylu". Żart ten nie posuwa się zresztą zbyt daleko, bo 
„styl" i „sztylet" pochodzą z tego samego źródła — łacińskiego stilus, stylusa, 
szpikulca długości około 15—18 cm (z ozdobną zazwyczaj obsadką), służącego do 
pisania na drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem. Pisanie na tych 
tabliczkach zwanych pugilares było właściwie tylko skrobaniem w wosku. Tego 
ostrego narzędzia używano widać nie tylko do pisania, ale i do zadawania 
niebezpiecznych ciosów w studenckich bójkach, gdyż pewnego dnia zabroniono 
używania stylusów metalowych. Odtąd w użyciu były tylko nieszkodliwe dla zdrowia 
stylusy z kości ptaków i innych drobnych zwierząt. W obu zastosowaniach stylus 
przeszedł do naszej mowy: przez francuszczyznę jako styl (pisarski), przez język 
włoski (stilo, zdobniałe stiletto) jako sztylet.
Tabliczki stopniowo ustępowały miejsca papirusowi, na którym pisano 
zatemperowaną trzciną i inkaustem (po grecku enkauston), czyli atrament z 
galasówek albo z mątw. We wczesnym średniowieczu weszły w użycie pióra gęsie lub 
łabędzie. Mało kto dziś wie o tym, że pióra wyrywano żywym ptakom i że z każdego 
ptaka tylko sześć piór nadawało się do pisania. Inne pióra sprzedawało się co 
najwyżej jako tandetną taniochę. Ale takie pióro nie było jeszcze zdatne do 
Ttżycia. Trzeba je naprzód spiec w gorącym piasku lub wyprażyć w jakiś inny 
sposób, aby pokrywająca je błonka skurczyła się i dała się zdjąć, poczerń 
zanurza się pióro w roztworze ałunu lub kwasu. Wtedy staje się ono twarde jak 
rurka z plastyku. Stalówki metalowe  nie  są bynajmniej  wynalaz-
??
kiem najświeższej daty. Były już znane, choć mało rozpowszechnione, w 
starożytności. Jedną z nich, zrobioną z brązu, znaleziono w ruinach Pompei. 
Mechaniczną produkcję stalówek na wielką skalę rozpoczęto w Anglii w pierwszej 
ćwierci XIX wieku. Tamże rozpoczęto produkcję piór wiecznych już w 1835 roku, 
ale uważano je wtedy za zbzikowaną nowinkę, słusznie zresztą, bo uporczywie 
ciekły.
Pewien nowojorski agent ubezpieczeniowy kupił sobie wszakże jedno z tych 
wiecznych piór, bo prawo wymagało, aby podpis na polisie był złożony atramentem, 
a nie chciało mu się nosić z sobą kałamarza. Gdy jednak pewnego razu wręczył 
pióro jednemu
LEVIS    WatermaN
ze swoich najważniejszych klientów, nastąpiła katastrofa — atrament zalał polisę, 
biurko i klienta, który obraził się na agenta i jego Towarzystwo ubezpieczeń. 
Nieszczęsny młodzieniec postanowił udoskonalić pióro. Udało mu się to tak dobrze, 
iż wynalazek swój opatentował. Stało się to w roku 1884. Za namową przyjaciół 
porzucił wkrótce swój dotychczasowy zawód i zajął się produkcją wiecznych piór. 
Młodzieniec ten nazywał się Lewis Waterman.
28
Pióro kulkowe czyli długopis opatentowano w Ameryce- Południowej i zaczęto 
produkować w USA w 1946 roku. Zyskało jednak popularność dopiero po wprowadzeniu 
dalszych udoskonaleń w 1949 roku.
Najstarszym używanym dziś przyrządem do pisania jest jednak ołówek. Starożytni 
Egipcjanie używali już kawałków ołowiu do rysowania hieroglifów na papirusie. W 
XV wieku zaczęto używać do pisania laseczek z grafitu, naprzód owijanych 
sznurkiem, a od końca XVII wieku oprawionych w drewno. W 1795 roku paryżanin 
Jacąues Conti odkrył metodę mieszania i wypiekania grafitu z wilgotną gliną. 
Twardość ołówka zależy właśnie od ilości dodanej do grafitu gliny.
Człowiek  z  Piltdown
Niejaki Karol Dawson, z zawodu prawnik, z zamiłowania zbieracz, wędrując koło 
wsi Piltdown w hrabstwie Sussex w Anglii, znalazł w miejscu, gdzie kopano żwir 
do budowy drogi, części czaszki ludzkiej niezwykłej grubości. Pokazał te kości 
profesorowi Woodwardowi z Muzeum Brytyjskiego, który się nimi zainteresował. 
Obaj czynili systematyczne dalsze poszukiwania, aż w cztery lata później, w roku 
1912, znaleźli w tymże miejscu, nieco głębiej, żuchwę i kieł ludzki, a prócz 
szczątków ludzkich — zęby plioceń-skiego słonia, mastodonta, hipopotama i 
pleistoceń-skiego bobra. Towarzystwo tych ssaków zdawało się świadczyć, że 
właścicielem czaszki był praczłowiek, żyjący w okresie od dwustu tysięcy do 
miliona lat temu.
Wywołało to wielkie poruszenie w świecie naukowym, zwłaszcza że człowiek z 
Piltdown różnił się zasadniczo od uprzednio znalezionych szczątków form
29
kopalnych: praczłowieka jawajskiego i człowieka neandertalskiego. Na pierwszy 
rzut oka była to czaszka człowieka współczesnego z żuchwą małpy człekokształtnej. 
Dziwne połączenie. Jednak znaleziono je w tej samej żwirowni i miały ten sam 
brązowy kolor, co najniższa warstwa żwiru i inne kości z tegoż pokładu. Złożona 
z kawałków czaszka była mała, bardzo grubokoścista, a więc na pozór prymitywna, 
a dwa zęby trzonowe żuchwy starte na sposób ludzki, a nie małpi. Kłykieć żuchwy 
zaginął, nie było więc wiadomo, w jaki sposób żuchwa dopasowana była do czaszki.
Mimo licznych wątpliwości, które wyrażało wielu antropologów, czaszkę z Piltdown 
uznano jednak ogólnie za niezmiernie ważne znalezisko. W pół wieku po Darwinie i 
wkrótce po odkryciach na Jawie i w Heidelbergu, muzea i uniwersytety czekały z 
gorącą nadzieją na dalsze odkrycia. Czas więc był po temu właściwy. Z biegiem 
lat nawet wątpiący zaczęli wątpić o swoich wątpliwościach. Z wyjątkiem 
antropologa Weidenreicha, który już w 1932 roku dowodził, że u wszystkich ludzi 
kopalnych żuchwa ma tendencję do zmniejszania się i upodobniania do żuchwy 
człowieka współczesnego w miarę rozwoju mózgu. Człowiek z Piltdown byłby jedynym 
wyjątkiem od tej reguły.
Z czasem jednak, gdy wiedza bogaciła się o coraz nowe fakty, gdy odkryto 
szczątki neandertalczyka w Rodezji, praczłowieka chińskiego spod Pekinu, dalsze 
żuchwy jawajskie, a od 1947 liczne żuchwy australo-piteków w Południowej Afryce, 
okazało się, że wczesny człowiek nigdy nie miewał żuchwy jak szympans, że 
przeciwnie, miewał raczej, z grubsza biorąc, czaszkę małpy człekokształtnej, a 
żuchwę i zęby — ludzkie. Człowiek z Piltdown stawał się istotą całkiem niepojętą.
Na koniec, w roku 1950, Oakley poddał czaszkę próbie fluorowej i powtórnym, 
dokładnym prześwietleniom   rentgenowskim.   Z prób tych wynikło
??
jawnie, że świat naukowy padł ofiarą sprytnego oszustwa. Czaszka pochodziła ze 
starego grobu, może nawet neolitycznego, i należała do osoby cierpiącej na 
chroniczną chorobę kości, powodującą m. m. zgrubienie sklepienia czaszki; żuchwa 
należała zaś do samicy orangutana. Szczątki zwierząt, jak wynikało ze stopnia 
ich radioaktywności, pochodziły z wykopalisk tunezyjskich. Oszust, znający się 
zresztą na antropologii, operował zręcznie roztworem nadman-ganianu i 
dwuchromianem potasu oraz pilnikiem, aby wprowadzić w błąd specjalistów.
Człowiek z Piltdown był zapewne pomyślany zrazu jako kawał, do którego sprawca 
byłby się przyznał, gdyby skutki nie przerosły tak znacznie zamysłu dowcipnisia. 
Kto to zrobił? Nie wiadomo. Bohaterowie tego odkrycia nie żyli już, kiedy 
ogłoszono wiadomość o oszustwie. Wyszło ono zresztą nauce na korzyść, bo 
obudziło wielkie zainteresowanie człowiekiem kopalnym i związanymi z nim 
problemami. Ostateczny wynik był tylko potwierdzeniem rezultatów innych badań i 
słuszności ogólnych koncepcji antropologii. Tak więc czas zużyty na tropienie 
fałszywych ścieżek człowieka z Piltdown nie był dla nauki stracony.
we kamienie
Próbom wyjaśnienia osobliwości geografii fizycznej, zwłaszcza zaś niezwykłych 
kształtów skał i głazów, zawdzięczamy niezliczone legendy we wszystkich krajach. 
Jest to jeden z najbardziej rozpowszechnionych przeżytków wczesnej koncepcji 
wszechświata; mitologie i święte księgi różnych religii obfitują w bajeczne 
wyjaśnienia zadziwiających zjawisk natury trwale usytuowanych w krajobrazie.
W Indiach oglądać można skałę, którą zła bogini
Zy
31
Darwa, jeżdżąca na tygrysie, rzuciła na górską boginię Parwati, i głaz, który 
Dewadati cisnął na Buddę. W Atenach skała Likabettos upuszczona być miała przez 
Atenę zbyt daleko, aby posłużyć mogła jako fort obronny Akropolu; bogini 
wypuściła skałę z rąk na niespodziewaną wieść o cudownym narodzeniu się 
Erichtoniosa, przyniesioną jej przez kruka.
W Skandynawii znaleźć można wiele skał, którymi, według tradycji — starzy 
bogowie rzucali na siebie wzajemnie lub na wczesne kościoły chrześcijańskie. W 
krajach celtyckich, jak w Bretanii lub Irlandii, według wierzeń ludowych głazy 
morenowe zrzucane były z powietrza przez diabły lub czarodziejki. Wiele legend 
tworzy się na temat domniemanych odcisków w kamieniu, jak ślady stóp Buddy w 
Syjamie i na Cejlonie; ślad ciała Mojżesza pokazywany jeszcze w połowie XVIII 
wieku w pobliżu góry Synaj; odcisk trójzęba Posejdona .na Akropolu ateńskim; rąk 
i stóp Chrystusa na skałach we Francji i Włoszech; stóp Abrahama w Jerozolimie, 
Mahometa na kamieniu w meczecie Chait Bej w Krirze; nóg diabła na skale w 
Bretanii, jego pazurów na głazach w Kolonii i Saint-de-Pol-Leon; stóp św. Othona 
na kamieniu przechowywanym niegdyś w katedrze szczecińskiej.
32
Inne bardzo podobne źródło „mitów wyjaśniających" znajdujemy w dawnych ośrodkach 
działania wulkanów, zwłaszcza zaś w starych kraterach i szczelinach wypełnionych 
wodą. W Chinach, wśród wielu innych przykładów, wymienić można jezioro Man, na 
którego miejscu wznosiło się kiedyś, według podania, kwitnące miasto Cziang Szui, 
zatopione później, gdy jego mieszkańcy zlekceważyli ostrzeżenie bogów. Podobny 
los spotkał miasta, które nie udzieliły schronienia Zeusowi i Hermesowi, 
wędrującym pod postacią podróżnych śmiertelników, i dlatego spoczęły na dnie 
jeziora Tyana we Frygii. Uratowana została jedna tylko gościnna para staruszków, 
zamieniona po śmierci w dąb i lipę splecione konarami. Podobne legendy 
wyjaśniały istnienie krateru w Si-pylos w Azji Mniejszej i jeziora Awernu w 
Italii. Avernus uważano za bramę do piekieł, do Hadesu, o czym mówi Wergiliusz w 
szóstej księdze Eneidy.
Do tejże kategorii zaliczyć można legendy o przemianie żywych istot, przede 
wszystkim ludzi, w kamienie. W mitologii chińskiej takich przemian jest mnóstwo, 
począwszy od pierwszego radcy dynastii Han, a na pasterzach i owcach kończąc. 
Również starożytni Grecy zmieniali ludzi. Deukalion i Pyrra uratowani z potopu, 
zaludnili z powrotem ziemię, ciskając za siebie kamienie, które zmieniały się w 
mężczyzn i kobiety. Heraulos skamieniał, bo obraził Hermesa; Pyrrus — bo 
znieważył Rheę; Fineus i Po-lidektes wraz ze swymi gośćmi, bo ubliżali Perseu-
szowi; pod wpływem zaś głowy Meduzy przemiany takie były, można by rzec, na 
porządku dziennym.
To samo pragnienie wytłumaczenia sobie dziwnych zjawisk, połączone z koncepcją 
kary za popełnione winy, stworzyło również mit o Niobe, rażonej wraz z dziećmi 
strzałami z nieba i zamienionej na górze Sipylos w skałę niewyraźnie 
przypominającą kształt ludzki. Podobnie patrzyli ze strachem Żydzi, 
chrześcijanie, i muzułmanie na słup soli u brzegu Morza Martwego, w który 
przedzierzgnąć się kiedyś miała
3 — Drugi kot w worku
33
żona Lota. Jeszcze u przedmuzułmańskich Arabów anioł, który pilnować miał w Raju 
drzewa wiadomości i zaniedbał swego obowiązku, przeobrażony został za karę w 
słynny czarny kamień w Kaabie w Mekce. Z czasem zaczęto zestawiać z sobą legendy 
różnych ludów. I tak narodziła się mitologia porównawcza.
Łaźnia
Jest to wynalazek dość luksusowy, ale stary. Najwcześniejsze z dotychczasowych 
wykopalisk tego rodzaju to wspaniały pokój kąpielowy pałacu w Ty-rynsie w 
Argolidzie z 2. tysiąclecia przed naszą erą, z czasów rozkwitu kultury 
kreteńskiej. Po jej upadku, około r. 1000 pne., obyczaj kąpieli przejęli Grecy. 
Początki były stosunkowo skromne. Wchodzono nago do niezbyt dużej miednicy i 
myto się. W publicznych kąpielach stawiano rząd natrysków koło siebie. Myjące 
się w ten sposób kobiety przedstawiano chętnie na wazach greckich. Niedawno 
odkryto w Olimpii kilka łaźni publicznych, z których najstarsza, z V wieku pne., 
była jeszcze bardzo prymitywna. Z początku IV w. pne. pochodzi basen kąpielowy z 
jedenastu wannami i okrągłą łaźnią parową. Większe pomieszczenia z beczkowatym 
dachem i pierwszy znaleziony dotychczas hypokauston (puste przestrzenie pod 
podłogą i w ścianach, do których doprowadzano od pieca gorące powietrze 
ogrzewające łaźnie, a potem i mieszkania prywatne), świadczą o zmianach w 
obyczaju kąpielowym, jakie nastąpiły w ostatnim wieku przed naszą erą.
Jednak kąpiele nie odgrywały u Greków "nigdy tak wielkiej roli jak u Rzymian. Ci 
przejęli je wprawdzie od Greków, ale rozwinęli je w prawdziwe orgie czystości. 
Ruiny termów Dioklecjana, a zwłaszcza ter-
J4
mów Karakalli, sprawiają i dziś imponujące wrażenie. W takich termach, gdzie 
tysiące ludzi megło jednocześnie zażywać kąpieli, kosztowała ona tak mało, że 
dostępna była nawet najuboższym. Kąpano się kilka razy dziennie. Zwyczaj ten 
zrozumie i chętnie będzie naśladować każdy, kto latem w Rzymie dostanie w hotelu 
pokój z łazienką. W antycznych miasteczkach prowincjonalnych było również 
zdumiewająco wiele dużych, pięknych łaźni, także w tych miejscowościach, w 
których dzisiaj brak takich urządzeń. Baseny pływackie były natomiast z reguły 
małe i płytkie. Ważne były widocznie nie tyle ćwiczenia pływackie, ile masaże i 
spłukiwanie potu, tak jak dziś w łaźniach u Finów, Turków i Japończyków. 
Ogrzewano je hypokaustami. Łaźnie nie były tylko miejscem kąpieli, ale także 
spacerów, balów, odczytów i w ogóle życia towarzyskiego. Płcie używały kąpieli 
niekiedy razem, niekiedy osobno. W chrześcijaństwie wschodnim urosła z czasem 
gwałtowna nienawiść do kąpieli i mycia się, jako do grzechu. Nie utrzymała się 
jednak. Pęd do czystości osobistej zachował się nawet i po wędrówkach ludów. W 
średniowieczu kąpano się wiele i chętnie, również koedukacyjnie, czemu 
przeciwstawiał się Kościół. Kiedy około roku 1500 zaczęła się szerzyć kiła, 
łaźnie publiczne pozamykano. Czasy nowożytne znaczą się zdumiewającym wprost 
upadkiem kąpieli. Jeszcze około 1900 roku mieszkało w Europie środkowej wiele 
osób, które nie kąpały się nigdy w życiu. Do dziś jeszcze Europa nie doścignęła 
pod względem czystości poziomu antycznego. Natomiast na Wschodzie utrzymały się 
w wielu miejscach aż do chwili obecnej starożytne łaźnie ogrzewane hypokaustami. 
Angielski polityk Urąuhart poznał je w 1856 roku w Konstantynopolu i kazał 
zbudować podobną w irlandzkim mieście Cork. Stamtąd przejęła je Anglia w kilka 
lat później, a następnie inne kraje kontynentu europejskiego, wraz z nazwą 
„kąpiele rzymsko-irlandzkie" lub prościej „łaźnia rzymska".
35
Jeziora
Jeziora naturalne powstają wtedy, kiedy jakieś czynniki naturalne wyżłobią, 
wymyją, wywieją, czy wreszcie ruchy tektoniczne utworzą — zagłębienie czyli misę, 
która się wypełni wodą gruntową, rzeczną czy deszczową, i kiedy między dalszym 
przybytkiem i ubytkiem wody wytwarza się równowaga. Jeszcze ciekawszą, być może, 
sprawą jest życie i śmierć jezior, które z punktu widzenia geologicznego są 
utworami nietrwałymi, efemerydami. Nowo utworzone jezioro zawiera zwykle wodę 
zimną, przezroczystą, niebieskawą lub zielonkawą, bogatą w tlen, niemal sterylną. 
Stopniowo strumienie jego zlewiska znoszą mu substancje odżywcze, jak fosfor i 
azot, którymi karmią się coraz liczniejsze organizmy, zarówno zwierzęce, jak 
roślinne. W miarę jak resztki tych organizmów gromadzą się na dnie jeziora, 
staje się ono mniejsze i płytsze, a wody jego — cieplejsze. Rośliny zapuszczają 
korzenie na dnie, stopniowo zajmując coraz więcej miejsca, a ich resztki 
przyspieszają wypełnienie misy jeziora. Wreszcie przekształca się ono w stawy, 
bagna, i torfowiska, wkracza na nde roślinność okoliczna i jezioro znika.
36
Gdy jezioro się starzeje, zmienia się jego życie zwierzęce i roślinne. Na 
miejsce ryb, które lubią wodę zimną i głęboką, zjawiają się inne, lubiące 
otoczenie płytsze i cieplejsze. Na przykład pstrąg ustępuje miejsca okoniowi, 
ten z czasem — żabom i piskorzom, świetnie prosperującym w błocie. Tempo tych 
procesów zależy od czynników fizycznych i geograficznych, takich jak początkowe 
rozmiary jeziora, zawartość mineralna jego basenu i klimat okolicy. Działalność 
człowieka może bardzo przyspieszyć starzenie się jeziora. Szczególnie 
dramatycznym przykładem jest Jezioro Zuryskie w Szwajcarii: jego basen niższy, 
otrzymujący duże ilości zanieczyszczeń ludzkich, przeszedł cały cykl od młodości 
ido starości w ciągu niecałego stulecia.
Kiedy pierwsi Europejczycy dotarli do Wielkich Jezior Ameryki Płn., były one w 
stadium młodzieńczym: zimne, przejrzyste, głębokie i bardzo czyste. W sensie 
geologicznym są one istotnie młode, utworzone w ostatniej epoce lodowej. Przed 
plejstocenem rozciągały się tam tylko dohny rzeczne. Jezioro Górne, największy 
na świecie zbiornik wody słodkiej, uległo najmniejszym zmianom; jezioro Erie, 
najpłytsze z nich i najbardziej zanieczyszczone — bardzo poważnym. Sama rzeka 
Detroit wlewa do niego co dzień przeszło 6 miliardów litrów zanieczyszczeń z 
nadbrzeżnych miast i fabryk; podobny materiał wylewają do jeziora zakłady 
stalowe, chemiczne i rafineryjne położone nad samym jego brzegiern. Fenol i 
amoniak zatruwają ryby i inną faunę. Cząstki stałe odpadków osadzają się na dnie, 
niszcząc zamieszkałe tam organizmy. Część tych zanieczyszczeń ulega rozkładowi, 
pozbawiając wodę jednego z najważniejszych składników — tlenu. 
Nieczystości .miast zawierają materiały nawozowe — azot i fosfor — na których 
rozwijają się glony, a ioh z kolei rozkładające się, obumarłe masy, zużywając 
resztki tlenu, nadają wodzie jeziora Erie obrzydliwy smak i zapach, a także 
uniemożliwiają zakładom oczyszczania wody sku-
37
teczne jej filtrowanie. Podobnie dzieje się z południową częścią jeziora 
Michigan, Wielkie Jeziora istnieć będą oczywiście jeszcze przez długi czas, ale 
byłoby tragiczną ironią, gdyby cywilizacja nasza dopuściła do tego, abyśmy 
patrząc na ich rozległe obszary, musieli sobie powiedzieć, jak rozbitkowie na 
oceanie; że nie ma w nich ani kropli wody do picia.
Tatuaż
Tatuaż uważano przez długi czas za oznakę „prymitywizmu duchowego". Należał on 
do obrazu człowieka dzikiego o pralogicznym sposobie myślenia. W Europie 
dostrzegano tatuaż tylko w związku ze światem przestępstwa i prostytucji. Ale 
gdy zaczęto tę sprawę badać w sposób naukowy, poglądy takie okazały się błędne. 
Tatuaż europejski jest objawem chęci zyskania prestiżu lub stania się kim innym, 
czy wreszcie wynikiem poczucia mniejszej wartości, nie ma jednak nic wspólnego 
ze skłonnościami do przestępstwa. Świadczy zwykle o fantazji, choć raczej tnie o 
dobrym slmaku.
W każdym razie założenia psychologiczne tatuażu europejskiego są całkowicie 
różne od afrykańskiego lub mieszkańców innych stron świata, gdzie tatuaż 
obowiązuje wszystkich członków społeczności w sposób ustalony przez tradycję. 
Samo słowo pochodzi od tahitańskiego tatau, czyli znak.
Odkrycia na Morzach Południowych, gdzie tatuaż doprowadzono do perfekcji, 
przyniosły tę metodę do Europy w XVIII wieku. Było to jednak tylko odświeżenie 
zwyczaju sięgającego czasów przedhistorycznych. W Egipcie tatuowano się już 
około roku 1000 przed naszą erą, a Lukian w II wieku opowiada, że Asyryjczycy 
zdobili  sobie  szyje i dłonie tatuażem.
38
U starożytnych Żydów tatuaż miał związek z kultem zmarłych, podobnie jak i 
obecnie u wielu ludów. W biblijnej Księdze Kapłańskiej mówi Bóg: „Dla umarłego 
nie będziecie rzezać ciała waszego, ani znaków jakich, ani piętna sobie czynić". 
Mieszkańcy Wysp Brytyjskich w III wieku wykluwali sobie na skórze postacie 
zwierzęce, zapewne dla oznaczenia pochodzenia szlacheckiego. Krzyżowcy w XII 
wieku tatuowali sobie znak krzyża. W późnym średniowieczu teologowie potępili 
tatuaż jako dzieło diabła.
Rozróżnia się dwie techniki tatuażu. Ludy o jasnej skórze wolą nakłuwać skórę 
igłą, cierniem, spiczastą kością lub drewnianym grzebieniem dla uzyskania 
pożądanego rysunku, który otrzymuje się przez wcieranie w nakłute miejsca farby 
ińdygowej, sadzy lub innych barwników. Badania medyczne wykazują, że farba taka 
przez naskórek przenika całą grubość skóry, niekiedy aż do tkanki podskórnej. 
Ludy ciemnoskóre, dla których tatuaż nakłuwany jest na ciemnym tle nie dość 
widoczny, stosują technikę cięcia skóry, i to głębokiego, często aż do kości. Ci, 
których zadowala delikatny, jedwabiście lśniący rysunek, stosują na nacięcia 
gorącą wodę i masło, co prowadzi do szybkiego zabliźniania się. Można jednak 
przez użycie pewnych soków roślinnych lufo gliny utrudnić gojenie się ran, aby 
osiągnąć szerokie i głębokie blizny, lub twarde guzy znane pod nazwą keloidów. 
Istnieje też możliwość łączenia obu technik dla uzyskania szczególnych efektów 
artystycznych.
Gdy zadaje się człowiekowi plemienia afrykańskiego pytanie, dlaczego się tatuuje 
on i wszyscy jego współplemieńcy, odpowiedź brzmi: „Robimy to, bo tak jest 
ładnie". A więc górowałyby względy estetyczne. Na pewno należy się z nimi liczyć, 
choć kryteria tej estetyki są u różnych plemion całkowicie odmienne. Każde 
plemię wydrwiwa ideał urody innego, jako okaz odpychającej brzydoty, co jest 
jednym z powodów rzadkości małżeństw międzyplemien-nych.
a.
Geneza obyczaju tatuowania jest przedmiotem badań wielu antropologów, którym, 
rzecz prosta, owo wyjaśnienie, że tak jest ładnie, nie wystarcza. Większość 
plemion afrykańskich stosuje swoisty, oryginalny typ tatuażu, będący oznaką 
przynależności do plemienia, a zatem wiążący jednostkę w sposób nierozerwalny, 
na całe życie, ze swoją społecznością. Próby wyłamania się z niej, emigracji, 
szukania nowej ojczyzny, są nie do pomyślenia, bo tatuaż będzie zawsze sygnałem 
obcości w nowym otoczeniu. Także bractwa mężczyzn, związki siostrzane kobiet i 
tajne stowarzyszenia wycinają swym sprzysiężonym znaki na skórze, wiążące ich z 
sobą na zawsze. Tylko śmierć może być wystarczającym powodem wystąpienia ze 
związku. Wytatuowany1 symbol jest wyrazem wzajemnej zależności wszystkich 
uczestników.
Dziewczynkom plemienia Bele z nadejściem dojrzałości, a więc w wieku lat mniej 
więcej trzynastu, tatuuje się wargi, zmieniając je w jątrzące się rany. Ale 
hańbą dla dziewczyny byłoby wydanie westchnienia, nie mówiąc już o łzach czy 
jęku. Operacja i okres rekonwalescencji odbywa się w ostrej klauzurze, w 
szałasie, dokąd wstęp mężczyznom jest surowo wzbroniony. Chłopcom plemienia Nu 
nad górnym Nilem, w wieku lat czternastu nacina się skórę na czole aż do kości. 
I znów rekonwalescencja, trwająca około dwóch miesięcy, odbywa się w ustronnym 
szałasie, dokąd wstęp mają tylko niektóre osoby stanu wolnego. Przykładów 
takiego bolesnego tatuażu, będącego częścią składową inicjacji, symbolicznego 
obrzędu przyjęcia do społeczności dorosłych, można by przytoczyć bez liku. 
Rytuał samej inicjacji, złożony niekiedy z wielotygodniowych czy 
wielomiesięcznych wyrzeczeń, ciężkich prac, umartwień, chłosty, a także 
wtajemniczenia w język sekretny, mity plemienne, wykłady obowiązków i savoir-
vivre'u, oznacza w konsekwencji zniszczenie indywidualności odczuwanej jako 
zagrożenie społeczności. Jednostka staje się członkiem plemienia tak mocno z nim 
zwią-
•W
zanym, że próba wydarcia się byłaby równa samobójstwu. Dlatego całe plemię nosi 
ten sam tatuaż i nie może być mowy o zmianach mody. Wpływom Europy, a także 
późniejszym próbom tworzenia narodu przypisać należy zjawisko coraz częstszego 
odnoszenia się do tatuażu w Afryce jako do objawu zacofania. W niektórych 
krajach został on nawet zakazany. Wielu wstydzi się dziś nagle swych oznak 
plemiennych, które jeszcze przed niewielu laty przyjmowali z dumą, wśród 
cierpień. Niekiedy próbują pozbyć się tatuażu lub uczynić go mniej widocznym 
przy pomocy operacji kosmetycznej. Następne pokolenia będą już zapewne od niego 
wolne. Jednostka poczuje się wtedy swobodniej, zapłaci jednak za to utratą 
poczucia (bezpieczeństwa osobistego i materialnego, jakie dotychczas zapewniała 
jej społeczność plemienna.
Święta krowa
Popularny mit o świętej krowie brzmi z grubsza tak, że hinduskie tabu nie 
pozwala ani na ich ubój, ani na spożycie; wędrują więc gdzie im się podoba, 
przeszkadzając ruchowi kołowemu lub wchodząc w szkodę. Nawet, w niektórych 
okolicach Indii, stare zwierzęta umieszcza się w igosadanach, schroniskach dla 
zniedołężniałego bydła. Ten mit jest jedną z form powszechnych biadań nad 
marnotrawstwem w produkcji żywności ludów prymitywnych lub zacofanych. Słyszy 
się często, że irracjonalne ideologie i obyczaje nie pozwalają na właściwe 
użytkowanie rozporządzalnych środków żywności w krajach nie-rozwiniętych. Co 
gorsza, spośród 80.000.000 krów w Indiach w roku 1961, tylko 20.000.000 dawało 
mleko, a ich przeciętna mleczność nie sięgała dziesięciu procent mleczności krów 
krajów Europy. Bezustanny niedostatek żywności dla ludzi w Indiach zdaje się
41
podkreślać jeszcze, że utrzymywanie przy życiu zbędnych i jałowych .zwierząt 
dowodzi triumfu myślenia mistycznego nad praktycznym. Niektórzy twierdzą nawet, 
że indywidualny rolnik gotów byłby .poświęcić własne życie w obronie świętej 
krowy.
Należałoby tu odpowiedzieć na dwa pytania: 1) Czy prawdą jest, że na skutek 
współzawodnictwa w zdobywaniu żywności między człowiekiem a bydłem zmniejszają 
się szanse przeżycia ludności? 2) Czy likwidacja hinduskiego tabu uboju bydła 
zmieniłaby w znacznym stopniu ekologię indyjskiej produkcji żywności?
• Odpowiadając na pierwsze pytanie należy stwierdzić, że stosunek między 
człowiekiem i bydłem (wliczając tu i krowy, i woły) nie nosi cech 
współzawodnictwa, ale cechy współżycia korzystnego dla obu stron. Najoczywistszą 
częścią tej symbiozy jest rola spełniana przez woły przy uprawie ziemi. 
Rolnictwo indyjskie opiera się na uprawie pługiem, w której bydło uczestniczy w 
wysokości 46 % kosztów robocizny, nie licząc transportu i innych prac. Traktor 
nie jest tam jeszcze realistyczną .możliwością. Najmniejszą zaś jednostką 
operatywną przy uprawie jest para wołów, a przecież 60.000.000 gospodarstw 
rozporządza zaledwie osiemdziesięciu milionami wołów i bawołów, cierpi zatem na 
dotkliwy brak tych zwierząt. Na pomoc sąsiedzką w tej mierze trudno liczyć w 
klimacie, gdzie na orkę jest miało czasu, tylko w pierwszej fazie monsunu.
No pięknie, ale co z krowami? Odpowiedź jest prosta: bez krów nie może być 
roboczych wołów. Następną, prócz mleka, ważną korzyścią, jakie przynoszą święte 
krowy, jest obornik, będący w Indiach głównym paliwem kuchennym. Bez gotowania 
zaś, czy pieczenia, zboża indyjskie byłyby, jako pokarm, bezużyteczne. A węgiel 
i nafta są zbyt kosztowne dla gospodarstwa chłopskiego. Tak więc tylko nawóz 
dostarczać może niezbędnej energii, a bydło produkuje go na wielką skalę, dając 
wsi równoważnik cieplny
48
35.000.000 ton węgla lub 68.000.000 ton drewna. Nawet stare, jałowe, nie dające 
mleka krowy nie przestają produkować obornika. Z tego choćby powodu należałoby 
nieufnie podchodzić do twierdzenia, że święte krowy są zbędnym luksusem.
W 1962 roku Indie wyprodukowały 16.000:000 skór bydlęcych, z czego większość 
poszła na wyroby niezbędne tradycyjnej technice rolniczej. Poza tym, mimo 
zakazów hinduizmu, znaczną część wołowiny zjadają ludzie. Bo dotyczące jej tabu 
nie obowiązuje grup nie mających pod względem kastowym (choć kast oficjalnie nie 
ma) nic do  stracenia.   Do   nich,
z których wielu, przy nadarzającej się okazji, nie pogardzi wołowiną, dodać 
należy miliony muzułmanów, chrześcijan i pogan.
Najczęstsze skargi na święte krowy głoszą, że chodzą one gdzie im się podoba, 
tarasując drogi, wprowadzając nieład ha bazarach czy stacjach kolejowych. Mało 
kto zastanawia się nad celem tych wędrówek z punktu widzenia krowy, która jako 
żywo nie jest poinformowana o swoich sakralnych przywilejach. Krowa wędruje, bo 
jest głodna i szuka pożywienia w rowach, pod słupami telegraficznymi, między 
podkładami kolejowymi, w każdym zakątku, w byle szczelinie, gdzie wyrosło coś 
jadalnego. Święta krowa  jest  wyzyskiwanym  pracownikiem  zakładu
13
oczyszczania miasta, chodzącym szkieletem przez większą część roku, gdyż nie ma 
dostępu do płodów rolnych człowieka. Ekologia indyjskiej hodowli bydła nie jest 
prostym odbiciem hinduskiego tabu uboju. Zniesienie tego tabu wpłynęłoby 
zalpewne tylko na chwilową zmianę ekosystemu. Na dłuższą metę tempo uboju bydła 
zależy od stopnia, w jakim chłopstwo może przejść na inne źródła siły pociągowej, 
opału i nawozów. Przed udostępnieniem tych źródeł, a zatem przed gruntownymi 
zmianami w technice i ekologii, wszelkie próby masowego uboju naraziłyby na 
niebezpieczeństwo życie dziesiątków milionów chłopów indyjskich.
Cyrano de Bergerac
Bohater tytułowy dramatu Edmunda Rostanda, napisanego w 1897 roku, to postać 
autentyczna, XVII--wieezny poeta francuski, rówieśnik Moliera. W sztuce jest on 
niezwykle mężny i romantyczny, ale bardziej jeszcze uczulony i zakompleksiony na 
punkcie swego pokaźnego nosa. Prawdziwy Cyrano nie był tak sfrustrowany, używał 
życia i jego radości bez ograniczeń. Zwykłą edukację dobrze urodzonego chłopca 
wzbogacał (wraz z Molierem) pilnym uczęszczaniem na wykłady Piotra Gassendiego, 
miłego księdza-astronoma, zwolennika materialisty Epikura i ateisty Lukreejusza. 
De Bergerac stał się libertynem w obu znaczeniach — jako wolnomyśliciel i 
rozpustnik. Przyłączył się do kompanii paryskich hulaków, zdobył sławę w 
pojedynkach, służył w wojsku, był na wojnie, długo lizał się z ciężkich ran, 
wreszcie zajął się filozofią. Napisał pierwszą francuską sztukę filozoficzną i 
otworzył drogę Swiftowi (jako przyszłemu   autorowi   Podróży   Guliwera),    
kpiąc
44
z ludzkości przy pomocy opisów podróży do nie uczęszczanych okolic kosmosu. 
Wyśmiewał św. Augustyna, „tę wspaniałą osobistość, która zapewnia nas, choć 
umysł jej oświecał Duch Św., że w jego czasach Ziemia była płaska jak placek i 
pływała po powierzchni wody". Cyrano próbował pióra w różnych formach 
literackich, z rzadka tylko serio, ale zwykle z nerwem. Z jego komedii Pedant 
oszukany Molier wziął żywcem kilka scen. Jego tragedia Śmierć Agrypiny, zagrana 
jeden tylko raz, w 1640 ?., zabroniona przez władze, dostała się po raz drugi na 
deski sceniczne dopiero w 1960 r. Ale już w 1654 wydano ją drukiem. Wkrótce po 
tym spadająca belka uderzyła autora w głowę, od czego izmarł w 36 roku życia.
Pozostawił manuskrypt, który opublikowano w dwóch częściach: Historia komiczna 
państw i imperiów Księżyca i Historia komiczna państw i imperiów Słońca. Był to 
rodzaj humorystycznej fantazji naukowej, opartej na kosmologii Kartezjańskiej. 
Popychany przez rakiety Cyrano opuszcza Ziemię i szybko osiąga Księżyc. Zauważa 
przy tym, że przez trzy czwarte drogi Ziemia ciągnie go ku sobie, a przez 
pozostałą ćwierć wyraźnie odczuwalne staje się przyciąganie Księżyca, co 
tłumaczy mniejszą masą satelity. Wylądowawszy, Cyrano znalazł się w rajskim o-
grodzie, gdzie dyskutuje z prorokiem. Eliaszem na temat grzechu pierworodnego i 
zostaje wyrzucony z o-grodu na pustynię, gdzie spotyka gatunek zwierząt długich 
na 12 łolkoi, zbudowanych jak ludzie, ale chodzących na czworakach. Jeden z nich, 
władający greką, informuje autora, że chodzenie na czworakach jest rzeczą 
naturalną i zdrową. Owi księżycowi dżentelmeni rozporządzają stu zmysłami, a nie 
pięcioma czy sześcioma i dostrzegają bezlik zjawisk ukrytych przed oczami 
ludzkości. Pomysły te dadzą później materiał do igraszek myślowych Fonitenelle'a, 
Diderota i Waltera. Selenici odżywiają się tylko parami wyciśniętymi z pokarmów, 
oszczędzając sobie kłopotów i trudów trawienia. Prawa  stanowią  tam  młodzi,  
szanowani
45
przez starych. Celibat i wstrzemięźliwość płciowa są karalne. Hipotezę istnienia 
Boga uznają oni ża zbędną, gdyż świat jest samoczynną i samoodradzającą się 
maszyną. Prawomyślność ratuje potężny Murzyn, który, chwyciwszy Cyrana w jedną 
rękę, a księżycowego filozofa w drugą, tego prowadzi do piekła, po drodze 
odstawiając autora do Włoch, gdzie wszystkie psy z sąsiedztwa witają go wyciem, 
ponieważ oczywiście pachnie jeszcze Księżycem. Powieść tę wydano po polsku w 
1956 r.
Metamorfozy
Kiedy pisałem swego czasu o Metamorfozach, dziele wielkiego poety rzymskiego 
Owidiusza, pewien czytelnik zwrócił md uwagę, że powinienem był raczej użyć 
nazwy Przemiany, jak w przekładzie Brunona Kicińskiego, bo po cóż używać słów 
obcych, kiedy istnieją równie dobre swojskie. Otóż czy równie dobre! Wyraz 
Metamorfozy zdaje mi się trafniejszym tłumaczeniem tytułu poematu Owidiusza, 
jest bowiem powszechnie stosowany nie tylko w językach zachodnioeuropejskich, 
ale także w rosyjskim i ukraińskim. Kiedy, nie wymieniwszy autora, mówi się o 
Metamorfozach, każdy wie, o co idzie; kiedy o Przemianach — nie jest to już 
takie pewne, tym bardziej, że w polskich przekładach używano już tytułu 
Przeobrażenia i Przekształtowania, zawsze jednak, dla lepszego rozpoznania, 
poprzedzając tytuł polski wyrazem Metamorfozy.
Istnieje jeszcze jeden powód, dla którego ten obcy wyraz powinien być przekładem 
właściwszym; ten mianowicie, że i w łacińskim oryginale autor umyślnie użył 
obcego wyrazu — greckiego. Gdyby chciał, zatytułowałby swój poemat swojskim, 
czysto łaciń-
?to
skim wyrazem Mutationes. Trudno by sobie dziś wyobrazić wielkiego poetę 
polskiego, który by jednemu ze swoich najważniejszych utworów dał tytuł na 
przykład francuski. Należy co prawda brać tutaj pod uwagę kulturalną zależność 
Rzymu od Grecji i całkiem szczególny stosunek Rzymian do Greków, jako do 
jedynego w świecie — prócz nich samych — narodu niebarbarzyńskiego, a więc 
stosunek nie do pomyślenia między dwoma narodami współczesnymi.
Język Greków miał wielką liczbę wyrazów obcych, łacina jeszcze większą. Wiele 
słów, o których dawniej myślano jako o rodzimych w grece i łacinie, okazało się 
pożyczkami. Z tego powodu greka nie utraciła jednak nic ze swego piękna i 
bogactwa, ani łacina ze swego majestatu i monumentalności. Niekiedy używa się 
wyrazów obcych przez próżność, dla pochwalenia Się ich znajomością. W 
starożytności częściej czyniono tak zapewne dla wygody, gdy słowo obce było 
celniejsze.
W ogromnej większości wypadków języki zapożyczają od innych języków nazwy 
przedmiotów, urządzeń, poglądów, idei sprowadzanych z obcych krajów. (Kolejne 
fale takich pożyczek szturmują także język polski od zarania naszych dziejów. W 
X i XI w. przyszły do nas z łaciny za pośrednictwem czeskim
JiA   Azk   ??? i.
47
wyrazy sfery religii i Kościoła, następnie z niemieckiego — z dziedziny handlu i 
organizacji życia społecznego i państwowego, w XV i XVI w. pożyczaliśmy ,z 
czeskiego, w XVI i XVII w. — z włoskiego i łaciny, w XVIII i XIX w. z 
francuskiego, ostatnio z angielskiego. Nieraz odczuwamy nadużywanie wyrazów 
obcych jako zaśmiecanie własnej mowy, zwłaszcza wtedy, gdy zamiast ułatwiać, 
utrudniają porozumienie się albo stanowią wygodną przykrywkę pustki myślowej. 
Trzeba jednak pamiętać o tym, że w zasadzie przypływ wyrazów obcych jest w 
języku zjawiskiem historycznie trwałym i że mowa nasza znosi je bez uszczerbku 
dla swych sił i urody.
Archeologia napowietrzna
Zdjęcia z samolotów i satelitów są dziś na ogół punktem wyjścia poszukiwań 
zabytków, zwłaszcza rozsianych w terenie otwartym, jak na przykład w dawnych 
nekropolach etruskich we Włoszech, gdzie na przestrzeni kilkudziesięciu hektarów 
znajdują się tysiące grobów. W archeologii czas to pieniądz, bo poszukiwania są 
bardzo kosztowne. Dlatego też zaprzęga się do nich wszelkie rozporząldzalne 
techniki, poczynając od zdjęć lotniczych.
Przy odpo'wiednim oświetleniu i zastosowaniu specjalnych filtrów, na zdjęciu 
odnaleźć można znaki, którymi gleba, roślinność albo układ cieni zdradza miejsce 
i rodzaj śladów, całkiem niedostrzegalnych dla badacza znajdującego się na ziemi. 
Brukowany chodnik np. zagęszcza i wysusza pokrywające go warstwy ziemi, nadając 
im odcień jaśniejszy i zubożając roślinność. Siady dawnych rowów, przeciwnie,
43
wzmagają wilgotność gruntu i zaznaczają się zabarwieniem ciemniejszym i 
bujniejszą wegetacją.
Ale w ten sposób wyznaczyć można tylko ogólne zarysy pewnych stref 
archeologicznych; zlokalizować na ich podstawie w terenie same obiekty, 
zwłaszcza o niewielkiej średnicy, jak np. groby rozsiane na dużym obszarze, to 
co innego. Tu niezbędne są metody geofizyczne, jak elektrooporowa czy 
magnetyczna, albo też sejsmiczne. W miastach lub skomplikowanych i zachodzących 
na siebie budowlach podziemnych stosuje się metody stratygraficzne lub 
elektromagnetyczne, czy wreszcie geochemiczne.
Krajem, który zapoczątkował i nadal rozwija te wielotorowe badania, są Włochy, w 
czym nie ma nic dziwnego. Półwysep Apeniński można by bowiem nazwać górą lodową 
Czasu: pięć czy sześć wieków na powierzchni, a dwa tysiące lat pod ziemią. W 
żadnym innym kraju nie znaleźlibyśmy tylu następujących kolejno po sobie 
formacja sztuki i kultury w tak szczupłych granicach geograficznych. Od Rzymu do 
ujścia Padu, od Arno do Pompei depcze się po Historii. Niekiedy wystarczy 
poskrobać, aby ją ujawnić. Dlatego też obowiązują liczne zarządzenia władz: tu 
nie wolno orać głębiej niż na 20 centymetrów, tam nie wolno kopać rowów, ówdzie 
strażnik pilnuje chłopa idącego za pługiem, tam znów ktoś czuwa na wzgórzu z 
lornetką przy oczach. Wszystko to na próżno, oczywiście. Od niepamiętnych czasów 
potajemni kopacze plądrują strefy archeologiczne, czyniąc niepowetowane szkody. 
Nie są to już wprawdzie czasy, kiedy kardynał Farnese kazał stopić sześć ton 
przedmiotów z brązu z grobów etruskich, aby udekorować fasadę kościoła św. Jana 
Laterańskiego. Ale trudno zamykać oczy na to, że największe muzea świata (nie 
mówiąc już o zbiorach prywatnych) nie mogłyby wzbogacać swych kolekcji, gdyby 
nie bezprawna działalność tombaroli czyli grobokradów.
Szkody są wielkie, bo ten pospieszny szaber pozbawia uczonych mnóstwa informacji, 
jakie przynoszą
Drugi kot w worku
19
wykopaliska prowadzone w sposób naukowy, informacji często znacznie cenniejszych 
od samych znalezisk. Jest to jednak mniejsze zło, ,bo przynajmniej same 
przedmioty zostają uratowane. Nowe, dramatyczne zjawisko to niszczenie hurtem, w 
tempie dotąd nieznanym, owego podziemnego dziedzictwa artystycznego. O ile dotąd 
można je było uważać za bezpieczne jeśli tylko uniknęło grabieży, o tyle dziś 
sprawa przedstawia się całkiem inaczej. Ustawiczny rozwój miast i szos dokonuje 
corocznych wyrw w zabytkach zachowanych częstokroć od czasów przedhistorycznych. 
Spaliny silników i ścieki fabryczne dostają się do wód podziemnych. W promieniu 
pięćdziesięciu kilometrów wokół wielkich skupisk działanie korozyjne tych 
substancji niszczy metale, freski, ceramikę. Reforma rolna, obejmująca we 
Włoszech setki "tysięcy hektarów, sprawia, że po raz pierwszy całe rejony 
podlegają głębokiej orce, wzmagającej wsiąkanie wód. Jednocześnie program 
poprawy gruntów obciąża je produktami azotowymi, które przyspieszają zniszczenie. 
Nawożone korzenie roślin wdzierają się w mury komnat podziemnych, a freski 
pokrywają się saletrą. Przy tyoh zniszczeniach szkody czynione przez 
nielegalnych kopaczy stają się dziecinną zabawką. Od pięćdziesięciu lat 
nasilenie tych szkód nie wzrasta, podczas gdy szkody niesione przez cywilizację 
rosną w postępie geometrycznym, zagrażając całej włoskiej schedzie 
archeologicznej.
Cywilizacja przemysłowa, sprawiając nieobliczalne szkody, przynosi jednak także 
środki ochrony przed nimi. Ostatnie 20 lat zniszczyło zapewne więcej niż całe 
poprzednie stulecie. Ale też w ciągu tychże dwudziestu lat zdołano, korzystając 
ze zdjęć lotniczych, satelitarnych, z badań elektromagnetycznych i innych, z 
sond głębinowych, odkryć i uratować więcej niż przez cały wiek. Szybkość z jaką 
możemy tymi metodami osiągać rezultaty, przyczynia się nie tylko do potanienia 
badań, ale i do ratowania zabytków, skazanych inaczej na zagładę.
no
Puścizna czy spuścizna
Nieraz byłem świadkiem sporu, czy należy pisać puścizna, czy spuścizna. Spór to 
dość zabawny, bo przecież zależy to od uprzednio powziętej decyzji, którego z 
tych dwóch wyrazów ma się zamiar użyć! Jest zresztą obojętne w tym wypadku, czy 
idzie tu o pisanie, czy .mówienie. Mniej obojętne są wypadki, kiedy ludzie 
twierdzą (a czynił tak nawet sam wielki Osterwa): „Tak mówię, bo tak się pisze".
Autorytet pisma, stanowiącego specjalny przedmiot nauki, jest tak wielki, że 
wiele osób utożsamia praktycznie pismo i język, nie pamiętając o tym, iż pismo 
(wraz z ortografią) jest późną i dość niezgrabną próbą notowania mowy. Każdy z 
nas w dzieciństwie, nie umiejąc jeszcze czytać ani pisać, swobodnie posługuje 
się językiem mówionym. Do dziś jeszcze spotykamy, zwłaszcza wśród ludzi starych 
na Wsi, analfabetów mówiących językiem pełnym piękna i dowcipu, posługujących 
się bogatym zasobem wyrazów i idiomów, stosujących prawidłowe formy gramatyki i 
składni, choć nie mają pojęcia o istnieniu takich dyscyplin językoznawstwa.
Istnieją całe narody, plemiona i szczepy, których rozwinięte i Skomplikowane 
języki mają tylko formę ustną. Ale i narody posiadające nawet bardzo długą 
tradycję pisma zbudowały swą piśmienność na gotowym już gmachu rozwiniętego 
języka ustnego. W okresie przedpiśmiennym Grecji powstały i zdobyły 
nieśmiertelną sławę arcydzieła poezji, posługujące się najbardziej 
wyrafinowanymi i subtelnymi środkami literackimi, które świadczą o długim 
okresie poprzedzającego je rozwoju, mianowicie Iliada i Odyseja Homera.
Tak więc zarówno doświadczenie społeczne, jak i doświadczenie każdego człowieka 
dowodzi pierwszeństwa 'mowy, 'dla której pismo  jest  tylko  formą
51
????
notacji (podobnie jak taśma magnetofonowa czy płyta gramofonowa), a także 
środkiem przekazu dla współczesnych i potomnych.
Rzecz jasna, że spór o to, jak należy pisać jakiś wyraz, ma sens tylko wtedy, 
kiedy tą samą głoskę oddać można w piśmie różnymi literami. Ortografia nakazuje 
nam ze wszystkich możliwych sposobów oddania głosek w piśmie wybrać jedyny 
właściwy, poprawny, określając pozostałe sposoby jako nieprawidłowe, błędne.
Kwestia homerowa
Jest to zbiorcze określenie wszystkich pytań i wątpliwości, jakie budzą dzieła 
Homera, przede wszystkim Iliada i Odyseja. Około roku 500 przed naszą erą 
przypisywano Homerowi wszystkie greckie epopeje i hymny, co przywiodło jednak z 
czasem do zbyt wielu sprzeczności. Od Herodota zaczęto więc Homerowi zabierać 
jeden utwór po drugim. Najdalej po-
szedł tu około 350 r. pne. sofista Zoil, zwany dlatego Homeromastiks czyli 
biczem na Homera. Podnoszono przy tym różne kwestie dotyczące treści poematów, 
ale czyniono to w sposób bardzo powierzchowny. Metodyczne badaraia dzieła Homera 
rozpoczęły się dopiero w okresie aleksandryjskim; wyniki tych studiów zachowały 
się częściowo i w skrótach w tzw. scholiach homerowych. Również ostateczna forma 
tekstów ustalona została przez uczonych Aleksandrii, którzy w pracy nad Homerem 
wykształcili wszystkie dziedziny naszego dzisiejszego literaturoznawstwa, jak 
biografia, interpretacja i ustalanie tekstu, oraz autentyczności utworów.
Kwestię homerową podjęto na nowo dopiero w czasach nowożytnych. Obudził ją, po 
daremnych próbach francuskiego księdza d'Aubignaca, dopiero profesor z Halle, 
Fryderyk August Wolf wydaną w 1795 roku książką Prolegomena ad Homerum 
(Wprowadzenie do Homera). Próbował on w niej dowieść sprzeczności zauważonych 
już przez dawnych gramatyków, a także braków kompozycyjnych, stawiając tezę, że 
obie wielkie epopeje, Iliada i Odyseja, nie są dziełem jednego poety, ale wielu 
śpiewaków; że stare pieśni dopiero w kilka stuleci po ich utworzeniu, głównie za 
czasów Pizystrata, złożyli w całość kompilatorzy niewysokiego lotu. Teorię Wolfa 
rozszerzył i pogłębił Lachimann w 1832 r. w swych Rozważaniach o Homerze, z 
których, na podstawie licznych sprzeczności, wyodrębnił z Iliady samodzielne, 
starsze pieśni.
Przeciw teorii Wolfa występowali tak zwani unita-ryści, ni. in. również Fryderyk 
Schiller i Voss, tłumacz Homera, ukazując potęgę artyzmu epopei i jedność 
kompozycji, świadczącą o geniuszu twórcy. Odrzucali też jako barbarzyńską myśl o 
Homerze łatanym z różnych ballad. Ten spór filologów, trwający już przeszło 180 
lat, był o tyle pożyteczny, że zapłodnił również inne dziedziny wiedzy. 
Rozpoczęto badania pieśni i epopei ludowych innych narodów (por.
52
53
Kalewala), a także badania genezy i rozwoju podań. Niezmiernie szerokie są dziś 
studia kultury homerowej. Od czasu, kiedy Schliemann odkopał Troję i Mykeny, 
dowodząc, że Homer nie fantazjował, wykopaliska na Krecie i wielu innych 
miejscach wymienianych przez Homera przekonały uczonych, że świat Homera nie 
jest wprawdzie identyczny z tą wspaniałą kulturą, ale że w poematach jego 
odczytać przecież można dobrą znajomość tego okresu, który skończył się 
gwałtownie (trzęsieniem ziemi?) około r. 1250 pne.
Językoznawcy zagłębiali się w analizie jońsko-eól-sikiego dialektu Homera. W tej 
dziedzinie studiów byliśmy niedawno świadkami sensacji, wynikającej z użycia 
komputera do badań nad kwestią homerową. Pastor Morton oświadczył na kongresie 
Międzynarodowej Federacji Przetwarzania Informacji w Edynburgu, że dokonana 
iprzez komputer analiza ćwierci miliona słów z Homera wykazała, że są one 
dziełem jednego autora. Morton pracował nad tą analizą przez rok w Cambridge z 
Johnem Chadwickiem. Wzięli oni pierwsze trzysta wyrazów 15 księgi Odysei, 
uchodzące za jak najaUtentyczniejsze homerow-skie i porównali je z wątpliwymi 
Ustępami innych ksiąg. Analizując długość zdań i ich budowę, komputer wykazał 
niezwykłą jednorodność całego dzieła Homera. Udział kilku autorów byłby tu 
statystycznie wykluczony.
Badania wykazały, iż Homer, używając wiele -materiału tradycyjnego i 
mitologicznego, nigdy nie cytował go w stanie surowym, ale zawsze oddawał go 
własnymi słowami. Dla sprawdzenia, że ta spójność stylu nie była narzucona przez 
samą formę heksame-tru, porównano również próby dzieł Hezjoda i Arato-sa z Soloj. 
Komputer natychmiast wykazał odmienność ich budowy. Zdaje się jednak, że wyniki 
'te należy jednak tymczasem przyjąć z odrobiną sceptycyzmu, przynajmniej do 
czasu, kiedy wypowiedzą się obszerniej na ten temat uczeni pluraliści, którzy 
zapewne nie poddadzą się tak łatwo.
34
Jedna jaskółka nie czyni wiosny
Jest to przysłowie starożytne, które spotykamy na przykład w komediach 
Arystofanesa Rycerze i Ptaki, pochodzących z lat 424 i 414 przed naszą erą, albo 
w Etyce Nikomachejskiej Arystotelesa, powstałej przeszło sto lat później. 
Przysłowie to pochodzi, jak tyle innych, od jednej z bajek Ezopa, noszącej tytuł 
Roz-rzutnik i jaskółka. Kilka ładnych dni zimowych wywabiło jaskółkę z ukrycia. 
Młody utraejusz, widząc ją, pospiesznie sprzedaje swój płaszcz, a pieniądze za 
niego otrzymane trwoni na hulanki. Ale mrozy wracają, a on się przekonuje, ku 
swej zgryzocie, że jedna jaskółka nie czyni wiosny. Przysłowie to znajdujemy 
także w łacinie (una hirunda non facit ver) i we wszystkich niemal językach 
europejskich.
Tak bardzo rozpowszechnione przysłowie musiało oczywiście obrosnąć różnymi, 
często facecyjnymi wariantami. Na przykład: „Jedna randka nie czyni małżeństwa". 
„Jeden kwiat nie czyni wieńca". „Jedna słonka nie czyni zimy". „Jeden język, nie 
stworzy pogłoski". „Jedna gęś nie czyni stada". Portugalczycy powiadają także: 
„Jedno ziarno nie zapełni worka". Włosi mówią: „Jeden diabeł nie czyni piekła". 
Chińczycy mają wiele odmian, zapewne całkiem niezależnych od Ezopa, jak: „Jeden 
aktor nie czyni sztuki", „Jeden bambus nie starczy na żywopłot" itd.
Inna jeszcze bajka Ezopa, O ptakach i jaskółce, stanowi genezę innego znów 
przysłowia: „Będą z tego nici", co dziś znaczy: „Nic z 'tego nie będzie". 
Przełożył ją Biernat z Lublina. Mówi ona o chłopie, który „był lnu nasiał, iżby 
z niego przędziwo miał". Ptaki potraktowały to obojętnie, z wyjątkiem jaskółki, 
która w lot pojęła, że „z tegociem się nici rodzą", ale na jej ostrzeżenia 
machano tylko z lekceważeniem skrzy-
55
dłami. Wtedy jaskółka zawarła z człowiekiem sojusz i zbudowała gniazdo pod jego 
okapem. Inne ptaki, mądre po szkodzie „tedy się dopiero kajali, iże ja-
skółczynej rady nie słuchali".
Tu warto dodać, że kiedyś powszechnie sądzono, zarówno wśród ludu, jak i warstw 
wykształconych, że jaskółki nie odlatują na zimę do ciepłych krajów, ale zimują 
w wodzie i zanurzają się w jeziora albo bagna, lub sczepiWszy się nóżkami 
przebywają w rzekach i stawach, a na wiosnę znowu ożywają i wyfruwają na 
powietrze. Niektórzy tylko autorzy wyrażali wątpliwości, jako że nigdy nie 
widzieli jaskółek zimujących pod wodą, ale przeciw temu powoływano się na 
powszechne wierzenie, no i oczywiście na nielicznych świadków (czy kiedy na 
jakąś okoliczność zabrakło wiarygodnych świadków? Przecież tysiące przysięgają, 
że widziały latające talerze, a nawet rozmawiały z gośćmi z Kosmosu!). Gabriel 
Rzęczyński, jezuita-przyrodnik z XVII w., autor Historii naturalnej Królestwa 
Polskiego, przez długi czas jedynego naszego podręcznika przyrody, powołuje się 
m. in. na rybaka Mroza z Grudziądza, który wyłowił z wody łańcuch stu 
sześćdziesięciu sprzęgniętych z sobą jaskółek, i na innych, którzy widywali 
jaskółki pod lodem. Uważano też, że gniazdo jaskółcze przynosi szczęście domowi, 
ubezpiecza w pewnej mierze od pożaru i ułatwia córce gospodarzy znalezienie męża.
56
Kalewala
Kalewala, fińska epopeja narodowa, wydana i u nas parę razy po wojnie, nie jest 
epopeją w normalnym znaczeniu tego słowa. Ułożył ją w połowie XIX wieku poeta i 
uczony fiński, Eliasz Lonnirot.
Był to badacz folkloru, który zajął się zbieraniem starej poezji fińskiej, a 
zwłaszcza pieśni epickich. W podróżach swoich zebrał olbrzymią ilość materiału, 
zwłaszcza w Karelii. Były to jednak przeważnie krótkie pieśni, które wykonawcy 
ludowi pamiętali tylko fragmentarycznie. Zainteresowały one jednak Lon-nrota 
bardzo, dostrzegł on pewną więź treściową łączącą owe urywki, w których 
występowały te same postacie: synowie 'mitycznego Kalewy — pieśniarz i mag 
Wainaimoinen, kowal Ilmarinen, uwodziciel Lemminkainen i inni. Ldnnrot doszedł 
wreszcie do (Przekonania, że poematy, które notował, były w istocie szczątkami 
jednej wielkiej epopei. Przejąwszy się tą myślą, nie mógł się już jej więcej 
pozbyć i zapłonął chęcią zwrócenia swemu narodowi tego zagubionego eposu.
W 1835 roku przedstawił publiczności fińskiej poemat złożony z 32 pieśni, 
obejmujący przeszło 12 000 wierszy. W czternaście lat później poemat rozrósł się 
niemal w dwójnasób, był zatem znacznie dłuższy od Iliady. Lonnrot był zbyt 
sumiennym uczonym na to, aby zacierać wiszelkie ślady swej własnej pracy. Podał 
nawet w suplementach przykłady zanotowanych tekstów, a także zebrał starannie 
cały materiał, znajdujący się obecnie w Archiwum Folkloru w Helsinkach. Można 
więc przyjrzeć się dokładnie metodzie jego pracy. Podstawą jej są duże fragmenty 
prawdziwej poezji ludowej. Próbował jednak łączyć oddzielne pieśni w 
konsekwentną całość, wypełniając luki innymi urywkami. Nieraz też musiał dodać i 
własny ustęp łączący. Jednak zażyłość Lonnrota z tymi
57
pieśniami stała się już tak intymna, że jego własne wtręty nie tracą przez 
porównanie z autentyczną resztą.
Kalewala wzbudziła niesłychany entuzjazm. Trzeba bowiem brać także pod uwagę 
czas jej ukazania się.
W 1809 roku Finlandię, należącą dotąd do korony szwedzkiej, odstąpiono na mocy 
traktatu w Fredriks-haimn Rosji. Udzieliwszy Finlandii z początku pewnych 
pozorów suwerenności, rząd carski przystąpił wkrótce do bezwzględnej rusyfikacji 
kraju. Kalewala wydała się wtedy światłem w ciemnościach, symbolem duchowej 
niezależności i geniuszu narodowego Finów. Prawdziwa stara literatura nie mogła 
się tam rozwinąć, bo wyższe warstwy społeczne mówiły, a z pewnością już pisały, 
po szwedzku. Byt literacki narodu rozpoczyna się jednak niekiedy od epopei 
heroicznej. I tu objawiła się ona jak zapowiedź lepszej przyszłości. W ten 
sposób dzieło Lonnrota stało się zjawiskiem o dalekosiężnym znaczeniu dla narodu 
fińskiego.
Pozostało jednak ważne pytanie: czy pieśni Kaie-wali są naprawdę fragmentami 
jednej epopei? Postawiłoby to fińską tradycję literacką w rzędzie 
najczcigodniejszych, bo nawet Grecy nie stworzyli tak potężnego dzieła. A może 
plan kompozycyjny Kale wali był wynalazkiem Lonnrota? Dyskusje, jakie toczyły 
się na ten temat, spiętrzyły nową falę poszukiwań materiałów dowodowych. Może 
już było za późno i nic prócz skorup nie pozostało z dawno potłuczonej Wazy? 
Rezultatem tej pasji kolekcjonerskiej, tym razem zbiorowej, pozostał materiał 
arćhwialny folkloru o objętości, jaką żaden inny naród pochwalić się nie może.
Publikacja zbioru, zakończona po wojnie, obejmuje trzydzieści trzy tomy in 
ąuarto: trzydzieści pięć tysięcy pieśni zawierających 'milion dwieście 
siedemdziesiąt tysięcy wierszy.
53
Klimat
Kiedy się 'mówi o pogodzie, albo pisze się o niej w gazecie, przejdę wszystkim 
zwraca się uwagę na temperaturę: „jest gorąco albo zimno", następnie „jest 
wilgotno albo sucho", a wreszcie „jest wietrznie albo cicho". W zależności od 
części świata mówi się również o „piekielnym żarze słonecznym" albo „o pięknej 
słonecznej pogodzie". Składnikami pogody są więc: równowaga cieplna, temperatura 
powietrza, promieniowanie słoneczne, wilgotność i ruchy atmosfery. 
Najpospolitszym probierzem jest ??????? temperatury powietrza w cieniu; nie 
sposób jednak scharakteryzować klimatu za pomocą tego jednego kryterium. W 
wilgotnej Kalkucie może być znacznie trudniej wytrzymać niż w Kairze, choć w 
Kairze temperatura może być o wiele stopni wyższa.
Klimat umiarkowany, stwarzający dobre samopoczucie, nie wymaga prawie definicji; 
jest to stan termicznie neutralny, na który nie ma powodu narzekać, którego się 
na ogół nie zauważa. Ale ludzie nie są jednakowi: kiedy jednemu jest w sam raz, 
drugiemu jest za chłodno, a trzeciemu za ciepło. Co gorsza, ten sam człowiek 
może czuć się jednego dnia lepiej, a drugiego gorzej w identycznych warunkach. 
Odgrywa tu rolę także wiek i płeć. Temperaturę odczuwamy głównie naskórkiem. Nie 
rozporządzamy jednak jakąś precyzyjną skalą wrażeń, nie mówimy na przykład: 
„temperatura mojej skóry wynosi 34°C", możemy co najwyżej określić, że nam jest 
zimno, chłodno, ciepło czy gorąco. Potrafimy jednak ze znaczną dokładnością 
rozróżnić dwie określone temperatury. Zanurzywszy kolejno dłoń w dwóch miskach z 
wodą, bez wahania powiemy, która z nich jest cieplejsza. Osąd nasz jest 
najdokładniejszy w okolicach 34°C, a w miarę, jak temperatura rośnie lub spada, 
zmniejsza się nasza wrażliwość. Skóra pal-
59
ców jest znacznie wrażliwsza niż skóra pleców. Wodę zbyt gorącą, aby zanurzyć w 
niej palce, możemy bez-* karnie pić. Wniosek stąd prosty, że wrażenia cieplne 
nie są absolutne, ale względne. Dłonie zanurzone jednocześnie w letnią wodę 
odczują jej temperaturę całkiem różnie, jeśli właśnie wracamy ze spaceru po 
mrozie, na który zabraliśmy tylko jedną rękawiczkę.
Różne obszary ciała mają jednak bardzo różne przedstawicielstwa w mózgu. 
Ciepłota rąk i twarzy daje silniejsze efekty niż ciepłota korpusu. Nie znaczy to 
jednak, że czujemy się dobrze, gdy dłonie nas palą, a stopy marzną. Tak 
konfliktowe wrażenia sprawiają dotkliwą przykrość. Nie mamy specjalnego zmysłu, 
który by mierzył stopień wilgotności. W bardzo suchym powietrzu odczuwamy 
nieprzyjemne uczucia w ustach i w nosie, w miarę jak błona śluzowa staje się 
coraz mniej wilgotna. Nie odczuwamy też bezpośrednio wysokiego stopnia 
wilgotności powietrza, ale dokucza nam gromadzenie się potu na powierzchni skóry. 
Nie mamy też zakończeń nerwów czuciowych wrażliwych specjalnie na promieniowanie 
cieplne; wrażenie to powstaje dopiero gdy naskórek się nagrzewa. Nie mamy 
(również, ku naszej szkodzie, końcówek czułych na promienie nadfiołkowe 
wytwarzające w organizmie witaminę D, tworzące pigment, opaleniznę, a w 
nadmiarze — oparzenia i pęcherze. Brak urządzenia alarmowego sprawia, że
60
co lato tysiące ludzi cierpi od skutków nieumiarko-wanego wystawiania się na 
promienie słoneczne.
Biorąc najogólniej, dobre samopoczucie odczuwa się przy temperaturze od 15 do 20 
stopni przy ruchu powietrza o prędkości około 25 cm na sekundę, pnzy wilgotności 
względnej od 50 do 70 procent. Te liczby odnoszą się m. in. także do naszych 
przyzwyczajeń. Mieszkańcy Stanów Zjednoczonych .czują się na ogół lepiej w 
temperaturze nieco wyższej, w granicach od 18 do 23 stopni. Różnice te tłumaczą 
się zapewne stosowaniem w Ameryce lżejszych materiałów odzieżowych i 
przyzwyczajeniem do wyższej niż w Europie temperatury mieszkań.
Kiedy przybysz z klimatu umiarkowanego rozpoczyna po raz pierwszy pracę w 
tropikach, upał wpływa fatalnie na jego samopoczucie, na jakość i efektywność 
pracy. Sypia źle, jego skóra pokrywa się czerwonymi plamami. Ale już po kilku 
tygodniach przykrości te zmniejszają się lub mijają. Następuje aklimatyzacja. 
Proces ten ma w pewnej części charakter psychologiczny i obyczajowy: człowiek 
musi się nauczyć właściwych sposobów ubierania się, odżywiania i zachowania w 
poszczególnych porach dnia i roku. Badania przeprowadzone z tysiącami ludzi 
dowiodły, że mogą się oni przystosować do gorącego klimatu, choćby żyli od wielu 
pokoleń za kołem biegunowym. Jest niezmiernie trudno znaleźć jakieś różnice w 
możliwościach adaptowania się do gorąca między ludźmi z różnych krańców świata.
Włochy
Po łacinie, po włosku, po rosyjsku —- Italia, po niemiecku — Italien, po 
angielsku — Italy, po francusku — Italie, a po polsku — Włochy! Skąd Włochy? 
Dlaczego Włochy?
ei
Włochami, Wołochami, włoszczyzną i Wołoszczyzną oznaczali Słowianie ludzi, 
ziemie i przedmioty ludów romańskich, a więc zarówno italskich, jak rumuńskich. 
Jest to nazwa wzięta z dawnego niemieckiego Wdlh, oznaczającego Francuza, Włocha, 
Hiszpana, Portugalczyka lub Rumuna. W dzisiejszej niemczyź-nie istnieje pochodna 
tego wyrazu, mianowicie przymiotnik welsch, tzn. „romański, francuski lub 
włoski". Nazwa ta pochodzi ostatecznie od łacińskiego miana celtyckiego 
plemienia Volcae, którą germańscy sąsiedzi ochrzcili wszystkich Celtów, a z 
czasem i późniejszych mieszkańców Galii.
Opera
Miejsce — Włochy. Okres — koniec XVI wieku. Były to czasy we Włoszech bardzo 
muzykalne, we, wszystkich warstwach społeczeństwa śpiewano i grano na 
instrumentach. Każdy dwór książęcy szczycił się własnym chórem, którym dyrygował 
maestro di cappella. W Ferrarze słynny damski kwartet wyciskał z Torkwata Tassa 
łzy i rymy. Madrygały miłosne splatały i rozplatały swoje polifoniczne skargi, 
czyniąc z adoracji niezamężnych jeszcze niewiast sprawę niemal religijną. Msze, 
nieszpory, motety i hymny płynęły z tysięcy organów; chóry wykastrowanych 
chłopców zaczęły około roku 1600 budzić dreszcz podziwu nabożnych słuchaczy. 
Mniszki i zakonnicy doskonalili się w śpiewach chóralnych, mogących nawet z 
piersi człowieka dzikiego wykrzesać iskrę zapału religijnego. Kolejno Andrea 
Gabrieli, Claudio Merulo i Giovanni Gabrieli ściągali tysiące słuchaczy do 
bazyliki św. Marka w Wenecji na popisy organów, orkiestr i chórów. Kiedy Girola-
mo Frescobaldi grał na organach u św. Piotra w Rzymie, ponad trzydzieści tysięcy 
tłoczyło się w katedrze i na placu. Jego różnorodne kompozycje, pełne śmia-
62
łych eksperymentów, wpłynęły na Scarlattiego i przygotowywały polifonię 
instrumentalną Bacha.
Instrumenty muzyczne były niemal tak różnorodne jak dziś. W połowie XVI wieku 
skrzypce, wynik ewolucji lutni, zaczęły zastępować violę. Pierwsi wielcy 
lutniści, Gasparo de Salo i jego uczeń Giovan-ni Maggini pracowali już w Brescii; 
od nich nauczył się budowania skrzypiec Andrea Amati, który przeniósł się do 
Kremony, gdzie synowie jego przekazali kunszt lutniczy takim późniejszym 
mistrzom, jak Guarneri i Stradivari. Innowacja ta natrafiła na sprzeciw 
zwolenników miększych i delikatniejszych tonów violi; przez całe stulecie, viole, 
lutnie i skrzypce rywalizowały z sobą. Ale kiedy Amati znalazł sposób 
złagodzenia ostrości dźwięku skrzypiec, nowy instrument zyskał pierwszeństwo, do 
czego przyczyniła się także rosnąca popularność głosów sopranowych w wokalistyce.
Utwory muzyczne pisano ciągle jeszcze głównie na głos ludzki, mniej na 
instrumenty. W lutym 1600 Emilio de'Cavalieri przedstawił w oratorium (tj. 
prywatnej kaplicy) u św. Filipa Neri w Rzymie, półdra-matyczną alegorię z 
symboliczną tylko akcją, ale z orkiestrą, tańcami, chórem i solistami. Tak 
powstało
~T0         I
63
pierwsze oratorium. Również wiele innych dróg rozwoju muzycznego prowadziło ku 
powstaniu opery. Niektóre średniowieczne widowiska święte, sacre representazioni, 
wzbogacały akcję muzyką i pieśnią. Na późnośredniowiecznych dworach słyszano już 
recytatywa z towarzyszeniem muzyki. Na dworze mantuańskim w 1472 roku Angelo 
Poliziano złączył muzykę z dramatem w swojej krótkiej Bajce o Orfeuszu (Favola 
di Orfeo). Popularne na dworach XVI wieku pantomimy stały również u kolebki 
opery. Prawdopodobnie balet, wystawne dekoracje i wymyślne kostiumy współczesnej 
opery pochodzą w prostej linii od tańców i wspaniałych strojów górujących nad 
akcją w renesansowej pantomimie.
Pod koniec XVI wieku grupa entuzjastów muzycznych i literackich, zbierających 
się w domu Giovan-niego Bardi we Florencji, dyskutowała o potrzebie odrodzenia 
greckiego dramatu muzycznego (uczeni Renesansu wskazywali bowiem, że pewne 
części tragedii greckich musiały być śpiewane albo recytowane z akompaniamentem 
muzycznym) przez oswobodzenie śpiewu od ciężaru wielogłosowości i 
staroświeckiego języka madrygałów, i przywrócenie tego, co uważano za monodyczny 
styl tragedii antycznej. Jeden z tej grupy, Vincenzo Galilei, ojciec astronoma, 
skomponował jednogłosową muzykę do fragmentów Piekła Dantego. Dwaj inni, poeta 
Ottavio Ri-nuccini i śpiewak Jacopo Peri, napisali muzykę i libretto utworu pod 
tytułem Dafne, który można by nazwać pierwszą operą. Wykonano go w domu Jacopo 
Corsiego w 1597 roku. Spektakl był tak gorąco przyjęty, że Rinuccini otrzymał 
zamówienie na tekst, a Peri i Giulio Caccini na muzykę do znacznie większego 
utworu na cześć zaślubin Henryka IV i Marii Medycejskiej we Florencji 6 
października 1600. Owa Eurydyka, którą wtedy wykonano, jest najstarszą zachowaną 
operą. Peri usprawiedliwiał się z braków tej pospiesznej pracy, wyrażając 
jednocześnie nadzieję, „że otworzy ona drogę innym talentom, aby
64
poszły moimi śladami ku chwale, jakiej mnie nie dane było osiągnąć".
Osiągnął tę chwałę jeden z najznakomitszych twórców w historii muzyki, Claudio 
Monteverdi z Kremony. W 1589, mając dwadzieścia dwa lata, był już nadwornym 
skrzypkiem księcia Mantui, a w trzynaście lat później został maestro di cappella. 
Jego pięć zbiorów madrygałów krytycy zgodnie oskarżyli o dysonanse, wyuzdane 
modulacje, nielegalne sekwencje harmoniczne i łamanie zasad kontrapunktu. Pisano 
o Monteverdim, że „ogromną uciechę sprawia mu jak największe zakłócanie dźwięków 
przez zestawianie obcych sobie pierwiastków i przez tworzenie kakofonii". 
Zwracając się ku nowej formie, jaką posłyszał we Florencji, Monteverdi wystawia 
w Mantui swoją pierwszą operę Orfeusz, powiększając orkiestrę do 36 instrumentów. 
Jego druga opera, Arianna, z 1608, jest znacznie bardziej dramatyczna. Całe 
Włochy zaczęły śpiewać arię porzuconej Arian-ny Lasciate mi morire (Dajcie mi 
umrzeć).
Rozszerzeniem i reorganizacją orkiestry, sygnalizacją każdej postaci specjalnym 
Iejtmotywem muzycznym, uwerturami poprzedzającymi jego opery, udoskonaleniem 
recitativów i arii, ścisłym łączeniem muzyki z dramatem Monteverdi pchnął operę 
na drogę dalszego rozwoju w stopniu podobnym, w jaki współczesny mu Szekspir 
uczynił to z teatrem. W 1637 Wenecja otworzyła podwoje pierwszego na świecie 
publicznego budynku operowego, Teatro di San Cassiano.
Śpiew słowika
Była to od wieków dziedzina poetów. Na mój gust najpiękniej tłumaczyła w poezji 
polskiej śpiew słowika Maria Jasnorzewska-Pawlikowśka, ukazując w
* — Dr ligi kot w worku
?5
wierszu Śpiew słowika tę tak dla niego charakterystyczną kolejność kompletnie 
różnych od siebie fraz. Pisze ona:                                        ? •
„Słowik skryty w drzew obłokach, wykwita pytaniem. I pyta się srebrno-szklanie, 
nutą słodką, śmigłą, Co łagodnie w niebo wnika kryształową igłą... I jeszcze się 
pyta szklanie, cicho i nieśmiało, A dźwięk spada srebrną, słabo wypuszczoną 
strzałą... I znowu się pyta .jasno, a ostatnie słowo Zatrzymuje się na niebie 
świecąc diamentowo... I znów się raz jeszcze pyta, a wyniosłość dźwięku Jest jak 
sztylet samobójczy, podniesiony w ręku... I znów pyta się upancie, wstrzymuje 
łzy ptasie, Kryje oczy migłą zasnute w siwych piór atłasie..."
Julian Tuwim zadowalał się tylko naśladowaniem słowika, pisząc: „W białodrzewiu 
ćwirnie i srebliście słodzik słowi słowińsieńkie ciewy". Wracając do zwykłej 
prozy, stwierdzić trzeba, że dopiero Howard, badacz obyczajów zwierząt, wraz ze 
swymi współpracownikami zbadał, co oznacza śpiew słowika. Człowiek jest miarą 
wszechrzeczy. Jest to prawda, ale tylko dla ludzi. Dla słowików natomiast miarą 
słowiczego świata są słowiki, tak jak dla tygrysów — tygrysy. To, że etolodzy 
umieli do tej prawdy dotrzeć, jest jednym z ważnych triumfów metody naukowej.
Gdy więc samczyk słowika śpiewa, nie czyni tego ani w przystępie smutku, ani 
namiętności, ani ekstazy, ale najzwyczajniej po to, aby obwieścić innym 
samczykom, że wytyczył sobie teren działalności i gotów jest bronić go przed 
każdym słowiczym ??-? truzem.
Ale kiedy pisklęta się wylęgną, a lokalny patriotyzm gniazdowy utraci swój sens, 
czyli właśnie mniej więcej na Św. Wit, w gruczołach słowika zachodzą odpowiednie 
zmiany kładące kres działalności wokalnej. Odwieczny ból i namiętność, 
kryształowe tony i ekstatyczne zachwyty, wszystko to pokrywa się milczeniem, 
przerywanym niekiedy tylko przez ochrypłe kraknięcie.
66
Poliańcy i giaurzy
Przez pięć wieków, od roku 700 do 1200, islam przewodził światu pod względem 
potęgi, ładu i zakresu rządów, wytworności obyczaju, poziomu życia, 
humanitarnego prawodawstwa i tolerancji religijnej, w literaturze, naukach 
ścisłych, medycynie i filozofii. W architekturze dopiero XII wiek oddać musiał 
palmę pierwszeństwa katedrom Europy. Sztuka muzułmańska wyczerpywała się w 
dekoracyjności, cierpiąc na skutek wąskiej skali tematu i monotonii stylu. Ale w 
narzuconych sobie granicach sztuka islamu była nieprześcigniona. Kultura i 
sztuka docierały tam szerzej niż w chrześcijaństwie: królowie byli kaligrafami, 
a kupcy, jak i lekarze, mogli być filozofami.
W ciągu tego okresu chrześcijaństwo przewyższało, być może, islam pod względem 
moralności seksualnej. Monogamia chrześcijan, choć łamana w praktyce, 
ograniczała jednak możliwości, podnosząc przy tym z wolna pozycję kobiety, 
podczas gdy islam zakrył jej oblicze zasłoną i woalem. Muzułmanie byli chyba 
lepszymi dżentelmenami od chrześcijan: częściej dotrzymywali słowa, okazywali 
więcej miłosierdzia zwyciężonym. Gdy prawo chrześcijańskie stosowało jeszcze 
ordalia czyli sądy boże, rozstrzygające sprawy przez próby wody, ognia lub 
pojedynki sądowe, prawo islamu rozwijało już orzecznictwo sądowe i oświecony 
wymiar sprawiedliwości. Religia islamu, choć mniej oryginalna od hebrajskiej, 
mniej rozległa w eklektyzmie niż chrześcijaństwo, była w swej wierze i rytuale 
prostsza i czystsza, nie tak dramatyczna i barwna jak chrześcijaństwo, a także 
czyniąca mniej ustępstw naturalnemu panteizmowi człowieka. Przypominała raczej 
protestantyzm w swej wzgardzie dla pomocy, jakich śródziemnomorska religia 
udziela wyobraźni i zmysłom; ugięła się jednak przed popularnym   sensualizmem w 
obrazie
67
raju wiernych. Uchroniwszy się niemal w zupełności przed klerykalizmem, islam 
popadł jednak w wąską i otępiającą ortodoksję wtedy właśnie, kiedy 
chrześcijaństwo wchodziło w najbogatszy okres filozofii katolickiej.
Wpływ chrześcijaństwa na islam ograniczył się niemal wyłącznie do religii i 
wojny. Skutkiem tego oddziaływania był prawdopodobnie zarówno mistycyzm, jak i 
kult świętych, a także klasztory islamu. Natomiast wpływ islamu na 
chrześcijaństwo był ogromny i urozmaicony. Od muzułmanów Europa otrzymywała 
pokarmy, napoje, leki, narkotyki, zbroje, broń, heraldykę, motywy i gusta 
artystyczne, artykuły i technikę przemysłu i haadlu, sygnalizację morską i 
obyczaje żeglarskie, a często i. słowa na oznaczenie tych rzeczy i spraw, takie 
jak: syrop, szerbet, eliksir, arabeski, materac, sofa, muślin, satyna, bazar, 
karawana, czek, taryfa, magazyn, admirał. Gra w szachy przyszła z Indii do 
Europy za pośrednictwem islamu, przejmując po drodze perskie wyrazy szach i mat.
Poezja i muzyka trubadurów przywędrowała z mauretańskiej Hiszpanii do Prowansji 
i z muzułmańskiej Sycylii do Włoch. Arabskie opisy nieba i piekła przyczyniły 
się prawdopodobnie do powstania Boskiej Komedii Dantego. Hinduskie bajki i cyfry 
przyszły do Europy w arabskim kształcie lub przebraniu. Wiedza islamu 
przechowała i rozwinęła grecką matematykę, chemię, astronomię i medycynę, a 
potem przekazała Europie dziedzictwo antycznej Grecji, znacznie wzbogacone. 
Arabskie terminy naukowe, takie jak algebra, zero, cyfra, azymut, alem-bik, 
zenit, tkwią ciągle w naszej mowie. Medycyna muzułmańska przewodziła światu 
przez dobre pół tysiąca lat.
Sklepienie żebrowe jest starsze w architekturze islamu niż Europy, choć nie 
umiemy wskazać drogi, jaką dostało się do sztuki gotyckiej. Wenecjanie pracujący 
w szkle i żelazie, włoscy introligatorzy, hisz-
??
pańscy płatnerze uczyli się swych kunsztów u muzułmańskich rzemieślników, a 
niemal wszędzie w Europie tkacze sięgali do krajów islamu po wzory. Nawet na 
ogrodach znać wpływy perskie.
Wpływy te szły różnymi drogami. Przez handel i przez wyprawy krzyżowe; przez 
tysiące przekładów z arabskiego na łacinę; przez odwiedziny w mauretańskiej 
Hiszpanii takich uczonych, jak matematyk
M
A
^W^ 7^//r^w//
Gerbert (późniejszy papież Sylwester II), uczony Michał Skot, filozof i 
podróżnik Adelard z Bath; także przez wysyłanie młodzieży chrześcijańskiej z 
Hiszpanii na dwory muzułmańskie dla otrzymania rycerskiej edukacji; przez 
codzienne kontakty chrześcijan i muzułmanów w Syrii, Egipcie, Hiszpanii i na 
Sycylii. Każde posunięcie się naprzód chrześcijaństwa w Hiszpanii przynosiło mu 
nową falę literatury, nauki, filozofii i sztuki islamu. I tak na przykład 
zdobycie Toleda w 1085 niezmiernie rozszerzyło horyzonty europejskiej astronomii 
i ożywiło doktrynę o sferycznym kształcie Ziemi.
Za tymi wszystkimi kontaktami tliła się nienawiść religijna. A w owych czasach 
nic, prócz chleba, nie było ludziom tak niezbędne jak religia. Podważenie jej 
odbierało człowiekowi ostatnią nadzieję. Przez trzy wieki chrześcijaństwo 
obserwowało, jak islam pochłania jeden chrześcijański kraj za drugim. Wreszcie 
doszło do konfliktu, obie cywilizacje starły
6,9
się w krucjatach, w których najlepsi po obu stronach stracili życie. Zachód 
wyszedł z krucjat zwyciężony, ale cenę za to późne zwycięstwo zapłacił 
wykrwawiony islam. Niszczony przez Mongołów popadł w biedę i obskurantyzm. 
Pobity Zachód, ucząc się chciwie od nieprzyjaciela, wypływać zaczął na szerokie 
morza wiedzy, przedsiębiorczości, nowych technik, rozwoju sztuki i literatury, 
druku, papieru, broni palnej i żeglarstwa, sterując ku epoce Odrodzenia.
Wielbłąd
Korzyści, jakie daje człowiekowi wielbłąd są wielkie i różnorodne, zwłaszcza na 
pustyni. Samica dwu-garbnego    wielbłąda    (baktriana),    zamieszkującego 
pustynie Azji Środkowej i Kazachstanu, daje dziennie   pięć   do   ośmiu   
litrów  mleka,   a   jednogarbna wielbłądzica,   mieszkanka pustyń Afryki i Azji 
południowej i środkowej, daje po dwanaście, a nawet piętnaście litrów dziennie w 
ciągu półtora roku bez przerwy. Dorosły baktrian dostarcza rocznie do 12 kg 
cieniutkiej,   długiej   i   puszystej   wełny,   z   której wyrabia się 
doskonałe tkaniny. Kiedy człowiek ma wielbłądy,  może  w każdej  chwili  
porzucić  zużyte pastwiska i przenieść się z całym dobytkiem choćby na odległość 
tysiąca kilometrów. Zapas tłuszczu pozwala wielbłądowi znieść nawet dłuższy brak 
pokarmu. Niegroźne są dla niego trzy- albo czterodniowe marsze bez wody. W 
okolicach, gdzie można znaleźć tylko  słoną   wodę,   wielbłąd   czuje   się    
doskonale, a mleko wielbłądzie, dodane do słonej wody, czyni ją całkiem zdatną 
do picia.   Jako wytrzymałe   zwierzę juczne może on na swym grzbiecie 
dostarczyć słodkiej wody lub opału do aułu pozbawionego tych dobrodziejstw.
70
Gdy wielbłąd się zestarzeje, idzie na rzeź. Hodowca uzyskuje wtedy do ćwierci 
tony mięsa i do 120 kg tłuszczu. Ze skóry wielbłąda wyrabia się trwałe obuwie. 
Tak więc zwierzę to karmi, poi, ubiera człowieka, przewozi jego samego i cały 
jego dobytek przez wszelkie bezdroża. Wadą wielbłądów jest zbyt powolne 
rozmnażanie się. Żyją one trzydzieści, rzadko czterdzieści lat. Pierwsze 
potomstwo wydają w szóstym roku życia, a dopiero w ósmym nadają się do noszenia 
ciężarów.
Europejczykom, którzy sami z dobrodziejstw wielbłądzich nie korzystali, wydawał 
się on już od starożytności zwierzęciem niezgrabnym i brzydkim, przeciwnie niż 
mieszkańcom pustyń. Już u Ezopa, a więc w połowie VI wieku przed ne., znajdujemy 
bajki, podkreślające tę jego cechę. Bajka pt. WieU błąd opowiada o wielbłądzie, 
który prosił Zeusa o rogi, bo tak wiele ładnych zwierząt je posiada; bóg wszakże 
nie tylko odmówił mu rogów, ale jeszcze obciął mu uszy, aby go ukarać. Morał 
jest taki, że kto żąda za dużo, może utracić jeszcze tę odrobinę, jaką ma. Inna 
bajka Ezopa, Wielbłąd i małpa, opowiada, jak na wielkim zgromadzeniu zwierząt 
wielbłąd, ujrzawszy jak małpa tańczy, sam puścił się w tany, a czynił to tak 
niezdarnie, że wyrzucono go z zebrania.
Niemiecki dramatopisarz Lessing, a za nim nasz wielki poeta Ignacy Krasicki, 
napisali bajkę o koniu, który zuchwale skarżył się przed Jowiszem na swoje 
upośledzenie. „W czymże to — spytał Jowisz — mów, na czym ci zbywa?" „Oto kark 
niezbyt wzniosły, a zbyt gęsta grzywa. Nogi nie dość wysokie, piersi nie dość 
szerokie, każesz nosić człowieka, a siodła nie dałeś". Rozgniewany Jowisz 
postawił przed nim wielbłąda, straszydło odznaczające się pożądanymi Przez konia 
cechami, z garbami zamiast siodła, wzniosłym karkiem itd. Od tego czasu, gdy 
ujrzy wielbłąda, każdy koń drży ze strachu, przynajmniej w świecie bajki.
Tl
Anatema
Jest to wyraz starogrecki oznaczający dar, zwłaszcza zaś ofiarę składaną bóstwu, 
przedmiot ofiarowany na skutek przyrzeczenia albo ślubowania; podobne znaczenie 
mają ofiary wotywne w kościele katolickim. Tu jednak wyraz anatema nabrał 
całkiem innego znaczenia: jest to mianowicie wyrok, odłączający od kościoła 
osobę, na którą został wydany. W wiekach średnich słowo to przejmowało grozą. 
Rzucano klątwy na osoby, na miasta, a nawet całe kraje i nieraz nie tyle z 
powodów religijnych, ile politycznych. Jakkolwiek klątwę mieli prawo rzucać 
tylko papieże, synod i biskupi w obrębie swoich diecezji, zdarzało się nierzadko, 
że i proboszcz rzucał ją na parafian w razie niezłożenia mu dziesięciny.
Anatema znaczyła więcej niż ekskomunika, która była tylko chwilowym odłączeniem 
od społeczności wiernych. Anatemę wygłaszano zwykle przeciw heretykom, 
atakującym dogmaty i powagę kościoła. Akta soborów zwoływanych w kwestiach wiary 
kończyły się zawsze anatemą przeciw każdemu, kto by nie uznawał postanowionych  
artykułów  albo   pod-
72
trzymywał potępione opinie. Ostateczne przepisy dotyczące stosowania anatemy 
ułożono w 1031 roku.
Klątwy rzucano nie tylko na ludzi, ale nawet na zwierzęta, ba, na owady 
przynoszące szkodę. W 1320 w południowej Francji zjawiło się na polach mnóstwo 
chrząszczy majowych. Sprawić musiały niemałe szkody, bo ludność udała się o 
pomoc do biskupa i legata papieskiego. Ci nie odmówili pomocy i wezwali 
szkodniki przed sąd biskupi w Awinionie. Proces odbył się z całym aparatem 
formalnym i bezstronnością. Sąd wyznaczył oskarżonym obrońcę z urzędu, mającego 
przestrzegać praw przysługujących klientom. Obaj arcykapłani z całą wystawnoś-
cią owych czasów udali się na zniszczoną przestrzeń gruntu i w imieniu sądu 
duchownego wezwali chrząszcze do stawienia się przed biskupem. W razie 
niestawiennictwa zagrozili klątwą. Ponieważ w wyznaczonym dla rozprawy terminie, 
mimo rozwieszenia odpowiednich obwieszczeń, chrząszcze się nie stawiły, obrońca 
wystąpił, powołując się na prawo poszukiwania pokarmu, przysługujące chrząszczom 
tak jak wszystkim stworom boskim, a niestawiennictwo usprawiedliwiał tym, że nie 
dano im glejtu bezpieczeństwa na drogę do sądu i powrót do domu. Wyrok brzmiał: 
wszystkie chrząszcze powinny się w ciągu trzech dni przesiedlić na wskazane pole 
oznaczone tablicami, gdzie znajdą pod dostatkiem pożywienia; te, które tego nie 
zrobią, ulegną anatemie.
W Polsce potęga klątwy była (bardzo wielka. Drżeli przed nią wszyscy. W XII 
wieku, kiedy wyklęty wchodził do miasta, uderzano w dzwony, dzwoniąc na jeden 
bok tylko. W wiekach XV i XVI duchowieństwo polskie szafowało klątwami hojnie, a 
wykląć mógł już nie tylko proboszcz, ale i klecha. Rzucano zaś anatemę nawet za 
niewielki brak w dziesięcinie, za lada obrazę osobistą. Dlatego powaga klątwy 
osłabła i zdarzało się nawet, że kmiecie, złapawszy klechę, odbijali mu klątwę 
kijami na grzbiecie.
Przy rzucaniu klątwy ksiądz w żałobnej szacie, z
73
zapaloną świecą, wygłaszał ze stopni ołtarza formułę anatemy: „Aby w domu, na 
ulicy, na roli, jedząc, siedząc, robiąc i chodząc, był przeklęty; aby zdrowego 
członka nie miał od wierzchu głowy aż do stopy nożnej, aby wnętrzności jego 
wypłynęły i robactwo ciało jego toczyło; aby dom jego był spustoszony, a sam 
wymazany został z księgi żywota i z diabłem jeno mieszkał".
Adamowie
Niejeden był praojciec Adam, a w innych niż biblijna kosmogoniach rodowód 
człowieka nie zawsze jest podobny do opowieści z Genesis. Stworzenie człowieka, 
ważny epizod wielu, choć bynajmniej nic-wszystkich kosmogonii, odgrywa na 
przykład w mitologii greckiej rolę całkiem podrzędną. We wczesnych mitach 
greckich człowiek jest albo rówieśnikiem bogów, albo został zrodzony z jakichś 
przedmiotów lub z Gai czyli Ziemi. Biblijne sprawozdanie ze stworzenia człowieka 
przedstawia w zasadzie dwie różne historie. W jednej, prawdopodobnie późniejszej 
wersji, utworzenie "człowieka z chaosu jest szczytowym punktem procesu 
stworzenia wszechświata. W innej- Bóg stworzył Adama z gliny i tchnął w twarz 
jego oddech życia; tutaj moment ten nie stanowi żad-dnej kulminacji, przeciwnie, 
odbywa się jeszcze przed stworzeniem świata zwierząt.
Relacja ta nie idzie za babilońską historią stworzenia, w której człowiek 
powstaje z krwi Kingu, drugiego męża bogini Tiamat, ale za wcześniejszą od niej 
historią sumeryjską, w której Ninmah lepi człowieka z gliny wyjętej z przepaści. 
W tymże micie sumeryj-skim bóg wód Enki także próbuje stworzyć człowieka, ale 
ten prototyp ma poważne mankamenty: nie potrafi siedzieć, ani stać, ani zgiąć 
kolan, nie umie odpowiedzieć na pytania Ninmah, ani też sięgać po chleb. 
Podobnie w świętej księdze Popol Vuh gwate-
74
malskich Indian Kicze pierwsi ludzie, ulepieni z mułu rzecznego, nie potrafią 
utrzymać się na nogach i są słabi na umyśle. Zostają więc zniszczeni. Następną z 
kolei rasę ludzi zrobiono z drzewa. Ci znów nie chcieli czcić bogów i myśleli 
tylko o sobie. Świat zbuntował się przeciw nim, uśmierciły ich zwierzęta domowe 
i narzędzia, takie jak garnki, kamienie młyńskie, motyki itp. Dopiero trzecia 
próba udała się całkowicie. Rośliny, kamienie, części Stwórcy, ślina, robaki, 
muszle, drewniane rzeźby, figury rysowane na piasku, pot, popiół — każdy z tych 
materiałów w pewnych mitologiach uważano za surowiec, z którego zrobiony został 
człowiek.
Różne plemiona Indian Czako w Ameryce Południowej uważają, że ludzi wykopały z 
ziemi psy, wy-czuwszy węchem ich obecność, albo że ludzie wyszli z   wielkiego  
drzewa,   które   się   rozpękło,   albo,  że pierwszego człowieka wysiedział 
olbrzymi ptak w jaskini na szczycie góry. Według opowieści słowiańskiej na 
ziarnko piasku, które przylgnęło do paznokcia Boga w chwili, gdy pracował, 
spadła kropla boskiego potu. Ziarnko stało się człowiekiem,-który musi pracować  
na chleb w pocie czoła.   Aby wyjaśnić naturę lub pozycję społeczną kobiety, 
powstały mity, w których rodzi się ona z żebra mężczyzny albo, według równie 
rozpowszechnionych wierzeń, z psiego ogona albo z diabła. Pewne plemiona na 
Borneo uważają, że mężczyzna powstał z rękojeści miecza, a kobieta z kądzieli, 
zupełnie niezależnie od naszego dawnego określenia linii   męskiej i żeńskiej   
rodu jako miecza i kądzieli.
Natomiast w legendzie muzułmańskiej można by się dopatrzeć przeczucia teorii 
ewolucji, gdyż Allah zsyła w niej deszcz na ziemię dla przygotowania szlamu, z 
którego ma stworzyć Adama. Ciało jego leży wyciągnięte na ziemi przez 150 lat, 
nim wreszcie obdarzone zostaje tchnieniem życia. Kiedy Allah wdmuchnął mu je w 
nozdrza, Adam kichnął i powiedział: „Chwała Allahowi!".
73
Samurajowie               j
Trzeba w istocie wielkiego wysiłku wyobraźni, aby przedstawić sobie, że jeszcze 
w połowie XIX w. dziJ siejsza nowoczesna, zindustrializowana, zurbanizowana 
Japonia była ubogim krajem, zażywającym długiego okresu pokoju pod rządami 
dyktatury wojskowej, w niezmąconej izolacji od świata zewnętrznego, uprawiającym 
wyrafinowaną literaturę i sztukę. Teoretycznie głową narodu był boski cesarz, 
naprawdę jednak już od XII w. rządzili siogu-nowie, dyktatorzy wojskowi, a od 
początku XVII w., nieprzerwanie, siogunowie dynastii Tokugawów.
Cesarz wraz ze swym dworem otrzymywał od siogunów pewną dotację roczną dla 
kontynuowania imponującej i pożytecznej fikcji nieprzerwanej, legalnej władzy. 
Wielu dworzan utrzymywało się z: chałupnictwa: niektórzy robili parasole, inni 
pałeczki do jedzenia lub wykałaczki, albo karty do gry. Toku-gawowie z zasady 
nie pozwalali cesarzom na sprawowanie jakiejkolwiek bądź formy władzy, odcinali 
ich od narodu, otaczali kobietami. Rodzina cesarska zadowalała się dyktowaniem 
mody ubiorów arystokracji.
Tymczasem siogun delektował się wzrastającym powoli bogactwem kraju. Gdy 
pojawiał się na ulicy w palankinie albo w wozie zaprzężonym w woły, policja 
zajmowała wszystkie domy na jego drodze. Żaluzje okien na piętrze trzeba było 
zasłonić, wszelki ogień zagasić, psy i koty pozamykać, a ludzie musieli klękać 
przy drodze z głowami wspartymi o spoczywające na ziemi dłonie. Siogun miał 
liczny dwór łącznie z czterema błaznami i ośmioma wytwornymi damami do wszelkich 
rozrywek. Na wzór chiński Rada Cenzorów kontrolowała całą administrację państwa 
i nie traciła z oczu działań panów feudalnych zwanych dajmio. Poniżej dajmio 
była tylko szlachta
7G
rodowa, a jeszcze niżej szlachta zagrodowa. A na służbie dajmiów — milion lub 
więcej samurajów, zbrojnej w miecze gwardii.
W feudalnej Japonii każdy szlachcic był żołnierzem, a żołnierz — szlachcicem 
(lub, jeśli kto woli, dżentelmenem), odwrotnie niż w pacyfistycznych Chinach, 
gdzie każdy dżentelmen powinien był być raczej uczonym niż wojakiem. Choć 
samurajowie uwielbiali takie wojownicze powieści jak chiński Romans o trzech 
królestwach, a nawet do pewnego stopnia wychowali się na nich, jednak gardzili 
wykształceniem, a człowieka uczonego w piśmie nazy-
wali opojem książkowym. Mieli oni liczne przywileje: byli zwolnieni od podatków, 
otrzymywali regularne przydziały ryżu od barona, któremu służyli, nie 
obowiązywała ich także żadna praca, z wyjątkiem, w razie potrzeby, ofiary życia 
za ojczyznę. Gardzili miłością jako błahą zabawą i przedkładali nad nią grecką 
przyjaźń, a także hazard i burdy pijackie. Zaprawiali zaś rękę do miecza płacąc 
katowi za wyręczenie go, gdy trzeba było ściąć głowę skazanemu.
Miecz samuraja był jego duszą, zgodnie ze słynnym powiedzeniem Ijejasu, 
założyciela dynastii Tokugawów, a dusza ta, mimo trwałego pokoju, uzewnętrzniała 
się nad podziw często. Samuraj miał prawo uśmiercić każdego członka klas 
niższych, który
77
mu uchybił. Próba nowego miecza mogła się odbyci równie łatwo na żebraku jak na 
psie. Lonfcard opisu-e je, że gdy jaki słynny szermierz otrzymywał nowyj miecz, 
stawał koło Nihon Basi, centralnego mostu w I Jedo,   i czekał na sposobność 
wypróbowania   hartuj stali. Wreszcie, -po dłuższym lub krótszym oczekiwa-1 niu,  
pojawiał się przed  zaczajonym  zuchem  jakiś gruby wieśniak,  wesoło  podpity.  
Wtedy  szermierz jednym  ciosem  zwanym  nasi-uari  czyli  przecięcie perły, 
rozcinał kmiecia od czubka głowy po pachwiJ nę. Chłop szedł dalej, nie wiedząc, 
że cokolwiek mu f się przytrafiło, póki nie wpadł na jakiego kulisa i niel 
rozpadł się na dwie gładko rozdzielone połówki.
Samurajów  obowiązywał surowy kodeks  honoru — busido, czyli droga rycerza — 
określający cnotę jako   „umiejętność   powzięcia   określonego   sposobu 
postępowania w zgodzie z rozumem, bez wahania:! umierać, gdy słusznie jest 
umierać, uderzyć, gdy słu- I sznie jest uderzyć".   Pogardzali oni wszelkim   
handlem,  zyskiem,  pożyczaniem  czy  nawet  liczeniem pieniędzy. Niemal zawsze 
dotrzymywali danego sło-j wa, chętnie ryzykowali życie dla każdego, kto prosił 
ich o pomoc w słusznej sprawie. Z zasady żyli w as-| cetycznej wstrzemięźliwości; 
ograniczali się do spo-j żywania jednego posiłku dziennie, przyzwyczajali się! 
do przyjmowania każdego jadła, na jakie trafili. Ból znosili w milczeniu, nie 
zdradzali się z jakimikolwiek 1 uczuciami czy wzruszeniami. Żony ich były przyu-
? czone do dawania wyrazu radości na wieść o śmierci! męża na polu bitwy. Nie 
uznawali żadnych zobowią-j zań z wyjątkiem lojalności w stosunku do zwierzch- 'j 
ników; ona była, według ich kodeksu, prawem wyż-j szym od miłości synowskiej czy 
ojcowskiej. Dla samuraja   było   rzeczą   normalną   popełnić   harakir w dniu 
śmierci swego pana, aby mu służyć i opiekować się nim również na tamtym świecie.
Kiedy siogun Ijemitsu umierał w 1651 roku, przy* pomniał swemu premierowi Hotto 
o obowiązku dziun-si, t'j. „towarzyszenia w śmierci". Hotto zabił się bez
78
słowa, wraz z kilku współpracownikami. Kiedy cesarz Mutsuhito zmarł w 1912 ?.,- 
generał Maresuke Nogi, zdobywca Port-Arturu i zwycięzca spod Muk-denu, popełnił 
samobójstwo wraz z żoną, dając w ten sposób wyraz swej wierności dla mikada. 
Harakiri czyli seppuku, samobójstwo przez rozcięcie brzucha, było prawem kodeksu 
busido. Sztuka seppuku i jej precyzyjny rytuał były jednym z pierwszych 
przedmiotów nauki młodzieży samurajskiej. Ostatnią przysługą oddaną serdecznemu 
przyjacielowi mogło być ścięcie głowy w chwilę po popełnieniu przez niego 
seppuku.
Morderstwu, podobnie jak samobójstwu, pozwalano niekiedy zastępować prawo. 
Feudalna Japonia oszczędzała na policji nie tylko dlatego, że posiadała 
niezliczonych bonzów; pozwalała ona synom i braciom zamordowanego brać prawo w 
swoje ręce. I to uznanie prawa do pomsty, choć było tematem połowy powieści i 
sztuk literatury japońskiej, zapobiegało prawdopodobnie wielu zbrodniom. Jednak 
samuraj, po dokonaniu takiego ataku zemsty osobistej, poczuwał się zwykle do 
obowiązku popełnienia harakiri. Najwybitniejsi z tych mścicieli-samobójców są do 
dziś, w pojęciu ludu, bohaterami i świętymi. I za naszych dni pobożne ręce 
porządkują ich groby, nad którymi ani przez chwilę nie przestaje się unosić dym 
kadzidlany.
Fałszywe dzieło sztuki
Przede wszystkim warto wyjaśnić pewne nieporozumienie. Obraz czy rzeźba mogą być 
fałszerstwem, to znaczy umyślnie wykonane tak, aby udawały dzieło jakiegoś 
mistrza lub jakiejś dawnej epoki, a mimo to stanowić dzieło sztuki. Jako 
przykład może tu po-
79
służyć sprawa konia greckiego (nie mieszać z koniem trojańskim, który był 
właściwie także greckim!) w Metropolitalnym Muzeum Sztuki w Nowym Jorku. 
Wicedyrektor tego muzeum, Joseph Noble, miał od lat zwyczaj odbywania 
codziennego spaceru po galerii brązów greckich. Jednym z eksponatów, przy którym 
się często zatrzymywał, był mały koń grecki, pochodzący z 480—470 przed ne. Nic 
dziwnego, że ta przepiękna rzeźba zwracała na siebie uwagę Noble'a, gdyż od 
czasu, kiedy ją muzeum zakupiło, to jest od 1923 roku, konik był ulubieńcem 
milionów zwiedzających. Jego reprodukcje sprzedawano w całych Stanach, a wiele 
uczonych książek przedstawiało go jako produkt szczytowego okresu sztuki 
starogreckiej.
Chociaż pan Noble jest specjalistą w dziedzinie stylów i historii brązów 
greckich, przyglądał się koniowi w podobny sposób jak miliony mniej 
wykształconych miłośników sztuki, raczej z zadowoleniem estetycznym niż z 
fachowym krytycyzmem. Wszakże pewnego dnia, latem 1961 roku, jego zmysł 
krytyczny wziął górę nad poczuciem piękna, kiedy spostrzegł w tym brązie pewien 
szczegół, który dotychczas uchodził jego uwagi. Konika natychmiast zabrano z 
galerii, a w sześć lat później, 7 grudnia 1967, New York Times ogłosił na 
pierwszej kolumnie artykuł pod nagłówkiem: „Grecki konik z Muzeum fałszerstwem". 
To, co się zdarzyło między spacerem Noble'a a artykułem w Timesie jest dobrą 
ilustracją sposobów, jakich się używa przy badaniu dzieł sztuki wątpliwej 
autentyczności, badaniu, w którym nauka gra coraz donioślejszą rolę.
Pierwsze podejrzenie było natury stylistycznej: Noble zauważył pewien szczegół — 
linię biegnącą od nozdrzy przez grzywę, grzbiet i brzuch konia, a dalej z 
powrotem przez przednią nogę do głowy. Noble zrozumiał, że linia wskazuje 
miejsca zetknięcia się dwóch części odlewu, gdzie wysączył się płynny brąz, 
tworząc żeberko wypełnione następnie metalem; stąd ślad w kształcie linii.   
Gdyby koń  był autentyczny,
80
byłby wprawdzie także wykonany jako odlew, ale inną metodą, mianowicie metodą 
traconego wosku. W starożytnej Grecji odlewano posąg tej wielkości przygotowując 
naprzód model woskowy konia i pokrywając go następnie gliną, a w jakimś mało 
widocznym miejscu pozostawiano otwór. Następnie ogrzewano glinę, powodując 
wycieknięcie wosku przez tę dziurę (stąd nazwa metody). Tę samą drogą wlewano 
następnie płynny brąz, a kiedy metal ostygł, tłuczono glinianą skorupę, 
odsłaniając gotowy już odlew z brązu. Niestety, naszego pięknego -konika 
wykonano z formy piaskowej, a więc metodą wynalezioną dopiero w XIV wieku naszej 
ery.
Dalsze badania odkryły małe zatyczki z brązu. Noble przypuszczał, że maskują one 
otwory, którymi wsuwano druty żelazne do środka posągu, aby uzbroić piaskowo-
gliniasty rdzeń w miejscach najbardziej narażonych na pękanie pod wpływem 
naprężeń powstających w odlewie podczas chłodzenia. Przypuszczenie to stało się 
jeszcze wiarygodniejsze, kiedy zastosowano bardzo prosty sprawdzian. Zaczęto 
przesuwać magnes tuż przy powierzchni posągu; miejsca, gdzie znajdowały się 
zatyczki, przyciągały magnes do siebie. Kiedy konia włożono do wody, prawo 
wyporu hydrostatycznego przemówiło na jego niekorzyść. Wreszcie sprowadzono 
nieszczęsnego konika na dziedziniec Muzeum i tam poddano go decydującej próbie 
cieniografu promieni gamma, za pomocą urządzenia zawierającego izotop 
promieniotwórczy, iryd 192. Kiedy wywołano kliszę, można było na zdjęciu 
rozpoznać wnętrze konia, rdzeń piaskowy, druty żelazne i punkty, w których były 
umocowane do zatyczek. Świadczyło to nieodparcie o fałszerstwie, a uszkodzone 
nogi i ogon wykazywały dobitnie, że nie było to nawet dzieło sztuki w stylu 
neoklasycznym, ale owoc świadomego wysiłku, aby podrobić autentyk. Dokładniejsze 
badania wykazały, że konika wykonano mniej więcej około roku 1915.
Ale przecież było to dzieło znakomitego artysty!
• — Drugi kot w worku
81
Mimetyzm                   j
Maskowanie się lub upodobnianie do podłoża albo do innych zwierząt jest 
zjawiskiem niezmiernie w przyrodzie rozpowszechnionym. Zwierząt, które łatwo 
dostrzec, jest bez porównania mniej niż takich, które odkryć można tylko 
przypadkiem albo mając dobrze wyszkolone oko. Zwierzęta drapieżne maskują się 
niemal równie często jak te, które są celem ich polowania. W okolicach, gdzie 
zima jest śnieżna, zarówno zając, jak i lis, mają białe futerko zimowe.
Mówiąc o tych zjawiskach warto pamiętać, że mamy na myśli wrażenia odbierane 
ludzkimi oczami i oceniane przez ludzki mózg. Jak ukazują się one oczom zwierząt, 
nie wiemy, choć im bliższe są nam te zwierzęta pod względem ogólnej budowy ciała, 
tym większe jest prawdopodobieństwo, że odbieramy wrażenia w sposób podobny. 
Można twierdzić z pewnością, że pewne zwierzęta rozpoznają osobniki własnego 
gatunku albo ludzi, albo swych nieprzyjaciół przy pomocy zmysłu wzroku. Na tym 
fakcie oparł człowiek jeden ze swych najdawniejszych sposobów kamuflażu, 
mianowicie pułapki na niedźwiedzie, doły pokryte z wierzchu gałęziami. Sztuka 
trapera polegała na precyzyjnym ułożeniu materiału maskującego pułapkę, którą 
myśliwy usiłował uczynić niewidzialną dla niedźwiedziego oka, stapiając kolory i 
kształty przykrycia z otoczeniem i świadomie osiągając podobny wynik, jaki 
przyroda osiąga mimo-wiednie.
Przebranie jest także wczesną formą kamuflażu. W Jaskini Trzech Braci we Francji, 
na ściennym malowidle artysta epoki paleolitu przedstawił łowcę przebranego za 
rena. Zbliżając się do stada bizonów, które nie czuło na prerii strachu nawet 
przed samotnym wilkiem, północnoamerykański Indianin ubierał się w wilczą skórę 
i poruszał się jak wilk. Buszmeni no-
82
sili na ramionach łeb i skćrę antylopy polując na słonie, strusie podchodzili 
zaś ukryci w strusich piórach, nosząc łeb ptaka w górze na długim giętkim kiju, 
poruszanym we właściwy strusiom sposób.
W mimetyzmie zwierzęcym sam wygląd jest tylko jednym z czynników gry. Pomagają 
mu postawa, gesty, ruchy, a nawet dźwięki, przyczyniając się do pogłębienia 
ułudy. Z pomiędzy wielu gatunków owadów udających liście, liściowaty gatunek 
modliszki chyboce się w nieregularnych odstępach czasu jak prawdziwy liść 
poruszany przypadkowym powiewem. Pewien pająk, który naśladuje wyglądem mrówkę, 
aby ją tym łatwiej ułowić, porusza się zygzakowatym, mrówczym kłusem, trzymając 
drugą parę nóg nad głową i drgając nimi jak mrówka czułka-nii. Kiedy indziej zaś 
właściwym zachowaniem się będzie idealny bezruch, jak w wypadkach owadów 
upodobnionych do patyków czy kamieni.
Genealogia imion
Temat to obszerny i zużyty jak zeszłoroczny kalendarz, ale zawsze coś niecoś 
ciekawego się w nim kryje. Wiele popularnych imion pochodzi z hebraj-
83
skiego. Rozpowszechniły się one za pośrednictwem Biblii. I tak: Anna czy Hanna 
znaczy łaska, Jan znaczy łaskaw, czy też Bóg łaskaw, Józef znaczy doda czyli 
doda potomków, rozmnoży się. Michał to prawdopodobnie boski, Szymon — posłuszny, 
a Tomasz — bliźniak.
Grek miewał tylko jedno imię z dodawanym dla rozróżnienia imieniem 
patronimicznym, odojcow-skim. Imion greckich istniały tysiące. Mówiły one o 
walce, zwycięstwie, sławie, dumie, pobożności. W gruncie rzeczy jednak Grecy, 
nadając dzieciom imiona, często nie pamiętali już o ich znaczeniu, tak jak i my 
nie myślimy o władzy, miotaniu i sławie naszych Władysławów i Mieczysławów. 
Często zresztą tłumaczenie greckich imion, choćby jak najprawi-dłowsze, nie daje 
zbyt sensownych rezultatów, np. w przypadku takich imion, jak Lysippos 
(wyprzęgający konie) czy Zeuksippos (zaprzęgający albo wiążący konie). Wyjaśnia 
się istnienie takich imion zwyczajem łączenia połówek imion dwóch przodków albo 
krewnych wstępnych dziecka. Na przykład z imienia Lysanias (rozpraszający troski) 
i Philippos (przyjaciel koni), po naszemu Filip, tworzono nowe imię Lysippos, 
wprawdzie nie mające wielkiego sensu (jak to stwierdziliśmy powyżej), ale za to 
będące pamiątką po dwóch imionach, powiedzmy stryja i dziadka.
Wielu imion greckich używa się do dziś w Polsce. Agata — dobra, Aleksander — 
odpierający wroga, Anatol — wschód słońca, Andrzej — męski, Kalikst — piękny, 
Eugeniusz — szlachetnie urodzony, Eufemia — mająca dobrą sławę, Jerzy — rolnik 
czy oracz, Grzegorz — czujny, Hilary — wesół, Katarzyna — czysta, Małgorzata — 
perła, Sebastian — wspaniały, czczony, Teodor — Bożydar, znaczący zresztą to 
samo, co Dorota, wreszcie Barbara — barbarzyn-ka, cudzoziemka.
Rzymianin w najdawniejszych czasach nosił także tylko jedno imię, np. Romulus, a 
Rzymiankom do familijnego imienia dodawano żeńską końcówkę. Także
84
i później córka pewnego słynnego adwokata nazwiskiem Marcus Tullius Cicero 
nazywała się tylko Tul-lia. W czasach klasycznych obowiązywało już imię wraz z 
nazwiskiem i przydomkiem. Imion było tylko osiemnaście, z tych część bardzo 
rzadko używana. Niektóre są tylko liczbami, bo Rzymianin był tak prozaiczny, że 
potrafił nazwać swego syna Piątym, Szóstym czy Dziesiątym (Quintus, Sextus, 
Decimus). W pisaniu skracano zwykle imiona do jednej litery, do samego inicjału, 
co przy tak małej liczbie imion nie mogło wywołać nieporozumień. My (mam tu na 
myśli nie tylko Europę, ale i obie Ameryki) naśladujemy, a raczej małpujemy te 
skróty całkiem bezmyślnie, bo ze skrótu J. Nowak nikt przecież nie zgadnie 
imienia. Następny człon, nazwisko, odnosił się często do jakiegoś zawodu 
rolniczego, jak np. Ovidius (owczarz, pasterz). Przydomek wreszcie napomykał, 
niekiedy dość brutalnie, o jakiejś wadzie fizycznej czy umysłowej. Np. Horatius 
Flaccus —? kłapouchy, Ovidius Naso — nochal, Titus Maccius Plautus — z platfusem, 
Brutus — głupek. Zwyczaj oznaczania wszystkich członków rodziny tym samym 
nazwiskiem jest właściwie wynalazkiem rzymskim, przyjmowanym w Europie stopniowo, 
od XII do XV wieku, w Holandii w XIX wieku, w Turcji dopiero od 1934, w Islandii 
jeszcze do dziś dnia się nie przyjął.
Imion wziętych z łaciny mamy zatrzęsienie. Oto niektóre z nich. August — 
czcigodny, wspaniały, Kamil — pomocnik kapłana, Klara — czysta, Konstanty — 
stały, Cecylia — niewidoma, Celestyna — niebiańska, Klaudiusz — kulawy, Klemens 
— miłosierny, Feliks — szczęśliwy, Leon — lew, Marcin — marsowy, wojowniczy, 
Maurycy -— ciemny jak Maur, Maksymilian — największy, Paweł — mały, Piotr — 
skała. Renata — odrodzona, Sylwester i Sylwia — leśnik d leśna, Urszula — 
niedźwiedziczka, Wiktor i Wincenty — zwycięzca.
Niemało też znajdujemy wśród nas nosicieli imion germańskich. Złożone bywają 
zazwyczaj z dwu czło-
85
nów, których połączenie daje niemal zawsze jakiś niezmiernie wojowniczy wynik: 
siła, broń i walka, zwycięstwo i sława to zwykłe tematy. Również imiona kobiet 
należą do tego samego zakresu pojęć, bo kobieta była pomocnicą i 
współtowarzyszką broni. I tak np. Zygmunt to zwycięzca, Robert — błyszczący 
sławą, Ryszard — mocny i potężny, albo śmiały wojownik, Matylda — dzielna w boju, 
Ludwik — sławny wojak, Henryk — potężny władca, Konrad — śmiała rada, Artur — 
orzeł (boga) Tora, Arnold — orla potęga, Alicja — szlachetna, Adela — szlachetne 
dziewczę.
Imiona słowiańskie składają się zazwyczaj także z dwóch członów, wyrażających 
życzenia pomyślności lub bogactw, dumy i nadziei. Przewijają się w nich takie 
tematy jak lud, mił, mir, sław, mysł. Rzecz osobliwa, że w ostatnich 
dziesiątkach lat straciły wzię-tość najpopularniejsze dawniej imiona jak 
Stanisław, czy Kazimierz, nie mówiąc już o zamierzchłych Mścigniewach i 
Lubomysłach. Ich znaczenie daje się zresztą dość łatwo odczytać. Wiele imion 
cudzoziemskich Polacy naginali do brzmień języka ojczystego lub wprost 
tłumaczyli na imiona narodowe. I tak Ignacego mianowano Żegotą, Floriana — 
Tworzyja-nem, Horacego — Jaraczem, Laurencjusza — Wawrzyńcem, Alberta — 
Olbrachtem, Andrzeja — Jędrzejem, Sylwestra — Lasotą, Feliksa — Szczęsnym, a 
Hieronima — Jaroszem.
dzikus
W końcu XV wieku stosunek do nowo poznanych Indian był, przynajmniej w pewnym 
sensie, przepojony szacunkiem i podziwem. Na sześciu Indian, których Kolumb 
przywiózł królowej Izabelli do Hiszpa-
Szlachetny
86
•
nii; patrzono powszechnie jak na dziw natury. Także kiedy Walter Raleigh 
przywiózł Indian do elżbietań-skiej Anglii, stali się oni ośrodkiem 
zainteresowania. Szekspir skarży się w Burzy (akt 2, scena 2), że „ci, którzy by 
nie dali szeląga na wspomożenie kulawego żebraka, dadzą chętnie dziesięć, aby 
zobaczyć martwego Indianina". Filozof Michel Montaigne rozmawiał z Indianami 
sprowadzonymi na dwór francuski i doszedł do wniosku, że trafił wreszcie na 
Szlachetnych Dzikusów, bo Indianie: „nie znają handlu, sztuki czytania i 
rachowania, sędziów, polityków, służby, bogactwa ani nędzy... Nie znane są wśród 
nich nawet wyrazy oznaczające kłamstwo, fałsz, zdradę, zawiść, zazdrość i 
zniewagę".
Szlachetny Dzikus stał się modny wśród intelektualistów Europy, ale koloniści 
mieli inne zdanie o współżyciu z czerwonoskórymi. Nowoangielscy pu-rytanie 
stanęli od razu przed problemem indiańskim, bo choroby sprowadzone z Europy, 
zwłaszcza ospa, dziesiątkowały tubylców. Ale i z pozostałymi przy życiu 
purytanie obchodzili się w sposób pożałowania godny. Żądali od nich gorliwej 
pobożności, do której Indianie byli niezdolni z natury. Kiedy zaś plemię Pekotów 
nie przystało na osiedlenie się białych w dolinie Connecticut, oddział purytanów 
otoczył w 1637 ich wieś i podpalił ją wraz z mieszkańcami. Około pięciuset 
Indian spalono żywcem lub zabito przy próbie ucieczki. Pozostałych sprzedano w 
niewolę.
Wkrótce zaczęto traktować Indianina jak uparte zwierzę, które nie chce uznać 
oczywistych zalet cywilizacji białych. Nawet tak oświecony moralista jak 
Benjamin Franklin, był zdania, że rum należy uważać za zrządzenie Opatrzności, 
mające na celu wytępienie dzikusów dla uczynienia miejsca rolnikom. Po wojnie 
1812 młoda republika nie potrzebowała już wojowników indiańskich jako 
sprzymierzeńców przeciw Anglikom. Odtąd dola Indian pogarszała się szybko. 
Wzmogła się presja, aby ich całkiem usunąć z ziem nabytych od nich przez białych, 
a w 1830
87
Kongres uchwalił Akt Deportacji, dający prezydentowi prawo usunięcia wszystkich 
Indian, którym udało się jeszcze dotąd pozostać na wschód od Missi-ssippi. W 
ciągu lat dziesięciu stało się to faktem dokonanym przy pomocy namowy, 
przyrzeczeń, gróźb i przekupywania wodzów indiańskich. Niektóre plemiona, jak 
Czikasawa, Czoktaw, Czirokezi, uległy z rezygnacją swemu losowi. Seminole oparli 
mu się i wycofawszy się na bagna Florydy, stawiali czoła wojsku amerykańskiemu 
przez siedem lat, zabijając 1.500 żołnierzy.
Życie Indian na zachód od Mississippi było tylko smutnym, monotonnym 
powtórzeniem tego, co ich spotkało na wschodzie — wojna, pogwałcone traktaty, 
wywłaszczanie przemocą, bunty i na koniec klęska. Ledwo Indianie ze wschodu 
zdążyli się tam osiedlić, odkryto nowe bogactwa naturalne na zachodzie, co 
pociągnęło za sobą świeże fale górników i osiedleńców. Pociągi z imigrantami 
szły na zachód; i znów celem ludzi z pogranicza było pozbycie się Indian. 
Ostateczną ich klęskę przyspieszyły epidemie szalejące wśród nich na zachodzie, 
które podkopały ich wolę oporu. Z 1.600 Mandanów tylko stu przeżyło epidemię 
ospy (dziś wymarli już całkiem); ta sama infekcja zmniejszyła liczbę Indian 
Czarnonogich o połowę. Większość Kiowów i Komanczów padła
88
ofiarą cholery (westerny nie wspominają o tej stronie zagadnienia). Indianie 
zostaliby i tak zgnieceni przez białych, ale epidemie ułatwiły to zadanie.
Przed 1868 rokiem rząd Stanów podpisał prawie czterysta traktatów z różnymi 
grupami Indian, a trudno by znaleźć choć jeden, którego by nie pogwałcono. 
Indianom obiecywano nowe ziemie, po czym przenoszono ich na inne miejsce, i tak 
często po pięć czy sześć razy. Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku 
zrozumieli oni dobrze, co ich czeka z rąk białych ludzi. Jedno plemię po drugim 
podnosiło się do nierównej walki, kończącej się nieuchronną klęską. W 1877 
Kongres uchwalił Akt przydziału ziemi dla Indian. Ale i z tego skąpego 
przydziału zaczęto odbierać im najlepsze ziemie przy pomocy kruczków prawnych i 
legalnego oszustwa. Do 1934 pozostała im tylko trzecia część tych ziem, a są to 
w całości grunta zniszczone erozją.
Zwycięstwo nad Szlachetnym Dzikusem, zdziesiątkowanym, pozbawionym ojcowizny, 
złamanym na duchu, izolowanym na jałowych rezerwacjach, było więc całkowite. 
Czekała go jednak jeszcze jedna, tym razem ostatnia zniewaga, mianowicie 
amerykanizacja, odebranie nawet wspomnienia dawnych tradycji, zniszczenie 
kultury indiańskiej. Pozostały z niej tylko resztki, ale i one raziły pewnych 
gorliwców. Skoncentrowali oni uwagę na dzieciach indiańskich, które zaczęto 
porywać rodzicom i wysyłać do internatów daleko od domu. Przebywały tam zwykle 
pięć do ośmiu lat, a przez cały czas nie pozwalano im się widywać z rodziną lub 
przyjaciółmi. Wszystko, co indiańskie — ubiór, język, praktyki religijne, nawet 
poglądy na życie — było surowo tępione. Absolwenci przykładnie wyedukowani, 
mówiący po angielsku, w modnych fryzurach i ubraniach prosto ze sklepu, szli 
szukać swego miejsca w świecie białych, który ich nie pragnął, albo wracali do 
rezerwatów jako całkiem obcy. Krótko mówiąc, Indian nie udało się przetopić w 
amerykańskim tyglu.
89
Po drugiej wojnie światowej sytuacja Indian ulega niewielkiej, ale ciągłej 
poprawie, a od około pół wieku liczba ich przestała spadać, a zaczęła rosnąć. W 
1950 było ich w USA 357.000, a w 1960 — 523.000. Niektóre plemiona zdołały 
zachować dawne tradycje, folklor (często w formie sztucznej, karykaturalnej, w 
wersji dla turystów), elementy kultury; nieliczni wzbogacili się na nafcie 
wytrysłej na ich gruntach, coraz liczniejsi zdobywają wykształcenie na wyższych 
uczelniach; dawne ograniczenia, niechęci, przesądy ustępują pod wpływem 
zmieniających się stosunków społecznych.
Ale przyszłość jedynych prawdziwych gospodarzy tego kontynentu jest jeszcze 
ciągle wieka niewiadomą.
Budowniczowie
katedr
»
Katedry średniowieczne to jedno z najciekawszych i najpotężniejszych zjawisk w 
historii architektury. Na przykład we Francji, w ciągu trzech stuleci, od 1050 
do 1350 roku, wydobyto wiele milionów ton kamienia dla wzniesienia 
osiemdziesięciu katedr, pięciuset wielkich kościołów i kilku dziesiątków tysięcy 
kościołów parafialnych. W tym okresie Francja dobyła z kamieniołomów więcej 
materiałów niż Egipt starożytny w jakimkolwiek okresie swej historii, choć 
przecież sama tylko piramida Cheopsa liczyła 2.500.000 metrów sześciennych 
objętości.
Fundamenty wielkich katedr sięgają dziesięciu metrów w głąb ziemi — do 
przeciętnego poziomu stacji metra paryskiego — i tworzą w pewnych wypadkach masę 
kamienną nie mniejszą niż część naziem-
90
na budowli. Powierzchnia katedry w Amiens — 7.700 m! — mogła pomieścić 
wszystkich mieszkańców miasta, 10.000 osób jednocześnie. W chórze katedry w 
Beauvais można by postawić 14-piętrowy gmach, nie sięgnąwszy jeszcze sklepienia.
Ten rozwój architektury i wynalazczości konstrukcyjnej uległ zahamowaniu w końcu 
XIII wieku. Nastąpił zastój entuzjazmu budowlanego i myśli technicznej, związany 
z innymi zjawiskami dziejów średniowiecza: religijnymi, ekonomicznymi, 
socjalnymi i psychologicznymi. Wojna stuletnia, rozpoczęta około 1337, 
opustoszyła place budowy, rozproszyła wykwalifikowanych pracowników. Mimo 
wysiłków podejmowanych w XV i XVI wieku, żadna z katedr francuskich, której 
budowę przerwano, nie została wybudowana do końca.
Dość rozpowszechnione jeszcze przekonanie o anonimowości architektów katedr 
średniowiecznych jest nieporozumieniem. Dzięki licznym archiwom i napisom 
wyrytym w kamieniu, znamy imiona i dzieła większości wielkich budowniczych 
katedr. Studia ostatnich dziesięcioleci wydobyły na światło dzienne rachunki i 
dzienniki budowy, wymieniające osoby zatrudnione przy niej. Na płytach posadzki 
katedr w Chartres i Guingamp zachowały się tak zwane labirynty, na których 
widnieją portrety i nazwiska architektów. Znamy treść podobnych napisów w Amiens 
i Reims. W wielu innych wypadkach odczytać możemy z ich kamieni nagrobnych 
nazwiska architektów pochowanych w świątyniach które zbudowali. Najbardziej 
jednak zdumiewający ze znanych nam napisów ma długość 8 metrów i wyryty jest na 
podmurowaniu południowej nawy poprzecznej Notre Damę w Paryżu, głosi on imię 
budowniczego tej nawy: „Mistrz Jan de Chelles rozpoczął pracę drugiego dnia Idów 
lutego 1258 roku". Któryż z architektów XIX czy XX stulecia mógłby nawet marzyć 
o uwiecznieniu jego nazwiska w sposób tak majestatyczny na wzniesionym przez 
siebie budynku? Zau-
91
ważyć warto, że wszystkie te napisy pochodzą z okresu nie wcześniejszego niż 30. 
lata XIII wieku. Dopiero wtedy architekt stał się w pełni świadom swej wartości: 
nie uczestniczy już własnoręcznie w budowie, oddala się od robotnika.
Wyrażenia określające po łacinie w dokumentach średniowiecznych robotników 
pracujących w kamieniu nie pozwalają na ogół odróżnić zwykłych kamieniarzy od 
mistrzów, którzy ciosali ostrołukowe sklepienia, rzeźbili rozety i monumentalne 
figury portali. Rzeźbiarze wtopieni byli w zwykłą brać kamieniarską. To wydaje 
się nam dość dziwne, gdyż w naszym pojęciu istnieje olbrzymia różnica między 
wykonawcami prac mechanicznych, jak obróbka płyt kamiennych, a twórcami 
wspaniałych rzeźb. Jednak dla większości ludzi średniowiecza różnica między 
dziełem a arcydziełem była tylko różnicą stopnia, a nie jakości. Idea 
nieprzekraczalnego przedziału między robotnikiem i artystą (w naszym obecnym 
sensie) powstała praktycznie dopiero w epoce Odrodzenia.
To właśnie pisarze Renesansu po raz pierwszy w
?             dziejach wynosić zaczęli zasługi osobiste rzeźbiarzy
i malarzy. Odrodzenie stworzyło też samo pojęcie artysty. Intelektualista 
średniowieczny nigdy niemal nie rozpatruje w swoich dziełach spraw czysto 
estetycznych. Jeśli mówi o tym, co my nazywamy sztuką, czyni to z punktu 
widzenia teologicznego lub filozoficznego. Pisarze średniowieczni nie wspominają 
nigdy, o ile nam wiadomo, o rzeźbach, które tak podziwiamy, ani o ich twórcach, 
którzy wszakże nie Jbyli w tym stopniu anonimowi, jak się to nieraz twierdzi. Z 
drugiej strony jednak więcej mówią nam o plastykach średniowiecza niż ich imiona 
czy dane o zużytych materiałach i otrzymanym wynagrodzeniu, które czerpiemy z 
dokumentów budowy.
Nie umniejsza też wielkości budowniczych katedr okoliczność, że nie dawano im 
nazwy artystów, nazwy, którą w znaczeniu współczesnym znaleźć może-
92
my dopiero w Słowniku Akademii Francuskiej, wydanym w roku 1762. Natomiast pod 
hasłem „Artysta" w Słowniku Języka Polskiego Samuela Bogumiła Lindego czytamy m. 
in. „Człowiek kunszt jakowy czyli sztukę posiadający, umiejący, np. malarz, 
snycerz, aktor teatralny, kunsztownik, kunstmistrz. Choć wyraz ten dotychczas 
nie dosyć utarty, nie mamy jednak innego, który by dobitnie całą szlachetność 
jego zawierał. Wcale zaś żadnego nie mamy na wyrażenie kobiety (nie żony, ale) w 
rzeczy samej trudniącej się kunsztem jakowym, jak. np. malarki, aktorki, chyba 
Artystka".
Katar
Pod koniec jesieni znaczna większość ludzi mieszkających w klimacie umiarkowanym 
staje się ofiarą kataru. Nie wiadomo, czy jest to wina niedostatków medycyny czy 
nosa. Dylemat nie tak humorystyczny, jakby się na pozór zdawało, bo obie 
ewentualności bynajmniej się wzajemnie nie wykluczają. Brak jest dotąd środka 
leczącego szybko i skutecznie katar nosa, zwany również ostrym albo zwykłym 
nieżytem. Przypuszczać należy, że medycyna, prędzej czy później, znajdzie taki 
środek. Są jednak uczeni, którzy sądzą, że taka ostra infekcja, zdarzająca się 
przeciętnie iraz czy dwa razy do roku, świadczy również o pewnych wadach budowy 
naszego organu powonienia, bo przecież inne organy naszego ciała nie sprawiają 
nam kłopotów w sposób tak częsty i dokuczliwy.
Częściową odpowiedź można by tu znaleźć w historii ewolucji organizmu ludzkiego. 
Jeślibyśmy porównali nos człowieka z nosami innych ssaków, takich jak koń, pies 
czy królik, okazałoby się, że u tych
93
zwierząt powietrze wchodzi do płuc i wychodzi z nich niemal prostą drogą. 
Ewentualne łukowate zagięcie znajdziemy tam dość głęboko, w miejscu, gdzie głowa 
łączy się z szyją. Gdy pies kicha, powietrze wydobywa się po linii prostej, 
oczyszczając zarazem nos. U człowieka nie może się ono wydostać tak łatwo przez 
ciasne i pokrętne przewody nosowe, co zmusza nas do otwierania ust przy kichaniu; 
istnieje pogląd, że to wykrzywienie przewodów jest skutkiem ogromnego rozrostu 
mózgu, który nadał organom głowy kształty odmienne niż u innych ssaków. Mówiąc 
ściślej, zachowaliśmy pewne cechy budowy charakterystyczne dla głów embrionów 
ssaków, cechy, które u innych zanikają na długo przed urodzeniem się. Mamy także 
pewną liczbę jam przynosowych czyli zatok, wypełnionych powietrzem i łączących 
się z nosem. Łatwo ulegają one zakażeniu, a wskutek tego i zapaleniom mogącym 
powodować przewlekłe i bolesne powikłania.
Innym naszym słabym punktem jest jama ustna. Istnieje pogląd, że nadmierna 
liczba nazbyt ściśniętych zębów jest jedną z przyczyn ich przedwczesnego psucia 
się. Można by sądzić, że jesteśmy świadkami ewolucji w kierunku zmniejszania się 
ich liczby, bo u wielu osób zęby mądrości pojawiają się późno lub nie wyrzynają 
się wcale. Dalszą serię kłopotów zawdzięczamy podobno okoliczności, że 
przodkowie nasi zaczęli chodzić na tylnych łapach... przepraszam, nogach i 
przyjęli pozycję wyprostowaną (nie bardzo wiadomo dlaczego; niektórzy uważają, 
że trawy sawanny rosły zbyt wysoko, aby można było na czworakach dostrzec 
grożącego drapieżcę lub uciekające zwierzę łowne) względnie niedawno, milion czy 
półtora miliona lat temu (liczby te będą już na pewno nieaktualne gdy czytelnik 
dostanie niniejszą książeczkę do rąk, bo dzieje człowieka wydłużają się ostatnio 
co dekadę o dobre tysiąc stuleci lub więcej, a procesy edytorsko-poligraficzne 
wydłużają się również, choć co prawda nie w tym stopniu). Dlatego
94
stopy nasze częściej chorują niż dłonie. Ich pielęgnacja jest nieraz 
koniecznością, podczas gdy manicure określić by można jako luksus. Poważniejsze 
jednak skutki postawy wyprostnej zaznaczają się gdzie indziej.
Wewnętrzne organy psa zamocowane są u góry, a zatem od strony grzbietowej. Ten 
sposób zawieszenia uległ u człowieka częściowej tylko modyfikacji. Organy te 
cechuje więc u nas skłonność do zsuwania się w kierunku, który zgodnie z 
ciążeniem wiedzie w dół, a u psa wiódłby, niezgodnie z ciążeniem, ku tyłowi. Z 
tej tendencji wynikają różne dolegliwości trawienne i przepukliny. Ścieśnianie 
się kości miednicy, przeciwdziałające tej tendencji, utrudnia jednak wydawanie 
na świat potomstwa. Serce znajduje się u człowieka znacznie wyżej nad ziemią niż 
u czworonoga mającego takie same jak człowiek rozmiary ciała. Dlatego, aby krew 
mogła do serca powrócić, ciśnienie w naczyniach żylnych nóg musi być odpowiednio 
wyższe. Gdy nie wytrzymują one tego ciśnienia, powstają żylaki.
Na szczęście nie jesteśmy skazani na bierne czekanie przez dalsze miliony lat, 
aż zmiany ewolucyjne
95
naprawią te niedostatki rozwojowe. Nie pójdziemy też za głosem niektórych 
eugenistów, którzy pragnęli przy pomocy hodowli selekcyjnej stworzyć rasę ludzką 
będącą w idealnej harmonii z otoczeniem. Zwierzęta doskonale przystosowane do 
pewnego szczególnego otoczenia, do tych a nie innych warunków, znajdują się w 
ślepej uliczce ewolucji. Każda poważna zmiana klimatu lub wegetacji zmiata je z 
powierzchni ziemi, a miejsce ich zajmują inne, mniej wyspecjalizowane zwierzęta.
Człowiek jest najplastyczniejszym zwierzęciem przede wszystkim dzięki 
możliwościom swego mózgu. One pozwalają mu dawać sobie radę z niedostatkami 
swego rozwoju fizycznego nie w drodze kosmicznie powolnej ewolucji, ale przez 
czynną zmianę otoczenia. Człowiek przystosował się do życia w zimnych krajach 
dzięki wynalazkowi ognia, odzieży, domów, a nie dzięki futru wyrosłemu na skórze 
jak u niedźwiedzia polarnego. Dzieci stają się istotami społecznymi przez 
wychowanie, a nie przez hodowlę selekcyjną. W miarę rozwoju naszej wiedzy o 
fizjologii organizmu będziemy mogli coraz skuteczniej korygować jego defekty 
anatomiczne, bez uciekania się do interwencji chirurgicznych. Wszystko to 
powinno wzbudzić w nas nadzieję, że medycyna da jednak sobie kiedyś radę z 
katarem.
Podróż dyliżansem
W tym samym roku 1831, kiedy Słowacki odbywał ośmiodniową podróż pocztą z Drezna 
do Londynu, ukazała się w Mediolanie książeczka zawierająca zwięzłe wskazówki 
dla podróżnych i turystów. Oto kilka z nich. Oddadzą one najlepiej smak i 
atmosferę jazdy dyliżansem.
96
Wielkie podróże, pisze autor, są pod wieloma względami korzystne dla zdrowia, 
choć zawsze uciążliwe. Nie można bowiem na dłuższą metę uniknąć jazdy złymi 
drogami, trafiania na najpodlejsze oberże i (co najgorsze) na najobrzydliwsze 
brudy. Dlatego radzimy zabierać z sobą puzdro średniej wielkości, aby je można 
było w powozie trzymać pod stopami, posiadające przegródki na dokumenty, 
pieniądze i kosztowności, nad nimi zaś drugą warstwę przegródek. Tu umieścimy -
wielką butlę z winem hiszpańskim i drugą z wodą maltańską z kwiatu 
pomarańczowego oraz cukier. Obok mały moździerzyk marmurowy i dwie średnie 
butelki, jedna z octem czterech złodziei (od morowego powietrza; był to ocet 
winny, w którym moczono piołun, rozmaryn, szałwię, rutę itp.), drugą z wódką 
portugalską; dwie fla-szeczki, jedna z eterem, druga z solą trzeźwiącą; dwie 
puszki po herbacie, jedna z rumiankiem druga z melisą. Kilka pakiecików z 
mielonym rabarbarem, kilka z sodą, zapasik gumy draganckiej sproszkowanej, sitko 
na mleczko migdałowe, garnek dobrego miodu, nieco siemienia lnianego, szafranu, 
bandaży ze starego, dobrego płótna, nie zapominając rzecz prosta o migdałach, 
butelce wódki francuskiej i flaszce jałowcówki, a także o szprycy i paczce jagód 
jałowca.
Żadnej z tych rzeczy nie można kupić ani we wsiach, ani w małych miasteczkach, 
gdzie łatwo popaść w tarapaty i być pozbawionym wszelkiej pomocy. Koniecznie 
także mieć trzeba prześcieradło i koc, albo, jeśli nas na to stać, specjalnie na 
ten użytek przygotowaną skórę reniferową, którą kładzie się na materac hotelowy, 
pod prześcieradło. Niezbędna jest także kwadratowa poduszka, mocno wypchana 
wełną i końskim włosiem, na której siedzi się w powozie, co zwłaszcza jest 
wygodne w twardych niemieckich dyliżansach. Prócz tego, gdy powóz grozi 
wywróceniem się, można poduszkę wyciągnąć spod siebie dla ochrony głowy.
7 — Drugi kot w worku
97
Kiedy się jedzie z dziećmi, pisze autor dalej, które j nie przechodziły jeszcze 
ospy wietrznej ani odry, trzeba uważać, aby w czasie przejazdu przez wsie nie 
zbliżały się do nich żebrzące dzieci wiejskie, całe pokryte wysypką. Jeśli 
musimy się tam jednak zatrzymać, każemy dzieciom trzymać pod nosem cytrynę 
nabitą goździkami (mowa o przyprawie korzennej) albo chusteczkę zmoczoną octem. 
Również w zajazdach wybierać należy, przy jednakowym stopniu czystości, pokoje o 
ścianach malowanych lub pokrytych papierową tapetą. Wszelka bowiem wełna czy 
nawet jedwab zatrzymuje złe powietrze przez czas dłuższy, od czego można dostać 
choroby zakaźnej.
Jedną z największych plag złych hoteli są pluskwy. Oto recepta jedna z tysiąca, 
która przed nimi zabezpiecza: cztery kawałki kamfory wielkości orzecha położyć 
pod prześcieradło, dwa w głowach i dwa w nogach łóżka, uważając, aby łóżko nie 
przytykało do ściany. Ten z lekka usypiający środek mógłby na dłuższą metę źle 
podziałać na system nerwowy, ale stosowany rzadko szkody nie przyniesie.
Siedzenie w dyliżansie nie powinno być miękkie, bowiem wstrząsy pojazdu, byle 
nie przesadnie silne, wpływają dobrze na blednicę, na obstrukcję i na wiele 
innych chorób. Na początku podróży należy poczty lionowi ostro zapowiedzieć, aby: 
1) nie prowadził wozu skrajem stromych urwisk (co jest namiętnością pocztylionów 
wszystkich krajów), 2) aby jechał wolno na zakrętach i nie galopował przez wsie 
i miasta oraz 3) aby nigdy nie zjeżdżał z głównego traktu, ani dla skrócenia 
drogi, ani pod żadnym innym pretekstem. Tym żądaniom towarzyszyć musi obietnica 
sutego napiwku na końcu podróży, inaczej nie wywrą one jakiegokolwiek skutku.
Napadów rabunkowych ustrzec się imożna dość łatwo, jeśli poczcie towarzyszą dwaj 
choćby forysie uzbrojeni w pistolety. W Anglii, gdzie napady są częstsze, jeździ 
się zawsze z trzema lub czterema fo-rysiami. Zapewniano mnie tam, że angielscy 
rabusie
»8
nigdy nie napadają Francuzów, bo wiedzą, że ci strzelają do złodziei, czego 
Anglicy raczej nic czynią, nie chcąc pozbawić życia nawet najgorszego człowieka 
dla uratowania paru sztuk złota.
Rabusie grasują najczęściej w górach, lasach i w pobliżu granic. Dobrą ochroną 
jest własny pistolet, choćby się nawet nie miało zamiaru z niego korzystać. 
Należy go jednak ładować w zajazdach i to tak, aby pocztyłion to widział. Prosta 
ostrożność wymaga, aby przynajmniej jeden z pasażerów czuwał, gdy inni śpią, 
obserwował drogę, stan powozu, sprawdzał czy się osie nie palą, czy łańcuch nie 
hamuje kół bez potrzeby. W żadnym względzie, ostrzega na koniec autor, i w 
żadnej sprawie nie można polegać na pocz-tylionach!
Byłoby, jak stąd widać, pewnym grzechem wyobraźni wyodrębnianie warunków 
ówczesnej jazdy z ogólnych warunków kultury i ekonomii, bez uwzględnienia stanu 
nauki, stopy życiowej i panujących zwyczajów.
Leciwe drzewa
Różne podręczniki botaniczne podają bardzo odmienne od siebie dane na temat 
wieku, jakiego dożywają różne gatunki drzew, w czym nie ma zresztą nic dziwnego, 
bo drzewa są roślinami długo żyjącymi, zwłaszcza w sprzyjających warunkach, 
jeśli nie zniszczą ich szkodniki, nie trafi piorun, nie uszkodzi człowiek. A im 
dłużej drzewo żyje, tym większe jest prawdopodobieństwo, że przytrafi mu się 
któreś z wymienionych tu nieszczęść. Samo określenie wieku starego drzewa, 
którego początków nikt nie pamięta, jest trudne i niepewne. U niektórych 
gatunków pnie bywają wzmocnione korzeniami powietrz-
no
nymi; zrastają się one z pniem właściwym mniej więcej w jedną całość, jak to na 
przykład bywa z drzewem figowym. Kiedy się zdarzy, że dwa nasiona wykiełkują tuż 
przy sobie, może wyrosnąć pień podwójny, a zatem dwa razy młodszy, niżby to 
wynikało z obliczenia grubości drzewa.
Dokładniejsze dane o wieku drzewa otrzymujemy na podstawie liczby słojów, czyli 
pierścieni przyrostów rocznych, które możemy policzyć na przekroju powalonego 
pnia, jeżeli oczywiście jego twardziel, czyli część środkowa nie spróchniała i 
nie zgniła.
Jarzębina żyje co najwyżej lat 80, a więc niemal tyle co człowiek. Magnolia, bez 
i olsza szara — do stu lat. Olsza czarna, brzoza i ostrokrzew do 120 lat; grab, 
topola-osika i wierzba biała do 150 lat; jabłoń do dwustu, topola czarna, jesion 
i grusza do trzystu; orzech włoski i wiśnia do czterystu; jawor, wiąz, sosna i 
topola biała do pięciuset; klon, sosna czarna, lipa drobnolistna i modrzew do 
sześciuset; dąb bezszypuł-kowy, kasztan jadalny, oliwka i limba do siedmiuset; 
jodła do ośmiuset; buk czerwony, lipa szerokolistna i świerk do tysiąca lat; dąb 
szypułkowy, cedr libański i platan do 1300 lat. Inne gatunki osiągają jeszcze 
sędziwsze lata. Znane są też pojedyncze egzemplarze drzewnych Matuzalów, które 
trafiły na szczególnie
100
dobre warunki glebowe i klimatyczne, a także uniknęły szkodników, piorunów i 
huraganów.
Istnieje platan na wyspie Kos liczący sobie 2000 lat i kasztan na zboczu Etny na 
Sycylii, równie stary. W chwili śmierci Wergiliusza były to zatem całkiem 
wyrośnięte drzewa. Cis pospolity w hrabstwie Kent w Anglii ma 3000 lat, istniał 
więc w czasach, kiedy Fenicjanie zakładali pierwsze kolonie w Afryce. Niektóre 
welingtonie kalifornijskie i baobaby w Tanzanii liczą sobie w przybliżeniu 5000 
lat, żyły więc za panowania Menesa, pierwszego historycznego króla starożytnego 
Egiptu.
Sztuka niszczejąca
Nawet najtrwalsze dzieła sztuki ulegają zniszczeniu. Przetrwać mogą tylko takie, 
których tworzywo i kształt tak podobne są do naturalnych produktów przyrody, że 
uchodzą chciwości lub głupocie człowieka. Tak na przykład oko nasze nie 
dostrzega siekiery wyłupanej przed tysiącami lat z krzemienia, nie odróżniając 
jej od innych kamieni przydrożnych. Przedmiot ten przetrwa zatem, być może, aż 
do kresu dziejów. Im niezwyklejsze w formie, w im kosztowniejszym materiale 
wykonane, tym kruchsze i bardziej śmiertelne staje się dzieło rąk ludzkich. 
Stłuc, zniszczyć — to naturalny odruch człowieka» Co więcej, sam surowiec, z 
którego wykonuje się pewne przedmioty sztuki, skazuje je na krótki żywot. I tak, 
niewiele tylko przetrwało przedmiotów z wosku, choć od dawna sławni artyści i 
niezliczeni rzemieślnicy używali tego materiału z uwagi na jego przejrzystość i 
ciepły koloryt, dla rzeźbienia wyobrażeń osób i przedmiotów.
Niezbyt trwałe jest także dzieło malarza. Jeśli nie liczyć malowanych waz i 
fresków w grobowcach, nic niemal nie pozostało z tak wychwalanych malowideł 
greckich. Nie ma również śladu po rzeźbach w drze-
101
wie, ani po pięknych świątyniach budowanych z gałęzi wawrzynu, zdobionych 
piórami, zlepianych woskiem, o belkowaniu związanym lianami. Został po nich 
tylko opis PauzaniaszafPiękno waz z kryształu-górskiego i wytworność ich 
konstrukcji nie potrafią ich uratować, jeśli pewnego dnia same kryształy lub 
złoto oprawy obudzą czyjąś chciwość.
Słynna złota solniczka Benvenuta Celliniego, własność króla Karola IX, 
przypadkiem tylko nie została stopiona. Przedstawiono ją, wraz z kilkuset innymi 
przedmiotami, królowi do wybrakowania, gdyż zawierała pół kilograma złota. To 
zdecydowało o umieszczeniu jej na liście „starych pierścieni, klejnotów, wyrobów 
złotniczych" nadających się do stopienia. Cudowny zbieg okoliczności sprawił, że 
na królewskim stole akurat zabrakło solniczki. Tak uniknął zagłady jeden z 
najcenniejszych przedmiotów świata, dzieło genialnego złotnika, za które dziś 
Muzeum Wiedeńskie, gdyby znalazło się w potrzebie, otrzymałoby bez trudu kilka 
milionów dolarów.
Co roku giną arcydzieła, ofiary katastrof, obłędu lub mody. Także ofiarami 
nietolerancji religijnej bywają nie tylko ludzie. Walka z „bezbożną sztuką" 
trwała od początku istnienia wojującego Kościoła. Cesarz bizantyjski Leon III, 
wydawszy rozkaz bezlitosnego wymordowania artystów naśladujących sztukę pogańską, 
kazał następnie spalić bibliotekę konstantynopolitańską, zamknąwszy w niej 
uprzednio wszystkich kustoszów i skrybów, aby po tej obmierzłej, niemiłej Bogu 
kulturze ślad nawet nie pozostał.
W XV wieku oszczędność papieża Mikołaja V spowodowała dewastację Koloseum 
rzymskiego. Potraktowawszy Amfiteatr Flawiuszów jak zwykły kamieniołom, wydobył 
z niego 2.000 wozów napełnionych marmurami, posągami, cokołami, reliefami, z 
których następnie kazał wyprażać w piecach wapno. Nikt przeciw temu nie 
zaprotestował, bo w owym czasie, prócz niewielu ekscentrycznych erudytów, mało 
kto się interesował zabytkami antyku.
102
W sto lat później zaczęły już krążyć po Rzymie paszkwile kalwińskie, oskarżające 
papieży i kardynałów, że przekładają poszukiwanie zabytków pogańskich, greckich 
i rzymskich nad prosty kult Boga; miało to być dowodem papieskiego 
bałwochwalstwa. We Florencji Savonarola budzi takie przerażenie, że malarz 
Lorenzo di Credi postanawia zniszczyć wszystkie swoje dzieła, które po dojrzałym 
namyśle ocenił samokrytycznie jako szatańskie i splamione erotyzmem. W sześć lat 
po śmierci Michała Anioła papież Adrian VI postanawia zetrzeć freski Syksty-ny. 
Wydały mu się do tego stopnia niemoralne, że aż odbiło się to na jego zdrowiu: 
zaczęły go noc w noc trapić koszmary senne, >w których prześladowany był przez 
kąpiących się golasów. Pan jednak powołał swego sługę wcześniej nim ten zdążył 
swe zamierzenie urzeczywistnić.
Zadziwiająca przygoda spotkała wydobytą z ruin Troi przez Schliemanna ceramikę 
grecką, która do 1939 spokojnie spoczywała w muzeach berlińskich. Gdy wybuchła 
wojna i dzieła sztuki wysyłano na głęboką prowincję dla ochrony przed 
bombardowaniem, ceramikę tę przechowano w pewnym miasteczku w Szwabii. Kiedy 
jednak chciano ją stamtąd z powrotem zabrać w 1947, okazało się, że zniknęła bez 
śladu. Mieszkańcy, nie znając wartości tych glinianych skorup, posłużyli się 
nimi przy tradycyjnym obrządku szwabskim, polegającym na tłuczeniu naczyń przed 
oknami nowo zaślubionych.
Dnia 23.VII.1645 wydano w Anglii dekret, mocą którego „wszystkie obrazy 
przedstawiające drugą Osobę Trójcy Świętej powinny ulec spaleniu, jak również 
obrazy wyobrażające Matkę Boską". Można sobie wyobrazić, ile płócien padło 
ofiarą tej protestanckiej ortodoksji! A ile obrazów El Greca, Tycjana, Bouchera 
okaleczono ze względu na ich nieprzyzwoi-tość! ?? dzieł sztuki zeszpecono, 
kierując się pychą lub zawiścią! W starożytności wiele posągów rzeźbiono w 
marmurze i zdobiono kosztownymi materiała-
103
mi. Do marmurowych torsów rzeźbiarze przytwierdzali głowy z brązu, kości 
słoniowej lub złota, osadzane na czopach, co pozwalało przy każdym przewrocie 
politycznym zastępować głowę strąconego władcy głową przywódcy spisku. Bardzo 
często dla oszczędności zadowalano się samym tylko retuszem rysów twarzy. 
Misternie obrobione cokoły pewnych posągów i torsy szczególnie schlebiające 
anatomii męskiej służyły kolejno Cezarowi, Augustowi, Neronowi i ich następcom. 
W XVII wieku równano z ziemią lub przerabiano w nowoczesnym stylu katedry 
gotyckie, uważając je za okropieństwa, urągające dobremu smakowi. Wiek XIX i XX 
były za to świadkami narodzin bez liku fałszywych zabytków. Ale to już inna 
historia.
Harun ar~Raszid
Jest to nie tylko postać z bajki, jak wielu do dziś mniema, ale najsłynniejszy 
kalif z arabskiej dynastii Abbasydów, których królestwo muzułmańskie ze stolicą 
w Bagdadzie rozciągało się na olbrzymiej przestrzeni od północnych Indii do 
Maroka. Harun Ar--Raszid czyli Aaron Sprawiedliwy wstąpił na tron w 786 r. 
Legendy, a przede wszystkim Baśnie z 1001 Nocy, ukazują Haruna jako wesołego i 
kulturalnego monarchę, niekiedy despotę i gwałtownika, często szczodrego i 
ludzkiego, a tak zamiłowanego w słuchaniu opowieści, że kazał je zapisywać w 
archiwach państwowych, a dobrze opowiadające damy nagradzał czasami miejscem w 
łożu u swego boku. Wszystkie te cnoty potwierdza historia, z wyjątkiem wesołości, 
która pewno gorszyła dostojnych kronikarzy.
Oni przedstawiają go przede wszystkim jako pobożnego    i    prawowiernego    
muzułmanina,    surowo
104
ograniczającego swobody innowierców, pielgrzymującego co drugi rok do Mekki. 
Lubił dobrze wypić, ale tylko w gronie wybranych przyjaciół. Miał siedem żon i 
wiele konkubin, jedenastu synów i czternaście córek zrodzonych przez niewolnice 
z wyjątkiem el-Emina, syna księżniczki Zobeidy. Kochał się tak bardzo w poezji, 
że zasypywał niekiedy poetów ekstrawaganckimi podarunkami. Poecie Merwanowi za 
jedną krótką ale pochwalną odę dał 5000 sztuk złota, honorową szatę, dziesięć 
niewolnic greckich i ulubionego rumaka. Jednym z jego ochoczych kompanów był 
poeta Abu Nuwas, libertyn, który nie raz wprawiał w gniew kalifa zuchwalstwem 
lub jawną niemoralnością, nieodmiennie jednak odzyskiwał jego łatekę pięknym 
utworem. Harun zgromadził wokół siebie w Bagdadzie niezrównaną plejadę poetów, 
prawników, lekarzy, gramatyków, retorów, muzyków, tancerzy, artystów i ludzi 
dowcipnych. Oceniał ich pracę niezawodnym smakiem, nagradzał szczodrze, 
nagradzany wzamian tysiącem wierszowanych panegiryków. Sam był poetą, uczonym i 
porywającym, elokwentnym mówcą. Współczesny cesarzowej bizantyjskiej Ireny, 
cesarza Karola Wielkiego i nieco tylko późniejszy od cesarza Tsuan-Tsunga w 
Czan-ganie, Harun przewyższał ich wszystkich bogactwem,
105
potęgą, splendorem i poziomietn intelektualnym i kulturalnym.
Nie był jednak dyletantem. Brał udział w zarządzaniu państwem, cieszył się 
opinią sprawiedliwego sędziego, pozostawił po sobie pełny skarb. Osobiście 
prowadził wojska w bój, nie pozwolił naruszyć granic swoich włości. Jednak 
główny ciężar rządów i polityki złożył w ręce mądrego Jahii z rodu Barmakidów, 
dając mu swój pierścień na znak nieograniczonego pełnomocnictwa. Był to akt 
kompletnego zaufania, ale Harun, wówczas jeszcze młodzieniec dwudziestoletni, 
uważał się za nieprzygotowanego do władania tak olbrzymim królestwem. Był to 
także akt wdzięczności dla nauczyciela, którego zwykł nazywać ojcem. Jahia 
okazał się jednym z najbardziej utalentowanych rządców w dziejach; utwierdził 
porządek, bezpieczeństwo i sprawiedliwość, budował drogi, mosty, kanały i 
zajazdy. Prowincje kwitły, napełniając zarazem skarbiec władcy i wezyra. Jego 
synowie, Al-Fadl i Dżafar otrzymali od niego wysokie urzędy i sprawowali je 
znakomicie. Stali się milionerami, pobudowali sobie pałace, utrzymywali w nich 
własne dwory, pełne poetów, filozofów i błaznów. Harun kochał Dżafara Barmakidę 
tak mocno, że kazał uszyć podwójny płaszcz, w którym mogliby chodzić razem. W 
tym właśnie stroju syjamskich braci poznawali, być może incognito, nocne życie w 
Bagdadzie.
Nie znamy dokładnie przyczyny upadku rodu Barmakidów. Może Harun w wieku 
dojrzałym doszedł do przekonania, że nie wystarczają mu już rozkosze zmysłowe i 
dyskusje filozoficzne, i pozazdrościł młodemu wezyrowi udzielonej mu po ojcu 
wszechwładzy. Dżafar pozwolił raz uciec buntownikowi, którego Harun kazał 
stracić. Władca nie darował mu tego nigdy. Gdy siostra Haruna, Abbasa, zakochała 
się w Dżafarze, Harun zgodził się na małżeństwo pod warunkiem, że małżonkowie 
spotykać się będą tylko w jego obecności; ślubował bowiem nie skazić obcą
106
domieszką książęcej krwi arabskiej swoich sióstr. Dżafar zaś był Barmakidą, a 
więc Persem. Młodzi złamali tę umowę. Abbasa potajemnie urodziła Dża-farowi 
dwóch synów, których ukryła i wychowała w Medynie. Zobaida, żona Haruna, odkryła 
mu tę tajemnicę. Kalif posłał po kata, kazał mu zabić Abbasę i pogrzebać ją na 
dziedzińcu pałacowym; sam dopilnował spełnienia tych rozkazów. Kazał następnie 
ściąć Dżafara i przynieść sobie jego głowę, co też uczyniono. Dalej posłał do 
Medyny po dzieci, długo rozmawiał z ładnymi chłopczykami, poczem polecił ich 
stracić. Jahia i Al-Fadl zmarli w więzieniu, a cały kolosalny majątek Barmakidów 
uległ konfiskacie. Sam Harun ar-Raszid zmarł w niewiele lat później, w 809 roku.
Kondotierzy
Byli fascynującym zjawiskiem w dziejach. Pojawili się w XIV wieku, a samo słowo 
użyte było po raz pierwszy przez Giovanniego Villani około 1340 r. Byli to 
dowódcy oddziałów najemnych na służbie miast albo dworów książęcych. Gdy 
załamało się średniowieczne cesarstwo zachodnie, małe republiki miejskie 
pozbawione zostały opieki wojsk cesarskich. Sytuacja geograficzna, a także 
charakter produkcji przemysłowej sprawiały, że pewne miasta najmowały 
kondotierów, a inne nie mogły, czy nie chciały tego czynić.
Florencja na przykład wykazała wielką przezorność obierając sobie za przedmiot 
eksportu tkaniny wełniane o niezniszczalnych kolorach. Ale tkacze nie byli 
dobrymi wojownikami. Ani farbiarze, ani krawcy, kowale, piekarze, szewcy, 
dachówkarze, garbarze, bednarze czy ślusarze. Trudno było w potrzebie, po 
miesiącu musztry, przerobić Florentyńczyków na żołnierzy.  Ale  pieniądze   
nagromadzone  w  handlu
107
produktami tych zacnych rzemiosł pozwalały na najęcie dla obrony miasta takiego 
kondotiera, jaki wydawał się najgodniejszy zaufania.
Inaczej   Mediolan, specjalizujący się w produkcji  i broni i pancerzy. 
Mediolańczycy, o typie fizycznym przypominającym   bardziej swych   germańskich 
niż  j latyńskich przodków, byli budowy  krzepkiej i,   jak świadczą badania 
grobów, o dobrą głowę roślejsi od i Florentyńczyków. Nawet i dziś są od nich 
wyżsi i silniejsi.
Stawiali oni opór Barbarossie dłużej niż jakiekolwiek inne miasto średniowieczne. 
Nawet gdy ich pokonał, feudałowie jego nie chcieli rezygnować z mocniejszych 
hełmów mediolańskich, dalej niosą- ' cych kusz, ostrzejszych mieczów, tęższych 
toporów bojowych. Dlatego Mediolan odrodził się wkrótce jak feniks z cesarskiego 
pożaru, a jego doborowi kuszni-"cy zaczęli zagrażać słabszym sąsiadom — Perugii, 
Lecce i Florencji.
Miały te miasta jednak inną broń — swoje mennice, florena (zawsze mocniejszego 
od waluty mediolańskiej) i międzynarodowy kredyt bankowy, a zatem i usługi 
kondotierów. Również Wenecja uważała stałą armię za zbędne obciążenie i polegała 
na rezerwie złotych dukatów, pozwalających na wybór capi-tani di guerra czyli 
kondotierów.
Kandydatów do tej roli było wielu. Każdy komendant odległej forteczki chętnie 
powiększyłby swój garnizon o pół tysiąca ochotniczych włóczni i pociągnął na 
jakąś daleką wyprawę. Jej przyczyną dla handlowych republik jak Wenecja czy 
Florencja było zwykle złamanie paktu gwarantującego wolny przewóz towarów rzeką 
czy przez przełęcz Apeninów. Kondotier powinien był działać szybko i bez 
nadmiernych wydatków, ograniczając się do ściśle określonej operacji wojskowej. 
Musiał trzymać ludzi w ryzach, nie dopuścić do grabieży, mordów, uprowadzeń, co 
zmuszałoby do płacenia odszkodowań albo ściągnęłoby odwet. Idealny kondotier   
przypominać
108
miał chirurga, który usuwa wrzód nie uszkadzając organizmu.. Tak godnych 
zaufania dowódców było oczywiście niewielu. Najlepszych państewka miejskie 
ceniły na wagę złota (mimo że użycie kondotierów było ostatecznością, gdy 
zawiodły wszystkie środki dyplomacji), ubiegały się o nich, a wreszcie stawiały 
im pomniki, z których dwa stanowią słynne dzieła sztuki.
Pomnik konny kondotiera Erasma da Narni (ok. 1370—1443) zwanego Gattamelata 
(Słodka kotka), dowódcy wojsk weneckich walczących z Mediolanem w 1434—41, dłuta 
Donatella, odsłonięty w 1453, jest jednym ze szczytowych osiągnięć plastyki 
Renesansu; stoi u boku ogromnego eliptycznego Piazza del Santo przed słynną 
bazyliką Św. Antoniego w Padwie: nawiązująca w pewnej mierze do pomnika Marka 
Aureliusza na Kapitolu, pierwsza od czasów starożytnych realistyczna rzeźba 
świecka, świetnie wkomponowana w architekturę otoczenia.
Na dziedzińcu Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie stoi odlew wspaniałego pomnika 
konnego (1479—88) dłuta Andrea del Verrocehio. Oryginał jest posągiem z brązu na 
wysokim marmurowym cokole przed kościołem św. św. Jana i Pawła (Santi Giovanni e 
Paolo) w Wenecji, również jeden z najsławniejszych pomników Renesansu. Wenecja 
wystawiła go słynnemu kondotierowi Bartolomeo Col-leoniemu (1400—75); po 
świetnej karierze wojskowej w służbie Wenecji i Mediolanu spędzał czas 
przyjemnie jako władca Bergamo, otoczony dworem uczonych i artystów (większość 
kondotierów czekał całkiem inny los — ginęli śmiercią gwałtowną). Sprawił sobie 
też grobowiec za życia, obok grobu swej córki Medei, w kaplicy zbudowanej na 
miejscu zakrystii romańskiej bazyliki Santa Maria Maggiore (1137, ukończonej w 
XVIII w.) w Bergamo. Kaplicę, jedno z arcydzieł renesansowej rzeźby lombardzkiej, 
wykonał w 1476 G. A. Amadeo, a ozdobił freskami Giovanni Tiepolo.
109
Batuta
Dyrygentura jest prawdopodobnie instytucją równie starą jak zespołowe 
wykonawstwo muzyczne, jednak nasze wiadomości na ten temat nie sięgają dalej niż 
na dwa tysiące lat. Starożytni Grecy znali przewodnika chóru, który wybijał takt 
stopą na metalowej podeszwie. Znali również inną metodę, zwaną chironomią, 
polegającą na wyrażaniu wartości dynamicznych i frazowania za pomocą ruchów ręki, 
dłoni i palców. W Indiach przy wykonywaniu hymnów Wedy dyrygent prowadził święte 
melodie ruchami napięstka prawej ręki i wybijaniem na nim taktu palcem 
wskazującym lewej.
Obie metody — wybijanie rytmu i chironomią towarzyszą sobie już od początku 
dyrygentury. Należy jednak pamiętać, że w kulturach starożytnych muzyka nie 
miała, jak dziś, pozycji samodzielnej i niezależnej w sztuce, ale związana była 
nierozdzielnie z tańcem, dramatem i poezją. Czynnik rytmu był zasadą wiążącą te 
sztuki. Przewodnik chóru prowadził jego taniec, muzykę i pieśń. Wielkie 
festiwale i procesje kultur antycznych nie były rodzajem koncertów, ale 
rytmiczną prezentacją kultu, tańca i śpiewu z towarzyszeniem muzyki 
instrumentalnej. W czasach rzymskich dyrygował zwykle flecista, a dźwięk 
strzelania palcami wypierać zaczął piekielne łomoty żelaznego buta. We wczesnych 
śpiewach kościelnych rytm wskazywano za pomocą wznoszenia i opuszczania ręki. 
Przy śpiewach gregoriańskich preceptor podawał ton, sam śpiewał i pomagał 
chórowi ręką i głosem w sposób bardziej już zróżnicowany i wyrazisty.
Jan Sebastian Bach kierował zespołem wykonawczym siedząc przy organach lub 
klawicymbale. Tak samo czynili Haendel i Gluck. Haydn w Londynie w latach 1791 i 
1794 dyrygował przy fortepianie wraz
ze swoim impresariem, skrzypkiem Salomonem. Łączne kierownictwo klawesynisty i 
pierwszego skrzypka było, jak się zdaje, zjawiskiem powszechnym w całym XVIII 
wieku. Często jeden kierował chórem, a drugi — orkiestrą. Orkiestry francuskie i 
włoskie posługiwały się innym systemem. Tutaj wybijacz tempa, batteur de mesure, 
utrzymywał ostrą dyscyplinę i wystukiwał rytm bardzo głośno. Jean Jacąues 
Rousseau w swoim Słowniku muzycznym (z 1767 r.) skarży się, że nieznośny hałas 
kija zagłusza całą symfonię. Dyrygentów tych, walących głośno długą laską w 
podłogę, przezywano wówczas drwalami. Jeszcze na 80 lat przed ową skargą 
Rousseau, słynny kompozytor francuski, Jean Bapti-ste Lully, dyrygując Te Deum z 
okazji wyzdrowienia Ludwika XIV, wybijał takt tak mocno swym wysokim i ciężkim 
kijem, że gdy raz trafił omyłkowo we własną stopę, uległ zakażeniu, którego 
skutkiem była przedwczesna śmierć kompozytora.
Jeszcze pod koniec XVIII wieku Gluck dyrygował przy pianinie, a dwunastoletni 
Beethoven kierował orkiestrą operową przy klawikordzie. Kiedy Ludwik Spohr 
przybył do Londynu w 1820 ?., spodziewano się, że będzie grał na skrzypcach i 
wybijał takt smyczkiem. Kiedy wyjął z kieszeni batutę i zaczął dyrygować z 
pulpitu, spowodował niemałą sensację. Orkiestra przyjęła nieprzychylnie 
dyrygenta nie grającego na żadnym instrumencie. I dziś jeszcze wielu nienawykłym 
słuchaczom dyrygent wydaje się postacią niezrozumiałą, czyniącą dziwaczne gesty 
rękami i korpusem, rodzajem akrobaty, tancerza, aktora czy mima, paradoksalną 
figurą muzyka nie tworzącego dźwięku, maga, który celebruje utwór z powagą 
kapłana odprawiającego mszę. Ilustracją tej niechętnej postawy jest anegdota o 
pewnym skrzypku z orkiestry symfonicznej, który zapytany, co wykona dyrygent 
przybyły na gościnny występ, odpowiedział: !>Nie wiem, co on będzie dyrygował, 
ale my zagramy pierwszą symfonię Brahmsa".
110
Ul
Użycie batuty rozpowszechniło się szybko. Używał jej już Weber w Dreźnie w 1817, 
Mendelssohn w 1835, i Schumann, który lubił przywiązywać pałeczkę do napięstka 
za pomocą specjalnego urządzenia. Jesteśmy już na progu współczesności, epoki 
wielkich mistrzów pałeczki, Bulowa, Mahlera, Nikischa, Toscaniniego. Sama batuta 
jest stosunkowo świeżym nabytkiem. Dawniej ręce i nogi były jedynym i najlepszym 
instrumentem wskazywania tempa i rytmu. Dla zwrócenia uwagi śpiewaków wczesnych 
chórów kościelnych, dyrygenci posługiwali się różnymi przedmiotami, od pastorału 
do rulonów pergaminowych lub chustek, niekiedy przywiązywanych do laski. 
Niektórzy organiści wybijali takt uderzając swój instrument kluczami. Aż do XV 
wieku rulony były bardzo popularne. Dyrygent Anselm używał skórzanego zwoju 
wypchanego cielęcą sierścią, Gasparo Spontini — laski hebanowej. Batuta również 
ulegała licznym zmianom. Od długości metra skróciła się do 45 cm lub jeszcze 
mniej. Zamiast złota czy kości słoniowej z hebanową intarsją używa się dziś 
lekkich tworzyw sztucznych. Zmienił się również jej charakter, choć do dziś dnia 
utrzymują się jeszcze przesądy o jej magicznych własnościach.
Kiedy Richard Strauss pewnego razu, na gościnnym występie w Operze wiedeńskiej, 
zapomniał swojej pałeczki i wziął tę, jaka znajdowała się na pulpicie, pierwszy 
skrzypek tuż przed rozpoczęciem opery podszedł do niego i, wręczając mu inną 
batutę, powiedział: „Proszę, maestro, niech pan weźmie tę. Tamta nie ma rytmu". 
I Strauss oczywiście natychmiast posłuchał rady. Kiedy Berlioz i Mendelssohn 
spotkali się razem w Lipsku w 1841, wymienili się batutami, a Berlioz do swojej 
dołączył list w stylu Fenimore Coopera, zwracając się do przyjaciela jako do 
„Wielkiego Wodza". Chociaż niektórzy dyrygenci, jak Stokowski, Mitropulos czy 
Bernstein, prowadzą orkiestrę bez batuty, mała ta pałeczka pozostaje nie
112
tylko instrumentem interpretatorów wielkiej muzyki, ale także ich znakiem 
heraldycznym.
Nazwy Stanów
Jeśli byłaby mowa o grupach społeczeństwa feudalnego, to sprawa przedstawia się 
prosto: feuda-łowie świeccy (panowie i szlachta), duchowieństwo i tak zwany stan 
trzeci, czyli mieszczaństwo. Rzecz skomplikuje się znacznie, jeżeli się okaże, 
iż mamy na myśli całkiem inne Stany, mianowicie USA. Jest to jedyny w swoim 
rodzaju zbiór nazw geograficznych nadanych w czasach nowożytnych. Dlatego 
właśnie pochodzenie ich jest dobrze znane geografom, choć dla ogółu przeważnie 
jest mniej lub bardziej zagadką. Bieda w tym, że stanów tych jest aż 
pięćdziesiąt!
Na szczęście prawie połowa tej liczby ?— bo aż 24 stany — ma nazwy pochodzenia 
indiańskiego, aczkolwiek niektóre z nich weszły do angielszczyzny za 
pośrednictwem języka hiszpańskiego (jak Arizona) lub francuskiego (jak Illinois). 
Plemiona indiańskie, choć wykazują duże między sobą pokrewieństwo i pochodzą 
prawdopodobnie od jakichś wspólnych mongoloidalnych, azjatyckich przodków 
(uczeni sądzą, że przybywali oni w różnych okresach kolejnymi falami z Azji 
przez cieśninę Beringa), odznaczają się niezmiernym bogactwem językowym. Oblicza 
się, u Indian zamieszkałych na północ od Meksyku, co najmniej 55 grup językowych, 
tak różnych od siebie, jak język polski od węgierskiego. Analiza nazw 
pochodzących z tak zawiłej mozaiki językowej nie byłaby więc, jak sądzę, zbyt 
interesująca.
Następną grupę stanowią   nazwy   pochodzące   od postaci historycznych. Jest 
ich dziewięć: Delaware —
8 — Drugi kot w woarku
113
od Tomasza Westa, lorda De La Warr, pierwszego' gubernatora Kompanii 
Wirginijskiej; nazwę tę nadano naprzód rzece, a później także plemieniu 
Delawarów. Georgia — od króla angielskiego Jerzego (George) II. Luizjana — 
nazwana na cześć Ludwika (Louis) XIV przez Francuzów, którzy władali tym krajem 
do 1803 ?.; Maryland — „Ziemia (królowej angielskiej Henrietty) Marii", żony 
Karola I. Nowy Jork — od księcia Jorku, późniejszego króla Jakuba II. Karolina — 
od króla angielskiego  Karola   I.
U ? w*r*M- sr*tt I
I                                  ltuLe?ĆE'ST7WJrPAT7ł
Pennsylwania — z połączenia nazwiska Wiliama Pen-na, kwakra, właściciela tego 
kraju, z proponowaną przez niego w 1681 nazwą Sylwania czyli Kraina lasów. 
Virginia — czyli „dziewicza" (po łacinie), ku czci dziewiczej królowej 
angielskiej Elżbiety I. Washington — na cześć pierwszego prezydenta Stanów. (Do 
tejże serii należy District of Columbia, który jednak nie jest stanem, ale 
wydzielonym terytorium stołecznym nazwanym dla uczczenia Krzysztofa Kolumba.) 
Cztery nazwy są opisem krajobrazu. Colorado to po hiszpańsku „barwny albo 
szkarłatny" — od koloru ścian kanionu rzeki. Nevada — to hiszpańskie „śnieżysta". 
Montana znaczy po łacinie „górzysta", Vermont — to francuskie Vert Mont, a więc 
jakby nasza Zielona Góra. Do tej czwórki można by dodać
114
nazwę stanu Rhode Island, co miało jakoby znaczyć „Czerwona Wyspa"; inni uważają 
jednak, że miała to być „Wyspa Rodos".
Trzy nazwy pochodzą od okolic starego kraju iim~ grantów. Maine — od nazwy 
dawnej prowincji francuskiej. New Hampshire — od angielskiego hrabstwa Hampshire. 
New Jersey — od największej z wysp normandzkich, Jersey. New ?????? był dawną 
pi*0-wincją Meksyku wydartą mu w 1850 r. przez silniejszego sąsiada.
Stan Hawaje pochodzi zapewne od hawajskiego słowa znaczącego „ojczyzna". Alaska 
—. jest rosyjską wersją wyrazu eskimoskiego na oznaczenie Półwysp11 Alaska. 
Kalifornii nadali konkwistadorzy hiszpańscy nazwę fantastycznej wyspy bliskiej 
ziemskiego Baju, zaczerpniętej z romancy rycerskiej pt. Spfatvy Esplandiana, 
imitacji słynnego Amadisa z Galii Gar-cii de Montahro. Żeglarz hiszpański Ponce 
de Leon, wylądowawszy na półwyspie (o którym sądził, że jest wyspą) w niedzielę 
wielkanocną 1513 roku, dał mu nazwę tego dnia, Pascua florida (Pascha kwitnąca), 
z czego z czasem pozostała tylko sama Floryda. Wreszcie Indiana znaczy „ziemia 
Indian".
Aby się rachunek zgadzał, należy dołożyć jeszcze trzy stany, których nazwy są 
powtórzeniem innych, z dodatkiem strony świata: Południowa Dakota, Północna albo 
Południowa Karolina, Zachodnia Wirgi-nia.
Nazwisko panieńskie Zosi
Niestety, nie znamy go, bo Mickiewicz nie zechciał nas o nim poinformować. Przy 
okazji warto sobie też uświadomić, że nie znamy także nazwiska ????????, 
Hrabiego, Asesora i Podkomorzego. Nie wiedzielibyśmy
115
zapewne również jak brzmi nazwisko Bejenta, gdyby nie jego. namiętna,- 
gestykulacja i nieodparcie nasuwający się rym w dwuwierszu: „Był dawniej 
adwokatem pan rejent Bolesta, zwano go kaznodzieją, że zbyt lubił gęsta".
Jak czytamy u Konrada Górskiego, sam bohater tytułowy utworu, pan Tadeusz, miał 
się początkowo nazywać panem Żegotą. Jest to spolonizowana forma imienia Ignacy. 
Z imienia tego poeta jednak szybko zrezygnował. Z kolei Mickiewicz wybrał dla 
niego autentyczne nazwisko nowogródzkie — Saplica. Wiadomo, że w latach 1799—
1806 rodzina poety nie mało wycierpiała od niejakiego Jana Saplicy, groźnego 
/awanturnika, który ciężko pobił i spowodował tym śmierć Bazylego Mickiewicza 
(stryja Mikołaja, ojca poety), a potem przez wiele lat niepokoił rodzinę 
Mickiewiczów i odgrażał się jej. Jednak w ciągu pisania autor zmienił Saplicę na 
Raplicę, a majątek nazwał Raplicowem. W końcu jednak namyślił się raz jeszcze i 
wybrał nazwisko Soplica, rozstając się w ten sposób z autentyzmem regionalnym, 
choć z sobie tylko znanych powodów nie rezygnując z bliskiego podobieństwa do 
nazwiska śmiertelnego wroga własnej rodziny.
Podobnie stało się z nazwiskiem stolnika. Początkowo miało ono autentyczną 
postać Orzeszko, później jednak poeta nadał mu brzmienie bardziej białoruskie — 
Horeszko.
Również Wojski nie od razu otrzymał tę właśnie godność. Poeta uczynił go naprzód 
Strukczaszym, potem Rotmistrzem, a na koniec dopiero Wojskim Hreczechą. Wreszcie 
jedna z centralnych postaci poematu, Sędzia, nie został przez poetę obdarzony 
żadnym imieniem, co mu jednak nie wadzi, bo przez całych ksiąg dwanaście nikt 
nie ośmiela się mówić mu po imieniu.
116
Irrealizm języka w filmie
Istnieje  widoczna  rozbieżność  między  szczegółowym realizmem strojów, broni i 
architektury w filmach historycznych i kompletnym brakiem realizmu języka, kiedy 
(jak np. w „Krzyżakach" i „Faraonie") Polacy  XV  wieku  i  starożytni  
Egipcjanie  mówią współczesną   polszczyzną.   Autorzy   powieści   
historycznych poświęcają wiele czasu badaniom materiałów i źródeł, aby się 
upewnić co do  autentyczności przedstawianych w książce faktów.   Producenci 
filmów historycznych wydają niekiedy wiele pieniędzy, aby stwierdzić, jakie 
obuwie noszono w Wenecji w czasach Casanovy, jak mógł wyglądać hełm Cyda, jak 
przedstawiała się toaleta Kleopatry, ulica w Krakowie za panowania Zygmunta 
Augusta czy lampa w pokoju Norwida. Ale   jak  reaguje   powieściopisarz, 
dramaturg, scenarzysta na sprawy języka,   które są rzeczywistym   problemem    
w   prawdziwym   życiu? Tworzeniem iluzji, która by mogła zadowolić czytelników 
i widzów. Stuprocentowy realizm, osiągalny w architekturze,   kostiumach czy 
obyczajach, tu by się nie przydał na nic. Kiedy akcja odbiega od zakresu 
współczesnej polszczyzny i dzieje się na przykład w Polsce Bolesława 
Kędzierzawego lub w dzisiejszej Australii, nie może już być mowy o realizmie 
języka, jeśli nasze audytorium ma coś z tej akcji zrozumieć. Mówiąc nawiasem, 
autentyczność szczegółu, którą reżyser stara się osiągnąć w filmie historycznym 
albo sztuce, aby się nie narazić na zarzuty krytyki, że to czy inne krzesło lub 
siodło jest anachronizmem, bo pojawiło się dopiero w dwieście lat później, nie 
zawsze jest brana pod uwagę w scenach dziejących się współcześnie. Któż w 
rzeczywistości   potrafi   ogolić się w 10 sekund kilkoma ruchami  brzytwy,   
jak to
117
czyni wielu bohaterów filmu czy TV? Czy widział kto naprawdę człowieka 
wygłodniałego, który by siadł przy stole, zjadł trzy kęsy i, najwidoczniej 
nasycony, przechodził do całkiem innych zajęć? Taki brak realizmu jest konwencją 
nieszkodliwą.
Szkodliwsze są prawdopodobnie bezlitosne razy, jakie zadają sobie bohaterowie 
takich serii jak Święty czy Baron, bez widocznych skutków fizycznych. Aktor 
rąbnięty przed chwilą żelazną sztabą po głowie nie zostaje odwieziony na 
cmentarz lub chociażby do szpitala, ale wstaje po chwili i, potarłszy sobie 
głowę dłonią, biegnie ochoczo na spotkanie dalszych przygód. Sceny takie mają 
zapewne niezbyt szczęśliwe skutki wychowawcze.
Ale język? Tu iluzja jest nie tylko usprawiedliwiona, ale i konieczna, kiedy np. 
osoby dramatu mówią innym językiem niż słuchacz, albo kiedy różne osoby mówią 
różnymi językami, każda w swoim środowisku lub między sobą, albo kiedy 
różnojęzyczni ludzie nie mogą się porozumieć. Problem realizmu językowego 
powstał naprzód w literaturze pięknej. U Homera występują Grecy i Trojanie. Ci 
mówili zapewne jakimś językiem frygijskim, całkiem odmiennym od greckiego. Mimo 
to w Iliadzie herosowie porozumiewają się ze sobą bez trudności, a autor nie 
napomyka nawet o jakichkolwiek kłopotach językowych. Ta sytuacja powtarza się w 
Eneidzie Wergiliusza z jeszcze większą beztroską, gdyż Eneasz bez jakichkolwiek 
kłopotów opowiada dokładnie swe nieszczęścia królowej Dydonie, która posługiwała 
się niechybnie językiem punickim, a więc semickim, nie mającym z greką już nic 
wspólnego. Nie ma także mowy o nieporozumieniach ani o tłumaczach w Pieśni o 
Rolandzie z XI wieku, gdzie Maurowie rozmawiają z Frankami bez trudu.
Ale literatura nie jest naśladownictwem rzeczywistości. Autor może czytelnikowi 
przedstawić dowolną scenę przez wtrącenie kilku zręcznie użytych słów. Wystarczy 
takie zdanie jak:   „Henryk mówił z wy-
118
raźnym niemieckim akcentem" albo „Anna z ledwością mogła zrozumieć, co żołnierz 
mówił do niej po francusku" czy też „kiedy brakło im słów, pomagali sobie 
gestami". Na scenie i ekranie jest inaczej. Akcja toczy się przed naszymi oczami 
tak, jakby się działa naprawdę. Co robić wtedy? Najprościej zignorować całe 
zagadnienie. Hamlet u Szekspira nie udaje, że mówi po duńsku, tak jak Maria 
Stuart Słowackiego nie pozoruje angielszczyzny- Słuchacze zgadzają się milcząco 
na tę konwencję. Kłopoty zaczynają się dopiero wtedy, gdy postacie sceniczne 
należą do różnych grup etnicznych, jak to się często zdarza we współczesnych 
filmach lub serialach telewizyjnych.
Reżyserowie chwytają się tu różnych sposobów. Od całkiem naturalistycznych, 
kiedy każdy mówi po swojemu, a treść tłumaczą napisy, do rozwiązań połowicznych, 
kiedy postacie mniej ważne szwargocą do siebie coś, co i tak nie ma znaczenia 
dla akcji, po prostu dla stworzenia kolorytu lokalnego, a zasadni-
cze kwestie, np. między Hiszpanami, wypowiadane są po polsku. Niekiedy reżyser w 
ogóle nie przejmuje się tą sprawą, jak w komedii filmowej Marysieńka i Napoleon, 
gdzie wszyscy — Francuzi, Polacy, cesarz i lokaje — mówią sobie spokojnie po 
polsku.
Reżyser kręcący poważny film historyczny   uzależni zapewne swój sposób 
postępowania od okresu,
119
w którym rozgrywa się akcja filmu. Jeżeli jest to wiek XIX lub epoka Oświecenia, 
autentyczny język epoki doda tylko filmowi smaku. Ale już film o Reju z Nagłowic 
zmusi do kompromisów lingwistycznych, do pozornej tylko archaizacji, inaczej 
bowiem treść dzieła byłaby zrozumiała wyłącznie dla językoznawców, którzy, jak 
wiadomo, w przeciętnej sali kinowej stanowią znikomą mniejszość.
W stosunku do obcych filmów i dubbing, i napisy mają swoje zalety i wady. Napisy 
dają z konieczności tylko część dialogu, a przy tym odrywają co chwila oczy 
widza od twarzy aktorów. Pozostawiają im jednak własny głos, a zatem jeden z 
podstawowych elementów aktorstwa. Pozwalają przy tym ludziom uczącym się języków 
na idealne wprost ćwiczenie w rozumieniu obcej mowy. Dubbing zaś, okaleczając 
aktorów i irytując widzów nieuchronną niezgodnością słów z ruchami warg, pozwala 
jednak odbierać pełny dialog bez wysiłku. W niektórych krajach, np. we Włoszech, 
wszystkie obce filmy są dubbingowane. Oba systemy mają zawziętych zwolenników i 
wrogów. Na szczęście jednak przeciętny bywalec kin nie trapi się zbytnio kwestią 
realizmu czy irre-alizmu językowego w sztuce.
Sztuczne zęby            j
Ból zębów jest starszy niż pisana historia ludzkości. Na 32 neolityczne czaszki 
siedem nosiło wyraźne ślady próchnicy zębów. Jej przykre skutki pojawiają się 
już w najwcześniejszych kronikach: brzydki wygląd, źle: woniejący oddech, 
trudności w jedzeniu, mówieniu i uśmiechaniu się, a poza tym ból. Ból cza-.sem 
chwytał i puszczał na przemian, jak np. u angielskiej królowej Elżbiety I, a 
czasem był chroniczny, jak u^Jęrzego Waszyngtona i jego żony, Marty.
42.0
Próby interwencji dentystycznych także mają   tradycję starożytną. Etruskowie 
czynili cuda przy pomocy  kawałków blachy i  drutu.   Cel  był  głównie 
kosmetyczny, jednak nie służył naśladowaniu natury. W toskańskich ustach 
błyszczało złoto,   dodając nosicielowi poważania u   ludzi.   Dentystyka   od 
samych początków rozwija się dziwnymi skokami, po których następują długie 
okresy odrętwienia. Przez całe stulecia działalność stomatologiczna ograniczała 
się do wyrywania zębów, a narzędzia tego przerażającego rzemiosła odznaczały się 
masywnością i srogim wyglądem. Normalnie sadzało się pacjenta na podłodze, aby 
móc mu ścisnąć głowę kolanami. Rzeczą zwykłą było przy tym wyrwanie kilku 
zdrowych zębów  przez  omyłkę  albo  złamanie  żuchwy.  Taki operator jeździł od 
miasta do   miasta,   starając   się jednak nie  wracać  zbyt szybko do miejsc 
swojej działalności. Pomocnik jego czynił w czasie operacji na placu targowym 
wesoły hałas na bębnie, rzekomo dla reklamy, ale naprawdę dla zagłuszenia 
wrzasków
pacjenta.
Sztuczne zęby rozpowszechniły się dość szybko w XVIII wieku. Wykonane z drzewa 
były mało przydatne. Zrobione z kości słoniowej prędko gniły i wydawały 
nieznośną woń. Zęby ludzkie były kosztowne, jeżeli nie pochodziły od niewolników.   
Dyskretny, sceptyczny uśmiech mędrców Oświecenia świadczy o chwiejnej sytuacji 
protezy w ustach, zawsze zresztą wyjmowanej przy posiłkach. Chłód tego złotego   
wieku    odnieść    więc   można,    przynajmniej w znacznej mierze, do 
niedostatków dentystyki. Za to   wiktoriańska   technika   protetyczna   
umożliwiła ujawnienie  się  dziewiętnastowiecznego   entuzjazmu
dla postępu.
Cztery wielkie wynalazki pchnęły dentystykę naprzód. Pierwszym był rozwój zębów 
porcelanowych — twardych, białych, dających się łatwo kształtować, idealnie do 
potrzeb pacjenta. Drugim był środek znieczulający, który zresztą objawił się 
przypad-
kiem. Pewien młody dentysta amerykański poszedł na pokaz gazu rozweselającego 
(„dystyngowane! rozrywki", jak twierdziła reklama), na którym to pokazie 
zapraszane na podium osoby z sali, pod wpływem paru dmuchnięć gazu zachowywały 
się z komicznym brakiem powściągliwości. Dentysta wypróbował skutki tego gazu na 
sobie i w tejże chwili zrodziła się dentystyka bezbolesna. Później oczywiście 
znaleziono lepsze środki znieczulające.
Trzecim był wynalazek Karola Goodyeara — wulkanizacja — dzięki której można było 
rozwiązać problem płyty podstawowej. Czwartym wreszcie było zastosowanie 
ciśnienia powietrza czyli efektu przyssania się protezy do miejsca. Dzięki niemu 
przeżyły się dawne konstrukcje z resorowymi sprężynami przyciskającymi płyty do 
dziąseł, a wymagające mocnych szczęk nawet do spożycia kremu śmietankowego.
Dyletant
Znaczy to tyle, co miłośnik, amator,   głównie jakiejś dziedziny sztuki lub 
nauki, a włoskie dilettare to czynić co z miłości. I bardzo niesłusznie robią ci 
specjalistyczni perfekcjoniści, którzy to, co się robi eon amore,  chcieliby 
wzgardliwym słowem  ośmieszyć, zlekceważyć czy poniżyć. Sztuka i nauka, dawna i 
nowa, zawdzięczają   dyletantom  bardzo wiele. Zapewne, z amatorstwa rzadko 
tylko powstają niezwykłe dzieła albo odkrycia, choć i one się zdarzają. Wielki 
biolog Lamarck przez długi czas uważany był za amatora-dyletanta, którego trudno 
brać na serio; również Goethego traktowało wielu jako przyrodniczego profana. 
Jean Henri Fabre uchodził w oczach profesorów zoologii za prowincjonalnego 
niedouczka. Dopiero laicy, zwłaszcza  poeci,  poznali się na nim
122
jako na entomologu. Amatorzy i dyletanci tworzą klimat niezbędny dla twórców w 
dziedzinie nauki i sztuki, łagodzący atmosferę niezrozumienia i osamotnienia, w 
jakiej najczęściej działać muszą prawdziwie wielcy.
Najwięcej jednak korzyści przynosi dyletant sobie samemu, mogąc w czasie wolnym 
od pracy zawodowej wyżyć się w sposób  dający  autentyczne  satysfakcje, a 
krańcowo odmienny od biernego trawienia cudzych produkcji kulturalnych, 
zwłaszcza   przekazywanych przez takie media, jakich odbiór nie wymaga żadnego 
wysiłku. Wtedy nawet osiągnięcie granicy wieku zawodowego przestaje w człowieku 
budzić uczucie strachu lub przygnębienia. Wyrzekając się pracy zawodowej, a wraz 
z nią znacznej części swego dotychczasowego istnienia, człowiek może nadal 
prowadzić życie owocne i twórcze. Dzięki pomyśl-niejszej prognozie długości 
życia w naszych czasach, mogą rencistę oczekiwać długie i interesujące lata.
Człowieka nie należy wychowywać tylko do zawodu, ale także do twórczego 
wypoczynku. Jest to bowiem jedyna forma wykorzystywania wolnego czasu, jaka 
człowieka odbudowuje wewnętrznie i czyni z niego istotę usatysfakcjonowaną i 
zdrową.
Człowiekopotwór
Kiedy Karol Linneusz w XVIII wieku opracowywał podział świata organizmów na 
klasy, rzędy, rodzaje i gatunki, włączył do tej klasyfikacji także gatunek homo 
monstrosus czyli człowieka dziwacznego lub potwornego. Linneusz uważał ten 
gatunek za spokrewniony z nami, ale różniący się znacznie cechami fizycznymi. 
Wierzył on mianowicie, tak jak wielu jego współczesnych, że w dalekich i mało 
znanych okolicach świata żyją istoty dziwaczne, ale podobne do człowieka.
123
Ta wiara w istnienie potwornych ras trwała w Europie co najmniej przez dwa 
tysiące lat. Przez ten czas badacze i podróżnicy opisali niezliczone rodzaje i 
odmiany takich półludzkich stworzeń, a sprawozdania te opierały się 
prawdopodobnie na błędnych informacjach albo były wytworem fantazji mającej 
zapewnić podróżnikom sławę w ich ojczyźnie. W tej j
kolekcji pomysłów nie pozostawiono w spokoju żadnej niemal części ciała 
ludzkiego; każdą przekształcano na różne wymyślne sposoby. Były więc ludy o 
malutkich albo gigantycznych, bądź spiczastych głowach, bez głów, z głowami do 
zdejmowania, z psią albo końską głową, ze świńskim ryjem lub ptasim dziobem. 
Mając mgliste tylko i bałamutne wiadomości o egzotycznych krajach, a jeszcze 
skąp-sze o granicach zmienności cech fizycznych człowieka, ludzie zaludniali 
krańce świata tworami swojej wyobraźni. Łatwowierność publiczności, wierzącej 
święcie, że ów homo monstrosus w licznych swoich odmianach rzeczywiście istnieje, 
nie różni się zresztą zbytnio od bezzasadnych uprzedzeń, jakie i dziś wiele grup 
ludzkich, zwłaszcza sąsiadujących z sobą na tym samym terytorium, żywi wzajemnie 
do siebie. Herodot   w   V  wieku pne. wiele  podróżował   po
124
znanym sobie świecie. Relacje jego .o Egipcjanach i Persach są dość bezstronne; 
z pewnością tez nie wierzył we wszystko, co mu opowiadano. Jednak w krajach 
odleglejszych od ziemi ojczystej ludzie i ich obyczaje często wydają się 
osobliwe. Jak pisze Herodot: „Na krańcach świata powstają rzeczy najprze-
dziwniejsze". Opowiada on więc, że w Etiopii, w pobliżu granicy egipskiej, 
plemię zwane troglodytami żyje pod ziemią, żywi się wężami i jaszczurkami, a 
mowa ich przypomina pisk nietoperzy. Natomiast w pobliżu gór Atlasu żyją Atlanci, 
którzy podobno nie jedzą nic żyjącego i nie mają sennych widzeń. W Indiach znów 
Padajowie zjadają swoich bliźnich, gdy ci ulegną najbłahszemu choćby schorzeniu; 
libijscy Adyrmachidowie za to, gdy złapią na sobie pchłę, odpłacają jej zaraz 
wet za wet ukąszeniem za ukąszenie, a potem puszczają wolno. Argipajowie zadoń-
scy zasię są wszyscy, co do jednego, łysi; w górach tychże okolic mieszkać mają 
ludzie o kozich nogach i inni, którzy sypiają snem zimowym przez pół roku. „Ja w 
to wszystko nie wierzę", dodaje Herodot, a mimo to relacjonuje dalej. Więc 
Arimaspowie mają tylko po jednym oku w pośrodku czoła, a gryfony — półlwy i 
półorły —? pilnują skarbów. Powołując się na świadectwo Libijeżyków Herodot 
wspomina też o ludziach bez głów, z oczami na piersi, o ludziach o psich mordach 
i o Wielu innych.
O analogicznych potworach ludzkich napomyka także poeta grecki Hezjod na kilka 
stuleci przed He-rodotem. Homer opisuje jednookich Kiklopów, olbrzymów i 
pigmejów. Herodot więc nie wymyślił tych dziwacznych postaci, ale był pierwszym, 
który umiejscowił je w konkretnych warunkach geograficznych. Pod koniec V wieku 
pne. Ktezjasz, który był kiedyś lekarzem na dworze perskim, a potem autorem 
pierwszego dzieła o Indiach, pisze w nim o różnych przedziwnych mieszkańcach 
tego kraju, jako to o Scyjapodach, mających tylko jedną, ale za to olbrzymią 
nogę, na której skaczą szybciej niż ludzie
125
dwunożni biegają. Używają również tej kończyny jako rodzaju-parasola, trzymając 
ją nad; głową dla ochrony przed deszczem lub promieniami słonecznymi. Wkroczenie 
wojsk Aleksandra Wielkiego do Indii w 326 roku pne. dało początek nowej serii 
podobnych opowieści. Armii Aleksandra towarzyszyli uczeni, których obowiązkiem 
było sporządzać do-1 kładne opisy mijanych krajów. Większość tych prac zaginęła 
jednak.
Niektórzy uczeni greccy kwestionowali prawdziwość opowieści o potworach. Geograf 
Strabon, żyjący na początku naszej ery, nie zawahał się nazwać ich stekiem 
bredni. Mimo to tradycja pozostała, nie tracąc ani trochę żywotności. Rzymski 
przyrodnik Pliniusz Starszy z I wieku ne. w swojej encyklopedycznej Historii 
naturalnej powtórzył i usystematyzował to wszystko, co wiedziano dotąd o 
potworach, dodając jeszcze coś niecoś od siebie.
Te rasy monstrów stanowiły niełatwy problem dla wczesnych ojców Kościoła. Trudno 
było zaprzeczyć istnieniu tych stworzeń, nie tylko z powodu raportów misjonarzy, 
ale także przez Biblię. W Księdze Rodzaju mówi się o rasie olbrzymów. Ustęp 
Izajasza powiada: „A włochaci będą tam tańczyć". Własny komentarz tłumacza na 
łacinę, św. Hieronima, wyjaśnia, że włochaci mogą oznaczać dzikich ludzi. W 
swoim Państwie bożym św. Augustyn sądzi, że monstra istnieją i są potomkami 
Adama. Inni komentatorzy woleli przypuszczać, że owe dziwotwo-ry spłodził diabeł, 
aby Bogu pomieszać szyki.
W średniowieczu lubiano powoływać się na monstra w celach pedagogicznych. 
Stosownie do pewnego źródła z XIII wieku, pigmeje oznaczają pokorę, giganci — 
dumę, a psiogłowcy — przykry charakter. Po wyprawie Kolumba papież Paweł II 
uważał za konieczne oświadczyć dobitnie w swej bulli z 1537, że Indianie 
amerykańscy są ludźmi i mają nieśmiertelną duszę. Postać Kalibana w Burzy 
Szekspira niewątpliwie odzwierciedla stosunek do Indian w cza-
126
sach elżbietańskich, równoległy zresztą zapewne do innego poglądu, czyniąc z 
nich Szlachetnych Dzikusów, o których była mowa poprzednio.
Mnóstwo informacji na temat człekoupiorów zawiera książka księdza Benedykta 
Chmielowskiego Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej scjencji pełna z 1745—6 roku.
Rzecz zabawna, że ów homo monstrosus nie umarł jeszcze ze szczętem. Doniesienia 
o yetim, żyjącym w niedostępnych jaskiniach Himalajów, interesują dziś nawet 
naukowców. Spekulacje na temat życia na planetach odległych gwiazd i kolosalna 
literatura fikcji naukowej stworzyła nowe monstra, a wśród nich dobrze znanych 
zielonych człowieczków o spiczastych główkach zakończonych antenami 
telewizyjnymi. Te fantazyjne istotki tworzy się przeważnie dla dowcipów 
rysunkowych, ale morał pozostaje ciągle ten sam. Kiedy człowiek rozmyśla o 
jakichś niezmiernie odległych miejscach, gdzie mógłby sobie wyobrazić istnienie 
stworzeń rozumnych, a może nawet podobnych do ludzi, imaginacja jego zaczyna 
pracować, tworząc obrazy niby to poczwar i straszydeł, a w gruncie rzeczy tylko 
warianty i kombinacje elementów organizmów i mechanizmów dobrze mu znanych ze 
Starej Ziemi.
Sati
Był to obyczaj importowany do Indii. Herodot opisuje palenie wdów na stosach 
pogrzebowych ich mężów u Scytów i Traków. Jeśli można mu wierzyć (a coraz 
częściej okazuje się, że można, z pewnymi zastrzeżeniami), wdowy tamtejsze 
walczyły o to, aby je zabijano na grobach swych małżonków, jak o należny 
przywilej. Rytuał ten pochodzi prawdopodob-
127
' nie od rozpowszechnionego niegdyś na całym.niemal świecie zabijania żony lub 
żon, albo konkubin, księcia lub bogacza, wraz z niewolnikami i niewolnicami, aby 
troszczyły się o niego na tamtym świecie. Święte księgi hinduskie, Wedy, 
pochodzące z II tysiąclecia przed ne., mówią o tym ceremoniale jako o dawnym 
obyczaju, a jedna z nich, Rigweda, wskazuje, że w1 okresie wedyjskim rytuał ten 
złagodzono w ten sposób, że wdowa kładła się tylko na chwilę na stosie, tuż 
przed spaleniem męża. Ale już księgi Mahabha-raty, współczesne mniej więcej 
czasom Tyberiusza, mówią o przywróceniu tej instytucji w całej rozciągłości i 
twierdzą, że uczciwa żona nie zechce przeżyć swojego męża, ale wejdzie w ogień 
jego stosu.
Nazwa tego zwyczaju, sati, oznacza właśnie kochającą żonę. Spełniano tę ofiarę 
spalając zwłoki zabitej żony w wykopanym dole, albo — jak u Telugów na południu 
— dając jej spłonąć żywcem. Starożytny geograf grecki Strabon donosi, że rytuał 
sati rozpowszechniony był w Indiach za czasów Aleksandra Wielkiego i że 
pendżabskie plemię Katejów uczyniło sati prawem obowiązującym, aby żonom nie 
opłacało się truć swych mężów. Zwyczaj ten rozszerzył się także wśród Mogołów, 
mimo że muzułmanie czuli do niego odrazę; nawet wielki i mądry władca Indii, 
Akbar, nie mógł sobie z nim poradzić.
Pewnego razu Akbar usiłował osobiście odwieść jakąś dziewczynę hinduską od 
pójścia na stos swego zmarłego narzeczonego. Ale choć bramini dołączyli się do 
próśb króla, nie można jej było wyperswadować tego zamiaru. Gdy już ją ogarniały 
płomienie, a Akbar i królewicz Danijal ponawiali jeszcze swe prośby, dziewczyna 
krzyknęła: „Przestańcie mnie dręczyć!". Wenecki podróżnik Conti, z XV wieku, 
donosi, że radża albo król spomiędzy 12.000 swoich żon wybierał 3.000 faworyt 
pod warunkiem, że po jego zgonie spłoną razem z nim, co miało być dla nich 
wielkim honorem. Mam wrażenie, że ktoś tu przesadził — albo radża, albo Conti.
123
Sati traciło na popularności w miarę rozwoju kontaktów Indii z Europą. Ale nadal 
wdowom hinduskim odmawiano wielu praw. Małżeństwo wiązało żonę z mężem na zawsze. 
Dlatego jej powtórne zamążpójś-cie byłoby śmiertelnym grzechem, wprowadzającym 
potworny nieład do przyszłych wcieleń prawowitego małżonka. Prawo nakazywało 
więc wdowie życie w celibacie, golenie głowy i poświęcanie reszty żywota (jeśli 
już uparła się, aby przy nim pozostać) dobroczynności i trosce o dzieci. Nie 
była jednak bez środków do życia, bo prawo czyniło ją pierwszym spadkobiercą. 
Prawidła te dotyczyły pobożnych kobiet średnich i wyższych klas, to jest mniej 
więcej trzydziestu procent ludności. Niższe kasty ignorowały je, podobnie jak 
muzułmanie i Sikhowie. Władze brytyjskie wydały w 1829 prawo znoszące ten 
zwyczaj.
Chorzy umysłowo a my
Normalny, rzeczowy stosunek do chorego umysłowo, identyczny ze stosunkiem do 
każdej innej osoby cierpiącej, jest obecnie jedną z oznak kultury kraju, 
wynikiem długotrwałej walki między dwiema potężnymi siłami. Pierwsza z nich to 
przeżytki różnych przesądów, metafizycznych wniosków różnych filozofii, 
dogmatyzmu różnych teologii, dosłownej wykładni różnych świętych ksiąg, 
zwłaszcza Biblii, składających się na domniemanie, że choroby umysłowe są w 
głównej mierze skutkiem opętania przez demony. Druga siła — to nauka, stopniowo 
zbierająca dowody na to, że choroby te to zaburzenia czynności ośrodkowego 
układu nerwowego.
9 — Drugi kot w worku
129
Nic prostszego i naturalniejszego — we wczesnych stadiach cywilizacji — niż 
wiara w tajemnicze, świadome siły zła. Na człowieka spadały przeróżne troski i 
nieszczęścia. Nieznajomość  praw fizycznych skłaniała go często do przypisywania 
tych nieszczęść gniewowi bogów albo, jeszcze częściej, złośliwości demonów. 
Zwłaszcza w wypadku chorób. Prawdziwe ich przyczyny są zwykle tak skomplikowane, 
że można je było poznać dopiero po setkach lat badań naukowych; dlatego przede 
wszystkim choroby tłumaczono działaniem złych duchów. A tym bardziej choroby 
psychiczne!   Większość  ludzkości  mogła   pojąć  ich istnienie tylko jako 
skutek interwencji szatańskiej. A jednalk już bardzo wcześnie, w Grecji i Rzymie, 
doszła do głosu nauka. W V wieku pne. Hipokrates ustalił wielką prawdę, że 
wszelki obłęd   jest   tylko chorobą mózgu. Otworzył w ten sposób okres 
humanitarnego stosunku do   chorych psychicznie,  który miał przetrwać bez mała 
tysiąc lat. Myśl Hipokratesa rozwijał dalej Areteusz w I wieku me., Soranus na 
początku  i   Galen  pod koniec następnego  stulecia. W III wieku Celdusz 
Aurelianus dowodził, że do chorych umysłowo należy się odnosić dobrotliwie i 
życzliwie. Gdyby itezy tej nie potępili później teologowie cytujący teksty 
biblijne, zaoszczędziłaby ona chorym piętnastu wieków okrucieństw. Tein szereg 
uczonych zamyka Paweł z Eginy działający pod opieką kalifa Omara.
Dobroczynne apostolstwo nauki zniszczyła jednak teologia, rozpoczynając okres, 
który przyniósł niewypowiedziane tortury, psychiczne i cielesne, setkom tysięcy 
niewinnych ludzi. Pod wpływem różnych religii Bliskiego Wschodu, zwłaszcza 
jednak pod wpływem Biblii i nauk Platona, wiara, że szatan jest sprawcą chorób 
psychicznych, przeniknęła do wczesnego Kościoła i utwierdziła się w 
najznakomitszych nawet umysłach. Typowym przykładem jest tu papież Grzegorz 
Wielki, człowiek o niezwykle rozległych, jak na swoje czasy, horyzontach, 
słusznie chyba naz-
130
wany jednym z czterech doktorów Zachodniego Kościoła. A przecież powiada on z 
całą powagą, że pewna zakonnica, zjadłszy parę listków sałaty bez przeżegnania 
się, połknęła diabła.
Najgorsze traktowanie obłąkanych rozpoczęło się jednak w teologicznej atmosferze 
Wieków Średnich. Ateizmeim było nie tylko przeczyć istnieniu szatana, ale też 
dopuszczać istnienie jakichś granic diabelskiej potęgi. Wszyscy wielcy doktorzy 
średniowiecznego Kościoła, wraz ze św. Anzelmem, Abelardem, św. Tomaszem z 
Akwinu i Wincentym z Beauvais, utrzymywali zgodnie, że choroba umysłowa jest w 
głównej mierze opętaniem przez demony. Powoływano się na cytat z 22 rozdziału 
Księgi Wyjścia: „Czarownikom żyć nie dopuścisz". Z pięknej karty opieki nad 
chorymi i cierpiącymi, zapisanej przez klasztory średniowieczne, psychicznie 
chorzy zostali bezwzględnie wykreśleni.
Główną bronią przeciw mieszkającemu w chorych szatanowi był egzorcyzni. Proceder 
ten uważano za jedną z przyczyn chwały Kościoła. Pewien ibiskup z Beauvais 
wygonił z chorego pięciu diabłów i nawet spisał z nimi umowę, że opętanego 
zostawią odtąd w spokoju. W 1583 roku jezuici wiedeńscy szczycili się 
wypędzeniem 12.652 diabłów przy pomocy egzorcyz-mów. Prócz nich stosowano 
biczowanie, torturowanie, wreszcie palenie na stosie chorego wraz   z   za-
131
mieszkałymi w nim diabłami. W wielu miastach Europy środkowej stoją do dziś 
„wieże czarownic", gdzie torturowano czarownice i opętanych, i „wieże głupców", 
gdzie więziono lżej chorych psychicznie. Katedry Europy pełne są rzeźb i 
portretów szatana i pomniejszych czarów. Tę samą doktrynę opętania przejęły bez 
zastrzeżeń kościoły protestanckie, Luter i Kalwin.
W pierwszej połowie XVII wieku, kiedy dawały się już niekiedy słyszeć głosy 
protestu przeciw tej doktrynie, wynikające z niej okrucieństwa dosięgały 
szczytów. Ocknienie nastąpiło najpierw we Francji, między innymi pod wpływem 
pism Montaigne'a. Już Colbert, minister Ludwika XIV, wydał edykt zabraniający 
procesów przeciw czarownikom. Decydujący był wpływ filozofów francuskich z 
Monteskiuszem i Walterem na czele. Wreszcie w 1768 parlament Paryża ogłosił 
deklarację, że osoby opętane mają być traktowane po prostu jak chore. Walka, 
w .zasadzie wygrana przez Oświecenie XVIII wieku, toczyła się jeszcze 
gdzieniegdzie aż do połowy XIX stulecia.
Kilkanaście wieków nieprzerwanej władzy zabobonu pozostawiło jednak ślady na 
umysłach. Ludzie skłonni do grubiańskiego traktowania psychicznie chorych, 
uważający ich za właściwy przedmiot prostackich żartów, nie całkiem jeszcze 
wyemancypowali się z pożałowania godnej ciemnoty i przesądu.
Wenus z Milo
W kwietniu 1820 roku pewien wieśniak grecki, niejaki Bottoni, orał wraz ze swym 
synem pole na zboczu wzgórza na wyspie Melos, będącej wówczas pod panowaniem 
tureckim. Nagle grunt się zapadł, ujawniając jaskinię. Zawierała ona posąg 
leżący wśród od-
132
łamków marmuru. Bottoni przywlókł parę kawałków do domu, a następnie pokazał je 
konsulowi francuskiemu. Konsul zainteresował się znaleziskiem i postanowił 
wyszabrować je dla Francji. Wkrótce potem przysłał „specjalistę" (w istocie 
rzeczy zwykłego podporucznika marynarki z francuskiego statku). Podporucznik 
obejrzał jaskinię*! zar aportował, co następuje: „Znalezisko mieści się w czymś 
w rodzaju pawilonu, wokół którego biegnie napis dedykujący go Hermesowi i 
Heraklesowi. Posąg przedstawia nagą kobietę trzymającą jabłko w lewej ręce, a 
podtrzymującą przyodziewek prawą. Obie ręce są uszkodzone i obecnie oddzielone 
od korpusu". Rzekomy rzeczoznawca przyrzekł Bottoniemu, że ambasador francuski z 
Turcji załatwi zakup posągu, po czym sam pożeglował do Konstantynopola.
Ledwo statek zniknął za horyzontem, zaczęły się dziać dziwne rzeczy. Pewien pop-
kolaiborant oświadczył Bottoniemu, że statua należy się 'prawnie sułtanowi, 
który się okropnie rozgniewa, kiedy się dowie, że ją wywieziono. Bottoni się 
przestraszył. Wkrótce potem w porcie zjawiła się turecka łódź, a rzeźbę 
przeniesiono na nabrzeże i ułożono, gotową do załadowania. Nim jednatk zdołano 
się do tego zabrać, do portu zawinął statek, z którego wysiadł francuski 
dyplomata z dokumentem, upoważniającym go do zakupu posągu.
Nie wiadomo, czy 'transakcji dokonano w drodze rokowań, ozy przy użyciu siły, 
dość, że marmurową damę zawieziono do Paryża, a biedny Bottoni został z 500 
frankami w kieszeni.
Wkrótce potem zjechał na miejsce sam ambasador francuski ze Stambułu, zwiedził 
jaskinię w towarzystwie ceremonialnej asysty, po czym udało mu się zabrać 
jeszcze kilka fragmentów, wraz z częścią podstawy.
Posąg powitano w Paryżu z wielkim szumem. Rzeczoznawcy Luwru, panowie Percier i 
Fontaine oświadczyli, że jest to niewątpliwie dzieło najsłyn-
133
niejszego rzeźbiarza greckiego, Praksytelesa. Wenus zamknięto w -bezpiecznym 
miejscu, przygotowując dla niej jednocześnie godną jej salę w muzeum. I teraz 
znowu zdarzyło się coś niezwykłego.
Sławny malarz francuski Louis David, liczący sobie wówczas 72 lata i mieszkający 
na wygnaniu w, Brukseli, zainteresowany tfta. nabytkiem, poprosił jednego ze 
swych dawnych uczniów w Paryżu o przysłanie mu rysunku posągu. Jakież było jego 
zdziwienie, gdy rysunek wreszcie do niego dotarł! Na fragmencie podstawy 
odkrytej przez ambasadora, złączonej już wówczas z posągiem, widniał wyraźny 
napis: „Agesandros, syn Menidesa z Antiochii, wyrzeźbił to". Cóż więc znaczyć 
miało całe gadanie o Praksytelesie i epoce klasycznej?
Z inskrypcji wynikało, że było to dzieło późne, mniej więcej z roku 200 przed 
naszą erą i na dobitkę pr owdncj analne.
Można sobie wyobrazić, jak ta rewelacja podziałała na Ferciara i Fonitadine'a. 
Posąg zatrzymano pod kluczem przez przeszło sześćdziesiąt lat, a gdy wreszcie, w 
1884, ukazano go publiczności, fragment podstawy z napisem Ibył już usunięty, 
jalko rzekomo nie należący do rzeźby, i nikt go odtąd nie widział. Czy w ogóle 
kiedykolwiek Istniał? A jeśli tak, to czy był naprawdę częścią posągu? A co się 
stało z napisem o Hermesie i Heraklesie? Gdzie się podziały ręce? Czy 
podporucznik widział je rzeczywiście, a jeśli tak, to czy mogłyby one 
zidentyfikować bóstwo wyobrażone w marmurze?
Współcześni znawcy zgadzają się na ogół co do tego, że jest to dzieło późne i 
prowincjonalne, i że fragment lewej ręki trzymającej jabłko należy zapewne do 
posągu.
Grecka nazwa wyspy, Melos, i grecka nazwa jabłka, melon, mogą nasuwać 
przypuszczenie, że nie jest to żadna Afrodyta-Wenus, ale po prostu jakaś lokalna, 
wyspiarska .bogini.
134
Dr Guillotin
Często spotkać się można z twierdzeniem, że dr Guillotin, wynalazca gilotyny, 
był jej pierwszą ofiarą. To nieprawda. Guillotin nie był ani wynalazcą, ani 
ofiarą gilotyny. Joseph lgnące Guillotin, urodzony w 1738 r. był profesorem 
anatomii, patologii i fizjologii na Sorbonie w Paryżu. Często zwracano się do 
niego o radę w ważnych sprawach, jako do dobrego obywatela i uczonego o umyśle 
bystrym i przenikliwym. Był jednym z członków komisji mającej ocenić pod 
wzglęjdem naukowym istotę czarów i skuteczność działania lasek czarnoksięskich, 
aby wykazać szerokim sferom ludności, zwłaszcza na wisi, absurdalność .podobnych 
praktyk. Był także współredaktorem, wraz z Beniaminem Franklinem, Antoine 
Lavoisierem i Jean Sylvain Baillym sławnego referatu Francuskiej Akademii Nauk z 
1784, który sprowadzał głośne podówczas cuda nauk Mesmera o rzekomym fluidzie, 
zwanym „magnetyzmem zwierzęcym", do ich właściwych wymiarów.
Za Burbonów, we Francji przedrewolucyjnej, jednym z przywilejów arystokracji 
było, w wypadku skazania na śmierć, wykonanie wyroku przez ścięcie, co uważano 
za karę szlachetniejszą niż szubienica, przeznaczona dla skazańców pochodzenia 
plebejskie-go. Nadawała ona egzekucji charakter hańbiący nie tylko w stosunku do 
delikwenta, ale także do całej jego rodzimy. Otóż 1 grudnia 1789 Guillotin, 
członek Konstytuanty, przekłada Izbie wniosek proponujący: 1) ustanowienie 
jednolitego sposobu wykonywania kary śmierci dla wszystkich skazanych, bez 
względu na pochodzenie i 2) skrócenie cierpień delikwentów. Pierwszą część 
wniosku uchwalono jednogłośnie, ale decyzję co do drugiej odłożono na później.
Jednak w czasie dyskusji nad tą drugą częścią nasz czcigodny doktor przekonywał 
Zgromadzenie, że róż-
135
ne przyrządy do mechanicznego ścinania głów, stosowane współcześnie w Anglii lub 
dawniej w różnych prowincjach Francji, Niemiec czy Włoch, są znacznie 
humanitarniejsze od miecza lub topora, a dałyby się jeszcze znacznie udoskonalić. 
Odpowiadając na czyjś zarzut w czasie debaty, Guillotin wykrzyknął pod adresem 
oponenta: „Moją maszyną mógłbym panu ściąć głowę w oka mgnieniu, nie sprawiając 
najmniejszego bólu!" Był to entuzjazm dość nierozważny, powitany zresztą 
wybuchem homerycznego śmiechu. Wesołość ta może się dziś wydać tragiczna, kiedy 
się pomyśli, jak wielu z tych, co się tak wówczas śmiali, miało w okresie 
terroru ponieść śmierć przy pomocy tej maszyny, nie mającej jeszcze wtedy ani 
kształtu, ani imienia.
Mówiąc „moja maszyna" Guillotin chciał po prostu powiedzieć „maszyna, jaką byśmy 
przyjęli", sam bowiem nie przedstawił żadnego konkretnego projektu maszyny; 
opowiadał się tylko za jakimś urządzeniem mechanicznym. We Francji jednak, gdzie 
wszystko może się stać 'przedmiotem drwiny, okrzyk jego był tematem nie 
kończących się żartów. Bawiono się pomysłem pozbawienia kogoś głowy w mgnieniu 
oka dla okazania mu współczucia. Przyrząd ten ochrzczono wreszcie, na długo 
przed jego skonstruowaniem, i to niestety nazwiskiem biednego profesora. Na ten
136
temat powstały liczne kuplety i piosenki. Łatwo sobie wyobrazić uczucia 
nieszczęsnego humanitarysty.
Dla opracowania jednolitego sposobu egzekucji dla wszystkich stanów, 
Zgromadzenie wyznaczyło komisję. Sposobem używanym dotychczas było ścinanie przy 
pomocy miecza lub topora. Okropnej tej operacji dokonywano, jak wiadomo, na 
pniaku. Niezręczność lub zdenerwowanie kata uczynić mogły z egzekucji istne 
jatki. Komisja poradziła się więc słynnego chirurga Louisa. Dziwna zaiste misja 
dla przedstawiciela zawodu, zajmującego się raczej ratowaniem pacjentów niż ich 
zabijaniem! Ale szło o oszczędzenie ludziom cierpień.
Dr Louis przedstawił swój pogląd Konstytuancie 20 marca 1792, opowiadając się za 
maszyną stosowaną podówczas w Anglii, a będącą właściwie prymitywną wersją 
gilotyny, i wskazał na pewne ulepszenia, których należałoby dokonać. Pod jego 
osobistym kierownictwem mechanik niemiecki Schmidt zbudował maszynę, którą po 
pewnych dalszych udoskonaleniach zatwierdzono do użytku. Dr Louis nie był 
świadkiem ani jednej egzekucji na tym instrumencie, bo zmarł w dwa miesięce po 
wystąpieniu przed Izbą. Dr Guillotin .przeżył Rewolucję i umarł w 1814, na dwa 
tygodnie przed pierwszą abdykacją Napoleona.
Ryż i risotto
Nie jest to jedyny wypadek zaczerpnięcia dwukrotnie u jednego źródła językowego. 
Tak jak zboże zwane ryżem nie jest produktem swojskim tylko importowanym, tak i 
sam wyraz „ryż" pochodzi od włoskego riso, od którego znów risotto jest włoskim 
zdrobnieniem, jak kaszka (na talerzu) od kaszy (w workach), oznaczającym również 
typowo włoską potrawę. Do innej znów, łacińskiej   rodziny   wyrazów
137
sięgnęliśmy nawet trzykrotnie. Od czasownika repri-mere wzięliśmy reprymendę, 
czyli naganę, burę. Utworzony od tego czasownika późnołaciński rzeczownik 
repressio dał nam represję czyli karę, środek odwetu. Z tegoż źródła biorący się 
rzeczownik łaciny średniowiecznej represalia przejęliśmy bez zmiany, również w 
znaczeniu środków odwetowych, stosując go jednak raczej w polityce 
międzynarodowej. Jak widzimy, sens tych trzech wyrazów jest sobie bliski, jednak 
każdy z nich nadaje się do użycia w nieco innych okolicznościach, wzbogacając 
nasz język i dodając mu precyzji.
Najbardziej znanym przykładem takiej dwukrotnej pożyczki z obcego języka są 
wyrazy barwa i farba. Niemieckie   Farbę  dało   nam   oba wyrazy,   ale 
pierwszy przyszedł do nas za pośrednictwem czeskim i całkiem się spolszczył, 
podczas gdy drugi otrzymaliśmy bezpośrednio z niemieckiego dopiero w XV wieku. 
Jak zwykle w takich wypadkach, każda z tych pożyczek  spełnia   inną   funkcję   
w   języku:   barwa oznacza dziś kolor, a farba materiał, którym się maluje. 
Niemieckie Scheibe przejmowaliśmy aż czterokrotnie. Raz ze staroniemieckiej 
jeszcze formy jako skibę, drugi raz jako szybę, trzeci — jako szyb (np. 
górniczy), czwarty — w gwarze rzemieślniczej — jako szajbę. Łacińskiego magistra 
przyjęliśmy aż pięciokrotnie: magister oznaczający stopień naukowy, przyszedł 
wprost z łaciny, mistrz —  za pośrednictwem czeskim, majster przez niemczyznę, 
metr — czyli   nauczyciel   tańca   —   przez   francuszczyznę i wreszcie 
maestro — tytuł wybitnego muzyka, wirtuoza — za pośrednictwem włoskim. I tu, jak 
poprzednio, każdy z potomków owego łacińskiego wyrazu zajął właściwy sobie 
odcinek znaczeniowy.
Podobną parą wyrazów jest stadion i stadium. Stadion jest wyrazem starogreckim, 
oznaczającym po grecku albo miarę długości, albo — tak jak po polsku — teren z 
urządzeniami sportowymi i trybunami dla widzów. Ten sam wyraz w formie 
łacińskiej,
138
stadium, znaczy już co innego, mianowicie etap, fazę, stopień rozwoju, okres 
przebiegu zjawiska. Łacińskie castellum zostało przejęte raz za pośrednictwem 
czeskiego jako kościół, a drugi raz, bezpośrednio z łaciny, jako kasztel czyli 
gród, zamek warowny kasztelana. Łacińskie capra, koza, kozie podskoki, 
otrzymaliśmy raz przez francuszczyznę jako kaprys, drugi raz przez język włoski, 
jako kabriolet. Łacińskie spiritus, tchnienie, otrzymaliśmy raz jako spirytus, 
alkohol, drugi raz jako spirytyzm, wiarę w komunikowanie się na seansach z 
duchami zmarłych. Wreszcie łacińskie composiia dostało się do nas różnymi 
drogami jako kompozycja, kompot, kompost i kapusta, a carrus, wóz, dał nam za 
pośrednictwem włoskim karetę, karocę, karioikę i karierę, a przez francuski 
jeszcze karuzelę, karoserię, a nawet, co wydaje się na pierwszy rzut Oka nie do 
wiary, szarżę, zarówno ułańską, jak i aktorską.
Mleko
Warto naprzód zwrócić uwagę na ciekawy fakt, że mleko jest jedyną substancją 
naturalną na Ziemi, będącą przede wszystkim pożywieniem. Wydzielają je samice 
ssaków zaraz po urodzeniu młodych. Mleko ludzkie uzupełniane bywało mlekiem 
innych gatunków. Hodowla zwierząt zapewniających regularną dostawę mleka 
ograniczyła i uszczupliła produkcję mleka kobiecego. Wiele jest gatunków 
zwierząt oswojonych, których mleko człowiek nauczył się pić, częstokroć nie bez 
oporów i początkowego obrzydzenia. Są to głównie zwierzęta kopytne: bydło domowe, 
koza, owca, klacz, bawolica, renifer, wielbłądzica, jak, karibu i oślica.
Na półkuli zachodniej nie znano dojenia przed wy-
139
MUCZN/ BRACIĄ
prawą Kolumba. Pewne plemiona czy narody są zależne od mleka i jego produktów 
jako od swego podstawowego pożywienia, jak na przykład Hotentoca afrykańscy, 
Lapończycy w Europie, Todowie w górach Nilagiri w prowincji Madras w Indiach i 
liczne plemiona pasterskie Azji Środkowej. W większej części kontynentu 
europejskiego i na wielkich połaciach Afryki i Azji mleczarstwo było integralnym 
składnikiem rolnictwa.
Ale trzeba już pewnego wysiłku wyobraźni, aby sobie przedstawić, że mleko nie 
istniało wcale w jadłospisie Chińczyków, Japończyków czy wyspiarzy Polinezji i 
Melanezji. Mowa tu oczywiście ciągle o mleku zwierzęcym, bo przecież mlekiem 
matki karmiono niemowlęta wszystkich krajów Ziemi. Ale ido uzupełnienia diety 
mlekiem zwierząt można żywić mieszane uczucia przez całe stulecia, a nawet 
jeszcze dłużej. We Włoszech można się często spotkać z mniemaniem, że niemowlę 
przejmuje pewne cechy od samicy, której mlekiem się karmi. Dlatego niańki 
powinny mieć rekomendacje potwierdzające ich nieposzlakowany charakter, a mleko 
krowie daje się dzieciom dość późno, kiedy już stają na własnych nóżkach. W 
Polsce jeszcze w XIX wieku chłop nie pozwalał karmić dziecka piersią dłużej niż 
przez dwie kolejne noce świętojańskie. A kiedy dziecko raz odstawione
140
zaczęto karmić  na nowo,  powiadano,  że  wyrośnie z niego jąkała.
W naszej własnej kulturze mleko, zwłaszcza płynne, zimne mleko krowie zajmuje 
jak gdyby pozycję pośrednią (jako pokarm dorosłych) między postawami krańcowymi 
— Mdii i Afryki, gdzie się je traktuje z największym szacunkiem i ceremoniami, i 
Chin, gdzie do niedawna brzydzono się nim tak jak innymi wydzielinami zwierząt. 
Powiadamy, że jest ono zdrowe, pożywne, zwłaszcza dla dzieci, rekonwalescentów, 
kobiet karmiących czy kobiet w ciąży, ale normalni ludzie dorośli mają w 
stosunku do mleka liczne zastrzeżenia i uprzedzenia. Wystarczy pomyśleć chwilę, 
aby sobie uświadomić, jak wielu naszych dorosłych anajomych mówi o mleku płynnym 
z wyraźną niechęcią. Innym jest oczywiście stosunek do kefiru, śmietany, serów, 
ale to już zagadnienie odrębne.
U Todów, o których wspomnieliśmy .powyżej, całe życie toczy się wokół bawołu, a 
mleczarnia służy jako świątynia. Wszystkie czynności związane z mlekiem 
wykonywać mogą wyłącznie mężczyźni. Umierającemu daje się mleko do picia, a 
zmarłego umieszcza się przed pogrzebem w oborze. Kobietom wolno wprawdzie pić 
mleko, ale wszelki inny z nim kontakt byłby naruszeniem groźnego tabu. 
Wahirnowie  z  Ugandy i Masajowie z Kenii i Tanganiki wierzą, że zagotowanie 
mleka przyczynić się może do pomoru bydła lub do spadku mleczności krów. U 
Zulusów mężczyźnie zranionemu nie wolno doić krowy, zanim nie podda się 
rytuałowi oczyszczenia. Mleko i krew uważane być mogą za ciecze przeciwstawne 
sobie, jak na przykład u Tongów, gdzie kobiecie miesiączkuj ącej nie wolno się 
zbliżać do zagrody dla bydła, ani nawet spojrzeć na nie.
Przeciwstawne mogą być także mleko i mięso, których nie jada się razem, jak u 
Żydów. Bagando-wie z Ugandy nie tkną mięsa gotowanego w mleku, Masajowie, po 
zjedzeniu mięsa, nim sięgną po mle-
141
ko, używają środka wymiotnego. Uważają także, iż mycie wodą naczyń do mleka daje 
mleku przykry zapach; dlatego myją te naczynia w krowim moczu. Niekiedy antytezą 
mleka jest życie seksualne ludzi. Plemiona Ahamba i Akikuju powstrzymują się od 
stosunków płciowych kiedy bydło się pasie.
Ale również w Europie i Ameryce panuje wiele przesądów dotyczących strawności 
mleka spożywanego z innymi pokarmami, zwłaszcsza kwaśnymi, jak pomidory, ogórki 
kwaszone, cytryny, albo ze skorupiakami. Lodowato zimne mleko pijane do schabów 
i befsztyków w Skandynawii i w Stanach Zjednoczonych, budzi grozę w Polsce czy 
we Francji. Przesądy te jednak nie dotyczą wyrobów z mleka, ani wypadków, kiedy 
te przeciwstawne składniki przyrządza się razem, w jednym garnku.
W wielu okolicach Europy .pozostawiano niedawno jeszcze mleko w podstawce   dla  
domowego duszka opiekuńczego. Samuel Pepys pisze w swych Pamiętnikach, że w dniu 
1 maja, w ludowy obchód powitania wiosny,  mleczarki  według   dawnego  zwyczaju 
przystrajały swe wiadra w girlandy i puszczały się w tany. Chłopi niemieccy 
niekiedy jeszcze przystrajają gaikami każdą krowę i konia, a także drzwi stajni 
i obór, co niegdyś chronić miało nie tylko bydełko, ale i kobiety, przed 
knowaniami czarownic w wilię 1 maja zwaną Nocą Walpurgii, kiedy według legend 
średniowiecznych odbywały się sabaty czarownic na górze Brocken. Homer w 
Iliadzie mówi o ulewaniu mleka dla zmarłych w Hadesie; miód i mleko są łącznym 
symbolem obfitości i bogactwa w Biblii. Natomiast jedną z najstarszych kpin z 
ludzi nie umiejących się obchodzić z mlekiem jest przysłowie: Jeden doi barana, 
a drugi sito podstawia.
142
Sen ryby
Czy można spać nie mając powiek? A oczy ryby są rzeczywiście  stale  otwarte  na  
jej   rybi  świat.  Na wrażenia zmysłowe jakiegokolwiek rodzaju składać się 
jednak muszą dwa podstawowe czynniki. Pierwszym jest odbiór bodźca przez narząd 
czucia zmysłowego, a więc powstanie obrazu w układzie optycznym oka czy drgań 
akustycznych błony bębenkowej ucha, czy też pobudzenie receptorów dotykowych 
powierzchni skóry. Drugim jest wywołanie wrażenia — uwarunkowane uwagą naszej 
świadomości. Nie widzimy przecież wszystkiego, co znajduje się przed naszymi 
oczami. Mówiąc skrótowo, widzimy tylko to, co zauważamy. Nie odczuwamy 
wszystkich woni, jakie nasze nosy potrafią zarejestrować. Słyszymy w istocie 
tylko to, czemu się przysłuchujemy. Potrafimy,  mając  oczy szeroko   otwarte, 
odwrócić  naszą świadomość od tego, co do nich dociera, znaleźć się myślą w 
całkiem innym krajobrazie niż ten, który się przed nami roztacza. Stajemy się w 
takich chwilach ślepcami z wyboru.
Przez całą dobę ciało nasze jest czułe na wszelkie bodźce zewnętrzne. Ale 
ponieważ umiemy znieczulić naszą świadomość, nip. na wrażenia dotykowe, możemy 
nie zdawać sobie sprawy z ucisku wywieranego na nasze .podeszwy przez 
powierzchnię Ziemi, z owiewających nas prądów powietrznych, z tysiąca dotknięć 
otaczających nas przedmiotów.
Zmęczona ryba odpoczywa zapadając w sen, tak jak my. Jej pozbawione powiek oczy 
utkwione są wprawdzie w chwiejne kształty głębiny wodnej, ale świadomość 
zwierzęcia, rybia anima, udała się na spoczynek. Powątpiewanie nasze o 
możliwości snu z otwartymi oczyma ciekawe jest także z psychologicznego punktu 
widzenia, świadczy ono bowiem o tym, jak bardzo jesteśmy skłonni brać siebie za
143
obowiązującą miarę wszechrzeczy, nie zwracając uwagi na prostą okoliczność, że 
anatomia i fizjologia człowieka stanowi tylko jedno z niezliczonych możliwych 
rozwiązań konstrukcji i funkcji istoty żywej.
Ze wszystkich naszych narządów zmysłowych jedynie oko jest -zaopatrzone w aparat 
ochronny, którego głównym elementem są powieki, dodatkowymi zaś — brwi, rzęsy, 
błona spojówkowa i narząd łzowy. Ale przecież i powieki, z uwagi na swoją 
przejrzystość, nie są wystarczającą ochroną oka człowieka śpiącego. Zasypiamy 
przeto najłatwiej   w   ciemnościach, a kiedy chcemy się udać na spoczynek przy 
świetle dziennym lub sztucznym, zazwyczaj zasłaniamy oczy dodatkowo czym się 
tylko da — ręką, gazetą czy rąbkiem koca. Natura nie wyposażyła nas jednak w 
podobną, połowiczną choćby, ochronę innych narządów zmysłowych. Toteż nie  wpada  
nam na myśl wątpienie o tym, że ryba może zasnąć, kiedy jej narządy dotyku, 
smaku, ciepła, zimna, powonienia i słuchu narażone są na ustawiczne działanie 
bodźców zewnętrznych. Nie dziwi nas to, bo samiśmy do tego przywykli.
Miara czasu
Pomysł mierzenia czasu, a więc czegoś nie dającego się ani zobaczyć, ani dotknąć, 
jest jednym z najdowcipniejszyeh, na jakie człowiek wpadł. Zegarów słonecznych 
używano zapewne wcześniej w mocno nasłonecznionym Egipcie niż w krajach bardziej 
pochmurnych, przy czym długość cienia mierzono stopami i mówiono zamiast „siódma 
godzina" — „siedem stóp". Obeliski były prawdopodobnie zegarami publicznymi. Aż 
wreszcie wynaleziono prawdziwy zegar słoneczny z gnomonem, o  kształcie  znanym  
nam  do  dzisiaj. Wynaleźć go
144
miał Anaksymandros z Miletu w VI wieku pne., nawiązując do pomysłu babilońskiego. 
Zegar taki był wtedy najpopularniejszą formą czasomierza, a nie reliktem 
przeszłości bez praktycznego użytku, jak obecnie; był więc dokładniejszy. 
Istniały także zegary słoneczne przenośne, używane nawet w czasie podróży.
W starożytności grecko-rzymskiej godzina nie była, jak dziś, zawsze jednakowej 
długości 1/24 częścią doby. Dzień od wschodu do zachodu słońca dzielił się na 12 
godzin, tak samo jak noc. Godzina dzienna była przeto latem dłuższa, zimą 
krótsza. Godzina nocna — odwrotnie. Godziny zaczynano liczyć od wschodu słońca. 
Szósta godzina dnia, po łacinie sexta, była godziną odpoczynku, stąd włoska 
sjesta. Ten sposób liczenia godzin zachował się we Włoszech jeszcze w czasach 
włoskiej podróży Goethego, a w Rzymie mniej więcej do 1850; w Turcji nawet 
jeszcze w XX wieku. Zegar w papieskim pałacu w Castel Gandolfo pod Rzymem do 
dziś jeszcze w południe wskazuje szóstą!
Bywały też wówczas,  prócz  słonecznych,  zegary wodne czyli klepsydry, mierzące 
czas według ilości wody wpływającej do naczynia. Istniały dwa rodzaje zegarów- 
wodnych: pierwszy służył do mierzenia określonego przeciągu czasu; tu woda z 
górnego naczynia spływała kroplami do dolnego. Używano go na przykład w sądach, 
gdzie  czas udzielany mówcom był ograniczany. Drugi typ zużywał całą dobę na 
przepływ wody do dolnego zbiornika, na którym skala   z  podziałką   pozwalała   
odczytywać   godziny. Przy ówczesnym ruchomym wymiarze godzin, zmieniającym się 
właściwie co dzień, sporządzenie takiego zegara było dość trudne. Problem ten 
rozwiązał Ktesibios z Aleksandrii w sposób niezwykle prosty: przy   jednostajnym   
przepływie   wody   wystarczało przykładać do zegara co dzień inną podziałkę. 
Wskazówka nie obracała się przecież, tylko wznosiła wraz z wodą, spoczywając na 
korkowym pływaku. Lekarz
10 — Drugi kot w worku
145
grecki Herofilos, praktykujący w Rzymie, zabierał z sobą do pacjentów 
kieszonkowy zegar wodny; w ich mieszkaniach podłączał go do kranu wodociągowego, 
po czym mierzył pacjentom tętno.
Starożytni,  rozporządzając  prymitywnymi  i  niedokładnymi metodami pomiaru, 
zadowalać się musieli  bardzo  pobieżną orientacją  w  czasie.  Dobrze 
charakteryzował tę sytuację Rzymianin Seneka, mówiąc: „Filozofowie łatwiej godzą 
się z sobą niż zegary". Jeszcze w V wieku pne. tak wykształcony człowiek jak 
Herodot nie wiedział, co to jest godzina i nie znał słowa na jej określenie. (Ba, 
jeszcze w roku 1907 żołnierze tureccy nie znali tego pojęcia. Zapytywani na 
pustyni syryjskiej, ile jest godzin drogi do najbliższej oazy, umieli 
odpowiedzieć tylko, że już niedaleko, daleko albo bardzo daleko). Punktualność w 
starożytności była więc całkiem niemożliwa. Żaden z licznych pracowników 
zatrudnionych przy budowie Partenonu nie mógł więc przychodzić  do pracy o 
siódmej rano, a tym mniej o 6.45 czy 7.15. Cezar nie dawał rozkazu wymarszu o 
czwartej rano, ale „w czasie czwartej  warty nocnej". Tacyt opowiada, że 
Germanowie zbierający się na naradę „nie naraz się gromadzą, ale na skutek 
zwłoki schodzących się, nierzadko dwa i trzy dni na to tracą". Wykorzystanie 
czasu w naszym dzisiejszym sensie było więc w starożytności niemożliwe. Te 
obyczaje trwają jeszcze gdzieniegdzie na Wschodzie, gdzie dzieci nie przychodzą 
do szkoły punktualnie, ale schodzą się stopniowo i po trochu.
Również rachuba dni w miesiącu mogła odbywać się w sposób, na nasz gust, co 
najmniej dziwaczny. Rzymianie np. rachowali je nie od pierwszego do 30. czy 31., 
ale na odwyrtkę, od tak zwanych Kalend, to jest od pierwszego dnia następnego 
miesiąca. Tak więc 25 listopada nazywał się u nich: „siódmy dzień przed 
Kalendami grudnia". Nie ciągnęli jednak tej rachuby w tył aż do początku, ale 
tylko do określonych dni miesiąca — idów i non; od nich zaczynali
146
na nowo liczyć do tyłu. Ale to jeszcze nie wszystko. Idy i nony przypadały w 
czterech miesiącach na inne dni niż w pozostałych ośmiu. Mianowicie w marcu, 
maju, lipcu i październiku idy były piętnastego, a nony siódmego; w pozostałych 
miesiącach — idy trzynastego, a nony piątego. Idy marcowe, dzień, w którym 
zamordowano Juliusza Cezara w senacie, był to 15 marca 44 pne.
Nie wiadomo w jaki sposób aż do obrzydliwości praktyczni Rzymianie wpadli na 
pomysł tej zawiłej i cudacznej rachuby dni, nie wiemy również komu zawdzięczamy 
dzisiejszy sposób liczenia od pierwszego do ostatniego dnia miesiąca.  Prócz 
tego rok rzymski był rokiem księżycowym. Reformę tego kalendarza (który w I. w. 
pne. nie   zgadzał   się   już w sposób oczywisty z porami roku) powierzył tenże 
Juliusz  Cezar   astronomom   (m.  in.   Sosigenesowi), a gdy mu ją przygotowali, 
wydał w 47 roku pne. dekret wprowadzający rok słoneczny, używany w Egipcie od 
piątego tysiąclecia przed ne., przy czym rok 46 został przedłużony o 67 dni, aby 
wyrównać powstałą różnicę między czasem księżycowym a słonecznym (był to tzw. 
annus confusionis, rok zamieszania). Odtąd   zamiast   dodatkowego   miesiąca,   
wprowadzono w   latach   przestępnych   tylko   nadliczbowy   dzień w lutym. Nie 
był to jednak, jak dziś, 29 lutego, ale 24 lutego, który trwał przez dwie doby. 
Kalendarz juliański przewyższał wszystkie greckie i poprzedni rzymski tak dalece, 
że zdobył świat i, z niewielką zmianą wprowadzoną przez papieża Grzegorza XIII, 
obowiązuje do dziś. W październiku 1582 wyrówano błąd Sosigenesa, wynoszący 
rocznie 11 minut i 10 sekund, błąd, który od czasów Cezara urósł do dwunastu dni. 
Reforma ta przyjęła się od razu w krajach katolickich. Protestanci przyjęli ją 
niechętnie, około 1700, a kościół wschodni   ociągał   się   aż   do XX wieku. W 
Rosji wprowadziła ją Rewolucja Październikowa.
Na jednym z posiedzeń ONZ przedstawiono pro-
147
jekt nowego zreformowanego Kalendarza Światowego, podzielonego na równe cztery 
kwartały po 91 dni. Pierwszy miesiąc kwartału ma 31 dni, oba następne po 30; 
pierwszy miesiąc zaczyna się zawsze w niedzielę, drugi w środę, trzeci w piątek. 
A więc każdy kwartał zaczyna się w niedzielę, a kończy w sobotę. Jednak ONZ 
żadnej decyzji w sprawie tego uproszczonego kalendarza jeszcze nie powzięła.
W większości języków europejskich miesiące od września do grudnia noszą nazwy 
łacińskie, oznaczające kolejno: siódmy, ósmy, dziewiąty i dziesiąty. Bierze się 
to stąd, że pierwotnie rok w Italii rozpoczynał się 1. marca, wraz z początkiem 
wiosny; tegoż dnia obejmowali swój urząd nowi konsulowie rzymscy. Pod koniec 
roku 154 pne. wybuchło powstanie w Hiszpanii, którego sprawcy nie przypuszczali 
z pewnością, że wpłyną trwale na kalendarz europejski. Nie chciano powierzać 
funkcji stłumienia tego buntu urzędującym konsulom roku 154 i 1. marca zmieniać 
dowództwa; dlatego skrócono rok 154 o dwa miesiące i rozpoczęto 153 rok 1 
stycznia. I tak pozostało aż do naszych czasów!
Swoje chwalicie...
... słusznie, ale pod warunkiem, że i cudze znacie i doceniacie. Chociaż każda 
kultura ma swoich wynalazców d odkrywców, będących źródłem innowacji, żadna 
grupa nie może się jednak rozwijać szybko, gdy czerpie tylko z własnych rezerw. 
Gdyby się tak właśnie działo, nie wyszlibyśmy jeszcze z epoki kamiennej. 
Możliwości rozwojowe społeczności ludzkiej zależne są od umiejętności czerpania 
wzorów narzędzi, technik i idei innych grup, jeżeli istnieje przy tym gotowość 
dostrzegania korzyśoi w cudzych
148
sposobach postępowania i chęć korzystania z tego, co u innych jest wartościowe. 
Złożoność naszej współczesnej cywilizacji wynika stąd, że przodkowie nasi przez 
niezliczone pokolenia umieli sobie przyswajać wynalazki i obyczaje innych ludów, 
kiedy uważali to za korzystne dla siebie. W związku z tym warto sparafrazować 
klasyczny już ustęp z Lintona:
Z rana Polak budzi się w łóżku zbudowanym według wzoru pochodzącego z Bliskiego 
Wschodu, ale zmodyfikowanego w Europie północnej. Zrzuca z siebie kołdrę 
zrobioną z bawełny, którą zaczęto hodować w Indiach, albo z płótna wynalezionego 
na Bliskim Wschodzie, albo z wełny owiec udomowionych także na Bliskim Wschodzie, 
czy z jedwabiu, z którego użytek zrobiono po raz pierwszy w Chinach. Wszystkie 
te materiały nauczono się prząść i tkać również na Bliskim Wschodzie. Następnie 
wkłada mokasyny wynalezione przez Indian Prerii i idzie do łazienki, której 
urządzenia są mieszaniną wynalazków europejskich i amerykańskich, dość świeżej 
daty. Zdejmuje piżamę, ubiór obmyślony w Indiach, i sięga po mydło wynalezione 
przez starożytnych Gallów. Potem bierze się do golenia, masochistycznego rytuału 
pochodzącego z Sumerii albo starożytnego Egiptu.
Wróciwszy do sypialni zdejmuje ubranie z krzesła typu południowoeuropejskiego i 
zaczyna się przy-odziewać.   Wkłada   ubranie,   którego   pierwotnym
149
wzorem był skórzany strój koczowników stepów azjatyckich i przywdziewa buty ze 
skóry garbowanej J sposób wykoncypowany w starym Egipcie, skrojone i uszyte 
według wzorów wymyślonych przez antyczne cywilizacje wybrzeży Morza Śródziemnego. 
Wokół szyi zawiązuje wąski pasek barwnego materiału, który  jest szczątkową  
pamiątką po szalach noszonych przez Chorwatów (czyli Kroatów, stąd nazwa 
krawatów) w XVII wieku. Przed pójściem na śniadanie spogląda na ulicę przez okno, 
którego szybę wykonano ze szkła wynalezionego w Egipcie. Okazuje się, że pada 
deszcz. Wkłada więc kalosze zrobione z kauczuku odkrytego   przez   Indian   
środkowoamerykańskich i bierze parasol wynaleziony w Azji południowo-wschodniej. 
Na głowę kładzie kapelusz z filcu, materiału wynalezionego na stepach 
azjatyckich.
W drodze na śniadanie kupuje w kiosku gazetę, płacąc pieniędzmi, a więc 
wynalazkiem starożytnej Lidii. Jego talerz w jadłodajni wykonano z porcelany, 
która jest wynalazkiem chińskim, nóż — ze stali, a przeto stopu wykonanego po 
raz pierwszy w południowych Indiach. Widelec jego jest średniowiecznym 
wynalazkiem włoskim, a łyżeczka — dokładną kopią wzorów starorzymskich. Na 
śniadanie pije kawę, z nasion rośliny etiopskiej, ze śmietanką i cukrem. Zarówno 
udomowienie bydła, jak i koncept dojenia krów powstały na Bliskim Wschodzie. 
Cukier  wyprodukowano  po  raz  pierwszy  w  Indiach. Bułkę upieczono mu z 
pszenicy wyhodowanej po raz pierwszy w Azji Mniejszej. Prócz tego bohater nasz 
zjada jajko pewnego gatunku ptaka udomowionego na   Półwyspie   Indochińskim   
albo   parę   cienkich skrawków    mięsa    zwierzęcia    udomowionego    we 
Wschodniej  Azji, solonych i wędzonych metodami rozwiniętymi w północnej Europie.
Gdy przyjaciel nasz się najadł, zabiera się do palenia, które jest zwyczajem 
Indian amerykańskich, spalając    przy    tym    liście    rośliny    
wyhodowanej
150
w Brazylii, w fajce pochodzącej od Indian wirgindj-skich, albo w papierosie 
pochodzącym z Meksyku. Jest także pewna znikoma szansa na to, że zapali cygaro, 
które dotarło do niego z Wysp Karaibskich przez Hiszpanię. Paląc, czyta ostatnie 
depesze drukowane literami wymyślonymi przez starożytnych Se-mitów, na materiale 
wynalezionym w Chinach, techniką stworzoną w Niemczech w pierwszej połowie XV 
wieku. Tak to najpowszedniejsze czynności przypominają nam ustawicznie olbrzymi 
dług, jaki zaciągnęliśmy i zaciągamy nieustannie u innych kultur świata.
Handel  ni ewolnikami
Historia uczy, że zespół pewnych warunków, bodźców i nawyków myślowych sprawia 
niekiedy, że nawet rozsądny człowiek wierzyć może z przekonaniem w absurdy i z 
czystym sumieniem postępować w sposób nieludzki. Doprowadzić do tego mogą: 
stopniowe przyzwyczajenie, przytępienie wrażliwości, interes własny, 
dostosowanie się do panujących poglądów, autorytet znakomitych jednostek. Wiek 
Bacona i Kartezjusza mógł wierzyć w czarownice, wiek Newtona i Leibniza — 
zezwalać na barbarzyństwo handlu ludźmi.
Zbrodnia rośnie stopniowo. Pierwsze kroki wydawały się dość niewinne. 
Roztrząsano z powagą kwestię, czy niewolnictwo w Nowym Świecie jest rzeczą 
dopuszczalną. Uczeni kazuiści radzili się więc Biblii i Arystotelesa. Oba 
autorytety udzielały odpowiedzi pozytywnej. Apostoł Indian, Bartolomeo de las 
Casas, proponował zatrudnianie Murzynów w Ameryce, aby uratować Indian, od 
których bardziej nadawali się do pracy fizycznej. W Portugalii
151
używano ich już od dawna. W ich afrykańskiej ojczyźnie niewola była zjawiskiem 
zwykłym,  niemal naturalnym. Nie było potrzeby stosowania przemocy:  
zachodnioafrykańscy  kacykowie  chętnie sprzedawali jeńców lub przestępców 
europejskim klientom. Był to dla   nich   sposób   uzyskiwania   dewiz. A 
europejscy nabywcy, jeśli mieli jakieś wątpliwości, szybko się ich wyzbywali. 
Król Portugalii nigdy ich nie żywił. Król Hiszpanii, widząc swój pustoszejący 
skarbiec, przestał się nad nimi głowić. Gdy królowa angielska Elżbieta I 
usłyszała   o   pierwszym transporcie niewolników sławnego kapitana Hawkin-sa, 
orzekła, że to jest „ohyda,   która   na   sprawcę ściągnie pomstę Niebios".  
Ujrzawszy jednak sprawozdanie  z  osiągniętych  zysków,  spuściła  z  tonu i 
sama stała się udziałowcem jego następnej wyprawy. Karol II i Jakub II również 
inwestowali swe kapitały w ten handel. Odtąd na skórze niewolników Królewskiej 
Kompanii Afrykańskiej wypalano honorowe inicjały DY, oznaczające księcia Jorku.
Królikowie wybrzeża gwinejskiego szybko się dostosowali do rosnącego 
zapotrzebowania. Zrazu sprzedawali tylko jeńców wojennych zdobytych w sąsiednich 
królestwach, ale wkrótce zaczęli się rozglądać za nowymi źródłami. Król Kajoru 
sprzedawał nawet własnych poddanych, wieś za wsią. Inni, nie posuwając się tak 
daleko, zmienili jednak j charakter prowadzonych wojen. Jeńcy przestali być 
produktem ubocznym, stali się celem.
W XVIII wieku społeczne, polityczne i ekonomiczne życie Afryki Zachodniej, 
uległo reorganizacji dla osiągnięcia jednego tylko celu — stałego dopływu 
niewolników na statki zakotwiczone u wybrzeży. W tym stuleciu osadnicy 
amerykańscy otrzymywali w rezultacie 27.500 niewolników rocznie, w porównaniu z 
9.000 w XVII stuleciu.
Podstawową przyczyną rozkwitu tego handlu był w owym czasie cukier. Żaden inny 
towar, ani śledzie, ani korzenie, ani ziemniaki, nie wywołały takich za-
152
burzeń w historii ludzkości, jak cukier, który wznosił miasta, bogacił imperia, 
zaludniaf i wyludniał kontynenty. Historia cukru i historia niewolnictwa 
zazębiły się z sobą mocno już w średniowieczu, na wyspach Morza Śródziemnego, i 
towarzyszyły sobie dalej w podróży przez Atlantyk. Cukier brazylijski, podstawa 
bytu Portugalii, zależał całkowicie od czarnych niewolników z Angoli. Bez Angoli 
nie byłoby Brazylii, a bez Brazylii — Portugalii. Ten sam proces powtórzył się 
po "wprowadzeniu uprawy cukru do angielskich Indii Zachodnich.
Ekonomika plantacji wymagała przewagi ludności murzyńskiej.  Politycznie  
przynosiło  to  ustawiczną groźbę  rewolucji.   Przesłanka   stwarzała   
olbrzymie zyski   osiemnastowiecznego   handlu   niewolnikami, konkluzja — 
potworną tyranię plantatorów, którzy na wyspach produkowali cukier, ? ?? 
kontynencie, prócz niego, tytoń, ryż, ? później bawełnę. Cóż mogło zatrzymać tak 
wielką   machinę   raz   puszczoną w, ruch? Gdyby zniesiono niewolnictwo, ani 
Zachodnia Afryka, ani Indie Zachodnie na znalazłyby gospodarki zastępczej. Całe 
społeczeństwa były zaangażowane   w   niewolnictwo,   nie   tylko   plantatorzy 
i królowie. Cóż stąd, że we Francji i Anglii XVIII wieku podnosił się głos 
Oświecenia przeciw temu haniebnemu procederowi? Fakty ekonomiczne wołały
donośniej.
Około roku 1700 zalegalizowano dziedziczne niewolnictwo Murzynów w koloniach 
angielskich w Ameryce. W 1733, gdy generał Oglethorpe, słynny filantrop, założył 
nową kolonię, Georgię, zabronił w niej niewolnictwa. Ale jego veto działało 
tylko przez siedemnaście lat. Georgia była kolonią ryżową, a potem bawełnianą. 
Jej właśnie protest nie dopuścił do umieszczenia w Deklaracji Niepodległości 
Stanów klauzuli potępiającej „obrzydliwy handel" niewolnikami.
Na nim opierał się rozkwit i dobrobyt wielu znacznych miast. W Anglii Liverpool 
wkrótce zdystanso-
153
wał wszystkich rywali i z dumą dekorował swój ratusz kłami słoni i kamiennymi 
Murzynami.   W  ten sposób wzbogacił się też Lancaster. Po drugiej stronie 
Atlantyku Newport w Rhode Island był „odpowiedzią Ameryki na Liverpool". Całe 
miasta, jak powiedział jeden z jego pastorów, „zbudowano z krwi biednych 
Afrykanów". Nowa Anglia destylowała rum z zachodnioindyjskiej melasy i wysyłała 
go do Afryki,   aby  w zamian kupować niewolników na rynki Indii Zachodnich. 
Liverpool wysyłał towary z Manchesteru do Afryki, kupował za nie Murzynów do 
Indii Zachodnich i sprowadzał za to cukier i kawę do Anglii.
Zarówno handel niewolnikami, jak i protesty przeciw niemu osiągnęły szczyt pod 
koniec XVIII wieku. W końcu protesty przeważyły.   W   okresie   między 
brytyjską prawną abolicją   handlu  i   amerykańską Wojną Secesyjną proceder ten 
przeżył rodzaj końcowego, jesiennego rozkwitu. W połowie XIX wieku Afryka traci 
stopniowo niepodległość, państwa kolonialne dzielą się Czarnym Kontynentem i 
same zaczynają eksploatować jego bogactwa. Zapotrzebowanie na tanią siłę roboczą 
na miejscu ostatecznie podcina korzenie resztek  ekspedycji  niewolniczych  za 
Ocean. Rozpoczęła się nowa epoka wyzysku, która trwać miała przez całe stulecie, 
aż do przebudzenia się Afryki, którego świadkiem jest nasze pokolenie.
Mnemotechnika
Właściwie nie ma człowieka, który by świadomie czy nieświadomie, nie używał 
jakichś sztuczek mnemotechnicznych, to znaczy sposobów zapamiętywania różnych 
wiadomości i nazw drogą kojarzenia ich z rzeczami łatwiejszymi do przypomnienia 
sobie. Słynną ilustracją takiego sposobu jest nowela Cze-
154
chowa Końskie nazwisko. Tę samą zasadę stosować można także i do liczb. Kiedy 
filozof i matematyk angielski Bernard Russell odwiedził Nowy Jork w 1951 roku, 
powiedział pewnemu dziennikarzowi, że nie sprawia mu trudności zapamiętanie 
numeru pokoju w którym mieszka w hotelu „Waldorf-Astoria" —1415, bo 0,1415 to 
pierwiastek kwadratowy z dwóch. Najpowszechniejszym sposobem zapamiętania 
szeregu cyfr jest zdanie albo wierszyk, w którym liczba liter każdego wyrazu 
zgadza się, we właściwym porządku, z liczbą, której znakiem jest kolejna cyfra. 
Wymyślono wiele takich podpórek pamięciowych w różnych językach dla zapamiętania 
dalszych miejsc dziesiętnych   ??,   która   jako   wielkość niewymierna, 
ciągnie się w nieskończoność. Utworek taki popełnił nawet pisarz Emil 
Zegadłowicz. Zaczyna się to tak: „Źle w mgle i snach bolejącym Do wiedzy progu 
iść..." Mamy tu kolejno: 3, 1, 4, 1, 5, 9, 2, 6, 5 i 3 litery, a więc wartość n 
aż do dziewiątego miejsca po przecinku. Czy istnieje jednak system, który, raz 
opanowany, pozwalałby na szybkie zapamiętanie jakiegokolwiek szeregu cyfr? 
Istnieje. Współcześni mnemotechnicy, spece od zapamiętywania, wydoskonalili go w 
wysokim stopniu. Systemu tego użyć można nie tylko dla popisów towarzyskich, ale 
i dla zapamiętywania ważnych stałych matematycznych i fizycznych, dat 
historycznych, numerów telefonów itd.
Chociaż mnemonika jest umiejętnością antyczną (nazwa jej pochodzi od Mneniozyny, 
greckiej boginii pamięci — mneme), to dopiero w 1634 roku Francuz Pierre 
Herigone opublikował praktyczny system zapamiętywania liczb w dziele pt. Kurs 
matematyki. Polegał on na podstawianiu spółgłosek na miejsce cyfr i dodawaniu 
następnie w miarę potrzeby samogłosek dla formowania wyrazów, które już łatwo 
było zapamiętać za pomocą innych metod.
Oryginalny alfabet numerowy Hśrigone'a zaadoptowali wkrótce mnemonicy wielu 
krajów. Wielki fi-
155
lozof i matematyk niemiecki Leibniz zainteresował się nim do tego stopnia, że 
włączył go do swego schematu języka uniwersalnego. Sprawa jest w zasadzie prosta. 
Każdą z dziesięciu cyfr od 0 do 9, reprezentować będą w tym alfabecie dwie lub 
trzy spółgłoski. Wyszukujemy je sobie tak, aby je móc łatwo kojarzyć,   łączyć   
w   myśli   z   odpowiednimi   cyframi.
Szczęśliwym dla nas zbiegiem okoliczności, w języku polskim wszystkie nazwy cyfr 
(z wyjątkiem ósemki) zaczynają się od spółgłosek: zero od z, jeden od j, dwa od 
d, trzy od t itd., z których w dodatku każda jest inna! Drugą serię spółgłosek 
wybieramy sobie również tak, żeby móc ją, według własnej fantazji, skojarzyć z 
cyframi. A wiięc na przykład małe n ma dwie pionowe (kreski, a takież «i — trzy 
kreski; niech zatem N reprezentuje 2, a M — 3. Duże L to rzymska pięćdziesiątka, 
możemy więc ją postawić przy piątce itd. Ułożywszy ten szyfr z dziesięciu cyfr i 
dwudziestu odpowiadających im spółgłosek, wykuwamy go na blachę i na mur-beton.
Przypuśćmy teraz, że chcemy użyć alfabetu Herigo-ne'a dla zapamiętania liczb 
atomowych pierwiastków. A więc np. srebro — 47, WS, bierzemy wyraz „włos" od 
srebrnego włosa. Złoto — 79, S Dz, niech będzie „sędzia", którego sobie 
wyobrazimy ze złotymi zęba-
1?8
mi. Holm — 67, Sz S, szosa, przedstawimy sobie Sher-locka Holmesa jadącego szosą. 
Im dziwaczniejszy i mniej sensowny obraz, tym łatwiej się nam upamiętni. Wydaje 
się to na pierwszy rzut oka drogą bardzo okólną, ale nie odkryto jeszcze 
lepszego sztucznego systemu mnemotechnicznego. Jest rzeczą zdumiewającą, jak 
mocno ogniwa takiego łańcucha skojarzeń utwierdzają się w pamięci.
Większe liczby łatwiej zapamiętać układając je parami i trójkami, wymyślając 
odpowiednie słowo dla każdej grupy i łącząc je z sobą w łańcuch fantazyjnych 
obrazów myślowych. Numery telefonów utrwalamy w pamięci szeregiem obrazów 
dostosowanych do charakterystyki ich posiadaczy. Takim właśnie alfabetem 
Herigone'a posługują się zawodowi specjaliści pamięciowi, umiejący powtarzać 
długie spisy przypadkowych cyfr. Te niesamowite z pozoru wyczyny są dostępne 
każdemu, komu się zechce poświęcić parę tygodni na codzienne ćwiczenia w 
opanowaniu alfabetu liczbowego.
Wybierając wyrazy należy dawać pierwszeństwo rzeczownikom przedstawiającym 
konkretne obrazy, choć i przymiotniki łatwo dają się kojarzyć z następującym po 
nich rzeczownikiem. Najlepsze są słowa, które pierwsze przychodzą na myśl. Po 
krótkim czasie zapamiętanie nawet pięćdziesięciu dowolnych cyfr nie sprawi 
szczególnej trudności. W każdym zas razie utrzymanie w pamięci liczb potrzebnych 
w swojej dziedzinie nauki będzie fraszką nawet dla osób, których pamięć nie może 
sobie normalnie dać z nimi rady.
Poczucie czasu
Często spotkać się można z wątpliwościami co do jego istnienia, z traktowaniem 
go jako złudzenie. Ale ono istnieje naprawdę. Jest przejawem jednego z naj-
bardziej zdumiewających i .powszechnych mechanizmów życia — zegara biologicznego. 
Nie ma sprężyny, kółek zębatych, drgającego kryształu górskiego, a mimo to 
działa i reguluje funkcje wszelkich istot żywych.
Kiedy odbywamy podróż odrzutowcem np. z Warszawy do Nowego Jorku, uświadamiamy 
sohie działanie tego wewnętrznego zegara w sposób nie najprzyjemniejszy. 
Spoglądając na wieżowce zdajemy sobie sprawę z 'tego, gdzie się obecnie 
znajdujemy. Jednak nasz przyrodzony czasomierz nie pozwoli się tak łatwo 
przekonać. Przez pierwsze kilkadziesiąt godzin będzie nadal uparcie regulował   
czynności   naszego ciała według czasu warszawskiego,   myląc   wieczór z 
rankiem, nakłaniając nas do snu w południe i nie pozwalając zasnąć o północy. 
Człowiek nie ma monopolu  na   takie   urządzenie.   Zaobserwowano   czaple 
australijskie mieszkające o 50 kilometrów od wybrzeża, które przybywają co dzień 
na brzeg morza dla zjedzenia obiadu z ryb punktualnie w czasie odpływu, mimo że 
odpływ następuje tam co dzień o 50 minut później. Pszczoła, wybierając się w 
podróż po nektar, trafia na swojej drodze bezbłędnie na porę otwierania się 
określonych kwiatów, przy czym parodniowa przerwa w tych wyprawach z powodu złej 
pogody nie wpływa ujemnie na dalszy rozkład jej zajęć.
Wiele takich regularnych cyklów przyrody żywej odbywa się w rytmie znacznie 
powolniejszym, rozciągającym się na miesiące lub lata. Wszyscy znamy doroczny 
rytm wzrostu i rozmnażania się roślin i zwierząt albo wiosenne i jesienne 
migracje ptaków wędrownych. Mniej znane są zmiany temperatury człowieka w ciągu 
doby, comiesięczne wędrówki milionów drobnych organizmów z głębin morskich na 
powierzchnię oceanu późną wiosną w czasie pełni księżyca, albo otwieranie się 
muszel ostryg na ławicach w czasie przesuwania się każdego pływu morza. Te rytmy, 
obserwowane w istotach żywych, zbiegają się z regularnymi ruchami globu 
ziemskiego, dobo-
158
wym następstwem światła i ciemności, z przypływami i odpływami oceanów, z 
kolejnością pór roku. Skąd zatem można wiedzieć, czy owe przyrodzone zegary 
istot żywych nie są po prostu reakcją na regularne zmiany światła, pływów czy 
innych zjawisk przyrody nieożywionej? Aby odpowiedzieć na to pytanie, uczeni 
pozbawiają te organizmy ich naturalnego otoczenia i umieszczają je w 
laboratorium, izolując je w warunkach stałych. Jeżeli zaobserwowany rytm 
utrzymuje się w tych warunkach, można przypuszczać, że wynika z działania 
jakiegoś mechanizmu wewnętrznego.
Już w 1729 roku astronom francuski   de   Mairan wykazał istnienie takiego 
mechanizmu umieszczając rośliny w laboratorium w całkowitej ciemności i 
stosunkowo stałej temperaturze. W tych szczególnych warunkach liście grochu, 
fasoli czy koniczyny zwijały się, gdy na zewnątrz zapadała noc, a prostowały się 
ze wschodem słońca, talk jak to czyniły w ogródku. Pewien współczesny uczony 
przeprowadził podobne doświadczenia z krabem-mrugaczem  o  wielkich szczypcach, 
który zwykle uwija się żwawo na plażach morskich w czasie odpływu, odpoczywa zaś 
w czasie  przypływu;   ponadto   o  wschodzie  słońca zmienia ubarwienie, 
chroniąc się przed promieniami słonecznymi i przed wrogami. Umieszczony w 
stałych warunkach laboratoryjnych   w  dalszym ciągu zmienia regularnie barwę na 
dzień i na noc, a także wykazuje zwykłą aktywność w czasie odpływu. Od czasów de 
Mairana, a zwłaszcza w ciągu ostatnich lat czterdziestu, podobne zegary 
biologiczne znaleziono u niezliczonych stworzeń, począwszy od organizmów 
żyjących w ikropli wody, a kończąc na człowieku. Zjawisko to uważa się obecnie 
za powszechne w całej przyrodzie.
Niemal wszyscy uczeni zgodni są co do tego, że te rytmy biologiczne są 
właściwością wrodzoną. Zwierzęta przebywające od urodzenia w sztucznych 
warunkach niezmiennych wykazują ten sam. rytm, co
159
ich odpowiedniki  żyjące  w  otoczeniu  naturalnym. Muchówka drozofila zwana 
muszką owocową (klasyczny materiał doświadczalny ze względu na szybkie 
rozmnażanie  się  i  łatwość hodowli) utrzymuje swój niezmienny rytm w stałych 
warunkach laboratoryjnych nawet   w  piętnastym pokoleniu.   Jednak pewna grupa 
biologów amerykańskich uważa, że zegary biologiczne poruszane są niezbadanymi 
jeszcze rytmicznymi siłami działającymi z zewnątrz, w podobny sposób jak zegar 
elektryczny napędzany jest prądem. Kwestionują oni powszechnie przyjęty pogląd, 
że stałe warunki laboratorium mogą naprawdę izolować organizmy od wszystkich 
zmian otoczenia, na jakie są czułe. Na poparcie tej tezy przqprowadzo-no liczne 
doświadczenia   na krabach,   wodorostach, marchwi, myszach i robakach. 
Wszystkie wykazywały reakcje związane z zewnętrzną temperaturą, ciśnieniem 
atmosferycznym, a nawet [promieniowaniem kosmicznym i magnetyzmem ziemskim. 
Ostatnie dwa-czynniki są specjalnie ważne, ulegają bowiem wahaniom o skali 
kosmicznej. Możliwe, że zegarem-matką czyli praprzyczyną ruchu zegarów 
biologicznych są ruchy Słońca, Księżyca i Ziemi. Dalecy jednak jesteśmy od 
poznania całego mechanizmu tych niezmiernie skomplikowanych zjawisk.
Zycie w średniowieczu
Dom średniowieczny nie odznaczał się komfortem. Okien było mało, a w nich z 
rzadka tylko pojawiały się szyby. Przed mrozem lub upałem chroniły je zwykłe 
drewniane żaluzje. Ciepło dawały drwa na kominku, a zewsząd wdzierały się 
przeciągi. Stąd powodzenie foteli z wysokimi oparciami. Rzeczą zwykłą było 
chodzenie po domu zimą w futrach i ciepłych
160
czapkach. Stołków było mało, siedzenia przygotowywano często na występach muru 
albo na skrzyniach w alkowie. Dywany były rzadkością przed XIII Wieśkiem poza 
Włochami i Hiszpanią. Podłogi wykładano zazwyczaj matami z sitowia lub słomy. Na 
ścianach zawieszano tkaniny dla ozdoby, ale także dla tłumienia przeciągów, albo 
by przedzielić większe sale na mniejsze pomieszczenia. Domy we Włoszech i w 
Prowansji, pamiętające jeszcze rzymskie luiksusy, były wygodniejsze i 
higieniczniejsze niż w krajach północy. Niemieccy mieszczanie w XIII wieku mieli 
już kuchnie zaopatrywane rurami w wodę studzienną.
Czystość nie była naczelną zaletą Wieków Średnich. Wczesne chrześcijaństwo 
potępiało rzymskie kąpiele publiczne jako siedlisko rozpusty, a ogólna wzgarda 
dla ciała nie budziła entuzjazmu do higieny. Nie znano jeszcze chusteczki do 
nosa. Czystość była funkcją zamożności: panowie feudalni i majętni mieszczanie 
kąpali się dość często w dużych drewnianych wannach. W XII wieku ogólny wzrost 
zamożności podniósł poziom czystości osobistej. W ??? wieku wiele miast miało 
łaźnie publiczne, a krzyżowcy wprowadzili łaźnie parowe w stylu muzułmańskim. 
Niektórzy sądzą nawet, że paryżanie kąpali się częściej w końcu XIII wieku niż 
na początku XX wieku.
Klasztory, zamki feudalne i domy bogaczy miały klozety połączone z szambem, ale 
większość domów zadowalała się sławojkami. W XIII wieku w Paryżu opróżniano 
beztrosko nocniki z okien na ulicę z ostrzegawczym okrzykiem: „Gar' 1'eau!". 
Szalety publiczne były rzadkością. W Toskanii San Gimignano miało kilka szaletów 
w 1255, ale Florencja nie miała wtedy jeszcze ani jednego. Ludzie załatwiali się 
na dziedzińcach, schodach, balkonach, nawet w pałacu królewskim w Luwrze.
Wyższe i średnie klasy myły ręce przed jedzeniem i po nim, bo jedzono przeważnie 
palcami. Spożywano zazwyczaj dwa posiłki dziennie, o dziesiątej i o czwartej, 
ale mogły się one ciągnąć przez kilka go-
11 — Drugi kot w worku
161
dżin. Wokoło stołu stawiano ławy, po włosku banco, stąd bankiet. Towarzystwo 
siedziało parami płci odmiennej.-Zwykle każda para jadła z jednego talerza i 
piła z jednego kielicha. Każdy otrzymywał łyżkę, ale nóż winien był przynieść z 
sobą; o widelcach jeszcze nie było słychać. Talerzem bywała zazwyczaj wielka, 
gruba przylepka chleba, na którą jedzący kładł mięso nabierane palcami z 
roznoszonych przez służbę półmisków. Po skończonym posiłku zjadano ten chlebowy 
talerz lub kruszono go dla psów i kotów, których kręciło się pod nogami bez liku, 
albo posyłano biednym sąsiadom.
Jadło było obfite i dobrze przygotowane z wyjątkiem mięs, które z braku chłodni 
bywało aż nazbyt skruszałe. Dlatego wysoką cenę miały korzenie, aromatem swym 
maskujące podejrzane zapachy mięsiwa. Niektóre korzenie sprowadzano ze Wschodu, 
były one jednak bardzo kosztowne. Inne więc hodowano w domowych ogródkach: 
pietruszkę, gorczycę, szałwię, cząber, anyżek, czosnek czy koper. Książek 
kucharskich było wiele, a dobrzy kucharze — zbrojni w miedziane kotły, rondle i 
patelnie — byli w wysokiej cenie. Mięso, drób i jaja były tanie, choć jeszcze 
dość drogie, aby z biedaków czynić przymusowych jaroszów. Nie było oczywiście 
ziemniaków, kawy ani herbaty. Za czasów Karola Wielkiego aklimatyzacja 
azjatyckich owoców i orzechów była już faktem, ale pomarańcze rzadko się 
pojawiały na północ od Alp i Pirenejów.
Najpospolitszym mięsem była wieprzowina. Świnie żarły nieczystości ulicy, a 
ludzie jedli świnie. Bogaci gospodarze kładli na stół wieprza lub dzika w 
całości i rozkrawali go przy gościach. Jedzono też wiele ryb. Śledzie były 
potrawą żołnierzy, żeglarzy i biedoty. Przetworów mlecznych jadano mniej niż 
dziś, ale sery Brie były już wtedy sławne. Sałat nie znano, cukierki były 
rzadkim specjałem, bo cukier importowano, a słodzono wciąż jeszcze (rzymską 
metodą) miodem. Po obiedzie pito — tytoniu nie znano.
162
Woda nie przegotowana groziła zarazą, więc piło się powszechnie wina i piwo. 
Chłopi pędzili jabłecznik i wino gruszkowe. Pijaństwo było pospolite we 
wszystkich warstwach społecznych. Piwo kosztowało taniio w licznych  szynkach   
i  oberżach.   Klasztory i szpitale na północ od Alp przydzielały normalnie po 
garncu piwa dziennie na głowę. Wiele klasztorów, zamków i bogatych domów miało 
własne browary, bo w krajach północnych piwo uważano za artykuł pierwszej 
potrzeby. W krajach romańskich większe powodzenie miało wino. We Francja 
opiewano jego chwałę setkami popularnych pieśni. Gra w karty była jeszcze 
nieznana. Prawa francuskie z 1256 i 1291 zabraniały gry w kości, jednak 
bezskutecznie. Moraliści owego czasu opowiadają o straconych  fortunach   i  
duszach  zaprzedanych  diabłu przy grze w kości. Szachy   potępił   synod   
paryski w 1213 i edykt Ludwika IX w 1254; nikt jednak nie zważał na te zakazy.
Kaznodzieje potępiali też taniec, co nie przeszkadzało w tańcu nikomu prócz 
duchowieństwa; św. Tomasz z Akwinu z właściwym sobie umiarkowaniem dopuszczał 
tańce na weselach,   z  okazji  przyjazdu przyjaciela z zagranicy, a także dla 
uczczenia zwycięstw. Zwłaszcza Francuzi i Niemcy oddawali się tańcom z zapałem 
graniczącym niekiedy z epidemią: w 1237 gromada dzieci niemieckich przetańczyła 
całą drogę z Erfurtu do Arnstadtu. Wiele z nich umarło w drodze, inne 
rozchorowały się nerwowo. Tańczono zazwyczaj za dnia i pod gołym niebem. 
Oświetlenie w domach było przecież marne: stojące lub wiszące lampy oliwne, albo 
świece z baraniego łoju z knotem z sitowia. Tłuszcz i oliwa były jednak drogie, 
to też niewiele pracowano czy czytano w domu po zapadnięciu mroku. Kiedy się 
ściemniało, goście wychodzili, a gospodarze szli spać. Biedni sypiali na 
barłogach ze słomy lub siana, bogaci na perfumowanych poduszkach i pierzynach. 
Baldachimowe łoża wielkich  panów  osłaniano siatką od  much.  Wiele
163
osób różnej płci i wieku sypiało w tym samym pokoju. W Anglii i we Francji 
wszystkie warstwy społeczne sypiały nago.
Homo fumosus
Znaczy to (niejako w przeciwieństwie do homo sapiens) człowiek dymiący, 
nakadzony, okopciały, wędzony, okurzony. Papieros tkwiący w ustach i kłęby dymu 
wydostające się z nosa i ust — to obraz stosunkowo niedawny. Warto to podkreślić, 
ponieważ najtrudniejszą do przekroczenia palisadą myślową otaczającą zwyczaj 
palenia bywa przekonanie, że palenie jest funkcją równie naturalną jak jedzenie 
czy picie oraz że wszyscy myślący inaczej są ekscentry-kami albo ludźmi 
nienormalnymi. Określenie „niepalący" nabrało ostatnio sensu z lekka 
wzgardliwego. Dobrze więc byłoby się nad tą reakcją chwilę zastanowić. To prawda, 
że fajka ma w wielu społeczeństwach od bardzo dawna znaczenie rytualne. Na 
przykład symbolika zawarta w pojęciu fajki pokoju jest głęboko osadzona w naszej 
psychice.
Człowiek jest zresztą jedynym stworzeniem wciągającym z premedytacją dym do 
swego ciała. Czynił to przez liczne wieki paląc kadzidło w świętych miejscach, 
wdychając dym przez tubki z papieru lub z liści, przez fajki drewniane lub 
gliniane, jeszcze na długo przed pojawieniem się tytoniu w Europie. Trzciny, 
fajki, rurki wszelkiego rodzaju znajdujemy w wykopaliskach antycznych, a wielki 
Hipokrates przepisywał przeciw astmie i niektórym innym chorobom wdychanie dymu 
z nawozu krowiego albo z ziół, jak na przykład z podbiału. Tytoń, jaki dziś 
znamy, ofiarowano pierwszemu Europejczykowi, Kolumbowi, w 1492 na wyspach Bahama. 
Kolumb pi-
164
sze w swoim dzienniku: „Spotkaliśmy człowieka płynącego samotnie łodzią. Miał z 
sobą nieco suszonych liści, które są na pewno bardzo cenione przez krajowców, bo 
już uprzednio ofiarowali mi pewną ich ilość w San Salvador". Oto zapewne 
początek do dziś istniejącego zwyczaju częstowania gości papierosem.
Amerigo Vespucci w 1499 na wybrzeżu Wenezueli zauważył, że krajowcy mają 
policzki wypchane ziołami,   które   ustawicznie   pogryzają   jak   zwierzęta 
przeżuwające, tak że z trudem mogą mówić. Byli oni zapewne prekursorami tych 
palaczy, którzy rozmawiają nie wyjmując fajki z zębów i dziwią się, że nie można 
ich zrozumieć. Ramon Pane, którego Kolumb posłał na Haiti, doniósł mu o 
tamtejszym zwyczaju wdychania tytoniu, który był prawdopodobnie  odpowiednikiem,   
zażywania  tabaki.   Wyraz „tabaka" pojawia się po raz pierwszy w raporcie o 
Indianach wdychających dym z fajki w kształcie litery Y, której widełki wsadzali 
sobie w nozdrza. Taką fajkę nazywali oni właśnie „tabako". Te opisy zwyczajów 
dzikich ludzi nie pozwalały jeszcze przypuszczać, że w paręset lat później staną 
się one symbolem wyszukanej nowoczesności cywilizacyjnej.
Jak na ironię, pierwszym człowiekiem, który sprowadził tę roślinę do Europy, był 
lekarz, Francisco Hernandez, którego król hiszpański Filip II wyprawił w podróż 
badawczą do Meksyku. Francuski ambasador w Portugalii, Jean Nicot, posłał 
nasiona tytoniu   królowej   matce,   Katarzynie   Medycejskiej. Z jego też 
nazwiska wzięła początek naukowa nazwa tytoniu „Nicotiana" i jej pochodnych, jak 
nikotyna. Słynny korsarz i admirał angielski Francis Drakę posłał w 1586 trochę 
liści tytoniu Walterowi Raleigh, sławnemu pisarzowi, poecie i politykowi, dzięki 
któremu obyczaj palenia fajki wszedł w modę na dworze królowej Elżbiety I.
W ciągu XVII wieku obyczaj palenia tytoniu szerzył się w Europie błyskawicznie, 
między innymi na
165
skutek rzekomych właściwości leczniczych tej rośliny. Lekarze byli właśnie 
głównymi jej-propagandys-tami. Tytoń stał się usankcjonowanym składnikiem 
farmakopei. Moda, mimo charakteryzującej ją niekonsekwencji, stanowiła ważny 
czynnik decydujący o konsumpcji tytoniu. Król angielski Jakub I był jego wrogiem, 
prześladował palaczy podatkami i niełaską królewską, ale z niewielkim skutkiem. 
W Rosji
w 1634 zabroniono palenia całkowicie, pod karą batogów i przecinania nozdrzy. W 
tymże okresie usiłowano zabronić palenia w wielu krajach — Danii, Szwecji, 
Holandii, na Sycylii, w Austrii i na Węgrzech — ale bez powodzenia. Palenie było 
już tak powszechne, zwłaszcza w Hiszpanii, że papież Urban VIII uważał za 
konieczne ogłosić bullę grożącą ekskomuniką palącym tytoń lub zażywającym tabaki 
w kościele.
Wszystko to rzuca światło na nasz obecny dylemat tytoniowy. Zwyczaj palenia 
oparł się bowiem majestatowi cara, papieża i króla. Ludzie ryzykowali duszę d 
ciało dla swej nikotynowej niewoli. Same ustawy są bezsilne, jeśli ze strony 
ludności nie ma zgody lub zrozumienia ich sensu. Zagrody prawne przeciw paleniu 
wszędzie musiały stopniowo ustępować przed jego nad wyraz   korzystną   
ekonomiką.
106
Szwajcaria opierała się najdłużej. Tam traktowano palenie na równi ze zdradą 
małżeńską/Aż do:połowy XVIII wieku karano oba przestępstwa tak samo: grzywną, 
pręgierzem i więzieniem. W Rosji car Piotr I unieważnił wszelkie restrykcje, 
uznawszy palenie za jedną z cech nowoczesnej cywilizacji zachodniej! i
W czasie kampanii pirenejskiej przeciw Napoleonowi wojska angielskie odkryły  
cygara, przedtem w Anglii mało znane. Szybko weszły tam w modę. Paliły je 
również kobiety. Ostatnią groźbą dla tytoniu była królowa Wiktoria, 
przeciwniczka palenia. Ale i jej autorytet mógł je tylko chwilowo ograniczyć. I 
znów wojna przyczyniła się do zmiany w obyczajach   tytoniowych.   W   czasie   
wojny   krymskiej 1854—56 Anglicy zobaczyli, że ich tureccy i francuscy 
sprzymierzeńcy kręcą sobie papierosy. Jako, że fajki tłuką się łatwo na polu 
bitwy, a cygara były drogie i niedostępne, żołnierz brytyjska przejął ten 
wynalazek. Wkrótce potem Anglia, największe wówczas   państwo   przemysłowe,   
rozpoczęła   fabryczną produkcję papierosów. Decydujący wpływ na 
rozpowszechnienie się nawyku palenia we wszystkich warstwach ludności miały obie 
wojny światowe. Od ostatniej zwłaszcza konsumpcja tytoniu rośnie nieustannie, 
osiągając liczby astronomiczne.
Ale dopiero w roku 1963 dowiedziono ponad wszelką wątpliwość, że palenie   
papierosów   przez   czas dłuższy, na przykład 20 lat, wielokrotnie wzmaga 
prawdopodobieństwo    przedwczesnego    zejścia    ze świata, jeszcze w pełni 
sił fizycznych i duchowych, z powodu raka, rozedmy płuc i wielu innych chorób, 
których tu  nie warto  wyliczać.  Rzecz szczególna i dla psychologii społecznej 
ciekawa, że palacze nie rezygnują ze swego nałogu, nawet ci, którzy znają wyniki 
badań i niezaprzeczalną wiarygodność tych wyników, nawet tacy, dla których 
nękający ich przewlekły nieżyt oskrzeli winien być niedwuznacznym dzwonkiem 
alarmowym. Jedynie wśród lekarzy, któ-
?
rzy się mogą naocznie przekonać o skutkach palenia u innych, obserwujemy wyraźny 
spadek liczby palaczy, choć i tak mniejszy niżby się można było spodziewać.
Sodoma, Gomora i St. Pierre
Jeżeli idzie o sam fakt katastrofy, to legenda biblijna o Sodomie i Gomorze jest 
zapewne odbiciem jakiegoś autentycznego wydarzenia, trzęsienia ziemi wybuchu 
wulkanu lub obu na raz. Co się zaś tyczy winy mieszkańców... hm, któż z nas jest 
bez winy? Starożytność przed Hipokratesem uważała nie tylko klęski żywiołowe, 
ale nawet chorobę lub nieszczęśliwy wypadek za dopust  czy karę bogów.  Nic więc 
dziwnego, że wiadomość o zniszczeniu dwóch miast ogniem  niebieskim  otworzyć  
musiała   natychmiast kwestię winy. Obrazowi katastrofy powinien był towarzyszyć 
obraz równie straszliwych grzechów osób tą klęską dotkniętych, gdyż inaczej 
świat wydawać by się musiał zupełnie pozbawiony sensu. r W czasach nowożytnych 
jednak wiara w bezpośrednie interwencje boskie w sprawy ludzkie nie płonie już z 
dawną mocą, a wiedza o zjawiskach przyrody rozszerzyła się o tyle, że na 
przykład na temat trzęsienia ziemi w Lizbonie w 1755 wybuchł potężny spór: czy 
uważać je za wykonanie wyroku sądu doraźnego w niebiesiech, czy za katastrofę 
pozbawioną wyraźnego oblicza moralnego. Rzecz szczególna jednak, że wraz  z 
dalszym rozwojem nauki sprawa ewentualnej winy mieszkańców za klęski spotykające 
ich miasto nabiera nowej aktualności. Oto na przykład w maju 1902 miasto St. 
Pierre na
163
Martynice (wyspie na Morzu Karaibskim), wraz ze wszystkimi niemal trzydziestoma 
tysiącami mieszkańców, zniszczył wybuch wulkanu. Była to prawdopodobnie 
największa katastrofa żywiołowa w dziejach, bo liczba ofiar w Pompei i 
Herculanum nie sprawia wrażenia szczególnie wysokiej; większość mieszkańców 
ewakuowała te miasta jeszcze przed wybuchem Wezuwiusza. Trzeba było dopiero 
geniuszu człowieka cywilizowanego, aby przewyższyć he-katombę St. Pierre 
bombardowaniem Drezna lub wybuchami atomowymi w Hirosimie i Nagasaki.
Wybuch wulkanu określony jest w umowach ubezpieczeniowych jako siła wyższa. Ale 
śmiertelne żniwo wybuchu wulkanu Mont Pelee, w którego cieniu wznosiło się 
miasto St. Pierre przypisać można całkowicie winie człowieka. Jego bieżące 
interesy sprawiły, że zlekceważył ostrzeżenie natury. W St. Pierre miały się 
odbyć wybory, w których władze miasta, kontrolowane dotychczas przez partię 
zwaną niezbyt właściwie Postępową, poczuły się po raz pierwszy zagrożone przez 
partię kolorowych,   tzw.   Radykalną. Gubernator Louis Moutet, przysłany na 
wyspę dopiero przed siedmiu miesiącami, popierał partię białych. Przywódcą 
radykałów był Murzyn, kuipiec Amedee Knight, którego hasłem wyborczym było 
niebezpieczeństwo wulkanu; partia Postępowa starała się je zlekceważyć. Jednak 
tylko kilku senatorów rozumiało sytuację i wzywało do natychmiastowej ewakuacji
miasta.
Ale siły przeciwne były zbyt potężne. Jedyne w mieście pismo wylewało co dzień 
potok łgarstw na ten temat. Władze lokalne, policja, wojsko i tak zwani eksperci 
naukowi robili wszystko by podnieść na duchu mieszkańców i zapobiec szerzeniu 
się paniki i przygnębienia. A przecież była to tylko burza w łyżce wody. 
Wystarczyłoby dla uratowania mieszkańców miasta, aby gubernator przełożył wybory 
na inny termin. Jednak wybuch Mont Pelee sprawił także uczonym niespodziankę.  
Chociaż wulkan był
169
już aktywny od trzech tygodni, groźbę upatrywano" tylko w ewentualnym spłynięciu 
potoków lawy, a ukształtowanie terenu chroniło miasto od tego niebezpieczeństwa. 
Tymczasem jednak wulkan postąpił inaczej, wyrzucił mianowicie wierzchołek góry w 
powietrze, w sposób nigdy dotąd nie obserwowany.
Łatwo być mądrym po szkodzie, ale śmierć mieszkańców St. Pierre była 
bezpośrednim skutkiem strachu białych władców, że rządy wymkną się im z rąk na 
rzecz kolorowych. Nde brakło tam oczywiście dziwnych wydarzeń, które wydadzą się 
znajome czytelnikom obytym z bombardowaniami wojennymi.
W więzieniu w St. Pierre siedział wówczas August Ciparis, młody Murzyn skazany 
na śmierć za zabicie białego robotnika. Widział on przez kraty, jak wznoszą 
szubienicę, na której miał zawisnąć. Modlił się więc, aby go ułaskawiono i aby 
trzęsienie ziemi wywróciło szubienicę. Istotnie gubernator go ułaskawił, 
uważając to zo dobre posunięcie przedwyborcze. Ale w czasie wybuchu Ciparis był 
jeszcze zamknięty. I to mu uratowało życie: po trzech dniach wydobyto go spod 
hałdy popiołu wulkanicznego. Żył jeszcze przez 27 lat, które spędził w 
amerykańskim cyrku Barnu-ma, pokazując się tam w dokładnej kopii swojej celi 
śmierci.
Natomiast pewien szewc,  znany jako przyjaciel zwierząt, ledwo uszedł z życiem 
przed napadem rozszalałych szczurów, które chciały go, jak myszy Popiela, pożreć 
żywcem. W końcu jednak udało mu się przeżyć katastrofę w piwnicy swego domu. 
Natomiast  znajdująca  się  na  parterze  kobieta,   której udzielił gościny 
tylko dlatego, że miała z sobą kanarka w klatce, upiekła się w popiele razem ze 
swoim ptakiem.    W    najtragiczniejszych    okolicznościach przypadek nie 
przestaje uprawiać swych makabrycznych figlów.
170
Dziewczyna czy tygrys
Jest to zagadka będąca tematem głośnej niegdyś, a dziś całkiem zapomnianej 
opowieści The Lady or the Tiger amerykańskiego humorysty i powieściopisarza 
Franka Stocktona, wydanej w 1884. W pewnym mieście panujący władca wpadł na 
pomysł oryginalnej kary dla przestępców. Umieszczał skazanych na arenie 
przylegającej do ściany z dwojgiem drzwi. Za jednymi drzwiami czekał zgłodniały 
tygrys, za drugimi — śliczna dziewczyna. Nieszczęsny skazaniec
musiał wybierać i, zależnie od tego, jak udało mu się trafić, kończył w żołądku 
tygrysa lub na ślubnym
kobiercu.
Pewnego razu król przyłapał jakiegoś młodzieńca na zalotach do swej córki, 
pięknej księżniczki, i skazał go na zwykłą próbę. Księżniczka zdołała się 
wywiedzieć za którymi drzwiami umieszczono tym razem tygrysa, za którymi zaś — 
dziewczynę. "W duszy jej walczyły jednak sprzeczne emocje: współczucie dla 
młodzieńca i zazdrość o dziewczynę, którą miałby poślubić. W ostatnim momencie 
więzień zerknął na
I
171
nią i zauważył nieznaczny ruch głową, którym wskazywała mu te, a nie inne drzwi. 
Otwiera je więc bez wahania. I tu opowieść kończy się pytaniem: „Co ukazało się 
w otwartych drzwiach — dziewczyna czy tygrys?". Pytanie to odbiło się głośnym 
echem w całej Ameryce. Użyto niezliczonych podstępów, aby skłonić Stocktoma do 
wypowiedzenia się na temat zakończenia książki, ale autor twardo odmawiał 
odpowiedzi na to pytanie, które z czasem weszło do mowy potocznej jako wyrażenie 
przysłowiowe.
Uczeni i świat
Już w roku 1818 pisał Tomasz Jefferson: „Cudowne postępy nauki i techniki 
zdołały podporządkować celom ludzkim nawet żywioły, zaprząc je w jarzmo pracy 
dla człowieka, ujmując mu trudu, spełniając dzieła przekraczające jego słabe 
siły, uprzystępniając liczne wygody tym, którzy dotąd pędzili życie w znoju i 
mozole". Od owego czasu każde następne pokolenie daje wyraz podobnemu 
optymizmowi w sprawie niebywałych sukcesów nauki.
Warto jednak zauważyć, że przez cały wiek dziewiętnasty zasługi z tych osiągnięć 
przypisywano nie uczonym, ale wynalazcom. Zwłaszcza w Ameryce i Wielkiej 
Brytanii. Cesarskie Niemcy były bodaj jedynym krajem, gdzie fizycy cieszyli się 
szacunkiem. W wieku tym sądzono powszechnie, że uczony zajmuje się odkrywaniem 
praw natury, a wynalazca korzysta z tych odkryć do celów praktycznych. Opinia 
taka utrzymywała się nie tylko wśród szerokiej publiczności, dla której uczony 
był roztargnionym dziwakiem i oryginałem odległym od świata i jego spraw. Zdanie 
to podzielały także rządy wielkich mocarstw, ba, wpływało ono również na poglądy 
sa-
172
mych uczonych i wynalazców. Clerk-Maxwell, twórca elektromagnetycznej teorii 
światła, odnosił się do Grahama Bella, wynalazcy telefonu, z protekcjonalną 
łaskawością. Określał go jako „pedagoga, który dla celów osobistych został 
elektrykiem". Kiedy premier brytyjski Gladstone wyraził się z lekceważącym 
sceptycyzmem o prymitywnym silniku elektrycznym (druciku wirującym dokoła 
magnesu), Michał Faraday, w niezwykłym u niego przystępie pasji, zawołał: 
„Kiedyś będzie pan mógł z tego ciągnąć
podatki!".
W czasie pierwszej wojny światowej amerykański prezydent Woodrow Wilson utworzył 
Radę Konsultacyjną floty wojennej. Przewodniczącym został Tomasz Edison. Prasa 
przyjęła tę nominację z entuzjazmem: „Najlepsze mózgi zajmują się teraz 
zastosowa-niem^iauki do zagadnień morskich!". Wśród członków Rady znalazł się 
również jeden fizyk. Zawdzięczał swoją nominację temu, że Edison, omawiając z 
prezydentem kandydatury, powiedział: „Moglibyśmy ewentualnie wziąć jakiegoś 
matematyka na wypadek, jeśli trzeba będzie coś obliczyć".
W 1916 roku, tuż przed przystąpieniem USA do wojny, przedstawiciel 
Amerykańskiego Towarzystwa Chemicznego odwiedził ministra wojny, Newtona Bakera, 
aby zaofiarować usługi chemików. Minister podziękował i polecił mu się zgłosić 
nazajutrz. Następnego dnia dygnitarz oświadczył, że chociaż ministerstwo wysoko 
ceni ofertę chemików, okazała się już niepotrzebna, bo jak sprawdzono, w 
ministerstwie pracuje już jeden chemik.
Właściwie dopiero w latach międzywojennych stosunek do uczonych zmienił się 
zasadniczo. O tym, że uczony stał się obecnie wynalazcą, pierwsi przekonali się 
przemysłowcy. Radykalny zwrot w opinii publicznej    nastąpił   jednak   dopiero   
po   skonstruowaniu bomby jądrowej. Przestano patrzeć na uczonego jak na 
człowieka zamkniętego w wieży z kości słoniowej, odkrywającego tajemnice 
przyrody dla swej własnej
173
satys-fakcji duchowej. Zobaczono w nim cudotwórcę, który, jak niegdyś Watt czy 
Edison, potrafi dokonać olbrzymich zmian w stosunku człowieka do jego otoczenia.
Zaledwie jednak władcy tego świata zrozumieli potęgę utajoną w ołówku i ćwiartce 
papieru w ręku uczonego i stali się pilnymi uczniami czarnoksiężnika, dalszy 
ciąg historii stwarzać zaczął okoliczności aż nazbyt przypominające tę właśnie 
bajkę, w której usłużne miotły, niosące wodę ze studni, aby zaoszczędzić pracy 
gospodarzowi domu, gotowe były z rozpędu zatopić cały dom wraz z gospodarzem.
Cnoty rycerskie          \
Szlachcic   średniowieczny,   któremu   pochodzenie i zasoby pozwalały ubiegać 
się o tytuł rycerza, przygotowywał się do tego już w wieku lat siedmiu czy ośmiu 
w twardej dyscyplinie, naprzód jako paź, potem giermek, aby u końca tej trudnej 
drogi zostać rycerzem w niezwykle uroczystej ceremonii pasowania. Miał też teraz 
prawo ryzykowania życia w turniejach, które ćwiczyły go nadal w zręczności, 
wytrwałości i odwadze. Teoretycznie rzecz biorąc, wymagało się od rycerza, aby 
był bohaterem, dżentelmenem i świętym. Śluby zobowiązywały go do mówienia prawdy, 
obrony Kościoła i ubogich, zachowywania pokoju w swojej prowincji i tępienia 
niewiernych. Z jego seniorem łączyły go więzy silniejszej lojalności niż z 
rodzonym ojcem.   Miał być  obrońcą zdrowia i cnoty wszystkich niewiast. Dla 
innych rycerzy winien był być bratem. Rycerza pojmanego w czasie wojennym w 
niewolę traktować miał jak gościa. W ten sposób virtus, cnota męskości, 
odrodziła się w swym rzymskim sensie po tysiącu lat hołdowa-
174
nia przez chrześcijaństwo cnotom kobiecym. Rycerskość, mimo swej aury religijnej, 
oznaczała zwycięstwo koncepcji germańskich, pogańskich i arabskich nad 
chrześcijaństwem.
W praktyce niewielu tylko  rycerzy  osiągało ten ideał. Bohater, który dziś 
walczył dzielnie w bitwie lub na turnieju, jutro okazać się mógł wiarołomnym 
mordercą. Nosząc swój   honor  równie   dumnie   jak swój pióropusz, nieraz  
niszczył  cudzołóstwem   (jak Lancelot czy Tristan) kochające się małżeństwa. 
Nazywając się obrońcą uciśnionych, zabijał mieczem bezbronnego chłopa. Żywił 
pogardę do pracy poddanych, będącej   głównym  źródłem jego  zamożności. Często 
obchodził się brutalnie z żoną, którą zaprzysiągł szanować i bronić. Z rana mógł 
słuchać mszy, po południu ograbiać kościół, a wieczorem spić się do 
nieprzytomności. Tak opisuje ich historyk  Gildas, żyjący wśród rycerzy 
brytyjskich VI wieku, w którym poeci umieszczają zwykle króla Artura i wielki 
zakon Okrągłego Stołu. Gdy niemieccy poeci opiewali ich rycerskość, niemieccy 
rycerze grabili niewinnych podróżnych. Brutalność i okrucieństwo krzyżowców 
zdumiewały Saracenów. Nawet sławny Bohemund I, książę Antiochii, aby okazać swą 
pogardę cesarzowi bizantyńskiemu Aleksjuszowi, przesłał mu statkiem ładunek 
obciętych nosów i kciuków.
Dwa czynniki łagodziły  to rycerskie  barbarzyństwo: kobiety i Kościół. 
Kościołowi udało się częściowo obrócić wojowniczość feudalną w kierunku krucjat. 
Przede wszystkim jednak przeobrażenie wojownika w  dżentelmena było  zasługą 
kobiet.  Kościół wielokrotnie zabraniał organizowania turniejów. Rycerze 
lekceważyli sobie te zakazy. Panie były obecne na turniejach. Ich rycerze nie 
lekceważyli. Kościół patrzał niechętnie na rolę kobiety w turniejach i poezji.  
Rodził   się  więc  konflikt  między  obyczajami szlachetnych dam a etyką 
Kościoła. W świecie feudalnym zwycięstwo przypadło damom i poetom. Miłość 
romantyczna, czyli idealizująca   przedmiot
175
uczuć, zdarzała się zapewne w każdej epoce, ale aż do naszego wieku rzadko 
kończyła się małżeństwem. W rozkwicie rycerstwa widzimy  ją   całkiem  
niezależną  od małżeństwa.  W przeszłości,  zwłaszcza  w okresie feudalizmu, 
kobiety wychodziły za mąż dla majątku, a uwielbiały innych dla ich uroków. 
Ubodzy poeci żenili się z kobietami prostego stanu, a najpiękniejsze  pieśni  
kierowali  ku  niedostępnym  damom. Dystans między  kochankiem i ukochaną   był 
zwykle tak ogromny, że najbardziej namiętne strofy przyjmowano jako miły 
komplement, a dobrze wychowany   arystokrata   nagradzał   poetę   za   miłosny 
poemat adresowany do swojej żony. Trubadurzy dowodzili, że małżeństwo,  łącząc   
maksimum  sposobności z minimum pokusy, wykluczało romantyczną miłość. Dantemu 
nie przyszłoby na myśl dedykowanie „wierszy miłosnych swojej małżonce i nie 
widział nic zdrożnego w układaniu ich dla innych niewiast, wolnych czy zamężnych.
Już od XII wieku wiele dam uważa za zgodne z dobrym obyczajem posiadanie, prócz 
męża, także kochanka w sensie mniej czy bardziej platonicznym. Jeśli mamy 
wierzyć romansom średniowiecznym, rycerz obowiązany był do służby damie, której 
kolor nosił. Mogła żądać od niego prób, bohaterskich czy-
176
nów, nagradzanych uściskiem lub innym jakim faworem. Jej poświęcał wszystkie 
czyny wojenne, jej imienia wzywał w walce i w chwili śmierci. I tu także 
feudalizm stawał się rywalem i przeciwieństwem chrześcijaństwa. Kobiety, tak 
ograniczane w miłości przez teologię, zdobywały tu wolność działania i 
kształtowały własny kodeks moralny. Miłość okazywała się niezależną zasadą 
wartości, dając własny ideał służby, własne normy postępowania, skandalicznie 
ignorując religię, choć zapożyczając od niej określeń i form.
Rycerskość owa, począwszy się w X wieku, osiągając rozkwit w XIII, ucierpiała od 
brutalności Wojny Stuletniej, niszczała w ogniu bezlitosnej nienawiści 
rozdzierającej   arystokrację   angielską   w   wojnach Dwóch Róż, aby wreszcie 
zginąć w furii teologicznej wojen religijnych XVI wieku. Zostawiła jednak 
niezatarty ślad na społeczeństwach, wychowaniu, obyczajach, literaturze, sztuce 
i słowniku średniowiecznej i współczesnej Europy. Rycerz, nauczywszy się 
obyczajów i wykwintności na dworze magnata   czy króla,  przekazywał  pewne  
elementy  courtoisie  — dworności — tym, którzy znajdowali się niżej od niego na 
drabinie   społecznej.   Nowoczesna   grzeczność jest roztworem, być   może   
dość   cienkim,   średniowiecznej   rycerskości.   Literatura   europejska — od 
Pieśni Rolanda do Don Kichota — pełna była postaci i tematów rycerskich. 
Odkrycie na nowo tego wątku było jednym z interesujących elementów romantyzmu 
XVIII i XIX wieku. Mimo jej ekscesów i absurdów w literaturze, mimo że w 
rzeczywistości daleka była od swoich własnych ideałów, rycerskość ta pozostała 
niezaprzeczalnym osiągnięciem   kultury, rodzajem sztuki życia, równie doniosłej 
jak każda inna sztuka.
12 — Drugi kot w worku
Medycyna ludów
a
Można by powiedzieć, że na każdą chorobę istnieje jakieś ziele, trzeba je tylko 
umieć znaleźć. Ta właśnie wiara nakłaniała łudzi do poszukiwań   medycznych od 
czasów najdawniejszych aż do obecnych prób znalezienia środka na chorobę 
Heinego-Medina i na raka. Zielarki wiejskie stosowały antybiotyki od wieków, 
przykładając chleb i grzyby pędzlaki do zakażonych ran, z pełnym powodzeniem. 
Gotowane ropuchy przeciw puchlinie wodnej — to brzmi jak czarna magia, a 
przecież dziś wiadomo, że ich skórki zawierają dwa alkaloidy o wyraźnych 
właściwościach moczopędnych. Niektóre ludy prymitywne usiłują przerazić  
pacjenta,  aby w ten sposób wygnać  demona choroby z jego ciała. Ajmarowie 
południowoamerykańscy leczą tym sposobem febrę tercjanę. A przecież na całym 
świecie cywilizowanym stosuje się go przeciw czkawce. Porządna porcja oleju 
rycynowego przynosi zawsze ten sam skutek bez względu na kolor skóry czy religię 
pacjenta, okres historyczny czy ceremonię towarzyszącą przyjęciu lekarstwa.
Tradycyjnym   lekiem   ludowym   przeciw   astmie jest połknięcie pajęczyny 
zwiniętej w kulkę. Nie jest to takie głupie, jakby się  mogło wydawać: w 1882 
roku wyodrębniono z pajęczyn substancję nazwaną arachnidyną, która okazała się 
środkiem przeciwgo-rączkowym. Historia medycyny   ludowej,   podobnie zresztą 
jak historia medycyny, to nieustanny dramat prób, doświadczeń i ofiarności bez  
końca   i  miary, przy akompaniamencie hipotez, z których najstarsze często 
współżyją z najnowszymi. Szkoła astrologiczna, mówiąca o wpływie planet, domów 
astrologicznych,   znaków    Zodiaku   na  rozpowszechnianie   się i zjadliwość 
poszczególnych chorób i na skuteczność ziół, klejnotów i innych substancji jako 
leków, trwała od swoich chaldejskich początków przez tysiące lat.
178
Bardziej jeszcze na praktykę medyczną wpłynęła doktryna znaków, utrzymująca, że 
każdy przedmiot naturalny, jak roślina, zwierzę czy jego organ, kamienie itd., 
nosi znak, który jasno wskazuje potrzebę ludzką, jaką może zaspokoić. Doktryna 
ta powstała w Egipcie lub w Mezopotamii, a cieszyła się szacunkiem jeszcze w 
XVII stuleciu.
Uważano więc, że mak leczy obłęd, bo główka maku przypomina głowę człowieka. 
Czerwone róże stosowano w chorobach krwi. Starożytni Asyryjczy-cy stosowali 
nasiona hebanu na ból zębów, bo torebka nasienna ma kształt żuchwy. Nakrapiane 
rośliny stosowano przeciw plamom na skórze; roślin wydzielających żywicę używano 
na ropiejące rany; rośliny bezkwiatowe, jak paproć, jałowiec niebieski czy 
sałata, stosowano jako środki antykoncepcyjne, a wie-lonasienne — przeciw 
bezpłodności.   Szafran  leczył
żółtaczkę.
Zielarstwo rozwijało się od leków prostych, z jednej tylko rośliny, do 
fantastycznych mieszanin i odtrutek zawierających wielką liczbę ziół, części 
zwierzęcych, krwi, mielonych lub struganych kamieni szlachetnych itd. Jedna z 
odtrutek, jakie Androma-chus przygotował Neronowi zrobiona była na podstawie 
najdłuższej i najbardziej skomplikowanej recepty w dziejach farmacji.
Jeżeli  pasterz starożytny   robił  wywary   z   ziół rosnących na łące, aby 
zwalczać nimi najróżniejsze choroby, to mieszkaniec wybrzeża wierzył raczej w 
skuteczną moc zwierząt morskich. Zdawało mu się przy tym, że najsilniejsze 
działanie wywołać muszą leki z najbardziej groteskowych   form  fauny  mórz i 
oceanów. Wchodziły tu w rachubę np. takie zwierzęta jak ryby-kufry i diabły 
morskie oraz piła ryby--piły, które zawieszano pod sklepieniem apteki jako 
insygnia leczniczej kuchni czarnoksięskiej.  Nie  powinno nas dziwić, że większa 
część tych leków nie dawała żadnych efektów, bo często przecież zdarza się to 
również z setkami tysięcy współczesnych specyfi-
ków. Gdyby wszystkie one skutkowały, ludzie chorzy staliby się szybko rzadkimi 
eksponatami muzealnymi. Nieraz   mamy   sposobność   podziwiać   u   naszych 
przodków umiejętność obserwacji. Żeglarze   od   dawien dawna wierzyli w 
skuteczność działania tranu wątłusza; potwierdziła to nasza współczesna wiedza o 
witaminach. Istniało wiele środków przeciw wolu. Jednym z nich, bardzo starym, 
była opalona gąbka; spożywanie jej było, jak się okazuje właściwą drogą pokrycia 
niedoboru jodu. Indianie używali morszczynów Morza Sargasowego przeciw wolu, a 
Portugalczycy — przeciw szkorbutowi. Okazało się, że zawierają one zarówno jod, 
jak i witaminę ?
Jeżeli śmieszy nas, że dawne driakwie zalecano na wszelkie możliwe choroby, 
powstrzymujemy śmiech czytając owe drobniutko zadrukowane karteczki dołączane do 
współczesnych   specyfików,   na   których niekiedy spis chorób sięga 
pięćdziesięciu pozycji. Tak daleko w dawnych czasach nigdy się nie posuwano, 
choć w ówczesnych receptach panuje groteskowe pomieszanie    rzeczy    możliwych    
z    niedorzecznymi. Sproszkowany czerwony koral dawano dziecku, aby dobrze   
ząbkowało.   Często   jednak   matki   obierały prostszą drogę, zawieszając 
dziecku   sznurek   korali na szyi. Kto wie jednak, czy w pierwszej z tych form 
nie kryje się jakaś próba terapii wapiennej.
W Chinach stosowano wywar z szylkretu przeciw kaszlowi i uremii. Rzymianie 
wykładali szylkretem wózki dziecięce dla ochrony przed chorobami. W Egipcie i 
dawnej Japonii jedzono żółwie, zwłaszcza zaś ich ogony w oliwie, przy zapaleniu 
płuc. Raki były środkiem uniwersalnym, pobieranym doustnie albo wcieranym w 
skórę. Rywalizować z nimi mógł chyba tylko otolit, kamyk słuchowy ryb, który 
stosowano nawet przy apopleksji. Zjedzenie konika morskiego miało łysym 
przywracać czuprynę; całe zwierzątko zawieszone na szyi dziewicy strzegło przed 
utratą wianka. Czarny koral chronił przed złym  spojrzeniem,   czerwony  
ostrzegał  przed  nim,
180
blednąc. Tracił jednak tę właściwość dotknięty żelaznym 
narzędziem.                                      . ,-„ Medycyna ludowa, jak 
każda działalność ludzka miała swoje dobre i złe strony. Odchodzi juz jednak w 
przeszłość, nie mogąc, mimo wszystko, współzawodniczyć z metodami i środkami 
nauki współczesnej.
Western
Westerny pojawiły się wkrótce po amerykańskiej Wojnie   Secesyjnej   wraz   z   
masowymi   nakładami i masową dystrybucją książek. Zachód Stanów Zjednoczonych, 
otwarty dla osadników, z ziemią praktycznie wolną od obciążeń, pobudzał 
wyobraźnię. Ojcowie osadników musieli być ludźmi odważnymi, jeśli decydowali się 
na opuszczenie cywilizacji i rozpoczęcie nowego   życia w warunkach   
prymitywnych, niemal dzikich. Przepisy prawa na terenach zachodnich nie miały 
wielkiej wagi, często nie miały w ogóle jakiegokolwiek znaczenia. Tam udawali 
się więc także bandyci i mordercy. Pojechał do Teksasu — mówiło się 
eufemistycznie o zbiegu. Niektórzy z nich prowadzili dalej życie przestępcze, 
inni wstępowali do wojsk pogranicznych, aby się tam ukryć, lub po prostu stawali 
się kaubojami,  górnikami  czy handlowcami.
Konie i bydło przywiezione przez konkwistadorów rozmnożyło się, rozprzestrzeniło 
na wielkich równinach, zdziczało i mogło należeć do każdego, kto potrafił je 
chwytać, napiętnować i oswoić dla swego użytku lub na sprzedaż. Zubożali 
konfederaci dla zdobycia gotówki robili obławy na długorogie stada i pędzili je 
do końcowych punktów kolejowych w Kansas albo do portów Zatoki Meksykańskiej.
181
Kauboj szybko stał się postacią urzekającą. Chłopcy uciekali z domów i pojawiali 
się na ranczach, aby wieść tak pozornie fascynujące życie. Były również kopalnie 
złota w Kalifornii i gdzie indziej.
Stada bizonów przedstawiały wielką wartość. Z ich skór robiono pokrycie na wozy, 
szyto z nich ciepłe płaszcze. Od bizonów  zależało życie   Indian Prerii, 
Czejenów, Komanczów i Sioux (czytaj: su). Indianie żywili się ich mięsem i 
suszyli je, czyniąc z nich zapasy. Skórami pokrywali siebie i swoje namioty, z 
gruczołów robili leki, ze ścięgien — liny. Nie marnowali nic, zabijając tylko w 
razie potrzeby. Ale w ciągu niewielu lat biali myśliwi wytępili bizony, co 
skazało Indian na życie w rezerwacjach, gdzie byli na łasce sprzedajnych agentów 
rządowych. Indianie bronili się, ale nie mieli żadnych szans. Ich organizacja 
wojskowa była bezładna: walczył kto i kiedy chciał, a dawne waśnie plemienne 
skłaniały niektórych do pomagania białym.
To bogactwo materiału z tłem gór i kanionów, pustyń i prerii, ranczów i kopalń, 
zaludnionych przez barwne typy awanturników wszelkiego autoramentu, nie mogło 
ujść uwadze pisarza. Tacy autorzy jak Ned Buntline i Alfred Henry Lewis żyli 
sami na Pograniczu. Upiększali to, co widzieli, i często wierzyli we wszystko, 
co im opowiadano. Western był już pod koniec   XIX   wieku   formą   okrzepłą.   
Wirginijczyk Owena Wistera ukazał się po raz pierwszy w 1902. Według opinii 
autora był to western, który miał ostatecznie  wyczerpać ten  gatunek literacki.  
Wister użył tam wszystkich chwytów tego typu powieści. Trudno o western, który 
by nie zapożyczył  choćby jednego elementu z tej książki. Ale Wirginijczyk nie 
zlikwidował westernów. Tysiące autorów z kolejnych pokoleń żyło i żyje z tkania 
tychże wątków.
Wiele westernów ukazywało się w formie literatury straganowej, broszur na 
ohydnym drzewnym papierze, często nie dozwolonych dla młodzieży, która czytała 
je za stodołą  lub pod kołdrą.   Na początku
182
, REWAR&X
& 2.5*00 0 f
TOM   O'0AV
????)'
? cooo $
PBIUYTHE KWJ
wieku i w latach dwudziestych magazyny westernowe liczyły się na tuziny, o 
nakładach idących w setki tysięcy. I w Polsce ukazywały się wtedy straganowe 
serie: Jack Texas czy Sitting Buli. Początkujący literaci ostrzyli sobie na 
westernach ipióra, a w obliczu olbrzymiego  zainteresowania wydaiWca   nie  
wybre-dzał. Zakończyła ten proceder ostatecznie 2 wojna światowa. Jego zgon 
przypieczętowały westerny taniej książki kieszonkowej i telewizji. Rozwój 
amerykańskich kieszonkowców westernowych trwa nadal, choć w warunkach ostrej 
konkurencji. Podstawowy nakład wynosi około 150.000 egzemplarzy.
Klasyczny western to rozrywka o dosyć sztywnej konstrukcji. Odchylenia od niej 
kończą się zwykle katastrofą dla pisarza, choć nie zawsze. Western to walka 
jednostki z miażdżąco przeważającymi siłami przeciwnika, w niekorzystnych dla 
niej okolicznościach.  Rządzi tu zasada   oko za oko,  kula za kulę. Czarny 
charakter musi zostać zabity, ale nie wcześniej, nim on sam będzie tylko o włos 
od zabicia bohatera.   Bohater musi być osobiście   zaangażowany w sprawę. 
Pomaga on innym pozytywnym, choć nie tak kompetentnym  przeciwnikom  łajdaka.   
Obowiązuje tylko   jeden punkt widzenia,   choć dopuszczalne są także  migawkowe 
ujęcia ze strony   przeciwnej dla
183
spotęgowania  obrazu gróźb  wiszących nad bohaterem.
Dla  urealnienia  takiego śmiertelnego pojedynku istnieć musi jakiś przedmiot 
sporu: człowiek, zwierzę, minerał, ziemia lub władza. Akcja i zapowiedź 
przyszłej katastrofy powinny przykuwać czytelnika od  początku.   Kobieta   może   
być   tylko   ubocznym przedmiotem zainteresowania; znawcy wolą, aby bohater 
całował swego konia niż marnował stronice na zaloty do dziewczyny. Panorama 
Zachodu daje pisarzowi olbrzymi materiał, skąd czerpać może barwy, charaktery i 
pomysły.   Po scenie tej kroczą   osiłki i zawadiaki, myśliwi, policjanci i 
bandyci, królowie bydła i kauboje, wodzowie Indian, hazardziści, górnicy,  
wywiadowcy,  żołnierze,  pastuchy i  osadnicy, kobiety uczciwe i sprzedajne.
Istnieją też westerny opisujące fakty w formie powieściowej, z rozbudowanymi 
rysunkami postaci w miejsce ciasnej formuły czarno-białych marionetek — bohatera 
i złoczyńcy. To już 'wymaga dobrego pióra. Są też liczne biografie, opisy 
przygód. Pewien ich odsetek to dzieła wartościowe, oparte na rozległych 
badaniach historycznych.   Wraz ze wzrostem  liczby wydawanych westernów mnożą 
się i takie prace. Miliony ludzi czytają westerny, miliony oglądają je w 
telewizji i w kinie. Western filmowy dla przyciągnięcia bardziej wymagającej 
publiczności nieraz przybiera formę antywesternu, łamiąc po kolei wszystkie 
najbardziej   uświęcone  kanony  tego  gatunku,   albo tworząc jego parodie. Tak 
czy owak, jest to, jak się zdaje, rodzaj rozrywki równie trudny do uśmiercenia, 
jak jego bohaterowie.
Pierścień
Różnie różni powiadają o pochodzeniu tych małych kółek metalowych, noszonych na 
palcach. Jedni sądź^ że pierwotnie był to znak niewolnictwa nosicie-
184
la, przynależności lub choćby zależności od kogoś, a dopiero później więzów 
łączących z kimś, jak w wypadku narzeczeństwa i małżeństwa. Według legendy Zeus 
nakazał Prometeuszowi nosić na palcu metalowy pierścień, który by mu stale 
przypominał o tym, że był kiedyś przykuty do skały w górach Kaukazu. Inni mówią, 
że pierścionek pojawił się w epoce, kiedy ludzie nauczyli się właśnie wydobywać 
i obrabiać metale. Ozdoby takie napawać by ich mogły zrozumiałą dumą z nowo 
nabytej potęgi.
Najdawniejsze z istniejących pierścieni znaleziono w grobach Egiptu. Mają one 
zwykle imię i tytui właściciela wygrawerowane głęboko hieroglificznyrru 
charakterami na prostokątnej tarczy, są z czystego złota, proste w kształtach, 
bardzo ciężkie i masywne. W Grecji i Rzymie pierścieni używano od zamierzch-łej 
starożytności. Grecy nazywali je dakti/lioi od dofc-tylos, palec. Podobnie po 
polsku pierścionek i naparstek pochodzą od dawnego porst, pirst tj. palec 
rzymianie nazywali zwykły pierścionek dnulus, a sygnet — dnulus sigillarius, 
czyli pierścień z pieczęcią, ??-żyły one do pieczętowania listów, kontraktów, 
wszystkich przedmiotów,  które  powinny  być  szczelnie zamknięte, takich jak 
kufry, butelki, sakiewki, a nawet drzwi wejściowe domów czy pokojów komet.
W czasach republiki większość obywateli rzymskich mogła nosić tylko pierścionki 
żelazne, a i one były wzbronione niewolnikom.   Pierwszymi, którzy otrzymali ius 
anulus durei, prawo noszenia złotego pierścienia, i to tylko w czasie pełnienia 
obowiązków publicznych,  byli  legaci  tj.  ambasadorzy.  Pozme] przywilej ten 
stopniowo rozszerzono na senatorom, ekwitów i wszystkich dygnitarzy państwowych 
Za panowania Augusta   powstało   wiele wartościowych zbiorów starych pierścieni; 
kolekcje te °b«o*^a-no   często   różnym   świątyniom   Rzymu.   Tybenusz 
przyznawał prawo noszenia pierścieni ludziom pochodzenia niewolnego tylko w 
wypadku P°*iadan * wielkich dóbr ziemskich; Septymiusz Sewer udzielił
185
go wszystkim żołnierzom, a później wszystkim wolnym obywatelom rzymskim.  .
Pierścionek zaręczynowy to stary obyczaj rzymski, oznaczający zapewne tylko 
gwarancję dopełnienia kontraktu. Za czasów Pliniusza obyczaj wymagał jeszcze 
użycia w tym celu prostego, żelaznego pierścionka, ale już od drugiego wieku 
stosowano złote. To użycie pierścionka w sensie całkowicie prywatnym i świeckim 
otrzymało sankcję kościelną, a formuły błogosławieństwa pierścionka istnieją od 
XI wieku. W najwcześniejszych wzmiankach o pierścieniach noszonych przez 
biskupów nie ma nic, co by odróżniało je od zwykłych sygnetów. Dopiero w 610 r. 
znajdujemy pierwszą wzmiankę o pierścieniu biskupim jako  o  powszechnie 
zrozumiałym symbolu tej godności. Papieski „pierścień rybaka" ma na tarczy 
wyobrażenie św. Piotra w łodzi, wyciągającego sieć z wody. Pierwszą wiadomość o 
nim, jeszcze jako o o-sobistym sygnecie papieża, znajdujemy w liście Klemensa IV 
z roku 1265. Używano go w ten sposób aż do połowy XV wieku. Po śmierci papieża 
pierścień jego ulega złamaniu. Nowy, z gładką jeszcze tarczą, przynosi się na 
konklawe i umieszcza na palcu świeżo obranego papieża, który wtedy ogłasza  imię,  
jakie przybierze i zwraca pierścień, aby je na nim wygrawerowano.
W XV i XVI wieku sygnety kupieckie z wyrytym symbolem lub znakiem firmowym były 
w szerokim użyciu. Używano ich nie tylko do pieczętowania. Często kupiec 
powierzał pierścień zaufanemu przedstawicielowi  jako  dowód  autentyczności 
zamówienia. W starożytności znane były pierścienie z wydrążoną tarczą, 
zawierającą truciznę, jak na przykład te, przy których pomocy popełnili 
samobójstwo Hannibal czy Demostenes. Piliniusz opowiada, że gdy Krassus u-kradł 
skaati złota spod tronu Jowisza Kapitolińskiego, strażnik relikwiarza, aby 
uniknąć tortur, rozgryzł kamień swego pierścienia i natychmiast zmarł. Platon w 
Republice opowiada pouczającą legendę
186
o pierścieniu Gygesa, króla Lidii, którego zresztą nie należy mieszać z 
historycznym królem Lidii, Gyge-sem, z VII wieku pne. Gyges Platona był 
pasterzem na służbie królewskiej. Pewnego dnia, w czasie gwałtownej burzy, 
której towarzyszyły wstrząsy podziemne, utworzyła się głęboka szczelina w ziemi 
w pobliżu miejsca, gdzie Gyges pasał swe stado. Zdumiony tym widokiem, zsunął 
się w głąb rozpadliny i znalazł tam wydrążonego konia  z  brązu.   Zajrzawszy do 
środka przez małe drzwiczki, zobaczył zwłoki człowieka wielkości nadnaturalnej, 
mającego na palcu złoty pier- , ścień. Gyges zabrał ten pierścień i wrócił na 
pastwisko.
Znalazłszy się jednak  na   comiesięcznej   naradzie produkcyjnej pasterzy, 
zaczął z nudów kręcić pierścionkiem na palcu. Kiedy obrócił go tarczą w dół, 
stał się natychmiast   niewidzialnym   dla   sąsiadów, którzy mówili o nim jak o 
nieobecnym. Wystarczyło jednak obrócić pierścień kamieniem ku górze, aby się 
stać  na  powrót widzianym.   Zdawszy sobie  z  tego sprawę, Gyges ponawiał ten 
eksperyment wielokrotnie. Za każdym razem ten sam cud się powtarzał. Postarał 
się więc, aby go zaliczono do delegacji pasterzy udającej się w podróż 
sprawozdawczą do administracji pałacowej, a gdy raz znalazł się w pałacu, dostał 
się bez trudu do sypialni królowej, uwiódł ją, zabił króla z jej pomocą i 
przejął władzę.
Otóż, powiada Platon, gdyby istniały dwa pierścienie tego rodzaju, i gdyby jeden 
z nich otrzymał człowiek uczciwy, a drugi człowiek nieuczciwy, to pierwszy nie 
miałby zapewne  dość mocnego charakteru, aby trwać w uczciwości  i  mieć odwagę 
nietykania cudzego dobra w okolicznościach, kiedy mógłby bezkarnie brać co chce 
na rynku, wchodzić do cudzych domów, zabijać jednych, oswobadzać innych i, 
czyniąc co mu się   tylko spodoba, stać się równy jakiemuś bogowi między ludźmi. 
W postępkach swoich _iie różniłby się zatem od człowieka złego: obaj zmierzaliby 
do tegoż celu. Można by to cytować jako walny
18-!
dowód na to, że nikt nie jest uczciwym z własnej chęci, ale przez okoliczności, 
i że sprawiedliwość nie jest dobrem indywidualnym, bo ten kto uważa, że może 
popełnić nadużycie (bezkarnie, zwykle je popełnia. Tyle o pesymistycznym 
poglądzie greckiego filozofa na naturę ludzką.
Piraci
Piratami nazywano, zarówno w starożytności, jak i później, rozbójników morskich 
łupiących co popadnie na otwartym morzu, na wodach terytorialnych, na pobrzeżu, 
bez różnicy, na własny rachunek; inaczej niż kaprzy, czyli korsarze  łupiący  
obce  statki z upoważnienia panujących lub miast. Nie będzie tu mowy o piratach 
antycznych, ani o średniowiecznych Saracenadh, Berberach i Wikingach, ale o 
nowożytnych, w ostatnich stuleciach ich istnienia na morzach. Inwestycją 
niezbędną dla pirata był statek. Niekiedy kapitan postanawiał zająć się 
piractwem, ale częściej zbuntowana część załogi dokonywała zagarnięcia statku w 
tym celu. Uzbrojona szybka fregata o wyporności od dwudziestu do pięćdziesięciu 
ton była najwyżej ceniona. Wprowadzano pewne zmiany w ta-kielunku, zwiększano 
nieco powierzchnię żagli, wszystko po to, aby móc dogonić nawet najszybsze 
rejowce. Unikano jednak przedwczesnego płoszenia nieufnych kandydatów na ofiary, 
stosując różne fortele, jak podróż z ożaglowaniem zredukowanym albo jak 
holowanie pni drzew dla zmniejszenia szybkości. Nocą odczepiano holowany balast 
i podnoszono wszystkie żagle, aby znienacka dognać ofiarę. A trzeba było 
podpłynąć całkiem blisko, bo działa nie niosły dalej niż na dwieście metrów. 
Wtedy piralt odsłaniał przyłbicę. Wywieszoną ban-
188
derę jakiegokolwiek państwa oipuszczano,  a na  jej miejsce wznosiła się w górę 
groźna czarna flaga. Był to często słynny Jolly Roger ozdobiony trupią czaszką i 
skrzyżowanymi piszczelami, na innych widniał cały szkielet z kosą; niekiedy była 
to bandera czerwona z równie przerażającymi symbolami. Piraci, dotąd ukrywający 
się, pojawiali się gremialnie na pokładzie uzbrojeni po zęby; również więźniów 
wyprowadzano na pokład. Bandera, tłum ludzi i broń winny były obudzić trwogę. Po 
ostrzegawczym sygnale działowym ścigany statek poddawał się  zazwyczaj,  bo 
uzbrojenie statków handlowych bywało słabe: dwa do czterech dział obsługiwanych 
przez jednego kano-niera. Przy utracie  ładunku można było  przynajmniej 
rachować na ocalenie życia.
Kiedy lepiej uzbrojony ścigany statek przyjmował Walkę, szykowano się do 
abordażu czyli do sczepie-nia się z nim dla zdobycia go w walce wręcz. Zazwyczaj 
pirat przecinał drogę swojej ofierze, bombardując jego pokład ogniem działowym i 
dezorganizując w ten sposób jego obronę, a po sczepieniu się napastnicy skakali 
na cudzy pokład, uzbrojeni w szable, pistolety i kordelasy. Strzelcy wyborowi 
pozostawali na wantach, aby stamtąd razić najniebezpieczniej-
189
szych nieprzyjaciół. Krew płynęła obficie. Najczęściej jednak zwyciężali piraci, 
lepiej ?uzbrojeni i wyćwiczeni, a ponadto, nie mający nic do stracenia, bo po 
przegranej mogli się spodziewać tylko stryczka.
Jeńców  umieszczano  pod  pokładem,  a kapitana i    znaczniejszych   podróżnych   
przepytywano    bez wszelakich względów o ukryte pieniądze. Zatrzymywano tych, 
którzy mieli ochotę przystać do piratów, wszystkich pozostałych wysadzano na 
bezludne wybrzeża lub puszczano na fale w łodziach z niewielkim zapasem żywności. 
Jeśli były na statku kobiety, ulegały temuż losowi; w zasadzie nie czyniono im 
gwałtu, gdyż byłoby to źródłem sporów. Powierzano je zwykłe aż do chwili zejścia 
z okrętu opiece jakiegoś pirata, który wszakże czasem inie spełniał pokładanych 
w nim nadziei.
Tymczasem zajmowano się jednak sprawami poważniejszymi. Piraci przeszukiwali 
statek i składali łupy na zakrwawiony jeszcze pokład, u stóp głównego masztu. O 
żadnych oszustwach nie mogło być mowy: wyrok śmierci na złodzieju wykonano by 
natychmiast. Zaraz też, na miejscu, dokonywano podziału pieniędzy, klejnotów, 
ubiorów i 'tkanin. W razie potrzeby ciągnięto losy. Inne towary sprzedawano na 
lądzie i dzielono się uzyskanymi kwotami, po potrąceniu niezbędnych sum na 
inwestycje, jak liny, żagle, bloki, zapasy żywności i napojów.
Wielkie były atuty piractwa w epoce, kiedy okrętów wojennych było niewiele. 
Absorbowały je zresztą ustawiczne działania wojskowe. Koszt ubezpieczenia statku 
handlowego pozostawał więc niezmiernie wysoki. Ryzykiem piratów była  śmierć  w 
walce lub przez powieszenie; spodziewali się  tego losu stale. Rany zaś 
stanowiły normalny element zawodu; wielu naszych bohaterów miało tylko jedno oko, 
jedną rękę, drewniany kikut zamiast nogi, a wszyscy pokryci byli 
najokropniejszymi szramami. Uważano to za rzecz powszednią, o której nie warto 
wspominać. Ale trzeba było ciągle myśleć o rekrutacji.
Oczywiście większość piratów składała się z marynarzy. Życie na morzu w czasach 
żagla było z samej swej natury twarde; ale stosunki w marynarce owej epoki były 
koszmarne, a marynarzy traktowano niemal jak galerników. Płace nędzne; żywności 
nigdy nie starczało, a przy nieco tylko dłuższym rejsie psuła się i stawała 
niejadalna. Wygód żadnych, sen przerywany nieustannie. Ale przede wszystkim 
okrutna dyscyplina, złe traktowanie, bicie, batożenie, upokorzenia, karne roboty. 
Tak rozumiano wtedy podnoszenie wydajności pracy na morzu. Niektórzy kapitanowie 
posuwali się do ostateczności, aby sprowokować załogę do dezercji po przybyciu 
do portu i nie płacić wynagrodzenia za czas postoju.
W tych warunkach zrozumiała jest znaczna częstotliwość buntów i  tęsknota za 
piracką wolnością. Przystawali do piratów również złodzieje i bandyci, którym 
ziemia paliła się pod nogami, a także ludzie różnych zawodów, nawet mieszczanie, 
szlachta, nawet duchowni. Aliaż nieczysty, ale stopiony idealnie. Społeczność 
bezstanowa w epoce, kiedy stan znaczył wszystko. Wojny XVII wieku, faworyzujące 
kaprów i korsarzy, nie pozwalały  na  wytępienie   piractwa morskiego. Ale od 
roku 1713 nastał okres względnego pokoju, kiedy flota wojenna mogła się na serio 
zająć tą sprawą. W 1730 r. era klasycznego piractwa praktycznie się skończyła.
Indeks
zawierający wybór imion własnych, ułatwia znalezienie poszukiwanego miejsca w 
książce.
SKRÓTY: ang. — angielski, fr. — francuski, gr. — grecki, hiszp. — hiszpański, 
hol. — holenderski, mit. — mitologia, ne. — naszej ery, nm. — niemiecki, ok. — 
około, pne. — przed naszą erą, poł. — połowa, rz. — rzymski, staroż. — 
starożytny, śrdw. — średniowieczny, w. — wiek, wg — według, wł. — włoski.
Akbar (Dżelal ed-Din Muhammad) 1542-1605, władca Indii z dynasti Wielkiego 
Mogoła; sati, 128 Akropol, 32 Aleksandria miasto w Egipcie; uczeni, 53
Amati rodzina słynnych lutników w Kremonie (XVI—XVK w), 63
Arachne, 16
Arystofanes komediopisarz gr., ok. 446 — ok. 386 pne.; Rycerze, Ptaki, 55
Arystoteles 384—322 pne., filozof i uczony gr., Etyka Niko-machejska, 55 Atena i 
Arachne, 16
św. Augustyn (Aurelius Augustinus) 354—430, filozof i teolog, ojciec Kościoła, 
45
Avernus, 33
Barbarossa (wł. „Rudobrody") Fryderyk I, ok. 1123—90, cesarz rz.-nm. z dynastii 
Hohenstaufów, 108
Barmakidzi, 106
Bell, Alexander Graham, 1847—1922, fizyk amer., 173
Biernat z Lublina, ok. 1465 — po 1529, poeta, bajkopisarz. 'tłumacz, 55
von Bismarck, Otto, książę, 1815—98, kanclerz Rzeszy Nm., 13
Bolesław Chrobry, żony, 8
Boucher, Francois, 1703—70, rotókowy malarz fr., 103 Cellini, Benvenuto, 1500—71, 
renesansowy złotnik i rzeźbiarz wł.; solniozka, 102
Champollion, Jean Francois, 1790—1832, egiptolog fr., 19—20
199
Colleoni, Bartolommeo, 109
Dante Alighieri, 1265—1321, największy poeta wł.; Piekło, 64; Bosko komedia, 68 
David, Jacques-Louis, 1748—1825, Wenus z Milo, 134 Deukalion i Pyrra, 33
Diderot, Denis, 1713—84, pisarz i filozof fr.; 45 Donatello, 1386—1466, 
rzeźbiarz wł. wczesnego Renesansu;
Gatitamelata, 109 Edison,    Thomas    Alva,    1847—1931,    fizyk   i   
wynalazca
amer.; 173
Eliasz, 1. poł. IX w. pne., prorok izraelski; 45
„Eneida" Wergiliusza, rz. epopeja narodowa; Avernus, 33; Eneasz i Dydona, 118
Erichtonios mit. gr. władca ateński, syn Hefajstosa, pół człowiek, pół wąż, 32
„Eurydyka", 64
Ezop (Aisopos) na pół legendarny gr. bajkopisarz z Frygii (VI w. pne.); 
Rozrzutnik i jaskółka, O ptakach i jaskółce, 55; Wielbłąd, Wielbłąd i małpa, 71
Faraday, Michael, 1791—1867, fizyk i chemik ang.; Glad-
stone, 173
Franklin, Benjamin, 1706—90, amer. polityk, fizyk, publicysta, mąż stanu, 87
Fryderyk II Wielki, 1712—86, "król Prus; pająk, 16
Gattamelata, 109
„Genesis"   Księga   Rodzaju,    pierwsza   księga    biblijnego
Pżęcioksięgu, 74
Gloger, Zygmunt, 1845—1910, etnograf i historyk kultury; Encyklopedia 
staropolska, 22
Goebbels, Joseph, 1897—1945, hitlerowski minister propa-
gany, 13
Goethe, Johann Wolfgang, 1749-^1832, wielki poeta nm,
uczony i humanista, 13
El Greco (hiszp. „Grek"), właśc. Domenico TheotocopuU, 1541—1614, malarz gr. 
działający w Hiszpanii, 103
Guarneri rodzina słynnych lutników wł. w Kremonie (XVII—XVIII w.), 63
Gyges, pierścień, 187
Hades, 33
Hermes mit. gr. posłaniec bogów, 33
Herodot ok. 485 — ok. 425 pne., historyk gr., 52; potwory, 124—5; saiti, 127; 
godzina, 146
Hezjod z Askry, VII—VI w. pne., poeta gr., 125
Hipokrates, 460—377 pne., Grek, największy lekarz starożytności, obłęd, 130; 
kara bogów, 168
Homer, VIII w. pne. poeta gr.; Iliada i Odyseja, 25, 51, 52;
Iliada, 118, 142
13 — Drugi kot w worku                                                                   
'"*
„Iliada" epopeja Homera; śpiewacy, 25, 51; kwestia homerowa, 53; języki, 118, 
mleko, 142
Jasnorzewska-Fawlikowska, Maria, 1895—1945, poetka, Śpiew słowika, 65—6
Jefferson, Thomas, 1743—1826, amer. mąż stanu, prezydent USA, 172
Jowisz (Iuppiter) mit. rz. bóg nieba i piorunów; koń, 71 Kaaba budowla w Mekce, 
największa świętość muzułmanów, 34
„Kalewala", 57—8 Kazimierz Wielki; żony, 9
Kolumb,  Krzysztof  (Colomfobi,  Cristoforo),   1451—1506, żeglarz wł., odkrywca 
Ameryiki; tytoń, 164—5 Krasicki, Ignacy, 1735—1801, biskup; Koń i wielbłąd. 71
Ktezjasz  (Ktesias), V—IV w. pne., historyk gr. z Knidos, 125
Leonardo da Vinci, 1452—1519, malarz-, architekt,  technik i filozof wł.; 
Gioconda, 24
Lessing, Gotthold Ephraim, 1729—81; bajta, 71
Linde, Samuel Bogumił, 1771—1847, leksykograf polski, 22; artysto, 93
Linneusz, Karol (Carl von Linne, Carolus Limnaeus), 1707— —78, przyrodnik 
szwedzki, 123
Ldnnrot, Elias, 1802—84; Kalewala, 57
Lot wg Biblii, uratowany od zagłady mieszkaniec Sodomy; żona, 34.
Lukian z Samosat, ok, 120 — po 180, satyryk gr., 38
Lully, Jean Baptiste, 1632—87; kij, 111
Luwr (Louvre) muzeum w Paryżu, 24
Mahomet (Muhammad ibn'Abd Allah), ok. 570—632, twórca islamu; pająk, 15; ślad 
stóp, 32
Matuzalem biblijny patriarcha żyd., który miał dożyć 969 lat; 100
Meduza mit. gr. jedna z Gorgona jej spojrzenie zamieniało ludzi w kamień, 33
Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku; konik gr. 80.
Mojżesz prawodawca i wódz narodu izraelskiego (wg Biblii), 32.
Molier (Moliere), właśc. Jean Baptiste Poąuelin, 1622—73, komediopisarz fr., 44—
5
„Mona Lisa" (Gioconda), 24
Montaigne, Michel Eyqucm, 1533—92, pisarz i filozof fr., 87 Monteverdi, Claudio, 
1567—1013, kompozytor wł., 65
Napoleon I Bonaparte, 1769—1821, cesarz Fracuzów, 18
Nicot, Jean, ok. 1530—1600, nicotiana, 165
Niobe mit. gr., córka Tantala, żona Amfiona, króla Teb, 33
194
Noe patri&reha biblijny ocalały z potopu, 8 „Odyseja" epopeja Homera, śpiewacy, 
25, 51; kwestia homerowa, 53, 54 Osterwa, Juliusz, wlaśc. Juliusz Maluszek, 
1885-1947, aktor
i reżyser polski, 51
Owidiusz (Publius Ovidius Naso), 43 pne. — 17 (18) ?.?., poeta rz.; Metamorfozy, 
46 Pauzaniasz, ok. 115 — ok. 180, geograf gr., 102 Perseusz (Perseus) mit. gr. 
syn Zeusa i Danae, bohater, zabójca Meduzy, wytewiciel Andromedy, 33 Pilecka-
Granowska Elżbieta, żona Jagiełły, 11 Pizystrat (Peisistratos), ok. 605—527, 
tyran Aten, 53 Platon, ok. 427—347 pne., filtoEof gr.; Gyges> 186—7 Pompeje, 
Pompeja (Pompei) staroż. miasto w Kampanii (Italia), zburzone i zasypane   
popiołem   w   czasie   wybuchu Wezuwiusza w 79 ne.; stciówka, 28; ofiary, 169 
Ponce de Leon, 1460—1521; Floryda, 115 Posejdon mit. gr. bóg morza; trójząb, 32 
Prometeusz mit. gr. tytan; pierścień, 185 Ptolemeusz V Epifanes, król staroż. 
Egiptu od 204 do 181 (?) pne.; kamień z Rosetty, 18
Raleigh, Walter, Sir, ok. 1552—1618, żeglarz, korsarz, historyk, poeta ang.; 
Indianie, 87; tytoń, 165
Rembrandt   właśc.   Rembrandt   Harmenszoon   van   Rijn, 1606—69, malarz i 
grafik hol., 25 Rhea, Rea (Reia), mit. gr. tytanida, córka Uranosa i Gai
żona Kronosa, 33
Robert I Bruce, 1274—1329, król Szkocji od 1306; pająk, 15
Rosetta, 18
Rostand, Edmond, 1868—1918, poeta i dramaturg fr.; Cyrana de Bergerac, 44 
Rousseau, Jean Jacąues, 1712—78, pisarz i filozof, myśliciel
Oświecenia fr., 111 Rusell,   Bertrand,   1872—1970,   logik,   matematyk i 
filozof
ang., 155 Rzęczyński, Gabriel, 56
Sanssouci, 16
Savonarola, Girolamo,  1452—98, wł. dominikanin, kaznodzieja, reformator relig.-
polit., 103 Schiller, Friedrich, 1759—1805, poeta, dramaturg i estetyk
nim., 53
Schliemann,   Heinrich,    1822—90,    nm.   ercheolog-amatcr, samouk, 
entuzjasta antyku; Troja i Mykeny, 54; ceramika
gr., 103
Spohr, Ludwig,  1784—1859, kompozytor, skrzypek i dyrygent nm., 111
195
Stradivari, Antonio, ok. 1643—1737, z Kremony, najsłynniejszy kutnik wł., 63
Strauss, Richard, 1864—1949, kompozytor i dyrygent nm., 112
Swift, Jonathan, 1667—1745; Guliwer, 44
Sykstyna, Systyna, Kaplica Sykstyńska, papieska, w Watykanie, wzniesiona 1473—81 
z fundacji papieża Sykstusa IV; freski Michała Anioła, 103
Tasso, Torquato, 1544—95, poeta wł., autor Jerozolimy wyzwolonej, 62
Termy, 34—5.
Tiepolo, Giovanni Battista, 1696—1770, malarz wł., 109 Tuwim, Julian, 1894—1953, 
poeta polski; Słowisień. 66 Tycjan (Tiziano Vecellio), 1488—1576, malarz wł.; 
werniks, 25; nieprzyzwoiitość, 103 1
Verrocchio, Andrea del, ok.   1435—88,   rzeźbiarz,   złotnik
i malarz wł.; Colteoni, 109
Voss, Johann Heinrich, 1751—1826, poeta, nm., tłumacz Homera, 53 ,
Waterman, Lewis, 28
Wergiliusz (Publius Vergilius Maro), 70—19 pne., poeta rz.; Eneida, 33, 118
Wilhelm II Hohenzollern, 1859—1941, król Prus i cesarz nm. 1888—1918; Karol May, 
13
Władysław Jagiełło, żony, 10
Włochy, góra lodowa Czasu, 49; nazwa, 61
Wolf, Friedrich August, 53
Wolter <Vbltaire), właśc. Francois-Marie Arouet, 1694— —1778, poeta, dramaturg, 
prozaik, historyk, publicysta fr., 45
Young Robert, hieroglify, 19
Zeus mit. gr. bóg nieba i piorunów;  i Hermes, 33;   i wielbłąd, 71; Prometeusz, 
185 Zoil, 53
ISltf
196
SPIS RZECZY
Od Autora .
Kot i pies   .
Zimny nos .
Wielożeńcy na tronie
Kaa-ol May .     •
Pająki   .
Czerwona płachta
Hieroglify    .
Szybkobiegacze
Głownia
Podróż Giocondy
Pisać górnym sztyletem
Człowiek    z   Piltdown
Żywe kamienie
Łaźnia.....
Jeziora         •
Tatuaż         .     .     ?     •
Święta krowa   .
Cyrano de Bergerac    .
Metamorfozy     .
Archeologia   napowietrzna
Puścizna czy spuścizna
Kwestia homerowa
Jedna jaskółka nie czyni wiosny
Kalewala
Klimat
Włochy
Opera    •
Śpiew słowika .
Pohańcy   i   giauray
Wielbłąd      .     •     •
Anatema     •
Adamowie
Samurajowie    •
Fałszywe dzieło sztuki
Mimetyzm
Genealogia imion
Szlachetny dzikus
Budowniczowie katedr
Katar    •
Podróż   dyliżansem Leciwe   drzewa Sztuka   niszczejąca Harum ar-Raszid