MAKSYM GORKI
DZIECIŃSTWO WŚRÓD LUDZI MOJE UNIWERSYTETY

DZIECIŃSTWO
W na wpół ciemnym, ciasnym pokoju, na podłodze pod oknem, leży mój ojciec, 
ubrany na biało i jakiś niezwykle długi; palce bosych nóg ma dziwnie 
rozcapierzone, palce łagodnych rąk spokojnie złożonych na piersi — powykrzywiane; 
jego wesołe oczy są szczelnie przykryte czarnymi krążkami miedzianych monet, 
dobrotliwa twarz pociemniała i straszy mnie wyszczerzonymi groźnie zębami.
Matka, na wpół goła, w czerwonej spódnicy, klęczy sczesując ojcu długie, miękkie 
włosy z czoła na tył głowy czarnym grzebykiem, którym lubiłem przepiłowywać 
skórki arbuzów — i bezustannie coś mówi stłu-mionym, ochrypłym głosem; jej szare 
oczy są opuchnięte i jakby topnieją spływając wielkimi kroplami łez.
Trzyma mnie za rękę babcia — krągła, z dużą głową, ogromnymi oczami i śmiesznym 
gąbczastym nosem; jest całkiem czarna, miękka i niezwykle interesująca. Babcia 
także płacze, jakoś osobliwie i zgodnie wtórując matce, cała drży i szarpie mnie 
popychając ku ojcu; opieram się i chowam za nią: przejmuje mnie strach, czuję 
się nieswojo^
Nigdy jeszcze nie widziałem, żeby dorośli płakali, i nie rozumiałem słów 
kilkakroć wypowiedzianych przez babcię:
— Pożegnaj że się z tatusiem, nigdy go już nie zobaczysz; umarł, serdeńko, nie w 
porę, nie w swoją godzinę.
7 -
Chorowałem ciężko i dopiero co podniosłem się z łóżka. W czasie choroby — dobrze 
to pamiętam — ojciec bawił się ze mną wesoło, potem nagle znikł i zastąpiła go 
babcia, dziwna istota.
—  Skąd przyszłaś? — spytałem. Odpowiedziała:
—  Z góry, z Niżniego, i nie przyszłam, tylko przyjechałam! Po wodzie przecież 
się nie chodzi, bąku.
To było śmieszne i niepojęte: w domu na górze mieszkali brodaci, umalowani 
Persowie, a w suterenie stary, żółty Kałmuk sprzedawał owcze skóry. Ze schodów 
można zjechać po poręczy lub — w razie upadku — przekoziołkować z góry na dół; 
to dobrze wiedziałem. Ale dlaczego woda? Wszystko to się nie zgadza i jest 
zabawnie poplątane.
—  A dlaczego jestem bąk?
—  Dlatego że buczysz — odpowiedziała babcia śmiejąc się.
Mówiła łagodnie, wesoło, składnie. Już od pierwszego dnia zaprzyjaźniłem się z 
nią i teraz chciałbym, żeby jak najprędzej wyszła ze mną z tego pokoju.
Widok matki przygnębia mnie; jej.łzy i jęki obudziły we mnie nieznane, trwożne 
uczucie. Po raz pierwszy widzę ją taką... Zawsze była surowa, mówiła mało; była 
czysta, gładka i wielka jak koń, miała twarde ciało i strasznie mocne ręce. A 
teraz jest jakoś nieprzyjemnie opuchnięta i roztargana, wszystko jest na niej w 
nieładzie; włosy, zazwyczaj starannie zaczesane, przylegające do głowy na 
kształt wielkiej, jasnej czapki, rozsypały się po nagim ramieniu, opadły na 
twarz, a połowa ich, spleciona w warkocz, zwisa kołysząc się i zawadzając o 
pogrążoną we śnie twarz ojca. Już dawno jestem w pokoju, lecz ona ani razu nie 
spojrzała na mnie — poczesuje ojca i wciąż szlocha dławiąc się łzami.
- 8 -
Przez drzwi zaglądają czarni chłopi i żołnierz-straż-nik, który krzyczy ze 
złością:
—  Prędzej zabierać!
Okno jest zawieszone ciemną chustą, która wzdyma się jak żagiel. Jeździłem 
kiedyś z ojcem żaglówką. Naraz uderzył piorun. Ojciec zaśmiał się, mocno ścisnął 
mnie kolanami i powiedział:
—  To nic, nie bój się, Łuk!
Matka nagle z wysiłkiem poderwała się z podłogi, lecz natychmiast znów opadła i 
przewróciła się na wznak; jej włosy rozsypały się po podłodze; ślepa, biała 
twarz zsiniała. Wyszczerzywszy zęby, jak ojciec, powiedziała strasznym głosem:
—  Zamknijcie drzwi...  Zabierzcie Aleksego! Odtrąciwszy mnie babcia rzuciła się 
do drzwi i zawołała:
—  Ludzie kochani, nie bójcie się, zostawcie ją, odejdźcie, na miłość boską! To 
nie cholera, to poród. Zmiłujcie się, kochani!
Schowałem się do ciemnego kąta za k>ufrem i patrzyłem stamtąd, jak matka wije 
się na podłodze jęcząc i zgrzytając zębami, a babcia kręci się dokoła niej i 
mówi tkliwie, radośnie:
—  W imię Ojca i Syna! Pocierp, córeczko! Przenajświętsza Matko Boża, 
Orędowniczko...
Przejmuje mnie strach: matka z babcią kłębią się na podłodze koło ojca, 
potrącają go, jęczą i krzyczą, a on leży nieruchomy i jakby się uśmiecha.
Długo trwało to wszystko: niejeden raz matka podrywała się i znów padała, babcia 
wybiegała z pokoju tocząc się jak wielka, czarna, miękka kula; potem nagle w 
ciemności zakrzyczało dziecko.
—  Chwała ci, Panie! — powiedziała babcia, -r- Chłopiec.
I zapaliła świecę.
- 9 -
Widocznie zasnąłem w kącie - nic więcej nie pa-
mietam.                                                                         .
Inny  obraz,  jaki mi  się  zachował w  pamięci,  to
dżdżylty  dzień i pustynny k^\cm+entaraa(:.ft^ktI0!
SŁTZZ S wd°rU si, t* na żółte wieka
^TaT grobem - ja, babcia, przemoknięty^ strażmk i dwóch ponurych chłopów . 
bpatami. Wszystkich zrasza ciepły deszcz, drobny jak pacioreczki
- Zakopać - powiedział strażnik . odszedł.
Babcia zapłakała kryjąc twarz w rogach churfa. Chłopi pochylili się i zaczęli 
pośpiesznie zrzucać ziemię do grobu, zabulgotała woda; zeskoczywszy z trumny 
żaby rzucały się na ściany dołu, grudy ziemi **-
^ ^df Loniu - powiedziała babcia wziąwszy mnie  za   ramię.   Wyślizgnąłem   się   
z   jej rąk - ??
chciało mi Aą odejść.
- Jaki ty też jesteś, o Boże - uskarżała się ? to na mnie, ni to na Boga i długo 
stała w milczeniu ^ chyloną głową. Już dół zrównał się z permą, a ona wciąż
'eChłopfagłaośno uklepywali łopatami ziemię; nadleciał wiatr i przepędził deszcz 
unosząc go z sobą Babcia Tzięła mnie za rękę i zaprowadziła do odległe; cerkwi 
otoczonej mnóstwem ciemnych krzyżów.
_ A cóż to, nie płaczesz? - spytała, kiedy wyszliśmy za ogrodzenie. - 
Popłakałbyś sobie!...
_ Nie chce mi się — powiedziałem.
_ Jak nie chcesz, no to nie trzeba - powiedziała
^o wszystko było dziwne; płakałem rzadko i tylko
. 10 -
z powodu doznanej krzywdy, nie z bólu; ojciec zawsze śmiał się z moich łez, a 
matka krzyczała:
—  Nie waż mi się płakać!
Potem jechaliśmy w dorożce szeroką, bardzo zabłoconą ulicą, wśród 
ciemnoczerwonych domów. Spytałem
się babci:
—  A żaby nie wylezą?
—  Nie, już nie wylezą — odpowiedziała. — Bóg z nimi!
Ani ojciec, ani matka nie wymawiali tak często i tak
poufale imienia bożego.
Po kilku dniach ja, babcia i matka znaleźliśmy się na parostatku, w maleńkiej 
kajucie. Mój nowonarodzony brat, Maksym, umairł i jeszcze nie pochowany leżał w 
kącie, spowity w coś białego i owiązany czerwoną
taśmą.
Usadowiwszy się na tłumokach i kuferkach patrzę przez okno, wypukłe i okrągłe 
jak oko konia; za mokrą szybą bezustannie przelewa się mętna, spieniona woda. Co 
pewien czas wzbija się w górę i liże szkło. Bezwiednie zeskakuję na podłogę.
—  Nie bój się — mówi babcia i lekko unosząc mnie miękkimi rękami, znowu sadza 
na tobołach.
Nad wodą — szara, mokra mgła; gdzieś w dali ukazuje się ciemna ziemia i znów 
znika we mgle i wodzie, Wszystko dokoła drży. Tylko matka, ze (splecionymi na 
karku rękami, oparta o ścianę, stoi twardo i nieruchomo. Jej twarz jest ciemna, 
kamienna i ślepa, oczy ma mocno zamknięte; matka wciąż milczy i jest jakaś inna, 
nowa, nawet jej suknia jest mi nie znana.
Babcia już niejeden raz zagadywała do niej cicho:
—  Waria, nie zjadłabyś choć troszeczkę?... Ona milczy i trwa w bezruchu. Babcia 
mówi do mnie szeptem, a do matki głośniej,
- U -
ale odzyw# siC do me3 z rzadka i jakoś ostrożnie, nieśmiało Wydaje m^ s^> że się 
jej boi. Jest to dla mnie zrozumiałe i bardzo mnie zbliża do babci.
__ Saratów! — nieoczekiwanie głośno i surowo powiedziała jnatka. — A gdzie 
marynarz?
Nawet słowa, które mówi, są dziwne, obce: Saratów,
marynarz;.--
Wszedł barczysty, siwy człowiek, ubrany na granatowo i przyniósł małą skrzynkę. 
Babcia wzięła ją i zaczęła układać zwłoki brata; ułożyła je i poniosła ku 
wyjściu n# wyciągniętych przed siebie rękach, ale — za gruba, by przejść wprost, 
nie bokiem, przez wąziutkie drzwi kajuty — stanęła przed nimi, śmiesznie 
zakłopotana.
__ Ech,  mamo! — krzj^knęła matka i odebrała jej
trumnę, p0 czym obie zniknęły, a ja zostałem w kajucie przypatrując się 
granatowemu mężczyźnie.
__ Cóż, umarł ci braciszek? — powiedział nachyliwszy się ku mnie.
—  Kto ty jesteś?
—  Marynarz.
__ A Saratów to kto?
__ Miasto. Spójrz w okno: widzisz, to jest Saratów!
Za okn?m przesuwała się ziemia; ciemna, urwista, dymiła mgłą. podobna do 
olbrzymiej kromki chleba, dopiero co odkrojonej z bochna.
—  A dokąd poszła babcia? __ Wnuka pochować.
—  Zakopć go w ziemi? __ A jakżeby? Zakopią!
Opowiedziałem marynarzowi, jak zasypali żywe żaby, kiedy grzebano ojca. Wziął 
mnie na ręce, mocno przycisnął do siebie i pocałował.
__NEch, bracie, jeszcze nic nie rozumiesz! — powie-
???
12 -
dział. — Żab nie ma co żałować, Bóg z nimi! Nad matką się użal — patrz, jak 
złamało ją nieszczęście!
W górze coś zahuczało, zawyło. Wiedziałem już, że to parostatek, i nie 
przestraszyłem się, a marynarz pośpiesznie postawił mnie na podłodze i rzucił 
się do wyjścia mówiąc: . — Trzeba zmykać! I mnie przyszła ochota, by stąd umknąć. 
Wyszedłem za drzwi. W "na wpół ciemnej, wąskiej szczelinie przejścia było pusto. 
Niedaleko drzwi lśniła miedź na stopniach schodów. Spojrzałem w górę i 
zobaczyłem ludzi z tłumokami i tobołami w rękach. Rzecz jasna, że wszyscy 
odchodzą ze statku, a więc i ja powinienem odejść. Ale kiedy razem z gromadą 
chłopców znalazłem się przy burcie przed trapemł, wszyscy zaczęli krzyczeć na 
mnie:
—  A to czyj? Czyjżeś ty?
—  Nie wiem.
Długo mnie popychali, potrząsali, obmacywali. Wreszcie nadszedł siwy marynarz, 
chwycił mnie na ręce i wyjaśnił:
—  To astrachański, z kajuty...
Pędem zaniósł mnie na*dół, położył na tobołach i odszedł grożąc palcem:
—  Ja ci dam!
Hałas nad głową stawał się coraz cichszy, statek już nie drżał i nie dudnił. 
Okno kajuty przesłoniła jakaś mokra ściana, zrobiło się ciemno, duszno, tłumoki 
jakby napuchły i przytłaczały mnie. Było mi bardzo źle. Może na zawsze zostawią 
mnie samego na pustym statku?
Podszedłem do drzwi. Nie dają się otworzyć, ich miedzianej klamki nie można 
przekręcić. Wziąłem butelkę
1 Trap — ruchomy pomost, przerzucany ze statku na brzeg.
- 13 -
? mlekiem i z całych sił uderzyłem nią w klamkę. Butelka się rozprysła, mleko 
oblało mi nogi, ściekło do butów.
Zmartwiony niepowodzeniem, położyłem się na tobołkach, cichutko zapłakałem i 
cały we łzach zasnąłem.
Kiedy się obudziłem, statek znów dudnił i drżał, a okno kajuty płonęło jak 
słońce. Babcia siedząc obok mnie rozczesywała włosy i zżymała się coś tam 
szepcząc. Włosów miała dziwnie dużo; pokrywały gęsto jej ramiona, piersi, kolana 
i spadały na podłogę, czarne, z granatowym odcieniem. Unosząc je w górę jedną 
ręką i trzymając je przewieszone w powietrzu, z trudem zagłębiała w grubych 
pasmach drewniany, rzadki grzebień; jej wargi krzywiły się, ciemne oczy błyskały 
gniewnie, a twarz w tej masie włosów wydawała się maleńka i śmieszna.
Pomyślałem, że jest zagniewana, kiedy jednak spytałem, dlaczego ma takie długie 
włosy, powiedziała głosem ciepłym i miękkim, jak wczoraj:
—  Widać za karę Bóg mi je dał — rozczesz je tu, przeklęte! Za młodu pyszniłam 
się tą grzywą, na starość ją przeklinam! A ty śpij! Jeszcze wcześnie, słoneczko 
dopiero co wstało...
—  Nie chcę już spać!
—  No to nie śpij — zgodziła się zaraz, zaplatając warkocz i co chwila 
spoglądając na kanapę, gdzie wyciągnięta jak struna leżała na wznak matka. — 
Jakżeś to wczoraj rozbił butelkę? Mów cichutko!
- Babcia mówiła dziwnie, jakby śpiewała, i słowa jej łatwo utrwalały mi się w 
pamięci, podobne do kwiatów, równie przyjemne, jaskrawe, soczyste jak one. Kiedy 
się uśmiechała, jej ciemne jak wiśnie źrenice rozszerzały się migocząc 
niewypowiedzianie przyjemnym blaskiem; uśmiech wesoło odsłaniał białe, mocne
- 14 -
aeby i mimo mnóstwa zmarszczek na ciemnej skórze policzków twairz wydawała się 
młoda i jasna. Szpecił ją mocno ten gąbczasty nos z rozdętymi nozdrzami, 
czerwony na końcu. Zażywała tabakę z czarnej tabakierki wykładanej srebrem. Była 
ciemna, ale jaśniała od wewnątrz — poprzez oczy-----niegasnącym, wesołym, 
ciepłym blaskiem. Choć pochylona -*• niemal garbata — i otyła, poruszała się 
lekko i zwinnie niczym wielka kotka — równie miękka jak to przytulne zwierzę.
Dopóki jej nie było, żyłem jakby we śnie, pogrążony w ciemnościach, ale zjawiła 
się, przebudziła mnie, wyprowadziła na świat, powiązała wszystko wokół mnie w 
nierozerwalną nić, splotła w różnobarwną koronkę i od razu stała się 
przyjacielem na całe życie, kimś najbliższym mojemu sercu, najdroższym, kogo 
najlepiej rozumiałem. Jej to bezinteresowna miłość do świata wzbogaciła mnie i 
przepoiła wielką siłą — na trudne życie.
czterdzieści lat temu parostatki poruszały się wolno; do Niżniego jechaliśmy 
bardzo długo; doskonale pamiętam to pierwsze zetknięcie się z pięknem 
przyrody.                                                                       
    ,.
Była śliczna pogoda. Od rana do wieczora jestem z babcią na pokładzie, pod 
jasnym niebem, wśród pozłoconych jesienią, haftowanych jedwabiem brzegów Wołgi. 
Bez pośpiechu, leniwie i głośno uderzając łopatami kół po szarobłękitnej wodzie, 
wlecze się w górę rzeki jasnordzawy statek, z barką na długiej linie holowniczej. 
Barka jest szara, podobna do stonogi. Niedostrzegalnie płynie nad Wołgą słońce; 
co chwila wszystko dokoła jest nowe, wszystko się zmienia. Zielone góry są jak 
wspaniałe fałdy bogatego stroju ziemi; na brzegach widać miasta i wsie, które 
wyglądają z da-
-15-
la, jakby były z piernika; złote liście jesienne płyną po wodzie.
—  Spójrz tylko, jakie to śliczne! — mówi babcia, co chwila przechodząc od burty 
do burty, i cała promienieje, a oczy jej są rozszerzone radośnie.
Często, zapatrzona w dal, zapominała o mnie: stoi przy burcie złożywszy ręce na 
piersiach, uśmiecha się i milczy, a w oczach ma łzy. Ciągnę ją za ciemną 
spódnicę w kwiaty.
—  A co? — ocknie się, zupełnie jakby się zdrzemnęła i widziała to wszystko we 
śnie.
—  Dlaczego płaczesz?
—  To, miłeńki, z radości i ze starości — mówi uśmiechając się. — Jestem już 
przecie stara: sześć krzyżyków lata moje, wiosny przekroczyły, przeszły.
I zażywszy tabaki zaczyna opowiadać mi jakieś niestworzone historie o 
szlachetnych rozbójnikach, o świętych mężach, o wszelakim zwierzu i o s;i3 
nieczystej.
Opowiada bajki cicho, tajemniczo, ?-^hylając się ku mojej twarzy i zaglądając mi 
w oczy rozszerzonymi źrenicami, jakby wlewała w moje serce siłę, która mnie 
unosi ku górze. Mówi, jakby opiewała; im dalej, tym składniej brzmią jej słowa. 
Słuchać jej jest niewypowiedzianie przyjemnie. Słucham i proszę:
—  Jeszcze!
—  A jeszcze, widzisz, tak było: domowik', staruszek, wbił sobie" w łapę 
kluseczki okruszek; siedzi nieboraczek w podpiecku i kiwa się, i stęka: „Oj, 
myszki, boli! Oj, myszątka, nie wytrzymam!"
Uniósłszy nogę babcia obejmuje ją rękami, kołysze w powietrzu i śmiesznie krzywi 
się, jakby ją samą bolało.
1 Domowik — skrzat żyjący według starych wierzeń ludowych w każdym domu i mający 
go w swej pieczy.
- 16 -
Dokoła stoją marynarze, brodaci, dobroduszni chłopi, przysłuchują się, śmieją, 
chwalą ją i także proszą:
—  No, babko, opowiedz coś jeszcze! Potem mówią:
—  A teraz, jazda z nami na kolację!
Przy kolacji częstują babcię wódką, mnie — arbuzami, melonami. Robi się to 
potajemnie: na statku jest człowiek, który zabrania jeść owoce, odbiera je i 
wrzuca do rzeki. Ubrany jest podobnie jak strażnik — ma miedziane guziki — i 
zawsze jest pijany; ludzie chowają się przed nim.
Matka rzadko wychodzi na pokład i trzyma się na uboczu. Wciąż milczy. Jej wielka, 
kształtna postać, jej ciemna, kamienna twarz, ciężka korona splecionych w 
warkocze jasnych włosów, ona cała — mocna i nieugięta — staje mi w pamięci, 
jakby widziana przez mgłę albo wskroś przezroczysty obłok, poprzez który patrzą 
obco, nieprzychylnie czyste, szare oczy, równie duże jak oczy babci.
Pewnego razu matka powiedziała surowo:
—  Ludzie się śmieją z ciebie, mamo!
—  Bóg z nimi! — beztrosko odpowiedziała babcia. — A niech się śmieją, niech im 
będzie na zdrowie!
Pamiętam dziecinną radość babci na widok Niżniego. Szarpiąc mnie za rękę, 
popychała mnie do burty i wołała:
—  Patrz, patrz, jak pięknie! Toć to już Niżni, kochany! Boże miasto! A cerkwie, 
spójrz tylko, jakby wzlatywały!
I prosiła matkę niemal z płaczem:
—  Wariusza, popatrzże! Zapomniałaś już przecież! Naciesz się!
Matka uśmiechała się smutnie.
Kiedy statek zatrzymał się naprzeciw pięknego miasta, pośrodku rzeki ciasno 
zatłoczonej statkami, naje-
- 18
żonej setkami spiczastych masztów, do jego burty podpłynęła wielka łódź z 
mnóstwem ludzi, uchwyciła się bosakiem spuszczonego pomostu i ludzie, którzy w 
niej przyjechali, jeden za drugim zaczęli wchodzić na pokład. Na przedzie szedł 
szybko niewielki, zasuszony staruszek w długim, czarnym odzieniu, z ryżą jak 
złoto bródką, z ptasim nosem i zielonymi oczkami.
----Ojczulku! — krzyknęła matka niskim, donośnym
głosem i rzuciła się ku niemu, a on, ująwszy jej głowę i szybko głaszcząc ją po 
policzkach małymi, czerwonymi rękami, krzyczał piskliwym głosem:
—  No i co-o, głuptasie? O-ho-ho! No tak... Ech, wy-y...
Babcia, kręcąc się jak fryga, ściskała i całowała jakby wszystkich na raz; 
popychała mnie ku ludziom i mówiła pośpiesznie:
—  No, prędzej! To — wuj Michał, to — Jakub... ciotka Natalia; to — twoi bracia, 
jeden Sasza i drugi Sa-sza-, a to — siostra, Katarzyna, wszystko nasz ród. 
Widzisz, ile tego!
Dziadek powiedział do niej:
—  Jak zdrowie, matko? PocałoWali się trzykrotnie.
Dziadek wyciągnął mnie ze zbitej gromady ludzi i spytał ująwszy za głowę:
—  A czyj żeś ty?
—  Astrachański, z kajuty...
—  Co on plecie? — zwrócił się dziadek do matki i nie doczekawszy się odpowiedzi 
odsunął mnie mówiąc:
—  Te wystające kości policzkowe ma po ojcu... Złaźcie do łódki!
Przybiliśmy do brzegu i gromadą poszliśmy w górę po zjeździe wybrukowanym 
wielkimi kamieniami; oka-
- 19 -
łające zjazd wysokie stoki porośnięte były' wyblakłą, zmiętą trawą.
Dziadek i matka szli na przedzie. Sięgał jej zaledwie do ramienia, szedł szybko 
drobnym krokiem, a ona patrząc na niego z góry, jakby płynęła w powietrzu. Za 
nimi w milczeniu posuwali się wujowie: czarny, prosto-włosy wuj Michał i suchy 
jak dziadek, jasny, kędzierzawy Jakub; dalej szły jakieś otyłe kobiety w 
jaskrawych sukniach i sześcioro dzieci, wszystkie starsze ode mnie i wszystkie 
milczące. Ja szedłem z babcią i maleńką ciotką Natalią. Blada, niebieskooka, z 
wielkim brzuchem, często zatrzymywała się i z trudem chwytając oddech szeptała:
—  Och, nie mogę!
—  Nie mogli to zostawić cię w spokoju? — ze złością wyrzekała babcia. — Co za 
nierozumne plemię!
Nie podobali mi się ci ludzie :— ani dorośli, ani dzieci: czułem się obco wśród 
nich, nawet babcia jakoś przygasła, oddaliła się.
Najbardziej jednak nie podobał mi się dziadek. Od razu poczułem w nim wroga i 
zrodziła się we mnie w stosunku do niego jakaś szczególna czujność i nieufna 
ciekawość.
Doszliśmy do końca zjazdu. Na samej górze stał, rozpoczynając ulicę, przyległy 
do prawego stoku, przysadzisty parterowy dom, brudnoróżowy, z głęboko nasuniętym, 
niskim dachem i wybałuszonymi oknami. Od ulicy wydał mi się duży, ale wewnątrz, 
w małych, ciemnych pokojach było ciasno; wszędzie, jak na statku przed 
przystanią, krzątali się zagniewani ludzie, niczym stado złodziejskich wróbli 
biegała dzieciarnia, a wokół unosił się gryzący, nie znany mi zapach.
Znalazłem się na podwórzu. Podwórze było także nieprzyjemne: całe zawieszone 
ogromnymi, mokrymi szmatami, zastawione kadziami z gęstą, różnokolorową
20 -
wodą. W niej również moczyły się szmaty. W kącie, w niziutkiej, na wpół 
rozwalonej przybudówce płonęły drwa w rozżarzonym piecu, w kotłach coś wrzało, 
bulgotało i niewidzialny człowiek mówił głośno dziwne słowa:
— Sandalina — fuksyna — koperwas...1
li
Rozpoczęło się teraz i potoczyło ze straszliwą szybkością obfite w zdarzenia, 
barwne, niezwykle dziwne życie. Wspominam je jak okropną bajkę, którą 
opowiedziała dobra, lecz aż do bólu prawdomówna wróżka. Dziś, wskrzeszając w 
pamięci przeszłość, niekiedy sam wprost nie wierzę, że to właśnie tak było, i 
miałbym ochotę wiele z tego podać w wątpliwość, odrzucić — zbyt przesycone było 
okrucieństwem to ponure życie „nierozumnego plemienia".
Ale prawda jest ponad litością i przecież nie o sobie opowiadam, lecz o tym 
ciasnym, dusznym kręgu straszliwych wrażeń, w którym żył i w którym żyje po dziś 
dzień prosty człowiek w Rosji.
Dom dziadka był przepełniony gorącymi oparami wzajemnej nienawiści wszystkich ku, 
wszystkim; zatruwała ona dorosłych i nawet dzieci brały w niej żywy udział. 
Później z opowiadań babci dowiedziałem się, że matka przyjechała właśnie wtedy, 
kiedy jej bracia usilnie domagali się od ojca podziału majątku. Jej 
nieoczekiwany powirót jeszcze bardziej zaostrzył i podsy-
1 Sandalina — barwnik wydobywany z drewna sandałowca i innych kolorowych drzew 
tropikalnych. Fuksyna lub rozeina — czerwona anilinowa farba do barwienia tanich 
materiałów. Koperwas — nazwa siarczanów używanych w far-biarstwie do niszczenia 
w tkaninach cząstek wapnia i żelaza.
- 21 -
cił ich żądanie otrzymania swych działów. Bali się, że matka domagać się będzie 
posagu, przyznanego jej, ale zatrzymanego przez dziadka, dlatego że wyszła za 
mąż wbrew jego woli. Wujowie uważali, że ten posag powinien być rozdzielony 
między nich. Przy tym od dawna zacięcie spierali się z sobą o to, który z nich 
ma otworzyć pracownię w mieście, a który w Kunawinie, podmiejskiej osadzie za 
Oką.
Wkrótce po naszym przyjeździe wybuchła w kuchni podczas obiadu kłótnia: wujowie 
nagle zerwali się na mogi d przechylając się przez stół zaczęli wyć i ryczeć ina 
dziadka, ponuro szczerząc zęby i otrząsając się jak psy, a dziadek stukając 
łyżką w stół zaczerwienił się i dźwięcznie — jak kogut — krzyknął:
—  Z torbami puszczę!
Z wyrazem udręki na twarzy babcia powiedziała:
—  Oddaj im wszystko, ojcze — spokojniejsze będziesz miał życie, oddaj im!
—  Milcz, przytakiwaczko! — krzyczał dziadek błyskając oczami; dziw mi było, że 
— taki maleńki — może krzyczeć tak ogłuszająco.
Matka wstała od stołu i powoli podszedłszy do okna odwróciła się do wszystkich 
plecami.
Nagle wuj Michał z rozmachem uderzył brata w twarz; ten zawył, zwarł się z nim i 
obaj potoczyli się po podłodze charcząc, jęcząc i wymyślając sobie wzajemnie.
Dzieci zaczęły płakać; przeraźliwie krzyknęła brzemienna ciotka Natalia; matka 
moja objęła ją ramieniem i wyprowadziła z kuchni; wesoła, ospowata niańka 
Eugenia wyganiała dzieci; przewracały się stołki; młody, barczysty podmajstrzy 
Cyganek siadł okrakiem na grzbiecie wuja Michała, a majster Grzegorz Iwano-wicz, 
łysy, brodaty mężczyzna w ciemnych okularach, --spokojnie związywał wujowi ręce 
ręcznikiem.
- 22 -
Wyciągnąwszy szyję wuj tarł o podłogę rzadką, czarną brodą i charczał 
straszliwie, a dziadek biegając dokoła stołu wykrzykiwał żałośnie:
—  Bracia przecież! Jednej krwi! Ech, wy-y... Zaraz na początku kłótni, 
przestraszony, wlazłem na
piec i stamtąd, pełen grozy i zdumienia, patrzyłem, jak foaboia zmywa wodą z 
wiszącej miedzianej umywalki krew spływającą z twarzy wuja Jakuba; wuj płakał i 
tupał nogami, a babcia mówiła znękanym głosem:
—  Przeklęte, dzikie plemię! Opamiętajcie się! Dziadek wciągając na ramię 
rozdartą koszulę krzy-
-ezał:
—  No co, wiedźmo, zrodziłaś dzikie zwierzęta! Kiedy wuj Jakub wyszedł, babcia 
zaszyła się w kąt
i zawodziła przejmująco:
—  Przenajświętsza Matko Boża, daj opamiętanie moim ^dzieciom!
Dziadek odwrócił się do niej bokiem i patrząc na stół, gdzie wszystko było 
poprzewracane, powylewane, odezwał się cicho:
—  Ty, matko, miej ich na oku, bo gotowi jeszcze Warię zadręczyć, jak tak dalej 
pójdzie...
—  Coś ty, Bóg z tobą! Zdejmij no koszulę, zaszyję ca...
Ujęła jego głowę w dłonie i pocałowała go w czoło, a on — maleńki w porównaniu z 
nią — przytulił twarz do jej ramienia.
—  Trzeba, widać, zrobić podział, matko...
—  Trzeba, ojcze, trzeba!
Rozmawiali długo; z początku przyjaźnie, potem dziadek zaczął szurać nogą po 
podłodze jak kogut przed walką, wygrażał babci palcem i mówił donośnym szeptem:
—  Już ja cię znam, ich bardziej kochasz! A twój
- 23 -
Miszka — to jezuita, a Jaszka — farmazon! I przepiją moje mienie, roztrwonią...
Niezręcznie poruszyłem się na piecu i zrzuciłem żelazko do prasowania; 
zagrzechotało po stopniach prowadzących na zapiecek i z pluskiem wpadło do 
szaflika z pomyjami. Dziadek wskoczył na stopień, ściągnął mnie z pieca i 
spojrzał mi w twarz, jak gdyby zobaczył mnie po raz pierwszy:
—  Kto cię posadził na piecu? Matka?
—  Sam wszedłem.
—  Kłamiesz!
—  Nie, sam. Zląkłem się.
Odepchnął mnie i z lekka uderzył dłonią w czoło:
—  Wykapany ojciec! Precz stąd!... Z radością uciekłem z kuchni.
Dobrze wiedziałem, że dziadek śledzi mnie mądrymi, bystrymi, zielonymi oczami, i 
balem się go. Przypominam sobie, że zawsze miałem ochotę skryć się przed tym 
jego palącym wzrokiem. Zdawało mi się, że dziadek jest zły; ze wszystkimi mówił 
drwiąco, obraźliwie, zaczepnie, starając się rozzłościć każdego.
—  Ech, wy-y! — wykrzykiwał często; przeciągły dźwięk „y-y" zawsze wywoływał we 
mnie przykre, lodowate uczucie.
Podczas odpoczynku, przy podwieczorku, kiedy on, wujowie i robotnicy 
przychodzili z pracowni do kuchni, zmęczeni, z rękami zafarbowanymi sandaliną, 
poparzonymi kopeirwasem, z włosami przewiązanymi* taśmą, podobni do ciemnych 
ikon w kącie kuchni — o tej niebezpiecznej porze — dziadek siadał naprzeciw mnie 
i budząc zazdrość w pozostałych wnukach rozmawiał ze mną częściej niż z nimi. 
Był kształtny, jakby wy-szlifowany, ostry. Jego atłasowa, wyszywana jedwabiem, 
zapięta pod szyję kamizelka, była stara i wytarta,
- 24 -
perkalowa koszula — zmięta, na kolanach spodni widniały wielkie łaty, a mimo to 
wydawało się, że jest odziany i czyściej, i piękniej niż synowie, ubrani w 
marynarki, półkoszulki i jedwabne chustki na szyjach.
W kilka dni po naszym przyjeździe dziadek kazał mi nauczyć się modlitwy. 
Pozostałe dzieci były starsze ode mnie i już się uczyły czytać u diaka z cerkwi 
Uspień-skiej; jej złote kopuły były widoczne z okien domu.
Uczyła mnie cicha, bojaźliwa ciotka Natalia, kobieta z twarzyczką dziecka i z 
tak przezroczystymi oczami, że — wydawało mi się — można poprzez, nie na wylot 
widzieć wszystko poza jej głową.
Lubiłem patrzeć w jej oczy długo, bez mrugnięcia, nie odrywając wzroku; mrużyła 
wtedy oczy, kręciła głową i prosiła cichutko, prawie szeptem:
—  No mów, proszę: „Ojcze nasz, któryś jest..."
A kiedy pytałem: „Co to jest: jako-i-my", bojaźliwie obejrzawszy się radziła mi:
—  Nie pytaj, to niedobrze. Po prostu powtarzaj za mną: „Ojcze nasz..." No?
Korciło mnie: dlaczego niedobrze jest pytać? Słowa „jako i my" nabierały 
tajemniczego znaczenia i umyślnie przekręcałem je na wszelkie sposoby.
—  „Jakub i my", „jako jemy..."
Ale blada, jakby niknąca w oczach ciotka cierpliwie poprawiała mnie głosem, 
który się jej wciąż załamywał:
—  Nie, mów po prostu: „Jako i my..."
Lecz ona i słowa, które mówiła, nie były proste. To mnie drażniło i 
przeszkadzało zapamiętać modlitwę.
—  Pewnego razu dziadek zapytał:
—  No, Aloszka, coś dzisiaj robił? Bawiłeś się! Poznać to po guzie na czole. 
Niewielka to sztuka nabić sobie guza! A „Ojcze nasz" już umiesz?
Ciotka odpowiedziała cicho:
- 25 -
—  Ma złą pamięć.
Dziadek uśmiechnął się, wesoło uniósłszy ryże brwi.
—  A, jeśli tak, wychłostać go trzeba! I znów spytał mnie:
—  Sprawiał ci ojciec lamie?
Nie rozumiejąc, o czym mówi, milczałem, a matka powiedziała:
—  Nie, Maksym go nie bił, a i rnnie zabronił.
—  A to dlaczego?
—? Mówił, że biciem niczego się niie nauczy.
—  Głupi był do cna ten Maksym, nieboszczyk, Boże odpuść! — dobitnie, ze złością, 
powiedział dziadek.
Dotknęły mnie te słowa. Zauważył to.
—  Coś się tak nadąsał? Widzicie go...
I pogładzdwszy srebrzystoirude włosy na głowie, dodał:
—  A ja w sobotę będę prał Saszę, za naparstek.
—  Prał? Jakże to? — spytałem.
Wszyscy się roześmiali, a dziadek powiedział mi:
—  Poczekaj, zobaczysz...
Zaniknąwszy się w sobie rozważałem: prać — to znaczy płukać w wodzie materiały 
oddane do farbowania, a lanie i bicie — to widocznie jedno d to samo. Bije się 
konie, psy, koty; w Astrachaniu stójkowi biją Persów — to widziałem! Ale nigdy 
nie widziałem, żeby tak bito małe dzieci, i chociaż tutaj wujowie dawali swoim 
szturchańce to w głowę, to w kark, dzieci przyjmowały to obojętnie, pocierając 
się tylko w uderzone miejsca. Pytałem nieraz:
—  Boli?
I zawsze odpowiadały dzielnie:
—  Nie, ani troszeczkę!
Głośną historię z naparstkiem znałem. Wieczorem, od podwieczorku aż do kolacji, 
wujowie i majster zszywali kawałki ufarbowanego materiału w jedną „sztukę"
- 26 -
i przyczepiali do niej tekturowe etykietki. Chcąc zrobić kawał półślepemu 
Grzegorzowi, wuj Michał kazał dziewięcioletniemu bratankowi rozżarzyć w 
płomieniu świecy naparstek majstra. Saszą ujął naparstek w szczypce do 
zdejmowania kopcia ze świec, rozgrzał go do czerwoności i niepostrzeżenie 
podsunąwszy go pod rękę Grzegorzowi schował się za piec; właśnie wtedy nadszedł 
dziadek, siadł do roboty i wsunął palec w rozżarzony naparstek.
Pamiętam, że kiedy na hałas przybiegłem do kuchni, dziadek, chwyciwszy się za 
ucho oparzonymi palcami, podskakiwał śmiesznie i krzyczał:
—  Czyja to sprawka, bisurmany?
Wuj Michał, pochyliwszy się nad stołem, popychał naparstek palcem i dmuchał w 
niego; majster — niewzruszony — szył; cienie skakały po jego olbrzymiej łysinie. 
Przybiegł wuj Jakub i skrywszy się za węgieł pieca śmiał sdę cichutko; babcia 
tarła na tarce surowy kartofel.
—  To Jakubowy Saszka zmajstrował — powiedział nagle wuj Michał.
—  Kłamiesz! — wrzasnął Jakub wyskoczywszy zza pieca.
A gdzieś tam w kącie płakał jego syn i krzyczał:
—  Nie wierz, tato! To on mi kazał!
Wujowie zaczęli sobie wymyślać. A dziadek od razu się uspokoił, przyłożył do 
palca tarty kartofel i odszedł w milczeniu, zabierając mnie z sobą.
Wszyscy mówili — wuj Michał winien. Podczas kolacji spytałem oczywiście, czy go 
zleją i spiorą.
—  Przydałoby się — burknął dziadek spojrzawszy na mnie z ukosa.
Wuj Michał uderzył ręką w stół i krzyknął na matkę:
—  Wariusza! Uspokój swojego szczeniaka, bo mu łeb ukręcę!
- 27 -
Matka powiedziała:
—  Spróbuj go tknąć... I wszyscy zamilkli.
Matka umiała czasem powiedzieć parę słów tylko, ale tak, że odtrącała nimi ludzi 
od siebie, odrzucała ich — a oni wtedy jakby kurczyli się w sobie.
Jasną było dla mnie rzeczą, że wszyscy się jej boją; nawet dziadek mówił z nią 
nie tak jak z innymi —-ciszej. Sprawiało mi to przyjemność i z dumą chwaliłem 
się przed braćmi:
—  Moja mama jest najsilniejsza! Nie przeczyli.
Ale to, co się stało w sobotę, podważyło moje mniemanie o matce.
Do soboty i ja zdążyłem coś przeskrobać.
Interesowałem się bardzo tym, jak zręcznie dorośli zmieniają kolory materiałów. 
Biorą żółty, moczą go w czarnej wodzie i materiał robi się ciemnoniebieski —? 
„granatowy"; płuczą, szary w rudej wodzie i staje się czerwonawy — „bordo". 
Takie proste, a niepojęte.
Przyszła mi chęć samemu coś ufarbować i powiedziałem to Saszy wuja Jakuba, 
poważnemu chłopcu. Sasza trzymał się zawsze na oczach dorosłych, był względem 
wszystkich uprzejmy, gotów we wszelki sposób usłużyć każdemu. Dorośli chwalili 
go za posłuszeństwo i roztropność, ale dziadek patrzył na Saszę z ukosa i niówił:
—  Jaki to lizus!
Chudziutki, ciemny, z wytrzeszczonymi jak u raka oczami, Sasza mówił szybko, 
cicho, zachłystując się słowami, i zawsze oglądał się tajemniczo, jakby gotując 
się do ucieczki, do ukrycia się. Jego czarne źrenice były nieruchome, ale w 
chwilach podniecenia drżały razem z białkami.
- 28 -
Nie lubiłem go. Znacznie więcej podobał mi się niepozorny gamoń, Sasza wuja 
Michała,, chłopiec cichy, o smutnych oczach i dobrym uśmiechu, bardzo podobny do 
swej łagodnej matki. Miał brzydkie zęby, które wystawały mu z ust i w górnej 
szczęce rosły dwoma rzędami. Korciło go to bardzo, stale więc trzymał palce w 
ustach, poruszając zęby tylnego rzędu i starając się je wyrwać; z uległością 
pozwalał także macać je każdemu, kto tylko chciał. Ale poza tym nic zajmującego 
w nim nie znajdowałem. W domu natłoczonym ludźmi żył samotnie; lubił siedzieć w 
ciemnych kątach, a wieczorami — przy oknie. Dobrze było z nim milczeć — siedzieć 
przy oknie, przytuliwszy się mocno do niego, i milczeć choćby godzinę, patrząc, 
jak na tle czerwonego, wieczornego nieba, dokoła złotych kopuł cerkwi 
Uspieńskiej krążą i miotają się czarne kawki, jak podrywają się wysoko w górę, 
spadają w dół i nagle pokrywszy gasnące niebo czarną siecią — gdzieś znikają 
zostawiając po sobie pustkę. Kiedy się tak patrzy, nie chce się o niczym mówić i 
słodka tęsknota napełnia serce.
A Sasza wuja Jakuba umiał o wszystkim mówić dużo, ze znajomością rzeczy, jak 
dorosły. Kiedy się dowiedział, że chcę się zająć rzemiosłem farbiarskim, 
doradził mi, bym wziął z szafy biały, odświętny obrus i ufarbował go na 
niebiesko.
—  Białe najlepiej się farbuje, już ja wiem! — powiedział z wielką powagą.
Wyciągnąłem ciężki obrus, wybiegłem z nim na podwórze, ale zaledwie umoczyłem 
jego brzeg w „granatowej" kadzi, nadbiegł nie wiadomo skąd Cyganek, wyrwał mi z 
rąk obrus i wyżymając go szerokimi łapami, krzyknął do Saszy, który przypatrywał 
się z sieni mojej robocie:
—  Zawołaj prędko babkę!
- 29 -
I złowieszczo kiwając czarną, kudłatą głową, powiedział:
—  Już ty dostaniesz za to!
Przybiegła babcia, zaczęła lamentować, nawet zapłakała, wymyślając mi w śmieszny 
sposób:
—  Ach ty, permiaku *, solone ucho! Żeby cię pokręciło!
Potem zaczęła namawiać Cyganka:
—  A ty, Wania, nie mów nic dziadkowi. Już ja skryję wszystko; a nuż jakoś się 
uda...
Wycierając mokre ręce upstrzonym różnokolorowymi plamami fartuchem Wańka mówił 
zafrasowany:
—  A co mi do tego? Ja nie powiem: baczcie, żeby Saszutka nie naskarżył!
—  Dam mu dwukopiejkówkę — powiedziała babcia prowadząc mnie do domu.
W sobotę przed wieczornym nabożeństwem ktoś przyprowadził mnie do kuchni;- było 
tam ciemno ? ?????. Pamiętam szczelnie zamknięte drzwi do sieni i do pokojów, a 
za oknami szarą pomrokę jesiennego wieczoru i szum deszczu. Przed czarnym 
otworem pieca siedział zły i niepodobny do siebie Cyganek. Dziadek stojąc w 
kącie przy szafliku wyjmował z wiadra z wodą długie rózgi, składał je w wiązkę i 
ze świstem machał nimi w powietrzu. Babcia stojąc gdzieś w ciemności głośno 
zażywała tabakę i pomrukiwała:
—  Cieszy się... dręczyciel...
Sasza siedział na krześle pośrodku kuchni, tarł oczy pięściami i nieswoim głosem, 
niczym stary żebrak, skamlał przeciągle:
—  Przebaczcie mi, na miłość boską...
Niczym wystrugane z drzewa, stały za krzesłem —
1 Permiak — mieszkaniec miasta Permi, skąd pochodził ojciec Gorkiego.
- 30
ramię przy ramieniu — dzieci wuja Michała, brat i siostra.
—  Jak wychłoszczę, przebaczę — powiedział dziadek przeciągając przez zaciśniętą 
pięść długi, wilgotny pręt. — No, spuszczaj portki!...
Mówił spokojnie i ani dźwięk jego głosu, ani wiercenie się chłopca na 
skrzypiącym krześle, ani szurgot nóg babci — nic nie naruszało pamiętnej ciszy w 
mroku kuchni, pod niskim, zakopconym pułapem.
Sasza wstał, rozpiął spodnie, opuścił -je do kolan i zgięty, podtrzymując je 
rękami, poszedł potykając się ku ławie. Przykro było patrzeć, jak idzie. Pode 
mną także drżały nogi.
Ale poczułem się jeszcze gorzej, kiedy Sasza pokornie położył się twarzą w dół, 
a Wańka, przywiązawszy go do ławy szerokim ręcznikiem pod pachy i za szyję, 
schylił się nad nim i chwycił go czarnymi rękami za nogi w kostkach.
—  Aleksy — zawołał dziadek — podejdź bliżej! No, do kogo mówię?... Popatrz, jak 
się „pierze"... Raz!...
Zamachnąwszy się niewysoko, uderzył prętem po gołym ciele. Sasza zapiszczał.
—  Kłamiesz — powiedział dziadek — to nie boli. O, teraz zaboli!
I uderzył tak, że ma ciele wystąpiła od razu nabrzmiała, czerwona pręga, a Sasza 
zawył przeciągle.
—  Nie słodko ci? — pytał dziadek, równomiernie podnosząc i opuszczając rękę. — 
Nie lubisz? To za naparstek.
Kiedy podnosił rękę z prętem, w mojej piersi wszystko wzbijało się do góry; 
kiedy ręka opadała — i ja również jakbym cały opadał.
Sasza   skowyczał przeraźliwie cienko,   obrzydliwie»
—  Nie bede-e... Przecież powiedziałem o obrusie.., Przecież powiedziałem...
- 31 -
Spokojnie,  jakby  czytając psałterz,  dziadek mówił:
—  Donosicielstwo to nie usprawiedliwienie! Pierwsza rózga — dla donosiciela! 
Masz za obrus!
Babcia rzuciła się do mnie, chwyciła mnie na ręce i krzyknęła:
—  Nie dam Aleksego! Nie dam, potworze! Zaczęła'kopać nogą w drzwi wołając:
—  Waria, War'ka!
Dziadek przyskoczył do niej, zwalił ją z nóg, wydarł mnie i zaniósł ku ławie. 
Szamotałem się w jego rękach, targałem za rudą brodę, ugryzłem go w palec. On 
wrzeszczał, gniótł mnie i wreszcie rzucił na ławę rozbijając mi twarz.  Pamiętam 
jego dziki krzyk:
—  Przywiązuj! Zabiję!...
Pamiętam zbielałą twarz matki i jej ogromne oczy. Biegała wzdłuż ławy i prosiła 
ochrypłym głosem:
—  Ojcze, nie trzeba!... Oddaj mi go...
Dziadek zbił mnie do utraty przytomności. Przez kilka dni chorowałem leżąc 
plecami do góry na szerokim, gorącym posłaniu w maleńkim pokoiku z jednym oknem 
i czerwoną, nieustannie płonącą lampką w kącie przed kiotem * z mnóstwem ikon.
Dni choroby były doniosłymi dniami w moim życiu. Widocznie dojrzałem wówczas 
bardzo i uświadomiłem sobie coś osobliwego. Od tego czasu pojawiła się we mnie 
nie dająca spokoju ciekawość do ludzi i serce moje — jakby mi je odarto ze skóry 
— sitało się nie do zniesienia wrażliwe na wszelką krzywdę i cierpienie, swoje i 
cudze.
Przede wszystkim wprawiła mnie w zdumienie kłót-
1 ? i o t lub kiwot — oszklona szafka z obrazami świętymi — ikonami; rodzaj 
kapliczki, ustawianej w domach prawosławnych w rogu pokoju.
32

nia babci z matką. W ciasnym pokoju babcia — czarna i wielka — napierała na 
matkę zapędzając ją w kąt ku obrazom i syczała:
—  Dlaczegoś go nie wydarła, dlaczego?
—  Przestraszyłam się.
—  Ty? Taka silna?! Wstydź się, War'ka! Ja — stara, a nie boję się! Wstydź się...
—  Zostaw mnie, mamo, obrzydło mi wszystko...
—  Nie, nie kochasz go, nie żal ci sieroty! Matka powiedziała z goryczą, 
donośnie:
—  Sama jestem sierotą na całe życie!
Potem obie długo płakały siedząc w kącie na kufrze i matka mówiła:
—  Gdyby nie Aleksy, poszłabym stąd, wyjechała! Nie mogę żyć w tym piekle, nie 
mogę, mamo! Sił mi brak...
—  Córko ty moja rodzona,   serce  moje — szeptała
babcia.
Zapamiętałem sobie: matka nie jest silna; boi się dziadka jak wszyscy. Przeze 
mnie nie może odejść z domu, w którym ciężko jej żyć. To by to bardzo smutne. 
Wkrótce matka rzeczywiście znikła z domu. Wyjechała gdzieś w gościnę.
Pewnego dnia, jakoś nagle, jakby spadł z sufitu, zjawił się u mnie dziadek, 
usiadł na łóżku i dotknął mojej głowy chłodną jak lód ręką.
— Jak się masz, dobrodzieju... Odpowiedzże, nie dąsaj się! No, jak tam?...
Miałem wielką ochotę kopnąć go, ale każdy ruch sprawiał mi ból. Wydawało mi się, 
że jest jeszcze bardziej rudy niż przedtem; jego głowa poruszała się 
niespokojnie, błyszczące oczy szukały czegoś na ścianie. Wyjął z kieszeni 
piernik w kształcie kozła, dwa słodkie rożki, jabłko i kiść ciemnych winogron i 
położył mi to wszystko na poduszce, przed samym nosem,
3 - Gorki II                                    . 33 .
—  Widzisz, gościniec ci przyniosłem!    .
Nachylił się i pocałował mnie w czoło; potem powiedział, delikatnie głaszcząc 
mnie po głowie małą, szorstką ręką zabarwioną na żółty kolor, szczególnie 
wyraźny na zgiętych jak szpony paznokciach:
—  Wtedy, bracie, ja cię prze... tego... zanadto cię... Uniosłem się bardzo: 
ugryzłeś mnie, drapałeś, no więc się rozzłościłem! Ale nie ma nieszczęścia, żeś 
za dużo oberwał — na zaliczkę pójdzie! Pamiętaj: kiedy swój, rodzony bije — to 
nie krzywda, tylko nauka! Obcemu się nie dawaj, a swój — niech tam! Myślisz, że 
mnie nie bili? Mnie, Alosza, tak bili, że ci się to nawet w najstraszniejszym 
śnie nie przyśni. Tak mnie krzywdzili, że chyba sam Pan Bóg, kiedy na to patrzył, 
płakał. A co z tego wynikło? Sierota, syn żebraczki, a wyszedłem na człowieka: 
jestem starszym cechu, zwierzchnikiem innych.
Przysiadłszy tuż obok mnie na posłaniu, szczupły i zgrabny, zaczął opowiadać o 
swoich latach dziecinnych mocnymi, ważkimi słowami, wiążąc jedno z drugim lekko, 
potoczyście.
Jego zielone oczy płonęły, złota szczecina włosów połyskiwała wesoło; zniżywszy 
swój wysoki głos trąbił mi w samo ucho:
— Tyś przyjechał statkiem, para cię wiozła, a ja w młodości własnymi siłami pod 
prąd Wołgi barki ciągnąłem. Barka po wodzie, a ja — brzeżkiem, bosy, p® ostrych 
kamieniach, po osypiskach. I tak od wschodu słońca aż do nocy! Słoneczko ci 
czaszkę przepala, w głowie kipi jak w garnku, a ty, zgięty we troje — aż 
kosteczki trzeszczą — idziesz i idziesz, drogi nie widzisz, oczy pot zalewa, a 
dusza ci płacze, a łza ci spływa... Ech, Alosza, lepiej już nie mówić! Idziesz, 
idziesz, aż się ze szlei wywalisz pyskiem na ziemię i — rad jesteś
- 34 -
z tego. Znaczy to, że cała siła z ciebie uszła; chcesz — jeszcze oddychaj, a nie 
— to zdychaj!
Tak to się żyło pod okiem boskim, pod okiem miłosiernego Pana naszego, Jezusa 
Chrystusa!... Tak trzy razy matkę Wołgę -przemierzyłem: od Symbirska do Rybińska, 
od Saratowa aż tu do nas i od Astrachania do Makariewa na jarmark... '. To 
tysiące, tysiące wiorst! A w czwartym roku już byłem starszym robotnikiem na 
barce; przekonał się właściciel, że rozumu mi nie brak!...
W miarę jak mówił, rósł w moich oczach szybko, niczym obłok, przemieniając się z 
małego, zasuszonego staruszka w człowieka o legendarnej sile: sam pod prąd rzeki 
ciągnie olbrzymią, szarą barkę...
Od czasu do czasu zeskakiwał z posłania i wymachując rękami pokazywał mi, jak 
chodzą w szlejach burłacy, jak wypompowują wodę; śpiewał basem jakieś pieśni, 
potem znów młodzieńczo wskakiwał na łóżko i — budząc we mnie podziw — jeszcze 
potoczyściej opowiadał  donośnym  głosem:
— Ale za to, Alosza, w letni wieczór, na postoju w Żigulach, w czasie odpoczynku, 
gdzie bądź pod zieloną górą rozpalamy, bywało, ognisko, kaszę gotujemy, a tu jak 
nie zaśpiewa burłak-nieboraik pieśń od serca, jak nie dołączy się,'nie zagrzmi 
cały artel — to aż dreszcz przechodzi po ciele i Wołga jakby szybciej się toczy! 
Niemal jak koń stanęłaby dęba do samych obłoków... I wszystkie troski rozwiewają 
się jak pył na wietrze. Zdarzało się, że ludzie się rozśpiewają, a tu kasza z 
garnka ucieka i trzeba kucharza t*uc po
1 Słynne jarmarki, które od roku 1817 odbywały się we wsi Makariewo, niedaleko 
Niżniego Nowgorodu, a później w samym Niżnim Nowgorodzie.
?«
łbie warząchwią:   zabaw się,   kiedy masz ochotę,   ale o obowiązku nie 
zapominaj!
Kilka razy zaglądano przez drzwi, wołano go, ale prosiłem:
—  Nie odchodź! Z uśmiechem opędzał się od ludzi:
—  Zaczekajcie tam...
Opowiadał do samego wieczora i kiedy odszedł, przyjaźnie pożegnawszy się ze mną, 
wiedziałem, że dziadek nie jest zły, nie jest straszny. Ale bolesne aż do łez 
było wspomnienie, że to on zbił mnie tak okrutnie, i zapomnieć o tym nie mogłem..
Odwiedziny dziadka szeroko otwarły moje drzwi dla wszystkich. Od rana do 
wieczora ktoś zawsze siedział przy moim posłaniu starając się na wszelki sposób 
mnie zabawić. Pamiętam, że nie zawsze to było wesołe i zabawne. Częściej niż 
inni przychodziła babcia; nawet spała ze mną w jednym łóżku. Ale najżywsze 
wspomnienie tych dni związało się z Cygankiem. Kanciasty, o szerokiej piersi, z 
ogromną, kędzierzawą głową, przychodził pod wieczór, ubrany odświętnie w 
złocistą jedwabną koszulę, welwetowe spodnie i skrzypiące buty sfałdowane w 
harmonijkę. Błyszczały mu włosy, połyskiwały skośne, wesołe oczy spod gęstych 
brwi i białe zęby spod czarnego pasemka młodzieńczych wąsów; płonęła koszula, 
miękko załamując czerwone światło lampki oliwnej.
— Spójrz tylko — powiedział podciągając w górę rękaw i pokazując mi gołą rękę, 
do łokcia w, czerwonych szramach. — Widzisz, jak spuchła? A było jeszcze gorzej, 
sporo już się zagoiło!... Jak dziadek wpadł we wściekłość, widzę — na śmierć cię 
zatłucze, to wtedy, rozumiesz, zacząłem tę rękę podstawiać; myślałem: pręt się 
złamie, dziadek pójdzie po drugi, a ciebie wyratuje babunia albo matka! Ale cóż! 
Pręt
- 36 -
się nie złamał: giętki, w wodzie moczony! Jednak mniej ci się dostało — widzisz, 
o ile? Ze mnie, bracie, sza-r chraj!...
Zaśmiał się aksamitnym, dobrym śmiechem, znów oglądając spuchniętą rękę i 
śmiejąc się mówił:
—  Tak mi cię było żal, aż — czuję — dławi mnie w gardle! Oj, źle! A on wciąż 
bije...
Parskając jak koń i potrząsając głową zaczął coś mówić o dziadku i od razu stał 
mi się bliski, prosty jak dziecko.
Powiedziałem, że go bardzo kocham; odpowiedział tali prosto, żeniesposób tego 
zapomnieć:
—  I ja cię także kocham — dlatego przecież ból wziąłem na siebie, z miłości! 
Czyżbym to się ujął za kimś innym? A niechby go tam...
Potem uczył mnie po cichutku, często oglądając się na drzwi:
—  Jak cię znów kiedyś bić będą, pamiętaj, nie naprężaj się, nie naprężaj ciała, 
rozumiesz? Dwa razy mocniej boli, kiedy ciało naprężysz; puść je swobodnie, żeby 
było miękkie, leż jak galareta! I nie nadymaj się, oddychaj na całego, krzycz z 
całej siły... Zapamiętaj to sobie, to dobra rada!
Spytałem:
—  Czy jeszcze będą mnie bili?
—  A jakżeby? — spokojnie powiedział Cyganek. ?—-Pewnie, że będą! Ciebie, zdaje 
się, często będą tłukli...
—  Za co?
—  Już dziadek wynajdzie...
I znów, zatroskany, zaczął mnie pouczać:
—  Jak tnie z rozmachem, prosto z góry przykłada rózgę — to leż spokojnie, 
miękko; a jeżeli tnie z od-ciąganką — uderzy i pociągnie rózgę ku sobie, żeby 
zdjąć skórkę — to wykręcaj się ciałem ku niemu, za rózgą, rozumiesz? Będzie lżej!
- 37 -
Mrugnąwszy ciemnym, skośnym okiem, powiedział;
—  W tych sprawach tom mądrzejszy od samego rewirowego! Możesz, bracie, z mojej 
skóry choćby rękawice szyć!
Patrzyłem na jego wesołą twarz i przypomniały mi się babcine bajki o carewiczu 
Iwanie i o głupim Iwa-nuszce.
III
Kiedy wyzdrowiałem, stało się dla mnie rzeczą jasną, że Cyganek zajmuje w domu 
szczególną pozycją: dziadek krzyczał na niego nie tak często i nie z taką 
złością jak na synów, a za jego plecami mówił o nim mrużąc oczy i kiwając głową:
—  Złote ręce ma ten Wańka, bodaj go!... Zapamiętajcie moje słowa: wyrośnie z 
niego nie byle jaki człowiek!
Wujowie także obchodzili się z Cygankiem łagodnie, po przyjacielsku i nigdy nie 
„żartowali" z nim jak z majstrem Grzegorzem, któremu prawie co wieczór płatali 
jakieś przykre, złośliwe figle: to rozgrzeją w ogniu nożyce, to wetkną w 
siedzenie jego krzesła gwóźdź ostrzem do góry albo podłożą mu różnokolorowe 
kawałki materiałów, a on, półślepy, zeszyje wszystkie w jedną „sztukę" i dziadek 
wymyśla mu za to.
Pewnego razu, kiedy po obiedzie spał w kuchni na przypiecku, ufarbowali mu twarz 
fuksyną. Długo tak chodził śmieszny, straszny; znad szarej brody mętnie patrzyły 
dwie okrągłe, zamglone plamy okularów i żałośnie zwisał długi, purpurowy nos, 
podobny do języka.
Byli niewyczerpani w tych pomysłach, ale majster znosił wszystko w milczeniu, 
tylko cicho chrząkał i  zanim   dotknął  żelazka,   nożyc,   szczypców  czy   
na-
- 38 -
pars tka, obficie ślinił palce. Stało się to jego nawy-kiem, Nawet w czasie 
obiadu nie wziął do ręki noża czy widelca nie pośliniwszy przedtem palców, co 
pobudzało dzieci do śmiechu. Kiedy go coś bolało, przez jego szeroką 
twarz .przepływała fala zmarszczek i dziwnie ześlizgując się po czole i unosząc 
ku górze brwi, znikała gdzieś na nagiej  czaszce.
Nie pamiętam, jaki był stosunek dziadka do tych zabaw jego synów, ale babcia 
groziła im pięścią i krzyczała:
—  Bezwstydniki! Nygusy!
Ale i o Cyganku za oczy wujowie mówili ze złością i z drwinami, ganili jego 
robotę, wymyślali mu od złodziejów i leniuchów.
Spytałem się babci — dlaczego.
Chętnie i przystępnie, jak zawsze, wyjaśniła mi:
—- Ano, widzisz, obaj mają ochotę na Waniuszkę, jak będą mieli własne pracownie, 
no i teraz jeden przed drugim oczernia go: że niby zły z niego robotnik! Kłamią 
— dla wybiegu. W dodatku boją się, że Waniuszka do żadnego z nich nie pójdzie, 
zostanie z dziadkiem, a dziadek lubi postawić na swoim: może nawet z Iwankiem 
trzecią pracownię założy; nie byłoby to po myśli wujów, rozumiesz?
Zaśmiała się cichutko:
—  Chcą przechytrzyć jeden drugiego, a wszystko to Bogu na śmiech i ludziom. A 
dziadek te ich wybiegi widzi i umyślnie drażni Jaszę i Miszkę: „Kupię — mówi — 
Iwanowi kwit rekrucki, żeby go do wojska nie zabrali: jest mi potrzebny!" A oni 
złoszczą się, nie w smak im to, a i pieniędzy szkoda — kwit przecież dużo 
kosztuje!
Teraz znów wciąż byłem z babcią, jak na parostatku: eo wieczór przed zaśnięciem 
opowiadała mi bajki lub coś ze swego  życia,, co również przypominało  bajkę.
- 39 -
O sprawach rodzinnych — o podziale majątku, o kupnie przez dziadka nowego domu 
dla siebie — mówiła drwiąco, jak ktoś obcy, stojący na uboczu, niby sąsiadka, a 
nie druga co do starszeństwa osoba w rodzinie.
Dowiedziałem się od niej, że Cyganek był podrzutkiem: wczesną wiosną, w dżdżystą 
noc, znaleziono go przed bramą domu na ławce.
—  Leży zawinięty w płachtę — w zamyśleniu, tajemniczo opowiada babcia — ledwie 
popiskuje, zdrętwiał już z zimna.
—  A dlaczego podrzuca się dzieci?
—  Kiedy mleka matce zabraknie i karmić nie ma czym, a dowie się, że gdzieś 
niedawno dziecko się urodziło i umarło, to podsunie tam swoje.
Po chwili milczenia podrapała się po głowie i zaczęła mówić dalej, wzdychając i 
patrząc w sufit:
—  Wszystko z biedy, Alosza... Taka bywa bieda, że słowami nie da się tego 
wypowiedzieć. A także nie uchodzi, aby niezamężna dziewczyna dziecko urodziła; 
to wstyd, powiadają! Dziadek chciał Waniuszkę odnieść na policję, ale mu 
odradziłam: weźmiemy go sobie _ powiadam — to Bóg nam go zesłał zamiast tych, co 
pomarły. Przecież urodziłam osiemnaścioro; gdyby wszystkie żyły, byłaby ich cała 
ulica, osiemnaście domów! Za mąż mnie przecież w czternastym roku wydali, a jak 
miałam piętnaście lat, to już mi się dziecko urodziło; ale widać, upodobał sobie 
Pan Bóg moją krew, wciąż zabierał i zabierał dzieciątka moje do nieba. I żal mi, 
i radość mnie przejmuje!
Siedząc na brzegu łóżka, w koszuli tylko, okryta cała czarnymi włosami, ogromna 
i kudłata, podobna była do niedźwiedzicy, którą niedawno przyprowadził  na  
podwórze  brodaty   chłop  leśny   z  Sjergacza.
- 40 -
Kładąc   znak krzyża   na   śnieżnobiałej, czystej piersi, cicho się śmieje 
kołysząc się z lekka:
—  Co lepsze zabrał sobie, co gorsze mnie zostawił. Bardzo się ucieszyłam ze 
znalezienia Iwanka, strasznie lubię małe dzieci! Wzięliśmy go, ochrzciliśmy, no 
i żyje zdrowo. Z początku nazywałam go Żukiem, bo tak dziwnie czasem brzęczał, 
zupełnie jak żuk: pełza i brzęczy, we wszystkich pokojach go słychać... Kochaj 
go, to szczera dusza!
Lubiłem Cyganka i podziw dla niego odbierał mi niekiedy mowę.
Co sobotę, kiedy dziadek po wychłostaniu dzieci za przewinienia całego tygodnia 
odchodził na wieczorne nabożeństwo, w kuchni zaczynało się niewymownie ciekawe 
życie: Cyganek wyciągał zza pieca czarne karaluchy, szybko robił uprząż z nici, 
wycinał z papieru sanki i po żółtym, czysto wyszorowanym stole pędziła czwórka 
karych, a Iwan, kierując ich biegiem, wymachiwał cienką drzazgą i krzyczał 
podniecony:
^— Pojechali po archijereja!1
Potem przyklejał maleńki papierek do grzbietu karalucha i popędzał owada za 
sankami, wyjaśniając:
—  Zapomnieli worka. Mnich biegnie, dźwiga go ?? plecach!
Związywał nóżki karalucha nitką; owad pełznął, potykał się, a Wańka krzyczał 
klaszcząc w dłonie:
—  Diaczek idzie z szynku na nieszpory! Pokazywał myszki, które na jego komendę 
stały lub
chodziły na tylnych łapkach, wlokąc za sobą długie ogony i śmiesznie połyskując 
czarniutkimi paciorkami bystrych oczek. Z myszami obchodził się troskliwie.; 
nosił je za pazuchą, karmił z ust cukrem, całował i mówił z przekonaniem:
1 Archijerej — arcybiskup w kościele prawosławnym.
- 41 -
—   Mysz to mądry lokator, przyjazny; domowik bardzo ją lubi. Kto karmi myszy, 
temu domowik sprzyja...
Umiał sztuki z kartami, z pieniędzmi, krzyczał głośniej niż bawiące się z nim 
dzieci i prawie niczym się Ód nieb. nie różnił.
Pewnego razu grając z dziećmi w karty został kilka razy „durniem". Bardzo się 
tym zmartwił, wydął obrażony wargi i przestał grać, a potem użalał się przede 
mną, pociągając nosem:
—  Juz ja wiem, zmówili się! Mrugali na siebie, podawali jedno drugiemu karty 
pod stołem. Czy to jest gra? Szachrować to i ja umiem niezgorzej...
Miał dziewiętnaście lat i był większy od nas czworga razem wziętych.
Szczególnie wrył mi się w pamięć taki, jakim był w świąteczne wieczory: dziadek 
i wuj Michał szli wtedy w gościnę, w kuchni zjawiał się kędzierzawy, roz-targany 
wuj Jakub z gitarą; babcia podawała herbatę % obfitą zakąską i wódkę w zielonej 
karafce z czerwonymi kwiatami, misternie odlanymi na jej dnie. Od-Iwiętnie 
ubrany Cyganek kręcił się jak bąk; cicho, boczkiem wchodził majster błyskając 
ciemnymi szkłami okularów i wtaczała się niańka Eugenia, dziobata, z czerwoną 
twarzą, pękata niczym gliniana skarbonka, o przebiegłych oczach i tubalnym 
głosie; niekiedy przychodził długowłosy diak z cerkwi Uspieńskiej i jeszcze 
jacyś ciemni, oślizgli ludzie, podobni do szczupaków S miętusów.
Wszyscy dużo pili, jedli, ciężko wzdychając, dawali dzieciom gościńce i po 
kieliszku słodkiej nalewki. Stopniowo opanowywała wszystkich gorąca, ale jakaś 
dziwna wesołość.
Wuj Jakub z upodobaniem stroił gitarę, a nastroiwszy powtarzał zawsze te same 
słowa:
- 42 -
— No, więc zaczynam!
Potrząsnąwszy kędziorami pochylał się nad gitarą i jak gęś wyciągał szyję; 
okrągła, beztroska jego twarz przybierała senny wyraz, żywe, niespokojne oczy 
przygasały, jakby przesłonięte mgłą. Lekko szczypiąc struny grał coś 
rozmarzającego, co mimo woli podrywało na nogi.
Muzyka jego wymagała ciszy pełnej napięcia; wartkim strumieniem płynęła skądś z 
daleka, sączyła się przez podłogę i ściany i przyspieszając bicie serca 
wzbudzała niepojęte uczucie smutku i niepokoju. Przy dźwiękach tej muzyki żal 
było wszystkich i samego siebie. dorośli również wydawali się dziećmi; wszyscy 
siedzieli nieruchomo, z zapartym tchem, w pełnym zadumy milczeniu.
Ze szczególnym napięciem słuchał Sasza wuja Michała; coraz bardziej pochylał się 
w stronę grającego, patrzył na gitarę z otwartymi ustami, z warg ściekała mu 
ślina. Niekiedy zapominał się do tego stopnia, że zsuwa-i się z krzesła, padając 
rękami na podłogę, a wtedy nie podnosił się już, tylko siedział tak na podłodze, 
z wytrzeszczonymi nieruchomo oczami.
I wszyscy nieruchomieli, oczarowani; tylko samowar cicho śpiewał nie 
przeszkadzając w słuchaniu skarg gitary. Dwa kwadraty maleńkich okien patrzą w 
mrok jesiennej nocy, od czasu do czasu ktoś z lekka w nie postukuje. Na stole 
chwieją się żółte płomyki dwóch świec łojowych, ostre jak dzidy.
Wuj Jakub wpadał w coraz większe odrętwienie. Zdawało się, że twardo śpi 
zacisnąwszy zęby i tylko ręce jego żyją odrębnym życiem: zgięte palce prawej 
ręki drżały niedostrzegalnie nad ciemnym rezonatorem, jakby trzepotał się 
spłoszony ptak; palce lewej z nieuchwytną szybkością biegały po gryfie.
- 43 -
Po pijanemu prawie zawsze śpiewał przez zęby nieprzyjemnie świszczącym głosem 
niekończącą się piosenkę:
Gdyby Jakub psem był, wyłby Od rana aż do wieczora:
Oj,  tęskno  mi,
Oj, smutno mi! Drogą idzie zakonnica, A na płocie wrona siedzi.
Oj, tęskno mi! Za kominem świerszczyk ćwierka, Karaluchy  niespokojne.
Oj, tęskno mi! Jeden dziad onucki suszył, A drugi dziad mu je ukradł!
Oj, tęskno mi!
O-och! smutno mi!
Nie znosiłem tej pieśni i kiedy wuj zawodził zwrotkę o dziadach, tonąłem we 
łzach, przepełniony niewypowiedzianym smutkiem..
Zanurzywszy palce w czarnych kędziorach, patrząc w kąt i posapując Cyganek 
słuchał muzyki z równym jak inni zainteresowaniem: od czasu do czasu 
nieoczekiwanie i żałośnie wykrzykiwał:
—  Ech, Boże, żebym tak głos miał, to bym dopiero śpiewał!
Babcia wzdychając mówiła:
—  Dość już, Jaszka! Przestań serce szarpać... A ty, Waniutka, mógłbyś 
zatańczyć!...
Nie zawsze spełniali jej prośbę od razu, ale zdarzało się, że grajek nagle 
przyciskał na sekundę struny dłonią, a potem, zacisnąwszy pięść, z siłą zrzucał 
z siebie na podłogę coś niewidzialnego, bezdźwięcznego i pokrzykiwał chwacko:
—  Precz smutek, precz troska! Wańka, zaczynaj! Cyganek przygładzał czuprynę, 
obciągał   żółtą   ko-
- 44 -
szułę i ostrożnie, jakby stąpając po gwoździach, wychodził na środek kuchni; 
jego smagłe policzki pokrywały się rumieńcem; zmieszany, prosił z uśmiechem:
—  Tylko szybciej, Jakubie Wasiiiczu!
Wściekle dźwięczała gitara, drobniutko stukały obcasy, na stole i w szafie 
brzęczały naczynia, a pośrodku kuchni Cyganek pałał ogniem, szybował jak 
jastrząb, rozrzuciwszy ręce niczym skrzydła i niedostrzegalnie poruszając nogami; 
huknąwszy przysiadał aż do podłogi i sunął jak złota jaskółka, rzucając na 
wszystko dokoła blask jedwabiu, który drżąc i falując żarzył się jakby i 
roztapiał.
Cyganek tańczył bez wytchnienia, zapamiętale; zdawało się, że wystarczy otworzyć 
drzwi, a pójdzie w tańcu na ulicę, przez miasto, nie wiadomo dokąd...
—  Wal na całego! — krzyczał wuj Jakub przytupując.
I przenikliwie gwizdał, i drażniącym głosem wykrzykiwał:
Ech! Gdyby mi nie żal było chodaków, Uciekłbym od żony i od dzieciaków!
Siedzących przy stole aż podrywało, od czasu do czasu i oni wykrzykiwali, 
popiskiwali, jakby ich coś parzyło; brodaty majster klepał się po łysinie i coś 
tam pomrukiwał. Pewnego razu pochylił się ku mnie nakrywając moje ramię miękką 
brodą i powiedział mi prosto do ucha, zwracając się jak do dorosłego:
—  Ojca twojego trzeba by tutaj, Aleksy Maksimy-czu, inny ogień on by tu 
rozpalił! Wesoły był z niego człowiek, pocieszny. Pamiętasz go?
—  Nie.
—  Hm... Zdarzało się, że on i babcia... a zresztą -4-zaczekaj!
Wstał,   wysoki,   wychudły,   podobny   do   świętego
- 45 -
z obrazu, pokłonił się babci i poprosił ją niezwykle niskim głosem:
—  Akulino Iwanowna,   wyświadcz mi łaskę, zatańcz . choć raz!   Jak to   kiedyś   
z   Maksymem   Sawatieiczem w tany chodziłaś! Uraduj serce!
—  O mój ty świecie, cóż ty, dobrodzieju, Grzegorzu Iwanyczu? — śmiejąc się i 
wzbraniając mówiła babcia. — Gdzie mi do tańca? Ludziom na śmiech chyba...
Ale wszyscy zaczęli ją prosić, więc nagle młodzieńczo powstała, poprawiła 
spódnicę, wyprostowała się i odrzuciwszy w tył ciężką głowę poszła w tan po 
kuchni, pokrzykując:
—  A śmiejcie się, śmiejcie na zdrowie! Nuże, Jasza, zagraj nam coś!
Wuj poderwał się, wyprężył, przymknął oczy i zagrał wolniej. Cyganek zatrzymał 
się na chwilę i podskoczyw-szy zaczął w przysiadzie zataczać kręgi dokoła babcL 
a ona płynęła bezszelestnie po podłodze, jak w powietrzu, rytmicznie poruszając 
rękami, uniósłszy brwi i patrząc gdzieś v/ dal czarnymi oczami. Wydała mi się 
śmieszna, zachichotałem; majster pogroził mi surowo palcem i wszyscy dorośli 
spojrzeli w moją stronę z milczącą naganą.
—  Nie przytupuj, Iwanie! — powiedział majster uśmiechając się. Cyganek 
posłusznie odskoczył na bok i siadł na progu, a niańka Eugenia przechyliła głowę 
i zaśpiewała niskim, przyjemnym głosem:
Cały tydzień do soboty Koroneczki  wiązała, Zmęczyła się tą robotą, Ech, nieżywa 
bez mała!
Babcia nie tańczyła, lecz jakby coś opowiadała. Oto idzie wolniutko, w 
zamyśleniu, wyginając się z lekka, spoglądając wokół spod ręki. Cała jej wielką 
postać kołysze się niezdecydowanie, stopy ostrożnie badają drogę.
- 46 -
Zatrzymała się nagle, jakby się czegoś przestraszyła, twarz jej drgnęła, 
zachmurzyła się, ale wnet znowu zajaśniała dobrym, miłym uśmiechem. Uchyliła się 
na bok, jakby ustępowała komuś z drogi, odsuwała kogoś ruchem ręki; z pochyloną 
głową zamarła nasłuchując z coraz radośniejszym uśmiechem — i nagle porwała się 
z miejsca, zawirowała jak wicher, coraz smuklejsza, wyższa, i już nie można było 
oderwać od niej oczu, tak pełna uroku i miła stała się w tej chwili cudownego 
powrotu do-młodości.
A niańka Eugenia huczała jak trąba:
A w niedzielę już od sumy Do północy  pląsała, Ostatnia  poszła  do domu, Szkoda 
— święta  za  mało!
Skończywszy taniec babcia usiadła na swoim miejscu przy samowarze; wszyscy ją 
chwalili, a ona poprawiając włosy mówiła:
—  Ach, przestańcie już! Nie widzieliście prawdziwych tanecznic. U nas w 
Bałachnie była jedna dziew» czyna — już nie pamiętam czyja i jak ją zwali — to 
niektórzy patrząc na jej taniec wprost płakali z radości! Patrzeć na nią — to 
już prawdziwe święto, i więcej nic nie trzeba! Zazdrościłam jej, grzeszna!
—  Śpiewacy i tancerze to pierwsi ludzie na świecie! — powiedziała poważnie 
niańka Eugenia i zaczęła śpiewać coś tam o krołu Daw.dzie, a wuj Ja'kub objąwszy 
Cyganka mówił do niego:
—  W karczmach powinieneś tańczyć! Ludzie by zmysły tracili!...
—  Żebym to glos miał! — skarżył się Cyganek. —? Jakby mi Bóg dał głos, 
pośpiewałbym z dziesięć lat. a potem — choćby i do klasztoru!
Wszyscy pili wódkę, szczególnie dużo Grzegorz. Nalewając mu szklankę po szklance 
babcia upominała go:
- 47 -
—  Pilnuj się, Grisza, do cna oślepniesz! Odpowiadał z powagą:
—  A niech tam! Oczy już mi niepotrzebne, wszystko już widziałem...
Pił nie upijając się, tylko stawał się coraz rozmow-niejszy i prawie zawsze 
mówił mi wtedy o ojcu:
—  Maksym Sawatieicz, mój przyjacielu, był to mąż wielkiego serca.
Babcia potakiwała wzdychając:
—  Tak, boże dziecię...
Wszystko było niezmiernie ciekawe, trzymało mnie w napięciu i z wszystkiego 
sączył się do serca jakiś cichy, kojący smutek. Smutek i radość żyły w ludziach 
obok siebie, prawie nierozłącznie, następując po sobie z nieuchwytną, niepojętą 
szybkością.
Pewnego razu wuj Jakub, pijany, zaczął drzeć na sobie koszulę, wściekle targać 
się za kędzierzawe włosy, szarpać rzadkie, płowe wąsy, nos i obwisłą wargę.
—  I co to się stało, czemu? — łkał zalewając się łzami. — Czemu?
Bił się po policzkach, po czole, uderzał się w piersi i szlochał:
—  Nikczemnik jestem i łajdak, dusza potępiona! Grzegorz wtórował:
—  A tak, tak! To właśnie!...
Babcia, także niezbyt trzeźwa, uspokajała syna chwytając go zą ręce:
—  Dosyć, Jaszka, Bóg wie, czemu kogoś doświadcza! Kiedy podpiła sobie, stawała 
się jeszcze milsza; z jej
śmiejących się, ciemnych oczu spływało na wszystkich światło, które rozgrzewało 
duszę; wachlując się chusteczką, by ochłodzić rozpaloną twarz, mówiła śpiewnie:
—  Boże, Boże! Jakie to wszystko piękne! Spójrzcie tylko, jakie piękne to 
wszystko! -
Był to krzyk jej serca, hasło całego życia.
- 48 -
Łzy i krzyki beztroskiego wuja wprawiły mnie w zdumienie. Spytałem się babci, 
dlaczego płakał d wymyślał sobie, i bił się.
—  Wszystko chciałbyś wiedzieć — powiedziała niechętnie, wbrew swemu zwyczajowi. 
— Zaczekaj, nie pora ci jeszcze mieszać się w te sprawy...
Podnieciło to tylko moją ciekawość. Poszedłem do pracowni i uczepiłem się Iwana, 
ale i on nie chciał mi odpowiedzieć, tylko śmiał się cichutko, spoglądając z 
ukcsa na majstra i wypychając mnie z pracowni krzyczał:
—  Odczep się i ruszaj stąd! Bo cię do kotła wrzucę i ufarbuję!
Majster, stojąc przy niziutkim, szerokim piecu z wmurowanymi weń trzema kotłami, 
mieszał w nich długim, czarnym mieszadłem i wyjmując je patrzył, jak spływają z 
końca kolorowe krople. W piecu buzował ogień rzucając odblask na skraj 
skórzanego fartucha, pstrego jak ornat popa. Syczała w kotłach kolorowa woda, 
żrąca para gęstym obłokiem płynęła ku drzwiom; po podwórzu kłębił się suchy pył.
Majster spojrzał na mnie spod okularów mętnymi, zaczerwienionymi oczami i 
szorstko powiedział do Iwana:
—  Drew przynieś! Cóż to, nie widzisz?
A kiedy Cyganek wybiegł na podwórze, Grzegorz przysiadł na worku z sandaliną i 
skinął na mnie:
—  Chodź tu!
Posadził mnie na kolana i dotknąwszy ciepłą, miękką brodą mego policzka 
powiedział:
—  Twój wuj żonę zamęczył, zatłukł ją na śmierć, a teraz sumienie go gryzie, 
rozumiesz? Musisz wszystko rozumieć, inaczej zginiesz!
Z Grzegorzem można mówić szczerze jak z babcią,
i — Gorki II
- 49 -
ale jest z nim nieswojo i zdaje się, że spod swych okularów widzi wszystko na 
wylot.
—  Jak zabił? — mówi nie spiesząc się. — A tak: położy się z, nią spać, 
naciągnie kołdrę na głowę i gniecie ją, i bije. Dlaczego? Pewno sam nawet nie 
wie.
I nie zwracając uwagi na Iwana, który wróciwszy z naręczem drew, siadł w kucki 
przy ogniu i grzał ręce, majster mówi dalej w skupieniu:
—  Może za to bił, że była lepsza od niego, a on jej zazdrościł. Kaszyrinowie, 
bracie, nie lubią dobrych ludzi, zazdroszczą im, strawić nie mogą, niszczą ich! 
Spytaj no babci, jak to chcieli ojca twojego ze świata zgładzić... Babka ci 
wszystko powie, ona kłamać nie potrafi. Chociaż wódkę pije i tabakę zażywa, jest 
niczym święta, jakby nawiedzona. Trzymaj się jej mocno...
Odsunął mnie; wyszedłem na podwórze, udręczony, wylękły. W sieni dopędził mnie 
Waniuszka, ujął za głowę i szepnął mi do ucha:
—  Nie bój się go,   on jest dobry;  patrz mu prosto _ w oczy, on to lubi.
Wszystko to było niesamowite, nie dawało mi spokoju. Nie znałem innego życia, 
ale niejasno pamiętałem, że ojciec i matka nie tak żyli: inne były ich rozmowy, 
inna — radość. Chodzili zawsze razem, siedzieli blisko obok siebie. Często 
wieczorami śmiali się długo i siedząc przy oknie głośno śpiewali. Na ulicy 
gromadzili się ludzie przyglądając się im. Ich zadarte do góry twarze w zabawny 
sposób przypominały mi nie pozmywane po obiedzie talerze. Tutaj — śmiali się 
rzadko i nie zawsze było wiadomo, z czego się śmieją. Często krzyczeli na siebie 
wzajemnie, grozili sobie, tajemniczo szeptali po kątach. Dzieci były ciche, 
niedostrzegalne, przytłoczone do ziemi jak pył po deszczu. Czułem się obco w 
domu i całe to życie drażniło mnie dziesiątkami ukłuć,
- 50 -
nastrajało podejrzliwie, sprawiając, że przyglądałem się wszystkiemu z napiętą 
uwagą.
Moja przyjaźń z Iwanem wciąż się umacniała. Babcia od wschodu słońca do późnej 
nocy była zajęta gospodarstwem, a ja prawie cały dzień kręciłem się koła Cyganka. 
Waniuszka nadal nadstawiał rękę pod rózgi,. kiedy dziadek mnie bił, a na drugi 
dzień pokazując opuchnięte palce użalał się przede mną:
—  Nie, to wszystko nie ma sensu! Tobie — nic z tego, a mnie — popatrz tylko! 
Więcej już nie będę, a niech cię...
I następnym razem znów brał na siebie niezasłużony ból.
—  Powiedziałeś, że już nie będziesz.
—  Nie chciałem, a ot, podsunąłem... Tak jakoś samo przez się...
Wkrótce dowiedziałem się o Cyganku czegoś, co zwiększyło jeszcze mój podziw i 
moje przywiązanie do niego.
Co piątek Cyganek zaprzęgał do szerokich sani gnia-dego wałacha Szarapa, 
ulubieńca babci, przebiegłego urwisa i łakomczucha, wdziewał krótki po kolana 
kożuszek, ciężką czapę i mocno zacisnąwszy zielony pas jechał na bazar po zakup 
prowiantów. Czasem długo nie wracał. Wszyscy w domu niepokoili się, podchodzili 
do okien i topiąc oddechem lód na szybach, wyglądali na ulicę.
—  Nie jedzie?
—  Nie!
Najbardziej ze wszystkich niepokoiła się babcia.
—  Ech, wy — mówiła do synów i dziadka — zmarnujecie i człowieka, i konia! I jak 
wam nie wstyd, łby bez sumienia? Czy mało wam swojego? Och, nierozumne plemię, 
chciwcy, spadnie na was kara boska!
Dziadek, zasępiony, pomrukiwał:
- 51 -
—  No, dobrze. To już ostatni raz...
Niekiedy Cyganek wracał dopiero koło południa. Wujowie i dziadek z pośpiechem 
wychodzili na podwórze; za nimi, zapamiętale niuchając tabakę, stąpała babcia 
jak niedźwiedzica, nie wiadomo dlaczego zawsze wówczas dziwnie niezgrabna. 
Wybiegały dzieci i zaczynano wesoło wyładowywać sanie pełne prosiąt, bitego 
drobiu, ryb i kawałów mięsa różnego rodzaju.
—  Wszystko kupiłeś, jak przykazałem? — pytał dziadek, z ukosa obrzucając wóz 
przenikliwym spojrzeniem.
—  Wszystko, jak należy — wesoło odpowiadał Iwan i skacząc po podwórzu dla 
rozgrzewki, ogłuszająco trzaskał w rękawice.
—  Nie niszcz rękawic, pieniądze trzeba było za nie zapłacić — surowo upominał 
go dziadek. — Reszta jest?
—. Nie ma!
Dziadek powoli obchodził wóz dokoła i mówił półgłosem:
—  Znowu coś mi za dużo przywiozłeś. Czyś nie kupował czasem bez pieniędzy? 
Pamiętaj! Żeby mi tego nie było!
I szybko odchodził nachmurzony.
Wujowie wesoło rzucali się do wozu i ważąc w ręku ptactwo, ryby, gęsie podróbki, 
nóżki cielęce, ogromne połcie mięsa — pogwizdywali i wychwalali Cyganka:
—  Ale zgrabnie ściągnął!
Zwłaszcza zachwycał się wuj Michał: sprężyście skakał dokoła wozu, wtykał 
wszędzie jak dzięcioł swój nos, cmokając smakowicie wargami, słodko mrużąc 
niespokojne oczy, szczupły, podobny do ojca, ale wyższego wzrostu i czarny jak 
głownia. Wsunąwszy w rękawy zziębnięte ręce rozpytywał Cyganka:
—  Ile ci ojciec dał?
—  Pięć rubli.
—  A tu będzie za piętnaście! A ile wydałeś?
- 52 -
—  Cztery i dziesiątkę.
—  A zatem dziewięćdziesiąt kopiejek w kieszeni. Wadzisz, Jakubie, jak się robi 
pieniądze?
Wuj Jakub, stojąc na mrozie w samej tylko koszuli, śmiał się cicho, spoglądając 
w zimne, błękitne niebo.
—  Teraz nam, \?ańka, postaw po -ćwiartce — powiedział leniwie.
Babcia wyprzęgała konia.
—  No co, dzieciątko? No co, kociaku? Masz ochotę pozbytkować? No, pcpieść się, 
zabawa Bogu miła!
Wielki Szarap wstrząsając gęstą grzywą chwytał ją białymi zębami za ramię, 
zrywał jedwabną chusteczkę z głowy, spoglądał jej w twarz wesołym okiem i 
strząsając szron z rzęs, cicho rżał.
—  Chlebka chcesz?                                   ,  . Wsuwała mu w zęby dużą 
kromkę, mocno posoloną,
podstawiała fartuch,  jak worek, pod pysk i patrzyła w zamyśleniu, jak je.
Cyganek, rozbawiony jak źrebak, podbiegał do niej.
—  Jaki to dobry koń, babuniu, a jaki mądry...
—  Idź precz, nie merdaj ogonem! — krzyknęła babcia tupnąwszy nogą. — Wiesz, że 
cię tego dnia nie lubię.
Wytłumaczyła mai, że Cyganek więcej kradnie na bazarze, niż kupuje.
—  Da mu dziadek piątkę, on za trzy ruble kupi, a za dziesięć ukradnie — 
utyskiwała. — Lubi kraść, urwis! Raz spróbował — udało się, a w domu pośmiali 
się, pochwalili za zręczność, to i złodziejstwo weszło mu w zwyczaj. A dziadek 
za młodu biedy i poniewierki najadł się do syta, na starość chciwy się zrobił, 
pieniądze mu droższe od dzieci rodzonych, raduje się z darmochy! A Michał z 
Jakubem...
Machnęła ręką i zamilkła na chwilę, a potem patrząc w otwartą tabakierkę dodała 
cierpko:   .
- 53 -
- Te sprawy, Laniu, to koronki, ? robiła je ślepa baba; jakżeż nam wzór rozeznać! 
Jak przyłapią Wanię na kradzieży, zatłuką go na śmierć...
I po chwili milczenia mruknęła cichutko:
—  Ehe-he! Przykazań jest wiele, a prawdy nie ma...
Na drugi dzień poprosiłem Cyganka, żeby już nie kradł.
—  Bo cię zbiją na śmierć...
—  Nie dogonią, wykręcę się: koń rączy, a ja zręczny — powiedział z uśmiechem, 
ale zaraz posmutniał. — Wiem przecie: kraść i nie powinno się, i niebezpiecznie. 
Ja tylko tak sobie, z nudów. A pieniędzy nie zbieram, wujowie twoi przez tydzień 
wszystkie ode mnie wyłudzą. Nie żałuję, bierzcie! Głód mi przecież nie dokucza.
Uniósł mnie nagle i delikatnie potrząsnął.
—  Lekki jesteś, cienki, a kości rnasz mocne, siłacz z ciebie będzie. Wiesz co, 
ucz się grać na gitarze, poproś wuja Jakuba, jak Boga kocham! Szkoda wielka, że 
mały jeszcze jesteś! Mały, ale hardy. Dziadka to ty nie lubisz, prawda?
—  Nie wiem.
—  A ja wszystkich Kaszyrinów oprócz babuni nie lubię, niech ich diabli kochają!
—  A mnie?
—  Tyś nie Kaszyrin, tyś Pieszkow, inna krew, inny ród...
I nagle, uścisnąwszy mnie mocno, powiedział niemal z jękiem:
—  Ech, gdybym tak miał głos do śpiewu, och, Boże! Rozpaliłbym ci ja naród... No, 
idź już, bracie, trzeba pracować...
Opuścił mnie na podłogę, wsypał sobie do ust garść drobnych gwoździ i napinając 
wilgotny płat czarnego
- 54 -
materiału zaczął go przybijać do wielkiej, kwadratowej
deski.
Wkrótce potem Cyganek zmarł.
A stało się to tak: na podwórzu przy bramie leżał oparty o płot wielki dębowy 
krzyż z grubą, sękatą nasadą. Leżał od dawna. Zauważyłem go w pierwszych earaz 
dniach po przyjeździe; wtedy był nowszy i jaśniejszy, ale w ciągu jesieni mocno 
poczerniał od deszczów. Bił od niego gorzki zapach namokłego dębu. Krzyż 
zawadzał na ciasnym, brudnym podwórku.
Kupił go wuj Jakub, żeby postawić go na grobie swojej żony. Ślubował, że 
odniesie krzyż na cmentarz na własnych barkach w rocznicę jej śmierci.
Dzień ten wypadł w sobotę, w początkach zimy; było mroźno i wietrzno, z dachów 
kurzył śnieg. Wszyscy wyszli z domu na podwórze. Dziadek i babcia z trojgiem 
wnucząt już wcześniej pojechali na cmentarz, na nabożeństwo żałobne. Mnie 
zostawili w domu za karę za jakieś tam przewinienie.
Wujowie, w jednakowych czarnych kożuszkach. unieśli krzyż z ziemi i podparli 
jego ramiona; Grzegorz i jakiś obcy człowiek z trudem uniósłszy ciężką nasadę 
położyli ją na szerokim ramieniu Cyganka. Chłopak  zachwiał  się  i  rozstawił  
nogi.
—  Nie poradzisz? — spytał Grzegorz.
—  Bo .ja wiem. Coś ciężkawo... Wuj  Michał krzyknął ze złością:
—  Otwieraj bramę, ślepy diable! A wuj Jakub powiedział:
—  Wstydź się, Wańka, my obaj jesteśmy słabsi od ciebie!
Ale Grzegorz, otwierając bramę, poważnie upomniał
Iwana:
—  Uważaj, nie nadwerężaj się! Idźcie z Bogiem!
—  Łysa pała! — krzyknął z ulicy wuj Michał.
- 55
Wszyscy obecni na podwórzu uśmiechnęli się i zaczęli głośno rozmawiać, jak gdyby 
lżej się iim zrobiło, że krzyż już zabrano.
Grzegorz Iwanowicz, prowadząc innie za rękę do pracowni, mówił:
—  Może dzisiaj dziadek cię nie zbije, dobrze mu z oczu patrzy...
W pracowni posadził mnie na stosie wełny przygotowanej do farbowania i 
troskliwie otuliwszy mnie nią aż do ramion, zaczął mówić w zadumie, coraz to 
wąchając unoszącą się nad kotłami parę:
—  Ja, mój drogi, trzydzieści siedem lat znam dziadka; widziałem, jak zaczynał, 
i teraz patrzę, jak kończy. Dawniej byliśmy serdeczni przyjaciele, razem ten 
interes zaczęliśmy i razem obmyślili. Mądry jest twój dziadek! Na właściciela 
wyszedł, a ja nie potrafiłem. Ale Bóg jest mądrzejszy od nas wszystkich, 
uśmiechnie się tylko, a najmędrszy — już jest na durnia wystawiony. Ty jeszcze 
nie rozumiesz, co do czego zmierza, po co się robi tak, a nie inaczej, a trzeba, 
żebyś rozumiał. Trudne jest życie sieroty. Ojciec twój, Maksym Sawatieicz — ten 
to miał głowę; on wszystko rozumiał, dlatego dziadek nie lubił go, nie uznawał...
Przyjemnie było słuchać jego dobrych słów patrząc, jak w piecu migocze czerwony 
i- złoty ogień, jak nad kotłami unoszą się mleczne obłoki pary i osiadają 
niebieskawym szronem na deskach pochyłego stropu, przez którego kosmate 
szczeliny widać błękitne wstęgi nieba. Wiatr się uspokoił, prześwieca słońce, 
całe podwórze jest osypane jakby pyłem szklanym; na ulicy skrzypią płozy sań, 
błękitnawy dym unosi się z kominów domu, delikatne cienie ślizgają się po śniegu, 
także coś opowiadając.
Długi, kościsty Grzegorz, brodaty, bez czapki, z du-
- 56 -
żymi uszami, jak dobry czarownik miesza wrzącą farbę i wciąż mnie poucza:^
— Patrz wszystkim prosto w oczy; także i psu, kiedy się na ciebie rzuci — a 
odejdzie...
Ciężkie okulary wgniotły mu się w nasadę nosa, którego koniec, podobnie jak u 
babci, nabiegł niebieską krwią.
—  Czekaj no! — powiedział nagle, nasłuchując, potem przymknął drzwiczki pieca i 
popędził w susach przez podwórze. Pobiegłem za nim.
Pośrodku kuchni, na podłodze, leżał Cyganek twarzą do góry. Z okien padały na 
niego szerokie smugi światła, jedna na głowę i pierś, druga na nogi. Czoło jego 
dziwnie błyszczało; brwi miał wysoko uniesione, skośne oczy uporczywie 
wpatrywały się w czarny pułap. Z ciemnych, drżących warg wydobywały się różowe 
pęcherzyki; z kącików ust, po potoczkach, spływała na szyje, i podłogę krew; 
szerokimi strumieniami wyciekała spod pleców. Nogi Iwana leżały niezdarnie, 
widać było, że spodnie są mokre: poprzyklejały się mocno do desek. Podłoga 
czysto wyszorowana piaskiem połyskiwała złotawo. Strugi krwi, przecięte smugami 
światła, niezwykle jaskrawe, płynęły aż pod próg.
Cyganek leżał bez ruchu, tylko palce rąk, wyciągniętych wzdłuż ciała, poruszały 
się drapiąc podłogę; lśniły w słońcu zafarbowane paznokcie.
Niańka Eugenia przykucnąwszy wciskała mu do ręki cienką świecę. Iwan nie 
przytrzymywał jej, świeca wypadała, pędzelek ognia zatapiał się we krwi; niańka 
podnosiła ją, wycierała brzegiem fartucha i znów próbowała umocować w 
niespokojnych palcach. Kuchnię wypełniał rozfalowany szept i jak wiatr spychał 
mnie z progu, ale trzymałem się mocno za klamkę.
—  Potknął się — jakimś bezbarwnym głosem mówił wuj Jakub wzdrygając   się   i  
kręcąc   głową.   Był
- 57 -
szary, jakby zimiętoszony i często mrugał zgaszonymi oczami.
—  Upadł i przygniotło go, uderzyło w grzbiet. I z nami byłoby to samo, ale w 
porę zrzuciliśmy krzyż.
—  I przygnietliście go — głucho powiedział Grzegorz.
—  Co też ty.„
—  Wyście go przygnietli!
Krew wciąż płynęła, pod progiem utworzyła już kałużę, ściemniała i jakby 
wzdymała się w górę. Tocząc z ust różową pianę Cyganek chrapał jak we śnie i 
topniał, stawał się coraz bardziej płaski, przyklejając się do podłogi, jakby 
zapadając się w nią.
—  Michał popędził na koniu do cerkwi po duchownego — szeptał wuj Jakub — a ja 
go wciągnąłem na dorożkę i co prędzej tutaj... Szczęście, że sam nie stanąłem 
pod nasadą krzyża, bo mnie by...
Niańka znów próbowała umocować świecę w ręku Cyganka; wosk i jej łzy kapały mu 
na dłoń.     -Grzegorz powiedział głośno i szorstko:
—  A przylepże w głowach, do podłogi, Czuwaszkoi
—  Ano przecie.
—  Czapkę mu zdejm!
Niańka ściągnęła czapkę; głowa Iwana głucho stuknęła o podłogę. Przechyliła się 
teraz na bok i krew popłynęła obficiej, już tylko z jednej strony ust. Trwało to 
przeraźliwie długo. Z początku czekałem, że Cyganek odpocznie, podniesie się, 
usiądzie na podłodze i splunąwszy powie:
—  Uf-f, gorąco...
Tak zwykle bywało, kiedy się budził w niedzielę, pg obiedzie. Ale teraz nie 
wstawał, wciąż topniał. Słońce już nie padało na niego, smugi świetlne były 
krótsze i leżały tylko na parapetach okien. Ściemniał cały; nie
- 58 -
poruszał już palcami i piana "na wargach znikła. Nad ciemieniem i koło uszu 
sterczały trzy świece; chybotliwe złote płomyki rzucały blask na zwichrzone, 
granatowoczarne włosy; żółte plamki światła drgały na śniadych policzkach, 
lśniły różowe zęby i koniuszek ostrego nosa.
Niańka, we łzach, klęcząc szeptała:
—  Najmilszy ty mój, sokoliku radosny... Przejmował mnie   lęk  i   chłód.   
Wlazłem  pod  stół,
schowałem się tam. Potem do kuchni ciężko wtoczył się dziadek w szubie podbitej 
szopami, babcia w salopie z futrzanym kołnierzem, wuj Michał, dzieci i wiele 
obcych ludzi.
Zrzuciwszy szubę na podłogę dziadek krzyknął:
—  Łajdaki! Takiego chłopaka zmarnowali! Przecież za pięć lat ceny by na niego 
nie było...
Na podłodze rósł stos odzieży przeszkadzając mi patrzeć na Iwana; wylazłem spod 
stołu prosto pod nogi dziadka. Odtrącił mnie wygrażając wujom niałą, czerwoną 
pięścią:
—  Wilki!
I siadł na ławie. Opierając się o nią rękami i pochlipując mówił skrzypiącym 
głosem:
—  Wiem przecie, stał wam kością w gardle... Ech, Waniuszeczko... Oj, głupi, 
głupi! Co począć, co? Co, mówię, począć? Ta-ak, konie pożyczane, lejce 
pozrywane... Nie mamy łaski u Boga ostatnimi czasy, co? Matko!
Padłszy na podłogę babcia obmacywała twarz, głowę, pierś Iwana, dmuchała mu w 
oczy, chwytała za ręce, ściskała je wywracając wszystkie świece. Potem ciężko 
się podniosła, cała czarna, w czarnej, lśniącej sukni, straszliwie wytrzeszczyła 
oczy i powiedziała głucho:
—  Precz, potępieńcy!
- 59 -
Wszyscy prócz dziadka wymknęli się z kuchni. ...Cyganka pochowano 
niepostrzeżenie, po cichu.
IV
Leżę na szerokim łóżku, poczwórnie owinięty ciężką kołdrą i słucham, jak babcia 
modli się na klęczkach, z ręką przyłożoną do piersi, od czasu do czasu żegnając 
się powoli drugą ręką.
Na dworze trzaskający 'mróz. Zielonkawe światło księżyca patrzy przez wzorzyste, 
zamarznięte szyby i jasno oświetla jej dobrą twarz zapalając ciemne oczy 
fosforycznym blaskiem. Jedwabna chusteczka przykrywająca włosy lśni jak z metalu; 
ciemna suknia porusza się, spływa z ramion, ściele się po podłodze.
Skończywszy modlitwę babcia w milczeniu rozbiera się, starannie składa ubranie 
na kufrze w kącie i podchodzi do łóżka, a ja udaję, że mocno zasnąłem.
—  Przecie nie śpisz, zbóju jeden! Udajesz? — mówi cichutko. — Nie śpisz, prawda, 
duszo gołębia? No, dawaj kołdrę!
Przeczuwając, co nastąpi, nie mogę powstrzymać uśmiechu, wtedy babcia huczy:
—  A-a, to tak? To ze starej babci żarty stroić ci się zachciewa!
Schwyciwszy za brzeg kołdry, tak zręcznie i mocno pociąga ją ku sobie, że 
wylatuję w powietrze i przekręciwszy się kilka razy, wpadam w miękką pierzynę. 
Babcia śmieje się:
—  To mi dopiero siłacz! Komara z nóg zwalił! Niekiedy jednak modli się tak 
długo, że naprawdę
zasypiam i nie słyszę, jak się kładzie.
Długie modlitwy następują zwykle po dniach zmartwień, kłótni i bójek; słucham z 
ciekawością, jak babcia szczegółowo opowiada Bogu o wszystkim, co się stało
- 60 -
w domu. Klęczy, podobna do wielkiego pagórka, masywna, i z początku szepcze 
niewyraźnie, szybko, a potem mamrocze niskim głosem:
—  Ty, Panie, sam wiesz — każdy chciałby, co najlepsze. Michał jest przecie 
starszy, jemu by wypadało zostać w mieście; wyprowadzić się za rzekę to krzywda 
dla niego, a i miejsce tam nowe, nie wypróbowane: jak będzie — nie wiadomo. A 
ojciec bardziej kocha Jakuba. Czy to dobrze niejednakowo kochać swoje dzieci? 
Uparty staruszek... mógłbyś go oświecić, Panie.
Patrząc na ciemne ikony wielkimi, błyszczącymi oczami, doradza swojemu Bogu:
—  Ześlij na niego, Panie, dobry sen, oświeć go, jak ma dzieci obdzielić!
Żegna się, bije pokłony do samej ziemi, uderzając wysokim czołem o podłogę, i 
znów wyprostowawszy się przekonuje go:
—  Mógłbyś też sprawie, by do Wani uśmiechnęło się życie! Czyim zasłużyła na 
Twój gniew, w czym jest grzeszniejsza od innych? Jakże to: kobieta młoda, zdrowa, 
a w simutku żyje. I pamiętaj, Panie, o Grzegorzu: z jego oczami coraz gorzej. 
Zaniewidzi — po prośbie pójdzie. Niedobrze! Wszystkie siły dziadkowi oddał, a 
czy mu dziadek pomoże?... O, Panie, Panie...
Długo milczy, pokornie opuściwszy głowę i ręce, jakby mocno zasnęła, zdrętwiała.
—   Co jeszcze? — przypomina sobie głośno, ściągnąwszy brwi. — Zbaw wszystkich 
prawosławnych i odpuść im winy; mnie, ciemnej i grzesznej, przebacz — wiesz 
przecie: nie ze zlej woli błądzę, tylko z głupoty.
I głęboko westchnąwszy mówi serdecznie, z ufncścią:
—  Ty wszystko wiesz, najmilszy, wszystko Ci, Ojcze, wiadome.
Bardzo mi się podobał Bóg babci, taki jej bliski, i często prosiłem:
- 61 -
—  Opowiedz mi o Bogu!
Mówiła o nim w szczególny sposób: bardzo cicho, dziwnie przeciągając słowa, z 
przymkniętymi oczami, nieodzownie przy tym siedząc; czasem podniesie się, znów 
siądzie, narzuci na gładko zaczesane włosy chusteczkę i mówi długo, póki nie 
zasnę:
—  Siedzi-Pan Bóg na wzgórzu wśród rajskich łąk, na szafirowym tronie pod 
srebrnymi lipami — a te lipy kwitną przez calutki rok; nie ma w raju ani jesieni, 
ani zimy; kwiaty nigdy nie więdną, tylko kwitną nieustannie na chwałę świętym 
Pańskim. A dokoła Pana Boga unoszą się chmary aniołów — jak kiedy śnieg pada 
albo pszczoły się roją — i niby białe gołębie latają z nieba na ziemię i znów do 
nieba, i wszystko Bogu opowiadają o nas, o ludziach. Tam jest i twój anioł, i 
mój, i dziadka — każdy ma swojego, Bóg jednaki dla wszystkich. Oto twój anioł 
donosi Bogu: „Aleksy dziadkowi język pokazał!" A Pan Bóg zarządza: „No, niech go 
tam staruszek przetrzepie!" I tak wciąż wszystkich i każdego wynagradza według 
zasług — jednego smutkiem, drugiego weselem. A wszystko, co robi, takie jest 
doskonałe, że anioły się radują, łopoczą skrzydłami i śpiewają bezustannie: 
„Chwała Tobie, Panie, chwała Ci!" A On, mileńki, tylko uśmiecha się do nich: 
„Dobrze już, dobrze!"
I sama się uśmiecha kiwając głową.
—  Czyś to widziała?
—  Nie widziałam, ale wiem! — odpowiada w zamyśleniu.
Kiedy mówiła o Bogu, raju, aniołach, stawała się mała i cicha. Twarz jej 
młodniała, z wilgotnych oczu biła szczególnie ciepła jasność. Brałem do rąk 
ciężkie, atłasowe warkocze, okręcałem sobie nimi szyję i w bezruchu słuchałem z 
napięciem nie kończących się opowieści, których nigdy nie było mi za wiele.
- 62 -
—  Człowiekowi nie sądzono oglądać Boga — oślepnie; tylko święci patrzą na Niego 
do woli. Ale aniołów to widziałam: ukazują się, kiedy człowiek ma duszę czystą. 
Byłam w cerkwi na porannym nabożeństwie, a tu, przy ołtarzu, dwaj chodzą jak 
obłoki: widać przez nich wszystko na wskroś; jasne są, jasne, a skrzydła sięgają 
im do ziemi — koronkowe, muślinowe. Chodzą dokoła ołtarza i pomagają ojcu IIji, 
staruszkowi: gdy modląc się podniesie swoje drżące ręce, podtrzymują go za 
łokcie. Ojciec Ilja był starusieńki, ślepy już, potykał się o wszystko i wkrótce 
potem zszedł z tego. świata. Jak je wtedy zobaczyłam, zamarłam z' radości, serce 
bić mi przestało, łzy płyną z oczu... Och, piękne to było! Oj, Lońko, duszo 
gołębia, dobrze jest u Boga i na ziemi, i w niebie... tak dobrze...
—  A bo to u nas jest dobrze? Przeżegnawszy się babcia odpowiedziała:
—  Chwała niech będzie Bogurodzicy Przenajświętszej, całkiem dobrze!
Stropiło mnie to: trudno było się zgodzić, że w domu wszystko jest całkiem 
dobrze; wydawało mi się, że u nas żyje się coraz gorzej i gorzej.
Pewnego razu. przechodząc obok drzwi prowadzących do pokoju wuja Michała, 
zobaczyłem, jak ciotka Natalia w bieliźnie, przycisnąwszy ręce do piersi, biega 
po pokoju, przejmująco skarżąc się stłumionym głosem:
—  Boże, zabierz mnie, uprowadź stąd!... Zrozumiała była dla mnie jej modlitwa; 
rozumiałem
również Grzegorza, kiedy wyrzekał:
—  Jak oślepnę, pójdę po prośbie, lepiej mi może t>ę-daie...
Chciałem, by oślepł jak najprędzej; uprosiłbym go, aby mnie wziął na przewodnika, 
i chodzilibyśmy ra-
83 -
zem po prośbie. Powiedziałem mu o "tym; majster powstrzymując uśmiech odrzekł:
—- Ano dobrze, pójdziemy!... Będę mówił w mieście: to wnuk Wasilija Kaszyrina, 
starszego cechu — po córce! Ciekawe to będzie...
Nieraz widziałem pod zgaszonymi oczami ciotki Natalii sine obrzęki, a na jej 
pożółkłej twarzy — opuchnięte wargi. Pytałem się babci:
—  Czy wuj ją bije? Wzdychając odpowiadała:
—  Bije po kryjomu, piekielnik przeklęty! Dziadek nie pozwala jej bić, to ją po 
nocach dopada. Zły jest, a ona — jak galareta...
I opowiada z ożywieniem:
—  Co tu mówić, teraz już tak nie biją jak dawnymi czasy! Tyle co w zęby da, w 
ucho, za warkocze trochę potarga; a przecież dawniej to tłukli całymi godzinami! 
Mnie dziadek bił jednego razu w pierwszy dzień Wielkanocy od sumy aż do wieczora. 
Bije — aż sią zmęczy, a jak odpocznie — bije znowu. I lejcami, i czym popadło.
—  Za co?
—? Już nie pamiętam. A drugim razem pobił mnie tak, że byłam półmartwa, i przez 
pięć dni jeść mi nie dawał — ledwie wyżyłam wtedy. A jeszcze raz...
Oniemiałem ze zdumienia: babcia była dwa razy większa od dziadka, wierzyć się 
nie chciało, że mógł dać jej radę.
—  Czy dziadek jest silniejszy od ciebie?
—  Nie silniejszy, ale starszy! A do tego mąż. On za mnie przed Bogiem złoży 
rachunek, a mnie jest przeznaczone cierpieć...
Z przyjemnością i zainteresowaniem przyglądałem się, jak wycierała kurz z ikon, 
jak czyściła ich szaty. Ikony były wspaniałe, w koronach zdobnych w srebro,
- 64 -
perły i kolorowe kamienie. Zręcznymi rękami brała ikonę, z uśmiechem patrzyła na 
nią i mówiła z czułością:
—  Jaka miła twarzyczka!... Przeżegnawszy się całowała ją:
—  Zakurzyłaś się, zakopciłaś, Matko Wszechmocna, Radości Niewyczerpana! Spójrz, 
Loniu, duszo gołębia, rysunek taki delikatny, figurki takie maciupeńkie, a każda 
osobno stoi. Nazywa się to Dwanaście świątl; a pośrodku Matka Boska Teodorowska, 
dobroci nieprzebranej. A tutaj, o — Nie płacz po mnie, Matko, widząc mnie w 
grobie 2...
Niekiedy wydawało mi się, że z takim przejęciem i tak na serio bawi się ikonami, 
jak zahukana siostra Katarzyna — lalkami.
Nieraz widziała także diabłów: i całe chmary, i w pojedynkę.
—  Idę raz nocą — było to w czasie wielkiego postu — koło aomu Rudolfa. Noc 
księżycowa, widna; nagle widzę: na dachu koło komina siedzi okrakiem kusy; 
nachylił rogatą głowę nad kominem i wącha, i prycha, wielki taki, kudłaty. Wącha 
i ogonem po dachu zamiata, szurgocze. Przeżegnałam go: „Niech zmartwychwstanie 
Pan i niech sezezną wrogowie Jego!" — mówię. A ten zapiszczał cichutko, 
ześlizgnął się, przekoziołkował z dachu na podwórze i przepadł! Widać Rudolfowie 
niepostną strawę tego dnia gotowali, a on wąchał i cieszył się.
Śmieję się wyobrażając sobie, jak diabeł koziołkując spada z dachu, a ona także 
się śmieje i mówi:
i Dwanaście świąt — obraz przedstawiający wydarzenia z Ewangelii, przypadające 
na dwanaście najważniejszych świąt   prawosławnych,  jak   Zwiastowanie,  Trzech   
Króli   itp.
i N i e plac ?... — oznacza tu obraz przedstawiający Matkę Boską płaczącą nad 
grobem Chrystusa.
5 — Gorki II                                - 65  -
—   Strasznie są psotne, zupełnie jak małe dzieci!... Innym znów razem prałam w 
łaźni, aż tu nadeszła północ; naraz drzwiczki kamionkiJ jak nie odskoczą! I 
wysypały się biesy, jeden mniejszy od drugiego: czerwoniutkie, zielone, czarne 
jak karaluchy. Ja — do drzwi, przejścia nie ma; utknęłam wśród biesów, całą 
łaźnię zapchały, obrócić się niesposób: pod nogi wchodzą, szarpią, ścisnęły tak, 
że nawet przeżegnać się nie mogę. Kosmate, miękkie, gorące jak kocięta, tylko że 
wszystkie na tylnych łapach. Kręcą się, zbytkują, wyszczerzają ząbki, drobne jak 
u myszek; oczka mają zielone, różki ledwie się im wyrżnęły i sterczą jak szy-
szeczki, ogonki niczym u prosiąt. Och, mój ty Boże! Straciłam przytomność! A 
kiedy przyszłam do siebie —• świeca ledwie się pali, woda w balii ostygła, 
uprana bielizna na podłodze! Ach, wy, myślę, żeby was rozniosło!
Zamknąwszy oczy widzę, jak z wylotu kamionki, spośród jej szarych kamieni 
nieprzerwanym potokiem wylewają się pstre, kosmate stwory, jak wypełniają małą 
łaźnię, dmuchają na świecę, wysuwają swawolnie różowe języki. Zabawne to, ale i 
straszne. Babcia kiwając głową milczy chwilę i nagle jakby zapala się na nowo:
—  Innym razem widziałam tych przeklętych także w nocy, zimą, w czasie zamieci. 
Idę przez Jar Drukowy, gdzie — pamiętasz, opowiadałam ci — ojca twojego Jakub i 
Michał w przerębli w stawie utopić chcieli. Idę więc i tylko co zbiegłam ścieżką 
na dół, na dno, a tu ja-ak nie zaświszcze, nie zahuka po jarze! Patrzę, a w moją 
stronę mknie trójka wronych koni, a w saniach dorodny taki czart w czerwonym 
kołpaku
i Kamionka— piec ułożony z kamieni, używany w wiejskich łaźniach w Rosji.
- 66 -
sterczy jak kołek, powozi nimi. Stanął na koźle, ręce wyciągnął, trzyma lejce z 
kutych, żelaznych łańcuchów. A jarem się nie przejedzie; trójka leci w śnieżnym 
obłoku prosto do stawu. A w saniach także same czarty; gwiżdżą, krzyczą, 
kołpakami wymachują. Tak to siedem trójek przeleciało jak straż pożarna. A 
wszystkie konie wronę, a każdy z nich to człowiek wyklęty przez ojca, matkę. Z 
takich ludzi mają czarty uciechę; jeżdżą na nich, ganiają ich po nocach w różne 
swoje święta. Pewnie widziałam wtedy diabelskie wesele...
Niesposób nie wierzyć babci — mówi tak prosto, przekonywaj ąco.
Szczególnie jednak pięknie mówiła wiersze o tym, jak Matka Boska chodziła po 
drogach męki ludzkiejł i jak upominała rozbójniczkę, „księżnę panią" Jenga-
łyczewą, by nie dręczyła, nie rabowała ruskich ludzi; pięknie też mówiła wiersze 
o św. Aleksym, mężu bożym, o Iwanie-wojowniku, baśni o Przemądrej Wasi-lisie, o 
Popie-koźle i o bożym chrzestniaku. Straszne były klechdy o Marcie Posadnicy, o 
Babie Uście, o herszcie rozbójników, o Marii, grzesznicy egipskiej, o 
strapieniach matki rozbójnika. Baśni, klechd i wierszy umiała bez liku.
Nie 'bojąc się ani ludzi, ani dziadka, ani diabłów, ani żadnej innej siły 
nieczystej, przeraźliwie się bała czarnych karaluchów wyczuwając je nawet z 
dużej odległości. Zdarzało się, że zbudzi mnie nocą i szepcze:
— Alosza, kochanie, karaluch łazi, zabij go, na miłość boską!
i Stara ruska legenda o wędrówce Matki Boskiej po piekle. Widząc męki 
grzeszników Matka Boska ubłagała Pana Jezusa, który ulżył ich doli na czas od 
Wielkiego Czwartku do Zielonych Świątek.
i*
- 67 -
Zaspany, zapałałem świecę i pełzałem po podłodze w poszukiwaniu wroga; nie od 
razu i nie zawsze udawało mi się go znaleźć.
—  Nigdzie nie ma — mówiłem, a ona leżąc bez ruchu, z kołdrą naciągniętą na 
głowę, prosiła ledwie dosłyszalnie:
—  Och, jest! Poszukaj no, proszę cię! Jest na pewno, już ja wiem...
Nigdy się nie myliła: znajdowałem karalucha gdzieś daleko od łóżka.
—  Zabiłeś? Chwała Bogu! A tobie dzięki...
I zrzuciwszy kołdrę z głowy wzdychała z ulgą, uśmiechając się.
Jeżeli nie udawało mi się odnaleźć owada, nie mogła zasnąć. Czułem, jak drży jej 
ciało przy najlżejszym szeleście wśród nocnej, martwej ciszy, i słyszałem, jak 
wstrzymując dech szepcze:
—  Jest koło progu... Wlazł pod kufer...
—  Dlaczego boisz się karaluchów? Odpowiadała z zastanowieniem:
—  Nie mogę zrozumieć, po co one są? Łażą i łażą, czarne takie. Bóg przydzielił 
każdemu żyjątku jakieś zadanie: stonoga pokazuje, że wilgoć w domu; pluskwa — to 
znak, że ściany brudne; wesz się zalęgnie — człowiek zachoruje. Wszystko to 
jasne! A te — kt© wie, co w nich siedzi, po co zostały nasłane?
Pewnego razu, gdy 'klęczała, serdecznie zwierzając się Bogu, dziadek gwałtownie 
rozwarł drzwi do pokoju i krzyknął ochrypłym głosem:
—  No, matko, doświadczył nas Pan Bóg, pali się u nas!
—  Co ty? — krzyknęła babcia zerwawszy się z po-1 dłogi i oboje  ciężko  
tupocząc  rzucili się w  ciemność
wielkiego pokoju gościnnego.
- 68 -
—  Eugenio, zdejmuj ikony! Natalio, ubieraj dzieci! — surowo, mocnym głosem 
komenderowała babcia, a dziadek cicho jęczał:
—  I-i-y...
Wybiegłem do kuchni. Okno wychodzące na podwórze błyszczało jak ze złota, po 
podłodze płynęły, ślizgały się żółte plamy; bosy wuj Jakub wciągając buty 
podskakiwał, jakby go parzyło w podeszwy, i krzyczał:
—  To Miszka podpalił! Podpalił i uciekł!
—  Cicho, psie — powiedziała babcia pchnąwszy go ku drzwiom tak, że omal nie 
upadł.
Przez zamarznięte szyby widać było, jak pali się dach farbiarni i jak w głębi 
otwartych drzwi kłębi się kędzierzawy ogień. Wśród cichej nocy jego czerwone 
kwiaty kwitły bez dymu, tylko bardzo wysoko nad nimi kołysał się ciemnawy obłok 
nie przesłaniając srebrzystego strumienia Drogi Mlecznej. Purpurowo lśnił śnieg, 
a ściany budynków drżały i kołysały się, jak gdyby chciały podążyć w kierunku 
gorącego kąta podwórza, gdzie wesoło trzaskał ogień przeświecając czerwono przez 
szerokie szczeliny w ścianach i wysuwając się z nich na kształt rozżarzonych, 
zakrzywionych gwoździ. Po ciemnych deskach suchego dachu, szybko omotując go, 
wiły się czerwonozłote wstęgi; wśród nich wyzywająco sterczał i dymił cienki 
komin garncarski. Cichy trzask, jedwabny szelest uderzał w szyby. Ogień wciąż 
się wzmagał, pracownia w płomieniach wyglądała jak ikonostas1 w cerkwi i 
nieprzeparcie ciągnęła ku sobie.
Narzuciłem na głowę ciężki kożuszek i wsunąwszy nogi w czyjeś buty powlokłem się 
do sieni, na ganek,
i Ikonostas — ściana obwieszona ikonami,  oddzielająca prezbiterium od nawy.
69 -
i zdrętwiałem, oślepiony ostrym blaskiem ognia, ogłuszony krzykami dziadka, 
Grzegorza, wuja i trzaskiem pożarta przerażony zachowaniem się. babci. 
Narzuciwszy na głowę worek, okręcona derką, biegła prosto w ogień i po chwili 
zanurzyła się w nim krzycząc:
—  Koperwas, głupcy! Rozsadzi butlę z koperwasem...
—  Grzegorzu, trzymaj ją! — zawył dziadek. — Och, już po niej...
Ale babcia, cała dymiąc, wynurzyła się z ognia; potrząsając głową, pochylona, 
niosła na wyciągniętych rękach wiadrową butlę koperwasu.
—  Ojcze, wyprowadź konia! — wołała krztusząc się i kaszląc. — Zdejmcież mi to z 
ramion, palę się, nie widzicie?
Grzegorz zerwał z niej tlącą się derkę i zgięty w pół, zaczął rzucać łopatą w 
otwarte drzwi pracowni wielkie bryły śniegu. Wuj skakał koło ndego z siekierą w 
rękach, dziadek biegał dokoła babci obrzucając ją śniegiem, a ona wstawiła butlę 
w zaspę śnieżną, rzuciła dię ku bramie, otworzyła ją i kłaniając się ludziom, 
którzy nadbiegli, mówiła:
—  Szopę, sąsiedzi, ratujcie! Jak się ogień przerzuci ma szopę, na siano — nasze 
wszystko do cna się spali i wasze się zajmie! Rąbcie dach, siano— do ogrodu! 
Grzegorzu, rzucaj z góry, a cóż ty na ziemię ciskasz! Jakub! Nie kręć się, 
rozdaj ludziom siekiery, łopaty! Przyjaciele, sąsiedzi, zabierzcie się zgodnie 
do roboty i niech wam Bóg dopomoże.
Była równie zajmująca jak pożar; w blaskach ognia, który jakby łowił jej czarną 
postać, biegała po podwórzu, była wszędzie, wydając wszystkim rozkazy, wszystko 
widząc.
Na podwórze wybiegł Szarap stając dęba i ciągnąc za sobą dziadka; jego wielkie 
oczy czerwono błysnęły;
70 -
koń zachrapał i wparł się w ziemię przednimi nogami, dziadek wypuścił z rąk 
cugle i odskoczył krzyknąwszy:
—  Matko, trzymaj!
Babcia rzuciła się pod nogi wspinającego się konia i stanęła przed nim z 
rozkrzyżowanymi rękami; Szarap żałośnie zarżał i podszedł ku niej bocząc się na 
płomienie.
—  Nie bójże się! — powiedziała basem, poklepując go po szyi i ująwszy cugle. — 
Czyż zostawię cię w tym strachu? Och, ty myszko...
„Myszka", trzykroć od niej większa, pokornie szła za nią ku bramie i parskała 
patrząc w jej twarz, czerwoną od ognia.
Niańka Eugenia wyprowadziła z domu opatulone, głucho buczące dzieci i krzyknęła:
—  Wasiliju Wasiliczu, Aleksego nie ma...
—  Jazda, jazda stąd! — powiedział dziadek machając ręką, a ja skryłem się pod 
schodkami ganku, żeby mnie nie zabrała niańka.
Dach farbiarni już się zawalił, sterczały ku niebu cienkie żerdzie wiązania, 
wyrzucając kłęby dymu, połyskując złotem żarzących się zwęgleń. Wewnątrz budynku 
z wyciem i trzaskiem wybuchały zielone, niebieskie, czerwone słupy ognia, snopy 
płomieni przedzierały się na zewnątrz, dosięgały ludzi, którzy tłoczyli się przy 
tym ogromnym ognisku rzucając na nie łopatami śnieg. Wściekle wrzała woda w 
kotłach, gęstym obłokiem wznosiła się para, buchał dym, dziwny zapach przenikał 
powietrze, wyciskając łzy z oczu. Wylazłem spod ganku i wpadłem babci pod nogi.
—  Idź stąd! — krzyknęła. — Zgniotą cię, idźże... Na podwórze wpadł jeździec w 
miedzianym hełmie
z grzebieniem. Gniady koń bryzgał pianą, a on podniósł w górę rękę z nahajką i 
wrzeszczał potrząsając nią:
72 -
—  Rozejść się!
Wesoło, pośpiesznie pobrzękiwały dzwonki, wszystko było odświętnie piękne. 
Babcia popchnęła mnie na ganek:
—  Do kogo mówię? Odejdź stąd!
Niesposób było nie usłuchać jej w owej chwili. Poszedłem do kuchni. Znów 
przywarłem do szyby okiennej, ale za ciemną gromadą ludzi już nie widać było 
ognia; tylko miedziane hełmy połyskiwały pośród czarnych zimowych czapek i 
kaszkietów.
Ogień szybko przyduszono, zalano, zadeptano, policja rozpędziła ludzi i do 
kuchni weszła babcia.
—  Kto to? To ty? Nie śpisz, boisz się? Nie bój się, już po wszystkim...
Usiadła obok mnie i zamilkła kiwając się. Było ml przyjemnie, że znów jest cicha 
noc, ciemność; ale i ognia było szkoda.
Wszedł dziadek, zatrzymał się u progu i spytał:
—  Matko?
—  He?
—  Poparzyłaś się?
—  Nic wielkiego.
Zapalił siarkową zapałkę oświetliwszy sinym płomykiem swoją twarz podobną do 
pyszczka tchórza, uma-zaną sadzami, wyszukał świecę na stole, zapalił ją i bez 
pośpiechu siadł obok babci.
—  Umyłbyś się — powiedziała, sama także cała w sadzach, przesiąknięta gryzącym 
dymem.
Dziadek westchnął:
—  Masz łaskę u Boga, czasem duży rozum ci daje..» I pogłaskawszy ją po ramieniu 
dodał szczerząc zęby;
—  Na krótki czas, na godzinę, ale daje!...
Babcia uśmiechnęła się także, chciała coś powiedzieć,, ale dziadek nachmurzył 
się.
- 73 -
—  Grzegorza trzeba odprawić, to z jego niedopatrzenia! Odrobił już swoje, 
zestarzał się!... Jaszka siedzi na ganku, płacze, durny. Poszłabyś do niego...
Wstała i wyszła trzymając rękę przy ustach i dmuchając na palce, a dziadek, nie 
patrząc na armie, cicho spytał:
—  Widziałeś cały pożar, od początku? A jak babcia, co? Stara przecież... Bita, 
sterana... Tak, tak! Ech, wy-y...
Zgarbił się i długo milczał, potem wstał i zdejmując palcami kopeć ze świecy, 
znów spytał:
—  Bałeś się?
—  Nie.
—  A boi nie ma się czego bać...
Ściągnąwszy ze złością koszulę podszedł do umywalni i tam, w ciemności, 
tupnąwszy nogą powiedział donośnie:
—  Pożary wybuchają przez głupotę! Za pożar trzeba bić pogorzelca knutem na 
rynku; to albo głupiec, albo złodziej! Oto, co trzeba robić, a nie będzie 
pożarów!... Jazda spać! Czemu siedzisz?
Odszedłem, ale nie udało rai się zasnąć tej nocy. Ledwie się położyłem, poderwał 
mnie nieludzki krzyk; znów rzuciłem się do kuchni; pośrodku stał dziadek bez 
koszuli, ze świecą w rękach; świeca drżała, dziadek szurgał nogami po podłodze i 
nie ruszając się z miejsca chrypiał:
—  Matko, Jakubie, co to?
Wskoczyłem na piec, zaszyłem się w kąt, a w domu znów rozpoczął się rwetes jak 
przy pożarze. Falami uderzał w sufit i ściany równomierny, coraz głośniejszy, 
wprost nieludzki jęk. Jak opętani biegali dziadek i wuj, krzyczała babcia, 
gdzieś ich wypędzając; Grzegorz łomotał szczapami drzewa, wkładając je do pieca, 
nalewał
- 74 -
wodę do saganów i chodził po kuchni kiwając głową niczym astrachański wielbłąd.
—  A rozpalże najpierw w piecu! — komenderowała babcia.
Zaczął szukać łuczywa, namacał moją nogę i wzdrygnąwszy się krzyknął:
—  Kto tu? Uf, przestraszyłeś mnie... Wszędzie się wciśniesz, gdzie cię nie 
trzeba...
—  Co to się dzieje?
—  Ciotka Natalia rodzi — powiedział obojętnie i zeskoczył na podłogę.
Przypomniało mi się, że moja matka nie krzyczała tak, kiedy rodziła.
Postawiwszy sagany na ogniu Grzegorz wlazł do mnie na piec, wyjął z kieszeni 
glinianą fajkę i pokazał mi ją.
—  Zaczynam palić z powodu oczu. Babcia radzi: zażywaj tabakę, a ja myślę — 
lepiej palić...
Siedział na brzegu pieca zwiesiwszy nogi i patrzył na nikły płomień świecy. Ucho 
jego i policzek było uma-zane sadzami, koszula z boku rozdarta; widać było żebra, 
szerokie jak obręcze. Jedno szkło okularów było stłuczone, prawie połowa wypadła 
z oprawki, a przez dziurę spoglądało czerwone oko, mokre jak rana. Napy-chając 
fajkę niekrojonym tytoniem przysłuchiwał się jękom położnicy i mamrotał bez 
związku, jak pijany:
—  Babka się jednak poparzyła. Jak będzie odbierała? Patrzcie no, jak ciotka 
stęka! Zapomnieli o niej: podobno jak się tylko pożar zaczął, bóle ją chwyciły — 
z przestrachu... Jak to trudno człowieka urodzić, a dla bab nie ma poszanowania! 
Zapamiętaj sobie: baby trzeba szanować, to znaczy matki...
Drzemałem, lecz budziła mnie bieganina, trzaskanie drzwiami, pijackie krzyki 
wuja Michała; do uszu wpadały mi dziwne słowa:
75 -
—  Carskie wrota ' trzeba otworzyć...
—  Dajcie jej oliwy z rumem i sadzami: pół szklanki oliwy, pół szklanki rumu i 
łyżka stołowa sadzy...
Wuj Michał prosił natrętnie:
—  Wpuśćcie mnie, chcę popatrzeć...
Siedział na podłodze, z rozstawionymi nogami, i pluł przed siebie plaskając 
dłońmi o podłogę. Na piecu zrobiło się gorąco nie do zniesienia; zlazłem, ale 
kiedy zrównałem się z wujem, chwycił mnie za nogę i pociągnął tak, że upadłem 
uderzywszy głową o podłogę.
—  Głupi — powiedziałem.
Zerwał się na nogi, znów rnnie pochwycił i ryknął zamachnąwszy się mną:
—  Rozwalę o piec...
Ocknąłem się w pokoju gościnnym, w rogu, pod obrazami, na kolanach dziadka; 
patrząc w sufit kołysał mnie i mówił ściszonym głosem:
—  Nie ma dla nas usprawiedliwienia... dla żadnego z nas.
Nad jego głową jasno paliła się lampka, na stole, pośrodku pokoju świeca, a do 
okna zaglądał już szary zimowy poranek.
Nachyliwszy się ku mnie dziadek spytał:
—  Co cię boli?
Wszystko mnie bolało: głowa była mokra, ciało ciężkie, ale nie chciało mi się 
mówić o tym; wszystko dokoła było takie dziwne; prawie na wszystkich krzesłach 
siedzieli obcy ludzie: duchowny w fioletach, siwy staruszek w okularach, w 
wojskowym mundurze, i jeszcze
i Carskie wrota lub carskie drzwi — drzwi ikonostasu prowadzące do ołtarza. 
Otwarcie tych drzwi przez duchownego miało być, według rozpowszechnionego wtedy 
zabobonu, pomocne przy trudnym porodzie.
- 76 -
wielu innych. Wszyscy siedzieli nieruchomo, jak wystrugani z drewna, i zamarli w 
oczekiwaniu słuchając plusku wody gdzieś w pobliżu. Przy framudze drzwi stał wuj 
Jakub, wyprężony, z założonymi do tyłu rękami. Dziadek zwrócił się do niego:
—  Weź no go i zaprowadź go spać...
Wuj przywołał mnie skinieniem ręki i poszedł na palcach do drzwi babcinego 
pokoju, a kiedy już wlazłem na łóżko, szepnął:
—  Ciotka Natalia umarła...
Nie zdziwiło mnie to; dawno już żyła niewidzialna, nie wychodząc do kuchni, do 
stołu.
—  A gdzie babcia?
—  Tam — powiedział wuj machnąwszy ręką i wyszedł jak przed chwilą, na palcach 
bosych nóg.
Leżałem na łóżku i rozglądałem się. Do szyb okiennych przylgnęły jakieś włochate, 
siwe, ślepe twarze. W kącie, nad kufrem, wisi suknia babci; wiedziałem o tym, 
ale teraz wydaje mi się, że zaczaił się tam ktoś żywy i wyczekuje. Schowałem 
głowę pod poduszkę i jednym okiem patrzyłem na drzwi; chciało mi się wyskoczyć 
spod pierzyny i uciekać. Było gorąco, dławił mdły, ciężki zapach przywodząc 
wspomnienie, jak umierał Cyganek i jak po podłodze płynęły strumienie krwi. W 
głowie czy sercu narastała jakby ©puchlina; wszystko, co widziałem w tym domu, 
przechodziło przeze mnie jak sznur podwód ciągnący zimą przez ulicę — 
przygniatało mnie, unicestwiało...
Drzwi otworzyły się niezwykle powoli, do pokoju wsunęła się babcia, przymknęła 
je ramieniem, oparła się o nie plecami i wyciągnąwszy ręce ku niebieskiemu 
światełku lampki oliwnej powiedziała cicho, żałośnie jak dziecko:
—  Och, moje rączki! O, jak mnie bolą...
- 77 -
V
Na wiosnę wujowie . rozdzielili się: Jakub został w mieście, Michał przeniósł 
się za rzekę, a dziadek kupił sobie duży, podmurowany dom na ulicy Polnej T 
bardzo zajmujący, z szynkiem na parterze, z maleńkim, przytulnym pokoikiem na 
strychu i z sadem, który opadał do jam, gęsto najeżonego nagimi prętami 
wierzbowego zagajnika.
—  Ależ tu rózeg! — powiedział dziadek, wesoło mrugnąwszy w moją stronę, kiedy 
oglądając sad szedłem z nim po miękkich, roztajałych ścieżkach. — Niedługo 
zacznę cię uczyć czytania, to się przydadzą...
Cały dom był szczelnie zapełniony lokatorami, tylka na piętrze dziadek zostawił 
duży pokój dla siebie i do przyjmowania gości, a babcia zamieszkała ze mną na 
poddaszu. Okno wychodziło na ulicę; przechyliwszy się przez parapet można było 
dojrzeć, jak wieczorami i w dni świąteczne wyłażą z szynku pijani, jak 
zataczając się idą ulicą, jak wrzeszczą i przewracają się. Niekiedy wyrzucano 
ich za drzwi niby worki, a orni podnosili się i znów dobijali się do szynku. 
Trzaskały i trzęsły się drzwi, skrzypiały zawiasy, rozpoczynała się bójka. 
Patrzenie z góry na to wszystko było bardzo zajmujące. Rano dziadek odjeżdżał do 
farbiami synów pomagając im się urządzić; wracał wieczorem zmęczony, przybity, 
rozdrażniony.
Babcia gotowała, szyła, pracowała w ogrodzie i w sadzie, kręciła się cały dzień 
jak ogromny bąk popędzany niewidzialnym biczykiem, zażywała tabakę, kichała 
smakowicie i mówiła ocierając pot z twarzy:
—  Bądź pozdrowiony, świecie sprawiedliwy, na wieki wieków! No, widzisz, Alosza, 
duszo gołębia, doczekaliśmy się spokojnego życia! Chwała ci, Królowo Niebieska, 
że wszystko się tak dobrze ułożyło.
- 78 -
A według mnie nie żyliśmy spokojnie. Od rana da późnego wieczora po podwórzu i 
po domu biegały zgiełkliwe lokatorki, coraz to przychodziły sąsiadki, wszyscy 
gdzieś śpieszyli i nie nadążając wyrzekali, wszyscy się szykowali do czegoś i 
wołali:'
—  Akulino Iwanowna!
Uśmiechając się do wszystkich jednakowo przychylnie, dla wszystkich życzliwa a 
uprzejma, Akulina Iwanowna napychała dużym palcem tabakę do nozdrzy, starannie 
wycierała nos i palec czerwoną, kraciastą chusteczką i mówiła:
—  Na wszy, moja dobrodziejko, trzeba częściej chodzić do łaźni; dobrze też parą 
miętową się naparować; a jeżeli wesz pod skórę się wgryzie, trzeba wziąć gęsiego 
smalcu, czyściutkiego, łyżkę stołową, do tego łyżeczkę od herbaty sublimatu i 
trzy duże krople rtęci, rozetrzeć to wszystko siedem razy na spodeczku fajansową 
skorupką i smarować się tym. Gdyby trzeć drewnianą łyżką lub kościaną — rtęć 
zniknie; z miedzią, srebrem nie trzeba jej stykać, bo to szkodzi.
Niekiedy w zamyśleniu radziła:
—  Ty, matko, wybierz się do Pieozlor, do Asafa, pustelnika, nie umiem ci ja 
odpowiedzieć.
Odbierała naworodki, roztrząsała kłótnie i spory rodzinne, leczyła dzieci, 
mówiła z pamięci „Sen Bogurodzicy 1, żeby kobiety uczyły się go „na szczęście", 
dawała rady gospodarskie:
—  Ogórek sam powie, kiedy go zakisić pora; kiedy już nie pachnie ziemią i 
żadnymi obcymi zapachami, wtedy jego czas. Kwas trzeba skłócić, żeby tęgi był, 
żeby się rozjątrzył; kwas słodkiego nie lubi, dobrze więc to rodzynkiem go 
zaprawić, to cukru dorzucić —
1 Znajomość tego wiersza religijnego miała, według wierzeu ludowych, chronić 
przed nieszczęściami.
- 79 -
łut na wiadro. Warzeniecx przyrządza się rozmaicie: na sposób dunajski, na 
hiszpański albo też na kaukaska...
Cały dzień kręciłem się dokoła niej w sadzie, na podwórzu, chodziłem z nią do 
sąsiadek, gdzie godzinami piła herbatę, bezustannie opowiadając rozmaite 
historie. Byłem jakby przyrośnięty do niej i nie przypominam sobie, abym w tym 
okresie życia widział cokolwiek innego prócz tej żywotnej, nieprzebranie dobrej 
staruszki.
Niekiedy na krótko zjawiała się nie wiadomo skąd matka. Dumna, surowa, patrzyła 
na wszystko chłodnymi, szarymi oczami, niby słońce zimowe, i szybko znikała nie 
zostawiając po sobie wspomnień.
Pewnego razu spytałem babci:
—  Czy ty jesteś czarownica?
—  Masz tobie! A to pomysł! — uśmiechnęła się i zaraz dodała w zamyśleniu: — 
Gdzie mi do tego: czarodziejstwo to trudna nauka. A ja nawet czytać nie umiem — 
ni a, ni b, ni ? Dziadek — jaki to biegły w piśmie, a mnie nie oświeciła 
Bogurodzica.
I odsłoniła przede mną jeszcze jedną kartę swojego życia:
—  Ja przecież też jako sierota rosłam. Matuchna moja sama była na świecie, do 
tego kaleka; jeszcze kiedy była dziewczyną, pan ją nastraszył. Nocą, ze strachu 
wyskoczyła oknem, rozbiła sobie bok i potłukła ramię;, od tego jej ręka prawa, 
najpotrzebniejsza, uschła. A matuchna moja była nie byle jaką koronczarką. Jak 
już była panom niepotrzebna, zwolnili ją od poddaństwa — radź sobie, jak 
potrafisz. A jak tu żyć bez ręki? No, więc poszła po prośbie, na łaskę 
miłosierdzia ludzkiego. A w owych czasach ludzie żyli bogaciej i lepsi
i Warzeniec — kwaśne mleko prażone.
- 80 -
byli; sławni cieśle bałachniańscy i koron czarki -as wszystko to był naród na 
schwał!
Chodzimy, bywało, ja z matuchna jesienią i zimą po mieście, a gdy archanioł 
Gabriel mieczem uderzy, zimę odegna i wiosna ziemię obejmie, wędrujemy w świat, 
gdzie oczy poniosą. W Muromiu bywałyśmy i w Juriewcu, i w górę Wołgi 
wędrowałyśmy, i brzegiem cichej Oki. Wiosną i latem dobrze po świecie chodzić; 
ziemia jest przyjazna, trawa — aksamitna. Bogurodzica Przenajświętsza kwiatami 
obsypie pola — to ci dopiero radość, to dla serca swoboda! A matuchna, bywało, 
przymknie niebieskie oczy i jak nie zaśpiewa na wysoką nutę — głosik miała słaby, 
ale dźwięczny — to wszystko dokoła jakby w sen zapada, nie drgnie, słucha jej. 
Dobrze było żyć z łaski bożej.
A jak skończyłam dziewięć lat, nijako było matuch-nie prowadzać mnie po prośbie, 
zawstydziła się i osiadła w Bałachnie; drepcze po ulicach od domu do domu, a w 
święta zbiera w kruchtach cerkiewnych. A ja siedzę w domu, uczę się robić 
koronki; uczę się pilnie, chciałabym jak najprędzej pomóc matuchnie. Czasami, 
kiedy mi się ? ? nie uda, gorzkie łzy leję. Po dwu z górą latach, czy dasz wiarę, 
nauczyłam się koronkarstwa i zasłynęłam w mieście. Jak tylko komu lepsza robota 
potrzebna, zaraz do nas: „No, Akulo, potrząśnij klockami!" A ja rada, prawdziwe 
to święto dla mnie! Pewnie, że nie moja to sztuka, tylko matuchny nauki; chociaż 
jedną ręką niewiele zrobić mogła, ale nauczyć to umiała. A dobry nauczyciel 
więcej wart niż dziesięciu robotników. Wzięłam wtedy sobie na honor: „Ty — mówię 
— matuchno, przestań już po proszonym chodzić, teraz cię sama wyżywię!" A ona do 
mnie: „Cicho bądź, to na posag dla ciebie zbieram." Jakoż wkrótce dziadek się 
nawinął, godny młodzieniec, miał dwadzieścia dwa lata, a już był starszym 
robotnikiem
a - Gorki II
- 81 -
ma barce. Upatrzyła mnie sobie jego matka; widzi — robotna jestem, córka 
żebraczki, potulna będę, n-no i... A była to straganiarka — placuszki 
sprzedawała — i zła baba, niech jej to pójdzie w niepamięć... Ech-tam, po co 
złych wspominać? Pan Bóg sam ich widzi. On widzi, a diabły ich kochają.
I babka śmieje się serdecznie, nos jej zabawnie drga, a błyszczące w zadumie 
oczy patrzą na mnie łagodnie, tłumacząc wszystko jeszcze jaśniej niż słowa.
Pamiętam, było to w cichy wieczór; piłem z babcią herbatę w pokoju dziadka: był 
niezdrów, siedział na posłaniu bez koszuli, z narzuconym na ramiona długim 
ręcznikiem, i ocierając co chwila obfity pot oddychał Szybko, ochryple. Zielone 
jego oczy zmętniały, twarz opuchła, nabiegła krwią, szczególnie czerwone były 
maleńkie, spiczaste uszy. Kiedy wyciągał rękę po filiżankę herbaty, ręka 
żałośnie drżała. Był potulny i niepodobny do siebie.
—  Dlaczego mi cukru nie dajesz? — pytał babki kapryśnym głosem rozpieszczonego 
'dziecka. Odpowiadała łagodnie, ale stanowczo:
—  Pij z miodem, to ci lepiej zrobi!
Sapiąc, poehrząkując, szybko łykał gorącą herbatę i mówił:
—  Pilnuj, żeby mi się nie zmarło!
—  Nie bój się, dopilnuję.
—  Żeby to, żeby... Teraz zemrzeć, to jakbym wcale nie żył; wszystko pójdzie w 
rozsypkę!
—  Nie gadaj tyle, leż cicho!
Przez chwilę milczał zamknąwszy oczy, cmokając pociemniałymi wargami, i nagle 
wstrząsnął się, jakby od ukłucia i zaczął 'rozważać na głos:
—  Jaszkę i Miszkę trzeba by ożenić jak najprędzej; może żony i nowe dzieci 
ustatkują ich — hę?
- 82 -
? przypominał sobie, z kim można by ich wyswatać. Babka milczała pijąc filiżankę 
za filiżanką. Siedziałem przy oknie patrząc, jak purpurowo płonie nad miastem 
zorza wieczorna, jak czerwono połyskują szyby w oknach domów. Dziadek zabronił 
mi za jakieś przewinienie bawić się na podwórzu i w ogrodzie.
Dokoła brzóz, brzęcząc, latały chrabąszcze, bednarz pracował na sąsiednim 
podwórzu, gdzieś w pobliżu ostrzono noże; za sadem, w jarze, gwarnie bawiły się 
dzieci przedzierając się przez gęstwę krzewów. Ciągnęło mnie na swobodę, 
wieczorny smutek sączył się do serca.
Nagle dziadek wydostał skądsiś nowiutką książkę, głośno trzasnął nią o dłoń i 
rześko przywołał minie ku sobie:
—  No, ty permiaku, solone ucho, chodź tu! Usiądź, facjato kałmucka! Widzisz ,tę 
figurę? To jest a. Mów: a, be, ??! ?? to jest?
—  Be!
—  Zgadłeś! To?
— ce.   
«                                                                       ;"*
—  Kłamiesz, a! Patrz: de, e, ef. A to co?
—  De.
—  Zgadłeś! To?
—  Ef.
—  Dobrze. A to?
—  A.
Wtrąciła się babcia:
—  Leżałbyś, ojcze, spokojnie...
—  Zostaw, cicho bądź! To mi dobrze robi, myśli mnie tak nie dręczą. No, wal, 
Aleksy!
Objął mnie za szyję gorącą, wilgotną ręką i poprzez moje ramię wskazywał palcem 
litery trzymając mi książkę przed samym nosem. Szedł od niego gorący zapach octu, 
potu i smażonej cebuli, który tamował mi
s*
- 83 -
oddech, a dziadek wpadając w zapał, chrypiał i krzyczał mi do ucha:
—  Wu, zet!
Dźwięki były mi znane, ale litery nie przypominały ich: „zet" było podobne do 
robaka, „p" do zgarbionego Grzegorza, „er" do babci ze mną, a w dziadku było coś 
ze wszystkich liter.x
Dziadek długo przepytywał mnie z alfabetu, i po kolei, i na wyrywki; zaraził 
mnie swoją żarliwością, ja także spociłem się i krzyczałem na całe gardło. 
Śmieszyło go to: chwytając się za pierś i kaszląc miął książkę d mówił ochryple:
—  Matko, spójrz no, jak się zapalił! Ach, ty febro astrachańska, czego tak 
wrzeszczysz, czego!
—  To dziadzio krzyczy...
Z przyjemnością patrzyłem na niego i na babcię. Oparłszy się łokciami o stół i 
podpierając pięściami policzki babcia spoglądała na nas i mówiła z uśmiechem:
—  Dosyć już będzie tego wydzierania sdę! Dziadek tłumaczył mi przyjaźnie:
—  Ja krzyczę, bo jestem niezdrów, a ty po co? I mówił do babci potrząsając 
spotniałą głową:
—  Niesłusznie myślała nieboszczka Natalia, że on pamięci nie ma; pamięć ma, 
chwała Bogu, końską! Wal dalej, kumosie!
Wreszcie żartując zepchnął mnie z łóżka.
—  Dość! Bierz książkę! Jak powiesz mi jutro całe abecadło bez błędu, dostaniesz 
ode mnie pięć kopiejek...
Kiedy wyciągnąłem rękę po książkę, znów mnie przygarnął do siebie i rzekł ponuro:
1 W przekładzie podano nazwy liter polskiego alfabetu, w oryginale jest 
oczywiście mowa o literach alfabetu rosyjskiego.
- 84 -
—  Porzuciła cię, bracie, matka, samego na świecie zostawiła...
Babcia drgnęła:
—  Ach, ojcze, po co tak mówisz?
—  Nie powiedziałbym, ale troska mnie gniecie... Ech, że też taka dziewczyna z 
drogi zeszła...
Odepchnął mnie ostro.
—  Idź, pobiegaj! A nie waż się wychodzić na ulicę, baw się tylko na podwórzu i 
w ogrodzie...
A mnie właśnie ???? było do ogrodu. Kiedy tylko się tam zjawiałem, na górce, 
chłopcy z jaru zaczynali rzucać we mnie kamieniami, a ja z zadowoleniem 
odpłacałem im tym samym.
—  Tryk przyszedł! — krzyczeli wypatrzywszy mnie i pośpiesznie uzbrajali się w 
kamienie. — Wal go!
Nie wiedziałem, co to znaczy „tryk", i przezwisko to nie obrażało mnie, ale 
przyjemnie mi było przeciwstawiać się w pojedynkę całej gromadzie, przyjemnie 
było patrzeć, jak celnie rzucony kamień zmuszał wroga do ucieczki i krycia się w 
krzakach. Te utarczki prowadzone były bez złości i prawie zawsze wszyscy 
wychodzili z nich bez szwanku.
Nauka przychodziła mi łatwo; dziadek spoglądał na mnie coraz przychylniej i 
coraz rzadziej bił, chociaż według mnie teraz zasługiwałem częściej na cięgi. 
Stając się coraz starszy i sprytniejszy, znacznie częściej naruszałem nakazy i 
zakazy dziadka, lecz on tylko wymyślał mi i zamierzał się na mnie, ale nie bił.
Myślałem sobie, że właściwie dawniej bił mnie bez powodu, i kiedyś powiedziałem 
mu to.
Lekkim szturchnięciem w podbródek uniósł mi głowę i mrugając powiedział 
przeciągle:.
— Co-o-o?
I zaśmiał się urywanie.
—? Ach, ty heretyku! Skąd możesz wiedzieć, ile ci
- B8 -
się bicia należy? Kto prócz mnie może to wiedzieć? Żeby cię... Umykaj stąd!
Ale w tej samej chwili chwycił mnie za ramię i znów zajrzawszy w oczy spytał:
—  Czyś taki przebiegły, czy też taki naiwny, co?
—  Nie wiem.
—  Nie wiesz? No, to ja ci powiem: bądź przebiegły, Jepiej na tym wyjdziesz, a 
naiwność to głupota, rozumiesz? Baran jest naiwny. Zapamiętaj to sobie. Ruszaj 
bawić się...
Wkrótce już sylabizowałem psałterz; co 'dzień musiałem przeczytać psalm;- zwykle 
zabierano się do tego po podwieczorku.
—  Be-eł-o — bło, ge-o-es — glos, eł-a — łą wu-a-o — wio, błogosławio. en-y — ny, 
błogosławiony — sylabizowałem wodząc wskazówką po stronicy i z nudów pytałem:
—  Błogosławiony mąż to wuj Jakub?
—  Jak cię trzasnę w łeb, to zrozumiesz, kto to jest błogosławiony mąż! — mówił 
dziadek prychając ze złości, ale czułem, że gniewa się tylko z przyzwyczajenia, 
dla porządku.
I prawie nigdy się nie myliłem; po chwili dziadek, widocznie zapomniawszy o mnie, 
mruczał pod nosem:
—  No tak, z gry i z pieśni to on król Dawid, ale z uczynków — Absalon' jadowity! 
Piosenkarz, gawędziarz, żartowniś... Ech, wy-y! „Skaczcie wymachując 
rozbawionymi nogami", ale czy daleko to was zaprowadzi? Otóż to, czy daleko?
Przestałem czytać przysłuchując się i spoglądając na pochmurną, zatroskaną twarz 
dziadka. Jego zmrużone
i Absalon — syn króla Dawida. Jak głosi Biblia, zbuntował się przeciwko ojcu, 
aby zawładnąć jego tronem.
- 86 -
oczy patrzyły gdzieś poza mnie, tliło się w nich smutne, ciepłe uczucie; 
wiedziałem, że w tej chwili zwykła surowość dziadka topnieje. Postukiwał 
cienkimi palcami po stole, błyszczały zafarbowane paznokcie, poruszały się złote 
brwi.
—  Dziadziu!
—  He?
—  Niech dziadzio co opowie.
—  Czytaj lepiej, ty chłopie leniwy! — odburknął przecierając oczy jak po 
przebudzeniu. — Przypowiastki lubisz, a psałterza nie lubisz...
Podejrzewałem, że i on sam bardziej lubi przypowiastki niż psałterz. Umiał go 
prawie w całości na pamięć, odczytując zgodnie ze złożonym ślubem co wieczór 
przed snem, na głos, jeden rozdział, jak w cerkwi odczytują diaeZkowie modlitwy 
w przepisanej porze dnia.
Prosiłem go usilnie i staruszek miękł i ulegał.
—  No, dobrze! Psałterz na zawsze z tobą zostanie,-a mnie wkrótce przyjdzie 
stanąć przed sądem bożym.
Opadał na wyszywane różnokolorową włóczką oparcie staroświeckiego fotela, wtulał 
się w nie coraz mocniej, przechylał głowę w tył i patrząc w sufit, cicho, w 
zamyśleniu opowiadał o dawnych czasach, o swoim ojcu.
Pewnego razu przyjechali do Bałachny rozbójnicy i napadli na kupca Zajewa; 
ojciec dziadka pobiegł na dzwonnicę, żeby bić w dzwony na alarm, ale zbójcy 
dopadli go, zarąbali szablami i spod dzwonów zrzucili na dół.
—  Byłem wtenczas małym dzieckiem, sam tego nie widziałem, nie pamiętam; 
pamiętam 'siebie dopiero od czasu Francuza w dwunastym roku, skończyłem wtedy 
akurat dwanaście lat. Przypędzili do aaaszej, Bałachny coś ze trzydziestu jeńców, 
wszystko ludzie szczupli,
- 87 -
drobni, ubrani w co kto miał, gorzej od żebraków, drżą z zimna, a który miał 
nogi odmrożone, to i stać nie mógł o własnych siłach. Chłopi chcieli ich zatłuc 
na śmierć, ale konwój nie pozwolił, wmieszali się żołnierze z garnizonu, 
rozpędzili chłopów po zagrodach. A potem jakoś przywykli wszyscy. Te Francuzy to 
naród sprytny, przemyślny; nawet dosyć wesoły — zdarzało się, że pieśni śpiewali. 
Z Nizniego panowie przyjeżdżali na trójkach oglądać jeńców. Jak przyjadą, jedni 
wymyślają, pięściami Francuzom wygrażają, nawet i pobiją; drudzy rozmawiają z 
nimi grzecznie w ich języku, pieniądze im dają i różne ciepłe łaszki-fatałaszki. 
A jeden pan, staruszek, zakrył twarz rękami i zapłakał: „Do ona —• mówi — 
zniszczył Francuza łajdak Bonaparte!" Ot, widzisz, Rosjanin przecież i nawet pan, 
a dobry był: nad obcym narodem się ulitował.
Przez chwilę milczy przymknąwszy oczy, przygładzając dłońmi włosy, a potem mówi 
dalej, budząc ostrożnie przeszłość.
— Zima, zawieja na dworze, mróz chałupy ściska, a te Francuzy przybiegają, 
bywało, pod nasze okienko, do matki — piekła kołacze na sprzedaż — stukają w 
szybę, krzyczą, skaczą, proszą o gorące pieczywo. Matka do izby ich nie 
wpuszczała, tylko przez okno wysuwała kołacz, a Francuz chwytał i za pazuchę go 
prosto z pieca, gorący, do ciała przykłada, do serca. Jak oni mogli to wszystko 
wytrzymać, trudno pojąć! Wielu umarło z zimna, bo to ludzie z ciepłego kraju, do 
mrozu nieprzywykli.
U nas w łaźni, w ogrodzie, dwóch mieszkało: oficer z ordynansem Mironem. Oficer 
był długi, wychudły, skóra i kości, w babskiej salopie chodził; ledwie po kolana 
ta salopa mu sięgała. Był bardzo łagodny, ale pijaczyna;   matka   moja   po   
kryjomu   piwo   warzyła
- 8S -
i sprzedawała; on kupi, wypije i pieśni Śpiewa. Nauczył się po naszemu i paple, 
bywało: „Wasz kraj nie być biały, on czarny, zły!" Kiepsko gadał, ale zrozumieć 
można było, i prawdę mówił: górne nasze kraje, surowe są dla człowieka; niżej, 
wzdłuż Wołgi, ziemia jest cieplejsza, a za Morzem Kaspijskim podobno wcale 
śniegu nie bywa. Można temu dać wiarę: ani w Ewangeliach, ani w Dziejach 
Apostolskich, ani nawet w psałterzu o śniegu, o zimie nigdzie nie ma mowy, a 
miejsca żywota Chrystusa w tamtych są stronach... Jak skończymy psałterz, zacznę 
z tobą czytać Ewangelie.
Znów milczy, jakby się zdrzemnął: myśli o czymś, patrzy z ukosa w okno, maleńki 
i dziwnie ostry.
—  Niech   dziadzio   opowiada  —  przypominam  cichutko.
—  No, więc — zaczyna drgnąwszy — o Francuzach mówiłem! To także ludzie, 
niegorsi od nas, grzesznych. Bywało, wołają do mojej matki: „Madama, madama!"—-
to miało znaczyć, moja damo, moja pani — a ta pani ze spichrza nosiła na plecach 
worki mąki do pięciu pudów wagi. Siłę miała niek obieca, do dwudziestu lat z 
łatwością mną za włosy trzęsła, a nie byle jaki chłop był ze mnie, kiedy miałem 
dwadzieścia lat! Ten ordy-nans Miron lubił konie, po zagrodach chodził i na migi 
prosił, żeby mu pozwolili konie wyczyścić. Z początku bali się: jeszcze może 
wróg zwierzę uszkodzić, ale potem sami go chłopi przyzywali: „Chodźże, Miron!" 
On uśmiechnie się, spuści głowę i idzie, jakby bódł. Był to irudy aż do 
czerwoności nosal, z grubymi wargami. Bardzo dobrze doglądał koni i umiał je 
cudownie leczyć; potem tu w Niżnim konowałem był, ale stracił rozum i strażacy 
zatłukli go na śmierć. A oficer na wiosnę zaczął chudnąć, mizernieć i w dzień św. 
Mikołaja cicho zmarł: siedział zamyślony w łaźni przy oknie i tak wy-
- 89 -
zionął ducha, wychyliwszy głowę na swobodę. Żal ml go było, nawet w skrytości 
zapłakałem, po nim. Był taki delikatny; weźmie mnie za uszy i mówi przyjaźnie o 
czymś swoim; nie rozumiem tego, a dobrze mi! Życzliwości ludzkiej na rynku nie 
kupisz. Zaczął kiedyś uczyć mnie swoich słów, ale matka zakazała, nawet mnie do 
popa zaprowadziła, a pop wychłostać mnie kazał i skargę złożył na oficera. Wtedy, 
bracie, surowo ludzie żyli, ty już tego nie doświadczysz, inni za ciebie krzywd 
doznali, i to sobie zapamiętaj! Na przykład ja tego doznałem...
Ściemniło się. W zmroku dziadek dziwnie wyolbrzymiał; oczy mu się świecą jak u 
kota. O wszystkim mówi półgłosem, ostrożnie, w zamyśleniu, a o sobie namiętnie, 
szybko i chełpliwie. Nie lubię, kiedy mówi o sobie, nie podobają mi się jego 
ciągłe nauczki:
—  Zapamiętaj! Zapamiętaj to sobie!
Wiele z tego, o czym opowiadał, chciałoby się zapomnieć, ale i bez napomnień 
dziadka historie te same wbijały się w pamięć jak bolesna drzazga. Dziadek nigdy 
nie opowiadał bajek, tylko zawsze coś z życia. Zauważyłem, że nie lubi pytań, na 
przekór więc rozpytywałem się go natarczywie:
—  A kto lepszy: Francuzi czy Rosjanie?
—  Skądże to można wiedzieć? Przecie nie widziałem, jak Francuzi u siebie w domu 
żyją — mruczy opryskliwie i dodaje: — W swojej jamie i tchórz dobry...
—  A Rosjanie są dobrzy?
—  RoKmaicie. Za poddaństwa lepsi byli: w kairbach był nairód. A teraz żyje 
każdy według własnej woli, a nie ma chleba ni soli! Pany, rozumie się, są 
niemiłosierne, za to więcej mają rozumu; nie o wszystkich da się to powiedzieć, 
ale jak trafi się dobry pan., to już rozmiłujesz się w nim! A inny, choć pan, a 
głupi, rozumem
- 90 -
nie mszy, jak, ten wór: to tylko w nim jest, co w niego włożą. Łupin u nas dużo: 
spojrzysz — człowiek, a przyjrzysz mu się bliżej — sama łupina, jądra nie ma, 
wyjedzone. Trzeba by nas uczyć, rozum ostrzyć, a dobrego toczydła też nam brak...
—  Czy Rosjanie są solni?
—  Są siłacze, ale nie w sile sztuka, tylko w zręczności; największy nawet 
siłacz koniowi siłą nie dorówna.
—  A dlaczego Francuzi z nami wojowali?
" — Wojna to sprawa carska, nie na nasz rozum!
Pamiętam dobrze, jak na moje pytanie, kto to był Bonaparte, dziadek odpowiedział:
—  To był chwat! Cały świat chciał zawojować i żeby potem wszyscy jednakowo 
żyli.: ani panów, ani urzędników, a tak po prostu, bez podziału na stany. Tylko 
nazwiska różne, a prawa jednakowe dla wszystkich. I wiara jedna. Rozumie się — 
to głupota; tylko raków nie można rozróżnić, a już ryby są różne: jesiotr nie 
towarzysz sumowi ani sterlet — śledziowi. I myśmy mieli swoich Bonapartów — 
Razin Stiepan Timofie-jew, Pugacz Jemielian Iwanow; opowiem ci o nich kiedy 
indziej...
Czasami długo przyglądał mi się w milczeniu okrągłymi oczami, jak gdyby zauważył 
mnie po raz pierwszy. Było to bardzo nieprzyjemne.
I nigdy nie mówił ze mną o moim ojcu, o matce.
Czasami na te pogawędki przychodziła babcia, cicho siadała w kąciku, długo 
siedziała tam w milczeniu, niewidzialna, i nagle pytała miękkim.głosem:
—  A pamiętasz, ojcze, jak to było dobrze, kiedyśmy z pielgrzymką do Muromia z 
tobą poszli? W którym też to roku było?
Pomyślawszy chwilę dziadek odpowiadał (rzeczowo:
- 91 -
- Dokładnie nie pamiętam, ale było to przed cholerą, tego roku, kiedy ołonczan' 
łapano po lasach.
—  A, prawda! Jeszcześmy się ich bali...
—  Tak, tak.
Na moje pytanie, kto to są ołonczanie i dlaczego uciekali do lasów, dziadek 
niezbyt chętnie wyjaśnił:
—  Ołonczanie to byli po prostu chłopi, a uciekali z rządowych fabryk, z roboty.
—  A jak ich łapali?
—  Jak? Jak u chłopców przy zabawie: jedni uciekają, drudzy gonią, szukają. 
Kiedy złapią, batogami tłuką, knutem. Wyrywano im także nozdrza, wypalano piętno 
na czole — dla oznaki, że karani.
—  Za co?
—  Za samowolę. To są sprawy niejasne, i kto winien, czy ten, co ucieka, czy też 
ten, co ściga — trudno rozstrzygnąć...
—  A pamiętasz, ojcze — przypomina znów babcia — jak po wielkim pożarze...
—  Po jakim wielkim? — ostro przerywa dziadek, który lubi we wszystkim ścisłość.
Zagłębiając się w przeszłości zapominali o mnie. Głosy i mowa ich brzmią 
spokojnie i tak pięknie, że chwilami się zdaje, jakby śpiewali jakąś pieśń, 
niewesołą pieśń o chorobach, pożarach, katowaniu ludzi, o niespodziewanych 
śmierciach i sprytnych oszustach, o nawiedzonych łaską bożą, o okrutnych panach. 
•
—  Ile to człowiek przeżył, ile widział! — cicho mamrotał dziadek.
—  A czyśmy źle żyli? — mówiła babcia. — Przypomnij tylko sobie, jaka piękna 
była wiosna, kiedy to się Waria urodziła.
1 Ołonczanie — członkowie sekty religijnej zamieszkujący b. gubernię ołoniecką, 
usunięci stamtąd ukazem carskim z r. 1850.
- 92 -
—  To było w czterdziestym ósmym roku, akurat w czasie węgierskiej wyprawy; kuma 
Tichona nazajutrz po chrzcinach pognali przecie...
—  I przepadł — wzdycha babcia.
—  Tak, i przepadł! Od tego czasu błogosławieństwo boże zaczęło spływać na nasz 
dom, jak woda na tratwę. Ech! Wariusza...
—  Przestałbyś, ojcze... Dziadek srożył się, chmurzył.
—  Co, przestałbyś? Nie udały się nam dzieci, z której by strony nie popatrzeć 
na nie. Na co steraliśmy nasze siły? Myśleliśmy, ty i ja, że kładziemy do 
kobiałki, a tymczasem Pan Bóg kiepskie sito dał nam do ręki...
Wykrzykiwał i jak oparzony biegał po pokoju, nerwowo pochrząkując, pomstując na 
dzieci, wygrażając babci małą, suchą pięścią.
—? A tyś tym złodziejom we wszystkim folgowała, przytakiwaczko! Wiedźmo!
W głębokim rozżaleniu, graniczącym z płaczem, szedł do kąta, ku świętym obrazom, 
i bił się z rozmachem w suchą pierś, że aż dudniło.
—? Panie, czym grzeszniejszy od innych? Za co-o?*
I drżał cały, z wyrzutem i gniewem błyskając mokrymi od łez oczami.
Babcia, ukryta w ciemności, milcząc żegnała się, potem ostrożnie podchodziła do 
niego i perswadowała:
— No, cóżeś się tak rozżalił? Bóg wie, co czyni. Czy wiele rodziców ma dzieci 
lepsze od naszych? Wszędzie, ojcze, jedno i to samo: spory i kłótnie, i bijatyka. 
Wszyscy ojcowie i matki grzechy swoje łzami zmywają, nie ty jeden...
Niekiedy uspokajało go to; zmęczony, walił się bez słowa na łóżko, a ja i babcia 
szliśmy cichutko do siebie oa poddasze.
- §? -
Al© pewnego (razu, kiedy podeszła do niego z dobrym słowem, szybko się odwrócił 
i z rozmachem uderzył ją pięścią w twarz, aż jęknęło. Babcia przechyliła się w 
tył, zachwiała, lecz nie upadła, tylko przyłożywszy rękę do ust opanowała się i 
powiedziała spokojnie, nie podnosząc głosu:
—  Ach, ty głupcze...
I plunęła mu pod nogi krwią, a on podniósł obie ręce do góry i zawył przeciągle 
dwa razy;
—  Odejdź, bo zabiję!
—  Głupiec — powtórzyła wychodząc z pokoju: rzucił się za nią, lecz babcia nie 
śpiesząc się przestąpiła próg i zatrzasnęła mu drzwi przed nosem.
—  Stara wiedźma — syknął dziadek, purpurowy jak rozżarzony węgiel, i chwycił 
się za framugę drzwi drapiąc ją palcami.
Siedziałem na przypiecku na wpół żywy, nie wierząc własnym oczom; po raz 
pierwszy dziadek uderzył przy mnie babcię. Było w tym coś nowego, przytłaczająco 
obrzydliwego, odsłaniało w nim coś, z czym się nie mogłem pogodzić i co mnie po 
prostu zdruzgotało. A on wciąż stał, wczepiony we framugę, i jakby powlekając 
się popiołem, szarzał i kurczył się. Nagle wyszedł na środek pokoju i padł na 
kolana; nie mogąc się utrzymać pochylił sdę w przód, aż dotknął ręką podłogi, 
ale zaraz wyprostował się i uderzył rękami w pierś...
—  Panie Boże...
Zjechałem po ciepłych kaflach jak po lodzie i wybiegłem czym prędzej. Na górze 
babcia płukała usta, przemierzając pokój z kąta w kąt.
—  Boli cię?                                                      i     | Poszła 
do kąta, wypluła wodę do wiadra i powiedziała
spokojnie:
—  E, nic. Zęby całe, wargę mi tylko przeciął.
—  Za co?
- 94 -
Spojrzała przez okno na ulicę i powiedziała:
—  Złości się, trudno staremu, same niepowodzenia,.. Idź spać, z Bogiem, nie 
myśl o tym...
Spytałem ją jeszcze o coś, ale wbrew zwyczajowi krzyknęła z gniewem:
—  Do kogo mówię! Połóż się! Co za nieusłuchany chłopak!...
Siadła przy oknie i ssąc wargę spluwała często do chusteczki. Rozbierając się 
patrzyłem na nią: w granatowym kwadracie okna, nad jej czarną głową, błyszczały 
gwiazdy. Na ulicy było cicho, w pokoju ciemno.
Kiedy się położyłem, podeszła cichutko i pogładziwszy mnie po głowie powiedziała:
—  Spij spokojnie, a ja zejdę do niego... Nie żałuj mnie tak bardzo, duszo 
gołębia, ja także przecież jestem winna... Spij!
Pocałowała mnie i odeszła. Ogarnął mnie smutek nie do zniesienia; wyskoczyłem z 
szerokiego, miękkiego łóżka, podszedłem do okna i patrząc w dół na pustą ulicę 
zastygłem w 'niewymownym żalu.
VI
Znów rozpoczęło się coś koszmarnego. Pewnego razu wieczorem, kiedy po herbacie 
zasiedliśmy z dziadkiem do psałterza, a babcia zaczęła zmywać naczynia, do 
pokoju wpadł wuj Jakub, roztargany jak zwykle, podobny do zużytej miotły. Nie 
witając się rzucił czapkę gdzieś w kąt i zaczął szybko mówić wstrząsając się i 
wymachując rękami:
—  Tatku, Miszka awanturuje się ponad wszelką miarę! Był u mnie na obiedzie, 
podpił sobie i zaczął pokazywać swoje wariackie sztuki: potłukł talerze, podarł 
na strzępy gotowe do odbioru wełniane ubranie, wybił szyby, zwymyślał mnie i 
Grzegorza.  Idzie teraz tutaj
- 95 -
i odgraża się: „Ojcu —? krzyczy — brodę wyrwę, zabiję go!" Niech ojciec uważa...
Dziadek oparł się rękami o stół i wstał powoli. Twarz mu się zmarszczyła, jakby 
się zbiegła ku nosowi, stając się dziwnie podobna do topora.
—  Słyszysz, matko? — wykrzyknął piskliwie — słyszysz? Ojca idzie zabić syn 
rodzony! Pora już! Już pora, dzieci...
Przeszedł się po pokoju rozprostowując plecy, podszedł do drzwi, raptownie 
zarzucił ciężki hak na skobel i zwrócił się do Jakuba:
—  Wari posag chcecie rozdrapać? O, macie — warknął i podsunął wujowi figę pod 
nos. Wuj, urażony, obruszył się:
—  A co ja tu winien, tatko?
—  Ty? Już ja cię znam!
Babcia milczała, pośpiesznie chowając filiżanki do szafy.
—  Toż ja przyszedłem cię bronić...
—  No-no! — powiedział z przekąsem dziadek. — To bardzo ładnie! Dziękuję ci, 
synku! Matko, daj temu lisowi co bądź do ręki, pogrzebacz choćby, żelazko, 
wszystko jedno! A ty, Jakubie Wasiliczu. jak się brat tu włamie, wal go — w moją 
głowę!...
Wuj wsunął ręce do kieszeni i odszedł do kąta.
—  Jeżeli mi ojciec nie wierzy...
—  Wierzę?! — krzyknął dziadek tupnąwszy nogą. — Nie, każdemu zwierzowi uwierzę, 
psu, jeżowi, a tobie — zaczekam! Wiem: tyś go spoił, tyś go nauczył! No, dalejże, 
bij teraz! Bij do wyboru: jego, mnie...
Babcia szepnęła mi:
—  Biegnij na górę i patrz przez okno, a jak wuj Michał pokaże się na ulicy, 
skocz tu i powiedz! Ruszaj, prędzej...
I oto, trochę przestraszony grożącym najściem roz-
- 98 -
szalałego wuja, ale dumny z powierzonego mi zadania, sterczę w oknie i obserwuję 
ulicę: jest szeroka, pokryta gęstą warstwą kurzu, spod którego wynurzają się jak 
opuchliny wielkie kamienie bruku. Na lewo ulica biegnie daleko i przecinając jar 
wychodzi na plac Więzienny, gdzie na gliniastym gruncie stoi masywny, ???? 
budynek z czterema wieżami na rogach — stare więzienie. Ma ono w sobie coś 
zasmucaj ąco pięknego, przejmującego. Na prawo, o trzy damy od ???, rozpościera 
się rozległy plac Sienny, zamknięty żółtym budynkiem rot aresztanckich * i 
strażacką wartownią w kolorze ołowiu. Dokoła jej wieży krąży wartownik jak pies 
na łańcuchu. Cały plac jest poprzecinany rowami; w jednym z nich na dnie stoi 
zatęchła, zielonkawa woda; bardziej na prawo widać cuchnący Staw Diukowy, gdzie 
według opowiadania babci wujowie zimą rzucili do przerębli mojego ojca, a prawie 
na wprost okna — zaułek, zabudowany małymi pstrymi domkami, opierający się o 
pękatą, przysadzistą cerkiew Trzech Arcykapłanów. Kiedy spojrzeć przed siebie, 
widać dachy jak łódki wywrócone do góry dnem wśród zielonych fal ogrodów.
Wysmagane zamieciami długich zim, spłukane nieustannymi deszczami jesieni, 
wypłowiałe, domy naszej ulicy przysypane są kurzem; tulą się do siebie jak 
żebracy w kruchcie i razem ze mną wyczekują kogoś, podejrzliwie wybałuszywszy 
okna. Ludzi jest niewiele, poruszają się bez pośpiechu, podobni do zamyślonych 
karaluchów aa pręcie dokoła pieca. Dochodzi mnie z dołu duszące ciepło; czuję 
przykry dla mnie izapach pierogów ze szczypiorem i marchwią; zapach ten zawsze 
wywołuje we mnie przygnębienie.
i Aresztanckie   roty    —   rodzaj    katorgi;    więzienie, gdzie skazani 
wykonywali ciężką przymusową pracę.
7 — Gorki II
- 97 -
Nudno, jakoś osobliwie nudno, wprost nie do zniesienia. Do piersi wlewa się 
ciepły, płynny ołów, uciska od wewnątrz, rozpiera pierś, żebra; wydaje mi się, 
że roz-dymam się jak pęcherz, i ciasno mi się robi w maleńkim pokoiku pod 
podobną do wieka trumny powałą.
A oto wuj Michał; wygląda z zaułka, spoza węgła sea-xego domu; nacisnął czapkę 
na uszy, które się odgięły i sterczą. Jest-w rdzawej marynarce i zakurzonych 
butach z cholewami; jedną rękę ma w kieszeni kraciastych spodni, drugą trzyma 
się za brodę. Nie widać jego twarzy, ale stoi tak, jakby rniał zamiar 
przeskoczyć ulicę i wczepić się w dom dziadka czarnymi, kosmatymi rękami. Trzeba 
biec na dół, powiedzieć, że przyszedł, ale nie mogę oderwać się od okna i widzę, 
jak wuj ostrożnie, jakby się bał zakurzyć swoje szare buty, przechodzi przez 
ulicę; słyszę, jak otwiera drzwi szynku. Drzwi skrzypią, brzęczą szyby.
Biegnę na dół, stukam do pokoju dziadka.
—  Kto tam? — pyta opryskliwie, nie otwierając. — Ty? No co? Do szynku poszedł? 
Dobrze, ruszaj stąd!
—  Boję się tam...
—  Wytrzymasz!
Znów sterczę w oknie. Ściemnia się. Kurz na ulicy jakby napęczniał" jest głębszy, 
czarniejszy. W oknach domów tłustymi plamami rozlewają się żółte światła; w domu 
naprzeciw — muzyka, struny śpiewają smutno i ładnie. W szynku też śpiewają. 
Kiedy się otwierają drzwi, przedostaje się na ulicę zmęczony, rozbity głos; wiem, 
że to głos jednookiego żebraka NiMtuszki, brodatego starca z czerwoną jamą na 
miejscu prawego oka, z lewym szczelnie zamkniętym; kiedy drzwi się zatrzaskują, 
odrąbują jego pieśń jakby toporem.
Babcia zazdrości żebrakowi: słuchając jego pieśni mówi z westchnieniem:
- 98 -
—  Błogosławieństwo na niego spadło: jakie to wiersze umie... Poszczęściło mu 
się!
Niekiedy przywołuje go na podwórze; dziad siedzi na ganku wspierając się na kiju 
i śpiewa, opowiada, a babcia siadłszy obok niego słucha, rozpytuje:
—  Poczekaj no, a czy Matka Boska i w Riazaniu była?
A żebrak mówi przekonywającym basem:
—  Wszędzie była, we wszystkich guberniach... Nieznacznie, z ulicy, spływa na 
mnie senne znużenie
wywołując ucisk w sercu i oczach. Jakby to było dobrze, gdyby przyszła babcia! 
Albo chociażby dziadek. Jaki też był mój ojciec? Dlaczego dziadek i wujowie nie 
lubili go, a babcia, Grzegorz i niańka Eugenia tak dobrze o niim mówią? A gdzie 
jest moja matka?
Coraz częściej myślę o matce, staje się ona centralną postacią wszystkich bajek 
i historii, które zasłyszałem od babci. Fakt, że matka nie chce żyć ze swą 
rodziną, podnosi ją w moich marzeniach. Wyobrażam sobie, że mieszka w zajeździe 
przy wielkim trakcie, u rozbójników, którzy grabią przejezdnych bogaczy i dzielą 
się łupem z biednymi. A może przebywa w lesie, w jaskini, oczywiście również ze 
szlachetnymi rozbójnikami, warzy im strawę i strzeże nagrabionego złota?... A 
może wędruje po świecie, zlicza jego skarby, jak wędrowała „księżna-pani" 
Jengałyczewa razem z Matką Boską, i Bogurodzica poucza moją matkę, jak pouczała 
„księż-nę-panią":
Nie zebrać tobie, niewolnico chciwa, Ze wszystkiej ziemi złota, kosztowności; 
Nie przykryć tobie, duszo pożądliwa, Całym bogactwem ziemi swej nagości...
A matka odpowiada jej słowami „księżnej-pani", rozbójniczki:
r«
99 -
Przebacz, Najświętsza Bogurodzico, Zlituj się nad mą duszyczką grzeszną, Bo nie 
dla siebie grabiłam ludzi, Tylko dla syna, dla jedynego!...
A Bogurodzica, dobra jak babcia, przebaczy jej i powie:
Och, ty, Mariuszko, tatarskie plemię,
Oj, Chrześcijańska dolo-niedolo!
A idźże sobie, idź swoją drogą —
Ścieżka jest twoja i ta łza twoja! Ale nie ruszaj człeka ruskiego, Po lasach 
wędruj, Mordwy i wypatruj, Po stepach wędruj, Kałmuka ścigaj!...
Przypominając sobie te bajki żyję jak we śnie; budzi mnie tupot, bieganina, ryki 
na dole, w sieni, na podwórzu. Wychyliwszy się z okna widzę, jak dziadek, wuj 
Jakub i pomocnik szynkarza, śmieszny Czeremis, Mielian, wypychają z furtki na 
ulicę wuja Michała; on opiera się, więe biją go po rękach, plecach, po karku, 
kopią go i wreszcie wuj leci na łeb na szyję w kura uliczny. Furtka zatrzaskuje 
się, zgrzyta klamka i rygiel; przez bramę przerzucono zmiętą czapkę; zrobiło się 
cicho. Przeleżawszy chwilę wuj, w podartym ubraniu, rozczochrany, podnosi się, 
bierze kamień i rzuca go w bramę; rozlega się głuche uderzenie jak w dno beczki. 
Z szynku wyłażą czarni ludzde, wrzeszczą ochryple i wymachują rękami; z okien 
domów wychylają się głowy ludzkie — ulica nabiera życia, śmieje się, krzyczy. To 
wszystko także przypomina bajkę, ciekawą, ale nieprzyjemną, przejmującą lękiem.
I nagle wszystko się zaciera, wszyscy milkną, znikają. ...Przy progu, na kufrze, 
siedzi babcia, zgarbiona, od-
i Mordwa,   Mordwini — lud pochodzenia fińskiego, mieszkający nad środkową Wołgą.
- 100 -
rętwiała, i oddycha ciężko. Stoję przy niej i głaszczę ją po ciepłych, miękkich, 
mokrych policzkach, ale babcia widocznie nic nie czuje i szepcze posępnie:
—  Panie, czyż Ci zabrakło dla mnie i dla dzieci moich łaski rozumu? Panie, 
zmiłuj się...
Zdaje mi się, że na ulicy Polnej dziadek mieszkał nie więcej niż rok, od wiosny 
do wiosny, ale nawet w ciągu tego krótkiego czasu dom jego zdobył sobie rozgłos 
nie lada jaki. Prawie co niedzielę pod naszą bramę zbiegali się chłopcy krzycząc 
z radością na całą ulicę:
—  U Kaszyrinów znów się biją!
Zwykle wuj Michał zjawiał się wieczorem i przez całą noc trzymał dom w oblężeniu, 
a jego mieszkańców w trwodze. Niekiedy przychodziło z nim dwóch, trzech 
pomocników, skorych do bójki mieszczan kunawińskich; przedostawali się z jaru do 
sadu i gospodarowali tam dając upust swej pijackiej fantazji. Wyrywali krzewy 
(malin i porzeczek; pewnego razu zdemolowali łaźnię, zniszczyli w niej wszystko, 
co tylko było można: pryczę, ławki, kotły do wody, rozwalili piec, wyłamali 
kilka desek z podłogi, wyrwali drzwi wraz z framugą.
Dziadek, ponury i oniemiały, stał przy oknie przysłuchując się, jak ludzie 
mszczą jego mienie; babcia biegała gdzieś po podwórzu, niewidzialna w ciemności, 
i wołała błagalnie:
—  Misza, co ty robisz? Misza!
Z sadu w odpowiedzi na to dochodziły idiotyczne, plugawe rosyjskie przekleństwa, 
których sens widocznie nie docierał do świadomości i uczucia bydląt, co je z 
siebie wyrzucały.
Babcię trudno w takiej chwili złapać, a bez niej straszno mi; schodzę do pokoju 
dziadka, ale na mój widok dziadek krzyczy ochrypłym głosem:
—  Precz, przeklętniku!
- 102 -
Biegnę na strych i stąd przez okienko patrzę w ciemność ogrodu i podwórza 
starając się nie stracić z oczu babci; boję się, że ją zabiją, i krzyczę, 
nawołuję. Ale babcia nie przychodzi, a pijany wuj usłyszawszy mój głos dziko i 
plugawo urąga mej matce.
Kiedyś w taki właśnie wieczór dziadek był niezdrów, leżał w łóżku i niespokojnie 
obracając owiązaną ręcznikiem głową, głośno wyrzekał:
—  Ot, po cośmy żyli, grzeszyli, majątek ciułali! Gdyby nie wstyd, nie hańba, 
trzeba by policję przywołać, a jutro — do gubernatora... Ale nie przystoi! 
Kiedyż to rodzice własne dzieci policją szczują? A więc leż cicho, stary!
Nagle spuścił nogi z łóżka i chwiejąc się podszedł do dkna. Babcia podtrzymywała 
go pod ręce.
—  Dokąd to, dokąd?
—  Zapal światło — powiedział, zadyszany, ze świstem wciągając powietrze.
A kiedy babcia zapaliła świecę, wziął lichtarz do ręki i trzymając go przed sobą 
jak żołnierz karabin, krzyknął przez otwarte okno drwiąco i głośno:
—  Hej, Miszka, złodzieju nocny, wściekły psie parszywy!
Natychmiast górna szyba w oknie rozprysła się w drobne kawałki i na stół tuż 
obok babci upadła połówka cegły.
—  Nie trafił! — zawył dziadek i roześmiał się czy zapłakał.
Babcia chwyciła go na ręce, tak jak mnie brała, i [zaniosła do łóżka wyrzekając 
z przestrachem:
—  Co robisz, co robisz, Bóg z tobą! Przecież za to Sy-"bir go czeka; a czyż on 
w zapalczywości zda sobie spra-
? wę, co to jest Sybir!...
Dziadek podrygiwał i sucho, ochryple łkał:
—  Niech zabije...
- 103
Zza okna dochodziły ryki, tupot, drapanie w mur. Wziąłem cegłę ze stołu i 
pobiegłem do okna; babcia zdążyła mnie przytrzymać i pchnąwszy w kąt syknęła:
—  Ach, ty opętańcze...
Innym razem wuj, uzbrojony w gruby drąg, włamywał się z podwórza do sieni domu 
stojąc na stopniach kuchennego ganku i rozwalając drzwi, za którymi czekali na 
niego: dziadek z kijem w rękach, dwóch lokatorów z jakimiś drągami i żona 
szynkarza, wysoka kobieta, z wałkiem; za nimi dreptała babcia błagając:
—  Puśćcie mnie do niego! Dajcie powiedzieć słowo... Dziadek stał wysunąwszy   
naprzód   nogę jak chłop
z oszczepem na obrazie Polowanie na niedźwiedzia. Kiedy babcia podbiegała do 
niego, w milczeniu odsuwał ją łokciem i nogą. Wszyscy czworo stali w straszliwym 
pogotowiu; niad nimi, na ścianie, płonęła latarka, skąpo oświetlając ich głowy 
ponurym, drgającym światłem. Patrzyłem na to wszystko ze schodów wiodących na 
strych i miałem wielką ochotę uprowadzić babcię na górę.
Wuj wyważał drzwi z zapamiętaniem, Skutecznie; chwiały się mocno, gotowe 
wyskoczyć z górnej zawiasy; dolna była już wyrwana i przykro brzęczała. Dziadek 
mówił do swoich towarzyszy broni także jakimś brzękliwym głosem:
—  Bijcie po rękach, po nogach, proszę was, po głowie nie trzeba...
Obok dnzwi było w ścianie małe okienko, ledwie na wysunięcie głowy; wuj już 
wybił w nim szybę; najeżony odłamkami szkła otwór czerniał jak wybite oko.
Babcia rzuciła się ku niemu, wysunęła rękę na zewnątrz i machając nią zawołała:
—  Misza, na Boga, odejdź! Okaleczą cię, odejdź! Uderzył ją drągiem w rękę; 
widać było, jak prześliznąwszy się koło okna spadło jej na rękę coś szerokiego.
- 104 -
a w ślad za tym babcia  osunęła się i padła na wznak zdążywszy jeszcze krzyknąć:
—  Mi-isza, uciekaj!...
—  Co ci, matko? — straszliwie zaskowyczał dziadek. Drzwi rozwarły się 
gwałtownie, w ich czarny otwór
wskoczył wuj, ale w tejże chwili został zgarnięty z ganku jak błoto łopatą.
Szynkarka odprowadziła babcię do pokoju dziadka; wkrótce i on się tam zjawił i 
zasępiony podszedł do babci:
—  Kość cała?
—  Och, złamała się widocznie — powiedziała babcia nie otwierając oczu. — Az nim 
co się stało, co z nim?
—  Uspokój się! — krzyknął ostro dziadek. — Cóż tor zwierzę jestem czy co? 
Związali go, leży w szopie. Wodą go oblałem... Me zły! W kogo on się wdał?...
Babcia jęknęła.
—  Posłałem po staruchę, co zestawia kości, musisz pomęczyć się jeszcze trochę! 
— powiedział dziadek przysiadłszy się do niej na łóżko. — Zadręczą nas, matko, 
przed czasem wpędzą nas do grobu!
—  Oddaj im wszystko.
—  A Waria?
Długo rozmawiali: babcia cicho i żałośnie, dziadek głośno, z rozdrażnieniem.
Potem przyszła mała, drobna staruszka, garbata^ z ogromnymi ustami od ucha do 
ucha. Dolna jej szczęka trzęsła się, usta miała otwarte jak u ryby, zaglądał do 
nich poprzez górną wargę haczykowaty nos; oczu jej nie było widać. Ledwie 
poruszała nogami, szurając po podłodze kijem i niosąc w ręce jakiś pobrzękujący 
węzełek.
Wydało mi się, że to śmierć przyszła po babcię, przyskoczyłem do niej i 
wrzasnąłem z całych sił:
- 105 -
—  Wynoś się!
Dziadek schwycił mnie niezbyt delikatnie i bez ceregieli zaniósł na poddasze.
VII
Wcześnie zrozumiałem, że dziadek ma innego Boga i babcia innego.
Zdarzało się, że babcia obudzi się, siądzie na łóżku i długo czesze grzebieniem 
swoje zdumiewające włosy; potrząsając głową, wyrywa zacisnąwszy zęby całe pasma 
długich, czarnych, jedwabistych nitek i pomstuje po cichu, by mnie nie zbudzić:
—  A żebyście przepadły! Żeby kołtun w was się wdał, przeklęte...
Jakoś tam je rozpłatawszy, szybko zaplata grube warkocze, myje się naprędce, 
prychając gniewnie, i nie zmywszy rozdrażnienia z wielkiej, zmiętej od snu 
twarzy staje przed ikonami. Dopiero wtedy następowało prawdziwe poranne obmycie, 
które ją od razu odświeżało.
Wyprostowawszy przygarbione plecy, wzniósłszy głowę, patrzy tkliwie na okrągłą 
twarz Matki Boskiej Kazańskiej i szeroko, zapamiętale żegna się szepcząc 
żarliwie:
—  Bogurodzico przecudowna, udziel swej łaski na ?dzień nadchodzący, Matuchno!
Bijąc pokłon do ziemi, rozprostowuje powoli grzbiet i znów szepcze, coraz 
żarliwiej i czulej:
—  Źródło radości, Piękności przeczysta, Jabłoni kwitnąca!...
Prawie co ranek wyszukiwała nowe wyrazy czci, co sprawiało, że wsłuchiwałem się 
w jej modlitwę z napiętą uwagą.
—  Serduszko moje  przeczyste, niebiańskie!   Osłono
- 106 -
moja i obrono, Słoneczko złote, Matko Boża, chroń mnie ode złego, strzeż, bym 
nie skrzywdziła nikogo i by mnie nie krzywdzono bez potrzeby!
Z uśmiechem w ciemnych oczach i jakby odmłodzona, znów żegnała się powolnymi 
ruchami ciężkiej ręki.
—  Jezu Chryste, Synu Boży, bądź miłościw mnie grzesznej w imię Matki Twojej 
Przenajświętszej...
Jej modlitwa była zawsze hymnem pochwalnym, dziękczynieniem szczerym i prostym.
Rano modliła się niedługo; trzeba było nastawić samowar — służącej dziadek już 
nie trzymał — a jeśli babcia nie zdążyła przygotować herbaty na czas przez niego 
ustanowiony, pomstował długo, ze złością.
Niekiedy, przebudziwszy się wcześniej niż babcia, wchodził na poddasze i 
zastawszy ją przy modlitwie słuchał przez pewien czas jej szeptu, pogardliwie 
krzywiąc wąskie, ciemne wargi, a przy śniadaniu zrzędził:
—  Ile razy uczyłem cię, łbie kapuściany, jak należy się modlić, a ty wciąż 
swoje klepiesz, heretyczko! Że też Pan Bóg może to ścierpieć!
—  Już On zrozumie — z przekonaniem odpowiadała babcia. — Czy tak Mu powiesz, 
czy owak, wszystko i tak pojmie...  .
—  Czuwaszko przeklęta! Ech, wy-y...
Jej Bóg był z nią przez cały dzień, nawet Ewierzętom o nim opowiadała. Jasne 
było dla mnie, że temu Bogu z ufnością i pokorą poddaje się wszystko: ludzie, 
psy, ptaki, pszczoły i zioła; dla wszelkiego stworzenia na ziemi był on jednako 
dobry, jednako bliski.
, Pewnego razu rozbałamucony kot szynkarki, przebiegły łasuch i lizus, złotooki, 
o sierści koloru dymu, ulubieniec całego podwórka, przywlókł z ogrodu szpaka. 
Babcia odebrała mu na wpół żywego ptaka i zwróciła się do kota z wyrzutem:
—  Boga się nie boisz, zbrodniarzu podły!
- 107 -
Szynkarka i stróż foiześmdaili się. ale babcia obruszyła się na nich:
—  Myślicie, że zwierzęta Boga nie pojmują? Wszelkie stworzenie nie gorzej od 
was Go rozumie, ludeie bezlitośni...
Zaprzęgając spasionego, osowiałego Szarapa zagadywała do niego:
—  Czegożeś taki smutny, robotniku boży? Staruszek już z ciebie...
Koń wzdychał kiwając głową.
A mimo wszystko nie wymawiała imienia bożego tak często jak dziadek. Bóg babci 
był przystępny i niestraszny, ale nie można było wobec niego kłamać. Budził we 
mnie uczucie wstydu nie do przezwyciężenia., tak że nigdy nie mogłem okłamać 
babci. Ukryć cośkolwiek przed tym dobrym Bogiem było po prostu niemożliwością i 
zdaje się, że nawet nie powstawała chęć,, by coś ukrywać.                                                          
j .-']
Pewnego razu szynkarka, posprzeczawszy się z dziadkiem, nawymyślała przy okazji 
także i babci, która nie brała udziału w kłótni, nawymyślała jej przykro i nawet 
rzuciła w nią marchwią.
—  Głupia jesteś, i tyle, dobrodziejko — spokojnie powiedziała babcia, ale ja 
obraziłem się okrutnie i postanowiłem zemścić się na niegodziwej.
Długo obmyślałem, w jaki sposób mógłbym najdotkliwiej urazić tę rudą, grubą 
kobietę z podwójnym podbródkiem, bez oczu.
Z obserwacji wojen domowych między mieszkańcami wiedziałem, że mszcząc się za 
krzywdy i obelgi obcinają ogony kotom, szczują psami, zabijają koguty i kury 
albo zakradłszy się nocą do piwnicy wroga, nalewają nafty do kadzi z kapustą czy 
też z ogórkami, wypuszczają kwas z beczek. To wszystko nie podobało mi się
- 108 -
jednak; trzeba było wymyślić coś bardziej dotkliwego i strasznego.
Wymyśliłem: upilnowałem, kiedy szynkarka zeszła do piwnicy, przykryłem właz nad 
nią, izamknąłem, odtańczyłem nad jej głową taniec zemsty i rzuciwszy klucz na 
dach, w te pędy pobiegłem do kuchni, gdzie babcia gotowała strawę. Nie od razu 
zrozumiała przyczynę mego tryumfu, a zrozumiawszy przetrzepała mnie, gdzie 
należy, wyciągnęła na podwórze i posłała na dach po klucz. Zdziwiony jej 
zachowaniem, w milczeniu oddałem klucz i zaszyłem się w kąt podwórza, skąd 
obserwowałem, jak uwalniała uwięzioną szynkarkę i jak obie w najlepszej 
komitywie szły śmiejąc się przez podwórze.
—  Ja ci... — pogroziła mi szynkarka pulchną pięścią, ale jej twarz bez oczu 
dobrodusznie się uśmiechała. Babcia wzięła mnie za kołnierz, przyprowadziła do 
kuchni i spytała:
—  Dlaczegoś to zrobił?
—  Bo rzuciła w ciebie marchwią...                           ^
—  A więc to z mojego powodu? Tak? Jak cię, bęc-wale, rzucę myseom do podpiecka, 
to się opamiętasz! Co za obrońca! Pęcherz' wydęty! Patrzcie na niego, bo zaraz 
pęknie! Poczekaj, powiem dziadkowi, to ci skórę wygarbuje! Ruszaj na górę, do 
książki...
Przez cały dzień nie rozmawiała ze mną, a wieczorem, przed modlitwą, usiadła na 
łóżku i powiedziała ? naciskiem te pamiętne słowa:
—  Zapamiętaj to sobie, Lońka, duszo gołębia: w sprawy dorosłych się nie mieszaj! 
Dorośli to ludzie zepsuci; Bóg ich doświadczył, a ciebie jeszcze nie. Żyj 
dziecięcym rozumem. Czekaj, kiedy Bóg zapuka do twego serca, wskaże ci twoje 
powołanie i na właściwą ścieżkę cię wprowadzi. Rozumiesz? A kto zawinił, 
dlaczego —
- 109 -
nie twoja to sprawa. Sąd i kara w ręku Boga. On sądzi, nie my.
Zamilkła, zażyła tabaki i zmrużywszy prawe oko dodała:
—  A nawet i sam Pan Bóg nie zawsze jest w mocy rozeznać, kto zawinił.
—  To Bóg nie wie wszystkiego? — spytałem zdumiony, na oo cicho i smutno 
odpowiedziała:
—  Gdyby wszystko wiedział, to by ludzie chyba wielu rzeczy nie robili. On tam 
na pewno, Ojciec nasz kochany, patrzy i patrzy z niebiosów na ziemię, na 
wszystkich nas grzesznych, a w pewnej chwili jak nie zapłacze, jak nie zaszlocha: 
„Ludzie wy moi, ludzie, mili moi ludzie! Och, jak mi was żal!"
Sama zapłakała również i nie ocierając mokrych od łez policzków odeszła modlić 
się przed ikonami w kącie pokoju.'
Od tego czasu jej Bóg stał mi się jeszcze bliższy i przystępniejszy.
Dziadek także mnie pouczał, że Bóg to istota wszechobecna, wszechwiedząca, 
wszechwidząca, że jest nieustającą pomocą we wszystkich poczynaniach człowieka, 
ale modlił się nie tak jak babcia.
Rano, zanim stanął przed ikonami, długo się mył, potem schludnie ubrany, 
starannie przyczesywał rude włosy, przygładzał bródkę i przejrzawszy się w 
lustrze obciągał jeszcze na sobie koszulę, wpuszczał końce czarnej chustki za 
kamizelkę i ostrożnie, jakby się skradał, szedł ku obrazom. Stawał zawsze na tym 
samym sąc2h ku w desce podłogi, podobnym do końskiego oka, przez chwilę stał w 
milczeniu, z opuszczoną głową, z rękami wyciągniętymi wzdłuż ciała, jak żołnierz. 
Potem, prosty i szczupły, mówił dobitnie:
—? W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego!
- 110
Zdawało mi się, że po tych słowach w pokoju zalegała szczególna cisza. Nawet 
muchy brzęczą ciszej.
Dziadek stoi z głową zadartą do góry, uniesione brwi zjeżyły mu się, złocista 
broda sterczy poziomo. Odmawia modlitwy sztywno jak wyuczoną lekcję, głos jego 
brzmi dobitnie i kategorycznie:
—  „Przyjdzie Sędzia i czyny każdego ujawnione będą..."
Zwolna bije się w pierś i prosi natarczywie:
—  „Zgrzeszyłem przeciwko Tobie jedynemu, odwróć oblicze Twoje od grzechów 
moich..."
Odmawia „Wierzę", dobitnie wymawiając każde słowo; prawa jego noga rytmicznie 
drga, jakby bezszelestnie przytupywała w takt modlitwy; w napięciu pochyla się 
ku świętym'obrazom, wydłuża się jakby, staje się coraz cieńszy, suchszy, 
schludny taki, skrupulatny, natarczywy:
—  „Uzdrowiciela Rodzicielko, ulecz duszy mojej zastarzałe namiętności! Usłysz 
nieustanne błagania serca mego, wspomóż, Władczyni!"
I woła głośno ze łzami w zielonych oczach:
—  „Niech mi wiara w miejsce czynów będzie policzona, Boże mój, i nie karaj mnie 
za uczynki, dla których nie masz usprawiedliwienia."
Teraz żegna się coraz częściej, konwulsyjnie, kiwa głową, jakby bódł, w głosie 
jego słychać skowyt i łkanie. Później, kiedy bywałem w synagogach, zrozumiałem, 
że dziadek modlił się jak Żyd.
Już samowar dawno bulgocze na stole, po pokoju rozchodzi się zapach żytnich 
placków z twarogiem — chce się jeść! Babcia, nachmurzona, oparła się o framugę 
drzwi i wzdycha patrząc w podłogę, do okna zagląda z ogrodu wesołe słońce, na 
drzewach perli się rosa, poranne powietrze smacznie pachnie koprem, czamą pc~
- lll -
rzeczką, dojrzewającymi jabłkami, a dziadek wciąż się jeszcze modli, kiwa, 
skamle:
—  „Ugaś płomień pożądliwości moich, jakom jest żebrak i potępieniec!"
Umiem na pamięć wszystkie modlitwy poranne i wszystkie modlitwy mówione przed 
snem, umiem i z napięciem uważam, czy też nie omyli się dziadek, czy nie opuści 
kiedy choć jednego słowa.
Zdarzało się to niezwykle rzadko i zawsze budziło we mnie złośliwe uczucie 
radości.
Po skończeniu modlitwy dziadek mówi do mnie i do babci:
—  Dzień dobry!
Kłanialiśmy się mu i zasiadaliśmy wreszcie do stołu. Wtedy mówiłem dziadkowi:
—  A tyś dzisiaj opuścił „starczy"!
—  Nie kłamiesz? — pyta z niepokojem i niedowierzaniem.
—  Ależ tak, opuściłeś. Miało być „Niech za wszystko starczy ta wiara moja", a 
tyś nie powiedział „starczy".
—  To dopiero! — woła zgnębiony, mrigając oczami. Potem z nawiązką mi odpłaci za 
tę uwagę, ale na razie widząc jego zakłopotanie tryumfuję.
Pewnego razu babcia zażartowała:
—  Chyba nudno, ojcze, wysłuchiwać Panu Bogu twoją modlitwę, wciąż klepiesz 
jedno i to samo.
—  Co-o? — powiedział dziadek, złowieszczo przeciągając słowo. — Co ty pleciesz?
—  A mówię, że od serca to nie podarujesz Panu Bogu ani słóweczka w tych 
wszystkich modlitwach, które słyszę!
Dziadek zatrząsł się, twarz nabiegła mu krwią, podskoczył na krześle, rzucił 
spodek w głowę babci i zgrzytnął jak piła na sęku:
- 112 -
—  Precz, stara wiedźmo!
Opowiadając mi o niezmierzonej potędze bożej dziadek podkreślał zawsze przede 
wszystkim okrutne przejawy tej mocy: oto zgrzeszyli ludzie — i nawiedził ich 
potop; znów zgrzeszyli — spalone i zburzone są ich miasta; oto Bóg zesłał na 
ludzi głód i mór. Bóg — to miecz nad ziemią, bicz na grzeszników.
—  Na każdego, kto złamie przez nieposłuszeństwo przykazania boskie, spadną 
nieszczęścia i zagłada! — pouczał stukając kostkami cienkich palców po stole.
Trudno mi było uwierzyć, że Bóg jest okrutny: podejrzewałem, że dziadek 
naumyślnie opowiada to wszystko, żeby wpoić we mnie strach nie przed Bogiem, 
lecz przed sobą. I spytałem go otwarcie:
—  Czy mówisz to dlatego, żebym ci był posłuszny? A dziadek równie otwarcie 
odpowiedział:
—  No pewno! Jeszcze miałbyś mnie nie słuchać?!
—  A babcia mówi inaczej...
?— Nie wierz jej, durnej! — upominał mnie surowo. — Od dziecka jest ciemna, 
nieuczona, bez rozumu. Nakażę jej, by nie śmiała rozmawiać z tobą o tych 
wielkich sprawach! Odpowiadaj: jakie są urzędy anielskie?
Odpowiadałem i pytałem:
—  A co to są urzędnicy?
—  Ech, jak cię korci! — Uśmiechał się chowając oczy i poruszając ustami, jakby 
coś przeżuwał, wyjaśniał niechętnie:
—  To Boga nie dotyczy, urzędnicy — to ziemskie sprawy! Urzędnik to prawo jad, 
prawa pożera.
—  Jakie prawa?
—  Prawa? To znaczy obyczaje — weselej i raźniej już mówił dziadek błyskając 
mądrymi, przenikliwymi oczami. — Żyją ludzie, żyją i umówią się: tak będzie 
najlepiej, to przyjmiemy jako swój obyczaj, ustanowimy jako regułę i prawo! Na 
przykład dzieciaki, kiedy
8 — Gorki II
- 113
się zaczynają bawić, umawiają się, co i jak, w jakim porządku prowadzić zabawę. 
Ta umowa to jest właśnie prawo!
—  A urzędnicy?
—  Urzędnik podobny jest do łobuza; przyjdzie i wszystkie prawa podepcze.
—  Dlaczego?
—  No, to nie na twój rozum! — mówi nachmurzywszy się surowo i znów poucza:
—  Wszystkie sprawy ludzkie są w ręku Boga! Człowiek pragnie jednego, a Bóg 
drugiego. Wszystko, co ludzkie, jest nietrwałe. Bóg tylko dmuchnie, a wszystko 
obróci się w proch i pył.
Miałem wiele powodów do interesowania się urzędnikami, więc dopytywałem się:
—  A wuj Jakub śpiewa:
Anioły jasne — urzędy Pana, A urzędnicy — sługi szatana!
Dziadek podgiął dłonią bródkę, wsunął ją do ust i zamknął oczy. Policzki mu 
drgały. Zrozumiałem,-że powstrzymuje śmiech.
—  Dobrze by było związać ciebie z Jaszką za nogi i puścić na wodę! — powiedział. 
— Takich piosenek ani on nie powinien śpiewać, ani ty słuchać. To kuługur-skie ' 
żarty, wymyślili je odszczepieńcy, heretycy.
Zamyśliwszy się utkwił wzrok gdzieś ponad mą głową i cicho powiedział swoje 
przeciągłe:
—  Ech, wy-y...
Stawiając Boga wysoko nad ludźmi, jako groźnego sędziego, dziadek podobnie jak 
babcia wciągał go jednak do wszystkich swoich spraw; jego i niezliczone mnóstwo 
świętych orędowników. Babcia zaś jakby zu-
lKuługurowie   —   nazwa   ludowa  sekty  starowierców (tzw. raskolników).
- 114 -
pełnie nie uznawała świętych, prócz Mikołaja, Jerzego, Froła i Wawrzyńca, którzy 
także byli bardzo dobrzy dla ludzi i bliscy im; chodzili po wsiach i miastach, 
brali udział w życiu ludzi i mieli wszystkie ich cechy. Święci dziadka natomiast 
prawie wszyscy byli męczennikami; obalali bogów pogańskich, wiedli spory z 
cesarzami rzymskimi i za to poddawano ich torturom, palono, obdzierano ze skóry. 
Niekiedy dziadek oddawał się marzeniom.
—  Gdyby tak Pan Bóg pomógł mi sprzedać ten domek i zarobić choćby z pięćsetkę, 
dałbym na wotywę do świętego Mikołaja.
Babcia pokpiwając mówiła mi:
—  Już się naszykował święty Mikołaj domy staremu durniowi sprzedawać; nie ma 
nic lepszego do roboty nasz Mikołaj kochany.
Przea długi czas przechowywałem kalendarz dziadka z różnymi dopiskami 
skreślonymi jego ręką. Między innymi obok dnia Joachima i Anny był napis 
pożółkłym atramentem, prostymi literami: „Wybawili, miłościwi, z nieszczęścia."
Pamiętam to „nieszczęście". Chcąc dopomóc swoim nieudanym dzieciom dziadek 
zaczął zajmować się lichwą, przyjmując potajemnie rzeczy w zastaw. Ktoś zrobił 
na niego doniesienie i pewnego razu nocą wpadła policja. Była rewizja i wielkie 
zamieszanie, ale skończyło się wszystko pomyślnie; dziadek modlił się aż do 
wschodu słońca i rano w mojej obecności napisał w kalendarzu te właśnie słowa.
Przed kolacją czytał ze mną psałterz, Ewangelię, albo ciężką księgę Jefrema 
Sirinał,   a  po kolacji znów
1 Jefrem Sirin — chrześcijański kaznodzieja, autor wielu modlitw i wierszy 
religijnych, żyjący w IV wieku naszej ery.
- 115 -
się modlił. W ciszy wieczornej długo dźwięczały posępne, pełne skruchy słowa:
—  „Cóż ci złożę w ofierze, szczodry, nieśmiertelny Królu... I nie wódź nas na 
pokuszenie... Panie, osłoń mnie przed nieprzyjaciółmi... Daj mi łzy i pamięć 
doczesną..."
A babcia często mawiała:
—  Och, jaka dziś jestem zmęczona! Chyba bez modlitwy się położę...
Dziadek zabierał mnie do cerkwi: co sobotę na wieczorne nabożeństwo, a w święta 
na sumę. I tutaj rozróżniałem, kiedy do jednego, a kiedy do drugiego Boga 
wznoszono modły; modlitwy popa i diaka były dla Boga dziadka, śpiewacy cerkiewni 
zawsze śpiewali do Boga babci.
Niezdarnie, rzecz jasna, wyrażam to dziecięce rozróżnianie między Bogami, które, 
pamiętam, tak niepokojąco rozdwajało moją duszę. Bóg dziadka budził we mnie 
strach i wrogość: ten Bóg nikogo nie kochał, obserwował wszystko surowym, 
bacznym okiem i przede wszystkim wynajdywał i widział w człowieku zło, grzech. 
Było rzeczą jasną, że nie dowierza człowiekowi, że wciąż czeka na jego skruchę i 
lubi karać. Myśli o Bogu i uczucia skierowane do niego były w owe dni głównym 
pokarmem mojej duszy, czymś najpiękniejszym w życiu — wszystkie inne przeżycia 
raniły mnie swoim okrucieństwem i brudem, budząc wstręt i gniew. Bóg był 
najdoskonalszy, najwznioślejszy ze wszystkiego, co mnie otaczało — Bóg babci, 
taki kochany przyjaciel wszelkiego stworzenia. I jakże mogło mnie nie dręczyć 
pytanie: jak to być może, że dziadek nie widzi dobrego Boga?
Nie pozwalano mi bawić się na ulicy, gdyż mnie to zanadto podniecało; byłem 
wprost odurzony wrażeniami i prawie zawsze stawałem się przyczyną skandalów
- 116 -
i bójek! Przyjaciół nie miałem, dzieciaki sąsiadów były względem mnie wrogo 
nastawione; nie podobało mi się, że nazywają mnie Kaszyrinem, a one 
spostrzegłszy to, tym uporczywiej krzyczały jedno do drugiego:
—  Patrzcie, wyszedł wnuczek Kościeja1 Kaszyrina!
—  Wal go! .
1  zaczynała się bójka.
Byłem nad wiek silny i zręczny w walce, przyznawali to nawet sami wrogowie, 
atakujący mnie zwykle gromadą, jednakże ulica zawsze brała górę i przychodziłem 
do domu z rozbitym nosem, rozciętymi wargami, z sińcami na twarzy, w podartym 
ubraniu, pokryty kurzem.
Babcia witała mnie z przerażeniem i wyrzekaniami:
—  Znowu się biłeś, raku zatracony? Co to ma znaczyć? Jak cię spiorę raz i 
drugi...
Myła mi twarz, przykładała do sińców nadecznik"2, miedziane monety lub zimne 
okłady z wody gulardowej i przygadywała:
—  Coś taki bitny? W domu spokojny, a na ulicy do Boga i ludzi niepodobny! 
Bezwstydniku! Powiem dziadkowi, żeby cię nie wypuszczał...
Dziadek widział moje sińce, ale nigdy nie wymyślał mi, tylko chrząkał i pokpiwał:
—  Znów z medalami? Żebyś mi się nie ważył, Ani-ko Waleczny 3, wychodzić na 
ulicę, zrozumiałeś?
Nie pociągała mnie wcale ulica, kiedy było na niej
i Koś ci ej — fantastyczna postać z baśni rosyjskich: chudy, kościsty starzec, 
bogaty, skąpy i zły, znający tajemnicą długowieczności.
2  Nadecznik — gąbka słodkowodna, stosowana w medycynie ludowej jako lekarstwo 
przeciw puchlinie, reumatyzmowi itp.
3  Anika Waleczny — bohater legendy ludowej o Aniku i śmierci. Uważał się za 
niezwyciężonego, ale został pokonany w pojedynku, jaki stoczył ze śmiercią.
- 117 -
cicho, ale kiedy słyszałem wesoły gwar dzieci, uciekałem z podwórza nie zważając 
na zakaz dziadka. Nic sobie nie robiłem z sińców i zadraśnięć, ale oburzało mnie 
wciąż na nowo okrucieństwo zabaw ulicznych, okrucieństwo zbyt dobrze mi znane, 
doprowadzające mnie do wściekłości. Nie mogłem znieść, kiedy chłopcy szczuli 
jednego psa na drugiego, podjudzali do walki koguty, dręczyli koty, 
prześladowali żydowskie kozy, znęcali się nad pijanymi żebrakami i nad 
prostaczkiem bożym, pomylonym Igosza Śmierć w Kieszeni.
Był to wysoki, chudy, jakby uwędzony człowiek w ciężkim kożuchu baranim, o 
sztywnych włosach na kościstej, zardzewiałej twarzy. Chodził pochylony, dziwnie 
się kołysząc, i w milczeniu patrzył uporczywie w ziemię, pod nogi. Jego kamienna 
twarz z małymi, smutnymi oczami budziła we mnie uczucie trwożnego szacunku. 
Wydawało się, że człowiek ten zajęty jest poważną sprawą, że czegoś szuka i nie 
należy mu przeszkadzać.
Chłopcy biegli za nim ciskając kamieniami w jego zgarbione plecy. Długo jakby 
ich nde dostrzegał i nie czuł bolesnych uderzeń, aż naraz zatrzymywał się, 
podnosił głowę w kudłatej czapie, poprawiał ją nerwowym ruchem ręki i oglądał 
się, jakby dopiero co się zbudził.
— Igosza Śmierć w Kieszeni! Igosza, dokąd idziesz? Popatrz no, Śmierć w Kieszeni! 
— darły się chłopaki.
On chwytał się ręką za kieszeń, potem szybko schyliwszy się podnosił z ziemi 
kamień, kawałek drzewa, grudkę zeschłego błota i niezgrabnie wymachując długą 
ręką, mamrotał przekleństwo. Wyrzucał zawsze z siebie trzy te same plugawe słowa 
— pod tym względem chłopcy mieli nad nim znaczną przewagę. Niekiedy gonił ich 
utykając; długi kożuch przeszkadzał mu w biegu, padał więc na kolana opierając 
się o ziemię czarnymi rękami, podobnymi do zeschłych gałęzi. Chłopcy rzuca-
- 118 -
li kamieniami w jego toki i plecy, najśmielsi podbiegali tuż do niego i 
sypnąwszy mu na głowę garść piasku odskakiwali z uciechą.
Jeszcze przykrzejszego bodaj wrażenia doznawałem na widok majstra Grzegorza 
Iwanowicza. Zupełnie oślepł i chodził po prośbie, wysoki, dostojny, milczący. 
Prowadzała go pod rękę mała, szara staruszka; za^ trzymywała się pod oknami i 
piskliwym głosem zawodziła patrząc zawsze gdzieś w bok:
—  Wspomóżcie biednego ślepca, na rany Chrystusa... A Grzegorz Iwanowicz milczał. 
Jego czarne okulary
patrzyły gdzieś na ścianę domu, na okno, na twarz przechodnia; ręka przesycona 
na wskroś farbą głaskała powoli rozłożystą brodę; wargi miał szczelnie 
zaciśnięte. Widywałem go często, lecz ani razu nie słyszałem, by z tych 
zamkniętych ust wydobył się dźwięk — i to milczenie starca przytłaczało mnie 
straszliwie. Nigdy nie podchodziłem, nie mogłem podejść do niego, przeciwnie, 
dojrzawszy go biegłem do domu i mówiłem babci:
—  Grzegorz chodzi po ulicy!
—  Tak? — pytała z niepokojem i żałością w głosie. — Masz, biegnij, daj mu!
Odmawiałem opryskliwie, ze złością. Wtedy sama wychodziła przed bramę i długo z 
nim rozmawiała stojąc na chodniku. On się uśmiechał, potrząsał brodą, ale sam 
mówił mało, półsłówkami.
Czasami, przywoławszy go do kuchni, częstowała go herbatą, ugaszczała. Kiedyś 
spytał, gdzie jestem. Babcia zawołała mnie, ale uciekłem i schowałem się za sagi 
drzewa. Nie mogłem podejść do niego, ogarniał mnie nieprzemożony wstyd i 
wiedziałem, że babcia także się wstydzi. Tylko raz jeden rozmawialiśmy o 
Grzegorzu.
Odprowadziwszy go za bramę, babcia szła przez pod-
- 119 -
worze z opuszczoną głową i płakała. Podszedłem do niej i wziąłem ją za rękę.
—  Czemu uciekasz przed nim? — spytała cicho. — Lubi cię i przecież jest taki 
dobry...
—  Dlaczego dziadek nie daje mu jeść? — spytałem.
—  Dziadek?
Zatrzymała się, przycisnęła mnie do siebie i niemal szeptem powiedziała proroczo:
—  Wspomnisz moje słowa: ciężka kara boża spadnie na nas za tego człowieka! 
Ciężka kara...
Nie omyliła się: po dziesięciu latach, kiedy zaznawała już wieczystego spokoju, 
dziadek chodził po ulicach miasta żebrzący, obłąkany, żałośnie dopraszając się 
pod oknami:
—  Kucharze moi kochani, ofiarujcie kawałek pierożka, tak bym zjadł pierożka! 
Ech, wy-y...
Z dawnego pozostało w nim tylko to pełne goryczy, przeciągłe, przejmujące: „Ech, 
wy-y..."
Oprócz Igoszy i Grzegorza Iwanowicza napełniała mnie trwogą postać rozwiązłej 
baby Woronichy, na której widok uciekałem z ulicy. Zjawiała się w święta, 
olbrzymia, z rozczochranymi włosami, pijana. Szła jakimś szczególnym krokiem, 
jakby nie poruszała nogami, nie dotykała ziemi; posuwała się jak chmura i 
ryczała sprośne pieśni. Wszyscy schodzili jej z drogi i chowali się do bram, za 
węgły domów, do sklepów — wymiatała jakby ulicę. Twarz jej była niemal sina, 
nadęta jak pęcherz; duże, szare oczy, urągliwie wytrzeszczone, były straszne. 
Niekiedy zawodziła, płakała:
—  Dzieciątka moje, gdzieżeście, gdzie? Pytałem babci, co to znaczy.
—  Nie możesz jeszcze tego wiedzieć — powiedziała zachmurzona, jednakże 
wyjaśniła mi pokrótce: ta kobieta miała męża, urzędnika Woronowa; zachciało mu 
się zdobyć inne, wysokie stanowisko, więc sprzedał żonę
- 120 -
swemu naczelnikowi, a ten gdzieś tam ją wywiózł i dwa lata nie było jej w domu. 
Kiedy wróciła, dzieci jej — chłopczyk i dziewczynka — już nie żyły, a mąż 
przegrał skarbowe pieniądze i siedział w więzieniu. Z rozpaczy zaczęła pić, 
hulać, awanturować się. W każde święto pod wieczór zabiera ją policja...
Nie,, w domu było lepiej niż na ulicy. Szczególnie przyjemne były godziny 
poobiednie, kiedy dziadek odjeżdżał do pracowni wuja Jakuba, a babcia, siedząc 
przy oknie, opowiadała ciekawe baśnie, historie i mówiła mi o ojcu.
Szpakowi, którego odebrała kotu, obcięła złamane skrzydło, a zamiast odgryzionej 
nogi zręcznie przyprawiła drewienko i wyleczywszy ptaka uczyła go mówić. Bywało, 
stoi całą godzinę przed klatką zawieszoną we framudze okna, jak wielkie, łagodne 
zwierzę, i niskim głosem przemawia do czarnego jak węgiel, skorego do 
przedrzeźniania ptaka:
—  No, poproś: kaszki — szpaczkowi!
Patrząc na nią z ukosa okrągłym, bystrym okiem humorysty, szpak stuka drewnianą 
nóżką w cienkie dno klatki, wyciąga szyję i gwiżdże jak wilga, przedrzeźnia 
sójkę, kukułkę, usiłuje miauknąć jak kot, naśladuje wycie psa, ale ludzka mowa 
jakoś mu się nie udaje.
—  Nie bałamuć! — z powagą upomina go babcia — tylko mów: kaszki — szpaczkowi!
Czarna, opierzona małpka ogłuszająco wrzeszczy coś podobnego do słów babci. 
Staruszka śmieje się zadowolona, daje ptakowi na palcu kaszy jaglanej i mówi:
—  Już ja cię, szelmo, znam; udajesz tylko, obłudniku, a wszystko możesz, 
wszystko potrafisz!
? dopięła swego, nauczyła szpaka; po pewnym czasie dość wyraźnie prosił o kaszkę 
i na widok babci wołał coś w rodzaju:
„Cin-top-iry..."
- 121 -
Z początku miał klatkę w pokoju na dole, ale wkrótce dziadek wyrzucił go do nas 
na poddasze, bo szpak nauczył się go drażnić. Dziadek dobitnie wymawia słowa 
modlitwy, a ptak wsunąwszy żółty, woskowy dziób między pręty klatki poświstuje:
—  Tiu, tiu, tiu-irr, tiu-irr, ti-i-rr, tiu-uu! Dziadek uznał to za obraźliwe. 
Pewnego razu przerwał modlitwę, tupnął nogą i krzyknął rozwścieczony:
—  Zabierz tego diabła, bo go zabiję!
Wiele rzeczy w domu mnie zajmowało, wiele bawiło, ale czasami dręczyła mnie 
niewymowna tęsknota. Czułem się tak, jakbym był wypełniony ołowiem, i w ciągu 
długich okresów żyłem jak w głębokiej, ciemnej jamie, jakbym postradał wzrok, 
słuch i wszystkie zmysły, ślepy, na wpół martwy...
VIII
Niespodziewanie dziadek sprzedał dom szynkarzowi i kupił drugi na ulicy 
Powroźniczej; niebrukowana, zarośnięta trawą, czysta i cicha ulica prowadziła 
prosto w pole; maleńkie, pstro malowane domki były na nią jakby nanizane.
Nowy dom był ładniejszy i milszy niż dawny. Jego fasada pomalowana była na 
ciepły, spokojny, ciemno-malinowy kolor; na jej tle ostro odcinały się błękitne 
okiennice trzech okien i przewiewna jednoskrzydłowa okiennica z listewek przy 
okienku na strychu; z lewej strony dach był pięknie ocieniony gęstą zielenią 
wiązu i lipy. Na podwórzu i w sadzie było mnóstwo przytulnych zakamarków, jakby 
umyślnie do zabawy w chowanego. Szczególnie piękny był sad, niewielki, ale gęsty 
i przyjemnie zapuszczony; w jednym z jego rogów stała łaźnia, maleńka jak 
zabawka; w drugim był duży, dość głęboki dół, zarosły zielskiem, spośród którego
- 122 -
sterczały grube, zwęglone-belki — resztki dawnej, spalonej łaźni. Z lewej strony 
sad graniczył ze stajniami pułkownika Owsjannikowa, z prawej — z zabudowaniami 
Betlenga; w głębi dochodził do zagrody mleczar-ki Pietrowny, grubej baby, 
czerwonej, krzykliwej, podobnej do dzwonu. Jej domek zapadły w ziemię, 
sczerniały i rozpadający się ze starości, pięknie porosły mchem, dobrodusznie 
spoglądał dwoma oknami w pole - zryte głębokimi jarami, z ciemnogranatową chmurą 
lasu w oddali. Po polu przez cały dzień uwijali się i biegali żołnierze; w 
skośnych promieniach jesiennego słońca migotały białe błyskawice bagnetów.
Cały dom był szczelnie zatłoczony nowymi dla mnie ludźmi. We frontowej części 
mieszkał wojskowy, z pochodzenia Tatar, z małą, pulchną żoną, która od rana do 
wieczora krzyczała, śmiała się, grała na bogato przystrojonej gitarze i wysokim, 
dźwięcznym głosem śpiewała najczęściej swawolną piosenkę:
Kochasz jedną — nierada, Szukać drugiej wypada! Nie leń się znaleźć jej, 
Przypadnie ci nagroda Na dobrej  drodze tej! O-och, sło-odka-a nagroda.
Wojskowy, okrągły jak kula, siedząc przy oknie nadymał siną twarz, wesoło 
wybałuszał nieokreślonej barwy, ryżawe oczy i bez przerwy palił fajkę pokasłując 
dziwnie, jak pies:
— Wuch, wuch-wuch-ch-eh...
Ciepłą przybudówkę nad piwnicą i stajnią zamieszkiwali dwaj furmani: maleńki, 
siwy „wujek" Piotr i jego bratanek, niemowa Stiopa, gładki, jakby odlany z 
metalu parobek, z twarzą podobną do miedzianej tacy. Mieszkał tam również ponury, 
wysoki Tatar, W alej.
- 123 -
ordynans. Byli to ludzie dla mnie całkiem nowi, pełni tajemniczości.
Szczególnie jednak zjednał mnie i pociągnął ku sobie stołownik nasz, Dobra 
Sprawa. Zajmował on pokój od podwórza, obok kuchni, długi, o dwóch oknach 
wychodzących na ogród i na podwórze.
Był to chuderlawy, zgarbiony człowiek o białej twarzy, 2 czarną, rozdzieloną 
bródką, z dobrymi oczami, w okularach. Był małomówny, nie rzucający się w oczy, 
i kiedy proszono go na obiad czy herbatę, odpowiadał zawsze w ten sam sposób:
—  Dobra sprawa.
Tak też babcia nazywała go w oczy i za oczy:
—  Lońka, zawołaj Dobrą Sprawę na herbatę!
—  A dlaczego to Dobra Sprawa tak mało je?
Cały jego pokój był zastawiony jakimiś skrzynkami i grubymi książkami, 
zadrukowanymi nie znanym mi, odmiennym niż w psałterzu pismem; wszędzie stały 
butelki z różnobarwnymi płynami, leżały kawałki miedzi i żelaza, pręty ołowiu. 
Od rana do wieczora, w zrudzia-łej kurtce skórzanej, w szarych spodniach w 
kratkę, cały umazany jakimiś farbami, nieprzyjemnie pachnący, roztargany i 
niezręczny, topił ołów, spajał jakieś miedziane kawałki, ważył coś na maleńkiej 
wadze, pomrukiwał, parzył sobie palce i pośpiesznie dmuchał na nie, potem 
przetarłszy okulary podchodził potykając się do wykresów na ścianie i jakby 
wąchał je, niemal dotykając papieru wąskim i prostym, dziwnie białym nosem. A 
niekiedy nagle zatrzymywał się w środku pokoju lub przy oknie i długo stał z 
zamkniętymi oczami, z uniesioną w górę twarzą, skamieniały, milczący.
Wchodziłem na dach szopy i z podwórza obserwowałem go przez otwarte okno; 
widziałem niebieski płomień lampki spirytusowej stojącej na stole i ciemną jego 
postać, widziałem,   jak coś tam pisze w brudnym,
- 124 -
postrzępionym zeszycie, a jego okulary połyskują zimno i niebieskawo jak płytki 
lodu. Czarnoksięska robota tego człowieka trzymała mnie całymi godzinami na 
dachu, rozpalając pełną udręki ciekawość.
Niekiedy stawał w oknie, jak w ramie, i założywszy ręce w tył patrzył prGsto na 
dach, ale mnie jak gdyby nie dostrzegał, co było bardzo przykre. Nagle podbiegał 
do stołu i zgięty we dwoje szperał po nim.
Myślę, że gdyby był bogatszy, lepiej ubrany, bałbym się go, lecz był ubogi; nad 
kołnierzem jego kurtki wystawał zmięty, brudny kołnierzyk koszuli, spodnie były 
w plamach i łatach, na bosych nogach miał przydeptane pantofle. Biedacy nie 
wzbudzają strachu, nie są groźni: upewniło mnie w tym mniemaniu pełne 
współczucia zachowanie się babci względem nich i pogardliwy stosunek dziadka.
Nikt w domu nie lubił Dobrej Sprawy; wszyscy mówili o nim z kpinami; wesoła żona 
wojskowego nazywała go „kredowym nosem", wujek Piotr — aptekarzem i czarownikiem, 
dziadek — czarnoksiężnikiem, farmazo-nem.
—  Co on robi? — spytałem się babci. Ofuknęła mnie ostro:
—  Nie twoja rzecz; milcz lepiej...
Pewnego razu, wziąwszy na odwagę, podszedłem do jego okna i spytałem nie mogąc 
ukryć wzruszenia:
—  A co ty tam robisz?
Drgnął, długo patrzył sponad okularów i wyciągnąwszy ku mnie rękę w ranach i 
bliznach od oparzelin powiedział:
—  Właź!...
Propozycja wejścia nie przez drzwi, lecz przez okno, jeszcze bardziej podniosła 
go w moich oczach. Usiadł na skrzyni, postawił mnie przed sobą, odsunął, 
przysunął znowu i wreszcie spytał przyciszonym głosem:
- 125 -
—  A skądżeś ty?
To było zastanawiające: cztery ??2? na dzień siedziałem w kuchni przy stole obok 
niego! Odpowiedziałem:
—  Tutejszy wnuk...
—  Ach, tak — powiedział 0glądając swój palec i zamilkł.
Wtedy uznałem za stosowne wyjaśnić mu:
—  Ja nie jestem Kaszyrin, tylko Pieszkow...
—  Pieszkow? — powtórzył z mylnym akcentem na e. — Dobra sprawa.
Odsunął mnie na bok, wstał i idąc do stołu powiedział:
—  No, siedź spokojnie...
Długo, długo siedziałem obserwując, jak piłuje kawałek miedzi umocowany w imadle. 
Na karton pod imadłem padają złote ziarenka opiłków; oto zebrał je w garść, 
wsypał do grubej czarki, dodał z puszki proszku białego jak sól, oblał czymś z 
ciemnej butelki; w czarce zasyczało, buchnął dyni; gryzący zapach uderzył w 
nozdrza, chwycił mnie kaszel, zacząłem kręcić głową, a on, czarownik, chełpliwie 
zapytał:
—  Brzydko pachnie?
—  Tak!
—  Otóż to! To, bracie, bardzo dobrze!
„Ma się czym chwalić!" — pomyślałem i powiedziałem opryskliwie:
—  Jak brzydko, to już niedobrze...
—  Ejże! — zawołał mrugnąwszy. — Nie zawsze jednak, bracie! A czy umiesz grać w 
miedziaki?
—  W podbij ankę?
—  Tak, w podbij ankę.
—  Umiem.
—  Chcesz, obleję ci miedziaka ołowiem? Świetny będzie do podbijania!
—  Chcę.
- 126 -
—  No, to dawaj miedziaka.
Znów podszedł do' mnie z dymiącą czarką w ręce i zaglądając do niej jednym okiem, 
powiedział:
—  Zrobię ci ołowiankę, a ty za to nie przychodź do mnie. Dobrze?
Poczułem się okrutnie dotknięty.
—  Ja i tak już nigdy tu nie przyjdę...
Obrażony, poszedłem do ogrodu. Tam krzątał się dzia^ dek okładając nawozem 
korzenie jabłoni. Była jesień, liście już dawno zaczęły opadać.
—  Na, masz, podcinaj maliny! — powiedział dziadek podając mi nożyce.
Spytałem go:
—  Co robi Dobra Sprawa?
—  Niszczy pokój — odpowiedział dziadek ze złością, — Podłogę powypalał, tapetę 
zabrudził, poobrywał. Powiem mu, żeby się wyniósł.
—? No pewnie — przytaknąłem zabierając się da przycinania zeschłych łodyg w 
maliniaku.
Ale zbytnio się pośpieszyłem.
W deszczowe wieczory, jeżeli dziadek wychodził, babcia urządzała w kuchni bardzo 
ciekawe zebrania zapraszając na herbatę wszystkich mieszkańców domu: 
przychodzili furmani, ordynans, często zjawiała się żwawa Pietrowna, niekiedy 
nawet zaglądała wesoła lokatorka i zawsze w kącie koło pieca, nieruchomy i 
milczący k tkwił Dobra Sprawa. Niemy Stiopa grał z Tatarem w karty; Walej 
trzaskał mmi po szerokim nosie niemowy i przygadywał:
—  Asz-szajtan!
Wujek Piotr przynosił ogromną pajdę białego chleba i konfitury „pesteczki" w 
dużym glinianym słoju, krajał chleb na małe kawałki, smarował je obficie 
konfiturami i rozdawał wszystkim te smaczne, malinowe kromki, trzymając je na 
dłoni i nisko się kłaniając:
- 127 -
—  Wyświadczcie mi łaską, skosztujcie! — prosił uprzejmie, a kiedy ktoś brał od 
niego kromkę, uważnie oglądał swoją ciemną dłoń i spostrzegłszy na niej kropelkę 
konfitur zlizywał ją skwapliwie.
Pietrowna przynosiła w butelce nalewkę wiśniową; wesoła pani — orzechy i 
cukierki. Zaczynała się uczta co się zowie, największa przyjemność babci.
Wkrótce po tym, jak Dobra Sprawa zaproponował mi łapówkę za to, bym go nie 
odwiedzał, babcia urządziła właśnie taki wieczór. Padał i chlupał rzęsisty 
deszcz jesienny, zawodził wiatr, szumiały drzewa łomocząc gałęziami o ścianę. W 
kuchni było ciepło, przytulnie, wszyscy siedzieli blisko siebie, wszyscy byli 
jacyś szczególnie mili i skupieni, a babcia, szczodrze jak rzadko kiedy, 
opowiadała bajki, co jedną to piękniejszą.
Siedziała na skraju pieca opierając się nogami o stopień, pochylona ku obecnym, 
których oświecał płomień maleńkiej, blaszanej lampki. Zwykle, kiedy była w 
dobrym nastroju, siadała na piecu tłumacząc się:
—  Muszę usiąść na górze, tak z wysoka lepiej mi się mówi!
Siadałem u jej nóg, na szerokim stopniu wiodącym na przypiecek, prawie nad głową 
Dobrej Sprawy. Babcia opowiadała piękną historię o wojowniku Iwanie i pustelniku 
Mironie. Miarowo płynęły jędrne, ważkie 
słowa:                                                                    ; 
j   ; ;   (.}   \
Żył raz Gordion, zły wojewoda, Czarna dusza, serce kamienne, Prawdy  nie słuchał, 
ludzi katował, Żył w grzechu, jak puszczyk w dziupli. Lecz najsrożej nie lubił 
Gordion Starca Mirona, pustelnika, Cichego prawdy obrońcy, Nieulękłego 
dobroczyńcy. Zwie wojewoda sługę wiernego, Iwanuszkę,  wojownika  chrobrego:
- 128 -
—  Idźże, Iwanku, i zabij starca, Starucha Mirona chełpliwego! Idź i odrąb mu 
głowę, Chwyć ją za siwą brodę,
Przynieś — rzucę ją psom na pożarcie!
Poszedł  Iwan,  posłuchał  rozkazu.
Idzie Iwan, gorzko rozmyśla:
„Nie z mej woli idę — mus prowadzi.
Widać taka ma dola od Boga." Schował miecz ostry Iwan pod połę, Wszedł i 
pokłonił się pustelnikowi:
—  Jak zdrowie służy, zacny staruszku? Bóg na cię łaskaw? Czy ci wciąż sprzyja?
Jasnowidzący starzec się uśmiecha, Mądrymi usty mówi do nieco:
—  Przestań, Iwanku, prawdę ukrywać! Bogu Najwyższemu wszystko wiadome, I złe, i 
dobre leży w Jego ręku!
Wiem przecie, po co do mnie przyszedłeś! Wstyd Iwankowi przed pustelnikiem, Alo 
i boi się nieposłuszeństwa. Z pochvy skórzanej miecz swój wydobył, Wytarł żelazo 
szeroką połą:
—  Widzisz, Mironie,  chciałem cię zabić . Tak, żebyś nawet miecza nie ujrzał, 
Lecz teraz módl się do Pana Boga, Módl się do Niego już po raz ostatni Za siebie, 
za mnie, za cały ród ludzki,
A potem ja ci głowę odrąbię!...
Padł na kolana pustelnik Miron, Klęczy cichutko pod dębem młodym, Dąbek się 
przed nim pochyla nisko, A święty starzec mówi z uśmiechem:
—  Długo ci  przyjdzie  czekać, Iwanie. Długa modlitwa za cały ród ludzki! 
Lepiej by ci od razu zabić mnie, Iwanie, Żebyś nie męczył się niepotrzebnie.
Na to się Iwan srodze nachmurzył, Na to niemądrą wyrzekł przechwałkę:
—  Jak powiedziane, tak powiedziane! Módl się spokojnie, choć wiek poczekam!...
Gorki II
- 129 -
Pustelnik modli się do wieczora,
Od wieczora się modli do porannej zorzy,
Od porannej zorzy do samej nocy,
Od lata modli się aż do wiosny.
Modli się Miron, modli rok za rokiem,
Młody dąb sięgnął już pod  obłoki,
Z żołędzi jego gęsty las wyrósł,
A modlitwy świętej końca  nie widać!
I tak bez zmiany po dziś dzień zostało: Starzec wciąż cicho skarży się Panu, 
Boga prosi — dla ludzi o pomoc, Przecudowną Bogurodzicę — o radość.
Iwan-wojownik obok niego stoi,
Miecz jego dawno w proch się rozsypał
I  kutą zbroję rdza dawno stoczyła,
Zbutwiały, spadły piękne szaty jego,
Zimą i latem nagi stoi Iwan.
Skwar go suszy — nie wysuszy,
Czerw z niego krew toczy, ale jej nie wytoczy,
Wilki, niedźwiedzie  go nie tykają,
Zawieje, mrozy  przechodzą  mimo.
Sam nie ma siły z miejsca się ruszyć
Ni ręki podnieść, ni  słowa wyrzec.
Taka na niego zesłana kara:
Złego rozkazu żeby nie słuchał,
Cudzym sumieniem się nie zasłaniał!
A modlitwa starca za nas grzeszników
Po dziś dzień płynie do Pana Boga,
Jak rzeka jasna do wód oceanu!
Już na początku opowiadania babci zauważyłem, że Dobra Sprawa jest czymś 
wzruszony: dziwnie nerwowo poruszał rękami, zdejmował i nakładał okulary, 
wymachiwał nimi w takt śpiewanych słów, kiwał głową, mocno przyciskał palcami 
oczy i wciąż ocierał szybkim ruchem dłoni czoło i policzki, jak człowiek pokryty 
potem. Jeśli ktoś ze słuchaczy poruszał się, zakaszlaŁ szurgnął nogami, 
stołownik strofował go surowo:
— Sz-sz!
A kiedy  babcia" umilkła,   gwałtownie   poderwał się
- 130 -
i wymachując rękami, zakręcił się jakoś nienaturalnie i wymamrotał:
—  Wiecie, to jest zdumiewające, to trzeba koniecznie zapisać. To takie 
strasznie prawdziwe, nasze...
Teraz było widać zupełnie wyraźnie, że płacze. Oczy jego kąpały się we łzach, 
wypływających spod dolnej i górnej powieki; było to dziwne i bardzo żałosne. 
Biegał po kuchni, śmiesznie, niezgrabnie podskakując, wymachiwał sobie przed 
nosem okularami chcąc je nałożyć, ale wciąż nie udawało mu się zaczepić drutów 
za uszy. Wujek Piotr z uśmiechem spoglądał na niego, wszyscy milczeli zmieszani, 
a babcia mówiła pośpiesznie:
—  A zapiszcie, grzechu w tym nie ma; ja umiem jeszcze wiele takich...
—  Nie, właśnie to! To jest takie prawdziwie rosyf-Skie! — wykrzykiwał w 
podnieceniu i nagle, jakby zastygłszy pośrodku kuchni, zaczął prędko mówić, tnąc 
powietrze prawą ręką, kiedy w lewej drżały mu okulary. Mówił długo, z zapałem, 
piskliwie, przytupując nogą i często powtarzając te same słowa:
—  Nie można żyć cudzym sumieniem, nie można, nie można!
Potem nagle głos mu się załamał: stołownik zamilkł, popatrzył na wszystkich i 
cicho, jak winowajca, odszedł z opuszczoną głową. Wszyscy uśmiechali się, 
patrzyli, zmieszani, jeden na drugiego, babcia wsunęła się głęboko na przypiecek, 
w półmrok, i ledwie widoczna, wzdychała ciężko.
Wycierając dłonią czerwone, grube wargi Pietrowna zapytała:
—? Rozgniewał się czy co?
—  Nie — odpowiedział wujek Piotr. — On tylko tak sobie...
§•
- 131 -
Babcia zeszła z pieca i zaczęła w milczeniu rozdmuchiwać samowar, a wujek Piotr 
mówił bez pośpiechu:
—  Panowie wszyscy są tacy — kapryśniki! Walej bąknął ponuro:
—  Kawaler zawsze dziwaczy!
Wszyscy się roześmiali, a wujek Piotr ciągnął dalej:
—  Na płacz mu się zebrało. Widocznie dawniej szczupak szedł mu na wędkę, a 
teraz nawet płotka rzadko...
Zrobiło mi się smutno. Jakaś udręka ściskała mi serce. Dobra Sprawa bardzo mnie 
zdziwił, było mi go żal. Tak wyraźnie wbiły mi się w pamięć jego oczy tonące we 
łzach.
Nie nocował tego dnia w domu, a nazajutrz przyszedł dopiero po obiedzie, cichy, 
zmięty, wyraźnie zawstydzony.
—  Wczoraj narobiłem dużo hałasu — powiedział do babci z miną winowajcy, jak 
mały chłopiec. — Czy się nie gniewacie?
—  A za co?
—  A że się wtrąciłem, gadałem?
—  Przecież nie obraziliście nikogo...
Czułem, że babcia się go boi, nie patrzy mu w oczj i mówi inaczej niż zwykle, 
zbyt cicho.
Podszedł tuż do niej i powiedział niezwykle prosto:
—  Widzicie, jestem straszliwie samotny, nie mam nikogo! Milczy człowiek, milczy 
— i nagle jakby ci dusza wezbrała, jakby się w niej coś przerwało... Gotów 
jesteś mówić do kamieni, do drzewa...
Babcia odsunęła się od niego.
—  Moglibyście się ożenić...
—  Ech! — skrzywił się i odszedł machnąwszy ręką. Babcia nachmurzona, popatrzyła 
za nim, zażyła tabaki i przykazała mi surowo:
- 132 -
—  Ty się zanadto nie kręć koło niego; Bóg wie, co to za jeden.
A mnie znów coś pociągnęło ku niemu.
Widzilałem, jak zmieniła się, jak zapadła jego twarz, kiedy powiedział: 
„straszliwie samotny"; w tych słowach było coś zrozumiałego dla mnie, coś, co 
chwyciło mnie za serce; poszedłem za nim.
Zajrzałem z podwórza do okna jego pokoju; był pusty i podobny do komórki, gdzie 
w pośpiechu, byle jak wrzucono różne niepotrzebne rzeczy, równie niepotrzebne i 
dziwne jak ich właściciel. Poszedłem do ogrodu i tam zobaczyłem go w dole po 
spalonej łaźni; zgarbiony, z rękami splecionymi na karku, oparty łokciami o 
kolana, siedział niewygodnie na końcu nadpalonej belki. Belka była zasypana 
ziemią, tylko jej zwęglony, lśniący koniec sterczał w powietrzu nad zeschłym 
piołunem, pokrzywami, łopuchem. I to, że tak niewygodnie siedział, pociągało 
mnie jeszcze bardziej do tego człowieka.
Długo mnie nie > spostrzegał patrząc w dal ślepymi oczami puchacza, potem spytał 
nagle, jakby z niechęcią:
—  Po mnie?
—  Nie.
—  A po co?
—  Tak sobie.
Zdjął okulary, przetarł je chusteczką, całą w czerwonych i czarnych plamach, i 
przywołał mnie:
—  No, chodź tu!
Kiedy usiadłem obok niego, objął mnie mocno za ramiona.
—  Siedź! Będziemy siedzieć i milczeć. Dobrze? O, tak... Czy jesteś uparty?
—  Tak.
—  Dobra sprawa!
- 133 -
Długo milczeliśmy. Wieczór był cichy, łagodny, jeden z tych smutnych wieczorów 
babiego lata, kiedy wszystko dokoła — jeszcze tak barwne — płowieje w oczach, 
zanika z każdą godziną, a ziemia, już wyczerpawszy swoje upajające letnie wonie, 
pachnie tylko chłodną wilgocią. Powietrze jest dziwnie przezroczyste, a na tle 
poczerwieniałego nieba krążą niespokojnie kawki nasuwając niewesołe myśli. 
Dokoła głucho i cicho; każdy dźwięk — trzepotanie się ptaka, szelest spadającego 
liścia — wydaje się głośny, wywołuje pełen lęku dreszcz, lecz za chwilę znów 
można pogrążyć się w ciszy, która ogarnęła całą ziemię i wypełnia serce.
W takich chwilach rodzą się myśli szczególnie czyste i lotne, ale' są zwiewne i 
przezroczyste jak pajęczyna, nie dają się ująć w słowa. Zapalają się i gasną 
szybko jak spadające gwiazdy, rozniecając w duszy nieokreśloną tęsknotę; to 
budzą w niej niepokój, to ją kołyszą, i dusza wre, przetapia się, przyjmując 
kształt na całe życie. Tak tworzy się jej oblicze.
Przytulony do ciepłego boku stołownika, patrzyłem razem z nim poprzez czarne 
gałęzde jabłoni na czerwone niebo, śledziłem lot skrzętnych czeczotek, 
przyglądałem się, jak szczygły wstrząsają suchymi główkami ostu wydziobując jego 
cierpkie ziarnka, jak od pola ciągną skłębione, błękitnawe obłoki, purpurowe po 
brzegach, a poniżej nich wrony lecą ociężale ku gniazdom, na cmentarz. Wszystko 
było piękne i jakoś osobliwie, niecodziennie zrozumiale i bliskie.
Niekiedy człowiek pytał głęboko westchnąwszy:
—  Wspaniale, bracie, prawda? A nie wilgotno, nie chłodno ci?
Kiedy zaś niebo zszarzało i wszystko dokoła jakby nabrzmiało i wypełniło się 
wilgotnym zmierzchem, powiedział:
—  No, dosyć! Idziemy...
- 135 -
Przy furtce zatrzymał się mówiąc cicho:
—  Dobrą masz babkę! Z rodzimego gruntu wyrosła... Zamknął oczy i uśmiechając 
się powiedział półgłosem,
bardzo wyraźnie:
Taka na niego zesłana kara: Złego rozkazu żeby nie słuchał, Cudzym sumieniem się 
nie zasłaniał!..
—  Zapamiętaj   to sobie dobrze, bracie! I popychając mnie naprzód spytał:
—  Umiesz pisać?
—  Nie.
—  Naucz się. A jak się nauczysz — zapisuj, co babcia opowiada. To, bracie, 
warto...
Zaprzyjaźniliśmy się. Odtąd przychodziłem do Dobrej Sprawy, kiedy tylko miałem 
ochotę, siadałem na skrzyni wypełnionej jakimiś łachami i bez przeszkody 
obserwowałem, jak topi ołów, rozgrzewa miedź, jak lekkim młotkiem o pięknej 
rękojeści kuje na małym kowadle rozżarzone żelazne płytki, pracuje raszplą, 
pilnikami, szmerglem i cieniutką jak nitka piłą. I wszystko waży na czułej, 
miedzianej wadze. Wlewa do grubych, białych czarek różne płyny i patrzy, jak 
dymią napełniając pokój gryzącym zapachem, marszczy czoło, zagląda do grubej 
książki i pomrukuje przygryzając czerwone wargi albo podśpiewuje z lekka 
ochrypłym głosem: O, różo Saronu...i
—  Co ty takiego robisz?
—  Jedną rzecz, bracie...
—  Jaką?
—  A-a, widzisz,   nie   umiem tak powiedzieć, żebyś zrozumiał...
i S a r o n — jedna z najurodzajniejszych dolin w Palestynie, wspomniana w 
Biblii w Pieśni nad pieśniami króla Salomona.
- 136 -
—  Dziadek mówi, że ty może fałszywe pieniądze robisz...
—  Dziadek? Hm... No, to głupstwa mówi! Pieniądze,, bracie, to bzdura...
—  A czym za chleb zapłacisz?
—  No tak, bracie, za chleb trzeba płacić, to prawda...
—  A widzisz? I za wołowinę też...
—  I za wołowinę... ,
Cicho, niezwykle ujmująco śmieje się, łaskocze mnie za uchem jak szczeniaka i 
mówi:
—  Zupełnie nie potrafię się z tobą spierać — kładziesz mnie, bracie, na obie 
łopatki; wiesz co, lepiej pomilczmy sobie.
Niekiedy przerywał robotę, siadał obok mnie i długo patrzyliśmy przez okno, jak 
chmury sieją deszczem na dachy, na podwórze zarosłe trawą, jak ubożeją jabłonie 
tracąc liście... Dobra Sprawa mówił mało, ale zawsze trafne, niezbędne słowa; 
najczęściej jednak chcąc zwrócić na coś moją uwagę z lekka mnie trącał i 
wskazywał okiem, mrugając porozumiewawczo.
Nie widzę nic szczególnego na podwórzu, lecz po tych szturchnięciach łokciem i 
krótkich uwagach wszystko wydaje mi się szczególnie ważne, wszystko głęboko 
zapada w pamięć. Oto przez podwórze biegnie kot, zatrzymał się przed lśniącą 
kałużą i patrząc na swoje odbicie podnosi miękką łapkę, jakby je chciał uderzyć. 
Dobra Sprawa mówi cichutko:
—  Koty są dumne i nieufne...
Złocistoirdzawy kogut Mamaj frunąwszy na płot chwycił się go mocno, zatrzepotał 
skrzydłami, omal nie spadł i rozgniewany, gderliwie bełkocze wyciągnąwszy szyję.
—  Ważny jak generał, ale niezbyt mądry...
- 137 -
Idzie niezdarny Walej stąpając po błocie ciężko jak stary koń; jego twarz z 
wydatnymi kośćmi policzkowy-mi jest odęta; Walej patrzy w niebo zmrużywszy oczy; 
prosto na Pierś pada mu biały jesienny promień; miedziany guzik kurtki płonie. 
Tatar staje i dotyka go krzywymi palcami.
—  Lubuje się nim, jakby medal dostał...
Szybko i mocno przywiązałem się do Dobrej Sprawy, stał się dla mnie niezbędny i 
w chwilach gorzkich krzywd, i w dniach radości. Sam małomówny, nie bronił mi 
mówić o wszystkim, co mi tylko przychodziło do głowy. Dziadek zawsze strofował 
mnie ostro:
—  Nie terkocz, czarci młynie!
A babcia była tak pogrążona w swoich myślach, że nie słyszała i nie wchłaniała 
cudzych.
Dobra Sprawa zawsze słuchał uważnie mojej paplaniny i często mówił do mnie z 
uśmiechem-
—  No, bracie, to nie tak, sam to wymyśliłeś..
I zawsze ta jego krótka uwaga była wypowiedziana w porę, była konieczna. Widział 
jakby na wskroś wszystko, co się działo w mej głowie i w moim sercu, widział 
wszystkie zbędne, nieprawdziwe słowa, zanim zdążyłem je wypowiedzieć, widział i 
odrzucał je ode mnie dwoma łagodnymi uderzeniami:
—  Kłamiesz, bracie...
Często umyślnie wystawiałem na próbę ten jego czarodziejski dar; niekiedy 
wymyślę coś i opowiadam, jakby to była prawda, lecz on, posłuchawszy trochę 
potrząsa przecząco głową:
—  Ale kłamiesz, bracie!...
—  A skąd wiesz?
—  Już ja, bracie, widzę...
Niekiedy, idąc na plac Sienny po wodę, babcia zabierała mnie ? sobą. Pewnego 
razu zobaczyliśmy jak pięciu mieszczan bije chłopa:   powalili   go  na ziemię
- 138 -
i tarmoszą jak psy — psa. Babcia odczepiła od wiader nosidło i wymachując nim 
ruszyła na mieszczan, rzuciwszy mi:
—  Uciekaj stąd!
Ale ja, przerażony, pobiegłem za nią i zacząłem ciskać w mieszczan kamieniami. 
Babcia dzielnie okładała ich nosidłem, tłukła po plecach, po łbach. Ujęli się za 
chłopem jeszcze jacyś ludzie, mieszczanie uciekli, babcia zaczęła obmywać 
pobitego. Twarz miał pokaleczoną, jeszcze teraz czuję odrazę na wspomnienie, jak 
brudnym palcem przyciskał rozerwane nozdrze i wył, i kaszlał, a spod palca 
bryzgała krew na twarz babci, na jej pierś. Babcia także krzyczała i trzęsła się.
Kiedy po przyjściu do domu pobiegłem do stołownika i zacząłem mu o tym opowiadać, 
przerwał pracę, stanął przede mną, wzniósłszy długi pilnik jak szablę, i patrzył 
na mnie spod okularów bacznie i surowo. Potem nagle przerwał mi mówiąc niezwykle 
dobitnie:
—  Ślicznie, właśnie tak wszystko się odbyło! Bardzo dobrze!
Wstrząśnięty tym, co widziałem, nie zdążyłem pojąć sensu jego słów i mówiłem 
nadal, lecz on objął mnie i kuśtykając po pokoju powiedział:
—  Dosyć, więcej nie trzeba! Już powiedziałeś, bracie, wszystko, co trzeba, 
rozumiesz? Wszystko!
Zamilkłem urażony, ale pomyślawszy chwilę, ze zdumieniem pojąłem, że zatrzymał 
mnie w porę. Rzeczywiście, powiedziałem wszystko.
—  Ty, bracie, takich wypadków zbytnio nie roztrzą-. saj, niedobrze, by zostały 
w pamięci! — powiedział.
Czasami nieoczekiwanie mówił mi słowa, które zapamiętałem na całe życie. 
Opowiedziałem mu o swoim wrogu Klusznikowie, zabijace z ulicy Nowej, grubym 
chłopaku z wielką  głową, którego  ani ja  nie mogłem
139 -
zmóc w walce, ani on mnie.    Dobra Sprawa uważnie wysłuchał moich żalów i 
powiedział:
—  Bzdura! Taka siła nic nie znaczy! Prawdziwa siła polega na szybkości ruchów; 
irn szybciej, tym silniej, rozumiesz?
W następną niedzielę spróbowałem wprawić w szybszy ruch swoje pięści i z 
łatwością zwyciężyłem Klu-sznikowa. To sprawiło, że z jeszcze większą uwagą 
słuchałem słów sitołowmka.
—  Do każdej rzeczy trzeba umieć się wziąć, rozumiesz? To bardzo trudno umieć 
się wziąć do rzeczy!
Nie zrozumiałem, co chce przez to powiedzieć, ale mimo woli zapamiętywałem te i 
inne uwagi, a zapamiętywałem dlatego, że w prostocie tych słów było coś 
niepokojąco tajemniczego: przecież to nic trudnego wziąć kamień, kawałek chleba, 
kubek, młotek!
A w domu coraz bardziej nie lubiano Dobrej Sprawy; nawet łagodna kotka wesołej 
lokatorki me siadała mu na kolanach jak innym i nie podchodziła, kiedy ją 
przywoływał przyjaźnie. Biłem ją za to, targałem za uszy i prawie z płaczem 
namawiałem, by się go nie bała.
—  Moje ubranie czuć kwasami i dlatego kotka nie chce przyjść do mnie — 
wyjaśniał, ale wiedziałem, że wszyscy, nawet babcia, tłumaczyli to inaczej, 
wrogo dla stołownika, niesłusznie i krzywdząco.
—  Po co u niego wysiadujesz? — pytała z gniewem babcia. — Czekaj, jeszcze cię 
nauczy czego złego...
A dziadek, ten rudy tchórz, okrutnie bił mnie za każde odwiedziny u stołownika, 
jeśli się tylko o nich dowiedział. Oczywiście nie mówiłem Dobrej Sprawie, że 
zabraniają mi przyjaźnić się z nim, ale szczerze opowiadałem, jak się w domu do 
niego odnoszą.
—  Babcia boi się ciebie, mówi, że ty jesteś czarnoksiężnik, a dziadek — żeś 
wróg Pana Boga i niebezpieczny dla ludzi...
- 140 -
Potrząsał głową, jakby się opędzał od much; na jego kredowej twarzy wraz z 
lekkim rumieńcem pojawiał się uśmiech, od którego ściskało się serce i ciemniało 
mi w oczach.
—  Widzę to, bracie — mówił cichutko. — To smutne, prawda?
—  Tak!
—  Smutne, bracie... V/ końcu go wygryźli.
Pewnego razu przyszedłem do niego po śniadaniu i widzę, że siedząc na podłodze 
pakuje swoje rzeczy do skrzynek, cichutko nucąc o róży Saronu.
—  No, żegnaj, bracie! Wyprowadzam się...
—  Dlaczego?
Uważnie popatrzył na mnie mówiąc:
—  Jak to, nie wiesz? Pokój jest potrzebny dla twojej matki...
—  Kto to powiedział?
—  Dziadek...
—  Kłamie!
Dobra Sprawa pociągnął mnie za rękę ku sobie i kiedy usiadłem na podłodze, 
powiedział cicho:
—  Nie gniewaj się! Myślałem, bracie, że wiesz, ale nie mówisz mi tego; to 
niedobrze, pomyślałem...
Ogarnął mnie smutek i nieokreślony żal do niego.
—  Posłuchaj — mówił prawie szeptem, uśmiechając się. — Pamiętasz, powiedziałem 
ci: nie przychodź do mnie?
Kiwnąłem głową.
—  Obraziłeś się na mnie, tak?
—  Tak...
—  A ja, bracie, nie chciałem cię obrazić, ja, widzisz, wiedziałem: jak się ze 
mną zaprzyjaźnisz, twoi będą ci wymyślać. No, czy nie tak było? Rozumiesz, 
dlaczego to powiedziałem?
- 141 -
Mówił, jakby był małym chłopcem, moim rówieśnikiem. Strasznie ucieszyły mnie te 
jego słowa, wydało mi się nawet, że pojąłem go dawno — jeszcze wtedy —-toteż 
powiedziałem:
—  Dawno to zrozumiałem!
—  No tak! Ta-ak, bracie. Tak, mój kochany!... . Niewymownie zabolało mnie serce.
—  Dlaczego oni wszyscy cię nie lubią?
Objął mnie, przytulił do siebie i odpowiedział mrugnąwszy znacząco:
—  Obcy jestem, rozumiesz? Za to właśnie. Nie taki... Szarpałem go  za rękaw, 
bezradny, nie wiedząc,   co
powiedzieć.
—  Nie gniewaj się — powtórzył i szeptem, na ucho, dodał: — Płakać też nie 
trzeba...
A jemu samemu również płynęły łzy spod zamglonych okularów.
Potem, jak zwykle, długo siedzieliśmy w milczeniu, z rzadka tylko zamieniając z 
sobą kilka słów.
Wieczorem odjechał, przyjaźnie pożegnawszy się ze wszystkimi, a mnie mocno 
uściskał. Wyszedłem przed bramę i widziałem, jak trząsł się na wozie, którego 
koła rozgniatały grudy zmarzłego błota. Zaraz po jego wyjeździe babcia zaczęła 
sprzątać i szorować brudny pokój, a ja umyślnie chodziłem z kąta w kąt i 
przeszkadzałem jej.
—  Odejdź stąd! —krzyczała natknąwszy się ńa mnie.
—  Dlaczego wygnaliście go?
—  Jeszcze mi tu dogaduj!
—  Wszyscyście durnie — powiedziałem. Zaczęła mnie okładać mokrą ścierką, 
krzycząc:
—  Czyś ty oszalał, postrzeleńcze?!
—  Ty nie, ale oni wszyscy to durnie — poprawiłem się, ale to jej nie 
udobruchało.
- 142 -
Podczas kolacji dziadek mówił:
— No, chwała Bogu! Bo czasem, gdy go zobaczyłem, to jakby mi kto nóż wbił w 
serce: och — myślę — trzeba się go pozbyć!
Ze złości złamałem łyżkę i znów oberwałem.
Tak skończyła się moja przyjaźń z pierwszym człowiekiem z nieskończonego szeregu 
ludzi obcych w swym rodzinnym kraju — najlepszych jego ludzi.
IX
Wydaje mi się, że w latach dzieciństwa byłem niby ul, do którego różni prości, 
szarzy ludzie znosili jak pszczoły miód swojej wiedzy i rozmyślań o życiu, 
szczodrze wzbogacając moją duszę, czym kto mógł. Często miód ten bywał brudny i 
gorzki, ale każde poznanie — to mimo wszystko miód.
Po wyjeździe Dobrej Sprawy zaprzyjaźnił się ze mną wujek Piotr. Podobny był do 
dziadka; równie su-chy> schludny, czyściutki, tylko niższego wzrostu i w ogóle 
drobniejszy od niego. Przypominał wyrostka, który dla żartu przebrał się za 
staruszka. Twarz jego była utkana jak sito z cieniutkich zmarszczek skóry, wśród 
których poruszały się niczym czyżyki w klatce śmieszne bystre oczy z żółtawymi 
białkami. Jego siwe włosy wiły się, bródka była cała w pierścieniach, kiedy 
palił fajkę, dym — tej samej barwy co włosy — również się zwijał, nawet mowa 
jego była jakby kędzierzawa, pełna pogaduszek. Mówił brzęczącym głosem, na pozór 
przyjaźnie, jednak zawsze wydawało mi się, że kpi sobie ze wszystkich.
— Z początku nakazała mi jaśnie pani hrabina, Tatian Aleksjejewna: „Będziesz 
kowalem!", a po pewnym czasie przykazuje: „Pomagaj ogrodnikowi!" Ano,
- 143 -
i
dobrze; tylko — choć chłop na głowie stanie, a nie dogodzi ci, panie. Innym 
razem hrabina powiada: „Mógłbyś, Piotruszka, ryby łowić!" A mnie wszystko jedno, 
mogę i ryby... Ale jak się tylko zapaliłem do tego — dosyć, żegnajcie, ryby, a 
ja mam do miasta jechać, za furmana, na zarobek. No cóż, można i za furmana; no 
i co jeszcze? Ale już nic więcej nie zdążyliśmy z hrabiną zmienić. Przyszło 
uwłaszczenie i zostałem przy koniu; teraz jego mam zamiast hrabiny.
Koń ten był bardzo stary; wyglądał, jakby go kiedyś zaczął malować różnymi 
kolorami na białym tle pijany malarz — zaczął i nie skończył. Nogi miał 
wywichnięte; a cały był jakby uszyty z gałganów; koścista głowa z mętnymi oczami 
smutnie zwisała, słabo przyczepiona do tułowia rozdętymi żyłami i starą, wytartą 
skórą. Wujek Piotr odnosił się do niego z szacunkiem, nie bił go i nazywał 
„Tanką".
Dziadek powiedział mu kiedyś:
—  Jakże to! Bydlę chrześcijańskim imieniem nazywasz?
—  Gdzież tam, Wasiliju Wasiliewiczu, gdzież tam, łaskawoo! Chrześcijańskiego 
imienia TaĄka — nie ma, jest tylko Tatiana.
Wuj Piotr także umiał czytać i był bardzo biegły w Piśmie świętym; zawsze 
spierali się z dziadkiem, który ze świętych jest świętszy; osądzali, jeden 
surowiej od drugiego, biblijnych grzeszników; szczególnie dostawało się 
Absalonowi. Niekiedy spór przybierał czysto gramatyczny charakter; dziadek mówił: 
zgrzesizyłech, popełniałech nieprawości, zawiniłecb a wujek utrzymywał, że 
należy mówić: zgrzeszyłżem, popełniałżem nieprawości, zawiniłżem.
— Inaczej po mojemu, inaczej po twojemu! — gorączkował się dziadek; twarz mu 
nabiegała krwią i przedrzeźniał: — yłżem, aiżem...
144
Ale wujek Piotr, otaczając się dymem, zapytywał zjadliwie:
—  A czym lepsze twoje „łech"? Dla Pana Boga wcale nie lepsze. Bóg, słuchając 
modlitwy, może myśli: modli się pod figurą, a ma diabła za skórą!
—  Wynoś się, Aleksy! — ze złością krzyczał na mnie dziadek błyskając zielonymi 
oczami.
Piotr bardzo lubił czystość, porządek. Idąc przez podwórze kopnięciem odrzucał 
na bok wiórki, skorupki, kości; odrzucał i przygadywał:
—'? Niepotrzebneś, a przeszkadzasz!
Chętny był do pogawędki, wydawało się, że jest dobry, wesoły, ale niekiedy oczy 
nabiegały mu krwią, mętniały i nieruchomiały jak u umarłego. Niekiedy siadał 
gdzieś w kącie, w ciemności, skurczony, ponury i niemy jak jego bratanek.
—  Co ci, wujku Piotrze?
—  Odejdź — mówił głucho i surowo.
W jednym z domów na naszej ulicy mieszkał jakiś pan, z guzem na czole, który 
miał niezwykle dziwne przyzwyczajenie: w święta siadał sobie przy oknie i 
strzelał z fuzji śrutem do psów, kotów, kur, wron, a także do przechodniów, 
którzy mu nie przypadli do gustu. Pewnego razu obsiał „kuropatwiakiem"J bok 
Dobrej Sprawy; śrut nie przebił skórzanej kurtki, kilka sztuk jednak znalazło 
się w kieszeni. Pamiętam, jak uważnie oglądał stołownik przez okulary 
szarogranato-we śrucinki. Dziadek namawiał go, żeby wniósł skargę, ale stołownik 
powiedział rzucając śruciny w kąt kuchni:
—  Nie warto.
Innym razem strzelec wpakował kilka śrucin dziadkowi w nogę, dziadek się 
rozzłościł, wniósł skargę do
1 Kuropatwiak — drobny śrut na ptactwo, ? — Gprki ?                              
_ 145 _
sędziego, zaczął zbierać poszkodowanych i świadków z całej ulicy, ale pan nagle 
gdzieś znikł.
Za każdym razem kiedy z ulicy dochodził huk wystrzałów, wujek Piotr, jeśli był w 
domu, pośpiesznie wciągał na siwą głowę odświętną, wypłowiałą czapkę z dużym 
daszkiem i szybko wybiegał przed bramę. Potem zakładał ręce do tyłu, pod kaftan, 
unosił go jak ogon koguci i wypiąwszy brzuch, szedł z powagą po chodniku obok 
strzelca; przejdzie, wróci i znów zaczyna od nowa. My wszyscy stoimy przy bramie, 
w oknie widać siną twarz wojskowego, a nad nią jasnowłosą głowę jego żony; z 
podwórza Betlenga też wychodzą jacyś ludzie, tylko z szarego, martwego domu 
Owsjan-nikowa nie pokazuje się nikt.
Niekiedy wujek Piotr przechadza się na próżno: myśliwy widocznie nie uważa go za 
zwierzynę godną strzału, ale czasami dubeltówka grzmi raz za razem:
—  Buch — buch!...
Nie przyśpieszając kroku Piotr podchodził do nas i bardzo zadowolony mówił:
—  W połę mnie trzepnął!
Pewnego razu śrut trafił go w ramię i szyję; babcia wydłubując igłą śrucinki 
łajała wujka Piotra:
—  Po co się temu dzikusowi nadstawiasz? A jak ci oko wybije?!
—  E-e-e, nie wybije, Akulino Iwanowna — pogardliwie mówił Piotr. — To żaden 
strzelec...
—  Ale po co go narowisz?
—  A czy to ja go narowię? Mam chęć podrażnić się ? panem...
I oglądając na dłoni wydobyte z ciała śruciny mówił:
—  Żaden strzelec! U hrabiny Tatian Aleksjejewny był czasowo na stanowisku 
małżeńskim — ona mężów zmieniała niczym lokajów — a więc był przy niej Ma-mont 
Iljicz, wojskowy. No, ten to strzelał! On, babko,
- 146
tylko kulami, nie inaczej. Postawi głupiego Igna-szkę daleko, tak może o 
czterdzieści kroków, uwiąże durniowi u pasa butelkę, że zwisa mu między kolanami, 
a Ignaszka nogi rozstawi i z głupia się śmieje. Ma-mont Iljicz wyceluje z 
pistoletu — bach! i po butelce! Tylko jeden raz — giez ukąsił Ignaszkę czy co, 
że szarpnął się, a kula poszła w kolano, w samą rzepkę. Zawołali lekarza, zaraz 
nogę oderżnął — i basta. Pochowali ją...
—  A głupi Ignaszka?
—  No cóż, nic. Głupi nie potrzebuje ani nóg, ani rąk: własna głupota go żywi. 
Głupiego każdy lubi, głupota jest nieszkodliwa. Mówi się: czy to diak, czy 
oskarżyciel, jeśli głupi — nie krzywdziciel...
Babci nie dziwiły takie opowiadania, sama umiała ich dziesiątki,   ale   mnie   
robiło   się   nieswojo   i   pytałem Piotra: r  — A na śmierć zabić może taki 
pan?
—  Dlaczego by nie! Mo-o-że. Oni nawet między sobą jeden drugiego zabijają. Do 
Tatian Aleksjejewny przyjechał ułan; posprzeczali się z Mamontem, zaraz 
pistolety do ręki, poszli do parku; tam, przy stawie, na ścieżce, ten ułan — 
bach Mamontowi w samą wątrobę! Mamonta — na cmentarz, ułana — na Kaukaz, i po 
wszystkim! Tak to oni między sobą! A o chłopach i innych to nawet nie ma co 
mówić! Teraz im. widzisz, nie żal łudzi, bo nie są ich, ale dawniej to żałowali 
— przecież to było własne mienie.
—  No i wtedy nie bardzo żałowali — mówi babcia. Wujek Piotr zgadza się:
—  I to prawda: własne mienie, ale tanie...
Był mi przyjazny, rozmawiał ze mną dobroduszniej niż z dorosłymi i nie unikał 
mojego wzroku, ale coś mi się w nim nie podobało. Częstując wszystkich 
ulubionymi konfiturami, moją kromkę chleba smarował gru-
ie«
- 147 -
biej, przywoził mi z miasta pierniki słodowe, makagigi i rozmawiał ze mną zawsze 
poważnie, cicho.
—  Jak żyć będziesz, dobrodziejku? Do wojska pójdziesz czy na urzędnika?
—  Do wojska.
—  To dobrze. Teraz i żołnierzowi nie jest tak źle. Na popa iść też dobrze; 
pokrzykujesz sobie: „Panie, zmiłuj się", oto i cała robota... Pop ma nawet lżej 
niżli żołnierz, a jeszcze lżej od popa ma rybak, żadna nauka mu ??? potrzebna, 
byle się przyzwyczaił!...
Zabawnie pokazywał, jak ryby krążą dokoła przynęty, jak się trzepoczą okonie, 
głowacze, leszcze, kiedy połkną haczyk.
—  Ty się gniewasz, jak cię dziadek wychłosta — pocieszał mnie. — A tu gniewać 
się, dobrodziejku, nie ma o co, to dla nauki cię biją, i to jest takie tam 
dziecinne bicie! Pani moja, Tatian Aleks je jewna, ta dopiero biła wyśmienicie! 
Miała do tego umyślnego człowieka — Chrystoforem go zwali — takiego majstra w 
swoim fachu, że go, zdarzało się, sąsiedzi z innych dworów wypraszali od pani 
hrabiny: — Zwolnijcie, dobrodziejko, Tatian Aleksj ej ewno, Chrystofora, żeby 
nam czeladź przetrzepał! — i zwalniała.
Bez urazy, szczegółowo opowiadał, jak hrabina w białej muślinowej sukni i w 
powiewnej chusteczce koloru nieba siedziała na ganku z kolumienkami, na 
czerwonym fotelu, a Chrystofor chłostał w jej oczach baby i chłopów.
—  A ten Chrystofor, dobrodziejku, choć był z Ria-zania, wyglądał na Cygana albo 
Chochla l\ wąsy miał od ucha do ucha, pysk — siny: brodę golił. Trudno było 
zmiarkować, czy był głupi, czy też głupiego uda-
i Chochoł — pogardliwa lub żartobliwa nazwa Ukraińca w carskiej Rosji.
- 148 -
wał, żeby się go ludzie za bardzo nie czepiali. Bywało, przyjdzie do kuchni, 
naleje wody do garnuszka, złapie muchę, karalucha czy jakiegoś żuka i topi 
patyczkiem, długo, powoli... Albo własną „blondynkę" wyjmie zza kołnierza i też 
ją topi...
Takie i temu podobne historie były mi już dobrze znane, wiele ich słyszałem z 
ust babci i dziadka. Naj-różnorodniejsze, ale wszystkie dziwnie do siebie 
podobne: zawsze męczono człowieka, znęcano się nad nim, prześladowano. 
Sprzykrzyły mi się te opowiadania, słuchać mi się ich nie chciało, prosiłem więc 
furmana:
—  Opowiedz coś innego!
Ściągał wszystkie zmarszczki ku ustom, potem przesuwał je do oczu i godził się:
—  Dobrze, ty nienasytku, niech będzie coś innego... Ano, mieliśmy kucharza...
—  Kto miał?
—  Hrabina Tatian Aleksjejewna.
—  Dlaczego nazywasz ją Tatian? Czy była mężczyzną?
Roześmiał się chichotliwie.
—  Rozumie się, była to pani, ale miała wąsiki. Czar-niutkie; była rodem z 
czarnych Niemców; jest to ludek w rodzaju Murzynów. A więc był u nas kucharz- to 
dobrodziejku, będzie śmieszna historia...
Śmieszna historia polegała na tym, że kucharzowi nde udał się kulebiak i 
zmuszono go, aby zjadł g0 cały naraz; zjadł i zachorował.
Gniewałem się:
—  To wcale nie jest śmieszne!
—  A co jest śmieszne? No, powiedz!
—  Nie wiem...
—  No, to milcz!
I znów snuł nudną pajęczynę.
Niekiedy w święta przychodzili do nas w gościnę cio-
- 149 -
teczni bracia: smutny i ospały Sasza wuja Michała i schludny, wszystkowiedzący 
Sasza wuja Jakuba. Pewnego razu, kiedyśmy w trójkę podróżowali po dachach 
zabudowań, zobaczyliśmy na podwórzu Betlenga pana w zielonej futrzanej kurtce. 
Siedząc na stosie drzewa pod ścianą bawił się ze szczeniętami; jego mała, łysa, 
żółta głowa była odsłonięta. Któryś z braci wpadł na pomysł, by wykraść mu jedno 
ze szczeniąt. Natychmiast powstał przemyślny plan kradzieży: bracia zaraz wyjdą 
na ulicę przed bramę domu Betlenga, ja nastraszę pana, a kiedy ten z przestrachu 
ucieknie, oni wpadną na podwórze i porwą szczenię.
—  Jak go przestraszyć? Jeden z braci zaproponował:
—  Napluj mu na łysinę!
Czy to taki grzech napluć komuś na głowę? Wiele razy słyszałem i widziałem, że z 
człowiekiem postępowano znacznie gorzej, więc, rzecz jasna, uczciwie wypełniłem 
wzięte na siebie zadanie.
Zrobił się wielki hałas i skandal, na podwórze do nas przyszła z domu Betlenga 
cała armia mężczyzn i kobiet z młodym, pięknym oficerem na czele, a ponieważ 
obaj bracia w chwili dokonania przestępstwa spokojnie spacerowali po ulicy, 
jakby nigdy nic nie wiedzieli o mojej dzikiej psocie, dziadek sprał tylko mnie, 
ku szczególnemu zadowoleniu wszystkich mieszkańców domu Betlenga.
Kiedy zbity leża!em w kuchni na wyżce \ wlazł tam do mnie odświętnie ubrany, 
wesolutki wujek Piotr.
—  Sprytnie to wymyśliłeś, dobrodziej ku! — powiedział szeptem. — Tak właśnie 
trzeba, dobrze mu, sta-
i Wyżka  — szeroka   prycza  z desek,  między piecem rosyjskim a przeciwległą 
ścianą, umieszczona wysoko pod sufitem.
- 150 -
remu kozłowi, pluj na nich. Jeszcze by się przydało — kamieniem go w zgniły łeb!
Stała mi przed oczyma wygolona, dziecinna twarz pana, pamiętałem, jak cicho i 
żałośnie skomlał niby szczenię, wycierając żółtą łysinę małymi rękami; wstyd mi 
było niewymownie, nienawidziłem braci, ale zapomniałem od razu o tym wszystkim, 
kiedy spojrzałem na siateczkowatą twarz furmana. Drgała tak samo przeraził wie 
odpychająco jak twarz dziadka, kiedy mnie bił.
—  Wynoś się! — krzyknąłem spychając Piotra rękami i nogami.
Zachichotał, mrugnął na mnie i zlazł z wyżki.
Od tego czasu straciłem ochotę do rozmowy z nim, zacząłem go unikać i 
równocześnie podejrzliwie śledzić, niejasno czegoś wyczekując.
Wkrótce po historii z panem zdarzyła się jeszcze jedna. Dawno już pociągał mnie 
cichy dom Owsjanni-kowa; zdawało mi się, że w tym szarym domu płynie osobliwe, 
tajemnicze życie z bajek.
Mieszkańcy domu Betlenga żyli gwarno i wesoło; było tam wiele pięknych pań, 
przychodzili do nich oficerowie i studenci, zawsze rozlegały się śmiechy, gwar 
rozmów, śpiew i muzyka. Sam wygląd domu był także wesoły: jasno połyskiwały 
szyby, zieleń kwiatów w oknach była różnorodna i jaskrawa. Dziadek nie lubił 
tego domu.
—  Heretyki, bezbożniki — mówił o wszystkich jego mieszkańcach, a kobiety 
nazywał obrzydliwym słowem, którego znaczenie wyjaśnił mi kiedyś ze złośliwym 
zadowoleniem wujek Piotr, także w obrzydliwy sposób.
Surowy i milczący dom Owsjannikowa budził w dziadku szacunek.
Ten parterowy, lecz wysoki dom sięgał głęboko w podwórze, zarośnięte darnią, 
czyste i opustoszałe, ze stud-
- 151 -
nią pośrodku, pod daszkiem na dwóch słupkach. Dom jakby odsunął się od ulicy, 
chowając się przed nią. Trzy jego okna, wąskie,_ o łukowatym kształcie, były 
umieszczone wysoko nad ziemią, a ich zmętniałe szyby lśniły w słońcu jak tęcza. 
Z drugiej strony bramy stał spichlerz, z zupełnie taką samą fasadą jak dom, 
także z trzema oknami, lecz ślepymi; do szarej ściany przybito ramy z listew i 
wewnątrz namalowano białą farbą poprzeczki okienne. Te ślepe okna były 
nieprzyjemne, a spichlerz także nasuwał myśl, że dom chce się ukryć, żyć 
niepostrzeżenie. Było coś cichego i obrażonego, a raczej coś cichego i 
wyniosłego, w tej całej posesji, w jej pustych stajniach i równie pustych 
szopach z ogromnymi wrotami.
Niekiedy po podwórzu chodził utykając wysoki starzec, bez brody, z białymd 
wąsami; szczecinki wąsów sterczały jak igiełki. Czasami inny starzec z 
bokobrodami i orlim nosem wyprowadzał ze stajni siwego, dłu-gogłowego konia o 
wąskiej piersi i smukłych nogach; wychodząc na podwórze koń jakby kłaniał się 
wszystkim dokoła, niczym pokorny mnich. Chromy klepał go głośno po szyi, gwizdał, 
przeciągle wzdychał, a potem znów wprowadzano konia do ciemnej stajni. Wydawało 
mi się, że starzec chciałby wyjechać z domu, ale nie może — jest zaczarowany.
Prawie co dzień na podwórzu bawiło się od południa do wieczora trzech chłopców. 
Byli jednakowo ubrani w szare kurtki i spodnie, nosili jednakowe czapeczki; 
mieli okrągłe twarze, szare oczy i byli tak bardzo podobni do siebie, że 
rozróżniałem ich tylko po wzroście.
Obserwowałem ich przez szczelinę w płocie; nie widzieli mnie, a tak chciałem, by 
mnie spostrzegli. Podobało mi się, że tak ładnie, wesoło i zgodnie bawią się w 
nie znane mi zabawy, podobały mi się ich ubrania, wzajemna troskliwość, 
szczególnie wyraźna w stosunku
- 152 -
do najmłodszego brata, śmiesznego, żwawego malca. Kiedy się przewrócił, śmiali 
się jak to zawsze, kiedy ktoś upadnie, ale śmiali się bez złośliwości, 
natychmiast pomagali mu wstać i jeżeli zabrudził sobie ręce czy kolana, 
wycierali mu palce i spodenki liśćmi łopianu, chusteczkami, a średni chłopiec 
mówił dobrodusznie:
—  Och, jaiki niezdaia!...
Nigdy nie wymyślali sobie, nie oszukiwali się wzajemnie i wszyscy trzej byłi 
bardzo zręczni, silni, niestrudzeni.
Pewnego razu wlazłem na drzewo i gwizdnąłem; zatrzymali się tam, gdzie ich 
zastał mój gwizd, potem zeszli się razem bez pośpiechu i spoglądając na mnie 
zaczęli się nad czymś cichutko naradzać. Pomyślałem, że będą rzucać we mnie 
kamieniami, zlazłem na ziemię, nabrałem kamyków do kieszeni, za pazuchę i znów 
wdrapałem się na drzewo, ale chłopcy bawili się już daleko w kącie podwórza ? 
widocznie o mnie zapomnieli. Zasmuciło mnie to, ale nie miałem ochoty zaczynać 
wTojny pierwszy, kiedy nagle ktoś krzyknął na nich przez lufcik:
—  Dzieci, marsz do domu!
Poszli nie śpiesząc się, pokornie jak gęsi.
Wiele razy siadywałem na drzewie przy płocie czekając, że nagle zawołają, bym 
przyszedł bawić się z nimi,, ale nie wołali mnie. Już bawiłem się z nimi w myśli, 
zapominając się niekiedy do tego stopnia, że wykrzykiwałem i śmiałem się głośno; 
wtedy wszyscy trzej patrzyli na mnie, cichutko coś mówiąc między sobą, a ja, 
zawstydzony,- schodziłem na ziemię.
Pewnego razu zaczęli się bawić w chowanego; kolej szukania przypadła na 
średniego, stanął więc w kącie za spichrzem, uczciwie zakrył oczy rękami, nie 
podglądając, a jego bracia pobiegli się ukryć. Starszy szybko i zwinnie wlazł do 
szerokich, sań pod okapem spichrza.
- 153 -
a malec straciwszy głowę biegał śmiesznie dokoła studni nie wiedząc, gdzieby się 
schować.
—  Raz — krzyknął starszy — dwa...
Malec wskoczył na krawędź studni, chwycił za sznur, spuścił nogi do pustego 
kubła i kubeł znikł głucho postukując o cembrowinę.
Oniemiałem patrząc, jak szybko i bezgłośnie obraca się dobrze naoliwione koło, 
lecz naraz zrozumiałem, co się stać może za chwilę i zeskoczyłem na ich podwórze 
krzycząc:
-— Wpadł do studni!...
Średni chłopiec podbiegł do studni równocześnie ze mną i uczepił się sznura; 
poderwało go do góry, otarło mu ręce, ale w porę zdążyłem chwycić sznur, kiedy 
nadbiegł również starszy pomagając mi przy wyciąganiu kubła.
—  Tylko, proszę, pomalutku — szepnął.
Szybko wyciągnęliśmy malca. Był także przestraszony; z palców prawej ręki kapała 
mu krew, policzek miał mocno podrapany, był mokry do pasa, blady, niemal siny, 
lecz wstrząsany dreszczem, uśmiechał się patrząc szeroko otwartymi oczami, 
uśmiechał się i mówił:
—  Ja-ak upa-ada-ałem...
—  Lozum stlacileś widocznie — powiedział średni objąwszy go i wycierając mu 
chusteczką krew z twarzy, % starszy nachmurzył się i rzekł:
—  Chodźmy i tak nie da się ukryć... -— Zbiją was? — spytałem.
Kiwnął głową, potem powiedział wyciągnąwszy do mnie rękę:
—  Aleś ty szybko przybiegł!
Uradowany pochwałą, nie zdążyłem ująć jego ręki, kiedy znów zwrócił się do 
średniego brata:
—  Chodźmy, bo się przeziębi! Powiemy, że upadł, a o studni nie trzeba mówić!
- 154 -
—  Tak, nie trzeba — zgodził się najmłodszy, drżąc jak w febrze. — Upadłem w 
kałużę, tak?
Odeszli.
Wszystko to rozegrało się tak szybko, że kiedy spojrzałem na gałąź, z której 
zeskoczyłem, kołysała się jeszcze, zrzucając żółte liście.
Przez tydzień może bracia nie wychodzili na podwórze, a potem pojawili się znowu, 
głośniejsi niż poprzednio. Kiedy starszy zobaczył mnie na drzewie, zawołał 
przyjaźnie:
—  Chodź do nas!
Poszliśmy pod daszek spichlerza, do starych sań i przyglądając się sobie 
wzajemnie, długo gwarzyliśmy.
—- Zbili was? — spytałem.
—• Tak, dostało się nam — odpowiedział starszy.
Trudno było uwierzyć, że tych chłopców także biją jak mnie; było mi przykro za 
nich.
—  Dlaczego chwytasz ptaki? — spytał najmłodszy.
—  A bo ładnie śpiewają.
—  Nie chwytaj ich, lepiej niech latają, gdzie chcą..,
—  No dobrze, nie będę!
—  Tylko wpierw złap jednego i podaruj mi,
—  Chcesz? A jakiego?
—  Wesołego. I w klatce.
—  A więc czyżyka.
—  Kot zje — powiedział średni. — I tatuś nie pozwoli.
Starszy potwierdził: ?—? Nie pozwoli...
—  A matkę macie?
-- Nie — powiedział starszy, ale średni sprostował:
—  Mamy, tylko długą, nie naszą, a naszej nie ma, umaiła.
—  Druga nazywa się macocha — powiedziałem, Starszy kiwnął głową:
- 155 -
—  ???.
I wszyscy trzej zamyślili się, spochmurnieli.
Z bajek babci wiedziałem, co to jest macocha, i zaduma ich była dla mnie 
zrozumiała. Siedzieli blisko jeden obok drugiego, jednakowi, niczym kurczęta; a 
mnie przyszła na myśl wiedźma-macocha, która podstępnie zajęła miejsce rodzonej 
matki, i pocieszyłem ich:
—  Jeszcze wróci rodzona matka, poczekajcie! Starszy wzruszył ramionami:
—  Jeśli umarła? To się nie zdarza...
Nie zdarza? Boże, ileż to razy umarli, nawet porąbani na kawałki, 
zmartwychwstali, gdy ich spryskano wodą życia! Ileż to razy śmierć nie była 
prawdziwa, nie przez Boga zesłana,  tylko przez  czarowników i  czarownice!
W podnieceniu zacząłem im opowiadać historie zasłyszane od babci; starszy z 
początku wciąż się uśmiechał i mówił cichutko:
—  To są bajki, znamy je..'.
Jego bracia słuchali w milczeniu; malutki mocno zacisnął wargi i wydął policzki, 
a średni oparłszy się łokciem o kolano schylił się ku mnie i przyciągał brata 
ręką zarzuconą mu na szyję.
Już się mocno zmierzchało, nad dachami zwisały czerwone obłoki, kiedy przed nami 
wyrósł jak spod ziemi starzec o białych wąsach, w brunatnej, długiej szacie, 
jaką noszą popi, i w kudłatej futrzanej czapce.
—  Co to za jeden? — spytał wskazując na mnie palcem.
Najstarszy chłopczyk wstał i wskazał głową na dom dziadka:
—  Gn jest stamtąd...
—  Kto go zawołał?
Chłopcy, jak na komendę, milcząc wyszli z sań i poszli do domu, znów 
przypominając mi pokorne gęsi. Starzec chwycił mnie silnie za ramię i 
poprowadził
- 156 -
przez podwórze do bramy. Zbierało rni się na płacz ze strachu, ale szedł takimi 
dużymi krokami i tak szybko, że nie zdążyłem zapłakać, kiedy już znalazłem się 
na ulicy/ a on zatrzymawszy się przy furtce pogroził mi palcem i powiedział:
—  Nie waż się przychodzić do mnie! Rozgniewałem się.
—  Ja nie do ciebie przychodzę, stary diable! Znów chwycił mnie długą ręką i 
prowadząc po tro-
tuarze spytał, jakby mnie młotkiem walił po głowie:
—  Twój dziadek w domu?
Na moje nieszczęście dziadek był w domu; stanął przed groźnym starcem z głową 
zadartą do góry i wysuniętą naprzód bródką i mówił pośpiesznie, patrząc w jego 
oczy, matowe i okrągłe jak srebrne dwukopiej-kówki:
—  Matka jego wyjechała, ja jestem człowiek zajęty, nie ma komu dopilnować go, 
niech już pan pułkownik wybaczy!
Pułkownik chrząknął na cały dom, odwrócił się jak drewniany słup i wyszedł, a ja 
po pewnym czasie znalazłem się na podwórzu, w wozie wujka Piotra.
—  Znów oberwałeś, dobrodziejku? — spytał wyprzęgając konia. — Za co cię zbili?
Kiedy opowiedziałem za co, uniósł się i syknął:
—  A po coś zaprzyjaźnił się z nimi? To paniczyki, gadziny; oto, co masz za nich! 
Teraz ty ich nabij, ile wlezie!
Długo jeszcze pomstował, rozzłoszczony z powodu pobicia; słuchałem go z początku 
z sympatią, ale jego sia-teczkowata twarz drgała coraz nieprzyjemniej i to 
nasunęło mi myśl, że chłopców także zbiją i że wobec mnie nic nie zawinili.
—  Ich bić nie trzeba, oni są dobrzy, a ty kłamiesz — powiedziałem.
- 157
Popatrzył na mnie i wrzasnął nieoczekiwanie:
—  Wynoś się z wozu!
™ Jesteś głupi! — krzyknąłem zeskoczywszy na ziemię.
Zaczął mnie gonić po podwórzu, bezskutecznie starając się mnie schwycić; gonił i 
skrzeczał nienatural" nym głosem:
—  Głupi jestem? Kłamię? Ja ci...
Na kuchenny ganek wyszła babcia; podbiegłem do-niej, a on zaczął się skarżyć:
—  Żyć mi nie daje to chłopaczysko! Prawie pięć razy starszy jestem od niego, a 
on wymyśla mi — i „ty taki synu", i „ty kłamco", i najgorszymi wyrazami...
Kiedy kłamano mi w oczy, traciłem głowę i głupiałem ze zdziwienia; podobnie 
straciłem głowę i teraz, ale babcia powiedziała spokojnie:
—  No, Piotrze, to już zwyczajnie kłamiesz, tak obrzydliwie ci nie wymyślał!
Dziadek uwierzyłby furmanowi.
Od tego dnia zaczęła się między nami milcząca, zła wojna: Piotr starał się niby 
niechcący to poszturchnąć mnie, to uderzyć lejcami, wypuszczał moje ptaki, raz 
napuścił na nie kota i z byle jakiego powodu skarżył się na mnie dziadkowi, 
zawsze przesadzając; zdawało mi się coraz częściej, że jest to taki sam chłopiec 
jak ja5 tylko przebrany za starego. Ja z kolei rozplatałem mu łapcie, 
niepostrzeżenie rozkręcałem i nadcinałern troczki, tak że rozrywały się, kiedy 
Piotr się obuwał. Pewnego razu nasypałem mu do czapki pieprzu, że przez całą 
godzinę kichał — w ogóle starałem się w miarę sił i umiejętności nie pozostawać 
mu dłużny. W święta Piotr całymi dniami bacznie mnie śledził i nieraz 
przyłapywał na rzeczy zakazanej — na kontakcie z paniczykami; przyłapywał i 
donosił dziadkowi.
Znajomość z paniczykami trwała i stawała się dla
- 158 -
mnie coraz cenniejsza. W ciasnym zaułku między ścianą domu dziadka i płotem 
Owsjannikowa rosły: wiąz, lipa i rozłożysty krzew czarnego bzu; pod tym krzewem 
wyciąłem w płocie półokrągły otwór; bracia po kolei albo po dwóch na raz 
podchodzili do niego i rozmawialiśmy cichutko, przysiadłszy w kucki lub klęcząc. 
Jeden z nich zawsze czuwał, żeby pułkownik nie zdybał nas znienacka.
Chłopcy opowiadali o swoim niewesołym życiu. Smutno mi było, kiedy ich słuchałem. 
Mówili o tym, jak żyją schwytane przeze mnie ptaki i o wielu dziecinnych 
sprawach, ale nigdy słowem nie wspomnieli o macosze i ojcu — przynajmniej nie 
przypominam sobie tego. Najczęściej jednak po prostu proponowali, bym 
opowiedział im bajkę. Sumiennie powtarzałem historie zasłyszane od babci, a 
jeśli coś zapomniałem, prosiłem, by poczekali, i biegłem spytać jej o to. Bardzo 
to lubiła.
Opowiadałem aim wiele o babci; najstarszy chłopiec powiedział kiedyś, 
westchnąwszy głęboko:
—  Babcie pewno wszystkie są bardzo dobre, myśmy także .mieli dobrą...
Tak często i smutno mówił: był, była, było, jakby przeżył na ziemi sto lat, a 
nie jedenaście. Miał, pamiętam, wąskie dłonie, cienkie palce i cały był cienki, 
kruchy. Oczy miał bardzo jasne i łagodne, jak płomyki lampek cerkiewnych. Jego 
bracia byli także mili, budzili uczucie głębokiej ufności; zawsze chciałem im 
zrobić jakąś przyjemność, ale najstarszy bardziej mi się podobał.
Pochłonięty rozmową, często nie spostrzegałem, jak nadchodził wujek Piotr 
płosząc nas przeciągłym krzykiem:
—  Zno-o-wu?
Widziałem, że napada go coraz częściej ponure otę-
- 159
pienie, nauczyłem się nawet zawczasu rozpoznawać, w jakim humorze wraca z pracy. 
Zwykle otwierał bramę bez pośpiechu, zawiasy skrzypiały przeciągle, leniwie; 
jeśli był w złym humorze, zawiasy zgrzytały krótko, jakby jęcząc z bólu.
Jego niemy bratanek wyjechał na wieś żenić się; Piotr mieszkał sam nad stajnią, 
w niziutkiej komórce z malutkim okienkiem, przesyconej ciężkim zapachem zleżałej 
skóry, dziegciu, potu i tytoniu. Z powodu tego zapachu nie chodziłem nigdy do 
niego. Sypiał teraz nie gasząc lampy, co bardzo nie podobało się dziadkowi.
—  Uważaj! Jeszcze mnie spalisz, Piotrze!
—  Nie ma mowy, bądź spokojny! Stawiam lampę na noc do miseczki z wodą — 
odpowiedział patrząc w bok.
Teraz zwykle patrzył jakoś w bok i dawno przestał uczestniczyć w wieczornych 
przyjęciach babci; nie częstował konfiturami, twarz mu się skurczyła, zmarszczki 
pogłębiły się, nawet chodził inaczej, chwiejąc się i powłócząc nogami jak chory.
Pewnego razu, w dzień powszedni, odgarniałem rano z dziadkiem śnieg, który spadł 
nocą obficie; nagle klamka furtki dźwięcznie i jakoś niezwykle szczęknęła, na 
podwórze wszedł policjant, zastawił furtkę plecami i kiwnął na dziadka grubym, 
szarym palcem. Kiedy dziadek podszedł, policjant nachylił ku niemu twarz z 
wielkim nosem i jakby kując nim dziadka po czole, zaczął coś mówić szeptem, a 
dziadek skwapliwie odpowiedział:
—  Tu! Kiedy? Dalibóg, nie przypominam sobie... I nagle śmiesznie podskoczył i 
krzyknął:
—  Boże, zmiłuj się! Naprawdę?
—  Ciszej — surowo upomniał go policjant. Dziadek obejrzał się i zobaczył mnie.
—  Zabieraj łopaty i ruszaj do domu! Schowałem się za węgieł, a oni  poszli  do 
komórki
- 160 -
furmana.    Policjant   zdjął z prawej    ręki rękawiczkę i uderzył nią po lewej 
dłoni, mówiąc:
—  On wie, co się święci: konia zostawił, a sam się ukrył...
Pobiegłem do kuchni opowiedzieć babci wszystko, co widziałem i słyszałem; 
właśnie wyrabiała w dzieży ciasto na chleb, kiwając białą od mąki głową. 
Wysłuchawszy mnie powiedziała spokojnie;
—  Ukradł coś widocznie... Idź, baw się, co ci do tego!
Kiedy znów wybiegłem na podwórze, dziadek stał przy furtce z czapką w ręku i 
żegnał się patrząc w niebo. Twarz miał zagniewaną, nasrożoną, jedna noga mu 
drżała.
—  Powiedziałem ci raz, ruszaj do domu! — krzyknął tupnąwszy nogą. I sam poszedł 
za mną, a kiedy znalazł się w kuchni zawołał:
—  Chodź no tu, matko!
Poszli do sąsiedniego pokoju, długo z sobą szeptali i kiedy babcia znów przyszła 
do kuchni, nie miałem wątpliwości, że stało się coś strasznego.
—  Czego się zlękłaś?
—  Cicho bądź, rozumiesz — odpowiedziała cichutko.
Przez cały dzień było w domu nieprzyjemnie, przejmował mnie strach; dziadek i 
babcia wymieniali trwożliwe spojrzenia, mówili cicho, niezrozumiale, półsłówkami, 
co wzmagało jeszcze nastrój niepokoju.
—  Zapal no, matko, wszędzie lampki — powiedział dziadek pokasłując.
Jedli obiad bez apetytu, ale pośpiesznie, jak gdyby kogoś oczekiwali; dziadek, 
znużony, wydymał policzki, chrząkał i wyrzekał:
—  Wielka jest moc diabła nad człowiekiem! Przecież wydawało się, że jest 
bogobojny i pobożny, do cerkwi chodzi, a oto co się okazało...
11 — Gorki II
- 161
Babcia wzdychała.
Niewymownie długo gasł ten srebrzyście przymglony zimowy dzień, a w domu robiło 
się coraz niespokojniej, coraz ciężej.
Pod wieczór przyszedł policjant, już inny, rudy i gruby, usiadł w kuchni na 
ławce i drzemał posapując i kiwając się. Babcia spytała go:
—  Jakżeście go wyśledzili? Odpowiedział nie zaraz, z namaszczeniem:
—  Bądźcie spokojni! U nas wszystko wyśledzą. Pamiętam,   siedziałem   przy   
oknie   i   rozgrzewając
w ustach starodawny grosz starałem się odbić na lodzie szyby świętego Jerzego w 
walce ze smokiem.
Nagle w sieni rozległ się hałas, szeroko rozwarły się drzwi i ukazała się 
Piętrowna krzycząc ogłuszająco od progu:
—  Chodźcie popatrzeć, co tam jest u was za domem! Kiedy zobaczyła policjanta, 
rzuciła się z powrotem
do sieni, ale ten chwycił ją za spódnicę i sam wrzasnął z przestrachem:
—  Stój, coś ty za jedna? Na co popatrzeć? Potknęła się o próg, upadła na kolana 
i zaczęła krzyczeć zachłystując się słowami i łzami:
—  Idę doić krowy, patrzę: co tam leży u Kaszyrinów w ogrodzie? Coś jakby but?...
W tej chwili jednak dziadek krzyknął z wściekłością, tupiąc nogami:
—  Kłamiesz, głupia! Nic nie mogłaś zobaczyć w ogrodzie; płot wysoki, szpar w 
nim iiie ma, kłamiesz! Nic tam nie ma!
—  Ojczulku! — krzyczała Pietrowna wyciągając ku niemu jedną rękę, a drugą 
trzymając się za głowę. — Prawda, ojczulku, skłamałam! Idę, a tu widzę ślady do 
waszego płotu i śnieg wydeptany w jednym miejscu; zajrzałam przez płot i widzę — 
leży...
- 162 -
—  Kto-o?
Krzyki te trwały strasznie długo i nic nie można było z nich zrozumieć; nagle 
wszyscy, jak szaleni, popychając się wzajemnie rzucili się ku drzwiom i wybiegli 
do ogrodu. Tam, w dole miękko wysłanym śniegiem, leżał wuj Piotr oparty plecami 
o nadpaloną belkę, z głową nisko opuszczoną na piersi. Poniżej prawego ucha miał 
głęboką szczelinę, czerwoną jak usta; sterczały z niej, niczym zęby, sinawe 
strzępy. Ze strachu przymknąłem oczy i przez rzęsy ujrzałem na kolanach Piotra 
znany mi nóż rymarski, a koło niego skurczone, pociemniałe palce prawej ręki; 
lewa była odrzucona w bok i zatonęła w śniegu. Śnieg dokoła niego stopniał, 
drobne ciało zagłębiło się w miękkim, białym puchu i wydawało się jeszcze 
bardziej dziecięce. Po prawej stronie czerwieniła się na śniegu dziwna plama 
podobna do ptaka, z lewej śnieg był nietknięty, gładki i oślepiająco biały. 
Pokornie pochylona głowa opierała się podbródkiem o pierś, przygniatając gęstą, 
kędzierzawą brodę; na nagiej piersi, w czerwonych strugach skrzepłej krwi, 
zwisał duży miedziany krzyż. Od gwaru głosów ciężko huczało mi w głowie; 
nieustannie krzyczała Pietrowna, krzyczał policjant posyłając gdzieś Wale ja i 
dziadek krzyczał:
—  Nie zadeptywać śladów!
Nagle jednak spochmurniał i patrząc sobie pod nogi, głośno i władczo powiedział 
do policjanta:
—  A ty niepotrzebnie wrzeszczysz, panie władzo! To już Boża sprawa, Boży sąd, a 
ty ze swoim tam różnym draństwem... Ech, wy-y!...
I wszyscy nagle zamilkli, wszyscy utkwili wzrok w nieboszczyku wzdychając i 
żegnając się.
Z podwórza do ogrodu przybiegali jacyś ludzie, przełazili przez płot od strony 
Pietrowny, przewracali się, coś tam pomrukiwali, ale mimo wszystko było cicho,
ii*
- 163 -
dopóki dziadek obejrzawszy się dokoła nie krzyknął z rozpaczą:
—  Sąsiedzi, jakże tak można, przecież maliniak cały połamiecie! Cóż to, 
sumienia nie macie?
Babcia wzięła mnie za rękę i pochlipując zaprowadziła do domu...
—  Co on zrobił? — spytałem.
—  Czy nie widziałeś...? — odpowiedziała.
Przez cały wieczór do późna w noc w kuchni i przyległym pokoju tłoczyli się i 
krzyczeli obcy ludzie, policja wydawała jakieś rozkazy; człowiek podobny do 
diakona pisał coś i pytał kwacząc jak kaczka:
—  Jak? Jak?
Babcia częstowała wszystkich w kuchni herbatą, przy stole siedział okrąglutki 
mężczyzna, dziobaty, z wąsami, i skrzypiącym głosem opowiadał:
—  Prawdziwe imię i nazwisko jego nie jest wiadome, ustalono tylko, że jest on 
rodem z Jełaómy. A Niemy — wcale nie jest niemową i do wszystkiego się przyznał. 
I ten trzeci się przyznał, bo jest jeszcze trzeci. Już od dawien dawna grabili 
cerkwie, było to dich główne rzemiosło.
—  O, Boże! — wzdychała Pietrowna, czerwona i mokra.
Leżałem na wyżce i kiedy patrzyłem w dół, wydawało mi się, że wszyscy ludzie są 
niziutcy, grubi i straszni...
X
Pewnego razu w sobotę, poszedłem wczesnym rankiem do ogrodu Pietrowny łowić gile; 
łowiłem długo, ale napuszone, o czerwonym podgardlu ptaki nie wchodziły do 
potrzasku. Uwodząc swym pięknem, przecha-
- 164 -
dzały się zabawnie po zlodowaciałej, jakby wykutej ze srebra powierzchni śniegu, 
wzlatywały na otulone szronem gałązki krzewów i huśtały się na nich jak żywe 
kwiaty, strząsając błękitnawe iskry śniegu. To było tak piękne, że niepowodzenie 
w łowach nie sprawiało mi przykrości. Nie byłem zbyt namiętnym myśliwym, 
przebieg łowów podobał mi się zawsze więcej niż wynik; lubiłem przypatrywać się, 
jak żyją ptaszki, i myśleć o nich.
Dobrze było siedzieć samotnie na skraju śnieżnego pola i wsłuchiwać się, jak w 
kryształowej ciszy mroźnego dnia szczebiocą ptaki, a gdzieś w oddali dźwięczy 
coraz ciszej dzwonek przejeżdżającej trójki, smutny skowronek rosyjskiej zimy...
Przemarzłem na śniegu; czując, że odmroziłem sobie uszy, zabrałem potrzaski i 
klatki, przelazłem przez płot do dziadkowego sadu i poszedłem do domu. Brama na 
ulicę była otwarta, olbrzymi chłop wyprowadzał z podwórza trójkę koni 
zaprzężonych do wielkich, krytych sań. Konie dymiły gęstą parą, chłop wesoło 
pogwizdywał. Drgnęło mi serce.
—  Kogo przywiozłeś?
Chłop odwrócił się, popatrzył na mnie spod ręki, wskoczył na kozioł i powiedział:
—  Popa!
A więc mnie to nie dotyczyło; jeżeli pop, to na pewno do lokatorów.
—  Ech, wio-o, małe! — huknął chłop i ze świstem uderzył konie lejcami, 
napełniając ciszę wesołym okrzykiem. Konie ruszyły zgodnie. Popatrzyłem za nimi 
i zamknąłem bramę, lecz kiedy wszedłem do pustej kuchni, w przyległym pokoju 
rozległ się donośny głos matki, jej wyraźne słowa:
—  No i co teraz, zabić mnie za to trzeba czy jak? Nie rozbierając się rzuciłem 
klatki i wybiegłem do
- 165 -
sieni, lecz tu natknąłem się na dziadka; schwycił mnie za ramię, zajrzał w twarz 
dzikimi oczami i z trudem coś przełknąwszy powiedział ochryple:
—  Matka przyjechała, ruszaj! Poczekaj... — Zakoły-sał mną tak, że ledwie 
utrzymałem się na nogach, i popchnął ku drzwiom do pokoju. — Idź, idź...
Dotknąłem drzwi, obitych wojłokiem i ceratą, długo nie mogłem znaleźć klamki 
szukając drżącymi od chłodu i wzruszenia rękami, wreszcie cichutko otworzyłem 
drzwi i olśniony zatrzymałem się na progu.
—  O, jest! — powiedziała matka. — Boże, jaki on duży! Co, nie poznajesz mnie? 
Jak wy go ubieracie? No, już ja... Ach! Ależ on ma uszy całkiem białe! Mamo, daj 
gęsiego smalcu, prędzej...
Stała pośrodku pokoju, pochylona nade mną, i zrzucała ze mnie odzież obracając 
mną jak piłką. Jej rosłe ciało okrywała ciepła i miękka czerwona suknia, szeroka 
jak chłopska sukmana, zapinana od ramienia na ukos do dołu na duże, czarne 
guziki. Nigdy nie widziałem takiej sukni.
Twarz jej wydała mi się mniejsza niż dawniej, mniejsza i bledsza, oczy jakby 
zwiększyły się i pogłębiły, włosy były bardziej złociste. Rozbierając mnie 
rzucała odzież pod próg, jej malinowe wargi krzywiły się z odrazy i wciąż 
dźwięczał rozkazujący głos:
—  Dlaczego milczysz? Cieszysz się? Pfe,.jaka brudna koszula...
Potem nacierała mi uszy gęsim smalcem; bolało mnie, ale bił od niej orzeźwiający, 
przyjemny zapach i to zmniejszało ból. Tuliłem się do niej zaglądając jej w oczy, 
oniemiały ze wzruszenia, i poprzez jej słowa słyszałem cichy, niewesoły głos 
babci:
—  Strasznie samowolny, całkiem wymknął mi się ? rąk, nawet dziadka się nie 
boi... Ech, córko, córko...
—  Niechże mama nie jęczy, obejdzie się!
- 166 -
W porównaniu z matką wszystko dokoła było małe, żałosne i stare; ja także czułem 
się stary jak dziadek. Ściskając mnie silnymi kolanami i przygładzając włosy 
ciężką, ciepłą ręką, mówiła:
—  Ostrzyc cię trzeba! I do szkoły już czias! Chcesz się uczyć?
—  Już się nauczyłem.
—  Jeszcze trochę trzeba. Nie? Już tak dobrze wszystko umiesz?
I śmiała się głębokim, ciepłym śmiechem, bawiąc się mną.
Wszedł dziadek, szary, zjeżony, z zaczerwienionymi oczami. Odsunęła mnie na bok 
ruchem ręki i głośno spytała:
—  No jak, ojcze? Mam wyjechać?
Zatrzymał się przy oknie zdrapując paznokciem lód z szyby i długo milczał. 
Wszystko dokoła było napięte, przejmowało grozą; jak zwykle w chwilach takiego 
napięcia — na całym ciele wyrastały mi jak gdyby oczy, uszy, boleśnie 
rozszerzała się pierś budząc pragnienie krzyku.
—  Aleksy, wynoś się! — głucho powiedział dziadek.
—  Dlaczego? — spytała matka, znów przyciągając mnie do siebie.
—  Nigdzie nie pojedziesz, zabraniam...
Matka wstała, przepłynęła przez pokój jak obłok prześwietlony zorzą i zatrzymała 
się za plecami dziadka.
—  Niech ojciec posłucha... Odwrócił się ku niej i syknął:
—  Milcz!
—  O nie, krzyczeć na siebie to już nie pozwolę — cicho powiedziała matka.
Babcia wstała z kanapy grożąc jej palcem:
—  Waria!
- 168 -
A dziadek siadł na krześle i zamamrołał:
—  Poczekaj no, kto ja dla ciebie jestem? Co? Jakże to?
I nagle wybuchnął nieswoim głosem:
—  Zhańbiłaś mnie, War'ka!
—  Wyjdź! — rozkazała mi babcia.
Zgnębiony poszedłem do kuchni, wlazłem na piec i długo słuchałem, jak za 
przepierzeniem to mówili wszyscy na raz, przekrzykując się wzajemnie, to 
milczeli, jakby nagle zapadli w sen. Była mowa o dziecku, które matka urodziła i 
oddała komuś tam, ale nie można było zrozumieć, o co się gniewa dzdadek: czy
0  to, że matka urodziła tnie pytając go o pozwolenie, czy też, że nie 
przywiozła mu dziecka.
Potem dziadek wszedł do kuchni purpurowy, zmęczony, ze zwichrzonymi włosami, a 
za nim babcia ocierająca połą kaftanika łzy z policzków. Dziadek usiadł na ławie, 
oparł się o nią rękaimi i zgarbiony, wstrząsany dreszczem, gryzł poszarzałe 
wargi; babcia padła przed, nim na kolana prosząc cichutko, ale gorąco:
—  Ojcze, przebacz jej, na Boga, przebacz! Każdemu się noga poślizgnie. A czy u 
panów, u kupców się to nie zdarza? Co to za kobieta! Spójrz tylko! Przebacz jej, 
każdy z nas jest grzeszny...
Dziadek oparty o ścianę patrzył jej w twarz i pochlipując mamrotał z gorzkim 
uśmiechem:
—  Pewno, jakżeby! Komu byś ty nie przebaczyła, ty wszystkim przebaczasz. No, 
ta-ak... Ech, wy-y...
Nachylił się ku niej, schwycił za ramiona i potrząsając nią szeptał szybko:
—  A Pan Bóg, widzisz, niczego nie przebacza. Nad grobem nas dopadł i karze; 
ostatnie to już dni nasze, ale ni spokoju, ni radości dla nas nie ma i nie 
będzie.
1  zapamiętaj moje słowa: Jeszcze  jak  żebracy pozdychamy, jak żebracy!
- 169 -
Babcia wzięła go za rękę, usiadła obok niego i cicho, pogodnie roześmiała się.
—  To mi nieszczęście! Masz się czego bać, że będziemy żebrakami! A niech tam! 
Ty będziesz sobie w domu siedział, a po prośbie to już ja pójdę... Nie bój się, 
dadzą mi, głodni nie będziemy. Nie martw się o nic!
Dziadek nagle uśmiechnął się, obrócił głowę w bok jak kozioł, i objąwszy babcię 
za szyję, maleńki, zmięty, przytulił się do niej pochlipując:
—  Ech, głuptasie, ty błogosławiony głuptasie, jedyny mój przyjacielu! Niczego 
ci, głupia, nie żal, niczego nie rozumiesz! Pomyśl tylko, czyż to nie 
pracowaliśmy z tobą, czyż nie grzeszyłem dla nich, niechby choć teraz, niechby 
choć troszeczkę...
Wtedy i ja nie mogąc dłużej wytrzymać zalałem się łzami, zeskoczyłem z pieca i 
rzuciłem się ku ??? płacząc z radości, że rozmawiają z sobą tak przyjaźnie jak 
nigdy, i z żalu, że mają takie zmartwienie, i dlatego że matka przyjechała, i 
dlatego że oboje jak równego przyjęli mnie do swego płaczu, że mnie obejmują, 
ściskają zraszając łzami, a dziadek szepcze mi do uszu i oczu:
—  Ach ty, diablątko, ty także tu? Widzisz, matka przyjechała, teraz z nią 
będziesz, a niedobry dziadek, stary czort, precz teraz pójdzie, tak? Babcia, co 
zawsze ci przytakiwała, co cię pieściła, też pójdzie precz? Ech, wy-y...
Rozłożył ręce odsuwając nas i wstał powiedziawszy głośno, z gniewem:
—  Odchodzą wszyscy, każdy w inną stronę zmierza, każdy sobie... No, zawołaj ją 
czy jak! Niechby już prędzej...
Babcia wyszła z kuchni, a dziadek pochyliwszy głowę powiedział zwracając się ku 
obrazom:
—  Wszechmiłosierny Panie, no tak, widzisz, tak!
- 170 -
I mocno uderzył się pięścią w pierś, aż zadudniło. To nie podobało mi się: w 
ogóle nie lubiłem, kiedy rozmawiał z Bogiem, zawsze jakby chełpił się przed nim.
Przyszła matka. Od jej czerwonego stroju zrobiło się w kuchni jaśniej. Usiadła 
na ławce przy stole, a dziadek i babcia po obu jej stronach — szerokie rękawy 
jej sukni spadały im na ramiona — i cicho, poważnie coś im opowiadała, oni zaś 
słuchali jej w milczeniu, nie przerywając. Teraz oboje stali się maleńcy i 
wydawało się, że ona jest ich matką.
Wyczerpany wzruszeniami, zasnąłem mocno na wyżce.
Wieczorem starzy ubrali się odświętnie i poszli na nabożeństwo. Babcia wesoło 
mrugnęła na dziadka przystrojonego w mundur starszego cechu, w szubę podbitą 
szopami i długie spodnie, mrugnęła i powiedziała do matki:
—  Popatrz tylko na ojca, prawdziwy koziołek! Matka roześmiała się wesoło.
?
Kiedy zostałem z nią w pokoju, usiadła na kanapie, podwinęła nogi i powiedziała 
uderzywszy dłonią w miejsce obok siebie:
—  Chodź tu do mnie! No, jak ci się powodzi? Żle, co? Jak mi się powodziło?
—  Nie wiem.
—  Dziadek bije?
—  Teraz już nie bardzo.
—  Tak? Opowiedz mi, co chcesz. No?
O dziadku nie miałem ochoty opowiadać, zacząłem mówić, że właśnie w tym pokoju 
mieszkał bardzo miły człowiek, ale nikt go nie lubił i dziadek wymówił mu 
mieszkanie. Widać było, że ta historia nie podobała się matce; powiedziała:
—  No, a co jeszcze?
Opowiedziałem o trzech chłopcach i o tym, jak mnie
- 171 -
pułkownik wypędzai z dziedzińca. Objęła mnie mocno:
—  A to łajdak...
Zamilkła, zmrużyła oczy i patrząc w podłogę kiwała głową. Spytałem:
—  Za co dziadek gniewał się na ciebie?
—  Zawiniłam wobec niego.
—  Mogłabyś przywieźć mu to dziecko... Przechyliła się w tył, spochmurniała, 
przygryzła wargi i naraz roześmiała się ściskając mnie mocno.
—  Ach, ty potworze! Nic nie mów o tym, słyszysz? Milcz i nie myśl nawet!
Długo mówiła mi coś cicho, surowo, niezrozumiale, (potem wstała i zaczęła 
chodzić stukając palcami w podbródek, poruszając gęstymi brwiami.
Na stole paliła się świeca łojowa topniejąc i odbijając ssie w pustce 
zwierciadła; brudne cienie pełzały po (podłodze, w kącie przed obrazem tliła się 
lampka, okno, pokryte lodem, srebrzył blask księżyca. Matka rozglądała się, jak 
gdyby szukała czegoś na nagich ścianach, jna suficie.
—  Kiedy położysz się spać?
—  Trochę później.
—  Prawda, spałeś w dzień — przypomniała sobie i westchnęła.
Spytałem:
—  Chcesz odejść?
—  Dokąd? — spytała zdziwiona i uniósłszy mą głowę długo patrzyła mi w twarz, 
tak długo, że łzy stanęły ani w oczach.
—  Co ci jest?
—  Szyja mnie boli.
Bolało i serce; od razu wyczułem, że nie pozostanie w tym domu, odejdzie...
—  Będziesz podobny do ojca — powiedziała odsu-
- 172 -
wając nogami dywanik. — Czy babcia opowiadała ci o nim?
—  Tak.
—  Babcia bardzo kochała Maksyma, bardzo! I on ją także...
—  Wiem.
Matka spojrzała na świecę, skrzywiła się i zgasiła ją mówiąc:
—  Tak będzie lepiej.
Owszem, tak było lepiej i czyściej; przestały się chy-botać ciemne, brudne 
cienie, na podłodze legły jasno-błękitne plamy, złote iskry zapłonęły na szybach 
okna.
—  A gdzie mieszkałaś?
Jakby wspominając dawno zapomniane dzieje, wymieniła kilka miast i wciąż krążyła 
po pokoju bezszelestnie jak jastrząb.
—  A skąd masz tę suknię?
—  Sama ją uszyłam. Wszystko sobie robię sama. Było mi przyjemnie, że jest do 
nikogo niepodobna,
lecz smutno, że mówi tak mało, a jeśli jej nie pytać, to już zupełnie milczy.
Potem znów usiadła przy mnie na kanapie i siedzieliśmy v/ milczeniu, przytuleni 
do siebie, aż do chwili kiedy wrócili starzy, przepojeni zapachem wosku, 
kadzidła, uroczyście cisi i pogodni.
Jedliśmy kolację w odświętnym nastroju, z namaszczeniem; przy stole wszyscy 
mówili mało i ostrożnie, jak gdyby bojąc się zbudzić kogoś z czujnego snu.
Wkrótce matka zaczęła mnie uczyć energicznie „świeckiego" pisma. Kupiła książki 
i na jednej z nich, nazywała się Mowa ojczysta, nauczyłem się w kilka dni całej 
mądrości czytania świeckiego druku; natychmiast jednak matka kazała mi uczyć się 
na pamięć wierszy i od tego czasu zaczęły się nasze wzajemne zmartwienia. Wiersz 
brzmiał:
- 173
O wielka drogo, o prosta drogo, Ileż przestrzeni wzięłaś od Boga. Nie tknął cię 
topór ani łopata, Miękkaś dla kopyt i w kurz bogata.
Zamiast „przestrzeni" czytałem „przestrzega", zamiast, „tknął" — „tnie", zamiast 
„kopyt" — „kopyta".
— No pomyśl — tłumaczyła mi matka — co wzięła od Boga? Przestroga? Ty potworze! 
Prze-strze-ni, rozumiesz?
Rozumiałem, a mimo to czytałem „przestrzega", sam, sobie się dziwiąc.
Zagniewana mówiła, że jestem bezmyślny i uparty; gorzko mi było słuchać tego. 
Starałem się sumiennie zapamiętać przeklęte strofy i w myśli mówiłem je bez 
błędu, ale na głos — nieuchronnie przeinaczałem. Znienawidziłem te nieuchwytne 
wiersze i ze złości umyślnie je kaleczyłem, dobierając niedorzeczne, pierwsze 
lepsze rymujące się bez związku słowa. Bardzo mi się podobało, kiedy zaczarowane 
wiersze traciły wszelki sens.
Ale ta zabawa nie uszła mi na sucho. Pewnego razu, po udanej lekcji, kiedy matka 
spytała, czy nauczyłem się wreszcie wiersza, zamamrotałem mimo woli:
Droga, dwuroga, twaróg, niedroga, Kopyta, popy-to, koryto...
Opamiętałem się za późno; matka opierając się rękami o stół wstała i zapytała 
ostro:
—  Co to znaczy?
—  Nie wiem — powiedziałem zdrętwiały.
—  Nie? a może jednak?
—  To jest takie...
—  Co takie?...
—  Śmieszne.
—  Idź do kąta!
—  Po co?
- 174 -
Cicho, lecz surowo powtórzyła:
—  Do kąta!
—  Do którego?
Nie odpowiedziała, lecz spojrzała mi w twarz tak, że zupełnie straciłem głowę 
nie rozumiejąc, czego chce ode mnie. W kącie pod obrazami sterczał okrągły 
stolik, na nim wazon z pachnącymi, suchymi ziołami i kwiatami, w drugim kącie 
stał kufer nakryty dywanem, trzeci kąt zajmowało łóżko, a czwartego nie było — 
futryna drzwi była tuż przy ścianie.
—  Nie wiem, czego chcesz — powiedziałem straciwszy nadzieję zrozumienia jej.
Opadła na krzesło, milczała chwilę trąc czoło i policzki, potem spytała:
—  Czy dziadek stawiał cię do kąta?
—  Kiedy?
—  W ogóle, kiedykolwiek! — krzyknęła uderzywszy dwa razy dłonią w stół.
—  Nie, nie pamiętam.
—  Czy wiesz, że stać w kącie to jest kara?
—  Nie. Dlaczego kara? Westchnęła.
—  Uf-f! Chodź tu! Podszedłem pytając:
—  Dlaczego krzyczysz na mnie?
—  A dlaczego umyślnie przekręcasz wiersze? Wytłumaczyłem jej, jak umiałem, że 
kiedy zamknę
oczy, pamiętam wiersze tak. jak są wydrukowane, ale kiedy zaczynam mówić, 
nasuwają mi się inne słowa.
—  Nie udajesz? Odpowiedziałem,   że   nie,    ale   zaraz   pomyślałem:
„A może udaję?"  I nagle bez pośpiechu  powiedziałem wiersz zupełnie poprawnie; 
zdziwiło mnie to i zdruzgotało. Czując, że twarz mi zaraz jakby opuchła, że w 
uszach
- 175 -
pulsuje mi krew, a w głowie nieprzyjemnie szumi, stałem przed matką paląc się ze 
wstydu i przez łzy widziałem, jak smutek ocienił jej twarz, jak zacisnęły się 
usta i ściągnęły brwi.
—  Jakże to? — spytała nieswoim głosem. — A więc udawałeś?
—  Nie wiem. Nie chciałem...
—  Trudny jesteś — powiedziała opuszczając głowę.— Odejdź!
Żądała, żebym uczył się wciąż nowych wierszy, a pamięć moja coraz gorzej 
wchłaniała te regularne strofy i wciąż wzmagało się i stawało się coraz 
dokuczliwsze pragnienie przeinaczania, przekręcania wierszy, dobierania innych 
słów. Przychodziło mi to łatwo, niepotrzebne słowa napływały całymi rojami i 
szybko gmatwały właściwy, zamieszczony w książce tekst. Zdarzało się często, że 
cała strofa stawała się dla mnie jakby niewidzialna, i mimo najszczerszych chęci 
zapamiętania jej nie zjawiała się przed oczami pamięci. Wiele strapienia 
przyniósł mi rzewny wiersz, zdaje się, księcia Wiąz j emskiego:
O każdej porze, rano, wieczorem, Sieroty, wdowy i starcy — w pokorze O pomoc, 
litość proszą w imię boże.
a czwarty wiersz:
Z żebraczą torbą chodząc pod oknami...
stale opuszczałem. Matka, oburzona, opowiadała o moich wybrykach dziadkowi; 
pomrukiwał wtedy złowieszczo:
—  Żarty sobie stroi! Pamięć ma: modlitwy umie lepiej ode mnie. Łże, pamięć ma 
murowaną; jak coś w niej wyryte, to już na zawsze. Spierz go porządnie!
Babcia także udowadniała moją winę:
- 176
—  Bajki pamięta, pieśni pamięta, a czy pieśni to nie to samo co wiersze?
Wszystko to było słuszne, czułem się winny, ale kiedy tylko zaczynałem uczyć się 
wierszy, nie wiadomo skąd zjawiały się same przez się, podpełzały jak karaluchy 
inne słowa i układały się w zwrotki:
Starców i sierot co rano! Chodzą, jęczą, o chleb proszą, Dostaną — Pietrownie 
noszą. Dla krów jej wszystek sprzedają I w parowie wódkę chlają.
Nocą leżąc z babcią na wyżce powtarzałem jej do znudzenia wszystko, czego 
nauczyłem się z książek i co sam ułożyłem: czasami się śmiała, ale częściej 
łajała mnie:
—  A widzisz, przecież potrafisz, umiesz! A z ubogich nie trzeba się śmiać! Bóg 
z nimi! Chrystus był ubogi i wszyscy święci także.
Mamrotałem:
Nie lubię żebraków, A  dziadka —  najgorzej, Ciężko jest żyć! Przebaczże mi, 
Boże! Dziadek tylko czeka, Żeby mnie zbić.
—  Co ty mówisz? Żeby ci język usechł! — gniewała się babcia. — A nuż dziadek to 
usłyszy?
—  A niech tam!
—  Niepotrzebnie zbytku jesz i matkę złościsz! Jej i bez tego nie zanadto dobrze 
— w zamyśleniu, łagodnie upominała mnie babcia.
—  Dlaczego jest jej niedobrze?
—  Nie pytaj! Nie zrozumiesz tego...
—  Ja wiem, dziadek chce, żeby...
—  Cicho bądź, słyszysz?
12 - Gorki II
- 177
Było mi źle, doznawałem uczucia graniczącego z rozpaczą, ale nie wiem dlaczego, 
chciałem to ukryć, nadrabiałem miną i swawoliłem. Lekcje matki były coraz 
bardziej urozmaicone i coraz bardziej niezrozumiałe. Łatwo przychodziły mi 
rachunki, ale nie znosiłem pisania i zupełnie nie rozumiałem gramatyki. 
Najbardziej jednak gnębiło mnie coś innego: wiedziałem i czułem, jak ciężko jest 
matce w domu dziadka. Była coraz po-sępniejsza, patrzyła na wszystko obcymi 
oczami, długo w milczeniu wysiadywała przy oknie wychodzącym na ogród i jakby 
więdła. W pierwszych dniach po przyjeździe była zwinna, świeża, a teraz pod jej 
oczami leżały głębokie cienie, całymi dniami chodziła nie uczesana, w 
pogniecionej sukni, w rozpiętym kaftaniku, co ją szpeciło, a mnie bolało 
dotkliwie. Powinna być zawsze piękna, poważna, w czystym ubraniu — piękniejsza 
od wszystkich!
W czasie lekcji patrzyła zapadniętymi oczami, przenosząc wzrok ponad moją głową, 
na ścianę, w okno, zmęczonym głosem zadawała mi pytania, zapominała o 
odpowiedziach i coraz częściej złościła się, krzyczała. To także mnie bolało: 
matka powinna być sprawiedliwsza od wszystkich — jak w bajkach.
Niekiedy pytałem jej: .  — Niedobrze ci z nami?
Opryskliwie ucinała rozmowę:
—  Pilnuj swojej roboty.
Widziałem także, że dziadek przygotowuje coś, co przeraża babcię i matkę. Często 
zamykał się w pokoju matki i wyrzekał zawodząc jak drewniana fujarka pastucha 
Nikanora, której nie znosiłem. Podczas jednej z takich scen matka krzyknęła na 
cały dom:
—  Nie! Nigdy się to nie stanie! Trzasnęła drzwiami, a dziadek zawył.
- 178 -
To było wieczorem; babcia siedząc w kuchni przy stole szyła dziadkowi koszulę i 
szeptała coś do siebie. Kiedy trzasnęły drzwi, powiedziała nasłuchując:
—  Do lokatorów poszła, o Boże!
Nagle do kuchni wpadł dziadek, podbiegł do babci, uderzył ją w głowę d syknął 
wymachując potłuczoną ręką:
—  Nie gadaj, -czego nie trzeba, wiedźmo!
—  Stary głupiec — spokojnie powiedziała babcia .poprawiając przekrzywioną 
chusteczkę. — A jakże, milczeć będę! Zawsze powiem jej wszystko, czego się 
dowiem o twoich zamiarach...
Rzucił się na nią i zaczął szybko tłuc pięściami po wielkiej głowie babci; nie 
broniąc się, nie odpychając go mówiła:
—  No, bij, głuptasie! No, dalejże, bij!
Rzucałem w nich z wyżki poduszkami, kołdrami, butami, ale rozwścieczony dziadek 
nie spostrzegał tego. Kiedy babcia runęła na podłogę, kopał ją w głowę, wreszcie 
potknął się i upadł przewróciwszy wiadro z wodą. Zerwał się, spluwając i 
parskając, 'dziko się rozejrzał i pobiegł do siebie, na poddasze. Babcia 
podniosła się jęcząc, usiadła na ławie i zaczęła rozplątywać zwichrzone włosy, a 
kiedy zeskoczyłem z wyżki, powiedziała zagniewana:
—  Pozbieraj poduszki i połóż wszystko na swoje miejsce! Też wymyślił! Ciskać 
poduszkami? Czy to twoja sprawa? A ten sitary czort sani nie wie, co robi, 
głupiec.
Nagle jęknęła, skrzywiła się i schyliwszy głowę przywołała mnie:
—  Zobacz no, dlaczego mnie tu tak boli?
Rozgarnąłem jej ciężkie włosy — okazało się, że głęboko pod skórę wbiła się jej 
szpilka; wyciągnąłem ją, ale znalazłem drugą; zdrętwiały mi palce.
- 179 -
—•• Lepiej zawołam mamę, boję się! Zamachała rękami.
—  Coś ty? Ja ci zawołam! Chwała Bogu, że nie słyszała, nie widziała, a ty, 
niech cię!... Odejdź!
I giętkimi palcami koronczarki zaczęła sama szperać w swej gęstej, czarnej 
grzywie. Przemógłszy się pomogłem jej wyciągnąć spod skóry jeszcze dwie grube, 
zgięte szpilki.
—  Boli cię?
—  Nic mi nie będzie; jutro napalę w łaźni, wymyję się, przejdzie...
I zaczęła mnie prosić łagodnie:
—  A nie powiedz czasem, duszo gołębia, matce, że dziadek mnie bił, słyszysz? 
Oni już i tak dosyć są źli na siebie. Nie powiesz?
—  Nie!
—  No, pamiętaj! A teraz posprzątamy tu wszystko. A czy twarzy nie mam 
potłuczonej? No, dobrze, a więc wszystkiego jakby nie było...
Zaczęła wycierać podłogę, a ja powiedziałem, szczerze przejęty:
—  Jesteś jak święta, męczą cię, męczą, a ty nic!
—  Po co głupstwa pleciesz?   Święta... Też wymyślił!
Długo burczała chodząc na czworakach, a ja siedziałem na stopniu pieca i 
obmyślałem, jak odpłacić za jej krzywdę dziadkowi.
Po razi pierwszy bił babcię w moich oczach tak ohydnie i straszliwie. W mroku 
płonęła przede mną jego zaczerwieniona twarz, powiewały rude włosy; w sercu 
boleśnie wrzała uraza i byłem zły, że nie mogę wymyślić godnej zemsty.
Po dwóch dniach jednak, kiedy po coś tam zaszedłem do niego na poddasze, 
zobaczyłem, że siedząc na podłodze przed otwartym kuferkiem, przegląda w nim pa-
- 180 -
piery, a na krześle leży jego ulubiony kalendarz — dwanaście arkuszy grubego, 
szarego papieru, podzielonego na kwadraty odpowiednio do ilości dni w miesiącu, 
a w każdym kwadracie figurka świętego, który przypada na dany dzień. Dziadek 
bardzo cenił ten kalendarz, pozwalając mi go oglądać tylko w tych wyjątkowych 
wypadkach, kiedy był z jakiegoś powodu szczególnie ze mnie zadowolony. Patrzyłem 
zawsze na te stłoczone, szare, maleńkie i miłe figurki z jakimś szczególnym 
uczuciem. Znałem żywoty niektórych z nich: Kiryka i Ulity, Barbary-Męezenniczki, 
Pantelej-mona i jeszcze wielu innych, lecz szczególnie podobał mi się smutny 
żywot Aleksego, «męża bożego, i piękne wiersze o nim. Często mówiła mi je ze 
wzruszeniem babcia. Patrzyłem niekiedy na setki tych figurek i pocieszałem się 
skrycie, że zawsze na świecie byli męczennicy.
Teraz postanowiłem pociąć ten kalendarz i kiedy dziadek podszedł do okna, by 
odczytać jakiś niebieski papier z orłami, chwyciłem kilka arkuszy, szybko 
zbiegłem na dół, ściągnąłem nożyce ze stołu babci i wlazłszy na wyżkę zabrałem 
się do obcinania głów świętym. Kiedy jeden rząd już miał je obcięte, zrobiło mi 
się żal kalendarza; zacząłem teraz rozcinać arkusz wzdłuż linii podziału na 
kwadraty, ale nie zdążyłem jeszcze pokrajać na kawałki drugiego rzędu, kiedy w 
drzwiach ukazał się dziadek, wszedł na stopień pieca i spytał:
—  Kto ci pozwolił wziąć kalendarz?
Kiedy zobaczył kwadraciki papieru rozsypane na deskach, zaczął je zbierać, 
podnosił do oczu, rzucał, znów chwytał; szczęka mu się wykrzywiła, broda się 
trzęsła i oddychał tak ciężko, że papierki spadały na podłogę.
—  Coś ty zrobił?! — krzyknął wreszcie i szarpnął
- 181 -
mnie za nogę ku sobie; przekoziołkowałem w powietrzu, babcia podchwyciła mnie na 
ręce, a dziadek tłukł pięścią ją, mnie i wrzeszczał piskliwym głosem:
—  Zabij ę-ę!
Weszła matka; znalazłem się w kącie koło pieca, a ona zasłaniała mnie i mówiła 
chwytając i odpychając ręce dziadka, które latały przed jej twarzą:
—  Co za ohyda! Niech się ojciec opamięta!... Dziadek zwalił się na ławę pod 
oknem jęcząc:
—  Zabili! Wszyscy, wszyscy przeciwko mnie, a-a...
—  Jak ojcu nie wstyd? — głucho brzmiał głos matki, — Po co to udawanie?
Dziadek krzyczał, uderzał nogami o ławę, broda mu śmiesznie sterczała do góry, a 
oczy miał szczelnie zamknięte; wydało mi się także, że wstyd mu przed matką, że 
naprawdę udaje i dlatego zamknął oczy.
—  Nakleję te kawałki na płótno, jeszcze lepiej będzie, mocniej — mówiła matka 
oglądając skrawki i arkusze. — Widzi ojciec, jakie wszystko pogniecione, zle-
żałe, jak się rozpada...
Mówiła z nim jak ze mną, kiedy w czasie lekcji nie rozumiałem czegoś, i nagle 
dziadek wstał, poprawił koszulę, kamizelkę, odchrząknął i powiedział rzeczowo:
—  Dzisiaj jeszcze naklej! Zaraz przyniosę ci pozostałe arkusze...
Skierował się do drzwi, ale przy progu odwrócił się pokazując na mnie krzywym 
palcem:
—  A jego trzeba zbić!
—  Należy mu się — zgodziła się matka nachyliwszy się ku mnie. — Dlaczego to 
zrobiłeś?
—  Naumyślnie! Niech nie bije babci, bo mu jeszcze brodę ostrzygę...
Babcia zdejmując rozdarty kaftan spojrzała na mnie z wyrzutem, pokiwała głową.
- 182 -
—  O, jak to dotrzymał obietnicy, że nie powie! I splunęła na podłogę.
—  Żeby ci język spuchł, bodaj ci kołem stanął! Matka popatrzyła    na   nią,   
przeszła się   po kuchni
i znów podeszła do mnie.
—  Kiedy ją bił?
—  Wstydziłabyś się, Wariu, pytać o to. Czy to twoja sprawa? — powiedziała 
babcia ze złością.
Matka objęła ją.
—  Ech, mamo, kochana ty moja...
—  A tam, mamo! Odejdźże...
Spojrzały sobie w oczy, zamilkły i odsunęły się od siebie: w sieni tupotał 
dziadek.
Zaraz w pierwszych dniach po przyjeździe matka zaprzyjaźniła się z wesołą 
lokatorką, żoną wojskowego, i prawie co wieczór chodziła do nich, do frontowej 
części domu, gdzie przychodzili również ludzie od Betłenga — piękne panie i 
oficerowie. Dziadkowi się to nie podobało. Nieraz siedząc w kuchni przy kolacji 
wygrażał łyżką i burczał:                                                      J
—  Przeklęci, znów się zebrali! Teraz nie dadzą za-,  snąć do rana.
Wkrótce poprosił lokatorów, żeby się wyprowadzili, a kiedy wyjechali, przywiózł 
skądsiś dwa wozy mebli, porozstawiał je w pokojach frontowych i zamknął na 
wielką kłódkę:
—  Obejdzie się bez lokatorów, sam będę gości przyjmował!
Rzeczywiście w święta zaczęli bywać goście: przychodziła siostra babci, Matriona 
Iwanowna, krzykliwa praczka z dużym nosem, w jedwabnej, pasiastej sukni i 
złocistym czepku na głowie, a z nią synowie: Wasilij — kreślarz, długowłosy, 
miły i wesoły, ubrany na szaro, i pstry Wiktor z końską głową   i   wąską twarzą,
- 183 -
upstrzoną piegami. Jeszcze w sieni, zdejmując kalosze, nucił piskliwie, zupełnie 
jak PiotruszkaJ w teatrze: Andrzej-papa, Andrzej-papa...
Bardzo mnie to dziwiło i napędzało mi stracha. Przyjeżdżał też wuj Jakub z 
gitarą i przywoził z sobą jednookiego, łysego zegarmistrza w długim, czarnym 
surducie. Cichutki, wygolony, podobny do mnicha, zawsze siadał w kącie, 
uśmiechał się i przechylał na bok głowę dziwnie podpierając ją  palcem, 
wetkniętym  w rozdwojony podbródek.  Był na wpół ociemniały, jego jedyne oko 
patrzyło na wszystkich dziwnie przenikliwie; mówił mało i często powtarzał te 
same słowa: — Nie zadawajcie sobie trudu, wszystko jedno... Kiedy zobaczyłem go 
po raz pierwszy, przypomniało mi się nagle, jak  to bardzo dawno, kiedyśmy 
jeszcze mieszkali na ulicy Nowej, pewnego razu za bramą, budząc   trwogę,   
donośnie   zawarczały   bębny:   ulicą — z więzienia   na   plac — jechał   
otoczony   żołnierzami i ludźmi czarny, wysoki wóz, a w nim na ławie siedział 
nieduży mężczyzna w okrągłej sukiennej czapce, w kajdanach; na piersi miał 
zawieszoną czarną tablicę z wielkim, białym napisem; mężczyzna   opuścił   głowę, 
jak gdyby czytał napis, i kołysał się pobrzękując kajdanami. Kiedy więc matka 
powiedziała do zegarmistrza: — Oto mój syn — cofnąłem się z przestrachem i 
schowałem ręce za siebie.
— Nie zadawaj sobie trudu — powiedział i straszliwie wykrzywił usta, że aż 
przesunęły się do prawego ucha, po czym schwycił mnie za pas, przyciągnął ku 
sobie, szybko i lekko obrócił dokoła i puścił mówiąc z uznaniem:
i   Piotruszka — zbiorowa nazwa ludowego teatru kukiełek w Rosji, a zarazem 
główna jego postać.
184
— Niczego chłopak, mocny...
Zaszyłem się w kąt, wlazłem na skórzany fotel, taki duży, że można w nim było 
leżeć — dziadek zawsze się nim przechwalał nazywając go fotelem księcia 
Gruzińskiego — i patrzyłem, jak nudno zabawiają się dorośli, jak dziwnie i 
podejrzanie zmienia się twarz zegarmistrza. Była to twarz nalana, płynna; 
topniała i rozpływała się. Kiedy się uśmiechał, grube jego wargi przesuwały się 
na prawy policzek, malutki nos także się suwał jak pierożek po talerzu. Dziwnie 
poruszały się jego wielkie, odstające uszy, to unosząc się do góry razem z brwią 
zdrowego oka, to zsuwając się ku kościom policzkowym. Zdawało się, że gdyby 
zechciał, mógłby przykryć nimi swój nos jak dłońmi. Od czasu do czasu, 
westchnąwszy, wysuwał ciemny język, okrągły jak tłuczek, i zręcznie wykonując 
nim regularny krąg oblizywał grube, zmysłowe wargi. Wszystko to nie było 
śmieszne, lecz zadziwiało zmuszając do ciągłej obserwacji.
Goście pili herbatę z rumem — miała zapach palonych łusek cebuli; pili nalewki 
nastawione przez babcię: żółtą jak złoto, ciemną jak dziegieć i zieloną; jedli 
tęgi warzeniec, miodowe placuszki z makiem, pocili się, sapali i chwalili babcię. 
Najadłszy się, czerwoni, nabrzmiali, z namaszczeniem rozsiadali się na krzesłach, 
leniwie zachęcając wuja Jakuba, by zagrał.
Wuj nachylał się nad gitarą i brzdąkał, nieprzyjemnie, natrętnie przyśpiewując:
Ech, żyli sobie, jak umieli,
Na całe miasto się wyszumieli —
Da-amie  z Kazania
Wszystko dokładnie opowiedzieli...
Myślałem, że to bardzo smutna piosenka, ale babcia mówiła:
- 185 -
—  Lepiej byś, Jasza, zagrał coś innego, prawdziwą pieśń. Pamiętasz, Motria, 
jakie to dawniej pieśni śpiewali?
Poprawiając szeleszczącą suknię praczka mówiła z naciskiem.
—  Teraz, moja kochana, inna moda...
Wuj patrzył na babcię zmrużonymi oczami, jak gdyby siedziała bardzo daleko, i w 
dalszym ciągu uporczywie rozsiewał niewesołe dźwięki, natrętne słowa.
Dziadek tajemniczo gawędził z zegarmistrzem pokazując mu coś na palcach, a ten 
uniósłszy brew patrzył w stronę matki, kiwał głową i jego płynna twarz 
przelewała się nieuchwytnie.
Matka siedziała zawsze między Sjergiejewami, cicho i poważnie rozmawiając z 
Wasilijem, który wzdychał i mówił:
—  Ta-ak, trzeba o tym pomyśleć...
A Wiktor uśmiechał się z zadowoleniem, szurgał nogami i nagle piskliwie zaczynał 
śpiewać:
Andrzej-papa, Andrzej-papa...
Wszyscy milkli zdziwieni, patrząc na niego, a praczka z powagą wyjaśniała:
—  On to z tyjatru umie, tam to śpiewają.
Odbyły się dwa albo trzy takie wieczory, które upamiętniły się swoją 
przytłaczającą nudą. Potem zegarmistrz przyszedł za dnia, w niedzielę, tuż po 
sumie. Siedziałem w pokoju matki pomagając jej wypruwaś zniszczone paciorkowe 
wyszycia, kiedy znienacka otwarły się szybko drzwi, do pokoju wsunęła przerażoną 
twarz babcia i zaraz znikła szepnąwszy donośnie:
—  Wania, przyszedł!
Matka nie ruszyła się, nie drgnęła, a drzwi otworzyły się znowu i na progu 
stanął dziadek mówiąc uroczyście:
- 186 -
—  Ubieraj się, córko, i chodź!
Nie podnosząc się, nie patrząc na niego, matka spytała:
—  Dokąd?
—  Chodź, z Bogiem! Nie sprzeciwiaj się! To człowiek spokojny, mistrz w swoim 
zawodzie i dla Aleksego — dobry ojciec...
Dziadek mówił z niezwykłą powagą i wciąż głaskał się dłońmi po bokach, a łokcie 
drżały mu'odchylając się ku plecom, jak gdyby ręce jego chciały wyciągnąć się 
naprzód, a on bronił się przed tym.
Matka przerwała mu spokojnie:
—  Mówię raz jeszcze, że to się nigdy nie stanie... Dziadek postąpił ku niej, 
wyciągnął ręce jak ślepiec,
nachylił się, najeżył cały i zacharczał:
—  Chodź! A nie, to cię zaprowadzę! Za warkocze...
—  Zaprowadzi mnie ojciec? — spytała matka wstając; twarz jej zbielała, oczy 
zwęziły się straszliwie; zaczęła szybko ściągać z siebie bluzkę, spódnicę i 
kiedy została w samej tylko koszuli, podeszła do dziadka.
—  Niech ojciec prowadzi! Wyszczerzył zęby grożąc jej pięścią:
—  Waria, ubieraj się!
Matka odsunęła go ręką i chwyciła za klamkę.
—  No, chodźmy!
—  Przeklnę cię — szeptem powiedział dziadek.
—  Nie boję się! No?
Otworzyła drzwi, ale dziadek chwycił ją za brzeg koszuli, padł na kolana i 
wyszeptał:
—  Zgubisz się, diablico! Nie rób mi wstydu... I jęknął cicho, żałośnie:
—  Matko-o, matko-o...
Babcia już zagrodziła drogę matce i zaganiając ją jak kurę, wpędzała we drzwi 
mrucząc przez zęby:
—  Zgłupiałaś? Coś ty? Zawracaj, bezwstydnico!
- 187 -
Wepchnąwszy ją do pokoju, zamknęła drzwi na haczyk i nachyliła się nad dziadkiem, 
jedną ręką podnosząc go z klęczek, a drugą wygrażając:
—  U-u, stary czort, bez rozumu!
Posadziła go na kanapę; klapnął jak kukła ?? gałga-nów, otworzył usta, poruszał 
głową; babcia krzyknęła na matkę:
—  Ubieraj się!
Podnosząc ubranie z podłogi matka powiedziała:
—  Nie pójdę do niego, słyszycie? Babcia zepchnęła mnie z kanapy:
. — Przynieś kubek wody, prędzej!
Mówiła cicho, prawie szeptem, spokojnie i nakazu-jąco. Wybiegłem do sieni; z 
frontowej części domu dochodziło miarowe, ciężkie stąpanie, a w pokoju matki 
zabrzmiał głucho jej głos:
—  Jutro wyjadę!
Wszedłem do kuchni, siadłem przy oknie, jak we śnie.
Jęczał i pochlipywał dziadek, gderała babcia, potem trzasnęły drzwi i zrobiło 
się cicho i straszno. Przypomniawszy sobie, po co mnie posłano, zaczerpnąłem 
wody miedzianą kwartą i wyszedłem do sieni. Z frontowej części wyszedł 
zegarmistrz, pochylił głowę i gładząc ręką futrzaną czapkę pochrząkiwał. Babcia 
przycisnąwszy ręce do brzucha kłaniała mu się i mówiła cicho:
—  Sami rozumiecie — z musu lubić nie można...
Potknął się o próg ganku   i   wybiegł na podwórze,
a babcia przeżegnała się i zadrżała tłumiąc płacz czy też śmiech.
—  Co ci jest? — spytałem podbiegłszy do niej. Wyrwała mi z ręki kwartę 
oblewając mi nogi i krzyknęła:
—  Dokądżeś to po wodę chodził? Zamknij drzwi!
I poszła do pokoju matki, a ja do kuchni, by znów
- 188 -
słuchać, jak oni obok wzdychają, jęczą i wyrzucają z siebie warkliwe słowa, 
jakby przestawiali z miejsca na miejsce ciężary ponad siły.
Dzień był jasny: przez pokryte lodem szyby zaglądały do dwóch okien ukośne 
promienie zimowego słońca; na stole nakrytym do obiadu matowo połyskiwały cynowe 
naczynia, karafka z rudym kwasem i druga z ciemnozieloną wódką, którą dziadek 
nastawiał na bukwicy i świętojańskimi zielu. Przez na wpół odtajałe szyby 
oślepiająco lśnił śnieg na dachach, skrzyły się srebrzyste czapeczki na palikach 
płotu i na domku dla szpaków. We framugach okien, w klatkach prześwietlonych 
słońcem igrały moje ptaki; szczebiotały wesołe, oswojone czyżyki, poskrzypywały 
gile, zanosił się śpiewem szczygieł. Ale ten ' wesoły, dźwięczny, srebrny dzień 
nie cieszył mnie, był niepotrzebny i wszystko było niepotrzebne... Przyszło mi 
na myśl, by wypuścić ptaki; zacząłem zdejmować klatki, gdy wtem wbiegła babcia 
uderzając się rękami po bokach i rzuciła się w stronę pieca pomstując:
—  A, potępieńcy, a niech was! Ach, ty stara, głupia Akulino...
Wyciągnęła z pieca pieróg, postukała palcem w skórkę i splunęła ze złością:
—  Ale wysechł! To ci go podgrzałam! Och, przeklęte, złe duchy! Żebyście sczezły! 
Czegoś wytrzeszczył ślepia, puszczyku? Potłukłabym was wszystkich jak dziurawe 
garnki.
I zapłakała, nadąsana, przewracając pieróg z boku na bok, stukając palcami po 
spieczonej skórce, na którą obficie kapały duże łzy.
Do kuchni wszedł dziadek z matką; babcia cisnęła pieróg na stół, tak że talerze 
podskoczyły.
—  Patrzcie, co się przez was zrobiło! Żebyście z piekła nie wyjrzeli!
- 189 -
Matka, wesoła i spokojna, objęła ją prosząc, by się tym nie .przejmowała; 
dziadek zgaszony, znużony, usiadł do stołu i zawiązując serwetkę u szyi, mruczał 
pod nosem mrużąc przed słońcem załzawione oczy:
—  To nic nie szkodzi! Jadaliśmy i dobre pierogi... Pan Bóg skąpawy, za lata 
płaci minutami. Procentów nie uznaje. Siadaj, córko!... Niech tam!
Był jak obłąkany, przez cały czas obiadu mówił o Bogu, o bezecnym Achabie 1, o 
ciężkiej doli ojca. Babcia przerywała mu z gniewem.
—  Jak masz jeść, to jedz!
Matka żartowała błyskając jasnymi oczami.
—  Przestraszyłeś się wtedy, co? ?—? spytała trąciwszy mnie.
Nie, wtedy nie bardzo się przestraszyłem, ale teraz było mi nieswojo, 
niezręcznie.
Jedli, jak zwykle w święta, nużąco długo i dużo. Zdawało się, że to nie ci sami 
ludzie, którzy pół godziny temu krzyczeli na siebie, gotowi do bójki, szlochali, 
tonęli we łzach. Nie chciało się wierzyć, że robili to wszystko na serio i że im 
trudno płakać. I łzy ich, i krzyki, i wszystkie zatargi, które często wybuchały 
i szybko gasły, stawały się dla mnie czymś codziennym. Coraz mniej przejmowałem 
się nimi, coraz mniej raniły mi serce.
Znacznie później zrozumiałem, że Rosjanie wskutek szarzyzny i ubóstwa swego 
życia w ogóle lubują się w nieszczęściu, bawią się nim jak dzieci i rzadko 
wstydzą się tego, że są nieszczęśliwi.   .
W bezgranicznej szarzyźnie życia i nieszczęście jest świętem, i pożar — zabawą; 
na pustej twarzy nawet szrama jest ozdobą...
i A eh ab — król żydowski, który, jak głosi Biblia, pojął za żonę pogankę i 
wprowadził bałwochwalstwo.
- 190 -
XI
Po tej historii matka od razu okrzepła, podniosła głowę i stała się panią domu, 
a dziadek zrobił się niedostrzegalny, zamyślony, cichy, niepodobny do siebie.
Przestał prawie wychodzić z domu, wciąż siedział samotnie na poddaszu, czytając 
tajemniczą książkę Pamiętnik mojego ojca. Książkę tę trzymał w kuferku pod 
kluczem i nieraz widziałem, że mył ręce, zanim ją wyjął. Była nieduża, gruba, w 
rudej, skórzanej oprawie; na niebieskawej stronicy widniał ponad tytułem ozdobny 
napis, skreślony wypłowiałym atramentem: „Szanownemu Wasilijowi Kaszyrinowi — w 
dowód wdzięczności na pamiątkę", i podpisany jakimś dziwacznym nazwiskiem; 
zakrętas wyobrażał ptaka w locie. Otworzywszy ostrożnie ciężką okładkę dziadek 
wkładał okulary w srebrnej oprawie i patrząc na ten napis, długo dopasowywał je 
poruszając nosem. Pytałem go niejednokrotnie, co to za książka, a on mi 
odpowiadał z namaszczeniem:
—  To nie twoja sprawa. Poczekaj, umrę, zostawię ci ją w spadku. I szubę podbitą 
szopami także.
Z matką mówił teraz łagodnie i niewiele, słuchał jej słów z uwagą, błyskając 
oczami jak wujek Piotr, i zrzędził machając ze zniechęceniem ręką:
—  A niech tam! Rób, co chcesz...
W kufrach jego leżało mnóstwo osobliwych strojów:' brokatowe spódnice, atłasowe 
serdaki, jedwabne sara-fany tkane srebrem, czółka i kokoszniki wyszywane perłami, 
barwiste chusty i chusteczki, ciężkie naszyjniki mordwińskie, kolie z kolorowych 
kamieni. Znosił to wszystko naręczami do pokoju matki i rozkładał na krzesłach, 
na stołach. Matka zachwycała się strojami, a on mówił:
—  Za naszych czasów odzienie było o wiele piękniej-
- 191 -
sze i bogatsze niż teraz! Odzienie bogatsze, a życie prostsze, składniejsze. 
Minęły te czasy, nie powrócą! No, przymierzaj, strój się...
Pewnego razu matka znikła na krótko w przyległym pokoju i wyszła stamtąd ubrana 
w błękitny, haftowany złotem sarafan i kokosznik z pereł. Nisko pokłoniwszy się 
dziadkowi spytała:
—  Czy ładnie, ojcze dobrodzieju?
Dziadek chrząknął, dziwnie rozpromieniał, obszedł ją dokoła rozkładając z 
zachwytem ręce, poruszając palcami i powiedział niewyraźnie, jakby przez sen:
—  Ech, gdybyś tak miała, córeczko, dużo pieniędzy i gdyby tak znaleźli się 
dobrzy ludzie koło ciebie...
Matka mieszkała teraz w dwóch pokojach we frontowej części domu, często bywali u 
niej goście, a częściej od innych bracia Maksimowowie: Piotr — rosły, urodziwy 
oficer z wielgachną, jasną brodą i niebieskimi oczami, ten sam, przy którym 
dziadek zbił mnie za oplucie starszego pana, i Eugeniusz — także wysoki, o 
cienkich nogach i bladej twarzy, z czarną spiczastą bródką. Jego wielkie oczy 
były podobne do śliwek, nosił zielonkawy mundur ze złotymi guzikami i- złotymi 
naszywkami na wąskich ramionach. Często poruszał z wdziękiem głową, odrzucając z 
wysokiego, gładkiego czoła faliste, długie włosy, pobłażliwie się uśmiechał i 
zawsze coś opowiadał stłumionym głosem, zaczynając od układnych słów:
—  Według mnie, proszę pani...
Matka słuchała go z uśmiechem, mrużąc oczy, i często
przerywała:
—  Proszę wybaczyć,  Eugeniuszu  Wasiliewiezu,  ale dziecko z pana.
Oficer uderzał się szeroką dłonią po kolanie i potakiwał:
—  A tak, właśnie dziecko...
- 192 -
Gwarno i wesoło przeszły zapusty; prawie co wieczór zjawiali się u matki 
poprzebierani goście, matka też się przebierała, zawsze piękniej od innych, i 
odjeżdżała z nimi.
Za każdym razem, kiedy wraz z barwną czeredą znikała za bramą, dom jakby zapadał 
się w ziemię; wszędzie robiło się cicho, trwożnie, nudno. Jak stara gęś płynęła 
po pokojach babcia doprowadzając wszystko do porządku, dziadek stał grzejąc 
plecy o ciepłe kafle pieca i mówił sam do siebie:
—  No, ładnie, pięknie... Zobaczymy, co z tego wyniknie.
Po zapustach matka zaprowadziła mnie i Saszę, syna wuja Michała, do szkoły. 
Ojciec Saszy ożenił się, macocha od pierwszej chwili nie lubiła pasierba, biła 
go, więc na nalegania babci dziadek wziął Saszę do siebie. Do szkoły chodziliśmy 
może z miesiąc. Z wszystkiego, co mi tam wykładano, pamiętam tylko, że na 
pytanie:
—  „Jak się nazywasz?" — nie można odpowiedzieć po prostu:
—  „Pieszkow" — tylko należy powiedzieć:
—  „Nazywam się Pieszkow."
A także nie można powiedzieć do nauczyciela:
—  „Ty, bracie, nie krzycz, nie boję się ciebie..." Szkoła od razu mi się   nie   
podobała,   Sasza zaś w
pierwszych dniach był bardzo zadowolony i łatwo znalazł sobie przyjaciół. Kiedyś 
jednak podczas lekcji zasnął i nagle strasznie krzyknął przez sen:
—  Nie bede-e-e...
Kiedy go obudzono, poprosił, że chce wyjść z klasy, za co wyśmiano go okrutnie; 
na drugi dzień, kiedy idąc do szkoły zeszliśmy do jaru na placu Siennym, Sasza 
eatrzymał się i powiedział:
—  Ty idź, a ja nie! Lepiej pójdę się bawić.
II - Gorki II                                 _ ?93 _
Przykucnął, starannie zagrzebał w śniegu węzełek z książkami i odszedł. Był 
jasny styczniowy dzień, wszędzie połyskiwało srebrzyste słońce, bardzo 
zazdrościłem bratu, ale z ciężkim sercem poszedłem się uczyć; nie chciałem 
martwić matki. Książki zagrzebane w śniegu oczywiście zginęły i na drugi dzień 
Sasza miał już rzeczywisty powód, by nie iść do szkoły, a na trzeci — o jego 
zachowaniu dowiedział się dziadek.
Sprowadzono nas na sąd. W kuchni przy stole siedział dziadek, obok niego babcia 
i matka; zaczęło się badanie. Pamiętam, jak śmiesznie Sasza odpowiadał na 
pytania dziadka:
—  Cóż to, nie możesz trafić do szkoły?
Patrząc prosto w twarz dziadka pokornymi oczami, Sasza odpowiadał bez pośp.echu:
—  Zapomniałem, gdzie jest szkoła.      "
—  Zapomniałeś?
—  Tak. Szukałem, szukałem...
—  To mogłeś iść za Aleksym, on pamięta!
—  Zgubiłem go.
—  Aleksego?
—  Tak.
—  Jakże to?
Sasza pomyślał i powiedział westchnąwszy:
—  Zamieć była, nic nie było widać.
Wszyscy się roześmiali — pogoda była cicha, jasna. Sasza także uśmiechnął się 
blado, a dziadek pytał podstępnie, szczerząc zęby:
—  A nie mogłeś trzymać go za rękę, za pas?
—  Trzymałem, ale mnie wiatr odrzuci! — wyjaśnił Sasza.
Mówił ospale, beznadziejnie; przykro mi było słuchać tego niepotrzebnego, 
niezręcznego kłamstwa i bardzo mnie dziwił jego upór.
- 194 -
Sprawiono nam lanie i wynajęto dla nas przewodnika, byłego strażaka, staruszka 
ze złamaną ręką, który miał uważać, żeby Sasza nie zbaczał z drogi do przybytku 
nauki. Ale i to nie pomogło: zaraz na drugi dzieńr kiedy doszliśmy do jaru, 
Sasza nagle schylił się, ściągnął z nogi wojłokowy but i rzucił go w bok, 
ściągnął drugi i" rzucił w innym kierunku, potem, w samych pończochach, puścił 
się pędem przez plac. Staruszek utyskując podreptał po buty, a kiedy je znalazł, 
przestraszony, zaprowadził mnie do domu.
Przez cały dzień dziadek, babcia i moja matka jeździli po mieście w poszukiwaniu 
uciekiniera i dopiero wieczorem znaleźli Saszę przy klasztorze w karczmie Czyr-
kowa, gdzie rozweselał gości tańcem. Przywieźli go do domu i nawet nie zbili, 
zaskoczeni upartym milczeniem chłopca. Sasza leżał ze mną na wyżce; zadarłszy 
nogi i szurając podeszwami po pułapie, mówił cichutko:
— Macocha mnie nie lubi, ojciec także nie lubi i dziadek nie lubi — po co mam z 
nimi mieszkać? Spytam babci, gdzie żyją rozbójnicy, ucieknę do nich, wtedy 
dopiero wszyscy zobaczycie... Uciekamy razem?
Nie mogłem z nim uciec: miałem wtedy inne zamiary: postanowiłem być oficerem z 
wielką, jasną brodą, ażeby to osiągnąć, trzeba było się uczyć. Kiedy 
przedstawiłem bratu swój plan, pomyślał chwilę i zgodził się ze mną:
—  To także dobre. Jak ty będziesz oficerem, ja już będę atamanem i będziesz 
musiał mnie ścigać, i jeden drugiego albo zabije, albo weźmie do niewoli. Ja 
ciebie nie zabiję.
—  I ja ciebie też nie. Na tym stanęło.
Przyszła babcia, wlazła na piec i zaglądając do nas zagadnęła:
13*
- 195 -
— No cóż tam, myszki? E-ech, sieroty, okruszynki!
Użaliwszy się nad nami, zaczęła wymyślać na macochę Saszy, grubą ciotkę Nadieżdę, 
córkę szynkarza. a potem w ogóle na macochy i ojczymów, i przy sposobności 
opowiedziała historię o tym, jak mądry pustelnik Jonasz, będąc młodzieniaszkiem, 
wzywał swoją macochę na sąd boży. Ojca jego, rybaka z Uglieza, na jeziorze Biało 
wodzie:
Ze świata żona zgładziła młoda:
Okowitą go napoiła,
A do tego — nasennym zielem,
Położyła go uśpionego
Do dębowej łodzi, jak do ciasnej trumny,
I  wzięła potem wiosełko klonowe,
I wypłynęła na środek jeziora,
Na te  głębokie,  ciemne odmęty,
By skryć bezecną sprawkę wiedźmową,
Tam się schyliła, zakołysała
I  wywróciła, wiedźma, czółno lekkie...
Mąż jak kotwica poszedł aż na dno,
A ona szybko do brzegu płynie,
Dopłynęła i padła na ziemię,
I w głos zawodzi swe babskie żale,
0   swym nieszczęściu zmyślonym prawi. A ludzie dobrzy jej uwierzyli
1   z nią po społu gorzko płakali:
—  Och, biada ci, biada, ty młoda wdowo! Oj, ciężka twoja kobieca dola,
Lecz życie nasze jest w ręku Boga,
A i śmierć na nas Bóg zsyła!
Tylko jej pasierb, Jonaszek młody, Łzom złej macochy nie chciał dać wiary. 
Rączkę jej swoją na sercu kładzie I mówi do niej łagodnym głosem:
—  Oj ty, macocho, ty moja dolo, Oj, ptaku nocny, ptaku przebiegły, Nie wierzę 
twoim łzom  ani żalom, Bo zbyt radośnie bije ci serce! Tutaj słów szkoda, 
spytamy Boga
- 196 -
I wszystkie święte moce niebieskie: Niechaj ktoś weźmie ostry nóż ze stali, 
Niech go podrzuci w górę, w niebo czyste, Gdy twoja prawda — nóż mnie zabije, 
Gdy prawda moja — na ciebie spadnie! Popatrzyła na niego macocha, Złym ogniem 
oczy jej zapłonęły, Na równe nogi z ziemi się zrywa, I przeciw niemu powstaje:
—  Ach, ty stworzenie złe, nierozumne, Niedowarzony, podły wyrzutku, Skąd ci do 
głowy przyszły te myśli, Jakże to mogłeś powiedzieć?
Patrzą na nich ludzie, słuchają, Widzą wszyscy — sprawa nieczysta. Zasępili się, 
zadumali się, I długo z sobą się naradzają. Potem wyszedł rybak, staruszek, Na 
wsze strony się pokłonił, Powiedział słowo postanowione:
—  Dajcie mi, proszę,  ludzie kochani, Do prawej ręki ostry nóż ze stali, Niech 
go do góry, do nieba podrzucę, Niech  spadnie,  znajdzie winnego!
Dali starcowi do ręki nóż ostry, Rzucił go starzec nad siwą głowę I nóż do nieba 
ptakiem poleciał. Czekają, czekają — nóż nie spada, Patrzą na niebo, na 
kryształowe. Czapki z głów zdjęli, w gromadzie stoją I milczą wszyscy, a i noc 
milcząca — A nóż jak nie spada, tak i nie spada! Zabłysła na jeziorze zorza 
purpurowa, Pokraśniała macocha, uśmiechnęła się. Wtem nóż ku ziemi chybką 
jaskółeczką leci I prosto w serce godzi macochę.
A dobrzy ludzie padli na kolana
I pomodlili się do Pana Boga:
—  Chwała ci, Panie, za sąd sprawiedliwy! Staruszek rybak zabrał Jonaszka
I do pustelni zawiódł  dalekiej,
197 -
^
Co stoi na świetlistej rzece Kierżencu Blisko niewidzialnego grodu Kitieża... i
Na drugi dzień obudziłem się cały w czerwonych placach: zachorowałem  na   ospę.   
Umieszczono   mnie na poddaszu od strony podwórza; długo leżałem tam ślepy, z 
rękami i nogami mocno związanymi szerokim bandażem,  dręczony przez   dzikie   
koszmary.   Jeden z nich omal  nie przyprawił mnie o śmierć.  Przychodziła do 
mnie tylko babcia; karmiła mnie łyżeczką, jak dziecko, i opowiadała 
niewyczerpane, wciąż nowe bajki. Pewnego razu wieczorem, kiedy już wracałem do 
zdrowia, i leżałem nieskrępowany — tylko palce miałem zabandażowane szczelnie, 
jak w rękawiczkach,   żebym   nie mógł drapać twarzy — babcia z jakiegoś powodu 
spóźniła się i nie przyszła o zwykłej porze. Napełniło mnie to trwogą i nagle 
zobaczyłem ją: leżała za drzwiami na zakurzonej polepie strychu, twarzą do ziemi, 
z rozłożonymi rękami; szyję miała do połowy przerżniętą jak wujek Piotr; z kąta, 
z brudnego mroku zbliżał się ku mej wielki kot pożądliwie wytrzeszczając zielone 
ślepia.
Wyskoczyłem z łóżka, wypchnąłem rękami i nogami obie ramy okienne i wypadłem na 
podwórze w zaspę śnieżną. Tego wieczoru u matki byli goście, nikt nie słyszał, 
jak tłukłem szyby i wyłamywałem ramy. Przeleżałem w śniegu dość długo. Nie 
połamałem sobie nóg ni rąk, wywichnąłem tylko ramię i skaleczyłem się mocno 
szkłem, ale sparaliżowało mi nogi, przez trzy miesiące leżałem nie władając nimi 
zupełnie. Leżałem i słucha-
i We wsi Kolupanowce, w tambowskiej guberni, w boryso-glebskim powiecie, 
słyszałem inny wariant tej legendy: nóż zabija pasierba, który oczernił macochę. 
(PrZyP. aut, ? i t i e ż -miasto legendarne, które zapadło si<j jakoby pod 
ziemie, podczas najścia Tatarów.
- 193 -
łem, jak coraz gwarniej płynie życie w domu, jak często trzaskają drzwi, jak 
wiele łudzi kręci się na dole.
Szurgotały po dachu tęskne zadymki, za drzwiami na strychu hulał i dudnił wiatr, 
żałobnie coś grało w kominie, brzęczały żelazne zastawki, w dzień krakały wrony, 
w ciche noce dochodziło z pola przeciągłe, - żałosne wycie wilków — i przy tej 
muzyce rosło mi serce. Potem do okna nieśmiało i cichutko, ale z dnia na dzień 
coraz przychylniej zaczęła zaglądać promienistym okiem marcowego słońca 
płochliwa wiosna. Na dachu i na strychu przeraźliwie wrzeszczały koty, wiosenne 
szmery przenikały przez ściany, z okapów odłamywały się kryształowe sople lodu, 
ze szczytu dachu zsuwał się nadtajały śnieg, a dźwięk dzwonów stał się głębszy 
niż zimą.
Przychodziła do mnie babcia. Coraz częściej i mocniej słowa jej pachniały wódką, 
potem zaczęła przynosić z sobą wielki, biały imbryk, chowała go pod moje łóżko i 
mówiła mrugając znacząco:
—  Tylko ty, duszo gołębia, nic nie mów dziadkowi, domowikowi!
—  Dlaczego babcia pije?
—  Ani mru-mru! Urośniesz, zrozumiesz... Pociągnąwszy z imbryka,   wycierała   
usta   rękawem
i słodko się uśmiechając pytała:
—  No, dobrodzieju, o czymże to ci wczoraj opowiadałam?
—  O ojcu.
—  A na czym się zatrzymałam? Przypominałem jej, i długo płynęły, jak potok, 
gładkie opowieści.
Sama zaczęła opowiadać mi o ojcu; przyszła kiedyś trzeźwa, smutna, znużona i 
mówi:
—  Widziałam we śnie twojego ojca: idzie jakby przez pole z kijkiem leszczynowym 
w ręku, pogwizduje, a w
- 199 -
ślad za nim biegnie łaciaty pies z wywieszonym jęzorem... Jakoś często śni mi 
się Maksym Sawatieicz, widać nie ma spokoju jego duszyczka, błąka się i tuła po 
świecie...
Przez kilka z rzędu wieczorów opowiadała mi o życiu ojca, tak samo zajmująco jak 
wszystko, co opowiadała.
Ojciec był synem żołnierza, który dosłużył się stopnia oficera, ale za 
okrucieństwo w stosunku do podwładnych został zesłany na Sybir. Tam właśnie, 
gdzieś na Syberii, urodził się mój ojciec. Życie miał ciężkie, już od 
najmłodszych lat uciekał z domu. Pewnego razu dziadek tropił go w lesie z psami 
jak zająca: innym razem, kiedy go schwytał, tak go bił, że sąsiedzi wyrwali 
dziecko i ukryli je.
-— Czy dzieci zawsze się bije? — spytałem.
Babcia odpowiedziała spokojnie:
—  Zawsze.
Ojca mojego wcześnie odumarła matka, a kiedy skończył dziewięć lat, umarł także 
dziadek. Sierotę wziął do siebie ojciec chrzestny, stolarz, zapisał go do cechu 
-miasta Permu i zaczął uczyć swojego rzemiosła. Ale ojciec uciekł od niego i 
prowadzał ślepych po jarmarkach. Jako szesnastoletni wyrostek przyszedł do 
Niżniego i pracował tam u stolarza, przedsiębiorcy na parostatkach, Kołezyna. 
Kiedy miał dwadzieścia lat, był już dobrym stolarzem meblowym, tapicerem i 
dekoratorem. Zakład, w którym pracował, sąsiadował z domami dziadka na Kowalisze.
—  Płoty przecież niewysokie, a ludzie dziarscy — mówiła babcia z uśmiechem. — 
Zbieramy sobie z Warią maliny w sadzie, a tu nagle twój ojciec — szasit przez 
płot, ażem się przestraszyła; idzie między jabłoniami taki krzepki, w białej 
koszuli, w welwetowych Sipodniach, ale bosy, bez czapki, długie włosy ma 
przewiązane rzemyczkiem. Ot, wybrał się w konkury! Wi-
- 200 -
dywałam go już wcześniej, koło naszych okien przechodził. Co go zobaczę — myślę 
sobie: jaki to dorodny chłopak! Pytam go, kiedy podszedł bliżej: „Cóż to, zuchu, 
innej drogi nie masz?" A on upadł na kolana. „Akulino Iwanowna — powiada — otom 
tu przed tobą z sercem jak na dłoni, a oto — Waria, pomóż nam, na miłość boską, 
chcemy się pobrać!" Na to osłupiałam, język mi odjęło. Patrzę, a tu matka twoja, 
obłudnica, zs jabłonią się skryła i — czerwona jak malina — znaki mu daje, a 
sama łzy ma w oczach. „Ach, wy — mówię — żeby was rozniosło, coście to sobie 
umyślili? Czyś ty przy zdrowych zmysłach, War'ka? A i ty, młodziku — mówię — 
zastanówże się: czy nie za wysoka brzoza, pc którą sięgasz?"
Nasz dziadek był wtedy bogaczem, dzieci jeszcze nife wzięły swoich działów, miał 
cztery domy i pieniądza i honory; krótko przedtem dostał kapelusz z galonem i 
mundur za to, że przez dziewięć lat bez przerwy był starszym cechu. Dumny był 
wtedy dziadek!
Mówię, co trzeba, a sama drżę ze strachu i żal mi ich: spochmurnieli oboje. 
Wtedy ojciec twój powiada: „Wiem przecież, że Wasilij Wasiliew nie wyda za mnie 
Wari po dobrej woli, wykradnę więc ją, tylko ty nam. pomóż." Ja miałam im pomóc! 
Nawet zamierzyłam si% na niego, ale on ani drgnie. „Choćby kamieniem —-mówi — 
wal, ale pomóż; co będzie, to będzie, ja sią jej nie wyrzeknę!" Wtedy Waria 
podeszła do niego, położyła mu rękę na ramieniu i — co ty na to? „My — powiada — 
już dawno się pobraliśmy, jeszcze w maju, tylko ślub nam potrzebny." Aż się 
zachwiałam! Mój ty Boże!
Babcia wybuchnęła śmiechem, aż się zatrzęsła cała; potem zażyła tabaki, wytarła 
łzy i ciągnęła dalej westchnąwszy głęboko:
— Jeszcze nie możesz zrozumieć, co znaczy pobrać
- 201 -
arię, a co wziąć ślub, ale to straszne nieszczęście, jeżeli panna przed ślubem 
dziecko urodzi! Zapamiętaj to sobie i jak dorośniesz, do takich sprawek panien 
nie namawiaj. Bo wielki grzech na ciebie spadnie, panna będzie nieszczęśliwa, a 
i dziecko nieślubne również — zapamiętaj to sobie! Oszczędzaj w swoim życiu 
kobiety, kochaj je sercem, a nie dla zabawy; już ja ci dobrze radzę!
Zamyśliła się, kiwając się na krześle, potem ocknąwszy się znów zaczęła:
— No, co tu robić? Więc ja Maksyma w łeb, Warię za warkocz, a on mi na to mówi 
rozsądnie: „Biciem niczego nie naprawisz!" A ona także: „Pomyślałabyś najpierw, 
co robić, a bicie zostaw na potem!" Pytam go: „Czy masz pieniądze?" — „Miałem — 
mówi — ale kupiłem za nie Wari pierścionek." — „Cóż to, trzy-rublówkę miałeś?" — 
„Nie — mówi — około stu rubli." A w owych czasach pieniądz był drogi, rzeczy 
tanie. Patrzę na nich, na matkę twoją i ojca — jakie to jeszcze dzieciaki, myślę, 
jakie głuptasy! Waria mówi: „Schowałam ten pierścionek pod podłogę, żebyście go 
nie zobaczyli, można go sprzedać!" Całkiem jak dzieci! W końcu, tak czy owak, 
umówiLśmy się, że wezmą ślub za tydzień, a z popem to już ja sama sprawę 
załatwię. Płaczę, serce mi drży ze strachu, boję się dziadka, a i Wari nieswojo. 
Nawarzyli piwa!
Ale miał twój ojciec wroga, pewnego majstra, sprytnego człowieka, i ten od dawna 
wszystkiego się domyślał i śledził nas. Wystroiłam moją córeczkę jedyną, w com 
miała najlepszego, wyprowadziłam za bramę, a za węgłem czekała trójka. Waria 
wsiadła, świsnął biczem Maksym — pojechali!
Idę do domu we łzach cała, nagle spotyka mnie ten łajdak i powiada: „Co się ma 
stać, niech się stanie, jestem dobry człowiek, przeszkadzać nie będę, tylko ty,
- 202 -
Akulino Iwanowna, daj mi za to pół setki!" A ja tu pieniędzy nie mam, nie 
lubiłam   ich,   nie składałam,  no i tak z głupoty mówię mu:  „Nie mam 
pieniędzy i nie dam!" A on na to: „To mi przyobiecaj!" — „Jakże mam obiecać, a 
skąd je potem wezmę?" — „No — mówi — a czy to trudno bogatemu mężowi ukraść?" 
Powinnam była, głupia, pogadać z nim, zatrzymać go, a ja plunęłam mu w pysk i 
poszłam sobie! Przybiegł przede mną do nas na podwórze i podniósł gwałt! 
Zamknęła oczy i mówi z uśmiechem: — Jeszcze teraz   strach wspomnieć   o   tych 
paskudnych sprawach!   Dziadek   rozszalał   się   jak   ten dziki zwierz — to 
przecież nie żarty! Patrzy, bywało, na Warię, chwali się:  „Za szlachcica ją 
wydam,  za pana!" A tu — masz tobie   szlachcica,   masz   pana! Przenajświętsza 
Bogurodzica   lepiej   od   nas wie, kogo z kim złączyć. Miota się dziadek po 
podwórzu, jakby go płomienie objęły, przywołał Jakuba i Michała, tego ospowatego 
majstra i Klima, woźnicę. Patrzę, bierze basa-łyk, gwicht na-rzemyku, a Michał 
strzelbę chwyta. Konie mieliśmy dobre, rącze, tarantas lekuchny — no, myślę 
sobie, dogonią ich! — I tu mnie oświecił anioł stróż Wari;   wzięłam   nóż   i   
naderżnęłam   rzemienie   przy hołoblach. A nuż pękną! Tak też się stało; 
hołobla przekręciła się w drodze, omal nie zabiło dziadka, Michała i Klima; 
musieli się zatrzymać, a kiedy po naprawieniu dolecieli   do   cerkwi,   Waria   
z   Maksymem   stoją   na stopniach prowadzących   do   kruchty,   już   po   
ślubie, chwała ci, Panie!
Natarli nasi na Maksyma, ale ten mocny był, siłę miał nie lada! Michała zrzucił 
ze stopni, rękę mu wywichnął, Klimowi też się dostało, a dziadek z Jakubem i tym 
majstrem stchórzyli przed nim.
Ojciec twój nawet w gniewie nie tracił głowy, mówi więc do dziadka: „Rzuć 
basałyk, nie wymachuj nim na-
- 203 -
de mną, człowiek ze mnie spokojny; co wziąłem, to mi Bóg dał i odebrać nikomu 
nie wolno, a więcej nic mi od ciebie nie trzeba." Odstąpili od niego, dziadek 
siadł na bryczkę i woła: „Żegnaj, Waria, teraz tyś mi nie córka i nie chcę cię 
widzieć; chcesz — żyj, chcesz — zdychaj z głodu!" Powrócił do domu; dalejże mnie 
bić, dalejże wymyślać, a ja tylko postękuję i milczę: wszystko przeminie, a co 
się stało, już się nie odstanie. Potem mówi do mnie: „No, Akulino, zapamiętaj 
sobie, nie masz już córki!" A ja wciąż swoje myślę: „Gadaj sobie, rudzielcu, 
gniew jak lód, trwa póki chłód!"
Słucham z uwagą, chciwie. Niejedno w jej opowiadaniu mnie zastanawia. Dziadek 
opisywał mi ślub matki całkiem inaczej; był przeciwny temu małżeństwu, po ślubie 
nie wpuścił matki do domu, ale ślub odbył się — według niego nie potajemnie i 
dziadek był w cerkwi, Nie mam ochoty pytać, kto z nich ma rację, bo historia 
opowiadana przez babcię jest piękniejsza i bardziej mi się podoba.
Opowiadając babcia przez cały czas kołysze się, jakby płynęła łódką. Jeżeli mówi 
o czymś smutnym lub strasznym, kiwa się mocniej i wyciąga rękę naprzód, jakby 
podtrzymywała coś w powietrzu. Często przymyka oczy i w zmarszczkach jej 
policzków czai się bezwiedny, dobry uśmiech, a gęste brwi z lekka drżą. Niekiedy 
chwyta mnie za serce ta jej ślepa, rozbrajającą dobroć, niekiedy jednak 
pragnąłbym, żeby wreszcie powiedziała jakieś dosadniej sze słowo, żeby się na 
coś oburzyła.
— Przez pierwsze dni, może ze dwa tygodnie, nie wiedziałam, gdzie jest Waria i 
Maksym, ale potem przybiegł od niej sprytny chłopaczek, powiedział. Poczekałam 
do soboty, niby to idę na nabożeństwo wieczorne i — prosto do nich! Mieszkali 
daleko, na Zjeździe Sujetyńskim, w oficynie. Całe podwórze zajęte pod stolarkę, 
zaśmiecone, brudne,   hałaśliwe,   a oni jakby
- 204 -
nigdy nic, wesoło mruczą   i   bawią się, niczym kotki. Przywiozłam im, co tylko 
mogłam: herbaty, cukru, różnych kasz, konfitur, mąki, suszonych grzybów, 
pieniążków trochę, nie pamiętam ile; naściągałam po cichutku dziadkowi; przecież 
jeśli nie dla siebie, to i ukraść można! Ojciec   twój   nic   nie   chce wziąć, 
obraża się: „Czyż to my żebracy?" A Waria śpiewa, jak on zagra: „Ach, po co to, 
mamo?..." Skrzyczałam ich:  „Ty głupia — mówię — kto ja jestem dla ciebie? 
Jestem twoja matka, od Boga ci dana, a twoja, głupcze, powinowata!   Czy   wolno  
—   mówię  —  mnie   krzywdzić? Przecież gdy matkę tu na ziemi krzywdzą, w 
niebiosach   Matka   Boska   gorzko   płacze!"   Na to  Maksym schwycił mnie na 
ręce i dalejże mnie po pokoju obnosić, a jeszcze podtańcowywać do tego: silny 
był, niedźwiedź! A War'ka? Chodzi dziewczyna jak paw, z męża dumna jak z nowej 
lalki, i wciąż powłóczy oczyma, i wciąż poważnie o gospodarstwie prawi, niczym 
prawdziwa baba; śmiech  bierze  patrzeć!  A jak podała do herbaty placuszki z 
serem, to wilk by o nie zęby połamał: ser zwarzony, rozsypuje się jak piasek.
Tak się rzecz miała przez długi czas. Już ty się miałeś niedługo urodzić, a 
dziadek wciąż milczy:   uparty był, diabeł! Po kryjomu   do   nich   zachodzę, 
wiedział o tym, ale niby to nie wie. Wszystkim w domu zabroniono mówić o Wari i 
wszyscy milczą. Ja także milczę, ale wiem swoje, serce ojcowskie nie na długo 
oniemiało. No i nadeszła oczekiwana godzina. Noc, zamieć wyje, do okien jakby 
niedźwiedzie się pchały, w kominach coś śpiewa, wszystkie biesy pozrywały się z 
łańcuchów; leżymy z dziadkiem, zasnąć nie możemy, a ja powiadam: „Żle biednemu w 
taką noc, a jeszcze gorzej temu, kto ma serce niespokojne!" Nagle dziadek pyta: 
„Jak im się żyje?" — „Niczego sobie, dobrze żyją." — „O kogo to — mówi — 
spytałem?" — „O córkę, o zię-
- 205
cia Maksyma." — „A jak się domyśliłaś, że to o nich?" — „Zostaw — mówię — ojcze, 
te głupstwa, po co ta gra w ciuciubabkę,   komu   sprawia   radość?"   Dziadek 
wzdycha,  a potem mówi:   „Ach, wy diabły, diabły rogate!"— i zapytuje: „Co tam 
porabia ten głupi dryblas — to o   twoim   ojcu — prawda, że to głupiec?" Ja na 
to: „Głupiec, kto pracować nie chce i na cudzym karku siedzi; lepiej byś na 
Jakuba i Michała popatrzył. Czy to nie oni żyją jak głupcy? Kto w domu pracuje, 
kto zarabia? Ty! A dużą masz z nich pomoc?" A on na to dalejże wymyślać mi i od 
głupiej, i od podłej, i od stręczyciełki, i już nie wiem jak! A ja milczę. 
„Jakżeś ty mogła — mówi — dać się podejść człowiekowi nie wiadomo, skąd, nie 
wiadomo jakiemu?" Ja sobie milczę, a jak się zmęczył, mówię: „Poszedłbyś, 
popatrzył, jak oni żyją; dobrze przecie żyją." — „Za wielki honor dla nich, 
niech sami przyjdą..."   Wtedy to  aż zapłakałam z radości, a on mi włosy 
rozplata — lubił się włosami moimi bawić — i mamrocze: „Nie chlip, głupia, czy 
to ja — mówi — serca nie mam?" Dawniej  to przecież bardzo dobry był nasz 
dziadek, dopiero jak sobie ubr-dał, że nie masz mądrzejszego   niż   on, od   
tego czasu i zły się zrobił, i zgłupiał.
No i przyszli — matka twoja z ojcem — w dzień świąteczny, w niedzielę 
„przebaczeniową" ', tacy wielcy oboje, gładcy, czyści. Stanął Maksym naprzeciw 
dziadka, a dziadek ledwie do ramienia mu sięga, stanął i mówi: „Nie myśl, na 
miłość boską, Wasiliju Wasilie-wiczu, że przyszedłem do ciebie, po posag; nie, 
przyszedłem ojcu mojej żony oddać należny szacunek." Po-
i Niedziela „przebaczeniową" — ostatnia niedziela przed wielkim postem, w czasie 
której prawosławni, zgodnie z tradycja., proszą jedni drugich o przebaczenie za 
wyrządzone sobie krzywdy.
- 206 -
dobało się to dziadkowi, uśmiecha się: „Och — mówi — ty dryblasie, ty zbóju! No 
— mówi — dosyć tej zabawy, zamieszkacie ze mną!" Spochmurniał Maksym: „To już 
jak Waria zechce, a mnie wszystko jedno!" I od razu zaczęło się między nimi ząb 
za ząb, w żaden sposób nie mogą dojść dó ładu! Już i mrugam na twojego ojca, i 
nogą go pod stołem trącam — nic, ten wciąż swoje!
Ładne miał oczy: wesołe, przejrzyste, a brwi ciemne. Jak je czaseim ściągnie, to 
oczu całkiem nie widać, twarz robi się kamienna, uparta i wtedy już nikogo nie 
słucha oprócz mnie. Kochałam go o wiele więcej niż rodzone dzieci; wiedział o 
tym i także mnie kochał! Przytuli się czasem do mnie, obejmie albo na ręce 
schwyci, po pokoju nosi i mówi: „Tyś prawdziwa dla mnie matka, jak ziemia; 
bardziej cię kocham niż Wa-rię!" A matka twoja — o, wtenczas wesolutka z niej 
była zbytnica — rzuca się na niego i krzyczy: „Jak śmiesz mówić coś podobnego, 
permiaku, solone ucho?" I zbytkujemy, bawimy się we troje. Dobrze nam było razem, 
duszo gołębia! Nikt nie potrafił tak tańczyć jak on, śpiewać takich ślicznych 
pieśni — od ślepych się nauczył — a nie ma lepszych śpiewaków jak ślepcy!
Zamieszkali z matką w oficynie, w ogrodzie, tam też się urodziłeś w samo 
południe. Ojciec przychodzi na obiad, a ty mu na spotkanie. Ale się cieszył, ale 
szalał! A już matkę twoją to, głuptas, po prostu zamęczał, jakby to nie wiem 
jaka sztuka była urodzić dziecko! Posadził mnie sobie na ramieniu i zaniósł 
przez całe podwórze do dziadka, by omajmić, że jeszcze jeden wnuk mu przybył — 
nawet dziadek się zaśmiał: „Filut z ciecie — powiada — Maksymie!"
A wujowie twoi nie lubili go. Wódki nie pił, język miał ostry i skory był do 
różnych figli. Gorzko mu za to odpłacili!
- 207
Kiedyś w czasie wielkiego postu zerwała się wichura i nagle w całym domu zawyło, 
zahuczało strasznie, wszyscy oniemieli: chyba to jakaś siła nieczysta! Dziadek 
całkiem stchórzył, kazał wszędzie lampki pozapalać, biega, krzyczy: „Modły 
trzeba odprawić!" I nagle wszystko ucichło; jeszcze bardziej przerazili się 
wszys-??. Wuj Jakub domyślił się. „To na pewno — powiada — sprawka Maksyma!" 
Potem ojciec twój sam się przyznał, że poustawiał w dymniku rozmaite butelki I 
słoiki — wiatr w ich szyjki dmie, a one huczą, każda aa swój sposób. Dziadek mu 
zagroził: „Żeby te żarty oie zaprowadziły cię z powrotem na Sybir, Maksymie!"
Jedna zima była strasznie mroźna i do miasta zaczęły podchodzić wilki z lasów. 
To psa zagryzą, to konia spłoszą, pijanego strażnika pożarły, dużo zamieszania 
narobiły! A ojciec twój bierze strzelbę, nakłada narty i nocą — jazda w pole. 
Nawet się człowiek nie obejrzy, a on już wilka taszczy, a czasem i dwie sztuki! 
Skóry ściągnie, głowy wypatroszy, wstawi szkGane oczy, ślicznie mu się to 
udawało! Razu jednego wyszedł wuj Michał do sieni za potrzebą, nagle biegnie z 
powrotem, włosy stoją mu dęba, oczy wyszły na wierzch, ścisnęło go za gardło, 
słowa nie może przemówić. Spodnie mu opadły, zaplątał się w nich, przewrócił się 
i szepcze — wilk! Każdy chwycił, co się dało, i wszyscy rzucili się ze światłem 
do sieni, patrzą, a tu rzeczywiście zza kufra wilk wysunął głowę! Strzelają, 
biją go — ten nic! Przyglądają się — sama skóra i pusta głowa, a przednie łapy 
gwoździami przybite do kufra! Bardzo się wtedy dziadek rozsrożył na Maksyma. A 
do tego jeszcze Jakub poszedł za ojca twojego przykładeim: Maksym sklei z 
kartonu jakby głowę; nos, oczy, usta zrobi, pakuły przyklei zamiast włosów, a 
potem idą z Jakubem ulicą i te straszne poczwary do okien podsuwają. Ludzie, 
rozumie się, boją się, krzyczą. A po nocach w prze-
- 208 -
ścieradłach chodzą, popa nastraszyli; rzucił się do budki strażnika, a strażnik 
też się przestraszył i dalejże wzywać pomocy. Długo tak szaleli i w żaden sposób 
nie można ich było poskromić! Już ja sama ich namawiałam: „Zostawcie to" — i 
Waria też; nie, oni swoje. Maksym tylko się śmieje: „To takie zabawne — mówi — 
jak z powodu byle głupstwa ludzie uciekają w strachu na łeb na szyję." Mówże tu 
z takim!...
I o mało co nie przypłacił tego życiem... Wuj Michał wdał się całkiem w dziadka 
— obraźliwy, zawzięty, zamyślił zgładzić twojego ojca,. Wracali raz zimą we 
czterech z zabawy: Maksym, wujowie i jeden diaczek — potem musiał zrzucić suknię 
kapłańską, bo dorożkarza na śmierć zatłukł. Szli z ulicy Jamskiej i zwabili 
Maksyma na Diukowy Staw, niby to poślizgać się po lodzie bez łyżew, jak to się 
chłopcy ślizgają, zwabili i zepchnęli go do przerębli; już ci to opowiadałam...
—  Dlaczego wujowie są tacy źli?
—  Oni nie są źli — spokojnie mówi babcia zażywając tabakę. — To po prostu 
głupcy! Miszka podstępny i głupi, a Jakub taki sobie prostaczek boży... A więc 
zepchnęli go do wody; on się wynurzył, schwycił się za brzeg przerębli, a oni 
dalejże bić go po rękach i deptać: wszystkie palce zmiażdżyli mu obcasami. Na 
szczęście, Maksym był trzeźwy, a oni pijani, więc jakoś tam z pomocą bożą 
wyciągnął się pod lodem, trzyma się — twarzą do góry — pośrodku przerębli, 
oddycha, a oni dosięgnąć go nie mogą. Rzucali mu przez jakiś czas w głowę 
kawa.kami lodu i odeszli; myślą: i tak utonie! A on wylazł i biegiem na policję, 
a policja tu zaraz, pamiętasz, na placu. Rewirowy znał Maksyma i całą naszą 
rodzinę, pyta: „Jak to się stało?"
Babcia żegna się i mówi ? dziękczynieniem:
—  Daj, Panie, wieczny odpoczynek, Maksymowi Sa-watieiczowi, wśród 
sprawiedliwych Twoich; zasługuje
14 — Gorki II
- 209 -
na to! Zataił przed policją całą sprawę. „Podpiłem sobie —: mówi — zabrnąłem na 
staw i zwaliłem się do przerębli." Rewirowy mówi: „Nieprawda, tyś niepijący!" 
Tak czy owak, natarli go na policji wódką, przebrali w suchą odzież, owinęli 
kożuchem, przywieźli do domu. A sam rewirowy z nim i jeszcze dwóch. Jakub z 
Michałem jeszcze nie zdążyli wrócić, po szynkach łażą, ojca, maitkę bezczeszczą. 
Patrzymy z Warią na Maksyma, a on niepodobny do siebie, purpurowy cały, 
pokaleczone palce ociekają krwią, na skroniach niby to śnieg, a nie taje, 
posiwiały mu skronie.
Wariusza krzyczy wniebogłosy: „Co z tobą zrobili?" Rewirowy zwąchał coś, 
dopytuje się, a moje serce czuje — och, niedobrze! Pchnęłam Warię, żeby 
zagadywała rewirowego, a sama cichutko wypytuję Maksy-muszkę: „Co się stało?" — 
„Wyjdź — szepcze — na spotkanie Jakuba i Michała, naucz ich, żeby mówili, że 
rozeszli się ze mną na Jamskiej, że sami poszli do Pokrowki, a ja niby w Zaułek 
Przędzalniany skręciłem. Nie popłacz, bo bieda będzie z policją!" Lecę do 
dziadka: „Idź, zagaduj rewirowego, a ja zaczekam na synów przed bramą." I 
powiedziałam mu, jakie się stało nieszczęście. Dziadek ubiera się, drży, 
mamrocze: „Wiedziałem, że tak będzie, spodziewałem się tego!" Kłamał stary, o 
niczym nie wiedział! Przywitałam moje dziatki — ręką po pysku. Miszka ze strachu 
od razu wytrzeźwiał, a Jaszeńka luby, choć i dwóch nie zliczy, ale mamrocze: „O 
niczym nie wiem, to wszystko Michał, on starszy!"
Ułagodziliśmy jakoś tam rewirowego, dobry z niego był człowiek! „No — mówi — 
uważajcie, jak stanie się u was coś złego, będę wiedział, kto zawinił!" Z tym 
odszedł. A dziadek poszedł do Maksyma i mówi: „Dziękuję ci, inny by na twoim 
miejscu tak nie postąpił, rozumiem to dobrze! I tobie, córko, dzięki, żeś 
dobrego czło-
- 210 -
wieka do ojcowskiego domu wprowadziła!" Dawniej dziadek, jak chciał, to umiał 
mądrze, powiedzieć, dopiero potem, z głupoty, zaczął serce na klucz zamykać.
Zostaliśmy we troje. Zapłakał Maksym Sawatieicz i wciąż powtarza jak w gorączce: 
„Za co to mnie spotkało, co ja im złego zrobiłem? Za co, mamo?" On mnie nie 
matką, tylko mamą nazywał jak małe dziecko, i po prawdzie z charakteru swojego 
był jak dziecko. „Za co?" — pyta. Ja łzy leję, cóż mi więcej pozostało? To 
przecież moje dzieci, żal mi ich. Matka twoja wszystkie guziki od kaftanika 
oberwała, siedzi roztargana jak .po bójce i szlocha: „Wyjedźmy stąd, Maksymie! 
Bracia moi to nasi wrogowie, boję się ich! Wyjedźmy!" Szepnęłam jej: „Nie 
dolewaj oliwy do ognia i bez tego swąd w domu!" A tu dziadek przysyła tych 
głupców, żeby prosili o przebaczenie. Wariusza przyskoczyła do Miszki, chlast go 
w pysk, masz przebaczenie! A ojciec twój skarży się: „Jakże tak można, bracia? 
Kalekę ze mnie mogliście zrobić, jaki byłby ze mnie robotnik bez rąk?"
W końcu jakoś tam się pogodzili. Rozchorował się twój ojciec, siedem tygodni 
przeleżał i nagle powiada: „Ech, mamo, jedź z nami do innego miasta, nudnawo 
tutaj!" Wkrótce nadarzyła mu się okazja wyjazdu do Astrachania; oczekiwano tam 
latem cara, a ojciec twój miał bramę tryumfalną postawić. Kiedy ruszył pierwszy 
statek, odjechali. Jak z własną duszą tak się z nimi rozstałam. Maksym także był 
smutny i wciąż namawiał, żebym do Astrachania pojechała, a Waria cieszyła się i 
nawet nie próbowała ukryć swej radości, bezwstydni-ca... No i wyjechali. I to 
wszystko...
Łyknęła wódki, zażyła tabaki i powiedziała patrząc w zamyśleniu przez okno na 
błękitnawe niebo:
— Tak, nie byliśmy z twoim ojcem jednej krwi, ale pokrewne były nasze dusze...
14»
- 211 -
Niekiedy w czasie jej opowiadania wchodził dziadek, podnosił do góry swoją twarz 
tchórza, wciągał spiczastym nosem powietrze spoglądając podejrzliwie na babcię, 
słuchał, co mówi, i mamrotał:
~ Łżyj, łżyj...
Nieoczekiwanie pytał:
—  Aleksy, czy piła tu wódkę?
—  Nie.
—  Kłamiesz, po oczach widzę.
I odchodził w niepewności. Babcia mrugnąwszy posyłała mu na drogę jakąś tam 
przygadankę:
—  Przechodź, Antoni, nie płosz koni...
Pewnego razu stojąc pośrodku pokoju i patrząc w podłogę spytał cichutko:
—  Matko?
—  A co?
—  Widzisz, jak się mają sprawy?
—  Widzę.
—  I co o tym myślisz?
—  Już taki los, ojcze! Pamiętasz, wciąż mówiłeś o szlachcicu?
—  No tak.
—  Ot i masz go.
—  Golec.
—  To już jej sprawa!
Dziadek odszedł. Zmiarkowałem coś niedobrego i spytałem babci:
—  O czym mówiliście?
—  Wszystko chciałbyś wiedzieć — odpowiedziała burkliwie, rozcierając mi nogi. — 
Jak za młodu o wszystkim się dowiesz, na starość nie będziesz się miał nawet o 
co spytać... — i roześmiała się kiwając głową:
—  Ach, dziadku, dziadku, drobny pyłku w oku boskim! Widzisz, Lońka, dziadek 
jest zrujnowany do cna,
- 212 -
tylko nie mów o tym nikomu. Pożyczył jednemu panu wielkie pieniądze, tysiące, a 
ten pan zbankrutował...
Uśmiechnęła się i zamyśliła: długo siedziała w milczeniu, a wielka jej twarz 
marszczyła się, pochmurniała i powlekała smutkiem.
—  O czym myślisz?
—  A myślę, co by ci tu opowiedzieć? — otrząsnęła się. — O Jewstignieju, dobrze? 
No, posłuchaj:
Żył diak Jewstigniej razu pewnego,
Co myślał, nie ma  mędrszych od niego
Ani  wśród  popów, ni wśród  bojarów,
Ni wśród najstarszych nawet ogarów!
Chodzi jak paw napuszony,
Myśli, że mądry jest jak ptak Syrini;
Poucza sąsiadkę,  sąsiada,
To złe, to mu do smaku nie przypada.
Spojrzy na cerkiew — za niska!
Zerknie na ulicą — za wąska!
Jabłko dla niego — mało rumiane!
Słonko — za wcześnie wstało rano!
Czego by nie pokazano diakowi,
On zawsze...
babcia wydyma policzki, wybałusza oczy, jej dobra twarz robi się głupia i 
śmieszna, i mówi przewlekłym głosem:
„Sam to zrobić potrafię — powie — Nawet lepiej, gdy chcę, to zmajstruję, Tylko 
mi czasu wciąż brakuje."
Zamilkła na chwilę uśmiechając się, a potem znów mówi cichutko:
I przyszły biesy do diaka nocą: „Żle ci tu, diaku, to siedzisz po co,
i S ? ? i n — według podań ludowych ptak bajeczny z kobiecą twarzą i piersią.
- 213 -
Chodź z nami do piekła — radzą —
Ślicznie tam węgle się żarzą!"
Nie zdążył diak mądry wdziać czapki,
Schwyciły go diabły w swe łapki.
Tarmoszą, łaskoczą i z wyciem zajadłym
Na ramionach mu dwa z nich usiadły,
Zanurzyły go w smole widłami:
„Dobrze ci, Jewstigniejuszku, z nami?"
Diak się praży, w krąg spoziera,
Rękami boki podpiera,
Usta ma pysznie wydęte:
„A — mówi — czad u was w tym piekle przeklętym."
Kończy bajkę przewlekłym, grubym głosem i przybrawszy z powrotem zwykły wyraz 
twarzy śmieje się cicho, wyjaśniając mi:
—  Nie poddał się jednak Jewstigniej; mocno swojego się trzymał, uparty jak nasz 
dziadek! No, śpij, już pora...
Matka rzadko kiedy przychodziła do mnie na poddasze, siedziała zwykle niedługo, 
mówiła pośpiesznie. Stawała się coraz piękniejsza, coraz ładniej się ubierała, 
ale w niej jak i w babci wyczuwałem coś nowego, coś, co ukrywano przede mną; 
czułem to, domyślałem się.
Coraz mniej zajmowały mnie bajki i nawet to, co babcia opowiadała o ojcu, nie 
uciszało we mnie niejasnego, ale wzmagającego się z dnia na dzień niepokoju.
—  Dlaczego dusza mojego ojca nie zaznaje spokoju? — pytałem się babci.
—  A skąd to można wiedzieć? — mówiła przysłaniając oczy. — To sprawa boska, 
niebiańska, nam nie wiadoma...
W noce bezsenne patrząc przez sine okna, jak powoli płyną po niebie gwiazdy, 
wymyślałem jakieś smutne historie. Główną osobą w nich był ojciec, zawsze dokądś 
tam szedł, sam, z kijem w ręku, a za nim kudłaty pies...
- 214 -
XII
Pewnego razu pod wieczór zasnąłem, a po przebudzeniu się poczułem, że nogi moje 
przebudziły się również; spuściłem je z łóżka, znów jakby mi je odjęło, ale już 
zrodziła się pewność, że są całe i że będę chodził. To było takie cudowne, że 
krzyknąłem z radości i całym ciężarem ciała przycisnąłem stopy do podłogi; 
przewróciłem się, ale zaraz poczołgałem się do drzwi i dalej w dół po schodach, 
żywo wyobrażając sobie, jak się wszyscy na dole zdziwią, kiedy mnie zobaczą.
Nie pamiętam, w jaki sposób ocknąłem się w pokoju matki, na kolanach u babci. 
Stali przed nią jacyś obcy ludzie, a zasuszona, zielona starucha mówiła dobitnie, 
zagłuszając wszystkie inne głosy:
—  Napoić go malinami, owinąć z głową... Wszystko w niej było zielone: i suknia, 
i kapelusz1,
i twarz z brodawką pod okiem, nawet włoski na brodawce wyglądały jak kępka trawy. 
Zwiesiła dolną wargę, uniosła górną i patrzyła na mnie zielonymi zębami, 
zakrywszy oczy ręką w czarnej koronkowej mitence '.
—  Kto to? — spytałem, przejęty lękiem. Dziadek odpowiedział nieprzyjemnym 
głosem:
—  To jeszcze jedna twoja babcia...
Matka uśmiechając się popchnęła ku mnie Eugeniusza Maksimowa.
—  A to ojciec.
Zaczęła coś mówić szybko, niezrozumiale; Maksimów zmrużywszy oczy nachylił się 
ku mnie i powiedział:
—  Podaruję ci farby.
W pokoju było bardzo jasno, na poczesnym miejscu, w rogu naprzeciw drzwi, 
płonęły na stole srebrne, pię-
i Mitenki — będące wówczas w modzie letnie rękawiczki bez palców.
- 215 -
cioramienne kandelabry, między nimi stała ulubiona ikona dziadka: Nie płacz po 
mnie, Matko, lśniły perły jej szaty, zatopione w powodzi światła, jarzyły się 
malinowe almandyny w złocie koron. Do ciemnych szyb frontowych okien przywarły, 
jak bliny, mętne, okrągłe twarze, przylepiły się rozpłaszczone nosy, wszystko 
dokoła jakby gdzieś płynęło, a zielona starucha obmacywała mnie za uchem zimnymi 
palcami, i mówiła:
—  Koniecznie, koniecznie...
—  Zemdlał — powiedziała babcia i zaniosła mnie ku drzwiom.
Ale nie zemdlałem, po prostu zamknąłem oczy i kiedy niosła mnie na górę po 
schodach, spytałem:
—  Dlaczego nie powiedziałaś mi o tym?...
—  Lepiej bądź cicho, dobrze?...
—  Oszukańcy...'
Położywszy mnie na łóżku rzuciła się na poduszkę i zadrżała, zapłakała. Ramiona 
jej wznosiły się i opadały; łkając mówiła przez łzy:
—  Popłacz i ty, popłacz sobie...
Nie chciało mi się płakać. Na poddaszu było mroczno i chłodno, drżałem, łóżko 
kołysało się i skrzypiało, stała mi przed oczami zielona starucha; udałem, że 
zasnąłem, i babcia odeszła.
Wąziutką strugą przepłynęło kilka jednostajnych, pustych dni. Matka po 
zaręczynach gdzieś wyjechała, w domu panowała dręcząca cisza.
Któregoś dnia rano przyszedł dziadek z dłutem w ręku, podszedł do okna i zaczął 
obłupywać kit z podwójnych okien, wstawionych na zimę. Zjawiła się też babcia z 
miednicą wody i szmatami; dziadek spytał ją cicho:
—  No i cóż, stara?
—  A co?
—  Czyś zadowolona?
- 216
Odpowiedziała tak samo, jak mnie na schodach:
—  Lepiej bądź cicho, dobrze?...
Zwykłe słowa miały teraz szczególne znaczenie, kryła się za nimi doniosła, 
smutna sprawa, o której nie należy mówić, ale którą wszyscy znają.
Ostrożnie wyjąwszy ramę dziadek wyniósł ją; babcia otworzyła okno: w ogrodzie 
darł się szpak, ćwierkały wróble, odurzający zapach roztajałej ziemi napełnił 
pokój, niebieskawe kafle pieca wstydliwie zbielały, od patrzenia na nie 
przejmował chłód. Zlazłem z posłania na podłogę.
—  Nie chodź boso — powiedziała babcia.
—  Pójdę do ogrodu.
—  Jeszcze tam nie obeschło, poczekałbyś lepiej!
Nie chciało mi się jej słuchać, nawet nieprzyjemnie mi było patrzeć na dorosłych.
W ogrodzie już wyjrzały jasnozielone igły młodej trawy, na jabłoniach nabrzmiały 
i pękały pączki, przyjemnie zazielenił się mech na dachu domku Pietrowny, 
wszędzie było pełno ptaków. Od wesołych odgłosów i świeżego, pachnącego 
powietrza kręciło mi się w głowie. W ddle, gdzie zarżnął się wujek Piotr, leżały 
splątane, połamane przez śnieg rude zielska; przykro było patrzeć na ten dół; 
nic w nim nie było wiosennego, czarne głownie lśniły smutno, był on niepotrzebny, 
drażnił mnie. Chwycił mnie gniew, postanowiłem wyrwać i połamać zielska, wynieść 
odłamki cegieł, resztki belek, uprzątnąć ten cały brud i rupiecie i urządziwszy 
sobie w dole czyste pomieszczenie mieszkać w nim latem sam, bez dorosłych. 
Natychmiast zabrałem się do roboty i od razu, na długo oderwało mnie to zupełnie 
od wszystkiego, co się działo w domu. I choć wszystko jeszcze sprawiało mi ból, 
z każdym dniem stawało się obojętniejsze.
- Dlaczego chodzisz taki nadąsany? — pytały mnie
- 217 -
to babcia, to matka. Przykro mi było, że się tak pytają: przecież nie gniewałem 
się na nie, tylko po prostu wszystko w domu stało mi się obce.
Przy obiedzie, podwieczorku i kolacji często siedziała zielona starucha, jak 
zgniły kołek w starym płocie» Oczy, jakby przyszyte do twarzy niewidzialnymi 
niteczkami, wypływały łatwo z kościstych oczodołów i poruszały się bardzo 
zwinnie, wszystko widząc, wszystko dostrzegając; podnosiły się do sufitu, kiedy 
mówiła o Bogu, opuszczały się na policzki, kiedy była mowa o sprawach domowych. 
Brwi miała niczym z otrębów i jakby przyklejone. Jej odsłonięte, szerokie zęby 
bezszelestnie rozgryzały wszystko, co kładła do ust śmiesznie wygiętą ręką z 
odstawionym małym palcem; w jej uszach kołysały się kościane kuleczki, uszy 
poruszały się i zielone włoski na brodawce także się chwiały, jakby pełzając po 
żółtej, pomarszczonej i odrażająco czystej skórze. Cała była równie czysta jak 
jej syn, po prostu przykro było ich się dotknąć. W pierwszych zaraz dniach 
zaczęła podsuwać swoją martwą rękę do moich ust; ręka pachniała żółtym mydłem 
kazańskim i kadzidłem; odwracałem się i uciekałem.
Często mówiła do syna:
—  Trzeba koniecznie zabrać się do wychowania chłopca, rozumiesz, Żeniu?
Posłusznie przytakiwał głową, chmurzył czoło i milczał. Wszyscy byli nachmurzeni 
w obecności tej zielonej staruchy.
Nienawidziłem jej, a także jej syna — zaciekłą nienawiścią i wiele kar ściągnęło 
na mnie to przykre uczucie. Kiedyś podczas obiadu, strasznie wytrzeszczając oczy, 
powiedziała:
—  Ach, Aloszeńko, dlaczego się tak śpieszysz przy jedzeniu i po co wkładasz do 
ust tak wielkie kawałki?! Zadławisz się, kochanie!
- 218 -
Wyjąłem kąsek z ust, nadziałem ponownie na widelec i podałem jej:
—  Weźcie, jeżeli mi żałujecie...
Matka wyrzuciła mnie od stołu i zostałem haniebnie wypędzony na poddasze; 
przyszła tam do mnie babcia i chichotała zatykając sobie usta:
—  Ach, śmiechu warte! Ale zbytnik z ciebie! Niech cię Pan Bóg kocha!
Nie podobało mi się, że zatyka sobie usta, uciekłem od niej, wlazłem na dach i 
długo tam siedziałem za kominem. Tak, strasznie mi się chciało zbytkować, psocić, 
mówić wszystkim dokuczliwe słowa; trudno mi było zwalczyć tę chęć, a jednak 
trzeba ją było zwalczyć. Pewnego razu wysmarowałem krzesła przyszłego ojczyma i 
nowej babki klejem z drzewa wiśniowego: oboje się przykleili. Było to bardzo 
śmieszne, ale kiedy dziadek wytłukł mnie, przyszła do mnie na poddasze matka, 
przyciągnęła mnie do siebie, mocno ścisnęła kolanami i powiedziała:
—  Powiedz, dlaczego się złościsz? Gdybyś wiedział, jak mnie to martwi!
Oczy jej wypełniły się jasnymi łzami, przycisnęła moją głowę do swego policzka: 
było to dla mnie tak przykre, że wolałbym, aby mnie uderzyła! Powiedziałem, że 
nigdy nie będę obrażał Maksimowów, nigdy, niech tylko nie płacze.
—  Tak, tak — powiedziała cicho — nie trzeba psocić! Wkrótce weźmiemy ślub, 
potem wyjedziemy do Moskwy, a potem wrócimy i będziesz mieszkał ze mną. 
Eugeniusz Wasiliewicz jest bardzo dobry i mądry, będzie ci z nim dobrze. 
Będziesz chodził do gimnazjum, potem zostaniesz studentem, takim jak on teraz, a 
potem doktorem. Czym będziesz chciał; wykształcony człowiek może być, czym 
zechce. No, idź się bawić...
Te „potem", wypowiedziane jedno po drugim, wyda-
- 219 -
ły mi się schodami prowadzącymi od niej gdzieś głęboko w dół, w ciemność, w 
samotność; nie pociągały mnie takie schody. Miałem wielką ochotę powiedzieć 
matce:
„Nie wychodź, proszę cię, za mąż, sam cię będę utrzymywał!"
Ale jakoś nie dało się to powiedzieć. Matka budziła we mnie zawsze wiele czułych 
myśli o niej, ale nigdy nie mogłem zdecydować się, by je wypowiedzieć.
W ogrodzie moje sprawy wzięły dobry obrót: wypeł-łem, wyrąbałem tasakiem zielsko, 
po brzegach, gdzie ziemia się osunęła, wyłożyłem dół odłamkami cegieł, zrobiłem 
z nich szeroką ławę — można było nawet na niej leżeć. Nazbierałem dużo 
kdlorowych szkiełek i skorupek, umocowałem je gliną w szczelinach między cegłami. 
Kiedy do dołu zaglądało słońce, wszystko mieniło się tęczowo, jak w cerkwi.
—  Sprytnieś to wymyślił — powiedział kiedyś dziadek oglądając moją robotę. — 
Tylko że zielsko cię pobije, korzenie przecież zostawiłeś. Daj no, przekopię 
ziemię rydliem; idź, przynieś!
Przyniosłem żelazną łopatę, dziadek splunął w ręce i postękując zaczął wbijać ją 
nogą głęboko w tłustą ziemię.
—  Odrzucaj korzenie! Potem nasadzę ci tutaj słoneczników, malw, będzie ładnie! 
Ładnie...
I nagle zgiąwszy się nad łopatą zamilkł, zamarł. Spojrzałem na niego: z jego 
maleńkich oczu, mądrych jak u psa, gęsto padały na ziemię drobne łzy.
—  Co tobie?
Wzdrygnął się, wytarł dłonią twarz i mętnie popatrzył na mnie.
—  Spociłem się! Popatrz no, ile dżdżownic! Potem znów zaczął kopać i nagle 
powiedział:
—  Na próżno wszystko to urządziłeś. Na próżno, bracie. Dom ten przecież 
niedługo sprzedam. Do jesieni na
- 220 -
pewno sprzedam. Potrzebne są pieniądze na posag dla matki. Tale, tak. Żeby choć 
jej było dobrze, Bóg z nią.„
Odrzucił łopatę i machnąwszy ręką poszedł za łaźnię w kąt ogrodu, gdzie były 
inspekty, a ja zacząłem sam kopać, ale zaraz skaleczyłem sobie rydlem palec u 
nogi.
To mi przeszkodziło pójść do cerkwi na ślub matki Mogłem tylko wyjść przed bramę 
i widziałem, jak idąc pod rękę z Maksimowem, z pochyloną głową, ostrożnie stąpa 
po płytach chodnika, po zielonej trawie wychylającej się ze szczelin między nimi, 
jak gdyby szła po ostrzach gwoździ.
Wesele było ciche: po powrocie z cerkwi pito bez humoru herbatę, matka zaraz się 
przebrała i poszła do swej sypialni pakować kufry, ojczym usiadł przy mnie i 
powiedział:
—  Obiecałem ci podarować farby, ale tu w mieście nie ma dobrych, a swoich dać 
nie mogę; przyślę ci z Moskwy...
—  A co ja będę z nimi robił?
—  Nie lubisz malować?
—  Nie umiem.
—  No to ci przyślę coś innego. Podeszła matka.
—  My przecież niedługo wrócimy, tylko ojciec zda egzamin, ukończy nauki i 
wrócimy...
Było mi przyjemnie, że rozmawiają ze mną jak z dorosłym, ale dziwiło mnie, że 
człowiek z brodą wciąż się jeszcze uczy. Zapytałem
—  A czego się uczysz?
—  Miernictwa.
Nie chciało mi się pytać, co to za nauka.
W domu zaległa nużąca cisza, wypełniał ją szmer jak przy pocieraniu wełny; 
pragnąłem, aby jak najprędzej nadeszła noc. Dziadek stał oparty plecami o piec i 
pa-
- 221 -
trzył w okno zmrużywszy oczy; zielona starucha pomagała matce przy pakowaniu, 
zrzędząc i wzdychając, a babcię — od południa pijaną — zaprowadzono na. strych i 
tam zamknięto, żeby nie robiła wstydu.
Matka wyjechała wczesnym rankiem następnego dnia» Uścisnęła mnie na pożegnanie, 
lekko uniósłszy w górę, zajrzała mi w oczy jakimiś obcymi oczami i powiedziała 
całując:
—  No, żegnaj...
—  Powiedz mu, żeby mnie słuchał — mruknął ponuro dziadek patrząc w jeszcze 
zaróżowione niebo.
—  Słuchaj dziadka — powiedziała przeżegnawszy mnie.
Czekałem, że powie co innego, i rozzłościłem się na dziadka — to on jej 
przeszkodził.
Wsiedli do dorożki, matka długo, ze złością odczepiała dół sukni, który się o 
coś zahaczył.
—  Pomóż, czy nie widzisz? — zwrócił się do mnie dziadek, ale nie pomogłem, 
odrętwiały ze smutku.
Maksimów cierpliwie ustawiał w dorożce swoje długie nogi w wąskich, granatowych 
spodniach, babcia Wsuwała mu do rąk jakieś węzełki, kładł je sobie na kolanach, 
podtrzymywał podbródkiem i niespokojnie marszczył bladą twarz mówiąc przeciągle:
—  D-o-o-syć...
Do drugiej dorożki wsiadła zielona starucha ze starszym synem, oficerem: 
siedziała jak malowana, a on gładził brodę rękojeścią szabli i ziewał.
—  A więc pójdzie pan na wojnę? — pytał dziadek.
—  Bezwarunkowo!
—  Słuszna sprawa. Turków trzeba bić... Pojechali. Matka kilka razy obejrzała 
się machając
chusteczką, babcia, oparta o ścianę domu, również potrząsała w powietrzu ręką 
zalewając się łzami, dziadek też ocierał palcami łzy z oczu i pomrukiwał przez 
zęby:
- 222 -
—  Nie będzie... nic dobrego... nie będzie... Siedziałem na słupku  patrząc,  
jak  podskakują do*
rożki; już skręciły za węgieł; w piersi coś szczelnie zatrzasnęło się, zamknęło.
Było wcześnie, okiennice domów jeszcze zamknięte, ulica świeciła pustką; nigdy 
dotychczas nie wydawała mi się tak martwa i pusta. W dali dokuczliwie grał 
pastuch.
—  Chodźmy na herbatę — powiedział dziadek wzią-^ wszy mnie za ramię. — Widać 
taki już twój (los, że mu-, sisz mieszkać ze mną; będziesz tak się o mnie 
ocierał jak zapałka o cegłę.
Od rana do wieczora krzątaliśmy się z nim w milczeniu po ogrodzie. Dziadek 
skopywał grządki, podwiązy-wał maliny, zdejmował porosty z jabłoni, tępił 
gąsienice, a ja wciąż urządzałem i upiększałem swoją siedzibę. Dziadek odrąbał 
opalony koniec bierwiona, zrobił paliki i powbijał je w ziemię; zawiesiłem na 
nich klatki z pta-, kami, uplotłem z suchego zielska gęstą matę i sporządziłem 
nad ławką daszek od słońca i rosy. Zrobiło się, u mnie całkiem przyjemnie.
Dziadek mówił:
—  To bardzo dobrze, że uczysz się urządzać sam jak najlepiej.
Bardzo ceniłem jego zdanie. Niekiedy kładł się na ł?-, wie obłożonej miękką 
darnią i pouczał mnie bez po-, śpiechu, jakby z trudem wydobywając słowa:
—  Od matki jesteś teraz jakby odcięty; będzie miała inne dzieci, będą jej 
bliższe niż ty. A babcia zaczęła pić.
Długo milczał, jakby nasłuchując, i znów niechętnie, ronił ciężkie słowa:
—  Po raz drugi w życiu się zapija! Jak Michał miał; iść do wojska, też piła. I 
namówiła mnie, głupia starucha, żebym kupił dla niego kwit rekrucki. Może w woj»
- 223 -
sku stałby się inny... Ech, wy-y... Ja niedługo umrę. A wtedy zostaniesz sam, 
sam jeden, sam będziesz się mocował z życiem, rozumiesz? No, tak. Ucz się 
pracować dla siebie, a innym się nie poddawaj! Żyj cichutko, spokojnie, ale 
pilnuj swego. Słuchaj wszystkich, ale rób, jak dla ciebie lepiej...
Całe lato, oczywiście z wyjątkiem słotnych dni, spędziłem w ogrodzie, w ciepłe 
noce nawet tam sypiałem na wojłoku z wielbłądziej sierści, który mi podarowała 
babcia. Często i ona nocowała w ogrodzie; przyniesie naręcze siana, rozścielę je 
koło mego posłania, położy się i długo opowiada to i owo, przerywając 
opowiadanie nieoczekiwanymi okrzykami:
—  Patrz, gwiazda spadła! To czyjaś duszyczka czysta zatęskniła, matkę-ziemię 
sobie przypomniała! To znaczy, że gdzieś się teraz dobry człowiek narodził.
Albo pokazywała mi:
—  Nowa gwiazda wzeszła, spójrz no! Jaka wyłupiasta! Och, ty niebo, niebo 
kochane, szato świetlista Pana Boga...
Dziadek zrzędził:
—  Przeziębicie się, głuptaki, zachorujecie albo postrzał was chwyci. Albo 
złodzieje przyjdą, zaduszą was...
Bywało, zajdzie słońce, rozleją się na niebiosach ogniste rzeki i spłoną, 
spadnie na aksamitną zieleń sadu złocistoczerwony popiół, potem wszystko wokoło 
wprost dotykalnie ciemnieje, rozrasta się, nabrzmiewa, zanurzone w ciepłym 
zmierzchu. Zwieszają się nagrzane słońcem liście, chylą się ku ziemi trawy, 
wszystko staje się delikatniejsze, strój niej sze, w powietrzu unoszą się 
przeróżne wonie, łagodne jak muzyka, a i muzyka płynie z oddali, z pola: w 
obozie grają capstrzyk. Nadchodzi noc, a wraz z nią sączy się do piersi coś 
mocnego, odświeżającego jak dobra pieszczota matki. Cisza mięk-
- 224 -
ko głaska serce ciepłą, kosmatą ręką i w pamięci zaciera się wszystko, o czym 
trzeba zapomnieć, cały gryzący, miałki nalot dnia. Miło jest leżeć twarzą do 
góry i śledzić, jak zapalają się gwiazdy, bezgranicznie pogłębiając niebo. Ta 
głębia wznosząc się coraz wyżej i ukazując nowe gwiazdy lekko unosi cię z ziemi, 
i jest tak dziwnie: ni to cała ziemia skurczyła się do twoich wymiarów, ni też 
ty sam rozrosłeś się cudownie, rozwinąłeś i jakby roztapiasz się we wszystkim, 
co cię otacza. Robi się ciemniej, ciszej, ale wszędzie są przeciągnięte 
niewidzialne, czułe struny i każdy dźwięk, czy to ptak zaśpiewa przez sen, czy 
jeż przebiegnie, czy nagle gdzieś tam cicho odezwie się głos ludzki, wszystko 
jest niezwykłe, dźwięczy inaczej niż za dnia, miłośnie podkreślone czułą ciszą.
Zagrała harmonia, zadźwięczał śmiech kobiecy, grze-chocze szabla po płycie 
chodnika, zawył pies; wszystko to jest już zbyteczne; to opadają ostatnie płatki 
przekwitłego dnia.
Bywały noce, kiedy nagle w polu, na ulicy zrywał się pijany krzyk, ktoś biegł, 
ciężko tupiąc: to była nzecz powszednia, to mnie nie interesowało.
Babcia długo nie śpi, leży podłożywszy ręce pod głowę, i w cichym rozmarzeniu 
coś opowiada nie troszcząc się wcale, czy słucham jej, czy nie. I zawsze umiała 
wybrać bajkę, która jeszcze bardziej podkreślała powagę nocy i czyniła ją 
piękniejszą.
Pod miarowy dźwięk jej słów niepostrzeżenie zasypiałem. Budziłem się razem z 
ptakami: prosto w twarz zagląda mi słońce, lekuchno faluje nagrzewające się 
ranne powietrze, liście jabłcni strząsają rosę, wilgotna zieleń traw lśni coraz 
jaskrawiej, nabierając przezroczystości kryształu, lekka mgiełka unosi się nad 
nią. Na liliowym niebie rozrasta się wachlarz promieni słonecznych, niebo 
błękitnieje. Gdzieś wysoko dzwoni nie-
36 — Gerki II
- 225 -
widzialny skowronek. Wszystkie barwy, dźwięki sączą się jak rosa do piersi, 
wywołują spokojną radość, budzą pragnienie, by co prędzej wstać, coś robić i żyć 
w przyjaźni ze wszystkim, co żyje dokoła.
Były to najpogodniejsze dni w całym moim życiu, dni pełne skupienia i ciszy; 
tego właśnie lata ukształtowało się we mnie i umocniło poczucie wiary we własne 
siły. Zdziczałem, stroniłem od ludzi. Słyszałem krzyki dzieci Owsjannikowa, ale 
nic nie ciągnęło mnie do nich. a kiedy przychodzili bracia, me cieszyłem się 
wcale, odczuwałem raczej obawę, żeby nie zburzyli wybudowanego przeze mnie 
schronienia w ogrodzie, mojej pierwszej samodzielnej pracy. Przestały mnie także 
interesować uwagi dziadka, coraz bardziej oschłe, gderliwe, wyrzekające.
Dziadek coraz częściej wszczynał kłótnie z babcią i wypędzał ją z domu; szła 
wtedy to do wuja Jakuba, to do Michała. Niekiedy nie wracała po kilka dni z 
rzędu» dziadek sam gotował, parzył sobie ręce, krzyczał, przeklinał, tłukł 
naczynia i stawał się coraz bardziej skąpy.
Niekiedy przychodząc do mnie do szałasu sadowił się wygodnie na darni, długo 
mnie obserwował w milczeniu i pytał znienacka:
—  Dlaczego milczysz?
—  Tak sobie. A bo co? Zaczynał mnie pouczać:
—  Myśmy nie panowie. Nie ma nas kto uczyć! Do wszystkiego dojść musimy własnym 
rozumem! Dla innych i książki są napisane, i szkoły pobudowane, a dla nas nic 
jeszcze me dojrzało. Wszystko sam zdobądź, człowieku!...
I pogrążał się w zadumie, zastygał, nieruchomy, milczący, niemal straszny.
Jesienią sprzedał  dom,   a   niedługo   przedtem, przy
- 226 -
śniadaniu, powiedział nagle do babci stanowczo i ponuro:
—  No, matko, karmiłem cię. żywiłem, teraz dość juś tego! Zapracuj sobie sama na 
życie.
Babcia przyjęła te słowa zupełnie spokojnie, jakby og dawna wiedziała, że będą 
powiedziane, i jakby na tff czekała. Bez pośpiechu wyjęła tabakierkę, napchałs 
swój gąbczasty nos i powiedziała:
—  No cóż! Jak tak, to tak...
Dziadek wynajął dwa ciemne pokoiki w suterenie starego domu. w ślepym zaułku pod 
wzgórkiem. Podczas przeprowadzki babcia wzięła stary łapeć z długim trokiem, 
wrzuciła go do podpiecka i przykucnąwszy zaczęła wywoływać niewidzialnego 
opiekuna domowego:
—  Domowiku rodzony, masz tu sanie, jedź z nami ns aowe mieszkanie, po nowe 
szczęście...
Dziadek zajrzał z podwórza przez okno i krzyknął:
—  Ja ci go powiozę, heretyczko! Spróbuj tylko narobić mi wstydu...
—? Oj, uważaj, ojcze, bo będzie źle — ostrzegała go poważnie, ale dziadek wpadł 
w gniew i zabronił jej przewieźć domowika.
Meble i różne rzeczy od trzech dni wysprzedawał Tatarom, handlarzom starzyzny, 
zażarcie targując się i wymyślając, a babcia wyglądała oknem i to płacząc, to 
śmiejąc się pokrzykiwała niegłośno:
—  Cią-ągnij! Pchaj...
Mnie także zbierało się na płacz; żal mi było ogrodu, szałasu.
Przeprowadziliśmy się na dwóch wozach, a ten, na którym siedziałem pośród 
różnorakich sprzętów domowych, strasznie trząsł, jakby mnie chciał zrzucić na 
ziemię.
1   z   tym  uczuciem  uporczywych,   usiłujących mnie
i&
- 22? -
gdzieś   zrzucić   wstrząsów przeżyłem  dwa lata aż do śmierci matki.
Wkrótce potem, kiedy dziadek zamieszkał w suterenie, powróciła matka, blada, 
wychudła, z wielkimi, zdziwionymi oczami o gorącym blasku. Wciąż się nam 
przyglądała, jakby po raz pierwszy zobaczyła ojca, matkę i mnie. Przyglądała się 
i milczała, a ojczym bez przerwy chodził po pokoju z rękami założonymi do tyłu i 
cichutko pogwizdywał, pokasływał, nerwowo ^przebierając palcami.
—  Boże, jak ty strasznie rośniesz — powiedziała do mnie matka ścisnąwszy mi 
policzki gorącymi dłońmi. Ubrana była nieładnie, w szeroką, rdzawą suknię, 
wzdymającą się na brzuchu.
Ojczym wyciągnął do mnie rękę.
—  Jak się masz, bracie! No, co u ciebie słychać? Wciągnął nosem powietrze i 
powiedział:
—  A wiecie, tu u was bardzo wilgotno! Wyglądali oboje tak, jakby długo biegli, 
zmęczyli się;
wszystko  na  nich  było  zmięte, wytarte, jakby   niczego już nie pragnęli 
tylko położyć się i odpocząć.
Bez humoru pili herbatę, dziadek pytał patrząc, jak deszcz zmywa szyby w oknach:
—  A więc wszystko się spaliło?
—  Wszystko — stanowczym głosem potwierdził ojczym. — Ledwieśmy sami 
wyskoczyli...
—  Tak. Ogień nie żartuje.
Przytuliwszy się do ramienia babci matka szeptała jej coś do ucha, babcia 
mrużyła oczy, jakby raziło ją światło.  Robiło się coraz nieprzyjemniej.
Nagle dziadek powiedział zjadliwie, ale spokojnie i bardzo głośno:
—  A mnie doszły słuchy, Eugeniuszu Wasiliewiczu, dobrodzieju, że pożaru w ogóle 
nie było, tylko po prostu przegrałeś wszystko w karty...
- 228
Zaległa cisza jak w piwnicy, furczał samowar, siekł deszcz w szyby, potem matka 
wyszeptała:
—  Ojczulku...
—  Co-o, ojczulku? — ogłuszająco krzyknął dziadek. — Co tam znowu? Nie mówiłem 
ci: nie wychodź trzydziestolatko, za dwudziestoletniego? Ot, masz. masz go. 
Delikatny! No i cóż, szlachcianko? No cóż, córuchno?
Zaczęli krzyczeć wszyscy czworo, najgłośniej ojczym. Wyszedłem do sieni, 
usiadłem na drwach i zdrętwiałem ze zdumienia: matkę jakby kto odmienił, była 
zupełnie inna, nie ta dawna. W pokoju nie było to tak widoczne» ale tu w mroku, 
wyraźnie przypomniało mi się, jaka była kiedyś.
Potem, już nie pamiętam jak, znalazłem się w Sor-mowie *, w domu, gdzie wszystko 
było dla mnie nowe: i ściany bez tapety, i konopne pakuły w szczelinach między 
bierwionami, z mnóstwem karaluchów w pakułach. Matka i ojczym mieszkali w dwóch 
pokojach od ulicy, a ja z babcią w kuchni z oknem wychodzącym na dach. Spoza 
dachów sterczały ku niebu, jak kikuty, czarne kominy fabryki i wyrzucały gęste, 
kędzierzawe kłęby dymu. Wiatr zimowy rozdmuchiwał go po całej wsi; u nas w 
zimnych pokojach zawsze unosił się tłusty zapach czadu. O świcie wyła jak wilk 
syrena:
—  Chwou-u, ou, ou-u...
Kiedy się weszło na ławkę, przez górne szyby okna widać było spoza dachów 
oświetloną latarniami bramę fabryki. Otwarta jak bezzębne, czarne usta starego 
żebraka, wchłaniała gęstą ciżbę maleńkich ludzi, w południe — znowu syrena; 
rozwierały się czarne wargi bramy odsłaniając głęboką czeluść; fabryka wyrzucała
iSormowo — wiejska osada fabryczna koło Niżniego Nowgorodu.
- 229 -
ze swej gardzieli przeżutych ludzi, czarny ich potok wylewał się na ulicę. Biały, 
kosmaty wiatr pędzli wzdłuż ulicy, miotał ludźmi i rozrzucał ich po domach.
Rzadko było widać niebo nad wsią: co dnia nad dachami domów, nad zaspami 
śnieżnymi, przyprószonymi sadzą, zwisał drugi dach, szary, płaski, 
przytłaczający wyobraźnię i nużący oczy melancholijną bezbarwnością.
Wieczorami nad fabryką falowała mglistoczerwom łuna oświetlając wierzchołki 
kominów. Wydawało się, że kominy nie wznoszą się od ziemi ku niebu, lecz 
opuszczają się na ziemię z tego obłoku dymu, opuszczają się, zioną czerwienią i 
wyją, huczą. Ogarniało obrzydzenie nie do zniesienia, kiedy się patrzyło na to 
wszystko, zła nuda kąsała serce.
Babcia pracowała jak kucharka: gotowała, myła podłogi, rąbała drzewo, nosiła 
wodę, była zajęta od rana do wieczora; kładła się spać zmęczona, postękując i 
wzdychając. Niekiedy po skończonej pracy przywdziewała krótki, watowany kaftanik 
i wysoko podkasawszy spódnicę szła do miasta.
—  Trzeba popatrzeć, jak tam staruszek żyje...
—  Weź mnie z sobą!
—  Zmarzniesz, patrz, jaka zawierucha!
I szła siedem wiorst drogą, zagubioną wśród śnieżnych pól.
Matka — żółta, brzemienna, zziębnięta — otulała się w szary, podarty szal z 
frędzlami. Nienawidziłem tego szala, który tak szpecił jej rosłą, kształtną 
postać, nienawidziłem i obrywałem frędzle; nienawidziłem domu» wsi, fabryki. 
Matka chodziła w rozdeptanych walonkach i kaszlała wstrząsając potwornie wielkim 
brzuchem. Jej szaroniebieskie oczy sucho, gniewnie błyskały i często 
zatrzymywały się nieruchomo na nagich ścianach, jakby przyklejając się do nich. 
Niekiedy godzinami wyglądała oknem na ulicę. Ulica była podobna
- 230 -
do szczęki; część zębów sczerniała i wykrzywiła się ze starości, część już 
wypadła i na ich miejsce niezdarnie wstawiono nowe, niepomiernie duże.
—  Dlaczego tutaj mieszkamy? — pytałem. Odpowiadała:
—  Ach, milczałbyś lepiej...
Nie rozmawiała ze mną prawie wcale, wciąż tylko rozkazywała:
—  Idź, podaj, przynieś...
Na ulicę wypuszczano mnie rzadko, gdyż za każdym razem wracałem do domu pobity 
przez chłopaków; bójka była ulubioną i jedyną moją rozrywką; oddawałem się jej z 
namiętnością. Matka chłostała mnie rzemie-aiem, ale kara tylko mnie bardziej 
rozjątrzała i następnym razem biłem się z dzieciarnią z jeszcze większą 
sapalczywością, a matka większą wymierzała mi karę. Kiedyś uprzedziłem ją, że 
jeśli nie przestanie mnie bić, ugryzę ją w rękę, ucieknę w pole i tam zamarznę; 
ze zdziwieniem odepchnęła mnie, przeszła się po pokoju t powiedziała tracąc dech 
ze zmęczenia:
—  Zwierzak!
Żywa, ulotna tęcza tych uczuć, które nazywamy miłością, bladła w mej duszy, 
coraz częściej zapalały się wydzielające czad, sine ogniki gniewu ku wszystkiemu, 
tliło się w sercu uczucie głębokiego niezadowolenia, świadomość osamotnienia w 
tym świecie szarej, martwej niedorzeczności, jaki mnie otaczał.
Ojczym był dla mnie surowy, w stosunku do matki mrukliwy; wciąż pogwizdywał, 
kaszlał, a po obiedzie stawał przed lustrem i troskliwie, długo dłubał 
patyczkiem w nierównych zębach. Coraz częściej kłócił się % matką, z gniewem 
mówiąc do niej przez „pani". Ten sposób mówienia oburzał mnie głęboko. W czasie 
kłótni sawsze szczelnie zamykał drzwi do kuchni, nie chcąc
- 231
widcwiie, bym słyszał, co mówi, ale i tak wyławiałem dźwigi jego głuchego basu.
p^wfiego razu krzyknął tupnąwszy nogą:
—? ? powodu tego idiotycznego brzucha nie mogę nikogo z^prosić do siebie, krowo 
jedna!
Zd^iony, w poczuciu ogromnej krzywdy, zerwałem się 2 wyżki tak gwałtownie, że 
uderzyłem głową o sufit i pogryzłem sobie język do krwi.
Co sobotę przychodziły do ojczyma gromady robotników z kartkami na żywność, 
którą musieli nabywać w sklepie fabrycznym: tymi kartkami płacono im zamiast 
pieniędzy, a ojczym skupował je za pół ceny. Robotników przyjmował w kuchni 
siedząc przy stole. Nieprzystępny, nachmurzony, brał kartkę i mówił:
—  półtora rubla.
—  Eugeniuszu Wasiliewiczu, bójże się Pana Boga...
—  Półtora rubla.
To bezsensowne, ponure życie nie trwało długo. Przed porodem matki zaprowadzono 
mnie do dziadka; mieszkał już w Kunawinie, w piętrowym domu przy ulicy Piaskowej, 
opadającej z górki ku ogrodzeniu cmentarza cerkwi Napolnej. Zajmował tam ciasny 
pokój z rosyjskim piecem i dwoma oknami wychodzącymi na podwórze.
—  Co-o? — powiedział zobaczywszy mnie i zaśmiał się piskliwie. — Mówiło się 
dawniej: niźli druh, niźli żona — lepsza matka rodzona, a teraz jak widać, 
trzeba powiedzieć: nie matka rodzona, ale stary czort, dziadek! Ech, wy-y...
Nie zdążyłem jeszcze rozejrzeć się na nowym miejscu, kiedy Przyjechała babcia i 
matka z dzieckiem; ojczyma przepędzono z> fabryki za to, że obdzierał robotników, 
ale gdzieś tam pojechał i natychmiast przyjęto go jako kasjer^ do kasy biletowej 
na dworcu kolejowym.
Upłynęło   dużo  pustego  czasu i znów  przeniesione
- 232 -
mnie do matki, do sutereny murowanego domu, a matka natychmiast oddała mnie do 
szkoły. Od pierwszego dnia szkoła wzbudziła we mnie wstręt.
Przyszedłem w matczynych bucikach, w paletku przerobionym z kaftana babci, w 
żółtej koszuli i w długich spodniach. Za wszystko to od razu zostałem wyśmiany, 
a za żółtą koszulę przezwano mnie: „aresztame-ka łata" *. Z chłopcami szybko 
doszedłem do ładu, al© nauczyciel i pop nie lubili mnie.
Nauczyciel był żółty, łysy, ciągle ciekła mu krew z nosa. Przychodził do klasy z 
nozdrzami zapchanymi' watą, siadał przy stole, ospale przepytywał uczniów i 
nagle przerwawszy w pół słowa wyciągał watę z nos& i oglądał ją kiwając głową. 
Twarz miał płaską, miedzianą, zaśniedziałą; w zmarszczkach zalegał jakiś zielony 
osad. Szczególnie szpeciły tę twarz zupełnie zbyteczne na niej, jakby cynowe 
oczy, które tak nieprzyjemnie przywierały do mojej twarzy, że zawsze brała mnie 
ochota wytrzeć policzki ręką.
Przez kilka dni siedziałem w pierwszym oddziale, ?? pierwszej ławce, prawie tuż 
przy stole nauczyciela, Było to nie do zniesienia, wydawało się, że nie widzi 
nikogo oprócz mnie. Przez cały czas seplenił, mówiąc przez nos:
— Piesko-ow, zmień kosu-ulę! Piesko-ow, nie sunai nogami! Piesko-ow, znów z 
twoich butów ściekła kałuża!
Odpłacałem mu za to dzikimi psotami. Pewnego razu zdobyłem połówkę mrożonego 
arbuza, wydrążyłem ją i przywiązałem na nitce do bloku przy drzwiach, w ciemnej 
sieni. Kiedy drzwi się otworzyły, arbuz pojechał w górę, a kiedy nauczyciel 
przymknął je, arbui
lAresztancka łata — żółta łata w kształcie karowego asa, którą przyszywano na 
plecach katorżnikom.
- 233 -
jak czapka klapnął mu prosto na łysinę. Woźny odprowadził mnie z kartką od 
nauczyciela do domu i zapłaciłem za ten figiel!  własną skórą.
innym razem nasypałem do szuflady w jego stole tabaki: tak kichał, że musiał 
wyjść z klasy i już nie wrócił, tylko przysłał swojego zięcia, oficera, który 
kąsał śpiewać całej klasie: Boże, cara chroń l i Ach, swobodo moja, swobodo. 
Tych, którzy śpiewali fałszywie, trzepał linią po głowach jakoś szczególnie 
dźwięcznie I sabawnie, ale nieboleśnie.
Nauczyciel religii, piękny, młody pop o bujnych włosach, nie lubił mnie za to, 
że nie miałem Historii święte-) Starego i Nowego Testamentu i za to, że 
przedrze-śiiałem jego sposób mówienia.
Zaraz po wejściu do klasy pytał mnie:
—  Pieszkow, przyniosłeś książkę czy nie? Tak. Książkę.
Odpowiadałem:
—  Nie. Nie przyniosłem. Tak.
—  Co, tak?
—  Nie.
—  No, to ruszaj do domu! Tak. Do domu. Bo uczyć deble nie mam zamiaru. Tak. Nie 
mam zamiaru.
Nie bardzo się tym przejmowałem, wychodziłem t do końca lekcji wałęsałem się po 
brudnych uliczkach asady przyglądając się jej bujnemu życiu.
Pop miał piękną chrystusową twarz, łagodne kobiece aczy i małe ręce, jakieś 
przyjazne względem wszystkiego, co się do nich dostało. Każdą rzecz — książkę, 
linię, pióro — brał zdumiewająco delikatnie, jak gdyby ta rzecz była żywa, 
krucha, jakby ją bardzo lubił i bał się uszkodzić nieostrożnym dotknięciem. W 
stosunku do dzieci nie był tak łagodny, ale mimo to lubiły go.
» Państwowy hymn w carskiej Rosji,
- 234 -
Chociaż uczyłem się nieźle, wkrótce powiedziano mi, le wypędzą mnie ze szkoły za 
nieodpowiednie zachowanie. Straciłem humor — groziło mi to wielkimi 
przykrościami: matka była coraz bardziej rozdrażniona, coraz częściej dawała mi 
szturchańce i biła mnie.
Ale nadeszła pomoc; do szkoły nieoczekiwanie przyjechał biskup Chryzanf *, 
podobny do czarodzieja i jeśli mnie pamięć nie myli, garbaty. Kiedy drobny, w 
obszernej, czarnej szacie i śmiesznym wiaderku3 na głowie usiadł przy stole, 
wysunął ręce z rękawów i powiedział: — No, pogawędzimy sobie, moje dzieci! — od 
razu zrobiło się miło, wesoło; jakieś nieznane, przyjemne tchnienie przeszło 
przez klasę.
Wywołał mnie do stołu, po wielu innych, i spytał poważnie:
—  Ile masz lat? Dopie-ero? Coś'ty, bracie, taki wysoki! Często mokłeś na 
deszczu, co?
Położył na stole szczuplutką rękę z dużymi, spiczastymi poznokciami i ująwszy w 
palce niepokaźną bródkę, spojrzał mi w twarz dobrymi oczami i zaproponował:
—  No, powiedz, co ci się najbardziej podoba z historii świętej?
Kiedy powiedziałem, że nie mam książki i nie uczę się historii świętej, poprawił 
kłobuk na głowie i spytał:
i Biskup Chryzanf — autor znanej trzytomowej pracy ??????? świata starożytnego, 
rozprawy Egipska metempsychoza, a także rozprawy publicystycznej O małżeństwie i 
kobiecie. Ta ostatnia rozprawa, przeczytana w młodości, wywarła na mnie ???? 
wrażenie. Zdaje się, że jej tytuł podałem nieściśle. Byłs opublikowana w jakimś 
czasopiśmie teologicznym w latach siedemdziesiątych. (Przyp. aut.)
* Chodzi tu o kłobuk, nakrycie głowy biskupów prawosław-aych, rozszerzające się 
ku górze, podobne z kształtu do wiaderka.
- 235 -
—  Jakże to? Przecież trzeba się tego uczyć! A może umiesz coś ze słyszenia? 
Psałterz znasz? To bardzo pięknie! I modlitwy? No, widzisz! A jeszcze i żywoty 
świętych? Wierszem? O, to ty według mnie dużo umiesz.
Wszedł nasz pop, czerwony, zadyszany, biskup go pobłogosławił, afle kiedy pop 
zaczął mówić o mnie, podniósł rękę i rzekł:
—  Przepraszam, chwileczkę... No, opowiedz o Aleksym, mężu bożym...
—  Przepiękne wiersze, bracie, prawda? — powiedział, kiedy zatrzymałem się 
zapomniawszy jakiegoś słowa. — A może jeszcze coś... O królu Dawidzie? Chętnie 
posłucham!
Widziałem, że rzeczywiście słucha i że wiersze mu się podobają; słuchał mnie 
długo, potem nagle przerwał wypytując szybko:
----Z psałterza się uczyłeś? Kto cię uczył? Dobry twój
dziadek? Zły? Czyżby? A psocisz dużo?
Zaciąłem się, ale powiedziałem — tak. Pop i nauczyciel potokiem słów 
potwierdzili moje wyznanie; słuchaj ze spuszczonymi oczami, a potem powiedział 
westchnąwszy:
—  Słyszysz, co o tobie mówią? Podejdź no bliżej! Położył mi na głowie rękę, z 
której ulatniał się zapach drzewa cyprysowego, i spytał:
—  Dlaczego tak psocisz?
—  Bardzo mnie nudzi nauka.
—  Nudzi cię? To coś, bracie, nie tak. Gdyby cię nauka nudziła, uczyłbyś się źle, 
a przecież nauczyciele świadczą, że uczysz się dobrze. A więc jest tu coś innego.
Wyjąwszy z zanadrza małą książeczkę zapisał:
—  Pieszkow Aleksy. Tak. Mógłbyś jednak, bracie, postarać się nie psocić tyle! 
Trochę można, ale za wiele — przykro znieść ludziom! Dobrze mówię, dzieci?
236
Chór głosów odpowiedział wesoło:
—  Ta-ak!
—  Ale wy chyba niedużo psocicie? Chłopcy uśmiechając się wykrzykiwali:
—  Nie. Także dużo! Oj, dużo!
Biskup odchylił się na poręcz krzesła, przycisnął mnie do siebie i powiedział ze 
zdziwieniem, tak że wszyscy, nawet nauczycieil i pop, roześmiali się:
—  Co to jest, moje dzieci, że i ja w waszym wieku byłem wielkim psotnikiem?! 
Jak myślicie, dlaczego to tak jest?
Dzieci śmiały się, on wciągał je do rozmowy, zręcznie zaskakiwał pytaniami, 
pobudzał do dyskusji i budził coraz większą wesołość. Wreszcie wstał i 
powiedział:
—  Dobrze z wami, urwisy, ale już czas na mnde. Podniósł rękę odrzuciwszy 
szeroki rękaw na ramię
i kreśląc zamaszystymi ruchami znak krzyża, błogosławił wszystkich:
—  W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, błogosławię was na zbożną pracę! 
Żegnajcie!
Wszyscy krzyknęli:
—  Żegnaj, władyko! Przyjedź do nas znowu! Kiwając kłobukiem mówił:
—  Przyjadę, przyjadę! Książki wam przywiozę!
I jakby wypływając z klasy powiedział do nauczyciela:
—  Proszę ich już puścić do domu! Wyprowadził mnie za rękę do sieni i tam 
powiedział
cichutko, nachylając się ku mnie:
—  A więc, powstrzymuj się od psot, dobrze? Ja przecież rozumiem, dlaczego 
psocisz! No, żegnaj, bracie!
Byłem bardzo wzruszony, jakieś dziwne uczucie wypełniało mi pierś i nawet kiedy 
nauczyciel, zwolniwszy klasę, zatrzymał mnie upominając, że teraz powinienem
- 237 -
być „cichszy od wody, niższy od trawy", wysłuchałem go z uwagą, chętnie.
Pop wdziewając szubę huczał przyjaźnie:
—  Odtąd musisz być obecny na moich lekcjach! Tak, Musisz. Ale siedź spokojnie! 
Tak. Spokojnie.
Moja pozycja w szkole poprawiła się, za to w domu wydarzyła się paskudna 
historia: ukradłem matce rublg Ale nie było to przestępstwo rozmyślne.
Pewnego razu wieczorem matka gdzieś wyszła zostawiwszy mnie, bym pilnował domu i 
dziecka. Znudzony, otworzyłem jedną z książek ojczyma, Pamiętnik le> karzą 
Dumasa-ojca \ i między stronicami zobaczyłem dwa banknoty: dziesięciorublówkę i 
jednego rubla. Książka była dla mnie niezrozumiała, zamknąłem ją i nagle 
uprzytomniłem sobie, że za rubla można kupić me tylko Historią świętą, ale na 
pewno także książkę o Robinsonie. O istnieniu tej książki dowiedziałem się 
niedawno w szkole. W mroźny dzień, w czasie pausy, ©powiadałem chłopcom bajkę, 
nagle jeden z nich z pogardą zauważył:
—  Bajki to bzdura, Robinson — to dopiero prawdtó» wa historia!
Znalazło się jeszcze kilku chłopców, którzy czyteii Robinsona, wszyscy chwalili 
tę książkę. Byłem urażony, ie moja bajka, zasłyszana od babci, nie podobała ssę, 
i wtedy to postanowiłem przeczytać Robinsona, żeby także o nim powiedzieć: to 
bzdura!
Na drugi dzień przyniosłem do szkoły Historię świętą, dwa rozlatujące się tomiki 
bajek Andersena, trzy funty białego chleba i funt kiełbasy. W ciemnym, maleńkim
i Aleksander Dumas (1803—1870) — znany pisarz francuski, autor powieści Trzej 
muszkieterowie, Hrabia Monte Chri-sto i in., nazwany „Dumas-ojciec" w 
odróżnieniu od syna, takż#
pisarza,  Aleksandra Dumasa  (1824—1895).
238 -
sklepiku przy ogrodzeniu cerkwi Władimirskiej był takie Robinson, licha 
książczyna w żółtej okładce, na której był namalowany brodaty człowiek w 
futrzanym kołpaku i skórze zwierzęcej na ramionach; to mi się nie podobało, a 
bajki Andersena nawet z wyglądu były miłe, chociaż zniszczone.
W czasie dużej pauzy rozdzieliłem między chłopców chleb i kiełbasę i zaczęliśmy 
czytać zdumiewającą bajkę Słowik, która od razu chwyciła nas za serce.
„W Chinach wszyscy mieszkańcy są Chińczykami, a i sam cesarz jest Chińczykiem" — 
pamiętam, jak. przyjemnie uderzyło mnie to zdanie swoją prostotą, wesołą 
melodyjnością i jeszcze czymś zadziwiająco miłym,
W szkole nie udało mi się przeczytać Słowika do końca, zabrakło czasu. Kiedy 
przyszedłem do domu, matks stała przy kuchni z patelnią w ręce i smażyła 
jajecznicę. Zaraz na wstępie spytała mnie dziwnym, zgaszonym głosem:
—  Czyś wziął rubla?
—  Wziąłem; tu są książki...
Aż nadto gorliwie pobiła mnie patelnią, a bajki Andersena odebrała i gdzieś 
ukryła na zawsze, co było gorsze niż bicie.
Kilka dni nie chodziłem do szkoły, a przez ten czas ojczym zapewne opowiedział o 
moim postępku kołegois w biurze, ci — swoim dzieciom, jedno z nich powtórzyło tę 
historię w szkole i kiedy przyszedłem ponownie, powitano mnie nowym przezwiskiem 
— złodziej. Krótko i jasno, ale niesłusznie: przecież nie zataiłem, że to j& 
wziąłem rubla. Spróbowałem im to wyjaśnić, nie wierzyli mi; wtedy wróciłem do 
domu i powiedziałem matce, że więcej do szkoły nie pójdę.
Siedząc przy oknie, znów w ciąży, szara, z błędnymi,, zmęczonymi oczami, z 
ustami otwartymi jak u ryby, karmiła brata Saszę i patrzyła na mnie.
- 239 -
—  Kłamiesz — powiedziała. — Nikt nie może wiedzieć, że wziąłeś rubla.
—  Idż, spytaj.
—  Sam się wygadałeś. No, powiedz, czy nie sani? Pamiętaj, dowiem się jutro, kto 
doniósł o tym do szko-ły!
Wymieniłem nazwisko ucznia. Twarz jej wykrzywiła się smutnie i rozpłynęła we 
łzach.
Wyszedłem do kuchni, położyłem się na swoim posłaniu, na skrzynkach za piecem. 
Leżałem i słuchałem, jak w pokoju matka cicho zawodzi:
—  Mój Boże, mój Boże...
Zbrakło mi cierpliwości, nie mogłem dłużej leżeć w obrzydliwym zapachu 
rozgrzanych, zatłuszczonych ścierek, wstałem i poszedłem na podwórze, ale matka 
krzyknęła:
—  Dokąd idziesz? Dokąd? Chodź tu do mnie!...
Potem siedzieliśmy na podłodze, Sasza leżał na kolanach matki, chwytał za guziki 
jej sukienki, przechylał się, jakby się kłaniał i mówił:
—  Duzit — co znaczyło: guzik.
Siedziałem przytulony do matki, która mówiła objąwszy mnie:
—  Jesteśmy biedni, dla nas każda kopiejka, każda kopiejka...
I wciąż nie dopowiadała czegoś, ściskając mnie gorącą dłonią.
—  Jaka podłość... podłość — powiedziała nagle słowa, które już kiedyś słyszałem 
z jej ust.
Sasza powtórzył:
—  Odloś!
Dziwny to był chłopiec: niezgrabny, z wielką głową patrzył na wszystko dokoła 
ślicznymi, szafirowymi oczami, z nieśmiałym uśmiechem, jakby oczekując czegoś. 
Zaczął mówić niezwykle wcześnie, nigdy nie pła-
- 240 -
kał żyjąc w błogiej, niczym nie zakłóconej radości. Był słaby, z trudem pełzał, 
bardzo się cieszył, ilekroć mnie zobaczył, i zaraz prosił, bym go wziął na ręce; 
lubił miąć moje uszy maleńkimi, miękkimi palcami, które, nie wiem dlaczego, 
pachniały jak fiołki. Umarł nieoczekiwanie, nie chorując: jeszcze rano był 
pogodnie wesoły jak zwykle, a wieczorem, gdy dzwoniono na nabożeństwo, już leżał 
martwy. Stało się to wkrótce po urodzeniu drugiego dziecka, Mikołaja.
Matka dotrzymała obietnicy; w szkole znowu odzyskałem dobrą pozycję, jednakże 
musiałem iść z powrotem do dziadka.
Pewnego razu w czasie .podwieczorku, kiedy szedłem z podwórza do kuchni, 
usłyszałem urywany krzyk matki:
—  Eugeniuszu, ja cię proszę, proszę cię... -— Bzdu-ury! — powiedział ojczym.
—  Przecież wiem, że idziesz do niej!
—  N-no więc?
Przez kilka chwil oboje milczeli, potem matka zaczęła kasłać mówiąc:
—'? Jakiś ty nikczemny łajdak...
Usłyszałem, że ją uderzył. Wpadłem do pokoju i zobaczyłem, że matka klęczy, 
oparta plecami i łokciami o krzesło; z piersią podaną naprzód, z odrzuconą w tył 
głową, rzęzi ze straszliwym błyskiem w oczach, a on starannie ubrany, w nowym 
mundurze, kopie ją w pierś swoją długą nogą. Chwyciłem ze stołu nóż w kościanej 
oprawce ze srebrem, używany do krajania chleba — jedyna rzecz, która została 
matce po moim ojcu — i z całą siłą uderzyłem ojczyma w bok.
Na szczęście matka zdążyła odepchnąć Maksimowa, nóż prześlizgnął się po żebrach, 
szeroko rozcinając mundur i zaledwie drasnąwszy skórę. Ojczym jęknął i wybiegł z 
pokoju trzymając się za bok, a matka schwyciła
1% — 6etki II                                 _ 241 -
mnie, uniosła w górę i z krzykiem rzuciła na podłogę. Wyrwał mnde z jej rąk 
ojczym, który wrócił z podwórza.
Późnym wieczorem, kiedy mimo wszystko wyszedł z domu, matka przyszła do mnie za 
piec, czule mnie obejmowała, całowała i płakała:
— Przebacz, zawiniłam! Ale, kochanie, jak mogłeś? Nożem?
Zupełnie szczerze i zdając sobie sprawę z tego, co mówię, powiedziałem, że 
zarżnę ojczyma i sam się też zarżnę. Myślę, że bym to zrobił, w każdym razie 
spróbowałbym. Jeszcze dotąd widzę tę podłą, długą nogę z jaskrawą wypustką 
wzdłuż nogawicy, widzę, jak rozmachu je się w powietrzu i uderza czubkiem 
trzewika w pierś kobiety.
Kiedy przypominam sobie te ponure nikczemnośca dzikiego życia rosyjskiego, 
zadaję sobie chwilami pytanie: czy warto o tym mówić? I z głębokim przekonaniem 
odpowiadam sobie: warto; jest to bowiem zakorzeniona, podła prawda, która krzewi 
się bujnie aż po dziś dzień; trzeba ją poznać do gruntu, aby wraz z korzeniem 
wyrwać ją z pamięci, z duszy człowieka, z całego naszego życia, ciężkiego i 
haniebnego.
Ale jest jeszcze inna, bardziej pozytywna przyczyna, która zmusza mnie do 
opisywania tych nikczemności. Chociaż budzą wstręt, chociaż przytłaczają nas, 
dławiąc śmiertelnie mnóstwo pięknych charakterów, Rosjanin jest jeszcze mimo 
wszystko tak zdrowy i młody duszą, że wałczy z nimi i zwalczy je.
Nie tylko to wprawia nas w zdumienie, że w naszym życiu taka jest gruba i 
urodzajna warstwa wszelakiego zbydlęcenia, ale i to, że poprzez nią — wbrew 
wszystkiemu — wyrasta zwycięsko to, co czyste, zdrowe i twórcze, to, co dobre, 
ludzkie, budząc niezaehw.aną wiarę w nasze odrodzenie dla jasnego, ludzkiego 
życia.
- 242 -
XIII
Znów jestem u dziadka.
—  No co, zbóju? — powiedział na przywitanie, uderzając ręką w stół. — Ale teraz 
ja cię żywić nie będę, niech cię babka żywi!
—  A wyżywię — powiedziała babcia. — Myślałby kto, że to taka sztuka!
—  No to go żyw! — krzyknął dziadek, ale zaraz się uspokoił i wyjaśnił mi:
—  Zupełnie się z nią rozdzieliliśmy, mamy teraz wszystko osobno...
Babcia siedząc pod oknem szybko robiła koronki, wesoło pobrzękiwały klocki, 
gęsto nabita miedzianymi szpilkami poduszeczka błyszczała jak złoty jeż w 
wiosennym słońcu. A i babcia była jak z miedzi odlana — niezmienna! Dziadek zaś 
jeszcze bardziej wysechł i zmarszczył się; jego rude włosy poszarzały, dostojną 
powolność ruchów zastąpiła gorączkowa, pusta krzątanina, zielone oczy patrzą 
podejrzliwie. Podrwiwając babcia opowiedziała mi o podziale majątku między nią a 
dziadkiem: dał jej wszystkie garnki, kubki, wszystkie naczynia kuchenne i 
powiedział:
—  To twoje, nic więcej ode mnie nie żądaj. Potem  odebrał  jej   wszystkie  
staroświeckie suknie,
salopę podbitą lisami i sprzedał to za siedemset rubli, a pieniądze oddał na 
procent swojemu chrzestniakowi, Żydowi, handlarzowi owoców. Wpadł w skrajne, 
chorobliwe skąpstwo i zatracił wszelki wstyd. Zaczął chodzić do starych 
znajomych, dawnych swoich współpracowników w zarządzie cechu, do bogatych kupców 
i skarżąc się, że go dzieci zrujnowały, wypraszał od nich wsparcie pieniężne. 
Cieszył się szacunkiem, więc dawali mu dużo, grube banknoty. Wymachując bankno-
??<
- 243 -
tem przed nosem babci dziadek przechwalał się i drażnił się z nią jak dziecko:
—  Widzisz, głupia? Tobie i setnej części tego nie dadzą!
Uzbierane.pieniądze oddawał na procent swemu nowemu przyjacielowi, wysokiemu, 
łysemu kuśnierzowi, którego przezywano w osadzie Chłystem, i jego siostrze, 
sklepikarce, dorodnej, rumianej babie z czarnymi oczami, rozmarzonej i słodkiej 
jak patoka.
Wszystko w domu podlegało ścisłemu podziałowi: jednego dnia obiad przyrządzała 
babcia z produktów kupionych za swoje pieniądze, na drugi dzień żywność i chleb 
kupował dziadek. W dni, które przypadały na niego, obiad zawsze był gorszy; 
babcia kupowała dobre mięso, on — flaki, wątróbkę, płuca, żołądek. Każde z nich 
miało swój cukier i swoją herbatę, ale naparzali ją w jednym imbryku i dziadek 
pytał z niepokojem:
—  Zaczekaj, zaczekaj, ile włożyłaś?
Wysypie herbatę na dłoń i przeliczywszy dokładnie okruszynki mówi:
—  Twoja herbata jest drobniejsza od mojej, czyli że ja muszę wsypać mniej; moja 
herbata jest grubsza i lepiej naciąga.
Bardzo uważał, żeby babcia nalewała jemu i sobie jednakowo mocną herbatę i żeby 
wypijali jednakową ilość filiżanek.
—  Po ostatniej czy jak? — pytała, zanim wylała resztę herbaty. Dziadek zaglądał 
do imbryka i mówił:
—  No, niech będzie po ostatniej!
Nawet oliwę do lampki przed obrazem kupowali każde z osobna — po pięćdziesięciu 
latach wspólnego pożycia i pracy! Śmieszyły mnie, ale i napełniały obrzydzeniem 
te dziadkowe dziwactwa, a babcię tylko śmieszyły.
—  Nie przejmuj się! — uspokajała mnie. — Cóż wielkiego?  Zestarzał się 
staruszek i głupstwa wyprawia.
- 244 -
Osiem krzyżyków już dźwiga, to nie byle co! A niech go tam! Co to komu szkodzi? 
Ja i dla siebie, i dla ciebie zarobię na kawałek chleba, nie bój się!
I ja również zacząłem zarabiać: w święta wczesnym rankiem brałem worek i 
wyruszałem na podwórza i ulice zbierać kości wołowe, szmaty, papier, gwoździe. 
Za pud gałganów i papieru śmieciarze płacili dwadzieścia kopiejek, za żelazo — 
tyleż, za pud kości — po osiem, dziesięć kopiejek. Zajmowałem się tym również w 
dni powszednie, po szkole, sprzedając co sobotę różnego towaru za trzydzieści 
kopiejek, pół rubla, a jak się powiodło, i za więcej. Babcia brała ode mnie 
pieniądze, pospiesznie chowała je do kieszeni spódnicy i chwaliła mnie 
spuściwszy oczy:
— Dzięki ci, duszo gołębia. Wyżywimy się sami, nieprawda? Wielka mi rzecz!
Pewnego razu podpatrzyłem, jak trzymając na dłoni moje miedziaki spoglądała na 
nie w milczeniu i pła-Jedna mętna łza zawisła na jej nosie, porowatym jak pumeks.
Bardziej niż śmieciarstwo opłacała się kradzież drzewa i tarcic w składach na 
brzegu Oki albo na Piaskach, na wyspie, gdzie w czasie targów handlowano żelazem 
w naprędce skleconych budach. Po targach budy rozbierano, a żerdzie i tarcice 
składano w stosy i tak leżały prawie do czasu powodzi wiosennej. Za dobrą 
tarcicę właściciele domów, mieszczanie, dawali dziesiątkę, a w ciągu dnia można 
było ściągnąć dwie, trzy sztuki. Ale wyprawa udawała się tylko w czasie 
niepogody, kiedy zamieć lub deszcz zapędzały stróżów do jakiegoś schronienia.
Dobrała się nas zgodna kompania: dziesięcioletni syn żebraczki Mordwinki, Sańka 
Wiachir, chłopiec miły, delikatny, zawsze pogodny i wesoły; znajda Kostroma z 
wichrowatą czupryną, kościsty, o wielkich, czarnych
- 245 -
oczach — potem, kiedy miał trzynaście lat, powiesił się w domu poprawczym, gdzie 
się dostał za kradzież pary gołębi; mały Tatar, Chabi, dwunastoletni siłacz, 
prostoduszny i dobry; tęponosy Jaź, syn stróża cmentarnego i grabarza, chłopiec 
ośmioletni, milczący jak ryba, cierpiący na „czarną niemoc"'; najstarszy był 
Griszka Czurka, syn krawcowej, wdowy, chłopiec rozsądny, sprawiedliwy i namiętny 
pięściarz — wszystko chłopcy z jednej ulicy.
Kradzieży nie uważano w osadzie za grzech, weszła ona w zwyczaj i była niemalże 
jedynym sposobem zarobkowania wpółgłodnych mieszczan. Targi trwające półtora 
miesiąca nie mogły wyżywić przez cały rok, toteż bardzo wielu cieszących się 
poważaniem właścicieli domów „dorabiało na rzece", łowiąc drzewo i belki 
uniesione powodzią i przewożąc na łodziach drobne ładunki; głównym jednak ich 
zajęciem było okradanie barek i w ogóle „myszkowanie" po Wołdze i Oce: wszystko, 
co było „źle położone", znikało. W dni świąteczne dorośli przechwalali się 
swoimi wyczynami, a malcy przysłuchiwali się i uczyli.
Wiosną, w gorący czas przed otwarciem targów, wieczorami na ulicach osady było 
pełno pijanych rzemieślników, woźniców i różnego rodzaju robotników, a 
dzieciarnia zawsze plądrowała im po kieszeniach. Był to proceder uznany, dzieci 
zajmowały się nim bez obawy, na oczach starszych.
Kradły narzędzia cieślom, klucze do piast dorożkarzom, a furmanom sworznie i 
żelazne podoski z osi wozów. Nasza kompania tymi sprawami się nie zajmowała, 
Czurka kiedyś powiedział stanowczo:
i „Czarna niemoc" — padaczka, epilepsja; według panującego zabobonu, epileptyka 
w czasie ataku choroby należało nakryć czarną płachtą.
- 246 -
—  Kraść nie będę, mama mi nie pozwala.
—  A ja się boję! — powiedział Chabi.
Kostroma żywił uczucie obrzydzenia do złodziejaszków. Słowo „złodziej" wymawiał 
ze szczególnym naciskiem i kiedy widział, że inne dzieci obskubują pijanych, 
rozganiał je, a jeśli mu się udało schwycić które z nich na kradzieży, okrutnie 
je bił. Ten posępny chłopak o dużych oczach uważał się za dorosłego, chodzi! w 
szczególny sposób, przewalając się z nogi na nogę jak tragarz, starał się mówić 
niskim, grubym głosem i w ogóle był jakiś zamknięty w sobie, nienaturalny, stary. 
Wiachir był przekonany, że kradzież to grzech.
Ale ściąganie tarcic i żerdzi z Piasków nie było uważane za grzech, nikt z nas 
tego się nie bał, obmyśliliśmy nawet mnóstwo sposobów, znakomicie ułatwiających 
nam ten proceder. Wieczorem, kiedy się ściemniło, albo w słotny dzień Wiachir i 
Jaź wyruszali na Piaski przez łachę po napęczniałym, mokrym lodzie. Szli jawnie, 
starając się zwrócić na siebie uwagę stróżów, a my czterej przeprawialiśmy się 
niepostrzeżenie, każdy z osobna. Stróże, zaniepokojeni pojawieniem się Jazia i 
Wiachi-ra, obserwowali ich, a my zbieraliśmy się przy zawczasu upatrzonym stosie, 
wybieraliśmy ładunek i podczas gdy szybkonodzy towarzysze zwodzili stróżów 
zmuszając ich do ścigania, wyruszaliśmy z powrotem. Każdy z nas miał sznur, 
zakończony haczykowato zagiętym, wielkim gwoździem; zaczepiwszy go o tarcicę lub 
żerdź ciągnęliśmy je po śniegu i lodzie. Stróże prawie nigdy nas nie dostrzegali, 
a jeśli dostrzegli, nie mogli dogonić. Po sprzedaniu ładunku dzieliliśmy zarobek 
na sześć części; wypadało po pięć, czasami po siedem kopiejek na głowę.
Za te pieniądze można było dostatnio przeżyć jeden dzień, ale matka biła 
Wiachira, jeżeli nie przyniósł jej na kwaterkę czy na połkwaterek wódki; 
Kostroma zbie-
- 247 -
rał pieniądze marząc o założeniu hodowli gołębi; matka Czurki była chora, starał 
się więc zarobić jak najwięcej, Chabi też ciułał pieniądze: wybierał się do 
miasta, gdzie się urodził i skąd wywiózł go wuj, który potem,, wkrótce po 
przyjeździe do Niżniego, utonął. Chabi zapomniał, jak się to miasto nazywa, 
pamiętał tylko, że leży nad Kamą, niedaleko Wołgi.
Nie wiadomo dlaczego, strasznie nas rozśmieszało to miasto i często drażniliśmy 
się ze skośnookim Tatarzyn-kiem wyśpiewując:
Miasto gdzieś nad Kamą, Gdzie — nie wiemy sami! Nie dosięgnąć go rękami, Nie 
dojść tam nogami!
Z początku Chabi gniewał się na nas, ale pewnego razu Wiachir powiedział do 
niego gruchającym głosem, któremu zawdzięczał swoje przezwisko1:
— Jakże to? Czyż można się gniewać na przyjaciół?
Chabi zawstydził się i sam podśpiewywał odtąd piosenkę o mieście nad Kamą.
Nam jednak bardziej podobało się zbieranie gałga-nów i kości niż kradzież tarcic. 
Szczególnie ciekawe było to wiosną, kiedy zniknął już śnieg, a deszcze do czysta 
wymyły brukowane ulice opustoszałego targowiska. Tam, na placu targowym, zawsze 
można było nazbierać w rynsztokach dużo gwoździ, odłamków żelaza, zdarzało się, 
że znajdowaliśmy pieniądze, miedziaki i srebro, ale żeby dozorcy straganów nie 
ścigali nas i nie zabierali worków, trzeba się im było okupywać płacąc 
dwukopiejkówki albo długo, długo ich prosić. W ogóle pieniądze nie przychodziły 
nam łatwo, żyliśmy jednak bardzo zgodnie i chociaż czasem kłó-
1 Wiachir   —   rosyjska   nazwa   jednej  z odmian gołębiE 
leśnego.                                                                       .
- 248 -
ciliśmy się  trochę,  nie pamiętam,  aby między nami. doszło kiedykolwiek do 
bójki.
Spory i kłótnie między nami łagodził Wiachir. Zawsze umiał w porę powiedzieć 
właściwe słowa: były proste, ale dziwiły nas i zawstydzały. On sam mówił je ze 
zdumieniem. Złośliwe wybryki Jazia przyjmował bez urazy, bez oburzenia, wszystko, 
co złe, uważał za niepotrzebne i spokojnie, przekonywająco odrzucał.
—  No i po co to? — pytał i wszyscy widzieliśmy jasno, że nie ma po co.
Matkę swoją nazywał „moja Mordwinka"; nie śmieszyło to nas.
—  A wczoraj znowu moja Mordwinka zwaliła się do domu pijaniusieńka! — opowiadał 
wesoło, pobły-skując okrągłymi, złocistymi oczami. — Otwarła n& oścież drzwi, 
usiadła na progu i śpiewa, i śpiewa jak ta kura!
Skrupulatny Czurka pytał: -— Co śpiewa?
Wiachir, przyklaskując dłonią po kolanie, odtwarzał cienkim głosikiem piosenkę 
swej matki:
Oj, stuku-puku,
Młody pastuchu,
On — w drzwi batogiem!
My na dwór — biegiem!
Pastuch Sjerioża,
Wieczorna zorza,
Milkną młodzi, milkną starce,
Kiedy zagra na fujarce!
Umiał mnóstwo takich zawadiackich piosenek i bardzo ładnie je śpiewał.
— No i tak — ciągnie dalej — zasnęła na progu; wyziębiła izbę, że az strach! 
Cały drżę, o mało nie zamarzłem, a wciągnąć ją brak mi siły. Dziś rano mówię do 
niej: „Coś ty taka straszna pijaczka?" A ona: „Te>
249 -
nic — powiada — pomęcz się jeszcze trochę, już niedługo umrę."
Czurka potwierdza poważnie:
—  Tak,  ona niedługo  umrze,  taka jest nabrzmiała,
—  Zal ci będzie? — pytam.
—  A jakżeby? — dziwi się Wiachir. — Przecież jest dla mnie dobra...
I chociaż wiedzieliśmy, że Mordwinka przy lada okazji tłucze Wiachira, 
wierzyliśmy wszyscy, że jego matka jest dobra. Zdarzało się nawet, że w dni 
niepowodzenia Czurka proponował:
-— Dalejże, złóżmy się po kopiejce dla matki Wiachira na wódkę, bo jak nie, to 
go pobije!
Czytać w naszej kompanii umiało dwóch: Czurka i ja; Wiachir bardzo nam 
zazdrościł i gruchał szarpiąc się za spiczaste, mysie ucho:
—  Jak pochowam swoją Mordwinkę, to także pójdę do szkoły, pokłonię się 
nauczycielowi aż do ziemi, żeby mnie przyjął. A jak się nauczę, najmę się za 
ogrodnika do archijereja albo i do samego cara!...
Wiosną pijaną Mordwinkę, razem ze starcem zbierającym na budowę cerkwi i z 
butelką wódki, przygniotły kłody drzewa, które się na nich zwaliły. Kobietę 
odwieziono do szpitala, a solidny Czurka powiedział do Wiachira:
—  Jazda do mnie, zamieszkasz u nas, moja mama aauczy cię czytać...
I po niedługim czasie Wiachir wysoko zadzierając głowę czytał na szyldach:
—  Sklep   konolialn y... Czurka poprawiał go:
*- Kolonialny, poczwaro!
—- Widzę, tylko że mi przeszkadzają  1 i t w e r y.
—  Litery!
—  Skaczą, bo są rade, że się je czyta!
- 250
Bardzo nas bawiło i zdumiewało jego zamiłowanie do drzew i wszelkich roślin.
Osada rozrzucona na piaskach miała skąpą roślinność, tylko gdzieniegdzie na 
podwórzach samotnie sterczały cherlawe wierzby i powykrzywiane krzewy czarnego 
bzu, a pod płotami nieśmiało chowały się szare, suche ?chwasty. Jeżeli któryś z 
nas siadał na nich, Wiachir zrzędził ze złością:
—  No, po co gnieciecie trawę? Siedlibyście obok na piasku... Czy wam nie 
wszystko jedno?
W jego obecności nieporęcznie jakoś było odłamać gałąź wierzby, zerwać kwitnącą 
gałązkę bzu albo uciąć pręt wikliny na brzegu Oki. Zawsze się dziwił wzruszając 
ramionami i rozkładając ręce:
—  Po co łamiecie wszystko? Po kiego diabła!
I wszystkim było wstyd z powodu jego zdziwienia.
Co sobotę urządzaliśmy wesołą zabawę. Szykowaliśmy się do niej przez cały 
tydzień, zbierając po ulicach zdarte łapcie i składając je w różnych zakamarkach. 
W sobotę wieczorem, kiedy z przystani Syberyjskiej szjff do domu gromady 
tragarzy, Tatarów, zaczynaliśmy rzucać w nich łapciami, zająwszy stanowisko 
gdziekolwiek na skrzyżowaniu ulic. Początkowo gniewało to ich, gonili nas, 
wymyślali, ale wkrótce sami wciągnęli się do tej zabawy i już wiedząc, co ich 
oczekuje, przychodzili na pole bitwy również uzbrojeni w mnóstwo łapci; nie dość 
tego, podpatrzywszy, gdzie chowamy sprzęt bojowy, niejednokrotnie okradali nas, 
a my uskarżaliśmy się:
— E-e, to nie zabawa!
Wtedy dzielili swą zdobycz, oddawali nam połowę i zaczynała się bitwa. Oni 
stawali zwykle na otwartej przestrzeni, a my z piskiem kręciliśmy się dokoła 
nich ciskając łapciami. Wyli i ogłuszająco rechotali, kiedy któryś z nas zarył 
się nosem w piasek, potknąwszy się
- 251 -
w biegu o łapeć, zręcznie rzucony mu pod nogi. Zabawa przeciągała się długo, 
niekiedy aż do nastania zupełnych ciemności. Zbierali się mieszczanie, wyglądali 
zza węgłów i zrzędzili dla porządku. Jak wrony latały w powietrzu zakurzone, 
szare łapcie, od czasu do czasu któremuś z nas dobrze się dostawało, ale 
zadowolenie było większe niż ból i uraza.
Tatarzy gorączkowali się niemniej niż my. Często po skończonej bitwie szliśmy z 
nimi do arielu, gdzie częstowali nas słodkawą koniną i jakąś osobliwą potrawą z 
jarzyn; po kolacji piliśmy gęstą herbatę cegiełkową z małymi, słodkimi 
bułeczkami. Podobali się nam ca ogromni ludzie, siłacze jeden w drugiego; mieli 
w sobie coś dziecinnego, bardzo swojskiego. Szczególnie uderzała mnie ich 
łagodność, niewzruszona dobroduszność i pełny wyrozumienia, poważny stosunek 
wzajemny.
Wszyscy śmiali się z całego serca, zaśmiewali się do łez, a jeden z nich, Tatar 
z Kasimowa, ze złamanym nosem, chłop o bajecznej sile — wyniósł kiedyś z barki 
daleko na brzeg dzwon ważący dwadzieścia siedem pudów; śmiejąc się wył i 
krzyczał:
—  Wwwu, wwu! Słowa — trawa, słowa — drobna pieniądz, ale i złoty moneta — słowa!
Pewnego razu posadził sobie Wiachira na dłoni, podniósł go wysoko i powiedział:
—  Ot, gdzie mieszkaj, niebiosuj!
W słotne dni zbieraliśmy się u Jazia na cmentarzu^ w stróżówce jego ojca. Był to 
człowiek o powykrzywianych kościach, długich rękach i niechlujnym wyglądzie. Na 
maleńkiej głowie i na ciemnej twarzy rosły mu kępkami brudnawe włosy; głowa była 
podobna do zeschłego łopucha; długa, cienka szyja przypominała łodygę. Słodko 
mrużył żółtawe oczy i mamroitał prędziutko:
—  Uchowaj, Boże, przed bezsennością! Uch!
- 252 -
Kupowaliśmy trzy łuty herbaty, ósemkę cukru, chleb i obowiązkowo ćwiartkę wódki 
dla ojca Jazia. Czurka nakazywał mu surowo:
—  Durny Chłopie, nastaw samowar!
Chłop uśmiechając się nastawiał blaszany samowar. Czekając na herbatę mówiliśmy 
o swoich sprawach, a on dawał nam dobre rady:
—  Zapamiętajcie sobie: pojutrze mija czterdzieści dni od śmierci Trusowa; stół 
tam będzie suto zastawiony; ot, gdzie kości dla was!
—  U Trusowów kości zbiera kucharka — ucinał wszechwiedzący Czurka.
?/iachir marzył patrząc przez okno na cmentarz:
—  Niedługo już do lasu chodzić będziemy, och-ha!
Jaź zawsze milczał, uważnie przypatrując się wszystkim smutnymi oczami, nawet 
swoje zabawki pokazywał nam w milczeniu: drewnianych żołnierzy, znalezionych na 
śmietniku, koniki bez nóg, kawałki miedzi, guziki.
Ojciec jego stawiał na stole rozmaite filiżanki, kubki, podawał samowar, 
Kostroma zabierał się do nalewania herbaty, a grabarz po wypiciu swojej ćwiartki 
właził na piec. Wyciągnąwszy stamtąd długą szyję patrzył na nas sowimi oczami i 
wyrzekał:
—  Uch, żebyście pozdychali! Przecie to jakby nie chłopaki, co? Ach, złodzieje! 
Uchowaj,.Boże, przed bezsennością!
Wiaehir mówił:
—  Myśmy wcale nie złodzieje!
—  Ino złodziejaszka...
Jeśli ojciec Jazia naprzykrzał się nam za bardzo, Czurka krzyczał na niego ze 
złością:
—  Odczep się, Durny Chłopie!
Wiaehirowi, mnie i Czurce nie podobało się bardzo, kiedy grabarz zaczynał 
wyliczać, w którym domu są chorzy i kto z ludzi w osadzie wkrótce umrze. Mówił
- 253 -
o tym smakowicie, bez odrobiny współczucia, a widząc,. że jego słowa sprawiają 
nam przykrość, umyślnie drażnił nas i podjudzał:
—  Aha-a-a, boicie się, pędraki? Pewno! A ino patrzeć, jak jeden grubas umrze... 
Ech, długo gnić będzie!
Prosiliśmy go, żeby przestał mówić — nie przestawał:
—  A przecie i wam umierać przyjdzie, ńa śmietnikach długo nie pożyjecie!
—  No to umrzemy — mówił Wiachir — będziemy aniołami...
—  Wy-y? — tchu złapać nie mógł ze zdumienia ojciec Jazia. — Wy? Janiołami?
Chichotał i znów drażnił się z nami opowiadając różne paskudztwa o umarłych.
Ale niekiedy człowiek ten zaczynał nagle szemrzącym, ściszonym głosem opowiadać 
dziwne rzeczy.
—  Chodźcie no tu, chłopaki, posłuchajcie! Onegdaj pochowali jedną babę, 
dowiedziałem się o niej, moje dziatki, jednej historii — co też to za baba?
O kobietach mówił bardzo często i zawsze plugawie, ale w jego opowiadaniach było 
jakby pytanie, skarga, wzywał nas niejako, abyśmy myśleli razem z nim, i dlatego 
słuchaliśmy go z uwagą. Mówił nieporadnie, bez ładu i składu, często przerywając 
sobie pytaniami, ale z jego opowiadań pozostawały w pamięci jakieś niepokojące 
odpryski i odłamki.
— Pytają ją: „Kto podpalił?" — „Ja podpaliłam!" — „Jakże to, głupia babo? Nie 
było cię w domu tej nocy, w szpitalu leżałaś!" — „Ja podpaliłam!" A po co tak 
mówiła? Uch! Uchowaj, Boże, przed bezsennością!
Znał życie prawie każdego mieszkańca osady, którego przysypywał piaskiem na 
ponurym, nagim cmentarzu, i jakby otwierał przed nami drzwi domów. Wchodziliśmy, 
widzieliśmy, jak żyją ludzie, odczuwaliśmy w tym jakąś powagę i doniosłość. 
Zdaje się, że mógłby mówić
254 -
przez całą noc do rana, ale gdy tylko okno stróżówki mętniało powlekając się 
zmierzchem, Czurka wstawał od stołu:
—  Idę do domu, bo mama bać się będzie. Kto ze mną?
Wychodzili wszyscy; Jaź odprowadzał nas do ogrodzenia, zamykał bramę i 
przycisnąwszy do kraty ciemną, kościstą twarz mówił głuchym głosem:
—  Zegnajcie!
Odkrzykiwaliśmy mu: — Zegnaj! — Zawsze nieprzyjemnie nam było zostawiać go na 
cmentarzu. Kostroma powiedział pewnego razu, obejrzawszy się:
—  Ot, obudzimy się jutro, a on nie żyje.
—  Jaź ma życie najgorsze z nas wszystkich — często mówił Czurka, a Wiachir 
zawsze protestował:
—  Nam wcale nie jest źle...
I według mnie żyło nam się nieźle. To niezależne życie poza domem podobało mi 
się bardzo, podobali się również moi towarzysze wzbudzając we mnie jakieś 
wzniosłe uczucie. Zawsze nurtowało mnie pragnienie, żeby wyświadczyć im coś 
dobrego.
W szkole znów było mi ciężko, uczniowie mnie wyśmiewali nazywając śmieciarzem, 
włóczykijem, a kiedyś, po kłótni, powiedzieli nauczycielowi, że zalatuje ode 
mnie śmietnikiem a że n;e można siedzieć obok mnie. Pamiętam, jak głęboko byłem 
dotknięty tą ich skargą i jak trudno było mi potem chodzić do szkoły. Skargę tę 
wymyślili ze złości. Bardzo starannie myłem się co rano i nigdy nie 
przychodziłem do szkoły w ubraniu, w którym zbierałem szmaty.
Wreszcie zdałem egzamin do trzeciej klasy, otrzymałem jako nagrodę Ewangel.ę, 
Bajki Krylowa w oprawie i do tego książeczkę bez oprawy o niezrozumiałym tytule: 
Fata morgana; dano mi także „list pochwalny". Kiedy przyniosiem te podarunki do 
domu, dziadek bardzo się ucieszył, wzruszył i powiedział, że wszystko to
- 255 -
.należy przechować i że on zamknie książki u siebie w kuferku. Babcia już od 
kilku dni leżała chora, nie miała pieniędzy, dziadek wzdychał i utyskiwał:
—  Opijacie mnie, objadacie do szczętu. Ech wy-y...
Zaniosłem książki do sklepiku, sprzedałem je za pięćdziesiąt pięć kopiejek i 
oddałem pieniądze babci, a list pochwalny oszpeciłem jakimiś tam napisami i 
dopiero wtedy wręczyłem dziadkowi. Troskliwie schował arkusz nie rozłożywszy go 
nawet i nie spostrzegłszy mej psoty.
Kiedy już skończyłem ze szkołą, znów wróciłem na ulicę. Teraz było jeszcze 
lepiej, wiosna kwitła w całej pełni, zarobek stał się łatwiejszy. V/ niedzielę 
od samego rana chodziliśmy całą kompanią w pole, do lasu sosnowego i wracaliśmy 
do osady późno wieczorem, przyjemnie znużeni i jeszcze bardziej bliscy sobie.
Ale to życie nie trwało długo. Ojczyma zwolniono z posady, znów gdzieś znikł, 
matka z malutkim bratem Mikołajem przeniosła się do dziadka i na mnie spadły 
obowiązki niańki; babcia poszła do miasta i mieszkała w domu bogatego kupca 
haftując płaszczenicę ! do cerkwi.
Niema, wychudzona matka ledwo powłóczyła nogami patrząc na wszystko strasznym 
wzrokiem. Brat był skrofuliczny, z wrzodami na kostkach nóg i taki słabiutki, że 
nawet nie mógł głośno płakać, tylko jęczał przejmująco, kiedy był głodny; 
nasycony, zapadał w drzemkę i przez sen jakoś dziwnie wzdychał i mruczał 
cichutko jak kotek.
Obmacawszy go uważnie dziadek powiedział:
—  Odżywiać by go trzeba dobrze, ale nie starcza mi strawy dla was wszystkich...
ipłaszczenica   —   duży   czworokątny   kawałek płótna z wizerunkiem Chrystusa 
złożonego do grobu.
- 256 -
Matka siedząc w kącie na posłaniu westchnęła ochryple:
—  Jemu niedużo potrzeba...
—  Temu niedużo, tamtemu niedużo, a razem wychodzi dużo...
Machnął ręką i zwrócił się do mnie:
—  Trzeba trzymać Mikołaja na powietrzu, na słoneczku, w piasku...
Naznosiłeni workiem czystego, suchego piasku, usypałem kopczyk od słonecznej 
strony pod oknem i zakopywałem w nim brata po szyję, jak polecił dziadek. 
Chłopaczkowi podobało się to, słodko się uśmiechał i błyskał ku mnie niezwykłymi 
oczami: nie miały białek, jedynie niebieskie tęczówki, otoczone świetlistą 
obwódką.
Szybko i mocno przywiązałem się do brata, wydawało mii się, że rozumie wszystko, 
o czym myślę leżąc obok niego na piasku przed oknem, skąd dochodzi nas 
skrzypiący głos dziadka:
—  Umrzeć to niewielka sztuka; lepiej byś żyć umiała! Matka przeciągle kaszle.
Uwolniwszy rączki chłopczyk rwie się do mnie, kiwając białą główką: włoski ma 
rzadkie, o siwym odcieniu, a twarzyczkę starą i mądrą.
Jeżeli blisko podchodzi kura czy kot, Kola długo się im przygląda, potem patrzy 
na mnie i uśmiecha się ledwie dostrzegalnie; zawstydza mnie ten uśmiech; czy 
brat nde czuje, że trudno mi z nim wysiedzieć, że chce mi się pobiec na ulicę, 
zostawić go samego?
Podwórze jest małe, ciasne i zaśmiecone. Od bramy ciągną się zbudowane z 
obrzynków komórki, drwalki i piwnice, skręcając ku łaźni. Dachy są zawalone 
szczątkami łódek, polanami, deskami, wilgotnymi szczapami drzewa — wszystko to 
mieszczanie wyłowili z Oki, gdy ruszyły lody i w czasie wylewu rzeki. Całe 
podwórze
i? - Gorki li                                  - 257  -
jest również szpetnie zawalone -stosami różnego drzewa, przesyconego wodą; 
wszystko to wysycha na słońcu roztaczając dokoła woń zgnilizny.
Obok jest rzeźnia drobnego bydła. Prawie co rano ryczą tam cielęta, beczą barany 
i pachnie krwią tek przenikliwie, że niekiedy wydaje mi się, iż ten zapach unosi 
się w przesyconym kurzem powietrzu jak przezroczysta, purpurowa siatka.
Kiedy ryczały zwierzęta, ogłuszane uderzeniem topora, obuchem między rogi, Kola 
mrużył oczy i wydymał wargi, jakby chciał powtórzyć zasłyszany dźwięk, ale tylko 
wydmuchiwał powietrze:
—  Pfu-u...
W południe dziadek wychylał głowę przez okno i wołał:
—  Na obiad!
Sam karmił dziecko trzymając je na kolanach; przeżuje w ustach kartofel czy 
chleb i zakrzywionym palcem wsuwa Koli do buzi papkę rozmazując ją po wąskich 
wargach i zaostrzonym podbródku. Nakarmiwszy trochę chłopczyka, dziadek podnosił 
mu koszulkę, dotykał palcem jego wzdętego brzuszka i medytował na głos:
—  No, może już dosyć? A może jeszcze dać?
Z ciemnego kąta koło drzwi dochodził głos matki:
—  Przecież ojciec widzi, że dziecko rwie się do chleba!
—  Dziecko jest głupie! Nie może wiedzieć, ile powinno zjeść...
I znów wsuwał do ust Koli przeżutą papkę. Patrząc na to, czułem wstyd aż do bólu, 
dławiło mnie w gardle d mdliło.
—  No, ślicznie! — mówił wreszcie dziadek. — Masz, odnieś go matce.
Brałem Kolę: stękał i rwał się do stołu. Na moje spotkanie matka podnosiła się 
chrypiąc i wyciągała wy-
- 358 -
schnięte ręce bez ciała, wydłużona, cienka jak świerk z obłamanymi gałęziami.
Zupełnie oniemiała, rzadko kiedy powie słowo wzburzonym głosem, tylko przez cały 
czas milcząc, leży w kącie i umiera. Ze umiera, to naturalnie czułem, wiedziałem, 
a zresztą dziadek zbyt często, natrętnie mówił o śmierci, szczególnie wieczorami, 
kiedy ściemniało się na dworze i przez okno wdzierał się ciepły, jak baranica, 
tłusty zapach zgnilizny.
Łóżko dziadka stało w kącie, tuż prawie pod obrazami; kładł się głową do nich i 
do okna i długo mamrotał w ciemności.
—  Oto bliska już godzina śmierci. Z jakim obliczem staniemy przed Bogiem? Co 
powiemy? A przecież przez całe życie krzątaliśmy się, coś tam robiliśmy... I na 
co się to zdało?...
Spałem między piecem a oknem, na podłodze; miejsce było za krótkie, nogi 
wsuwałem do podpiecka, łaskotały je karaluchy. Ten kąt dostarczał mi niemało 
złośliwych uciech. Dziadek podczas gotowania stale wybijał szyby w oknie końcami 
pogrzebacza czy uchwytu1 do wystawiania garnków. Śmieszyło mnie i dziwiło, że 
jest taki mądry, a nie przyjdzie mu na myśl. by pogrzebacz skrócić.
Pewnego razu, kiedy coś wykipiało z garnka, tak szarpnął z pośpiechu uchwytem, 
że wybił poprzeczkę ramy i dwie szyby, przewrócił garnek stojący na blasze i 
potłukł go. To tak zmartwiło staruszka, że usiadł na podłodze i zapłakał.
—  Boże ty mój, Boże...
Za dnia, kiedy dziadek wyszedł, wziąłem nóż do krajania chleba i zestrugałem 
rękojeść uchwytu do trzech
i Uchwyt — półobręcz  żelazna z  długą drewnianą rękojeścią.
!f"                                            - ?? •
czwartych długości. Kiedy dziadek to zobaczył, zaczął md wymyślać:
—  Diable przeklęty! Piłą trzeba było odpiłować, piłą... Z końca wałek by był, 
sprzedać by go można, diabelskie nasienie!
Machając rękami, wybiegł do sieni, a matka powiedziała:
—  Nie wtrącałbyś się lepiej...
Umarła w sierpniu, w niedzielę, koło południa. Ojczym dopiero co wrócił po 
dłuższej nieobecności i znów gdzieś pracował; babcia z Kolą już się przeniosła 
do niego, do czyściutkiego mieszkanka koło dworca, a matkę miano tam przewieźć 
lada dzień.
Rano, w dniu śmierci, powiedziała do mnie cicho, ale czystszym i iżejszyni niż 
zwykle głosem:
—  Idź do Eugeniusza Wasiliewicza, powiedz, że proszę, by przyszedł!
Uniosła się na posłaniu, oparła ręką o ścianę i siadła dodając:
—  A pospiesz się!
Zdawało mi się, że się uśmiecha, jakiś nowy blask lśnił w jej oczach.
Ojczym był na mszy, babcia posłała mnie po tabakę do Żydówki, straganiarki; 
gotowej tabaki nie było, musiałem czekać, aż straganiarka natrze świeżej, a 
potem jeszcze odnieść ją babci.
Kiedy wróciłem do domu, matka siedziała przy stole, ubrana w czystą suknię 
koloru bzu, pięknie uczesana, dostojna jak dawniej.
—  Lepiej ci? — spytałem i nie wiadomo czemu ogarnął mnie lęk.
Patrząc na mnie straszliwym wzrokiem, powiedziała:
—  Chodź tutaj! Gdzie się włóczyłeś?
Nie zdążyłem odpowiedzieć, gdy uchwyciwszy mnie za włosy wzięła do drugiej ręki 
długi, giętki nóż, zro-
-  2?0  -
biony z piły, i z rozmachem uderzyła mnie kilka razy płazem. Nóż wysunął się z 
jej ręki.
—  Podnieś! Daj...
Podniosłem nóż, rzuciłem go na stół; matka odepchnęła mnie; siadłem na stopniu 
pieca i obserwowałem ją, zalękniony.
Wstała z krzesła, powlokła się powoli do swego kąta. położyła się na łóżku i 
zaczęła wycierać chusteczką spotniałą twarz. Ręka jej poruszała się niepewnie, 
dwa razy opadła na poduszkę i przesunęła po niej chusteczką.
—  Daj mi wody...
Zaczerpnąłem z wiadra filiżanką. Uniósłszy z trudem
głowę łyknęła trochę i z głębokim westchnieniem odsunęła moją rękę zimną dłonią. 
Potem spojrzała w kąt, na ikony, wzrok przeniosła na mnie, poruszyła wargami 
jakby uśmiechając się i powoli opuściła na oczy 'długie rzęsy. Łokcie jej 
szczelnie przywarły do boków, a ręce słabo poruszając palcami przesuwały się na 
pierś, do gardła. Po jej twarzy przepływał cień, zapadał w głąb twarzy napinając 
żółtą skórę i zaostrzając nos. Rozchylały się usta jakby ze zdziwienia, ale 
oddechu nie było słychać.
Niezmiernie długo stałem z filiżanką w ręce przy łóżku matki patrząc, jak 
zastyga, szarzeje jej twarz.
Wszedł dziadek, powiedziałem mu:
—  Matka umarła... Spojrzał na łóżko.
—  Czego kłamiesz?
Podszedł do pieca i zaczął wyjmować pieróg ogłuszająco grzechocząc blaszaną 
zastawką i brytfanną. Patrzyłem na niego wiedząc, że matka umarła, i oczekując, 
kiedy dziadek to sobie uprzytomni.
Przyszedł ojczym w marynarce z żaglowego płótna i w białej czapce. Cichusieńko 
wzdął krzesło, zaniósł je
- 261  -
ku posłaniu matki i nagle, uderzywszy krzesłem o podłogę, krzyknął głośno jak 
trąba miedziana:
—  Ależ ona umarła, popatrzcie!...
Dziadek wytrzeszczył oczy i potykając się jak ślepiec, wolniutko zbliżał się do 
łóżka z zastawką od pieca w ręku.
Kiedy trumnę matki zasypano suchym piaskiem, babcia jak ślepa poszła gdzieś 
między mogiły, natknęła się na krzyż i rozbiła sobie twarz. Ojciec Jazia 
odprowadził ją do swojej budki i przez ten czas,, gdy babcia obmywała twarz, 
mówił mi cicho słowa pociechy:
— Ach, ty", uchowaj, Boże, przed bezsennością, co ty, no co? To już tak jest na 
świecie... Prawdę mówię, babko? Śmierć nie zna prawa żadnego, bierze z panem 
ubogiego... Czy nie tak, babko?
Spojrzawszy przez okno nagle wybiegł ze stróżówki, ale zaraz wrócił z Wiaehirem, 
rozpromieniony, wesoły:
—  Spójrz no — powiedział podając mi złamaną ostrogę — spójrz tylko na to! Ja z 
Wiachirem dajemy ci ją w podarku. Spójrz, jakie kółeczko, co? Na pewno Kozak 
nosił i zgubił. Chciałem ją kupić od Wiachira, dwie kopiejki mu dawałem...
—  Dlaczego kłamiesz? — cicho, ale ze złością powiedział Wiachir, a ojciec Jazia 
skacząc przede mną mrugał na niego i mówił:
—  Ale surowy ten Wiachir, co? No, nie ja, on ci to daje, on...                               
*
Babcia obmyła i owinęła chusteczką opuchniętą, siną twarz i chciała mnie zabrać 
da domu. Odmówiłem wiedząc, że tam na stypie będą pili wódkę i na pewno się 
pokłócą... Wuj Michał jeszcze w cerkwi mówił do Jakuba, wzdychając:
— Wypijemy dzisiaj, co?
Wiachir starał się mnie irozśmieszyć, nałożył ostrogę
- 263 -
na podbródek i dosięgał językiem kółeczka, a ojciec Jazia śmiał się przesadnie 
głośno, pokrzykując:
— Popatrz, popatrz, co on robi! — Widząc jednak, ze to wszystko mnie nie bawi, 
powiedział "poważnie: —-No, dość już, ocknij się! Wszyscy umrzemy, nawet ptak 
umiera. Wiesz co, obłożę ci mogiłę matki darnią, chcesz? Zaraz pójdziemy w pole: 
ty, Wiachir i ja, mój.Saóka też pójdzie, natniemy darni i taką piękną zrobimy 
mogiłę, że piękniejszej nie trzeba!
Podobało mi się to i poszliśmy w pole.
W kilka dni po pogrzebie matki dziadek powiedział do mnie:
— No, Aleksy, tyś nie medal, twoje miejsce nie na mojej szyi, idź sobie między 
ludzi... I poszedłem między ludzi.
WSROD LUDZI
?
Jestem u obcych ludzi; służę w charakterze „chłopca" w magazynie „modnego 
obuwia" przy głównej ulicy miasta.
Mój pryncypał to mały, okrąglutki człowieczek o burej twarzy bez wyrazu, 
zielonych zębach i mętnych oczach koloru brudnej wTody. Wydaje mi się, że jest 
ślepy; aby się o tym przekonać, stroję miny.
—  Nie wykrzywiaj gęby — upomina mnie po cichu, ale surowo.
Jest mi-nieprzyjemnie, że te mętne oczy mnie widzą, i wprost wierzyć się nie 
chce, że one w ogóle widzą; może mój pryncypał domyśla się tylko, że się 
wykrzywiam?
—  Powiedziałem ci — nie wykrzywiaj gęby — upomina mnie jeszcze ciszej, prawie 
nie poruszając grubymi wargami.
—  Nie drap rąk — pełznie ku mnie jego ostry szept. -?? Pracujesz w 
pierwszorzędnym magazynie przy głównej ulicy miasta! Musisz o tym pamiętać! 
Ghłopiec powinien stać przy drzwiach jak   s t a t u j a...
Nie wiem, co to jest sta tu j a, i nie mogę nie drapać się w ręce, gdyż obie, aż 
do łokci, pokryte są czerwonymi plamami i wrzodami: niemiłosiernie toczy je 
świerzb.
— Coś ty robił w domu? — pyta pryncypał oglądając moje ręce.
• 26? -
Opowiadam, a on kiwa okrągłą głową o szarych, szczelnie przyklejonych włosach i 
mówi do mnie z pogardą:
Zbieranie gałganów — to gorsze niż żebranina, to gorsze niż kradzież. Z 
odcieniem dumy oświadczam:
—  Kradłem również!
Kładąc ręce na biurko, jak kot łapy, pryncypał z przestrachem wlepia we mnie 
puste oczy i syczy:
—  Co-o? Jak to kradłeś? Mówię mu, co i jak.
—  E-e, to się nie liczy! Ale gdybyś tu u mnie ukradł trzewiki albo pieniądze, 
wpakuję cię do więzienia — i będziesz siedział aż do pełnoletności...
Powiedział to spokojnie, bez gniewu; strach mnie chwycił i poczułem do niego 
jeszcze większą niechęć.
Oprócz pryncypała w magazynie pracował mój brat cioteczny Sasza, syn wuja Jakuba, 
oraz starszy subiekt, zręczny, rumiany młodzieniec, straszny lizus. Sas?.a nosił 
brązowy surducik, półkoszulek, krawat i długie spodnie; był dumny i nie 
dostrzegał mnie wcale.
Kiedy dziadek przyprowadził mnie do magazynu i poprosił Saszę, aby służył mi 
radą i pomocą, Sasza przybrał ważną minę i uprzedził:
—  Ale musi mnie słuchać!
Dziadek położył mi rękę na głowie i zgiął mi kark.
—  Słuchaj się go, on jest starszy od ciebie nie tylko wiekiem, ale i 
stanowiskiem...
Sasza wytrzeszczył oczy i upomniał mnie:
—  Zapamiętaj sobie, co dziadzio powiedział!
I od pierwszego dnia zaczął gorliwie wykorzystywać swój przywilej starszeństwa.
—  Kaszyrin, nie wybałuszaj ślepiów — strofował go pryncypał.
- 268 -
—  Ja tylko... tak sobie — odpowiadał Sasza spuszczając głowę, ale pryncypał nie 
dawał za wygraną.
—  Nie nastawiaj rogów, klienci pomyślą, żeś kozioł...
Subiekt śmiał się z uszanowaniem, pryncypał szkaradnie rozciągał wargi, a Sasza, 
czerwony jak burak, krył się za ladą.
Nie podobały mi się te rozmowy, wielu słów nie rozumiałem, niekiedy nawet 
wydawało mi się, że ci ludzie mówią obcym językiem.
Kiedy wchodziła klientka, pryncypał wyjmował rękę z kieszeni, muskał wąsy i 
przyklejał do twarzy słodka-wy uśmieszek, który jedynie pokrywał zmarszczkami 
policzki, nie zmieniając wyrazu ślepych oczu. Subiekt wyprężał się i szczelnie 
przyciskając łokcie do boków, ruchem pełnym szacunku rozwieszał w powietrzu 
odwrócone dłonie; Sasza, przestraszony, mrugał starając się ukryć wyłupiaste 
oczy, a ja, ukradkiem drapiąc się w ręce, stałem przy drzwiach i przyglądałem 
się ceremoniałowi sprzedaży.
Klęcząc przed klientką subiekt przymierza jej bucik, dziwnie rozcapierzywszy 
palce. Ręce mu drżą; dotyka jej nogi tak delikatnie, jak gdyby się bał, że ją 
złamie, a noga jest gruba, podobna do butelki ze spadzistymi ściankami i 
odwróconą w dół szyjką.
Pewnego razu jakaś dama, podrywając nogę i zżymając się, powiedziała:
—  Ach, jak mnie pan łaskocze...
—  To tak, z grzeczności, szanowna pani — szybko i żarliwie wyjaśnił subiekt.
Śmiesznie wyglądał, kiedy tak przylepiał się do klientki, więc żeby się nie 
śmiać, odwracałem się twarzą do oszklonych drzwi. Coś jednak ciągnęło mnie 
nieprzeparcie, by się przyglądać sprzedaży: bawiło mnie
- 269 .
niezwykłe zachowanie subiekta, choć jednocześnie myślałem, że nigdy nie będę 
umiał tak wytwornie rozcapierzać palców, tak zręcznie wkładać bucików na czyjeś 
stopy.
Często zdarzało się, że pryncypał wychodził ze sklepu, szedł do maleńkiego 
pokoiku za kontuarem i wołał do siebie Saszę; subiekt zostawał sam na sam z 
klientką. Pewnego razu dotknąwszy nogi rudej kobiety złożył koniuszki palców i 
pocałował je.
—  Ach! — westchnęła kobieta — ale też zbytnik z pana!
A on wydął policzki i sapnął ciężko:
—  U-uhm!
Aż się zatoczyłem, ze śmiechu i aby nie upaść, oparłem się o klamkę; drzwi się 
otworzyły, a ja palnąłem głową w szybę i wybiłem ją. Subiekt tupał na mnie 
nogami, pryncypał tłukł mnie po głowie ciężkim złotym pierścieniem, Sasza 
usiłował targać mnie za uszy, a wieczorem, kiedy szliśmy do domu, strofował mnie 
surowo:
—  Przepędzą cię za takie sztuczki! Co w tym śmiesznego?
I wyjaśnił rni, że jeżeli subiekt podoba się paniom, handel idzie lepiej.
—  Choćby klientce były niepotrzebne buciki, to i tak przyjdzie i kupi zbyteczne, 
żeby tylko popatrzeć na sympatycznego subiekta. A ty tego nie rozumiesz! Kłopot 
tylko z tobą...
Dotknęło mnie to — nikt nie miał ze mną kłopotu, a już najmniej Sasza.
Co dzień rano kucharka, kobieta chora i wiecznie zła, budziła mnie o godzinę 
wcześniej niż jego. Czyściłem obuwie i ubranie gospodarzy, subiekta i Saszy, 
nastawiałem samowar, przynosiłem drzewo do wszystkich pieców, szorowałem menażki 
do obiadów. Po przyjściu
- m -
do sklepu zamiatałem podłogę, ścierałem kurze, przygotowywałem herbatę, 
odnosiłem klientom towar, szedłem do domu po obiad. W czasie mojej nieobecności 
przy drzwiach zastępował mnie Sasza i sądząc, że to ubliża jego godności, 
wymyślał mi:
— To wałkoń! Pracuj tu za niego...
Było mi ciężko i smutno; przywykłem do samodzielnego życia, do wałęsania się od 
świtu do nocy po piaszczystych ulicach Kunawina, nad brzegami mętnej Oki, w polu 
i w lesie. Brak mi było babci, przyjaciół, nie miałem do kogo ust otworzyć, a 
życie mi doskwierało pokazując swą odwrotną stronę, niepociągającą, fałszywą.
Zdarzało się niekiedy, że klientka odchodziła nic nie kupując, wtedy wszyscy 
trzej — właściciel, subiekt i Sasza — czuli się dotknięci. Pryncypał chował do 
kieszeni swój ckliwy uśmiech i komenderował:
—  Kaszyrin, sprzątaj towar! A potem pomstował:
—  A to świnia! Jak naryła! Nudno babie w domu, to się po sklepach włóczy! 
Jakbyś była moją żoną, już ja bym cię nauczył...
Jego żona, sucha, czarnooka kobieta, o dużym nosie, tupała na niego nogą i 
krzyczała jak na sługę.
Często odprowadzali znajomą klientkę do drzwi kłaniając się uniżenie i prawiąc 
uprzejme słówka, a po jej wyjściu odzywali się o niej plugawie i bezwstydnie; 
brała mnie wtedy ochota, by wybiec na ulicę, dogonić kobietę i powiedzieć, co o 
niej mówią.
Wiedziałem oczywiście, że za oczy ludzie w ogóle mówią o sobie żle, oni jednak 
mówili o wszystkich w sposób szczególnie oburzający, jak gdyby ktoś uznał ich za 
najlepszych spośród ludzi i ustanowił jako sę-
271  -
dziów nad wszystkimi. Zazdroszcząc wielu innym, nikogo nigdy nie chwalili i o 
każdym człowieku mówili coś złego.
Pewnego razu przyszła do magazynu młoda kobieta o żywych rumieńcach i 
błyszczących oczach. Była ubrana w aksamitną rotundę z czarnym futrzanym 
kołnierzem, twarz jej wychylała się z futra jak niezwykły kwiat. Kiedy zrzuciła 
z siebie rotundę na ręce Saszy, wydawała się jeszcze piękniejsza: kształtna jej 
postać była obciągnięta szczelnie przylegającym, błękitnosza-rym jedwabiem, w 
uszach połyskiwały brylanty. Przypominała mi Wasilisę Przepiękną i byłem 
przekonany, że to żona samego gubernatora. Przyjęto ją ze szczególnymi honorami: 
wszyscy wyginali się przed nią jak przed ogniem, zachłystując się pochlebstwami. 
Wszyscy trzej miotali się po magazynie jak opętani; w szybach szaf ślizgały się 
ich odbicia, wydawało się, że wszystko dokoła płonie, topnieje w ogniu i za 
chwilę przybierze inną postać, inne kształty.
Kiedy jednak dama, szybko wybrawszy parę kosztownych bucików, wyszła ze sklepu, 
pryncypał cmoknął i syknął:
—  S-suka...
—  Co tu dużo mówić — aktorka! — z pogardą powiedział subiekt.
I zaczęli opowiadać sobie o jej kochankach i hulaszczym życiu.
Po obiedzie, kiedy pryncypał położył się spać w pokoiku za sklepem, otworzyłem 
jego złoty zegarek i wpuściłem do środka kilka kropel octu. Wielką mi to 
sprawiło przyjemność, kiedy pryncypał po obudzeniu się wszedł do sklepu z 
zegarkiem w ręku, mamrocząc z- zakłopotaniem:
—  Nie do wiary! Zegarek nagle się spocił! Czegoś po-
- 272 -
dobnego jeszcze nie widziałem! Spocił się! Czy to aby nie zły znak?
Mimo bezustannej krzątaniny w sklepie i w domu niemal zasypiałem z potwornej 
nudy i coraz częściej myślałem sobie: co by tu takiego zrobić, żeby mnie stąd 
przepędzono.
Przed drzwiami magazynu przesuwają się w milczeniu ośnieżeni ludzie; wydaje się, 
że kogoś grzebią, odprowadzają na cmentarz, ale spóźnili się — trumnę już 
wyniesiono, a oni spieszą się, żeby dopędzić kondukt żałobny. Wloką się konie, z 
trudem pokonując zaspy śnieżne. W dzwonnicy cerkiewnej, za magazynem, co dzień 
żałobnie biją w dzwony — wielki post. Ich uderzenia walą po głowie, jakby kto 
tłukł poduszką: nie sprawia to bólu, ale oszałamia i ogłusza.
Pewnego razu, kiedy na dworze przed drzwiami magazynu rozpakowywałem skrzynię z 
dopiero co dostarczonym towarem, podszedł do mnie stróż cerkiewny, staruszek 
utykający na jedną nogę, wiotki, niczym zrobiony z gałganów, i obszarpany, jakby 
go psy wytarmosiły.
—  Nie mógłbyś to, człowieku boży, ukraść dla mnie parkę kaloszy? — zaproponował.
Zbyłem go milczeniem, a on przysiadł na pustej skrzyni, ziewnął, zrobił znak 
krzyża na ustach i znowu do mnie:
—  No co, ukradniesz?
—  Kraść nie wolno! — odpowiedziałem.
—  A jednak ludzie kradną. Miej wzgląd na moją starość!___
Staruszek w jakiś przyjemny sposób różnił się od ludzi, wśród których żyłem; 
czułem, że jest całkowicie przeświadczony, iż gotów jestem popełnić kradzież dla
?8 - Córki U                                 _  273   -
niego; zgodziłem się podać mu przez lufcik parę kaloszy.
—  No to dobrze — powiedział spokojnie, nie okazując radości. — A nie zwiedziesz 
mnie? No, no, już ja widzę, że nie zwiedziesz...
Jeszcze chwilę posiedział bez słowa, rozgniatając podeszwą buta brudny, mokry 
śnieg, potem zapalił glinianą fajkę i nagle nastraszył mnie:
—  A jeżeli ja ciebie zwiodę? Jeżeli te kalosze, które od ciebie dostanę, 
odniosę pryncypałowi, no i powiem, żeś mi je sprzedał za pół rubla? To co? 
Kosztują prze-^ szło dwa ruble, a ty wziąłeś za nie pół! Na cukierki... No?
Patrzyłem na niego oniemiały, jak gdyby już zrobił to, co zapowiadał, a on wciąż 
mówił wolniutko, przez nos, patrząc na czubek buta i pykając błękitnawym dymem:
—  Jeżeli się na przykład okaże, że to właśnie twój pryncypał mnie nasłał: idź, 
wypróbuj chłopaka — złodziej z niego czy nie? Co wtedy będzie?
—  Nie dam ci kaloszy — burknąłem z gniewem.
—  Teraz już nie możesz nie dać, skoro przyrzekłeś! Wziął mnie za rękę, 
przyciągnął ku sobie i stukając
mnie po czole zimnym palcem, mówił leniwie:
—  Jakże to tak można? Ni z tego, ni z owego — na, weź sobie?!
—  Sarn mnie prosiłeś.
—  Cóż z tego, że prosiłem! A jak cię poproszę, żebyś cerkiew ograbił, no to co? 
— także ograbisz? Czy to iflożna każdemu wierzyć? Ach, ty głuptasie...
I odsunąwszy mnie od siebie wstał.
^— Obejdę się bez kradzionych kaloszy, nie jestem pan, kaloszy nie noszę. 
Zażartowałem sobie... A za to, ż^ taki szczery, jak przyjdzie Wielkanoc, na 
dzwonni-
- 274 -
??. cię wpuszczę; dzwonić będziesz, na miasto sobie popatrzysz...
—  Ja miasto znam.
—  Z dzwonnicy jest ładniejsze...
Zanurzając w śniegu czubki butów stróż cerkiewny powoli znikł za węgłem cerkwi, 
a ja patrząc w ślad za nim, przygnębiony, przelękły, myślałem sobie: czy 
rzeczywiście staruszek zażartował sobie, czy też był nasłany przez pryncypała, 
żeby mnie wypróbować? I bałem się iść do sklepu.
Na podwórze wybiegł Sasza i krzyknął:
—  Gdzie cię to diabli nosili?
Wzięła mnie nagła złość i zamachnąłem się na niego obcęgami.
Wiedziałem, że Sasza i subiekt okradają pryncypała: schowają parę trzewików albo 
pantofli do komina, a potem wychodząc ze sklepu wynoszą je w rękawach palta. To 
mi się nie podobało i napełniało mnie lękiem; pamiętałem pogróżkę pryncypała.
—  Kradniesz? — spytałem Saszy.
—  Ja nie, to starszy subiekt — sprostował surowo — ja mu tylko pomagam. Subiekt 
mówi — wyświadcz mi przysługę! Muszę go słuchać, bo jak nie, to mi zrobi jakie 
świństwo. Pryncypała się nie boję! On sam był niedawno subiektem i wszystko 
rozumie. A ty — trzymaj język za zębami!
Mówiąc to patrzył w lustro i poprawiał krawat takim samym ruchem nienaturalnie 
rozstawionych palców, jak to robił starszy subiekt. Kiedy chodziło o wykazanie 
swego starszeństwa i władzy nade mną, Sasza był niestrudzony; krzyczał na mnie 
basem, a kiedy wydawał jakieś polecenie, podkreślał to takim gestem ręki, jakby 
coś odtrącał. Byłem wyższy od niego i silniejszy, ale kościsty i niezgrabny, a 
Sasza był krępy, pulchniut-
- 278 -
ki, jak utoczony. W surducie i długich spodniach wydawał mi się ważny, solidny, 
ale miał w sobie coś nieprzyjemnego', śmiesznego.
Sasza nienawidził kucharki. Była to dziwna kobieta
—  nie można było dociec, czy jest dobra czy zła.
—  Najbardziej ze wszystkiego lubię patrzeć, jak się biją — mówiła, szeroko 
otwierając czarne, palące oczy.
—  Wszystko mi jedno, jaka to bójka: czy koguty się czubią, czy psy, czy chłop z 
chłopem — wszystko mi jedno!
Kiedy na podwórzu biły się koguty czy gołębie, rzucała każdą robotę i przez okno 
przyglądała się bójce do samego końca, głucha i ślepa na wszystko. Wieczorem 
często mówiła do mnie i do Saszy:
—  Cóż to, dzieciaki, tak po próżnicy siedzicie? Lepiej pobilibyście się trochę!
Sasza się złościł:
—  Nie jestem dla ciebie żaden dzieciak, głupia babo, tylko starszy subiekt!
—  Jakoś tego nie widzę. Dla mnie, dopókiś nie żonaty, toś dzieciak!
—  Głupia, zakuty łeb...
—  Diabeł jest mądry, ale Bogu niemiły.
Sentencje kucharki szczególnie gniewały Saszę; dokuczał jej, ona zaś pogardliwie 
spoglądała na niego z ukosa i przygadywała:
—  Ach ty karaluchu, pomyłko Pana Boga!
Sasza nieraz namawiał mnie, aby w nocy umazać jej twarz szuwaksem lub sadzami, 
nawbijać w poduszkę szpilek albo spłatać jakiegoś innego „figla", balem się 
jednak kucharki; zresztą miała bardzo czujny sen i budziła się często. Przebudzi 
się, zapali lampę i siedzi na łóżku patrząc gdzieś w kąt. Niekiedy przychodziła 
do
- 27€ -
mnie na piec i rozbudziwszy mnie prosiła ochrypłym głosem:
—  Nie mogę spać, Leksjejku, boję się czegoś, pogadaj ze mną trochę.
Przez sen opowiadałem jej co bądź, a ona kołysząc się siedziała w milczeniu. 
Wydawało mi się, że jej gorące ciało pachnie kadzidłem i woskiem i że kucharka 
wkrótce umrze. Może nawet właśnie w tej chwili padnie twarzą na podłogę i umrze. 
Ze strachu zaczynałem mówić głośniej, ale uciszała mnie natychmiast:
—  Sz-sz! Bo się te łajdaki obudzą i pomyślą, żeś mój kochanek...
Siedziała zawsze obok mnie w tej samej pozie; zgięta, wsuwała dłonie między 
kolana i ściskała je wystającymi kośćmi nóg. Piersi nie miała, żebra jej — nawet 
pirzez grube płótno koszuli — wystawały jak obręcze na rozeschniętej beczce. 
Długo siedzi milcząc i nagle westchnie z cicha:
—  Umrzeć mi już pora czy co? Taki mnie wciąż smutek gniecie...
Albo spyta nie wiadomo kogo:
—  No i dożyłam, co?
—  Spij! — przerywała mi nagle w pół słowa, prostując sdę, i szara jej postać 
rozpływała się bezszelestnie w mroku kuchni.
—  Wiedźma! — nazywał ją Sasza poza oczy. Zaproponowałem mu kiedyś:
—  Powiedz jej to w oczy!   .
—  Myślisz, że się boję?
Ale zaraz zmarszczył brwi i powiedział:
—  Nie, w oczy jej tego nie powiem! Może ona naprawdę jest wiedźmą...
Traktując wszystkich z lekceważeniem, opryskliwie,
- %ri -
kucharka i mnie w niczym nie pobłażała; szarpnie mnie za nogę o szóstej rano i 
krzyczy:
—  Dosyć tego wylegiwania się! Ruszaj po drzewo! Nastaw samowar!... Obierz 
kartofle!...
Budził się Sasza i wyrzekał:
—  Czego wrzeszczysz? Powiem pryncypałowi, spać nie można...
Szybko przesuwając po kuchni swe obciągnięte skórą kości, kucharka błyskała w 
stronę Saszy zaczerwienionymi z bezsenności oczami:
—  Och, ty pomyłko Pana Boga! Jakbyś był moim pasierbem, to bym cię oskubała.
—  Przeklęta baba! — urągał Sasza i po drodze do magazynu przekonywał mnie: — 
Trzeba coś zrobić, żeby ją stąd przepędzili. Najlepiej ukradkiem dosypywać soli 
do garnków: jak wszystko będzie przesolone, to ją wygonią. Albo nafty!... No, na 
co czekasz?
—  A ty? Burknął ze złością:
—  Tchórz!
Kucharka umarła w naszych oczach: nachyliła się, żeby podnieść samowar, i nagie 
osunęła się na podłogę, jak gdyby ją ktoś pchnął w piersi, a potem bez słowa 
upadła na bok, wyciągając przed siebie ręce; z ust jej popłynęła krew.
Zrozumieliśmy od razu, że umarła, ale zdjęci strachem, długo patrzyliśmy na nią 
nie mogąc z siebie wydobyć słowa. Wreszcie Sasza wybiegł z kuchni jak szalony, a 
ja nie wiedząc, co z sobą zrobić, wtuliłem się w kącik przy oknie, bliżej 
światła. Przyszedł pryncy-pał, przykucnął zafrasowany obok kucharki, dotknął 
palcem jej twarzy i powiedział:
—  Rzeczywiście umarła... Co się jej stało?
I zaczął się żegnać przed maleńkim wizerunkiem Mi-
- $4 -
koła ja Cudotwórcy, ustawionym w kącie kuchni; kiedy się pomodlił, krzyknął do 
sieni:
—  Kaszyrin, biegnij zawiadomić policję!
' Przyszedł policjant, postukał butami, dostał na piwo i odszedł. Za chwilę 
zjawił się znowu, a z nim woźnica: jeden wziął kucharkę za nogi, drugi za głowę 
i wynieśli ją na ulicę. Z sieni wytknęła głowę żona pryncypała i krzyknęła:
—  Wymyj podłogę!
A pryncypał mruknął:
—  Dobrze, że umarła wieczorem...
Nie wiedziałem, dlaczego to ma być dobrze. Kiedy położyliśmy się spać, Sasza 
powiedział niezwykle łagodnie:
—  Nie gaś lampy!
—  Boisz się?
Naciągnął kołdrę na głowę i długo tak leżał bez słowa. Noc. była cicha, jak 
gdyby czegoś nasłuchiwała, na coś czekała, a mnie się wydawało, że lada chwila 
uderzą w dzwony i nagle wszyscy w mieście zaczną biegać w popłochu i krzyczeć, 
zdjęci grozą i strachem.
Sasza wysunął nos spod kołdry i zaproponował mi cichutko:
—  Chcesz, położymy się razem na piecu?
—  Na piecu gorąco.
Po chwili milczenia podjął na nowo:
—  Jak to ona — tak z miejsca... Co? Nic, tylko to była wiedźma... Nie mogę 
zasnąć...
—  Ja też nie mogę.
Zaczął opowiadać o nieboszczykach, co to wychodząc z grobów snują się do północy 
po mieście i szukają domów, gdzie mieszkali za życia, gdzie pozostali ich krewni.
279 -
—  Nieboszczyk pamięta tylko miasto — mówił cichutko — ulicy i domu już nie 
pamięta...
Zapadała coraz głębsza cisza, mrok gęstniał. Sasza uniósł głowę i zapytał:
—  Chcesz, obejrzymy sobie, co jest w moim kuferku.
Dawno już byłem ciekawy, co Sasza chowa w kuferku. Zamykał go na kłódkę i 
otwierał zawsze z jakimś osobliwym namaszczeniem, a kiedy próbowałem zajrzeć do 
środka, pytał szorstko:
—  Czego chcesz? No?
Kiedy się zgodziłem, usiadł na łóżku nie spuszczając nóg na podłogę i już swoim 
zwykłym, rozkazującym tonem kazał mi postawić kuferek na posłaniu, w nogach. 
Klucz miał zawieszony na szyi na tasiemce, razem z krzyżykiem. Rozejrzawszy się 
po ciemnych kątach kuchni przybrał ważną minę, otworzył zarnek, dmuchnął na 
wieko kuferka, jak gdyby było gorące, i wreszcie uniósłszy je wyjął parę sztuk 
bielizny.
Kuferek wypełniały do połowy pudełeczka po pigułkach, różnokolorowe papierki od 
herbaty, blaszane pudełka po szuwaksie i sardynkach.
—  Co to jest?
—  Zaraz zobaczysz...
Wziął kuferek między nogi i nachylił się nad nim nucąc cichutko:
—  Królu Niebieski...
Spodziewałem się, że są tam zabawki: nigdy nie miałem zabawek i odnosiłem się do 
nich z pozorną pogardą, choć zazdrościłem tym, którzy je posiadali. Bardzo mi 
się podobało, że Sasza, choć taki poważny, ma zabawki; co prawda ukrywał je 
wstydliwie, ale jego wstyd był dla mnie zupełnie zrozumiały.
Otworzywszy pierwsze z brzegu pudełko, Sasza wy-
- 280 -
jął z niego oprawkę od okularów, nałożył ją na nos i patrząc na mnie z powagą, 
powiedział:
—  Nic nie szkodzi, że nie ma szkieł, to już są takie okulary!
—  Daj mi przez nie popatrzeć!
—  To nie na twoje oczy... To są okulary do czarnych oczu, a ty masz jakieś 
takie jasne — wyłożył mi rzeczowo i chrząknął jak pryncypał, ale zaraz z 
przestrachem rozejrzał się po kuchni.
W pudełku po szuwaksie było mnóstwo rozmaitych guzików. Sasza powiedział z dumą:
—  Wszystkie uzbierałem na ulicy! Ja sam! Już mam trzydzieści siedem sztuk...
W trzecim pudełku były duże miedziane szpilki, także znalezione na ulicy, w 
następnym — starte podków-ki od butów, całe i połamane, sprzączki od trzewików i 
pantofli, mosiężna klamka od drzwi, kawałek kościanej rączki od laski, damski 
grzebyk do włosów, Sennik i wyrocznia i mnóstwo innych równie cennych rzeczy.
Kiedy zbierałem kości i gałgany, mogłem z łatwością w ciągu jednego miesiąca 
zgromadzić dziesięć razy tyle podobnych rupieci. Skarby Saszy wywołały we mnie 
uczucie rozczarowania, przygnębienia i głębokiej litości dla niego. A Sasza 
oglądał uważnie każdy drobiazg i z lubością gładził go palcami: wydął w 
skupieniu grube wargi, wypukłe oczy patrzyły z czułością, troskliwie, ale 
okulary nadawały śmieszny wygląd jego dziecinnej twarzy.
—  Na co ci to?
Zerknął na mnie spoza oprawki okularów i spytał załamującym się dyszkantem:
—  Chcesz, to ci coś podaruję?
—  Nie, nie trzeba...
Najwidoczniej urażony moją odmową i brakiem zain-
- 281 -
teresowania jego skarbami, milczał chwilę, a potem zaproponował cichutko:
—  Weź ściereczkę, przetrzemy wszystko; jakoś się zakurzyło...
Kiedy wszystko było już wytarte z kurzu i poukładane, rzucił się na łóżko, 
twarzą do ściany. Zaczął padać deszcz, kapało z dachu, w okna łomotał wiatr.
Nie odwracając się do mnie Sasza powiedział:
—  Poczekaj, jak w ogrodzie obeschnie, pokażę ci coś takiego, że zdębiejesz!
Nie odpowiedziałem układając się do snu.
Upłynęło jeszcze kilka chwil, nagle Sasza zerwał się i drapiąc rękami ścianę 
powiedział z przejmującą suge-stywnością:
—  Boję się... Boże święty, boję się! Boże, zmiłuj się nade mną! Co to?
Wtedy i mnie chwycił strach — oniemiałem; wydało mi się, że przy oknie od 
podwórza, zwrócona do mnie plecami, stoi kucharka ze schyloną głową, oparta 
czołem o szybę, jak stała zwykle za życia patrząc na walkę kogutów.
Sasza płakał drapiąc ścianę; nogi drgały mu kurczowo. Z trudem, jakbym stąpał po 
żarzących się węglach, nie oglądając się za siebie, przeszedłem przez kuchnię i 
położyłem się obok niego.
Znużeni krzykiem i płaczem, w końcu zasnęliśmy.
W kilka dni potem było jakieś święto, magazyn był otwarty tylko do południa, 
jedliśmy obiad w domu i kiedy po obiedzie moi gospodarze położyli się spać, 
Sasza szepnął tajemniczo:
— Chodźmy!
Domyśliłem się, że za chwilę zobaczę cudo, które mnie wprawi w zdumienie.
Poszliśmy do ogrodu. Na wąskiej przestrzeni między
-282 -
dwoma domami rosło kilkanaście starych lip; ich potężne pnie pokrywała zielona 
wata mchów, czarne, nagie konary sterczały martwo. I nie było wśród nich ani 
jednego wroniego gniazda. Drzewa stały jak pomniki na cmentarzu. Oprócz tych lip 
nic więcej nie rosło w ogrodzie: ni krzewy, ni trawa. Ziemia na ścieżkach była 
twardo ubita i czarna, jakby z żelaza; łyse polanki, wyzierające spośród 
zbutwiałych zeszłorocznych liści, pokrywała pleśń, jak rzęsa stojącą wodę.
Sasza poszedł za węgieł domu w stronę płotu od ulicy, zatrzymał się przy lipie i 
wytrzeszczając oczy spojrzał w mętne szyby sąsiedniego domu; potem, przycupnął i 
rozgrzebał rękami kupkę liści; ukazał się gruby korzeń, a obok niego dwie cegły, 
głęboko zaryte w ziemię. Sasza wyciągnął je. Pod cegłami leżał kawałek blachy z 
dachu, pod tą blachą — kwadratowa deszczułka i wreszcie oczom moim ukazała się 
wielka dziura czerniejąca pod korzeniem.           t
Sasza zapalił zapałkę,  a od niej  ogarek woskowej świecy, wsunął go w głąb jamy 
i powiedział: — Spójrz! Tylko się nie bój.
Sam bał się najwyraźniej: ogarek świecy drżał w jego ręce. Sasza zbladł, w 
nieprzyjemny sposób otworzył usta, oczy mu zwilgotniały, wolną rękę powolutku 
przesuwał za siebie. Jego strach udzielił się i mnie; z wielką ostrożnością 
zajrzałem do otworu pod korzeniem. Korzeń tworzył sklepienie pieczary; w jej 
głębi Sasza zapalił trzy świeczki, które wypełniały ją błękitnym światłem. 
Pieczara była dość duża, jak wnętrze wiadra, lecz szersza od niego, ścianki jej 
były szczelnie wyłożone kawałkami różnokolorowych szkiełek i skorupkami od 
filiżanek. Pośrodku, na podwyższeniu nakrytym kawałkiem czerwonego perkalu, 
stała maleńka trumienka, oklejona ołowianym arkusikiem od opakowania herba-
- 288 -
ty, do^połowy nakryta skrawkiem jakiegoś materiału przypominającego brokatowy 
całun; spod całunu wystawały szare ptasie łapki i wróbla główka ze spiczastym 
dziobkiem. Za trumną wznosił się pulpit cerkiewny, na nim leżał miedziany 
krzyżyk, a dokoła pulpitu płonęły trzy woskowe ogarki, umocowane w świecznikach 
okręconych srebrnymi i złotymi papierkami od cukierków.
Ostrza płomieni pochylały się w stronę otworu pieczary, w jej wnętrzu 
połyskiwały matowo różnobarwne iskry i plamy. Zapach wosku, ciepłej zgnilizny i 
ziemi uderzał w twarz, w oczach mieniła się i migotała rozpylona tęcza. Wszystko 
to wprawiło mnie w przykre zdumienie i stłumiło strach.
—  Ładne? — spytał Sasza.
—  Co to ma być?
—  Kaplica — objaśnił mi. — Podobna?
—  Nie wiem.
—  A wróbel — to nieboszczyk! Może relikwie z niego będą, bo to jest męczennik, 
niewinnie na śmierć wydany...
—  Znalazłeś go nieżywego?
—  Nie, wleciał do szopy, a ja go nakryłem czapką i zadusiłem.
—  Dlaczego?
—  Tak sobie...
Zajrzał mi w oczy i znów spytał:
—  Ładne?
—  Nie!
Wtedy nachylił się nad pieczarą i szybko zakrył ją deseczką, blachą, potem 
wcisnął w ziemię cegły, wstał i otrzepując błoto z kolan, spytał surowo:
—  Dlaczego ci się nie podoba?
—  Wróbla mi żal.
- 284 -
Popatrzył na mnie nieruchomymi oczami, jak ślepy, pchnął mnie w piersi i 
krzyknął:
—  Dureń! Z zazdrości mówisz, że ci się nie podoba! Myślisz, że u ciebie w 
ogrodzie, na Powrozniczej ulicy, było ładniej?
Przypomniałem sobie swoją altankę i powiedziałem z przekonaniem:
—  Pewnie, że ładniej!
Sasza zrzucił z ramion na ziemię swój surducik, podwinął rękawy i splunąwszy w 
dłonie, zawołał:
—  W takim razie bijemy się!
Nie miałem ochoty do bójki, ogarnęła mnie obezwładniająca nuda, przykro mi było 
patrzeć na rozgniewaną twarz brata.
Sasza rzucił się na mnie, uderzył głową w piersi, przewrócił, siadł na mnie 
okrakiem i krzyknął:
—  Śmierć albo życie!
Ale ja byłem silniejszy od niego i wpadłem w gniew; po chwili Sasza leżał twarzą 
do ziemi, z wyciągniętymi naprzód rękami, i charczał. Przerażoiny, zacząłem go 
podnosić, ale odpychał mnie rękami i nogami, wprawia-* jąc mnie w coraz większą 
trwogę. Odszedłem na bok nie wiedząc, co robić, a on podniósł głowę i powiedział:
—  No co, dostało ci się? Tak długo będę się tarzał, póki gospodarze nie zobaczą, 
a wtedy poskarżę się na ciebie i wygonią cię!
Wymyślał mi i groził: jego słowa rozzłościły mnie, rzuciłem się w stronę 
pieczary, wyrwałem cegły, trumnę z wróblem cisnąłem za płot, na ulicę, zburzyłem 
całe wnętrze pieczary i zadeptałem ją nogami.
—  A widzisz! Masz!
Sasza dziwnie zareagował na moje szaleństwo: siedział na ziemi z lekko 
rozchylonymi ustami i ściągnąwszy brwi obserwował mnie bez słowa, a kiedy skoń-
- 235 -
czyłem, wstał powoli, otrzepał się i narzuciwszy na ramiona surducik powiedział 
spokojnie i złowieszczo:
— Teraz dopiero zobaczysz, co będzie... Poczekaj tylko trochę! Zrobiłem to 
wszystko umyślnie dla ciebie. To są czary! No i co teraz?...
Aż przysiadłem, jakby mnie jego słowa z nóg ścięły, i poczułem chłód w całym 
ciele. A Sasza odszedł nie oglądając się; jego spokój przygnębił mnie jeszcze 
bardziej.
Postanowiłem zaraz nazajutrz uciec z miasta, od pryncypała, od Saszy z jego 
czarami, od tego nudnego, głupiego życia.
Nazajutrz rano nowa kucharka obudziwszy mnie zawołała:
—  Olaboga! Cóżeś ty z gębą swoją zrobił?... „Zaczęły  działać  czary!" — 
pomyślałem  zgnębiony. Ale kucharka śmiała się tak serdecznie, że i ja się
uśmiechnąłem mimo woli i spojrzałem w jej lustro: całą twarz miałem grubo 
wysmarowaną sadzami.
—  To Sasza?
—  A może ja! — naigrawała się kucharka.
Kiedy zacząłem czyścić obuwie i wsunąłem rękę do środka trzewika, w palec wbiła 
mi się szpilka.
„Aha, to takie czary!"
We wszystkich butach znajdowałem szpilki i igiełki, powkładane tak sprytnie, że 
wbijały mi się w dłoń. Wtedy wziąłem garnczek zimnej wody i z wielką satysfakcją 
wylałem ją na głowę jeszcze śpiącego lub udającego, że śpi, czarownika.
Mimo wszystko jednak czułem się źle: wciąż mi majaczyła przed oczyma trumna z 
wróblem, jego szare, skurczone łapki i woskowy dziób żałośnie sterczący do góry, 
a dokoła nieustanne migotanie różnobarwnych iskier, jak gdyby chciała zapalić 
się tęcza i nie mogła.
- 286 -
Trumna się wydłużała, ptasie pazurki rosły, podnosiły się do góry i drgały 
nabierając życia.
Postanowiłem uciec tego dnia wieczorem, ale przed obiadem, kiedy podgrzewałem 
garnek z kapuśniakiem na maszynce naftowej, zamyśliłem się i kapuśniak się 
zagotował; zacząłem szybko gasić maszynkę i przewróciłem sobie garnek na ręce. 
Oddano mnie do szpitala.
Pamiętam jego koszmarną grozę: w żółtej, chybotliwej pustce ślepo mrowiły się, 
pomrukiwały i stękały szare i białe postacie spowite w całuny, kuśtykał na 
kulach jakiś wysoki człowiek z brwiami jak wąsy, trząsł wielką, czarną brodą i 
ryczał wyrzucając ze świstem słowa:
—  Przewielebnemu doniosę!
Łóżka szpitalne przypominały trumny, chorzy, zwróceni twarzami do góry, byli 
podobni do martwych wróbli. Żółte ściany chwiały się, sufit wyginał się jak 
żagiel, podłoga kołysała się zsuwając i rozsuwając rzędy łóżek, wszystko było 
niepewne, groźne, a za oknami sterczały gałęzie drzew, jak rózgi, i ktoś nimi 
potrząsał.
W drzwiach podskakiwał rudy, cieniusieńki nieboszczyk, szarpał krótkimi rękami 
swój całun i skrzeczał:
—  Nie potrzeba mi tu wariatów!
A człowiek o kulach wrzeszczał mu prosto w twarz:
—  Przewielebnemu...
Dziadek, babcia, w ogóle wszyscy mówili zawsze, że w szpitalu ludzi uśmiercają — 
uważałem więc, że jestem stracony. Podeszła do mnie kobieta w okularach, także w 
całunie, i napisała coś na czarnej tabliczce u mego wezgłowia; kreda pokruszyła 
się, na głowę posypał mi się pył kredowy.
—  Jak się nazywasz? — spytała.
—  Nijak.
—  Masz przecież jakieś imię?
- 287 -
"— Nie.                         „ĄC.&Ó, bo dostaniesz w sk-A™t
- No, nie udawa3, **?ie zbiją, więc przes^
I tak byłem pewny, «         ??&? .       ??&?      jm
jej odpowiadać. Prychał* 3^                                   sze-
lestnie odeszła.                     ich   żółte   światła   2?^?
Zapalono   dwie   ?????^ kQgoś ^ ^? .         ?
u stropu jak zgubione p                . ^                      s
czą starając się zbliżyć ku                                        dc-
kuczliwie.                          j.
W kącie ktoś sie. odezwai-_Moze by tak zagra-
—  Jakże ja mogę- bezp
-  Aha, odcięli ci ?** _   Qdciąt(> mu rękę ^ ^ Zaraz sobie pomysia          ^   
ze   ^^   zanim     ?
grał   w   karty.  A   co
uśmiercą?";                  _    jakby ktoś z nich wyry^j
Ręce mnie paliłj i          ze strachu j z bólu; żeby ^e
kości. Zapłakałem .a>? .       ^ ^ ^? ?????? ^
było widać łez, zamKn^ d0stając się do uszu. i płynęły po skroniac:       ^. ^ 
^^ nakr
Nadeszła noc, WaZyb^nuty na minutę robiło się CJ_ się szarymi kocami, z     ^, 
inamrotał: raz ciszej, tylka w ką ^ . ^ łajdaczka
— Nic z tego-               ^ dQ baibd] żeby pr2ys?Ja
Dobrze byłoby ™*     ^ dopóki jeszcze żyję, aIe
i wykradła mme        ^ unieruchomione i nie ma ua
pisać nie można: r^ce         y nie uda mi się stąd ^v
czym. A może spróbować                                       y-
mknąĆ?              M bvła coraz głębsza, jak gdyby ???
Martwa ciemność   ?^?0 0pUŚCiwszy nogi na ^ miała trwać wieczn^' ^ - jedno ich 
skrzydło by}0 dłogę, podszedłem   o        ^^ na drewniane;j ^ otwarte. W 
korytarzu, f              dymu g.wa^
z oparciem, sterczała w                                         a
głowa i patrzyła na mnie ciemnymi oczodołami. Nie zdążyłem się ukryć.
—  Kto się tam włóczy? Chodź tutaj!
Głos był cichy, niegroźny. Podszedłem, popatrzyłem na okrągłą twarz, 
naszpilkowaną krótkimi włoskami; na głowie włoski były dłuższe i sterczały na 
wszystkie strony, okalając czoło srebrnymi promykami; u pasa wisiał pęk kluczy. 
Gdyby miał brodę i dłuższe włosy, byłby podobny do świętego Piotra.
—  Poparzyłeś ręce? A dlaczego się szwendasz po nocy? Kto ci pozwolił?
Dmuchnął mi kłąb dymu w twarz i piersi, objął ciepłą ręką za szyję i przyciągnął 
do siebie.
—  Boisz się?
—  Boję się.
—  Wszyscy się tutaj z początku boją. A nie ma się czego bać. Szczególnie mme — 
ja nikomu krzywdy zrobić nie pozwolę... Chcesz zapalić? Lepiej nie pal. Za 
wcześnie na ciebie, poczekaj ze dwa lata...
A gdzie ojciec, matka? Nie masz ojca ani matki! No, to obejdzie się — i bez mch 
wyżyjesz, tylko uszy do góry! Rozumiesz?
Dawno już nie widziałem ludzi, którzy umieją mówić prosto i przyjaźnie, 
zrozumiałymi słowami, więc słuchać go było mi niewymownie miło.
Kiedy mnie odprowadził do łóżka, poprosiłem:
-— Posiedź ze mną!
—  Ano, dobrze — zgodził się.
—  Coś ty za jeden?
—  Ja? Żołnierz, i to nie byle jaki — kaukaski. I na wojnie byłem — jakżeby nie? 
Żołnierz jest po to, żeby się bxć. Z Węgrami wojowałem, z Czerkiesem, z Polakiem 
'— ile wlezie! Wojna, bracie, to stra-aszna swawola!
» - Gorki U
289 -
—  Nie.
—  No, nie udawaj głupiego, bo dostaniesz w skórę! I tak byłem pewny, że mnie 
zbiją, więc przestałem
jej odpowiadać. Prychnęła jak kotka i jak kotka bezszelestnie odeszła.
Zapalono dwie lampy; ich żółte światła zawisły u stropu jak zgubione przez kogoś 
oczy; wiszą i migoczą starając się zbliżyć ku sobie i oślepiając mnie 
dokuczliwie.
W kącie ktoś się odezwał:
—  Może by tak zagrać w karty?
—  Jakże ja mogę... bez ręki?
—  Aha, odcięli ci rękę!
Zaraz sobie pomyślałem: „Odcięto mu rękę za to, że grał w karty. A co zrobią ze 
mną, zanim mnie uśmiercą?"
Ręce mnie paliły i bolały, jakby ktoś z nich wyrywał kości. Zapłakałem cichutko 
ze strachu i z bólu; żeby nie było widać łez, zamknąłem oczy, ale łzy unosiły 
powieki i płynęły po skroniach dostając się do uszu.
Nadeszła noc, wszyscy legli na posłania nakrywając się szarymi kocami, z minuty 
na minutę robiło się coraz ciszej, tylko w kącie ktoś mamrotał:
—  Nic z tego! I on łajdak, i ona łajdaczka... Dobrze byłoby napisać list do 
babci, żeby przyszła
i wykradła mnie ze szpitala, dopóki jeszcze żyję, ale pisać nie można: ręce — 
unieruchomione i nie ma na czym. A może spróbować, czy nie uda mi się stąd 
wymknąć?
Martwa ciemność była coraz głębsza, jak gdyby noc miała trwać wiecznie. Cichutko 
opuściwszy nogi na podłogę, podszedłem do drzwi — jedno ich skrzydło było 
otwarte. W korytarzu, pod lampą, na drewnianej ławce z  oparciem,  sterczała w 
kłębach  dymu siwa, zjeżona
- 283 -
głowa i patrzyła na mnie ciemnymi oczodołami. Nie zdążyłem się ukryć.
—  Kto się tam włóczy? Chodź tutaj!
Głos był cichy, niegroźny. Podszedłem, popatrzyłem na okrągłą twarz, 
naszpilkowaną krótkimi włoskami; na głowie włoski były dłuższe i sterczały na 
wszystkie strony, okalając czoło srebrnymi promykami; u pasa wisiał pęk kluczy. 
Gdyby miał brodę i dłuższe włosy, byłby podobny do świętego Piotra.
—  Poparzyłeś ręce? A dlaczego się szwendasz po nocy? Kto ci pozwolił?
Dmuchnął mi kłąb dymu w twarz i piersi, objął ciepłą ręką za szyję i przyciągnął 
do siebie.
—  Boisz się?
—  Boję się.
—  Wszyscy się tutaj z początku boją. A nie ma się czego bać. Szczególnie mme — 
ja nikomu krzywdy zrobić nie pozwolę... Chcesz zapalić? Lepiej nie pal. Za 
wcześnie na ciebie, poczekaj ze dwa lata...
A gdzie ojciec, matka? Nie masz ojca ani matki! No, to obejdzie się — i bez mch 
wyżyjesz, tylko uszy do góry! Rozumiesz?
Dawno już nie widziałem ludzi, którzy umieją mówić prosto i przyjaźnie, 
zrozumiałymi słowami, więc słuchać go było mi niewymownie miło.
Kiedy mnie odprowadził do łóżka, poprosiłem:
—  Posiedź ze mną!
—  Ano, dobrze — zgodził się.
—  Coś ty za jeden?
—  Ja? Żołnierz, i to nie byle jaki — kaukaski. I na wojnie byłem — jakżeby nie? 
Żołnierz jest po to, żeby się bxć. Z Węgrami wojowałem, z Czerkiesem, z Polakiem 
'— ile wlezie! Wojna, bracie, to stra-aszna swawola!
» - Gorki U
289 -
Na chwilę zamknąłem oczy, a kiedy je otworzyłem, na miejscu żołnierza siedziała 
babcia w ciemnej sukni, a on stał obok niej i mówił:
—  Czyli że wszyscy pomarli, tak?
Na sali igrało słońce; to ozłoci wszystko dokoła i schowa się, to znów spojrzy 
jasno na wszystkich jak dziecko, które figluje.
Babcia nachyliła się nade mną i spytała:
—  No co, gołąbeczku? Okaleczyli cię? A mówiłam temu ryżemu diabłu...
—  Teraz już zrobię wszystko jak należy — powiedział żołnierz i odszedł, a 
babcia ocierając łzy mówiła:
—  Okazało się, że to nasz ziomek, z Bałachny...
Wciąż mi się jeszcze wydawało, że to sen — milczałem. Przyszedł doktor, opatrzył 
mi ręce i oto już razem z babcią jadę dorożką ulicami miasta. Babcia mi opowiada:
—  A nasz dziadek do cna rozum postradał; taki skąpy, aż przykro patrzeć! W 
dodatku n.edawno wyciągnął mu z psałterza sturublówkę jego nowy przyjaciel, 
kuśnierz Chłyst. Co to się działo!
Jasno świeci słońce, jak białe ptaki płyną po niebie obłoki; jedziemy przez 
drewniany most na Wołdze, lód piętrzy się i huczy, chlupie woda pod deskami 
mostu, na krwistoczerwonym soborze, pośrodku jarmarcznego rynku, płoną złote 
krzyże. Po drodze spotkaliśmy pyzatą babę z naręczem atłasowych bazi wierzbowych. 
Wiosna nadchodzi, Wielkanoc za pasem!
Serce zatrzepotało jak skowronek.
—  Bardzo cię kocham, babciu — szepnąłem.
Nie zdziwiło jej to, spokojnym głosem odpowiedziała:
—  Boś mi bliski, ale — nie chwaląc się — mnie i obcy ludz.e lubią, dzięki Ci, 
Matko Przenajświętsza!
I dodała z uśmiechem:
- 290 -
—  Niedługo radość Ją spotka, Syn zmartwychwstanie! A córka moja, Waria...
I zamilkła...
II
Dziadek powitał mnie na podwórzu; klęcząc ciosał jakiś klin. Uniósłszy do góry 
siekierę, jak gdyby zamierzał cisnąć mi nią w głowę, zdjął czapkę i powiedział 
szyderczo:
—  Witam wielebnego dobrodzieja, jaśnie wielmożnego pana! Koniec służby! No, 
teraz żyjcie sobie, jak chcecie... Tak! Ach, wy-y...
—  Wiemy, wiemy — pośpiesznie przerwała mu babcia, ze zniecierpliwieniem 
machając ręką, a kiedy weszła do pokoju, zaczęła mi opowiadać nastawiając 
samowar:
—  Teraz dziadek jest doszczętnie zrujnowany: wszystkie pieniądze, jakie tylko 
miał, dawał na procent chrzestniakowi Mikołajowi, a pokwitowań widocznie od 
niego nie brał... Już sama nie wiem, jak to się tam stało, dość, że co miał, to 
stracił: przepadły pieniądze! A wszystko dlatego, żeśmy biednym nie pomagali, 
dla nieszczęśliwych nie mieli litości! Pan Bóg pomyślał sobie: po co ja tym 
Kaszyrinom majątek dałem? Pomyślał, no i zabrał wszystko...
Obejrzała się i dodała:
—  Staram się, jak mogę, choć troszeczkę udobruchać Pana Boga, żeby za bardzo 
nie gnębił staruszka: zaczęłam teraz z tego, co zapracuję, jałmużnę nocami 
rozdawać po kryjomu. Jak chcesz, to pójdziemy dzisiaj — pieniądze mam...
Przyszedł dziadek, zmrużył oczy i spytał:
—  Tak wam pilno do żarcia?
13'
- 291 -
—  Nie twoje — powiedziała babcia. — A jak masz ochotę, to siądź z nami, i dla 
ciebie starczy.
Usiadł do stołu i bąknął cichutko:
—  Nalej...
Wszystko w pokoju było na swoim miejscu, tylko kąt, w którym leżała matka, był 
żałośnie pusty i nad łóżkiem dziadka wisiał arkusz papieru z dużym napisem 
•drukowanymi literami:
' ..Jezu, Zbawicielu nasz! Niechaj będzie przy mnie imię Twoje święte po 
wszystkie dni i godziny żywota mojego."
—  Kto to napisał?
Dziadek milczał, a babcia, przeczekawszy chwilę, powiedziała z uśmiechem:
—  Ten papier sto rubli kosztował!
—  Nie twoja rzecz! — krzyknął dziadek. — Wszystko obcym porozdaję!
-— N,e masz już czego rozdawać, a kiedy było, nie rozdawałeś — spokojnie 
powiedziała babcia.
—  Milczeć! — syknął dziadek.
Nic się tu nie zmieniło, wszystko po staremu.
W kącie na kufrze, w koszyku do b.elizny, przebudził się Kola i patrzał na nas; 
n.ebieskie smużki oczu ledwie były widoczne spod powiek. Był jeszcze bardziej 
szary i wątły, jakby tajał: nie poznał mnie, odwrócił się w milczeniu i zamknął 
oczy.
Na naszej ulicy czekały mnie smutne wieści: Wiachir umarł, „wiatrak go zadusił" 
w Wielkim Tygodniu; Cha-bi wywędrował do miasta, Jaź stracił władzę w nogach — i 
już się nie bawił. Oznajmił mi to wszystko czarnooki Kostroma, po czym 
powiedział z gniewem:
—  Strasznie prędkoumierają chłopaki!
—  Przecież tylko Wiachir umarł.
—  Wszystko jedno: kto już nie może wyjść na ulicę,
- 292 -
to jakby umarł. Ledwie się zdążysz zaprzyjaźnić, przywyknąć, a już ci 
przyjaciela oddają do roboty albo umiera. Tu na waszym podwórku, u Czesnokowa, 
nowi mieszkają. — Jewsiejenkowie; chłopiec Niuszka — niczego sobie, sprytny! Ma 
dwie siostry: jedna jest jeszcze mała, a druga utyka, o kuli chodzi, ładna. 
Pomyślał chwilę i dodał:
—  My z Czurką, bracie, zakochaliśmy się w niej, wyciąż się kłócimy!
—  Z nią?
—  A po co? Między sobą. Z nią — bardzo rzadko! Wiedziałem oczywiście, że 
podrostki, a nawet starsi
zakochują s.ę, wiedziałem także, co się pod tym kryje. Zrobiło mi się 
nieprzyjemnie, żal mi było Kostromy, przykro było patrzeć na jego kanciastą 
postać, w jego czarne, złe oczy.
Kulawą dziewczynkę zobaczyłem tego samego dnia wieczorem. Kiedy schodziła z 
ganku na podwórze, upuściła kulę i wątła, słabiutka, bezradnie stanęła na 
stopniach, chwyciwszy się za krawędź poręczy przezroczystymi rękami. Chciałem 
podnieść kulę, ale zabandażowane ręce działały niesprawnie; długo nie mogłem dać 
sobie rady i złościłem się, a ona, patrząc na mnie z wysoka., śmiała się 
cichutko:
—  Co ci się stało w ręce?
—  Oparzyłem.
—  A ja kuleję. Jesteś z tego podwórka? Długo leżałeś w szpitalu? Bo ja tam dłu-
ugo leżałam!
Westchnąwszy dodała:
—  Bardzo długo!
Miała na sobie białą sukienkę w niebieskie podkówki, starą, ale czystą; gładko 
zaczesane włosy opadały na piersi grubym, krótkim warkoczem. Oczy miała duże, 
poważne; w ich spokojnej głębinie płonęło niebieskie
- 293
światełko   rzucając   blask  na   jej   drobną   twarzyczkę o spiczastym nosku. 
Uśmiechała się przyjemnie, ale nie podobała mi się. Cała jej chorowita postać 
zdawała się mówić: „Nie dotykajcie mnie, proszę!" Jak moi przyjaciele mogli się 
w niej zakochać?
—  Już dawno choruję — opowiadała skwapliwie, jakby z przechwałką. — Sąsiadka 
rzuciła na mn.e czary, pokłóciła się z moją mamą i zaczarowała mnie, jej na 
złość... Strasznie jest w szpitalu?
—  Tak...
Było mi z nią nieswojo, wróciłem do pokoju. Około północy babcia obudziła mnie 
delikatnie.
—  Pójdziemy, dobrze? Pomęczysz się trochę — dla ludzi — to i ręce prędzej się 
zgoją...
Wzięła mnie za rękę i poprowadziła w ciemności, jak ślepca. Noc była czarna, 
wilgotna, wiatr dął bezustannie, jak gdyby wartko płynęła rzeka, zimny piasek 
kłuł w nogi chłodem. Babcia ostrożnie skradała się do ciemnych okien 
mieszczańskich domów, trzykrotnie się żegnając kładła na parapetach po pięć 
kopiejek i trzy obarzanki, znowu się żegnała patrząc w bezgwiezdne niebo i 
szeptała:
—  Przenajświętsza Królowo Niebios, dopomóż ludziom! Wszyscyśmy grzeszni, Matko 
Najmilsza.
W miarę jak oddalaliśmy się od domu, ogarniała nas eoraz głębsza cisza i 
martwota. Nocne niebo, bezgranicznie pogłębione przez ciemność, ukryło, jakby na 
zawsze, księżyc i gwiazdy. Z jakiegoś zaułka wypadł pies, przystanął naprzeciw 
nas i zawarczał — oczy jego błyszczą w ciemności; bojaźliwie przytuliłem się do 
babci.
—  To nic •— powiedziała — to zwykły pies; na diabła już nie pora, za późno na 
niego, przecież już piały koguty!
- 294
Przywabiła psa, pogłaskała go i mówi:
—  Nie strasz, piesku, mego wnuczka — taka dla ciebie nauczka!
Pies otarł się o moje nogi i dalej poszliśmy już we-troje. Dwanaście razy 
podchodziła babcia pod okna i zostawiała na parapetach „cichą jałmużnę". Zaczęło 
świtać, z mroku wynurzały się szare domy, wyrastała biała jak cukier dzwonnica 
Napolnej cerkwi; cmentarne ogrodzenie z cegieł już nie tworzyło zwartej ściany, 
lecz wyglądało jak zniszczona rogoża.
—  Zmęczyła się stara — powiedziała babcia — czas do domu! Obudzą się jutro baby 
— a tu Matka Boska dla ich dzieciarni coś niecoś przygotowała! Gdzie wszystkiego 
brak, tam i okruszyna się przyda! Och, Alosza, bieda ludzi gniecie, a nikt się o 
nich nie troszczy.
Bogaty o Bogu nigdy nie pomyśli,
O strasznym sądzie nawet mu się nie śni,
Biedny dla niego — ni bliźni, ni brat,
On tylko złoto gromadzić by rad —
A w piekle to złoto w węgiel się zamieni!
Tak to jest! Jeden musi pamiętać o drugim, a Bóg o wszystkich! Takam rada, że 
znów jesteś ze mną...
Mnie także napełniła echa radość; odczuwam niejasno, że stałem się uczestnikiem 
czegoś, o czym nigdy nie Eapomnę. Obok mnie biegnie truchcikiem rudy pies z 
lisią mordką i dobrymi, pokornymi oczami.
—  Weźmiemy go z sobą?
—  No cóż? Jak chce, niech z nami zostanie. Dam mu obarzanek, dwa mi zostały. 
Chodź, usiądziemy na ławeczce, zmęczyłam się jakoś...
Siedliśmy przy bramie, na ławeczce; pies położył się u naszych nóg gryząc suchy 
obarzanek, a babcia opowiadała:
—  Mieszka tu  jedna  Żydówka,  co ma  dziesięcioro
- 295 -
dzieci, jedno niniejsze od drugiego. Pytam jej kiedyś; „Jakże ty żyjesz, 
Mosjewna?" A ona na to: „Żyję z Bogiem, ze swoim Bogiem, jakżebym inaczej 
wyżyła?" Przytuliłem się do ciepłego ciała babci i zasnąłem.
Znowu potoczyło się wartko intensywne życie; bujny potok wrażeń przynosił duszy 
co dzień coś nowego, co zachwycało i trwożyło, przejmowało oburzeniem, zmuszało 
do myślenia.
Wkrótce również i ja zacząłem dokładać wszelkich starań, aby jak najczęściej 
widywać kulawą dziewczynkę, rozmawiać z nią albo w milczeniu siedzieć obok niej 
na ławeczce przed bramą — nawet milczeć było z nią przyjemnie. Była czyściutka 
niczym pliszka i pięknie opowiadała o tym, jak żyją Kozacy nad Donem; mieszkała 
tam przez długi czas u swego wuja, mechanika w olejarni, dopóki ojciec jej, 
ślusarz, nie przyjechał do Niżniego.
— A drugi mój wujek to służy przy samym carze.
W dni świąteczne, wieczorem, mieszkańcy całej ulicy wychodzili „za bramę": 
chłopcy i dziewczęta szli na cmentarz -bawić się i śpiewać w korowodach, chłopi 
rozchodzili się po karczmach, na ulicy zostawały baby i dzieci. Baby rozsiadały 
się przed bramami na ławeczkach albo wprost na piasku i podnosiły, straszliwy 
zgiełk kłócąc się i plotkując; dzieci bawiły się w palanta, w wybijankę ', w 
złotą kulę; matki przyglądały się zabawom przyklaskując zwinnym, a wyśmiewając 
złych graczy. Była ogłuszająca wrzawa i nieopisana radość; obecność i uwagi 
„dorosłych", podniecając nas, malców, wnosiły do każdej zabawy szczególne 
ożywienie,   namiętne   współzawodnictwo. Ale choćbyśmy nie
1 Wybijanka — gra polegająca na „wybijaniu" kijkiem drewnianych klocków z 
narysowanego na ziemi prostokąta.
- 296 -
wiem jak byli zajęci zabawą,— Kostroma, Czurka i ja — nie przyznając się 
wzajemnie do tego, biegliśmy na przemian, to jeden, to drugi, pochwalić się 
przed kulawą dziewczynką.
—  Widziałaś, Ludmiła, jak wszystkie pięć klocków strąciłem?
Uśmiechała się łagodnie, potakując głową kilka razy z rzędu.
Dawniej nasza kompania starała się trzymać razera we wszystkich grach, teraz 
spostrzegłem, że Czurka i Kostroma należą zawsze do przeciwnych partii, że 
zapamiętale rywalizują z sobą pod względem zręczności i siły, często — aż do łez, 
aż do bójki. Pewnego razu bili się tak zażarcie, że musieli wdać się w ich zwadę 
dorośli i oblać obu wrogów wodą, jak się oblewa psy,
Ludmiła, siedząc na ławeczce, tupała o ziemię zdrową nogą, a kiedy zapaśnicy 
zbliżali się do niej, odpychała, ich kulą, krzycząc z trwogą:
—  Przestańcie!
Twarz jej pobladła i stała się aż sina, oczy przygasły i stanęły w słup jak u 
epileptyczki.
Innym razem Kostroma, sromotnie pobity przez Czur-kę przy grze w wybijankę, 
schował się za skrzynię z kaszą owsianą w sklepie kolonialnym, przysiadł w kucki 
i nie mówiąc słowa zapłakał.
To było wprost straszne: mocno zacisnął zęby, kości policzkowe uwydatniły mu się 
ostro, koścista twarz skamieniała, a z czarnych, ponurych oczu płynęły ciężkie, 
wielkie łzy. Kiedy zacząłem go pocieszać, wykrztusił dławiąc się od łez:
— Zobaczysz... Łeb mu cegłą rozwalę... Popamięta mnie!
Czurka zrobił się zarozumiały, chodził środkiem ulicy, jak chodzą kawalerowie, w 
czapce na bakier, z rę~
- 297 -
"kami w kieszeniach; nauczył się zawadiacko spluwać przez zęby i przechwalał się:
—  Niedługo nauczę się palić. Już dwa razy próbowałem, ale mnie mdli.
Nie podobało mi się to wszystko. Widziałem, że tracę przyjaciela, i wydawało mi 
się, że winna jest temu Ludmiła.
Pewnego razu wieczorem, kiedy segregowałem na podwórzu uzbierane kości, szmaty i 
różne rupiecie, podeszła do mnie Ludmiła kuśtykając i wymachując prawą ręką.
—  Dzdeń dobry!.— powiedziała, trzy razy kiwnąwszy głową. — Kostroma z tobą 
zbierał?
—  Tak.
—  A Czurka?
—  Czurka się z nami nie zadaje. Wszystkiemu ty jesteś winna, zakochali się w 
tobie i kłócą się z sobą...
Zaczerwieniła się, ale odpowiedziała drwiąco:
—  To ci dopiero! Cóż ja temu winna?
—  A dlaczego ich w sobie rozkochujesz?
—  Nie prosiłam ich, żeby się we mnie kochali! — powiedziała z gniewem i odeszła 
ze słowami: — To wszystko głupstwa! Jestem od nich starsza, mam czternaście lat! 
Nikt się nie kocha w dziewczynie starszej od siebie...
—  Dużo ty tam wiesz! ?— krzyknąłem w ślad za nią, aby jej dokuczyć. — 
Sklepikarka, siostra Chłysta, jest «alkiem stara, a wciąż się z młodzikami 
zadaje!
Ludmiła zawróciła i wbijając głęboko swoją kulę w piasek stanęła przy mnie.
—  Ty sam nic nie wiesz! — powiedziała prędko, ze łzami w głosie, a jej dobre 
oczy pięknie zapłonęły. — Sklepikarka to rozpustnica, a czy ja jestem taka, czy 
co? Ja jeszcze jestem mała, mnie me wolno dotykać ani
298 -
szczypać i w ogóle... Najpierw przeczytaj powieść Kam-czadałka ', część druga, a 
potem dopiero gadaj!
Odeszła pochlipując. Zrobiło mi się jej żal: w jej słowach dźwięczała jakaś nie 
znana mi prawda. Dlaczego szczypią ją moi przyjaciele? I do tego mówią, że są 
zakochani!
Następnego dnia, chcąc złagodzić swoją winę wobec Ludmiły, kupiłem za dwie 
kopiejki „cukru owsianego", który, jak już wiedziałem, bardzo lubiła.
—  Chcesz?
Cierpko, opryskliwie powiedziała:
—  Odejdź, nie zadaję się z tobą!
Wzięła jednak zaraz cukierki strofując mnie:
—  Mógłbyś chociaż w papierek zawinąć... Jakie to masz brudne ręce.
—  Myłem, ale już ich domyć nie można.
V7zięła moją rękę w swoją suchą i gorącą dłoń i popatrzyła na nią.
—  Jaka zniszczona...
—  A ty masz pokłute palce...
—  To od igły, bo wciąż szyję...
Po chwili zaproponowała mi oglądając się:
—  Wiesz co, schowamy się gdzieś i będziemy czytali Kamczadałkę, chcesz?
Długo szukaliśmy, gdzieby się tu schować — wszędzie było niewygodnie. Wreszcie 
doszliśmy do przekonania, że najlepiej będzie ukryć się w rozbieralni przy łaźni; 
jest tam wprawdzie ciemno, ale można usiąść przy oknie, a że okno wychodzi na 
brudny zaułek między szopą a sąsiednią rzeźnią, ludzie rzadko tam zaglądają.
1 oto Ludmiła siedzi zwrócona bokiem do okna; cho-
! Kamczadałka — powieść J. Kałasznikowa.
- 299 -
rą nogę wyciągnęła na ławce, zdrową opuściła na podłogę i zasłoniwszy twarz 
postrzępioną książką odczytuje z przejęciem mnóstwo niezrozumiałych i nudnych 
słów. Jestem jednak wzruszony. Siedząc na podłodze widzę, jak jej poważne oczy 
ślizgają się niczym dwa niebieskie płomyki po stronicach książki; niekiedy 
zwilża je łza, Drżącym głosem dziewczynka wymawia szybko nieznane słowa w 
niezrozumiałych zestawieniach. Łowię jed~ ???? te słowa, próbuję układać je do 
rymu, przestawiam na wszelkie sposoby i to do reszty przeszkadza mi zrozumieć, o 
czym opowiada książka.
Na moich kolanach drzemie pies; nazwałem go Wiatr, gdyż jest kosmaty, długi, 
szybko biega i wyje jak jesienny wiatr w kominie.
—  Czy słuchasz? — pyta dziewczyna.
Milcząc potakuję głową. Chaos słów podnieca mnie coraz bardziej, coraz silniej 
niepokoi mnie pragnienie, by ułożyć je inaczej, tak jak w pieśniach, gdzie każde 
słowo żyje i jarzy się jak gwiazda na niebie.
Kiedy się zupełnie ściemniło, Ludmiła opuściwszy zbielałą rękę z książką spytała:
—  Dobrze było? No widzisz...
Począwszy od tego wieczoru często siadywaliśmy w przedsionku łaźni. Ku mojemu 
zadowoleniu, Ludmiłą wkrótce zrezygnowała ze wspólnego czytania Kamcza-dałki. 
Nie mogłem zdać sobie sprawy, jaka jest treść tej nieskończenie długiej książki 
— nieskończenie, gdyż po drugiej części, od której rozpoczęliśmy czytanie, 
zjawiła się trzecia, a Ludmiła zapowiedziała, że jest i czwarta.
Szczególnie dobrze było nam w słotne dni, jeżeli tylko niepogoda nie przypadała 
w sobotę, kiedy w łaźni palono w piecu.
Na dworze leje deszcz — nikt nie wyjdzie na podwó-
- 300 -
rze, nie zajrzy do nas, do naszego ciemnego kąta. Ludmiła bardzo się bała, że 
nas „nakryją".
—  Czy wiesz, co wtedy mogą pomyśleć? — pytała cichutko.
Wiedziałem i także obawiałem się, aby nas nie „nakryli". Przesiadywaliśmy razem, 
całe godziny spędzając na rozmowach; nieraz ja opowiadałem bajki zasłyszane od 
babci, to znów Ludmiła — o życiu Kozaków na rzece Niedźwiedzicy.
—  Och, jak tam dobrze! — wzdychała. — A tutaj co? Tylko biedacy muszą tu 
mieszkać...
Postanowiłem, że kiedy dorosnę, koniecznie wybiorę się tam, by zobaczyć rzekę 
Niedźwiedzicę.
Wkrótce przedsionek łaźni stał się zbyteczny: matka Ludrmły dostała pracę u 
kuśnierza i od samego rana wychodziła z domu, mała siostrzyczka uczyła się w 
szkole, brat pracował w fabryce kafli. W słotne dni przychodziłem do dziewczynki 
i pomagałem jej gotować, sprzątać pokój i kuchnię. Śmiała się mówiąc:
— Żyjemy z sobą jak mąż z żoną, tylko śpimy osobno. My nawet lepiej żyjemy — 
mężowie żonom nie pomagają...
Jeśli miałem pieniądze, kupowałem słodycze, piliśmy herbatę, potem studziliśmy 
samowar zimną wodą, żeby gderliwa matka Ludmiły nie domyśliła się, że był 
nastawiany. Niekiedy przychodziła do nas babcia i robiąc koronki albo wyszywając 
opowiadała cudowne bajki, a kiedy dziadek wybierał się do miasta, Ludmiła 
przychodziła do nas i ucztowaliśmy beztrosko.
Babcia mówiła:
— Och, jak nam dobrze! Za swoje grosze — kupuj sobie, co chcesz!
Babcia zachęcała mnie i Ludmiłę do tej przyjaźni:
- 301 -
— Bardzo dobrze, kiedy się chłopiec z dziewczynką, przyjaźni! Tylko niech z nią 
nie zbytkuje...
I w najprostszych słowach wyjaśniła nam, co to znaczy „zbytkować". Mówiła 
pięknie, wzniosie; zrozumiałem doskonale, że nie należy dotykać kwiatów, nim się 
rozwiną, bo nie będzie z nich ani zapachu, ani owoców.
Nie przychodziła mi chęć do „zbytków",-co nie przeszkadzało jednak, że 
rozmawialiśmy z Ludmiłą o tym, o czym zazwyczaj s.ę milczy. Mówiliśmy oczywiście 
z konieczności, gdyż stosunek wzajemny obu płci w jego brutalnej postaci zbyt 
często i natrętnie rzucał się nam w oczy, zbyt obrażał nasze uczucia.
Ojciec Ludmiły, urodziwy czterdziestoletni mężczyzna, miał kędzierzawe włosy, 
nosił wąsy i w jakiś szczególny sposób poruszał zwycięsko gęstymi brwiami. Był 
zdumiewająco małomówny; nie pamiętam, żeby kiedykolwiek powiedział słowo. Kiedy 
pieścił dzieci, mamrotał jak niemowa i nawet żonę bił w milczeniu.
Wieczorami w dni świąteczne, ubierał się w niebieską koszulę, w welwetowe 
spodnie i wyglansowane buty; wychodził przed bramę z wielką harmonią, 
przewieszoną na rzemieniu przez plecy, i stawał jak żołnierz w pozycji 
„prezentuj broń". Natychmiast przed naszą bramą zaczynały się „korowody": jedna 
za drugą idą gęsiego panny i mężatki spoglądając na Jewsjejenkę to ukradkiem, 
spod rzęs, to wyzywającym, pożądliwym wzrokiem — a on stoi opuściwszy dolną 
wargę i także obrzuca wszystkie taksującym spojrzeniem swych ciemnych oczu. Było 
coś nieprzyjemnego, zwierzęcego w tej niemej rozmowie oczu, w powolnym, uległym 
przesuwaniu się kobiet obok mężczyzny; wydawało się, że każda z nich, jeśli 
tylko mężczyzna mrugnie na nią rozkazująco, pokornie zwali się, jak zabita, na 
brudny piasek ulicy.
- 303 -
—  Jak to się wypuczył! Kozioł, bezwstydna morda! — urąga matka Ludmiły. Cienka 
i wysoka, z długą twarzą o nieczystej cerze, z włosami krótko ostrzyżonymi po 
tyfusie, była podobna do zużytej miotły.
Obok niej siedzi Ludmiła i bezskutecznie starając się odwrócić uwagę matki od 
tego, co się dzieje na ulicy, dopytuje się o coś uparcie.
—  Odczep s.ę, marudo, kaleko nieszczęsna! — mamrocze matka mrugając 
niespokojnie: jej wąskie mongolskie oczy są dziwnie jasne i nieruchome, jak 
gdyby o coś zawadziły i zastygły na zawsze.
—  Nie gniewaj się, mamusiu, i tak nic nie pomoże —? mówi Ludmiła — popatrz 
tylko, jak się rogoźniczka wystroiła!
—  Piękniej bym się ubierała niż ona, jakby was trojga me było! Żywcem mnie 
zeżarliście... — z nienawiścią i jakby przez łzy odpowiada matka pożerając 
oczyma szeroką, rosłą wdowę po rogoźniku.
Wdowa przypomina mały domek: piersi ma wypięte naprzód — niby ganek, czerwona 
twarz, obramowana zieloną chustką, podobna jest do okienka na strychu, kiedy w 
jego szybkach odbija się słońce.
Przerzuciwszy harmonię na p.ersi Jewsjejenko gra. Harmonia ma mnóstwo tonów, 
dźwięki jej budzą jakąś niewymowną tęsknotę; zbiegają się dzieci z całej ulicy, 
przypadają do nóg harmonisty i zamierają z zachwytu.
—  Poczekaj, ukręcą ci kiedy łeb! — przepowiada Je-wsjejenkowa mężowi.
Milcząc patrzy na nią z ukosa.
A rogoźniczka siadła kamieniem w pobliżu, na ławce przed sklepem Chłysta, i z 
przechyloną na bok głową słucha rozpromieniona.
W polu za cmentarzem rumieni się zorza wieczorna, ulicą — jak rzeką — płyną 
jaskrawo ubrane, wielkie
- 304 -
kloce ciała; jak wicher kręcą się dzieci, ciepłe powietrze pieści i odurza. 
Jakaś ostra woń ulatnia się z piasku nagrzanego za dnia, z rzeźni dolatuje 
natrętny zapach, tłusty i słodkawy — zapach krwi, a z podwórek, gdzie mieszkają 
kuśnierze, przenika słony, gryzący odór mia-zdry. Zgiełk babskich rozmów, pijane 
krzyki chłopów, dźwięczne głosy dzieci, basowy śpiew harmonii — wszystko stapia 
się w rozgłośny gwar: ziemia, niestrudzony twórca, wydaje z piersi potężne 
westchnienie. Wszystko jest brutalne, nagie i budzi mocne, niezachwiane uczucie 
ufności w to czarne, bezwstydnie zwierzęce życie, które pyszniąc się nadmiarem 
sił, namiętnie i uporczywie szuka dla nich ujścia.
Od czasu do czasu poprzez gwar przenikają do serca i utrwalają się na zawsze w 
pamięci jakieś szczególnie wstrząsające słowa:
—  Wszyscy na raz nie mogą bić jednego — tylko po kolei...
—  Kto się ulituje nad nami, jeśli sami nad sobą nie mamy litości?...
—  Czyż to Pan Bóg stworzył kobietę na pośmiewisko?
Noc zapada; powietrze staje się świeższe, cichnie gwar, drewniane domy puchną, 
rosną, przyoblekają się w ciemność. Jedne dzieci pozabierano do domów — by je 
ułożyć do snu, inne już zasnęły na ziemi, pod płotami czy też u nóg albo na 
kolanach matek. Starsze dzieci z nadejściem nocy złagodniały, ucichły. 
Jewsjejenko znikł gdzieś niepostrzeżenie, rogoźniczki także nie ma, basowe 
dźwięki harmonii słychać gdzieś daleko za cmentarzem. Matka Ludmiły siedzi na 
ławce, skulona, z plecami w kabłąk, jak kot. Babcia poszła na herbatę do 
sąsiadki, swachy i położnej, wielkiej, żylastej baby o kaczym nosie, ze złotym 
medalem „Za ratunek giną-
20 — Gorki II
- 305 -
cym" na płaskiej męskiej piersi. Cała ulica boi się jej utrzymując, że jest 
czarownicą; chodzą o niej słuchy, że w czasie pożaru wyniosła z ognia troje 
dzieci jakiegoś pułkownika i jego chorą żonę.
Babcia przyjaźni się z nią; kiedy się spotykają na ulicy, już z daleka jakoś 
szczególnie miło uśmiechają się do siebie.
Kostroma, Ludmiła i ja siedzimy na ławce przed bramą. Czurka wyzwał do walki 
brata Ludmiły; wziąwszy się za bary drepczą po piasku wzbijając tumany kurzu.
—  Przestańcie — bojaźliwie prosi Ludmiła.
Patrząc na nią z ukosa, Kostroma opowiada o myśliwym Kalininie, niedawno zmarłym 
siwiutkim staruszku z przebiegłymi oczami, człowieku o złej reputacji, znanym w 
całej osadzie. Kalinina, mówi, nie pogrzebano w ziemi, lecz pozostawiono trumnę 
na powierzchni z dala od innych mogił. Trumna jest czarna, na wysokich nóżkach; 
na wieku namalowany jest białą farbą krzyż, dzida, pałka i dwa piszczele. Co noc, 
gdy się tylko ściemni, starzec wstaje z trumny, chodzi po cmentarzu i wciąż 
czegoś szuka, dopóki nie zapieje pierwszy kogut.
—  Nie opowiadaj o strachach — prosi Ludmiła.
—  Puść! — krzyczy Czurka uwalniając się z ramion jej brata i pogardliwie mówi 
do Kostromy: — Czego kłamiesz? Sam widziałem, jak zakopywali trumnę, a ta, co 
stoi na wierzchu, jest pusta — zamiast pomnika... A że nieboszczyk chodzi, to 
pijani kowale wymyślili...
Nie patrząc na niego Kostroma proponuje ze złością:
—  Takiś mądry, to idź i prześpij się na cmentarzu! Zaczęli się kłócić, a 
Ludmiła, znudzona, spytała kiwając głową:
—  Mamusiu, czy nieboszczyki wstają w nocy z grobu?
—  Wstają — powtórzyła matka, jak gdyby z dala odezwało się echo.
- 306 -
Podszedł syn sklepikarki, Wałek, gruby, rumiany dwudziestoletni dryblas, 
posłuchał naszej rozmowy i powiedział:
—  Który z was trzech do świtu przeleży na trumnie — temu dam dwudziestaka i 
dziesięć papierosów, a tego, co stchórzy, wytargam za uszy, ile mi się będzie 
podobało. No, co wy na to?
Wszyscy umilkli stropieni, a matka Ludmiły powiedziała:
—  Nie pleć głupstw! Jak można namawiać dzieci do czegoś takiego...
—  Daj mi rubla, to pójdę! — ponuro zaproponował Czurka.
Kostroma natychmiast spytał podstępnie:
—  A za dwadzieścia kopiejek tchórz cię oblatuje? — I zwrócił się do Walka: — 
Daj mu rubla — i tak nie pójdzie, stawia się tylko...
—  No, niech będzie rubel!
Czurka wstał z ziemi i w milczeniu, bez pośpiechu odszedł trzymając się blisko 
płotu. Kostroma wsunął palce w usta i przeszywająco gwizdnął w ślad za nim, a 
Ludmiła powiedziała z lękiem:
—  Ach, Boże, jaki to samochwał... Co teraz będzie?
—  Gdzie wam do tego, tchórze! — natrząsał się Wałek. — A chcą uchodzić za 
pierwszych zapaśników na całej ulicy! Szczeniaki...
Przykro było słuchać jego drwin. Nie podobał się nam ten syty młokos, który 
zawsze namawiał chłopców do najgorszych wybryków, opowiadał obrzydliwe plotki o 
pannach i mężatkach i uczył, jak im dokuczać; chłopcy dawali mu posłuch i ciężko 
za to pokutowali. Nie wiadomo dlaczego nienawidził mojego psa, rzucał w niego 
kamieniami, a pewnego razu dał mu w chlebie
igłę-
??>
307 -
Jeszcze większą przykrość sprawiał widok Czurki który skurczony, zmieszany, 
wlókł się w stronę cmentarza.
Powiedziałem do Wałka:
—  Dawaj rubla, ja pójdę...
Kpinkując i strasząc mnie Wałek podał rubla Jewsje-jenkowej, ale kobieta 
powiedziała surowo:
—  Nie chcę, nie wezmę!
I rozgniewana, odeszła. Ludmiła także nie miała odwagi wziąć rublowego papierka, 
ale to tylko wzmogło naigrawanie się Walka. Chciałem już iść nie żądając od 
niego pieniędzy, ale podeszła babcia; kiedy się dowiedziała, o co chodzi, wzięła 
rubla i powiedziała ze spokojem:
—  Włóż paltocik i zabierz koc, bo zimno będzie nad ranem...
Słowa jej napełniły mnie otuchą, że nie stanie mi się nic złego.
Wałek postawił za warunek, że cokolwiek by się stało, choćby się trumna 
zakołysała, kiedy stary Kalinin zacznie wychodzić z grobu, muszę aż do świtu 
leżeć albo siedzieć na trumnie nie schodząc z niej. Jeżeli zeskoczę na ziemię — 
przegram.
—  Pamiętaj — uprzedził mnie Wałek — przez całą noc oka z ciebie nie spuszczę!
Kiedy szedłem na cmentarz, babcia przeżegnała mnie i doradziła:
—  Jeżeli ci się coś przywidzi, nie ruszaj się, tylko odmawiaj „Zdrowaś 
Mario..."
Szedłem szybko, chciałem, żeby się to wszystko jak najprędzej zaczęło i jak 
najprędzej skończyło. Odprowadzał mnie Wałek, Kostroma i jeszcze paru innych 
chłopców. Kiedy przełaziłem przez mur cmentarny, zaplątałem się w koc i upadłem, 
ale w jednej chwili ze-
- 308 -
rwałem się na nogi, jakby mnie ziemia podrzuciła do góry. Zza muru dolatywał 
śmiech. W piersi coś jęknęło, przykry dreszcz przebiegł mi po grzbiecie.
Potykając się doszedłem do czarnej trumny. Z jednej strony przysypał ją piasek, 
z drugiej — jej króciutkie, grube nóżki były odsłonięte, jak gdyby ktoś próbował 
ją podnieść, ale tylko ją przechylił. Usiadłem na brzegu trumny, w nogach, i 
rozejrzałem się dokoła. Pagórkowaty cmentarz jest gęsto najeżony szarymi 
krzyżami, ich cienie padają z rozmachem na mogiły i obejmują szcze-ciniaste 
kopczyki. Gdzieniegdzie, zabłąkane wśród krzyżów, sterczą cienkie, wątłe brzózki 
splatając gałęziami samotne mogiły. Wśród koronek ich cieni sterczą źdźbła traw 
— ta szara szczeć to coś najstraszniejszego! Jak śnieżna zaspa wznosi się ku 
niebu cerkiew; wśród nieruchomych obłoków świeci wąski sier-pik księżyca.
Ojciec Jazia, Durny Chłop, bije leniwie w dzwon; przy każdym pociągnięciu sznur 
zawadza o blaszaną listwę dachu i skrzypi żałośnie, a potem rozlega się głuche 
uderzenie małego dzwonu — dźwięk jego jest urywany, jednostajny.
„Uchowaj Boże przed bezsennością" — przypominają mi się słowa grabarza.
Straszno mi i nie wiadomo dlaczego — duszno; oblewam się potem, chociaż noc jest 
chłodna. Czy zdążę dobiec do stróżówki, jeśliby nieboszczyk Kalinin zaczął 
wstawać z grobu?
Cmentarz znam bardzo dobrze, dziesiątki razy bawiłem się wśród mogił z Jaziem i 
innymi kolegami. Tam oto, koło cerkwi, pochowana jest moja matka...
Jeszcze nie wszystko zasnęło, z osady dolatują wybuchy śmiechu, urywki pieśni. 
Na wzgórzach, w kolejowych odkrywkach, skąd wybierają piasek, czy gdzieś
- 309 -
we wsi Katyzowce skomli zanosząc się harmonia, za murem cmentarnym idzie 
wiecznie pijany kowal Miaczow i śpiewa. Poznaję go po piosence:
A nasza mateńka Oj, grzeszyć nie lubi — Nikogo prócz tatusia Nie kocha, nie 
hołubi...
Przyjemnie jest słuchać ostatnich odgłosów życia, ale po każdym uderzeniu dzwonu 
staje się coraz ciszej; cisza rozlewa się jak rzeka po łąkach, zatapia wszystko, 
przesłania. Dusza nurza się w bezkresnej, bezdennej pustce i jak zapałka gaśnie 
w ciemności, rozpływając się bez śladu w oceanie tej pustki, w której żyją tylko 
migoczące, niedosięgłe gwiazdy, kiedy na ziemi wszystko znikło, niepotrzebne i 
martwe.
Otulony w koc, siedziałem na grobowcu z podwiniętymi nogami, twarzą do cerkwi; 
kiedy się poruszałem, grobowiec skrzypiał, piasek pod nim chrzęścił.
Coś uderzyło za mną o ziemię raz i drugi, potem tuż obok upadł kawałek cegły. To 
było straszne, ale domyśliłem się zaraz, że to rzuca zza muru Wałek i jego 
kompania chcąc mnie nastraszyć. Bliskość ludzi dodała mi jednak otuchy.
Mimo woli myślałem o matce... Pewnego razu, zastawszy mnie, kiedy próbowałem 
palić papierosy, zaczęła mnie bić, a ja powiedziałem:
—  Nie ruszaj mnie i tak mi niedobrze, mdli mnie bardzo...
Potem, ukarany, siedziałem za piecem, a matka mówiła do babci:
—  To chłopiec bez serca, on nikogo nie kocha... Raniły mnie boleśnie te słowa. 
Kiedy matka karała
mnie, było mi jej żal, wstydziłem się za nią: kara była rzadko sprawiedliwa, 
taka, na jaką zasłużyłem.
- 310 -
W ogóle — w życiu doświadcza się bardzo wielu krzywd, choćby na przykład ci 
ludzie za murem: przecież dobrze wiedzą, że jest mi straszno samemu na cmentarzu, 
a chcą mnie nastraszyć jeszcze bardziej. Dlaczego?
Brała mnie chęć, by krzyknąć:
„Idźcie do diabła!"
Ale to było niebezpieczne — kto wie, jak na to zareaguje diabeł? Na pewno jest 
tu gdzieś w pobliżu.
W piasku jest mnóstwo kawałeczków miki połyskujących matowo w świetle księżyca. 
Obudziło to we mnie wspomnienie, jak pewnego razu leżąc na tratwie, na Oce, 
patrzyłem w wodę — nagle prawie tuż do mojej twarzy podpłynął leszcz, obrócił 
się bokiem, upodabniając się do ludzkiego policzka, potem spojrzał na mnie 
okrągłym, ptasim okiem, dał nurka i pomknął w głębinę kołysząc się jak spadający 
liść klonu.
Pamięć moja pracowała coraz usilniej, wskrzeszając różne wydarzenia z życia, jak 
gdyby broniła się przeciw wyobraźni, uporczywie stwarzającej straszne wizje.
Oto stukając po piasku twardymi łapkami toczy się jeż: przypomina domowika, jest 
równie jak on mały, potargany.
Przypominam sobie, jak babcia, przykucnąwszy przed podpieckiem, zamawiała go:
—  Dobry gospodarzu, wypędź karaluchy...
Daleko nad miastem — dla mnie niewidocznym — zaczęło się przejaśniać, ranny 
chłodek kłuł w policzki, oczy kleiły się. Zwinąłem się w kłębek i nakryłem głowę 
kocem: co się ma stać, niech się stanie!
Obudziła mnie babcia; stoi nade mną i ściągając koc mówi:
—  Wstawaj! Nie przeziąbłeś? No jak — straszno ci było?
- 311 -
—  Straszno, tylko nie mów o tym nikomu, dzieciakom o tym nie mów.
—  A dlaczego mam milczeć? — zdziwiła się. — Gdyby to nie było straszne, nie 
miałbyś się czym chwalić...
Poszliśmy do domu; po drodze babcia mówiła do mnie dobrotliwie:
—  Wszystkiego trzeba samemu doświadczyć, duszo gołębia, wszystko trzeba poznać 
samemu. Czego się sam nie nauczysz, nikt cię nie nauczy...
Wieczorem byłem „bohaterem" ulicy, wszyscy mnie pytali:
—  A czy ci nie było straszno?
I kiedy odpowiedziałem: „Straszno!", wołali kiwając głowami:
—  Aha! Widzisz!
Sklepikarka zaś głośno, z przekonaniem oświadczyła:
—  Widocznie to kłamstwo, że Kalinin wstaje z grobu. Jakby wstawał, to by się 
przecież chłopca nie przestraszył. Sprzątnąłby go z cmentarza, że ślad by po nim 
nie został.
Ludmiła patrzyła na mnie z życzliwym podziwem, nawet dziadek był ze mnie 
wyraźnie zadowolony i wciąż się uśmiechał. Tylko Czurka powiedział ponuro:
—  Jemu łatwo: jego babcia — to wiedźma!
III
Niepostrzeżenie, jak mała gwiazdka, gdy zabłyśnie zorza poranna, zgasł mój 
braciszek Kola. Babcia, on i ja spaliśmy w ciasnej komórce, na drzewie 
przykrytym różnymi szmatami; obok nas za nieszczelną drewnianą ścianką, zrobioną 
z obrzynków desek, mieścił się kurnik gospodarza. Wieczorem słyszeliśmy, jak 
trzepotały
- 312 -
skrzydłami i gdakały przed zaśnięciem syte kury; rano budził nas złoty krzykacz 
— kogut.
—  Och, żebyś pękł! — zrzędziła babcia budząc się. Już nie spałem obserwując, 
jak przez szpary drwalni
przenikają aż do mnie, do łóżka, promienie słońca, w których tańczy jakiś 
srebrny pył; te pyłki — to jak słowa w bajce. W stosie drzewa chroboczą myszy, 
chodzą czerwoniutkie chrząszczyki z czarnymi kropkami na skrzydłach.
Niekiedy, uciekając przed zaduchem kurzego pomiotu, wychodziłem z drwalni, 
właziłem na dach i obserwowałem, jak w domu budzą się ludzie — bez oczu, ogromni, 
nabrzmiali od snu.
Oto wysunęła się z okna kudłata głowa przewoźnika Fiermanowa, ponurego pijanicy; 
przewoźnik spogląda na słońce przez wąziutkie szparki załzawionych oczu 
i.chrząka jak dzik. Na podwórko wybiegł dziadek, przygładza obiema rękami ryże 
włosięta i szybko zdąża do łaźni, żeby oblać się zimną wodą. Gadatliwa kucharka 
właściciela domu, baba o spiczastym nosie, gęsto upstrzona piegami, podobna jest 
do kukułki, on sam — do starego, spasionego gołębia: w ogóle wszyscy mieszkańcy 
domu przypominają ptaki i różne zwierzęta.
Poranek taki przyjemny, jasny, ale jest mi trochę smutno; chciałoby się iść w 
pole, gdzie nie ma nikogo... wiem już, że ludzie, jak zwykle, zbrukają ten 
świetlany dzień.
Pewnego razu, kiedy leżałem na dachu, przywołała mnie babcia i wskazując głową 
na łóżko powiedziała cicho:
—  Umarł nasz Kola...
Chłopczyk zsunął się z czerwonej poduszki i leżał na wojłoku golutki, sinawy: 
koszulka zsunęła się pod szyję
- 313 -
obnażając wzdęty brzuch i krzywe, owrzodziałe nóżki; rączki miał dziwnie 
podłożone pod krzyż, jak gdyby chciał się unieść. Głowa z lekka przechyliła się 
w bok.
—  Dzięki Bogu, odszedł z tego świata — powiedziała babcia rozczesując włosy. — 
Co by miał z tego życia, nieboraczek?
Przytupując jak w tańcu, wszedł dziadek i ostrożnie dotknął palcem zamkniętych 
oczu dziecka; babcia ofuknęła go:
—  Po co dotykasz nie umytą ręką! Dziadek zamamrotał:
—  No tak... Urodzili go... żył, jadł... ni to, ni owo...
—  Ocknij się — przerwała mu babcia.
Spojrzał na nią niewidzącymi oczami i wyszedł na dwór mówiąc:
—  Nie mam go za co pochować, rób, co chcesz...
—  Tfu, ty nieszczęsny!
Wyszedłem i do samego wieczoru nie wracałem do domu.
Pogrzeb Koli odbył się na drugi dzień rano. Nie wszedłem do cerkwi; przez cały 
czas nabożeństwa siedziałem przy rozkopanym grobie matki razem z psem i ojcem 
Jazia, który taniej niż zwykle wykopał mogiłę i wciąż się tym chwalił przede mną:
—  To po znajomości — od innych wziąłbym rubla... Gdy zaglądałem do żółtego dołu, 
skąd wydobywał się
ciężki odór, widziałem czarne, wilgotne deski tkwiące w jego ściance. Przy 
najmniejszym poruszeniu z kopczyków piasku, leżących dokoła grobu, osypywały się 
cienkie strugi i sączyły się na dno zostawiając na ściankach dołu poprzeczne 
zmarszczki. Umyślnie poruszałem się, chcąc żeby piasek przysłonił deski.
—  Nie zbytkuj — powiedział ojciec Jazia kurząc fajkę.
- 314 -
Babcia przyniosła na rękach białą trumienkę. Durny Chłop wskoczył do dołu, wziął 
od niej trumnę, postawił ją obok czarnych desek i wygramoliwszy się z mogiły, 
zaczął spychać piasek nogami i łopatą. Z jego fajki wydobywał się dym jak z 
kadzielnicy. Dziadek i babcia także pomagali mu w milczeniu. Nie było ani popów, 
ani żebraków, tylko my czworo wśród gęstej ciżby krzyżów.
Dając pieniądze grabarzowi babcia powiedziała z wyrzutem:
—  A jednak zakłóciłeś spokój Wari...
—  A jakże można było inaczej. I tak musiałem z cudzego grobu ziemi dołożyć. Ale 
to nic!
Babcia pokłoniła się mogile aż do ziemi, załkała, jęknęła i odeszła, a za nią 
ruszył dziadek przysłoniwszy oczy daszkiem czapki i obciągając wytarty surdut.
—  Rzuciliśmy ziarno do niezoranej ziemi — powiedział nagle, wybiegając naprzód 
jak gawron na roli.
Spytałem babci:
—  Co on mówi?
—  Bóg z nim! Ma swoje myśli — odpowiedziała mi. - Było  gorąco, babcia szła 
ociężale,  nogi  jej  grzęzły
w ciepłym piasku, często przystawała ocierając chustką spoconą twarz.
Przemogłem się i spytałem:
—  To czarne w grobie — to trumna matki?
—  Tak — powiedziała szorstko. — Bydlę nierozumne!... Jeszcze roku nie ma, a 
zgniła! To dlatego, że w piasku... Wodę przepuszcza. Jakby to była glina, byłoby 
lepiej...
—  Wszyscy gniją?
—  Wszyscy. Tylko święci — nie...
—  Ty nie zgnijesz!
- 315 -
Zatrzymała się, poprawiła mi czapkę na głowie i poradziła poważnie:
—  Nie myśl o tym lepiej, nie trzeba. Słyszysz? Ale ja myślałem:
„Śmierć... Jakie to krzywdzące i obrzydliwe. Jakie wstrętne!"
Było mi bardzo ciężko na sercu.
Kiedy przyszliśmy do domu, dziadek już nastawił samowar i nakrył do stołu.
—  A to dziś upał, napijemy się herbatki — powiedział. — Już ja swoją zaparzę. 
Dla wszystkich.
Podszedł do babci i poklepał ją po ramieniu:
—  No co, matko? Babcia machnęła ręką.
—  Ano, cóż!
—  Ta-ak, tak! Rozgniewał się na nas Pan Bóg, odrywa kawałek po kawałku... Gdyby 
rodziny żyły w zgodzie, jak palce u ręki...
Od dawna już nie mówił tak łagodnie i pojednawczo. Słuchałem go i czekałem, że 
starzec ukoi mój ból, że pomoże mi zapomnieć o żółtej jamie i czarnych, 
przegniłych deskach sterczących w jej ściance.
Babcia jednak przerwała surowo: ,   — Przestań już, ojcze! Przez całe życie 
powtarzasz te słowa, a komu od tego lżej? Przez całe życie zżerałeś wszystkich 
jak rdza żelazo...
Dziadek chrząknął, spojrzał na nią i zamilkł.
Wieczorem przed bramą ze smutkiem zwierzyłem się przed Ludmiłą z tego, co 
widziałem rano, ale nie zrobiło to na niej  większego wrażenia.
—  Lepiej być sierotą. Jakby umarli mi rodzice, zostawiłabym siostrę bratu, a 
sama — do klasztoru na całe życie. Czy mam inne wyjście? Na żonę się nie nadaję:.
- 316 -
jestem kulawa — jaka tam ze mnie robotnica! Jeszcze by i dzieci mogły się 
urodzić kulawe...
Mówiła rozsądnie jak wszystkie baby z naszej ulicys i zdaje się od tego wieczoru 
przestałem się nią interesować; życie zresztą potoczyło się tak, że coraz 
rzadzie| spotykałem moją przyjaciółkę.
W kilka dni po śmierci Koli dziadek powiedział d0 mnie:
—  Połóż się dzisiaj wcześnie, obudzę cię o świcie, pójdziemy do lasu po 
drzewo...
—  A ja ziół uzbieram — dodała babcia.
Las świerkowy i brzozowy rósł na bagnach, o jakieś; trzy wiorsty od osady. Pełen 
uschłych drzew i chrustu, sięgał z jednej strony aż do Oki, z drugiej rozciągał 
się aż do szosy moskiewskiej i dalej poza szosę. Nad jego, miękką szczeciną 
górował, jak czarny namiot, sosnowy gąszcz — Grzywa Sawiełowa.
Całe to bogactwo leśne należało do hrabiego Szuwa* łowa i było słabo strzeżone. 
Mieszczanie z Kunawina uważali je za swoje, zbierali chrust, wyrąbywali uschłe 
drzewa, nie gardząc przy okazji i zdrowymi. Jesienią da lasu ciągnęły dziesiątki 
ludzi z siekierami i sznurami za pasem, by przygotować zapas drzewa na zimę.
Oto i nasza trójka idzie o świcie zielonosrebrzystym, orosiałym polem. Na lewo 
od nas, za Oką, nad rudymi zboczami Dzięciołowych Gór, nad białym Niżnim Now-
gorodem, w czubach zielonych sadów, w złotych kopułach cerkwi wstaje bez 
pośpiechu rosyjskie, leniwe słońce. Łagodny wiatr wieje sennie znad cichej, 
mętnej Oki, kołyszą się złote tojady, obciążone rosą; liliowe dzwonki bezsilnie 
pochyl ły się ku ziemi, różnobarwne nieśmiertelniki sterczą sucho z jałowej 
darni, otwiera swoje purpurowe gwiazdy gwoździk „Uroda nocy".
Ciemnymi zastępami idzie ku nam las na spotkania
- 317 -
Skrzydlate świerki — jak olbrzymie ptaki, brzozy — jak dziewczęta. Kwaśny zapach 
bagien płynie nad polem. Obok mnie biegnie pies z wywieszonym różowym językiem, 
co pewien czas zatrzymuje się, coś obwąchując, i w zdumieniu potrząsa swoją 
lisią głową.
Dziadek w watowanym kubraku babci, w starej czapce bez daszka, mruży oczy, do 
czegoś się uśmiecha, ostrożnie stawiając cienkie nogi, jak gdyby się skradał. 
Babcia w granatowym kaftanie, w szarej spódnicy i białej chustce na głowie żwawo 
toczy się po ziemi — że trudno za nią nadążyć.
Im bliżej las, tym dziadek ożywia się coraz bardziej. Wciągając nosem powietrze 
i pochrząkując mówi z początku półsłówkami, niezrozumiale, potem — jak gdyby go 
coś upajało — wesoło i pięknie:
—  Lasy — to ogrody Pańskie. Nikt ich nie siał, sam tylko wiatr Boży, święty 
dech Jego ust.. Dawnymi czasy w Żigulach, kiedy byłem burłakiem... Ech, Aleksy, 
nie będzie ci dane ani widzieć, ani przeżyć tego, co ja przeżyłem! Lasy nad Oką 
ciągną się od Kasimowa hen, do Muromia, a znów las za Wołgą — aż do Uralu 
dochodzi! Tak! Wszystko to jest niezmierzone, cudowne...
Babcia patrzy na niego z ukosa i mruga na mnie porozumiewawczo, a dziadek 
potykając się o kępiny, sypie gęsto suchutkie słowa, zasiewając je w mojej 
pamięci:
—  Prowadziliśmy krypę żaglową z olejem na jarmark do Makariewa, a naszym 
kierownikiem był Ki-ryłło z Puriecha, a starszym robotnikiem — Tatar z Kasimowa, 
Asaf, czy jak go tam... Dopłynęliśmy do Żiguli, a tu wiatr uderzył z góry prosto 
nam w oczy. Sił nam zbrakło, trafiliśmy na mieLznę, zakołysaliśmy się i 
wyszliśmy kaszę gotować. A maj był na ziemi; Wołga szeroka jak morze, a fale po 
niej stadami idą, jakby tysiące łabędzi do Kaspija płynęło. Góry, nasze
- 318 -
Żigule, po wiosennemu zielone, w niebo się wspięły, na niebiosach białe chmurki 
się pasą, słońce kapie na ziemię roztopionym złotem. Odpoczywamy, cieszymy się, 
serdeczniejsi dla siebie i lepsi niż zwykle; na rzece wilgotno, chłodno, a na 
brzegu — ciepło, pachnąco! Pod wieczór nasz Kiryłło — człowiek surowy, już w 
latach — wstał, zdjął czapkę i powiada: „No, chłopaki, już ja ani wasz naczelnik, 
ani wasz sługa! Jedźcie sami, a ja sobie w las pójdę." Wszyscyśmy się zerwali — 
jakto? dlaczego? Przecież bez człowieka odpowiedzialnego przed właścicielem 
zostać nie możemy — bez głowy ludzie nie chodzą. Chociaż to Wołga, ale i na 
prostej drodze zabłądzić można. Człowiek to zwierzę nierozumne — co ma do 
stracenia? Przestraszyliśmy się. A on swoje: „Nie chcę dłużej tak żyć, nie chcę 
być waszym pastuchem, w las sobie pójdę." Ten i ów spośród nas dalejże go bić i 
wiązać, ale inni zastanowili się i wołają: „Stójcie!" A Tatar także krzyczy: „I 
ja odchodzę!" Widać, że to nie przelewki! Tatarzynowi za dwa kursy właściciel 
nie zapłacił, połowę trzeciego miał już za sobą — to były wielkie pieniądze w 
owych czasach! Krzyczeli, krzyczeli do samej nocy, a nocą siedmiu odeszło. 
Zostało nas szesnastu czy czternastu. Widzisz, co to las!
—  Poszli na rozbójników?
—  Może na rozbójników, a może na pustelników — wtenczas ludzie nie bardzo 
odróżniali te sprawy...
Babcia żegna się i mówi: ' — Przenajświętsza Matko Boża! Jak się zastanowić nad 
ludźmi, to wszystkich jest żal.
—  Bóg dał wszystkim jednaki rozum — wiedz, człowiecze, do czego diabeł kusi...
Wchodzimy do lasu mokrą ścieżką wśród błotnistych kęp i suchotniczej chojniny. 
Wydaje mi się, że dobrze byłoby  iść  na zawsze  do lasu, jak  to  zrobił  
Kiryłło
- 319 -
z Puriecha. W lesie nie ma gadatliwych ludzi, bójek, pijaństwa; można tam 
zapomnieć o obrzydliwym skąpstwie dziadka, o piaszczystej mogile matki, o 
wszystkim, co boli i przytłacza serce ciężką troską. Babcia wyszukała suchy 
pagórek i mówi:
—  Trzeba coś przekąsić, siądźmy tutaj!
W kobiałce ma żytni chleb, zieloną cebulę, ogórki, sól i twaróg w szmatce; 
dziadek spogląda na to wszystko zawstydzony i mruga oczami.
—  A ja nie wziąłem nic do jedzenia... Och, matko rodzona...
—  Starczy dla wszystkich...
Siedzimy opierając się o miodowy pień masztowej sosny. Powietrze jest nasycone 
żywicznym zapachem, 2 pola wieje łagodny wiatr, kołyszą się skrzypy. Śniadą ręką 
babcia zrywa zioła i opowiada mi o leczniczych właściwościach świętojańskiego 
ziela, bukwicy, babki lekarskiej, o tajemniczej mocy paproci, lepkiego „Iwan-
czaju" ', bielunia-dziędzierzawy.
Dziadek rąbie suche gałęzie, ;a mam znosić porąbane drzewo w jedno miejsce, aie 
niepostrzeżenie idę za babcią w głąb lasu. Babcia płynie wolniutko wśród 
potężnych pni i jakby nurkując, wciąż się nachyla ku ziemi pokrytej igliwiem. 
Chodzi i mówi sama do siebie:
—  Wcześnie się pojawiły opieńki — mało będzie grzybów! Za mało, Panie Boże, 
troszczysz się o biedaków; dla biednego i grzyb to smakołyk!
Idę za nią cichutko, ostrożnie, starając się, by mnie nie spostrzegła: nie chcę 
przeszkadzać jej w gawędzie z Bogiem, z trawami, żabami...
Ale zauważyła mnie.
—  Uciekłeś od dziadka, co?
1 Iwan-czaj — roślina   o   ciemnoróżowych   kwiatkach, z których przyrządza się 
surogat herbaty.
- 320 -
I kłaniając się czarnej ziemi, bogato przybranej we wzorzystą szatę traw, 
opowiada mi, jak ongiś Bóg, zagniewany na ludzi, zalał wodą całą ziemię i 
zatopił wszystko, co na niej żyło.
—  A luba matka Jego zebrała zawczasu wszystkie nasionka do kobiałki i schowała 
je, a potem prosi słoneczko: „Osusz ziemię od końca do końca, ludzie będą za to 
śpiewać chwałę Twoją." Słoneczko ziemię osuszyło, a Matka Boska obsiała ją 
przechowanym ziarnem. Patrzy Pan Bóg — ziemia znów życiem porasta: i trawą, i 
bydłem, i ludźmi!... „Kto to — powiada — sprzeciwił się mojej woli?" Wtedy matka 
przyznała się przed nim do winy, ale że Panu Bogu samemu smutno było patrzeć na 
pustą ziemię, więc powiedział: „Dobrześ zrobiła!"
Podoba mi się to opowiadanie, ale jestem zdziwiony 1 z wielką powagą pytam:
—  Czy to naprawdę tak było? Matka Boska urodziła się przecież długo po potopie.
Z kolei babcia jest zdziwiona.
—  Kto ci to powiedział?
—  W szkole; w książkach jest tak napisane... Uspokojona, radzi mi:
—  Nie zaprzątaj sobie tym głowy! Zapomnij, co piszą w tych tam książkach; 
kłamią te wszystkie książki!
I śmieje się cichutko, wesoło.
—  Co też to wymyślili, mądrale! Jakże to, Bóg był, a matki nie miał? A któż Go 
urodził?
—  Nie wiem.
—  No widzisz! Uczyłeś się, uczyłeś, aż się do „nie wiem" douczyłeś!
—  Pop mówił, że Matka Boża urodziła się z Joachima i Anny.
51       (???? u
321   -
—  Czyli że byłaby: Maria Joachimowna? Jeżeli tak będziesz myślał, to cię wy 
tłukę!
Babcia jest już rozgniewana, staje naprzeciwko mnie i surowo patrzy mi prosto w 
oczy. Po chwili jednak tłumaczy mi:
—  Bogurodzica była zawsze, wpierw niż wszystko! Z niej się narodził Bóg, a 
potem...
—  No — a Chrystus?
Babcia milczy, zmieszana, spuszczając oczy.
—  A Chrystus?... No tak, tak, tak...
Widzę, że zwyciężyłem, że uwikłałem ją w tajemnicach Bożych, i sprawia mi to 
przykrość.
Idziemy coraz dalej w las, w sinawą mgłę, poprze-rzynaną złotymi promieniami 
słońca. W cieple i zaciszu leśnym pulsują cichutko jakieś szczególne szmery, 
marzycielskie i rozmarzające. Poskrzypują krzyżodzioby, dzwonią modre sikory, 
śmieje się kukułka, gwiżdże wilga, bezustannie dźwięczy zazdrosna piosnka zięby, 
melancholijnie śpiewa dziwny ptak-raszka. Szmaragdowe żabki wyskakują spod nóg, 
między korzeniami, uniósłszy złotą główkę, leży na straży wąż. Chrobocze 
wiewiórka, między gałęziami sosen miga jej puszysty ogon. Widzi się 
nieprawdopodobnie dużo, pragnie się widzieć coraz więcej, iść coraz dalej.
Między pniami sosen zjawiają się przezroczyste, widmowe postacie ogromnych ludzi 
i znikają w zielonej gęstwinie, przez którą prześwituje błękitne niebo, całe w 
srebrze. Pod nogami ściele się mech puszystym kobiercem, haftowany brusznicą i 
suchymi nitkami żurawiny, jagody modrzewnicy pobłyskują w trawie jak krople krwi, 
grzyby drażnią nozdrza ostrym zapachem.
—  Przenajświętsza Bogurodzico, światłości ziemska! — modli się babcia 
wzdychając.
W lesie babcia czuje się jak gospodyni, jak krewna
- 922 -
Wszystkiego, co ją otacza; chodzi jak niedźwiedzica, wszystko dojrzy, wszystko 
chwali, za wszystko składa dziękczynienia. Płynie od niej jakby prąd ciepła po 
całym lesie i kiedy mech, przygnieciony jej stopą, odpręża się i podnosi — 
sprawia mi to szczególną przyjemność.
Idę sobie i myślę: dobrze jest być rozbójnikiem, grabić chciwców, bogaczy i 
oddawać łupy biednym — niech wszyscy będą syci, weseli, niezawistni i nie 
szczekają na siebie jak złe psy. Dobrze byłoby także dostać się do babcinego 
Boga, do jej Bogurodzicy i powiedzieć im całą prawdę o tym, jak ciężko jest żyć 
ludziom, jakie to okrutne, jakie haniebne, że jeden człowiek grzebie drugiego w 
obrzydliwym piasku. I w ogóle o tym, ile jest krzywd na ziemi, bez czego mogłoby 
się przecież obejść. Jeżeli Matka Boska mi uwierzy, niechaj mi da taki rozum, 
żebym mógł urządzić wszystko inaczej, jakoś lepiej. Niechby tylko ludzie mi 
ufali — już ja bym znalazł sposób, jak żyć lepiej! To nic, że jestem mały. 
Chrystus był zaledwie rok starszy ode mnie, a już go naonczas mędrcy słuchali...
Pogrążony w myślach, zwaliłem się nagle do głębokiego dołu kalecząc sobie bok o 
wystający sęk i rozcinając skórę na karku. Siedziałem na dnie jamy, w zimnym 
błocie, lepkim jak smoła, i z wielkim wstydem uświadomiłem sobie, że sam nie 
wylezę, a przestraszyć babcię krzykiem było mi nieprzyjemnie. Zawołałem ją 
jednak.
Szybko wyciągnęła mnie i żegnając się mówiła:
— Chwała ci, Boże. Dobrze, że barłóg był pusty... A jakby tam leżał jego 
gospodarz?
I zapłakała śmiejąc się przez łzy. Potem zaprowadziła mnie nad strumyk, obmyła i 
przewiązała rany własną koszulą, przyłożyła jakieś liście kojące ból i zaprowa-
!!«
- 35.3  •
dziła do budki dróżnika kolejowego — do domu nie mogłem wrócić, byłem bardzo 
osłabiony. Prawie co dzień prosiłem babcię:
—  Chodźmy do lasu!
Z chęcią przystawała; całe lato do późnej jesieni zeszło nam na zbieraniu ziół, 
jagód, grzybów i orzechów. Co babcia uzbierała, to sprzedawała, i w ten sposób 
żywiliśmy się oboje.
—  Darmozjady! —skrzypiał dziadek, chociaż nie braliśmy do ust ani kawałka jego 
chleba.
Las napełnił mnie uczuciem duchowego spokoju i błogości; w tym uczuciu topniały 
moje zmartwienia, szło w niepamięć wszystko przykre, a równocześnie rosła we 
mnie jakaś osobliwa wrażliwość: słuch i wzrok zaostrzyły się, pamięć stała się 
czulsza, wrażenia zapadały głębiej.
I coraz bardziej zdumiewała mnie babcia; przywykłem uważać ją za istotę wyższą 
od wszystkich ludzi, najlepszą i najmędrszą na świecie, a ona umacniała wciąż we 
mnie to przekonanie. Kiedyś wieczorem, nazbierawszy borowików, wyszliśmy w 
powrotnej drodze do domu na brzeg lasu; babcia usiadła, żeby trochę odpocząć, a 
ja zacząłem obchodzić drzewa, czy jeszcze gdzie nie ma grzyba.
Nagle słyszę jej głos i widzę: babcia siedzi na ścieżce i spokojnie obiera 
ogonki grzybów, a przy niej stoi szary, wychudły pies z wywieszonym językiem.
—  Idź sobie! Wynoś się! — mówi babcia. — Idź z Bogiem.
Niedawno Wałek otruł mojego psa, miałem wielką ochotę przygarnąć tego przybłędę. 
Wybiegłem na ścieżkę; pies dziwnie wygiął grzbiet nie obracając szyi, obrzucił 
mnie spojrzeniem głodnych, zielonych oczu i podwinąwszy ogon pomknął w las. Coś 
nie z psa było w je-
go  zachowaniu. Kiedy gwizdnąłem, w popłochu  rzucił się w zarośla.
—  Widziałeś? — powiedziała babcia uśmiechając się. — Z początku nie poznałam, 
pomyślałam sobie — pies; patrzę — a tu kły wilcze, a i kark także! Nawet mnie 
strach obleciał... No, mówię sobie, jakeś ty wilk, to ruszaj sobie stąd! Dobrze, 
że latem wilki są łagodne...
Nigdy nie zabłądziła w lesie, nieomylnie odnajdując drogę do domu. Po zapachach 
ziół poznawała, jakie grzyby można znaleźć w tym, a jakie w innym miejscu, i 
często mnie egzaminowała:
—  A jakie drzewo lubi rydz? Jak odróżnisz dobrą surojadkę od trującej? A jaki 
grzyb lubi paprocie?
Po niedostrzegalnych zadraśnięciach na korze drzew rozpoznawała, gdzie są 
dziuple wiewiórki. Wdrapywałem się na drzewa i opróżniałem gniazdo zwierzątka, 
wybierając z niego zapas orzechów, zebrany na zimę; niekiedy było ich w 
gnieździe do dziesięciu funtów...
Pewnego razu, kiedy byłem zajęty wybieraniem orzechów, jakiś myśliwy wpakował mi 
w prawy bok dwadzieścia siedem kuleczek śrutu na bekasy; jedenaście babcia 
wydłubała igłą, a pozostałe tkwiły mi w skórze wiele lat, stopniowo wychodząc na 
wierzch.
Babci podobało się, że cierpliwie znoszę ból.
—  Zuch — chwaliła mnie. — Kto jest cierpliwy, wszystkiego się nauczy!
Za każdym razem, kiedy uzbierała trochę pieniędzy ze sprzedaży grzybów i 
orzechów, kładła je pod okna jako „cichą jałmużnę", choć sama nawet w święta 
chodziła w łachmanach, w łatach.
—  Wyglądasz gorzej niż żebraczka, wstyd mi przynosisz — zrzędził dziadek.
—  Nie szkodzi, nie jestem twoją córką ani panną na wydaniu...
- ??? -
Ich kłótnie były coraz częstsze.
—  Nie jestem grzeszniejszy niż inni — skarżył się rozżalony dziadek — a większa 
spadła na mnie kara!
Babcia go drażniła:
—  Diabli dobrze wiedzą, co kto wart. Kiedy była ze mną sam na sam, mówiła:
—  Boi się mój staruszek, diabłów się boi! Widzisz, jak się prędko starzeje, 
strach go tak zjada... Ech! Biedny człowiek...
Zmężniałem podczas lata i zdziczałem w lesie. Straciłem zainteresowanie do życia 
moich rówieśników, do Ludmiły — wydawało mi się, że jest nudna, przemądrzała...
Pewnego razu dziadek przyszedł z miasta całkiem mokry — była jesień, padały 
deszcze — otrząsnął się u progu jak wróbel i powiedział uroczyście:
—  No, zbereźniku, jutro zbieraj się na nowe miejsce!
—  Dokąd znowu? — ze złością spytała babcia,
—  Do twojej siostry Matriony, do jej syna...
—  Och, ojcze, nie wymyśliłeś nic mądrego!
—  Milcz, głupia! Może go wykieruję na kreślarza. Babcia nic nie mówiąc opuściła 
głowę. Wieczorem   powiedziałem   Ludmile, że odchodzę do
miasta i że tam będę teraz mieszkał.
—  I mnie niedługo zawiozą do miasta — zwierzyła się, zamyślona. — Tatuś chce, 
żeby mi całkiem odcięli nogę, bez nogi będę zdrowa.
Schudła przez lato, skóra na jej twarzy przybrała niebieskawy odcień, a oczy 
powiększyły się.
—  Boisz się? — spytałem.
—  Boję się — powiedziała i łzy popłynęły z jej oczu. Nie miałem czym jej 
pocieszyć — sam się bałem ży-
- J1C -
cia w mieście. Długo siedzieliśmy w ponurym milczeniu, przytuleni do siebie.
Gdyby to było lato, namówiłbym babcię, żeby poszła po proszonym, jak wówczas, 
kiedy była dziewczynką. Mogłaby wziąć z sobą Ludmiłę, woziłbym ją w wózku...
Ale szła jesień, ulicą pędził wilgotny wiatr, niebo było opatulone w ciężkie 
deszczowe chmury, ziemia się pomarszczyła, zabłocona, nieszczęsna...
IV
Znów jestem w mieście, w jednopiętrowym, białym domu. podobnym do wspólnego 
grobu dla mnóstwa ludzi. Dom jest nowy, ale jakiś cherlawy i nalany jak żebrak, 
który się nagle wzbogacił i tak się zaczął objadać, że aż obrósł w sadło. Dom 
jest zwrócony szczytem do ulicy; parter i piętro mają po osiem okien, a w 
ścianie, która powinnaby stanowić front domu — jest ich po cztery, dolne 
spoglądają na wąziutką uliczkę i na podwórze, górne — poprzez płot, na maleńki 
domek praczki i na brudny parów.
Ulicy w moim pojęciu — nie ma; przed domem rozciąga się wstrętny parów, w dwóch 
miejscach przecinają go wąskie groble. Na lewo parów biegnie ku aresz-tanckim 
rotom; zsypuje się tu śmieci z podwórzy i na jego dnie stoi kałuża gęstego, 
ciemnozielonego błota; na prawo, w końcu parowu, kiśnie zamulony Staw Zwiez-dina; 
środek parowu leży akurat naprzeciw domu. Połowa tej części jest wypełniona 
śmieciami, zarosła pokrzywą, łopuchem, końskim szczawiem, w drugiej połowie — 
duchowny Dorimiedont Pokrowski założył ogród; w ogrodzie stoi altana z cienkich 
listewek, poma-

lowanych na zielono. Jeśli rzucić w tę altaną kamieniem, listewki łamią się z 
trzaskiem.
Okolica jest do niemożliwości nudna i wyzywająco niechlujna. Jesień okrutnie 
zeszpeciła zaśmieconą, gliniastą ziemię zamieniając ją w rudą smołę, chwytliwie 
czepiającą się nóg. Jeszcze nigdy nie widziałem tyle brudu na tak małej 
przestrzeni, toteż mnie, nawykłego do czystości pól i lasów, ten miejski zaułek 
wprawiał w stan przygnębienia.
Za parowem ciągną się szare, zmurszałe płoty; w dali wśród nich widzę bury domek, 
w którym mieszkałem zimą, kiedy byłem „chłopcem" w magazynie obuwia. Bliskość 
tego domu przygnębia mnie jeszcze bardziej. Dlaczego znów muszę mieszkać na tej 
ulicy?
Mojego szefa znam już; przychodził w odwiedziny do mojej matki razem ze swoim 
bratem, który śmiesznie podśpiewywał piskliwym głosem:
Andrzej-papa, Andrzej-papa
Obydwaj są tacy sami jak dawniej: starszy, Wasilij Sjergiejew, o garbatym nosie 
i długich włosach, jest miły i zdaje się dobry; młodszy, Wiktor, ma zawsze tę 
samą końską twarz i te same piegi. Ich matka — siostra babci — jest wciąż zła i 
krzykliwa. Starszy jest żonaty; ma wspaniałą żonę o wielkich, bardzo ciemnych 
oczach, białą jak pszenny chleb.
Zaraz w pierwszych dniach powiedziała mi ze dwa razy:
— Podarowałam twojej matce jedwabną talmę ' ob-szywaną pacioreczkami...
Nie wiem dlaczego, nie chciało mi się wierzyć, żeby
i Ta Im a — długa narzutka bez rękawów; nazwa pochodzi od nazwiska słynnego 
aktora francuskiego Franciszka Talmy (1763—1826).
- 82$ -
ona podarowała i żeby moja matka przyjęła od niej podarunek. A kiedy jeszcze raz 
przypomniała mi o tej tal-mie, odburknąłem:
—  Jak podarowałaś, to się tym nie przechwalaj. Z przestrachem odskoczyła w bok.
—  Co-o? Czy wiesz, do kogo mówisz?
Na twarz jej wystąpiły czerwone plamy, oczy wyszły na wierzch; przywołała męża.
Przyszedł do kuchni z cyrklem w ręku, z ołówkiem za uchem, wysłuchał skargi i 
powiedział:
—  Jej i wszystkim w domu należy mówić „wy". A ordynarnym być nie należy!
Potem ze zniecierpliwieniem zwrócił się do żony:
—  Nie zawracaj mi głowy głupstwami!
—  To są głupstwa? Jeżeli twoja familia...
—  A niech diabli wezmą familię! — krzyknął i wybiegł z pokoju.
Mnie się także nie podobało, że ci ludzie — to rodzina babci. Na podstawie moich 
spostrzeżeń — krewni odnoszą się do siebie gorzej niż obcy; wiedząc o sobie 
nawzajem więcej złych i śmiesznych rzeczy niż ludzie postronni, zjadliwiej 
plotkują, częściej się kłócą i wszczynają bójki.
Szef przypadł mi do gustu; pięknie wstrząsał włosami zarzucając je za uszy i 
czymś mi przypominał Dobrą Sprawę. Śmiał się często, serdecznie, jego szare oczy 
patrzyły dobrodusznie, koło orlego nosa zabawnie drgały śmieszne zmarszczki.
—  Dość już tego wymyślania, zwierzaki-kwoki! — mówił do żony i do matki 
odsłaniając w łagodnym uśmiechu drobne, zwarte zęby.
Świekra i synowa wymyślały sobie codziennie; zdumiewało mnie, jak łatwo i szybko 
się kłócą. Od rana — nie uczesane, rozmamrane — zaczynały miotać się po
- 339 -
pokojach, jak gdyby w domu wybuchł pożar; krzątały się bez przerwy cały dzień, 
odpoczywając tylko przy stole w czasie obiadu, podwieczorku i kolacji. Jadły i 
piły dużo, aż do zamroczenia, do znużenia; podczas obiadu mówiły o potrawach i 
leniwie się przekomarzały zaprawiając się do wielkiej kłótni. Cokolwiek 
przyrządziła świekra, synowa mówiła niechybnie:
—  A moja mama robi to inaczej.
—  Inaczej, czyli gorzej.
—  Nie — lepiej!
—  No to idż do swojej matki.
—  Ja tu jestem gospodynią!
—  A ja — czym jestem? Wdawał się pomiędzy nie mój szef:
—  Dosyć, zwierzaki-kwoki! Czyście powariowały!
W domu wszystko było bezsensowne i śmieszne: przejście z kuchni do jadalni 
prowadziło przez jedyny w mieszkaniu maleńki, ciasny klozet; tędy wnoszono do 
pokoju samowar i jedzenie, on stanowił przedmiot wesołych żartów, a często był 
źródłem zabawnych nieporozumień. Do moich obowiązków należało między innymi 
wlewanie wody do zbiornika klozetowego. Spałem w kuchni naprzeciwko klozetu, 
przy drzwiach wychodzących na frontowy ganek. Od pieca kuchennego biło mi w 
głowę gorąco, w nogi wiało z ganku; kładąc się spać zbierałem wszystkie chodniki 
i kładłem je sobie na nogi.
W wielkim salonie o dwóch lustrach wiszących między oknami, z obrazami w 
złoconych ramach — były to premie „Niwy" — z parą stolików do gry w karty i 
tuzinem wiedeńskich krzeseł, było pusto i nudno. Mała bawialnią była ciasno 
zapchana pstrymi wyścielanymi meblami i półeczkami w kształcie piramidek, na 
których stały kosztowności otrzymane „w posagu", srebro
- ? -
i serwisy do herbaty; zdobiły ją trzy lampy, co jedna to większa. W ciemnej 
sypialni bez okien, oprócz szerokiego łóżka, stały kufry i szafy, z których 
wydzielał się zapach liści tytoniowych i perskiego rumianku. Te trzy pokoje 
zawsze stały puste, a gospodarze tłoczyli się w maleńkiej jadalni przeszkadzając 
sobie wzajemnie. Zaraz po śniadaniu, o ósmej godzinie, szef z bratem rozsuwali 
stół, rozkładali na nim arkusze białego papieru, przybory do kreślenia, ołówki, 
flaszeczki z tuszem i brali się do roboty: jeden na jednym końcu stołu, drugi 
naprzeciw niego. Stół chwiał się. Wypełniał on prawie cały pokój; kiedy z 
dziecinnego pokoju wychodziła niańka z gospodynią, zawadzały o rogi stołu.
—  Nie szwendajcie się tutaj! —? krzyczał Wiktor. Urażona gospodyni zwracała się 
do męża:
—  Wasja, powiedz mu, żeby na mnie nie wrzeszczał!
—  A to nie potrącaj stołu — pojednawczo radził gospodarz.
—  Jestem przecież w ciąży, a tu ciasno.
—  No to pójdziemy pracować do salonu. Ale gospodyni, pełna oburzenia, krzyczała:
—  Boże święty, któż to pracuje w salonie?
Z drzwi klozetu wysuwa się zła, rozpalona od kuchennego żaru, twarz staruchy 
Matriony Iwanowny:
—  Widzisz, Wasja: ty pracujesz, a jej czterech pokojów na ocielenie za mało. 
Szlachcianka z Grzebienia — rozumu ani cienia...
Wiktor śmieje się zjadliwie, a szef krzyczy:
—  Dość tego!
Synowa jednak wylewa na świekrę potok najjado-witszego krasomówstwa i pada na 
stół lamentując:
—  Pójdę stąd! Umrę!
—  Nie przeszkadzajcie mi pracować, do diabła! —
krzyczy szef, blady z wysiłku. — Dom wariatów! Przecież to dla was siedzę ze 
zgiętym grzbietem, dla was pracuję! O, zwierzaki-kwoki...
Początkowo te kłótnie napełniały mnie przerażeniem; szczególnie się przeraziłem, 
kiedy pewnego razu młoda gospodyni chwyciła ze stołu nóż, uciekła do klozetu i 
zamknąwszy na haczyk jedne i drugie drzwi, zaczęła straszliwie ryczeć. Na chwilę 
w domu zrobiło się cicho, potem mój szef oparł się rękami o drzwi, nachylił się 
i krzyknął do mnie:
— Właź, rozbij szybę i otwórz drzwi z haczyka.
Wskoczyłem co żywo na jego plecy, wybiłem szybę nad drzwiami, ale kiedy się 
nachyliłem w głąb, gospodyni zaczęła mnie zapamiętale okładać po głowie 
trzonkiem noża. Mimo to udało mi się otworzyć drzwi i mój szef, przemocą 
wciągnąwszy małżonkę do jadalni, odebrał jej nóż. Siedząc w kuchni i rozcierając 
potłuczoną głowę szybko zorientowałem się, że zbytecznie naraziłem się na szwank: 
nóż był tępy — nawet kawałek chleba trudno nim odkroić, a o przekrajaniu skóry 
mowy być nie mogło; niepotrzebnie wchodziłem na plecy szefa, mogłem rozbić szybę 
stojąc na krześle; wreszcie — łatwiej było otworzyć haczyk dorosłemu: ma dłuższe 
ręce. Po tej historii kłótnie w domu już mnie nie przerażały.
Obaj bracia śpiewali w chórze cerkiewnym; niekiedy podczas pracy zaczynali nucić 
cichutko. Starszy zaczynał barytonem:
Dziewczyny lubej  pierścień W morzu uroniłem...
Młodszy wtórował tenorem:
Razem z pierścieniem ziemskie Szczęście utraciłem.
- 332 -
Ź dziecinnego pokoju dochodził ściszony głos młodej gospodyni:
—  Czyście rozum stracili? Dziecko śpi...
Albo:
—  Jesteś, Wasja, żonaty, mógłbyś nie śpiewać o dziewczynach. Po co to? Zresztą 
niedługo zadzwonią na nieszpory...
—  No to zaśpiewamy kościelną pieśń...
Ale gospodyni dowodziła, że kościelnych pieśni w ogóle nie przystoi śpiewać 
gdzie bądź, a w dodatku tutaj... i wymownym gestem wskazywała małe drzwiczki.
—- Trzeba będzie zmienić mieszkanie, bo to do niczego niepodobne! — mówił szef.
Równie często powtarzał, że należy zmienić stół, ale mówił to już od trzech lat.
Kiedy przysłuchiwałem się rozmowom moich gospodarzy o ludziach, zawsze 
przypominał mi się magazyn obuwia — tam mówili tak samo. Nie miałem wątpliwości, 
że uważają się również za najlepszych w mieście, znają najwłaściwsze zasady 
postępowania i opierając się na tych niejasnych dla mnie zasadach, wydają 
bezlitosne i bezwzględne sądy o wszystkich. Wywoływały one we mnie głuchą 
nienawiść i gniew przeciwko prawom pracodawców; łamanie tych praw stało się 
źródłem przyjemności.
Pracy miałem dużo: pełniłem obowiązki służącej, co środę myłem podłogę w kuchni, 
czyściłem samowar i miedziane naczynia, a co sobotę myłem podłogi w całym 
mieszkaniu i szorowałem jedne i drugie schody. Rąbałem i nosiłem drwa do pieców, 
zmywałem statki kuchenne, obierałem jarzyny, chodziłem z szefową na targ, 
dźwigając za nią koszyki z zakupami, biegałem do apteki, do sklepu.
- 333 -
Moja bezpośrednia władza — siostra babci — hałaśliwa, wiecznie zagniewana 
starucha, wstawała wcześnie, gdzieś około szóstej rano; myła się pośpiesznie i w 
samej koszuli klękała przed obrazem, długo użalając się Bogu na swoje życie, na 
dzieci, na synową.
—  Panie Boże! — wołała ze łzami w głosie, przykładając do czoła złączone czubki 
palców. — Panie Boże, o nic Cię nie proszę, nic mi nie trzeba, daj mi tylko 
odpoczynek, ześlij spokój mocą Twoją przenajświętszą!
Jej zawodzenia budziły mnie; wybity ze snu, patrzyłem spod kołdry i ze strachem 
słuchałem jej gorącej modlitwy. Jesienny, mglisty ranek zagląda do kuchni przez 
szyby zalane deszczem; na podłodze, w zimnym zmroku, kołysze się szara postać, 
błagalnie wyciągając ręce; z jej małej głowy, spod zsuniętej chustki, opadają na 
szyję i plecy rzadziutkie jasne włosy; chustka wciąż spada jej z głowy, starucha 
poprawia ją gwałtownie lewą ręką i mamrocze:
—  Żebyś sczezła!
Zamaszystym ruchem uderza się po czole, brzuchu, ramionach i syczy:
—  A na synową ześlij karę za mnie, Panie Boże! Niech jej będą policzone 
wszystkie, wszystkie moje krzywdy! I otwórz oczy synowi mojemu — na nią i na 
Wiktorka! Panie miłosierny, dopomóż Wiktorkowi, wesprzyj go łaską swoją...
Wiktorek śpi tuż obok, na wyżce; rozbudzony jękami matki, wola sennym głosem:
~ Znów mama drze się od samego rana! To po prostu nieszczęście!
—  No, już śpij sobie, śpij — z zakłopotaniem szepcze starucha. Przez minutę, 
dwie kołysze się w milczeniu i nagle znów wzywa pomsty niebios:
- 334 -
—  Żeby im kości poskręcało!... Żeby z piekła nie wyjrzeli, o Panie...
Tak strasznie nie modlił się nawet dziadek. Po modlitwie budziła mnie:
—  Wstawaj, dość wylegiwania się, nie po to żyjesz!... Nastaw samowar, drzewa 
przynieś! Cóż to, łuczywa wieczorem nie przygotowałeś? Ach, ty!
Staram się wszystko robić szybko, żeby tylko nie słyszeć syczącego szeptu 
staruchy, ale niesposób jej dogodzić; miota się po kuchni jak zimowa zawieja i 
syczy przeciągle:
—  Ciszej, czorcie! Jak mi Wiktorka obudzisz, to ci tak dam, że popamiętasz! 
Biegnij do sklepiku...
W dzień powszedni kupowano na śniadanie dwa funty pszennego chleba i za dwie 
kopiejki groszowych bułeczek dla młodej gospodyni. Kiedy przynosiłem chleb, 
kobiety oglądały go nieufnie i ważąc go na dłoni pytały:
—  A dokładki nie było? Nie? Dalejże, otwórz usta! — i z tryumfem krzyczały: — 
Zeżarł dokładkę, widać resztki w zębach!
...Pracowałem z ochotą: lubiłem tępić w domu brud, myć podłogi, czyścić 
miedziane naczynia, dymniki, klamki u drzwi; nieraz słyszałem, jak mówiły o mnie, 
kiedy w domu był spokój:
—  Pracowity.
—  Schludny.
—  Tylko bardzo zuchwały.
—  No, bo też kto go wychowywał, mamo!
I obie starały się wpoić mi szacunek dla siebie, ale ja uważałem, że są 
niespełna rozumu, nie lubiłem ich, nie słuchałem i ciąłem się z nimi ząb za ząb. 
Młoda wiedziała prawdopodobnie, jak źle działają na mnie niektóre ich rozmowy, 
toteż upominała mnie coraz częściej:
- 885 *
—  Musisz parniej że wzięliśmy cię z żebraczej ro> dżiny! Twojej matce' 
p0darowałam jedwabną talmę! Z pacioreczkami!
Pewnego razu p0wiedziałem jej:
—  Czy za tę tal^ę mam z siebie skórę zedrzeć dla was?
—  Olaboga, przecież on nas może podpalić! — krzyknęła z przerażenie^
Byłem niezmiernie zdziwiony: dlaczego podpalić? Obie co rusz skarżyły się na 
mnie przed Wasilijem Sjergiejewem, on zaś upominał mnie surowo:
—  PJnuj się, bracie!
Ale pewnego razu zwrócił się do żony i do matki mówiąc bez gniewu:
—  Z was też są ziółka! Orzecie chłopakiem jak wołem. Inny dawno by drapnął albo 
wyciągnął kopyta od takiej roboty!...
Rozgniewało to obie kobiety aż do łez; żona tupiąc nogą krzyczała jak opętana:
—  Czyż można tak mówić przy nim, ty głupcze długowłosy! Co ja będę dla niego 
znaczyła po tym, coś powiedział? Jestem brzemienną kobietą.
Matka zawodziła płaczliwie:
—  Niech ci Bóg przebaczy, Wasiliju, ale zapamiętaj sobie moje słowa — zepsujesz 
chłopaka!
Kiedy rozgniewane odeszły, powiedział do mnie surowo:
—  Widzisz, czorciku, Jakie piekiełko mam przez ciebie? Najlepiej odeślę cię do 
dziadka i znów będziesz gałganiarzem!
Nie mogąc znieść obrazy odciąłem się:
—  Już lepiej być gałganiarzem niż pracować u was! Przyjęliście mnie na naukę, a 
czego mnie uczycie? Pomyje wynosić...
- K? -
Wziął mnie za włosy, bez bólu, ostrożnie, i zaglądając mi w oczy, powiedział 
zdumiony:
—  Cóż to, stawiasz się okoniem? To mi się, bracie, nie podoba, nie-e...
Myślałem sobie — przepędzą mnie, ale nazajutrz mój szef przyszedł do kuchni z 
rolką grubego papieru, z ołówkiem, trójkątem i liniałem w rękach.
—  Jak skończysz czyścić noże, to narysuj o — to!
Na arkuszu papieru była przedstawiona fasada jednopiętrowego domu z mnóstwem 
okien i sztukaterii.
—  Masz tu cyrkiel! Odmierz wszystkie linie, zaznacz ich końce na papierze 
punktami, potem poprowadź ołówkiem linie od punktu do punktu. Najpierw wzdłuż — 
to będą poziome, potem w poprzek — to będą pionowe. Jazda!
Bardzo się ucieszyłem, że dostałem czystą robotę i że się zaczęła nauka, ale 
patrzyłem na papier i na przybory z nabożnym strachem, nic nie rozumiejąc.
Jednakże natychmiast umyłem ręce i zasiadłem do nauki. Poprowadziłem na arkuszu 
wszystkie linie poziome, sprawdziłem — dobrze! Chociaż trzy — jak się okazało, 
były zbyteczne. Poprowadziłem wszystkie pionowe i ze zdumieniem zobaczyłem, że 
front domu zniekształcił się niedorzecznie: okna przesunęły się na miejsce 
przerw między oknami, a jedno z nich wyjechało poza ścianę i zawisło w powietrzu, 
w sąsiedztwie domu; wejście frontowe uniosło się do góry na wysokość pierwszego 
piętra, gzyms znalazł się pośrodku dachu, okienko strychu — na kominie.
Bliski płaczu, długo patrzyłem na te cuda nie do naprawienia, próbując zrozumieć, 
w jaki sposób to się stało, ale że nie zrozumiałem, postanowiłem naprawić błąd 
przy pomocy fantazji. Narysowałem na fasadzie domu, na wszystkich gzymsach i na 
krawędzi dachu wro-
12 — Gorki U                                  „  337 s.
ny, gołębie, wróble, a na chodniku przed domem — krzywonogich ludzi pod 
parasolami, niezupełnie osłaniającymi ich kalectwo. Wreszcie wypełniłem to 
wszystko biegnącymi na ukos kreseczkami i zaniosłem swojemu nauczycielowi.
Uniósł wysoko brwi, zmierzwił włosy i zapytał ponuro:
—  Co ta ma znaczyć?
—  Deszczyk pada — objaśniłem. — W czasie deszczu wszystkie domy wydają się 
krzywe, dlatego że deszczyk sam zawsze jest krzywy. Ptaki — to wszystko są ptaki 
— skryły się we framugach. Zawsze tak jest podczas deszczu. A tutaj ludzie 
biegną do domu. O, ta pani upadła, a to jest goniec z cytrynami...
—  Ślicznie dziękuję — powiedział mój szef i pochyliwszy się nad stołem tak, że 
włosami zamiatał papiery, zawołał ze śmiechem:
—  A niech cię licho porwie, ty wróblu-zwierzaku! Przyszła młoda gospodyni 
potrząsając brzuchem jak
beczułką, popatrzyła na moje dzieło i powiedziała do męża:
—  Spuść mu lanie!
Ale Sjergiejew zauważył pojednawczo:
—  To nic, mój początek też był nielepszy...
Po zaznaczeniu czerwonym ołówkiem błędów w fasadzie, dał mi nowy arkusz papieru.
—  Smaruj jeszcze raz! Będziesz kreślił tak długo, dopóki nie zrobisz tak, jak 
trzeba.
Druga kopia wypadła już lepiej, tylko że okno znalazło się na drzwiach ganku. 
N±e podobało mi się jednak, że dom jest pusty, zaludniłem go więc różnymi 
mieszkańcami: w oknach siedziały panie z wachlarzami w ręku, kawalerowie z 
papierosami; jeden z nich, niepalący,
-  33-8
pokazywał wszystkim „długiego nosa". Przed gankiem stał dorożkarz i leżał pies.
—  Dlaczego znów zabazgrałeś? — spytał Sjergiejew, rozgniewany.
Objaśniłem mu, że bez ludzi jest bardzo nudno, ale zaczął mi wymyślać:
—  Na diabła taka robota! Jak chcesz się uczyć, to się ucz! A to są tylko 
zbytki!...
Kiedy wreszcie udało mi się zrobić kopię fasady podobną do oryginału, był bardzo 
zadowolony.
—  No widzisz, jednak potrafisz! Jak tak dalej pójdzie, to zdaje się, dojdziemy 
z tobą szybko do ładu...
I zadał mi lekcję:
—  Zrób plan mieszkania: jak są rozmieszczone pokoje, gdzie są drzwi, okna, 
gdzie co stoi. Nic ci nie pokażę, rób sam!
Poszedłem do kuchni i rozmyślałem: od czego tu zacząć?
Na tym jednak skończyła się moja nauka sztuki kreślarskiej.
Podeszła do mnie stara gospodyni i spytała złowieszczo:
—  Chcesz kreślić?
Schwyciwszy mnie za włosy stuknęła moją twarzą o stół tak, że rozciąłem sobie 
nos i wargi, a potem podrygując podarła rysunek, zrzuciła ze stołu przybory do 
kreślenia i ująwszy się pod boki szydziła zwycięsko:
—  No, kreśl teraz! Niedoczekanie twoje, żeby obcy miał pracować, a brat jedyny, 
rodzony, miał iść precz!
Przybiegł mój szef, nadpłynęła jego żona i zaczęła się dzika awantura; wszyscy 
troje skakali sobie do oczu, pluli, wyli, a skończyło się na tym, że kiedy baby 
odeszły z płaczem, Sjergiejew powiedział:
«•
338
—  Na razie rzuć to wszystko, nie ucz się — sam widzisz, co się dzieje!
Było mi go żal: taki był sterany, bezbronny i do cna zahukany babskimi krzykami.
Już dawno zrozumiałem, że starucha nie chce, żebym się uczył, że umyślnie 
przeszkadza mi w pracy. Zawsze, zanim usiadłem do kreślenia, pytałem się jej:
—  Nie ma nic do roboty? Odpowiadała mi ponuro:
—  Jak będzie potrzeba, to ci powiem; a teraz, siedź za stołem, zbijaj bąki...
I po pewnym czasie posyłała mnie to tu, to tam albo mówiła:
—  Jakeś zamiótł schody frontowe? Po kątach śmieci, kurz! Idź, zamieć...
Szedłem, sprawdzałem — kurzu nie było.
—  Będziesz się ze mną sprzeczał? — krzyczała.
Pewnego razu oblała wszystkie moje wykresy kwasem, innym razem przewróciła na 
nie lampkę oliwną sprzed ikony; wyrządzała psoty jak mała dziewczynka, z 
dziecinną przebiegłośc.ą, nie umiejąc, jak dziecko, ukryć swej przebiegłości. 
Ani przedtem, ani potem nie widziałem nikogo, kto by tak łatwo i tak szybko 
wpadał w złość i tak namiętnie lubił wyrzekać na wszystko i na wszystkich. 
Wszyscy ludzie w ogóle lubią się skarżyć, ale ona robiła to ze szczególnym 
upodobaniem, jak gdyby śpiewała piosenkę.
Jej miłość do syna graniczyła z obłędem, śmieszyła mnie i przerażała swoją siłą, 
której nie mogę nazwać inaczej niż szaloną. Niekiedy po porannej modlitwie 
starucha stawała na stopniu pieca i oparłszy łokcie na zewnętrznej desce wyżki, 
szeptała żarliwie:
—  Ty moja pociecho nieoczekiwana, wybrańcze Boży,   krwi  moja   serdeczna,   
kryształowa,   diamentowa,
- 340 -
anielskie piórko leciutkie! Śpi... Spij, robaczku! Niech twoją duszyczkę radosny 
sen ukołysze, niech ci się przyśni narzeczona, krasawica najpiękniejsza, 
królewna, bo-gaczka, córka kupiecka! A nieprzyjacioły twoje niech sczezną, zanim 
ujrzą światło dzienne, a przyjaciele — stu lat niech dożyją, a dziewczęta — 
niech za tobą stadami chodzą jak kaczki za kaczorem.
Trudno mi powstrzymać się od śmiechu; ordynarny, leniwy Wiktor podobny jest do 
dzięcioła: jest równie pstry i długcnosy, równie uparty i tępy.
Szept matki budził go niekiedy, bełkotał wtedy przez sen:
—  Niech mama idzie do diabła! Co mi tu mama parska prosto w nos... Życie 
brzydnie!
Czasami pokornie schodziła ze stopnia uśmiechając się.
—  No śpij, śpij... grubianinie!
Niekiedy jednak nogi się pod nią uginały: otworzywszy usta i głośno dysząc, jak 
gdyby oparzyła sobie język, bezwładnie opadała na krawędź pieca; w kuchni 
klekotały jej zjadliwe słowa:
—  Ta-ak? To ty matce każesz iść do diabła, przeklę-tniku?... Ach, ty sromoto 
moja niezmazana, ty zadro przeklęta, diabeł cię we mnie tchnął! Lepiej byś zgnił, 
nim cię na świat wydałam!
Mówiła słowa brudne, słowa ulicznych pijaków. Strach było ich słuchać.
Spała mało, niespokojnie; niekiedy kilka razy w ciągu nocy zrywała się z pieca i 
kładła się przy mnie na kanapie budząc mnie.
—  Co się stało?
—  Milcz — szeptała żegnając się i przypatrując się czemuś w ciemnościach. — 
Święty Boże... Eliaszu-pro-
- 341  -
roku... Barbaro Męczenniczko... od nagłej i niespodziewanej śmierci zachowaj 
mnie...
Drżącą ręką zapalała świecę. Jej okrągła twarz o wydatnym nosie wydymała się z 
natężenia, szare oczy pełne trwogi przypatrywały się przedmiotom, odmienionym 
przez zmrok. Kuchnia jest duża, ale zastawiona szafami i kuframi; w nocy wydaje 
się mała. Żyją w niej cichutkim życiem promienie miesiąca, drży płomyk lampki 
wiecznie płonącej przed ikonami, na ścianie po-błyskują noże jak sople lodowe, z 
półek wychylają się czarne patelnie — czyjeś twarze bez oczu.
Starucha schodziła z pieca ostrożnie, jak z brzegu rzeki do wody, i człapiąc 
bosymi stopami szła do kąta, gdzie nad szaflikiem do pomyj wisiała iimywalnia z 
dwoma uchami, przypominająca odrąbaną głowę; stała tam również stągiew z wodą.
Zachłystując się i wzdychając starucha piła wodę, a potem patrzyła przez okno 
skroś błękitnawe arabeski szronu na szybach.
—  Boże, zmiłuj się nade mną... Zmiłuj się nade mną — szepcze błagalnie.
Niekiedy, zgasiwszy świecę, padała na kolana i zawodziła żałośnie:
—  Kto mnie kocha, mój Boże, komu na świecie jestem potrzebna?
Po wejściu na piec żegnała drzwiczki od komina i wsuwając w nie rękę sprawdzała, 
czy szczelnie są ustawione żelazne zastawki od wiatru; umazawszy sobie dłonie 
sadzami klęła okropnie, a po chwili tak jakoś nagle zasypiała, jakby ją 
przydusiła niewidzialna siła. Kiedy mi dokuczyła, myślałem: szkoda, że dziadek 
się z nią nie ożenił — już ona zalałaby mu sadła za skórę! A jej również nieźle 
by się dostało. Dokuczała mi często, ale bywały dni, kiedy jej twarz, obrzmiała, 
jakby
•   - 342 -
z waty, robiła się smutna, oczy tonęły we łzach, a słowa brzmiały przekonywająco:
—  Myślisz, że mi lekko? Urodziłam dzieci, wyniań-czyłam je, postawiłam na nogi 
— po co? Kucharką jestem u nich! Czy słodkie jest takie życie? Przyprowadził syn 
obcą babę i wyrzekł się dla niej matki rodzonej. Czy tale być powinno? Co?
—  To niedobrze — mówiłem z przejęciem.
—  A widzisz! Tak-tak...
I zaczynała mówić w bezwstydny sposób o synowej:
—  Byłam z nią nieraz w łaźni, dobrze się jej przyjrzałam! Miał się też na co 
połakomić... I to ma być piękność?...
O stosunku mężczyzny do kobiety mówiła zwykle w zdumiewająco plugawy sposób. Z 
początku słowa jej wzbudzały we mnie wstręt, ale szybko przywykłem słuchać ich 
uważnie, z wielkim zainteresowaniem, wyczuwając, że kryje się za nimi jakaś 
gorzka prawda.
—  Baba — to siła, baba samego Boga oszukała, tak, tak! — trajkotała uderzając 
dłonią po stole. — Przez Ewę wszyscy ludzie idą do piekła. Tak, widzisz!
O potędze kobiety mogła mówić bez końca; wydawało mi się zawsze, że swoimi 
wywodami, chce kogoś nastraszyć. Szczególnie dobrze zapamiętałem sobie to, że 
„Ewa oszukała Pana Boga".
W naszym podwórku była oficyna tej samej wielkości co i dom; z ośmiu mieszkań w 
obu budynkach cztery zajmowali oficerowie, piąte kapelan pułkowy. Całe podwórze 
było pełne ordynansów i gońców wojskowych, do których przychodziły praczki, 
pokojówki, kucharki; we wszystkich kuchniach rozgrywały się- codziennie sceny 
miłosne i tragedie ze łzami, urąganiem i bijatyką. Żołnierze bili się między 
sobą, bili się z kopaczami pracującymi u właściciela domu i bili kobiety. Na 
podwó-
- 343 -
rzu wciąż aż kipiało to, co się nazywa rozwiązłością, rozpustą — zwierzęcy, 
niepohamowany głód krzepkich, młodych mężczyzn. To życie, przepojone brutalną 
zmysłowością, bezmyślnym znęcaniem się i plugawą butą zwycięzców, było 
przedmiotem drobiazgowych i cynicznych rozważań moich gospodarzy podczas obiadu, 
podwieczorku i kolacji. Starucha zawsze wiedziała o wszystkich wydarzeniach na 
podwórku i opowiadała o nich z przejęciem i złośliwą satysfakcją.
Młoda słuchała tych opowiadań uśmiechając się bez słowa pełnymi wargami, Wiktor 
rechotał ze śmiechu, a Wasilij Sjergiejew krzywiąc się mówił:
—  Dość już, mamo...
—  Boże święty, już mi nawet słowa powiedzieć nie wolno! — skarżyła się 
plotkarka.
Wiktor podjudzał ją:
—  Jazda, niech mama gada, po co się krępować! Przecież tu sami swoi....
Starszy syn odnosił się do matki ze współczuciem, na którego dnie leżała odraza, 
unikał pozostawania z nią sam na sam, a jeśli się to zdarzyło, matka zasypywała 
go zaraz skargami na synową i z reguły prosiła o pieniądze. Pośpiesznie wsuwał 
jej do ręki rubla, trzy ruble, kilka srebrnych monet.
—  Niepotrzebnie wyłudzasz pieniądze, mamo... Nie żałuję ci ich, ale 
niepotrzebnie!
—  Przecież to dla biednych, na świece do cerkwi...
—  Dla jakich tam biednych! Zepsujesz do reszty Wiktora.
—  Nie kochasz brata, wielki grzech bierzesz na siebie! Odchodził opędzając się 
od niej.
Wiktor odnosił się do matki ordynarnie, z pogardą. Był strasznie żarłoczny, 
zawsze głodny. Co niedziela matka piekła placuszki i zawsze chowała kilka sztuk
- 344 -
do garnka stawiając go pod kanapę, na której sypiałem. Po powrocie z cerkwi 
Wiktor wyciągał garnek i mamrotał:
—  Nie mogłaś to więcej zostawić, gwoździe-kozery!
—  Żryj prędzej, żeby nie zobaczyli...
—  Naumyślnie powiem, że dla mnie placki kradniesz — widelce w butelce!
Pewnego razu wyciągnąłem garnek i zjadłem parę placuszków. Wiktor wytłukł mnie 
za to. Nie lubił mnie tak samo jak ja jego, znęcał się nade mną, kazał trzy razy 
na dzień czyścić sobie buty, a kiedy kładł się spać na wyżce, rozsuwał deski i 
pluł w szczeliny usiłując wycelować prosto w moją głowę.
Naśladując zapewne brata, który często mówił „zwie-rzaki-kwoki", Wiktor także 
miał swoje pogaduszki, ale wszystkie były zdumiewająco niedorzeczne i bez sensu:
—  Mamo — dokoła na prawo! — gdzie moje skarpetki?
Zamęczał mnie głupimi pytaniami:
—  Odpowiadaj, Aloszka, dlaczego pisze się „daj tyle", a mówi się „daktyle"? 
Dlaczego mówi się „potrawa", a nie „to trawa"? Dlaczego — „pantofelek", a nie 
„Felek to pan"?
Nie podobał mi się sposób mówienia ich wszystkich. Nawykły do pięknego języka, 
jakim mówili babcia i dziadek, nie rozumiałem z początku takich połączeń 
sprzecznych słów, jak „przeraźliwie śmieszne", „śmiertelnie chce mi się jeść", 
„strasznie wesoło"; wydawało mi się, że śmieszne nie może być przerażające, 
wesołe nie jest straszne i że kto chce jeść, nie szykuje się na śmierć.
Pytałem ich:
—  Czy można tak mówić? Kpili ze mnie:
- 345 -
—  Widzicie go, co za nauczyciel! Warto by ci uszu narwać!
Ale i powiedzenie „narwać uszu" wydawało mi się nieprawidłowe: można narwać 
trawy, kwiatów, orzechów.
Usiłowali mi udowodnić, że można także „narwać" uszu, ale to mnie nie 
przekonywało i z tryumfem mówiłem:
—  A jednak uszy nie są oberwane!
Dokoła było tyle okrutnej swawoli i brudnego bezwstydu — znacznie więcej niż na 
ulicach Kunawina, choć tam pełno było domów publicznych i „wesołych" dziewcząt. 
Czuło się nadto, że w Kunawinie za tym bezwstydem i okrutną swawolą kryje się 
coś, co usprawiedliwia konieczność tego okrucieństwa i bezwstydu — trudne, na 
pół głodne życie, ciężka praca. Tu ludzie żyli w dostatku i wygodach, ich życie 
zamiast pracy wypełniał niepojęty, niepotrzebny harmider i krzątanina. A na 
wszystkim ciążyła jakaś drażniąca, dokuczliwa nuda.
Żle mi tu było, ale czułem się jeszcze gorzej, kiedy w odwiedziny do mnie 
przychodziła babcia. Wchodziła tylnym gankiem, po wejściu do kuchni żegnała się 
przed obrazami, potem kłaniała się do ziemi młodszej siostrze; ten ukłon, niczym 
stupudowy ciężar, przyginał mnie ku ziemi, przytłaczał.
—  A, to ty, Akulino — niedbale i chłodno witała babcię moja gospodyni.
Nie poznawałem babci: skromnie zacisnąwszy wargi, z. obcą, zmienioną twarzą 
siadała cichutko na ławce przy drzwiach, koło szaflika z pomyjanai, i milczała 
jak winowajca, cicho i pokornie odpowiadając na pytania siostry.
Bolało mnie to i mówiłem ze złością:
m -
—  Gdzie babcia usiadła?
Dobrodusznie  mrugnąwszy  w moją stronę  karciła
mnie:
—  A ty siedź cicho! Tyś tu nie gospodarz!
—  On się zawsze wtrąca do nie swoich spraw, nie ma na niego żadnego sposobu — 
zaczynała starucha swoje skargi.
Niekiedy zjadliwie pytała się siostry:
—  Cóż, Akulino, po prośbie chodzisz?
—  Ciężka dola...
—  Kto nie ma wstydu, temu zawsze lekko.
—  Mówią, że Chrystus też żył z jałmużny...  ...
—  Bałwany tak mówią, heretyki, a ty, durna babo, słuchasz! Chrystus to nie 
żebrak, tylko syn Boży, w chwale przyjdzie — rzecze Pismo — sądzić żywych i 
umarłych... I umarłych, zapamiętaj to sobie! Nie ukryjesz się przed Nim, 
dobrodziejko, choćbyś się w proch obróciła... On tobie i Wasilijowi odpłaci za 
waszą pychę, za mnie, kiedym to czasami was, bogatych, o pomoc prosiła...
—  Jak mogłam, tak ci przecież pomagałam — dobrodusznie odpowiadała babcia. — A 
Pan Bóg już nam odpłacił, wiesz sama...
—  Za mało! Za mało...
Starucha długo piłowała babcię swoim niewyczerpanym gadulstwem, a ja słuchałem 
jadowitego zgrzytu jej słów i ogarniał mnie smutek i zdumienie: jak babcia może 
to znieść? I nie lubiłem jej w takich chwilach.
Z pokoju wychodziła młoda gospodyni i życzHwie.ki-wała głową na przywitanie:
—  Wejdźcie do jadalni, nic nie szkodzi, wejdźcie! Siostra krzyczała w ślad za 
babcią:
—  Wytrzyj nogi, wieś przecież jodłowa — na mokradłach jest 
zbudowana!                                        ..     -
- 34? -
Wasilij Sjergiejew witał babcię wesoło:
—  A, przemądra Akulina! Co słychać? Jak tam staruszek Kaszyrin, zipie jeszcze?
Babcia uśmiechała się do niego swym uśmiechem od serca.
—  Wciąż grzbiet zginasz, wciąż pracujesz?
—  Wciąż pracuję! Jak aresztant.
Babcia rozmawiała z nim przyjaźnie i miło, ale — jak starsza.
Niekiedy wspominał moją matkę:
—  Ta-ak, Warwara Wasiliewna... To była kobieta! — jak dąb! Prawda?
Jego żona wtrącała swoje trzy grosze, zwracając się do babci:
—  Pamiętacie, podarowałam jej talmę, czarną, jedwabną, z pacioreczkami?
—  A jakże...
—  Talma była jeszcze całkiem jak nowa...
—  Ta-ak — mruczał szef — talma, palma, a życie— szelma!
—  Co ty wygadujesz? — podejrzliwie pytała żona.
—  Ja? Tak sobie... Dni wesołe przemijają, dobrzy ludzie wymierają...
—  Nie rozumiem, co to ma do rzeczy — karciła go z niepokojem.
Potem prowadzą babcię, żeby obejrzała noworodka, ja sprzątam ze stołu brudny 
serwis do herbaty, a Sjergiejew mówi do mnie półgłosem, w zamyśleniu:
—  Dobra staruszka ta twoja babcia...
Jestem mu głęboko wdzięczny za te słowa, a kiedy zostaję sam na sam z babcią, 
mówię jej z bólem w sercu:
—  Dlaczego tutaj przychodzisz, dlaczego? Przecież widzisz, jacy oni są...
—  Ech, Alosza, ja wszystko widzę — odpowiadała pa-
- 343 -
trząc na mnie z dobrym uśmiechem na cudownej twarzy. Robi mi się przykro: 
wiadomo, że ona wszystko widzi, wszystko wie; wie także i o tym, co się dzieje w 
mojej duszy w tej chwili.
Obejrzawszy się ostrożnie, czy kto nie nadchodzi, obejmuje mnie i mówi tkliwie:
— Nie przyszłabym, gdyby ciebie tu nie było... Na co mi cm? Ale dziadek 
zachorował, musiałam chodzić koło niego, nie pracowałam, pieniędzy nie mam... A 
syn, Michał, Saszę wypędził, trzeba chłopca żywić, przyodziać. Obiecali płacić 
za ciebie sześć rubli na rok, więc — myślę sobie — może choć rubla dadzą. 
Przecież już blisko pół roku u nich jesteś... I szepcze mi na ucho: — Kazali mi 
cię skarcić, wyłajać; nie słuchasz nikogo, mówią. Żebyś to tak, duszo gołębia, 
pobył u nich, przecierpiał ze dwa latka, póki nie okrzepniesz! No jak, pocier-
pisz?
Obiecałem cierpieć. Ale jakże to trudno! Dławi mnie to życie — nędzne, nudne, 
wypełnione po brzegi zabiegami o jadło; żyję jak we śnie.
Niekiedy myślę sobie: trzeba uciekać! Ale na dworze przeklęta zima, po nocach 
wyją zamiecie, w^atr hula na strychu, trzeszczą belki ściskane mrozem — dokąd tu 
uciec?
Na spacery mnie nie puszczano, zresztą nie było na to czasu; krótki dzień zimowy 
schodził niepostrzeżenie na krzątaninie domowej.
Obowiązany jednak byłem chodzić do cerkwi: co sobotę na nieszpory, co niedzielę 
— na sumę.
Do cerkwi chodziłem z przyjemnością. Stojąc w jakimś kącie, gdzie było 
przestronniej i ciemniej, lubiłem patrzeć z daleka na ikonostas, jakby 
topniejący w płomieniach świec i spływający ciemnozłotymi strugami
- 34? -
na s^           f pną posadzkę nawy; wolniutko poruszają
sif? Cie^»l^Łcie ikon, wesoło migocze złota koron-ka Q^rsu B^ płomienie świec 
zawisły w błękitnawy^           ^?, jak złote Pszczoiy> a głowy dziewcząt i 
kobiet>V^let^jobne do kwiatów.
^szy * K°*a sP*ata s^ harmonijnie ze śpiewem chój^u w. jkO żyje dziwnym życiem 
baśni, cała cer-kie4r koł' s& wolniutko, niczym kolebka, w gęstej j^ 
smoła^ctar1^ Pustce-
niekiedy vvy^awa^° m* s^' ze cer^ew les^ pogrążona w §łębi jeziora, ze sis- 
skryła pod ziemię, aby żyć osobliwy^ odmiennym od wszystkiego życiem. 
Prawdopodobnie skojarzyłem to wrażenie z opowiadaniem babci ° grodzie Kitieżu; 
często, kiwając się sennie wraz ze wszystkim, co mnie otaczało, ukołysany 
śpiewem chóru, szeptem modlitw, westchnieniami ludzi, powtarzałem w pamięci 
melodyjną, smutną legendę:
Obiegły przeklęte hordy tatarskie Nieprzebranym, plugawym mrowiem, Obiegły, 
pogany, sławne miasto Kitież W jasny dzień boży, o świtaniu...
O miłosierny Boże nasz, Panie,
O przenajświętsza Bogurodzico!
Och, zezwólcie sługom swoim kornym
Dokończyć nabożeństwa rannego,
Dosłuchać Pisma świętego!
°ch, nie oddajcie Tatarowi Cerkwi świętej na pokalanie, z°n i dziewic — na 
pohańbienie, Malych dzieciątek — na pośmiewisko, Siwiutkich starców — na śmierć 
okrutną!
Usłyszał dobry Pan stworzenia,
słyszała Bogurodzica
Je gorące westchnienia,
Efeskie błagania.
* w   ł Pan wszego stworzenia
Do archanioła Michała:
— A idź no tam, Michale,
Zatrząś no ziemią pod  Kitieżem,
Zanurz gród Kitież w głębi jeziora;
I niech się tam ludzie modlą
Bez ustanku, bez wytchnienia
Od samej jutrzni aż do nieszporów,
Wszyscy mszy świętej niechaj słuchają
Po wieczne czasy, na wieki wieków!
W owym czasie byłem napełniony wierszami babci jak ul miodem; zdaje się nawet, 
że moje myśli przybierały kształt jej wierszy.
W cerkwi nie modliłem się; przykro mi było w obliczu Boga babci powtarzać 
gniewne modlitwy i pokutnicze psalmy dziadka; byłem przeświadczony, że nie mogą 
Mu się podobać, jak i mnie się nie podobały; zresztą te modlitwy są wydrukowane 
w książkach, a więc Pan Bóg umie je na pamięć jak wszyscy ludzie, co czytać 
umieją. Toteż w cerkwi, kiedy serce wypełniała błoga, nieokreślona tęsknota lub 
kiedy gryzły je i szarpały drobne przykrości minionego dnia, próbowałem sam 
układać modlitwy. Wystarczyło, że pomyślałem o mojej smutnej doli, a już słowa 
same przez się, bez trudu, układały się w skargę:
O, Panie, Panie, żyć mi niewesoło! Chciałbym dorosłym być jak najprędzej! Wybacz 
mi, Boże, lecz sił mam za mało, Ani rusz dalej — dosyć już tej nędzy! Babka 
Matriona, wiedźma przeklęta, Łaje i wilkiem wciąż na mnie patrzy, W kąt poszła 
dawno moja nauka, Gorzko mi, słono — życie się przykrzy!
Wiele „modlitw" pamiętam po dziś dzień; praca mózgu w okresie dzieciństwa żłobi 
w duszy głębokie rysy, które często nie zabliźniają się przez całe życie.
^ sai -
W cerkwi było mi dobrze, oddychałem w niej pełną piersią jak w lesie i w polu. 
Maleńkie serce, które doznało już tysiąca krzywd, zbrukane okrutną brutalnością 
życia, oczyszczało się w niejasnych, gorących marzeniach.
Do cerkwi chodziłem jednak tylko podczas wielkich mrozów albo gdy wściekła 
zadymka szalała po mieście, kiedy to wydaje się, że niebo zamarzło i wiatr 
postrzępił je na chmury śniegowe, że ziemia także zamarzła pod śnieżnymi zaspami 
i nigdy już nie zmartwychwstanie, nie wróci do życia.
Podczas cichych nocy bardziej lubiłem chodzić po mieście, z ulicy na ulicę, 
docierając do najgłuchszych zaułków. Idziesz niekiedy, jakbyś się na skrzydłach 
unosił; jesteś sam, jak księżyc na niebie; przed tobą pełznie twój cień, gasi 
iskry światła na śniegu i śmiesznie się potyka o słupy, o płoty. Środkiem ulicy 
kroczy stróż nocny w ciężkim kożuchu, z grzechotką w ręce; obok niego — drżący z 
zimna pies.
Niezdarny człowiek podobny jest do psiej budy, która uciekła z podwórza i idzie 
sobie ulicą, nie wiadomo dokąd; strapiony pies podąża za nią.
Czasami przejdą obok wesołe panny i kawalerowie; myślę sobie wtedy, że i oni 
uciekli z nieszporów.
Od czasu do czasu przez lufciki oświetlonych okien bije w czyste powietrze fala 
jakiejś osobliwej woni — delikatnej, niezwykłej, budzącej myśl o innym, nie 
znanym mi życiu. Staję pod oknem, wciągam zapach i nasłuchując myślę sobie: co 
to za życie, jacy ludzie mieszkają w tym domu? W cerkwi nabożeństwo, a tu — 
bawią się wesoło, śmieją się, grają na jakichś osobliwych gitarach; przez 
lufciki szeroką falą płyną dźwięki miedzianych strun.
Szczególnie interesował mnie parterowy, przysadzi-
sty dom na skrzyżowaniu bezludnych ulic — Tichonow-skiej i Martynowskiej. 
Natknąłem się na niego pewnej księżycowej nocy, w czasie odwilży przed ostatkami. 
Z kwadratowego lufcika razem z ciepłą parą płynął na ulicę niezwykły dźwięk, jak 
gdyby ktoś bardzo silny i dobry śpiewał z zamkniętymi ustami; słów nie było 
słychać, ale pieśń wydawała mi się zdumiewająco znajoma i zrozumiała, choć w 
słuchaniu przeszkadzał dźwięk strun, natrętnie przerywający tok pieśni. Usiadłem 
na podmurowaniu wyobrażając sobie, że ktoś gra na osobliwych skrzypkach o 
cudownej mocy, ale słuchanie ich sprawia wprost ból, jest ponad siły człowieka 
Niekiedy skrzypki zawodziły z taką siłą, że wydawało się — cały dom drży i 
dzwonią szyby w oknach. Kapało z dachu; z moich oczu także kapały łzy.
Znienacka podszedł stróż nocny i zepchnął mnie z podmurowania pytając:
—  A ty czego sterczysz?
—  Muzyka — objaśniłem.
—  To co z tego! Wynocha!..,
Szybko obiegłem dokoła ulice dzielnicy i znów powróciłem pod okno, ale w domu 
już nie grano; z okienka buchał na ulicę donośny, wesoły gwar; było to tak 
niepodobne do tamtej smutnej muzyki, jak gdybym ją był słyszał we śnie.
Prawie co sobotę biegłem pod ten dom, ale tylko raz jeden, wiosną, znów 
usłyszałem tam wiolonczelę; jej śpiew dźwięczał prawie bez przerwy do północy. 
Kiedy wróciłem do domu, obito mnie.
Nocne spacery pod zimowymi gwiazdami, po opustoszałych ulicach, bardzo mnie 
wzbogacały duchowo. Umyślnie wybierałem uliczki oddalone od centrum: w 
śródmieściu było dużo latarni — mogli mnie zauważyć znajomi moich gospodarzy i 
donieść im, że chodzą
23 — Gorki II                                _ 353 _
po mieście zamiast iść do cerkwi — przeszkadzali pijani, stójkowi i „wesołe 
dziewczęta". Na dalekich od centrum uliczkach można było zaglądać do parterowych 
okien, jeżeli tylko były niezbyt zamarznięte i bez zasłonek.
Wiele różnych obrazków dały mi zobaczyć te okna: widziałem, jak ludzie modlą się, 
całują, biją, grają w karty, jak zatroskani, rozmawiają z sobą bezdźwięcznie. 
Przed moimi oczami, jak w panoramie za dwa grosze, przesuwało się nieme, rybie 
życie.
Zobaczyłem kiedyś w suterenie, przy stole, dwie kobiety — jedna była młodziutka, 
druga nieco starsza; naprzeciw nich siedział długowłosy gimnazista i wymachując 
ręką czytał im książkę. Młodsza słuchała, w skupieniu ściągnąwszy brwi, oparta o 
poręcz krzesła; starsza — szczuplutka, o wspaniałych włosach — nagle zakryła 
twarz dłońmi i ramiona jej zadrżały; gimnazista odrzucił książkę na bok, a kiedy 
młodsza dziewczyna, zerwawszy się nagle, wybiegła, padł na kolana przed tą ze 
wspaniałymi włosami i zaczął całować jej ręce.
W innym oknie podpatrzyłem, jak wielki, brodaty mężczyzna, posadziwszy sobie na 
kolanach kobietę w czerwonej bluzce, huśtał ją jak dziecko; widocznie coś 
śpiewał, szeroko otwierając usta, z wytrzeszczonymi oczami. Kobieta trzęsła się 
ze śmiechu i przechylała się w tył, fikając nogami; on podnosił ją i znów 
śpiewał, a ona znów się śmiała. Patrzałem na nich długo i odszedłem dopiero 
wówczas, kiedy zrozumiałem, że zabawa zanosi się na całą noc.
Wiele obrazków tego rodzaju utkwiło mi na zawsze w pamięci; były one dla mnie 
tak pociągające, że często spóźniałem się do domu. Budziło to podejrzenie moich 
gospodarzy, którzy wypytywali mnie wtedy:   N
- 354 -
__ w której cerkwi byłeś? Który pop odprawiał nabożeństwo?
A że znali wszystkich popów w mieście i wiedzieli, jaka ewangelia przypada na 
dany dzień — wiedzieli właściwie wszystko i łatwo im było przyłapać mnie na 
kłamstwie.
Obie kobiety czciły gniewnego Boga mojego dziadka. Boga, który żądał, aby 
zbLżano się do niego ze strachem; Jego imię miały zawsze na ustach, nawet w 
czasie kłótni groziły sobie wzajemnie:
—  Poczekaj! Pan Bóg cię skarze... On ci już przytrze rogów, ty podła!...
W niedzielę, w pierwszym tygodniu postu, stara piekła placuszki, które się jej 
wciąż przypalały; rozczer-wieniona od ognia, krzyczała ze złością:
—  A niech was wszyscy diabli!...
Nagle, powąchawszy patelnię, zachmurzyła się, cisnęła na ziemię widełki do jej 
podnoszenia i zawyła:
—  Rany boskie, przecież to patelnia od mięsa, nieczysta! Nie wyżarzyłam jej w 
pierwszy dzień postu* Olaboga!
Uklękła i błagała ze łzami:
—  Panie miłosierny, przez rany Twoje święte przebacz mi, grzesznej! Nie karz 
mnie, głupiej staruchy, o Panie...
Upieczone placki dano psom, patelnię wyżarzono, a synowa odtąd w czasie kłótni 
wypowiadała świekrze:
—  Wy nawet w czasie postu pieczecie na patelniach od mięsa...
Obie wplątywały Boga we wszystkie sprawy domowe, we wszystkie drobiazgi swego 
ograniczonego życia: nadawało to pozorów znaczenia i powagi ich ubogiemu życiu, 
czyniło z niego jak gdyby bezustanną służbę ja~
:»?
- 355 -
kiejś wyższej sile. To wciąganie Boga do byle jakich błahostek przygnębiało mnie; 
mimo woli wciąż rozglądałem się po kątach, czując nad sobą czyjś niewidzialny 
nadzór, a nocami chwytał mnie zimny strach przyczajony w kącie kuchni, gdzie 
przed ciemnymi ikonami - płonęła nieustannie lampka oliwna.
Obok półki jest wielkie okno — dwie ramy rozdzielone listwą. Bezdenna, granatowa 
pustka zagląda prze» szyby; wydaje się, że dom, kuchnia, ja — że wszystko wisi 
na samej krawędzi tej pustki: wystarczy gwałtowniejszy ruch, a wszystko runie w 
tę granatową, zimną otchłań i poleci dokądś obok gwiazd, w martwej ciszy, 
bezdźwięcznie, jak kamień rzucony w wodę. Długo leżałem nieruchomo, bojąc się 
obrócić z boku na bok, w oczekiwaniu straszliwego końca, który mnie czeka.
Nie pamiętam, w jaki sposób wyleczyłem się z tego strachu, ale wiem, że 
wyleczyłem się szybko; pomógł mi w tym, oczywiście, dobry Bóg babci. Myślę, że 
już wtedy zrozumiałem prostą prawdę: nie zrobiłem przecież nic złego, bez winy 
nie może mnie spotkać kara, a za cudze grzechy nie ponoszę odpowiedzialości.
Często zamiast na mszę, szedłem na wagary, szczególnie wiosną; jej przemożna 
siła nie pozwalała mi stanowczo pójść do cerkwi. A jeżeli dawano mi dwukopiej-
kówkę na ofiarę — byłem ostatecznie zgubiony: kupowałem kostki do gry, przez 
całe nabożeństwo grałem z chłopcami i z reguły spóźniałem się do domu. Pewnego 
razu tak się spisałem, że przegrałem całe dziesięć kopiejek, jakie mi dano na 
wypominki i proskurę. Nie było innej rady — musiałem ściągnąć cudzą proskurę z 
tacy, którą diaczek wyniósł z ołtarza.
Namiętnie lubiłem gry — rozpalały mnie do nieprzytomności. Byłem bardzo zręczny 
i silny, toteż wkiótce
- 356 -
zasłynąłem na sąsiednich ulicach jako najlepszy gracz w kości, w kule czy w 
wybij ankę.
W czasie wielkiego postu kazano mi się przygotować do komunii i oto idę 
spowiadać się do naszego sąsiada, ojca Dorimiedonta Pokrowskiego. Sądziłem, że 
to człowiek surowy, a miałem na sumieniu wiele grzechów w stosunku do niego: 
rzucałem kamieniami w altanę w jego ogrodzie, miałem ciągłe zatargi z jego 
dziećmi, w ogóle ojciec Dorimiedont mógł mi wypomnieć niemało różnych przewinień, 
którymi sprawiłem mu przykrość. Gnębiło mnie to bardzo i kiedy stałem w 
ubożuchnej cerkwi, czekając swojej kolei na spowiedź, serce biło mi niespokojnie.
Ojciec Dorimiedont przywitał mnie jednak dobrodusznie, gderliwym okrzykiem:
—  A, sąsiad... No, uklęknij! Czym zgrzeszyłeś? Nakrył mi głowę ciężkim 
aksamitem; dusiłem się od
tapaehu wosku i kadzidła, mówić było mi trudno i nie chciało się.
—  Słuchasz starszych?
—  Nie.
—  Mów — zgrzeszyłem! Nieoczekiwanie dla samego siebie wypaliłem:
—  Kradłem proskury.
—  Jakże to? Gdzie? — spytał duchowny powoli, p*> chwili namysłu.
—  W cerkwi Trzech Arcykapłanów, w cerkwi Sw Mikołaja, w Pokrowskiej...
—  Ho-ho, we wszystkich cerkwiach! To, bracie, niedobrze... Grzech — rozumiesz?
—  Rozumiem.
—  Mów — zgrzeszyłem!   Nierozumny!   Czyś  kradł, aby je zjeść?
- 357
Czasem zjadłem, a czasami — przegram pieniądze w kości, a tu trzeba przynieśc do 
domU proskurę, no to kradłem...
Ojciec Dorimiedont zaczął niezrozumiale coś szeptać znużonym głosem, potera 
zadał mi jeszcze kilka pytań i nagle powiedział ostro:
—  A nie czytałeś książek nielegalnych?
Nie zrozumiałem oczywiście 0 co mU chodzi, j zap„ tałem:
—? Czego?
—  Książek zakazanych nie czytałeś?
—  Nie, żadnych...
—  Odpuszczone są winy twoje... Wstań! Spojrzałem mu w twarz ze zdziwieniem: 
wydawała
mi się zamyślona i dobra. Czułem się zakłopotany, mia-, ^?2?*? sumienia: moi 
gospodarze wysyłając mnie do spowiedzi naopowiadali o niej wiele strasznych 
rzeczy wiele okropności, i nakłaniali, bym ze skruchą wyznał wszystkie 
przewinienia.
—  Rzucałem w waszą ???? karnieniami — oświadczyłem nagle.
Duchowny podniósł gł0we ? ??^????!:
—  To także bardzo niedobrze! Możesz odejść...
—  I w psa rzucałem...
- Następny! — zawołał 0jciec Dorimiedont nie patrząc już na mnie.
Odszedłem czując, że mnie skrzywdzono i oszukano; w takim napięciu, w takim 
strachu czekałem na tę spowiedź, tymczasem okazało się> że to nie było ani 
straszne, ani nawet ciekawe! Ciekawe było tylko pytanie o nieznane mi książki; 
przypomniałem sobie gimnazistę pytającego w suterenie k^iążką kobietom, 
przypomniałem sobie Dobrą Sprawę _ on także mia} dużo czarnych ssiąg, grubych, z 
niezrozumiałymi rysunkami.
- 358 -
Nazajutrz dano mi piętnaście kopiejek i wyprawiono do komunii. Wielkanoc była 
późna, śnieg już dawno stopniał, ulice obeschły, na drogach podnosił się kurz; 
dzień był słoneczny, radosny.
Koło cerkiewnego muru grała hazardowo w kości duża kompania rzemieślników; 
zdecydowałem, że zdążę jeszcze do komunii, i poprosiłem graczy:
—  Przyjmijcie mnie!
—  Kopiejka wkupnego — rzekł wyniośle ospowaty, rudy mężczyzna. Niemniej   
wyniośle  odpowiedziałem:
—  Stawiam trzy na drugą parę na lewo!
—  Pieniądze na metę! I zaczęła się gra!
Rozmieniłem piętnastokopiejkówkę i położyłem trzy kopiejki pod parę kostek na 
długiej mecie; kto strąci tę parę, bierze moją stawkę, kto chybi, ten mnie płaci 
trzy kopiejki. Poszczęściło mi się: dwóch celowało w moje pieniądze i obaj nie 
trafili; wygrałem sześć kopiejek i to od dorosłych mężczyzn! To mnie bardzo 
podniosło na duchu...
Ale któryś z graczy powiedział:
—- Miejcie go na oku, chłopaki, bo da nogę z wygraną...
Uraziło mnie to i oświadczyłem z zapalczywością, jakby kto w bęben uderzył:
—  Dziewięć kopiejek na lewą ostatnią parę!
Nie wywarło to jednak na graczach najmniejszego wrażenia, tylko jakiś chłopak, 
mój rówieśnik, krzyknął ostrzegawczo:
—  Uwaga! — on ma szczęśliwą rękę! To, kreślarz ze Zwiezdinki, dobrze go znam!
Jakiś szczupły rzemieślnik, sądząc po zapachu kuśnierz, powiedział złośliwie:
—  Takie z ciebie diablątko? Ano, dobrze...
- 355 -
Wycelował,  strącił zręcznie  moją stawką  ołowianą kulką i spytał nachylając 
się do mnie: -^ No co, beczysz? Odpowiedziałem:
—  Na ostatnią prawą — trzy!
—  Znów zmiotę — pochwalił się kuśnierz, ale przegrał.
Więcej niż trzy razy z rzędu nie wolno było stawiać pieniędzy, zacząłem więc 
strącać cudze stawki i wygrałem jeszcze cztery kopiejki .i całą kupę kostek. 
Kiedy jednak znów przyszła na mnie kolej, postawiłem trzy razy i przegrałem 
wszystkie pieniądze — w samą porę: msza się skończyła, biły dzwony, ludzie 
wychodzili z cerkwi.
—  Żonę masz? — spytał kuśnierz próbując mnie chwycić za włosy, wykręciłem się 
jednak i uciekłem. Dopędziłem jakiegoś odświętnie ubranego chłopca i spytałem go 
grzecznie:
—  Czy byłeś u komunii?
—  A bo co? — odpowiedział obrzucając mnie podejrzliwym spojrzeniem.
Poprosiłem go, aby opowiedział mi, jak się to odbywa, co mówi duchowny, kiedy 
udziela komunii, i co ja powinienem robić.
Wyrostek surowo popatrzył na mnie spode łba i groźnym głosem ryknął:
—  Łazikowałeś, zamiast iść do komunii, heretyku? No, to mc u ^e powiem> niech d 
tam o.dec wygarb
skórę-
Pobi,głem do domu przekonany) że będą mn.e     p_
tywaU o wszystko i że ani chybi dowiedzą się, że nie by-lem v komunii.                                                             
J
0 fjSCha ^^^ P° ??2?™??????> spytała mnie tylko
- ??? -
__ A diaczkowi za dobre słowo — dużo dałeś?
__ Piątkę — odpowiedziałem bez namysłu.
— I trzy kopiejki byłoby dosyć, a dwie — tobie by zostały, ty strachu na wróble!
...Wiosna. Każdy dzień przystrojony jest w coś nowego, każdy nowy dzień jest 
jaśniejszy, milszy. Pachnie odurzająco młodą trawą, świeżą zielenią brzóz, coś 
ciągnie nieprzeparcie w pole: iść i posłuchać skowronka leżąc na ciepłej ziemi 
twarzą do góry. A ja czyszczę zimowe ubrania, pomagam układać je w kufrze, 
kruszę liście tytoniowe, trzepię meble, od rana do wieczora krzątam się dokoła 
nieprzyjemnych spraw, które mnie nic nie obchodzą.
Wolnego czasu nie mam czym wypełnić. Na naszej ubogiej ulicy jest pusto, dalej — 
nie wolno mi chodzić, na podwórzu — źli, zmęczeni kopacze, rozczochrane kucharki 
i praczki, co wieczór — psie wesela. Wszystko to przejmuje mnie wstrętem i razi 
do tego stopnia, że chciałoby się oślepnąć.
Idę na strych wziąwszy z sobą nożyce i różnokolorowy papier, wystrzygam 
koronkowe wzory i przystrajam nimi krokwie.
Bądź co bądź — to pokarm dla mojej tęsknoty. Czuję niepokój w sercu, pragnę iść 
dokądś, gdzie mniej śpią, mniej się kłócą, nie tak natarczywie oblegają Boga 
skargami, nie tak często krzywdzą ludzi pochopnym sądem.
...W sobotę wielkanocną przynoszą do miasta cudowny obraz Matki Boskiej 
Władymirskiej z orańskiego klasztoru; ikona gości w mieście do połowy czerwca i 
odwiedza wszystkie domy, wszystkie mieszkania w każdej parafii.
U moich gospodarzy zjawiła się w dzień powszedni rano; czyściłem w kuchni 
miedziane naczynia, kiedy
361 -
młoda gospodyni krzyknęła z pokoju strwożonym głosem:                                                                           
°
__ Otwieraj wejście frontowe — Orańską niosą!
Rzuciłem się na dół, brudny, z rękami umazanymi łojem  i   tłuczoną   cegłą,   i  
otworzyłem   drzwi.  Młody mnich z lampką w jednej i kadzidłem w drugiej ręce 
warKn3ł cichutko: — Spisz czy co? Pomagaj...
Dwóch obywateli wnosiło po wąskich schodach ciężki kiot z ikoną; pomagałem im 
podtrzymując brudnymi rękami i ramieniem brzeg szafki; z tyłu tupotali opaśli 
zakonnicy, niechętnie śpiewając niskimi głosami: „Przenajświętsza Bogurodzico, 
módl się za na-ami.„" Pomyślałem sobie ze smutnym przeświadczeniem: „Obrazi się 
na mnie, że niosę ją taki brudny, i ręce mi uschną..."
Postawiono ikonę w rogu naprzeciw drzwi, na dwóch krzesłach przykrytych czystym 
prześcieradłem. Po bokach kiotu stanęli podtrzymując go dwaj mnisi, młodzi i 
piękni, i — jak aniołowie — promiennie niebieskoocy, o bujnych, pięknych włosach.
Odprawiano uroczyste nabożeństwo. „O Matko Przecudowna" — intonował rosły pop 
wysokim głosem i wciąż dotykał szkarłatnym palcem opuchniętego płatka ucha, 
ukrytego w bujnych włosach.
„Przenajświętsza Bogurodzico, zmiłuj się nad na-ami" — śpiewali mnisi znużonymi 
głosami.
Kochałem Bogurodzicę; według opowiadań babci to ona rozsiewa na ziemi, biednym 
ludziom na pociechą, wszystkie kwiaty, wszystkie radości, wszystko, co dobre i 
piękne. Toteż kiedy należało złożyć pocałunek na je) ręce — nie uważając, jak to 
czynią dorośli, z drżeniem serca pocałowałem ją w twarz, w usta.
Ktoś chwycił mnie potężną łapą i cisnął w kąt przy
- 362 -
drzwiach. Nie zachowało mi się w pamięci, jak odeszli mnisi zabierając ikonę, 
ale jedno pamiętam bardzo dobrze: siedziałem na ziemi, a gospodarze stanąwszy 
nade mną, z wielkim strachem i niepokojem rozważali, co się teraz ze mną stanie.
—  Trzeba pomówić z jakimś co uczeńszym duchownym — mówił mój szef i łajał mnie 
dobrotliwie:
—  Prostaku nieokrzesany! Cóż to, nie rozumiesz, że nie wolno całować w usta? A 
przecież... do szkoły chodziłeś, uczyłeś się...
Przez kilka dni czekałem jak skazaniec — co też się stanie? Trzymałem kiot z 
Matką Boską brudnymi rękami, nieprzepisowo złożyłem pocałunek — nie ujdzie mi to 
na sucho, nie ma mowy!
Widocznie jednak Matka Boska darowała mi ten mimowolny grzech, wypływający ze 
szczerej miłości. Albo może jej kara była tak lekka, że jej nie zauważyłem w 
powodzi ciągłych kar, jakich doświadczałem od dobrych ludzi?
Niekiedy, aby podrażnić starą gospodynię, mówiłem
z pokorą:
—  A Matka Boska widocznie zapomniała mnie ukarać...
—  Poczekaj! — zjadliwie groziła starucha. —- Jeszcze zobaczymy...
...Ozdabiając belki strychu wycinankami z różowych papierków od herbaty, 
arkusikami sreberka, liśćmi i różnymi różnościami, śpiewałem na nutę pieśni 
religijnych wszystko, co mi tylko przychodziło na myśl, jak to robią Kałmucy w 
czasie podróży:
Siedzą na poddaszu Z nożycami w ręku, Tnę i tnę papierki... Nudno nieukowi!
- 363 -
Gdybym psem był, biegłbym,
Gdzie mi  się podoba,
A tak — krzyczy na mnie
I duży, i mały:
Siedź i milcz, smarkaczu,
Milcz, dopókiś cały!
™JL ^ °g^dając moje dzieło uśmiechała się i ki-Pewn      ' ~ MÓgłbyŚ tak kuchnię 
P"yozdobić...
rżał dzi?° raZU przyszedł na strych gospodarz, obej-— Z h    ^ moich' westchnął 
i powiedział:
dar* /       ?? JeSteŚ' Pieszkow, niech cię licho... Ku-
Dał          ?? będzle CZy C0? Kt0 t0 wie-
m wieiką mikołajowską pięciokopiejkówkę.
i zawSr°WaIem USZka Z cienkieS° drutu do monety miefep,, , ?-? ją' jak meda1' na 
naJbardziej widocznym nak Z"?? m°iCh rożnokolorowych wycinanek. Jedna nlPyWie 
dnia moneta razem z uszkami znikła: na pewno ściągnęła ją starucha!
V
skWiku^ mlm° Wszystk0 «ciekłem. Poszedłem rano do przy mniP° °hleb ?? śniadanie' 
a sklepikarz kłócąc się Sklmib-aJ? Z Z°ną uderzył W Po głowie odważnikiem. miS 
zeb , ^??§1? ? Ulkę ? tam uPadła= ??? i odwi^i Slę lud2ie' k0bietę wsadzono na 
dorożkę inieoczel        d° szPitala- Pobiegłem  za  dorożkarzem
warle na??? ^ 8SmegP 8????? Znalazłem sie- na bul" Ła^n        °łgą Z 
dwudziestokopiejkówką w ręce.
na świec^^f Wi°Senny dZleń- W°łga r°zlała Szerok0> lak mvsz       ?     gWarn°' 
swobodnie- a Ja żyłem dotąd
SjergieewP     •mi°tłą-P0Stan0Wiłem'Że  ???  Wróc^d0 SmaI°W \?? PÓJdę d° babci> 
d0 K^awina; nie
w oZ  ???     ,°?' był°by   ^   WStyd   S^rzeć   W w oczy, a x dziadek 
naigrawałby się ze mnie.
- 364 -
Dwa, trzy dni włóczyłem się nad rzeką żywiąc się u dobrodusznych tragarzy, 
nocując z nimi na przystaniach; a potem jeden z nich powiedział:
—  Ty, chłopcze, widzi mi się, na próżno tu się obijasz! Idź na statek „Dobry", 
tam jest potrzebny pomy-wacz naczyń...
Poszedłem. Wysoki, brodaty bufetowy w czarnej, jedwabnej czapeczce bez daszka 
popatrzył na mnie przez okulary mętnymi oczami i cicho powiedział:
—  Dwa ruble na miesiąc. Paszport.
Paszportu nie miałem. Bufetowy zastanowił się i poradził mi:
—  Przyprowadź matkę.
Pobiegłem do babci; babcia uznała, że dobrze zrobiłem, namówiła dziadka, żeby 
poszedł do zarządu cechu po paszport dla mnie, a sama wybrała się ze mną na
statek.
—  Dobrze — powiedział bufetowy obrzuciwszy nas
spojrzeniem. — Idziemy.
Zaprowadził mnie na rufę statku, gdzie przy stoliku siedział, popijając herbatę 
i równocześnie ćmiąc grubego papierosa, olbrzymi kucharz w białej bluzie i w 
białej czapie. Bufetowy popchnął mnie ku niemu.
—  Pomywacz — powiedział i natychmiast odszedł, a kucharz parsknął, nastroszył 
czarne wąsy i rzucił w ślad za nim:
—  Najmujecie diabli wiedzą kogo, byle taniej...
Ze złością wstrząsnął wielką głową o czarnych, krótko przystrzyżonych włosach, 
wybałuszył ciemne oczy, wyprężył się, nadął i huknął dźwięcznym głosem:
—  Coś ty za jeden? Bardzo mi się nie podobał ten człowiek. Choć był
ubrany całkiem na biało, wydawało się, że jest brudny;
- 365 -
na palcach rosła mu sierść, z wielkich uszu sterczały włosy.
—  Chce mi się jeść — powiedziałem.
Mrugnął i nagle jego sroga twarz rozjaśniła się szerokim uśmiechem, pełne, 
ogorzałe policzki odpłynęły falami ku uszom odsłaniając wielkie, końskie zęby, 
wąsy obwisły mu miękko; był teraz podobny do grubej, poczciwej baby.
Wychlusnął za burtę herbatę ze szklanki, nalał świeżej i podsunął mi nie 
napoczętą francuską bułkę i duży kawałek kiełbasy:
—  Wcinaj! Qjca, matkę masz? Kraść umiesz? No, nie bój się, tu wszyscy są 
złodzieje, nauczą cię!
Mówił tak, jak gdyby szczekał. Jego ogromna twarz, wygolona aż do siności, była 
pokryta w okolicy nosa gęstą siatką czerwonych żyłek, mięsisty, purpurowy nos 
opadał na wąsy, dolna warga obwisła ciężko, pogardliwie, w kąciku ust, jakby 
przyklejony, dymił papieros. Widocznie dopiero co wyszedł z łaźni; pachniało od 
niego brzozową miotełką i pieprzówką, na szyi i skroniach obficie perlił się pot.
Kiedy wypiłem herbatę, wsunął mi do ręki rublowy papierek:
—  Idź, kup sobie dwa fartuchy z napierśnikami. Stój — sam kupię!
Poprawił czapkę i odszedł ciężko się kołysząc i człapiąc stopami po pokładzie 
niczym niedźwiedź.
...Noc. Jasno świeci księżyc uciekając w lewo od statku, na łąki. Starusieńki, 
rudy statek z białym pasem na kominie, bez pośpiechu, nierównomiernie plaska 
łopatami kół po srebrnej wodzie, na jego spotkanie wolniutko płyną ciemne brzegi 
kładąc na wodę cienie; nad brzegami  czerwono połyskują   okna  chat, we wsi 
śpiewają,
- 366 -
dziewki chodzą w korowodach, a przyśpiew „aj-luli" dźwięczy jak „alleluja".
Za statkiem na długiej linie holowniczej wlecze się barka, także ruda; jej 
pokład nakryty jest żelazną klatką, w klatce siedzą aresztanci skazani na 
zesłanie i na katorgę. Na dziobie barki lśni jak świeca bagnet wartownika; 
drobne gwiazdy na granatowym niebie płoną także jak świece. Na barce —cisza; 
światło księżycowe skąpało ją szczodrze w swym blasku, za czarną siatką żelaznej 
kraty majaczą okrągłe, szare plamy — to aresztanci patrzą na Wołgę. Pochlipuje 
woda: ni to płacze, ni to się śmieje nieśmiało. Wszystko dokoła ma jakiś 
kościelny wygląd, nawet olej pachnie równie mocno jak ? cerkwi.
Patrzę na barkę i przypominam sobie wczesne dzieciństwo, drogę z Astrachania do 
Niżniego, kamienną twarz matki i babcię — człowieka, który wprowadził mnie w to 
ciekawe, choć trudne życie — między ludzi. Kiedy wspominam ją, wszystko, co złe, 
bolesne, odpływa ode mnie, wszystko przemienia się, staje się ciekawsze, 
przyjemniejsze, a ludzie — lepsi, milsi...
Niemal do łez wzrusza mnie piękno nocy, wzrusza ta barka, podobna do trumny i 
taka niepotrzebna na obszarze szeroko rozlanej rzeki, w zadumanej ciszy ciepłej 
nocy. Nierówna linia brzegu to wznosząc się, to opadając sączy do serca 
przyjemny niepokój — chciałbym być dobry, potrzebny ludziom.
Ludzie na naszym statku są osobliwi; wszyscy — starzy i młodzi, mężczyźni i 
kobiety — wydają mi się jednakowi. Nasz statek płynie powoli; ludzie pracy 
wybierają pośpieszne statki, naszym jadą same jakieś niemrawe wałkonie. Od rana 
do wieczora jedzą, piją i brudzą mnóstwo naczyń, noży, widelców, łyżek, a moje 
zajęcie — to właśnie mycie tych naczyń, czyszczenie wi-
- 367 -
delców i noży; jestem tym zajęty od szóstej godziny rano prawie do samej północy. 
W dzień, między godziną drugą a szóstą, i wieczorem, od dziesiątej do północy, 
mam mniej roboty: pasażerowie odpoczywają po posiłku, piją tylko-herbatę, piwo, 
wódkę. W tych godzinach wolna jest cała obsługa bufetu — moja władza. Przy stole, 
koło pompy, piją herbatę kucharz Smury, jego pomocnik Jakub Iwanycz, kuchenny 
pomywacz Maksym i Sergiusz, kelner obsługujący pasażerów na pokładzie. Jest to 
garbus o zmysłowym spojrzeniu, z szeroką twarzą o wydatnych kościach 
policzkowych, porytą ospą. Jakub Iwanycz, śmiejąc się od czasu do czasu łkającym 
śmiechem i ukazując zielone, spróchniałe zęby, opowiada różne plugastwa, 
Sergiusz rozciąga od ucha do ucha żabie usta, pochmurny Maksym patrząc na nich 
oczami nieokreślonej barwy, o surowym wyrazie — milczy.
—  Az-zjaci! Mor-rdwini! — z rzadka pokrzykuje starszy kucharz donośnym głosem.
Nie podobają mi się ci ludzie. Gruby, łysy jak kolano Jakub Iwanycz mówi tylko o 
kobietach — zawsze plugawie. Twarz ma pustą, całą w błękitnawych cętkach; na 
jednym policzku ma brodawkę z kępką ryżych włosków; skręca je zwykle w igiełkę. 
Kiedy na statku zjawia się wesoła, skora do romansów pasażerka, Iwanycz chodzi 
koło niej dziwnie nieśmiało, trwożliwie, niczym żebrak, i rozmawia z nią ckliwie, 
pokornie. Na jego wargach pojawia się zmydlona piana, którą ciągle zlizuje 
szybkim ruchem plugawego języka. Nie wiem dlaczego, wydaje mi się, że kaci 
pewnie są właśnie tacy tłuści jak on.
—  Babę trzeba umieć rozpalić — poucza Sergiusza i Maksyma; słuchają go obaj w 
skupieniu i czerwienią się wydymając policzki.
- 368 -
—  A2jacil —? wybucha Smury z odrazą, wstaje ociężale i komenderuje:
—  Pieszkow, marsz stąd!
U siebie w kajucie Smury podsuwa mi książeczkę w skórzanej oprawie i kładzie się 
na kojce, przy ścianie lodowni.
—  Czytaj!
Siadam na skrzyni z makaronem i czytam sumiennie:
—  „Umbrakulum usiane gwiazdami oznacza pomyślną komunikację z niebem, która 
pozwala uwolnić się od profanów i ułomności..."
Zapaliwszy papierosa Smury puszcza dym i mamrocze:
—  Wielbłądy! Co też to powypisywali... „Obnażenie lewej piersi oznacza 
niewinność serca..."
—  Obnażenie — u kogo?
—  Nie jest powiedziane.
—  A więc u bab... Ach, rozpustniki!
Zamyka oczy i leży podłożywszy ręce pod głowę; papieros ledwie się ćmi, 
przylepiony do kącika ust; poprawia go językiem, zaciąga się tak, że mu aż w 
piersiach coś świszczę i olbrzymia jego twarz tonie w obłoku dymu. Niekiedy 
wydaje mi się, że usnął, przestaję czytać i oglądam przeklętą książkę; 
sprzykrzyła mi się aż do mdłości.
Smury jednak pomrukuje:
—  Czytaj!
—  „Wenerabl odpowiada: spójrz, mój miły bracie Suwerynie..."
—  Sewerynie...
—  Napisane jest — Suwerynie...
—  Tak? A to bzdury! Tam przy końcu wierszami jest pisane, zacznij stamtąd...
ii « oarkł U                             , Sgg _
Zaczi-nató:
Pr°fani, którzyście ciekawi poznać nasze'sprawy, NiMy ich wasze krótkowzroczne 
oczy nie zobaczą! N*Wet się tego nie dowiecie, jak śpiewają bracia.
~ DoSyc _ mówi smury — t0 przecież nie wiersze! Daj ks4zkę...
^cierpliwie odwraca grube, niebieskie kartki i wsuwkę pod materac. ~ Weź inną...
a ^oje nieszczęście w jego czarnym kufrze z żelaz-ym okUcjem ^st d^żo książek. 
Były tam: Przestrogi
' Memoria artyleryjskie, Listy lorda Sedengali, p us^ivie, owadzie szkodliwym, 
takoż o sposobie tępienia oUeg0i z dołączeniem rad przeciwko jego współ-
t°warzySzom; były tomiki bez początku i końca. Nie-??.?. Ucharz kazał mi 
przeglądać te książki i wymieniać iCri tytuły: czytałem, on zaś, rozgniewany, 
mamrotał:                    •??;.
~ Książki piszą, kanalie... Jakby człowieka walił: po ?? ?}"' a Za co "~" trudno 
zrozumieć. Gerwazy!... A na
1??>?? ? ten jakiś Gerwazy! Umbrakulum...
',1Waczne słowa, nieznane imiona natarczywie wbi-Ja ? Sle. w pamięć, łaskotały 
język; przychodziła chęć pow arz^ć je co chwila — może w dźwiękach odgadnie się 
ich seris? A za oknem bezustannie śpiewała i pluska-
a woda. Dobrze byłoby iść na rufę; tam, między skrzyniami ? towarem, zbierają 
się marynarze i palacze, ogrywają w karty pasazerów, śpiewają pieśni i 
opowiadają ciekawe historie. Dobrze jest siedzieć z mmi, słuchać prastych| 
zrozumiałych słów i patrzeć na brzegi Kamy, ?? sosny wyprężone jak struny 
miedziane, na łąki, gd2je po wiosennym wylewie zostały, niczym kawałki ro2bitego 
zwierCiadła, maleńkie jeziora, w któ-
- 370 -
rych odbija się błękitne niebo. Nasz statek rozłączył się z ziemią, ucieka od 
niej, a z brzegu skroś ciszę strudzonego dnia dolatuje dźwięk dzwonu z 
niewidzialnej dzwonnicy, przypominając o siołach, o ludziach. Na falach kołysze 
się czółno rybackie, podobne do wielkiej kromki chleba; a oto na brzegu ukazała 
się wioska, gromada chłopców pluszcze się w rzece, po żółtej wstędze piasku 
idzie chłop w czerwonej koszuli. Z daleka, z rzeki wszystko wydaje się ładne, 
wszystko wygląda jak za-' bawka, jest śmiesznie małe i pstre. Chciałoby s^ę 
krzyknąć ludziom na brzegu jakieś życzliwe, dobre słowa — tym na brzegu i tym na 
barce.
Ta ruda barka przyciągała wciąż moją uwagę; godzinami mogłem patrzeć nie 
odrywając oczu, jak tępym dziobem ryje mętną wodę. Statek taszczył ją jak świnię: 
lina holownicza to opadała chlastając po wodz.e, to znów naprężała się 
strząsając deszcz kropel i gwałtownie pociągała barkę za ryj. Bardzo chciałem 
zobaczyć twarze ludzi, którzy jak zwierzęta siedzieli w żelaznej klatce. W 
Permie, gdzie ich wyprowadzano na brzeg, przeciskałem s^ę wśród nich wzdłuż 
trapu; obok mnie szły dziesiątki szarych człowieczków, głośno tupo-cząc, 
pobrzękując ogniwami kajdan, uginając się pod ciężarem tłumoków; szli mężczyźni 
i kobiety, starzy i młodzi, piękni i szkaradni, ale zupełnie tacy sami jak 
wszyscy ludzie, tylko inaczej ubrani i zeszpeceni przez ostrzyżenie. Oczywiście 
— to rozbójnicy, ale babcia tyle dobrego opowiada o rozbójnikach!
Smury, bardziej niż oni podobny do strasznego zbójcy, posępnie spoglądając na 
barkę mamrotał:
—  Uchowaj Boże, przed takim losem! Pewnego razu spytałem go:
—  Dlaczego to wy gotujecie w kuchni, a inni zabijają, grabią?
24»
- 371 -
— Ja nie gotuję, tylko przyrządzam potrawy, gotują baby — powiedział uśmiechając 
się; po chwili namysłu dodał: — Ludzie różnią się między sobą stopniem głupoty. 
Jeden jest mądrzejszy, drugi głupszy, trzeci — całkiem głupi. Ażeby zmądrzeć, 
trzeba czytać właściwe książki, czarną magię, no i tam różne inne. Wszystkie 
książki trzeba czytać, to się natrafi wreszcie na właściwe...
Bezustannie pouczał mnie:
Czytaj książki! Nie zrozumiesz od razu, przeczytaj siedem razy, nie zrozumiesz 
za siódmym razem, przeczytaj  dwanaście razy...
Do wszystkich na statku, nie wyłączając mruka bufetowego. Smury mówił urywanymi 
słowami, opuszczając wzgardliwie dolną wargę, zjeżywszy wąsy — jakby rzucał w 
ludzi kamieniami. Dla mnie był łagodny i troskliwy, ale w tej troskliwości 
tkwiło coś, co przejmowało lękiem; czasami wydawało mi się, że kucharz jest 
pomylony jak siostra babci.
Niekiedy mówi:
—  Przestań czytać...
I leży długo z zamkniętymi oczami, sapiąc przez nos; jego wielki brzuch faluje, 
poruszają się splec.one na piersiach jak u zmarłego, poparzone, włochate palce, 
jakby niewidzialnymi drutami robiły niewidzialną pończochę.
Nagle zaczyna mamrotać:
—  Tak. Masz, człowiecze, rozum i żyj, jak ci się podoba! A obdzielono ludzi 
rozumem skąpo i nierówno. Gdyby to wszyscy mieli jednakowy rozum! Ale tak nie 
jest... Jeden rozumie, drugi nie rozumie, a są i tacy, co nie chcą wcale 
zrozumieć. W tym sęk!
Z trudem szukając słów Smury opowiadał historie ze swojego żołnierskiego życia. 
Sensu tych historii nie mo-
- 372 -
głem uchwycić, wydawały mi się nieciekawe, zresztą nie opowiadał ich od początku 
do końca, tylko to, co mu się właśnie przypomniało.
— Wzywa tego żołnierza dowódca pułku i pyta: „Co ci mówił porucznik?" No to on 
opowiada wszystko, jak było — żołnierz musi mówić prawdę. A porucznik popatrzył 
na niego jak na ścianę, odwrócił się i spuścił głowę. Tak...                       
\
Kucharz gniewa się, wypuszcza kłęby dymu i mamrocze:
— A czy ja wiem, co można mówić, a co nie? No i porucznika skazali na twierdzę, 
a matka jego mówi... Ach, mój Boże! Niczego mnie przecież nie uczyli...
Gorąco. Wszystko dokoła lekuchno drży, szumi, za żelazną ścianką kajuty pluska 
woda i terkocze koło statku, przed ilummatorem ' szeroką smugą płynie rzeka, w 
dali widać skrawek brzegu z łąkami, majaczą drzewa. Ucho przywykło do wszystkich 
dźwięków, zdaje się, że cisza panuje dokoła, chociaż na dziobie statku marynarz 
tęsknie zawodzi:
—  Sie-edem, sie-edem...
Nie chce się w niczym brać udziału, nie chce się słuchać, pracować, chciałoby 
się tylko siedzieć gdzieś w cieniu, gdzie nie dochodzi tłusty, gorący zapach 
kuchni, siedzieć i patrzeć na wpół sennie, jak śLzga się po wodzie to powolne, 
strudzone życie.
—  Czytaj! — mówi kucharz opryskliwie.
Boją się go nawet kelnerzy obsługujący pasażerów w kajutach, a i potulny, skąpy 
w słowach bufetowy, podobny do sandacza, także wyraźnie boi się Smurego.
—  Hej ty, świnio! — woła na posługaczy z bufetu. —-Chodź tu, złodzieju! 
Azjaci... Umbrakulum...
i lluminator — okno kajuty. - 373 -
Marynarze i palacze odnosili się do niego z szacunkiem, przypochlebnie; kucharz 
dawał im wygotowane mięso z rosołu, wypytywał ich o wieś, o rodziny. 
Zapuszczonych smarami, uwędzonych w dymie palaczy Białorusów, uważano na statku 
za ludzi niższego rodzaju; nazywano ich wszystkich jednym przezwiskiem — jaguty 
— i przedrzeźniano:
—  Jag u,   biagu,   na   bieriagu... Kiedy Smury to słyszał, krew mu nabiegała 
do twarzy i nastroszony, wrzeszczał na palacza:
—  Dlaczego pozwalasz, żeby się z ciebie wyśmiewali, ty facjato zakazana? Wal 
kacapa w mordę!
Razu jednego bosman, chłop urodziwy, ale zły, powiedział do mego:
—  Jagut i chochoł — to jeden diabeł!
Kucharz schwycił go za kołnierz i za pas, uniósł w górę i potrząsając nim pytał:
—  Chcesz — to cię rozwalę?
Kłótnie były częste, niekiedy dochodziło aż do bójki, ale na Smurego nikt nie 
śmiał się porwać, gdyż posiadał nadludzką siłę, a poza tym — często i życzliwie 
rozmawiała z nim żona kapitana, wysoka, dorodna kobieta o męskiej twarzy i 
krótko, jak u chłopca, ostrzyżonych włosach.
Kucharz pił na umór, ale nigdy nie był pijany. Zaczynał pić od samego rana, 
wypróżniając butelkę wódki w czterech haustach, i aż do wieczora żłopał piwo. 
Twarz jego stopniowo szarzała, ciemne oczy rozszerzały się z wyrazem zdumienia.
Zdarzało się, że wieczorem siada na pompie — olbrzymi, biały — i całymi 
godzinami siedzi w milczeniu, patrząc ponuro w odpływającą dal. W takich 
chwilach wszyscy bali się go najbardziej, a mnie było go żal.
Z kuchni wychodził spotniały, rozpalony Jakub Iwa-
- 374 -
nycz; stawał, drapał się po nagiej czaszce i machnąwszy ręką znikał albo mówił z 
daleka do kucharza:
—  Sterlet usnął...
—  Włóż do bigosu...
—  A jeżeli zamówią zupę rybną albo rybę z wody?
—  Zrób. Zeżrą.
Niekiedy brałem na odwagę i podchodziłem do niego; z trudem obracał na mnie 
wzrok:
—  Co?
—  Nic.
—  To dobrze...
Kiedyś jednak, w czasie jednej z takich godzin, spytałem go:
—  Dlaczego wszyscy się was boją, przecież jesteście
dobrzy?
Wbrew oczekiwaniu nie rozgniewał się.
—  To tylko dla ciebie jestem dobry.
Zaraz jednak dodał prostodusznie, w zamyśleniu:
—  A właściwie to racja, ja jestem dla wszystkich dobry. Tylko nie daję tego 
poznać po sobie, nie trzeba tego pokazywać, bo ludzie zamęczą. Na dobrego 
wszyscy włażą jak na suchą kępkę w błocie. I zadepczą... Idź, przynieś piwa...
Kiedy wyp.ł butelkę, szklanka po szklance, obessał wąsy i powiedział:
—  Gdybyś, ptaszku, był bardziej opierzony, to bym cię wielu rzeczy nauczył. Mam 
coś niecoś do powiedzenia, nie jestem taki głupi...- Czytaj książki, w nich musi 
być wszystko," co trzeba. Książki to nie byle co! Chcesz piwa?
—  Nie lubię.
—  To dobrze... Lepiej nie pij. Pijaństwo — to nieszczęście. Wódka — to 
diabelski wymysł. Gdybym był bogaty, wysłałbym cię na naukę. Ciemny człowiek 
jest
- 375 -
jak wół: czy wkładają mu jarzmo, czy go biorą na rzez, on tylko ogonem macha...
Żona kapitana dała mi tom Gogola; przeczytałem Straszną zemstę i bardzo mi się 
to podobało, ale Smury krzyknął ze złością:
—  Bzdura, bajda. Wiem, są inne książki...
Zabrał mi książkę, przyniósł od kapitanowej inną i polecił mi ponuro:
—  Czytaj Tarasa '... jak go tam? Poszukaj... Ona mówi — jest dobrze... Komu 
jest dobrze? Jej jest dobrze, a mnie może niedobrze... Włosy sobie ostrzygła. A 
dlaczego uszu nie ostrzygła?
Kiedy Taras wyzwał Ostapa do walki, kucharz zaśmiał się od serca.
—  Słusznie. No cóż? Tyś uczony, a ja silny! Co też to wypisują! Wielbłądy!...
Słuchał uważnie, ale często zrzędził:
—  Et, bajki. Przecież nie można rozciąć człowieka od karku aż do siedzenia, nie 
można. Ani wbić na pikę i podnieść do góry — nie można, bo pika się złamie. Sam 
przecie jestem żołnierzem...
Zdrada Andrzeja oburzyła go.
—  Podły wyrodek, he? Dla baby! Tfu...
Kiedy jednak Taras zastrzelił syna, kucharz spuścił nogi z kojki, oparł się o 
nią rękami, pochylił się i zapłakał; po policzkach wolno spływały łzy kapiąc na 
pokład. Smury sapał i mamrotał:
—  Ach, mój Boże... mój Boże... I nagle ryknął na mnie:
—  No, czytajże, diabelskie nasienie!
Znów zapłakał — i to jeszcze mocniej i żałośniej —
'Taras  Bulba — powieść Gogola.
- 376 -
kiedy Ostap zawołał przed śmiercią: „Ojcze! Czy słyszysz?"
—  Wszystko stracone — pochlipywał Smury — wszystko! Już koniec? A niech to 
diabli! Byli kiedyś ludzie. Taki Taras — prawda? Ta-ak, to są ludzie...
Wziął książkę z moich rąk i obejrzał ją uważnie, zrosiwszy okładkę łzami.
—  Dobra książka. Po prostu — uczta!
Potem czytaliśmy Ivanhoe ', Smuremu podobał się bardzo Ryszard Plantagenet.
—  To król, co się zowie — mówił z przekonaniem. Mnie książka ta wydała się 
nudna.
W ogóle mieliśmy odmienne upodobania; mnie się bardzo podobała Powieść o Tomaszu 
Jonesie, stary przekład Historii Toma Jonesa, podrzutka2 — a Smury zrzędził:
—  Głupstwa! Co mnie tam obchodzi Tomasz? Co ja mam z nim wspólnego? Muszą być 
jakieś inne książki...
Pewnego razu powiedziałem mu, że wiem, iż są inne książki, nielegalne, zakazane, 
które można czytać tylko nocą, w suterenach.                       *
Smury wytrzeszczył oczy i nasrożył się:
—  C-co takiego? Czego kłamiesz?
—  Ja nie kłamię, pytał mnie o to pop przy spowiedzi, a zresztą widziałem, jak 
je czytają i płaczą...
Kucharz patrząc mi ponuro w twarz spytał:
—  Kto płacze?
—  Pani, która słuchała. A druga nawet uciekła ze strachu.
i Ivanhoe — powieść angielskiego powieściopisarza Walter Scotta (1771—1832), 
której bohaterem jest król angielski z rodu Plantagenetów, Ryszard Lwie Serce.
2 Historia Toma Jonesa, podrzutka — powieść angielskiego pisarza Henryka 
Fieldinga (1707—1754).
- 378 -
—  Ocknij się, ty bredzisz <— powiedział Smury powoli,  zasłaniając  oczy,  a  
po  chwili  milczenia  zama-
mrotał:
—  Pewnie, że gdzieś tam jest... coś skrytego. Niemożliwe, żeby tego nie było... 
Ale to nie na moje lata, a i charakter mam już taki... No, a swoją drogą...
Równie pięknie mógł mówić całą godzinę...
Niepostrzeżenie dla samego siebie przyzwyczaiłem się do czytania i z rozkoszą 
brałem książkę do ręki; to, o czym opowiadały książki, przyjemnie różniło się od 
życia — a życie było coraz cięższe.
Smury, także coraz; bardziej zapalony do czytania, często odrywał mnie od roboty:
—  Pieszkow, chodź czytać.
—  Mam dużo nie pozmywanych statków, -r- Maksym pozmywa.
Ordynarnie napędzał starszego pomywacza do roboty — za mnie; Maksym ze złości 
tłukł szklanki, a bufetowy uprzedzał mnie spokojnie:
—  Wysadzę cię ze statku.
Pewnego razu Maksym umyślnie włożył kilka szklanek do.miski z brudną wodą i 
wyparzoną herbatą, a ja wylałem wodę za burtę razem ze szklankami.
—  To moja wina! — powiedział Smury bufetowemu. — Zapiszcie to na mój rachunek.
Służba bufetowa zaczęła patrzeć na mnie spode łba, przygadując 
mi:                                       .
—  Hej, ty ? molu książkowy! Za co ci pieniądze płacą? I  starali  się  
przysporzyć  mi jak najwięcej  roboty,
umyślnie . brudząc naczynia. Wiedziałem, że się to źle skończy, i nie myliłem 
się.
Nad wieczorem na jakiejś maleńkiej przystani wsiadła na nasz statek baba, 
czerwona na gębie, z dziewczyną w żółtej chusteczce i różowym, nowiutkim 
kaftani-
- 379 -
ku. Obie były podchmielone; baba uśmiechała się, kłaniała się wszystkim i 
wymawiała „o" zamiast „a", jak diakon.
—  Wybaczcie, najmilsi, ździebłko sobie podpiłam! Sądzili mnie, uniewinnili, tom 
sobie tak z radości łyknęła odrobinę...
Dziewczyna także się śmiała patrząc na wszystkich mętnymi oczami i szturchała 
babę:
—  Przestań, zarazo, przestań, słyszysz...
Usiadły koło mostku kapitańskiego drugiej klasy, naprzeciw kajuty, gdzie spali 
Jakub Iwanycz i Sergiusz. Baba szybko gdzieś znikła, a do dziewczyny przysiadł 
się Sergiusz, łakomie rozciągając żabie usta.
W nocy, kiedy po skończeniu roboty kładłem się spać na stole, podszedł Sergiusz 
i chwycił mnie za rękę:
—  Chodź, ożenimy cię...
Był pijany. Usiłowałem wyrwać rękę, ale Sergiusz uderzył mnie.
— Ma-arsz!
Podbiegł Maksym, także pijany, i we dwóch powlekli mnie po pokładzie, obok 
śpiących pasażerów, ku swojej kajucie. Ale przed drzwiami kajuty stał Smury, a w 
drzwiach — trzymając się za framugę — Jakub Iwanycz; dziewucha tłukła go 
pięściami po plecach i pijanym głosem krzyczała:
—  Puśćta mnie!
Smury wyrwał mnie z rąk Sergiusza i Maksyma, chwycił ich za włosy i stuknąwszy 
łbami odrzucił na dwie strony: obydwaj upadli.
—  Azjata! — krzyknął na Jakuba zatrzasnąwszy mu' drzwi przed nosem i popychając 
mnie krzyknął:
—  Jazda stąd!
Uciekłem na rufę. Noc była pochmurna, rzeka —' czarna; za rufą bulgotały dwie 
szare ścieżynki rozcho-
- 880 -
dząc się ku niewidocznym brzegom — między tymi ścieżynkami wlokła się barka. To 
z prawej strony, to z lewej ukazują się czerwone plamy świateł i nie 
rozjaśniając ciemności znikają nieoczekiwanie za nagłymi zakrętami rzeki; wtedy 
robi się jeszcze ciemniej, jeszcze bardziej nieswojo niż przedtem.
Podszedł kucharz, usiadł obok mnie, ciężko westchnął i zapalił papierosa.
—  Wlekli cię do niej? A to bezecniki! Słyszałem, jak
się zmawiali...
—  Obroniliście ją przed nimi?
—  Ją? — rzucił ordynarne przekleństwo i ciągnął zmęczonym głosem: — Wszyscy 
tutaj — to gady. Ten statek jest jeszcze gorszy niż wieś... Mieszkałeś na wsi?
—  Nie.
—  Na wsi — wszędzie bieda. Szczególnie zimą... Rzuciwszy   za   burtę   
niedopałek   papierosa  nulczał
chwilę, po czym znów zaczął:
—  Zginiesz w tym stadzie świń, żal mi cię, szcze-niaczku. 1 wszystkich mi żal. 
Czasami sam nie wiem, co bym zrobił... Na kolana bym padł i pytał ich: „Co wy 
robicie, psubraty? Czyście oślepli?" Wielbłądy...
Statek przeciągle zaryczał, lina holownicza opadła z pluskiem do wody; w 
głębokich ciemnościach zakoły-sał się ogień latarni, wskazując przystań, z mroku 
wyłaniały się światełka.
—  Pijany Bór — zamruczał kucharz — jest też rzeka Pijana. Był kaptenarmus 
Pijańczyk i pisarz Zapijal-czak... — Wyjdę na brzeg...
Zażywne baby i dziewki znad Kamy znosiły z brzegu drzewo na długich nosidłach. 
Uginając się pod rzemieniami i kołysząc sprężyście szły para za parą do luku 
kotłowni i wrzucały pół sążnia polan do czarnej jamy, dźwięcznie pokrzykując:
- 381 -
— He-ej — hop!
Kiedy szły z drzewem, marynarze chwytali je za piersi, za nogi, a kobiety 
piszczały i pluły na chłopów; kiedy wracały, broniły się przed szturchańcami i 
podszczypywaniem, rozdając razy nosidłami. Widziałem to dziesiątki razy, podczas 
każdego rejsu; we wszystkich przystaniach, gdzie ładowano drzewo, powtarzało się 
to samo.
Zdawało mi się, że jestem stary, że żyję na tym statku od wielu lat i wiem 
wszystko, cokolwiek może się na nim wydarzyć jutro, za tydzień, jesienią, w 
przyszłym roku.
Już świtało. Na piaszczystym urwisku, powyżej przystani, zarysowała się ciemna 
ściana sosnowego lasu. Pod górę w stronę lasu szły baby, śmiały się i śpiewały 
pokrzykując przeciągle; długie nosidła upodabniały je do żołnierzy.
Zbierało mi się na płacz, łzy wrzały w piersi, a serce jakby się w nich gotowało; 
sprawiało mi to ból.
Wstydziłem się jednak płakać i zacząłem pomagać marynarzowi Blachinowi myć 
pokład.
Ten Biachm był to niepozorny człowieczek, taki jakiś wyliniały, wyblakły; wciąż 
krył się po kątach pobłysku-jąc stamtąd małymi oczkami.
—  Moje właściwe nazwisko nie jest Blachin, tylko... Dlatego, widzisz, że moja 
matka była złego prowadzenia się. Siostrę mam, to ta siostra także... Taki już 
los widać był im sądzony. Los, bracie, to dla nas wszystkich — kotwica. Pewno 
chcesz już iść, ale — poczekaj no...
I szurając szwabrą ' po pokładzie, mówił cichutko:
—  Widziałeś, jak krzywdzą baby? Tak to ci jest! Nawet jak mokre polano długo 
podpalać — to je og.eń
1 Szwabra — rodzaj miotły z kawałków rozkręconych lin, umocowanych na kiju; 
służy  do mycia pokładu statku.
332 -
chwyci! To mi się nie podoba, bracie, nie pochwalam tego. Jakbym się babą 
urodził, to bym się w te czarne głębiny rzucił, Bóg mi świadkiem!... I tak źle 
człowiekowi, a tu go jeszcze rozpalają! Skopcy ', mówię ci, to niegłupie chłopy. 
O skopcach — słyszałeś? Mądrzy ludzie! Domyślili się, w czym rzecz: rzuć precz 
wszystkie marności tego świata, służ Panu Bogu w czystości...
Obok nas przeszła po kałużach kapitanowa podnosząc wysoko spódnicę; wstawała 
zawsze wcześnie. Jest wysoka, zgrabna i ma taką jasną, szczerą twarz... Przyszła 
mi ochota pobiegnąć za nią i prosić z całego serca:
„Niech pani coś do mnie powie, niech pani powie!..."
Statek wolno odbił od przystani, a Blachin powiedział żegnając się:
— Jedziemy...
VI
W Sarapule Maksym odszedł ze statku, odszedł bez słowa, z nikim się nie żegnając, 
poważny, spokojny. Za nim uśmiechając się zeszła wesoła baba, a za nią — 
dziewucha, zmięta, z zapuchniętymi oczami. A Sergiusz długo klęczał przed kajutą 
kapitana, całował futrynę drzwi, tłukł o nią głową i błagał:
—  Przebaczcie mi, nie jestem winien! To Maksym...
Marynarze, służba bufetowa, nawet niektórzy pasażerowie wiedzieli, że Sergiusz 
kłamie, zachęcali go jednak:
—  Dalejże, proś, proś — przebaczy!
Kapitan wyganiał go, nawet kopnął tak, że Sergiusz aż się przewrócił, w końcu 
przebaczył mu. Sergiusz na-
1 Skopcy — sekta religijna w Rosji, której wyznawcy, uznając namiętność za 
źródło zła, dobrowolnie poddawali się kastracji.
- 383 -
tychrniast zaczął się uwijać po pokładzie roznosząc tace z serwisem do herbaty i 
ulegle jak pies zaglądał ludziom w oczy.
Na miejsce Maksyma przyjęto z brzegu żołnierzyka z Wiatki, chuderlawego, z małą 
główką i żółtymi oczami. Pomocnik kucharza kazał mu zaraz pozarzynać kury; 
żołnierzyk zarżnął dwie, a resztę rozpuścił po pokładzie; pasażerowie zaczęli je 
chwytać, trzy kury prze-frunęły za burtę. Wtedy żołnierzyk usiadł na drwach przy 
kuchni i gorzko zapłakał.
—  Co ty wyprawiasz, głupcze? — spytał Smury, zdu- -miony. — Czy żołnierz płacze?
—  Nie jestem w służbie frontowej ?— powiedział żołnierz cichutko.
To go zgubiło: po upływie pół godziny wszyscy ludzie na statku wyśmiewali się z 
niego; podejdą mu pod sam nos, wlepią w niego oczy i pytają:
—  To ten?
I pokładają się od obelżywego, niedorzecznego śmiechu.
Żołnierz z początku nie widział ludzi, nie słyszał śmiechu; ocierał łzy rękawem 
znoszonej perkalowej koszuli, jak gdyby chowając je w ten rękaw. Wkrótce jednak 
jego żółte oczki gniewnie błysnęły i naraz wybuchnął skrzekliwą wiatską gwarą — 
niczym sroka.
—  Cóżeście na mnie gały wyłupili, co? Och, żeby was pokręciło!...
To jeszcze bardziej rozweseliło publikę; zaczęto go poszturchiwać, ciągnąć za 
koszulę, za fartuch, bawiąc się nim jak kozłem. Tak znęcali się nad nim do 
obiadu, a po obiedzie ktoś wbił na rękojeść drewnianej łyżki kawałek wyciśniętej 
cytryny i przywiązał mu za plecami do tasiemek fartucha. Żołnierz idzie, łyżka 
chybocze się
z tyłu, wszyscy się śmieją, a on — kręci się jak mysz w pułapce, nie rozumiejąc, 
co jest powodem śmiechu.
Smury obserwuje go w milczeniu, poważnie; jego twarz jest podobna do babskiej 
twarzy.
Żal mi się zrobiło żołnierzyka; spytałem kucharza:
— Czy można mu powiedzieć o łyżce?
Kiwnął głową bez słowa.
Kiedy powiedziałem żołnierzowi, z czego się śmieją, szybko wymacał łyżkę, 
oderwał ją, rzucił na podłogę, rozdeptał nogą i — chwycił mnie obiema rękami za 
włosy. Zaczęliśmy się bić ku wielkiemu zadowoleniu publiki, która nas otoczyła w 
jednej chwili.
Smury. odepchnął gapiów, rozdzielił nas i najpierw natarł uszu mnie, potem 
chwycił za ucho żołnierza. Publika zobaczywszy, jak ten mały człowieczek 
potrząsa głową i tańczy pod ręką kucharza, dziko ryknęła i zaczęła gwizdać, 
tupać, pękać ze śmiechu.
—  Hura, garnizon! Wal kucharza głową w brzuch! Ta dzika radość ludzkiego stada 
wzbudziła we mnie
pragnienie, by rzucić się na nich i okładać polanem po plugawych łbach.
Smury puścił żołnierza i założywszy ręce do tyłu, ruszył na gapiów, zjeżony jak 
dzik, z groźnie wyszczerzonymi zębami.
—  Na miejsca — ma-arsz! Az-zjaci...
Żołnierz znów się rzucił na mnie, ale Smury jedną ręką przerzucił go sobie na 
ramię, zaniósł pod pompę i zaczął pompować wodę polewając żołnierzowi głowę, 
obracając na wszystkie strony jego mizernym ciałem niczym kukłą z gałganów.
Nadbiegli marynarze, bosman, zastępca kapitana, znów zebrał się tłum ludzi; 
wyższy od wszystkich o głowę bufetowy stał, cichy i niemy jak zawsze.
Żołnierz przysiadł na drwach przy kuchni, drżący-
25 — Oorki II       •                          .  385 -
mi rękami zdjął buty i zaczął wyżymać onuce, ale onuce były suche, tylko z jego 
rzadziutkich włosów skąpy wała woda... To znów rozśmieszyło publikę.
—  Niech co chce, będzie — powiedział żołnierz cienkim, wysokim głosem — zabiję 
tego szczeniaka!
Przytrzymując mnie za ramię Smury mówił coś do zastępcy kapitana, marynarze 
rozpędzali gapiów, a kiedy wszyscy się rozeszli, kucharz zwrócił się do 
żołnierza:
—  No i co z tobą zrobić?
Żołnierz milczał i patrzył na mnie dzikim wzrokiem, drżąc dziwnie na całym ciele.
—  Ba-aczność, babo opętana! — krzyknął Smury. Żołnierz odpowiedział:
—  Hola, nie jesteś u siebie w kompanii. Zauważyłem,   że  kucharz  zmieszał się, 
jego wydęte
policzki zwiotczały i opadły, splunął i odszedł zabierając mnie z sobą; oszalały 
ze strachu, szedłem za nim wciąż oglądając się na żołnierza, a Smury mamrotał 
zdumiony:
—  A to gagatek, co? Patrzcie państwo... Dopędził nas Sergiusz i nie wiadomo 
dlaczego powiedział szeptem:
—  On chce się zarżnąć!
—  Gdzie? — wrzasnął Smury i pobiegł za Sergiuszem.
Żołnierz stał w drzwiach kajuty dla służby z wielkim nożem w ręku; nożem tym 
obcinano głowy kurom, rąbano drzewo na podpałkę; jego ostrze było tępe i 
wyszczerbione jak piła. Przed kajutą stała publika przyglądając się małemu, 
śmiesznemu człowieczkowi z mokrą głową; jego twarz o krótkim, perkatym nosie 
drgała jak galereta, usta mdał wciąż otwarte, wargi mu się trzęsły.
—  Dręczyciele... dręczycie-ele... — ryczał przeciągle.
- m
Wskoczyłem na coś i poprzez głowy ludzi patrzyłem na ich twarze: uśmiechali się, 
chichotali i poszturchiwali wzajemnie:
—  Patrz, patrz...
Kiedy żołnierz suchą, drobną jak u dziecka rączką zaczął wpychać do spodni 
koszulę, która mu wyszła na wierzch, dorodny mężczyzna, stojący obok mnie, 
powiedział z westchnieniem:
—  Na tamten świat się wybiera, a portki podciąga...
Publika zaśmiała się głośniej. Nie ulegało wątpliwości, że nikt nie wierzy, aby 
żołnierz mógł się zarżnąć; ja również nie wierzyłem, a Smury obrzucił go 
przelotnym spojrzeniem i zaczął rozpychać ludzi brzuchem, powtarzając:
—  Na bok, durniu!
Durniem nazywał wielu na raz; podchodzi do gromadki ludzi i krzyczy na nich:
—  Na swoje miejsce, durniu!
Śmieszyło rnnie to, ale wydawało mi się trafne: dziś od rana wszyscy na statku — 
to jeden wielki dureń.
Po rozpędzeniu publiki Smury podszedł do żołnierza i wyciągnął rękę:
—  Daj ten nóż...
—  Wszystko jedno — powiedział żołnierz podając nóż ostrzem naprzód; kucharz 
oddał go mnie i pchnął żołnierza do kajuty.
—  Połóż się i śpij! Co ty wyprawiasz, he? Żołnierz bez słowa usiadł na kojce.
—  On ci przyniesie jedzenie i wódkę... Pijesz wódkę?
—  Piję ździebłko...
—  Nie rusz go! Pamiętaj! To nie on wyśmiewał się z ciebie, słyszysz? Powiadam 
ci, że to nie on...
—  A dlaczego się nade mną znęcali? — spytał cicho żołnierz.
36*
- 887
Smury, zgnębiony, odpowiedział nie od razu:
—  A czy ja wiem?
I idąc ze mną do kuchni, mamrotał:
—  N-no naprawdę, jak to się uwzięli na biedaka! Widzisz — jak to jest! Tak, 
tak... Przez ludzi, bracie, człowiek może rozum postradać. Może... Przypną się 
jak pluskwy i — ani rusz! Gdzie tam nawet jak pluskwy. Gorzej niż pluskwy...
Kiedy przyniosłem żołnierzowi chleb, mięso i wódkę, siedział na kojce, kołysał 
się naprzód i w tył i płakał cichutko, pochlipując jak baba. Postawiłem talerz 
na stole i powiedziałem:   -
—  Jedz...
—  Zamknij drzwi.
—  Będzie ciemno.
—  Zamknij, bo jeszcze tu przylezą...
Odszedłem. Czułem odrazę do tego żołnierza; nie budził we mnie ani współczucia, 
ani litości. Wyrzucałem to sobie; babcia wielekroć pouczała mnie:
„Trzeba się litować nad ludźmi, wszyscy są nieszczęśliwi, wszystkim jest 
ciężko..."
—  Zaniosłeś? — spytał kucharz. — No, co tam u niego?
—  Płacze.
—  Et — mazgaj! Co z niego za żołnierz?
—  Nie żal mi go...
—  Hm? Co ty powiesz?
—  Trzeba się litować nad ludźmi...
Smury wziął mnie za rękę, przyciągnął do siebie i rzekł dobitnie:
—  Na siłę litować się nie można, a udawać nie trzeba, rozumiesz? Nie przejmuj 
się, rób to, na co cię stać...
I odepchnąwszy mnie dodał ponuro:
—  Tu nie miejsce dla ciebie! Masz, zapal sobie...
- 388 -
Byłem głęboko wstrząśnięty, zdruzgotany zachowaniem się pasażerów, odczuwałem 
coś niewymownie upokarzającego i przygnębiającego w ich znęcaniu się nad 
żołnierzem, w radosnym śmiechu, jakim wybuchali, kiedy Smury targał go za ucho. 
Jak mogło się im podobać coś tak odrażającego, tak przykrego? Co ich tak 
śmieszyło w tym wszystkim, co tak radowało?
Oto znów rozsiedli się i pokładli pod niskim stropem: piją, żują, grają w karty, 
spokojnie i poważnie rozmawiając, patrzą na rzekę, jak gdyby to nie oni przed 
godziną gwizdali i pastwili się. Są wszyscy tacy spokojni, leniwi, jak zwykle; 
od rana do wieczora powoli mrowią się na statku jak muszki albo pył w 
promieniach słońca. Oto grupka ludzi, tłocząc się przy mostku i żegnając się 
nabożnie, schodzi ze statku na przystań, a z przystani — prosto na nich — włażą 
nowi, tacy sami ludzie: są tak samo ubrani, tak samo zgięli plecy pod ciężarem 
worków i kuferków.
Ta bezustanna zmiana pasażerów w niczym nie zmienia życia na statku; nowi ludzie 
będą mówili o tym samym, o czym mówili ci, co odeszli: o ziemi, o pracy, o Bogu, 
o babach — i to tymi samymi słowami.
— Kazał Pan Bóg cierpieć, no to cierp, człowiecze! Nie ma rady, taki już nasz 
los...
Nudno jest słuchać tych słów, drażnią mnie: nie znoszę podłości, nie chcę znosić 
złego, niesprawiedliwego i krzywdzącego traktowania; wiem z pewnością, czuję, że 
nie zasłużyłem na nie. I żołnierz nie zasłużył. A może on właśnie chce być 
śmieszny...
Maksyma, choć był to poważny, dobry chłopak, wypędzono ze statku, a zostawiono 
podłego Sergiusza. Nie jest tak, jak być powinno. I dlaczego ci ludzie, zdolni 
zaszczuć człowieka, doprowadzić go wprost do obłędu, zawsze   ulegają pokornie   
brutalnemu komen-
- 389 -
derowaniu   marynarzy,- dlaczego   bez   urazy   słuchają ich wymyślań?
—  Co się was tylu napchało na burtę? — krzyczy bosman mrużąc ładne, ale złe 
oczy... — Statek aż się przechylił! Rozejść się, hołoto zapowietrzona...
Hołota przewala się potulnie na drugą burtę, a stamtąd znów ją przeganiają, jak 
barany:
—  Precz, przeklętniki...
W upalne noce duszno jest pod rozpalonym za dnia żelaznym stropem; pasażerowie 
rozłażą się jak karaluchy po całym pokładzie i kładą się, gdzie popadnie. Przed 
przystanią marynarze budzą ich kopniakami:
—  Ej, cóżeście się rozwalili na drodze! Precz stąd, na swoje-miejsca...
Wszyscy wstają i sennie idą tam, dokąd ich popchną.
Marynarze są tacy sami jak pasażerowie, tylko inaczej ubrani, ale komenderują 
nimi jak policjanci.
W ludziach uderza przede wszystkim potulność, nieśmiałość i żałosna pokora d 
takie to dziwne, i straszne kiedy przez tę skorupę uległości przedrze się nagle 
okrucieństwo i bezmyślna, zazwyczaj wcale nie zabawna swawola. Wydaje mi się, że 
nie wiedzą nawet, dokąd ich wiozą, jest im wszystko jedno, gdzie ich wysadzą ze 
statku. Gdziekolwiek zejdą na brzeg, posiedzą na nim przez pewien czas, znów 
przyjdą na ten czy inny statek, znów dokądś tam pojadą. Są wszyscy jacyś 
zbłąkani, bezdomni, cała ziemia jest im obca. I wszyscy są wprost do szaleństwa 
tchórzliwi.
Pewnego razu po północy coś pękło w maszynie, jakby kto z armaty wystrzelił. 
Pokład wypełnił się w jednej chwili białym obłokiem pary, która gęstymi kłębami 
wydobywała się z luku maszynowni, dymiła ze wszystkich szczelin. Ktoś 
niewidzialny krzyczał ogłu -szającym głosem:
- 390 -
— Hawryło! Minię, wojłok!...
Spałem tuż koło luku, na stole, na którym zmywałem statki. Kiedy obudził mnie 
huk i wstrząs, na pokładzie było cicho— tylko w maszynie syczała zdyszana para i 
szybko stukały młotki — ale już po chwili wszyscy pasażerowie z pokładu zerwali 
się z dzikim krzykiem i wyciem, wrzeszcząc jeden przez drugiego. Od razu zrobiło 
się straszno.                      ;
W białym obłoku, który szybko rzedniał, miotały się na wszystkie strony, 
strącając się wzajemnie z nóg, gładko zaczesane baby, rozczochrani chłopi z 
okrągłymi, rybimi oczami. Potykając się i padając, wszyscy taszczyli nie wiadomo 
dokąd tłumoki, worki, skrzynie, wzywali Boga, Mikołaja Orędownika, bili się 
nawzajem. Było to straszne, ale równocześnie ciekawe; biegałem za ludźmi i wciąż 
patrzyłem, co też robią.
Po raz pierwszy widziałem alarm nocny i jakoś od razu zorientowałem się, że był 
fałszywy: statek płynął dalej nie zwalniając biegu, za prawą burtą, bardzo 
blisko, płonęły ogniska kosiarzy, noc była jasna, wysoko na niebie świecił 
księżyc w pełni.
A ludzie mrowili się po pokładzie coraz szybciej; wybiegli pasażerowie z kajut, 
ktoś wyskoczył za burtę, za nim drugi, dziesiąty; dwóch mężczyzn i mnich 
podważali polanami ławę przymocowaną do pokładu, z rufy wrzucono do wody wielką 
klatkę z kurami. Pośrodku pokładu, koło schodów mostka kapitańskiego, klęczał 
chłop i bijąc czołem przed biegnącymi obok niego ludźmi wył jak wilk:
—  Ludzie prawosławni, zgrzeszyłem!...
—  Łódź, hultaje! — krzyczał otyły pan w samych tylko spodniach, bez koszuli, i 
walił się pięścią w piersi.
Biegali marynarze, chwytali ludzi za kark, grzmocili
391 -
po głowach, rzucali na pokład. Ciężko stąpał Smury w palcie narzuconym na 
bieliznę i grzmiącym głosem uspokajał wszystkich:
—  Wstydźcie się, ludzie! Czy się wam we łbach pomieszało? Przecież statek 
cały, . no — stanął tylko! Brzeg tuż! Durniów, co do wody powskakiwali, kosiarze 
wyłowili, wyciągnęli. Widzicie ich? O tam — dwie łódki...
- A pasażerów z trzeciej klasy tłukł pięściami po głowie, z góry na dół, że jak 
worki walili się bez słowa na pokład.
Jeszcze nie przycichł ten cały zgiełk, kiedy na Smure-go wpadła jakaś dama w 
talmie, z łyżką w ręce, i wymachując mu tą łyżką pod nosem, krzyknęła:
—  Jak śmiesz?
Przytrzymywał ją pan, całkiem mokry, i obsuszając wargami wąsy mówił z gniewem:
—  Zostaw tego bałwana...
Rozkładając ręce Smury mrugał zmieszany i pytał mnie:
—  Co to ma znaczyć, he? Czego ona chce ode mnie? Masz babo placek! Pierwszy raz 
ją przecież widzę na oczy!...
A jakiś chłopek, siąkając krwią z nosa, pokrzykiwał:
—  A to ludzie! A to zbóje!...
W ciągu lata dwa razy widziałem panikę na parostatku i za każdym razem wynikła 
ona nie z powodu niebezpieczeństwa, lecz ze strachu przed jego możliwością. Za 
trzecim razem pasażerowie przytrzymali dwóch złodziei — jeden z nich był ubrany 
jak pątnik — i w tajemnicy przed marynarzami bili ich prawie godzinę, a kiedy 
marynarze uwolnili złodziei, pasażerowie zaczęli im wymyślać:
—  Złodziej ze złodziejem trzyma, wiadomo!
- 392 -
—  Samiście szachraje, to i dla złodziejaszków lekką macie rękę...
Złodziejaszków poturbowano do nieprzytomności; nie mogli utrzymać się na nogach, 
kiedy na jakiejś przystani oddawano ich w ręce policji...
Wiele było rzeczy, które przejmując do żywego, nie pozwalały zrozumieć, czy ci 
ludzie są dobrzy, czy źli, spokojni czy zabijaki. I dlaczego są tak okrutnie, 
zaciekle źli, tak bezwstydnie pokorni?
Pytałem o to kucharza, ale Smury, przesłaniając twarz dymem papierosa, mówił 
zwykle z niechęcią:
—  Ech, co też cię korci! Ludzie jak ludzie. Jeden jest mądry, drugi głupi. 
Lepiej czytaj książki i nie marudź. W książkach, jeżeli to są właściwe książki, 
wszystko musi być powiedziana...
Książek religijnych i żywotów świętych nie lubił.
—  To dobre dla popów, dla popich synów...
Przyszła mi raz ochota zrobić mu przyjemność — podarować mu książkę. W Kazaniu 
na przystani kupiłem za pięć kopiejek Podanie o tym, jak żołnierz ocalił życie 
Piotrowi Wielkiemu, ale akurat kucharz był pijany, zły, nie miałem więc odwagi 
dać mu tej książki i najpierw sam przeczytałem Podanie. Bardzo mi się podobało; 
wszystko było takie proste, zrozumiałe, ciekawe i zwięzłe. Byłem przekonany, ze 
to opowiadanie sprawi przyjemność mojemu nauczycielowi. Kiedy jednak dałem mu 
książkę, Smury nic nie mówiąc zmiął ją w dłoniach w okrągłą gałkę i cisnął za 
burtę.
—  Masz twoją książkę, durniu! — powiedział ponuro. — Uczę cię i uczę jak tego 
psa, a ty wciąż chcesz żreć ścierwo, co?
Tupnął nogą i wrzasnął:
r— I to ma być książka? Już ja się tych  wszystkich
- 393 -
bzdur naczytałem! Czy to, co w niej napisane, to prawda? No, gadaj!
—  Nie wiem.
—  Za to ja wiem! Kiedy się człowiekowi odrąbie głowę, to zleci z drabiny, a 
inni już nie polezą na górkę po siano. Żołnierze mają rozum w głowie! 
Podpaliliby siano i basta! Zrozumiałeś?
—  Zrozumiałem.
—  No właśnie! Carowi Piotrowi to się nie przytrafiło. Już ja wiem! Precz stąd...
Rozumiałem, że kucharz ma rację, mimo to książka podobała mi się. Kupiłem 
jeszcze raz Podanie, ale kiedy je przeczytałem powtórnie, ze zdziwieniem 
przekonałem się, że książka jest rzeczywiście zła. To mnie zastanowiło; zacząłem 
odnosić się do kucharza z jeszcze większym szacunkiem i zaufaniem, on zaś, nie 
wiadomo dlaczego   coraz częściej  powtarzał, zmartwiony:
—  Ech, uczyć by cię trzeba! Nie tutaj miejsce dla ciebie...
Sam także czułem, że to nie dla mnie miejsce. Sergiusz postępował ze mną 
obrzydliwie; kilka razy zauważyłem, że ściąga mi ze stołu serwis do herbaty i 
usługuje pasażerom w tajemnicy przed bufetowym. Wiedziałem, że to jest uważane 
za kradzież; Smury uprzedzał mnie niejednokrotnie:
—  Uważaj, nie dawaj kelnerom przyborów do herbaty ze swego stołu!
Było jeszcze wiele innych rzeczy przykrych dla mnie, toteż nieraz miałem ochotę 
uciec ze statku na pierwszej przystani i pójść w las. Żal mi jednak było rozstać 
się ze Smurym, który był dla mnie coraz lepszy, a także pociągał mnie ogromnie 
bezustanny ruch statku; kiedy zatrzymywał się w przystani, robiło się 
nieprzyjemnie. Wciąż wyczekiwałem nadto — a nuż coś się stanie, że
- 384 -
popłyniemy Kamą ku Białej,   Wiatce,   a   stamtąd na Wołgę i zobaczę nowe 
brzegi, miasta, nowych ludzi.
Nie stało się jednak nic takiego — mój pobyt na statku zakończył się w sposób 
dla mnie nieoczekiwany i upokarzający. Wieczorem, kiedy jechaliśmy z Kazania do 
Niżniego, bufetowy zawołał mnie do siebie; kiedy wszedłem, zamknął za mną drzwi 
i powiedział do Smu-rego, który siedział zgnębiony na wyścielanym taborecie:
—  No, jest.
Smury spytał mnie brutalnie:
—  Dajesz Sjerioży przybory do herbaty?
—  On sam bierze, kiedy nie widzę. ?— Nie widzi, a wie.
Smury uderzył pięścią w kolano, potem podrapał się po kolanie i powiedział:
—  Co wam tak pilno, zdążycie jeszcze... — i zamyślił się. Patrzyłem na 
bufetowego, a on — na mnie, ale wydawało mi się, że poza okularami nie ma oczu.
Bufetowy żył spokojnie, chodził bezgłośnie, mówił przyciszonym głosem. Od czasu 
do czasu jego spłowiała broda i puste oczy wysuwały się z jakiegoś kąta i 
natychmiast znikały. Przed pójściem spać długo klęczał w bufecie przed obrazem z 
nieustannie płonącą lampką oliwną. Widziałem go nieraz przez otwór w kształcie 
asa czerwiennego, wykrojony w drzwiach, nie udało mi się jednak zaobserwować, w 
jaki sposób bufetowy się modli; stał sobie zwyczajnie i patrzył na ikonę, na 
lampkę, wzdychając i gładząc brodę.
Po chwili milczenia Smury spytał:
—  Czy Sjerioża dawał ci pieniądze?
—  Nie.
—  Nigdy?
—  Nigdy.
- 395 -
—  On nie kłamie — powiedział Smury do bufetowego, a ten bąknął pod nosem:
—  Wszystko jedno. Chodźcie.
—  Chodźmy! — krzyknął do mnie kucharz i podszedłszy do mojego stołu, leciutko 
stuknął mnie palcem w ciemię:
—  Głupiś! I ja — głupi! Powinienem był dać na ciebie baczenie...
W Niżnim bufetowy zrobił rozrachunek; otrzymałem około ośmiu rubli — pierwsze 
grubsze pieniądze, jakie zarobiłem.
Żegnając się ze mną Smury mówił zasępiony: —. N-no, tak... Teraz patrz na oba 
oczy — rozumiesz? Nie wolno stać z rozdziawioną gębą...
Wsunął mi do ręki jedwabny, pstry kapciuch.
—  Na, masz! To ładna robota, chrzestniaczka mi to wyszyła... No, żegnaj! Czytaj 
książki — nie ma nic lepszego!
Wziął mnie pod pachy, uniósł do góry, pocałował i mocno postawił na pomoście 
przystani. Było mi żal i jego, i siebie; o mało się nie rozpłakałem patrząc, jak 
wraca na parostatek rozpychając tragarzy, wielki, ociężały, samotny...
Ile to jeszcze spotkałem podobnych do niego, dobrych, samotnych, nie pogodzonych 
z życiem ludzi...
VII
Dziadek i babcia znów przeprowadzili się do miasta. Przyszedłem do nich w złym, 
wojowniczym nastroju; było mi ciężko na sercu —? dlaczego wzięto mnie za 
złodzieja?
Babcia powitała mnie serdecznie i zaraz poszła nastawić samowar; dziadek drwiąco, 
jak zwykle, spytał:
- 396 -
•— Dużo złota nazgarniałeś?
—  Ile mam, to mam — ale moje! — odpowiedziałem siadając przy oknie. Tryumfalnie 
wyjąłem z kieszeni pudełko papierosów i z ważną miną zapaliłem.
—  Ta-ak — powiedział dziadek obserwując mnie. — Więc to tak? Diabelskie ziele 
palisz? Czy nie za wcześnie?
?— Dostałem nawet kapciuch w podarunku — pochwaliłem się.
—  Kapciuch? — zaskrzeczał dziadek. — Cóż to, drażnisz się ze mną?
I błyskając zielonymi oczami rzucił się ku mnie wyciągnąwszy cienkie, mocne ręce; 
zerwałem się i bodnąłem go głową w brzuch. Starzec siadł na podłodze, przez 
kilka długich chwil patrzył na mnie z otwartymi, ciemnymi ustami, mrugając ze 
zdumienia, a potem powiedział spokojnie:
—  Toś ty mnie, dziadka swojego, uderzył? Rodzonego ojca twojej matki?
—  Dosyć jużcście mnie bili — wybełkotałem uświadomiwszy sobie, że zrobiłem coś 
ohydnego.
Suchutki i lekki, dziadek wstał z podłogi, siadł obok mnie, zręcznie wyrwał mi 
papierosa, wyrzucił go za okno i powiedział strwożonym głosem:
—  Zakuty łbie, czy nie rozumiesz, że ci tego Pan Bóg nigdy nie odpuści, przez 
całe życie? Matko — zwrócił się do babci — wiesz ty co? A toż on mnie uderzył... 
Tak. Uderzył! Spytaj go sama.
Babcia nie pytała, tylko po prostu podeszła, chwyciła mnie za włosy i zaczęła 
mnie okładać przygadując:
—  A masz za swoje... a masz...
Nie bolało mnie, ale było mi niewymownie przykro, a największą przykrość 
sprawiał mi zjadliwy śmiech
- 397 -
dziadka; klepiąc się dłońmi po kolanach, dziadek podskakiwał na krześle i krakał 
przez śmiech:
—  Ta-ak, ta-ak...
Wyrwałem się z rąk babci, uciekłem do sieni, i położyłem się w kącie, zgnębiony, 
rozbity, słuchając, jak szumi samowar.            •
Podeszła babcia, nachyliła się nade mną i ledwie dosłyszalnie szepnęła:
—  Przebacz mi, przecież nie zbiłam cię do bólu, tylko tak, naumyślnie! Inaczej 
nie można było... Dziadek przecież jest stary, trzeba go uszanować, on także 
dosyć grzbietu nazginał, także najadł się zmartwień do syta, krzywdzić go nie 
wolno. Nie jesteś już mały i chyba to rozumiesz... Musisz zrozumieć, Alosza! 
Dziadek to takie dziecko, nic więcej...
Słowa jej obmywały mnie jak gorąca woda; ten przyjazny szept przejmował mnie 
wstydem; ale jednocześnie przynosił ulgę.
Uścisnąłem ją mocno i pocałowaliśmy się.
—  Idź do niego, idź... nic nie szkodzi! Tylko nie pal przy nim od razu, niech 
powoli przywyknie...
Wszedłem do pokoju, spojrzałem na dziadka i z trudem powstrzymałem się od 
śmiechu — rzeczywiście był zadowolony jak dziecko, promieniał cały, przebierał 
nogami i bębnił po stole łapkami obrośniętymi rudą sierścią.
—  No co, koźle? Znowu bóść przyszedłeś? Ach, ty zbóju! W ojca się wdałeś! Jak 
wszedł, farmazon, do domu — nie przeżegnał się, tylko zaraz tytoń kurzyć... Ach, 
ty Bonaparte za dwa grosze!
Milczałem. Wylał potok słów i także zamilkł znużony, ale przy herbacie znów mnie 
zaczął pouczać:
—  Bojaźń boża dla człowieka to jak wędzidło dla
- ? -
konia. Nie masz przyjaciela prócz Pana Boga! Człowiek dla człowieka — to wróg 
śmiertelny!
Wyczuwałem jakąś prawdę w tym, że ludzie są dla siebie wrogami, wszystko 
pozostałe nie wzruszało mnie.
—  Teraz idź z powrotem do babki Matriony, a wiosną — na statek. Pobądź u nich 
przez zimę. A nie mów, że wiosną 
odejdziesz...                                                ,
—  Po co okłamywać ludzi? — spytała babcia, chociaż dopiero co sama oszukała 
dziadka sprawiając mi pozorne lanie.
—  Bez kłamstwa człowiek nie wyżyje — upierał się dziadek. — No, powiedz, kto 
żyje bez kłamstwa?
Wieczorem, kiedy dziadek czytał psałterz, wyszedłem z babcią za bramę, w pole. 
Maleńka chałupka o dwóch oknach, w której mieszkali, stała na krańcu miasta, „na 
tyłach" ulicy Powroźniczej, gdzie dziadek miał kiedyś własny dom.
—  Widzisz, gdzieśmy to zawędrowali — mówiła babcia żartując. — Nie może sobie 
starowina miejsca znaleźć, które by mu do serca przypadło, wciąż się 
przeprowadza. Tu mu też niedobrze, a mnie — dobrze!
Przed nami rozciągało się na jakieś trzy wiorsty nędzne, porosłe darnią pole, 
poprzerzynane jarami, zamknięte krawędzią lasu i linią brzóz traktu kazańskiego. 
Z jarów wysunęły się jak rózgi gałęzie krzewów, promienie zimnego zachodu oblały 
je krwią. Spokojny wiatr wieczorny kołysał szare źdźbła trawy; za najbliższym 
jarem — także niczym źdźbła — majaczyły ciemne postacie miejskich kawalerów i 
panien. W dali na prawo wznosił się czerwony mur cmentarza starowier-ców — zwano 
go Bugrowską Pustelnią — na lewo, nad jarem, strzelała w górę ciemna grupa drzew: 
to cmentarz żydowski. Wszystko dokoła było ubogie, wszystko w milczeniu tuliło 
się do okaleczonej ziemi.
im -
Małe domki zamiejskie patrzą nieśmiało swymi oknami na zakurzoną drogę; po 
drodze chodzą małe, zagłodzone kury. Koło Dziewiczego Monasteru idzie stado, 
ryczą krowy; z koszar dolatuje muzyka wojskowa — grzmią i huczą miedziane trąby.
Idzie pijak, rozciąga bezlitośnie harmonię, zatacza się i bełkocze:
—  Trafię do ciebie... ani chybi...
Głuptasie — mówi babcia mrużąc oczy przed czerwonym słońcem — dokąd ty trafisz? 
Zaraz upadniesz, uśniesz, a we śnie cię oskubią... I harmonia, radość twoja, 
przepadnie...
Opowiadam jej, jak żyłem na statku, i rozglądam się dokoła. Po tym, co widziałem, 
jest mi tu smutno, czuję się jak okoń na patelni. Babcia słucha w milczeniu, z 
uwagą, podobnie jak ja lubię jej słuchać. Kiedy opowiadałem jej o Smurym, 
przeżegnała się z nabożeństwem i powiedziała:
—  Dobry człowiek, niech go Matka Boska ma w swojej opiece, dobry! Zapamiętaj go 
sobie! Co dobre, o tym zawsze pamiętaj, a co złe — to po prostu zapomnij...
Bardzo przykro mi było wyznać babci, dlaczego usunięto mnie z pracy, ale choć ze 
ściśniętym sercem — opowiedziałem wszystko. Nie wywarło to na niej najmniejszego 
wrażenia, zauważyła tylko obojętnie:
—  Mały jeszcze jesteś, nie umiesz żyć...
—  Wszyscy mówią jeden drugiemu: „Nie umiesz żyć." Chłopi, marynarze, babka 
Matriona — synowi; a co trzeba umieć?
Zacisnąwszy wargi pokiwała głową:
—  Tego to już nie wiem!
—  A mówisz to samo.
—  Dlaczego nie mam mówić? — spokojnie odpowiedziała babcia. — Nie gniewaj się, 
jesteś jeszcze mały, nie
- 400 -
musisz umieć. A po prawdzie, kto umie? Tylko szachra-je. Choćby dziadek na ten 
przykład: jest i mądry, i w piśmie uczony, a też życiem swoim pokierować nie 
potrafił...
—  A tyś żyła dobrze?
—  Ja? I dobrze, i źle — rozmaicie...
Obok nas bez pośpiechu przechodzili ludzie wlokąc za sobą długie cienie, tuman 
kurzu podnosił się spod ich nóg grzebiąc te cienie. Wieczorny smutek stawał się 
coraz cięższy, przez okna sączył się gderliwy głos dziadka:
„Obyś mnie, Panie, nie sądził z całą surowością Twoją, ani nie pokarał mnie 
gniewem Twoim..."
Babcia powiedziała uśmiechając się:
—  Sprzykrzył się już chyba Panu Bogu! Co wieczór skamle... A o co? Przecież 
jest już starutki, nic mu nie potrzeba, a wciąż się skarży, wciąż nie ustępuje... 
A Bóg tam pewno słucha wieczornych głosów i uśmiecha się: „Znów Wasilij Kaszyrin 
bębni swoje!" Chodźmy spać...
Postanowiłem zająć się chwytaniem ptaków śpiewających; zdawało mi się, że będzie 
to niezły zarobek: ja będę chwytał, babcia będzie sprzedawała. Kupiłem sieć, 
obręcz, potrzaski, zrobiłem klatki, i oto siedzę o świcie w parowie, w krzakach, 
a babcia z koszykiem i workiem chodzi po lesie zbierając ostatnie grzyby, jagody 
kaliny, orzechy.
Dopiero co wstało znużone wrześniowe słońce; jego białe promienie to gasną w 
chmurach, to jak srebrny wachlarz wpadają do jaru, do mnie. Na dnie jaru jest 
jeszcze mrok, z ziemi podnoszą się białawe mgły. Stromy, gliniasty stok jaru 
jest ciemny i nagi, drugie zbocze, bardziej łagodne, pokryte jest wyblakłą trawą 
i gęstymi krzewami o żółtych, rdzawych i czerwonych liściach. Ożywczy wiatr 
zrywa je i toczy po parowie.
26 - Gorki II
- 401 -
Na dnie, w ostach, szczebioczą szczygły, w szarych, łachmanach burzanów 
dostrzegam na główkach żwawych ptaszków jaskrawoczerwone kapturki. Dokoła mnie 
ćwierkają ciekawe sikorki. Śmiesznie wydymając białe policzki podnoszą wrzawę i 
krzątają się niczym kunawińskie mieszczki w dzień świąteczny; zwinne, przemyślne, 
złe, chciałyby wszystko wiedzieć, wszystkiego dotknąć — i wpadają w potrzask 
jedna po drugiej. Przykro jest patrzeć, jak się szamoczą, ale mój stosunek do 
nich musi być handlowy, obojętny, przenoszę więc ptaki do zapasowych klatek i 
chowam do worka: w ciemności siedzą cicho.
Krzew głogu obsiadło stado czyżyków; krzew kąpie się w słońcu, czyżyki cieszą 
się nim i szczebioczą jeszcze weselej; swoim zachowaniem przypominają gromadkę 
uczniaków. Żarłoczna, gospodarna dzierzba-sro-kosz spóźniła się z odlotem do 
ciepłych krajów i teraz siedzi na wiotkiej gałęzi dzikiej róży, czyści dziobem 
pióra skrzydeł i czarnymi oczami bystro wypatruje zdobyczy. Nagle poderwała się 
w górę jak skowronek, schwyciła trzmiela, skrzętnie wbiła go na kolec róży i 
znów siedzi kręcąc szarą, złodziejską główką. Bezgłośnie przeleciał wróżebny 
ptak lelek, przedmiot moich gorących marzeń. Gdyby go tak można było schwytać! 
Czerwony gil, co się odłączył od stadka, siedzi na olsze, napuszony jak generał, 
i przekrzywiając czarny dziób poskrzypuje gderliwie.
Im wyżej słońce, tym więcej ptaków, tym weselej rozlega się ich szczebiot. Cały 
jar napełnia się muzyką; jej podstawowy ton — to bezustanny szelest zarośli 
poruszanych wiatrem; czupurne głosy ptaków nie mogą zagłuszyć tego cichego, 
melancholijno-słodkiego szumu. Słyszę w nim pożegnalną pieśń lata, szepcze mi 
jakieś osobliwe  słowa,   które  same  przez   się   układają   się
- 402 -
W pieśń. A równocześnie pamięć mimo woli odtwarza obrazy przeszłości.
Gdzieś tam z góry woła babcia:
—  Gdzie jesteś?
Siedzi na krawędzi jaru, rozesłała chusteczkę, położyła na niej chleb, ogórki, 
rzepę, jabłka; pośród tych wspaniałości stoi lśniąc w słońcu maleńka, bardzo 
piękna, szlifowana karafka z kryształowym korkiem w kształcie głowy Napoleona. W 
karafce jest ćwiartka wódki, nastawionej na świętojańskim zielu.
—  Ach, Boże, jak pięknie! — mówi babcia z wyrazem dziękczynienia.
—  A ja ułożyłem pieśń!
—  No, jaką?
Mówię jej coś w rodzaju wiersza:
Już coraz bliżej zimowe miesiące. Żegnaj mi, letnie słoneczko gorące!...
Ale babcia, nie dosłyszawszy, przerywa mi:
—  Jest taka pieśń, jest, tylko — ładniejsza! I mówi śpiewnym głosem:
Oj, ucieka słoneczko sierpniowe W nocki ciemne, za lasy dalekie! Bez wiosennej, 
bez radości mojej Sama jedna zostałam na świecie...
Wyjdę rankiem za wieś, spojrzę wkoło, Wspomnę swoje przechadzki majowe, Puste 
pole patrzy niewesoło — Utraciłam tutaj swoją młodość.
0  przyjaciółki, o najmilejsze!
Kiedy śnieg pierwszy, puszysty spadnie, Wyjmijcie serce z mojej białej piersi
1   w śniegu  serce moje pochowajcie!...
Moja ambicja autorska bynajmniej nie jest urażona; bardzo mi się podoba pieśń i 
bardzo mi żal dziewczyny.
»•
40S -
A babcia mówi:
—  Tak to się o smutku śpiewa! To, widzisz, ułożyła dziewczyna; pobawiła się 
wiosną, a jesienią jej luby, ukochany porzucił ją, może poszedł do innej — 
zapłakało jej serce skrzywdzone... Czego człowiek sam nie doświadczy, o tym 
dobrze, prawdziwie nie powie, a ona, patrz, jaką piękną pieśń ułożyła!
Kiedy babcia po raz pierwszy sprzedała ptaki za czterdzieści kopiejek, była tym 
bardzo zdziwiona.
—  Kto by pomyślał! Zdawało mi się, że to dziecinna zabawa, a ot, co z tego 
wyszło!
—  Jeszcze za tanio sprzedałaś...
—  Tak myślisz?
W dni targowe sprzedawała za rubla i więcej i wciąż nie mogła wyjść z podziwu: 
jak dużo można zarobić takimi głupstwami!
—  A kobieta przez cały dzień pierze bieliznę albo myje podłogi za dwadzieścia 
pięć kopiejek. No i zro-zumże to, człowieku! A przecież tak być nie powinno! I 
ptaków więzić w klatce też się nie powinno. Zostaw to, Alosza!
Zastawianie sideł pociągało mnie jednak bardzo i podobało mi się; dając mi 
niezależność, nie wyrządzało krzywdy nikomu z wyjątkiem ptaków. Zaopatrzyłem się 
w dobre sidła; wiele mnie nauczyły rozmowy ze starymi łowcami. Chodziłem łowić 
ptaki sam jeden trzydzieści wiorst do Lasu Katowskiego nad brzegiem Wołgi, gdzie 
w wysokopiennym sośniaku gnieździły się krzyżodzioby i cenione przez amatorów 
długoogoniaste sikory-raniuszki, białe ptaszki niezwykłej piękności.
Bywało, wyjdę wieczorem i całą noc człapię po trakcie kazańskim, niekiedy, w 
czasie jesiennej szarugi, po głębokim błocie. Na plecach mam worek obszyty 
ceratą, a w nim klatki z ptakami na wabia i potrzaski, w rę-
- 404 -
ku solidny kij leszczynowy. Jesienny mrok przejmuje chłodem i trwogą, wielką 
trwogą!... Po obu stronach drogi stoją strzaskane przez pioruny stare brzozy, 
rozpościerając nad moją głową mokre gałęzie. Na lewo, pod górą, nad czarną Wołgą, 
z rzadka przepływają — jakby wpadając w bezdenną przepaść — światełka na 
masztach ostatnich statków i barek, klekoczą koła po wodzie, huczą syreny.
Z czarnej, jakby żelaznej ziemi wyrastają chałupy przydrożnych wiosek, do nóg 
dopadają złe, głodne psy, nocny stróż uderza w kołatkę i woła bojaźliwie:
— Kto idzie? Kogo tam diabli niosą? — nie wspominać ich lepiej pod ciemną noc!
Bałem się bardzo, by mi nie odebrano sideł, i miałem przygotowane dla stróżów 
pięciokopiejkówki. Stróż ze wsi Fokino zaprzyjaźnił się ze mną i wciąż wydziwiał:
—  Znów się wybrałeś! Ach, ty nieustraszony, niespokojny pokutniku nocny!
Zwano go Nifont. Był maleńki, siwiutki, podobny do świątka; często wyjmował zza 
pazuchy rzepę, jabłko, garść grochu i wtykał mi w rękę mówiąc:
—  Na'— masz, przyjacielu, gościńca ci przygotowałem, jedz na zdrowie.
I odprowadzał mnie na koniec wsi.
—  Ruszaj z Bogiem!
Do lasu przychodziłem przed świtaniem, zastawiałem sidła, rozwieszałem klatki z 
ptakami na wabia, kładłem się na skraju lasu i czekałem nadejścia dnia. Cicho... 
Wszystko dokoła zastygło w mocnym jesiennym śnie. Skroś szarawą mgłę ledwie 
prześwitują rozległe łąki pod górą — przecina je Wołga; łąki przerzuciły się na 
jej drugi brzeg i rozpłynęły, roztopiły się w mgłach. Daleko za lasami, od 
strony łąk, wschodzi bez pośpiechu coraz jaśniejsze słońce, na czarnych grzywach 
lasów
- *05 -
zapalają się ognie i w przyrodzie zaczyna się dziwny ruch, chwytający za serce: 
coraz szybciej podnoszą się mgły nad łąkami srebrząc się w promieniach słońca, w 
ślad za nimi wyłaniają się z ziemi krzewy, drzewa, stogi siana; łąki, zda się, 
topnieją w słońcu i — rdzawo-złote — płyną we wszystkie strony. Oto słońce 
musnęło spokojną wodę nad brzegiem, — i rzeka jakby podała się  naprzód,  
podpłynęła  do miejsca, w którym się przejrzało. Podnosząc  się  coraz  wyżej i 
promieniejąc radośnie, słońce 'błogosławi i ogrzewa ogołoconą, zziębniętą ziemię, 
a z ziemi, jak z kadzielnicy, wznoszą się słodkie zapachy jesieni.  W 
przeźroczystym powietrzu ziemia wydaje się ogromna, rozciąga się w 
nieskończoność. Wszystko płynie w dal i wabi ku błękitnym jej krańcom. Widziałem 
wschód słońca w tym miejscu dziesiątki razy i za każdym razem rodził się w moich 
oczach inny świat, urzekający coraz to nowym pięknem...
Lubię słońce w jakiś szczególny sposób: podoba mi się sama jego nazwa, słodkie 
brzmienie słowa, dźwięk w nim ukryty; lubię zamknąć oczy i wystawić twarz pod 
gorące promienie, lubię przyłapywać promień na podstawioną dłoń, kiedy jak miecz 
przenika przez szparę w płocie lub między gałęziami. Dziadek ma wielki szacunek 
dla „księcia Michała Czernihowskiego i bojarzyna Fiodora, którzy nie pokłonili 
się słońcu" ' — mnie ci ludzie wydają się czarni jak Cyganie, ponurzy, źli, mają 
zawsze chore oczy jak biedni Mordwini. Kiedy słońce wzniesie się nad łąkami, 
mimo woli uśmiecham się radośme.
Nade mną dzwoni las iglasty otrząsając z zielonych łap krople rosy; w cieniu pod 
drzewami, na wyrzeźbio-
• Książę Czernihowski i bojar Fiodor zostali zabici w 1264 roku przez Tatarów za 
to, że nie chcieli pokłonić się ich bóstwu.
nych liściach paproci, pobłyskuje srebrzystym brokatem szron porannego 
przymrozka. Zrudziałą trawę zmięły deszcze; przygięte ku ziemi źdźbła leżą 
nieruchome, ale gdy padnie na nie jasny promień, lekkie drżenie przebiega przez 
trawy — może to ich ostatni' wysiłek, by powrócić do życia.
Przebudziły się ptaki: szare sikorki-sosnówki opadają z gałązki na gałązkę jak 
kuleczki puchu, ogniste krzy-żodzioby łuskają zakrzywionymi dziobami szyszka na 
wierzchołku sosen; na końcu łapy sosnowej kołysze się biały raniuszek 
potrząsając długimi sterówkami ogona; czarny pacioreczek oka zerka nieufnie na 
zastawione tuż obok sidła. I jakoś nagle słychać, że już cały las, przed chwilą 
poważnie zadumany, napełnił się setkami ptasich głosów, nabrzmiał troskami 
żywych stworzeń, najczystszych na świecie. Na ich podobieństwo człowiek, ojciec 
piękna ziemskiego, stworzył sobie na pociechę elfy, cherubiny, serafiny i siedem 
chórów anielskich.
Żal mi trochę chwytać ptaszki, przykro wsadzać je do klatek, wolałbym patrzeć na 
nie, ale myśliwska pasja i chęć zarobku głuszą we mnie żal.
Ptaki bawią mnie swoją przeb.egłością: lazurowa sikorka uważnie i szczegółowo 
obejrzała potrzask, zrozumiała, czym jej grozi, i zaszedłszy z boku, bezpiecznie 
i zgrabnie wyciąga ziarna przez jego listewki. Sikorki są bardzo mądre, ale zbyt 
ciekawe i to je gubi. Napuszone gile są głupkowate: całym stadem wchodzą do 
matni jak syci mieszczanie do cerkwi; kiedy je nakryć, są bardzo zdziwione, 
wytrzeszczają oczy i szczypią w palce ostrymi dziobami. Krzyżodziób wchodzi do 
potrzasku spokojnie i poważnie. Pełzacz, dziwaczny ptak, do niczego nie podobny, 
długo siedzi przed pułapką, przekrzywiając długi dz^ób i podpierając się na 
sztywnym ogonie; chodzi po pniach drzew podobnie jak dzię-
- 407 -
ciol i zawsze trzyma się sikorek. Jest coś żałosnego w tym szaroburym ptaszku; 
wydaje się, że jest samotny, że ani jego nikt nie lubi, ani on nikogo. Podobnie 
jak sroka, pełzacz lubi kraść i ukrywać drobne błyszczące przedmioty.
Około południa kończę łowy i wracam do domu przez las i przez pola; gdybym 
poszedł traktem przez wsie, chłopaki odebraliby mi klatki, poszarpali i połamali 
sidła — wiem o tym z doświadczenia.
Przychodzę pod wieczór, zmęczony, głodny, ale wydaje mi się, że w ciągu dnia 
urosłem, poznałem coś nowego, stałem się silniejszy. Ta nowa siła pozwala mi 
słuchać spokojnie, bez gniewu, złośliwych drwin dziadka; widząc to dziadek 
zaczyna mówić rzeczowo i poważnie:
— Rzuć te bałamuctwa, daj spokój! Przez łowienie ptaków nikt nie wyszedł na 
ludzi, takiego wypadku nie było, nie słyszałem! Wybierz sobie właściwe miejsce w 
życiu i hoduj tam swój rozum. Człowiek nie żyje dla jakichś tam głupstw, 
człowiek — to ziarno przez Boga rzucone, co ma wydać kłos zdrowych ziarn! 
Człowiek jest jak rubel: puścić go w obrót — w trzy się zmieni. Myślisz, że tak 
łatwo jest żyć? Nie, wcale niełatwo! Świat — to dla człowieka ciemna noc, każdy 
musi sam sobie rozświetlać ciemności. Wszyscy mają po dziesięć palców, a każdy 
chciałby jak najwięcej do swoich rąk zagarnąć. Trzeba pokazać siłę, a jeśli siły 
brak — przebiegłość; słabego nie wpuszczają ani do piekła, ani do raju! Żyj niby 
to ze wszystkimi, ale pamiętaj — żeś sam. Słuchaj każdego, ale nie wierz mkomu: 
kto oku dowierza, ten krzywo odmierza. Nie mów dużo — domy i miasta buduje się 
nie językiem, ale siekierą i rublem. Tyś nie Baszkir czy Kałmuk, których całe 
bogactwo to wszy i owce...
- 408 -
Mógł mówić w ten sposób cały wieczór, znałem już na pamięć te słowa. Podobały mi 
się, ale do ich treści odnosiłem się z niedowierzaniem. Ze słów dziadka wynikało 
jasno, że dwie moce nie pozwalają człowiekowi żyć tak, jakby chciał: Bóg i 
ludzie.
Siedząc przy oknie babcia przędła nici na koronki; warczało wrzeciono w jej 
zwinnych rękach, a ona długo przysłuchiwała się w milczeniu wywodom dziadka i 
nagle wtrąciła:
—  Będzie tak, jak Matka Boska zechce.
—  Co to ma znaczyć? — krzyknął dziadek. — Bóg! Nie zapomniałem o Bogu, ja wiem, 
jaki jest Bóg! Myślisz, ty głupia, że Pan Bóg durniów posiał na ziemi czy jak?
...Wydawało mi się, że najlepiej ze wszystkich na świecie żyje się Kozakom i 
żołnierzom: życie ich jest proste, wesołe. Kiedy była pogoda, zjawiali się 
wczesnym rankiem naprzeciw naszego domu, za jarem, jak białe grzyby pokrywając 
nagie pole, i zaczynała się skomplikowana, interesująca zabawa. Zgrabni, silni, 
w białych bluzach, wesoło biegali po polu z karabinami w rękach, znikali w 
parowie i nagle na zew trąbki znów skupiwszy się na polu, z okrzykiem: „hura!", 
przy złowrogim warkocie bębnów, biegli z najeżonymi bagnetami prosto w kierunku 
naszego domu; zdawało się, że lada chwila zmiotą go, zniosą z powierzchni ziemi 
jak stóg siana.
Krzyczałem również: >,hura!", i w zapamiętaniu biegłem razem z nimi; jątrzący 
werbel budził we mnie gwałtowną żądzę zniszczenia, chciałem coś rozwalić, 
połamać płot, zbić chłopaków.
W czasie odpoczynku żołnierze częstowali mnie machorką, pokazywali ciężkie 
karabiny, niekiedy ten czy
- 409 -
ów kierował bagnet w mój brzuch i krzyczał niby to groźnie:
—  Kłuj karalucha!
Bagnet lśnił, wydawało się, że jest żywy, że się wygina jak żmija i chce 
zapuścić żądło; bałem się trochę, choć raczej sprawiało mi to przyjemność.
Dobosz, Mordwin, uczył mnie uderzać pałeczkami po skórze bębna; najpierw brał 
mnie za dłonie i wymięto-siwszy je aż do bólu, wsuwał mi pałeczki do zmiętych 
palców.
—  Bębnij: raz-duwa, raz-duwa! Tram-ta-ta-tam! Wybijaj mu: lewy - cicha! prawy _ 
mocna! Tram.ta.ta_ -tam — krzyczał groźnie, rozszerzając ptasie oczy.
Biegałem z żołnierzami po polu aż do końca ćwiczeń, a potem odprowadzałem ich 
przez miasto do koszar, słuchając głośnych pieśni, patrząc w poczciwe twarze, 
wszystkie takie nowiutkie jak pięciokopiejkówki dopiero co wybite w mennicy.
Zwarta masa jednakowych ludzi wesoło płynęła uhcą jak jednolita siła, budząc ku 
sobie przyjazne uczucie, pragnienie zanurzenia się w niej jak w rzece wejścia 
jak do lasu. Ci ludzie niczego się nie boją, na wszystko patrzą śmiało, wszystko 
mogą pokonać, osiągnąć wszystko, czego zapragną, a najważniejsze, że wszyscy są 
tacy prości i dobrzy.
Pewnego razu, w czasie odpoczynku, młody podoficer dał mi grubego papierosa.
- - Zapal sobie! To ci jest dopiero papieros! Nikomu bym me dał, ale z ciebie 
chłopak, jakich mało!
Zapaliłem. Podoficer odstąpił na krok, a mnie nagle oślepił czerwony płomień j 
sparzył mi ????? QT  ^^ ?t brwi; szary, słony dym pobudził mnie do kichania i 
kaszlu. Oślepły, przestraszony, dreptałem w miejscu a żołnierze otoczyli mnie 
zwartym pierścieniem i śmiali
- 410 -
się głośno i wesoło. Poszedłem do domu; gwizdanie i śmiechy biegły za mną, coś 
świszczało jak bicz pastucha. Bolały mnie oparzone palce, piekła twarz, z oczu 
płynęły łzy, dręczył mnie jednak nie ból, tylko ciężkie, tępe zdziwienie: 
dlaczego mi to zrobili? Dlaczego to tak bawi poczciwych żołnierzy?
W domu wlazłem na strych i długo tam siedziałem przywodząc na myśl to niepojęte 
okrucieństwo, z którym tak często spotykałem się w życiu. Szczególnie wyraźnie i 
żywo przypominał mi się drobny żołnierzyk z Sarapula: stoi przede mną jak żywy i 
pyta:
— No co? Rozumiesz?
Wkrótce dane mi było przeżyć coś jeszcze gorszego, jeszcze bardziej 
zdumiewającego.
Zacząłem chodzić do koszar Kozaków, którzy stacjonowali koło Pieczorskiej 
Słobody. Kozacy wydawali mi się inni niż żołnierze, nie dlatego, że świetnie 
jeździli konno i byli piękniej ubrani, ale że inaczej mówili, śpiewali inne 
pieśni i prześlicznie tańczyli. Wieczorem, gdy wyczyszczą konie, staną — bywało 
— w krąg koło staj en, a mały, rudy Kozak potrząsnąwszy czupryną zaczyna śpiewać 
na wysoką nutę jak trąba miedziana. Powoli, sztywno naprężając ciało, śpiewa 
smutną pieśń o cichym Donie, modrym Dunaju. Oczy ma zamknięte, jak je zamyka ów 
ptak, co śpiewa z takim zapamiętaniem, że spada martwy z gałęzi. Kołnierzyk jego 
koszuli jest rozpięty, widać obojczyki jak miedziane wędzidła — cała zresztą 
postać Kozaka jest z litej miedzi. Kołysząc się na cienkich nogach, jak gdyby 
ziemia falowała pod jego stopami, wtórując sobie do taktu rękami, niewidzący, 
rozedrgany, przestał jak gdyby być człowiekiem, jest trąbką trębacza, fujarką 
pastucha. Niekiedy zdawało mi się, że się przewróci, że padnie na
- 4? -
wznak i umrze jak ów ptak zapamiętały — gdyż oddał pieśni całą swoją duszę, 
wszystkie swoje siły.
Z rękami w kieszeniach lub założonymi do tyłu, za szerokie plecy, okrążają go 
wieńcem towarzysze, patrzą w skupieniu na jego miedzianą twarz, śledzą ruch ręki 
płynącej wolno w powietrzu i śpiewają uroczyście, spokojnie jak w cerkwi na 
chórze. Wszyscy — i ci z brodami, i ci bez bród — przypominają w tej chwili 
ikony: są równie surowi i dalecy od ludzi. Pieśń jest długa jak gościniec, tak 
samo równa, szeroka i mądra; kiedy się Jej słucha, zapomina się, czy to dzień, 
czy noc, czy jest się małym chłopcem, czy też starcem — zapomina się o wszystkim! 
Kiedy głosy śpiewaków milkną, słychać, jak wzdychają konie, tęskniące do swobody 
stepowej, jak cicho podnosi się z pól jesienna, nieuchronna noc. Serce rośnie i 
omal nie pęknie z nadmiaru jakichś niezwykłych uczuć, z ogromnej, niemej miłości 
do ludzi, do ziemi.
Wydawało mi się, że mały miedziany Kozak nie jest człowiekiem, lecz czymś 
znacznie potężniejszym — baśniową istotą, lepszą i doskonalszą od wszystkich 
ludzi. Nie śmiałem z nim rozmawiać. Kiedy zadał mi jakieś pytanie, uśmiechałem 
się ze szczęścia i zakłopotany, milczałem. Gotów byłem za nim chodzić bez słowa, 
pokornie jak pies, bylebym mógł go częściej widzieć, słuchać, jak śpiewa.
Pewnego razu zobaczyłem, jak stojąc w kącie stajni podniósł rękę do twarzy i 
patrzył na gładki, srebrny pierścionek na palcu; jego piękne wargi poruszały się 
z lekka, maleńkie, rude wąsiki drgały, twarz była smutna, zbolała.
Kiedyś w ciemny wieczór poszedłem z klatkami do karczmy na Starym Siennym rynku; 
karczmarz był na-
- m •
miętnym miłośnikiem ptaków śpiewających i często je ode mnie kupował.
Przy bufecie, w kącie między piecem a ścianą, siedział ów Kozak, a z nim dorodna 
kobieta, prawie dwa razy wyższa od niego; jej okrągła twarz lśniła jak safian. 
Patrzyła na Kozaka czułym spojrzeniem matki, z pewnym lękiem, a on był pijany, 
szurał po podłodze wyciągniętymi nogami i widocznie potrącał ją boleśnie w nogi, 
gdyż co pewien czas podrywała się, krzywiła i prosiła cichutko:
—  Opamiętajże się...
Kozak z wielkim wysiłkiem podnosił brwi, ale znów opadały bezwładnie. Było mu 
gorąco, rozpiął mundur i koszulę obnażając szyję. Kobieta zsunęła chustkę z 
głowy, położyła na stole mocne, białe ręce i splotła palce, aż nabiegły krwią. 
Im dłużej patrzyłem na nich dwoje, tym bardziej wydawało mi się, że mam przed 
sobą dobrą matkę i syna, winowajcę: mówiła coś do niego serdecznie, z wyrzutem, 
a on milczał zgnębiony — nie miał czym odeprzeć zasłużonych wymówek.
Nagle wstał, jakby go kto ukłuł, wdział czapkę, jakoś opacznie, głęboko na czoło, 
przyklepnął ją dłonią i nie zapinając munduru podszedł do drzwi; kobieta także 
wstała i powiedziała do szynkarza:
—  Zaraz wrócimy, Kuzmiczu...
Ludzie odprowadzili ich śmiechem, żartami. Ktoś powiedział z naciskiem, surowo:
—  Jak wróci locman — to jej pokaże! Poszedłem w ślad za nim; wyprzedzali mnie o 
jakieś
dziesięć kroków, posuwając się w ciemnościach w poprzek rynku tonącego w błocie 
—? ku szkarpie na wysokim brzegu Wołgi. Widziałem, jak kobieta chwieje się 
podtrzymując Kozaka, słyszałem, jak chlupie błoto pod ich nogami. Kobieta 
prosiła cicho, błagalnie:
- 413 -
— Dokąd idziesz? No, powiedz — dokąd?
Poszedłem za nimi po błocie, chociaż nie tędy wypadała mi droga. Kiedy weszli na 
chodnik nad szkarpą, Kozak zatrzymał się, odstąpił od kobiety na krok i nagle 
uderzył ją w twarz; krzyknęła ze zdziwieniem i strachem:
Och, za co, za co? Przestraszyłem się także i podbiegłem do nich, a Kozak 
chwycił kobietę wpół, przerzucił ją przez balustradę na stok szkarpy, skoczył za 
nią i oboje potoczyli się jak czarny kłąb w dół po trawie zbocza. Oniemiały, 
struchlałem słysząc, jak tam w dole sucho trzeszczy rozdzierane ubranie, jak 
ryczy Kozak, a kobieta niskim, załamującym się głosem bełkocze:
Będę krzyczeć... Będę krzyczeć... Westchnęła głośno, boleśnie i wszystko ucichło. 
Na-macałem kamień i zepchnąłem go w dół — zaszeleściła trawa. 2 rynku dochodziło 
trzaskanie oszklonych drzwi karczmy, ktoś głośno krzyknął, widocznie przewrócił 
się i znowu cisza, gotowa każdej chwili czymś przerazić. U podnóża stoku ukazuje 
się wielka, biała bryła; pochlipując i sapiąc posuwa się powoli i chwiejnie pod 
gorę — poznaję, że to kobieta. Idzie na czworakach jak owca; widzę, że jest naga 
do pasa, jej wielkie piersi zwisają, wydaje się, jakby miała trzy twarze. 
Podeszła do balustrady, usiadła na niej, prawie tuż obok mnie, na bieli jej 
ciała widać wyraźnie czarne plamy błota. Ciężko dyszy jak ochwacony koń, 
poprawia zwichrzone włosy, płacze,  ociera łzy z twarzy ruchem myjącego się kota, 
spostrzega mnie i wydaje stłumiony okrzyk: — Święty Boże — kto to? Idź stąd, 
bezwstydniku! Nie mogę odejść, skamieniały   ze   zdumienia, obezwładniony 
gorzkim, przykrym uczuciem. Przypominają mi się słowa babki Matriony:
- 414 -
„Baba to potęga, Ewa samego Boga oszukała..." Kobieta wstała, przysłoniła piersi 
strzępami sukni, obnażając przy tym nogi, i szybko odeszła, a u stóp szkarpy 
podniósł się z ziemi Kozak, zamachał w powietrzu białymi szmatkami, cichutko 
gwizdnął, nasłuchiwał chwilę i zagadnął wesoło:
—  Daria! A co? Kozak zawsze weźmie sobie, co trzeba... Myślałaś, żem pijany? 
Nie-e, ja tylko udawałem... Daria!
Stoi mocno, głos jego brzmi przytomnie i drwiąco. Schylił się, wytarł buty 
szmatkami i znów się odezwał:
—  Hej tam, Daszka... Bierz kaftan! Dość tych grymasów...
I głośno wykrzykuje obelżywe dla kobiety wyzwisko.
Siedzę na kupce żwiru słuchając tego głosu, co brzmi w nocnej ciszy samotny, a 
taki druzgocząco władczy.
Przed oczami skaczą mi światełka latarń na rynku; na prawo w czarnej kępie drzew 
wznosi się biały budynek Instytutu '. Leniwie cedząc przez zęby jedno za drugim 
plugawe słowa, Kozak idzie na rynek wymachując białymi szmatkami i wreszcie 
znika jak zły sen.
W dole pod urwiskiem z sykiem uchodzi para z komina, po zjeździe toczy się 
dorożka, dokoła — żywego ducha. Jak struty, idę wzdłuż szkarpy ściskając w ręku 
zimny kamień: nie zdążyłem rzucić nim w Kozaka. Koło cerkwi Jerzego Zwycięzcy 
zatrzymał mnie stróż nocny dopytując s^ę ze złością — co ja za jeden i co niosę 
na plecach, w worku.
Opowiedziałem mu szczegółowo o Kozaku; zaczął się śmiać pokrzykując:
1 Instytut — zamknięty   zakład   naukowy   dla  panien szlacheckiego 
pochodzenia.
415 -
a— A to zuch! Kozaki, bracie, to ludzie dokumentni, gdzie nam do nich! A 
kobietka, cóż? Suka...
Aż się zakrztusił ze śmiechu, a ja poszedłem dalej nie rozumiejąc, z czego się 
właściwie tak śmieje.
I myślałem pełen grozy: a gdyby coś takiego spotkało moją matkę, babcię?
VIII
Kiedy spadł śnieg, dziadek znów zaprowadził mnie do babki Matriony.
—  To dla twojego dobra, nie będziesz tam miał krzywdy — uspokajał mnie.
Wydawało mi się, że w ciągu lata przeżyłem straszliwie dużo, że postarzałem się 
i zmądrzałem, a u moich gospodarzy przez ten czas nuda jakby zgęstniała. Wciąż 
chorują, jak dawniej — na rozstrój żołądka z przejedzenia; jak dawniej, 
opowiadają sobie o przebiegu chorób, starucha — jak dawniej — modli się okrutnie 
i zawistnie. Młoda gospodyni po porodzie zeszczuplała, zmniejszyła się na 
objętość, ale porusza się tak samo godnie i powoli, jak gdyby była w ciąży. 
Kiedy szyje dzieciom bieliznę, zawsze nuci tę samą piosenkę:
Spiria, Spiria, Spirydonku — Spiria, mój braciszku miły! Kiedy ruszą moje sanie, 
Ty na stopniu chwacko staniesz...
Kiedy wchodzę do pokoju, natychmiast przestaje śpiewać i krzyczy zagniewana:
—  Czego chcesz?
Jestem przekonany, że nie umiała żadnej piosenki prócz tej jednej.
- 4ifi -
Wieczorem gospodarze wołają mnie do pokoju nalegając:
—  No, opowiedz, jak ci się żyło na statku! Siadam na krześle koło drzwi do 
ustępu i opowiadam.
Przyjemnie mi wspominać o innym życiu tu, gdzie mnie wtłoczono wbrew mojej woli. 
Zapalam się, zapominam o słuchaczach, ale nie na długo; kobiety nigdy nie 
jechały statkiem, więc pytają mnie:
—  Ale chyba strach człowieka bierze? Czego tu się bać? — nie rozumiem.
—  A może statek trafi nagle na głębinę i zatonie! Mój szef śmieje się, a ja 
chociaż wiem, że parostatek
na głębokiej wodzie nie utonie, nie mogę przekonać kobiet. Starucha wierzy 
święcie, że statek nie pływa, lecz posuwa się po wodzie opierając się kołami o 
dno rzeki jak bryczka po ziemi.
—  Jeżeli jest z żelaza, to jak może pływać? Wiadomo, siekiera nie pływa...
—  A czerpak przecie nie tonie w wodzie!
—  Też porównanie! Czerpak jest malutki, pusty... Kiedy mówię o Smurym i jego 
książkach, patrzą na
mnie podejrzliwie; starucha utrzymuje, że książki piszą głupcy i heretyki.
—  A psałterz? A król Dawid?
—  Psałterz to święta księga, a i to król Dawid prosił Boga o przebaczenie za 
psałterz.
—  Gdzie to jest napisane?
—  U mnie na dłoni... Jak ci dam po łbie, to się dowiesz, gdzie!
Starucha wszystko wie, o wszystkim mówi z wielką pewnością siebie i zawsze — 
dziko.
—  Jak w Pieczorce umarł Tatar, to mu dusza gardłem wyciekła, czarna jak 
dziegieć.
27 — Goi-? II                                 _ 417 _
—  Dusza to tchnienie —- mówię, a ona strofuje mnie z pogardą:
—  U Tatara? Głupiec!
Młoda gospodyni także boi się książek.
—  Czytanie książek to rzecz bardzo szkodliwa, a już szczególnie za młodu — 
powiada. — U nas w Grzebieniu jedna panna z dobrej rodziny czytała, czytała — aż 
się w końcu w diakonie zakochała. A żona diakona tak ją zelżyła, że wprost 
okropność! Na ulicy, przy ludziach...
Niekiedy używałem słów z książek Smurego. W jednej z nich, bez początku i końca, 
było powiedziane: „Właściwie mówiąc, nikt nie wynalazł prochu; jego pojawienie 
się było wynikiem szeregu drobnych obserwacji i wynalazków."
Nie wiem dlaczego, zapamiętałem sobie dobrze to zdanie; podobało mi się 
zwłaszcza zestawienie słów: „właściwie mówiąc", czułem w nich siłę. Wiele te dwa 
słowa sprawiły mi przykrości, śmiesznych przykrości. Bywa i tak!
Pewnego razu na propozycję moich gospodarzy, aby im opowiedzieć coś jeszcze o 
statku, rzekłem:
—  Nie mam już nic do powiedzenia, właściwie mówiąc...
Wprawiło ich to w zdumienie, wszyscy naraz zakra-kali:
—  Jak? Jak tyś powiedział?
I wszyscy czworo zaczęli się zgodnie śmiać powtarzając:
—  Właściwie mówiąc... A niech go! Nawet szef mnie skarcił:
—  Głupioś to wymyślił, cudaku!
Odtąd przez długi czas, kiedy zwracali się do mnie, mówui:
- 418 -
—  Hej, ty, właściwie mówiąc! Idź wytrzyj podłogę po dziecku, właściwie mówiąc...
To niedorzeczne znęcanie się nie bolało mnie, lecz dziwiło bardzo.
Żyłem w mroku otępiającego smutku i żeby go zwalczyć, starałem się jak najwięcej 
pracować. Na brak pracy nie można się było uskarżać. W domu było dwoje niemowląt, 
niańki nie mogły dogodzić młodej gospodyni, ciągle je zmieniano — sam więc 
musiałem doglądać niemowląt i prać codziennie pieluszki a raz w tygodniu 
chodziłem płukać bieliznę do Żandarmskiego Strumienia, gdzie wyśmiewały się ze 
mnie praczki:
—  Co się bierzesz do babskiej roboty?
Niekiedy doprowadzały mnie do tego, że okładałem je mokrym powrósłem ze 
skręconej bielizny; szczodrze odpłacały mi tym samym, było jednak z nimi 
ciekawie i wesoło.
Żandarmski Strumień płynął na dnie głębokiego jaru. Opadając ku Oce jar odcinał 
od miasta pole zwane Ja-ryło, od imienia słowiańskiego boga. Na tym polu w 
Zielone Świątki mieszczanie Niżniego urządzali zabawy. Mówiła mi babcia, że za 
czasów jej młodości ludzie wierzyli jeszcze w boga Jaryłę i składali mu ofiary: 
brali koło, owijali je pakułami nasyconymi smołą i spuściwszy z góry, z krzykiem 
i pieśniami obserwowali, czy płonące koło stoczy się do Oki. Jeśli się stoczy, 
bóg Jaryło przyjął ofiarę — lato będzie słoneczne i szczęśliwe.
Prawie wszystkie praczki, jedna w drugą pyskate, przebiegłe baby, pochodziły ze 
wsi Jaryło. Wiedziały one o wszystkim, co się dzieje w mieście; bardzo 
przyjemnie było słuchać ich ciekawych opowiadań o kupcach, urzędnikach, 
oficerach, dla których prały. Płukanie zimą bielizny w lodowatej wodzie strumyka 
—
37«
- 419 -
to prawdziwa katorga; kobietom tak marzły ręce, że aż skóra na nich pękała. 
Zgięte nad strumieniem ujętym w drewniane koryto, pod zmurszałym, dziurawym 
daszkiem, który nie chronił od śniegu i wiatru — baby płukały bieliznę. Twarze 
ich, nabiegłe krwią, zdrętwiały od mrozu, mróz piecze mokre palce — nie można 
ich zgiąć, z oczu płyną łzy, a kobiety nieustannie trajkoczą opowiadając sobie 
różne historie, przybierając wobec wszystkiego i wszystkich jakąś szczególną, 
bojową postawę.
Najładniej ze wszystkich opowiadała Natalia Kozłowska, kobieta powyżej lat 
trzydziestu, świeża, krzepka, o ironicznym spojrzeniu i niezwykle obrotnym i 
ciętym języku. Cieszyła się uznaniem wszystkich przyjaciółek; radziły się jej w 
różnych sprawach i ceniły ją za zręczność w pracy, za porządne ubranie, za to, 
że oddała córkę do gimnazjum na naukę. Kiedy uginając się pod ciężarem dwóch 
koszów z mokrą bielizną, schodziła z góry po śliskiej ścieżce, witały ją wesoło, 
pytając życzliwie:
—  No, jak tam córeczka?
—  Dziękuję, niczego sobie, uczy się, dzięki Bogu!
—  Tylko patrzeć, jak panią zostanie.
—  Po to ją przecież uczę. Skąd się biorą panny, gęby wychuchane? Wszystko to z 
nas, z czarnego mrowia ludzkiego, bo skądżeby?  Kto się więcej  nauczy, tego
?
ręce dłuższe, ten więcej złupi, a kto złupi najwięcej, tego słowa najświętsze... 
Bóg nas zsyła na ziemię jako dzieci nierozumne, a powołuje do siebie jako 
mądrych starców, czyli — trzeba się uczyć!
Kiedy mówiła, wszystkie milczały przysłuchując się z uwagą jej słowom, 
wypowiadanym ze swadą i przekonaniem. Chwaliły ją w oczy i poza oczy, 
podziwiając jej wytrzymałość i rozum, ale żadna jej nie naślado-
421
wała. Kozłowska obszyła sobie rękawy kaftana żółtą skórą z cholewki od buta, nie 
musiała więc odsłaniać rąk po łokcie, nie moczyła rękawów. Wszystkie mówiły, że 
to dobry pomysł, ale żadna nie poszła za jej przykładem, a kiedy ja to zrobiłem, 
wyśmiewały mnie:
—  Ech, nie wstyd ci to? Od baby się uczysz rozumu? O jej córce mówiły:
—  Wielka mi rzecz! Będzie o jedną panią więcej, i tyle! A może, nim nauki 
skończy, zemrze się jej...
—  Przecie i uczone ludzie nie zawsze mają słodkie życie: córka tego Bachiłowa 
też się ciągle uczyła, uczyła, aż sama na nauczycielkę poszła... No, a jak 
nauczycielka, to ani chybi — stara panna...
—  Wiadomo! Za mąż to i nieuczoną chłop weźmie, byle było za co brać...
—  Babski rozum — nie w głowie...
Było mi przykro i nieswojo słuchać, jak mówią same o sobie w tak bezwstydny 
sposób. Wiedziałem, co wygadują o kobietach marynarze, żołnierze, kopacze; 
wiedziałem, że mężczyźni zawsze chwalą się jeden przed drugim umiejętnością 
oszukiwania kobiet i swoją jur-nością; czułem, że się wrogo odnoszą do „bab", 
ale prawie zawsze w opowiadaniach mężczyzn o ich tryumfach, we wszystkich 
przechwałkach dźwięczało coś takiego, co pozwalało mi przypuszczać, że w tej 
całej gadaninie jest więcej samochwalstwa i wymysłu niż prawdy.
Praczki nie opowiadały sobie o miłosnych przygodach, ale we wszystkim, co mówiły 
o mężczyznach, dźwięczała nuta drwiny i niechęci, toteż myślałem sobie: może to 
i prawda, że baba — to siła!
—  Żebyś nie wiem jak kluczył, z nie wiem kim się zadawał, i tak do baby 
zawiniesz, to cię, bracie, nie
- 422 -
minie — powiedziała pewnego razu Natalia, a jakaś starucha odkrzyknęła jej na to 
ochrypłym głosem:
— A gdzieżby indziej? Od samego Boga nawet — do nas uciekają mnichy i 
pustelniki...
Te rozmowy przy płaczliwym plusku wody i chlupo-taniu mokrych szmat, na dnie 
parowu, w brudnej rozpadlinie, której nawet głęboki śnieg nie mógł zasłonić 
swoją czystą pokrywą, bezwstydne, złe rozmowy o tajemnicy życia, o tym, skąd to 
się wzięły na świecie wszystkie plemiona i narody, budziły we mnie wstręt, 
połączony z trwogą, odpychając myśli i uczucia od „romansów", które natrętnie 
oblegały mnie ze wszystkich stron. Z pojęciem „romansu" łączyła się w mojej 
wyobraźni brudna, rozpustna historia.
Mimo wszystko jednak w parowie wśród praczek, w kuchniach u ordynansów, w 
suterenach u robotników ziemnych było nieporównanie ciekawiej niż w domu, gdzie 
zastygła jednostajność rozmów, pojęć, wydarzeń napełniała mnie jedynie ciężką, 
złą nudą. Moi gospodarze żyli w zaczarowanym kole jedzenia i picia, chorób, snu 
— iw ciągłej zapobiegliwej krzątaninie dokoła jadła, spania. Mówili o grzechach, 
o śmierci, strasznie się jej bali i obijali się wciąż jak ziarna dokoła żaren, 
oczekując, że lada chwila zostaną zmiażdżeni.
W wolnych chwilach wymykałem się do komórki rąbać drzewo, byleby choć trochę 
pobyć w samotności, ale to rzadko mi się udawało: przychodzU! ordynansi i 
opowiadali o życiu podwórka.
Najczęściej zaglądali do mnie, do drwalki, Jermo-chin i Sidorów. Pierwszy — 
wysoki, przygarbiony chłop z Kaługi — był jakby spleciony z grubych, mocnych żył, 
miał małą głowę i mętne oczy. Był leniwy, beznadziejnie głupi, poruszał się 
powoli, niezgrabnie, a gdy zobaczył  kobietę,   pomrukiwał i pochylał się 
naprzód,
- 423 -
jakby chciał paść jej do nóg. Wszyscy z podwórka podziwiali szybkość, z jaką 
podbijał serca kucharek i pokojówek, zazdrościli mu i bali się jego 
niedźwiedziej siły. Sidorów — chudy, kościsty chłop z Tuły — był zawsze smutny, 
mówił cicho, z lekka pokasłując; oczy jego trwożnie płonęły. Bardzo lubił 
patrzeć w ciemne kąty; czy to gdy opowiadał coś półgłosem, czy też gdy siedział 
w milczeniu, zawsze patrzył w ten kąt, który był najciemniejszy.
—  Co tak wypatrujesz?
—  A może myszą wyjdzie... Lubię myszy, biegają tak cichusieńko...
Pisałem listy ordynansom do krewnych na wsi, pisałem listy zakochanym — podobało 
mi się to; ale z większą przyjemnością niż dla innych robiłem to dla Sido-rowa, 
który regularnie co sobotę wysyłał list do siostry, do Tuły.
Wołał mnie do siebie do kuchni, siadał przy stole obok mnie i mocno pocierając 
dłońmi ostrzyżoną głowę szeptał mi do ucha:
—  No, jazda! Na początku — tak jak trzeba: „Najdroższa siostro moja, życzę ci 
zdrowia i długiego życia" — tak jak trzeba! A teraz pisz: „Rubla otrzymałem, 
tylko że to jest niepotrzebne i bardzo dziękuję. Nic mi nie trzeba, żyjemy tu 
dobrze." Wcale nie żyjemy tu dobrze, tylko jak psy, ale o tym nie pisz, tylko 
napisz — dobrze! Ona jest jeszcze mała, ma dopiero czternaście lat, po co ma o 
tym wiedzieć? Teraz pisz sam, tak jak cię nauczyli...
Siedział z lewej strony przytłaczając mnie swym ciałem, chuchał mi w ucho 
gorącym, nieświeżym oddechem i szeptał uparcie:
—  Żeby się nie dawała ściskać kawalerom ani też chwytać za piersi czy tam 
inaczej! Pisz: „Jeżeli ktoś
- 424 -
mówi przypochlebnie, nie wierz mu, on chce cię tylko oszukać, zepsuć..."
Z wysiłku, by powstrzymać kaszel, szara jego twarz nabiegała krwią; Sidorów 
wydymał policzki, łzy napływały mu do oczu, wiercił się na krześle potrącając 
mnie.
—  Przeszkadzasz mi!
—  To nic, pisz!... „Najbardziej nie wierz panom, oni oszukują dziewczynę od 
jednego razu. Pan zna takie różne słowa i wszystko może powiedzieć, a jak mu 
uwierzysz — pójdziesz do domu publicznego. A jak uskładasz rubla, to daj popu, 
on ci przechowa, jeżeli to dobry człowiek. A najlepiej zakop w ziemi, żeby nikt 
nie widział, tylko zapamiętaj, gdzie."
Było bardzo smutno słuchać tego szeptu, przygłuszanego skrzypieniem żelaznych 
zawiasów lufcika. Spoglądałem na zakopcony pułap pieca, na szafę z kuchennymi 
naczyniami, czarną od much; kuchnia, nieprawdopodobnie brudna i zapluskwiona, 
jest przesycona gorzkim zapachem smażonego oleju, nafty, dymu. Na piecu, w 
łuczywie, chroboczą karaluchy, smutek chwyta za serce, żal żołnierza, jego 
siostry, aż płakać się chce. Czy można tak żyć, czy może się podobać takie życie?
Piszę coś jeszcze nie słuchając już szeptu Sidorowa, piszę o tym, jakie smutne i 
przykre jest życie, a on wzdychając mówi-:
—  Dużo piszesz, dziękuję ci! Teraz będzie wiedziała, czego się trzeba bać...
—  Niczego nie trzeba się bać — mówię ze złością, ale sam się boję wielu rzeczy.
Żołnierz śmieje się pokasłując:
—  A to cudak! Jakże się nie bać? A panów, a Boga? Mało to czego jest się bać?
- 425 -
Kiedy otrzymywał list od siostry, prosił, zaniepokojony:
— Czytaj, proszę cię, prędzej...
I zmuszał mnie do trzykrotnego odczytywania żałośnie krótkiego i pustego listu, 
nagryzmolonego kulfonami.
Sidorów był dobry, łagodny, ale w stosunku do kobiet — taki sam jak wszyscy: 
zwierzęco brutalny i prostacki. Kiedy chcąc nie chcąc obserwowałem jego romanse, 
ze zdumiewającą i ohydną szybkością rozgrywające się od początku do końca w 
moich oczach, widziałem, jak Sidorów zjednywał sobie kobietę skargami na swoją 
dolę żołnierską i otumaniał ją kłamliwymi pochlebstwami, a po wszystkim — 
opowiadając Jermochinowi o swym zwycięstwie — krzywił się ze wstrętem i spluwał, 
jak gdyby zażył gorzkie lekarstwo. To mi raniło serce, pytałem go więc ze 
złością, dlaczego oni wszyscy zwodzą kobiety, okłamują, a potem je poniżają, 
znęcają się nad nimi, odstępują jeden drugiemu i często biją.
Sidorów uśmiechał się tylko z lekka i mówił:
—  Nie zaprzątaj tym sobie głowy, to wszystko jest brudne, to grzech! Jesteś 
jeszcze młody, masz czas...
Jednak pewnego razu uzyskałem bardziej określoną odpowiedź, która mi mocno 
utkwiła w pamięci.
—  Myślisz, że ona nie wie, że ją oszukuję? — powiedział mrugnąwszy, pokasłując. 
— Ona dobrze wie! i sama chce, żeby ją oszukać. Wszyscy, kiedy o tę sprawę 
chodzi, kłamią! Tak już jest, inaczej nie można; wszyscy się wstydzą, nikt 
nikogo nie kocha, to tylko po prostu — zbytki! Człowiek się strasznie tego 
wstydzi; poczekaj, sam zobaczysz! Musi się to dziać nocą, a jeśli za dnia — to w 
ciemności, w komórce, tak! Za to Pan
426 -
Bóg z raju wypędził, z tego powodu wszyscy są nieszczęśliwi...
Mówił tak szczerze, tak smutno, pełen skruchy, że pogodziło mnie to nieco z jego 
romansami; miałem dla niego więcej serdeczności niż dla Jermochina, którego 
nienawidziłem i którego starałem się na wszelki sposób wyśmiać, rozzłościć. 
Zawsze mi się to udawało, toteż bardzo często Jermochin biegał za mną po 
podwórzu w złych zamiarach, które tylko wskutek niezręczności rzadko wprowadzał 
w czyn.
— To jest zakazane — mówił Sidorów. Że jest zakazane, wiedziałem, ale że ludzie 
są z tego powodu nieszczęśliwi, nie chciało mi się wierzyć. Choć widziałem, że 
są nieszczęśliwi, jednak nie wierzyłem, bo nieraz zdarzało mi się zaobserwować 
niezwykły wyraz oczu zakochanych ludzi, odczuć ich szczególną dobroć. Zawsze 
było mi przyjemnie patrzeć na to święto serca.
Mimo wszystko jednak — pamiętam — życie wydawało mi się coraz bardziej nudne, 
sztywne, niewzruszenie ustalone raz na zawsze w tej postaci i stosunkach, jak to 
codziennie widziałem. Nie myślałem, aby istniała możliwość czegoś lepszego niż 
to, co jest, co z nieodpartą siłą dzień w dzień rzucało się w oczy.
Pewnego razu jednak żołnierze opowiedzieli mi historię, która mnie mocno 
poruszyła.
Jedno z mieszkań zajmował krojczy najlepszego krawca w mieście, cichy, skromny 
człowiek, nie-RosJanin. Zona jego, mała, drobna kobieta, bezdzietna, całymi 
dniami i nocami czytała książki. Na gwarnym podwórzu, w domu ciasno zapchanym 
pijakami, ci dwoje żyli w milczeniu, niewidoczni; nie przyjmowali gości, sami 
też nigdzie nie bywali, tylko w święta chodzili do teatru.                               
*
- 42? -
Mąż od rana do późnego wieczora był zajęty pracą, żona, o wyglądzie podlotka, 
dwa razy w tygodniu chodziła do biblioteki. Widziałem często, jak kołysząc się — 
jak gdyby utykała z lekka — idzie drobnym kroczkiem po grobli, z książkami w 
rzemiennych paskach, niczym gimnazistka, skromniutka, przyjemna, taka świeża, 
czysta, w rękawiczkach na małych rączkach. Twarz miała ptasią, o bystrych 
oczkach, i była ładniutka jak porcelanowa figurka na stoliku pod lustrem. 
Żołnierze mówili, że brak jej żebra w prawym boku, dlatego ma taki dziwnie 
kołyszący chód, ale i to wydawało mi się w niej miłe i wyróżniało ją od razu od 
innych pań na podwórzu — żon oficerów. Mimo donośnych głosów, jaskrawych strojów 
i wysokich turniur były one dziwnie zmięte, jakby długo leżały w zapomnieniu w 
ciemnej komórce, wśród rozmaitych niepotrzebnych rupieci.
Wszyscy w domu uważali, że małej żonie krojczego brak piątej klepki. Opowiadano 
sobie, iż tak się jej zmącił rozum od czytania, że nie może zajmować się 
gospodarstwem. Mąż jej sam chodzi na rynek po zakupy i sam dysponuje, co ma być 
na obiad i kolację, naradzając się z kucharką, także nie-Rosjanką, olbrzymią, 
ponurą babą, o jednym oku zaczerwienionym i wiecznie łzawiącym i z wąską, różową 
szparką zamiast drugiego. A sama pani — wydziwiano — nie umie odróżnić 
wieprzowiny od cielęciny, a kiedyś — o hańbo! — kupiła pietruszkę zamiast 
chrzanu! Pomyśleć tylko, jakie to straszne!
Wszyscy troje byli jak obcy w tym domu, jak gdyby przypadkiem dostali się do 
jednej z klatek tego wielkiego kurnika, podobni do sikorek, które ratując się 
przed mrozem wlatują przez lufcik do dusznego i brudnego mieszkania.
- 428 -
I naraz ordynansi opowiedzieli mi, że panowie oficerowie wpadli na pomysł, by w 
niecny, złośliwy sposób zabawić się kosztem małej żony krojczego. Prawie co 
dzień to jeden z nich, to drugi przesyła jej liścik, w którym pisze o miłości do 
niej, o swych udrękach, o jej piękności. Ona im odpowiada, prosi, by ją 
zostawili w spokoju, wyraża żal, że stała się przyczyną cierpienia, i prosi Boga, 
aby im dopomógł zapomnieć o tej miłości. Po otrzymaniu takiej odpowiedzi 
oficerowie wspólnie ją odczytują, wyśmiewają się z kobiety i także wspólnie 
piszą nowy list w imieniu któregokolwiek z nich.
Opowiadając mi to ordynansi również się śmiali i nie szczędzili obelg żonie 
krojczego.
—  Nieszczęsna, głupia pokraka — mówił Jermochin, a Sidorów wtórował mu cichutko:
—  Każda baba chce, żeby ją oszukać. Ona dobrze wie...
Nie wierzyłem, by żona krojczego mogła wiedzieć, jak się z niej śmieją, i 
postanowiłem natychmiast powiedzieć jej o wszystkim. Upilnowałem chwilę, kiedy 
kucharka poszła do piwnicy, i wbiegłem kuchennymi schodami do mieszkania małej 
kobietki. Wślizgnąłem się do kuchni — nie było nikogo; wszedłem do pokoju: żona 
krojczego siedziała przy stole trzymając w jednej ręce ciężką złoconą filiżankę, 
w drugiej — otwartą książkę. Przestraszyła się, przycisnęła książkę do piersi i 
zawołała stłumionym głosem:
—  Kto to? Augusta! Ktoś ty?
Zacząłem mówić szybko i zawile, pewien, że rzuci we mnie książką lub filiżanką. 
Siedziała w dużym, malinowym fotelu, ubrana w niebieski szlafrok, obszyty u dołu 
puszkiem, z koronkami przy kołnierzyku i rękawach; jasne, faliste włosy- opadały 
jej na ramiona. Była po-
- 429 -
dobna do anioła z carskich wrót. Przyciskając się do poręczy fotela patrzyła na 
mnie okrągłymi oczami z początku z gniewem, potem ze zdziwieniem i uśmiechem, 
Kiedy już powiedziałem wszystko, co zamierzałem, i tracąc odwagę skierowałem się 
do drzwi, krzyknęła:
—  Poczekaj!
Postawiła filiżankę na tacy, rzuciła książkę na stół i złożywszy rączki 
przemówiła niskim głosem dorosłego człowieka:
—  Jaki z ciebie dziwny chłopiec... Podejdź no bliżej! Nieśmiało posunąłem się 
naprzód, a ona wzięła mnie
za rękę i głaszcząc ją drobnymi, chłodnymi palcami, spytała:
—  Czy cię kto przysłał, żebyś mi to powiedział? Nie? No dobrze, widzę i wierzę 
— samemu ci to przyszło na myśl...
Puściła moją rękę, zamknęła oczy i cichutko, przeciągle powiedziała:
—  A więc o tym mówią plugawi żołnierze!
—  Najlepiej, żeby pani opuściła to mieszkanie — poradziłem jej poważnie.
—  Dlaczego?
—  Nie da im pani rady.
Zaśmiała się wdzięcznie, a potem spytała:
—  Uczyłeś się? Lubisz czytać książki?
—  Nie mam czasu na czytanie.
—  Gdybyś lubił, to i czas by się znalazł. No — dziękuję ci. Wyciągnęła do mnie 
złożone koniuszkami palce, podając mi srebrną monetę. Wstyd mi było wziąć tę 
zimną rzecz, ale nie miałem odwagi odmówić; odchodząc położyłem pieniądze na 
słupku od poręczy schodów.
Wyniosłem z tego spotkania głębokie, dotychczas mi nie znane wrażenie — jak 
gdyby zorza zapłonęła przed
- 430 -
moimi oczami — i przez kilka dni żyłem w upojeniu, wspominając przestronny pokój, 
a w nim żonę krojczego, błękitną, podobną do anioła. Wszystko dokoła niej było 
tajemniczo piękne: puszysty, złotawy dywan leżał pod jej stopami, przez 
srebrzyste szyby zaglądał dzień zimowy ogrzewając się jej ciepłem.
Zapragnąłem spojrzeć na nią raz jeszcze. „A gdyby tak pójść do niej i poprosić o 
książkę?"
Zrobiłem to i znów zobaczyłem ją w tym samym fotelu, tak samo z książką w ręce, 
twarz jednak miała podwiązaną jakąś rdzawą chustką, a oko — zapuchnięte. Dając 
mi książkę w czarnej oprawie, bąknęła coś niewyraźnie. Odszedłem ze smutkiem, 
niosąc książkę pachnącą kreozotem i kroplami anyżowymi. Książkę ukryłem na 
strychu, owinąwszy ją w czystą koszulę i papier z obawy, aby w domu nie zabrali 
mi jej, nie uszkodzili.
Prenumerując „Niwę" jedynie dla arkuszów kroju i dla premii, moi gospodarze nie 
czytali jej, lecz po obejrzeniu ilustracyj odkładali na szafę w sypialni, a w 
końcu roku dawali do oprawy i chowali pod łóżko, gdzie leżały już trzy tomy 
„Ziwopisnowo Obozrienija". Kiedy myłem podłogę w sypialni, brudna woda zaciekała 
pod te książki. Sjergiejew abonował „Ruskij Kurier" i czytając go co wieczór, 
wymyślał:
— Diabli wiedzą, po co oni to wszystko piszą! Ależ to nudy...
W sobotę, gdy poszedłem na strych rozwiesić bieliznę, przypomniałem sobie o 
książce, wydostałem ją, rozwinąłem i przeczytałem pierwszy wiersz: „Domy są jak 
ludzie: każdy z nich ma swoją fizjonomię." Uderzyła mnie prawda tych słów, 
zacząłem więc czytać dalej. Stojąc przy okienku czytałem tak długo, póki całkiem 
nie przemarzłem, a wieczorem, kiedy wszyscy wyszli z domu na nieszpory, 
przyniosłem książkę do kuchni
- 431 -
i zatonąłem w żółtawych, zniszczonych stronicach, podobnych do liści jesiennych. 
Te pożółkłe kartki przenosiły mnie z łatwością w inne życie, w kraj  nowych 
imion i stosunków, ukazując mi świetlanych bohaterów i posępnych złoczyńców, 
niepodobnych do ludzi, z jakimi się dotychczas stykałem. Była to powieść Ksawe-
rego de Montepin ', długa jak wszystkie jego powieści, z mnóstwem ludzi i 
zdarzeń, opisująca nieznane, wartko toczące się życie. Wszystko w tej powieści 
było zdumiewająco proste i jasne, jak gdyby jakieś światło, ukryte między 
wierszami,  ukazywało  dobro i zło, pomagając kochać i nienawidzić, zmuszając do 
żywego interesowania się losami bohaterów, splątanych w zwarty rój. Od razu 
zrodziło  się   we  mnie   nieodparte pragnienie — przyjść z pomocą temu, 
przeszkodzić tamtemu, jak gdyby to całe życie, które ukazało mi się tak 
nieoczekiwanie, nie było jedynie   tworem   fantazji. Zapomniałem o wszystkim, 
pochłonięty zmiennymi kolejami losu bohaterów, przejęty uczuciem radości na 
jednej stronicy, uczuciem smutku — na innej.
Zaczytałem się do tego stopnia, że kiedy rozległ się dźwięk dzwonka na frontowym 
ganku, nie mogłem sobie od razu uprzytomnić, kto dzwoni i dlaczego.
Świeca się dopalała, lichtarz, który z rana dopiero co wyczyściłem, był zalany 
łojem; płonący knotek lampki oliwnej, na którą miałem dać baczenie, wyślizgnął 
się z korkowego pływaka i zgasł. Zacząłem biegać w popłochu po kuchni starając 
się zatrzeć ślady moich przewinień, wsunąłem książkę do otworu pod piecem i 
zabrałem się do poprawienia lampki. Z pokoju wyskoczyła niańka.
i Montepin Ksawery (1823—1902) — pisarz francuski, autor licznych powieści 
bulwarowych, m. in. Tragedii Paryża, o której tu mowa.
- 432 -
—  Czyś ogłuchł? Dzwonią! Pobiegłem otworzyć drzwi.
—  Chrapnąłeś sobie? — spytał surowo mój szef; żona jego, z trudem wchodząc na 
schody, utyskiwała, że się przeziębiła przeze mnie; stara wymyślała mi. W kuchni 
spostrzegła od razu wypaloną świecę i zaczęła wypytywać, co robiłem.
Milczałem, jak gdybym spadł gdzieś z wysoka, rozbity, przerażony, że starucha 
znajdzie książkę, a ona krzyczała, że spalę dom. Kiedy Sjergiejew z żoną 
przyszli na kolację, poskarżyła się na mnie:
—  Popatrzcie, całą świecę wypalił i jeszcze kiedy dom spali...
Przy kolacji wszyscy czworo ostrzyli sobie na mnie języki wypominając moje 
zamierzone i niezamierzone przewiny, przepowiadając mi marny koniec, ale już 
wiedziałem, że mówią to nie ze złości ani z dobroci, tylko z nudów. I przykro 
było patrzeć, jacy są śmieszni i jałowi w porównaniu z ludźmi z książek.
Skończyli właśnie jeść i ociężali, zmęczeni, poszli spać; stara, zakłóciwszy 
spokój Panu Bogu pełnymi żółci skargami, położyła się na piecu i zamilkła. Wtedy 
wstałem, wyjąłem książkę spod pieca i podszedłem do okna; noc była jasna, 
księżyc świecił prosto w szyby, ale drobny druk był nieczytelny, A strasznie mi 
się chciało czytać! Wziąłem z półki miedziany rondel i skierowałem na książkę 
światło odbite od księżyca, ale zrobiło się jeszcze gorzej i ciemniej. Wtedy 
wszedłem na ławkę w kącie z ikonami i zacząłem czytać stojąc, przy świetle 
lampki oliwnej; zmęczony, zasnąłem jednak i osunąłem się na ławkę. Obudziły mnie 
krzyki i szturchańce staruchy: trzymając w ręku książkę, dotkLwie tłukła mnie 
nią po plecach, wściekle potrząsając rudą głową, czer-
M - Gorki II                                _ 433 _
wona ze złości, bosa, w samej koszuli. Z posłania na wyżce głośno wył Wiktor:
—  Niech mama tak nie wrzeszczy! Życie brzydnie... „Przepadła książka, podrą ją" 
— myślałem.
Przy śniadaniu odbył się sąd nade mną. Sjergiejew dopytywał się surowo:
—  Skąd wziąłeś książkę?
Kobiety jazgotały przekrzykując się wzajemnie, Wiktor podejrzliwie wąchał kartki 
i mówił:
—  Perfumami pachnie, jak Boga kocham...
Kiedy powiedziałem, że książka należy do duchownego, wszyscy jeszcze raz ją 
obejrzeli wydziwiając i oburzając się, że duchowny czyta powieści, jednak 
uspokoiło ich to nieco, chociaż szef długo mnie jeszcze przekonywał, że czytanie 
to rzecz szkodliwa i niebezpieczna.
—  To oni właśme, te czytaki, wysadzili tor kolejowy, chcieli zabić...
Młoda z przestrachem i gniewem krzyknęła na męża:
—  Czyś rozum postradał? Po co mu o tym mówisz? Zaniosłem  Montepma   do  
żołnierza i opowiedziałem
mu, co się stało. Sidorów wziął ks.ążkę, otworzył u milczeniu mały kuferek, 
wyjął czysty ręcznik, owinął nim książkę i chowając ją do kuferka powiedział:
—  Nie słuchaj ich — przychodź do mnie i czytaj; ja nie pow.em nikomu! A jak 
przyjdziesz, a mnie nie ma — klucz wisi za obrazem, otwórz kuferek i czytaj...
Stosunek moich gospodarzy do książki od razu podniósł ją w moich oczach do 
kategorii ważnej i strasznej tajemnicy. Fakt, że jakieś „czytaki" wysadziły 
gdz.eś tor kolejowy chcąc kogoś zabić, nie zaciekawił mnie, ale przypomniało mi 
się pytanie popa przy spowiedzi, gimnazista czytający w suterenie, słowa Smurego 
o „właściwych" książkach, a także przypomniałem sobie
- 434 -
opowiadanie mego dziadka o czarnoksiężnikach, farma-zonach:
—  A za błogosławionego cara Aleksandra Pawłycza szlachetki zszedłszy na manowce 
czarnoksięstwa^i far-mazoństwa umyśliły, jezuity, zaprzedać cały naród rosyjski 
papieżowi rzymskiemu... Ale generał Arakcze-jew ' przyłapał ich na gorącym 
uczynku i nie bacząc na rangi, ani tytuły, wszystkich — hajda na Sybir, na 
katorgę. Tam też wyginęli niczym mszyce...
Przypomniało mi się „umbrakulum usiane gwiazdami", „Gerwazy" i uroczyste, 
szydercze słowa:
„Profani, którzyście ciekawi poznać nasze sprawy. Nigdy ich wasze krótkowzroczne 
oczy nie zobaczą!"
Czułem, że stoję u progu jakichś wielkich tajemnic, i żyłem jak obłąkany. 
Chciałem przeczytać książkę do końca, ale bałem się, że może zgmąć u Sidorowa 
albo że ją żołnierz w jakiś sposób uszkodzi. Co wtedy powiem żonie krojczego?
A starucha bacznie śledząc, żebym nie chodził do ordynansa, dopiekała mi:
—  Książkowiec... Książki tylko rozpusty uczą. Widzisz, do czego tę książkową 
krojczynię czytanie doprowadziło — na targ sama chodzić nie może, tylko z 
oficerami się zadaje, w jasny dzień ich przyjmuje... Już ja to do-obrze wiem!
Chciałem krzyknąć: „To nieprawda, me zadaje się z nimi!" Ale bałem się stanąć w 
obronie żony krojczego. A nuż starucha domyśli się, że to jej książka?
Przez kilka dni żyłem w straszliwej  udręce, byłem
1 Arakczejew Aleksy (1769—1834) — generał, minister wojny za panowania 
Aleksandra I i jego główny doradca, okrutny satrapa o nieograniczonej władzy.
- 435 -
roztargniony, ogarnął mnie smutek i niepokój, nie mogłem spać w obawie o los 
Montepina, aż tu pewnego razu kucharka krojczych zatrzymała mn.e na podwórzu ? 
powiedziała:
—  Odnieś książkę!
Wybrałem porę poobiednią, kiedy mój szef i jego żona położyli się, by odpocząć, 
i zawstydzony, przybity, zjawiłem się u żony krojczego.
Zastałem ją taką jak za pierwszym razem, tylko była inaczej ubrana: w szarej 
spódniczce i czarnej aksamitnej bluzce, z krzyżykiem wysadzanym tuikusikami na 
odsłoniętej szyi. Podobna była do samiczki gila.
Kiedy jej powiedziałem, że nie zdążyłem przeczytać książki i że mi czytać 
zabran.ają, oczy nabiegły mi łzami na wspomnienie krzywdy i ze szczęścia, że 
widzę tę kobietę.
—  Fe, jacy głupi ludzie! — powiedziała ściągnąwszy cienkie brwi. — A przecież 
twój szef ma taką ciekawą twarz. Przestań się martwić, pomyślę o tym. Napiszę do 
niego!
To mnie przeraziło; wyznałem jej, że skłamałem w domu mówiąc, że książkę 
pożyczyłem nie od niej, tylko od popa.
—  Nie trzeba, niech pani nie pisze! — prosiłem ją. — Będą s.ę z pani wyśmiewać 
i wymyślać na panią. Przecież nikt z tego podwórka nie lubi pani, wszyscy się 
wyśmiewają, mówią, że pani ma źle w głowie, że brak pani żebra...
Kiedy palnąłem to wszystko, zrozumiałem od razu, że powiedziałem za wiele, że to 
spiawiło jej przykrość: przygryzła górną wargę i uderzyła s.ę ręką po biodrze, 
jak gdyby jechała konno. Zmieszany opuściłem głowę pragnąc zapaść się pod ziemię, 
ale zona krojczego roześmiała się wesoło i opadła na krzesło powtarzając:
- 436 -
—  Och, jakie to głupie... jakie głupie! Ale co robić? — spytała po chwili sama 
siebie patrząc na mn.e badawczo i powiedziała z westchnieniem: — Dziwny z ciebie 
chłopiec, bardzo dziwny...
Spojrzałem w lustro wiszące tuż obok niej i zobaczyłem swoją twarz o wydatnych 
kościach policzkowych, o szerokim nosie, z wielkim sińcem na czole; kosmyki 
dawno nie strzyżonych włosów sterczały na wszystkie strony. Aha, więc ktoś taki 
nazywa się „bardzo dziwny chłopiec"? ... Dziwny chłopiec nie jest podobny do 
delikatnej porcelanowej Lgurki...
—  Nie wziąłeś wtedy pieniążka, który ci dałam. Dlaczego?
—  Nie potrzeba mi. Westchnęła.
—  No, cóż robić! Jeżeli ci pozwolą czytać, przychodź do mnie, będę ci pożyczała 
książki...
Na stoliczku pod lustrem leżały trzy książki; ta, którą przyniosłem, była 
najgrubsza. Patrzyłem na nią ze smutkiem. Żona krojczego wyciągnęła do mnie małą, 
różową dłoń:
—  No, do widzenia!
Ostrożnie dotknąłem jej ręki i szybko wyszedłem.
A swoją drogą, słusznie mówią o niej, że się na niczym nie zna: przecież 
dwudziestokopiejkówkę nazwała pieniążkiem, zupełnie jak dziecko.
Podobało mi się to jednak...
IX
I przykro mi, i śmiech mnie bierze, kiedy przypominam sobie, ile ciężkich 
upokorzeń, przykrości i niepokoju doznałem z powodu pasji czytama, jaka mnie 
szybko ogarnęła.
- 437 -
Książki żony krojczego wydawały mi się niezwykle kosztowne; bojąc się, że stara 
gospodyni mogłaby je wrzucić do pieca, starałem się o nich nie myśleć, tylko 
zacząłem wypożyczać maleńkie, różnokolorowe książeczki w sklepie, gdzie 
kupowałem co rano chleb na śniadanie.
Sklepikarz był to bardzo nieprzyjemny dryblas — spocony, o wyblakłych oczach, 
grubych wargach i białej, zwiędłej twarzy," całej w plamach i bliznach po 
skrofułach; palce jego pulchnych rąk były krótkie i niezgrabne. Sklep jego był 
miejscem wieczornych spotkań wyrostków i dziewcząt lekkich obyczajów; brat 
mojego szefa także prawie co wieczór chodził tam na piwo i karty. Posyłano mnie 
często, żebym zawołał go na kolację, i niejednokrotnie widziałem w ciasnym, 
malutkim pokoiku za sklepem głupkowatą, rumianą żonę sklepikarza, jak siedziała 
na kolanach Wiktorka czy też innego kawalera. Nie sprawiało to bynajmniej 
przykrości sklepikarzowi; nie czuł się także dotknięty, gdy śpiewacy cerkiewni, 
żołnierze i w ogóle każdy, komu tylko przyszła ochota, ściskali jego siostrę, 
która pomagała sprzedawać w sklepie. Towaru na półkach było niewiele; sklepikarz 
tłumaczył to tym, że dopiero niedawno otworzył sklep i że nie zdążył go jeszcze 
we wszystko zaopatrzyć, chociaż sklep był już otwarty od jesieni. Gościom i 
kupującym pokazywał plugawe obrazki, a chętnym do tego dawał do przepisania 
bezwstydne wiersze.
Czytałem puste książczyny Miszy Jewstigniejewa, płacąc za wypożyczenie po 
kopiejce od sztuki: było to dla mnie drogo, a książki nie sprawiały mi 
najmniejszej przyjemności. Guak, czyli Wierność bez granic, Fran-cyl Wenecjan, 
Bitwa Rosjan z Kabardyńczykami, czyli Piękna mahometanka umierająca na grobie 
swojego męża i cala literatura tego rodzaju także mnie nie zado-
438 -
walała wywołując często obrzydzenie. Wydawało mi się, że książka szydzi sobie ze 
mnie jak z głupca opowiadając niezdarnymi słowami nieprawdopodobne historie. 
Strzelcy, Jur Miłosławski, Tajemniczy mnich Japan-cza, najeźdźca tatarski i inne 
książki w tym rodzaju podobały mi się bardziej, zostawiając coś po sobie w 
pamięci, ale najbardziej przypadły mi do serca Żywoty Świętych: było w nich coś 
poważnego, czemu można było dać wiarę i co niekiedy bardzo wzruszało. Wszyscy 
święci męczennicy przypominali mi, nie wiem dlaczego, Dobrą Sprawę, wszystkie 
święte męczenniczki — babcię, a świątobliwi zakonnicy — dziadka w jego dobrych 
chwilach.
, Czytałem w szopie, kiedy szedłem rąbać drzewo, lub na strychu; w obu wypadkach 
było jednakowo niewygodnie i zimno. Czasami, gdy książka mnie zaciekawiła lub 
gdy trzeba ją było prędko przeczytać, wstawałem w nocy i zapalałem świecę, ale 
stara gospodyni spostrzegłszy, że świecy w ciągu nocy ubywa, zaczęła ją mierzyć 
łuczywem, chowając gdzieś miarki. Jeżeli rano świeca była o werszek ' krótsza 
lub jeżeli nie wyszperałem drzazgi i nie obłamałem jej na długość wypalonej 
świecy, w kuchni podnosił się wściekły wrzask — aż kiedyś Wiktorek, oburzony, 
odezwał się ze swego posłania:
— Niech już mama przestanie się kłócić! Życie brzy-dnie! Jasne, że to on wypala 
świece, bo czyta książki, od sklepikarza je bierze, przecież dobrze wiem! Niech 
mama poszuka na strychu...
Starucha pobiegła na strych, znalazła jakąś książkę i podarła ją w strzępy.
To mnie oczywiście mocno zmartwiło, ale żądza czy-
i Werszek — rosyjska miara długości około 4,5 cm - 439 -
tania wzmogła się jeszcze bardziej. Rozumiałem, że gdyby do tego domu przyszedł 
święty, moi gospodarze też by go zaczęli pouczać i przerab.ać na swoją modłę; 
robiliby to z nudów. Jeżeli przestaną wydawać sądy o ludziach, krzyczeć, 
naigrawać się z nich — oduczą się mowy, zaniemówią, zatracą obraz samych siebie. 
Ażeby człowiek miał poczucie samego sieb.e, musi mieć jakiś stosunek do ludzi. A 
oni nie umieli inaczej odnosić się do bliźnich niż pouczając ich, potępiając, i 
choćby ktoś zaczął żyć tak jak oni, choćby zaczął tak samo myśleć, odczuwać, nic 
by to nie pomogło — i tak by go potępili. Tacy to już są ludzie.
Mimo że uciekałem się do naj przemyślniej szych" wybiegów, aby czytać, starucha 
kilka razy zniszczyła mi książki, toteż nagle okazało się, że jestem wimen w 
sklepie ogromną sumę: czterdzieści siedem kopiejek! Sklepikarz domagał się 
pieniędzy i groził, że na pokrycie mojego długu potrąci z pieniędzy gospodarzy, 
kiedy przyjdę do sklepu po zakupy.
—  A co wtedy? — pytał pastwiąc się nade mną. Miałem do niego nieprzemożną 
odrazę, a on, czując
to widocznie, ze szczególną rozkoszą dręczył mnie różnymi groźbami. Kiedy 
wchodziłem do sklepu, jego pokryta plamami twarz rozpływała się w uśmiechu; 
pytał mnie uprzejmie:
—  Przyniosłeś dług?
—  Nie.
To go przerażało. Twarz jego pochmurniała.
—  Jakże to! Czy mam skargę na ciebie wnieść do sędziego? Tak? Żeby cię 
zasądzili i jazda do domu poprawczego?
Nie miałem skąd wziąć pieniędzy — moje zasługi wypłacano dziadkowi; traciłem 
wprost głowę nie wiedzącf co zrobić.
- 440
A sklepikarz w odpowiedzi na moją prośbę, żeby poczekał jeszcze na spłacenie 
długu, wyciągnął do mnie tłustą, pulchną jak placuszek rękę i powiedział:
—  Pocałuj, to poczekam.
Kiedy jednak chwyciłem z bufetu odważnik i zamierzyłem się na niego, skulił się 
i krzyknął:
—  Co, co ty, co ty? Żartuję przecież! Rozumiejąc, że sklepikarz nie żartuje, 
postanowiłem
ukraść pieniądze, żeby mu zapłacić i skończyć z nim rachunki.
Rano, gdy czyściłem ubranie Sjergiejewa, w kieszeniach jego spodni pobrzękiwały 
monety, czasem wypadały z kieszeni i toczyły się po podłodze. Kiedyś jedna 
wpadła przez szczelinę pod schody, do drwalki; zapomniałem mu o tym powiedzieć i 
przypomniałem sobie dopiero po kilku dniach, gdy biorąc drzewo znalazłem 
dwudziestokop.ejkówkę. Kiedy oddałem ją szefowi, żona jego powiedziała:
—  Widzisz? Trzeba liczyć pieniądze, jak się je zostawia po kieszeniach!
Ale Sjergiejew powiedział uśmiechając się do mnie:
—  On me ukradnie, jestem tego pewny!
Teraz, kiedy postanowiłem ukraść, przypomniały mi się jego słowa, jego uśmiech 
pełen zaufania i zrozumiałem, jak trudno mi będzie zdobyć się na kradzież. Kilka 
razy wyjmowałem z kieszeni srebrniaki, liczyłem je i nie mogłem się zdecydować, 
aby je wziąć. Męczyłem się tak ze trzy dni, aż nagle wszystko znalazło szybkie i 
proste rozwiązanie; Sjergiejew spytał mnie ni stąd. ni zowąd:
—  Coś ty, Pieszkow, taki ostatnio markotny? Niezdrów jesteś czy co?
Opowiedziałem mu szczerze o wszystkich moich zmartwieniach. Nachmurzył się.
- 441 -
—  Sam widzisz, do czego prowadzi czytanie książek! Tak czy owak — zawsze to się 
źle kończy...
Dał mi pół rubla przestrzegając surowo:
—  Pamiętaj tylko, nie wygadaj się przed żoną albo matką, bo będzie urwanie 
głowy!
Potem, uśmiechając się dobrodusznie, powiedział:
—  Do diabła! Uparty z ciebie chłopak. Ale to nic, to dobrze. Tylko, mówię ci, 
rzuć te książki! Od nowego roku zaprenumeruję dobrą gazetę, to będziesz miał co 
czytać...
I oto co wieczór, od podwieczorku do kolacji, czytam gospodarzom na głos 
„Moskowskij Listok" ' — powieści Waszkowa, Rokszanina, Rudnikowskiego 2 i temu 
podobną literaturę, uprzyjemniającą trawienie ludziom, którzy umierają z nudów.
Nie lubię czytać na głos, przeszkadza mi to w zrozumieniu tego, co czytam, ale 
moi gospodarze słuchają w skupieniu, z pewnego rodzaju nabożnym zaciekawieniem, 
wzdychają i wydziwiają nad niecnymi czynami bohaterów, i mówią z dumą:
—  A jak to my żyjemy sobie cicho, spokojnie i o niczym, chwała Bogu, nie wiemy!
Plączą zdarzenia, przypisują czyny sławnego rozbójnika Czurkina 3 woźnicy Fomie 
Kruczinie, mylą imiona; poprawiam błędy słuchaczy, co wprawia ich w zdumienie.
—  Ale on ma dobrą pamięć!
Od czasu do czasu w gazecie „Moskowskij Listok" pojawiają się wiersze   Leonida   
Gravego; podobają mi
1  ..Moskowskij  Listok" — brukowa, reakcyjna gazeta.
2  Waszkow,    Rokszanin,    Rudnikowski — mało znani pisarze rosyjscy XIX w.
3  Rozbójnik  Czurkin — bohater powieści  Pastucho-wa, redaktora i wydawcy 
gazety „Moskowskij Listok".
- 442 -
się bardzo i niektóre z nich przepisuję do zeszycika, ale gospodarze mówią o 
poecie:
—  Taki stary, a wiersze pisze.
—  To pijanica, na wpół obłąkany, wszystko mu jedno, co robi.
Podobają mi się także wiersze Strużkina i hrabiego Memento-Mori', ale obie 
kobiety — i stara, i młoda, utrzymują, że wiersze to błazeństwo.
—  Do rymu mówią tylko kukiełki w szopce i aktorzy. Przykre były dla mnie te 
zimowe wieczory, spędzane
pod okiem gospodarzy w małym, ciasnym pokoiku. Za oknem martwa noc; od czasu do 
czasu trzeszczy mróz, ludzie siedzą przy stole i milczą jak mrożone ryby. A tu 
zawieja szurgocze po szybach i po ścianie, huczy w kominach, postukuje żelaznymi 
zastawkami; w dziecinnym pokoju płaczą niemowlęta... Chciałoby się siąść w 
ciemnym kącie, zjeżyć się i wyć jak wilk.
Przy jednym końcu stołu siedzą kobiety i szyją lub robią na drutach skarpetki, 
na drugim końcu Wiktorek, pochylony, kopiuje bez zapału plany pokrzykując od 
czasu do czasu:
—  Nie trzęście stołem! Życie brzydnie, gwoździe-ko-zery, psy za myszami...
Z boku, przy olbrzymim tamborku, siedzi Wasilij Sjergiejew i wyszywa krzyżykami 
płócienny obrus; spod jego palców wynurzają się czerwone raki, niebieskie ryby, 
żółte motyle i rdzawe liście jesienne. Sam wymyślił wzór haftu i trzecią zimę 
siedzi nad tą robotą; sprzykrzyła mu się już bardzo, toteż często za dnia, kiedy 
mam trochę czasu, mówi do mnie:
—  No, Pieszkow, siądź do tamborka, wyszywaj!
1 G r a v e Leonid, S t r u ż ? i n (pseudonim Kukolewskie-go). hr. Mement o-M o 
r i (pseudonim Palmina) — rosyjscy poeci XIX wieku.
443
Siadam i wyszywam grubą igłą; żal mi go i zawsze rad bym mu pomóc, w czym tylko 
mogę. Wciąż mi się wydaje, że pewnego dnia przestanie kreślić, wyszywać, grać w 
karty i zacznie robić coś innego, ciekawego, o czym często myśli, kiedy nagle 
odkłada robotę patrząc na nią jak na coś obcego, z wyrazem zdziwienia w 
nieruchomych oczach; włosy opadają mu na czoło i policzki, podobny jest do 
nowicjusza w klasztorze.
—  O czym tak myślisz? — pyta go żona.
—  A tak... — odpowiada i zabiera się do pracy.
Milczę i dziwię się; czy można pytać, o czym człowiek myśli? Przecież na to 
pytanie odpowiedzieć nie można. Myśli się zawsze o wielu rzeczach na raz: o 
wszystkim, co się ma przed oczami, o tym, co się widziało wczoraj i przed rokiem; 
wszystko to jest pogmatwane, nieuchwytne, wszystko jest w ruchu, wciąż się 
zmienia.
Felietony w gazecie „Moskowskij Listok" nie wystarczały dla wypełnienia całego 
wieczoru, zaproponowałem więc, by czytać czasopisma leżące w sypialni pod 
łóżkiem. Młoda gospodyni powiedziała z niedowierzaniem:
—  Co tam jest do czytania? Tam są tylko obrazki... Pod łóżkiem jednak oprócz 
czasopisma „Żiwop.snoje
Obozrienije" znalazł się również „Ogoniok". I oto czytamy powieść Hrabia Tiatin-
Bałtycki Saliasa '. Szefowi bardzo się podoba głupkowaty bohater powieści, 
śmieje się bezlitośnie, aż do łez, ze smętnych przygód pani-czyka i pokrzykuje:
—  Ależ to zabawna historia!                                  «,
—  Wszystko to kłamstwo — mówi jego żona chcąc okazać niezależność umysłu.
1 Salias de Tournemir Eugeniusz (1842—1908) — pisarz rosyjski, autor powieści 
historycznych.
- 444 -
Literatura spod łóżka oddała mi wielką przysługę: wywalczyłem sobie prawo 
zabierania czasopism do kuchni i zyskałem możność czytania po nocach.
Na moje szczęście starucha sypiała teraz w dziecinnym pokoju, gdyż niańka 
zaczęła pić na umór. Wiktorek mi nie przeszkadzał. Kiedy wszyscy w domu 
zasypiali, ubierał się po cichu i znikał gdzieś na całą noc. Światła w kuchni 
nie było, gdyż świeczkę zabierano do pokoju, pieniędzy na kupno świecy nie 
miałem, zacząłem więc ukradkiem zbierać łój z lichtarzy, potem składałem go do 
blaszanki po sardynkach, dolewałem do tego oliwy z lampki i skręciwszy knot z 
nitek, zapalałem w nocy na piecu kopcący płomień.
Kiedy odwracałem kartę ogromnego tomu, czerwony języczek światła kołysał się 
chybotliwie, grożąc zga-śnięciem. Pływak z knotkiem co chwila pogrążał się w 
roztopionej, cuchnącej mazi, dym gryzł w oczy, ale te wszystkie niewygody były 
znikome w porównaniu z rozkoszą, jaką sprawiało mi oglądanie ilustracji i 
czytanie objaśniających napisów pod nimi.
Ilustracje te odsłaniały przede mną świat coraz to szerzej i szerzej, 
upiększając z.emię baśniowymi miastami, ukazując wysokie szczyty gór, p.ękne 
wybrzeża mórz. Życie rozrastało się cudownie, ziemia była bardziej nęcąca, 
bogatsza w ludzi, miała więcej miast, wszystko było bardziej urozmaicone. 
Patrząc teraz w nadwołżań-skie przestworza wiedziałem, że nie ma za nimi pustki; 
a dawniej — spojrzy człowiek czasem za Wołgę i chwyta go niewymowna tęsknota: 
olbrzymie płaty łąk rozpostarły się między ciemnymi łatami zarośli, u kresu łąk 
— czarna, zębata ściana lasu, nad łąkami — mgLsty, zimny błękit. Pusto na ziemi, 
samotnie. I w sercu także pustka, łaskocze je cichy smutek, wszystkie pragnienia 
zamierają, myśleć — nie ma o czym, chciałoby się za-
445 -
mknąć powieki. Ponura pustka nic nie obiecuje, wysysając z piersi wszystko, co w 
niej jest.
Napisy pod ilustracjami opowiadały przystępnie o innych krajach, o innych 
ludziach, mówiły o różnych wydarzeniach w przeszłości i teraźniejszości; wielu 
rzeczy nie mogę zrozumieć i to mnie dręczy. Niekiedy wżerają się w mózg jakieś 
dziwne słowa: „metafizyka", „chiliazm", „czartyzm" \ które nieznośnie mnie 
dręczą, rozrastają się potwornie i przesłaniają wszystko. Wydaje mi się, że 
nigdy nic nie zrozumiem, jeżeli nie uda mi się rozgryźć sensu tych słów: to one 
trzymają straż u progu wszystkich tajemnic. Często całe zdania długo tkwią mi w 
pamięci, jak drzazga za paznokciem, nie pozwalając myśleć o czymś innym.
Pamiętam, że przeczytałem dziwne wiersze:
W stal zakuty, po bezludziu, Niemy,  mroczny  jak  mogiła Jedzie Hunów król, 
Attyla —
a za nim czarną chmurą ciągną wojownicy i krzyczą: Gdzież jest Rzym, gdzie Rzym 
potężny? 2
Wiedziałem już, że Rzym to miasto, ale co to są Hunowie? To trzeba wiedzieć 
koniecznie.
Wybieram odpowiedni moment i pytam Sjergiejewa.
— Hunowie? — powtarza ze zdziwieniem. — Diabli wiedzą, co to takiego! Jakaś 
bzdura na pewno...
1 z przyganą kiwa głową:
i Ctiihazm — wiara w przyszłe tysiącletnie panowanie Chrystusa na ziemi. 
Czartyzm — ruch robotniczy w Anglii, o charakterze socjalistycznym, w pierwszej 
polowie XIX w. Nazwa pochodzi od słowa łacińskiego  charta {karta żądań).
i Przekład Leopolda Lewina.
- 446 -
—  Głupstwa ci się lęgną w głowie. Niedobrze, Piesz-kow!
Czy dobrze, czy niedobrze, muszę się dowiedzieć.
Wydaje mi się, że kapelan wojskowy Sołowiow powinien by chyba wiedzieć, co to są 
Hunowie, toteż przydybawszy go na podwórzu, pytam o to.
Blady, chory i zawsze zagniewany kapelan, z zaczerwienionymi oczami bez brwi, z 
żółtą bródką, odburknął mi wbijając w ziemię czarny, sękaty kij:
—  A ciebie co to obchodzi?
Porucznik Niestierow na moje pytanie odpowiedział z wściekłością:
—  Co-o?
Wtedy doszedłem do wniosku, że o Hunów trzeba za-.pytać prowizora w aptece; tak 
przyjaźnie na mnie zawsze spogląda, ma taką mądrą twarz i złote okulary na dużym 
nosie.
—  Hunowie — powiedział mi prowizor Paweł Gold-berg — byli narodem koczowniczym 
w rodzaju Kirgizów. Dziś już nie ma tego narodu, wymarł całkowicie.
Zrobiło mi się smutno i przykro, nie dlatego, że Hunowie wymarli, tylko że sens 
słowa, które mnie tak długo dręczyło, był taki prosty i że to mi nic nie dało.
Byłem jednak bardzo wdzięczny Hunom: po tym zetknięciu z nimi słowa przestały 
mnie już tak urzekać i dzięki Attyli zawarłem znajomość z prowizorem Gold-
bergiem.
Człowiek ten znał proste znaczenie wszystkich mądrych słów, miał klucze do 
wszystkich tajemnic. Poprawiając dwoma palcami okulary patrzył mi przenikliwie w 
oczy przez grube szkła i mówił, jak gdyby wbijał mi do głowy maleńkie gwoździki:
—  Słowa, przyjacielu, są jak liście na drzewie; żeby zrozumieć,  dlaczego liść 
jest  taki, a nie inny,  trzeba
- 447 -
wiedzieć, jak rośnie drzewo — trzeba się uczyć! Książka, przyjacielu, jest jak 
piękny ogród, w którym jest wszystko: i przyjemne, i pożyteczne...
Często biegałem do niego do apteki po sodę i magnezję dla dorosłych, którym 
stale dokuczała zgaga, czy po maść bobkową i środki przeczyszczające dla 
niemowląt. Krótkie uwagi prowizora uczyły mnie coraz poważniejszego stosunku do 
książek i niepostrzeżenie stały się dla mnie mezbędne jak wódka dla pijaka.
Ukazywały mi inne życie — życie wielkich uczuć i pragnień, które pobudzały ludzi 
do bohaterskich czynów i do zbrodni. Widziałem, że ludzie, którzy mnie otaczają, 
są niezdolni ani do bohaterstwa, ani do zbrodni, że żyją gdzieś na uboczu od 
wszystkiego, o czym się pisze w książkach, i trudno zrozumieć, co interesującego 
jest w ich życiu? Nie chcę żyć takim życiem... Jasno zdaję sobie z tego sprawę — 
nie chcę...
Z napisów pod rysunkami wiedziałem, że w Pradze, Londynie i Paryżu nie ma 
pośrodku miasta parowów i brudnych zwałów śmieci, że są tam proste, szerokie 
ulice, inne domy i kościoły. Zima nie trwa tam sześć miesięcy i me zamyka ludzi 
w domach na tak długo, nie ma tam wielkiego postu, w czasie którego można jeść 
tylko kiszoną kapustę, solone grzyby, tołokno' i kartofle z obrzydliwym olejem 
lnianym.
W czasie wielkiego postu nie wolno czytać książek. Zabrano mi „Żiwop.snoje 
Obozrienije" i znów mnie chwyciło za gardło to puste, postne życie. Teraz, kiedy 
mogłem porównać je z tym, czego się dowiedziałem z książek, wydawało mi się 
jeszcze uboższe, jeszcze bardziej bezsensowne. W czasie gdy czytałem, czułem się 
zdrowszy, silniejszy, pracowałem szybciej i zręczniej, .___________________—----
---------------------------------1---------------
i Tołokno — chłopska potrawa z mąki owsianej.
- 448 -
miałem cel: im prędzej skończę, tym więcej będę miał czasu na czytanie. 
Pozbawiony książek, stałem się apatyczny, leniwy, zaczęła mi dokuczać nieznana 
poprzednio, chorobliwa utrata pamięci.
Przypominam sobie, że właśnie w okresie tych pustych dni stało się coś 
tajemniczego: pewnego razu wieczorem, kiedy wszyscy poszli spać, nagle zahuczał 
rozgłośnie katedralny dzwon. Na jego dźwięk wszyscy w jednej chwili zerwali się 
na nogi i na wpół ubrani rzucili się do okien pytając jeden drugiego:
—  Pożar? Dzwon na trwogę?
Słychać było, że i w innych mieszkaniach krzątają się ludzie, że trzaskają 
drzwiami; ktoś biegał po podwórzu trzymając konia za uzdę. Stara lamentowała, że 
okradziono katedrę, Sjergiejew mitygował ją:
—  Niech się mama uspokoi, przecież słychać, że to nie na trwogę!
—  No to archijerej umarł...
Wiktorek zszedł z wyżki i ubierając się mamrotał:
—  A ja wiem, co się stało, wiem!
Szef posłał mnie na strych, żebym popatrzył, czy nie widać łuny. Pobiegłem i 
przez dymnik wylazłem na dach. Łuny nigdzie nie było; w cichym, mroźnym 
powietrzu uderzał miarowo dzwon; śpiące miasto przypadło do ziemi; w 
ciemnościach biegli niewidzialni ludzie, śnieg skrzypiał pod ich stopami; 
przeciągle po-skrzypywały płozy sań i coraz bardziej złowieszczo jęczał dzwon. 
Wróciłem do mieszkania.
—  Łuny nigdzie nie widać.
—  Uff... święty Boże! — powiedział Sjergiejew, ubrany w palto i czapkę, po czym 
podniósł kołnierz i zaczął niezdecydowanie wsuwać nogi w kalosze. Żona błagała 
go:
—  Nie chodź! Proszę cię, nie chodź...
29       Gorki II
- 449 -
—  Brednie!
Wiktorek, także ubrany, drażnił wszystkich:
—  A ja wiem...
Kiedy bracia wyszli na ulicę, kobiety poleciły mi nastawić samowar, a same 
rzuciły się do okien, ale prawie w tej samej chwili do frontowego ganku 
zadzwonił Sjergiejew; bez słowa wbiegł po schodach i otworzywszy drzwi do 
przedpokoju powiedział przytłumionym głosem:
—  Cara zabili! '
—  Zabili go jednak! — krzyknęła starucha.
—  Zabili, oficer mi powiedział... Co teraz będzie? Do drzwi  zadzwonił  
Wiktorek;  rozbierając się niechętnie, mruknął ze złością:
—  A ja myślałem, że to wojna!
Potem wszyscy zasiedli do herbaty i rozmawiali spokojnie, ale ostrożnie, po 
cichu. Na dworze także zapadła cisza, dzwon już nie huczał. Przez dwa dni trwały 
tajemnicze szepty, moi gospodarze dokądś tam chodzili, do nich również zaglądali 
goście i szczegółowo o czymś opowiadali. Starałem się koniecznie zrozumieć, co 
się stało, ale chowano przede mną gazety, a kiedy spytałem Sidorowa, za co 
zabito cara, odpowiedział cichutko:
—  Zabroniono mówić o tym...
I wszystko to szybko się zatarło, przesłonięte przez codzienne drobiazgi, a mnie 
wkrótce spotkała nieprzyjemna historia.
Pewnej niedzieli, kiedy gospodarze poszli do cerkwi, a ja po nastawieniu 
samowara zacząłem sprzątać pokoje, starsze dziecko weszło do kuchni, wykręciło 
kurek z samo waru i usiadło pod stołem bawiąc się nim.
1 Chodzi tu o zabójstwo Aleksandra II, dokonane 1 marca 1881 roku przez 
narodowolców.
- 450 -
W rurze było dużo węgla i kiedy woda wyciekła, samowar się rozlutował. Już z 
pokoju słyszałem, że nienaturalnie, gniewnie warkocze, a kiedy wszedłem do 
kuchni, zobaczyłem z przerażeniem, że cały zsiniał i drży, jak gdyby chciał 
podskoczyć do góry. Odlutowana zakrętka od kurka zwisała smętnie, pokrywka się 
zbakie-rowała, spod rączek spływały krople cyny — wydawało się, że 
fioletowobłękitny samowar upił się jak bela. Oblałem go wodą: zasyczał i 
żałośnie przewrócił się ne, podłogę.
Zadzwoniono przy frontowym ganku, otworzyłem drzwi i na pytanie staruchy, czy 
samowar gotowy, odpowiedziałem krótko:
—  Gotowy.
To słowo, wypowiedziane prawdopodobnie ze zdenerwowania i strachu, zostało 
przyjęte jako drwina i ściągnęło na mnie większą karę. Zbito mnie. Starucha 
okła-., dała mnie wiązką łuczywa, co nie było zbyt bolesne, alb zostawiło mi pod 
skórą, mnóstwo głęboko tkwiących; zadr; wieczorem plecy spuchły jak poduszka, a 
na drugi dzień w południe mój szef był zmuszony odwieźć mnie do szpitala.
Kiedy  doktor,  wysoki  i  chudy  aż  do  śmieszności,-obejrzał mnie, powiedział 
spokojnie głuchym basem:
—  Trzeba sporządzić protokół o znęcaniu się. Sjergiejew zaczerw,enił się, 
zaszurał nogami i zaczai
coś cicho szeptać doktorowi, ale ten patrząc ponad jego głową odpowiedział 
krótko:
—  Nie mogę. Nie wolno. Potem jednak spytał mnie:
—  Chcesz wnieść skargę?
Ból dokuczał mi, powiedziałem jednak:
—  Nie chcę, leczcie mnie jak najprędzej... Zaprowadzono mnie do drugiego pokoju 
i położono ,
Sśf
- 451 -
na stole; doktor wyciągnął zadry przyjemnie zimnymi szczypcami i żartował:
—  Wspaniale ci wygarbowali skórę, przyjacielu, będziesz teraz nieprzemakalny...
Kiedy skończył zabieg, podczas którego odczuwałem nieznośne łaskotanie, 
powiedział:
—  Czterdzieści dwie zadry ci wyciągnąłem, zapamiętaj to sobie, przyjacielu, 
będziesz miał się czym chwalić! Jutro o tej porze przyjdź na opatrunek. Czy cię 
często biją?
Pomyślałem i odpowiedziałem:
—  Dawniej — częściej bili... Doktor zaśmiał się basem.
—  Wszystko idzie ku lepszemu, przyjacielu, wszystko!
Kiedy wyszedł ze mną z gabinetu i podprowadził mnie do Sjergiejewa, powiedział 
do niego:
—  Oddaję go w pańskie ręce — naprawiony! Proszę przysłać go jutro na opatrunek. 
Ma pan szczęście, że chłopak wziął to na wesoło...
Siedząc w dorożce szef mówił mi:
—  Mnie, Pieszkow, też bito, co na to poradzić? Bito mnie, bracie! Nad tobą ja 
się chociaż użalę, a mnie nie miał kto żałować! Ludzi wszędzie mrowie, a nie ma 
ani jednego takiego, żeby się, psubrat, nad człowiekiem użalił! Ech. zwierzaki-
kwoki...
Przez całą drogę wymyślał. Żal mi go było i odczuwałem wdzięczność, że tak po 
ludzku ze mną rozmawia.
W domu przywitano mnie jak solenizanta; kobiety kazały sobie szczegółowo 
opowiadać, jak mnie doktor leczył, co mówił — .słuchały i wydziwiały cmokając z 
rozkoszą, krzywiąc się. Dziwiło mnie to ich niezwykłe zainteresowanie do chorób, 
bólu i wszystkiego, co nieprzyjemne!
- 452 -
Widziałem, jak są zadowoleni ze mnie, że nie wniosłem skargi przeciwko nim, i 
wykorzystałem to prosząc o pozwolenie pożyczania książek od żony krojczego. Nie 
mieli odwagi mi odmówić, tylko starucha krzyknęła ze zdziwieniem:
—  A to czort!
Nazajutrz stałem przed żoną krojczego, a ona mówiła przyjaźnie:
—  Powiedziano mi, że jesteś chory, że cię odwieziono do szpitala. Widzisz, jak 
ludzie zmyślają?
Nie sprostowałem. Wstyd mi było powiedzieć prawdę: po co ma wiedzieć o rzeczach 
brutalnych i smutnych? Tak dobrze, że jest niepodobna do innych ludzi.
Znów czytam grube książki Dumasa-ojca, Ponson du Terraila, Montepina, Zaccone'a, 
Gaboriau, Aymarda, Boisgobeya;1 połykani te książki jedną po drugiej i jest mi 
wesoło. Czuję, że jestem uczestnikiem niezwykłego życia, które mnie słodko 
wzrusza, dodając otuchy. Znów kopci się moja lampka domowej roboty, czytam po 
całych nocach, do rana, zaczynają mnie pobolewać oczy i stara gospodyni mówi mi 
uprzejmie:
—  Poczekaj, ty molu książkowy, pękną ci gały, oślepniesz!
Bardzo prędko jednak zrozumiałem, że w tych wszystkich książkach o tak ciekawie 
zawikłanym wątku — bez względu na rozmaitość zdarzeń, na różnorodność krajów i 
miast — wciąż jest mowa o jednym i tym samym: dobrzy ludzie są nieszczęśliwi i 
prześladowani przez złych, źli są zawsze mądrzejsi i lepiej im się wiedzie niż 
dobrym, ale w końcu coś nieuchwytnego odnosi zwycięstwo nad złymi, tak że w 
każdym poszcze-
1 Ponson du Terrail, Zaccone Pierre, Gaboriau Emil, ? ? m a r d Gustawe, 
Boisgobey Fortune — powieś-ciopisarze. francuscy w. XIX.
453 -
gólnym wypadku tryumfują dobrzy. Sprzykrzyła mi się ..miłość", o której wszyscy 
mężczyźni i wszystkie kobiety mówili tymi samymi słowami. Ta jednostajność nie 
tylko przyprawiała o nudę, ale budziła również niejasne podejrzenia.
Niekiedy — już po przeczytaniu pierwszych stron zaczynam się domyślać, kto 
zwycięży, a kto będzie pokonany, i gdy tylko jasny się stanie zawiązek akcji, 
staram się go rozsupłać siłą fantazji. Po odłożeniu książki myśli się o niej jak 
o zadaniu z podręcznika matematyki i coraz częściej udaje się odgadnąć, który z 
bohaterów wejdzie do raju wszelakiej szczęśliwości, a który zostanie wtrącony do 
lochu więziennego.
Poprzez to wszystko jednak prześwitują przebłyski żywej i ważnej dla mnie prawdy, 
obraz innego życia, innych stosunków. Jasne jest dla mnie, że w Paryżu 
dorożkarze, robotnicy, żołnierze — cały ten „czarny lud roboczy" — nie są tacy 
jak w Niżnim, w Kazaniu, w Permie, że śmielej mówią z panami, że mają wobec nich 
swobodniejszą i bardziej niezależną postawę. Żołnierz na przykład — jest całkiem 
niepodobny do żadnego z żołnierzy, których znam: ani do Sidorowa, ani do tego 
żołnierzyka z Wiatki na statku, ani tym bardziej do Jermochina. Jest on bardziej 
człowiekiem niż oni wszyscy; ma coś wspólnego ze Smurym, ale nie jest tak 
zwierzęcy i prostacki. Albo sklepikarz — i on jest odmienny od wszystkich 
znanych mi sklepikarzy. i duchowni z książek nie są tacy, jakich ja znam — są 
serdeczniejsi, mają więcej współczucia dla ludzi. W ogóle całe to życie za 
granicą, o jakim opowiadają książki, jest bardziej zajmujące, łatwiejsze, lepsze 
niż to, które jest mi znane. Za granicą nie biją się tak często i tak bestialsko, 
nie znęcają się nad człowiekiem tak bezlitośnie, jak się znęcano nad żołnierzem 
z Wiatki, nie modlą
- 454 -
się  do Boga tak okrutnie, jak się modli babka Ma-triona...
Szczególnie uderza to, że opowiadając o łotrach, o ludziach chciwych i podłych, 
książki nie odsłaniają w nich tego niepojętego okrucieństwa, tego pociągu do 
znęcania się nad człowiekiem, który tak dobrze jest mi znany, który tak często 
obserwowałem. Złoczyńca z książki jest okrutny w sposób rzeczowy — prawie zawsze 
można zrozumieć, dlaczego jest okrutny — a w życiu spotykam się z okrucieństwem 
bezcelowym, bezmyślnym, które człowiek uprawia dla samej zabawy nie spodziewając 
się żadnych korzyści.
Po każdej przeczytanej książce ta odmienność rosyjskiego życia od życia innych 
krajów zarysowuje się w moich oczach coraz wyraźniej, budząc mgliste uczucie 
niezadowolenia, wzmagając nieufność do żółtych po wielekroć czytanych stronic z 
brudnymi rogami.
I nagle wpadła mi do ręki powieść Goncourta Bracia Zemganno.1 Przeczytałem ją 
jednym tchem, w ciągu jednej nocy, i uderzony czymś, czego dotychczas nie 
doznawałem, ponownie zacząłem czytać tę prostą, smutną historię. Nie było w niej 
nic zawiłego, nic na pozór zajmującego; od pierwszej do ostatniej stronicy 
wydawała się poważna i sucha jak żywoty świętych. Jej język, ścisły, bez 
upiększeń, z początku uderzył mnie nieprzyjemnie, ale oszczędne słowa, mocno 
zbudowane zdania tak dobrze trafiały do serca, tak przekonywająco opowiadały o 
tragedii braci-akrobatów, że czytanie tej książki przyprawiło mnie o rozkoszne 
drżenie rąk. Płakałem głośno, czytając, jak nieszczęśliwy aktor ze złamanymi 
nogami czołga się na strych, gdzie jego brat potajemnie uprawia ulubioną sztukę.
1 Goncourt Edmond (1822—1896) — wybitny pisarz francuski.
- 45§ -
Oddając tę piękną książkę żonie krojczego poprosiłem, aby mi dała taką samą.
—  Jak to taką samą? — spytała z uśmiechem. Zmieszałem się pod wpływem tego 
uśmiechu i nie
umiałem  wytłumaczyć, o co  mi chodzi, a  ona  powiedziała:
—  To nudna książka, poczekaj, przyniosę ci inną, ciekawszą...
Po kilku dniach dała mi Prawdziwą historią małego oberwańca Greenwooda1; tytuł 
książki dotknął mnie trochę, ale już pierwsze stronice napełniły moją duszę 
błogim zachwytem — z tym uczuciem przeczytałem całą książkę do końca, odczytując 
niektóre stronice po dwa, trzy razy.
A więc i za granicą życie chłopców jest niekiedy takie trudne i pełne udręki! 
Mnie jeszcze nie jest najgorzej, czyli że — nie trzeba upadać na duchu!
Wiele otuchy przyniósł mi w darze Greenwood. Wkrótce po nim wpadła mi do rąk już 
prawdziwa, „właściwa" książka — Eugenia Grandet2.
Stary Grandet bardzo mi przypominał dziadka; przykro mi było, że książka jest 
taka mała, i zdumiewało mnie, jak wiele jest w niej prawdy. Tę prawdę dobrze mi 
znaną, która w życiu mocno mi dokuczyła, książka ukazywała w zupełnie nowym 
świetle «— spokojnie, bezstronnie. Wszystkie książki, które dotychczas 
przeczytałem, z wyjątkiem Goncourta, sądziły ludzi tak samo surowo i 
niepowściągliwie jak moi gospodarze i bardzo często wzbudzały sympatię do 
przestępcy, a uczucie niechęci względem ludzi cnotliwych. Zawsze
i Greenwood — pseudonim Sary Jane lippincott, amerykańskie] pisarki z XIX w.
s Eugenia Grandet — powieść znakomitego pisarza francuskiego Honoriusza Balzaka 
(1799—1850).
456 -
było przykro, że mimo olbrzymiego wkładu rozumu i woli ktoś nie może osiągnąć 
upragnionego celu: od pierwszej do ostatniej stronicy cnotliwi ludzie stoją mu 
na drodze, niezachwiani jak słupy kamienne. Wprawdzie o te słupy rozbijają się 
nieuchronnie wszystkie niecne knowania występku, ale — kamienie nie budzą 
sympatii. Choćby mur kamienny był najtrwalszy i najpiękniejszy — gdy się" chce 
zerwać jabłko z jabłoni za nim rosnącej, nie można się zachwycać tym murem. A 
mnie się już wydawało, że coś najcenniejszego i najistotniejszego kryje się 
gdzieś poza cnotą...
U Goncourta, Greenwooda, Balzaka nie było skończonych łotrów i ludzi bez skazy, 
byli po prostu ludzie cudownie żywi, co do których nie miało się wątpliwości, ze 
wszystko, cokolwiek powiedzieli i zrobili, było tak właśnie powiedziane i 
zrobione i nie mogło być zrobione inaczej. ) W ten sposób zrozumiałem, jaką 
prawdziwą ucztą jest „dobra, właściwa" książka. Ale jak ją znaleźć? Żona 
krojczego nie mogła mi w tym dopomóc.
— To jest dobra książka — mówiła podsuwając mi Ręce pełne róż, złota i krwi 
Arsena Gousseta, romanse Bellota, Paul de Kocka czy Paul Feyala,1 czytałem 
jednak te książki z rezerwą.
Jej się podobały powieści Marryata, Wernera, a mnie wydawały się nudne. Nie 
sprawił mi także przyjemności Spielhagen, ale bardzo mi się podobały opowiadania 
Auerbacha.2 Sue i Hugo także mnie niezbyt pociągał^ przekładałem nad nich Walter 
Scotta. Pragnąłem ksią-
' Gousset1 Arsen,   ? e 11 o t   Pierre,   de   Kock   Paul,. F e v a 1   Paul — 
drugorzędni pisarze francuscy XIX w.
2 Marryat Fryderyk, Werner Zachariasz, Spielhagen Fryderyk, Auerbach Bertold — 
powiesciopisarze i poe-???? w.
- 457 -
żek, które by mnie wzruszały i cieszyły jak cudowny Balzak. Porcelanowa kobieta 
także coraz mniej mi się podobała.
Kiedy szedłem do niej, wkładałem czystą koszulę, czesałem się, starając się,na 
wszelki sposób wyglądać przyzwoicie. Wątpliwe, czy mi się to udawało, wciąż 
jednak czekałem, że spostrzegłszy, jaki jestem porządny, przyzwoity, zacznie 
mówić ze mną prościej, bardziej przyjaźnie, bez tego rybiego uśmiechu na 
czyściutkiej, zawsze odświętnej twarzy. Ona jednak uśmiechając się pytała 
znużonym i słodkim głosem:
—  Przeczytałeś? Podobało ci się?
—  Nie.
Z lekka uniósłszy cienkie brwi patrzyła na mnie i wzdychając mówiła znajomym 
głosem, przez nos:
—  Ale dlaczego?
—  Czytałem już o tym.
—  O czym mianowicie?
—  O miłości...
Mrużyła oczy i śmiała się cukierkowym śmiechem.
—  Ach, ale przecież we wszystkich książkach pis2«s .się o miłości!
Siedząc w wielkim fotelu wymachuje maleńkimi nóżkami w futrzanych pantoflach, 
ziewa od czasu do czasu, otula się w niebieski szlafroczek i stuka różowymi 
palcami po okładce książki leżącej na jej kolanach.
Mam ochotę zapytać:
„Dlaczego pani nie wyprowadzi się stąd? Przeciei oficerowie nadal piszą liściki 
i wyśmiewają się z pani..."
Brak mi jednak odwagi, aby jej to powiedzieć i odchodzę z grubą książką o 
„miłości" i smutnym rozczarowaniem w sercu. Na podwórku mówią o niej coraz 
gorzej, coraz bardziej lekceważąco i zjadliwie. Przykro mi słuchać tych plotek, 
brudnych i na pewno kłamli-
- 458 -
wy eh. Gdy nie widzę tej kobiety, żal mi jej, obawiam się o nią, ale kiedy 
przychodzę do niej i zobaczę jej przenikliwe oczki, kocią giętkość maleńkiego 
ciała i tę zawsze odświętną twarz — współczucie i troska rozwiewają się jak dym.
Wiosną nagle gdzieś wyjechała, a po kilku dniach również i jej mąż zmienił 
mieszkanie.
Kiedy pokoje stały puste w oczekiwaniu na nowych lokatorów, poszedłem popatrzeć 
na nagie ściany z prostokątnymi plamami w miejsce obrazów, ze zgiętymi 
gwoździami i ranami po gwoździach. Na malowanej podłodze były rozrzucone 
różnokolorowe szmatki, strzępki papieru, pogięte pudełeczka po pigułkach, 
flakoniki od perfum i połyskiwała duża miedziana szpilka.
Zrobiło mi się smutno, zapragnąłem raz jeszcze zobaczyć małą żonę krojczego, 
powiedzieć, jak jej jestem wdzięczny...
X
Jeszcze przed odjazdem żony krojczego na parterze, pod mieszkaniem moich 
gospodarzy, zamieszkała czarnooka, młoda dama z dziewczynką i matką, siwiutką 
staruszką, która bez przerwy paliła papierosy w bursztynowym ustniku. Dama była 
piękna: wŁdcza, dumna, mówiła niskim, przyjemnym głosem, patrzyła na wszystkich 
z głową odrzuconą w tył, z lekko zmrużonymi oczami, jak gdyby ludzie byli od 
niej daleko, jakby widziała ich niewyraźnie. Prawie co dzień przed ganek jej 
mieszkania czarny żołnierz Tiufiajew podprowadzał smukłonogiego, bułanego konia. 
Dama wychodziła na ganek w długiej aksamitnej sukni stalowej barwy, w białych 
rękawiczkach z lejkowatymi mankietami, w żółtych bucikach* Trzymając jedną ręką 
treft
- 459 -
sukni i szpicrutę z liliowym kamieniem w rękojeści, gładziła małą rączką pysk 
konia, przyjaźnie odsłaniającego zęby. Koń patrzył na nią z ukosa okiem pełnym 
ognia, drżał na całym ciele i lekko uderzał kopytem w ubitą ziemię.
— Rober, Ro-ober — mówiła stłumionym głosem i mocno klepała konia po pięknie 
wygiętej szyi.
Potem opierając stopę o kolano Tiufiajewa, zręcznie wskakiwała na siodło, a koń 
tańcząc dumnie, szedł po grobli; siedziała na siodle tak zgrabnie, jak gdyby do 
niego przyrosła.
Była piękna tą niepospolitą urodą, która zawsze wydaje się nowa, niespotykana i 
zawsze upaja serce oszałamiającą radością. Patrząc na nią myślałem, że tak 
wyglądać musiały Diana de Poitiers, królowa Margot, panna de la Yalliere i inne 
piękności, bohaterki powieści historycznych.
Otaczali ją bezustannie oficerowie dywizji stacjonującej w mieście; wieczorami 
grywano u niej na pianinie i skrzypcach, na gitarze, tańczono i śpiewano. 
Najczęściej kręcił się koło niej na króciutkich nóżkach major Olesow, o 
czerwonej twarzy, gruby, siwy i świecący się od tłuszczu niczym maszynista na 
statku. Major grał pięknie na gitarze i zachowywał się jak pokorny, oddany sługa 
pięknej damy.
Tą samą niezwykłą pięknością co i matka odznaczała się jej pięcioletnia córeczka, 
kędzierzawa, pulchniutka. Jej wielkie, niebieskie oczy o poważnym wyrazie 
patrzyły spokojnie i wyczekująco; było w niej jakieś nie-dziecinne zamyślenie.
Jej babcia, wraz z ponurym, milczącym Tiufiajewem i grubą, zezowatą pokojówką, 
zajmowała się od rana do wieczora gospodarstwem, niańki do dziecka nie było; 
dziewczynka, chowana niemal bez opieki, całymi dnia-
460 -
mi bawiła się na ganku lub na stosie belek naprzeciw niego. Często wieczorem 
wychodziłem pobawić się z nią; bardzo polubiłem dziewczynkę, a ona szybko 
przyzwyczaiła się do mnie i zasypiała na moich rękach, kiedy jej opowiadałem 
bajkę. Wtedy odnosiłem ją do łóżka. Wkrótce doszło do tego, że kładąc się spać 
domagała się koniecznie, abym się przyszedł z nią pożegnać. Przychodziłem, a ona 
z powagą wyciągała do mnie pulchną rączkę i mówiła:
—  Żegnaj, do jutra! Babuniu, jak to się mówi?...
—  Niech cię Bóg strzeże — mówiła babcia wypuszczając przez usta i spiczasty nos 
błękitne smugi dymu.
—  Niech cię Bóg strzeże do jutra, a ja już będę spała — powtarzała dziewczynka 
otulając się kołdrą obszytą koronkami.
Babcia ją pouczała:
—  Nie do jutra, tylko zawsze!
—  A czy jutro nie będzie zawsze? Dziewczynka lubiła słowo „jutro" i wszystko, 
co się
jej podobało, odkładała na przyszłość: nawtyka w ziemię zerwanych kwiatków, 
odłamanych gałązek i mówi:
—  Jutro to będzie ogród...
—  Kiedyś jutro ja także kupię sobie konia i będę na nim jeździ'a jak mama...
Była roztropniutka, ale niezbyt wesoła; często wśród ożywionej zabawy zamyśli 
się nagle i spyta nieoczekiwanie:
—  Djaczego popi mają takie w'osy jak u kobietów? Oparzyła się pokrzywą i grożąc 
jej palcem powiedziała:
—  Zobaczysz, pomodję się do Boga, to on ci zrobi coś złego. Bóg może każdemu 
zrobić coś złego; on może nawet mamę ukarać...
Niekiedy ogarniał ją cichy, poważny smutek; przytu-
- 461 -
łając się do mnie i patrząc w niebo błękitnymi, wyczekującymi oczami, mówiła:
—  Babunia czasem się gniewa, a mama nigdy, ona się tyjko śmieje. Ją wszyscy 
jubią, djatego że ona nigdy nie ma czasu, wciąż przychodzą i przychodzą goście i 
patrzą na nią, djatego że ona jest piękna. Ona jest moja kochana mama! Ojesow 
też tak mówi: kochana mama!
Strasznie lubiłem ją słuchać — dziewczynka opowiadała o nie znanym mi świecie. 
Chętnie i dużo mówiła zawsze o swojej matce — powoli roztaczało się przede mną 
nowe życie, znów przypominała mi się królowa Margot, jeszcze bardziej pogłębiało 
się we mnie zaufanie do książek i ciekawość życia.
Pewnego razu wieczorem, gdy siedziałem na ganku czekając na szefa, który wraz z 
rodziną poszedł na spacer na Stoki, a dziewczynka drzemała na moich rękach» 
nadjechała konno jej matka, zeskoczyła lekko na ziemię i z odrzuconą w tył głową 
spytała mnie:
—  Cóż to — zasnęła?
—  Tak.
—  Ach, tak...
Wybiegł żołnierz Tiufiajew i odebrał konia; dama zatknęła szpicrutę za pasek i 
powiedziała wyciągająo ręce:
—  Daj mi ją.
—  Sam odniosę.
—  No! — krzyknęła na mnie dama jak na konia i tupnęła nogą o stopień ganku.
Dziewczynka obudziła się, mrugając oczami popatrzyła na matkę i także wyciągnęła 
do niej ręce. Odeszły,
Przywykłem już, żeby na mnie krzyczano, ale było mi nieprzyjemnie, że ta dama 
również krzyczy — każdy usłucha jej, choćby powiedziała jak najciszej.
- 462 -
Po kilku minutach przyszła do mnie zezowata pokojówka: dziewczynka kaprysi, nie 
chce iść spać, póki się nie pożegna ze mną.
Nie bez uczucia dumy wobec matki wszedłem do salonu; dziewczynka siedziała na 
jej kolanach, dama rozbierała ją zwinnymi rękami.
—  No, masz go — powiedziała — masz, przyszła ta poczwara.
—  To nie poczwara, to mój ch'opiec...
—  Ach, tak? Bardzo dobrze. A może podarujemy coś twojemu chłopcu? Chcesz?
—  Tak, chcę!
—  No to świetnie. Ja to załatwię, a ty idź spać.
—  Żegnaj, do jutra — powiedziała dziewczynka wyciągając do mnie rękę. — Niech 
cię Bóg strzeże do jutra...
Dama krzyknęła zdziwiona:
??— Kto cię tego nauczył? Babcia?
—  Ta-ak...
Kiedy dziewczynka odeszła, dama skinęła na mnie palcem.
—  No, co ci podarswać?
Powiedziałem, że nic nie chcę w podarunku, tylko ezyby nie mogła mi pożyczyć 
jakiejś książki.
Wzięła mnie pod brodę gorącymi, wonnymi palcami, . pytając z miłym uśmiechem:
—  Ach tak, więc lubisz czytać? A jakie książki czytałeś?
Gdy się uśmiechała, była jeszcze piękniejsza; zmieszany, wymieniłem kilka 
powieści.
—  A co ci się w nich podobało? — spytała oparłszy dłonie o stół i lekuchno 
przebierając palcami.
Bił od niej słodki, mocny zapach jakichś kwiatów, s z nim stapiał się dziwnie 
zapach końskiego potu. Pa-
- 463 -
trzyła na mnie spod długich rzęs poważnie, w zamyśleniu — nikt jeszcze dotąd nie 
patrzył tak na mnie.
W pokoju zapełnionym mnóstwem wyściełanych, pięknych mebli było ciasno jak w 
ptasim gnieździe. Gęsta zieleń roślin doniczkowych zasłaniała okna, w półmroku 
błyszczały śnieżnobiałe kafle pieca, obok niego połyskiwał czarny fortepian, ze 
ścian wyzierały jakieś ciemne dyplomy w zmatowiałym złocie ram, krzywo usiane 
wielkimi literami starocerkiewnego pisma; pod każdym dyplomem wisiała na sznurku 
wielka, ciemna pieczęć. Wszystkie przedmioty patrzyły na tę kobietę tak samo 
pokornie i nieśmiało jak ja.
Wytłumaczyłem jej, jak umiałem, że życie jest bardzo ciężkie i nudne, a kiedy 
się czyta książki, zapomina się o tym.
—  Ta-ak, tak myślisz? — powiedziała wstając. — To nieźle powiedziane i to chyba 
prawda... No cóż? Będę ci pożyczała książki, ale teraz ich nie mam... A zresztą 
masz o, tę...   -
Wzięła z kanapy poszarpaną książkę w żółtej okładce.
—  Jak przeczytasz, dam ci drugi tom, jest ich cztery... Odszedłem  unosząc  z  
sobą  Tajemnice  Petersburga
księcia Mieszczerskiego'. Zacząłem czytać tę książkę z wielkim zainteresowaniem, 
ale już po przeczytaniu pierwszych stron nie miałem wątpliwości, że 
petersburskie „tajemnice" są znacznie nudniejsze niż madryckie, londyńskie i 
paryskie. Zabawna wydała mi się tylko bajka o Wolności i Pałce.
„Mam przewagę nad tobą — powiedziała Wolność — ponieważ jestem mądrzejsza."
1 Mieszczerski   Włodzimierz  (1839—1914) — publicysta i powieściopisarz 
rosyjski.
- 464 -
Ale Pałka odpowiedziała jej:
„Nie, ja mam przewagę nad tobą, ponieważ jestem silniejsza od ciebie."
Sprzeczały się, sprzeczały, aż się pobiły. Pałka pobiła Wolność i Wolność — o 
ile pamiętam — umarła w szpitalu wskutek otrzymanych razów.
W książce była mowa o nihiłiście. Pamiętam, że według księcia Mieszczerskiego 
nihilista to człowiek tak jadowity, że od jego spojrzenia kury zdychają. 
Doszedłem do przekonania, że słowo nihilista jest obraźliwe i nieprzyzwoite, ale 
nic więcej nie zrozumiałem i popadłem w rozpacz: widocznie nie jestem w stanie 
zrozumieć dobrych książek! A o tym, że to jest dobra książka, byłem przekonany; 
przecież taka godna i piękna dama nie będzie czytała złych książek!
—  No jak tam, podobała ci się? — spytała, kiedy oddałem jej żółtą książkę 
Mieszczerskiego.
Trudno mi było odpowiedzieć — nie, myślałem, że to ją rozgniewa, ale dama 
zaśmiała się tylko znikając za portierą, gdzie była jej sypialnia, i wyniosła 
stamtąd maleńki tomik w niebieskiej safianowej okładce.
—  To będzie ci się podobało, tylko nie zabrudź!
Były to poematy Puszkina. Przeczytałem je wszystkie jednym tchem, ogarnięty tym 
uczuciem nienasycenia, jakiego się doznaje na widok nieznanej, pięknej 
miejscowości, kiedy to chce się pobiec wszędzie, wszystko na raz zobaczyć. 
Podobne uczucie ogarnia, gdy po długim brodzeniu po kępkach mchu w bagnistym 
lesie zobaczy się nagle suchą polanę, całą w kwiatach i słońcu. Przez chwilę 
człowiek patrzy na nią, oczarowany, a potem wesoło przemierza ją wzdłuż i wszerz 
i każde zetknięcie stopy z miękką trawą urodzajnej ziemi napawa go cichą 
radością.
Byłem tak zdumiony prostotą i muzyką wierszy ???? - Gorki ii                        
- |§§ -
szkina, że przez długi czas proza wydawała mi się czymś nienaturalnym i wprost 
trudno było mi ją czytać. Prolog do Rusłana przypominał mi najpiękniejsze bajki 
opowiadane przez babcię, tylko cudownie zwarł je wszystkie w jedną, a niektóre 
strofki zdumiewały mnie swoją prawdziwością najwyższej próby.
Tam na nieznanych biegnie dróżkach Siad dziwnych zwierząt — pośród pni... •
—  powtarzałem w myśli cudowne wiersze i widziałem te dobrze mi znane, ledwie 
widoczne ścieżki, widziałem tajemnicze ślady, które lekko przygięły trawę, 
pokrytą jeszcze kroplami rosy ciężkimi jak rtęć. Harmonijne zwrotki wierszy 
zdumiewająco łatwo utrwalały się w pamięci, przyozdabiając odświętnie wszystko, 
o czym mówiły. One to sprawiły, że czułem się szczęśliwy, że życie moje stało 
się lekkie i przyjemne; wiersze brzmiały jak zwiastowanie nowego życia. Jakie to 
szczęście — umieć czytać!
Najbliższe i najbardziej dostępne dla mnie były wspaniałe bajki Puszkina. 
Przeczytałem je kilka razy, w.ęc już umiałem je na pamięć; kładę się spać i 
zamknąwszy oczy szepczę wiersze, póki nie usnę. Niekiedy mówiłem te bajki 
ordynansom; słuchając śmieją się i dobrodusznie przygadują. Sidorów głaska mnie 
po głowie i mówi cichutko:
—  Piękne, co? Ach, Boże...
Podniecenie, które mną owładnęło, nie uszło uwagi moich gospodarzy, a starucha 
wymyślała mi:
—  Zaczytał się, postrzeleniec, a samowar czwarty dzień nie czyszczony! Jak 
wezmę wałek...
Co mi tam wałek! Broniłem się przed nim wierszami:
Przekł. Wandy Grodzieńskiej.
- 466 -
Kochając zło swą duszą czarną Starucha wiedźma...
Dama jeszcze bardziej urosła w moich oczach: o, jakie to ona czyta książki! To 
nie porcelanowa żona krojczego...
Kiedy odniosłem jej tomik i oddałem go nie bez żalu, powiedziała z przekonaniem:
—  Podobało ci się! Słyszałeś o Puszkinie? Czytałem już coś o poecie w jednym z 
dzienników,
chciałem jednak, żeby ona mi o nim opowiedziała, odrzekłem więc, że nie 
słyszałem.
Krótko opowiedziała mi o życiu i śmierci Puszkina, a potem spytała uśmiechając 
się jak dzień wiosenny:
—  Widzisz, jak to niebezpiecznie kochać kobiety?
Z wszystkich książek, które przeczytałem, wynikało, że to jest rzeczywiście 
niebezpieczne, ale i dobre, powiedziałem więc:
—  Niebezpiecznie, a mimo to wszyscy kochają! I kobiety także męczą się przecież 
z tego powodu...
Spojrzała na mnie spod rzęs, jak patrzyła na wszystko, i powiedziała poważnie: •
—  Ach tak? Rozumiesz to? Życzę ci więc, nie zapominaj o tym!
I zaczęła wypytywać, które wiersze najbardziej mi się podobały.
Mówiłem coś na ten temat wymachując rękami, recytując wiersze z pamięci. 
Słuchała mnie poważnie, w milczeniu, potem wstała i przeszła się po pokoju 
mówiąc w zamyśleniu:
Należałoby cię uczyć, mój miły zwierzaku! Pomyślę o tym... Czy Sjergiejewowie to 
twoi krewni?
A  kiedy  odpowiedziałem  twierdząco,  wykrzyknęła:
----O! — jak gdyby wydawała na mnie wyrok.
Dała mi Pieśni Bćrangera, wspaniałe wydanie z ry-
dnami, w czerwonej skórzanej oprawie, o złoconych brzegach. Te pieśni do reszty 
odebrały mi rozum, urzekając dziwnym połączeniem dojmującego smutku i bujnej 
radości.
Z chłodem w sercu czytałem gorzkie słowa Starego żebraka:
Robak szkodliwy — wciąż was niepokoję? Więc go zadepczcie! Cóż wam życie moje? 
Po co żałować? Jedynie wstręt budzi. Gdybym się uczył, to nauki siła Ujęłaby 
mnie w karby, ujarzmiła, Życie bym spędził w pożytecznym trudzie I umarł, braci 
trzymając w ramionach! Dziś — żebrak stary — jak włóczęga konam I zemsty wzywam 
straszliwej na ludzi!
A zaraz potem śmiałem się do łez, czytając Płaczącego męża. Dobrze zapamiętałem 
zwłaszcza słowa Beran-gera:
Sztuka wesołego życia — Nietrudna jest dla prostaczków!...
Beranger rozbudził we mnie niepohamowaną radość, chęć swawoli, mówienia 
wszystkim ludziom zuchwałych, ostrych słów i rzeczywiście, w krótkim czasie 
celowałem pod tym względem. Wierszy jego nauczyłem się także na pamięć i z 
wielką rozkoszą mówiłem je or-dynansom wpadając do nich do kuchni na kilka minut.
Wkrótce jednak musiałem sobie odmówić tej przyjemności, gdyż zwrotka:
Czy może w czymś być nie do twarzy Dzieweczce -siedemnastoletniej?
wywołała obrzydliwą rozmowę o dziewczynach. Tak mnie to oburzyło, że wpadłem w 
wściekłość i rąbnąłem
żołnierza Jermochina rondlem w głowę. Sidorów i inni żołnierze wyrwali mnie z 
jego niezgrabnych rąk, ale odtąd nie miałem odwagi zaglądać do oficerskich 
kuchni.
Nie pozwolono mi spacerować po ulicach, zresztą nie było czasu na spacery — 
roboty wciąż przybywało; teraz, prócz spełniania zwykłych obowiązków pokojówki, 
stróża i „chłopca na posyłki", musiałem codziennie nabijać gwoździami klejonkę 
na szerokie deski, naklejać na nią rysunki, przepisywać kosztorysy robót 
budowlanych szefa, sprawdzać rachunki dostawców. Sjergiejew pracował od rana do 
nocy jak maszyna.
W tym czasie przekazywano rządowe budynki targowe na własność prywatną kupcom; 
pośpiesznie przebudowywano hale i ńiój szef przyjmował zamówienia na remont 
starych sklepów oraz na budowę nowych. Kreślił plany „przeróbki wiązadeł", 
„przebicia w dachu dymnika" itp., a ja odnosiłem te plany staruszkowi 
architektowi wraz z kopertą, do której wsuwano dwudziesto-pięciorublowy papierek. 
Architekt brał pieniądze i podpisywał: „Plan zgodny z rzeczywistością. Nadzór 
nad wykonaniem robót objął Podpisany." „Rzeczywistości" — rzecz jasna — nie 
widział, a nadzoru nad wykonaniem robót nie mógł objąć, gdyż z powodu choroby w 
ogóle nie wychodził z domu.
Również ja — zanosiłem łapówki nadzorcy targów i jeszcze jakimś tam „potrzebnym 
ludziom", otrzymując od nich „zezwolenia na wszelkie bezprawie", jak mój szef 
nazywał te dokumenty. Za to wszystko uzyskałem prawo wyczekiwania na moich 
gospodarzy przed drzwiami, na ganku, kiedy szli wieczorem w odwiedziny. Zdarzało 
się to niezbyt często, ale gospodarze wracali do domu po północy, siedziałem 
więc kilka godzin na progu ganku albo na stosie belek naprzeciw
- «9 -
domu, patrząc w okno mieszkania mojej damy, chciwie słuchając wesołego gwaru i 
muzyki.
Okna są otwarte. Przez zasłony i siatkę kwiatów widzę, jak w pokojach poruszają 
się zgrabne postacie oficerów, jak toczy się okrąglutki major i przesuwa się, 
jakby płynąc, ona, ubrana zadziwiająco skromnie i pięknie.
Nazywałem ją w myśli Królową Margot.
„To jest właśnie to wesołe życie, o którym piszą w książkach francuskich" — 
myślałem patrząc w okno. I zawsze było mi trochę smutno; czułem ukłucia 
dziecinnej zazdrości na widok mężczyzn otaczających Królową Margot; krążyli 
dokoła niej jak osy nad kwiatkiem.
Rzadziej niż inni przychodził do niej wysoki, poważny oficer z blizną na czole i 
głęboko osadzonymi oczami, zawsze przynosił z sobą skrzypce i cudownie grał; 
grał tak, że pod oknami zatrzymywali się przechodnie, że schodzili się ludzie z 
całej ulicy i słuchali siedząc na belkach; nawet moi gospodarze, gdy tylko byli 
w domu, otwierali okna i przysłuchując się chwalili muzyka. Nie pamiętam, żeby 
oprócz protodiakona' w cerkwi chwalili jeszcze kogokolwiek, i wiem, że pieróg z 
tłustą rybą mimo wszystko bardziej przypadał im do gustu niż muzyka.
Niekiedy oficer śpiewał i dziwnie się zacinając, jakby mu brakło tchu, i 
przykładając rękę do czoła mówił wiersze przytłumionym głosem. Pewnego razu, 
kiedy bawiłem się pod oknem z dziewczynką, usłyszałem, jak Królowa Margot 
prosiła go, by zaśpiewał; długo się bronił, a potem powiedział dobitnie:
1 Protodiakon — duchowny w kościele prawosławnym, który otrzymał niższe 
święcenia.
470 -
To pieśń tylko — żąda piękności, Pieśni nawet nie żąda uroda...i
Bardzo mi się podobał ten wiersz i nie wiem dlaczego, żal mi się zrobiło oficera.
Przyjemniej mi było patrzeć na moją królową, kiedy była sama w pokoju i 
siedziała przy fortepianie. Muzyka oszałamiała mnie, widziałem jedynie to okno, 
a za nim, w żółtym świetle lampy, kształtną postać kobiety, jej dumny profil i 
białe ręce latające po klawiaturze jak ptaki.
Patrzyłem na nią słuchając smutnej muzyki i marzyłem sobie: znajdę gdzieś skarb 
i dam go jej w ofierze — niech będzie bogata! Gdybym był Skobielewem -, 
wypowiedziałbym znów wojnę Turkom, zażądał od nich okupu, potem zbudowałbym dom 
na Stokach — najpiękniejszej dzielnicy miasta — i podarował go Królowej Margot, 
żeby tylko wyprowadziła się z tej ulicy, z tego domu, gdzie wszyscy mówią o niej 
obelżywie, wstrętnie.
Zarówno sąsiedzi jak i cała służba z naszego podwórka — a zwłaszcza moi 
gospodarze — mówili o Królowej Margot tak samo źle i zjadliwie jak o żonie 
krojczego, mówili jednak ostrożniej, zniżonym głosem, oglądając się za siebie.
Bali się jej może dlatego, że była wdową po człowieku znakomitego rodu: dyplomy 
na ścianach w jej pokoju nadali dziadom jej męża dawni carowie rosyjscy — 
Godunow, Aleksy i Piotr Wielki. Powiedział mi to żołnierz Tiufiajew, człowiek 
piśmienny, który stale czytał Ewangelię. A może ludzie bali się, żeby nie 
oćwiczyła
i Zakończenie wiersza A. Feta: „Jeśli uśmiech twój..." (Przekł. S. Pollaka.)
2 Skobielew Michał (1843—1882) — generał; zasłynął w wojnie rosyjsko-tureckiej.
- 471 -
ich swoją szpicrutą z liliowym kamieniem w rękojeści? ...Mówiono, że wychiostała 
już nią jakiegoś wysokiego urzędnika.
Ale słowa wypowiadane półgłosem nie były lepsze niż słowa wypowiadane głośno; 
moja Królowa Margot żyła w atmosferze wrogości, wrogości dla mnie niepojętej i 
dręczącej. Wiktorek opowiadał, że kiedy wracał do domu po północy, zajrzał do 
okna jej sypialni i zobaczył, że dama w samej tylko koszuli siedzi na kozetce, a 
major klęcząc obcina jej paznokcie u nóg i zwilża je gąbką. • Starucha klęła 
spluwając z obrzydzeniem, a młoda gospodyni syczała rozwścieczona:
—  Pfe, Wiktor! Bezwstydnik! Ach, ci panowie! Co to za rozpustniki!
Mój szef milczał i uśmiechał się. Byłem mu bardzo wdzięczny za to, że milczy, 
ale oczekiwałem ze strachem, że i on przyłączy się zgodnie do ogólnego jazgotu i 
wrzawy. Piszcząc i wykrzykując z oburzenia, kobiety wypytywały szczegółowo 
Wiktorka, jak mianowicie siedziała dama, jak klęczał major, a Wiktorek dodawał 
wciąż nowe szczegóły:
—  Gęba czerwona, wysunął jęzor...
Nie widziałem w tym nic zdrożnego, że major obcinał jej paznokcie, ale nie 
wierzyłem, żeby wysunął język; zdawało mi się, że jest to obrzydliwe kłamstwo, 
toteż powiedziałem do Wiktorka:
—  Jeżeli to coś złego, dlaczego przypatrywałeś się przez okno? Nie jesteś 
przecież dzieckiem...
Zwymyślano mnie oczywiście, ale obelgi nie obrażały mnie, miałem tylko jedno 
pragnienie — pobiec na dół, klęknąć przed damą, jak klęczał major, i błagać ją: 
„Błagam panią, niech pani wyprowadzi się z tego domu!"
Teraz, kiedy wiedziałem, że istnieje inne życie, inni
9
ludzie, uczucia, myśli, ten dom wraz ze wszystkimi jego mieszkańcami budził we 
mnie wstręt coraz większy. Był całkowicie oplatany brudną siecią haniebnych 
plotek, nie było w nim ani jednego człowieka, o którym by nie mówiono źle. Chory, 
godny pożałowania kapelan pułkowy zasłynął jako rzekomy pijak i rozpustnik; 
oficerowie i ich żony żyli — według opowiadań moich gospodarzy — w grzechu 
cudzołóstwa. Przejmowały mnie wstrętem rozmowy żołnierzy o kobietach, wciąż na 
ten sam temat, a już najbardziej zbrzydli mi moi gospodarze: wiedziałem 
doskonale, co jest prawdziwą pobudką ich bezlitosnych sądów o ludziach — do 
czego mieli takie upodobanie. Obserwacja cudzych wad to jedyna zabawa, z której 
można korzystać bezpłatnie. Moi gospodarze zabawiali się tylko, torturując 
bliźnich słowami, jak gdyby mścili się na wszystkich za to, że sami żyją tak 
bogobojnie, tak ciężko i nudno.
Kiedy o Królowej Margot mówiono plugawie, miotały mną zupełnie niedziecinne 
uczucia; serce moje wzbierało nienawiścią do oszczerców, ogarniało mnie 
niepohamowane pragnienie, by drażnić ich wszystkich, dokuczać im, a niekiedy 
doznawałem dojmującego uczucia żalu nad sobą i nad wszystkimi ludźmi — ten niemy 
żal był jeszcze cięższy od nienawiści.
Wiedziałem o Królowej więcej niż wszyscy i obawiałem się, aby się nie 
dowiedzieli o tym, o czym ja wiem.
W święta, kiedy gospodarze szli do katedry na późną mszę, szedłem rano do damy 
mojego serca; wołała mnie do sypialni, gdzie siadałem na foteliku obitym 
złocistym jedwabiem; dziewczynka wchodziła mi na koiana, a ja opowiadałem matce 
o przeczytanych książkach. Królowa Margot leżała na szerokim łóżku, podłożywszy 
pod policzek złożone razem drobne dłonie; ciało jej było ukryte pod kołdrą, 
równie złocistą jak wszystko w sy-
-   t?3  -
plami, ciemne włosy, splecione w warkocz i przerzucone przez smagłe ramię, 
leżały na piersiach, a niekiedy zwieszały się z łóżka na podłogę.
Słuchając patrzy mi w twarz łagodnymi oczami i z ledwie dostrzegalnym uśmiechem 
mówi:
— Więc tak?
Nawet jej życzliwy uśmiech był w moich oczach tyl- -ko  pobłażliwym uśmiechem 
królowej. Mówiła niskim, pieszczotliwym głosem i wydawało mi się, że mówi zawsze 
to samo:
„Wiem, że jestem bez porównania lepsza, czystsza od wszystkich ludzi, i nikt mi 
nie jest potrzebny."
Niekiedy zastawałem ją przed lustrem. Siedziała na niskim foteliku rozczesując 
włosy; końce ich leżały na jej kolanach, na poręczach fotela, opadały przez jego 
oparcie prawie do ziemi — miała tak długie i gęste włosy jak babcia. Widziałem w 
lustrze jej smagłe, jędrne piersi, przy mnie wkładała stanik, pończochy, ale jej 
czysta nagość nie budziła we mnie uczuć, których musiałbym się wstydzić, tylko 
radosne uczucie dumy. Unosił się zawsze dokoła niej zapach kwiatów, chroniący ją 
przed złymi myślami o niej.
Byłem zdrowy, silny, dobrze znałem tajemnice stosunków między mężczyzną i 
kobietą, ale ludzie mówili przy mnie o tych tajemnicach z tak bezlitosnym 
szyderstwem, z takim okrucieństwem, tak plugawie, że nie mogłem wyobrazić sobie 
tej kobiety w objęciach mężczyzny. Trudno mi było pomyśleć, że ktoś miałby prawo 
dotknąć jej zuchwale i bezwstydnie — ręką pana jej ciała. Byłem przekonany, że 
Królowa Margot nie wie, jaka to miłość kryje się po kuchniach i komórkach, że 
doznaje jakichś innych, wyższych radości, że zna inną miłość.
Pewnego razu, przed wieczorem, kiedy przyszedłem
- 474 -
do jej salonu, usłyszałem za portierą sypialni dźwięczny śmiech damy mojego 
serca i męski głos proszący:
—  No poczekaj... O Boże! Nie wierzę... Powinienem był odejść, rozumiałem to, 
ale odejść nie
mogłem...
—  Kto tam? — spytała. — Ty? Wejdź...
W sypialni było duszno od zapachu kwiatów, panował półmrok, okna były 
zasłonięte... Królowa Margot leżała na łóżku, przykryta kołdrą po samą szyję, a 
obok niej, od ściany, siedział w koszuli tylko, z odsłoniętą piersią, oficer 
skrzypek. Na piersiach miał także bliznę, która czerwoną smugą biegła od prawego 
ramienia do sutka i była tak jaskrawa, że nawet w mroku widziałem ją wyraźnie. 
Oficer miał śmiesznie rozwichrzone włosy i po raz pierwszy zobaczyłem uśmiech na 
jego smutnej, pokiereszowanej twarzy. Uśmiechał się dziwnie, a jego duże, 
kobiece oczy patrzyły na Królową tak, jak gdyby dopiero po raz pierwszy 
dostrzegł jej piękność.
—  To mój przyjaciel — powiedziała Królowa Margot — nie wiadomo czy do mnie, czy 
do niego.
—  Czegoś się tak przestraszył? — usłyszałem jej głos, jakby dochodzący z oddali. 
— Chodź tutaj...
Kiedy podszedłem, objęła mnie za szyję nagim, gorącym ramieniem i powiedziała:
—  Jak urośniesz i ty będziesz szczęśliwy... No, idź już!
Położyłem, książkę na półce, wziąłem inną i odszedłem.
Coś mi pękło w sercu. Naturalnie ani przez chwilę nie myślałem, żeby moja 
Królowa mogła kochać jak wszystkie kobiety, oficer także nie dawał powodu, abym 
tak myślał. Stał mi przed oczami jego uśmiech: oficer uśmiechał się radośnie, 
jak dziecko nagle czymś zdziwione; jego smutna twarz odmieniła się cudownie. Na
- 475 -
pewno ją kochał — czyż można było jej nie kochać? I ona również mogła go 
szczodrze obdarzać swoją miłością — tak cudnie grał, tak od serca umiał mówić 
wiersze...
Ale już sam fakt, że musiałem sziikać takiej pociechy, był wyraźnym dowodem, że 
nie wszystko jest w porządku, że stosunek mój do tego, co widziałem, i do samej 
Królowej Margot nie jest całkiem właściwy. Czułem się tak, jakbym coś stracił 
bezpowrotnie, i żyłem kilka dni w głębokim smutku.
...Pewnego razu nabroiłern bez opamiętania, bez umiaru. Kiedy przyszedłem potem 
do mojej damy, powiedziała mi surowo:
—  Słyszałam, że z ciebie straszny łobuz! Nie spodziewałam się tego...
Nie wytrzymałem i zacząłem opowiadać, jak mi zbrzydło życie, jak przykro mi 
słuchać, kiedy źle o niej mówią.
Stojąc naprzeciwko mnie, z ręką na moim ramieniu, z początku słuchała moich słów 
uważnie, z powagą, po chwili jednak roześmiała się i odepchnęła mnie lekko:
—  Dosyć, wiem o tym wszystkim, rozumiesz? Wiem! Potem wzięła mnie za obie ręce 
i powiedziała bardzo
przyjaźnie:
—  Im mniej będziesz zwracał uwagi na te wszystkie obrzydliwości, tym lepiej dla 
ciebie... A rąk porządnie nie myjesz:..
No, tego mogłaby nie mówić: wydaje mi się, że gdyby czyściła miedź, myła podłogi 
i prała pieluchy, jej ręce także nie wyglądałyby lepiej niż moje.
—  Jeżeli człowiek umie żyć, złoszczą się na niego, zazdroszczą mu; jeżeli nie 
umie — gardzą nim... — mówiła zamyślona, przyciągając mnie ku sobie i z 
uśmiechem patrząc mi w oczy. — Lubisz mnie?
- *78 -
—  Tak.
—  Bardzo?
—  Tak.
—  A — jak?
—  Nie wiem.
—  Dziękuję, jesteś bardzo miły! Lubię, żeby mnie kochano...
Uśmiechnęła się. chciała coś powiedzieć, ale westchnęła tylkd i długo milczała 
nie wypuszczając moich rąk ze swych dłoni.
—  Przychodź do mnie częściej; jeśli tylko możesz — przychodź...
Skorzystałem z zaproszenia i doznałem od niej wiele dobrego. Po obiedzie moi 
gospodarze kładli się spać, a ja biegłem na dół i jeżeli tylko Królowa była w 
domu, siedziałem u niej godzinkę, a nawet dłużej.
—  Musisz czytać rosyjskie książki, trzeba poznać swoje, rosyjskie życie — 
pouczała mnie wpinając zręcznymi, różowymi palcami szpilki w swoje pachnące 
włosy. I wymieniając nazwiska rosyjskich pisarzy pytała:
—  Będziesz pamiętał?
Często mówiła zamyślona, z lekkim niepokojem:
—  Powinieneś się uczyć, uczyć... a ja wciąż zapominam o tym! Ach, mój Boże...
Po wizycie u niej biegłem na górę z nową książką w ręku, jakby wewnętrznie 
obmyty.
Przeczytałem już Kroniką rodzinną Aksakowa, znany rosyjski poemat V/śród lasów, 
zdumiewające Zapiski myśliwego"',   kilka tomów   Griebienki   i     Sołłoguba,
i Zapiski   myśliwego — utwór  Iwana  Turgieniewa (1818—1883).
.. 471 .
wiersze Wieniewitinowa, Ódojewskiego, Tmtczewa.J Książki te obmyły moją duszę, 
obrały ją z łupiny doświadczeń nędznej, gorzkiej rzeczywistości; poznałem, co to 
jest dobra książka, i zrozumiałem, że jest mi niezbędna. Te książki utrwaliły w 
mojej duszy spokojną, niezachwianą pewność: nie jestem sam na świecie — nie 
zginę!
Kiedy przychodziła babcia, opowiadałem jej z zachwytem o Królowej Margot; 
smakowicie niuchając tabakę babcia mówiła z przekonaniem:
—  O, to bardzo, bardzo dobrze! Dużo jest dobrych ludzi na świecie, trzeba tylko 
poszukać, a znajdzie się ich!
Pewnego razu zaproponowała:
—  A może by tak iść do niej, podziękować za ciebie?
—  Nie, nie trzeba...
—  No, to nie... O Boże, Boże, jak jest pięknie na świecie! Rada bym żyć przez 
wieki wieków!
Królowej Margot nie udało się postarać o to, abym się uczył. W Zielone Świątki 
rozegrała się obrzydliwa historia, która o mało co nie doprowadziła mnie do 
zguby.
Krótko przed świętami spuchły mi straszliwie powieki, tak że oczu nie było widać; 
moi gospodarze przelękli się, że oślepnę, przeraziłem się również i ja. 
Zaprowadzono mnie do znajomego lekarza-akuszera, Henryka Rodziewicza, który 
przeciął mi powieki od wewnątrz. Kilka dni przeleżałem z opaską na oczach w 
dręczącej, czarnej nudzie. W przeddzień Zielonych Świątek zdjęto mi opaskę; 
wstałem, jak gdybym po-
i Griebienka Eugeniusz (1812—1848) — pisarz ukraiński piszący po rosyjsku. 
Sołłogub Włodzimierz, Wieniewi-tinow Dymitr, Odojewski Aleksander, Tiutczew 
Fiodor — pisarze i poeci rosyjscy XIX w.
- 478
wstał z grobu, do którego mnie żywcem złożono. Nie może być nic straszniejszego 
niż utrata wzroku; jest to niewymowna krzywda, która odbiera człowiekowi 
dziewięć dziesiątych świata.
W radosny dzień Zielonych Świątek zostałem — na prawach chorego — zwolniony po 
południu od wszelkich obowiązków, chodziłem więc z kuchni do kuchni odwiedzając 
ordynansów. Wszyscy z wyjątkiem wstrzemięźliwego Tiufiajewa byli pijani; nad 
wieczorem Jer-mochin uderzył Sidorowa polanem w głowę. Sidorów upadł w sieni 
nieprzytomny, a przerażony Jermochin uciekł do jaru.
Po podwórzu szybko rozniosła się trwożna wieść, że Sidorów zabity. Przed gankiem 
zebrali się ludzie i patrzyli na żołnierza, który leżał nieruchomo w poprzek 
progu kuchni, z głową w sieni; szeptano, że trzeba wezwać policję, ale nikt się 
do tego nie kwapił, nikt też nie miał odwagi dotknąć żołnierza.
Nagle zjawiła się praczka Natalia Kozłowska w nowej liliowej sukni, w białej 
chusteczce na ramionach, ze złością rozepchnęła ludzi łokciami, weszła do sieni, 
przykucnęła i powiedziała donośnie:
—  Głupcy — przecież on żyje! Prędzej wody... Zaczęto jej doradzać:
—  Nie wśaibiaj nosa w nie swoje sprawy...
—  Wody, mówię wam! — krzyknęła, jak gdyby się paliło. Przezornie podkasawszy 
nową suknię powyżej kolan, obciągnęła halkę i położyła okrwawioną głowę 
żołnierza na swoich kolanach.
Publika, nie pochwalając tego, rozeszła się bojaźliwie. W mroku sieni widziałem, 
jak w okrągłej, białej twarzy praczki gniewnie błyskają oczy, nabiegłe łzami. 
Przyniosłem wiadro wody; Natalia kazała mi polewać wodą głowę i piersi Sidorowa, 
upominając:
- 479 -
—  Tylko mnie nie oblej — mam iść w odwiedziny... Żołnierz ocknął się, otworzył 
mętne oczy, jęknął.
—  Podnieś — powiedziała Natalia i wzięła Sidorowa pod pachy, trzymając go z 
daleka, na wyciągniętych rękach, żeby nie zabrudzić sukni. Wnieśliśmy żołnierza 
do kuchni i położyliśmy go na posłaniu. Natalia wytarła jego twarz mokrą szmatką 
i odchodząc powiedziała:
—  Zwilżaj szmatkę wodą i kładź mu na głowę, a ja pójdę poszukać tamtego durnia. 
Tylko patrzeć, jak się te diabły przez pijaństwo katorgi doigrają!
Zrzuciła przez nogi zaplamioną halkę, cisnęła ją w kąt i odeszła, starannie 
poprawiając szeleszczącą, zmiętą suknię.
Sidorów przeciągając się czkał i jęczał; z jego głowy kapały na moją bosą stopę 
ciemne krople gęstej krwi. Było to bardzo nieprzyjemne, ale ze strachu nie 
mogłem się zdobyć na odsunięcie nogi spod tego krwawego okapu.
Było mi smutno: na dworze lśni świąteczny dzień, ganek, drzwi i brama przybrane 
są młodymi brzózkami; do każdego słupa przyczepiono świeżo ścięte gałęzie klonu, 
jarzębiny; cała ulica zazieleniła się wesoło, wszystko jest takie młode, świeże 
— rano wydawało mi się, że to wiosenne święto potrwa długo i że od tej chwili 
zacznie się czystsze, jaśniejsze, weselsze życie. " Żołnierza zemdliło, ciężki 
odór ciepłej wódki i zielonej cebuli wypełnił kuchnię; do szyb przylepiają się 
co rusz jakieś mętne, szerokie gęby o rozpłaszczonych nosach; dziwnie je 
zniekształcają dłonie przyłożone do policzków na kształt olbrzymich uszu.
Żołnierz bełkotał przypominając sobie:
—  Co to się stało? Upadłem? Jermochin? Do-obry towarzysz...
- mi -
Potem zaczął kasłać, zapłakał pijackimi łzami i za-szlochał:
—  Siostrzyczko moja... Siostruniu...
Po chwili podniósł się — śliski, mokry, cuchnący — zachwiał się i runąwszy na 
pryczę jęknął, strasznie przewracając oczami:
—  Ze wszystkim mnie zabili... To mnie rozśmieszyło.
—  Kto się śmieje, do licha! — spytał żołnierz patrząc na mnie tępo. — Co? Ty 
się śmiejesz? Zabili mnie na zawsze...
Zaczął mnie odpychać obiema rękami i bełkotał:
—  Pierwszy krok — Ilja-prorok, drugi — święty Jerzy na koniu, trzeci — nie 
przychodź do mnie, wałko-niu! Precz stąd, wilku...
Powiedziałem:
—  Nie pleć głupstw!
Sidorów wpadł w wściekłość, wrzasnął, zaszurał nogami.
—  Zabili mnie, a ty...
I bezwładną, brudną ręką ciężko uderzył mnie po oczach. Oślepiło mnie. Zawyłem z 
bólu i sam nie wiedząc jak, wybiegłem na podwórze, akurat naprzeciw Natalii, 
którą prowadziła za rękę Jermochina i pokrzykiwała:
—  Naprzód, koniu!
—  Co ci jest? — spytała zatrzymując mnie.
—  Do bójki się bierze...
—  Co-o? Do bójki? — spytała Natalia, zdziwiona, i szarpnąwszy Jermochina 
powiedziała:
—  No, diable rogaty — podziękuj swojemu bogu! Obmyłem   oczy  wodą   i   
patrząc z sieni w otwarte
drzwi widziałem, że żołnierze pogodzili się, że się obej-
31 — Gorki II
- 481 -
mują i płaczą; potem obydwaj zaczęli obejmować Natalię, a ona tłukła ich po 
rękach, krzycząc:
—  Precz z łapami, psy! Co sobie myślicie? Czy to ja taka z waszej kompanii? 
Jazda spać, póki waszych państwa w domu nie ma — a nuże, żywo! Bo się doigracie!
Ułożyła ich do snu jak małe dzieci — jednego na podłodze, drugiego na pryczy, a 
kiedy zaczęli chrapać, wyszła do sieni.
—  Umazałam się cała, a ubrana jestem — do gości! Uderzył cię? Widzicie go, jaki 
dureń! Patrz, co robi go-rzałeczka! Nie pij, chłopcze, nigdy nie pij...
Potem siedziałem z nią na ławeczce przed bramą i dziwiłem się, że też się ona 
nie boi pijanych.
—  Ja i trzeźwych się nie boję, mam na nich — ot co! Pokazała mocno zaciśniętą, 
czerwoną pięść. — Mój mę-żulek nieboszczyk też pił na umór, to ja mu, kiedy 
przyjdzie czasem pijaniusieńki, wiążę ręce, nogi, a jak się prześpi — spuszczam 
portki i chłoszczę rózgami, ile wlezie: nie chlaj, nie upijaj się, jak się 
ożeniłeś — żonę masz do zabawy, a nie wódkę. Ta-ak. Piorę go, ile sił starczy! 
Potem to był jak wosk, wszystko z nim mogłam zrobić...
—  SJna z was kobieta — powiedziałem przypominając sobie o Ewie, która samego 
Boga oszukała.
Natalia powiedziała z westchnieniem:
—  Babie przydałoby się więcej siły niż chłopu — za siebie ją musi mieć i za 
mego — a Bóg jej poskąpił! Z chłopem różnie bywa.
Mówiła spokojnie, bez złości. Siedziała z rękami założonymi na bujnych piersiach, 
opierając się plecami o płot, patrząc smutno na zaśmieconą, usypaną żwirem 
groblę. Zasłuchany w jej mądre słowa, zapomniałem o czasie i nagle zobaczyłem  
na  końcu  grobli   mojego
- 482
szefa z żoną; szli powoli, uroczyście, jak indyk z indyczką, i nie spuszczali z 
nas oka mówiąc coś do siebie.
Pobiegłem do drzwi frontowego ganku, otworzyłem je. Wchodząc po schodach młoda 
gospodyni powiedziała do mnie zjadliwie:
—  Z praczkami romansujesz? Nauczyłeś się od tej damy z dołu, jak się zabierać 
do tego?
Była to tak głupia zaczepka, że nawet mnie nie dotknęła; większą przykrość 
sprawiło mi to, że Sjergie-jew powiedział z uśmiechem:
—  No cóż — czas na niego!...
Nazajutrz rano, kiedy poszedłem do komórki po drzewo, znalazłem przy kwadratowym 
otworze w drzwiach, wyciętym dla kotów, pustą sakiewkę. Setki razy widywałem ją 
w rękach Sidorowa, więc mu ją natychmiast odniosłem.
—  A gdzie pieniądze? — spytał badając wnętrze sakiewki. — Rubel i trzydzieści 
kopiejek. Dawaj tu!
Głowę miał okręconą zawojem z ręcznika; żółty, wychudły, gniewnie mrugał 
opuchniętymi oczami i nie wierzył, że gdy znalazłem sakiewkę, była już pusta.
Przyszedł Jermochin i zaczął go przekonywać wskazując na mnie głową:
—  To on ci ukradł, na pewno on. Prowadź go do gospodarzy! Żołnierz żołnierzowi 
nie ukradnie!
Te słowa nasunęły mi myśl, że to on właśnie ukradł, a potem podrzucił mi 
sakiewkę do drwalki, krzyknąłem mu więc prosto w oczy:
—  Kłamiesz, toś ty ukradł!
I przekonałem się ostatecznie, że mój domysł był prawdziwy: drewniana twarz 
Jermochina wykrzywiła się ze strachu i gniewu, zakręcił się niespokojnie i zawył 
cienkim głosem:
—  Udowodnij!
31*
483 -
Jak mogłem mu udowodnić? Z wrzaskiem wytaszczył mnie na podwórze, Sidorów szedł 
za nami i także coś krzyczał; z okien wychylali głowy różni ludzie; spokojnie 
paląc papierosa patrzyła matka Królowej Margot. Zrozumiałem, że jestem stracony 
w oczach mojej damy, i wpadłem w szał.
Pamiętam — żołnierze przytrzymują mnie za ręce, moi gospodarze stoją naprzeciw 
nich i zgodnie przytakując sobie słuchają oskarżenia, a młoda gospodyni mówi z 
przekonaniem:
—  Pewnie, że to jego sprawka! Przecież on wczoraj z praczką czulił się przy 
bramie, czyli że miał pieniądze. Do niej bez pieniędzy ani przystąp...
—  Tak, racja! — krzyczał Jermochin.
Czułem, że podłoga zapada mi się pod stopami, porwał mnie dziki gniew, 
nawymyślałem gospodyni; zbito mnie gorliwie.
Razy jednak nie bolały mnie tak jak myśl, co sobie teraz o mnie pomyśli Królowa 
Margot. Jak się przed nią wytłumaczę? Gorzko mi było w te dni, jedne z naj-
obrzydliwszych, jakie pamiętam.
Na moje szczęście żołnierze szybko roznieśli tę historię po całym podwórzu, po 
całej ulicy i wieczorem, kiedy leżałem na strychu, doszedł mnie z dołu krzyk 
Natalii Kozłowskiej:
—  Nie! Dlaczego mam milczeć? Nie, ptaszku, a nuże, idź, powiedz! Mówię ci, 
przyznaj się! A nie, to pójdę do twojego pana... Już on znajdzie na ciebie 
radę...
Od razu poczułem, że to mnie dotyczy ta wrzawa. Natalia krzyczała koło naszego 
ganku, jej głos brzmiał coraz donośniej i dobitniej:
—  Ileś mi wczoraj pokazywał pieniędzy? Skądeś je wziął — gadaj!
- 434
Z radości tracąc oddech słyszałem, jak Sidorów, zgnębiony, mówił przeciągle:
—  Aj-aj, Jermochin...
—  A chłopca oczernili, pobili, tak?
Chciało mi się skakać z radości, zbiec na dół i z wdzięczności ucałować praczkę, 
ale w tej właśnie chwili — prawdopodobnie przez okno — krzyknęła młoda gospodyni:
—  Chłopak dostał w skórę za to, że się awanturował, a że jest złodziej, nikomu 
nawet przez myśl nie przeszło prócz ciebie, ty wywłoko!
—  Jeśli chcesz wiedzieć, łaskawa pani, toś ty sama wywłoka, krowo jedna!
Słuchałem tej kłótni jak muzyki; bolało serce, do oczu napływały gorące łzy żalu 
i wdzięczności dla Natalii; powstrzymywałem z całych sił oddech, żeby się tylko 
nie rozpłakać.
Potem powoli wszedł na strych mój szef, usiadł przy mnie na skrzyżowaniu belek i 
powiedział poprawiając włosy:
—  No co, bracie Pieszkow, nie wiedzie ci się? Milcząc odwróciłem się od niego.
—  Ale mimo wszystko wymyślasz szkaradnie — ciągnął dalej. Przerwałem mu jednak 
oznajmiając cicho:
—  Jak wstanę, odejdę od was.
Posiedział chwilę, pomilczał zaciągając się papierosem i patrząc pilnie na jego 
koniuszek mruknął półgłosem:
—  No cóż, to twoja rzecz! Nie jesteś już dzieckiem, sam rozważ, jak będzie dla 
ciebie lepiej...
I odszedł. Było mi go żal — jak zwykle.
Na czwarty dzień po tej rozmowie odszedłem od nich. Miałem nieprzepartą chęć 
pożegnać się z Królową Margot, ale zabrakło mi odwagi, aby pójść do niej, i 
muszę się przyznać — czekałem, że mnie sama wezwie.
Żegnając się z dziewczynką poprosiłem:
—  Powiedz mamie, że jestem jej bardzo, bardzo wdzięczny! Powiesz?
—  Powiem — obiecała uśmiechając się tkliwie i przyjaźnie. — Żegnaj, do jutra, 
tak?
Spotkałem.ją po dwudziestu latach jako żonę oficera żandarmerii...
XI
Znów jestem pomywaczem na parostatku „Perm", białym jak łabędź, przestronnym i 
szybkim. Jestem teraz „czarnym" pomywaczem, czyli „chłopcem kuchennym", dostaję 
siedem rubli na miesiąc i do moich obowiązków należy pomaganie kucharzom.
Bufetowy jest okrągły, nadęty pychą i łysy jak piłka; z rękami założonymi do 
tyłu, ciężko stąpając chodzi całymi dniami po pokładzie i szuka cienistego 
zakątka, jak knur w upalny dzień. Przy bufecie paraduje jego żona, kobieta ponad 
czterdziestkę, ładna, ale zniszczona i tak mocno upudrowana, że z jej policzków 
osypuje się na jaskrawą suknię biały, lepki pył.
W kuchni rej wodzi kucharz, kochany Iwan Iwano-wicz, zwany Niedźwiadkiem, niski, 
okrąglutki, z kro-gulczym nosem i drwiącymi oczami. Jest elegantem: nosi 
wykrochmalone kołnierzyki, codziennie się goli, ma niebieskawe policzki i ciemne 
wąsy podkręcone do góry; w wolnych chwilach muska bez przerwy wąsy poprawiając 
je poprzypiekanymi, czerwonymi palcami i wciąż je ogląda w okrągłym ręcznym 
lusterku.
Najbardziej interesującym człowiekiem na statku jest palacz, Jakub Szumów, 
kanciasty chłop, szeroki w barach. Jego twarz o zadartym nosie jest płaska jak 
łopata, niedźwiedzie oczki kryją się pod gęstymi brwia-
- 486 -
mi, policzki są pokryte drobniutkimi pierścioneczkami włosów, podobnych do mchu 
błotnego. Na głowie włosy te splątały się w szczelną czapę; z trudem przesuwa 
przez nie palacz swoje krzywe palce.
Szumów sprytnie grał w karty na pieniądze i zdumiewał swoim obżarstwem. Jak 
głodny pjes ocjerał sję wciąż o kuchnię wyłudzając kawałki mięsa, kości a 
wieczorem pił herbatę z Niedźwiadkiem \ opowiadał o sobie nadzwyczajne historie.
Za młodu był pomocnikiem miejskiego pastucha w Riazaniu, potem mnich wędrowny 
namówił go by wstąpił do klasztoru; był tam w nowicjacie przez cztery lata.
—  I byłbym mnichem, czarną gwiazdą bożą__żartował, szybko mieląc słowa — ale 
przyszła d0 naszej pustelni pątniczka z Penzy, okrutnie zabawna  no i 
sprowadziła mnie z drogi cnoty: takiś dziarski, takiś krzepki a ja — powiada — 
jestem uczciwa wdowa, samotna
mógłbyś przyjść do mnie za stróża; mam — powiada__
własny domek i handluję ptasim puchem i pierzem
—  Zgo-oda! Za stróża mnie chciała, a do łóżka mnie miała; i tak jadłem chleb z 
jej pieca ze trzy latka...
—  Kłamiesz, aż się kurzy! — przerywa ?? Niedźwiadek oglądając w lusterku 
pryszczyki na nosie __ Jakby za kłamstwo płacili, to byś miał tysiąCet
Jakub coś żuje; na jego ślepej twarzy chwieją się siwawe pierścioneczki zarostu, 
poruszają sję kosmate uszy; wysłuchawszy uwagi kucharza ciągme dalej tak samo 
miarowo i szybko:
—  Była ode mnie starsza, znudziła mi sję j sprzykrzyła, tom się związał z jej 
siostrzenicą, a ona się o tym dowiedziała i przepędziła mnie na Cztery wiatry...
—  Nagroda   jak   z  nieba, że  lepszej ??   trzeba__
wtrąca kucharz równie lekko i składnie jak Jakub.
- 487 -
Palacz mówi dalej, wsunąwszy kawałek cukru do ust pod policzek.
—  Przez pewien czas goniłem wiatry w polu, aż wreszcie uczepiłem się jednego 
staruszka z Włodzimierza, kupca wędrownego, i poszliśmy razem w świat. Za góry 
Bałkany chodziliśmy — do Turków, a takoż do Rumunów, Greków i różnych Austriaków; 
u wszystkich narodów byliśmy: od jednego kupujesz, drugiemu sprzedajesz...
—  A kradliście? — pyta z powagą kucharz,
—  Staruszek — ani krzty! I mnie też powiedział: w obcym kraju musisz żyć 
uczciwie, tu ponoć taki jest porządek, że za byle co łeb ci ukręcą. Kraść, 
rozumie się, próbowałem, tylko nic uciesznego z tego nie wyszło: chciałem 
kupcowi konia ze stajni uprowadzić, ale się nie udało, złapali mnie i zaczęli, 
rozumie się, bić. Bili, bili i na policję zaciągnęli. A było nas dwóch: jeden 
był koniokrad prawdziwy, całą gębą, a ja — taki sobie, więcej z ciekawości. A u 
tego kupca — to ja pracowałem, piec mu stawiałem w nowej łaźni. Aż tu kupiec 
zaczął chorować i raz zły sen miał o mnie, przestraszył się i daligo prosić 
władzę: puśćcie go — to znaczy mnie — puśćcie go, bo mi się po całych nocach śni; 
jak mu nie daruję — powiada — nie wyzdrowieję, to jest widać czarownik... 
Czarownik — to niby ja! A był to bogaty kupiec — puścili mnie...
—  Nie trzeba cię było puścić, tylko na trzy dni do wody wpuścić, żeby głupotę z 
ciebie wyciągnęło — wtrącił kucharz.
Jakub natychmiast podchwytuje jego słowa:
—  Sprawiedliwie powiadasz, głupoty mi nie brakuje; po prawdzie, to by na całą 
wieś mojej głupoty starczyło...
- 488 -
Wsadziwszy palec za ciasny kołnierzyk kucharz odciąga go ze złością i 
potrząsając głową, pomstuje:
—  Jakie to głupie! Żyje na świecie taki kajdaniarz, żre, pije, wałęsa się — a 
po co? No, powiedz, po co ty żyjesz?
Palacz odpowiada czkając:
—  Tego to nie wiem. Żyję, bo żyję. Jeden leży, drugi chodzi, urzędnik siedzi 
kamieniem, a jeść — każdy musi.
Kucharz złości się jeszcze bardziej:
—  Jeść! Taka z ciebie świnia, że nawet powiedzieć się nie da! Po prostu świński 
ryj...
—  Czego mi wymyślasz? — dziwi się Jakub. — Chłopi — to żołędzie z jednego dębu. 
Ty mi tu nie wymyślaj, lepszy się przez to nie zrobię.
Coś mnie od razu mocno pociągnęło do tego człowieka; patrzyłem na niego z 
niesłabnącym podziwem, słuchałem z otwartymi ustami. Miał, jak mi się zdawało, 
jakąś osobliwą, trzeźwą znajomość życia. Mówił wszystkim „ty", na wszystkich 
patrzył jednakowo spod swoich kosmatych brwi — prosto i śmiało — i wszystkich: 
kapitana, bufetowego, ważnych pasażerów z pierwszej klasy, jak gdyby stawiał w 
jednym rzędzie z sobą, z marynarzami, obsługą bufetu i pasażerami z pokładu.
Niekiedy stoi przed kapitanem czy maszynistą, z długimi jak u małpy rękami 
założonymi do tyłu, i w milczeniu słucha, jak mu wymyślają za lenistwo czy za to, 
że niefrasobliwie ograł kogoś w karty. Stoi sobie i widać, że wymyślanie nie 
działa na niego, groźba wysadzenia na ląd w najbliższej przystani — nie przeraża.
Jest w nim coś, co jest obce wszystkim, podobnie jak to było u Dobrej Sprawy, i 
palacz widocznie zdaje sobie sprawę z tej swojej odmienności, z tego, że ludzie 
nie mogą go zrozumieć.
Nigdy nie widziałem, żeby ten człowiek o coś się obra-
- 489
ził, nie pamiętam, aby kiedykolwiek zamyślił się albo milczał dłużej; z jego 
kosmatych ust zawsze, zdaje się nawet wbrew jego woli, płynęły nieprzerwanym 
potokiem słowa. Kiedy mu wymyślają lub kiedy słucha czyjegoś zajmującego 
opowiadania, usta jego poruszają się, jak gdyby powtarzał sobie to, co słyszy, 
albo jak gdyby po cichu mówił dalej swoje. Co dzień po skończeniu służby palacz 
wyłazi z luku kotłowni, bosy, spocony, umazany ropą naftową, w mokrej koszuli, 
bez paska, z odsłoniętą piersią, całą w kłaczkach gęstej, kędzierzawej sierści, 
i natychmiast na pokładzie rozlegał się jego równy, monotonny, chrapliwy głos, 
padały słowa jak krople deszczu:
—  Jak się macie, matko! Dokąd jedziecie? Do Czy-stopola? Wiem, bywałem tam, u 
bogatego Tatara służyłem za parobka. A tego Tatara zwali Usan Hubajdu-lin; trzy 
żony miał, był stary, ale zdrowy jak chrzan i czerwony na gębie. A jedna młódka, 
okrutnie zabawna Tatareczka — w grzechu z nią żyłem...
Był wszędzie, ze wszystkimi kobietami „żył w grzechu", opowiadał o wszystkim 
beznamiętnie, spokojnie, jak gdyby nigdy w życiu nie doznał krzywdy ani zniewagi. 
Po chwili jego słowa dolatywały już gdzieś z rufy:
—  Hej, mądre te ludzie, co w karty grają! W stukuł-kę, w oczko, w baczka! Karty 
to ucieszna robota: siedzi sobie człek i pieniądze zgarnia... Kupieckie zajęcie.
Zauważyłem, że Szumów rzadko mówi: dobrze, źle, obrzydliwie, tylko prawie zawsze: 
zabawnie, uciesznie, ciekawie. Piękna kobieta to dla niego — zabawna babinka, 
ładny, słoneczny dzień — ucieszny dzionek. Najczęściej jednak mówił:
—  Napluć na to wszystko!
Wszyscy uważali go za próżniaka, mnie się jednak
- 490 -
wydawało, że palacz wykonuje swoją ciężką pracę przy palenisku — w piekielnym, 
dusznym i cuchnącym upale — niemniej sumiennie niż inni, tylko nie przypominam 
sobie, żeby skarżył się kiedy na zmęczenie, jak się skarżyli inni palacze na 
statku.
Pewnego razu ktoś wyciągnął staruszce pasażerce sakiewkę z pieniędzmi. Był jasny, 
cichy wieczór, "wszyscy byli w pogodnym usposobieniu, kapitan dał babulce pięć 
rubli, pasażerowie też zebrali między sobą coś niecoś; kiedy wręczono pieniądze 
staruszce, przeżegnała się i kłaniając się ludziom do ziemi, powiedziała:
—  Najmilejsi! Tu mi zbywa trzy ruble i dwadzieścia groszy, moich było mniej!
Ktoś krzyknął wesoło:
—  Bierz wszystko, babko, po co< bić w dzwony po próżnicy! Mieć trzy ruble — 
nikomu nie zawadzi...
Ktoś inny dodał:
—  Pieniądze nie ludzie; nigdy ich nie za dużo...
A Jakub podszedł do staruszki i zaproponował jej poważnie:
—  Mnie daj, co ci zbywa, pogram w karty. Publika zaśmiała się myśląc, że palacz 
żartuje, ale
on zaczął natarczywie namawiać zmieszaną staruszkę:
—  Daj mi, babko! Na co ci pieniądze? Jutro, pojutrze na cmentarz cię wyniosą...
Wypędzono go i zwymyślano. Potrząsając głową mówił do mnie, zdumiony:.
—  Dziwne ludzie! Po co się wtrącać do nie swoich rzeczy? Przecie sama 
powiedziała — że ma za dużo! A mnie by się trzy rubelki przydały...
Cieszył go, zdaje się, sam wygląd pieniędzy: podczas rozmowy lubił czyścić 
srebro i miedziaki o spodnie, a kiedy wyczyścił aż do blasku, trzymał monetę w 
krzywych palcach tuż przed płaską twarzą i przyglądał się
- mi ~
jej poruszając brwiami. Nie był jednak chciwy na pieniądze.
Pewnego razu zaproponował, żebym zagrał z nim w stukułkę; nie umiałem.
—  Nie umiesz? — zdziwił się. — Jakże to? A" prze-cieżeś człowiek piśmienny! 
Musowo trza się nauczyć. Daligo, zagrajmy na niby, na cukier...
Wygrał ode mnie pół funta cukru w kawałkach, po każdej wygranej wsuwając kostkę 
do ust pod kosmaty policzek. Kiedy uznał, że już umiem grać, zaproponował mi:
—  No, teraz zagrajmy na pieniądze! Masz pieniądze?
—  Mam pięć rubli.
—  A ja mam dwa z okładem.
Oczywiście szybko mnie ograł. Chcąc się odegrać postawiłem na stawkę swój kaftan 
za pięć rubli i przegrałem, postawiłem nowe buty za trzy ruble — też przegrałem. 
Wtedy Jakub powiedział z niechęcią, niemal ze złością:
—  Nie, ty grać nie możesz, zanadtoś gorący — zaraz kaftan z siebie, buty! To mi 
niepotrzebne. Na-masz, weź z powrotem ubranie i pieniądze weź — cztery ruble, a 
rubel — dla mnie za naukę... Zgoda?
Byłem mu bardzo wdzięczny.
—  Napluć na to wszystko! — zaśmiał się w odpowiedzi na moje podziękowanie. — 
Gra to gra, to znaczy zabawa, a ty jakbyś się za łeb z kim wodził. Nawet w bójce 
nie trza się gorączkować, ino bić z pomyślunkiem! Po co się gorączkować? Młody 
jesteś, musisz się mocno trzymać w garści. Raz się nie uda, pięć razy się nie 
uda, siedem razy — to pluń na wszystko! Odejdź! Jak ostygniesz — jazda na nowo! 
To się nazywa gra!
Coraz bardziej mi się podobał i nie podobał zarazem. Niekiedy sposobem 
opowiadania przypominał mi babcię.
- 492 -
Było w nim coś, co mnie pociągało, ale jednocześnie ostro odpychała od niego 
głęboka obojętność dla ludzi, obojętność, która najwyraźniej ugruntowała się w 
nim na całe życie.
Pewnego razu o zachodzie słońca pijany pasażer drugiej klasy, dorodny kupiec z 
Permu, wypadł za burtę i przebierając bezładnie rękami i nogami popłynął 
czerwonozłotym szlakiem wodnym. Szybko unieruchomiono maszynę, statek zatrzymał 
się wyrzucając spod kół obłok piany; czerwone promienie zachodu rzuciły na nią 
krwawy odblask. W tej krwawej kipieli, już daleko za rufą, kotłowało się ciemne 
ciało, dziki, wstrząsający krzyk przeszywał powietrze. Pasażerowie też krzyczeli, 
tłocząc się i popychając obiegli burtę, stanęli murem na rufie. Towarzysz 
tonącego — rudy, łysy i także pijany, tłukł wszystkich pięściami i przeciskając 
się do burty ryczał:
—  Z drogi! Ja go zaraz wyciągnę...
Już dwaj marynarze rzucili się do wody i szybkimi wyrzutami rąk podpływali do 
tonącego, już z rufy spuszczano szalupę; wśród okrzyków komendy i pisku kobiet 
spokojnym, równym nurtem płynął chrapliwy głos Jakuba:
—  Uto-onie! I tak utonie, bo ma na sobie kaftan! W długiej odzieży każdy utonie. 
Baby na ten przykład dlaczego prędzej toną od chłopów? Bo są w kieckach. Baba 
jak wpadnie do wody, to migiem, jak gwicht pudowy, idzie na dno... Widzicie, no 
i utonął! Ja po próżnicy gadać nie będę...
Kupiec rzeczywiście utonął; szukano go przez dwie godziny i nie znaleziono. Jego 
towarzysz wytrzeźwiał i siedząc na rufie ciężko sapał i wyrzekał żałośnie:
—  Tośmy dojechali! Co tu teraz robić? Co powiem rodzinie? Przecież on ma 
krewnych...
- 493 -
Jakub stanął przed nim z założonymi do tyłu rękami i zaczął go pocieszać:
—  Co tam, panie kupcze! Nikt przecie nie wie, gdzie mu umrzeć sądzono. Zje 
człowiek, na ten przykład, grzybów i ani się obejrzy — już nie żyje! Tysiąc 
ludzi je grzyby na zdrowie, a jeden — na śmierć... No, a co to są grzyby?
Stał przed kupcem, szeroki, mocny niby kamień młyński, i sypał na niego słowa — 
jak otręby. Z początku kupiec nic nie mówił, tylko płakał ocierając łzy z brody 
szerokimi dłońmi i słuchał, co mówi palacz, nagle jednak ryknął:
—  Diable rogaty! Czego ze mnie duszę wywlekasz? Ludzie prawosławni, zabierzcie 
go, bo grzech będzie!
Spokojnie odchodząc Jakub powiedział:
—  Dziwne ludzie! Ja do niego jak do brata, a on na mnie kołem z płota...
Niekiedy wydawało mi się, że palacz to ciemny prostaczek, ale częściej 
przychodziło mi na myśl, że tylko udaje głupiego. Miałem nieprzepartą chęć 
dowiedzieć się od niego, jak wędrował po świecie, co widział, ale mi się to nie 
udawało. Z głową zadartą do góry, ledwie odemknąwszy niedźwiedzie, ciemne oczy, 
palacz głaskał się po omszałej twarzy i wspominając wędrówkę mówił:
—  Ludzisków, bratku, wszędzie pełno — jak mrówek! I tam są ludzie, i tu — aż 
się od nich roi, mówię ci! A najwięcej, rozumie się, chłopów. Ziemia jest po 
prostu zasypana chłopami, rzec by można, jak tymi liściami jesienią... Bułgary? 
Widziałem Bułgarów i Greków widziałem, a i Serbów, Rumunów i rozmaitych Cyganów 
— kto by ich tam spamiętał!... Jakie to są ludzie? A jakie mieliby być? W 
miastach — miejskie, po wsiach — wiejskie, tak samo jak u nas. Duże jest
- 4?4 -
podobieństwo. Są takie, co mówią po naszemu, ino źle, na ten przykład Tatary abo 
i Mordwa. Greki nie potrafią po naszemu, szwargoczą jak popadnie; niby mówią 
słowa, a co do czego — zmiarkować niesposób. Trza z nimi mówić na palcach. A mój 
starowina udawał, że to Greków niby rozumie i mamrotał: karamara, kalimera. 
Sprytny to był staruszek, zdrowo się do nich dobierał!... Znowu się pytasz — 
jakie są Greki? Cudak z ciebie! Jakie mają być? No, wiadomo, Grek jest czarny i 
Rumun też jest czarny — to jedna wiara. Bułgary też są czarne, ale wierzą po 
naszemu. A Greki są w rodzaju Turków...
Wydawało mi się, że palacz nie mówi wszystkiego, że wie jeszcze coś, czego nie 
chce powiedzieć.
Z obrazków w książkach wiedziałem, że stolica Grecji, Ateny, to starożytne i 
bardzo piękne miasto, ale Jakub, kiwając z powątpiewaniem głową, zawyrokował, że 
Ateny nie istnieją.
— To ci nakłamali, bracie, żadnych Atenów tam nie ma; jest Atos ', ale to nie 
miasto, ino góra, a na niej — same monastery i nic więcej. Nazywa się: Święta 
Góra Atos; są takie obrazki, mój staruszek handlował nimi. Jest miasto Białogród, 
leży nad rzeką Dunaj, coś w rodzaju Jarosławia albo też Niżniego. Miasta są u 
nich do niczego, co innego wsie! Baby też... no, baby są tam okrutnie zabawne. 
Przez jedną tom o mały włos tam nie został. Jakże to ją zwali?
Mocno pociera dłońmi ślepą twarz, sztywne włosy chrzęszczą cichutko, gdzieś 
głęboko w gardle dźwięczy głucho jego śmiech przypominając klekot pękniętego 
dzwonka.
1 Atos — święta góra w Macedonii, otoczona licznymi monasterami; siedziba dawnej 
„republiki zakonników", w której zamieszkiwało  10  tysięcy  mnichów  
prawosławnych.
- 495 -
*— Jak też to człowiek zapomina! A przecie takeśmy ze sobą blisko byli... Jak 
się żegnała ze mną — płakała i ja nawet płakałem. Jak mi Bóg miły...
Ze spokojnym bezwstydem zaczynał mnie pouczać, jak się trzeba obchodzić z 
kobietami.
Siedzimy na rufie, ciepła, księżycowa noc płynie nam na spotkanie, niski łąkowy 
brzeg — ledwie widoczny za srebrną wodą, z wysokiego brzegu mrugają żółte 
światełka, jak gwiazdy uwięzione przez ziemię. Wszystko dokoła porusza się, drży 
i czuwa, żyje cicho, ale w napięciu. W przyjemną, smutną ciszę padają chrapliwe 
słowa:
—  Czasami rozłoży ręce, wypręży się...
Opowiadanie Jakuba jest bezwstydne, ale nie przejmuje wstrętem, nie ma w nim 
przechwałek, nie ma okrucieństwa, jego słowa brzmią szczerze i trochę smutno. 
Księżyc na niebie jest także bezwstydnie nagi i także budzi w sercu niepokój i 
nieokreśloną tęsknotę. W pamięci przesuwają się tylko najlepsze, tylko 
najpiękniejsze wspomnienia: Królowa Margot i niezapomniany w swej prawdzie 
wiersz:
To pieśń tylko żąda piękności, Pieśni nawet nie żąda uroda...
Otrząsając się z marzycielskiego nastroju jak z lekkiej drzemki, enów wypytuję 
palacza o jego życie, o to, co widział.
—  Cudak z ciebie— mówi Jakub — co by ci tu opowiedzieć? Wszystko widziałem. 
Zapytasz: klasztory widziałeś? Widziałem. A karczmy? Też widziałem. Widziałem 
życie pańskie i chłopskie. Żyłem w dostatku, żyłem i o głodzie...
Powoli, jak gdyby przechodził przez głęboki strumień po chwiejnym, 
niebezpiecznym mostku, Szumów wspomina:
- 496 t
—  No, na ten przykład, siedzę w areszcie za kradzież koni — pójdę na Sybir, ani 
chybi, myślę sobie. A rewirowy przeklina — dymią piece w jego nowym domu. Ja mu 
powiadam: „Ja to, proszę wielmożnego pana, mogę naprawić." A on do mnie: 
„Milczeć! Tu — powiada — jeden z najlepszych majstrów nie mógł sobie dać 
rady..." A ja na to: „Czasem pastuch jest mądrzejszy od generała" — nabrałem 
wtedy dużej śmiałości do wszystkiego: tak czy owak, myślę sobie, Sybir mnie nie 
minie! A on do mnie: „Jazda do roboty, ale — powiada — jak się jeszcze gorzej 
będzie paliło, wszystkie kości ci połamię!" Przez dwa dni naprawiłem jak się 
patrzy. Rewirowy dziwi się, krzyczy na mnie: „Ach ty durniu, bałwanie! Jakże to? 
Taki majster z ciebie, a konie kradniesz?" — A ja jemu: „To, proszę wielmożnego 
pana, po prostu z głupoty." — „Słusznie — mówi — z głupoty, żal — mówi — mi 
ciebie!" Tak. Żal mu było, mimo wszystko. Słyszałeś coś podobnego? Człowiek 
policyjny, z urzędu — bez litości, a jednak ulitował się nade mną...
—  No i co? — pytam.
—  Ano nic. Ulitował się i tyle. A co więcej miał zrobić?
—  Nie ma co litować się nad tobą, ty jesteś taki kamień!
Jakub śmieje się dobrodusznie:
—  A to cudak! Czy kamień mówi, co? Ale i nad kamieniem trzeba się ulitować, i 
kamień ma swoje przeznaczenie, kamieniem ulice się brukuje. Wszelaką rzecz 
trzeba uszanować, po próżnicy nic nie leży. Co to jest piasek? A i na nim trawki 
rosną...
Kiedy mówi w ten sposób, szczególnie jasno zdaję sobie sprawę, że Szumów wie coś, 
co jest jemu tylko wiadome, dla mnie niedostępne.
32 — Gorki ?
- 497 -
—  Co myślisz o kucharzu? — pytam go.
—  Niby o Niedźwiadku? — mówi dobrodusznie Jakub. — Co mam o nim myśleć? Tu nie 
ma nic do myślenia.
To jest słuszne. Iwan Iwanowicz jest taki poprawny, taki jak się należy, gładki, 
że myśl się nie ma o co zahaczyć. Zaciekawia w nim tylko jedno: mimo że nie lubi 
palacza i wciąż mu wymyśla, zawsze prosi go na herbatę.
Kiedyś powiedział mu:
—  Jakby to jeszcze były czasy poddaństwa i jakbym był twoim panem, to bym cię, 
darmozjadzie, siedem razy na tydzień batożył!
Jakub odpowiedział rzeczowo:
—  Siedem razy... Oo, to za dużo!
Wymyślając palaczowi kucharz, nie wiadomo dlaczego wciąż częstuje go różnymi 
różnościami; wsunie mu kawałek mięsa do ręki i powie brutalnie:
—  Zryj!
Jakub żuje bez pośpiechu i mówi:
—  Dużo siły w sobie nagromadzę przez ciebie, Iwanie Iwanyczu!
—  A na co ci siła, ty próżniaku?
—  Jak to na co? Będę żył długo...
—  A po co masz żyć, ty diable rogaty?
—  I diabeł żyje. A może powiesz, że życie nie jest zabawne? Życie, Iwanie 
Iwanyczu, jest bardzo ucie-szne...
—  Co za jediota!
—  Co takiego?
—  Je-di-ota.
—  Patrzcie, jakie to słowo — dziwi się Jakub, a Niedźwiadek mówi do mnie:
—  Pomyśl tylko: my krew z siebie wytaczamy, kości
- ? -
suszymy w piekielnym żarze przy płycie, a on — widzisz go — żre sobie jak knur!
—  Każdy żyje, jak mu sądzono — mówi palacz żując pokarm.
Wiem, że przy palenisku trudniej pracować i że jest tam większy żar niż przy 
płycie kuchennej -— kilka razy nocą próbowałem „szurować" ' razem z Jakubem
—  i dziwi mnie, czemu z jakiegoś powodu palacz nie mówi o tym kucharzowi, jaka 
ciężka jest jego praca. Tak, ten człowiek wie oczywiście coś niezwykłego...
Wszyscy mu wymyślali: kapitan, maszynista, bosman,
— wszyscy, komu tylko przyszła ochota, i aż dziw brał, dlaczego go nie odprawią. 
Palacze odnosili się do niego znacznie lepiej niż inni, chociaż wyśmiewali się z 
niego, że jest gaduła i karciarz. Pytałem ich:
—  Czy Jakub to dobry człowiek?
—  Jakub, powiadasz? Niczego sobie. Spokojny, nikogo nie skrzywdzi; możesz z nim 
zrobić, co tylko chcesz, choćby rozżarzonych węgli za pazuchę mu nasypać...
Palacz ciężko pracował w kotłowni, miał koński apetyt, ale sypiał mało; kiedy 
tylko skończy się jego zmiana, wychodzi na pokład, często nawet nie przebierając 
się, i spocony, brudny, sterczy całą noc na rufie gwarząc z pasażerami lub 
grając w karty.
Był dla mnie jak zamknięty kufer, w którym — czułem to — kryje się coś, co jest 
mi niezbędne; z uporem szukałem klucza, który by go otworzył.
—  Nie mogę zrozumieć, o co ci chodzi, bratku? — dziwił się Jakub patrząc na 
mnie niewidocznymi spod brwi oczami. — Jest ziemia, no i rzeczywiście dużo po 
niej wędrowałem. A co chcesz jeszcze? Cudak z ciebie!
1 „Szurować"' —  przegarniać w palenisku  żarzące  się paliwo i stopniowo 
dorzucać nowe.
«•
- 499 -
Posłuchaj lepiej, to ci opowiem, co mi się przytrafiło jednego razu.
I opowiada: — Żył sobie w powiatowym mieście młody sędzia, suchotnik, i miał 
żonę Niemkę — zdrową, bezdzietną. I zakochała się ta Niemka w kupcu, co w halach 
suknem handlował; kupiec był żonaty, żonę miał urodziwą i troje dzieci. Jak ten 
kupiec zmiarkował, że Niemka się w nim zakochała, to umyślił sobie z niej 
zażartować. Umówił się z nią, że przyjdzie do niego w nocy do ogrodu, a sam 
zaprosił dwóch swoich przyjaciół i ukrył ich w krzakach.
Ła-adnie! No i przyszła ta Niemka, tak i tak, ja — mówi — no, niby że jest tego! 
A kupiec jej na to: „Ja ci, moja pani, nie mogę wygodzie, jestem człowiek żonaty, 
ale mam tu w pogotowiu dla ciebie dwóch moich przyjaciół: jeden — wdowiec, drugi 
— kawaler." Niemka — „ach!" — i jak go nie praśnie w pysk! Kupiec fiknął kozła 
przez ławkę, a ona go w mordę trzewikiem i obcasem! A to ja ją tam odprowadziłem 
— byłem u sędziego za stróża; patrzę przez szparę w płocie — widzę, gotuje się 
jak w garnku. Wpadli na nią ci dwaj przyjaciele i za warkocze ją, a ja — hyc 
przez płot, rozepchnąłem ich: „Tak, powiadam, nie można, panowie kupcy! Pani do 
niego — z sercem kochającym, a on jej sromotę taką zgotował?" Zabrałem ją, a oni 
mi cegłą głowę rozbili... Posmutniała moja pani, chodzi po podwórku sama, 
nieswoja, i mówi: „Odjadę do swoich, Jakubie, do Niemców; jak tylko mąż umrze, 
odjadę." A ja jej powiadam: „Rozumie się, musi pani odjechać!" Sędzia umarł i 
Niemka odjechała. Dobra była. mądra taka! I sędzia też był dobry, świeć, Panie, 
nad jego duszą...
Zdziwiony, nie rozumiejąc sensu tej historii, milczę.
- 500 -
Czuję w tym coś znajomego mi, coś okrutnego, niedorzecznego, ale co na to 
powiedzieć?
—  Ładna historia? — pyta Jakub.
Coś mu odpowiadam, jestem oburzony, pomstuję na ludzi, a on mi spokojnie 
tłumaczy:
—  Ludzie są syci, na niczym im nie zbywa, no to czasem przyjdzie im ochota 
pożartować, a żart się nie udaje, jakoś nie umieją żartować: ludzie stateczni, 
rozumie się, kupcy. Handel rozumu wymaga, a samym rozumem żyć — pewnie, że 
nudno... no to i zabawić im się zachciewa.
Za rufą szybko mknie spieniona rzeka, słychać bulgot rwącej wody, czarny brzeg 
podąża za nią zwolna. Na pokładzie chrapią pasażerowie, między ławkami — między 
ciałami śpiących — cicho przesuwa się zbliżając się ku nam wysoka, zasuszona 
kobieta w czarnej sukni, z odkrytą siwą głową. Szturchając mnie ramieniem, 
palacz mówi cichutko:
—  Popatrz — smutno jej...
A mnie się wydaje, że cudzy smutek go bawi.
Opowiadał chętnie, a ja słuchałem go chciwie i doskonale pamiętam wszystkie jego 
opowiadania, ale nie przypominam sobie, by kiedyś opowiadał coś wesołego. Mówił 
o wszystkim spokojniej niż książki, w książkach często dawało się uchwycić 
uczucie pisarza: jego gniew, radość, jego smutek, ironia... Palacz nie śmiał się, 
nie wydawał sądów, nie było widać, żeby go coś oburzało albo cieszyło wyraźnie; 
mówił jak obojętny świadek przed sędzią, jak człowiek, dla którego oskarżyciele, 
oskarżeni i sędziowie są równie obojętni... Ta obojętność wywoływała we mnie 
coraz ostrzejszą niechęć, budziła uczucie gniewnej wrogości w stosunku do Jakuba.
Dla niego — życie płynęło jak ogień pod kotłami, a on stał przed paleniskiem z 
drewnianym młotkiem w wy-
- 501 -
krzywionej, niedźwiedziej łapie i lekko uderzał po kurku dyszy, ujmując lub 
dorzucając paliwa.
—  Krzywdzili cię?
—  Kto by tam mógł mnie krzywdzić? Przecieżem silny! Jak łupnę...
—  Nie mówię o biciu, czy cię na duszy skrzywdzono?
—  Na duszy nikogo skrzywdzić nie można, krzywda się duszy nie ima — mówił. — 
Duszy ludzkiej niczym dotknąć nie można, niczym...
Pasażerowie z pokładu, marynarze, wszyscy ludzie mówili o duszy równie dużo i 
często jak o ziemi, pracy, chlebie i kobietach. Dusza — to co dziesiąte słowo w 
ustach prostych ludzi, wytarte jak grosz. Sprawia mi przykrość, że to słowo tak 
przylgnęło do śliskich języków ludzkich; kiedy chłopi — to w gniewie, to po 
dobroci — brukają duszę obrzucając się najplugawszymi przekleństwami, serce mi 
się kraje.
Dobrze pamiętam, jak delikatnie mówiła babcia o duszy, tajemniczym siedlisku 
miłości, piękna, wesela; wierzyłem, że gdy umiera sprawiedliwy człowiek, biali 
aniołowie unoszą jego duszę do błękitnego nieba, do dobrego Boga mojej babci, a 
Bóg ją wita łaskawie:
—  No co, moja miła, no co, moja duszyczko czysta, nacierpiałaś się, 
namordowałaś?
I daje jej skrzydła serafina, sześć białych skrzydeł.
Jakub Szumów mówi o duszy równie delikatnie, mało i niechętnie jak babcia. Kiedy 
złorzeczył, zostawiał ją w spokoju, a kiedy inni o niej mówili, milczał zgiąwszy 
czerwony, byczy kark. Kiedy go pytam: co to jest dusza? — odpowiada:
—  Duch, tchnienie boże...
To mi nie wystarcza, pytam o różne szczegóły; wówczas palacz pochyliwszy głowę 
mówi:
- 50i2 -
—  O duszy, bratku, nawet popi niewiele wiedzą, to sprawy niezbadane...
Stale krążę myślami dokoła niego w uporczywym wysiłku, aby go zrozumieć, ale ten 
wysiłek nie daje wyników. Oprócz niego nie widzę nic; Szumów przesłania mi 
wszystko swoją szeroką postacią.
Żona bufetowego okazuje mi dziwnie podejrzaną życzliwość: co rano muszę jej 
usługiwać podczas mycia, chociaż należy to do obowiązków Łuszy, pokojówki z 
drugiej klasy, czyściutkiej i wesołej dziewczyny. Kiedy stoję w ciasnej kajucie 
obok żony bufetowego, nagiej do pasa, i widzę jej żółte ciało, zwiędłe jak 
przero-śnięte ciasto, przypomina rni się jędrne, smagłe ciało Królowej Margot i 
chwyta mnie obrzydzenie. A żona bufetowego wciąż o czymś mówi, to żałośnie i 
gderliwie, to ze złością i kpinami. Treść jej słów nie dochodzi do mojej 
świadomości, chociaż niejasno domyślam się, o co chodzi: są to słowa nędzne, 
żebracze, zawstydzające. Nie oburza mnie to jednak, żyję z dala od żony 
bufetowego i od wszystkiego, co się dzieje na statku; tkwię za wielkim, omszonym 
głazem, który przesłania mi ten cały świat, płynący dniem i nocą gdzieś w 
nieznane.
—  Zakochała się w tobie po uszy nasza Gawriłowa — słyszę jak przez sen kpiny 
pokojówki. — Rozdziaw gębę i chwytaj szczęście...
Nie tylko Łusza wyśmiewa się ze mnie, cała obsługa bufetu wie, że gospodyni ma 
do mnie słabość, a kucharz krzywiąc się mówi:
—  Najadła się baba wszystkiego do syta, deseru jej się zachciało — beżów! To są 
ludzie... Patrz, Pieszkow, na oba oczy, a oglądaj się trzecim.
Jakub także mi doradza rzeczowo, po ojcowsku:
—  Jakbyś był choć ze dwa lata starszy, no to, rozumie się, inaczej bym z tobą 
pogadał, ale tak, w twoich
- 503 -
latach — lepiej, myślę, nie folguj sobie! A zresztą — jak chcesz...
—  Przestań — mówię — to paskudztwo... ?— Rozumie się...
Za chwilę jednak, próbując rozczesać palcami splątane włosy na głowie, sieje 
swoje okrąglutkie słowa:
—  Trzeba takoż zrozumieć jej dolę, to smutna dola, zimna... Nawet pies lubi, 
żeby go pogłaskać, a co dopiero człowiek! Baba żyje pieszczotą jak grzyb 
wilgocią. Pewnie się sama tego wstydzi, ale — co na to poradzić? Ciało lubi, jak 
się je przyhołubi...
Patrząc z natężeniem w jego nieuchwytne oczy pytam:
—  Żal ci jej?
—  Mnie? Abo to moja matka czy co? Nad matkami się nie litują, a ty... Ech, 
cudaku!
Śmieje się z cicha jak pęknięty dzwonek. Niekiedy, gdy patrzę na niego, wydaje 
mi się, że staczam się w niemą pustkę, w bezdenną otchłań i mrok.
—  Wszyscy się żenią, a dlaczego ty, Jakubie, się nie żenisz?
—  A po co? Babę i tak będę miał, kiedy chcę — o to, chwalić Boga, nie trudno... 
Żonaty musi żyć na jednym miejscu, gospodarować, a ja — ziemię mam kiepską i 
mało, a i tę wujek mi odebrał. Powrócił jego bratanek z wojska i daligo z wujem 
się wadzić, po sądach prowadzać i — kołem go po głowie. Krew przelał. Za to do 
twierdzy poszedł na półtora roku, a z twierdzy — jedna droga — znowu do twierdzy. 
A żona jego zabawna była młódka... Ale co tu gadać! Jak się ożeniłeś, człowieku, 
to pilnuj swojej budy jak gospodarz, a żołnierz nie jest gospodarzem swojego 
życia.
—  Czy modlisz się do Boga?
—  Cudak z ciebie! Pewnie, że się modlę...
- 504 -
—  A jak?
—  Rozmaicie.
—  Jakie modlitwy odmawiasz?
—  Modlitwów nie umiem. Ja bratku — po prostu: Panie Jezu, zmiłuj się nad żywymi, 
daj wieczny odpoczynek zmarłym i od choroby zachowaj nas, Panie... No i jeszcze 
coś tam powiem...
—  Co?
—  A co bądź! Do Niego i tak wszystko dojdzie, co tylko powiesz!
Palacz odnosi się do mnie życzliwie, z ciekawością, jak do zmyślnego szczeniaka, 
który umie zabawne sztuczki. Bywało, siedzę z nim nocą, zalatuje od niego naftą, 
czadem, cebulą — Jakub lubił cebulę i zajadał ją na surowo jak jabłka — nagle 
palacz odezwie się:
—  Daligo, Alocha, kudłaczu-wszaczu, powiedz wierszyk!
Umiem dużo wierszy na pamięć, a prócz tego mam gruby zeszyt, gdzie jest zapisane 
wszystko, co mi przypadło do serca. Mówię z pamięci Rusłana; słucha nieruchomy, 
ślepy i niemy, wstrzymując chrapliwie oddech, a potem mówi z cicha:
—  Ucieszna, składna bajeczka! Sam ją wymyśliłeś czy jak? Puszkin? Jest taki pan 
Muchin-Puszkin, widziałem go.
—  To nie ten, tamtego dawno zabili!
—  A za co?
Streszczam mu pokrótce to, co mi opowiedziała Królowa Margot. Jakub słucha, 
potem mówi spokojnie:
—  Dużo chłopów ginie z powodu bab...
Często opowiadam mu różne historie wyczytane w książkach; wszystkie splątały się, 
stopiły w jedną niezmiernie długą opowieść o burzliwym, pięknym życiu, 
przepojonym płomienną namiętnością i szaloną od-
- 505 -
wagą, pełnym królewskich gestów, bajecznych fortun, pojedynków i zgonów, 
wzniosłych słów i podłych czynów. Rocambole przybierał w moich opowiadaniach 
rycerską postać La Mola, Hannibala, ???????'?. Ludwik XI miał rysy ojca Grandet; 
podchorąży Otletajew ! utożsamiał się z Henrykiem IV.
Historia ta, w której zależnie od natchnienia zmieniałem charaktery ludzi, 
przestawiałem zdarzenia, stała się dla mnie światem, w którym byłem niczym nie 
skrępowany, podobnie jak Bóg dziadka: On także rządzi wszystkim według własnej 
woli. Nie przesłaniając mi rzeczywistości, nie tłumiąc we mnie żądzy zrozumienia 
ludzi żywych — ten książkowy chaos osłaniał mnie przezroczystym, lecz 
nieprzeniknionym obłokiem, chroniąc od zaraźliwego brudu, od tylu jadowitych 
trucizn życia.
Książki uodporniły mnie na wiele rzeczy: ten, kto wie, jak ludzie kochają i 
cierpią, nie pójdzie do domu publicznego; brudne uciechy, kupowane za pieniądze, 
przejmowały mnie odrazą, a ludzie, którzy w nich smakowali, budzili we mnie 
litość. Rocambole uczył mnie, abym był wytrwały i nie ustępował wobec trudności 
życia, bohaterowie Dumasa rozpalali we mnie pragnienie poświęcenia się dla 
jakiejś ważnej, wielkiej sprawy. Moim ulubionym bohaterem był wesoły król, 
Henryk IV; zdawało mi się, że właśnie o nim mówi znana piosenka Berangera:
Kmiotkom dostatek dał niemały I lubił sam wesoło żyć;
i Rocambole — bohater powieści pisarza francuskiego Ponson du Terraila. La Mol, 
Coconne — bohaterowie powieści Dumasa-ojca: Królowa Margot. Lud w i ? XI (1423—
1483) — król francuski, bohater jednej z powieści Walter Scotta. Otletajew — 
tytułowy bohater powieści Kuguszewa.
- 506 -
Kiedy szczęśliwy naród cały, Dlaczego król nie miałby pić?
W powieściach Henryk IV był przedstawiony jako dobry król, bliski ludowi; to on, 
jasny jak słońce, sprawił, iż nabrałem przekonania, że Francja to najpiękniejszy 
kraj na świecie, kraj rycerzy jednakowo szlachetnych bez względu na to, czy 
noszą płaszcz królewski, czy chłopską sukmanę; Ange Pitou był takim samym 
rycerzem jak d d^rtagnan.1 Kiedy Henryka zabito, rozpłakałem się z żalu i 
zgrzytałem zębami z nienawiści do Ravaillaca2. Król ten prawie zawsze był 
głównym bohaterem moich opowiadań; zdawało mi się, że Jakub także pokochał 
Francję i „Hendryka".
1— Dobry człowiek był ten król Hendryk; z nim to by nawet można razem jazgarze 
łowić i robić wszystko, co się żywnie podoba — mówił palacz.
Nie zachwycał się, nie zadawał mi pytań, słuchał w rmlczeniu, z opuszczonymi 
brwiami i nieruchomą twarzą — prastary głaz, pokryty pleśnią. Jeżeli jednak z 
jakiegoś powodu przerywałem opowiadanie, dopytywał się natychmiast:
—  Koniec?
—  Jeszcze nie.
—  To nie przerywaj!
O Francuzach mówił z westchnieniem:
—  W chłodzie sobie żyją...
—  Jak powiadasz?
• Ange Pitou — tytułowy bohater powieści Aleksandra Dumasa-ojca, której akcja 
rozgrywa się w początkach rewolucji 1789. D'Artagnan — jeden z bohaterów 
powieści Trzej muszkieterowie Dumasa-ojca.
2 Havaillac — fanatyczny katolik, zabójca Henryka IV, który zapewnił wolność 
wyznania protestantom francuskim, hugonotom.
- 507 -
—  Ano, my z tobą w spiekocie żyjemy, w pracy, a oni — w chłodzie. I nic nie 
mają do roboty, tylko piją i hulają — ucięszne życie!
—  Pracują także.
—  Nie widać tego z twoich historiów — słusznie zauważył palacz i nagle stało 
się dla mnie jasne, że niemal we wszystkich książkach, które przeczytałem, nie 
ma mowy o tym, czym się zajmują, z jakiej pracy żyją szlachetni bohaterowie.
—  Ano, pośpię sobie ździebełko — mówił Jakub kładąc się na wznak tam, gdzie 
siedział, i po chwili już oddychał miarowo, świszcząc przez nos.
Jesienią, kiedy brzegi Kamy zrudziały i gdy ozłociły się drzewa, a skośne 
promienie słońca stawały się coraz bielsze, Jakub nieoczekiwanie odszedł ze 
statku. Jeszcze w wigilię tego dnia mówił do mnie:
—  Pojutrze przyjedziemy razem z tobą, kudłaczu-wszaczu, do Permu, pójdziemy do 
łaźni, wyparzymy się, że aż miło, a stamtąd — do szynku, gdzie rżnie muzyka... 
Uciesznie będzie! Lubię patrzeć, jak maszyna gra.
W Sarapule jednak wsiadł na statek gruby mężczyzna o zwiędłej, babskiej twarzy, 
bez brody i wąsów. Ciepła, długa burka i czapka z nausznikami zwiększały jeszcze 
to podobieństwo do kobiety. Natychmiast zajął stolik koło kuchni, gdzie było 
najcieplej, poprosił o porcję herbaty i nie rozpinając burki ani nie zdejmując 
czapki zaczął pić żółty wrzątek pocąc się przy tym obficie.
Z jesiennych chmur sączył się nieustannie drobny deszcz i zdawało się, że kiedy 
ten człowiek kraciastą chustką ociera pot z twarzy — deszcz słabnie, a w miarę 
jak znów zaczyna się pocić — deszcz przybiera na sile.
Wkrótce około nowego pasażera znalazł się Jakub
?
- 508 -
i obaj pochylili się nad kartką kalendarza; pasażer wodził po niej palcem, a 
palacz mówił spokojnie:
—  No cóż! Nie szkodzi. Napluć na to wszystko...
—  To dobrze — powiedział cieniutkim głosem pasażer wsuwając kalendarz do na 
wpół otwartej skórzanej torby, która stała u jego nóg.
Rozmawiając po cichu, zaczęli pić herbatę. Zanim Jakub poszedł do kotłowni, 
spytałem go, co to za człowiek. Odpowiedział z uśmiechem:
—  Widzi mi się, że to będzie gołąb, znaczy się sko-piec. Z daleka, z Syberii! 
Okrutnie pocieszny! Według planu żyje...
Poszedł uderzając o pokład czarnymi piętami, twardymi jak kopyta, ale znów 
przystanął drapiąc się w bok.
—  Nająłem się do niego za robotnika; jak do Permu zajedziemy, zejdę ze statku i 
— bywaj zdrów, kudła-czu-wszaczu! Koleją jechał będę, potem rzeką, a potem 
jeszcze końmi; pięć tygodni podobno jechać trzeba — widzisz, gdzie to się 
człowiek zaszył...
—  Znasz go? — spytałem, zdziwiony nieoczekiwanym postanowieniem Jakuba.
—  A skąd? Nie widziałem go na oczy, nie mieszkałem przecie w jego stronach...
Rano Jakub, w krótkim, zatłuszczonym kożuszku, w przydeptanych, starych butach 
na bose nogi, w słomkowym kapeluszu Niedźwiadka, pogiętym, bez ronda, ściskał mi 
rękę swymi żelaznymi palcami i mówił:
—  Zabierz się ze mną, no? On ciebie też przyjmie... — ten gołąb, trzeba mu 
tylko powiedzieć; chcesz — powiem! Obetną ci, co niepotrzebne, pieniędzy ci 
dadzą. Dla nich — okaleczyć człowieka to wielkie święto, wynagrodzą cię za to...
Skopiec stał przy burcie z białym węzełkiem pod pachą i uporczywie patrzył na 
Jakuba martwymi oczami,
- 509 -
ociężały, opuchły jak topielec. Powiedziałem cicho parę brzydkich słów pod jego 
adresem. Palacz jeszcze raz uścisnął mi rękę:
—  A niech go tam! Napluć na to wszystko! Każdy służy swojemu bogu, co nam do 
tego? No, bywaj zdrów! Niech ci szczęście służy!
I odszedł Jakub Szumów przewalając się z nogi na nogę, jak niedźwiedź; zostały 
mi w sercu niewesołe, skłócone z sobą uczucia: i żal mi było palacza, i złość 
mnie brała na niego, zazdrościłem mu także trochę, i trwogą przejmowała mnie 
myśl: dlaczego ten człowiek poszedł nie wiadomo dokąd?
I co to za człowiek był ten Jakub Szumów?
XII
Późną jesienią, kiedy statek przestał odbywać swoje rejsy, wstąpiłem jako uczeń 
do pracowni, gdzie malowano święte obrazy, ale zaraz nazajutrz moja nowa 
gospodyni, łagodna, wiecznie pijaniusieńka starowina, oświadczyła mi 
włodzimierską gwarą:
—  Dni są teraz króciutkie, wieczory długie, więc rano będziesz chodził do 
sklepu za chłopca do posług, a wieczorami — ucz się!
I oddała mnie pod opiekę niskiego, szybkonogiego subiekta, młodego wyrostka z 
ładniutką, cukierkowatą twarzą. Rano, w zimnym mroku świtu, idę z nim przez całe 
miasto senną, handlową ulicą Iljinką na Dolny Rynek; tam na drugim piętrze Hal 
Targowych mieści się sklep. Przerobiony ze składu, ciemny, z żelaznymi drzwiami 
i maleńkim, zakratowanym oknem, wychodzącym na taras, pokryty blachą — sklep był 
ciasno zapchany ikonami różnej wielkości, kiotami, gładkimi i   zdobnymi w 
„winogrona",   księgami  eerkiewno-sło-
- 510
wiańskimi w oprawach z żółtej skóry. W sąsiedztwie naszego sklepu znajdował się 
drugi: handlował w nim — również ikonami i książkami — czarnobrody kupiec, 
krewny uczonego w księgach świętych starowiercy, sławnego za Wołgą, w 
Kierżeńskich stronach '. Przy kupcu uwijał się zasuszony, rezolutny jego syn, 
chłopiec w moim wieku, o drobnej, szarej twarzyczce starca i niespokojnych 
oczach myszki.
Do moich obowiązków należało: po otwarciu sklepu pobiec do szynku po wrzątek, po 
herbacie sprzątnąć sklep, pościerać kurz z towaru, a wreszcie sterczeć na 
tarasie i czujnie wypatrywać, żeby klienci nie wchodzili do sklepu sąsiada.
—  Klient to głupiec — mówił z przekonaniem subiekt. — Wszystko mu jedno, gdzie 
kupi, byle tanio; a na towarze się nie zna!
Szybko przekładając deseczki obrazów, pyszniąc się doskonałym znawstwem 
rzemiosła, pouczał mnie:
—  Robota co się zowie — towar tani; ten ma — trzy werszki na cztery, a ten 
liczy sobie — sześć werszków na siedem... Świętych znasz? Zapamiętaj sobie: 
Bonifacy — od opilstwa, Barbara Męczenniczka — od bólu zębów i od nagłej a 
niespodziewanej śmierci, Wasilij Błogosławiony — od febry, gorączki... Matki 
Boskie znasz? Popatrz: Bolesna, Szkaplerzna, Me płacz po mnie, Matko, Ukój moje 
smutki, Kazańska, Pokrowska, Siedmiu Boleści...
Szybko zapamiętałem ceny obrazów zależnie od ich rozmiarów i wykonania, 
zapamiętałem różnice między rozmaitymi obrazami Bogurodzicy, ale zapamiętać, od 
czego jest który święty, było mi trudno.
1 Kierżeńskie strony — okolice nad rzeką Kierże-niec; centrum działalności sekty 
starowierców.
- SU -
Zamyślę się czasem stojąc przed drzwiami sklepu, a subiekt ni stąd, ni zowąd 
zaczyna sprawdzać moje wiadomości:
—  Przy ciężkich porodach — który święty pomocny? Jeżeli się pomylę, pyta 
lekceważąco:
—  Od czego masz głowę?
Jeszcze trudniejsze było zwabianie klientów; pokracznie namalowane obrazy nie 
podobały mi się, przykro było je sprzedawać. Na podstawie opowiadań babci 
wyobrażałem sobie, że Matka Boska jest młoda, piękna, dobra — tak właśnie 
wyglądała na rycinach w czasopismach — tymczasem na świętych obrazach 
przedstawiano ją jako starą, o surowym wyrazie twarzy, o długim, krzywym nosie i 
drewnianych rączkach.
W targowe dni — w środy i piątki — handel był ożywiony, na tarasie ukazywali się 
coraz to nowi chłopi i baby, niekiedy całe rodziny — wszystko starowiercy z 
Zawołża, nieufni i posępni ludzie leśni. Zobaczę czasem, jak idzie przez 
galeryjkę powoli, jak gdyby bojąc się przewrócić, ociężały mężczyzna, zakutany w 
owczy tułub i grube sukno domowej roboty — i ogarnia mnie onieśmielenie i wstyd. 
Przemagając się zagradzam mu drogę, wiercę się pod jego nogami w pudowych butach 
i brzęczę jak komar:
—  Czym mogę służyć, szanowny panie? Psałterze z przypisami i komentarzami, 
księgi Jefrema Sirina, pisma Cyryla, Kanony, Czasosłowy • — pozwólcie do środka, 
popatrzcie! Przeróżne obrazy święte, jakie tylko chcecie — i tańsze, i droższe, 
najlepszej roboty, w ciemnych kolorach! Na zamówienie malujemy — według
1 Kanony — tablice zawierające wyjątki z Ewangelii, modlitwy odmawiane przez 
kapłana, wyjątki z prawa kościelnego. Czasosłów — książka do nabożeństwa  u 
prawosławnych.
- 512 -
życzenia — wszelakich świętych, wszelakie Matki Boskie! A może chcecie zamówić 
podobiznę swego patrona? Najlepsza pracownia w Rosji! Pierwszy sklep w mieście!
Nieprzenikniony, zagadkowy klient długo milczy patrząc na mnie niczym na psa i 
nagle, odsunąwszy mnie na bok ręką jak kłoda, idzie do sklepu sąsiada, a mój 
subiekt skrobiąc się po odstających uszach, burczy ze złością:
—  Wypuścił! A to kupiec!...
W sklepie sąsiada rozbrzmiewa miękki, słodki głos, płyną odurzające słowa:
—  My, bracie, nie owczą skórą, nie butami handluj e-'my, ale błogosławieństwem 
bożym, które cenniejsze jest
nad srebro i złoto, na które nie ma ceny...
—  A to czort! — szepcze mój subiekt z zazdrością i zachwytem. — Ale mydli 
chłopu oczy! Ucz się, ucz!
Uczyłem się okazując wiele dobrej woli — skoro się człowiek podjął jakiejś 
roboty, niech ją wykona jak należy. Nie zrob.łem jednak wielkich postępów ani w 
zwabianiu klientów, ani w handlu. Ci posępni chłopi, skąpi w słowa, te pochylone 
staruchy, podobne do szczurów, zawsze czymś zastraszone — budzili we mnie litość; 
brała ochota cichutko podać kupującemu prawdziwą cenę obrazu bez wyłudzania 
dodatkowego dwu-dziestaka. Wydawało mi s.ę, że wszyscy oni są biedni, głodni, i 
zdumiewało mnie, że płacą po trzy i pół rubla za psałterz — książkę, którą 
najczęściej kupowali.
Zadziwiali mnie znajomością książek, oceną zalet obrazu. Pewnego razu siwiutki 
staruszek, którego naganiałem do naszego sklepu, powiedział mi krótko:
—  To  nieprawda,  mój  mały,  że  wasza pracownia
33 — Gorki II                                 _  5X3 _
obrazów jest najlepsza w Rosji; najlepsza jest pracownia Rogożyna w Moskwie!
Zmieszany, usunąłem się na bok, a on wolniutko poszedł dalej, nie zaglądając 
także do sklepu sąsiada.
—  Zjadł cię? — spytał mnie subiekt zjadliwie.
—  Nie mówiliście mi o pracowni Rogożyna... Subiekt zaczął wymyślać:
—  Włóczą się takie milczki i wszystko wiedzą, przeklęci, wszystko rozumieją, 
stare psy...
Ładniutki, syty, zadowolony z siebie subiekt nienawidził chłopów i w chwilach 
szczerości skarżył mi się:
—  Jestem mądry, lubię czystość, piękne zapachy: kadzidło, wodę kolońską, i mimo 
takich zalet muszę się kłaniać do ziemi śmierdzącemu chłopu, żeby dał' starej 
zarobić piątaka! Czy to przyjemne? Co to jest chłop? Skisła sierść, wesz ziemska, 
a jednak...
Milkł rozżalony.
Mnie się podobali chłopi; w każdym z nich było coś tajemniczego — jak w Jakubie.
Niekiedy wejdzie do sklepu zwalista postać w czapa-nie ' nałożonym na kożuszek, 
zdejmie kudłatą czapę, przeżegna się dwoma palcami, patrząc w kąt, gdzie migocze 
lampka oliwna, i starając się wymijać wzrokiem nie poświęcone ikony — potem w 
milczeniu pomaca oczami dokoła siebie i powie:
—  Ano, daj tam psałterz z komentarzami!
Podwinąwszy rękawy czapana długo czyta kartę tytułową, poruszając ziemistymi, 
spękanymi do krwi wargami.
—  Starszego nie masz?
—  Stare są w cenie po tysiąc rubli, jak wam wiadomo.
i ? z a p a n — rodzaj sukmany, wierzchnie ubranie chłopów
nadwołżanskich.
- 514 -
—  Wiem.
Pośliniwszy palec chłop odwraca kartkę; w miejscw którego dotknął zostaje ciemny 
odcisk palca. Subiekt, ze złym spojrzeniem, wbitym w ciemię kupującego, mówi:
—  Pismo święte — to czy tamto, każde jest jednakowo stare. Pan Bóg słów swoich 
nie zmieniał...
—  Wiemy, słyszeliśmy! Pan Bóg nie zmieniał, ale Nikon ' zmienił.
I zamknąwszy książkę odchodzi bez słowa.
Niekiedy ci leśni ludzie dyskutowali z subiektem i jasne było dla mnie, że 
lepiej niżson znają się na obrazach.
-i— Pogany plugawe — burczał subiekt.
Spostrzegłem także,-że nowa książka, chociażby nawet nie przypadała chłopu do 
serca, wzbudza większy szacunek; dotyka jej ostrożnie, jak gdyby mogła niczym 
ptak wyfrunąć z jego rąk. Sprawiało mi to przyjemność, gdyż i dla mnie książka — 
to cud; zaklęta jest w niej dusza tego, co ją napisał; kiedy otwieram książkę,, 
wyzwalam tę duszę, a ona prowadzi ze mną tajemnicze rozmowy.
Bardzo często starcy i staruchy przynosili na sprzedaż starodawne książki 
religijne, pisane przed Nikonem, czy też spisy takich książek, pięknie 
wykaligrafowane przez pustelników z Irgiza i Kierżeńca; przynosili spisy nie 
poprawionych przez Dymitra Rostowskiego żywotów świętych, ikony starodawne, 
krzyże, obrazy emaliowane, dwu- i trój skrzydłowe, srebrne czerpaki z 
nadmorskich odlewni, jakimi moskiewscy kniaziowie obda-
1 Nikon (1605—1681) — patriarcha moskiewski, przeprowadził reformę cerkiewną, 
podjętą w celu umocnienia absolu-tystyezno-pańszczyźnianego ustroju Rosji.
?
515 -
rzali sprzedawców wina w gospodach. Wszystko to ofiarowywali tajemniczo, 
wyciągając spod poły czapana, rozglądając się nieufnie.
Zarówno nasz subiekt jak i sąsiad bystro wypatrywali takich sprzedawców starając 
się wydrzeć ich sobie nawzajem; kupując różne starożytności za ruble i za 
dziesiątki rubli, sprzedawali je potem na jarmarku za setki bogatym starowiercom.
Subiekt pouczał mnie:
—  Miej oko na tych diabłów leśnych, na te czarownice. Wypatruj ich dobrze! 
Szczęście przynoszą.
Kiedy zjawiał się taki sprzedawca, subiekt posyłał mnie po uczonego starowiercę, 
Piotra Wasiliewicza, znawcę dawnych ksiąg, obrazów i wszelkich starożytności.
Był to wysoki starzec z długą brodą, jak na obrazie Was.lija Błogosławionego, i 
mądrymi oczami w milej twarzy. Miał odciętą część stopy aż po piętę, chodził z 
lekka utykając, z długim kijem w ręce, zimą i latem w lekkiej, cienkiej odzieży, 
podobnej do sutanny, w dziwnego kształtu aksamitnej czapce, przypominającej 
rondelek. Krzepki i prosty — gdy wchodził do sklepu, kulił ramiona, zginał plecy, 
cichutko wzdychał, często żegnając się dwoma palcami i przez cały czas mamrotał 
modlitwy i psalmy. Ta pobożność i starcza słabość od razu wzbudzały w sprzedawcy 
zaufanie do świątobliwego znawcy starych ksiąg.
—  Z czymże tam rady dać sobie nie możecie? — pytał staruszek.
—  Jest ikona do sprzedania; przyniósł ją człowiek i mów., że to stroganows-ca.
—  Co?
—  Stroganowska.
- 516 -
—  Aha... Słabo słyszę, odgrodził Pan ucho moje od nikczemności słów 
nikoniańskich...
Zdjąwszy czapkę, trzyma ikonę poziomo, ogląda szczegółowo malowidło z boku, na 
wprost, bada rowek w desce mrużąc oczy i mamrocząc:
—  Kiedy bezbożnicy, nikonianie, spostrzegli, że się kochamy w starodawnej 
sztuce, nauczeni przez diabłów różnych podstępnych sztuczek, zaczęli często 
nawet święte obrazy sprytnie podrabiać. Ho, ho, jak sprytnie! Na oko — obraz, 
ani chybi, stroganowskiej czy też ustiużskiej roboty albo i nawet suzdalskiej, 
ale jak spojrzeć na niego wewnętrznym okiem, widać, że to falsyfikat.
Jeżeli mówi: „falsyfikat", to znaczy, że obraz jest cenny i rzadki. Szereg 
umownych wyrażeń wskazuje subiektowi, ile może dać za ikonę, za książkę; wiem, 
że słowa „smutek i boleść" oznaczają — dziesięć rubli, „Nikon-tygrys" — 
dwadzieścia pięć. Wstyd mi patrzeć, jak się oszukuje sprzedawcę, pociąga mnie 
jednak zręczna gra uczonego starowiercy.
—  Nikonianie, czarne plemię Nikona-tygrysa, wszystko zrobić mogą przy 
d.abelskiej pomocy; zdaje się, że deska jest zagruntowana jak się należy i że 
wszystko — nie tylko święte oblicze, ale także tło i szaty — ta sama ręka 
malowała, a jak się przyjrzeć — oblicze jest innego pędzla... innego! W dawnych 
czasach mistrz, choćby i sam Szymon Uszakow — choć to heretyk był — sam cały 
obraz malował: i tło, i szaty, i oblicze święte; sam nawet deskę heblował i 
grunt zaciągał, a za naszych czasów nie chce się tego robić niemiłym Bogu 
ludziom. Dawniej malowanie ikon to była święta rzecz, a dzisiaj — to tylko 
sztuka... Tak to, sługo boży.
Wreszcie kładzie ostrożnie obraz na kontuar i wkładając czapkę mówi:
- 517 -
—  Grzech... Znaczy to — kupuj!
Ogłuszony powodzią miłych jego uchu słów, oszołomiony znawstwem staruszka, 
sprzedawca pyta z uszanowaniem:
—  No co powiecie, czcigodny, o ikonie?
—  Ikona jest nikoniańskiego pędzla.
—  To być nie może! Dziady, pradziady się do niej modliły...
—  Cóż, Nikon żył wcześniej niż twój pradziadek. Starzec podnosił ikonę do 
twarzy sprzedającego i już
surowym głosem przekonuje go:
—  Spójrz tylko, jaka ona wesoła... Czy to jest ikona? To obrazek, ślepa sztuka 
tylko, nikoniańska zabawka — duszy nie ma w tym malowidle! Miałbym mówić 
nieprawdę? Jestem człowiek stary, za prawdę prześladowania znosiłem, niedługo mi 
już przed Bogiem stanąć przyjdzie, co za pożytek dla mnie  duszę swoją kalać?
Wychodzi ze sklepu na taras, umierający ze starczej słabości, urażony 
nieufnością do jego oceny. Subiekt płaci za obraz kilka rubli, a sprzedawca 
odchodzi kłaniając się nisko Piotrowi Wasiliewiczowi. Posyłają mnie do szynku po 
wrzątek na herbatę: po powrocie zastaję świątobliwego starca w sklepie; jest 
znów dziarski i wesoły; z upodobaniem oglądając nabytek poucza subiekta:
—  Popatrz: ikona jest surowa, malowana misternie, w bo jaźni bożej; nie ma w 
niej nic cielesnego, nic z człowieka...
—  A kto ją malował? — pyta subiekt, rozpromieniony, cały w podrygach.
—  Jeszcze ci nie czas o tym wiedzieć.
—  A ile dadzą za nią znawcy?
—  Tego nie wiem. Daj, pokażę ją temu i owemu...
- 519 -
—  Och, Piotrze Wasiliewiczu...
—  Jeżeli sprzedam — dostaniesz pół setki, a co nadto — moje.
—  Och...
—  Nie masz czego wzdychać...
Popijają herbatę targując się z sobą bezwstydnie, patrząc jeden na drugiego 
oczami szachrajów. Rzecz jasna, że starzec ma subiekta całkowicie w rękach. Po 
odejściu Piotra Wasiliewicza subiekt powie do mnie:
—  Tylko pamiętaj, żebyś nie wypaplał przed starą o tym zakupie.
Porozumieli się wreszcie co do warunków sprzedaży ikony i subiekt pyta:
—  A co tam nowego w mieście, Piotrze Wasiliewiczu?
Starzec gładzi brodę pożółkłą ręką, odsłaniając grube wargi, i opowiada o życiu 
bogatych kupców: o świetnych transakcjach handlowych, o hulankach, o chorobach, 
o weselach, o zdradach mężów i żon. Jak dobra kucharka bliny, tak on smaży 
szybko i zręcznie te tłuste opowiadania podlewając je skwierczącym śmiechem. 
Okrąglutka twarz subiekta szarzeje z zazdrości i zachwytu, oczy powlekają się 
mgłą rozmarzenia; wzdychając mówi ponuro:
f— Ot, jak ludzie żyją! A ja...
—  Każdy żyje, jak mu sądzono — huczy bas świątobliwego starca. — Dla jednego 
wykuwają los anioły srebrnymi młoteczkami, dla drugiego — diabeł obuchem 
topora...
Ten krzepki, muskularny starzec o wszystkim wie — zna życie całego miasta, 
wszystkie tajemnice kupców, urzędników, popów, mieszczan. Patrzy przenikliwie 
jak drapieżny ptak, ma w sobie coś z wilka i z lisa. Zawsze bierze mnie ochota, 
by go rozzłościć, ale starzec patrzy
- 520 -
na mnie z daleka i jakby przez mgłę. Wydaje mi się, że jest otoczony bezdenną 
pustką; gdy podejdziesz do niego bliżej — gdzieś się zapadniesz. I to sprawia, 
że dostrzegam jakieś pokrewieństwo między nim a palaczem Szumowem.
Chociaż subiekt w oczy i poza oczy zachwyca się rozumem starca, są chwile, k.edy 
i on, podobnie jak ja, ma ochotę rozzłościć go, obrazić.
—  A jednak oszukujesz ludzi — mówi nagle i patrzy zaczepnie w twarz Piotra 
Wasiliewicza.
Starzec, uśmiechając się leniwie, odpowiada:
—  Jeden Bóg tylko jest samą prawdą, a my — wśród głupców żyjemy; jaka korzyść z 
durnia, jeżeli by go nie można oszukać/
Subiekt denerwuje się:
—  Nie wszyscy chłopi są durni, przecież z chłopów kupcy się wywodzą.
—  Tu nie o kupcach mowa. Głupcy się do złodziejskich sprawek nie nadają. 
Głupiec to święta dusza, głupiec mózgiem nie rusza...
Starzec mówi głosem coraz bardziej leniwym, co jest strasznie denerwujące. 
Wydaje mi się, że stoi sobie na kępce, a dokoła niego— moczary. Nie można go 
rozzłościć, gniew się go nie ima albo też starzec dobrze go ukrywa.
Zdarzało się jednak niekiedy, że on sam zaczynał się ze mną przekomarzać; 
podejdzie mi pod sam nos i uśmiechając się pod wąsem pyta:
—  Jak ty nazywasz tego francuskiego pisarza? Ponoś?
Doprowadza mnie do wściekłości ten jego przebrzydły nawyk przekręcania nazwisk, 
ale opanowuję się jak mogę i mówię:
—  Ponson du Terrail.
- 521
Co on tera?
Nie ma się co wygłupiać, nie jesteście dzieckiem. ? Słusznie, nie jestem 
dzieckiem. Co tam czytasz? ' Jefrema Sirina.
A kto lepiej pisze: ci twoi świeccy czy też ten? Milczę.
O czym najczęściej piszą ci świeccy? — pyta, nie-arażony.
O wszystkim, co się w życiu dzieje: komu się w czym powiedzie, kto się na czym 
sparzy...
Czyli że o psach, o koniach — bo to one się parzą. Subiekt chichocze, ja się 
złoszczę. Jest mi ciężko, nieprzyjemnie, ale gdy tylko próbuję odejść, subiekt 
mnie zatrzymuje:
—  Dokąd?
A starzec pyta:
—  Ano ty, uczony, rozgryź taką zagadkę: stoi przed tobą tysiąc gołych ludzi, 
pięćset bab i pięciuset chłopów, a pośród nich Adam i Ewa. Jak rozpoznasz Adama 
i Ewę?
Długo się dopytuje, chcąc mnie naprowadzić na właściwą odpowiedź, aż wreszcie 
oznajmia z tryumfem:
—  Och, ty głuptasie, przecież Adam i Ewa nie urodzili się, tylko byli stworzeni, 
czyli że pępków nie mają!
Starzec zna nieskończoną ilość takich „zagadek", może nimi zamęczyć człowieka.
Podczas pierwszych dni dyżurowania w sklepie opowiedziałem subiektowi treść 
kilku książek, które przeczytałem, teraz opowieści te obróciły się przeciwko 
mnie: subiekt powtarzał je z kolei Piotrowi Wasilewiczowi, przebaczając umyślnie 
i wypaczając wszystko w plugawy sposób. Starzec sprytnie mu w tym pomagał 
podbechtując go bezwstydnymi pytaniami; ich sprc-
522
śne języki obrzucały błotem wyuzdanych słów Eugenię Grandet, Ludmiłę, Henryka IV.
Rozumiałem, że robią to z nudów, a nie dlatego, że są źli — mimo to nie było mi 
lżej. Sami stwarzali błotko brudnych wymysłów, a potem tarzali się w nim jak 
świnie i kwiczeli z rozkoszy, że mogą kalać i brukać piękno — obce, niepojęte 
dla nich i śmieszne.
Całe Hale Targowe, wszyscy ich mieszkańcy — kupcy i subiekci — prowadzili życie 
dziwne, pełne po dziecinnemu głupich, ale zawsze złośliwych zabaw. Gdy 
przejezdny chłop pytał, którędy najbliżej do tej czy innej dzielnicy miasta, 
wskazywano mu zawsze niewłaściwy kierunek; weszło to u wszystkich w nałóg tak 
dalece, że nie sprawiało już przyjemności. Kiedy schwycili parę szczurów, 
związywali je za ogony i puszczali na drogę przyglądając się z lubością, jak 
szczury szamoczą się biegnąc każdy w inną stronę, jak się gryzą nawzajem; 
niekiedy — obleją szczura naftą i podpalą. Albo znów przywiązywali psu do ogona 
dziurawe wiadro blaszane; pies biegł przed siebie na oślep w dzikim przestrachu, 
piszcząc i grzechocząc wiadrem, a oni przyglądali się i śmiali.
Wiele było podobnych rozrywek; zdawało się, że wszyscy ludzie, a zwłaszcza 
wieśniacy, są stworzeni wyłącznie dla zabawy kramarzy; w ich stosunku do 
człowieka wyczuwało się nieustanną chęć wyśmiania, dokuczenia mu, zrobienia 
przykrości. Dziwiło mnie, że książki, które przeczytałem, milczą o tym 
bezustannym, usilnym dążeniu człowieka do znęcania się nad bliźnim.
Jedna z tych zabaw wydawała mi się szczególnie poniżająca i obrzydliwa.
Na dole pod naszym sklepem, u handlarza wełną i filcowymi butami, był subiekt, 
który zdumiewał cały Dolny Rynek swoim obżarstwem. Jego pryncypał prze-
- 523
chwalał się tymi zdolnościami swojego pracownika, jak się chwalą ludzie, że mają 
złego psa czy mocnego koma. Często szedł z sąsiadami o zakład:
—  Kto się chce założyć o dziesięć rubli? Idę o zakład, że Miszka zeżre dziesięć 
funtów szynki w ciągu dwóch godzin!
Ale wszyscy wiedzieli, że Miszka potrafi to zrobić, i mówili:
—  Zakładać się nie będziemy, ale szynki kupić można; niech żre, popatrzymy 
sobie.
—  Tylko dać mu czyste mięso, bez kości! Posprzeczają się parę chwil ospale i 
oto z ciemnego
sklepu wychodzi chudy dryblas o wydatnych kościach policzkowych, bez "zarostu, w 
długim sukiennym palcie, podpasany czerwonym pasem, cały oblepiony kłaczkami 
sierści. Z uszanowaniem zdjąwszy czapkę z małej głowy, w m Jeżeniu patrzy mętnym 
wzrokiem głęboko zapadniętych oczu na okrągłą twarz pryncypała, purpurową od 
nabiegłej krwi, obrośniętą gęstymi, szczecinia-stymi włosami.
—  Zeżresz batman ' szynki?
—  W jakim czasie? — rzeczowo pyta Miszka cienkim głosem.
—  W dwie godziny.
—  Trudno będzie.
—  A tam — trudno!
—  Postawcie dwa piwa.
—  Zgoda — mówi kupiec i przechwala się: — Nie myślcie, że on jest na czczo. 
Gdzie tam: rano wciął dwa funty placka, a w połudme zjadł obiad jak się patrzy...
Przynoszą szynkę, zbierają się widzowie — jeden w drugiego — zażywni kupcy, 
szczelnie zakutani w cięż-
i Batman — miara wagi; tu: 4,5 kg.
- 524 -
kie 'szuby, podobni do ogromnych odważników; wszystko to ludzie o wielkich 
brzuchach, a oczy mają maleńkie, opuchnięte, zarosłe tłuszczem, zasnute senną 
mgiełką nieprzepartej nudy.
Wsuwają ręce w rękawy i ciasnym pierścieniem otaczają żarłoka, trzymającego nóż 
i wielką pajdę żytniego chleba. Miszka żegna się żarliwie, siada na worze 
sierści, kładzie połeć szynki na skrzyni obok siebie i mierzy go pustymi oczami.
Odkroiwszy cienki plasterek chleba i gruby mięsa, starannie składa je razem, 
podnosi oburącz do ust — wargi mu drżą, oblizuje je długim, psim językiem, 
ukazując drobne, ostre zęby — i na psi sposób przechyla głowę nad mięsem.
—  Zaczął!
—  Patrzcie na zegarek!
Oczy wszystkich skierowane są ze znawstwem na twarz żarłoka, na jego dolną 
szczękę, na okrągłe guzy koło uszu; wszyscy patrzą, jak ostry podbródek 
równomiernie to opuszcza się, to podnosi, i ospale dzielą się myślami:
—  Miele niczym niedźwiedź!
—  A widziałeś niedźwiedzia, kiedy sobie zajada?
—  A czy to ja w lesie mieszkam? To się tak mówi — żre jak niedźwiedź.
—  Mówi się — żre jak świnia, -?— Świnia świni nie zje...
Śmieją się bez zbytmego zapału, a ktoś ze znajomością rzeczy poprawia:
—  Świnia wszystko zeżre — i własne prosięta, i własną siostrę...
Twarz żarłoka stopniowo szarzeje, uszy nabierają błękitnej   barwy,   oczy   
wychodzą  na  wierzch;   oddycha
- 525 -
z trudem, ale jego podbródek nadal porusza się miarowo.
—  Nuże, Michał, wcinaj, już czas! — podjudza go publika. Miszka niespokojnie 
waży wzrokiem resztki mięsa, pije piwo i znów mlaska językiem. Wszyscy ożywiają 
się coraz częściej spoglądając na zegarek, który trzyma w ręku pryncypał Miszki, 
i jeden drugiego ostrzega:
—  Żeby czasem wskazówki nie cofnął... Lepiej zabrać mu zegarek.
—  Miej Miszkę na oku, żeby nie schował kawałków mięsa do rękawa!
—  Nie zeżre na czas!
Pryncypał Miszki pokrzykuje zaczepnie:
—  Zakład o dwadzieścia pięć rubL! Miszka, trzymaj się!
Publika podjudza gospodarza, ale nikt nie idzie o zakład.
A Miszka wciąż żuje i żuje, twarz jego stała się podobna do szynki, którą je, 
spiczasty, chrząstkowaty nos wydaje żałosny świst. Strach patrzeć na niego; 
wydaje mi się, że lada chwila krzyknie, zapłacze:
„Zlitujcie się..."
Albo też — zapcha się mięsem po same gardło, runie głową do nóg gapiów i 
wyzionie ducha.
Wreszcie zjadł wszystko, wybałuszył pijane oczy i rzęzi z trudem:
—  Dajcie się napić...
A jego gospodarz patrząc na zegarek pomstuje:
—  Spóźnił się, podlec, o cztery minuty... Publika podjudza:
—  Szkoda, że .się nie założyliśmy, przegrałbyś!
—  Mówcie, co chcecie, ale to człowiek-zwierzę!
—  Pewnie... Do cyrku by go oddać...
- 526
— Co też to za potwora może Pan Bóg zrobić z człowieka!
^— Na herbatę by pójść czy co?
I jak barki płyną do szynku.
Usiłuję zrozumieć, co stłoczyło tych ociężałych, jakby z żelaza ulanych ludzi 
dokoła nieszczęsnego chłopaka, dlaczego bawi ich jego chorobliwe obżarstwo.
W wąskiej galerii, ciasno zawalonej sierścią, owczymi skórami, włóknem konopnym, 
powrozami, filcowym obuwiem, rymarskimi wyrobami, było mroczno i nudno. Galerię 
od chodnika odgradzają ceglane słupy — niezgrabne, grube, wyżarte przez czas, 
ochlapane błotem ulicznym. Wszystkie cegły i szpary między nimi policzyłem w 
myśli po tysiąc razy, na zawsze utkwiła mi w pamięci ponura siatka ich 
potwornych wzorów.
Chodnikiem, nie spiesząc się, idą przechodnie; jezdnią powoli ciągną wozy i 
sanie z towarem: w końcu ulicy, w czerwonym czworoboku murowanych 
jednopiętrowych sklepów widać rynek, zawalony skrzyniami, słomą, zmiętym 
papierem do pakowania, pokryty brudnym, rozdeptanym śniegiem.
Wszystko to razem z ludźmi, końmi, mimo że jest w ciągłym ruchu, wydaje się 
nieruchome, kręci się le- > niwie w jednym miejscu, przykute do niego 
niewidzialnym łańcuchem. Nagle czuje się, że to życie jest niemal bezdźwięczne, 
ubogie w dźwięki jak niemowa. Skrzypią płozy sań, trzaskają drzwi sklepów, 
krzyczą handlarze pierożków, drobiu, ale głosy ludzi brzmią niewesoło, 
niechętnie, są jednostajne, przywyka się do nich szybko i przestaje się je 
rozróżniać.
Pogrzebowo huczą dzwony w cerkwiach; ten ponury dźwięk utkwił na zawsze w moim 
uchu. Wydaje mi się, że bezustannie płynie w powietrzu nad bazarem, od rana do 
wieczora, wplata się we wszystkie myśli, uczucia,
527 -
kładzie się jak ciężki, miedziany nalot na wszystkie przeżycia.
Zewsząd zionie ckliwa, zimna nuda: z ziemi pokrytej brudnym śniegiem, z szarych 
zwałów śnieżnych na dachach, z krwistych cegieł budynków; wije się szarym dymem 
z kominów i pełznie pod szare, niskie, puste niebo; nudą parują konie, nudą 
oddychają ludzie. Ma ona swój zapach — ciężki i gęsty zapach potu, tłuszczu, 
oleju konopnego, pierogów p.eczonych na blasze i dymu. Ten zapach uciska głowę 
jak ciepła, ciasna czapka i sącząc się do piersi wywołuje dziwne zamroczenie, 
niejasną chęć, by zamknąć oczy, biec gdzieś przed siebie, krzycząc z przerażenia, 
i z rozpędu uderzyć głową o pierwszy napotkany mur.
Wpatruję s.ę w twarze kupców, wypasione, nalane gęstą, tłustą krwią, wyszczypane 
mrozem i nieruchome jak twarze śpiących. Ludzie często ziewają rozdziawiając 
usta jak ryby wyrzucone na suchy piasek.
Zimą handel przygasa; w oczach sprzedawców nie widać tej natężonej uwagi, tego 
drapieżnego błysku, który latem upiększa je nieco i ożywia. Ciężkie szuby, 
krępując ruchy, pochylają ludzi ku ziemi; kupcy mówią ospale, a kiedy są źli — 
kłócą się. Myślę, że robią to dla pozoru, byle pokazać jeden drugiemu — oto 
żyjemy!
Jest dla mnie rzeczą jasną, że ich przygniata, że ich pożera nuda, i tylko 
beznadz.ejną walką przeciw jej wszechogarniającej potędze mogę sobie wytłumaczyć 
okrutne, bezmyślne zabawy tych ludzi.
Niekiedy rozmawiam na ten temat z Piotrem Wasi-liewiczem. Chociaż na ogół 
starzec traktuje mnie lekceważąco, z drwiną, podoba mu się jednak moja pasja do 
ks.ązek i od czasu do czasu pozwala sobie na poważną, pouczającą rozmowę ze mną.
— N.e podoba mi się to życie kupców — mówię.
- 528 -
Mota pasmo brody na długi palec i pyta:
—  A skąd ci wiadomo, jak oni żyją? Czy często jesteś gościem w ich domu? Tu, 
chłopcze, jest ulica, a na ulicy ludzie nie żyją, na ulicy handlują, byleby 
przejść po niej prędziutko i — do domu! Na ulicę ludzie wychodzą ubrani, a jacy 
oni są pod ubraniem, któż to wie? Prawdziwie człowiek żyje u siebie w domu, w 
swoich czterech ścianach, a jak on tam żyje — tego nie wiesz!
—  Ale przecież myśli mają jednakie, czy tu, czy w domu.
—  A kto może wiedzieć, co jego sąsiad myśli? — mówi głębokim basem, surowo 
patrząc na mnie okrągłymi oczami. — Myśli są jak wszy, nie zliczysz ich — mówią 
starzy. A może człowiek po przyjściu do domu pada na kolana i płacze, i błaga 
Boga: „Przebacz mi, Panie, zgrzeszyłem w dzień Twój święty!" Może dom dla niego 
— to klasztor, może żyje tam z Bogiem jedynie? Tak to bywa! Niech każdy pajączek 
zna swój własny kącik, niech plecie pajęczynę i miarkuje wagę ciała, żeby go 
sieć utrzymała...
Kiedy Piotr Wasiliewicz mówi poważnie, głos jego brzmi niższym niż zwykle basem, 
jak gdyby starzec powierzał mi głębokie tajemnice.
—  Ty rozmyślasz, a na rozmyślania jeszcze ci za wcześnie: w twoich latach nie 
rozumem się żyje, tylko oczami. Czyli że — patrz, zapamiętuj i dużo nie gadaj. 
Rozum — dla głowy, wiara — dla duszy. Że książki czytasz — to dobrze, ale we 
wszystkim umiar być musi: niektórzy zaczytują się aż do ogłupienia, aż do utraty 
wiary...
Wydawało mi się, że Piotr Wasiliewicz jest nieśmiertelny, że nie może się 
zestarzeć, zmienić. Lubił opowiadać historie o kupcach, o rozbójnikach, o 
fałszerzach pieniędzy, którzy stali się znakomitościami. Wiele takich
34 - Gorki II
- 529
historii słyszałem już od dziadka i chociaż dziadek opowiadał ładniej niż 
starowierca, sens opowiadań był ten sam: bogactwo zawsze było zdobywane w drodze 
grzechu przeciwko Bogu i ludziom. Piotr Wasiliewicz nie miał współczucia dla 
ludzi, za to o Bogu mówił z ciepłym uczuciem, spuszczając oczy i wzdychając:
—  Tak to oszukują Boga, a On, nasz ojczulek Jezus, wszystko widzi i płacze: 
ludzie moi, ludzie, nieszczęśni ludzie, piekło was czeka!
Kiedyś ośmieliłem się przypomnieć mu:
—  Przecież wy także oszukujecie chłopów... Nie uraziło go to.
—  Dużo mam z tego? — powiedział. — Uszczknę trzy rubelki, pięć rubelków — i 
tyle.
Kiedy mnie zastawał przy czytaniu, wyjmował mi książkę z rąk, zaczepnie 
wypytywał, co przeczytałem, i nieufnie, wydziwiając zwracał się do subiekta:
—  Popatrz no, na książkach się rozumie, szelma! I pouczał mnie rzeczowo, 
dobitnie:
—  Słuchaj słów moich, to ci się przyda! Dwóch było Cyrylów, obydwaj biskupi — 
jeden Aleksandryjski, drugi Jerozolimski. Pierwszy toczył boje przeciwko 
opętanemu heretykowi Nestoriuszowi, który nauczał plugawie, jakoby Bogurodzica 
była człowiekiem, czyli że miałby się z niej narodzić nie Bóg, tylko człowiek 
imieniem Chrystus, onże Zbawiciel świata. Wynikałoby z tego, że należałoby ją 
nazywać nie Matką Boską, tylko Matką Chrystusową, rozumiesz? To się nazywa — 
herezja! A Cyryl Jerozolimski walczył przeciwko Ariu-szowi, heretykowi...
Ta znajomość historii Kościoła wzbudzała we mnie zachwyt, a on muskając brodę 
ręką, wypieszczoną jak u popa, przechwalał się:
—  W tych rzeczach tom pierwszy generał. Do Mo-
- 530 -
skwy do Troickiej Ławry jeździłem na dysputy z jadowitymi uczonymi nikonianami — 
popami i świeckimi! Ja, maluczki, z profesorami rozprawiałem! Ta-ak... Jednego 
popa to tak biczem słów schlastałem, że aż mu krew poszła z nosa — tak, widzisz!
Policzki powlekały mu się rumieńcem, oczy płonęły.
Fakt, że krew pociekła z nosa jego przeciwnikowi, uważał widocznie za szczyt 
powodzenia, za najszlachetniejszy rubin w złotym wieńcu swej sławy; opowiadał o 
tym z lubością:
— Pię-ękne to było popisko! Zdrowiuśki jak rydz! Stoi przy pulpicie, a z nosa mu 
???-???! ? nie widzi sromoty swojej. Srogi był pop jak lew na pustyni, a głos 
miał — jak dzwon! A ja go pomaleńku w samą duszę a między żebra słowami swoimi 
jak szydłem!... A on się jak piec do gorąca tą swoją złością heretycką rozpala... 
E-ech, to były czasy!
Niekiedy przychodzili inni uczeni starowiercy: Pa-chomiusz — człowiek o wielkim 
brzuchu, w zatłusz-czonym kaftanie, ślepy na jedno oko, obrzękły i po-
chrząkujący; Łukasz — drobny staruszek, gładki jak mysz, łagodny i rezolutny a z 
nim — wielki, ponury mężczyzna podobny do woźnicy, o czarnej brodzie, martwej 
twarzy, nieprzyjemnej, ale pięknej, i o nieruchomych oczach.
Prawie zawsze przynosili na sprzedaż starodawne księgi, ikony, kadzielnice, 
kielichy dziwnego kształtu; niekiedy przyprowadzali sprzedawców: staruchę czy 
starca zza Wołgi. Po załatwieniu kupna siadali za kontuarem, jak gawrony na 
miedzy, pili herbatę z plackami, przygryzali cukier lodowaty i opowiadali sobie 
wzajemnie o prześladowaniach ze strony cerkwi niko-niańskiej: tam — zrobiono 
rewizję, zabrano księgi liturgiczne, tu — policja zamknęła dom modlitwy i 
pociąg-
»**                                            - 531 -   *
nęła gospodarzy do odpowiedzialności sądowej według paragrafu 103 '. Ten 
paragraf 103 coraz częściej był te-, matem ich rozmów, ale mówili o nim 
spokojnie, jak o czymś, co jest nieuniknione jak mrozy w zimie.
Słowa: policja, rewizja, więzienie, sąd, Sybir — słowa, które bezustannie 
dźwięczały w ich rozmowach na temat prześladowań za wiarę, jak rozżarzone węgle 
zapadały mi do serca, wzniecając sympatię i współczucie dla tych starców. 
Książki, które przeczytałem, nauczyły mnie szanować ludzi nieustępliwie 
walczących o osiągnięcie swych celów, nauczyły mnie cenić ich hart ducha.
Zapominałem o wszystkim, co widziałem złego w tych nauczycielach życia, 
dostrzegałem tylko ich spokojną zaciętość, za którą, jak mi się zdawało, kryła 
się ich niezachwiana wiara w swoją prawdę, gotowość pójścia za nią na 
najstraszliwsze męki.
Później, kiedy już poznałem wielu takich i im podobnych wyznawców starej wiary — 
i wśród ludu, i wśród inteligencji — zrozumiałem, że ta zaciętość, ten upór to 
wynik bierności ludzi, którzy nie mają dokąd pójść z miejsca, gdzie stoją, i 
którzy zresztą nigdzie pójść nie chcą: ciasno spętani więzami starych słów, 
zużytych pojęć, odrętwieli w uwięzi tych słów i pojęć. Niezdolni do rozwoju, 
tkwią w przeszłości, ich wola jakby znieruchomiała i jeżeli jakiś cios z 
zewnątrz spycha ich ze zwykłego miejsca, toczą się mechanicznie w dół jak kamień 
z góry. Trzyma ich na posterunku, na cmentarzyskach obumarłych prawd, martwa 
siła wspomnień o przeszłości i chorobliwe umiłowanie cierpienia i prześladowań; 
jeśli odebrać im możność cierpienia, opustoszali, nikną jak chmury w świeży, 
wietrzny dzień.
Wiara, za którą z rozkoszą, z poświęceniem gotowi są
'Paragraf 103 — paragraf 103 carskiego Kodeksu Karnego przewidywał kary dla 
starowierców.
•    - 532 -
pójść na męki, to bezsprzecznie mocna wiara, przypomina jednak znoszoną odzież, 
której tylko dlatego nie rusza ząb czasu, że jest przesycona tłuszczem i brudem 
wszelakim.
Ich myśli i uczucia przywykły.do grubych, ciasnych powijaków przesądu i dogmatów 
a choć pozbawione skrzydeł, okaleczone, czują się w nich wygodnie, zacisznie.
Ta wiara z nawyku — to jedno z najsmutniejszych i najszkodliwszych zjawisk 
naszego życia; w kręgu tej wiary, jak w cieniu kamiennego muru, wszystko, co 
nowe, rośnie powoli, wykrzywione, cherlawe. W tej ponurej wierze jest za mało-
promieni miłości, a zbyt wiele urazy, gniewu, zawiści idącej zawsze w parze z 
nienawiścią. Ogień tej wiary — to fosforyczny blask próchna.
Aby się o tym przekonać, musiałem jednak przeżyć wiele ciężkich lat, wiele w 
sobie przełamać, wyrzucić z pamięci. A w czasie, kiedy po raz pierwszy spotkałem 
tych nauczycieli życia wśród jałowej, pozbawionej sumienia rzeczywistości, 
uważałem ich za ludzi o wielkiej sile duchowej, za najlepszych ludzi na świecie. 
Prawie każdy z nich stawał przed sądem, siedział w więzieniu, tułał się na 
zesłaniu po różnych miastach, szedł etapem z areśztantami; każdy z nich żył w 
ustawicznej niepewności, w ukryciu.
Widziałem jednak, że skarżąc się na „ucisk duchowy" ze strony nikonianów, starcy 
sami z wielką ochotą, nawet z przyjemnością, uciskają jeden drugiego.
Kiedy jednooki Pachomiusz podpił sobie, lubił popisywać się swoją zaiste 
zdumiewającą pamięcią. Niektóre księgi znał „na wyrywki", jak uczeń jeszybotu ' 
Tal-
1 Uczeń jeszybotu — uczeń hebrajskiej szkoły duchownej.
533
mud: przyłoży palec do którejkolwiek stronicy i od słowa, na którym go zatrzymał, 
zaczyna mówić ciąg dalszy z pamięci delikatnym głosikiem, przez nos. Zawsze 
patrzy w podłogę, przy czym jego jedyne oko ślizga się po niej z takim 
niepokojem, jak gdyby szukało jakiejś cennej zguby. Najczęściej popisywał się 
Pachomiusz tą swoją isztuką na książce księcia Myszeckiego Rosyjska winnica i 
szczególnie dobrze znał „męczeństwa cierpliwych bez granic i mężnych bez granic, 
dziwnych i nieustraszonych męczenników". Piotr Wasiliewicz wciąż starał się go 
przychwycić na błędach.
Łżesz!  To nie dotyczy  Cypriana Nawiedzonego przez Boga, tylko Denisa 
Cnotliwego.     v
—  Jaki tam Denis? Dionizy — rzecze Pismo...
—  Nie czepiaj się słów!
—  A ty mnie nie ucz!
Po chwili obydwaj, odęci z gniewu, patrząc na siebie bez zmrużenia powiek, mówią:
—  Ty żarłoku, bezwstydna mordo, jakiś to sobie kał-dun wyhodował...
Pachomiusz odpowiada, jak gdyby liczył na liczydłach:
—  A tyś rozpustnik, kozioł, babiarz!
Subiekt stoi z rękami zasuniętymi w rękawy, zjadliwie się uśmiecha i podjudza 
bogobojnych obrońców dawnej wiary jak uczniaków:
—  A dobrze mu! Nuże go!
Pewnego razu starcy się pobili. Piotr Wasiliewicz z niespodziewaną zręcznością 
wytrzaskał towarzysza po twarzy, zmuszając go do ucieczki, i zmęczony, ocierając 
spoconą twarz, krzyknął w ślad za uciekającym:
—  A wiedz, że grzech mój na ciebie padnie! To ty, przeklętniku, dłoń moją do 
grzechu przywiodłeś... Tfu, tfu!
- 534 -
Najbardziej lubił Pachomiusz upominać wszystkich swoich towarzyszy, że nie dość 
silnie są umocnieni w wierze i że popadają w „nietowszczyznę" '.
—  Wciąż wam ten Aleksasza mąci w głowie. Wiadomo, który to kogut zapiał!
Nietowszczyzna drażniła go i widocznie przerażała, ale na pytanie: na czym 
polega istota tej nauki — odpowiadał niezbyt jasno:
—  Nietowszczyzna — to herezja najjadowitsza: tylko rozum w niej jest, a Boga 
nie ma! U Kozaków — na ten przykład — już nic więcej nie czytają, tylko Biblię, 
a Biblia od Niemców saratowskich się wzięła, od Lutra, o-którym powiedziano: 
„Nazwę sobievprzybrał właściwą zaprawdę, albowiem Luter od słowa luty, czyli 
okrutny, się wywodzi!" Nietowców nazywają szałaputami a także sztundą2. A 
wszystko to przyszło z Zachodu od heretyków tamtejszych.
Przytupując zniekształconą stopą mówił zimno, z naciskiem:
—  Oto kogo powinna prześladować cerkiew nowego obrzędu, oto kogo winna tępić i 
palić! A nie nas! My — Ruś. Od niepamiętnych czasów nasza wiara to wiara 
prawdziwa, wschodniego obrządku, rdzenna wiara rosyjska, a to wszystko — to 
Zachód, to szpetne wolno-myślicielstwo! Od Niemców, od Francuzów — co może być 
dobrego? Oni to przecież w dwunastym roku...
1  Nietowszczyzna — nauka jednej z sekt starowier-ców; nietowcy nie uznawali 
cerkwi, sakramentów itp. Nazwa utworzona od słowa niet, co znaczy „nie".
2  Szałaput (z ir. chenapan) — rabuś, opryszek, nicpoń. Sztunda — sekta rosyjska, 
swoiste połączenie prawosławia z baptyzmem; powstała w połowie XIX w. w Rosji 
pod wpływem kolonistów niemieckich. Zebrania wyznawców nosiły nazwą 
Erbauungsstunden — godziny budujące, stąd nazwa sekty.
- 535
Zapalając się zapominał, że ma przed sobą małego chłopca, chwytał mnie mocno 
dłonią za pasek i to pociągając ku sobie, to odpychając, wzburzony i przejęty, 
mówił pięknie, gorąco, młodzieńczo:
— Błądzi rozum ludzki w matecznikach wymysłów swoich na podobieństwo wilka 
lutego, błądzi — we władzy diabła — torturując duszyczkę ludzką, dar boży! I co 
też to wymyśliły te wysłanniki diabła? Bohomiły, od których cała nietowszczyzna 
się wywodzi, uczyli: szatan — to syn boży, to starszy brat Jezusa Chrystusa... 
Widzisz, do czego doszło! A nauczali takoż, żeby władzy nie słuchać, roboty nie 
robić, żony, dzieci porzucić... Nic, powiadali, nie jest ludziom potrzebne, 
żaden porządek ustanowiony. Niech tam człowiek żyje, jak chce, jak się diabłu 
będzie podobało... Znów się tu pojawił ten Aleksaszka. O, robactwo nieczyste...
Zdarzało się, że w trakcie jego mowy subiekt kazał mi coś zrobić, odchodziłem 
więc od starca, ale on zostawszy sam na galeryjce mówił dalej w otaczającej go 
pustce:
—  O, dusze bez skrzydeł, o, kocięta, co ślepe na świat przychodzicie — jaka 
przed wami ucieczka?
A potem odrzuciwszy w tył głowę, opierając się rękami o kolana, długo milczał, 
uporczywie, nieruchomo patrząc w szare, zimne niebo.
Do mnie zaczął się odnosić z większym zainteresowaniem i życzliwością; gdy 
zastawał mnie przy czytaniu książki, gładził mnie po ramieniu i mówił:
—  Czytaj, chłopcze, czytaj, to ci na dobre wyjdzie! Rozumek, zdaje mi się, masz, 
szkoda tylko, że nie szanujesz starszych, że się z każdym tniesz ząb za ząb. 
Wiesz, dokąd cię ta zuchwałość zaprowadzi? To cię, malcze, nie gdzie indziej 
zaprowadzi — jak na katorgę! Czytaj książki, ale pamiętaj: książka — książką, a 
swój rozum
- 536 -
mieć trzeba!... U biczowników był niejaki Daniło, ich nauczyciel; to ten Daniło 
doszedł do wniosku, że ani stare, ani nowe książki nie są potrzebne i zebrał je 
w stos, i — do wody! Tak... To, rozumie się, także jest głupota! A i Aleksasza, 
psie nasienie, wciąż mąci...
Coraz częściej wspominał o tym Aleksaszy, aż pewnego razu przyszedł do sklepu 
poważny, zakłopotany, i powiedział do subiekta:
—  Aleksander Wasiliew jest tu, w mieście, wczoraj przybył! Szukałem go, 
szukałem — nie znalazłem. Ukrywa się! Posiedzę, a nuż tu zajrzy...
Subiekt odburknął:
—  Ja nic nie wiem, nikogo nie znam! Skinąwszy głową, starzec powiedział:
—  To dobrze: dla ciebie każdy człowiek — albo przychodzi kupić, albo sprzedać, 
innych nie ma! Poczęstuj mnie herbatką...
Kiedy przyniosłem wielki miedziany imbryk z wrzątkiem, w sklepie byli goście: 
staruszek Łukasz, uśmiechający się wesoło, i siedzący w ciemnym kąciku za 
drzwiami — nowy człowiek, ubrany w ciepłe palto podpasane zielonym pasem i 
wysokie filcowe buty, w czapce niezdarnie nasuniętej na brwi. Twarz miał 
pospolitą, wyglądał na cichego, skromnego poczciwca, był podobny do subiekta, 
który dopiero co stracił posadę i jest tym bardzo zmartwiony.
Piotr Wasiliewicz, nie patrząc w jego stronę, mówił coś surowo, z namaszczeniem, 
a nieznajomy nerwowym ruchem prawej ręki wciąż zsuwał czapkę z głowy: podniesie 
rękę, jak gdyby chciał się przeżegnać, i popchnie czapkę do góry, potem drugi 
raz i trzeci, a kiedy zsunie ją aż na ciemię, znów ją mocno i niezdarnie naciąga 
aż do brwi. Ten nerwowy ruch przypominał mi głupiego Igoszę — Śmierć w Kieszeni.
- 537 -
—  Pływają w naszej mętnej rzeczułce rozmaite mię-"tusy i coraz bardziej mącą 
wodę — mówił Piotr Wasi-liewicz.
Mężczyzna wyglądający na subiekta spytał cicho i spokojnie:
—  Mnie masz na myśli czy jak?
—  Chociażby i ciebie...
Wtedy nieznajomy znów spytał cicho, ale tkliwie, od serca:
—  No, a o sobie co powiesz, człowiecze?
O sobie Bogu tylko powiem — to moja sprawa...
—  Nie, człowiecze, moja także — powiedział nieznajomy uroczyście, z mocą. — Nie 
odwracaj głowy swojej od prawdy, nie bądź ślepcem z własnej woli, bo to straszny 
grzech wobec Boga i ludzi!
Podobało mi się, że nazywa Piotra Wasiliewicza człowiekiem, i wzruszał mnie jego 
cichy, uroczysty głos. Mówił tak jak dobrzy popi, kiedy recytują: „Panie, władco 
żywota mojego", i wciąż pochylał się naprzód, -zsuwając się z krzesła i 
wymachując ręką przed swoją twarzą...
—  Nie sądź mnie, nie jestem bardziej niż ty grzechem skalany...
—  Zawrzało w samowarze, zabulgotało... — lekceważąco wycedził uczony 
starowierca, a tamten ciągnął dalej nie zważając na jego słowa:
—  Jeden Bóg wie, kto bardziej mąci wodę w źródle Ducha Świętego; może to jest 
wasz grzech, książkowi, papierowi ludzie; ja nie jestem książkowy, nie jestem 
papierowy, jestem prosty, żywy człowiek...
—  Znam ja twoją prostotę, dosyć się o niej nasłuchałem!
—  To wy sprowadzacie ludzi na manowce i wykośla-
- 538 -
wiacie ich prawe myśli, wy, książkowcy, faryzeusze... Co ja głoszę? No, powiedz!
—  Herezję! — powiedział Piotr Wasiliewicz, a nieznajomy poruszając dłonią przed 
oczyma, jakby z niej czytał, mówił żarliwie:
—  Myślicie, że przeganiając ludzi z jednego chlewa do drugiego dobrodziejstwo 
im wyświadczacie? A ja mówię — nie! Ja mówię — wyzwól się, człowiecze! Na co ci 
dom, żona i wszystko doczesne — w obliczu Boga? Uwolnij się, człowiecze, od 
wszystkiego, za co ludzie katują i zarzynają jeden drugiego, uwolnij się od 
złota, srebra i wszelakiego mienia, bo to wszystko — proch i zgnilizna! Nie na 
ziemskich równinach zbawienie duszy, ale w rajskich dolinach! Rzućcie wszystko, 
powiadam wam, zerwijcie wszystkie więzy, powrozy, rozerwijcie sieci świata 
doczesnego, to Antychryst je wiązał... Ja idę prostą drogą, duszą swoją nie 
frymarczę, świat ciemności — odrzucam...
—  A chleb, wodę, odzież — przyjmujesz? Przecież to także ziemskie! — wtrącił 
starzec zjadliwie.
Ale i tych słów Aleksander jak gdyby nie słyszał, tylko mówił z coraz większym 
przejęciem i chociaż głos jego nie brzmiał zbyt donośnie, wydawało się, jak 
gdyby dął w trąbę miedzianą.
—  Co jest dla ciebie najdroższe, człowiecze? Jedynie Bóg jest ci najdroższy! 
Stań więc przed nim czysty, wolny od wszystkiego, zerwij ziemskie okowy z duszy 
twojej! I zobaczy Pan: tyś — sam, On — sam! Tak Bbliżysz się do Boga, to jedyna 
droga do Niego! Oto, gdzie twoje zbawienie — rzecze Pismo — rzuć ojca, matkę, 
rzuć wszystko — rzecze Pismo — wykol sobie nawet oko, które cię wiedzie na 
pokuszenie! Dla Boga pozbądź się wszystkiego, co materialne, zachowaj, co 
duchowe, a zajaśnieje dusza twoja na wieki wieków...
- 539 -
—  Wynoś się do tych psów śmierdzących! — powiedział Piotr Wasiliewicz wstając. 
— Myślałem, żeś zmądrzał od przeszłego roku, a z tobą coraz gorzej...
I kołysząc się starzec wyszedł ze sklepu na taras. Zatrwożyło to Aleksandra; ze 
zdziwieniem zapytał skwapliwie:
—  Odchodzisz? A... jakże to?
Ale łagodny Łukasz, mrugnąwszy na niego porozumiewawczo, uspokoił go:
—  Nie szkodzi... nie szkodzi... Wtedy Aleksander natarł na niego:
A i ty, więźniu doczesności, ty także siejesz bałamutne słowa, a co w nich do 
rzeczy? Wszystko jedno —-po trzykroć alleluja czy po dwakroć...
Łukasz uśmiechnął się do niego i także wyszedł na taras, Aleksander zaś 
zwracając się do subiekta powiedział z przekonaniem:
—  Nie mogą znieść ducha mojego, nie mogą! Pierzchają jak dym przed obliczem 
ognia...
Subiekt spojrzał na niego spode łba i zauważył obojętnie:
—  Ja tam w te sprawy nie wnikam.
Aleksander jak gdyby się zmieszał, nasunął czapkę na czoło i bąknął:
—  Jakże to można nie wnikać? To są takie sprawy... wymagają tego, żeby w nie 
wnikać...
Posiedział chwilę w milczeniu, ze spuszczoną głową; potem przywołali go do 
siebie starcy i wszyscy trzej odeszli bez pożegnania.
Ten człowiek rozbłysnął przede mną jak ognisko w ciemnościach nocy, jasno płonął 
przez krótki czas i zgasł; poczułem, że jakaś prawda tkwi w jego negacji życia.
Wieczorem, w wolnej chwili, z wielkim przejęciem
540 -
opowiedziałem o nim starszemu majstrowi w pracowni ikon, cichemu, dobrotliwemu 
Iwanowi Łarionowiczowi; wysłuchał mnie i powiedział:
—  To biegacz widocznie... Są tacy sekciarze — nic nie uznają.
—  Jakże więc żyją?
—  W ciągłym biegu, wciąż wędrują po świecie, toteż dano im nazwę — „biegacze". 
Ziemia i wszystko, co na niej, obce jest nam — powiadają; policja uważa ich za 
szkodliwych, ściga ich...
Chociaż gorzkie było moje życie, nie rozumiałem, jak można wyrzekać się 
wszystkiego. W życiu, które mnie wówczas otaczało, było tyle ciekawych, drogich 
mi rzeczy... I Aleksander Wasiliew zatarł się w mojej
pamięci.
Od czasu do czasu jednak, w ciężkich chwilach życia, stawał mi znów przed oczami: 
oto idzie przez pole, szarą drogą, w stronę lasu, nerwowym ruchem białej, 
odwykłej od pracy ręki, podpiera się kijkiem, "podrzucając go i mamrocząc:
— Ja idę właściwą drogą, wszystko odrzucam! Więzy ziemskie zerwij...
I równocześnie stawał mi w pamięci ojciec taki, jakim go babcia widziała we śnie: 
idzie z leszczynowym kijkiem w ręku, a w ślad za ??? biegnie łaciaty pies z 
wywieszonym językiem...
XIII
Pracownia ikon mieściła się w dwóch pokojach dużego domu o kamiennym 
podmurowaniu. Jeden pokój ma trzy okna wychodzące na podwórze i dwa na ogród, w 
drugim — jedno okno wychodzi na ogród, drugie na ulicę. Okna są małe, kwadratowe; 
tęczowe od starości
- 541 -
szyby niechętnie przepuszczają do pracowni skąpe, rozproszone światło zimowych 
dni.
Oba pokoje są ciasno zastawione stołami. Przy każdym stole siedzi zgięty malarz 
ikon, przy niektórych stołach — po dwóch. Z pułapu opuszczają się na sznurach 
szklane kule, wypełnione wodą; skupiają w sobie światło lampy, rzucając na 
kwadratową deseczkę obrazu biały, chłodny promień.
W pracowni jest gorąco i duszno; pracuje tu około dwudziestu ludzi, malarzy 
świętych obrazów z Palecha, Chołuja, Mstieru'. Wszyscy siedzą w perkalowych 
koszulach z rozpiętymi kołnierzykami, w drelichowych gaciach, bosi lub w 
rozdeptanych kapciach. Nad głowami majstrów zawisła błękitnawa zasłona dymu z 
wypalonej machorki, w powietrzu unosi się gęsty zapach pokostu, lakieru, 
stęchłych jaj. Powoli, jak smoła, płynie rzewna pieśń włodzimierska:
Jakiż to teraz naród bez sumienia —
Na oczach wszystkich chłopiec zwiódł dziewczynę...
Śpiewają również inne pieśni, także niewesołe, ale tę słychać najczęściej. Jej 
przeciągła nuta nie przeszkadza myśleć, nie przeszkadza wodzić cieniutkim 
pędzelkiem z sierści gronostaja po rysunku ikony, barwić fałd jej szat, nakładać 
na kościane twarze świętych cieniutkich zmarszczek cierpienia. Pod oknami uderza 
młoteczkiem cyzeler Gogolew, pijany starzec z olbrzymim fioletowym nosem; w 
leniwą falę pieśni wdziera się bezustannie suchy stuk młotka, jak gdyby robak 
toczył drewno.
Malowanie ikon nikomu nie sprawia przyjemności.
1 Palec h, Chołuj, Mstier — słynne wsie w okręgu Iwanowskim, które zawdzięczały 
swój rozgłos artystom ludowym, malarzom świętych obrazów.
- 542 -
Jakiś złośliwy mędrzec rozdzielił tę pracę na długi szereg czynności 
pozbawionych piękna, niezdolnych wzbudzić w człowieku zamiłowania do dzieła jego 
rąk, zainteresowania się nim. Zezowaty stolarz, Panfil, zły i zjadliwy, przynosi 
wyheblowane przez siebie i posklejane cyprysowe i lipowe deseczki różnych 
wymiarów; suchotniczy wyrostek, Dawidów, je gruntuje, Sorokin, jego towarzysz, 
nakłada biel-kredę zmieszaną z klejem; Miiaszyn przerysowuje ołówkiem rysunek z 
oryginału; stary Gogolew złoci i cyzeluje w złocie ornamenty; malarze tła malują 
pejzaż i szaty — po czym ikona bez twarzy i rąk stoi przy ścianie, oczekując na 
pracę malarzy świętego oblicza.
Bardzo nieprzyjemnie jest patrzeć na wielkie ikony do ikonostasów i carskich 
wrót, kiedy tak stoją pod ścianą, bez twarzy, rąk i nóg — same tylko szaty czy 
też zbroja i króciutkie koszulki archaniołów. Od tych różnobarwnie malowanych 
desek wieje martwota, tego, co je powinno ożywiać — nie ma, zdaje się jednak, że 
już było i w jakiś cudowny sposób znikło* pozostawiając jedynie swoje ciężkie 
szaty.
Kiedy „ciało" jest już namalowane przez malarza „od twarzy", ikonę oddaje się 
majstrowi, który nakłada na wytłoczony wzór szklistą emalię. Napisy robi także 
specjalny majster, a pokrywa ikonę lakierem sam kierownik pracowni, Iwan 
Łarionycz, spokojny, skromny człowiek.
Łarionycz ma twarz szarą, bródkę także szarą, z cienkich jedwabistych włosów, i 
szare oczy, jakieś niezwykle głębokie i smutne. Mile się uśmiecha, ale 
uśmiechnąć się do niego człowiek nie śmie, coś na to nie pozwala. Podobny jest 
do ikony Szymona Słupnika; jest równie suchy, chudy i jego nieruchome oczy tak 
samo,
- 543 -
w niewidzący sposób, patrzą gdzieś w dal skroś ludzi i ściany.
W kilka dni potem, jak mnie oddano do pracowni, majster od robienia chorągwi, 
doński Kozak Kapien-diuchin, piękny mężczyzna i siłacz, przyszedł pijany i mocno 
zacisnąwszy zęby, zmrużywszy słodkie, babskie oczy zaczął bez słowa okładać 
wszystkich żelaznymi kułakami. Niewysoki i zgrabny, miotał się po pracowni ]ak 
kot w piwnicy pośród szczurów. Wszyscy potracili głowy, pochowali się przed nim 
po kątach i stamtąd przynaglali jeden drugiego:
— Bij go!
Malarz oblicza świętych, Eugeniusz Sitanow, uderzeniem taboretu w głowę zdołał 
oszołomić rozszalałego zawadiakę. Kozak siadł na podłodze; natychmiast go 
przewrócono i związano ręcznikami; Kozak zaczął je gryźć i szarpać zębami jak 
dziki zwierz. Wtedy Sitanow wpadł w wściekłość, wskoczył na stół i przycisnąwszy 
łokcie do boków gotował się do skoku na Kozaka. Wysoki, muskularny, z pewnością 
zmiażdżyłby swoim ciężarem klatkę piersiową Kapiendiuchina, ale w tejże chwili 
stanął obok niego Łarionycz — w palcie i w czapce pogroził palcem Sitanowowi i 
powiedział do majstrów cicho i rzeczowo:
Wynieście go do sieni, niech otrzeźwieje...
Kozaka wytaszczono z pracowni, ustawiono poprzewracane stoły i krzesła i znów 
wszyscy siedli do pracy wymieniając między sobą krótkie uwagi o sile 
Kapiendiuchina, przepowiadając, że go kiedyś w bójce zabiją. Trudno go zabić — 
powiedział Sitanow zupełnie spokojnie, jak się mówi o rzeczy dobrze znanej.
Patrzyłem na Łarionycza i myślałem sobie ze zdumieniem, dlaczego ci silni, 
kipiący życiem ludzie tak łatwo podporządkowują się jego woli
- 544 -
Łarionycz pokazywał wszystkim, jak należy pracować, nawet najlepsi majstrowie 
chętnie słuchali jego rad. Kapiendiuchina pouczał częściej i wymowniej niż 
innych:
—  Jesteś przecież malarzem, Kapiendiuchin, powinieneś więc malować żywo ', 
barwnie, na sposób włoski. Malarstwo olejne wymaga harmonii ciepłych kolorów, a 
tyś tu podłożył za wiele bieli, wskutek czego oczka Matki Boskiej są takie 
chłodne, zimne. Policzki — rumiane jak jabłuszka, a oczka — jakby jakieś obce. W 
dodatku są nieprawidłowo ustawione — jedno spoziera ku nasadzie nosa, drugie 
zwrócone jest ku skroni, dlatego twarzyczka nie ma świętego, czystego wyrazu, 
tylko przebiegły, ziemski. Nie zastanawiasz się, Kapiendiuchin, nad swoją robotą.
Kozak słucha, krzywi się, potem bezwstydnie uśmiechając się babimi oczami, mówi 
przyjemnym, nieco ochrypłym od przepicia głosem:
—  Ech, ojczulku, Iwanie Łarionyczu, to nie dla mnie robota. Urodziłem się na 
muzykanta, a zrobili ze mnie — mnicha.
—  Gorliwą pracą wszystkie trudności przezwyciężyć można.
—  O, nie... Wiecie, do czegom zdatny? Na woźnicę by mi iść, trójkę śmigłych 
koni dostać. Ach...
Przegina szyję z wystającą grdyką i śpiewa zawadiacko:
A-ach, zaprzęgnę trójkę mocnych Ciemnokarych koni, hej!
1 W oryginale nie dająca się przetłumaczyć gra słów: „Ty... żiwopisjec, eto 
znaczit, ty dolżen żiwo pisat'." Ziwopisjec — malarz.
35 - Gorki ii                              . 545 _
Och, i pomknę w mroźną nockę
Prosto — oj, prościutko do najmilszej mej! I
Uśmiechając się pokornie Iwan Łarionycz poprawia okulary na szarym, smętnym 
nosie i odchodzi, a kilkanaście głosów podchwytuje zgodnie pieśń, łączy się w 
jeden potężny nurt i jak gdyby unosząc w powietrze całą pracownię, kołysze ją 
rytmicznie:
Już z nawyku  konie wiedzą, Kędy do panienki droga...
Terminator, Paszka Odincow, zaprzestawszy wybijać żółtka jaj, z połówką skorupki 
w każdej ręce wtóruje wspaniałym dyszkantem.
Upojeni dźwiękami, wszyscy zapamiętali się w śpiewie, wszyscy oddychają jedną 
piersią, żyją jednym uczuciem, obserwując z ukosa Kozaka. Gdy Kapiendiu-chin 
śpiewał, cała pracownia uważała go za swego władcę; wszyscy skupiali s.ę dokoła 
niego, nie spuszczając z oka szerokiego rozmachu jego rąk — Kozak poruszał nimi, 
jak gdyby chciał wzbić się w powietrze. Jestem przekonany, że gdyby w takiej 
chwili nagle przerwał pieśń i krzyknął: „Bij, łam, co popadnie!" — wszyscy, 
nawet najpoważniejsi majstrowie, w kilka sekund rozbiliby w drzazgi całą 
pracownię.
Kapiendiuchin śpiewał rzadko, ale władza jego żywiołowych pieśni była zawsze 
jednako zwycięska, nie do pokonania. Chociażby ludzie byli w stanie najgorszego 
przygnębienia, porywał ich i zapalał; wszyscy podnosili się na duchu i w 
żarliwym stopieniu sił huczeli jak potężne organy.
We mnie pieśni te budziły uczucie gorącej zawiści do śpiewaka, do   jego   
cudownej   władzy nad ludźmi; coś
i Przekł. Leopolda Lewina.
- 548 -
dziwnie niepokojącego chwytało za serce rozszerzając je do bólu; chciało się 
płakać i krzyczeć do śpiewających ludzi: „Kocham was!"
Suchotniczy, żółty Dawidów, porośnięty kłaczkami włosów, także otwierał usta, 
dziwnie podobny do pisklęcia wrony, które dopiero co wykluło się z jajka.
Wesołe, bujne pieśni śpiewano tylko wtedy, gdy je rozpoczynał Kozak, zazwyczaj 
śpiewano pieśni tęskne, rozwlekłe o „narodzie bez sumienia": Oj, pod tym laskiem 
zielonym i o śmierci Aleksandra I: Jak pojechał nasz Leksander na armię swoją 
popatrzeć.
Niekiedy na propozycję najlepszego malarza „świętych twarzy", Żychariewa, 
próbowano śpiewać pieśni kościelne, ale to się najczęściej nie udawało. 
Żychariew domagał się wciąż jakiejś szczególnej, jemu tylko znanej harmonii i 
przeszkadzał wszystkim śpiewać.
Był to człowiek czterdziestopięcioletni, suchy, o łysej czaszce, ujętej z tyłu w 
półkole czarnych, kędzierzawych jak u Cygana włosów, z wielkimi niczym wąsy, 
czarnymi brwiami. Spiczasta, gęsta bródka bardzo upiększała jego delikatną, 
pociągłą, nierosyjską twarz, ale sztywne wąsy, sterczące pod garbatym nosem, 
były zbyteczne przy tych wielkich brwiach. Niebieskie jego oczy były 
niejednakowe: lewe — wyraźnie większe niż prawe.
—  Paszka! — wołał tenorem na terminatora, mojego towarzysza: — Nuże, zaczynaj! 
„Chwalcie..." Uwaga, ludzie!
Wycierając ręce w fartuch Paszka zawodził: „Chwa-alcie..."
„I-imię Pa-ana" — podchwytywało kilka głosów, a Żychariew niespokojnie upominał:
—  Eugeniuszu! Niżej! Z samego dna duszy...
3S»
- 547 -
Sitanow głucho, jakby uderzał w pustą beczkę, grzmi:
„Sługi twoje, Panie..."
—  Nie ta-ak! Tu trzeba takim głosem, żeby się ziemia zatrzęsła, żeby okna i 
drzwi stanęły otworem!
Żychariew drży cały w niepojętym porywie: jego zdumiewające brwi przesuwają się 
do góry i w dół, głos mu się łamie, palce błądzą po strunach niewidzialnej gęśli.
—  Sługi Pana — rozumiesz? — mówił ze znaczącym naciskiem. — To trzeba odczuć aż 
do samego jądra, na wskroś przez łupinę. Słu-ugi, chwalcie Pana! Jakże to, 
ludzie z ciałem i duszą, nie rozumiecie tego?!
—  To się nam nigdy nie udaje, jak wiecie — uprzejmie wyjaśnia Sitanow.
—  No, dajmy temu spokój!
Urażony Żychariew zabiera się do roboty. Jest to najlepszy majster, umie malować 
święte oblicza na sposób bizantyjski, francuski i „po malarsku", według włoskiej 
maniery. Przyjmując zamówienia na ikonostasy Łarionycz naradza się z nim — 
Żychariew jest świetnym znawcą oryginalnego malarstwa religijnego. Wszystkie 
cenne kopie cudownych obrazów — Matki Boskiej Teodorowskiej, Smoleńskiej, 
Kazańskiej i innych — przechodzą przez jego ręce. Ale gmerząc w kopiach 
oryginałów, burczy głośno:
—  Spętały nam ręce te oryginalne wzorki... Co tu ukrywać — spętały!...
Mimo że ma tak ważne stanowisko w pracowni, Żychariew jest mniej zarozumiały od 
innych, jest przychylny dla uczniów — dla mnie, Pawła — chce nas nauczyć 
rzemiosła; nikomu prócz niego na tym nie zależy.
Trudno go zrozumieć: jest to na ogół niewesoły człowiek, niekiedy przez cały 
tydzień pracuje w milczeniu
- W« -
jak niemowa. Patrzy na wszystkich obco, ze zdziwieniem, jak gdyby po raz 
pierwszy zobaczył znanych mu od dawna ludzi. Chociaż bardzo lubi śpiew, nie 
śpiewa wtedy, wydaje się nawet, że nie słyszy pieśni. Wszyscy go obserwują 
mrugając do siebie porozumiewawczo. Żychariew pochylił się nad skośnie ustawioną 
ikoną; deskę obrazu trzyma na kolanach opierając ją w połowie długości o stół; 
jego cienki pędzel starannie maluje ciemną, obcą wszystkiemu, co ziemskie, twarz. 
On sam także jest ciemny i obcy wszystkiemu. Nagle mówi dobitnie, urażonym 
głosem:
—  Zwiastun — cóż to znaczy? Wieść oznajmujący, a nie co innego...
W pracowni robi się cicho, wszyscy uśmiechając się zerkają w stronę Żychariewa, 
a w ciszy brzmią dziwne
słowa:
—  Ze skrzydłami trzeba by go namalować, a nie w owczej skórze...
—  Z kim ty rozmawiasz? — pytają go.
Milczy, nie słyszy pytania albo też nie chce odpowiedzieć — potem znów w 
wyczekującą ciszę padają jego
słowa:
—  Żywoty świętych trzeba znać, a kto je zna? Co my wiemy? Żyjemy przyziemnie, 
bez skrzydeł... Gdzie jest dusza? Dusza gdzie? Wzorki — owszem są! Ale serca — 
nie ma...
Te głośne rozważania wywołują u wszystkich, z wyjątkiem Sitanowa, ironiczne 
uśmiechy; prawie zawsze ktoś szepnie złośliwie:
—  W sobotę — zaleje robaka...
Długi, muskularny Sitanow, dwudziestodwuletni młodzieniec, z okrągłą twarzą, bez 
wąsów i brwi, smutno i poważnie patrzy w kąt.
Pamiętam,  że po skończeniu   kopii   Matki   Boskiej
Teodorowskiej, zamówionej zdaje się do Kunguru, Żychariew położył ikonę na stół 
i powiedział głośno, niezwykle wzruszony:
—  Ukończona Mateczka! Tyś jest jako czara, czara bezdenna, w którą poleją się 
teraz gorzkie łzy serdecznej ludzkiej niedoli...
I narzuciwszy na plecy czyjeś palto poszedł — do szynku. Młodzi zaśmiali się, 
zagwizdali, starsi z zazdrości westchnęli w ślad za nim; Sitanow podszedł do 
obrazu, uważnie popatrzył na niego i wyjaśnił:
—  Pewno, że sobie podpije, bo żal jest oddawać swoją robotę. Ten żal nie 
wszyscy rozumieją...
Żychariew zaczynał zwykle pić w sobotę. Nie był to właściwie zwykły nałóg 
rzemieślnika, alkoholika. Rozpoczynało się to zazwyczaj tak: rano Żychariew 
pisał liścik i posyłał z nim dokądś Pawła, a przed obiadem mówił do Łarionycza:
—  Idę dziś do łaźni!
—  Na długo?   •
—  No, mój Boże...
—  Już tylko, proszę cię, nie dłużej niż do wtorku! Żychariew kiwał na zgodę   
łysą   czaszką, brwi   mu
drgały.
Po powrocie z łaźni ubierał się elegancko, wkładał półkoszulek, zawiązywał na 
szyi chustkę, wykładał na atłasową kamizelkę długi, srebrny łańcuszek od zegarka 
i w milczeniu wyjeżdżał poleciwszy mnie i Pawłowi:
—  Na wieczór wyprzątnijcie czysto pracownię: duży stół — wymyć, wyszorować!
Wszyscy wpadali w świąteczny nastrój, wszyscy poprawiali i czyścili ubrania, 
biegli do łaźni, naprędce jedli kolację, a po kolacji zjawiał się Żychariew z 
paczuszkami zakąsek, z piwem i wódką, a za nim kobieta, wprost karykaturalnie 
rozrośnięta we wszystkich kie-
runkach. Miała ze dwanaście werszków ponad dwa arszyny wzrostu'. Wszystkie nasze 
krzesła i taborety wyglądały przy niej jak zabawki, nawet długi Sitanow sięgał 
jej zaledwie do rarmenia. Kobieta jest zgrabna, lecz jej piersi wznoszą się jak 
pagórek aż do podbródka, ruchy są powolne, niezdarne. Ma ponad czterdziestkę, 
ale jej okrągła, nieruchoma twarz o wielkich końskich oczach jest świeża i 
gładka; maleńkie usta są jakby namalowane niczym u groszowej lalki. Uśmiechając 
się sztucznie, podaje wszystkim szeroką, ciepłą dłoń i mówi zbędne słowa:
—  Dzień dobry! Ale dzisiaj mróz! Jak u was czymś mocno pachnie... To farba.
Przyjemnie popatrzeć na tę kobietę, spokojną i silną jak wielka, obfita w wodę 
rzeka, ale w jej słowach jest coś usypiającego, wszystkie są niepotrzebne, nużą. 
Nim wypowie słowo, wydyma i tak już okrągłe, niemal purpurowe policzki.
Młodzież patrząc na nią z upodobaniem, szepcze:
—  To ci dopiero maszyna!
—  Dzwonnica!
Ściągnąwszy usta w ciup, z rękami założonymi pod piersiami, kobieta siada do 
nakrytego stołu, do samowara, i patrzy na wszystkich po kolei dobrym spojrzeniem 
końskich oczu.
Wszyscy okazują jej szacunek, młodzież boi się jej trochę. Patrzy młodzieniec 
łakomymi oczami na to ogromne ciało, ale gdy jego wzrok napotka jej szczelnie 
obejmujące spojrzenie — zmieszany, opuszcza rzęsy. Żychariew także jest pełen 
szacunku dla swojego gościa, mówi do niej „wy", nazywa ją kumcią; kiedy ją 
częstuje — zgina się w niskim ukłonie.
1 Dwa arszyny dwanaście werszków = 195 cm.
551 -
—  Nie róbcie sobie kłopotu — mówi kobieta słodkim głosem — doprawdy 
niepotrzebnie się kłopoczecie!
Sama zachowuje s^ę flegmatycznie, jej ręce poruszają się tylko od łokci 
począwszy, a łokcie szczelnie przylegają do boków. Bije od niej zapach gorącego 
chleba.
Stary Gogolew, zachłystując się z zachwytu, wychwala jej urodę — jak diaczek 
wygłaszający hymn pochwalny; ona słucha, uprzejmie się uśmiechając, a kiedy 
stary gmatwa się w słowach, mówi sama o sobie:
—  A przed zamęściem byliśmy całkiem nieładni, dopiero życie małżeńskie tak nam 
dobrze zrobiło. Jak nam się na trzydziesty rok obróciło, tośmy tak niezwykłe 
wypięknieli, że nawet szlachcice się nami interesowali: jeden urzędnik powiatowy 
bryczkę w parę koni nam przyobiecał...
Kapiendiuchin, podchmielony, rozczochrany, patrzy na nią nienawistnym 
spojrzeniem i pyta brutalnie:
—  A za cóż to obiecał?
—  Za miłość naszą, rozumie się — wyjaśnia nasz gość.
—  Miłość — bełkocze Kapiendiuchin zasępiwszy się. — Jaka tam miłość!
—  Taki piękny z was młodzian, sami dobrze wiecie, jaka miłość — mówi po prostu 
kobieta.
Pracownia trzęsie się od śmiechu, a Sitanow mamrocze do ucha Kapiendiuchinowi:
—  Głupia, jeśli nie coś gorszego! Taką można pokochać tylko z wielkiej rozpaczy, 
jak wszystkim wiadomo...
Pobladł od wódki, na jego skroniach perlą się krople potu, mądre oczy płoną 
niespokojnie. A stary Gogolew, kiwając pokracznym nosem, wyciera palcami 
załzawione oczy i pyta:
- 552 -
—  Dużo miałaś dzieci?
—  Mieliśmy jedno dziecko...
Nad stołem wisi jedna lampa, za węgłem pieca — druga. Obie rzucają słabe światło; 
w kątach pracowni zaległy gęste cienie, z których wyzierają niedokończone 
postacie bez głów. Na płaskich, szarych plamach, widniejących na miejscu rąk i 
głów, majaczy coś strasznego: bardziej niż kiedykolwiek wydaje mi się, że ciała 
świętych w tajemniczy sposób znikły z tych malowanych szat, z tej piwnicy. 
Szklane kule podciągnięte są do samego sufitu: wiszą tam na haczykach, w obłoku 
dymu i pobłyskują błękitnawo.
Żychariew niespokojnie krąży dookoła stołu częstując wszystkich; jego łysa 
czaszka nachyla się to do tego, to do tamtego, cienkie pałce poruszają się przez 
cały czas. Schudł, drapieżny nos zaostrzył mu się bardziej: kiedy stoi zwrócony 
bokiem do światła, na policzku kładzie się czarny cień nosa.
—  Jedzcie, pijcie, przyjaciele — zaprasza dźwięcznym tenorem.
A kobieta mówi przeciągle, dobrodusznie:
—  Czego się, kumie, kłopoczecie? Każdy ma swoją rękę, swój apetyt; nikt nie 
może zjeść więcej, niźli mu się chce!
—  Precz, troski! — krzyczy podniecony Żychariew. — Przyjaciele moi, wszyscyśmy 
sługi boże, dalejże, zaśpiewajmy: „Chwalcie imię..."
Śpiew się nie udaje: wszyscy oklapnęli, ociężali od jadła i wódki. Kapiendiuchin 
trzyma w rękach dwurzędową harmonię; młody Wiktor Sałautin, czarny i poważny 
niczym gawron, wziął bęben i wodzi palcem po jego napiętej skórze; skóra głucho 
dudni, pobrzękują brząkadełka.
- 8§$
R-rosyjski! — komenderuje Żychariew. — Kum-ciu, pozwólcie!
— Ach! — wzdycha wstając — po co tyle zachodu! Wychodzi na wolne miejsce i stoi 
ńa nim niewzruszenie jak kaplica. Ma na sobie szeroką, brązową spódnicę, żółtą, 
batystową bluzkę i czerwoną chustkę na głowie. Zawadiacko gra harmonia, 
podzwaniają dzwoneczki, pobrzękują brząkadełka; skóra bębna wydaje dźwięk ciężki 
jak głuche westchnienie, nieprzyjemnie go słuchać, wydaje się, jak gdyby ktoś 
zmysły postradał i z jękiem i łkaniem tłukł głową o ścianę.
Żychariew nie umie tańczyć, tylko po prostu przebiera nogami przytupując 
obcasami wyczyszczonych na glanc butów i skacze jak kozioł, całkiem nie w takt 
niepokojącej muzyki. Nogi ma jak gdyby nie swoje, kręci się niezdarnie, szamocze 
się jak osa w pajęczynie lub ryba w sieci - robi to przykre wrażenie. Ale 
wszyscy nawet pijani, patrzą na te jego podrygi z zainteresowaniem, wszyscy w 
milczeniu obserwują jego twarz i ręce Twarz Zychariewa wciąż się zmienia w 
zdumiewający sposób: to przybiera dobrotliwy i zawstydzony wyraz, to znów dumny 
i pewny siebie, to chmurzy się ponuro. Oto nagle coś go zadziwiło, wydał okrzyk 
zdumienia, zamknął na chwilę oczy, a kiedy je otworzył -posmutniał. Zacisnąwszy 
pieści podkrada się do kobiety i nagle tupnąwszy nogą pada przed nią na kolana: 
ręce rozłożył szeroko, uniósł do góry brwi, uśmiecha się serdecznie. Ona patrzy 
na niego z góry na dół i z życzliwym uśmiechem upomina go: — Zmęczycie się, 
kumie!    .
I stara się przymknąć czule oczy, ale te oczy, wielkie jak trzykopiejkowa moneta, 
nie dają się zamknąć i twarz jej wykrzywia się, nabiera nieprzyjemnego wy-
- 554 -
Ona także nie umie tańczyć, tylko kołysze powoli swym olbrzymim ciałem i 
bezszelestnie przesuwa je z miejsca na miejsce. W lewej ręce trzyma chusteczkę i 
powiewa nią leniwie; prawą ręką ujęła się w bok, co czyni ją podobną do 
olbrzymiego dzbana.
A Żychariew krąży dokoła tej kamiennej baby i twarz jego przybiera coraz to nowy 
wyraz. Wydaje się, że tańczy nie jeden człowiek, lecz dziesięciu, każdy inny: 
jeden cichy, pokorny, drugi — zły, budzący postrach, trzeci — sam się czegoś boi 
i cichutko wzdychając chce czmychnąć niepostrzeżenie od tej wielkiej, 
nieprzyjemnej kobiety. A oto zjawił się jeszcze ktoś mny: wyszczerzył zęby i 
kurczowo wygina się jak zraniony pies. Ten nudny, brzydki taniec wywołuje we 
mnie głęboki smutek, budzi niedobre wspomnienia o żołnierzach, praczkach i 
kucharkach, o psich weselach.
W pamięci brzmią ciche słowa Sidorowa:
„Wszyscy, kiedy o tę sprawę chodzi, kłamią... To już tak jest, inaczej nie można; 
wszyscy się wstydzą, nikt nikogo nie kocha, to tylko po prostu — zbytki..."
Nie chce mi się wierzyć, że „wszyscy kłamią, gdy o tę sprawę chodzi"; jakże to 
było wtedy z Królową Margot? I Żychariew, oczywiście, też nie kłamie. Wiem, że 
Sitanow pokochał „wesołą dziewczynkę", która go zaraziła wstydliwą chorobą, ale 
on nie bije jej za to, jak mu doradzają koledzy, tylko wynajął dla niej pokój, 
leczy ją i zawsze mówi o niej z jakąś szczególną tkliwością, z zakłopotaniem.
Wielka kobieta wciąż się kołysze uśmiechając się martwo, powiewając chusteczką; 
Żychariew konwulsyj-nie podryguje dokoła niej, ja patrzę i myślę: czyżby Ewa, 
która oszukała Boga, była podobna do tej kobyły? Budzi się we mnie uczucie 
nienawiści do niej.
Ikony bez twarzy  spoglądają  z   ciemnych ścian, do
» §§§ *
szyb okiennych przywarła ciemna noc. Lampy płoną matowo w zaduchu pracowni. 
Nasłuchuję i poprzez ciężki tupot wyróżniam we wrzawie głosów szybkie spadanie 
kropel wody skapującej z miedzianej umywalni do szaflika z pomyj ami.
Jakie to wszystko niepodobne do życia, o którym czytałem w książkach! Aż strach 
bierze, jakie niepodobne.
Nareszcie wszyscy się znudzili. Kapiendiuchm wsuwa harmonię do rąk Sałautma i 
krzyczy:
—  Rżnij! Od ucha!
I tańczy jak Wańka Cyganek, jakby fruwał w powietrzu. Potem zawadiacko, zwinnie 
tańczy Paweł Odincow i Sorokin. Suchotniczy Dawidów także przebiera nogami po 
podłodze i kaszle od kurzu, dymu, ostrego zapachu wódki i wędzonej kiełbasy, 
która pachnie jak"garbowana skóra.
Tańczą, śpiewają, krzyczą, ale każdy pamięta, że to zabawa, i wszyscy zachowują 
się tak, jakby jeden przed drugim zdawał egzamin zręczności i wytrzymałości.
Podchmielony Sitanow pyta to tego, to owego:
—  Czyż można pokochać taką kobietę? I zdaje się, że lada chwila zapłacze.
Uniósłszy do góry kościste ramiona Łarionycz odpowiada mu:
—  Kobieta jak kobieta, czego chcesz od niej?
Ci, o których mówią, znikli niepostrzeżenie. Ży-chariew zjawi się w pracowni po 
dwóch, trzech dniach, pójdzie do łaźni i przez jakieś dwa tygodnie będzie w 
milczeniu pracował w swoim kącie, obcy wszystkim, niedostępny.
?— Poszli? — pyta Sitanow sam siebie, obrzucając pracownię spojrzeniem smutnych, 
szaroniebieskich oczu. Twarz ma nieładną, starczą,   ale   oczy   jego  są   
jasne
- 586 -
i dobre. Do mnie odnosi się przyjaźnie; zawdzięczam to grubemu zeszytowi, w 
którym mam zapisane wiersze. Sitanow nie wierzy w Boga, ale trudno pojąć, kto w 
pracowni oprócz Łarionycza kocha Boga i wierzy w niego. Wszyscy mówią o nim 
żartobliwie, drwiąco, jak zwykli mówić o starej właścicielce pracowni, jednakże 
kiedy siadają do obiadu czy kolacji, żegnają się, przed pójściem spać — modlą 
się, a w dni świąteczne chodzą do cerkwi. Sitanow nie robi tego wszystkiego, 
uważają go więc za bezbożnika.
—  Boga nie ma —? mówi.
—  A skąd się to wszystko wzięło?
—  Nie wiem...
Kiedy go spytałem: jak to Boga nie ma? — wytłumaczył mi:
—  Bóg, widzisz,to — Wysokość!
I wyciągnął długą rękę nad głową, a potem opuścił ją na arszyn od podłogi i 
powiedział:
—  Człowiek — Niskość! Czy tak? Powiedziane jest, jak ci wiadomo: „Człowiek 
został stworzony na obraz i podobieństwo boskie." A do czego jest podobny Go~ 
golew?
To mnie zbija z tropu: brudny, pijany Gogolew mimo podeszłych lat popełnia 
grzech Onana; przypomina mi się żołnierzyk z Wiatki, Jermochin, siostra babci — 
jakież jest ich podobieństwo do Boga?
—  Ludzie to świnie, jak wiadomo — mówi Sitanow i zaraz zaczyna mnie pocieszać:
—  To nic, Maksymiczu, są i dobrzy, są!
Było mi z nim lekko, prosto. Jeżeli czegoś nie wiedział, mówił otwarcie:
—  Nie wiem, nie myślałem o tym!
To było niezwykłe: dopóki go nie spotkałem, znałem
- 557 ~
tylko ludzi, którzy wszystko   wiedzieli,   o   wszystkim rozprawiali.
Przykro mi było, że obok wierszy dobrych, chwytających za serce, widziałem w 
jego zeszycie mnóstwo plugawych wierszyków, które jedynie przejmowały wstydem. 
Kiedy mówiłem o Puszkinie, pokazywał mi Gabryliadą, przepisaną w swoim zeszycie.
—  Któż to jest Puszkin? Po prostu zbytnik. Bienie-diktow1, Maksymiczu, ten jest 
godny uwagi.
I przymknąwszy oczy recytował powoli:
Spójrz na kobiety urodziwej Piersi przedziwnie czarujące.
I nie wiadomo dlaczego szczególnie wyróżniał trzy wiersze, recytując je z 
radosną dumą:
Lecz nawet bystry wzrok sokoła Do serca przedrzeć się nie zdoła Poprzez zapory 
te palące...2
—  Rozumiesz?
Nie wypadało mi przyznać się, że nie rozumiem, co go napełnia taką radością.
XIV
Moje obowiązki w pracowni były bardzo proste: rano, kiedy wszyscy jeszcze spali, 
musiałem nastawić samowar dla majstrów; kiedy jedli śniadanie w kuchni, 
sprzątałem wraz z Pawłem przez ten czas pracownię i wybijałem potrzebne do farb 
żółtka, oddzielając je od białek; potem szedłem do sklepu. Wieczorem polecano
1  Bieniediktow Włodzimierz — rosyjski poeta XIX wieku, którego wiersze cieszyły 
się popularnością wśród mieszczaństwa.
2  Przekł. Seweryna Pollaka.
- 558 -
mi rozcierać farby i „przyglądać się" rzemiosłu. 2 początku „przyglądałem się" z 
wielkim zainteresowaniem, wkrótce jednak zrozumiałem, że prawie wszyscy, którzy 
zajmują się tym rozkawałkowanym rzemiosłem, nie lubią go, że dręczy ich 
śmiertelna nuda.
Wieczory miałem wolne; zwykle opowiadałem wtedy w pracowni o życiu na statku, 
opowiadałem różne historie z książek i niepostrzeżenie dla samego siebie 
zacząłem pełnić jakąś szczególną funkcję — bajarza i lektora.
Szybko zrozumiałem, że ci wszyscy ludzie mniej widzieli ode mnie i mniej ode 
mnie wiedzą; prawie każdego z nich od wczesnego dzieciństwa wsadzono do ciasnej 
klatki rzemiosła, w której siedzi aż po dziś dzień. Spośród wszystkich w 
pracowni tylko Żychariew był w Moskwie, o której mówił ponuro i przejmująco:
—  Moskwa nie jest czuła na łzy, tam trzeba patrzeć na oba oczy!
Pozostali byli tylko w Szui, Włodzimierzu; kiedy była mowa o Kazaniu, pytali 
mnie:
—  A dużo tam Rosjan? A cerkwie są?
Perm był według nich na Syberii; nie wierzyli, że Syberia jest za Uralem.
—  Sandacze i jesiotry uralskie stamtąd przecie przywożą, z Morza Kaspijskiego, 
tak? Czyli że Ural jest na morzu!
Niekiedy przychodziło mi na myśl, że żarty sobie ze mnie stroją utrzymując, że 
Anglia leży hen, za oceanem, a Bonaparte jest szlachcicem z Kaługi. Gdy im 
opowiadałem o tym, co widziałem na własne oczy, nie dowierzali mi, wszyscy 
jednak lubili straszne baśnie, zawiłe historie; nawet ludzie w podeszłym wieku 
przekładali zmyślenie nad prawdę. Widziałem doskonale, że im bardziej 
nieprawdopodobne były zdarzenia, im wię-
- 559 -
cej było w opowiadaniu fantazji, z tym większą mnie słuchali uwagą. W ogóle 
rzeczywistość nie zajmowała ich; wszyscy marzycielsko spoglądali w przyszłość, 
nie chcąc widzieć ubóstwa i brzydoty teraźniejszości.
Zadziwiało mnie to tym bardziej, że sam już dość ostro odczuwałem sprzeczność 
między życiem a książką. Oto mam przed sobą żywych ludzi, a w książkach takich 
nie ma: nie ma Smurego, palacza Jakuba, „biegacza" Aleksandra Wasiliewa, 
Żychariewa, praczki Natalii...
W kuferku Dawidowa znalazły się postrzępione opowiadania Golicyńskiego, Iwan 
Wyżygin Bułharina, tomik barona Brambeusa '. Przeczytałem to wszystko na głos, 
wszystkim się podobało, a Łarionycz pow edział:
—  Czytanie usuwa kłótnie i wrzawę — to dobrze. Zacząłem   gorliwie   szukać  
książek, znajdowałem je
i prawie co wieczór czytałem. Piękne to były wieczory. W pracowni cicho, jak 
nocą; nad stołami wiszą szklane kule — białe, zimne gwiazdy; promienie ich 
oświetlają i zwichrzone czupryny, i łyse głowy, pochylone nad stołami. Widzę 
spokojne, zamyślone twarze, od czasu do czasu ktoś wypowiada pochwałę autora 
książki lub jej bohatera. Wszyscy są zasłuchani i łagodni jak nigdy; bardzo ich 
lubię w takich chwilach, oni także są mi życzliwi. Czułem, że jestem na swoim 
miejscu.
—  Przez te książki — powiedział pewnego razu Silanów — tak się zrobiło u nas, 
jak to bywa wiosną, kiedy się wyjmie podwójne ramy i po raz pierwszy otworzy 
okna na świat.
Trudno było o książki; nie przyszło nam na myśl, żeby zapisać się do czytelni, 
zawsze jednak jakoś sobie
1 Golicyński, Bułharyn, baron Brambeus (pseudonim Sienkowskiego) — reakcyjni 
pisarze i dziennikarze XIX wieku.
- 56? -
radziłem i zdobywałem książki wypraszając je niczym jałmużnę, gdzie się tylko 
dało. Pewnego razu naczelnik straży ogniowej dał mi tom Lermontowa; teraz 
dopiero poczułem siłę poezji, jej potężne oddziaływanie na człowieka.
Przypominam sobie, że kiedy przeczytałem kilka pierwszych strofek Demona, 
Sitanow zerknął do książki, potem spojrzał mi w twarz, położył pędzel na stole i 
wsunąwszy długie ręce między kolana, zakołysał się, uśmiechnął. Zaskrzypiało pod 
nim krzesło.
—  Ciszej, chłopcy — powiedział Łarionycz i także odkładając robotę podszedł do 
stołu Sitanowa, przy którym czytałem.
Poemat napełniał mnie słodkim i bolesnym wzruszeniem; głos mi się załamywał, 
słabo widziałem linijki wiersza, łzy mi napływały do oczu. Najbardziej jednak 
przejmował mnie głuchy szmer ostrożnego stąpania: cała pracownia była w ruchu, 
jak gdyby magnes przyciągał ludzi do mnie. Kiedy skończyłem pierwszą księgę, 
prawie wszyscy stali dokoła stołu, przytuleni do siebie, obejmując się nawzajem, 
to uśmiechając się, to marszcząc brwi.
—  Czytaj, czytaj — powiedział Żychariew pochylając moją głowę nad książką.
Kiedy skończyłem, wziął książkę do ręki, popatrzył na tytuł i wsunął ją pod 
pachę mówiąc:
—  Trzeba to przeczytać jeszcze raz! Jutro znowu przeczytasz. Schowam tę ks.ążkę.
Odszedł, zamknął Lermontowa do szuflady w swoim stole i zabrał się do roboty. W 
pracowni było cicho; stąpając ostrożnie ludzie powracali do swoich stołów. 
Sitanow podszedł do okna, przyłożył czoło do szyby i znieruchomiał, a Żychariew 
znów odłożył pędzel i powiedział surowym głosem:
36 — Gorki II                                 _ gul _
—  To się nazywa życie, sługi boże!... Tak! Wsunął głowę w ramiona i ciągnął 
dalej:
—  Demona mogę nawet namalować: na ciele — czarny i kosmaty, skrzydła 
ognistoczerwone — jak minia, a liczko, rączki i nóżki — tuaie aż do siności jak, 
na ten przykład, śnieg w noc księżycową.
Aż do samej kolacji kręcił się niespokojnie na taborecie, jak nigdy, bębnił 
palcami po stole i rozprawiał niezrozumiale o demonie, o kobietach i Ewie, o 
raju i o tym, jak grzeszyli święci.
—  To wszystko prawda! — zapalał się. — Jeżeli święci grzeszą z grzesznymi 
kobietami, to ma się rozumieć demon jest dumny, kiedy zgrzeszy z. duszą czystą...
Słuchali go w milczeniu; zapewne wszystkim, podobnie jak mnie, nie chciało się 
rozmawiać. Wszyscy pracowali bez zapału, spoglądali na zegar, a kiedy wybiła 
dziewiąta, zgodnie rzucili robotę.
Sitanow i Żychariew wyszli na podwórze; poszedłem za nimi. Patrząc na gwiazdy 
Sitanow powiedział:
...błędne karawany W przestrzeni rozrzuconych gwiazd '...
— tego nie wymyślisz;!
—  Nie pamiętam ani słowa — wtrącił Żychariew drżąc z z.mna. — Nic nie pamiętam, 
ale jego widzę! Jakie to dziwne — człowiek sprawił, że trzeba użalić się nad 
szatanem! Przecież go żal, prawda?
—  Żal — potwierdził Sitanow.
—  Oto, co może człowiek! — powiedział Żychariew pamiętne słowa.
W sieni ostrzegł mnie:
1 Z poematu Lermontowa Demon. Przekł. Eugeniusza Morskiego.
~ S52 -
—  Ty, Maksimyczu, nikomu w sklepie nie mów o tej książce; to, rozumie się, 
książka zakazana!
Ucieszyłem się: więc to o takie książki pytał mnie duchowny przy spowiedzi!
Jedli kolację apatycznie, bez zwykłego gwaru i rozmów, jak gdyby każdemu 
zdarzyło się coś ważnego, nad czym się trzeba głęboko zastanowić. A po kolacji, 
kiedy wszyscy położyli się spać,v Żychariew wyjął książkę i powiedział do mnie:
—  No, jazda, przeczytaj to jeszcze raz! Tylko wolniej, nie śpiesz się...
Kilka osób wstało z łóżek; w milczeniu podeszli do stołu i siedli dokoła niego, 
w bieliźnie, kuląc pod siebie nogi.
I znowu, gdy skończyłem, Żychariew powiedział postukując palcem po stole:
—  To jest życie! Ach, demonie, demonie... Tak to jest, bracie, co?
Sitanow przechylił się przez moje ramię, coś tam przeczytał, zaśmiał się i 
powiedział:
—  Przepiszę sobie do zeszytu...
Żychariew wstał, by schować książkę do szuflady, ale zatrzymał się i nagłe, 
pełen gniewu i żalu, zaczął mówić drżącym głosem:
—  Żyjemy jak ślepe szczenięta; nic nie rozumiemy, aniśmy Bogu, ani demonowi 
niepotrzebni! Jakie tam z nas sługi Pańskie! Hiob — był sługą bożym, a Pan z nim 
rozmawiał! Z Mojżeszem także! Mojżeszowi nawet nadał imię: Moj-żesz, to znaczy 
mój — boży człowiek. A my — czyiśmy?
Zamknął książkę i zaczął się ubierać pytając Sita-nowa:
—  Pójdziesz do szynku?
—  Idę do swojej — cicho odpowiedział Sitanow.
36'
- 563 -
Kiedy wyszli, położyłem się na podłodze obok Pawła Odincowa. Towarzysz mój długo 
przewracał się z boku na bok, sapał i nagle zapłakał cichutko.
—  Co ci jest?
—  Okrutnie mi wszystkich żal — powiedział — przecież czwarty rok z nimi żyję, 
wszystkich dobrze znam.»
Mnie także było żal tych ludzi. Długo nie spaliśmy, potem rozmawialiśmy o nich 
szeptem, znajdując w każdym dobre, piękne cechy, ale także coś takiego, co 
jeszcze bardziej pogłębiało nasze dziecinne rozżalenie.
Żyłem w wielkiej przyjaźni z Pawłem Odincowem. Wyrósł potem na dobrego 
rzemieślnika, ale nie na długo go starczyło: pod trzydziestkę zaczął pić do 
upadłego, potem spotkałem go w Moskwie na Chitrowym Rynku jako włóczęgę, a 
niedawno doszła mnie wieść, że umarł na tyfus. Strach wspomnieć, ile dobrych 
ludzi zginęło niedorzecznie w c.ągu mojego życia! Wszyscy zużywają się i giną, 
to rzecz naturalna, nigdzie jednak ludzie nie zużywają się tak strasznie szybko, 
tak bezmyślnie jak u nas w Rosji...
Paweł był wówczas chłopaczkiem o okrągłej głowie, o dwa lata starszym ode mnie. 
Był roztropny, mądry, uczciwy i okazywał uzdolnienie do malarstwa. Pięknie 
rysował ptaki, koty, psy i robił zdumiewająco trafne karykatury majstrów, 
przedstawiając ich zawsze jako upierzonych: Sitanowa — w postaci smutnego kulika 
na jednej nodze, Żychariewa — jako koguta z oderwanym grzebieniem, bez piór na 
ciemieniu, chorego Dawidowa — w postaci niesamowitej czajki. Najlepiej jednak ze 
wszystkich udawał mu się stary cyzeler Gogolew — rysował go jako nietoperza z 
wielkimi uszami, ironicznym nosem i maleńkimi nóżkami o sześciu pazurkach. Z 
okrągłej, ciemnej twarzy patrzyły białe krążki
- 564 -
oczu, źrenice były podobne do ziarn soczewicy i szły w poprzek oka, co nadawało 
twarzy żywy i wybitnie nikczemny wyraz.
Majstrowie nie obrażali się, kiedy Paweł pokazywał karykatury, ale karykatura 
Gogolewa wywarła na wszystkich nieprzyjemne wrażenia; poważnie doradzali 
malarzowi:
— Lepiej podrzyj to, nuż stary zobaczy, to ci kości
porachuje!
Brudny, cuchnący, wiecznie pijany starzec był natrętnie pobożny i bezgranicznie 
zły. Subiektowi, za którego gospodyni chciała wydać swoją siostrzenicę i który z 
tego powodu czuł się już gospodarzem całego domu i ludzi, donosił o wszystkim, 
co się działo w pracowni. Wszyscy nienawidzili go, ale się go bali, dlatego bali 
się również Gegolewa.
Paweł broił bez umiaru, starając się wszelkimi sposobami wyprowadzić cyzelera z 
równowagi, jak gdyby postawił sobie za cel nie dawać mu ani chwili spokoju. Ja 
mu dzielnie sekundowałem, a pracownia zabawiała się naszymi wybrykami, prawie 
zawsze bezlitośnie brutalnymi. Uprzedzano nas jednak:
— Dostanie się wam za to, smyki! Kuźma-skarżypyta złoi wam skórę!
Kuźma-skarżypyta — to przezwisko nadane Gogole-wowi w pracowni.
Wszelkie ostrzeżenia puszczaliśmy mimo uszu. Malowaliśmy cyzelerowi twarz 
podczas snu, a pewnego razu, kiedy spał pijany, uzłociliśmy mu nos. Przez trzy 
dni nie mógł wydobyć złota z porów gąbczastego nosa. Za każdym jednak razem, gdy 
się nam udawało rozzłościć starca, przypominał mi się statek, żołnierzyk z 
Wiatki i robiło mi się niewyraźme na duszy. Mimo podeszłego wieku Gogolew był 
jeszcze tak silny, że często dawał
- 565 -
nam w skórę zaskakując nas znienacka; obije nas; a po~ tem użala się przed 
gospodynią.
Gospodyni — także dzień w dzień pijana i dlatego zawsze dobra, wesoła — starała 
się napędzić nam strachu, uderzała opuchłymi rękami w stół i krzyczała:
—  Znowu łobuzujecie, zbereźniki! On jest starusień-ki, szanować go trzeba! Kto 
mu do kieliszka nalał nafty zamiast wódki?
—  To my... Gospodyni dziwiła się:
—  Patrzcie ich, jeszcze się przyznają do tego! Ach, przeklętniki... Starców 
trzeba szanować!
Przeganiała nas na cztery wiatry i wieczorem skarżyła się subiektowi, on zaś 
upomniał mnie surowo:
—  Jakże tak można!... Książki czytasz, nawet Pismo święte, i takie się brzydkie 
figle ciebie trzymają? Uważaj, bracie!
Gospodyni była samotna i wzruszająco żałosna; nieraz wypije sobie słodkich 
nalewek, siądzie u okna i śpiewa:
Nikt mnie na świecie nie żałuje Ni ja kogoś pocieszę w rozterce, Nikt moich 
tęsknot nie odczuje, Przed kim otworzę swe serce...
I pochlipując wyciąga starczym, trzęsącym się głosem:
—  Otwo-o-orzę...
Pewnego razu zobaczyłem, jak wziąwszy do rąk garn-czek przegotowanego mleka 
podeszła do schodów, ale nagle nogi się pod nią ugięły, siadła i zjechała w dół, 
ciężko obsuwając się ze stopnia na stopień i nie wypuszczając z rąk garnczka. 
Mleko rozpryskiwało się jej na suknię, a ona wyciągnąwszy przed siebie ręce, 
rozgniewana, krzyczała na garnek:
- 568 -
—  Co ty, diable? Gdzie cię niesie?
Niegruba, ale miękka, zwiotczała, była podobna do starej kocicy, która już nie 
może łowić myszy, tylko syta i ociężała, mruczy słodko, wspominając o swoich 
tryumfach i rozkoszach.
—  Cóż — mówił Sitanow w zamyśleniu, chmurząc czoło — było wielkie 
przedsiębiorstwo, dobra pracownia, mądry człowiek włożył w tę sprawę dużo trudu, 
a teraz wszystko idzie na marne, wszystko dostało się w łapy Kuźmowe! 
Pracowaliśmy — a zawsze dla obcych! Pomyśli się o tym i nagle pęka w głowie 
jakaś sprężynka — i odchodzi ochota do wszystkiego. Napluć by na całą robotę, 
położyć się na dachu i przeleżeć całe lato patrząc w niebo...
Paweł Odincow także przejął te myśli Sitanowa i paląc papierosa, jak to robią 
dorośli, filozofował o Bogu, o pijaństwie, o kobietach i o tym, że każda robota 
idzie na marne, gdyż jedni coś robią, a inni niszczą ich dzieło nie doceniając i 
nie rozumiejąc go.
W takich chwilach jego miła twarz o ostrych rysach marszczyła się jak u starca; 
siadłszy na posłaniu na podłodze obejmował kolana rękami i długo patrzył w 
niebieskie kwadraty okien, na dach szopy przywalony zwałami śniegu, na gwiazdy 
zimowego nieba.
Majstrowie chrapią, krzyczą przez sen, ktoś tam bełkocze krztusząc się słowami, 
na wyżce Dawidów wyka-słuje z siebie resztki życia. W kącie ciało obok ciała 
zlegli skuci snem i wódką Kapiendiuchin, Sorokin, Pierszyn — „sługi boże", ze 
ścian spoglądają ikony bez twarzy, bez rąk i nóg. Dusi dławiący zapach pokostu, 
stęchłych jaj, brudu zakisłego w szparach podłogi.
— Jakże mi wszystkich żal — szepcze Paweł, —-O, Boże!
Ta litość nad ludźmi i mnie coraz częściej nie daje
- 567 -
spokoju. Nam obu, jak już wspomniałem, wydawało się, że ci wszyscy majstrowie to 
dobrzy ludzie, a życie jest złe, niegodne ich, nudne nie do zniesienia. W czasie 
zimowych zamieci, kiedy wszystko na ziemi — domy, drzewa — trzęsło się, wyło, 
płakało, gdy dzwoniły ponuro wielkopostne dzwony, do pracowni wlewała się nuda 
falą ciężką jak ołów, przytłaczała ludzi zabijając w nich wszystko, co żywe, 
ciągnąc ich do szynku, do kobiet; były one takim samym środkiem zapomnienia jak 
wódka.
W takie wieczory książki nie pomagały; wtedy razem z Pawłem staraliśmy się 
rozweselać ludzi własnym kosztem: smarowaliśmy sobie gęby sadzami, farbami, 
przyozdabialiśmy się włóknem konopnym i odgrywając różne komedie, które sami 
wymyślaliśmy, bohatersko walczyliśmy z nudą, pobudzając ludzi do śmiechu. 
Przypomniałem sobie Podanie o tym, jak żołnierz ocalił życie Piotrowi Wielkiemu, 
odtworzyłem treść książeczki w postaci dialogu, potem właziliśmy do Dawidowa na 
wyżkę i stamtąd — występując jako aktorzy — dziarsko odrąbywaliśmy głowy 
domniemanym Szwedom. PubLczność śmiała się.
Wszystkim podobała się szczególnie legenda o chińskim diable Cyng-Ju-tongu '. 
Paszka grał nieszczęsnego diabła, któremu zachciało się być siewcą dobra, a ja — 
wszystko pozostałe: ludzi obojga płci, przedmioty, dobrego ducha, nawet kamień, 
na którym odpoczywał chiński diabeł w wielkiej rozpaczy po każdej nieudanej 
próbie dokonania dobrego uczynku. Publiczność wybuchała śmiechem, a ja dziwiłem 
się,
1 Legenda osnuta na tle powieści A. Zotowa: Cyng-Ju-tong, czyli Trzy dobre 
uczynki ducha ciemności.
- 568 -
że tak łatwo można ją było rozśmieszyć, i ta łatwość urażała mnie do żywego.
— Ach, wy pajace! — krzyczeli na nas — ach, wy pogany!
Im lepiej ich jednak poznawałem, tym natrętniej męczyła mnie myśl, że smutek 
bliższy jest sercu tych ludzi niż radość.
Radość nie żyje u nas nigdy samoistnie, nie jest ceniona sama dla siebie, tylko 
sztucznie wyciąga się ją spod korca, by uśmierzyć rosyjską, senną nudę. Wątpliwa 
jest siła Wewnętrzna radości, która żyje nie samoistnie, nie dlatego, że chce 
żyć, lecz zjawia się tylko na wezwanie smutnych dni.
A przy tym nazbyt często radość Rosjan nagle, w nieuchwytny sposób przeradza się 
w okrutny dramat. Kiedy człowiek tańczy, to tak jakby rozrywał więzy, które go 
spętały, i nagle oswobadzając w sobie najdrapieżnie j-sze zwierzę, w zwierzęcym 
szale rzuca się na wszystkich i na wszystko, rwie, gryzie, druzgocze...
Ta sztuczna radość, wzniecana zewnętrznymi bodźcami, tak bardzo - mnie drażniła, 
tak gorąco pragnąłem wywołać prawdziwą, swobodną i niewymuszoną radość w 
ludziach, że podniecony do ostatnich granic zaczynałem opowiadać i odgrywać 
rodzące się nagie w myśli fantazje. Coś niecoś osiągałem: chwalono mnie, 
dziwiono się, ale tęsknota, którą udawało mi się jak gdyby nieco rozproszyć, 
znów zwolna zagęszczała się i krzepła przytłaczając ludzi.
Szary Łarionycz mówił przyjaźnie:
—  Zbytnik z ciebie! Niech cię Bóg kocha...
—  Pocieszny chłopak! — podtrzymywał go Życha-riew. — Ty, Maksimyczu, idź do 
cyrku albo do teatru. Na dobrego pajaca wyrośniesz!
Z  całej   pracowni  chodziło  do teatru — w ostatki
- 569 -
i karnawale — tylko dwóch: Kapiendiuchin i Sitanow. Starsi majstrowie radzili im 
serio, aby zmyli ten grzech Przez kąpiel w przeręblu w święto Trzech Króli. 
Sita-now przekonywał mnie bardzo często:
—  Rzuć wszystko, ucz się na aktora!
I z przejęciem opowiadał smutną historię: Zycie akto-ro. Jakowlewa '.
—  Widzisz, co się może w życiu wydarzyć!
Lubił opowiadać o królowej Marii Stuart nazywając Ją „szelmą", a najbardziej 
zachwycał się Hiszpańskim szlachcicem2.
—  Don Cesar de Basan to jest, Maksimyczu, najszlachetniejszy człowiek! 
Zdumiewający!
W nim samym było coś z „hiszpańskiego szlachcica". Pewnego razu na rynku przed 
wartownią strażacką trzech strażaków biło chłopa — dla zabawy; tłum ludzi, °koło 
czterdziestu osób, patrzył na to znęcanie się 1 przyklaskiwał strażakom. Sitanow 
— rzucił się między bijących, celnymi ciosami długich rąk poprzewracał strażaków, 
podniósł chłopa i popchnął go między ludzi krzycząc:                                                           
'
—  Zabierajcie go!
A sam został — jeden przeciwko trzem. Remiza strażacka była o dziesięć kroków, 
strażacy mogli zawezwać ??-moc i poturbować Sitanowa, ale na jego szczęście 
stchórzyli i uciekli do remizy.
?— Psy! — krzyknął w ślad za nimi.
W niedziele młodzież chodziła na Leśne Polany za
1   Życie aktora Jakowlewa — biografia wybitnego rosyjskiego aktora A. Jakowlewa 
(1777—1817).
2  Hiszpański szlachcic don Cesar de Basan — bohater dramatu Wiktora Hugo pt. 
Ruy Blas i sztuki drugorzędnych francuskich dramaturgów Dumanoira i Deguerta, pt. 
Hisz-Pa,fiski szlachcic.
- 570 -
Pietropawłowskim Cmentarzem na zapasy pięściarskie z robotnikami taboru 
asenizacyjnego i z chłopami z okolicznych wiosek. Tabor wystawiał przeciw miastu 
znakomitego zapaśnika, Mordwina, olbrzyma o małej głowie i chorych, zawsze 
załzawionych oczach. Wycierając łzy brudnym rękawem krótkiego kaftana Mordwin 
stał na czele swoich, szeroko rozstawiwszy nogi, i nawoływał dobrodusznie:
—  Zaczynacie czy jak — bo mróz mi po kościach chodzi!                            
' ?   -
Z naszej strony występował przeciwko niemu Kapiendiuchin i za każdym razem 
Mordwin przewracał go na ziemię. Ale Kozak, zakrwawiony, prawie bez tchu, mówił: 
•
—  Życiem-przypłacę, ale pokonam Mordwę!
Stało się to wreszcie celem jego życia; zaprzestał nawet pić wódkę, przed snem 
nacierał ciało śniegiem, jadł dużo mięsa i ćwicząc mięśnie żegnał się 
wielokrotnie co wieczór dwupudowym odważnikiem. Ale i to mu nie pomogło. Wtedy 
zaszył w rękawice kawałki ołowiu i pochwalił się przed Sitanowem:
—  Teraz zrobię koniec z Mordwą! Sitanow uprzedził go surowo:
—  Daj spokój, bo cię wydam przed rozpoczęciem walki!
Kapiendiuchin nie wierzył mu, ale kiedy przyszli na boisko, Sitanow nagle 
powiedział do Mordwina:
—  Na bok, Wasiliju Iwanyczu, najpierw ja się zmierzę z Kapiendiuchłneim.
Kozak spąsowiał i wrzasnął:
—  Z drogi! Z tobą bić się nie będę!
—  Będziesz — powiedział Sitanow i rzucił się na niego patrząc w twarz Kozaka 
przeszywającym wzrokiem,
- 571 -
Kapiendiuchin eadreptał w miejscu, zdarł rękawice z rąk, wsunął je za pazuchę i 
szybko odszedł z boiska. I my, i strona przeciwna byliśmy niemile zdziwieni, a 
jakiś czcigodny jegomość powiedział z gniewem do Sitanowa:
—  Nie godzi się, bracie, domowe porachunki załatwiać na gromadzkim boisku!
Nacierano na niego ze wszystkich stron, wymyślając mu; Sitanow długo milczał, 
ale wreszcie powiedział do czcigodnego jegomościa:
—  A jeżeli ja zapobiegłem zabójstwu, to co? Czcigodny jegomość zaraz się 
domyślił, o co chodzi,
i nawet zdjął czapkę mówiąc:
—  W takim razie należy ci się wdzięczność z naszej strony!
—  Tylko ty, ojcze, nie roztrąb o tym!
—  A po co? Kapiendiuchin — to nie byle jaki zapaśnik, wiadomo, że porażki 
złoszczą człowieka! Ale rękawice jego będziemy już teraz sprawdzali przed 
rozpoczęciem zapasów.
—  To już wasza rzecz!
Kiedy czcigodny jegomość odszedł, nasi zaczęli wymyślać Sitanowowi:
—. Podkusiło cię licho! Pobiłby ich nasz Kozak, a teraz my wciąż będziemy bici...
Wymyślali mu długo, napastliwie, znajdując w tym przyjemność.
Sitanow westchnął i powiedział:
—  Ech, wy, hołota...
I nieoczekiwanie dla wszystkich wezwał Mordwina do walki na pięści. Tamten 
stanął w pozycji do boju, wesoło wymachując kułakami i żartując:
—  Pobijemy się, rozgrzejemy się...
Kilku mężczyzn, chwyciwszy się za ręce, oparło się
- 572 -
plecami o tych, co stali za nimi; utworzyli w ten sposób obszerne, puste koło.
Zapaśnicy bystro przypatrując się jeden 'drugiemu przestępowali z nogi na nogę, 
z prawą ręką wyciągniętą w przód, z lewą — przy piersi. Bardziej doświadczeni 
spośród widzów zaraz zauważyli, że Sitanow ma dłuższe ręce niż Mordwin. Zrobiło 
się cicho, śnieg po-skrzypywał pod nogami zapaśników. Ktoś nie wytrzymał tego 
napięcia i wymamrotał żałośnie i łakomie: '
—  Moglibyście już zacząć...
Sitanow zamachnął się prawą ręką, Mordwin zasłonił się lewą i otrzymał prosto w 
dołek cios, wymierzony przez Sitanowa lewą ręką. Mordwin chrząknął, cofnął się i 
powiedział z uznaniem:
—  Młody, ale niegłupi!
Zaczęli skakać dokoła siebie, z rozmachem waląc się wzajemnie w piersi ciężkimi 
kułakami. Po kilku minutach jedna i druga strona krzyczała w podnieceniu:
—  Szybciej, bohomazie! Łupnij go, zamaluj! Mordwin był-znacznie silniejszy niż 
Sitanow, ale bez
porównania bardziej ociężały, nie mógł tak szybko nacierać i dostawał dwa "i 
trzy ciosy za jeden. Ale jego przywykłe do ciosów ciało widocznie było niezbyt 
czubie na te uderzenia. Wciąż pokrzykiwał: „uch", śrmał się i nagle ciężkim 
ciosem z dołu pod pachę wybił Sitanowowi prawą rękę ze stawu.
—  Rozdzielić ich — nierozegrana! — krzyknęło na raz kilka głosów i przerywając 
koło ludzie rozłączyli zapaśników.
Mordwin mówił dobrodusznie:
—  Nie bardzo silny, ale zwinny bohomaz! Dobry będzie z niego zapaśnik, ja wam 
to mówię!
Podrostki chwyciły się za bary d zaczęła się ogólna walka, a ja zaprowadziłem 
Sitanowa do felczera, który
- 573 -
zestawiał kości. Ten postępek jeszcze bardziej podniósł go w moich oczach, 
zwiększając sympatię i poważanie idla niego.
Sitanow, chłopiec bardzo rzetelny, uczciwy, uważał to jak gdyby za swój 
obowiązek, ale pełen temperamentu Kapiendiuchin wyśmiewał się z niego dowcipnie:
i— Ech, Żenią, żyjesz na pokaz! Wyczyściłeś duszę niczym samowar na święto i 
przechwalasz się — błyszczy jak słońce! Ale miedziana jest twoja dusza i 
strasznie nudno jest z tobą...
Sitanow milczał niewzruszony, pracując gorliwie lub przepisując do zeszycika 
wiersze Lermontowa; na to przepisywanie zużywał cały wolny od pracy czas, a 
kiedy mu zwróciłem uwagę: „Przecież macie pieniądze, moglibyście sobie kupić 
książkę!" — odpowiedział:
—  Nie, lepiej jest przepisać własną ręką!
Po zapisaniu stronicy pięknym, drobnym pismem z zamaszystymi zakrętasami, 
czekając aż wyschnie atrament, czytał cichutko:
Tam bez współczucia i udziału Spojrzysz na znany ziemski szlak, Gdzie piękno nie 
jest długotrwałe, Gdzie prawdziwego szczęścia brak l.
m I mówił zmrużywszy oczy:
—  To jest prawda! Ech! Jak on dobrze zna prawdę! Zadziwiały mnie bardzo 
stosunki, jakie łączyły Sita-
nowa z Kapiendiuchinern; po wypiciu Kozak zawsze szukał zwady z przyjacielem. 
Sitanow długo opędzał się od niego:
—  Odczep się, nie zadzieraj ze mną...
A potem zaczynał okrutnie bić pijanego, tak okrutnie,
1 Strofka z poematu Lermontowa Demon. Przekł. Eugeniusza Morskiego.
- 854 -
te majstrowie, którzy zwykle traktowali te domowe porachunki jak widowisko, 
wdawali się w ich bójkę i rozłączali przyjaciół.
—  Jakby nie powstrzymać w porę Eugeniusza, na śmierć zatłucze i siebie nie 
oszczędzi — mówili.
Kapiendiuchin niestrudzenie, nawet wtedy, kiedy był trzeźwy, znęcał się nad 
Sitanowem wyszydzając jego namiętność do wierszy i jego nieszczęsną miłość i 
usiłując plugawie, ale bezskutecznie rozniecić w nim zazdrość. Sitanow w 
milczeniu, bez urazy, wysłuchiwał drwin Kozaka, a niekiedy nawet sam się śmiał 
razem z nim.
Spali obok siebie i po nocach długo o czymś z sobą szeptali.
Te ich nocne gawędy nie dawały mi spokoju — korciło mnie: o czym mogą tak 
przyjaźnie rozmawiać ludzie tak do siebie niepodobni? Kiedy jednak zbliżałem się 
do nich, Kozak pytał opryskliwie:
—  Czego chcesz?
A Sitanow jakby .mnie nie widział.
Ale pewnego razu przywołali mnie i Kozak spytał:
—  Gdybyś był bogaty, Maksimyczu, co byś zrobił?
—  Książek bym nakupił.
—  A jeszcze co? ?— Nie wiem.
—  Ech! — ze złością odwrócił się ode mnie Kapiendiuchin, a Sitanow powiedział 
spokojnie:
—  Widzisz — nikt nie wie: ani stary, ani młody! Ja ci powiadam: samo bogactwo 
na nic się nie zda. Wszystko wymaga jakiegoś dodatku...
Spytałem:
—  O czym rozmawiacie?
—  Spać się nie chce, to tak sobie gadamy — odpowiedział Kozak.
- 573 -
Później, przysłuchawszy się ich rozmowom, przekonałem się, że mówią po nocach o 
tym samym, o czym ludzie lubią rozmawiać także i za dnia: o Bogu, prawdzie, 
szczęściu, o głupocie i przebiegłości kobiet, o zachłanności bogaczy i o tym, że 
życie jest zawiłe, niepojęte.
Chciwie przysłuchiwałem się tym rozmowom — wzruszały mnie; podobało mi się, że 
prawie wszyscy ludzie mówią to samo: życie jest złe, trzeba żyć lepiej! 
Jednocześnie widziałem jednak, że tęsknota do lepszego życia do niczego ich nie 
zobowiązuje, nic nie zmienia w życiu pracowni, we wzajemnych stosunkach majstrów. 
Te wszystkie rozmowy rzucając snop światła na życie, które miałem przed oczami, 
odsłaniały mi poza nim jakąś rozpaczliwą pustkę. W tej pustce, niczym śmieci na 
powierzchni stawu, kiedy wiatr zawieje, pływają ludzie, bezmyślni, rozdrażnieni 
— ci sami ludzie, którzy mówią, że takie obijanie się nie ma sensu i że ubliża 
ich godności.
Rozprawiając wiele i chętnie, zawsze kogoś potępiali, kajali się, przechwalali, 
rozpoczynając o byle głupstwo zażarte kłótnie i ciężko obrażając się wzajemnie. 
Próbowali dociec, co się stanie z nimi po śmierci — a tymczasem na progu 
pracowni, gdzie stał szaflik do pomyj, zgniła deska i spod podłogi zionęło przez 
tę wilgotną, zatęchłą dziurę chłodem i skisła ziemią; marzły nogi. Wraz z Pawłem 
zatykaliśmy tę dziurę sianem i szmatami. Często rozprawiali o tym, że trzeba 
zmienić deskę, a tymczasem dziura robiła się coraz szersza, w czacie zadymki 
wiało z niej jak z komina, ludzie przezię-biali się, kasłali. Blaszane zawiasy 
lufcika zgrzytały obrzydliwie, obrzucano je wymysłami, ale kiedy je nasmarowałem 
oliwą, Żychariew nasłuchując powiedział:
576 -
—  Lufcik przestał skrzypieć i zrobiło się jeszcze nudniej!
Po powrocie z łaźni kładli się na zakurzone, brudne posłania; brud i obrzydliwe 
zapachy nie mierziły nikogo. Było mnóstwo wstrętnych drobiazgów, które 
obrzydzały życie; łatwo można je było usunąć, nikt jednak nie robił tego.
Mawiali często:
—  Nikt nie ma litości nad ludźmi; ani Bóg, ani oni sami nad sobą...
Kiedy jednak wraz z Pawłem wymyliśmy umierającego Dawidowa, zżartego przez brud 
i wszy, urządzili sobie z nas pośmiewisko, zdejmowali koszule proponując, byśmy 
je obrali z wszy, nazywali nas łaziennymi i w ogóle tak się pastwili nad nami, 
jak gdybyśmy zrobili coś haniebnego i niezwykle śmiesznego.
Od Bożego Narodzenia aż do wielkiego postu Dawidów leżał na wyżce, kaszlał 
zachłystując się i wypluwał na dół skrzepy cuchnącej krwi; nie trafiając do 
szaflika z pomyj ami, plaskała na podłogę. Po nocach chory majaczył i budził 
wszystkich swoimi krzykami.
Prawie co dzień mówili:
—  Trzeba by go zawieźć do szpitala!
Najpierw jednak okazało się, że Dawidów ma przedawniony paszport, potem 
polepszyło mu się na zdrowiu, a w końcu postanowili:
—  I tak niedługo umrze!
On również obiecywał:                                 ?
—  To prędko pójdzie!
Był z natury humorystą i usiłował zawsze rozpraszać żarcikami nienawistny smutek 
pracowni. Zwiesi w dół ciemną, kościstą twarz i nawołuje świszczącym głosem:
37 — Gorki II                                 - 577 -
—  Słuchajcie, ludzie, głosu człowieka uniesionego pod sam sufit...
I potoczyście plótł smutne bzdury:
Pod   sufitem   mieszkam   skromnie, Nie śpię w nocy  prawie, Karaluchy chodzą 
po mnie We śnie i na jawie...
—  Nie daje się! — zachwycała się publika. Niekiedy właziliśmy z Pawłem do niego 
na górę; Dawidów żartował wymuszenie:
—  Czym mam was poczęstować, drodzy goście? Może pajączka świeżutkiego?
Umierał powoli, dokuczało mu to bardzo i mówił ze szczerym oburzeniem:
—  W żaden sposób nie mogę umrzeć... Prawdziwe nieszczęście!
Ten brak lęku przed śmiercią przerażał Pawła; budził mnie po nocach i szeptał:
—  Maksimyczu — on zdaje się umarł... Umrze w nocy, a my będziemy leżeli tu pod 
nim... Ach, Boże! Boję się nieboszczyków...
Albo mówił:
—  No i po co żył, na co? Jeszcze dwudziestu lat nie skończył, a już umiera...
Pewnego razu w noc księżycową obudził mnie i powiedział z przestrachem, patrząc 
na mnie wytrzeszczonymi oczami:
—  Słuchaj!
Na pryczy rzęził Dawidów mówiąc szybko i wyraźnie:
—  Daj, tutaj, da-aj... Potem chwyciła go czkawka.
—  Umiera, jak Boga kocham, zobaczysz! — denerwował się Paweł.
Przez cały dzień wynosiłem na plecach śnieg z po-
- 578 -
dwórza na pole, byłem bardzo zmęczony, chciało mi się spać, ale Paweł prosił 
mnie:
—  Nie śpij, błagam cię, na litość boską, nie śpij!
I nagle padł na kolana i krzyknął rozdzierającym głosem:
—  Wstawajcie, Dawidów umarł!
Ten i ów przebudził się, kilka postaci podniosło się na posłaniach, rozległy się 
gniewne pytania.
Kapiendiuchin wlazł na piec, zajrzał na pryczę i powiedział zdumiony:
—  Dalibóg, umarł jak gdyby, chociaż — jeszcze cieplutki...
Zaległa cisza. Żychariew przeżegnał się i zawijając się w koc, powiedział:
—  No cóż... Światłość wiekuista niechaj mu świeci. Ktoś zaproponował:
—  Może by go wynieść do sieni... Kapiendiuchin zlazł z pieca i popatrzył w okno.
—  A niech poleży do rana, i za życia nie zawadzał nikomu.
Paweł skrył głowę pod poduszkę i płakał. A Sitanow w ogóle się nie przebudził.
XV
Topniały śniegi na polach, topniały chmury zimowe na niebie i spadały na ziemię 
w postaci mokrego śniegu i deszczu; słońce coraz wolniej odbywało swą dzienną 
drogę, powietrze było coraz cieplejsze. Zdawało się, że już nadeszła wiosenna 
radość, że dla żartu chowa się gdzieś tam za miastem, w polu i wkrótce wtargnie 
do miasta. Na ulicach — rude błoto, wzdłuż chodników płyną strumyki, na placu 
Aresztanckim, na czerniejących wśród śniegu łysinkach, wesoło skaczą wróble.
sr
- i?! -
I ludzi ogarnia wróbla zapobiegliwość. Ponad wiosennym rozgwarem prawie 
bezustannie, od rana do wieczora, płynie dźwięk dzwonu wielkopostnego kołysząc 
serce miękkimi uderzeniami. W tyrn dźwięku, jak w słowach starca, kryje się 
jakaś krzywda i wydaje się, że dzwony mówią o wszystkim z chłodną rozpaczą:
„By-y-yb, to by-y-yło, by-y-yło..."
W dniu moich imienin pracownia podarowała mi mały, pięknie namalowany obrazek 
Aleksego, męża bożego, a Żychariew wygłosił długie, pouczające przemówienie, 
które zapadło mi głęboko w pamięć.
—  Ktoś ty taki? — mówił Żychariew bębniąc palcami i podnosząc wysoko brwi. — 
Chłopaczek zaledwie, sierota, co przeżył dopiero lat trzynaście... a ja, prawie 
cztery razy starszy od ciebie, szanuję cię i pochwalam, że nie odwracasz się od 
wszystkiego bokiem, lecz stajesz twarzą w twarz! Dobrze robisz, postępuj tak 
zawsze!
Mówił potem o sługach i wybrańcach bożych, jednak różnica między wybrańcami a 
sługami pozostała dla mnie niezrozumiała, ale i dla niego zapewne nie była jasna. 
Mówił nudno, wszyscy podśmiewali się z niego, ja zaś stałem z ikoną w rękach, 
bardzo wzruszony i zakłopotany, nie wiedząc, co mam począć. Wreszcie Ka-
piendiuchin bezceremonialnie krzyknął do mówcy:
—  Przestań nad nim egzekwie odprawiać, przecież już mu uszy pośmiały!
Potem poklepał mnie po ramieniu i także pochwalił:
—  Podoba mi się w tobie to, żeś jest dla każdego jak brat — ot, co mi się 
podoba! Ciebie nie tylko zbić, ale zwymyślać trudno, chociaż nawet czasem jest 
za co!
Wszyscy patrzyli na mnie życzliwie, śmiejąc się przyjaźnie   z   mojego   
zakłopotania. Niewiele   brakowało,
- sso -
a rozpłakałbym się z nieoczekiwanej radości, iż jestem tym ludziom potrzebny. Ą 
dziś, właśnie tego ranka, subiekt powiedział w sklepie do Piotra Wasiliewicza 
wskazując na mnie głową:
—  Nieprzyjemne chłopaczysko i do niczego niezdatne!
Rano, jak zwykle, poszedłem do sklepu, ale po południu subiekt powiedział:-
—  Idź do domu, zrzuć śnieg z dachu szopy i zwal go do piwnicy...
O tym, że są moje imieniny, nie wiedział; byłem zresztą przekonany, że nikt o 
tym nie wie. Kiedy w pracowni skończyła się ceremonia składania życzeń, 
przebrałem się, wybiegłem na podwórze i wlazłem na dach szopy, by zrzucić obfity 
tej zimy, zbity, ciężki śnieg. Ze wzruszenia jednak zapomniałem otworzyć drzwi 
do piwnicy i przywaliłem je śniegiem. Gdy zeskoczyłem na ziemię i spostrzegłem 
swą pomyłkę, zabrałem się natychmiast do odrzucania śniegu od drzwi; ponieważ 
był wilgotny, zbił się w grudy i trudno go było nabierać drewnianą łopatą, a 
żelaznej nie było; i właśnie w chwili kiedy w furtce ukazał się subiekt — 
złamałem łopatę. Sprawdziło się rosyjskie przysłowie: „Trop w trop za radością 
idzie nieszczęście."
—  Ta-ak — powiedział ironicznie subiekt podchodząc do mnie. — A to robotnik! 
Ech, ty! Niech cię dia--bli!... Jak ci dam po tym zakutym łbie!...
Zamierzył się na mnie trzonkiem łopaty; odskoczyłem i odciąłem się hardo:
—  Przecież nie nająłem się do was za stróża... Chlasnął mnie po nogach; wtedy 
schwyciłem bryłę
śniegu i cisnąłem mu w twarz. Subiekt uciekł prychając, a ja rzuciwszy w połowie 
robotę odszedłem do pracowni. Za kilka chwil zbiegła z góry narzeczona su-
- 581 -
biekta, swawolna panna z pryszczami na bezmyślnej twarzy.
—  Maksimycz ma iść na gorę!
—  Nie pójdę — powiedziałem. Łarionycz spytał cicho, ze zdziwieniem:
—  Jak to — nie pójdziesz?
Powiedziałem mu, o co chodzi; zasępił się i zatroskany, sam poszedł na górę, 
mruknąwszy do mnie półgłosem:
—  Aleś ty, bracie, zuchwały...
W pracowni zahuczało, wszyscy pomstowali na subiekta, a Kapiendiuchin powiedział:
—  No, teraz cię wyrzucą!
Nie bałem się tego wcale. Moje stosunki z subiektem już od dawna stały się nie 
do zniesienia; nienawidził mnie uparcie, coraz zacieklej, ja także patrzeć na 
niego nie mogłem, chciałem jednak zrozumieć, dlaczego odnosi się do mnie tak 
idiotycznie.
?W sklepie subiekt rozrzucał po podłodze drobne monety; znajdując je podczas 
zamiatania, odkładałem je na ladę do kubka, w którym leżały kopiejki i grosze 
dla żebraków. Kiedy się domyśliłem, co znaczą te częste znaleziny, powiedziałem 
mu:
—  Na próżno podrzucacie mi pieniądze! Poderwał się i krzyknął nieostrożnie:
—  Nie waż się mnie uczyć, sam wiem, co robię! Natychmiast jednak poprawił się:
—  Jak to — na próżno podrzucam? Same upadają... Zabronił mi czytać w sklepie 
książki mówiąc:
—  To nie na twój rozum! Cóż to — książkowcem zachciewa ci się zostać, 
darmozjadzie?
Nie zaniechał swoich prób zastawiania na mnie przynęty w postaci dwudziestaków. 
Zdawałem sobie sprawę, że jeżeli podczas zamiatania podłogi moneta poto-
- 982 -
czy się do szczeliny między deskami, subiekt będzie przekonany, że ją ukradłem. 
Jeszcze raz więc zaproponowałem, aby zaprzestał tej gry, ale tego samego dnia, 
kiedy wracałem z wrzątkiem z szynku, usłyszałem, jak uczy niedawno przyjętego 
subiekta z sąsiedniego sklepu:
— Namów go, żeby ukradł psałterz — niedługo dostaniemy trzy pudła psałterzy...
Domyśliłem się, że to o mnie mowa, bo kiedy wszedłem do sklepu, zmieszali się 
obydwaj; miałem oprócz tego inne podstawy do podejrzeń, że knują idiotyczny 
spisek przeciwko mnie.
Nowy subiekt nie po raz pierwszy służył u sąsiada. Miał opinię sprytnego kupca, 
ale był nałogowym pijakiem. Na okres pijaństwa pryncypał przepędzał go, a potem 
znów przyjmował tego cherlawego, wątłego mężczyznę o przebiegłych oczach. 
Pozornie potulny, uległy na każde skinienie pryncypała, zwykle uśmiechał się pod 
wąsem mądrym uśmieszkiem i lubił wtrącić ciętą uwagę. Z ust jego zalatywał 
nieprzyjemny zapach, właściwy ludziom o zepsutych zębach, chociaż zęby jego były 
białe i mocne.
Pewnego razu straszliwie mnie zadziwił: podszedł do mnie z przyjaznym uśmiechem, 
ale nagle strącił mi czapkę i chwycił mnie za włosy. Zaczęliśmy się bić; z 
galeryjki, wepchnął mnie do sklepu i koniecznie chciał mnie przewrócić na 
wielkie kioty stojące na podłodze; gdyby mu się to udało, potłukłbym szkła, 
połamał rzeźby i prawdopodobnie uszkodziłbym drogie ikony. Był bardzo słaby i 
udało mi się go pokonać, ale wtedy ku mojemu wielkiemu zdumieniu brodaty 
mężczyzna gorzko zapłakał siedząc na podłodze i wycierając rozbity nos. Na drugi 
dzień, kiedy i jego, i mój pryncypał dokądś
- 583 -
wyszli i kiedy zostaliśmy sami, zagadnął mnie po przyjacielsku, rozcierając 
palcem opuchlinę u nasady nosa pod okiem:
— Myślisz, że ja z własnej woli i ochoty rzuciłem się na ciebie? Nie jestem 
głupi, wiedziałem przecież, że mnie pobijesz: jestem człowiek słaby, pijący. To 
stary mi kazał. „Wytarmoś go — powiada — porządnie za włosy i postaraj się, żeby 
w czasie bitki jak najwięcej szkód u siebie w sklepie narobił — tak czy owak 
będą mieli stratę!..." Sam bym przecie nie zaczynał. Widzisz, jakeś mi to gębę 
ustroił...
Uwierzyłem i żal mi się go zrobiło; wiedziałem, że żyje przymierając głodem z 
kobietą, która łoi mu skórę. Spytałem go jednak:
—  A jeżeli cię namówi, żebyś otruł człowieka — otrujesz?
—  On namówi... — powiedział subiekt cichutko, z żałosnym uśmieszkiem — on to 
potrafi...
Zaraz potem poprosił mnie:
•*-<? Nie mam ani grosza, w domu nie ma co żreć, baba pyskuje, ściągnij tam jaką 
ikonkę od siebie ze składu, a ja ją sprzedam... No co, ściągniesz? Albo psałterz?
Przypomniałem sobie sklep obuwia, stróża cerkiewnego i pomyślałem: ten człowiek 
mnie wyda! Trudno mi jednak było odmówić i dałem mu ikonę, ale psałterza, który 
kosztował kilka rubli, ukraść nie śmiałem; wydawało mi się, że byłoby to wielkie 
przestępstwo. Co na to poradzić! W moralności zawsze jest ukryta arytme*-tyka: 
święta naiwność kodeksu karnego jasno zdradza tę małą tajemnicę, za którą"kryje 
się wielkie kłamstwo prawa własności.
Kiedy usłyszałem, że mój subiekt namawia tego nieszczęsnego człeczynę, aby 
skłonił mnie do kradzieży psałterza, przestraszyłem się.  Zrozumiałem  jasno, że
584 -
już wie, jaki jestem dobry na jego rachunek, że subiekt sąsiada opowiedział mu o 
ikonie.
Ohyda okazywania dobroci cudzym kosztem i ta nikczemna! pułapka zastawiona na 
mnie — wszystko razem wywołało we mnie uczucie oburzenia, odrazy do siebie i do 
wszystkich. Przez kilka dni męczyłem się okrutnie oczekując, kiedy nadejdą 
skrzynie z książkami. Wreszcie przyszły. Otwieram je w składzie: subiekt sąsiada 
podchodzi do mnie i prosi, bym mu dał psałterz. Wtedy pytam go:
—  A powiedziałeś mojemu o ikonie?
—  Powiedziałem — mruknął złamanym głosem. — Ja, bracie, nic ukryć nie mogę...
To mnie oszołomiło; usiadłem na podłodze i wytrzeszczyłem na niego oczy, a on 
zaczął pośpiesznie bełkotać, skonfundowany, niewymownie żałosny:
—  Twój, widzisz, sam się domyślił, to jest — mój stary się domyślił i 
powiedział twojemu...
Wydało mi się, że jestem zgubiony. Wykopali pode mną dołek ci ludzie i teraz — 
gotowe dla mnie miejsce w kolonii dla nieletnich przestępców! Jeżeli tak, to już 
wszystko jedno! Jak utonąć — to na głębinie. Wsunąłem psałterz w ręce subiekta; 
schował go pod palto i odszedł, ale natychmiast zawrócił. Psałterz upadł ,do 
moich nóg, a człowiek powiedział:
—  Nie wezmę! Zginie człowiek z tobą!...
?Nie zrozumiałem tych słów — dlaczego zginie ze mną? Byłem jednak bardzo 
zadowolony, że subiekt nie wziął książki. Po tym wypadku mój mały subiekt zaczął 
patrzeć na mnie z jeszcze większą niechęcią, jesz^ cze podejrzliwiej.
Przypomniało mi się to wszystko, gdy Łarionycz poszedł na górę; pobył tam 
niedługo i wrócił jeszcze bar-
- 585 -.
dziej zgnębiony i cichy niż zwykle, a przed kolacją powiedział mi w cztery oczy:
—  Zabiegałem, żeby cię zwolnili od chodzenia do sklepu i oddali do pracowni. 
Nie udało się! Kuźma nie
- chce. Strasznie krzywo na ciebie patrzy...
W domu również miałem wroga — narzeczoną subiekta. Była to niezmiernie swawolna 
pannica, z którą zabawiała się cała młodzież z pracowni, wyczekując na nią w 
sieni, obejmując ją; panna nie gniewała się o to, tylko cichutko popiskiwała jak 
mały psiak. Od rana do wieczora coś żuła, kieszenie jej były napchane piernikami, 
placuszkami, szczęki poruszały się nieustannie. Nieprzyjemnie było patrzeć na 
jej bezmyślną twarz o niespokojnych, szarych oczkach. Mnie i Pawłowi zadawała 
zagadki, w których zawsze ukrywał się jakiś ordynarny, bezwstydny dwuznacznik, 
mówiła prędko kilka słów łączących się w jedno nieprzyzwoite słowo.
Pewnego razu jeden ze statecznych majstrów powiedział jej:
—  Ale też bezwstydnica z ciebie, dziewczyno! Odpaliła rezolutnie słowami 
wyuzdanej piosenki:
Kiedy  się  dziewczyna   sroma, Do niczego będzie żona...i
Po raz pierwszy widziałem taką dziewczynę; przejmowała mnie wstrętem i napędzała 
mi strachu zaczepiając mnie nieprzystojnie, a widząc, że me w smak mi te zaloty, 
stawała się coraz bardziej natarczywa.
Pewnego razu w piwnicy, kiedy wraz z Pawłem pomagałem jej wyparzać kadzie po 
kwasie i ogórkach, zaproponowała nam:
—  Chcecie, chłopaki, nauczę was, jak się całuje!
—  Umiem lepiej od ciebie! — zaśmiał się Paweł, a ja
i Przekł. Leopolda Lewina.
- 580 -
poradziłem jej, żeby poszła całować się z narzeczonym, i powiedziałem to niezbyt 
uprzejmie. Rozzłościła się:
—  Ach, jaki grubianin! Panienka jest mu przychylna, a on nosem kręci! Patrzcie 
go, jaka ważna osoba!
I dodała pogroziwszy palcem:
—  Poczekaj, ja ci to przypomnę! Paweł, chcąc mnie poprzeć, dorzucił:
—  Dostanie ci się od narzeczonego, jak się dowie o twoich zbytkach.
Pogardliwie skrzywiła pryszczowatą twarz.
—  Nie boję się go! Z moim posagiem znajdę dziesięciu innych znacznie lepszych 
od niego. A kiedyż tó dziewczyna ma się pobawić, jak nie przed ślubem?
I zaczęła bawić się z Pawłem, a ja od tego czasu miałem w niej wroga, 
niestrudzoną donosicielkę.
W sklepie było mi coraz ciężej; przeczytałem wszystkie książki religijne, 
przestały mnie już zajmować dysputy i rozmowy uczonych starowierców — mówili 
wciąż o jednym i tym samym. Tylko Piotr Wasiliewicz pociągał mnie nadal 
znajomością ciemnego życia ludzkiego, darem żarliwego, zajmującego słowa. 
Niekiedy myślałem sobie, że prorok Eliasz chodził po ziemi taki jak on, samotny 
i mściwy.
Za każdym jednak razem, kiedy szczerze rozmawiałem ze starcem o ludziach, o 
swoich myślach, Piotr Wasiliewicz słuchał mnie życzliwie, ale potem powtarzał 
wszystko subiektowi, a ten albo drwił ze mnie boleśnie, albo wymyślał mi ze 
złością.
Powiedziałem kiedyś starcowi, że zapisuję czasem jego słowa w zeszycie, gdzie 
mam już przepisane różne wiersze i cytaty z książek; bardzo go to przeraziło, 
szybko przysunął się do mnie i zaczął wypytywać strwożony:
— A to po co? Nie trzeba tego robić, mój chłopcze!
- 887 -
Dla pamięci? Nie, daj spokój! Jaki też ty jesteś! A może byś tak dał mi te twoje 
zapiski, he?
Długo i natarczywie przekonywał mnie, abym mu oddał zeszyt albo go spalił, a 
potem zaczął ze złością szeptać coś subiektowi.
Kiedy szliśmy do domu, subiekt powiedział mi surowo:
—  Robisz jakieś tam zapiski... Żeby mi tego więcej nie było! Słyszysz? Tylko 
szpicle tym się zajmują.
Powiedziałem niebacznie:
—  Jak to, a Sitanow? Qn także zapisuje.
—  Także? Głupiec, cienki jak tyka...
Po długiej chwili milczenia zaproponował mi niezwykle czule:
—  Wiesz co, pokaż mi swój zeszyt i zeszyt Sitano-wa także — dam ci pół rubla! 
Tylko zrób tak, żeby Sitanow o tym nie wiedział, po cichutku...
Widocznie był przekonany, że spełnię jego życzenie, bo nie powiedziawszy ani 
słowa więcej pobiegł naprzód na swoich krótkich nóżkach.
W domu opowiedziałem Sitanowowi o propozycji subiekta: Eugeniusz zmarszczył brwi:
—  Niepotrzebnieś to wypaplał... Teraz namówi kogoś, żeby i mnie, i tobie 
wykradł zeszyt. Daj mi swój zeszyt, schowam go... A ciebie na pewno niedługo 
stąd wygryzie! Pilnuj się.
Byłem przekonany, że to zrobi, i postanowiłem odejść, jak tylko babcia wróci do 
miasta. Przez całą zimę była w Bałachnie; na czyjeś tam zaproszenie uczyła 
dziewczęta koronkarstwa. Dziadek mieszkał znów w Kunawinie; nie chodziłem do 
niego, a i on, kiedy zaglądał do miasta, nie odwiedzał mnie. Pewnego razu 
natknęliśmy się na siebie na ulicy; szedł w ciężkiej, podbitej szopami szubie, 
godnie i powoli, niczym pop.
- 588 -
Przywitałem go; popatrzył na mnie spod daszka dłoni i powiedział zamyślony:
—  A, to ty... Tyś teraz bohomaz, tak, tak... No, idź już, idź!
Odsunął mnie z drogi i znów tak samo godnie i powoli poszedł dalej.
Z babcią widywałem się rzadko; pracowała nieustannie, dożywiając dziadka, który 
popadł w starcze zdziecinnienie, i troszczyła się o dzieci wujów. Szczególnie 
dużo kłopotów przysparzał jej Sasza, syn wuja Michała, piękny chłopak, marzyciel, 
miłośnik książek. Sasza pracował w pracowniach farbiarskich, często zmieniając 
pracodawców, a w przerwach siedział na karku babci, spokojnie wyczekując, dopóki 
nie wyszukała mu nowego zajęcia. Babcia miała także na głowie siostrę Saszy, 
która wyszła nieszczęśliwie za mąż za rzemieślnika, pijaka; mąż bił ją i 
wyganiał z domu.
Przy spotkaniach z babcią coraz bardziej świadomie zachwycałem się jej duszą, 
ale czułem, że tę piękną duszę oślepiły bajki, że niezdolna jest widzieć, nie 
może pojąć zjawisk gorzkiej rzeczywistości i obce jej są moje niepokoje,, moje 
rozterki.
—  Trzeba cierpieć, Alosza.
To było wszystko, co potrafiła odpowiedzieć na moje opowiadania o potwornościach 
życia, o mękach ludzi, o ich tęsknotach — o tym wszystkim, co przejmowało mnie 
oburzeniem.
Nie miałem daru znoszenia cierpień, a jeżeli kiedy przejawiałem tę cnotę 
właściwą bydlętom, drzewom i -kamieniom, robiłem to świadomie w celu 
wypróbowania siebie, zbadania zapasu swoich sił i odporności na przeciwności 
losu.
Niekiedy wyrostki przez głupią dziecinadę, zazdroszcząc siły dorosłym, próbują 
podnosić i podnoszą cięża-
- 589 -
ry zbyt wielkie ha ich mięśnie i kości, próbują chełpliwie, jak dorośli siłacze, 
żegnać się dwupudowymi odważnikami. Ja także robiłem to wszystko w dosłownym i 
przenośnym sensie — gdy chodziło o siły fizyczne i duchowe — i tylko dzięki 
jakiemuś przypadkowi nie nadwerężyłem się śmiertelnie, nie okaleczyłem na całe 
życie. Nic bowiem tak strasznie nie okalecza człowieka jak cierpliwość, uległość 
wobec przemocy warunków Zewnętrznych.
Jeżeli w końcu legnę w ziemi okaleczony, to w ostatniej godzinie nie bez uczucia 
dumy powiem, że dobrzy ludzie przez jakieś czterdzieści lat zabiegali troskliwie, 
aby skazić moją duszę, ale ich gorliwość nie na wiele się przydała:
Coraz częściej ogarniała mnie zawadiacka chęć do błazeństw, do rozweselania 
ludzi, pobudzania ich do śmiechu. To mi się udawało; umiałem opowiadać o kupcach 
z Dolnego Rynku, naśladować każdego z nich. Pokazywałem, jak chłopi i baby 
sprzedają i kupują ikony, jak ich sprytnie nabiera subiekt, jak dyskutują uczeni 
starowiercy.
Wszyscy w pracowni śmiali się, majstrowie niejednokrotnie rzucali robotę patrząc 
na moje przedstawienia, ale zawsze potem Łarionycz radził mi:
— Może byś lepiej po kolacji pokazywał swoje sztuczki, bo przeszkadzasz w 
pracy...
Po skończeniu „przedstawienia" czułem się lekko, jakbym zrzucił brzemię, które 
mi ciążyło. Przez pół godziny, przez godzinę czułem w głowie przyjemną pustkę, 
ale potem znów wydawało mi się, że mam w niej pełno ostrych, drobnych gwoździków, 
które rozpalając się coraz bardziej, poruszają się bez ustanku.
Dokoła mnie wrzała jakaś brudna kasza, a ja czułem, że powolutku się w niej 
rozgotowuję.
- m -
Myślałem sobie:
„Czyżby całe życie było takie? Czyż i ja będę żył tak jak ci ludzie? Czy nie 
znajdę, nie zobaczę nic piękniejszego?"
—  Zły się robisz, Maksimyczu — mówił Żychariew przyglądając mi się uważnie.
Sitanow pytał mnie często:
—  Co się z tobą dzieje? Nie umiałem odpowiedzieć.
Życie z brutalnym uporem ścierało z mojej duszy najcenniejsze, przez nie same 
wypisane znaki, podstępnie zastępując je jakimś bezwartościowym śmieciem — z 
gniewem i wytrwale sprzeciwiałem się jego przemocy. Płynąłem tą. samą rzeką co 
wszyscy, ale dla mnie woda była chłodniejsza i nie utrzymywała mnie na 
powierzchni tak łatwo jak innych; niekiedy miałem uczucie, że pogrążam się w 
jakąś głębinę.
W pracowni byli dla mnie coraz lepsi, nie krzyczeli jak na Pawła, nie pomiatali 
mną, nazywali Maksimy-czem, żeby podkreślić swój szacunek dla mnie. To było 
przyjemne; ale przykro mi było, że tak dużo piją, że są tacy wstrętni po upiciu 
i że taki niezdrowy jest ich stosunek do kobiety — chociaż rozumiałem, że wódka 
i kobieta to jedyne rozrywki w ich życiu.
Często przypominałem sobie ze smutkiem, że nawet mądra, dzielna Natalia 
Kozłowska też nazywała kobietę — rozrywką.
Ale jak w takim razie miałaby się rzecz z babcią? I z Królową Margot?
Królową Margot wspominałem z uczuciem graniczącym z bojaźnią; była taka obca 
wszystkiemu, jak gdybym ją widział tylko we śnie.
Zbyt wiele myśli zacząłem poświęcać kobietom i już zastanawiałem się nad 
pytaniem: czyby tak nie pójść
m -
w najbliższe święto tam, dokąd chodzą wszyscy? Nie było to fizyczne pragnienie — 
byłem zdrów, miałem wstręt do uciech tego rodzaju, ale niekiedy wprost do 
szaleństwa chciało mi się objąć kogoś łagodnego, mądrego i szczerze, bez końca 
mówić jak matce o swoich rozterkach duchowych.
Zazdrościłem Pawłowi, kiedy nocami opowiadał mi o swoim romansie z pokojówką z 
domu naprzeciwko:
—  To, bracie, dziwna rzecz: miesiąc temu śniegiem w nią rzucałem, nie podobała 
mi się, a teraz — siedzę na ławeczce, przytulę się do niej... Nikt mi nie jest 
droższy od niej!
i— O czym rozmawiacie?
—  O wszystkim, rozumie się. Ona mówi mi o sobie, a ja__też o sobie. No i 
całujemy się... Ale ona jest uczciwa. I aż strach, bracie, jaka ładna... Ale 
kurzysz niczym stary sołdat!
Paliłem dużo; tytoń mnie oszałamiał i przytępiał niespokojne myśli, trwożne 
uczucia. Wódka, na szczęście, budziła we mnie wstręt zarówno zapachem jak i 
smakiem; Paweł pił chętnie, a kiedy sobie podpił, płakał żałośnie:
__ Do domu, chcę do domu! Puście mnie do domu...
Był, jak sobie przypominam, sierotą; matka i ojciec dawno już mu umarli, braci 
ani sióstr nie miał, od ósmego roku życia mieszkał u obcych.
W takim nastroju trwożnego niezadowolenia, które podsycał jeszcze zew wiosny, 
postanowiłem znów iść na statek, dostać się do Astrachania i uciec do Persji.
Nie pamiętam, dlaczego właśnie do Persji; może dlatego tylko, że podobali mi się 
bardzo perscy kupcy na jarmarku w Niżnim Nowgorodzie. Siedzą takie kamienne 
bożki wystawiając na słońce farbowane brody i spo-
- 582 -
kojnie   palą   nargile,   a   oczy mają  wielkie,  ciemne, wszechwidzące.
Uciekłbym gdzieś z pewnością, ale w niedzielę wielkanocną, kiedy część majstrów 
rozjechała się na wieś do domów, a pozostali oddawali się pijaństwu, spotkałem, 
przechadzając się w słoneczny dzień po polu nad Oką, mojego dawnego sz,efa, 
krewniaka babci, Wasilija Sjergiejewa.
Szedł w lekkim, szarym palcie, z rękami w kieszeniach spodni i z papierosem w 
zębach, zsunął kapelusz na tył głowy; jego przyjemna twarz uśmiechała się do 
rrmie przyjaźnie. Miał urzekający wygląd człowieka wolnego, wesołego. Oprócz nas 
dwóch w polu nie było nikogo.
—  A, Pieszkow! Chrystus zmartwychwstał!J Pocałowaliśmy się; spytał, jak mi się 
wiedzie, a ja
odpowiedziałem mu otwarcie, że sprzykrzyła mi się pracownia, miasto i w ogóle 
wszystko i że postanowiłem pojechać do Persji.
—  Wybij to sobie z głowy! — powiedział poważnie. — Po kiego diabła ci Persja? 
Ja to, bracie, znam! W twoim wieku i mnie brała chętka zwiać do wszystkich 
diabłów!...
Podobało mi się, że tak siarczyście sadzi diabłami; pulsowało w nim coś dobrego, 
wiosennego, był cały jakby na bakier.
—  Palisz? — spytał podając mi srebrną papierośnicę z grubymi papierosami.
No, tym to już podbił mnie ostatecznie!
—  Wiesz co, Pieszkow, chodź z powrotem do mnie — zaproponował mi. — Ja, bracie, 
w tym roku podjąłem
1 W niedzielę wielkanocną prawosławni wymieniają pozdrowienia: „Chrystus 
zmartwychwstał!", i na znak pojednania całują się trzykrotnie.
88 — Gorki II                             _ 593 _
się robót budowlanych na rynku jarmarcznym, na jakieś czterdzieści tysięcy — 
rozumiesz? Zrobię cię czymś w rodzaju dziesiętnika przy budowie. Będziesz 
przyjmował materiał, doglądał, żeby wszystko było dostawione w porę i żeby 
robotnicy nie kradli — zgoda? Zasługi — pięć rubelków na miesiąc i piątaka na 
obiadu Baby nie będą miały nic do gadania. Rano wychodzisz — wieczorem wracasz, 
bab' — jakby nie było! Ale nie mów im. że się spotkaliśmy, tylko po prostu 
przyjdź w przewodnią niedzielę — i szlus!
Rozstaliśmy się jak przyjaciele; na pożegnanie Sjer-giejew uścisnął mi rękę, a 
nawet odchodząc, jeszcze z daleka zamachał mi przyjaźnie kapeluszem.
Kiedy powiedziałem w pracowni, że odchodzę — wzbudziło to najpierw pochlebny dla 
mnie żal u większości; szczególnie przejął się tym Paweł.
—  Pomyśl tylko — mówił z wyrzutem — jakże ty będziesz żył wśród tego chłopstwa, 
po tym gdyś żyl z nami? Cieśle, malarze... Ech, ty! To się nazywa — z diakona 
zejść na zakrystiana.
Żychariew mruknął:                      ,                 ;
—  Ryba szuka — gdzie głębiej, a zuch chłopak — gdzie gorzej...
Pożegnanie, które mi urządziła pracownia, było smutne i nudne.
—  Trzeba, rozumie się, popróbować tego i owego —? mówił Żychariew, żółty po 
pijatyce. — Ale lepiej od razu zahaczyć się o coś stałego.
—  I już na całe życie — cicho dodał Łarionycz. Czułem jednak, że silą się na 
rozmowę, że mówią jak
gdyby z obowiązku. Nić łącząca mnie z nimi jakoś nagle przerwała się. Na wyżce 
przewalał się pijany Gogolew i chrypiał:
594 -
—  Jak z-zechcę, wszyscy pójdą na katorgę! Znam ja tajemnicę! Kto tu w Boga 
wierzy? Aha-a!
Jak zwykle, tuliły się do ścian niedokończone ikony bez twarzy, do sufitów 
przylgnęły szklane kule. Dawno już nie pracowano przy świetle lamp, kule nie 
były w użyciu, pokryła je szara warstwa sadzy i kurzu. Wszystko tak mocno wbiło 
mi się w pamięć, że kiedy przymknę oczy, widzę w mroku całą suterenę, te 
wszystkie stoły, słoiczki z farbami na parapetach okien, pęczki pędzli w 
podstawkach, ikony, szaflik z pomyjami w kącie pod miedzianą umywalnią, podobną 
do hełmu strażackiego, i nogę Gogolewa zwieszającą się z wyżki, gołą, siną jak 
noga topielca.
Chciało mi się jak najprędzej odejść, ale na Rusi lubi się przewlekać smutne 
chwile; kiedy się ludzie żegnają, to jakby odmawiali modlitwy za umarłych.
Żychariew ściągnął brwi i powiedział:
—  A tej książki, tego Demona, nie mogę ci oddać... Chcesz za nią dwudziestaka?
Książka była moją własnością — podarował mi ją stary naczelnik straży pożarnej — 
ale żal mi było rozstawać się z Lermontowem. Kiedy jednak, trochę urażony, 
odmówiłem przyjęcia pieniędzy, Żychariew spokojnie wsunął monetę do sakiewki i 
oznajmił mi stanowczo:
—  Jak chcesz, ale książki ci nie oddam! To książka nie dla ciebie. To jest taka 
książka, że przez nią w grzech nawet popaść można...
—  Przecież ją sprzedają w sklepie, sam widziałem! Ale Żychariew powiedział ze 
szczególnym naciskiem:
—  To cóż z tego? W sklepach sprzedają także pistolety.
!No i nie oddał mi Lermontowa.
Kiedy szedłem na górę pożegnać się z właścicielką
- 595 -
pracowni, spotkałem się w sieni z jej siostrzenicą. Spytała mnie:
—  Mówią, że odchodzisz?
—  Odchodzę.
—  Jakbyś nie odszedł, to by cię i tak wygnali — Oznajmiła mi niezbyt uprzejmie, 
ale całkiem szczerze.
A pijaniusieńka starowina powiedziała:
—  Żegnaj! Niech cię Bóg ma w swojej opiece... Niedobry z ciebie chłopak, 
zuchwały. Chociaż nie zrobiłeś mi nic złego, ale wszyscy mówią, żeś niedobry!
I nagle zapłakała mówiąc przez łzy:
*— Jakby żył nieboszczyk mężuś mój słodki, serdeń-ko moje, wytargałby cię za 
czuprynę, nie pożałował kuksańców, ale by cię zostawił, nie wypędził! A tak —, 
wszystko inny obrót wzięło. Niewiele brakowało, żeby ci powiedzieli — wynoś się, 
precz! Och, i gdzie ty się, chłopcze, podziejesz, gdzie znajdziesz oparcie?
XVI
Jadę z Sjergiejewem łodzią ulicami dzielnicy targowej, pośród murowanych sklepów, 
zalanych wylewem wiosennym do wysokości pierwszego piętra. Ja wiosłuję, on 
siedzi przy rufie i nieumiejętnie kieruje zapuszczając głęboko do wody sterowe 
wiosło: łódź kluczy niezdarnie, skręcając z ulicy na ulicę, po mętnej, cicho 
zadumanej wodzie.
—  Ech, woda wysoko stoi, niech ją diabli! Zahamuje to roboty — zrzędzi 
Sjergiejew paląc cygaro, którego dym pachnie spalonym suknem.
—  Wolniej! — krzyczy, przerażony. — Na latarnię wjeżdżamy!
Uporał się z łodzią i pomstuje:
—  A jaką to łódkę dali, podlece!...
- 596 -
Pokazuje mi miejsca, gdzie po opadnięciu wody zaczną się roboty związane z 
remontem sklepów. Gładko wygolony aż do siności, z podstrzyżonymi wąsami i 
cygarem w ustach, nie wygląda na przedsiębiorcę budowlanego. Ma na sobie 
skórzaną kurtkę, wysokie buty do kolan, myśliwską torbę przewieszoną przez ramię; 
u jego nóg sterczy kosztowna dubeltówka Lebela. Szef co rusz poprawia nerwowo 
skórzaną czapkę, to ją nasunie na oczy, wydmie wargi i rozgląda się dokoła 
zakłopotany, to zsunie czapkę na tył głowy, młodnieje i uśmiecha się pod wąsem 
myśląc o czymś przyjemnym... Nie chce się wierzyć, że Wasilij Sjergiejew ma na 
głowie tyle roboty, że martwi go powolne opadanie wód; kołysze się w nim fala 
jakichś z pewnością niecodziennych myśli.
A mnie opanowało uczucie cichego zdumienia; tak dziwnie wygląda to martwe miasto, 
te proste szeregi budynków z zamkniętymi oknami — miasto całkowicie zalane wodą, 
jak gdyby przepływające obok naszej łódki.
Niebo jest szare. Słońce zaszyło się w chmurach, tylko z rzadka, jak w zimie, 
prześwituje przez ich gęstwę niby wielka, srebrna plama.
Woda jest także szara i zimna. Jej ruch jest niedostrzegalny, zdaje się, że 
zastygła, zasnęła razem z opustoszałymi domami i rzędami sklepów pomalowanych na 
brudnożółty kolor. Kiedy przez chmury przeziera białawe słońce, wszystko dokoła 
rozjaśnia się nieco, woda odbija szarą tkaninę nieba — nasza łódź wisi w 
powietrzu między dwoma niebiosami; murowane budynki także się unoszą i ledwo 
dostrzegalnie płyną ku Wołdze. Oce. Dokoła łódki chyboczą się rozbite beczki, 
skrzynki, koszyki, szczapy drzewa, słoma; czasem — jak martwa żmija — przepłynie 
żerdź lub belka.
- 598 -
Tu i ówdzie otwarte są okna, na dachach podcieni kramów suszy się bielizna, 
sterczą filcowe buty; jakaś kobieta patrzy przez okno na szarą wodę; do szczytu 
żelaznej kolumienki podcieni przycumowana jest łódka; jej czerwone burty 
odbijają się w wodzie, odbicie jest tłuste, mięsiste.
Kiwając głową na te przejawy życia Sjergiejew objaśnia mi:
— Tutaj mieszka stróż jarmarczny. Wylezie oknem na dach, siądzie do łódki i 
jeździ, sprawdza, czy nie ma gdzie złodziei. A jak ich nie ma — sam kradnie...
Mówi leniwie, spokojnie, myśląc o czymś innym. Dokoła cicho, pusto i 
niesamowicie jak we śnie. Wołga i Oka tworzą jedno olbrzymie jezioro; w dali, na 
kudłatej górze, widnieje pstre miasto, całe w ogrodach; choć są jeszcze ciemne, 
ale pączki drzew już napęczniały — ogrody otulają domy i cerkwie zielonkawą, 
ciepłą szubą. Nad wodą ściele się głuchy dźwięk wielkanocnych dzwonów, słychać 
jak huczy miasto, a tu — jak na zapomnianym cmentarzu.
Nasza łódka przewija się między dwoma rzędami czarnych drzew, jedziemy ulicą 
Główną w kierunku Starej Katedry. Cygaro denerwuje Sjergiejewa przesłaniając mu 
oczy gryzącym dymem, łódka co rusz uderza to dziobem, to burtą o pnie drzew — a 
on, rozdrażniony, wydziwia:
—  Co za podła łódka!
—  Nie sterujcie nią.
i— A jakże to? — mamrocze. — Gdy w łódce jest dwóch, to zawsze jeden wiosłuje, 
drugi steruje. O — popatrz, Chińskie Kramy...
Od dawna znam rynek na wylot; znam również te śmieszne kramy z dziwacznymi 
dachami; na rogach dachów siedzą gipsowe figurki Chińczyków ze skrzyżo-
- 599 -
warnymi nogami. Niegdyś i ja, i moi koledzy rzucaliśmy w nie kamieniami i 
niektóre z postaci mają odtrącone właśnie przeze mnie głowy, ręce. Ale nie 
jestem już z tego dumny...
—  Bzdura — mówi Sjergiejew wskazując na kramy,
—  Gdybym ja to budował...
Gwiżdże zsuwając czapkę na tył głowy.
A mnie, nie wiem dlaczego, wydaje się, że i on pobudowałby to kamienne miasto 
równie nudno, w tej samej głębokiej kotlinie, zalewanej rokrocznie wodami obu 
rzek. I Chińskie Kramy też by na pewno wymyślił...
Odrzuciwszy cygaro za burtę, splunął w ślad za nim na znak odrazy i mówi:
—  Nudno, Pieszkow! Nudno! Wykształconych   ludzi
—  brak, nie ma z kim pogadać. Przyjdzie człowiekowi chętka pochwalić się — a 
nie ma przed kim. Nie ma ludzi! Sami cieśle, murarze, chłopi, złodziejaszki...
Patrzy na prawo, na biały meczet na wzgórzu, pięknie wyłaniający, się z wody, i 
ciągnie dalej, jak gdyby wydobywał wspomnienia z niepamięci:
—  Zacząłem pić piwo, palę cygara, żyję jak Niemiec. Niemcy, bracie, to ludzie z 
głową... T-takie zwierzaki--kwoki! Piwo pić! —. przyjemna rzecz, ale do cygar 
nie przywykłem jeszcze! Wypalę — żona gdera: pachnie czymś od ciebie jak od 
rymarza. Tak, bracie, żyjemy, łamiemy sobie głowy, jak zrobić to czy owo... Na? 
masz, steruj sam...
Odłożywszy wiosło za burtę, bierze dubeltówkę i strzela do Chińczyka na dachu. 
Chińczyk nie poniósł szwanku, śrut obsypał dach i ścianę, w powietrze uniosły 
się obłoczki kurzu.
—  Nie trafiłem — przyznaje się strzelec bez żalu i znów wkłada nabój  do 
strzelby.
—  Jakże tam — od  dziewczynek już nie stronisz?
- 600 -
Wciąż jeszcze pościsz? A ja już w trzynastym roku się
zakochałem...
Opowiada — jak sen — historię swojej pierwszej miłości do pokojówki architekta, 
u którego był uczniem. Cicho szemrze szara woda opłukując węgły budynków, za 
katedrą matowo połyskuje pustynia wodna, tu i ówdzie strzelają z niej w górę 
czarne pręty wikliny.
W pracowni malarskiej świętych obrazów często śpiewano pieśń seminarzystów:
Morze błękitne, Morze wzburzone...
Śmiertelna nuda — to zapewne to błękitne morze.,.
—  Nie sypiałem po nocach — mówi Sjergiejew. — Nieraz wstaję z łóżka, stoję 
przed jej drzwiami i drżę jak psiak — dom był zimny! Nocą przychodził do niej 
gospodarz, mógł się na mnie natknąć, a ja — nie to, żebym się bał, tylko...
Mówi w zamyśleniu, jak gdyby oglądał stare, zniszczone ubranie — czy można je 
włożyć jeszcze raz czy nie?
—  Zauważyła mnie, zlitowała się, otworzyła drzwi i woła: Chodź, głuptasie...
Słyszałem wiele takich opowiadań, sprzykrzyły mi się, chociaż brzmiała w nich 
przyjemna nuta. O swojej „pierwszej miłości" ludzie prawie zawsze mówili bez 
przechwałki, bez brudu, a często tak tkliwie i smutno, że rozumiałem — było to 
coś najpiękniejszego w ich życiu. Dla wielu — bodaj to jedno tylko było dobre.
Śmiejąc się i kiwając głową Sjergiejew pokrzykuje ze zdziwieniem.
—  A żonie człowiek nie powie o tym ani mru-mrui No a cóż w tym złego? A jednak 
nic się nie powie! Dziwna rzecz...
Opowiada nie mnie, tylko samemu sobie. Gdyby o©
- 601 -
milczał, ja bym mówił. W tej ciszy i pustce trzeba koniecznie mówić, śpiewać, 
grać na harmonii, w przeciwnym razie zaśnie się na wieki głębokim snem wśród 
martwego miasta, zatopionego w szarej, zimnej wodzie.
—  Najważniejsze — nie żeń się wcześnie! — poucza mnie. — Ożenek to, bracie, 
niebywale ważna sprawa! Żyć może człowiek, gdzde chce i jak chce — jego wola! 
Żyj sobie w Persji — jak mahometanin, w Moskwie — jak horodniczy, bieduj, 
kradnij — wszystko da się poprawić! Ale żona, bracie, jak pogoda, jej nie 
poprawisz... nie! To nie but, bracie, że go zdejmiesz i rzucisz...
Twarz mu się zmieniła, patrzył na szarą wodę ściągnąwszy nieco brwi, pocierał 
palcem garbaty nos i mruczał:
—  Ta-ak, bracie... Patrz na oba oczy! Dajmy na to — człowiek gnie się na 
wszystkie strony, ale przecież wciąż się wyprostowuje... A jednak — na każdego 
są zastawione jakieś sidła...
Wjeżdżamy w zarośla Mieszczerskiego Jeziora, którego wody złączyły się z Wołgą.
—  Wiosłuj wolniej — szepcze mierząc strzelbą w stronę krzewów.
Ustrzeliwszy kilka chudych kulików komenderuje:
—  Jedziemy do Kunawina! Zostanę tam do wieczora, a ty powiesz w domu, że 
zatrzymali mnie dostawcy budowlani...                                          !
Wysadzam go na jednej z uliczek osady, także zatopionej wylewem, i wracam przez 
jarmarczny rynek na Strzałkę; przy cumo wuję łódkę i siedząc w niej pa-irzę na 
połączone wody obu rzek, na miasto, statki, niebo.
Niebo jest całe w białych piórach obłoków jak wspaniałe skrzydło olbrzymiego 
ptaka. W błękitnych przepaściach   między   obłokami   ukazuje się złote   
słońce
- 602 -
i jednym spojrzeniem, rzuconym na ziemię, wszystko na niej zmienia. Wszystko 
dokoła zaczyna poruszać się rześko i pewnie; szybki prąd rzeki unosi lekko 
niezliczone ogniwa tratw, na tratwach stoją mocno brodaci chłopi, poruszają 
długimi wiosłami i pokrzykują to jeden na drugiego, to na spotkany statek. Mały 
stateczek ciągnie pod prąd pustą barkę; rzeka go znosi, wstrząsa nim, statek 
kręci dziobem jak sum i sapie z wysiłku, opierając się kołami o wodę, 
pośpiesznie biegnącą mu naprzeciw. Na barce siedzą ramię przy ramieniu czterej 
chłopi ze zwieszonymi za burtę nogami — jeden w czerwonej koszuli — i śpiewają. 
Nie słychać słów pieśni, ale znam tę melodię.
Wydaje mi się, że tu na żywej rzece wszystko jest mi ?????, wszystko jest mi 
bliskie, wszystko mogę zrozumieć. A miasto zatopione, leżące za mną — to zły sen, 
wymysł mojego gospodarza, równie niepojęty jak on sani.
Napatrzywszy się na wszystko do syta, wracam do domu i czuję, że jestem dorosłym 
człowiekiem, zdolnym do każdej pracy. Po drodze patrzę ze wzgórza, na którym 
stoi twierdza, na Wołgę. Z daleka, z góry, wydaje się, że ziemia jest olbrzymia 
i obiecuje dać wszystko, czego się zapragnie.
W domu mam książki. W mieszkaniu, które zajmowała Królowa Margot, mieszka teraz 
liczna rodzina: pięć panienek — co jedna to piękniejsza — i dwóch gimnazistów. 
Od nich właśnie dostaję książki. Chciwie czytam Turgieniewa i dziwię się, jakie 
u niego wszystko zrozumiałe, proste, przeźroczyste jak niekiedy powietrze 
jesienią. Jacy czyści są jego ludzie i jak piękne jest wszystko, o czym opowiada 
tak tkliwie.
Czytam Bursą Pomiałowskiego   i   także jestem zdumiony. Jakde to dziwnie 
podobne do życia w pracowni
- 603 -
ikon; jak dobrze jest mi znana' rozpaczliwa nuda przeradzająca się w okrutną 
swawolę.
Przyjemnie było czytać rosyjskie książki; odczuwało się w nich zawsze coś 
znajomego i smutnego, jak gdyby wśród stronic zamarł tajemnie dźwięk dzwonu 
wielkopostnego — wystarczy otworzyć książkę, a już podzwa-nia cichutko.
Martwe dusze przeczytałem bez zapału, Wspomnienia z martwego domu — również. 
Martwe dusze, Martwy dom, Śmierć, Trzy śmierci, Żywa mumia — ta jedno-stajność 
tytułów zastanawiała mimo woli, budząc wrogość do takich książek. Symbol czasu, 
Krok za krokiem, Co robić? Kronika wsi Smurino l — także mi się nie podobały jak 
i inne książki w tym rodzaju.
Za to podobali mi się bardzo: Dickens i Walter Scott; pisarzy tych czytałem z 
największą rozkoszą, tę samą książkę po dwa, trzy razy. Książki Walter Scotta 
przypominały mi świąteczne nabożeństwo w bogatej cerkwi — jest nieco przydługie 
i nudne, ale zawsze uroczyste. Dickens pozostał dla mnie pisarzem, przed którym 
skłaniam z szacunkiem głowę — owładnął on w zdumiewający sposób najtrudniejszą 
sztuką, sztuką miłości do ludzi.
Wieczorami zbierała się na ganku przed domem spora kompania: bracia K., ich 
siostry, podlotki, Wiacze-
iMartwe dusze — utwór Gogola (1809—1852). Wspomnienia z martwego domu — 
Dostojewskie-go (1821—1881). Trzy śmierci — L. Tołstoja. Co robić? — 
Czernyszewskiego (1828—1889). Symbol czasu — Mordow-cewa (1831—1905). Krok za 
krokiem — Omulewskiego. Kronika wsi Smurino — Zasodimskiego (1843—1912) Żywa 
mumia — Turgieniewa. W późniejszym okresie Gorki zmienił całkowicie swój 
stosunek do utworów: Martwe dusze i Co robić?, dzieł, które weszły do skarbnicy 
wielkiej literatury rosyjskiej.
- 604 -
sław Sjemaszko, gimnazista o zadartym nosie, i niekiedy — panna Pticyna, córka 
jakiegoś tam ważnego urzędnika. Rozmawiali o książkach, o wierszach — to było 
bliskie i zrozumiałe również i dla mnie; czytałem więcej niż oni wszyscy. 
Najczęściej jednak opowiadali sobie wzajemnie o gimnazjum i skarżyli się na 
nauczycieli. Słuchając ich opowiadań czułem, że mam więcej swobody niż moi 
koledzy, podziwiałem ich niebywałą cierpliwość, mimo wszystko jednak 
zazdrościłem im — oni się uczą!
Moi koledzy byli starsi ode mnie, ale wydawało mi się, że jestem od nich 
doroślejszy, dojrzalszy i bardziej doświadczony. Byłem tym nieco skrępowany; tak 
bym chciał nie odczuwać, że coś nas dzieli! Wracałem do domu późno wieczorem, 
brudny, zakurzony, pełen doznań innego rodzaju niż ich wrażenia, w gruncie 
rzeczy bardzo jednostajne. Chłopcy mówili wiele o panienkach, kochali się to w 
jednej, to w drugiej, próbowali układać wiersze i niejednokrotnie potrzebna im 
była moja pomoc, gdy chodziło o tę sprawę. Z ochotą ćwiczyłem się w pisaniu 
wierszy. Łatwo dobierałem rymy, ale nie wiem dlaczego, wiersze moje miały zawsze 
odcień humorystyczny; pannę Pticynę, do której najczęściej pisywano wiersze, 
porównywałem z reguły do jakiejś jarzyny, na przykład do cebuli.
Sjemaszko mówił mi:
— Co to za wiersze? To — szewskie gwoździe!
Nie chcąc w niczym ustępować kolegom, także zakochałem się w pannie Pticynie. 
Nie pamiętam, jak to się u mnie objawiało, ale skończyło się źle. Na zgniłej, 
zielonej wodzie Stawu Zwiezdma pływała deska; zaproponowałem panience, żeby się 
ze mną przejechała na niej po stawie. Zgodziła się. Przyciągnąłem deskę do 
brzegu i stanąłem na niej — mnie samego utrzymywała
- 605 -
znakomicie. Kiedy jednak wspaniale ubrana panna, cała w koronkach i wstążkach, z 
gracją stanęła na drugim końcu deski, a ja z dumą odbiłem się tyczką od brzegu, 
przeklęta deska zachybotała się pod nami i panienka chlupnęła do wody. Po 
rycersku rzuciłem się w ślad za nią i szybko wyniosłem ją na brzeg — przestrach 
i zielony szlam zniweczyły piękność damy mojego serca!
Wygrażając mi mokrą piąstką, krzyczała:
— Tyś mnie umyślnie utopił!
I nie wierząc w szczerość moich usprawiedliwień, zaczęła odtąd traktować mnie 
wrogo.
W ogóle życie w mieście było niezbyt zajmujące; stara gospodyni po dawnemu 
odnosiła się do mnie z niechęcią, młoda — patrzyła na mnie podejrzliwie; 
Wiktorek, jeszcze bardziej rudy, bo upstrzony piegami, fukał na wszystkich, 
chronicznie czymś obrażony.
Sjergiejew miał bardzo dużo robót kreślarskich; nie nadążali wykonywać ich we 
dwóch z bratem, wziął więc sobie do pomocy mojego ojczyma.
Pewnego razu powróciłem z pracy wcześnie, o piątej godzinie, i kiedy wszedłem do 
jadalni, zobaczyłem przy stole człowieka, o którego istnieniu już zapomniałem, 
pijącego herbatę z Sjergiejewem. Wyciągnął do mnie rękę:
—  Dzień dobry!
Zaniemówiłem na ten niespodziewany widok. W jednej chwili przeszłość wybuchła 
jak pożar, płomieniem objęła mi serce.
—  Aż się przestraszył! — krzyknął Sjergiejew. Ojczym patrzył na mnie z 
uśmiechem na straszliwie
wychudzonej twarzy; jego ciemne oczy stały się jeszcze większe, był jakiś 
poszarzały, zmięty. Wsunąłem rękę w jego cienkie, gorące palce.
- 606 -
—  No cóż, znów się spotkaliśmy — powiedział po-kasłując.
Odszedłem bez sił, jak gdyby mnie obito.
Ustalił się między nami jakiś niewyraźny stosunek, jakiś dystans; ojczym nazywał 
mnie Aleksym Maksi-myczem i mówił ze mną jak z równym sobie.
—  Jak pójdziecie do sklepu, to kupcie mi, proszę, ćwierć funta tytoniu Laferme, 
sto tutek Victorson i funt gotowanej kiełbasy...
Pieniądze, które mi dawał, były zawsze nieprzyjemnie nagrzane od jego gorącej 
dłoni. Było rzeczą jasną, że ma suchoty i jedną nogą jest już na tamtym świecie. 
Wiedział to i mówił spokojnym basem, gładząc ostrą, czarną bródkę.
—  Moja choroba jest prawdę nieuleczalna. Chociaż jeżeli się spożywa dużo mięsa, 
może nastąpić poprawa. Może i mnie zdrowie się polepszy.
Jadł nieprawdopodobnie dużo, jadł i palił papierosa za papierosem, wypuszczając 
je z ust tylko podczas jedzenia. Co dzień kupowałem mu kiełbasę, szynkę, 
sardynki, ale babka Matriona, jakby ciesząc się cudzym nieszczęściem, mówiła 
stanowczym głosem:
—  Śmierci zakąskami nie nakarmisz, nie oszukasz jej, nie!
Sjergiejewowie okazywali ojczymowi obrażającą troskliwość, doradzali mu 
natrętnie, by wypróbował to czy inne lekarstwo, ale za oczy wyśmiewali się z 
niego.
—  Szlachcic! Okruchy — powiada — trzeba częściej zmiatać ze stołów, muchy mnożą 
się od okruchów! — przedrzeźniała go młoda gospodyni, a starucha jej wtórowała:
—  A jakże, szlachcic! Surducina do cna wytarta, wyświecona, a on ją wciąż 
jeszcze szczotką skrobie. Wybrednie — żeby na nim ani pyłku nie było!
- 607 -
A Wasilij Sjergiejew pocieszał je rzeczowo:
—  Trochę cierpliwości, zwierzaki-kwoki, on już niedługo umrze!...
Ten bezmyślnie wrogi stosunek mieszczan do szlachcica sprawiał, że mimo woli 
ojczym wydawał mi się bliższy. Muchomor to trujący grzyb, ale przynajmniej 
piękny!
Dusząc się w środowisku tych ludzi, ojczym przypominał rybę, która przypadkiem 
dostała się do kurnika — niedorzeczne jest to porównanie, jak niedorzeczne było 
to całe życie.
Zacząłem odnajdywać w nim rysy Dobrej Sprawy — niezapomnianego dla mnie 
człowieka. Jego i Królową przyozdabiałem we wszystko najlepsze, co znalazłem w 
książkach, im oddawałem wszystko, co we mnie było najczystsze, wszystkie 
fantazje zrodzone z czytania. Ojczym był równie obcy i nielubiany jak Dobra 
Sprawa. W domu traktował wszystkich jednakowo, nigdy pierwszy nie zaczynał 
rozmowy, odpowiadał na pytania jakoś niezwykle grzecznie i zwięźle. Bardzo mi 
się podobało, jak uczył Sjergiejewa: stoi przy stole zgięty we dwoje i głucho 
postukując paznokciem po grubym papierze objaśnia spokojnie:
—  Tu trzeba koniecznie powiązać sklepienie zwornikiem. Zmniejszy się przez to 
siła ciśnienia na ściany; w przeciwnym razie sklepienie rozpierałoby ściany.
—  Racja, niech to diabli! — bełkotał Sjergiejew, a żona jego mówiła po odejściu 
ojczyma:
—  Dziwię się bardzo, że tak pozwalasz dawać sobie nauki!
Nie wiadomo dlaczego, drażniło ją mocno, gdy ojczym po kolacji czyścił zęby i 
płukał usta przeginając szyję z ostro wystającą grdyką.
—  Według mnie — mówiła kwaśno — dla pana, Eu-
- 608 -
geniuszu  Wasiliewiczu,  takie przeginanie głowy  jest szkodliwe.
Grzecznie się uśmiechając pytał:
—  Dlaczegóż to?
—  A... już tak...
Zaczynał czyścić kościaną pałeczką swoje sinawe paznokcie.
—  I cóż wy na to? Jeszcze paznokcie sobie czyści! — oburzała się młoda 
gospodyni. — Umiera, a przecież tam...
—  Ehe-he — wzdychał Sjergiejew. — Ile w was, zwierzaki-kwoki głupoty narosło...
—  Jak możesz tak mówić? — oburzała się gospodyni. A starucha nocami skarżyła 
się żarliwie przed Bogiem.
—  Panie Boże, wpakowali mi na kark tego zgnilca, a Wiktorek znów na uboczu...
Wiktorek zaczął naśladować sposób bycia Eugeniusza Wasiliewicza, jego powolny 
chód, pewne siebie ruchy pańskich rąk, jego sztukę zawiązywania krawata w jakiś 
szczególnie piękny sposób i umiejętność jedzenia bez mlaskania. Co rusz pytał go 
ordynarnie:
—  Maksimów, a jak jest po francusku — kolano?
—  Nazywam się Eugeniusz Wasiliewiicz — spokojnie strofował go ojczym.
—  No, dobrze, dobrze! A pierś?
Podczas kolacji Wiktorek komenderował matką:
—  Ma mer, donnę muazankor1 peklowanego mięsa.
—  Ach ty, Francuziku — rozczulała się starucha. Ojczym niewzruszenie, jak 
głuchoniemy, żuł mięso
nie patrząc na nikogo.
1 Zamiast: Ma merę, donnez-moi encore (fr) — niech mama da mi jeszcze.
39 - Gorki II
- 609 -
Pewnego razu starszy brat powiedział do młodszego:
—  Teraz, Wiktorze, kiedyś się już nauczył po francusku, powinieneś wziąć sobie 
kochankę...
To był jedyny wypadek, kiedy — jak sobie przypominam — ojczym uśmiechnął się bez 
słowa.
A gospodyni z oburzeniem rzuciła łyżkę na stół i krzyknęła na męża:
—  Jak ci nie wstyd mówić przy mnie takie obrzydliwości!
Niekiedy ojczym przychodził do mnie do kuchennej sieni; tam, pod schodami 
prowadzącymi na strych, sypiałem, a na schodach naprzeciw okna — czytałem 
książki.
—  Czytacie? — pytał wypuszczając dym; w piersiach mu świszczało, jakby z sykiem 
paliły się w nich głownie. — Co takiego?
Pokazywałem mu książkę.
—  Ach — mówił spojrzawszy na tytuł — zdaje sięr że to czytałem! Może papierosa?
Paliliśmy spoglądając przez okno na brudne podwórze. Ojczym mówił:
—  Wielka szkoda, że nie możecie się uczyć. Zdolności wam, zdaje się, nie brak...
—  Właśnie uczę się, czytam...
—  To mało, potrzebna jest szkoła, metoda... Miałem ochotę powiedzieć mu:
„Wyście, szanowny panie, i szkołę mieli, i metodę — a co z tego?"
Ale on, jak gdyby odgadując moje myśli, dodawał:
—  Kto ma charakter, tego szkoła dobrze wychowa. Posuwać życie naprzód mogą 
tylko ludzie bardzo wykształceni...
- Radził mi niejednokrotnie:
- 610 -
—  Lepiej odejdźcie stąd: nie widzę tu dla was żadnych możliwości ani korzyści.
—  Podobają mi się robotnicy...
—  A... co właściwie?
—  Ciekawie się z nimi pracuje.
—  Możliwe...
A kiedyś powiedział:
—  Jakie to łajdaki w gruncie rzeczy ci nasi gospodarze... Łajdaki!
To mi przypomniało, kiedy i jak wypowiedziała to słowo moja matka; mimo woli 
odsunąłem się od niego. Eugeniusz Wasiliewicz spytał z uśmiechem:
—  Jesteście innego zdania?
—  Nie.
—  No tak... Widzę to...
—  Wasilij Sjergiejew mimo wszystko podoba mi się...
—  Tak, owszem, to niezły chłopak... Ale śmieszny. Miałem ochotę rozmawiać z nim 
o książkach, lecz on
widocznie nie lubił książek i nieraz mi radził:
—  Nie ma się czym zachwycać: w książkach wszystko jest upiększone, 
zniekształcone w ten czy inny sposób. Większość piszących książki to ludzie w 
rodzaju naszego gospodarza — mali ludzie.
Podobne sądy wydawały mi się śmiałe, ojczym zjednywał mnie nimi. Pewnego razu 
spytał:
—  A czytaliście Gonczarowa?
—  Fregatą Pallada.1
—  Bardzo nudna ta Pallada. Ale w ogóle Gonczarow to najmędrszy pisarz w Rosji. 
Radzę wam przeczytać
1 Gonczarow Iwan (1812—1891) — znakomity pisarz rosyjski, realista, krytyk, 
autor słynnej powieści Oblomow. Fregata Pallada to opowieść, w której Gonczarow 
opisuje swoją podróż dookoła świata.
38*
- 611 -
jego powieść Obłomow. To najprawdziwsza i najśmielsza jego książka. I w ogóle 
najlepsza książka w literaturze rosyjskiej... O Dickensie mówił:
—  To bzdury, zapewniam was. A właśnie w dodatkach do gazety „Nowoje Wramia" 
drukuje się bardzo zajmującą rzecz: Kuszenie świętego Antoniegol — przeczytajcie 
to sobie! Lubicie zdaje się cerkiew i te 4wszystkie   historie- cerkiewne.   
Kuszenie   przeczytacie
z pożytkiem...
Sam przyniósł mi paczkę dodatków. Przeczytałem mądrą powieść Flauberta; 
przypominała mi niezliczone żywoty świętych, coś niecoś z historii, które 
opowiadał uczony starowierca, ale nie wywarła na mnie głębszego wrażenia. 
Znacznie bardziej podobały mi się zamieszczone w tychże dodatkach Memuary Upilia 
Fajmali, pogromcy zwierząt.
Kiedy przyznałem się do tego przed ojczymem, powiedział spokojnie:
—  A więc jeszcze za wcześnie dla was na czytanie takich rzeczy! Ale nie 
zapominajcie o tej książce...
Niekiedy siedział ze mną długo, nie mówiąc ani słowa, pokasływał tylko i 
bezustannie wypuszczał kłęby dymu. Jego piękne oczy płonęły chorobliwie. 
Patrzyłem na niego w milczeniu i zapominałem, że ten człowiek, który umiera z 
taką godnością, tak prosto, bez skarg, był kiedyś bliski mojej matce i poniżał 
ją. Wiedziałem, że mieszka z jakąś szwaczką, i myślałem o niej ze zdumieniem i 
litością, jak ona może bez odrazy obejmować te długie kości, całować te usta, z 
których tak przykro czuć zgnilizną?
1 Kuszenie  świętego   Antoniego — powieść znakomitego pisarza francuskiego G. 
Flauberta (1821—1880).
612 -
Podobnie jak nieraz Dobra Sprawa, ojczym nieoczekiwanie wypowiadał głośno jakąś 
swoją osobliwą myśl:
—  Lubię charty, są głupie, ale je lubię. Są bardzo piękne. Piękne kobiety 
często bywają głupie...
Nie bez uczucia dumy myślałem: „Gdybyś znał Królową Margot!"
—  Twarze wszystkich ludzi, którzy długo mieszkają pod jednym dachem, stają się 
do siebie podobne — powiedział kiedyś.
Zapisałem to w swoim zeszycie.
Oczekiwałem tych wypowiedzi jak zbawienia; przyjemnie było słuchać 
niecodziennego zestawienia słów w środowisku, gdzie wszyscy mówili bezbarwnym 
językiem, skostniałym w wytartych, szablonowych formach.
Ojczym nigdy nie mówił ze mną o matce, nawet, zdaje się, nie wspominał nigdy jej 
imienia; to mi się podobało" budząc we mnie uczucie pewnego szacunku dla niego.
Pewnego razu spytałem go o Boga, nie pamiętam dokładnie co; spojrzał na mnie i 
powiedział z zupełnym spokojem:
—  Nie wiem. Nie wierzę w Boga.
Przypomniał mi się Sitanow i opowiedziałem mu o nim, a ojczym, z uwagą 
wysłuchawszy moich słów — rzekł równie spokojnie jak przedtem:
—  On rozważa, a ten kto rozważa, w coś tam bądź co "bądź wierzy... A ja po 
prostu nde wierzę!
—  A czy to można?
—  Dlaczegoby nie można? Widzicie przecież — ja nie wierzę...
Widziałem wyraźnie, że ojczym umiera. Może nawet nie było mi go żal, ale po raz 
pierwszy poczułem silne
- 613 -
i zrozumiałe zainteresowanie bliźnim, który umiera, zainteresowanie tajemnicą 
śmierci.
Siedzi oto człowiek dotykając mnie kolanem, ciepły, myślący: śmiało klasyfikuje 
ludzi w zależności od tego, jak jest do nich ustosunkowany; mówi o wszystkim tak 
jak ten, co ma władzę sądzić i rozstrzygać; jest w nim coś, co jest niezbędne, 
lub raczej coś, co uwydatnia rzeczy dla mnie zbędne. Jest to istota w sposób 
niepojęty skomplikowana, siedlisko bezustannego huraganu myśli. Bez względu na 
to, jaki jest mój stosunek do niego, on zawsze jest częścią mojej istoty; żyje 
gdzieś we mnie, myślę o nim i cień jego duszy pada na moją duszę. Jutro zniknie 
całkowicie, ze wszystkim, co się kryje w jego umyśle, sercu, ze wszystkim, co — 
jak mi się zdaje — umiem wyczytać w jego pięknych oczach. Gdy przestanie istnieć, 
zerwie się jedna z żywych nici łączących mnie ze swatem, zostanie tylko 
wspomnienie, ale będzie ono całkowicie zamknięte, na zawsze zastygłe, niezmienne. 
A to, co żyje, co się zmienia — odejdzie...
To są myśli, ale za nimi leży to, co się nie da wyrazić w słowach, to, co je 
rodzi i żywi, co władczo nakazuje obserwować zjawiska życia, co od każdego z 
nich żąda odpowiedzi — dlaczego?
—  Wiecie, zdaje się, że niedługo będę się musiał położyć — powiedział ojczym w 
jakiś dżdżysty dzień. — Taka głupia słabość! I nic mi się nie chce...
Następnego dnia przy kolacji nadzwyczaj skrupulatnie zmiatał okruchy chleba ze 
stołu i z kolan, opędzał się od czegoś niewidzialnego, a starucha, patrząc na 
niego spode łba, mówiła szeptem do synowej:
—  Patrz, jak to się oskubuje, jak się czyści... Przez dwa dni nie przychodził 
do pracy, a potem stara gospodyni podała mi dużą, białą kopertę mówiąc:
—  Na, masz, już wczoraj jakaś kobiecina przyniosła
- 614 -
to w południe, ale zapomniałam oddać. Niczego sobie kobiecina, ale czym jest dla 
ciebie — tego już nie wiem!
W kopercie, na kartce papieru z nagłówkiem szpitala, było napisane dużymi 
literami:
„Jeśli będziecie mieli trochę wolnego czasu, przyjdźcie mnie odwiedzić. Jestem w 
Martynowskim. E. M."
Nazajutrz rano siedziałem w sali szpitalnej na łóżku ojczyma. Był dłuższy niż 
łóżko i jego nogi w czarnych, opadających skarpetkach wystawały przez pręty. 
Piękne oczy, błądzące nieprzytomnie po żółtych ścianach, zatrzymywały się na 
mojej twarzy i na małych rączkach dziewczyny siedzącej na stołeczku u wezgłowia. 
Położyła ręce na poduszce, a ojczym ocierał się o nie policzkiem, rozchyliwszy 
usta. Dziewczyna była pulchniutka, ubrana w ciemną, skromną sukienkę. Po jej 
owalnej twarzy powoli spływały łzy; mokre, błękitne oczy patrzyły uporczywie na 
twarz ojczyma, na wystające -kości, na jego duży, dziwnie zaostrzony nos i 
ciemne usta.
—  Trzeba by sprowadzić popa -— szepnęła — ale on nie pozwala... Już nic nie 
rozumie...
I zdjąwszy ręce z poduszki przycisnęła je do piersi, jak gdyby się modliła.
Na chwilę ojczym odzyskał przytomność, popatrzył na sufit, zasępił się poważnie, 
jakby coś sobie przypomniał, potem wyciągnął do mnie chudą rękę.
—  To wy! Dziękuję. Widzicie... czuję się bardzo głupio...        ,                                           
-'
Zmęczyło go to, zamknął oczy; pogłaskałem jego długie, chłodne palce o sinych 
paznokciach. Dziewczyna poprosiła cicho:
—  Eugeniuszu Wasiliewiczu, zgódźcie się, proszę!
?— A właśnie, poznajcie się — powiedział wskazując na nią oczami. — To miły 
człowiek...
- 615 -
Zamilkł otwierając usta coraz szerzej i nagle krzyknął ochryple jak kruk; potem 
zaczął miotać się po łóżku zrzucając kołdrę i jakby szukając czegoś dokoła 
siebie obnażonymi rękami. Dziewczyna też krzyknęła, także wsunęła głowę w zmiętą 
poduszkę.
Umierał niedługo. Kiedy umarł, twarz mu się zaraz wypogodziła.
Wyszedłem ze szpitala pod rękę z dziewczyną. Chwiała się na nogach jak chora i 
płakała. W rękach miała zmiętą w kłębuszek chusteczkę; kolejno przykładając ją 
do oczu, zwijała ją coraz ciaśniej i patrzyła na nią tak, jak gdyby to było coś 
najcenniejszego, jedyna rzecz, która jej została.
Nagle zatrzymała się tuląc się do mnie i powiedziała z wyrzutem:
—  Nawet do zimy nie dożył... Ach, mój Boże, mój Boże, co to się stało...
Potem wyciągnęła do mnie rękę mokrą od łez.
—  Do widzenia. Bardzo was chwalił. Pogrzeb — jutro.
—  Odprowadzić was do domu? Obejrzała się dokoła.
—  Po co? Teraz przecież dzień, nie noc.
Zza węgła uliczki popatrzyłem na nią: szła powolutku — jak człowiek, który nie 
ma się do czego śpieszyć.
Był sierpień, z drzew już opadały liście.
Nie miałem czasu, aby odprowadzić ciało ojczyma na cmentarz, i już nigdy nie 
zobaczyłem tej dziewczyny...
XVII
Co rano o szóstej godzinie szedłem na budowę, na ry^ nek. Tam czekali na mnie 
ciekawi ludzie. Siwiuteńki cieśla Osip,  podobny  do świętego Mikołaja,  zręczny
- 616 -
w robocie i cięty w słowach; garbaty blacharz Jefi-muszka, zamyślony, bogobojny 
murarz Piotr, również podobny do świętego; sztukator Grzegorz Szyszlin, błę-
kitnooki, dorodny mężczyzna, z jasnoblond brodą, promieniejący cichą dobrocią.
Znałem tych ludzi z czasów mojego drugiego pobytu u kreślarza. Co niedziela 
zazwyczaj zjawiali się w kuchni, stateczni, uroczyści, i mile rozmawiali 
używając nowych dla mnie, smakowitych słów. Wydawało mi siię, że ci wszyscy 
solidni chłopi są z gruntu dobrzy. Każdy z nich był na swój sposób interesujący, 
wszyscy wyróżniali się korzystnie od złych, złodziejskich, pijackich typów 
mieszczan z osady Kunawino.
Najbardziej ze wszystkich podobał md się wtedy sztukator Szyszlin, prosiłem 
nawet, żeby mnie przyjął do swojego artelu, ale on, gładząc złocistą brew białym 
palcem, odmówił mi delikatnie:
—  Za wcześnie na ciebie, nasza robota niełatwa. Poczekaj rok, dwa.
Potem potrząsnął głową i spytał:
—  A cóż to, źle ci się żyje? No, trudno, pocierp.. Zbierz się w sobie mocniej, 
to przetrzymasz!...
Nie wiem, co mi dała ta dobra rada, ale zapamiętałem ją z wdzięcznością.
Teraz także przychodzili do mojego gospodarza co niedzielę rano, siadali na 
ławkach dokoła kuchennego stołu i czekając na jego przyjście wiedli ciekawe 
rozmowy. Witał się z nimi głośno i wesoło, ściskając krzepkie ręce, i siadał na 
honorowym miejscu. Pojawiały się liczydła, paczka pieniędzy, chłopi rozkładali 
na stole swoje obliczenia, zmięte zeszyciki z zapiskami i zaczynał się 
obrachunek tygodniówki.
Gawędząc i żartując Sjergiejew starał się ich oszu-
- 617 -
kać, oni zaś — jego; niekiedy kłócili się zawzięcie,- częściej jednak przyjaźnie 
się śmiali.
—  Ach, serdeńko, szachrajem się urodziłeś! — mówili chłopi.
Zakłopotany, odpowiadał z uśmiechem:
—  No i wy, zwierzaki-kwoki, też umiecie niezgorzej szachrować!
—  A jakżeby bez tego, przyjacielu? — przyznał się Jefimuszka, a poważny Piotr 
mówił:
—  Z tego człek żyje, co ukradnie, a co zarobi — Bogu i carowi oddać musi...
—  Ano, to i mnie bierze chętka-was oszwabić — śmiał się Sjergiejew.
Podpowiadali mu dobrodusznie:
—  Wyprowadzić nas w pole, tak?
—  Okpić?
Przyciskając do piersi wspaniałą brodę Grzegorz Szy-szlin prosił śpiewnie:
—  A jakby tak, bracia, rzetelnie robić robotę, bez oszustwa? Jak człowiek żyje 
uczciwie, to przecież dobrze mu i spokojnie na duszy... Czy nie tak, ludzie 
kochani?
Jego błękitne oczy ciemniały, zachodziły wilgotną mgłą; był w takich chwilach 
zdumiewająco piękny. Wszyscy czuli się jak gdyby nieco zakłopotani jego prośbą, 
wszyscy odwracali się od niego zawstydzeni.
—  Chłop na wiele tam nie ocygani — mamrotał dorodny Osip wzdychając i jakby 
biorąc chłopów w obronę.
Ciemnowłosy murarz, zgiąwszy nad stołem zgarbione plecy, mówił z powagą:
—  Grzech jest jak błoto: im dalej, tym bardziej grząskie!
Gospodarz mamrotał im do wtóru:
- 618
—  Cóż ja? Jaki głos — takie echo....
Pofilozofowawezy, znów próbują naciągnąć jeden drugiego, a po skończeniu 
obrachunku, spotniali z wysiłku, idą do szynku na herbatę, zapraszając 
gospodarza.
Na budowie musiałem ich pilnować, żeby nie kradli gwoździ, cegieł, desek; każdy 
z nich prócz pracy u mojego szefa miał zamówienie na własną rękę i każdy starał 
się ściągnąć mi sprzed nosa, co się tylko dało, dla siebie.
Przywitali mnie życzliwie, a Szyszlin powiedział:
—  Pamiętasz, jakeś to prosił, żebym cię przyjął do artelu? A teraz — to jak 
wysoko zajechałeś, będziesa moim naczelnikiem czy jak?
—  N0, no — żartował Osip — strzeż, pilnuj jak możesz, niech ci Bóg pomoże!
Piotr dorzucił niechętnie:
—  Postawili młodego żurawia, żeby starymi myszami rządził...
Moje obowiązki ciążyły mi nieznośnie. Wstyd mi było wobec tych ludzi — wydawało 
mi się, że oni wszyscy wiedzą o czymś niezwykłym, pięknym, co tylko im jest 
wiadome, a ja mam pilnować ich jak złodziei i oszustów. W pierwszych dniach było 
mi z nimi ciężko, ale Osip szybko to spostrzegł i powiedział mi kiedyś w cztery 
oczy:
—  Słuchaj, co ci powiem, chłopaczku: nie sadź się; rozumiesz? To się na nic nie 
zda.
Oczywiście, nic nie zrozumiałem, ale poczułem, że starzec zdaje sobie sprawę z 
niedorzeczności przykrego położenia, w jakim się znalazłem, i szybko zapanowały 
między nami szczere stosunki.
Gdzie bądź w kąciku Osip dawał mi nauki:
—  Największy złodziej wśród nas, jeśli chcesz wiedzieć, to murarz Piotrucha: to 
człowiek chciwy, liczną
- 619 -
rodzinę ma na głowie..;- Jemu patrz dobrze na ręce! On niczym nie gardzi, 
wszystko mu się przyda: funt gwoździ, dziesiątek cegieł, worek wapna — co mu się 
pod rękę nawinie! To dobry człowiek, pobożny, surowych obyczajów i piśmienny, no 
ale kraść lubi! Jefimuszce tylko baby w głowie; to chłop spokojny, w drogę ci 
nie wejdzie. I też nie w ciemię bity! Garbusom nigdy nie brak rozumu!... Za to 
Griszy Szyszlinowi — brak piątej klepki. On — nie to, żeby wziął, ale nawet 
swoje by oddał! Praca jego idzie na wiatr — każdy go może oszukać, a on — nikogo. 
Nie kieruje się rozumem...
—  No, to jest dobry, -prawda?
Osip popatrzył na mnie, jakby z daleka, i powiedział pamiętne słowa:
—  Ano — dobry! Dla leniucha — dobrym być to rzecz najłatwiejsza. Dobroć, 
chłopcze, o rozum nie pyta...
—  No, a jaki ty jesteś? — zagadnąłem Osipa. Uśmiechnął się i odpowiedział:
—  Ja — jak dziewczyna; opowiadać o sobie zacznę, jak babką będę, a tymczasem — 
zaczekaj! Sam rozgryź własnym rozumem, co we mnie siedzi... Sam poszukaj, gdzie 
się chowami!
Osip całkowicie obalał wszystkie pojęcia, jakie sobie wyrobiłem o nim i jego 
przyjaciołach. Trudno mi było wątpić w słuszność jego sądów: widziałem, że 
Jefimu-szka, Piotr, Grzegorz uważają miłego staruszka za mędrszego i bardziej 
doświadczonego od siebie w każdej życiowej sprawie. Radzili się go we wszystkim, 
słuchali z uwagą jego rad, dawali mu liczne dowody szacunku.
—  Bądź tak dobry i poradź nam — prosili, ale po jednej z takich próśb, kiedy 
Osip odszedł, murarz szepnął do Grzegorza:
- 620 -
—  Heretyk.
A Grzegorz dodał z uśmiechem:
—  Pajac.
Sztukator uprzedził mnie po przyjacielsku:
—  Uważaj, Maksimyczu, z tym starym trzeba się mieć na baczności; on cię w mig 
dokoła palca owinie! Tacy jak on zjadliwi staruszkowie, niech Bóg broni, ile 
mogą wyrządzić złego!
Nic nie rozumiałem.
Zdawało mi się, że najuczciwszy i najbardziej bogobojny jest murarz Piotr: mówił 
o wszystkim zwięźle, stanowczo, jego myśli krążyły najczęściej dokoła Boga, 
piekła i śmierci.
—  Ach, bracia mili, jakkolwiekbyś się bronił, skąd-kolwiek czekałbyś zmiłowania, 
cmentarz i mogiła cię
. nie minie!
Ustawicznie bolał go brzuch i bywały dni, kiedy zupełnie nie mógł jeść; nawet 
najmniejszy kawałeczek chleba powodował kurcze, bóle i okrutne mdłości.
Garbaty Jefimuszka również był, zdaje się, dobry i rzetelny, zawsze jednak — 
śmieszny, a chwilami robił wrażenie upośledzonego na umyśle prostaczka, 
poczciwego głuptasa. Wciąż się zakochiwał to w tej, to w owej i o wszystkich 
kobietach mówił tak samo:
—  To po prostu nie baba, ino kwiatek w śmietanie, jak Boga kocham!
Kiedy żwawe mieszczki z Kunawima przychodziły myć podłogi w sklepach, Jefimuszka 
złaził z dachu, stawał gdzieś w kątku i mruczał jak kot, mrużąc szare, żywe 
oczka i rozciągając usta od ucha do ucha.
—  Jaką to jędrną kobietkę zesłał mi Pan Bóg. Co za radość mnie spotkała — toż 
to prawdziwy kwiatek w śmietanie! Jakże mam los błogosławić za taki podarek? 
Żywcem się spalę od samego patrzenia na to cudol
- 621 -
Z początku baby wyśmiewały się z niego pokrzykując do siebie:
—  Olaboga, patrzeie-no, jak to się garbus rozpływa!
Blacharz nie przejmował się ani trochę tymi kpinkami; jego twarz o wydatnych 
kościach policzkowych przybierała senny wyraz, mówił jak w gorączce, słodkie, 
oszałamiające słówka płynęły jak potok i najwyraźniej wprawiały kobiety w stan 
oszołomienia. Wreszcie któraś ze starszych mówiła zdziwiona do koleżanek:
—  Nie do wiary, jak się chłop męczy! Niczym młokos!
—  Świergocze jak ptaszek...
-— Albo jak żebrak w kruchcie — broniła się kpiną inna.
Ale Jefimuszka nie był podobny do żebraka. Stał warownie, jak mocno zakorzeniony 
pień, głos jego kusił coraz słodziej, słowa wabiły coraz namiętniej. Baby 
słuchały w milczeniu. Jefimuszka, rzeczywiście, jakby rozpływał się w 
pieszczotliwym, odurzającym nawoływaniu.
Kończyło się na tym, że w czasie przerwy obiadowej albo po fajrancie, kiwając 
ciężką, kanciastą głową, mówił zdumiony do towarzyszy:
—  Co to za słodziutka i rozkoszna kobietka! Pierwszy raz w życiu taka mi się 
dostała!
Opowiadając o swoich podbojach Jefimuszka nie przechwalał się, nie wyśmiewał 
baby, która mu uległa, jak to zazwyczaj robili inni, tylko roztkliwiał się nad 
nią, uszczęśliwiony i wdzięczny, a szare jego oczy rozszerzały się ze zdumienia.
Osip kiwając głową wydziwiał:
—  Ach, ty mężczyzno nieokiełznany! Na który to ro-; czek ci się 
obróciło?                   ,
- 622 -
—  Cztery roki na czterdziestkę. Ale nie szkodzi! Od-młodniałem dzisiaj o jakie 
pięć. Wykąpałem się jak w rzece w wodzie życia, z wszystkich chorób się 
wyleczyłem, w sercu mam spokój! Ho, ho! Co też to za kobiety są na świecie!
Murarz upominał go surowo:
—  Poczekaj, jak ci się na szósty krzyżyk obróci, gorzko-słony smak będą miały 
te twoje sprośne nawyki!
—  Bezwstydnik z ciebie, Jefimuszka — wzdychał Grzegorz Szyszlin.
A mnie się wydawało, że urodziwy sztukator zazdrości powodzenia garbatemu.
Osip patrzył na wszystkich spod równiutko zakreślonych, srebrnych brwi i 
żartował:
—  Każda Tania ma swe upodobania; jedna lubi mi-seczki-łyżeczki, druga 
wstążeczki, broszeczki, ale każda Tania babką się stanie.
Szyszlin był żonaty, ale żona jego została na wsi; on także przypatrywał się 
pomywaczkom. Wszystkie były łatwo dostępne, każda sobie „dorabiała". W głodnej 
osadzie uważano, że tego rodzaju zarobkowanie jest równie dobre jak każde inne. 
Ale dorodny sztukator nie zadawał się z kobietami, patrzył tylko na nie z daleka 
osobliwym spojrzeniem, jak gdyby mu żal było kogoś — siebie czy też ich. A kiedy 
same zaczynały go zaczepiać kusząc go, uśmiechał się wstydliwie i odchodził.
—  A niech was!...
—  Co ty robisz, cudaku? — dziwił się Jefimuszka. — Czy można tracić taką 
sposobność?
—  Żonaty jestem — przypominał Grzegorz.
—  Ale czy to się żona dowie?
—  Żona zawsze się dowie... Jeżeliś żył nieuczciwie, to jej, bracie, nie 
zwiedziesz!
- 623 -
Grzegorz lubił rozmyślać. Idzie przez puste uliczki w pobliżu rynku, nagle 
zatrzyma się na jednym z mostów Obwodowego Kanału i długo stoi przy poręczy 
patrząc na wodę, na niebo, w dal za Okę. Jeżeli go zaskoczyć i spytać:
—  A ty co tu robisz?
—  Co? — spyta ocknąwszy się i uśmiecha się zakłopotany. — A tak sobie... 
Stanąłem, popatrzyłem trochę...
—  Pięknie, bracie, Pan Bóg to wszytko urządził — mówił niekiedy. — Niebiosa, 
ziemia... rzeki, statki po nich suną. Siądziesz sobie na parostatek i jedziesz, 
gdzie dusza zapragnie — do Rybińska czy do Riazania, do Permu czy do Astrachania! 
W Riazaniu byłem, niczego sobie miasteczko, ale nudne, nudniejsze od Niżniego. 
Nasz Niżni — to chwat, wesoły! Astrachań też jest nud-niejszy. A najgorsze — 
że ,w Astrachaniu Kałmuków pełno, a ja tego nie lubię. Nie lubię Mordwinów ani 
tych Kałmuków, Persów, Niemców i różnych takich narodów...
Mówi powoli, słowa jego wymacują ostrożnie kogoś, kto myśli podobnie, i zawsze 
znajdują go w murarzu Piotrze.
—  To nie narodki, ino wyrodki — stanowczo, ze złością mówi Piotr. — Bez 
Chrystusa się rodzili, bez Chrystusa żyją.
Grzegorz ożywia się, promienieje.
—  Tak czy owak, a ja, bracie, lubię naród czysty, rosyjski — żeby oko było 
proste! Żydów także nie lubię. I nie mogę zrozumieć, na co Bogu te różne takie 
narodki... Przemądrze jest świat urządzony.
Murarz dopowiadał ponuro:
—  Przemądrze, a tyle w nim niepotrzebnego! Przysłuchując się ich rozmowie Osip 
wtrącał ironicznie i zjadliwie:
*0 — Gorki II
- 625 -
—  Niepotrzebne jest to wasze gadanie — całkiem niepotrzebne! Ach, wy sechciarze! 
Wybatożyć by was wszystkich!
Osip trzyma się na uboczu, ale nie można zrozumieć, z czym się zgadza, a przeciw 
czemu będzie protestował. Niekiedy zdaje się, że po prostu zgadza się ze 
wszystkimi, że myśli tak jak oni, częściej jednak widać, że mu się sprzykrzyli, 
że patrzy na ludzi jak na półgłówków, i mówi do Piotra, Grzegorza, Jefimuszki:
—  Ach, wy świńskie szczeniaki...
Oni uśmiechają się, niezbyt chętnie i wesoło, ale bądź co bądź uśmiechają się.
Dostawałem pięć kopiejek strawnego dziennie; było to za mało, więc trochę 
głodowałem. Robotnicy widząc to zapraszali mnie, bym jadł z nimi śniadanie, 
kolację; niekiedy i przedsiębiorcy budowlani brali mnie ze sobą do szynku na 
herbatę. Z chęcią przyjmowałem zaproszenia; lubiłem siedzieć wśród robotników i 
słuchać powolnego toku ich słów, dziwnych opowiadań; im sprawiało przyjemność 
moje obeznanie z literaturą cerkiewną.
—  Nadziobałeś się książek do syta, szczelnie wypchałeś sobie wole — mówił Osip, 
bacznie patrząc na mnie chabrowymi oczami. Trudno uchwycić ich wyraz: źrenice 
jego zawsze jakby roztapiały się, tajały.
—  Strzeż tego, coś nagromadził, i pomnażaj, przyda ci się. A jak podrośniesz — 
idź na mnicha, ludzi słowem bożym pocieszać... Albo idź na milionarza.
—  Misjonarza — poprawia murarz, nie wiadomo dlaczego urażony.
—  He? — pyta Osip.
—  Misjonarza się mówi, sam dobrze wiesz! I przecież nie jesteś głuchy...
—  No,   niech   będzie   na  misjonarza — heretyków
626 -
zwalczać. — A nie, to do samych heretyków się zapisz
__też popłatne stanowisko. Kto ma głowę na karku, to
i z herezji wyżyje...
Grzegorz śmieje się zakłopotany, a Piotr mruczy pod nosem:
—  Nieźle  też  sobie  żyją   czarowniki   i  bezbożnik!
wszelakie... Osip jednak od razu protestuje:
—  Czarownik stroni od nauki, nauka nie w smak czarownikowi...
I opowiada mi:
~^- Posłuchaj i zważ sobie. Żył w naszej gminie jeden chłopina, sam jak kołek w 
płocie — Tuszką go zwali —-chudziaczek bez ziemi, bez chaty. Żył jak piórko: tu 
— tam, gdzie wiatr powieje; ni to pracuje, ni to próżnuje! No i razu jednego, że 
to nie miał nic lepszego do roboty, poszedł na pielgrzymkę. Błąkał się po 
świecie ze dwa roki, a potem ni stąd, ni zowąd zjawił się całkiem przemieniony: 
włosy do ramion, na głowie — skufiejeczka ', na ciele — sukienka z brunatnego 
kortu. Patrzy na wszystkich wilkiem i nic — tylko gromi ludzi bez ustanku: 
„Żałujcie za grzechy, ukorzcie się, przeklęci!" Dlaczegoby ludzie nie mieli się 
ukorzyć — szczególnie baby? I wszystko poszło jak z płatka. Tuszka jest syty, 
Tuszka jest pijany, Tuszka z bab ponad wszelką miarę rad...
Murarz przerywa mu ze złością:
—  Czy to najważniejsze, że jest syty i pijany?
—  A co niby?                      »
—  Najważniejsze jest słowo!
1 Skufiejeczka (z grec.) — spiczasta, miękka czapka, czarna lub fioletowa, 
używana jako nakrycie głowy przez duchownych prawosławnych, mnichów i 
staroobrzędowców.
ib'
- 627
—  No, w słowa jego tom nie wnikał, słów to i ja mam w bród.
—  My Tusznikowa, Dymitra Wasiliewicza, dostatecznie dobrze znamy — mówi urażony 
Piotr, a Grzegorz spuścił głowę, patrzy w szklankę i milczy.
—  Ja się nie spieram — mówi Osip pojednawczo. — Mówię tylko naszemu 
Maksimyczowi, jakie to progi--drogi prowadzą do pełnego żłobu...
—  Niektóre drogi i do więzienia prowadzą...
—  A czy to rzadko bywa? — podejmuje Osip. — Nie każda droga prowadzi do Boga, 
trzeba wiedzieć, gdzie skręcić...
Zawsze z lekka drażni bogobojnego sztukatora i murarza, nie lubi ich może, ale 
zręcznie to ukrywa. W ogóle jego stosunek do ludzi jest nieuchwytny.
Na Jefimuszkę spogląda jakby łaskawszym okiem, czulej. Blacharz nie bierze 
udziału w rozmowach o Bogu, prawdzie, o sektach, o niedoli ludzkiego żywota — 
ulubionych tematach jego towarzyszy. Postawiwszy krzesło bokiem do stołu, żeby 
go poręcz nie uwierała w garb, Jefimuszka pije spokojnie herbatę, szklanka za 
szklanką: nagle prostuje się obrzucając wzrokiem zadymiony pokój, wsłuchuje się 
chwilę w bełkotliwy gwar głosów — zrywa się z miejsca i szybko znika. Znaczy to, 
że do szynku przyszedł ktoś, komu Jefimuszka jest winien pieniądze. Wierzycieli 
ma dobry tuzin, a że niekiedy go biją, ucieka od nich jak od diabła.
—  Sierdzą się cudaki — nie może się nadziwić. — Przecie jakbym miał pieniądze, 
to czybym dm nie oddał?
—  Ach, ty zeschły badylu... błogosławił go na drogę Osip.
Niekiedy Jefimuszka długo siedzi zamyślony, nic nie widząc, nic nie słysząc; 
jego twarz o wydatnych koś-
- 628 -
ciach policzkowych łagodnieje, poczciwe oczy  patrzą jeszcze poczciwiej.
—  Nad czym się tak zamyśliłeś, stary — pytają go.
—  Myślę — ech, żebym tak był bogaty, ożeniłbym się z prawdziwą panią, ze 
szlachcianką — jak Boga kocham — z córką pułkownika na ten przykład. A kochałbym 
ją — święty Panie! Żywcem bym się spalił przy niej... Bo to, bracie, kryłem raz 
dach willi pułkownika...
—  A ten pułkownik miał córkę, wdówkę... już to słyszeliśmy! — niechętnie 
przerywa mu Piotr. „
Ale Jefimuszka pocierając dłońmi kolano kiwa się powolutku, drążąc garbem 
powietrze, i ciągnie niestro-piony:
—  Bywało, wyjdzie do sadu, taka bieluśka, wspaniała — patrzę na nią z dachu — i 
co mi po słońcu, co mi po całym świecie? Jak gołąb bym jej pod nogi sfrunął! Nic 
— ino lazurowy kwiatek w śmietanie! Z taką panią — niechby noc trwała choćby i 
przez całe życie!
—  A co byście żarli? — pyta surowo Piotr, ale to nie zbija z tropu Jefimuszka.
—  Boże święty! — wykrzykuje. — Czyż to nam dużo potrzeba? V/ dodatku — ona jest 
przecie bogata...
Osip śmieje się:
—  I kiedy ty wreszcie, Jefimuszka, całkiem roztrwonisz siły na te zbytki, ty 
rozpustniku?
Jefimuszka nie mówi o niczym, tylko o kobietach. Robotnik z niego nierówny: to 
pracuje szybko, wzorowo, to mu robota nie idzie; drewniany młotek leniwie, 
niedbale sklepu je arkusze blachy zostawiając szpary.. Zalatuje zawsze od niego 
tranem, oliwą, ale ma on również właściwy sobie zapach, zdrowy i przyjemny, 
przypomina jacy zapach świeżo zrąbanego drzewa.
Z cieślą można porozmawiać ciekawie o wszystkim;.
- 629 -
ciekawie, ale niezbyt przyjemnie: jego słowa zawsze sieją niepokój w sercu i 
trudno zrozumieć, kiedy mówi poważnie, a kiedy żartuje.
Z Grzegorzem najprzyjemniej mówi się o Bogu — sztukator lubi takie rozmowy i 
jest w nich mocny.
—  Grisza — pytam — a wiesz, że są ludzie, którzy w Boga nie wierzą?
Uśmiecha się spokojnie:
—  Jakże to?
—  Mówią: Boga nie ma!
—  Ach! O to chodzi! To ja wiem.
I opędzając się ręką jakby od niewidzialnej muchy, mówi:
—  Wiadomo, że jeszcze król Dawid powiedział: „Rzecze szaleniec w sercu swoim: 
nie ma Boga." Kiedy to już wiedziano o tym szaleństwie! Bez Boga w żaden sposób 
obejść się nie można...
Osip jak gdyby się z nim zgadza.
—  Zabierz Piotruchowi Boga — to ci dopiero pokaże, gdzie raki zimują!
Piękna twarz Szyszlina przybiera surowy wyraz; czesząc brodę palcami z 
zaschniętym wapnem na paznokciach, mówi tajemniczo:
—  Bóg mieszka w każdym stworzeniu, sumienie i wewnętrzne ziarno od Boga jest 
dane!
—  A grzechy?
—  Grzechy pochodzą z ciała, od szatana! Grzechy to tylko zewnętrzna skorupa, 
jak ospa, nic więcej! Najbardziej ze wszystkich grzeszy ten, kto o grzechu dużo 
rozmyśla; nie wspominaj o grzechu — nie zgrzeszysz! Myśli o grzechu podsuwa 
szatan, pan ciała...
Murarz ma wątpliwości.
—  Coś niezupełnie tak, widzi mi się...
—  Tak! Bóg jest bez grzechu, a człowiek jest stwo-
- 630 -
rzony na obraz i podobieństwo Jego. Grzeszy obraz — ciało, a podobieństwo 
grzeszyć nie może, to przecież — podobieństwo, duch...
Uśmiecha się zwycięsko, a Piotr mruczy:
—  Ccś jakby nie tak...
—  A według ciebie — pyta Osip murarza — jak nie zgrzeszysz, to się i nie 
ukorzysz, a jak się nie ukorzysz — to nie osiągniesz zbawienia?
—  To się wydaje słuszniejsze! Kto o diable zapomni, ten i Boga kochać 
przestanie — mawiali starzy.
Szyszlin zwykle nie pije i już po dwóch kieliszkach jest pijany; twarz jego 
staje się wtedy różowa, oczy — jak u dziecka, mówi śpiewnym głosem:
—  Bracia moi, jak dobrze jest na świecie! Żyjemy sobie, ździebłko pracujemy, 
syci jesteśmy, chwała Bogu... Ach, jak jest dobrze!
Płakał, łzy mu spływały na brodę i lśniły na jedwabiu włosów, jak szklane 
paciorki.
Jego częste pochwały życia i te szklane łzy robiły na mnie nieprzyjemne wrażenie 
— babcia chwaliła życie bardziej przekonywająco, prościej, nie tak obcesowo.
Te wszystkie rozmowy trzymały mnie w ustawicznym napięciu, budząc niejasną 
trwogę. Przeczytałem już wiele opowiadań o chłopach i widziałem, jak bardzo 
chłop z książek jest niepodobny do żywego. W książkach wszyscy chłopi są 
nieszczęśliwi; wszyscy — i dobrzy, i źli — ubożsi są w słowa i myśli od chłopów 
żywych. Książkowy chłop mniej mówi o Bogu, o sektach, o.cerkwi — więcej o 
zwierzchnikach, o ziemi, o prawdzie i niedolach życia. O kobietach też mówi 
mniej, nie tak brutalnie, bardziej przyjaźnie. Dla żywego chłopa — baba to 
zabawa niebezpieczna; z babą zawsze trzeba uciekać się do wybiegów, bo jak nie, 
zawładnie człowiekiem i całe życie mu zagmatwa. Chłop z książki jest
- 631 -
albo zły, albo dobry, ale zawsze widać go w książce całego jak na dłoni, a żywi 
chłopi nie są ani dobrzy, ani źli — są zdumiewająco ciekawi. Żeby żywy chłop nie 
wiem jak się wyspowiadał przed tobą, zawsze czujesz, że jeszcze w nim coś 
zostało i że ta reszta jest tylko dla niego samego, i może właśnie to nie 
wypowiedziane, ukryte — jest najważniejsze.
Ze wszystkich książkowych chłopów najbardziej md się podobał Piotr z Artelu 
ciesielskiego '. Przyszła mi chęć przeczytać te opowiadania moim przyjaciołom d 
kiedy szedłem do pracy, wziąłem tę książkę z sobą. Często nocowałem to w tym, to 
w innym artelu; czasem dlatego, że nie miałem ochoty wracać w czasie deszczu, 
częściej dlatego, że byłem zmęczony pracą całego dnia i nie miałem sił, by iść 
do domu.
Kiedy powiedziałem, że mam właśnie książkę o cieślach, wszyscy się tym żywo 
zainteresowali, a najbardziej OsAp. Wziął książkę z moich rąk, przewracał kartki, 
z niedowierzaniem potrząsając głową, jakby wyjętą ze świętego obrazu.
—  Ano tak, widzi mi się, że to o nas napisane! Patrzcie ich, szelmy! Kto 
napisał — pan? No, tak też sobie pomyślałem. Pany i czynowniki do wszystkiego są 
skore! Czego się Pan Bóg nie domyśli, to czynownak wymyśli; po to przecie żyją 
na świecie...
—  Nieoględnie odzywasz się o Bogu — zauważył Piotr...
?— Nie szkodzi! Dla Pana Boga moje słowa to mniej niźli płatek śniegu albo ta 
kropelka deszczu, co spadnie na moją łysinę. Już ty się nie bój: ani ja, ani ty 
Boga tym nie dotkniemy...
Nagle zaczął dowcipkować rozpryskując ostre słówka
1 Artel   ciesielski — szkic z życia chłopów A. Pisjem-skiego  (1820—1881);  
bohater zabija  kułaka-przedsiębiorcę.
- 632 -
niczym krzemień iskry, tnąc nimi jak nożycami wszystko, co mu się sprzeciwiało. 
Kilka razy na dzień pytał;
—  No co, Maksimyczu, czytamy? Wciąż robota, robota! Niczego sobie wymyślone!
Po skończonej pracy, poszliśmy na kolację do jego artelu, a po kolacji przyszedł 
Piotr ze swoim robotnikiem, Ardalionem, i Szyszlin z krzepkim wyrostkiem Fomą. W 
szopie, gdzie spał cały artel, zapalono lampę — zacząłem czytać. Wszyscy 
słuchali w milczeniu, siedząc bez ruchu, po chwili jednak Ardalion powiedział ze 
złością:
—  No, dość mam tego!
I odszedł. Pierwszy usnął Grzegorz, z wyrazem zdziwienia otworzywszy usta, po 
nim zasnęli cieśle, ale Piotr, Osip i Foma przysunęli się do mnie i słuchali z 
uwagą.
Kiedy skończyłem, Osip natychmiast zgasił lampę, ale gwiazdy już wskazywały 
północ.
W mroku rozległo się pytanie Piotra:
—  Po co to jest napisane? Przeciw komu?
i— Teraz — spać! — powiedział Osip zdejmując buty. Foma odsunął się na bok w 
milczeniu. Piotr powtórzył natarczywie:
—  Pytam się — przeciw komu to jest napisane?
—  Już oni wiedzą! — przemówił Osip układając się do snu na rusztowaniu z desek.
—  Jeżeli przeciw macochom, w takim razie to nic nie warte; macochy przez to nie 
staną się lepsze — nie ustępował murarz.
—  A jeżeli przeciw Piotrowi, to też na nic się nie zda: jego grzech — jego 
pokuta! Za morderstwo — na Sybir, i nie ma co gadać! Do takiego grzechu książka 
niepotrzebna... Widzi mi się, że niepotrzebna, czy nie tak?
- 633 -
f
Osip milczał. Wtedy murarz dodał:
—  Nie mają co robić, to się cudzymi sprawami zajmują! Jak baby na pogwarkach. 
No. dobranoc! spać trzeba....
Na chwilę zatrzymał się w granatowym prostokącie otwartych drzwi i spytał:
—  Osip, co ty na to?
—  He? — odezwał się sennie cieśla, -— No dobrze, śpij!...
Szyszlin zwalił się na bok tam, gdzie siedział. Foma ., położył się na zmiętej 
słomie obok mnie. Osada spała, ? dala dolatywał świst parowozów, ciężkie 
dudnienie żelaznych kół, dźwięk buforów. W szopie rozlegało się chrapanie na 
wszystkie tony. Było mi nieswojo; myślałem, że wywiąże się jakaś rozmowa, a tu — 
nic, głucho... Nagle Osip odezwał się cicho i dobitnie:
—  Wy, moje dziatki, nie wierzcie temu wszystkiemu; młodzi jesteście, długie 
życie przed wami, gromadźcie rozum! Rozum własny — za dwa cudze starczy! Foma, 
śpisz?
,— Nie — odezwał się Foma skwapliwie.
—  Tak, tak! Obaj umiecie czytać, no to czytajcie, ale wiary niczemu nie 
dawajcie. Oni wszystko mogą napisać — te rzeczy są w ich rękach!
Spuścił nogi, oparł się rękami o brzeg deski i nachyliwszy się ku nam ciągnął 
dalej:
—  Co to jest książka? Jak trzeba na nią patrzeć? Książka to jest donos na ludzi! 
Ano — popatrzcie, jaki to jest człowiek cieśla czy też tam który inny, a jaki 
jest pan: to całkiem inszy człowiek! Książek nie pisze się po próżnicy, tylko w 
czyjejś obronie...
Foma powiedział z przekonaniem:
—  Słusznie Piotr zrobił, że zabił przedsiębiorcę.
- 634 -
—  No, to nie było potrzebne: zabijanie człowieka nigdy nie jest słuszne. Ja 
wiem, ty nie lubisz Grzegorza, ale odrzuć to od siebie. Wszyscyśmy ludzie 
niebogaci
—  dziś jestem gospodarzem, jutro znów robotnikiem...
—  Nie ciebie miałem na myśli, ojcze Osipie....
—  Wszystko jedno.
—  Ty jesteś sprawiedliwy.
—  Poczekaj, powiem ci, po co jest ta książka napisana — przerwał Osip z gniewem 
Fomie. — To chytrze zmyślona książka! Masz tu pana bez chłopa, a tu — chłopa bez 
pana! A teraz popatrz: i panu źle, i chłopu niedobrze. Pan zesłabł, zgłupiał, a 
z chłopa zrobił się samoch wałek, pij ani ca, chory, skrzywdzony — tak to się 
rzeczy mają! A w poddaństwie u panów, ponoć, lepiej było: pan się schował za 
chłopa, chłop za pana, i obaj się obracali dokoła siebie syci, spokojni... 
Spierał się nie będę: racja, że przy panach spokojniej się żyło
—  panom na dobre nie wychodzi, jak chłop jest biedny; dla nich większa korzyść, 
kiedy chłop bogaty, ale ciemny... To jest po ich myśli! Ja to wiem, sam przecie 
w pańszczyźnie blisko czterdzieści lat przeżyłem. Dużo jest wypisane na mojej 
skórze!
Przypomniało mi się, że tak samo mówił o panach woźnica Piotr, ten, co to się 
zarżnął, i było mi bardzo nieprzyjemnie, że myśli Osipa zbiegają się z myślami 
tamtego, złego starca.
Osip dotknął ręką mojej nogi i ciągnął dalej:
—  Książki i wszelakie pisanie trzeba rozumieć! Nikt nic na darmo nie robi, to 
się tylko tak wydaje, że na darmo. I książki pisze się nie na darmo, ale po to, 
żeby ludziom mącić w głowach. Wszystko się robi z rozmysłem; bez rozmysłu — ni 
siekierą dziabać, ni łapcie wyplatać....
- 635 -
Mówił długo, kładł się i znów się zrywał siejąc w mroku i ciszy swoje składne 
przypowiastki.
—  Powiadają: panowie i chłopy — nie te same ludzie. I to nieprawda. Jednegośmy 
rodu, tylko my spod spodu; pan uczy się z książek, a ja — z gałązek, no i na 
dodatek pan ma bielszy zadek. Nie-e, chłopcy, już pora, żeby ludzie inaczej żyć 
zaczęli, a te tam książeczki trzeba rzucić, głowy nimi sobie nie zaprzątać. 
Niech każdy spyta sam siebie: kto ja jestem? Człowiek. A on kto? Także człowiek. 
No i co, czy Pan Bóg choć o grosz więcej żąda od niego?
—  Nie-e, jednaki podatek musimy płacić Panu Bogu...
Wreszcie nad ranem, kiedy świt pogasił wszystkie gwiazdy, Osip powiedział do 
mnie:
—  Widziałeś, jak ja umiem gadki składać? Czegom to nie nagadał — co mi nigdy w 
głowie nie postało! Nie bierzcie sobie, chłopcy, do serca tego, co mówię. To 
tylko tak, z bezsenności, a nie na serio. Leży człowiek, leży, to i wymyśli coś 
dla zabawy: „W dalekich stronach żyła sobie wrona, latała z miedzy na miedzę, z 
ugoru do boru; przyszła na nią pora, Pan Bóg ją skarał — wrona zdechła, zeschło 
jej ciało, nic z niej nie zostało!..." Jaki to ma sens? Nie ma żadnego sensu... 
Daligo — pośpimy, niedługo wstawać pora...
XVIII
Jak niegdyś palacz Jakub, tak teraz Osip urósł ogromnie w moich oczach i 
przesłonił mi sobą wszystkich ludzi. Miał bardzo wiele wspólnego z palaczem, ale 
równocześnie przypominał mi dziadka, uczonego staro-wiercę — Piotra Wasiliewicza, 
kucharza Smurego. Po-
- 636 -
dobny do wszystkich ludzi, którzy mocno utrwalili się w mojej pamięci, wytłaczał 
w niej głęboki wzór, wżerał się w nią jak patyna w miedź dzwonu. W sposobie 
myślenia Osipa wyraźnie było widać pewną dwutorowość: podczas dnia, przy robocie, 
przy ludziach, jego śmiałe, proste myśli są rzeczowe i bardziej dostępne niż te, 
które nachodzą go w czasie odpoczynku, wieczorem, kiedy idzie ze mną do miasta, 
do swej kumy handlującej placuszkami, czy nocą, gdy nie może zasnąć. Nocne jego 
myśli są osobliwe, promieniejące na wszystkie strony jak płomień w latarni. 
Świecą jasno, ale gdzie jest ich właściwe oblicze, która strona tej czy innej 
myśli jest mu bliższa i droższa?
Wydawało mi się, że Osip jest mędrszy od wszystkich ludzi, jakich kiedykolwiek 
spotkałem. Krążyłem dokoła niego w takim samym nastroju, jak dokoła palacza 
Jakuba — chciałoby się poznać, zrozumieć człowieka, a on się wymyka, wygina na 
wszystkie strony, jest nieuchwytny. Na czym polega jego prawda? Co w nim 
zasługuje na wiarę?
Przypominam sobie, jak mi kiedyś powiedział: „Sam poszukaj, gdzie się chowam, 
poszukaj!"
Podrażniło to moją ambicję, więcej — zrozumienie starca stało się dla mnie 
koniecznością życiową.
Pomimo całej swej nieuchwytności Osip jest stanowczy. Wydawało się, że choćby 
żył jeszcze sto lat, nie zmieni się, pozostanie sobą, nieugięty, wśród 
zdumiewająco chwiejnych ludzi. Uczony starowierca również wywołał we mnie to 
wrażenie stałości, ale było ono niezbyt przyjemne: stałość Osipa jest inna, 
przyjemniejsza.
Chwiej ność ludzi zbyt rzucała się w oczy, ich cyrkowe skoki, z jednej pozycji w 
drugą — przewracały mnie: zmęczyłem się, przestały mnie już dziwić te nie-
- 637 -
zrozumiałe skoki, powoli gasło moje żywe zainteresowanie do łudzi i moja miłość 
do nich.
Pewnego razu w początku lipca do miejsca, gdzie pracowaliśmy, podjechała, pędząc 
na łeb na szyję, rozklekotana bryczuszka. Na koźle siedział, czkając ponuro, 
pijany dorożkarz — brodaty, bez czapki, z rozciętą wargą — a na siedzeniu 
rozwalił się pijaniusieńki Grzegorz Szyszlin. Trzymała go pod rękę gruba, 
czerwona na gębie dziewoja, w słomkowym kapeluszu z czerwoną wstążką i szklanymi 
wiśniami, z parasolką w ręce, w gumowych kaloszach na bosych nogach. Wymachując 
parasolką i kołysząc się z boku na bok, śmiała się i krzyczała:
—  A do diabła! Jarmark jeszcze nie otwarty, nie ma jarmarku, a oni mnie na 
jarmark przywieźli!
Grzegorz, zmięty, potargany, zszedł z bryczuszki, usiadł na ziemi i ze łzami 
oznajmił nam, widzom:
—  Na k-kolana padam — zgrzeszyłem bez miary! Z rozmysłu zgrzeszyłem! Jefimuszka 
mówi: Grisza, Gri-sza — mówi... On prawdę mówi, a wy przebaczcie mit Mogę was 
wszystkich ugościć... Prawdę mówił Jefimuszka, raz człowiek żyje... Więcej niż 
raz nie można!
Dziewoja zanosiła się od śmiechu, tupała nogami, gubiła kalosze, a woźnica 
krzyczał ponuro:
—  Jedziemy dalej, prędzej! Ej, hołota — jedziemy! Koń nie chce ustać!
Stara, dychawiczna kobyła, cała w pianie, stała jak wryta; wszystko razem było 
nad wyraz śmieszne. Robotnicy Grzegorza aż się zataczali ze śmiechu patrząc na 
swego majstra, jego wystrojoną damę i oszalałego woźnicę.
Nie śmiał się tylko Foma; stał w drzwiach sklepu obok mnie i mruczał:
638 -
—  Poderwało świnię... A w domu ma żonę — pię--ękna baba!
Woźnica wciąż przynaglał, dziewoja zsiadła z bryczuszki, podniosła Grzegorza, 
ułożyła go przy sobi© w nogach i krzyknęła wymachując parasolką:
—  Jazda!
Dobrodusznie wyśmiewając się ze swojego kierownika, zazdroszcząc mu, ludzie 
wzięli się jednak do roboty na upomnienie Fomy; najwyraźniej było mu 
nieprzyjemnie, że Grzegorz się ośmieszył.
—  I to ma być majster — mruknął. — Niecały miesiąc zostało do końca roboty, na 
wieś pojedziemy... Ni© wytrzymał...
Było mi przykro za Grzegorza: obecność przy nim tej dziewoi z wiśniami była tak 
boleśnie niedorzeczna.
Nieraz myślałem sobie: dlaczego Grzegorz Szyszlin jest przedsiębiorcą, a Foma 
Tuczkow robotnikiem?
Silny, płowowłosy, kędzierzawy, z krogulczym nosem i szarymi, mądrymi oczami w 
okrągłej twarzy, Foma nie był podobny do chłopa. Gdyby go dobrze ubrać, można by 
go wziąć za syna kupca z zamożnej rodziny. Był to chłopak ponury, mówił mało, 
rzeczowo. Był piśmienny, prowadził rachunki majstrowi, robił kosztorysy, umiał 
zachęcić innych, by się uwijali przy robocie, sam jednak pracował niechętnie.
—  Wszystkiej roboty i przez sto lat nie wykonasz — mawiał spokojnie. O 
książkach mówił pogardliwie: — Wydrukować wszystko można, mogę ci wymyślić, co 
tylko chcesz. To nie sztuka...
Przysłuchiwał się jednak uważnie wszystkiemu i jeśli go coś zajmowało, dopytywał 
się szczegółowo i natarczywie, wciąż myśląc o czymś tam swoim, mierząc każdą 
rzecz własną miarką.
Pewnego  razu powiedziałem do  Fomy, że mógłby
- 639 -
przecież być przedsiębiorcą; odpowiedział mi na to leniwie:
—  Żeby od razu tysiącami obracać, no to jeszcze — było nie było... Ale o grosze 
z ludźmi się użerać — to przelewanie z pustego w próżne. Nie-e. Popatrzę sobie, 
popatrzę — i do klasztoru pójdę, do Oranek. Jestem przystojny, krzepki, a nuż 
mnie upodoba sobie jakaś kupcowa — wdówka! Bywa tak na świecie; jeden parobek z 
Sjergacza w ciągu dwóch lat szczęście znalazł i w dodatku z panną się ożenił, 
tutejszą, miejską. Nosiły mnichy ikonę po domach, a ona jego upatrzyła sobie...
Foma to wszystko przemyślał, znał dużo opowiadań o tym, jak nowicjat w 
klasztorze wyprowadzał ludzi na łatwą drogę życia. Nie podobały mi się jego 
opowiadania, nie podobał mi się także kierunek jego zainteresowań, byłem jednak 
pewny, że pójdzie do klasztoru.
Tymczasem, kiedy otwarto targi, Foma niespodziewanie dla wszystkich poszedł do 
szynku na posługacza. Nie można powiedzieć, żeby to zdziwiło jego towarzyszy, 
ale wszyscy zaczęli z niego kpić. W święta, kiedy się wybierali do szynku na 
herbatę, mówili do siebie z uśmiechem:
—  Hajda do naszego pomywacza!
A kiedy przyszli do szynku, wołali rozkazująco:
—  Hej, posługacz! Kędzierzawy, chodź no tu! Zbliżał się i pytał podnosząc głowę:
—  Czego sobie życzycie?
—  Cóż to, nie poznajesz znajomych?
—  Nie mam czasu na poznawanie...
Czuł, że nim gardzą, że chcą się pobawić jego kosztem, i patrzył na nich 
znudzonym, wyczekującym wzrokiem; twarz jego zastygała jak wystrugana z drewna,
- 640 -
ale zdawała się mówić: „No, prędzej, śmiejecie się czy jak..."
—  Na piwko cd dać? — pytali, potem umyślnie długo szperając w sakiewkach nie 
dawali ani grosza.
Spytałem Fomy: — Jakże to — wybierałeś się na zakonnika, a poszedłeś na lokaja?
—  Zakonnikiem zostać nie chciałem, a i lokajem długo nde będę...
Po jakichś czterech latach spotkałem go w Carycy-nie, wciąż jeszcze był 
posługaczem w szynku; potem przeczytałem w gazecie, że Foma Tuczkow został 
aresztowany za usiłowanie kradzieży z włamaniem.
Szczególnie silne wrażenie wywarła na mnie historia murarza Ardaliona, 
najstarszego i najlepszego robotnika w artelu Piotra. Gdy się patrzyło na tego 
czterdziestoletniego, wesołego mężczyznę z czarną brodą, mimo woli nasuwało się 
pytanie: dlaczego nie on jest przedsiębiorcą, tylko Piotr? Rzadko zaglądał do 
kieliszka i prawie nigdy nie pił aż do utraty przytomności, robotę swoją znał 
doskonale, pracował z zamiłowaniem, cegły niczym czerwone gołębie fruwały mu w 
rękach. Wydawało się, że chory, niemrawy Piotr jest przy nim zupełnie zbyteczny 
w artelu. Piotr mówił o pracy:
—  Buduję dla ludzi domy murowane — dla siebie na trumnę drewnianą...
Ardalion wesoło, z pasją układając cegły pokrzykiwał:
—  Hej-ha! Pracujcie, ludzie, na chwałę bożą!
I opowiadał wszystkim, że na przyszłą wiosnę pojedzie do Tomska: jego szwagier 
przyjął tam zamówienie na budowę cerkwi i wzywa go do siebie na dziesiętnika.
—  To już postanowione. Cerkwie budować — to mi się podoba — mówił i proponował 
mi: — Jazda ze mną!
41 - Gorki II
- 641 -
Na Syberii, bracie, człowiek piśmienny lekko żyje, nauka tam — to majątek.
Godziłem się na to, a Ardalion krzyczał z tryumfem:
—  No, pamiętaj! To interes, a nie żarty...
Piotra i Grzegorza traktował z żartobliwą pobłażliwością, jak dorosły dzieci, i 
mówił do Osipa:
—  Samochwały! Wciąż jeden przed drugim rozumem swoim się popisuje, jakby w 
karty grali. Jeden — patrzcie ino, jakie mam karty do koloru, a drugi — a ja za 
to mam same asy!
Osip wtrąca ogólnikową uwagę:
—  A jakże inaczej! Chwalić się — ludzka rzecz, wszystkie panny chodzą piersią 
naprzód...
—  Wciąż tylko — och i och, Bóg i Bóg, a sami — pieniądze składają! — nie 
ustępuje Ardalion.
—  No, Grisza nie naskłada...
—  Ja mówię o swoim. Niechby poszedł z Bogiem do lasu, na pustynię... Ach, 
sprzykrzyło mi się tutaj, wyruszę wiosną na Syberię...
Robotnicy zazdroszcząc Ardalionowi mówili:
—  Żebyśmy to mieli takie zaczepienie w rodzaju jego szwagra, to i my byśmy się 
Sybiru nie zlękli...
I nagle Ardalion przepadł. W niedzielę odszedł z ar-telu i przez jakieś trzy dni 
nikt nie wiedział, co się z nim stało.
Domyślano się z trwogą:
—  A może go kto zatłukł?
—  Może kąpał się i utonął?
Ale przyszedł Jefimuszka i oznajmił zmieszany:
—  Hula sobie nasz Ardalion!
—  Czego kłamiesz? — krzyknął Piotr z niedowierzaniem.
—  Hula i pije!  Po prostu zapaliło  się w nim jak
- 642 -
w  stodole,  od  środka.   Jakby  mu  najmilejsza  żonka umarła...
—  Przecie to wdowiec!... A gdzież on jest?
Piotr rozgniewany poszedł ratować Ardaliona, ale ten go pobił.
Wtedy Osip, zacisnąwszy mocno wargi, wsunął ręce do kieszeni i oznajmił:
—  Ja pój;dę, rozejrzę się — skąd mu się na to wzięło? Dobry z niego chłop...
Przyczepiłem się do niego, poszliśmy razem,
—  Widzisz, co to jest człowiek — mówił Osip po drodze — żyje, żyje, wydaje się, 
że wszystko w porządku, a nagle — ogon do góry i hajda przez stepy, wertepy! 
Uważaj, Maksimyczu, ucz się...
Przyszliśmy do jednego z taniutkich domów „prze-wesołej osady Kunawino". Wyszła 
nam na spotkanie starucha o złodziejskich oczach. Osip szepnął coś do niej i 
stara zaprowadziła nas do małego, pustego pokoiku, gdzie było ciasno i brudno 
jak w stajni. Na łóżku spała, rozłożywszy się szeroko, gruba kobieta; starucha 
szturchnęła ją pięścią w bok i powiedziała:
—  Ruszaj stąd! No, ropucho, ruszaj stąd!
Kobieta zerwała się przerażona i przecierając oczy. rękami, pytała:
—  Święty Panie! Kto to? Co to?
—  Kontrola przyszła! — surowo powiedział Osip. Kobieta krzyknęła i znikła, a 
cieśla splunąwszy w ślad za nią tłumaczył mi:
—  Boją się kontroli bardziej niż samego diabła... Zdjąwszy ze ściany małe 
lusterko, starucha odgięła
kawałek tapety.
—  Spójrzcie, ten?
Osip spojrzał przez szczelinę przepierzenia,
—  We własnej osobie. Wygnaj stamtąd dziewkę...
41»
- 643 -
Ja także zajrzałem przez dziurkę: w takiej samej ciemnej norze jak ta, w której 
byliśmy, na parapecie okna ze szczelnie zamkniętymi okiennicami paliła się 
blaszana lampa; przy lampie stała skośnooka, naga Tatarka i zszywała koszulę. Za 
nią na łóżku, na dwóch poduszkach, spoczywała obrzękła twarz Ardaliona, 
sterczała jego czarna, zwichrzona broda. Tatarka drgnęła, narzuciła na siebie 
koszulę, przeszła obok łóżka i nagle ukazała się w naszym pokoju.
Osip popatrzył na nią i znów splunął.
—  Uch, bezwstydnica!
—  Ty jest stary dureń — odpowiedziała ze śmiechem.
Osip zaśmiał się także, grożąc jej palcem.
Poszliśmy do nory Tatarki. Starzec siadł na łóżku w nogach Ardaliona i długo 
budził go bez skutku, a on mamrotał:
—  No dobrze... Poczekaj, pójdziemy...
Wreszcie obudził się, dziko popatrzył na Osipa i na mnie, zamknął zaczerwienione 
oczy i stęknął przeciągle:
—  U-u-u...
—  Co się z tobą dzieje? — spytał Osip spokojnie, bez wyrzutu, ale niewesoło.
—  Pohulałem sobie... — charcząc i kaszląc objaśnił Ardalion,
—  Dlaczego?
—  A tak.
—  Nie przystoi, widzi md się...
—  Raz kozie śmierć...
Ardalion wziął ze stołu napoczętą butelkę wódki i zaczął pić duszkiem, potem 
podał ją Osipowi.
—  Chcesz? Tu i zakąska gdzieś być musi... Starzec nalał sobie do ust wódki, 
przełknął, skrzywił
- 644 -
się i zaczął w skupieniu przeżuwać kęsek chleba, a otępiały Ardalion mówił 
ospale:
—  Z Tatarką się związałem. To Jefimuszki robota; Tatarka — powiada — młoda, 
sierota z Kasimowa, na jarmark się wybrała...
Zza ściany ktoś się odezwał kalecząc mowę:
—  Tatarka — lepszy! Jak młoda kura. Wygnaj jemu precz, to nie twoja ojsiec...
—  O, to ta — bąknął Ardalion patrząc tępo w ścianę.
—  Widziałem ją — powiedział Osip. Ardalion zwrócił się do mnie:
—  Tak to ze mną, bracie...
Spodziewałem się, że Osip zacznie mu robić wymówki, pouczać go, a Ardalion 
będzie się kajał pokornie. Nic podobnego się jednak nie stało; usiedli obok 
siebie, ramię przy ramieniu, i rozmawiali spokojnie, urywanymi słówkami. 
Strasznie było smutno patrzeć na nich, siedzących w tej ciemnej, brudnej norze. 
Tatarka mówiła przez otwór w ścianie śmieszne słowa, ale oni jej nie słuchali. 
Osip wziął ze stołu ukleję, uderzył ją o but i zaczął skrupulatnie zdzierać z 
niej skórę wypytując Ardaliona:
—  Wszystkie pieniądze przetraciłeś?
—  Mani jeszcze u Piotrucha...
—  Jak myślisz, wyciągniesz się? Miałeś przecie jechać do Tomska.
—  Co tam do Tomska...
—  Rozmyśliłeś się?
—  Jakby tak do cudzych...
—  A niby co?
—  Ano siostra, szwagier...
—  No?
—  Nie bardzo się chce iść na służbę do swoich,..
—  Każda służba jednaka.
- 645 -
—  A jednak...
Mówili z sobą tak poważnie, po przyjacielsku, że Tatarka przestała im dogadywać, 
weszła do pokoju, nic nie mówiąc zdjęła ze ściany suknię i znikła.
—  Młodziutka — powiedział Osip.
Ardalion popatrzył na niego i bez urazy powiedział:
—  To wszystko robota Jefimuszki — mąciwody. Prócz bab nic go nie obchodzi. A 
Tatarka wesoła, wciąż tylko figluje...
—  Uważaj, żebyś się nie wywrócił! — ostrzegł go Osip, dojadł rybę do końca i 
zaczął się z nim żegnać.
W powrotnej drodze spytałem Osipa:
—  Po co do niego poszedłeś?
—  A tak, popatrzeć... Znajomy człowiek... Du-użo takich wypadków widziałem: 
żyje człowiek, żyje i nagle jakby się wyrwał z, więzienia! — powtórzył 
poprzednią uwagę. — Wódeczki trzeba się wystrzegać!
Po chwili jednak dodał:
—  A bez niej — nudno!
—  Bez wódki?
—  Ano tak! Wypije człowiek i jakby się na innym świecie znalazł...
Ardalion — nie „wywrócił się". Po kilku dniach przyszedł do roboty, wkrótce 
jednak znów znikł, a wiosną spotkałem go wśród bosiaków ' — odrąbywał lód na 
łachach. Przywitaliśmy się przyjaźnie i poszliśmy do karczmy na herbatę. Przy 
herbacie Ardalion przechwalał się:
—  Pamiętasz, jaki to był ze mnie robotnik? Można powiedzieć — majster w swoim 
zawodzie! Setki mogłem zarabiać...
—  Ale nie zarobiłeś.
i Bosiacy (gwar. złota rota) — różnego rodzaju wykołe-jeńcy, włóczęgi.
- 646 -
—  A nie zarobiłem! — zawołał dumnie. — Pluję na całą robotę!
Zachowywał się hardo, ludzie w karczmie słuchali z uwagą jego zawadiackich słów.
—  Pamiętasz, co mówił o pracy cichy złodziej Pio-trucha? Dla ludzi — kamienica 
murowana, dla siebie — trumna drewniana. I tyle masz za całą robotę!
-— Piotrucha jest chory, śmierci się boi — odpowiedziałem.
Ardalion krzyknął:
—  Ja też jestem chory! A może moja dusza nie jest na swoim miejscu?
W święta bardzo często szedłem ze śródmieścia na ulicę Milionową, gdzie się 
gnieździli bosiacy, i widziałem, jak szybko Ardalion stał się swoim człowiekiem 
w „złotej rocie". Jeszcze przed rokiem pogodny i poważny, teraz stał się dziwnie 
krzykliwy, zaczął chodzić niedbałym, zawadiackim krokiem, patrzył na ludzi 
zaczepnie, jak gdyby szukał z każdym zwady i bójki, i ustawicznie się 
przechwalał:
—  Patrz, jak mnie ludzie szanują, jestem tu u nich jakby atamanem!
Pieniędzy zarobionych nie żałował, ugaszczał bosiaków, we wszystkich zwadach 
stawał po strome słabszego i często upominał:
—  Tak nie można, moje dziatki! Trzeba postępować sprawiedliwie!
Tak go też przezwano — Sprawiedliwy. Bardzo mu się to podobało.
Pilnie przyglądałem się tym ludziom, ciasno stłoczonym w starym, brudnym, 
kamiennym worze ulicy. Byli to ludzie poza nawiasem życia, ale zdawało się, że 
stworzyli swoje własne, niezależne od nikogo, wesołe życie.   Beztroscy,   
hardzi,   przypominali  mi   burłaków
- 647 -
z opowiadań dziadka, co to tak łatwo stawali się rozbójnikami i pustelnikami. 
Kiedy nie mieli pracy, nie gardzili drobną kradzieżą, ściągając, co się da, z 
bark i statków, ale to innie do nich nie zrażało — widziałem, że całe życie 
przetkane jest kradzieżą jak stary kaftan szarymi nićmi. Równocześnie widziałem, 
że ci ludzie pracują niekiedy z niezwykłym poświęceniem, nie szczędząc sił, jak 
to się zdarzało podczas pośpiesznych przeładunków, w czasie pożaru czy wiosną, 
gdy ruszała kra. Na ogół prowadzili życie bardziej próżniacze niż inni ludzie.
Moją zażyłość z Ardalionem zauważył Osip i uprzedził mnie po ojcowsku:
—  Posłuchaj, serdeńko, badylu zeschły, ty — widzi mi się — coś za bardzo z 
ulicą Milionową się pokuma-łeś! Uważaj, żeby ci się krzywda nie stała...
Wyjaśniłem mu, jak umiałem, że podobają mi się ci ludzie — żyją bez pracy, 
wesoło,
—  Jako te ptaki niebieskie... — przerwał mi z uśmiechem. — Żyją tak — bo to 
próżniaki, lekkoduchy, wydrwigrosze; praca dla nich — to nieszczęście!
—  A cóż to dobrego — praca? Jak powiadają: uczciwą pracą nikt się nie zbogaci.
Łatwo mi tak było mówić, zbyt często słyszałem to powiedzenie i czułem, że jest 
w nim prawda. Osip jednak rozgniewał się na mnie i krzyknął:
—  Kto tak mówi? Głupcy i leniuchy, a ty, szczeniaku, lepiej żebyś tego nie 
słyszał! Patrzcie go! Takie głupstwa mówią zazdrośniki, niedorajdy, którym się w 
życiu nie powiodło, a ty wpierw w piórka porośnij — potem do góry! A o tej 
przyjaźni doniosę twojemu majstrowi — nie miej mi tego za złe.
I doniósł. Sjergiejew powiedział mi w obecności Osi-pa:
- 648 -
.— Ty, Pieszkow, skończ z tą ulicą Milionową! Tam są złodzieje, prostytutki, 
stamtąd droga prowadzi do więzienia, do szpitala. Skończ z tym!
Zacząłem ukrywać moje odwiedziny na Milionowej, wkrótce jednak byłem zmuszony 
się ich wyrzec.
Siedziałem kiedyś z Ardalionem i jego przyjacielem Robienokiem na dachu szopy, 
na podwórzu jednej z nor noclegowych. Robienok opowiadał dość zabawnie, jak to 
szedł na piechotkę z Rostowa nad Donem do Moskwy. Był to żołnierz, saper, 
odznaczony krzyżem Św. Jerzego, kulawy; podczas wojny tureckiej strzaskało mu 
kolano. Niski, rozrośnięty, wyróżniał się niebywałą siłą rąk, zupełnie mu 
nieprzydatną: nie mógł pracować z racji swego kalectwa. Z powodu jakiejś choroby 
wypadły mu włosy na głowie i na twarzy; głowa jego była całkiem podobna do głowy 
noworodka.
Błyskając żółtymi oczami Robienok mówił:
—  Na ten przykład w Sierpuchowie siedzi pop w ogródku; ojczulku — mówię — 
wspomóżcie bohatera tureckiego...
Kiwając głową Ardalion przerywa mu:
—  No, kłam sobie, kłam...
—  Bo to ja kłamię? — pyta Robienok bez urazy, a mój przyjaciel mówi karcąco, 
leniwie:
—  Człowiek z ciebie nieprawidłowy! Mógłbyś iść na stróża, kulawi zawsze idą na 
stróżów, a ty się wałęsasz po próżnicy i cięgiem kłamiesz,..
—  Ja przecie tak ino dla śmiechu, dla wesołości kłamię...
—  Śmiałbyś się lepiej z siebie samego
Na podwórzu, ciemnym i zabłoconym, mimo że było sucho, słonecznie, ukazała się 
kobieta i krzyknęła potrząsając jakąś szmatą:
—  Kto kupi spódnicę? Ej, kobietki!
- 649 -
Z nor domu wylazły kobiety i ciasnym kołem otoczyły sprzedawczynię. Od razu ją 
poznałem — była to praczka Natalia! Zeskoczyłem z dachu, ale ona sprzedała 
spódnicę pierwszej z brzegu i już powoli odchodziła z podwórza.
—  Dzień dobry! — powitałem ją radośnie, dopędziw-szy ją za bramą.
—  A co jeszcze powiesz? — spytała patrząc na mnie z ukosa.
Nagłe stanęła i krzyknęła ze złością:
—  Święty Boże! A ty co tu robisz?
Wzruszył mnie i zmieszał ten okrzyk przerażenia, Zrozumiałem, że to był lęk o 
mnie: strach i zdumienie odmalowały się na jej mądrej twarzy. Wytłumaczyłem jej 
naprędce, że nie mieszkam na tej ulicy, tylko cza-sem przychodzę popatrzeć sobie.
—  Popatrzeć? — ze złością wybuchnęła Natalia. —-A na co to i gdzie popatrzeć? 
Przechodniom do kieszeni i babom za pazuchy?
Twarz miała zmiętą, pod oczami — głębokie cienie, wargi jej były obwisłe, 
zwiędłe.
Zatrzymała się przy drzwiach szynku i powiedziała:
—  Chodź, napijemy się herbaty! Ubrany jesteś czyściutko, nie po tutejszemu, a 
jakoś ci nie wierzę...
W szynku jednak jak gdyby mi uwierzyła i nalewając herbatę zaczęła nudnie 
opowiadać, że dopiero godzinę temu wstała i jeszcze nic nie jadła ani nie piła.
—  Wczoraj się położyłam pijana, pijaniusieńka i nawet nie pamiętam, gdzie piłam 
i z kim.
Żal mi się jej zrobiło, byłem zmieszany, chciałem spytać, gdzie jej córka, ale 
Natalia napiła się wódki i gorącej herbaty i zaczęła mówić roztropnie jak 
dawniej, ?choć ordynarnie jak wszystkie kobiety z tej ulicy. Kie-
- 650 -
dy wreszcie spytałem o córkę, oprzytomniała od razu i krzyknęła:
—  A co ci do tego? Nie, kochaneczku, nie dla ciebie córka moja, nie!
Wypiła jeszcze kieliszek i zaczęła opowiadać:
—  Córce już nie jestem potrzebna. Kto ja jestem? Praczka. Co to za matka dla 
niej? Ona jest wykształcona, uczona. Tak, bracie! Odjechała ode mnie do bogatej 
przyjaciółki, na nauczycielkę podobno poszła...
Po chwili milczenia spytała z cicha:
—  No, co? Praczka — to się wam nie podoba? A ladacznica — podoba się?
Że jest „ladacznicą", domyśliłem się od razu — innych kobiet na tej ulicy nie 
było. Kiedy jednak sama to powiedziała, łzy mi napłynęły do oczu ze wstydu i 
żalu. To jej wyznanie zabolało mnie, jakby mnie kto przypiekł gorącym żelazem: 
ladacznica — ona, jeszcze niedawno taka dumna, niezależna, mądra!
—  Ach, ty! — powiedziała spoglądając na mnie z westchnieniem. — Idź sobie stąd! 
I proszę cię bardzo, i radzę — nie pokazuj się tu, bo zginiesz.
Potem zaczęła mówić cichutko, urywanymi słowami, jakby sama do siebie, 
pochyliwszy się nad stołem i wodząc palcem po tacy:
—  Na co ci moje prośby i rady, skoro córka rodzona mnie nie posłuchała... Ja 
jej mówię: „Nie możesz przecież porzucić matki rodzonej!" A ona: „Powieszę się" 
— powiada. Do Kazania pojechała, na akuszerkę chce się uczyć. No, dobrze... 
dobrze... A co ja? A ja — ano widzisz, co... Do kogo mam się przytulić? A do 
pierwszego lepszego...
Zamilkła, długo o czymś myślała poruszając bezdźwięcznie ustami i najwyraźniej 
zapomniała o mnie. Kąciki ust opuściły się, usta wygięły w sierp; przykro
- 651 -
patrzeć, jak drży skóra na jej wargach, jak bez słów skarżą się na coś drgające 
zmarszczki. Miała twarz skrzywdzonego dziecka. Spod chustki wymknęło się pasemko 
włosów i opadło na policzek, zaginając się za małe ucho. Do filiżanki wystygłej 
herbaty kapnęła łza; kobieta spostrzegła to, odsunęła filiżankę i mocno zamknęła 
oczy wycisnąwszy jeszcze dwie łzy, potem wytarła twarz chusteczką.
Nie miałem siły siedzieć z nią dłużej i wstałem powoli.
—  Do widzenia!
—  Co? Idź, idź do diabła! — machnęła ręką nie patrząc na mnie, widocznie nie 
pamiętając, kto siedzi obok niej.
Wróciłem na podwórze, do Ardaliona — chciał iść ze mną łowić raki, a ja chciałem 
powiedzieć mu o tej kobiecie. Ale ani jego, ani Robienoka nie było już na dachu. 
Kiedy ich szukałem na pełnym zakamarków podwórku, na ulicy wybuchła, jak co 
dzień, hałaśliwa awantura.
Wyszedłem z bramy i od razu natknąłem się na Natalię — pochlipywała, chusteczką 
z głowy ocierając potłuczoną twarz, poprawiając ręką potargane włosy. Szła na 
oślep po chodniku, a za nią kroczyli Ardalion i Robienok. Robienok mówił:
—  DaJ jej jeszcze raz, a dobrze!
Ardalion dopadł kobiety wygrażając kułakiem; odwróciła się; twarz miała straszną, 
jej oczy płonęły nienawiścią.
—  N-no, bij! — krzyknęła.
Wpiłem się palcami w rękę Ardaliona: spojrzał na mnie zdziwiony.
—  Czego chcesz?
—  Nie ruszaj!—ledwie rei. przeszło przez gardło.
- 652 -
Zaśmiał się:
—  To twoja kochanka? Nataszka miła świętego skusiła!
Robienok też chichotał klepiąc się po biodrach; długo nurzali mnie w błocie 
plugawych domysłów — to było straszne! Tymczasem Natalia odeszła, a ja nie 
wytrzymałem wreszcie, uderzyłem Robienoka głową w brzuch, przewróciłem go i 
uciekłem.
Od tego dnia długo nie pokazywałem się na ulicy Mi-ionowej, ale jeszcze raz 
zobaczyłem Ardaliona — spotkałem go na promie.
—  Gdzieżeś przepadł? — spytał wesoło.
Kiedy mu powiedziałem, że ze wstrętem wspominam, jak zbił Natalię i jak mnie 
zelżył plugawie, Ardalion roześmiał się dobrodusznie:
—  A czy to było na serio? Dla żartu tak cię ohmaio-waliśmy! A ona... dlaczegoby 
jej nie bić, jeżeli to ladacznica? Żony się bije, a takich tym bardziej nie żal? 
Tylko że to wszystko — bzdura! Rozumiem przecie — pięść nie nauka.
—  A czego ty masz ją uczyć? Czymżeś lepszy od niej!...
Objął mnie za ramiona i potrząsając powiedział drwiąco:
-— W tym cała nasza ohyda, że jeden nie lepszy od drugiego... Ja, bracie, 
wszystko rozumiem, i to, co z wierzchu, i to, co w środku, wszystko! Nie jestem 
ciemny chłop...
Był trochę podchmielony, wesoły; patrzył na mnie z przyjaznym współczuciem jak 
dobry nauczyciel na niepojętnego ucznia...
... Spotykałem czasem Pawła Odincowa: stał sdę jeszcze bardziej zuchwały, 
ubierał się elegancko, patrzył na mnie z góry i wciąż upominał:
- 653 -
—  Do jakiej roboty ty się wprzągłeś — zginiesz! Te chłopy...
Potem opowiadał ze smutkiem nowiny z pracowni obrazów.
—  Żychariew wciąż się włóczy z tą krową; Sitano-wa widać robak gryzie — pić 
zaczął bez miary. A Go-golewa wilki zjadły; pojechał na ostatki do domu i tam. 
go pijanego wilki pożarły!
Śmiejąc się wesoło, Paweł śmiesznie fantazjuje:
—  Zjadły go — i też się upiły. Wesoło .im się zrobiło — chodzą po lesie na 
zadnich łapach jak psy tresowane^ wyJ3, a po dwudziestu czterech godzinach 
wszystkie pozdychały!...
Słuchałem i też się śmiałem, czułem jednak, że pracownia ze wszystkim, co w niej 
przeżyłem, jest już daleko poza mną. Zrobiło mi sdę trochę smutno.
XIX
Zimą nie było prawie roboty na jarmarcznym rynku.. W domu spełniałem, jak 
dawniej, niezliczone, drobne posługi, które pochłaniały mi cały dzień, ale 
wieczory miałem wolne. Znów więc po kolacji czytałem na głos moim gospodarzom 
niemiłe mi powieści z „Niwy" i z „Nowin Moskiewskich", a po nocach zajmowałem 
się czytaniem dobrych książek i próbowałem pisać wiersze.
Pewnego razu, kiedy kobiety poszły na nocne nabożeństwo, Sjergiejew, który był 
niezdrów i został w domu, spytał mnie:
—  Wiktor się śmieje, że ty, Pieszkow, podobno wiersze piszesz. Czy to prawda? 
No, to przeczytaj!
Trudno mi było odmówić, przeczytałem kilka wierszy; nie podobały mu się 
widocznie, powiedział jednak:
- 654 -
— Smaruj, smaruj dalej — może Puszkinem będziesz... Czytałeś Puszkina?
Czy to czart się żeni z jędzą, Czy domowik gdzieś tam zmarł? •
Wtedy wierzono jeszcze w domowiki, ale on chyba już nie wierzył, tylko tak sobie 
— żartował. Ta-ak, bracie — mówił w zamyśleniu — uczyć by cię trzeba, a tu już 
za późno! Diabli wiedzą, jakie też będzie to twoje życie... A zeszyt dobrze 
chowaj, bo jak się baby do niego dorwą, żarty z ciebie stroić będą... Baby, 
bracie, to lubią; potrafią człowiekowi dopiec do żywego...
Od pewnego czasu stał się cichy, zamyślony, wciąż się oglądał bojaźliwie, a 
dzwonki trwożyły go; niekiedy nagle z byle powodu wpadał w stan chorobliwego 
rozdrażnienia, krzyczał na wszystkich i uciekał z domu, a późną nocą wracał 
pijany... Widać było, że w jego życiu zaszło coś, co jemu tylko jest wiadome, co 
mu przytłacza serce tak, że nie odczuwa już ani chęci, ani radości życia, lecz 
żyje tak tylko, z przyzwyczajenia.
W święta, od obiadu do dziesiątej, chodziłem gdzieś na spacer, a wieczory 
spędzałem w szynku na ulicy Jamskiej. Szynkarz, gruby, zawsze spocony mężczyzna, 
bardzo lubił śpiew; wiedzieli o tym śpiewacy prawie wszystkich chórów 
cerkiewnych i zbierali się u niego; częstował ich za pieśni wódką, piwem, 
herbatą. Byli to ludzie nieciekawi, pijanice; śpiewali niechętnie, żeby tylko 
dostać poczęstunek, niemal wyłącznie pieśni kościelne, a że według przekonania 
bogobojnych pijaków — szynk to nie miejsce na sprawy kościelne, szynkarz 
zapraszał ich do siebie do pokoju; tylko przez drzwi mogłem się przysłuchiwać 
ich pieśniom. Nieraz śpiewali jednak w szynku także chłopi ze wsi, rzemieśl-
1 Urywek z wiersza Puszkina Biesy.
- 653 -
nicy. Szynkarz sam wyszukiwał śpiewaków na mieście; w dni targowe rozpytywał o 
nich przyjezdnych chłopów i zapraszał do siebie.
Śpiewak siadał zwykle na stołku przy bufecie, pod beczułką wódki; na tle jej dna 
głowa jego wyglądała jak ujęta w okrągłą ramę.
Najładniej ze wszystkich i zawsze jakieś niezwykle piękne pieśni śpiewał niski, 
chudy rymarz Kleszczów, zmięty, jakby przeżuty mężczyzna. Rude włosy wisiały mu 
w strąkach, nos błyszczał jak u nieboszczyka, maleńkie, senne oczka były 
nieruchome.
Nieraz, bywało, zamknie je, oprze się głową o dno antałka, wypniie pierś i 
cichym, ale urzekającym tenorem zaśpiewa, szybko wyrzucając słowa:
Oj, padł na jasne pola tuman znad rzeki, Pozakrywał, pozasłaniał drogi dalekie...
Po tych słowach wstawał, opierał się o ladę przeginając się w tył i zawodził od 
serca, z twarzą zwróconą do sufitu:
Ach, dokąd, dokąd poniesie mnie oko, Jak mi znaleźć we mgle drogę szeroką?
Głos jego niezbyt silny, ale niestrudzony, przenikał jak dźwięk srebrnej struny 
przez głuchy, ochrypły gwar szynku. Smutne słowa pieśni, westchnienia i 
pokrzykiwanie śpiewaka — porywały wszystkich, nawet pijani wpadali w poważny 
nastrój i w milczeniu patrzyli na stoły przed sobą. Wzbierało mi serce, 
przepełnione potężnym uczuciem, jakie budzi zawsze dobra muzyka, poruszająca w 
cudowny sposób głębiny duszy.
W szynku robiło się cicho jak w cerkwi, a śpiewak był jak dobry kapłan, który 
nie prawi kazania, lecz prawdziwie, z całej duszy, modli się gorąco za cały ród 
ludzki,  uczciwie,  na głos,   rozważa smutki  i niedole
- 656 -
biednego żywota ludzkiego. Zewsząd patrzą na śpiewaka brodaci chłopi, w 
zwierzęcych twarzach migoczą zamyślone, dziecięce oczy; od czasu do czasu ktoś 
westchnie, co jeszcze bardziej podkreśla zwycięską siłę pieśni. Wydawało mi się 
zawsze w takich chwilach, że wszyscy ludzie prowadzą fałszywe, niedorzeczne 
życie, że prawdziwe ludzkie życie — to właśnie to!
W kącie siedzi pyzata przekupka, Łysucha, herod-baba, bezwstydna rozpustnica; 
skryła głowę w tłustych ramionach i płacze obmywając cichymi łzami swoje 
bezczelne oczy. Niedaleko od niej rozparł się na stole ponury śpiewak cerkiewny, 
Mitropolski, włochate chło-pisko o ogromnych oczach w pijackiej twarzy, podobny 
do byłego diakona; patrzy w stojący przed nim kieliszek wódki, bierze go, 
podnosi do ust i znów stawia na stole, cicho, delikatnie — coś mu nie pozwala 
wódki wypić.
Wszyscy ludzie w szynku zamarli, jakby przysłuchując się czemuś dawno 
zapomnianemu, co było im kiedyś bliskie i drogie.
Kiedy Kleszczów po skończeniu pieśni siadał skromnie na stołku, szynkarz podawał 
mu szklankę wódki i mówił do niego z uśmiechem zadowolenia:
i— No, ma się rozumieć, pięknie! Chociaż ty, nie tyle, można powiedzieć, 
śpiewasz, co opowiadasz, ale majster z ciebie — co tu gadać! Nikt temu nie 
zaprzeczy...
Kleszczów powoli pił wódkę, z lekka chrząkał i mówił cicho:
—  Zaśpiewać może każdy, kto ma głos, ale pokazać, jaką duszę ma pieśń — ja 
tylko potrafię!
—  No, nie chwal się zanadto!
—  Kto się nie ma czym chwalić, ten się nie chwali — równie cicho, ale z 
większym naciskiem powiedział śpiewak.
42 — Gorki II
- 657 -
—  Zarozumiały jesteś, Kleszczów! — wykrzyknął szynkarz z oburzeniem.
—  Moja zarozumiałość jest na miarę mojej duszy... A w kącie ryczał ponury 
śpiewak cerkiewny:
—  Co wy potraficie zrozumieć ze śpiewu tego szkaradnego anioła, wy — robaki, wy 
— pleśń ziemska?
Był zawsze ze wszystkimi w niezgodzie, ze wszystkimi się sprzeczał, zawsze kogoś 
demaskował; w każde prawie święto bili go za to okrutnie i śpiewacy, i każdy, 
kto tylko mógł i chciał.
Szynkarzowi podobają się pieśni Kleszczowa, ale nie znosi samego śpiewaka; 
skarży się wszystkim na niego i jawnie szuka okazji, by upokorzyć rymarza, 
wyśmiać się z niego. Wiedzą o tym zarówno bywalcy szynku jak i sam Kleszczów.
—  Dobry śpiewak, ale pyszałek, trzeba by go ukrócić! — mówi szynkarz i 
niektórzy goście przytakują mu:
—  To prawda, zarozumiałe chłopisko!
—  Nie ma się czym chwalić! Głos ma od Boga, nie sam go zdobył! A czy to, po 
prawdzie, taki znów nadzwyczajny głos? — uporczywie krytykuje szynkarz.
Publiczność wtóruje mu zgodnie:
—  Racja! Nie tyle wart jego głos, co sztuka. Pewnego razu, kiedy śpiewak — 
ochłonąwszy nieco — odszedł, szynkarz zaczął namawiać Łysuchę:
—  Nie mogłabyś tak, Mario Jewdokimowna, zabawić się z tym Kleszczowem, 
zbałamucić go ździebłko? Co to dla ciebie?
—  Żebym to młodsza była... — odpowiedziała przekupka uśmiechając się.
Szynkarz krzyknął głośno, z pasją:
—  Co tam młode potrafią! Ty się do niego zabierz! Warto   by   zobaczyć,   
jakby   się   kręcił   koło   ciebie!
- 638 -
Niechby go tęsknota za serce chwyciła, dopiero by zaśpiewał! Zabierz się do 
niego, Jewdokimowna, odwdzięczę ci się za to... He?
Ale ona się nie zabierała. Spuściwszy oczy i przebierając palcami frędzle 
chustki na piersiach — wielka, otyła — mówiła jednostajnym, leniwym głosem:
—  Tu młodej trzeba. Jakbym była młodsza, to bym się nie namyślała...
Prawie zawsze szynkarz starał się spodć Kleszczowa, ale rymarz zaśpiewał dwie, 
trzy pieśni, wypił po każdej z nich szklankę wódki, po czym starannie opatulał 
gardło włóczkowym szalikiem, szczelnie naciągał czapkę na zwichrzoną głowę i 
odchodził.
Czasami udawało się szynkarzowi wyszukać śpiewaka do rywalizacji z Kleszczowem; 
rymarz zaśpiewa pieśń, a on pochwali go i mówi podniecony:
—  Prawda, przyszedł tu jeszcze jeden śpiewak! Ano, pokażcie, proszę, co umiecie!
Śpiewak niekiedy miał ładny głos, ale nie było wypadku, żeby którykolwiek z 
rywali Kleszczowa zaśpiewał tak prosto, tak serdecznie, jak umiał zaśpiewać mały, 
niepozorny rymarz.
—  N-no tak — mówił szynkarz nie bez żalu — prawda, pię-ęknie się udało! 
Najważniejsze — to głos, ale i dusza...
Publiczność śmiała się:
—  Nie, rymarza, widać, pokonać się nie da!
A Kleszczów, spoglądając na wszystkich spod rudych, krzaczastych brwi, mówił do 
gospodarza spokojnie i grzeczniutko:
—  Szkoda zachodu! Nie znajdziecie śpiewaka, co by mnie prześcignął, ja mam dar 
od Boga...
—  Wszystko jest od Boga!
—  Zrujnujecie się na wódkę, a nie znajdziecie!
42*
- 659 -
Szynkarz robił się purpurowy i mamrotał:
—  Kto wie, kto wie...
A Kleszczów dowodził mu nieustępliwie:
—  I to jeszcze wam powiem, że śpiew to na ten przykład nie walka kogutów...
—  Przecie wiem to sam! Czego się czepiasz?
—  Ja się nie czepiam, tylko dowodzę: kiedy pieśń — zabawa, diabelska to sprawa!
—  Dosyć tego gadania! Lepiej zaśpiewaj jeszcze...
—  Śpiewać zawsze mogę, choćby i przez sen — godził się Kleszczów, odkasływał 
lekuchno i zaczynał śpiewać.
I wszystkie małostki, cała ohyda słów i poczynań ludzkich, wszystko, co podłe, 
karczemne, w cudowny sposób rozwiewało się jak dym. Wszyscy obecni czuli na 
sobie powiew innego życia, pełnego zadumy, czystego, pełnego miłości i tęsknoty.
Zazdrościłem temu człowiekowi, całą duszą zazdrościłem mu talentu, władzy nad 
ludźmi — tak cudownie wykorzystywał tę władzę! Chciałbym zapoznać się z rymarzem, 
długo, długo, o czymś z nim rozmawiać, ale nie miałem odwagi podejść do niego. 
Kleszczów tak dziwnie patrzył na wszystkich matowobiałymi oczami, jak gdyby nie 
widział przed sobą nikogo. I było w nim coś niemiłego, coś, co nie pozwalało mi 
go pokochać. A tak chciałem kochać tego człowieka nie tylko wtedy, gdy śpiewał! 
Przykro było patrzeć, kiedy naciągał czapkę na głowę tak, jak to czynią starcy, 
i niczym na pokaz owijał szyję czerwonym włóczkowym szalikiem, o którym mówił:
__ To mi zrobiła na drutach jedna dziewczyna, moja
miła...
Jeżeli nie śpiewał, siedział nadęty, wyniośle pocierał palcem martwy, jakby 
zamrożony nos, a na pytania
- 660 -
odpowiadał niechętnie, półgębkiem. Kiedy się do niego przysiadłem i coś 
zagadnąłem, powiedział nie patrząc na mnie:
i— Idź precz, szczeniaku!
Znacznie bardziej podobał mi się śpiewak cerkiewny, Mitropolski. Kiedy 
przychodził do szynku, zmierzał prosto do kąta, jak człowiek niosący wielki 
ciężar, potem odsuwał krzesło czubkiem buta, siadał opierając się łokciami o 
stół i ujmował w dłonie wielką, kudłatą głowę. Bez słowa wychylał dwa, trzy 
kieliszki i głośno chrząkał. Wszyscy wzdrygali się zwracając głowy w jego stronę, 
a on wsparłszy podbródek o dłonie, wyzywająco patrzył na ludzi. Grzywa 
nieczesanych włosów opadała dziko na jego obrzmiałą, ciemną twarz.
—  Czego się gapicie? Coście zobaczyli? — wybuchał nagle.
Czasem odpowiadali mu:
—  Diabła rogatego!
Niekiedy pił w milczeniu i odchodził w milczeniu, ciężko szurając nogami, kilka 
jednak razy słyszałem, jak gromił ludzi wzorem proroka:
i— Jam jest Boga mojego nieprzedajny sługa. Jako ten Izajasz wzywam was — 
czyńcie pokutę! Biada miastu Ariel, albowiem wszeteczniki i złodzieje, i 
plugastwo wszelakie nurza się w błocie niecnych uczynków swoich! Biada żaglowym 
skrzydłom ziemi, albowiem żeglują na nich po drogach wszechświata grzeszniki 
nikczemne. Opamiętajcie się, opoje, obżartuchy, nieczyste odpadki świata tego! 
Jest was bez liku, przeklęci, ziemia święta nie zechce was przyjąć do swojego 
łona.
Głos jego huczał, aż szyby w oknach dzwoniły; podobało się to bardzo 
publiczności, wszyscy przyklaskiwali prorokowi:
—  Zdrowo rąbie, pies kosmaty!
- 661 -
chał go z widoczną przyjemnością, nawet z błogim uśmiechem, ale nie przyjaźnił 
się z nim i mówił o nim ordynarnie, z pogardą:
—  Bałwan! Umie oddychać, rozumie to, co śpiewa, a mimo wszystko — to osioł!
—  Dlaczego?
—  Taka już jego natura.
Miałem ochotę porozmawiać z nim, kiedy będzie trzeźwy, ale na trzeźwo pomrukiwał 
tylko patrząc na wszystko zamglonymi, tęsknymi oczami. Od kogoś dowiedziałem się, 
że ten przez całe życie pijany człowiek kształcił się w akademii duchownej w 
Kazaniu i mógł zostać archijerejem; nie wierzyłem temu. Ale pewnego razu, kiedy 
opowiadając mu coś o sobie wspomniałem imię biskupa Chryzanfa, śpiewak cerkiewny 
potrząsnął głową i powiedział:
—  Chryzanf? Znam go. To mój nauczyciel, bardzo dla mnie życzliwy. Pamiętam — 
był w Kazaniu w akademii. Chryzanf — to znaczy złoty kwiat, jak to słusznie 
powiedziano u Pamwy Beryndy '. Tak, Chryzanf był rzeczywiście jak złoty kwiat!
—  A kto to jest Pamwa Berynda? — spytałem, ale Mitropolski uciął krótko:
:— Nie twoja rzecz.
W domu zapisałem w swoim zeszycie: „Przeczytać koniecznie Pamwę Beryndę" — 
wydawało mi się bowiem, że właśnie u tego Beryndy znajdę odpowiedź na mnóstwo 
pytań, które nie dawały mi spokoju.
Mitropolski bardzo lubił używać nie znanych mi wyrazów, zaskakiwać dziwnym 
skojarzeniem słów; bardzo mnie to irytowało.
—  Życie — to nie Anisja! — mówił nieraz.
i Pamwa  Berynda — diakon prawosławny z XVII w.
- 663 -
Pytałem go:
—  Kto to jest Anisja?
—  Pożyteczna — odpowiadał i bawiło go moje zdumienie.
Sądząc po tych słówkach i wiedząc, że śpiewak uczył się w akademii, wnioskowałem, 
że Mitropolski dużo umie, i było mi bardzo przykro, że nie chce ze mną o niczym 
rozmawiać, a jeżeli rozmawia to niezrozumiale. A może nie umiałem zapytać go we 
właściwy sposób?
Mimo wszystko rozmowy z Mitropolskim zostawiały coś w mojej duszy; podobała mi 
się pijacka odwaga jego oskarżeń i klątw, którymi na modłę proroka Izajasza 
gromił grzeszników.
—  O brudzie i smrodzie ziemski! — ryczał. — Nikczemnicy chodzą u was w chwale, 
a sprawiedliwi znoszą prześladowania. Nadejdzie dzień straszliwy i żałować 
będziecie nieprawości swoich, ale już będzie za późno, za późno!
Słuchając tego ryku przypomniałem sobie Dobrą Sprawę, praczkę Natalię, która 
zmarnowała się tak żałośnie, bezsensownie, Królową Margot w oparach brudnych 
plotek — miałem już co wspominać...
Moja krótka znajomość z tym człowiekiem skończyła się osobliwie.
Wiosną spotkałem go w polu w pobliżu obozów wojskowych; szedł jak wielbłąd, 
potrząsając głową, samotny, spuchnięty.
—  Spacerujesz sobie? — spytał ochrypłym głosem. — Pójdziemy razem. Ja też 
spaceruję. Jestem, bracie mój, chory. Ta-ak...
Kilka kroków przeszliśmy w milczeniu i nagle w dole, po stojącym tu kiedyś 
namiocie, zobaczyliśmy jakiegoś mężczyznę: siedział na dnie dołu, przechylony na 
bok, wsparty ramieniem o ścianę wykopu. Palto z jed-
- 664 -
nej strony wzbiło mu się powyżej ucha, jak gdyby nieznajomy usiłował je zdjąć, 
ale nie mógł.
—  Pijany — rzekł śpiewak zatrzymując się.
Ale pod ręką siedzącego leżał na młodej trawie duży rewolwer, niedaleko od niego 
— czapka, a tuż obok — ledwie napoczęta butelka wódki; jej pusta szyjka 
zanurzyła się w zielonych źdźbłach.
Przez chwilę staliśmy w milczeniu, potem Mitropolski szeroko rozstawił nogi i 
powiedział:
—  Zastrzelił się.
Od razu zrozumiałem, że ten człowiek nie jest pijany, lecz martwy, było to 
jednak tak nieoczekiwane, że trudno było uwierzyć. Pamiętam, że nie czułem ani 
strachu, ani żalu, kiedy patrzyłem na dużą, gładką czaszkę wychylającą się spod 
palta, na sine ucho; nie chciało się wierzyć, żeby człowiek mógł się zabić w 
taki pogodny wiosenny dzień.
Śpiewak rozcierał mocno dłonią nie golone policzki, jak gdyby mu było zimno, i 
mówił ochrypłym głosem:
—  Starszy jegomość. Żona mu uciekła albo cudze pieniądze przepuścił...
Posłał mnie do miasta po policję, a sam siadł na brzegu dołu, spuściwszy nogi do 
środka i otulając się szczelnie w zniszczone palto. Powiadomiłem stójkowego o 
samobójstwie i szybko przybiegłem z powrotem, ale przez ten czas śpiewak zdążył 
już wypić wódkę nieboszczyka i wymachiwał mi na spotkanie pustą butelką.
—  To go zgubiło! — ryczał z pasją i uderzywszy butelką o ziemię, rozbił ją na 
drobne kawałki.
W ślad za mną przybiegł stójkowy, zajrzał do dołu, zdjął czapkę i żegnając się z 
wahaniem, spytał śpiewaka:                               i
—  Coś ty za jeden?
—  Nie twoja rzecz...
- 665 -
Policjant pomyślał i spytał grzecznie:
—  Jakże tak można — tu umarły, a wyście pijani?
—  Od dwudziestu lat jestem pijany! — powiedział z dumą śpiewak uderzając się 
pięścią w piersi.
Byłem przekonany, że go aresztują za to, że wypił wódkę. Z miasta zbiegli się 
ludzie, przyjechał dorożką groźny rewirowy, wszedł do dołu i odchyliwszy palto 
samobójcy zajrzał mu w twarz.
j— Kto go pierwszy zauważył?
—  Ja — powiedział Mitropolski.
Rewirowy popatrzył na niego i powiedział, groźnie przeciągając słowa:
—  A-a, jak się masz, mój dobrodzieju!
Zebrało się kilkunastu gapiów. Popychając się zaglądali z ożywieniem w głąb dołu 
i kręcili się dokoła niego; ktoś krzyknął:
—  To urzędnik z naszej ulicy, ja go znam!
Chwiejąc się na nogach, śpiewak stał przed rewirowym zdjąwszy czapkę i sprzeczał 
się z nim, wykrzykując jakieś słowa niskim, bełkotliwym głosem. Potem rewirowy 
pchnął go w pierś tak, że Mitropolski potknął się i usiadł; wtedy stójkowy bez 
pośpiechu wyjął z kieszeni sznurek i związał nim ręce śpiewaka, który wprawnie i 
potulnie wyciągnął je w tył, a rewirowy krzyknął ostro na gapiów.
—  Precz! H-hołota...
Nadbiegł jeszcze jeden stójkowy — staruszek z załzawionymi, czerwonymi oczami, z 
ustami otwartymi ze zmęczenia, wziął do ręki koniec sznurka, którym był związany 
śpiewak cerkiewny, i spokojnie poprowadził go do miasta.
Odszedłem także, zdruzgotany; w pamięci donośnym echem dźwięczały karcące słowa:
„Biada miastu Ariel!"
- 666 -                    ;:
A przed oczami — przykra, przygnębiająca scena: stójkowy powoli wyciąga sznurek 
z kieszeni szynela, a groźny prorok pokornie podaje do tyłu czerwone, włochate 
ręce i krzyżuje dłonie tak wprawnie, takim nawykłym do tego ruchem...
Wkrótce dowiedziałem się, że proroka wysłano z miasta etapem. Niedługo po nim 
znikł Kleszczów: ożenił się bogato i zamieszkał w mieście powiatowym, gdzie 
założył pracownię rymarską.
... Tak bardzo zachwalałem swojemu szefowi pieśni rymarza, że pewnego razu 
powiedział:
—  Trzeba iść posłuchać...
I oto siedzi przy stoliku naprzeciwko mnie z szeroko otwartymi oczami, uniósłszy 
ze zdziwienia brwi.
Po drodze wyśmiewał się ze mnie i w szynku w pierwszej chwili wciąż kpinkował 
sobie ze mnie, z publiczności, z zapachów, od których aż dusiło w gardle.
Kiedy rymarz zaśpiewał, Sjergiejew uśmiechnął się ironicznie i zaczął nalewać 
piwo do szklanki, napełnił ją jednak tylko do połowy i przestał nalewać mówiąc:
—  O-o-o... diabli!
Ręka mu zadrżała, cichutko odstawił butelkę i zaczął przysłuchiwać się z napiętą 
uwagą.
—  T-tak, bracie — powiedział wzdychając, kiedy Kleszczów skończył śpiewać — 
rzeczywiście śpiewa... niech go licho porwie! Aż mi się gorąco zrobiło...
Rymarz znów zaśpiewał, uniósłszy głowę, patrząc w sufit:
Ze wsi bogatej, drożyną przez pola, Idzie dziewczyna, oj, smutna jej  dola...
—  Ale śpiewa! — wybełkotał Sjergiejew kiwając głową i uśmiechając się.
A Kleszczów zawodził jak fujarka:
- 667 -
Choć jestem młoda, choć — mówią — dorodna, Nikt mnie nie kocha, bom sierota 
biedna...
—  Pie-ęknie — szepcze Sjergiejew mrugając zaczerwienionymi oczami. — Uch, 
diabli... jak pięknie!
Patrzę na niego i cieszę się; łkające słowa pieśni górują nad zgiełkiem 
szynkowni i dźwięczą coraz silniej, piękniej, coraz mocniej chwytają za serce:
Oj, nie po ludzku żyją u nas ludzie, Nie zapraszają mnie na wieczornice, Nie mam, 
nieboga, ni strojów, ni wiana, Widać nie godnam żadnego młodziana... Chciał ci 
mnie wdowiec, ale co mi z tego, Byłabym tylko robotnicą jego...
Sjergiejew zapłakał nie wstydząc się tego wcale; siedzi z pochyloną głową, 
pociąga garbatym nosem, a na kolana kapią mu łzy.
Po trzeciej pieśni powiedział, zdenerwowany i zmieniony:
—  Nie mogę już dłużej wytrzymać, duszę się... Zapachy tutaj... niech to diabli! 
Jedziemy do domu!...
Na ulicy jednak zaproponował mi:
—  Chodźmy do gospody, Pieszkow, zakąsimy coś, pogadamy... Nie chce mi się 
wracać do domu!...
Nie targując się z dorożkarzem, wsiadł do sanek i przez całą drogę milczał, a w 
gospodzie zajął stolik w kącie i oglądając się za siebie zaczął półgłosem 
skarżyć się, rozgniewany:
?—- Rozjątrzył mi rany, ten kozioł... Takim mnie smutkiem przepoił!... Powiedz 
mi — ty przecież czytasz, zastanawiasz się — co to za wymysł szatański? Żyje 
człowiek, żyje, czterdzieści lat przeżył na tym świecie, ma żonę, dzieci, a nie 
ma nawet z kim pogadać. Czasem tak by się chciało duszę otworzyć, pomówić o 
wszystkim od serca, ale nie ma z kim. Zagada człowiek do niej, do żony — nie 
docierają do niej moje słowa... No,
- 668 -
cóż ona? Ma dzieci... gospodarstwo, swoje sprawy! Obca jest mojej duszy. Żona 
jest przyjacielem, póki się pierwsze dziecko nie urodzi... tak to zwykle bywa. A 
moja żona, w ogóle... no, sam wiesz... ni to, ni owo... ciało bez duszy... niech 
to licho porwie! Smutno, bracie...
Chciwie wypił zimne, gorzkie piwo, pomilczał chwilę tarmosząc długie włosy i 
znowu zaczął:
—  W ogóle, bracie, ludzie to szubrawcy! Ty, na przykład, z chłopami rozmawiasz 
o tym, o owym... Rozumiem — jest dużo niesprawiedliwości, podłości — racja, 
bracie... Sami złodzieje! Ale myślisz, że twoje słowa ktoś rozumie? Ani krzty! 
Ja ci mówię! Oni — Piotr, Osip — nic nie są warci. Wszystko mi powtarzają — i co 
ty o mnie mówisz, i wszystko w ogóle... Co ty na to,   bracie?
Milczałem zdumiony.
—  Tak, tak! — powiedział uśmiechając się. — Miałeś rację, żeś się do Persji 
wybierał, tam przynajmniej nic się nie rozumie — obca mowa. W swojej mowie same 
podłości się słyszy!
i— Osip o mnie opowiada? — spytałem.
—  No tak! A coś ty myślał? Ten gaduła więcej od wszystkich mówi. To, bracie, 
szezwany lis... Nie, Pieszkow, słowa do ludzi nie docierają... Prawda? A po 
diabła? Prawda jest jak śnieg jesienią: spadnie na błoto i stopnieje. Tylko 
błota więcej. Lepiej milcz...
Pił piwo szklanka za szklanką i choć nie był pijany, mówił coraz szybciej, z 
coraz większym rozdrażnieniem:
—  „Mowa jest srebrem, a milczenie złotem" — powiada przysłowie. Ech, bracie, 
smutno na świecie... Prawdziwie śpiewał ten rymarz: „Oj, nie po ludzku żyją u 
nas ludzie..." Ludzka dolo sieroca...
- 669 -
Obejrzał się, zniżył głos i powiedział:
—  Widzisz, niby znalazłem sobie... serdecznego przyjaciela... kobietę jedną 
taką spotkałem. Samotna, męża jej na Sybir, na zesłanie skazano, za fałszowanie 
pieniędzy — siedzi tu w więzieniu.
Poznałem się z nią... Nie miała ani grosza, no to musiała — rozumiesz... Jedna 
swacha mnie z nią poznała. Przyglądałem się jej — co to za miła kobieta! Piękna, 
mówię ci, młoda... wprost dech zapiera! Raz, drugi spotkaliśmy się... potem 
mówię ja do niej: „Jakże to, mówię, mąż twój — oszust, ty sama nieuczciwie się 
prowadzisz, to dlaczego idziesz za nim na Sybir?" Bo ona, widzisz razem z nim na 
zesłanie idzie. Ta-ak... A ona mi powiada: ,,Jaki on jest, taki jest, a ja go 
kocham, dla mnie on jest dobry! Może on dla mnie właśnie zgrzeszył? A ja z tobą 
grzeszę dla niego! Jemu — powiada — pieniądze są potrzebne, on jest szlachcic, 
jest przyzwyczajony do dobrego życia. Gdybym była sama, to bym żyła uczciwie. Wy 
— powiada — też jesteście dobry człowiek i podobacie mi się bardzo, ale nie 
mówcie lepiej ze mną o tych sprawach..." Niech to diabli! Dałem jej wszystko, co 
miałem przy sobie — przeszło osiemdziesiąt rubli i mówię: „Wybaczcie — mówię — 
nie mogę dłużej być z wami, nie mogę!" Odszedłem i...
Zamilkł, zamroczyło go wreszcie piwo, opadł z sił i wybełkotał:
—  Sześć razy u niej byłem... Nie możesz sobie nawet wyobrazić, co to jest 
takiego! Może jeszcze z sześć razy podchodziłem do jej mieszkania... ale wejść 
nie miałem siły... Nie mogłem! A teraz ona wyjechała.
Położył dłonie na stole i przebierając palcami szepnął: i— Nie daj Boże, jeżeli 
ją jeszcze raz spotkam... Nie
670 -
daj Boże! Wtedy — niech wszystko diabli wezmą! Chodź do domu... Chodźmy!
Poszliśmy; Sjergiejew zataczał się i mamrotał:
— Tak to, bracie...
Nie zdziwiła mnie historia, którą opowiedział; dawno już mi się zdawało, że 
stanie się z nim coś niezwykłego.
Byłem jednak zgnębiony tym wszystkim, co powiedział o życiu, przejęły mnie 
zwłaszcza jego słowa o Osi-pie.
Przez trzy lata byłem dziesiętnikiem w martwym mieście, wśród pustych budynków, 
obserwując, jak robotnicy jesienią rozwalają niezgrabne murowane sklepy, a na 
wiosnę budują takie same.
Mój szef już umiał postarać się o to, żebym się dobrze napracował, nim zarobię 
te jego pięć rubli. Jeżeli w sklepie zakładano nową podłogę, musiałem na całej 
powierzchni wybierać ziemię na głębokość arszyna; bo-siacy brali rubla za taką 
robotę, ja nie dostawałem ani grosza. Zajęty tą pracą, nie mogłem upilnować 
cieśli, którzy odkręcali wtedy zamki od drzwi, klamki i kradli różne drobiazgi.
I robotnicy, i poszczególni przedsiębiorcy budowlani starali się mnie oszukać i 
ukraść, co się da, robili to przy tym niemal jawnie, jak gdyby spełniając nudny 
obowiązek. Jeżeli przyłapywałem ich na kradzieży, nie gniewali się ani trochę, 
tylko dziwili się:
— Takiś gorliwy za te pięć rubelków jak za dwadzieścia — śmiech patrzeć!
Tłumaczyłem Sjergiejewowi, że zyskując rubla na mojej pracy, zazwyczaj traci 
dziesięć razy tyle, ale on mrugając porozumiewawczo, mówił:
- 671 -
—- Dobrze, dobrze! Gadaj zdrów!
Rozumiałem, że podejrzewa mnie o współuczestnictwo w kradzieży, odstręczało mnie 
to od niego, ale nie czułem się dotknięty; tak już jest na świecie — wszyscy 
kradną, Sjergiejew też lubi przywłaszczyć sobie cudze.
Kiedy po zakończeniu targów, oglądając sklepy, które przyjął do remontu, 
zobaczył gdzieś zapomniany samowar, naczynie kuchenne, dywan, nożyce czy też 
niekiedy skrzynię jakiegoś towaru lub sztukę materiału, mówił z uśmiechem:
— Zrób spis tych wszystkich rzeczy i zanieś je do magazynu.
A z magazynu zabierał je powoli do siebie do domu, każąc mi kilkakrotnie 
przerabiać spis.
Nie lubię gromadzić rzeczy, nic nie chciałem mieć, nawet książki były mi zawadą. 
Nie miałem nic oprócz maleńkiego tomiku Berangera d pieśni Heinego. Miałem chęć 
kupić sobie Puszkina, ale jedyny księgarz w mieście, zły starzec, żądał za 
Puszkina zbyt drogo. Meble, dywany, lustra i wszystko, co zawalało mieszkanie 
moich gospodarzy niie podobało mi się, drażniło mnie swoją masywną niezdarnością, 
zapachem farby i lakieru. W ogóle nie podobały mi się ich pokoje: przypominały 
kufry, nabite niepotrzebnymi rzeczami. Przejmowało mnie wstrętem, że Sjergiejew 
ściąga z magazynu cudze mienie, gromadząc jeszcze więcej tych niepotrzebnych 
rupieci. W pokojach Królowej Margot także było ciasno, ale przynajmniej pięknie.
Wydawało mi się, że życie w ogóle jest bezmyślne, niedorzeczne; zbyt wiele w nim 
było rażącej głupoty. Remontuje się na przykład sklepy, a wiosną wyleje rzeka i 
znów je zatopi, powygina podłogi, wypaczy zewnętrzne drzwi; kiedy woda opadnie, 
zaczną gnić belki,
- 672 -
Z roku na rok, przez dziesiątki lat, woda zalewa rynek jarmarczny, niszczy 
budynki i braki; te coroczne wylewy przynoszą ludziom olbrzymie straty i wszyscy 
wiedzą, że powodzie nie ustaną same przez się.
Co wiosnę kra gruchocze barki i dziesiątki małych statków — ludzie poskarżą się, 
pobiadają i budują nowe — a kra znowu je rozbija. Jakie to niedorzeczne 
dreptanie na jednym miejscu!
Pytam o to Osipa, ale on śmieje się zdziwiony:
—  Ach ty, czaplo-paplo! Patrzcie go, jaki wścibski! A co cię to wszystko 
obchodzi? Co ci do tego?
Zaraz jednak mówi bardziej serio, chociaż w jego niebieskich, jasnych — nie jak 
u starca — oczach nie gaśnie iskierka ironii:
—  Traf nieś to zauważył! Dajmy na to, że nic ci z tego nie przyjdzie, ale może 
się i przyda! A i to sobie zważ jeszcze...
I mówi sucho, obojętnie, przeplatając szczodrze swoje słowa przypowiastkami, 
pogaduszkami, przeróżnymi żarcikami łub nieoczekiwanym porównaniem.
—  Skarżą się ludzie: „Ziemi mało" — a Wołga podmywa wiosną brzegi, unosi ziemię 
i odkłada ją w swym korycie jako muł rzeczny; wtedy znów inni skarżą się: „Na 
Wołdze robią się mielizny!" Wiosenne powodzie i letnie deszcze żłobią jary i 
znowu ziemia wędruje do rzeki!
Mówi bez żalu, bez złości, jakby lubując się swoją znajomością skarg ludzkich na 
życie, i chociaż słowa jego wtórują zgodnie moim myślom, nieprzyjemnie mi ich 
słuchać.
—  A pomyśl jeszcze o pożarach... Przypominam sobie, że nie było chyba lata, 
żeby za
Wołgą nie płonęły lasy. Rokrocznie w lipcu niebo jest
43 - Gorki II
- 673 -
.przesłonięte mętnożółtym   dymem; purpurowe słońce, bez promieni, patrzy na 
zdemię jak chore oko."
—  Że lasy się palą, to nic strasznego — mówi Osip — to pańskie mienie, skarbowe: 
chłop lasu nie ma. Że miasta się palą — to też nieważne: w miastach żyją bogacze, 
nie ma co ich żałować! Ale zważ sobie, ile siół, wsi — ile to wsi w ciągu lata 
spłonie! Chyba będzie tego nie mniej niż setka... I tego szkoda!
Śmieje się cicho.
—  Jest mienie, ale nie ma „umienia". Z tego, co ty mówisz i co ja mówię, wynika, 
że człowiek nie dla siebie pracuje, nie dla ludzkiej wygody, lecz dla ognia i 
wody!
—  Czego sdę śmiejesz?
—  No cóż? Pożaru łzami się nie ugasi, a powódź — jeszcze tylko od łez 
przybierze na sale.
Wiem, że ten czcigodny starzec jest najmędrszy ze wszystkich znanych md ludzi — 
ale co on kocha, a czego nienawidzi?
Myślę o tym, a on w dalszym ciągu dorzuca do ogniska moich myśli suche wiórki 
swoich słówek.
—  A popatrz tylko, jak ludzie marnują siły i swoje, i cudze. Jak to twój 
majster cię nie oszczędza! Albo na gorzałeczkę ile to ludzie wydają! Zrachować 
niesposób, to nie na ludzki rozum... Chata się spali — drugą można pobudować, 
ale jak porządny chłop się zmarnuje, to się już nie da naprawić! Ardalion, na 
ten przykład, albo też Grisza... Pomyśl, jak chłop rozgorzał! Rozumu ma niewiele 
ten Grisza, ale to chłop z sercem! Pali się niczym snop słomy. Baby go obsiadły 
jak robactwo zabitego, co leży w lesie.
Pytam go bez urazy, przez ciekawość:
—  Dlaczego powtarzasz majstrowi nasze rozmowy? Osip wyjaśnia mi spokojnie, a 
nawet przyjaźnie:
- 674 -
—  Ażeby wiedział, jakie masz myśli niedobre; trzeba, żeby cię pouczył; kto cię 
ma pouczać, jak nie on? Nie mówię mu tego przez złość, ino z litości dla ciebie. 
Chłopak jesteś niegłupi, a diabeł ci w głowie mąci. Ukradniesz — nie powiem, do 
dziewki pójdziesz — nie powiem, nawet wypijesz — nie powiem! Ale o twoim 
zuchwalstwie zawsze wszystko powiem majstrowi. Żebyś wiedział!
—  Nie będę z tobą rozmawiał!
Milczał chwilę, odłupując paznokciem smołę z dłoni, potem spojrzał na mnie 
dobrotliwymi oczami i powiedział:
—  Kłamiesz — będziesz! A z kim miałbyś mówić? Nie masz z kim...
Wydaje md się nagle, że czyściutki, akuratny Osip jest podobny do palacza Jakuba, 
obojętnego na wszystko.
Niekiedy przypomina mi uczonego starowiercę, Piotra Wasiliewicza; niekiedy — 
woźnicę Piotra; od ^zasu do czasu błyśnie w nim coś, co przypomina dziadka; w 
ten czy inny sposób Osip podobny jest do wszystkich starców, których znałem. 
Wszyscy oni byli niezwykle ciekawi, czułem jednak, że żyć z nimi niesposób — 
ciężko i przykro. Jak robak toczą duszę, ich mądre słowa rudą rdzą pokrywają 
serce. Czy Osip jest dobry? — Nie. Zły? — Także nie. Jest mądry, to dla mnie 
rzecz jasna. Zadziwiając jednak swą giętkością, rozum ten paraliżował mnie jak 
gdyby, aż wreszcie zacząłem zdawać sobie sprawę, że jest mi pod każdym względem 
wrogi.
W duszy mojej wrzały czarne myśli:
„Jeden człowiek jest obcy dla drugiego mimo przyjaznych słów i uśmiechów, a i na 
ziemi wszyscy czują się obco; wydaje się, że nikt nie jest z nią związany
łi»
- 675
mocnym uczuciem miłości. Jedynie babcia kocha życie i kocha wszystkie jego 
przejawy. Babcia i wspaniała Królowa Margot."
Niekiedy te i tym podobne myśli gromadziły się we mnie jak czarne chmury; żyć 
było ciężko i duszno, a jak żyć inaczej, dokąd iść? Nawet pomówić nie ma z kim 
poza Osipem. Toteż rozmawiałem z nim coraz częściej.
Wysłuchiwał mojej gorącej paplaniny z wyraźnym zaciekawieniem, przerywał md 
pytaniami, chcąc coś wyłuskać z mych słów, i mówił spokojnie:
— Uparty jest dzięcioł, ale niestraszny, nikt się go nie boi! Radzę ci od serca: 
idź do klasztoru. Pobędziesz tam, póki nie podrośniesz, będziesz mądrą gawędą 
pątnikom życie umilał; ty będziesz miał spokój, a mnichy •— dochód! Z całej 
duszy ci radzę. Do rzeczy światowych, ziemskich widocznie niezdatnyś czy jak...
Nie miałem ochoty iść do klasztoru, ale czułem, że błądzę, że się obracam w 
zaczarowanym kole rzeczy dla mnie niepojętych. Było mi smutno. Życie stało się 
podobne do lasu jesienią — minęła pora grzybów, nie ma co robić w pustym lesie, 
wydaje ci się, że znasz go na wylot.
Nie piłem wódki, nie włóczyłem się z dziewczętami — książki zastępowały mi te 
dwa rodzaje upiększania sobie życia. Ale im więcej czytałem, tym trudniej było 
mi żyć tak niepotrzebnie, bez celu, jak — wydawało mi się — żyją ludzie.
Skończyłem dopiero piętnaście lat, ale czułem się niekiedy jak człowiek w 
podeszłym wieku; przepełniony tym wszystkim, co przeżyłem, przeczytałem, co 
niepokoiło mój umysł, byłem wewnętrznie jakby nabrzmiały, ociężały. Kiedy 
zaglądałem do swojego wnętrza, wydawało mi się, że to siedlisko wrażeń jest we 
mnie podobne do ciemnej komórki,   ciasno i byle jak
- 678 -
zapchanej różnymi rzeczami.   Nie   miałem sił ani nie potrafiłem rozeznać się w 
tym wszystkim.
Dużo się tego nagromadziło, ale wszytko leżało niepewnie, chwiało się i 
wstrząsało mną jak bieżąca woda źle umocowaną łodzią.
Miałem wstręt do nieszczęść, chorób, narzekań. Kiedy widziałem okrucieństwo) — 
krew, bicie czy nawet torturowanie człowieka słowami — budziło to we mnie 
organiczną odrazę; ta odraza przeradzała się szybko , w jakąś zaciętą wściekłość, 
że sam zaczynałem bić jak zwierzę, a potem było mi wstyd aż do bólu.
Niekiedy tak namiętnie pragnąłem oćwiczyć dręczyciela i tak na oślep rzucałem 
się w wir bójki, że jeszcze teraz ze wstydem i smutkiem wspominani o tych 
napadach rozpaczy, zrodzonej z niemocy.
Było we mnie dwóch ludzi: jeden poznał zbyt wiele podłości i brudu, stracił 
wskutek tego odwagę i struty wiedzą o powszednich okropnościach, zaczynał 
odnosić się do życia i do ludzi nieufnie, podejrzliwie, pełen bez-"-silnego żalu 
do wszystkich i do samego siebie. Ten człowiek marzył o cichym, samotnym życiu 
wśród książek, bez ludzi — o klasztorze, o domku gajowego w lesie, o budce 
dróżnika kolejowego, o Persji czy o posadzie stróża gdzieś na krańcu miasta. Jak 
najmniej ludzi, jak najdalej od nich...
Drugi, natchniony duchem szlachetnych, mądrych. książek, obserwując zwycięską 
siłę potwornej codzienności, czuł, jak łatwo ta siła może oberwać mu głowę, 
rozdeptać serce brudną stopą i bronił się z wysiłkiem, zacisnąwszy zęby i pięści, 
zawsze gotowy do wszelkiej zwady i bójki. Ten człowiek — kochał i współczuł 
aktywnie i jak przystało dzielnemu bohaterowi francuskich powieści, po trzecim 
słowie wyciągał szpadę z pochwy i stawał w pozycji bojowej.
- 677 -
Miałem w tym okresie zaciętego wroga — był nim stróż jednego z domów publicznych 
przy ulicy Małej Pokrowskiej. Zawarłem z nim znajomość kiedyś rano, kiedy 
szedłem na jarmark: ściągał z dorożki przed bramą pijaną do nieprzytomności 
dziewczynę. Schwycił ją za nogi w opadających pończochach i obnażywszy do pasa, 
szarpał ją bezwstydnie, pokrzykując, śmiejąc się i plując na jej ciało, a ona 
zsuwała się z dorożki jak ze schodów — zmięta, oślepła, z otwartymi ustami, 
zarzuciwszy nad głową miękkie i jakby wywichnięte ręce — zawadzała grzbietem, 
głową i siną twarzą o siedzenie, o stopień dorożki, wreszcie padła na jezdnię 
uderzając głową o bruk.
Dorożkarz smagnął biczem konia i odjechał, a stróż chwycił dziewczynę za nogi, 
jakby szedł w zaprzęgu, wypiął zadek i powlókł ją na chodnik jak martwą. 
Straciłem panowanie nad sobą, pobiegłem za nim i na moje szczęście, rzuciłem w 
biegu czy też upuściłem niechcący sążniową poziomicę, co uratowało i dozorcę, i 
mnie od grubej nieprzyjemności. Uderzywszy stróża z rozpędu, przewróciłem go, 
wskoczyłem na ganek i pociągnąłem gwałtownie za dzwonek. Wybiegli jacyś dzicy 
ludzie, nie mogłem im nic wytłumaczyć i odszedłem podnosząc poziomicę.
Przy zjeździe zrównałem się z dorożkarzem; popatrzył na mnie z wysokości kozła i 
powiedział z uznaniem:
—  Zgrabnieś go łupnął!
Spytałem go ze złością, jak mógł pozwolić na to, by stróż znęcał się nad 
dziewczyną; powiedział mi spokojnie, z obrzydzeniem:
—  A co mi tam — pies ich trącał! Panowie mi zapłacili, jak ją wsadzali do 
dorożki — co mi do tego, kto kogo bije!
- 678 -
—  A gdyby ją zabili?
—  No, taką nie łatwo zabić! — powiedział dorożkarz, jak gdyby już niejeden raz 
próbował zabijać pijane dziewki.
Od tego dnia prawie co dzień rano widywałem stróża: idę ulicą, a on zamiata 
jezdnię albo siedzi na ganku, jak gdyby czekał na mnie. Podchodzę do niego; 
stróż wstaje, zakasuje rękawy i oznajmia mi:
—  No, teraz się z tobą rozprawię!
Miał ponad czterdziestkę. Mały, na krzywych nogach, z brzuchem jak u brzemiennej 
kobiety, patrzył na mnie z uśmiechem promiennymi oczami. Oczy miał dobre, 
pogodne i to właśnie było dziwne, aż przerażające. Bić się nie umiał, ręce miał 
krótsze niż ja, toteż po dwóch, trzech starciach ustępował z placu, przywierał 
plecami do bramy i mówił zdziwiony:
—  No, daj spokój, zuchu!
Sprzykrzyły mi się te utarczki i powiedziałem mu pewnego razu:
—  Odczep się ode mnie, durniu, rozumiesz?
—  A dlaczego na mnie napadłeś? — spytał z wyrzutem.
Spytałem go z kolei, dlaczego tak ohydnie znęcał się nad dziewczyną.
—  A co? Zal ci jej?
—  Pewno, że żal.
Milczał chwilę, wytarł wargi i spytał:
—  A kota ci żal?
—  Ano — i kota żal... Wtedy powiedział mi:
—  Jesteś głupiec, chłystek! Poczekaj, ja ci pokażę...
Nie mogłem nie chodzić tą ulicą — to była najkrótsza droga — zacząłem jednak 
wstawać wcześniej, żeby nie spotykać się z tym człowiekiem. Mimo to po kilku
- 679
dniach znów go zobaczyłem; siedział na ganku i głaskał burego kota, który leżał 
na jego kolanach. Kiedy podszedłem do niego na jakieś trzy kroki, zerwał się, 
schwycił kota za nogi i z rozmachem uderzył go głową o słup, tak że bryznęła na 
mnie ciepła krew; uderzył, rzucił mi kota pod nogi i stanął w furtce, pytając: .
— No co?
Co miałem rohić? Tarzaliśmy się po podwórzu jak dwa psy. A potem siedząc wśród 
łopuchów przy zjeździe, oszalały ze zgrozy, w niewymownym smutku, gryzłem wargi, 
żeby nie krzyczeć, nie przeklinać. Wspomi-nam.o tym z udręką i drżąc ze wstrętu 
dziwię się: jak to się stało, że nie postradałem zmysłów, że nie zabiłem nikogo?
Po co opowiadam o tych nikczemnościach? Po to, żebyście wiedzieli, czcigodni 
panowie, że to wszystko nie minęło, nie minęło! Podobają się wam zmyślone 
okropności, podobają się straszne historie, o których ktoś pięknie opowiada, 
przyjemnie podnieca was fantastyczna groza. A ja znam grozę prawdziwą, potworną 
codzienność i mam niezaprzeczalne prawo zakłócać wam spokój nieprzyjemnym 
opowiadaniem o nich, żebyście u-przytomnili sobie, jak żyjecie i w jakim świecie 
żyjecie.
Żyjemy wszyscy podłym, brudnym życiem — z tego trzeba zdać sobie' sprawę!
Bardzo kocham ludzi i nie chciałbym dręczyć nikogo, ale nie wolno być 
sentymentalnym, nie wolno ukrywać okrutnej prawdy pod płaszczykiem barwnych 
słówek i powabnego fałszu. Chwała życiu! Oddajmy mu z siebie wszystko, co jest 
najszlachetniejsze, najbardziej ludzkie w naszych,sercach i umysłach.
... Szczególnie oburzał mnie stosunek do kobiety; naczytawszy się romansów, 
patrzyłem na kobietę jak
680 -
na coś najlepszego i najważniejszego w życiu. Umacniała mnie w tym przekonaniu 
babcia, jej opowiadania o Bogurodzicy,,o Przemądrej Wasilisie, umacniała 
nieszczęsna praczka Natalia i te setki, tysiące dostrzeżonych przeze mnie 
spojrzeń, uśmiechów, którymi kobiety — matki życia, upiększają to życie, ubogie 
w radość, ubogie w miłość.
Chwałę na cześć kobiety śpiewały książki Turgieniewa; we wszystko najpiękniejsze, 
co wiedziałem o kobietach, przystrajałem pamiętny obraz Królowej; Heine i 
Turgieniew użyczali mi najwięcej klejnotów.
Wracając wieczorem z jarmarcznego rynku zatrzymywałem się na wzgórzu pod murami 
twierdzy i patrzyłem, jak za Wołgą słońce chyli się ku zachodowi, jak płyną po 
niebiosach ogniste rzeki, jak powleka się purpurą i szarzeje ukochana, ziemska 
rzeka. Niekiedy wydawało mi się w takich chwilach, że ziemia jest ogromną barką 
dla aresztantów; podobna jest do świni i dokądś tam ciągnie ją leniwie 
niewidzialny statek.
Częściej jednak myślałem o tym, jak wielka jest ziemia, myślałem o jej miastach, 
znanych mi z książek, o obcych krajach, gdzie ludzie żyją inaczej. Życie na 
kartkach książek cudzoziemskich pisarzy było czystsze, milsze, nie takie trudne 
jak to szare, jednostajne życie, które kipiało wokół mnie. Koiło te moje 
niepokoje, budząc uparte marzenia o możliwości innego życia.
I wciąż mi się zdawało, że spotkam jakiegoś prostego, mądrego człowieka, który 
wyprowadza mnie na szeroką, jasną drogę.
Pewnego razu, kiedy siedziałem na ławce pod murami twierdzy, nagle znalazł się 
obok mnie wuj Jakub. Nie zauważyłem, gdy się zbliżał, i nie od razu go poznałem; 
chociaż przez kilka lat mieszkaliśmy w tym samym mieście, spotykaliśmy się 
rzadko, przypadkowo.
- 6&2 -
—  Ale wystrzeliłeś w górę! — powiedział żartobliwie, trącając mnie z lekka, i 
zaczęliśmy rozmawiać jak dawni znajomi, ale obcy sobie ludzie.
Z opowiadań babci wiedziałem, że przez ten czas wuj Jakub stracił cały majątek, 
że wszystko przepił, prze- . hulał. Został pomocnikiem nadzorcy więzienia 
etapowego, ale jego służba źle się skończyła; nadzorca zachorował, a wuj Jakub 
zaczął urządzać u siebie w mieszkaniu wesołe uczty dla aresztantów. Doszło to do 
wiadomości władz, usunięto go ze stanowiska i oddano pod sąd oskarżając o tof że 
po nocach wypuszczał aresztantów, by sobie „pohulali". Żaden z aresztantów nie 
uciekł, ale jednego przychwycono właśnie w chwali, kiedy dusił jakiegoś diakona. 
Długo trwało śledztwo, do sprawy jednak nie doszło: aresztantom i dozorcom udało 
się uratować dobrego wuja z tej opresji. Teraz żył bez pracy, na utrzymaniu syna, 
który śpiewał w sławnym natenczas cerkiewnym chórze Rukawisznikowa, O synu mówił 
dziwnie:
—  Jest teraz strasznie ważny, wielka figura! Solista! Nie zdążysz mu w porę 
samowaru podać albo ubrania wyczyścić — gniewa się! Akuratny chłopak! I 
schludny...
Wuj bardzo postarzał; był jakiś przybrudzony, wypełzły, zwiotczały. Jego 
swawolne kędziory bardzo zrzedły, uszy mu odstawały, na białkach o?zu i gładkiej 
skórze wygolonych, policzków widać było gęstą siatkę czerwonych żyłek. Mówił 
żartobliwie, ale wydawało się, jak gdyby miał coś w ustach, o co zawadzał 
językiem, chociaż zęby miał zdrowe.
Ucieszyłem się, że mogę porozmawiać z człowiekiem, który umiał żyć wesoło, który 
dużo widział i wiele powinien   wiedzieć. Przypomniały mi  się wyraźnie jego
- 683 -
zawadiackie, śmieszne pieśni, odżyły w pamięci słowa, które o nim wypowiedział 
dziadek:
„Gdy o pieśni chodzi — to on król Dawid, ale według uczynków swoich — Absalon 
jadowity!"
Na bulwarze mijała nas elegancka publiczność; wspaniałe panie, urzędnicy, 
oficerowie. Wuj, ubrany w wy-szarzałe jesienne palto, zmiętą czapkę i żółte buty, 
kurczył się, wstydząc się wyraźnie swego ubrania. Poszliśmy do jednego z szynków 
w Poczainskim Wąwozie i zajęliśmy miejsca przy oknie wychodzącym na rynek.
—  Pamiętasz, wuju, jak śpiewałaś:
Jeden dziad onucki suszył, A drugi dziad mu je ukradł...
Kiedy wypowiedziałem słowa piosenki, nagle po raz pierwszy odczułem jej 
ironiczną wymowę i pomyślałem sobie, że wesoły wuj jest złośliwy i mądry.
Ale wuj, nalewając wódki do kieliszka, mówił zamyślony:
— Tak, pożyłem na tym świecie, pocudaczyłem — a wszystkiego mało... A tę 
piosenkę nie ją ułożyłem, tylko jeden nauczyciel z seminarium, nieboszczyk — 
jakże go zwali? Zapomniałem. Przyjaźniliśmy się. Kawaler. Upił się i umarł — 
zamarzł. Ile to ludzi zapiło sdę za mojej pamięci — zliczyć niesposób! A ty — 
nie pijesz? Nie pij, masz czas. Z dziadkiem często się widujesz? Skapcaniał 
staruszek. W głowie mu się podobno mąci...
Kiedy wypił, ożywił się, wyprostował, odmłodniał i zaczął mówić raźniej:
—  Cóz aresztanci! Nie jestem przecież ich sędzią. Widzę — ludzie jak ludzie, i 
mówię: dalejże, bracia, będziemy zyć w zgodzie, wesoło; jest, mówię, taka 
piosenka:                                            i   ,
- 684 -
Los — nie przeszkoda dla radości, Choćby do ziemi przygiął nas, Nie skwitujemy z 
wesołości, Kiep ten, kto w smutku trawi czas!...
Zaśmiał się, wyjrzał przez okno na pociemniały wąwóz, ha którego dnie czerniały 
budki handlarzy, i ciągnął dalej, muskając wąsy:
—  Piozumie się, ucieszyli się; nudno przecież w więzieniu. No i jak tylko 
kończymy apel, zaraz — do mnie: wódka, zakąski... Raz — ja, raz — oni. I 
rozśpiewała się, roztańczyła mateczka-Ruś! Lubię pieśni, tańce, a wśród nich 
byli znakomici śpiewacy i tancerze — aż dziw! Niektórzy byli w kajdanach, a że 
zakuty nie zatańczy, no to kazałem im zdejmować kajdany — to prawda. Oni, trzeba 
ci wiedzieć, sami potrafią zdjąć, bez kowala! Sprytny naród — aż dziw! A żem ich 
jakoby do miasta na grabieże wypuszczał —7 to bzdura! Nie zostało mi to nawet 
udowodnione...
Zamilkł i popatrzył w okno, na wąwóz, gdzie handlarze starzyzną zamykali swoje 
kramy; grzechotało żelazo zasuw, zgrzytały zardzewiałe rygle z głuchym łoskotem 
spadały gdzieś deski. Potem mrugnął na mnie wesoło i mówił dalej półgłosem:
—  Żeby prawdę powiedzieć, to jeden rzeczywiście wychodził nocami, ale to nie 
był katorżnik, tylko po prostu złodziej, tutejszy — z Niżniego; niedaleko od 
więzienia, na Pieczorce, jego kochanka mieszkała. A historia z tym diakonem — to 
była po prostu pomyłka: wzięto diakona za kupca. Była to zima — noc, zawieja, 
wszyscy w szubach, bądź tu mądry w pośpiechu, kto kupiec, a kto diakon?
Rozśmieszyło mnie to, on także się roześmiał i powiedział:
—  Słowo daję! Sam diabeł ich nie rozróżni!...
- 685 -
To mówiąc wuj rozgniewał się bez widocznego powodu, nieoczekiwanie, odsunął 
talerz z zakąską, skrzywił się z odrazą i zapaliwszy papierosa zamamrotał:
—  Jeden drugiego okrada, potem jeden drugiego łapie, do więzienia pakuje, na 
Sybir wysyła, na katorgę — a co ja mam z tym wspólnego? Pluję na nich 
wszystkich... Mam swoje życie!
Stanął mi przed oczami kudłaty palacz — on także mówił często: „Napluć na 
wszystko." I też miał na imię Jakub.
—  O czym tak myślisz? — spytał wuj dobrotliwie.
—  Żal wam było aresztantów?
—  Nie sztuka ich żałować, to takie bractwo — aż dziw! Czasami patrzy człowiek 
na takiego i myśli: Nie wart jestem być jego podnóżkiem, chociażem jego 
naczelnik! Mądre, diabły, sprytne...
Wódka i wspomnienia znów go przyjemnie rozmarzyły; oparł się łokciem o parapet 
okna i wymachując żółtą ręką z niedopałkiem papierosa w palcach, zagadał z 
ożywieniem:
—  Jeden rytownik i zegarmistrz, zezowaty, siedział za fałszowanie pieniędzy — 
potem uciekł. Gdybyś słyszał, jak on gadał! Ogień! Po prostu śpiewał jak solista. 
„Wytłumaczcie mi — powiada — dlaczego skarb państwa może drukować pieniądze, a 
ja nie mogę? No, wytłumaczcie mi!" Nikt nie potrafił mu tego wytłumaczyć. Nikt — 
ja także nie. A przecież byłem jego naczelnikiem! Drugi znów — sławny złodziej 
moskiewski, ele-gancik, taki czyścioszek — mówił grzecznie, spokojnie: „Ludzie — 
powiada — pracują aż do otępienia, a ja się na to nie godzę. Ja — powiada — 
spróbowałem już tego dobrego. Pracuj, człowieku, pracuj aż do siódmego potu, aż 
całkiem zgłupiejesz: łykniesz wódki za grosz, przegrasz w karty dwie kopiejki, 
pięć dasz babie za pie-
- 686 -
szczotę, a potem — znowu ci chłodno i głodno... Nie — powiada — to nie dla mnie. 
zabawa..."
Wuj Jakub pochylił się nad stołem i mówił dalej, zaczerwieniony po sam czubek 
głowy i taki podniecony, że aż mu od czasu do czasu drgały małe uszy:
—  Oni, bracie, nie są głupi, już oni wiedzą, co mówią. Po jakiego diabła ta 
cała mitręga! Jak ja żyłem, na ten przykład? Wstyd wspominać... Wszystko — 
jednym kęskiem, ukradkiem; niedola — własna, a wesele — kradzione! To ojciec 
krzyczy — ani mi się waż, to żona — nie rób tego, to znowu sam się boisz całego 
rubelka przepuścić. No, i przegapiłem życie, a na starość służę u syna za lokaja. 
Co tu ukrywać? Służę, bracie, pokorniutko, a on na mnie pokrzykuje jak jaki pan. 
On mówi — ojciec, a ja słyszę — lokaj! Jakże to, czy po to się urodziłem, po tom 
tyle' zabiegał, żeby synowi usługiwać? A choćby i nie to — po co żyłem, czy dużo 
przyjemności miałem w życiu?
Słuchałem go z roztargnieniem. Niechętnie i nie spodziewając się odpowiedzi 
powiedziałem:
—  Ja także nie wiem, jak mam żyć...' Uśmiechnął się.
—  No... A któż to wie? Nie widziałem takich, co by wiedzieli! Ludzie żyją, jak 
żyją; zależy kto do czego przywyknie...
I znów zaczął mówić, rozgoryczony, zły:
—  Siedział tam u mnie za zgwałcenie jeden człowiek z Orła, szlachcic, tancerz 
niezrównany; żeby nas rozśmieszyć, śpiewał piosenkę o Wańce:
Chodzi Wańka po cmentarzu, To nie sztuka wcale! Spróbuj, Wańka, nos wyścibić 
Odrobinę dalej!...
A ja sobie myślę, że to wcale nie jest śmieszne, tylko
- 687
prawdziwe. Żebyś nie wiem jak kluczył, dalej niż na cmentarz nie zajedziesz! A w 
takim razie — wszystke mi jedno: czy sam jestem więźniem, czy też nadzorcą nad 
więźniami...
Przestał mówić, napił się wódki i zajrzał, jednym okiem jak ptak, do pustej 
karafki; potem w milczeniu zapalił papierosa puszczając dym w wąsy.
„Jakkolwiekbyś się bronił, skądkolwiek czekał zmiłowania, cmentarz i mogiła 
dosięgnie cię, nie minie" — mówił często murarz Piotr, zupełnie nie podobny do 
wuja Jakuba. Ile już znałem takich i podobnych powiedzeń!
Nie miałem ochoty pytać wuja o nic więcej. Smutno było z nim i żal mi go było; 
wciąż przypominały mi się zawadiackie pieśni i dźwięk gitary, sączący się 
radosną nutą do piersi wezbranej tkliwością. Nie zapomniałem także wesołego 
Cyganka; nie zapomniałem go — i patrząc na zmiętą postać wuja Jakuba myślałem:
„Czy pamięta, jak przygniótł śmiertelnie Cyganka — krzyżem?"
Nie chciałem o to go pytać.
Patrzyłem na wąwóz, wypełniony aż po brzegi wilgotną sierpniową pomroką. Z 
wąwozu bił zapach jabłek i arbuzów, wzdłuż wąskiego wjazdu do miasta zapalały 
się latarnie — wszystko było mi znane na wskroś. Oto właśnie gwiżdże statek 
idący do Rybińska i drugi do Permu...
—  No, trzeba już iść — powiedział wuj.
W drzwiach szynku, potrząsając moją ręką, poradził mi żartobliwie:
—  Nie daj się smutkowi: zdaje się, smutek cię gryzie, co? Pluń na wszystko! 
Jesteś jeszcze młodziutki! A najważniejsze, pamiętaj, że „los — nie przeszkoda 
dla radości". No, żegnaj, ja — do Uspieńskiejl
- 688 -
Wesoły wuj odszedł pogrążywszy mnie swoimi słowami w jeszcze większej rozterce.
Ruszyłem w stronę miasta i wyszedłem w pole. Była pełnia, po niebie płynęły 
ciężkie chmury zacierając mój cień swoimi czarnymi cieniami. Okrążywszy miasto 
polami, przyszedłem nad Wołgę, na Stoki, położyłem się tam na zakurzonej trawie 
i długo patrzyłem na rzekę, na łąki, na tę nieruchomą ziemię. Przez Wołgę wlokły 
się powoli cienie obłoków; gdy przewalały się nad łąki, stawały się jaśniejsze, 
jak gdyby obmyły się w rzece. Wszystko dokoła pogrążone jest w półśnie, wszystko 
jest przyciszone, wszystko porusza się dziwnie niechętnie, popędzane przykrą 
koniecznością, a nie płomienną miłością do ruchu, do życia.
Tak by się chciało dać porządnego kopniaka całej ziemi i sobie samemu, żeby 
wszystko — wraz ze mną — zakręciło się w radosnym wichrze, w świątecznym tańcu 
ludzi zakochanych w sobie wzajemnie i w tym budzącym się już życiu, które jest 
zaraniem innego ży~ cia — pięknego, odważnego, prawego...
Myślałem sobie:
„Muszę coś z sobą zrobić — bo zginę..."
W pochmurne jesienne dni, kiedy to nie tylko nie widzi się słońca, ale kiedy się 
go nawet nie czuje, nie pamięta o nim — w jesienne dni zdarzało się, że 
błądziłem po lesie. Zejdzie człowiek z drogi, na próżno przemierza ścieżki, by 
ją z powrotem odnaleźć, wreszcie —? zmęczony szukaniem — zaciska zęby i idzie 
prosto przez gąszcz leśny, po zmurszałych pniach zwalonych drzew, po grząskich 
kępach bagna — iw końcu zawsze wychodzi na drogę!
Postanowiłem tak właśnie zrobić.
Jesienią tegoż roku pojechałem do Kazania z niejasną nadzieją, że może uda mi 
się tam rozpocząć naukę.
(ł  - Gorki II


MOJE UNIWERSYTETY

44*
?
A więc — ni mniej, ni więcej — jadę na studia uniwersyteckie do Kazania.
Myśl o uniwersytecie podsunął mi gimnazista M. Jewreinow, sympatyczny, urodziwy 
młodzieniec o tkliwych jak u kobiety oczach. Mieszkał na strychu w tym samym 
domu co i ja, często widywał mnie z książką w ręce, zaciekawiło go to, 
poznaliśmy się i wkrótce potem zaczął mnie przekonywać, że jestem 
obdarzony ..wyjątkowymi zdolnościami do nauki".
— Sama natura stworzyła was do tego, byście służyli nauce — mówił Jewreinow 
potrząsając z wdziękiem grzywą długich włosów.
Nie wiedziałem jeszcze wtedy, że służba nauce może się ograniczyć do roli 
królika doświadczalnego, •a Jewreinow dowodził mi tak wymownie, że uniwersytetom 
brak takich właśnie ludzi jak ja! Przy sposobności zakłócono, ma się rozumieć, 
spokój cieniom Michała Łomonosowa. Jewreinow mówił, że w Kazaniu zamieszkam u 
niego, że w ciągu jesieni i zimy przerobię kurs gimnazjalny, zdam na 
uniwersytecie „jakieś — tam" egzaminy — tak się właśnie wyraził: „jakieś tam's — 
dostanę stypendium państwowe i za pięć, sześć lat będę już „uczonym". Wszystko 
jak z bicza trząsł... a to dlatego, że Jewreinow miał dziewiętnaście lat, no i 
dobre serce.
Po zdaniu egzaminów Jewreinow wyjechał, a po ja-
693 -
kichś dwóch tygodniach również i ja udałem się w jego ślady.
Odprowadziła mnie babcia doradzając mi na po żegnanie:
—  Nie ma co się złościć na ludzi... Wciąż się teraz złościsz, zrobiłeś się taki 
nieustępliwy i zarozumiały! W dziadka się wdałeś — no, a czego dziadek w życiu 
dokonał? Żył, żył zgorzkniały staruszek, aż zgłupiał w końcu. Jedno sobie 
zapamiętaj: Pan Bóg ludzi nie potępia, diabeł do tego skory! No, bądź zdrów...
I wycierając łzy spływające zwolna po szarych, zwiędłych policzkach powiedziała:
—  Już się nie zobaczymy... Ty nigdzie miejsca nie zagrzejesz, poniesie cię 
gdzieś daleko, a ja — umrę...
W ostatnich czasach oddaliłem się od miłej staruszki i nawet rzadko się z nią 
widywałem, ale teraz nagle uświadomiłem sobie, że nie spotkam już w życiu nikogo, 
kto by mi był tak bliski, tak serdecznie oddany.
Stałem na rufie parostatku i patrzyłem, jak tam przy barierze przystani babcia 
żegna się jedną ręką, a drugą — końcem starego szala ociera twarz i ciemne oczy 
płonące blaskiem bezgranicznej miłości do ludzi.
I oto jestem w na wpół tatarskim mieście, w ciasnym mieszkanku parterowego domku. 
Domek stał samotnie na pagórku, w końcu wąskiej, ubogiej uliczki; jedna z jego 
ścian wychodziła na pustkowie po spalonym domu. Na pogorzelisku bujnie rozrosły 
się chwasty; pośród gęstwiny łopuchów, piołunu i końskiego szczawiu, między 
krzakami czarnego bzu sterczały ruiny murowanego budynku, pod ruinami była 
obszerna piwnica, a w niej żyły i zdychały bezdomne psy. Wbiła mi się w pamięć 
ta piwnica — jeden z moich uniwersytetów.
Jewreinowie — matka z dwoma synami — żyli z głodowej   emerytury. Już w 
pierwszych   dniach   pobytu
- 694 -
u nich zauważyłem, z jakim tragicznym wyrazem smutku drobna, szara wdowa po 
przyjściu z bazaru kładła w kuchni na stole zakupy i rozstrzygała trudne zadanie: 
jak z niewielkich kawałków lichego mięsa przyrządzić dostateczną ilość smacznego 
pożywienia dla trzech zdrowych chłopaków nie licząc samej siebie?
Była to kobieta małomówna; w jej szarych oczach zastygł pełen.łagodnej 
ryzygnacji, beznadziejny wyraź uporu, uporu konia, który zużył do ostatka 
wszystkie swoje siły: ciągnie szkapina wóz pod górę i wie — nie dam rady — a 
mimo to ciągnie!
W niespełna trzy dni po moim przyjeździe, rano, kiedy chłopcy jeszcze spali, a 
ja pomagałem jej w kuchni obierać warzywa, spytała mnie cicho, niepewnie:
—  W jakim celu pan tu przyjechał?
—  Uczyć się, na uniwersytet.
Jej brwi podniosły się do góry wraz z żółtą skórą czoła — zacięła się nożem w 
palec; wysysając krew z ranki opadła na krzesło, ale natychmiast zerwała się z 
miejsca i syknęła:
—  O, do licha!...
Okręciwszy skaleczony palec chusteczką do nosa, pochwaliła mnie:
—  Dobrze pan umie obierać kartofle.
—  No, miałbym nie umieć! — I opowiedziałem jej o moim pobycie na statku. 
Spytała mnie:
—  Myśli pan, że to wystarczy, żeby wstąpić na uniwersytet?
Miałem jeszcze wówczas słabe poczucie humoru. Pytanie to potraktowałem poważnie 
i wyłożyłem jej kolejne etapy, z których ostatni ma otworzyć przede mną podwoje 
świątyni nauki.
Westchnęła:
—  Ach, Mikołaju, Mikołaju...
- 696 -
A Mikołaj wszedł właśnie do kuchni, żeby się umyć — zaspany, rozczochrany i jak 
zwykle wesoły.
—  Marno, warto by dziś zrobić kołduny!
—  Ano dobrze — zgodziła się matka.
Chcąc się popisać znajomością sztuki kulinarnej powiedziałem, że mięso nie 
nadaje się na kołduny i na dodatek jest go za mało!
W odpowiedzi Warwara Iwanowna rozgniewała si% i rzuciła pod moim adresem kilka 
tak soczystych słówek, aż mi uszy nabiegły krwią i nagle jakby urosły, po czym 
wyszła z kuchni cisnąwszy na stół pęczek marchwi. Mikołaj mrugnął na mnie 
porozumiewawczo i tłumacząc to jej zachowanie powiedział:
—  Nie w humorze...
Potem usiadł na ławce i podzielił się ze mną spostrzeżeniem, że kobiety są w 
ogóle bardziej nerwowe niż mężczyźni — taka już jest właściwość ich natury; 
dowiódł tego w sposób nie pozostawiający żadnych wątpliwości pewien poważny 
uczony, zdaje się, Szwajcar, Również Anglik, John Stuart Mili', wypowiedział się 
podobnie w tej sprawie.
Mikołaj bardzo lubił mnie uczyć i wykorzystywał każdą nadarzającą się okazję, 
żeby mi wbić do głowy jakiś szczegół wiedzy, bez którego żyć nie podobna. 
Słuchałem go chciwie, a potem Foucault, La Rochefoucauld i La Rochejaąuelein 2 
stapiali się w mej wyobraź-
'Mili John Stuart (1806—1873) — angielski burżuazyjny ekonomista i filozof.
2 Foucault Leon (1819—1868) — znakomity fizyk francuski, który skonstruował 
wahadło, przy pomocy którego stwierdził istnienie ruchu wirowego ziemi. La 
Rochefoucauld Francois (1613—1680) — moralista francuski, autor zbioru aforyzmów 
Maksymy. La Rochejaquelein Henri (1772— 1794) — jeden z przywódców 
kontrrewolucyjnego powstań!» w Wandei w okresie wielkiej rewolucji francuskiej.
- 697 -
ni w jedną postać i nie mogłem przypomnieć sobie, kto komu odrąbał głowę: 
Lavoisier — Dumouriezowił czy też przeciwnie. Sympatyczny młodzieniec szczerze 
pragnął „zrobić ze mnie człowieka" i obiecał mi w najlepszej wierze, że to 
uczyni, ale niestety nie miał czasu ani żadnych innych warunków niezbędnych do 
tego, żeby się mną zająć na serio. Egoizm i lekkomyślność młodzieńcza sprawiały, 
że nie dostrzegał, jak matka łamie sobie głowę, z jakim nakładem sił prowadzi 
gospodarstwo; jeszcze mniej odczuwał to jego brat, ociężały, mrukliwy gimnazista. 
Ale ja od dawna znałem już na wylot zawiłe sztuczki chemii i ekonomii kuchennej, 
widziałem więc doskonale, jakich wybiegów chwyta się kobieta, która musi 
codziennie oszukiwać żołądki swoich dzieci i żywić przybłędę o nieprzyjemnej 
powierzchowności i złych manierach. Cóż dziwnego, że każdy kęs chleba, który 
przypadał mi w udziale, jak kamień przygniatał mi serce. Zacząłem szukać 
jakiejkolwiek pracy. Od samego rana wychodziłem z domu, aby nie być u 
Jewreinowów na obiedzie, a w czasie niepogody przesiadywałem na pogorzelisku, w 
piwnicy. Tam, wchłaniając odór zdechłych kotów i psów, przy szumie ulewy i 
zawodzeniu wiatru, szybko zorientowałem się, że uniwersytet — to fantazja i że 
postąpiłbym rozsądniej, jadąc do Persji. A przecież w marzeniach widziałem już 
siebie jako siwobrodego czarodzieja, który wynalazł sposób, jak wyhodować żyto o 
ziarnach wiel-
i-Lavoisier Antoine (1743—1794) — wybitny chemik francuski; pełnił również 
funkcję królewskiego poborcy podatkowego. Oskarżony przez trybunał rewolucy.ny o 
eksploatowanie mas ludowych został skazany i zgilotynowany w 1794 r. Dumouriez 
Charles (1739—1823) — generał francuski, uczestnik wojny siedmioletniej, 
konfederacji barskiej, działacz polityczny z czasów wielkiej rewolucji 
francuskiej; wydał szereg pamiętników.
- 693 -
kości jabłka czy kartofle ważące po pudzie d w ogóle zdążyłem wymyślić niemało 
dobrodziejstw dla ziemi, na której tak diabelnie trudno żyć nie tylko mnie 
jednemu.
Nauczyłem się już marzyć o niezwykłych przygodach i bohaterskich czynach. 
Podtrzymywało mnie to bardzo na duchu w trudnych chwilach życia, a że chwil 
takich było wiele — coraz bardziej doskonaliłem się w marzy-cielstwie. Nie 
wyczekiwałem znikąd pomocy i nie liczyłem na szczęśliwy traf, ale powoli 
hartowała się moja wola i w im trudniejszych żyłem warunkach, tym się czułem 
silniejszy, a nawet mądrzejszy. Bardzo wcześnie zrozumiałem, że człowieka 
kształtuje walka z otaczającym go środowiskiem.
Aby nie głodować, chodziłem do różnych przystani nad Wołgę, gdzie z łatwością 
można było zarobić piętnaście, dwadzieścia kopiejek. Tam wśród tragarzy, bo-
siaków i złodziejaszków czułem się jak sztabka żelaza wrzucona do rozżarzonych 
węgli — każdy dzień przepalał mnie mnóstwem dotkliwych, piekących wrażeń. Tam — 
jakby gnani wichrem — wirowali przed mymi oczyma ludzie bezwstydnie chciwi, 
ludzie o brutalnych instynktach, ale podobała mi się ich nienawiść do życia, 
podobał mi się ich pogardliwy, wrogi stosunek do wszystkiego na świecie i 
niefrasobliwość w stosunku do samych siebie. Wszystko, co sam dotychczas 
przeżyłem, pociągało mnie do tych ludzi, budziło pragnienie, by pogrążyć się w 
ich trującym środowisku. Bret-Harte ' i niezliczona ilość ^bulwarowych" powieści, 
które przeczytałem, zwiększały jeszcze moją sympatię do tego środowiska.
1 Bret-Harte Francis (1839—1902) — popularny pisarz amerykański, autor licznych 
powieści podróżniczych i obyczajowych.
- 699 -
Zawodowy złodziej Baszkin, były wychowanek instytutu nauczycielskiego, człowiek 
okrutnie katowany, suchotnik, pouczał mnie wymownie:
—  Czego się boczysz jak panienka? O swoją cnotą się boisz? Dla dziewczyny — 
cnota to cały jej majątek, a dla ciebie — to tylko jarzmo. Gdy wół uczciwie żyje 
sobie, to mu wystarczy siano w żłobie!
Rudy, wygolony jak aktor Baszkin zwinnością i miękkością ruchów drobnego ciała 
przypominał kociaka. Do mnie odnosił się jak protektor, opiekował się mną, 
pouczał i widziałem, że z całej duszy życzy mi szczęście i powodzenia. Był 
bardzo mądry i przeczytał niejedną dobrą książkę; najbardziej podobała mu się 
powieść Hrabia Monte-Christo.
—  W tej książce jest i cel, i serce — powiedział kiedyś.
Lubił kobiety i mówił o nich z zachwytem, cmokając smakowicie, z jakimś 
wstrząsem, przebiegającym po jego skatowanym ciele; było w tym coś chorobliwego, 
co budziło we mnie uczucie odrazy, ale słów Baszkina słuchałem chętnie, 
odczuwając ich piękno.
—  Baba, baba! — mówił przeciągłym, śpiewnym głosem i żółta skóra jego twarzy 
zapalała się rumieńcem, a ciemne oczy płonęły zachwytem. — Dla baby wszystko 
zrobię. Dla niej, jak dla diabła, nic nie jest grzechem! Kochaj się całe życie — 
nic lepszego nad to nie wymyślono na świecie!
Baszkin był utalentowanym gawędziarzem, a także z łatwością układał dla 
prostytutek wzruszające piosenki o katuszach nieszczęśliwej miłości; pieśni jego 
śpiewano we wszystkich miastach nad Wołgą i mówiąc nawiasem — to on jest autorem 
bardzo popularnej piosenki:
- 700 -
Anim ładna ja, nieboga, Ni  mnie suknia  zdobi. Nikt za żonę wziąć nieskory 
Dziewczyny ubogiej...
Okazywał mi także względy podejrzany osobnik Tru-sow, przystojny elegant o 
cienkich palcach muzyka. Miał on w Admirałtiejskiej Słobodzie ' sklepik z 
szyldem „Zegarmistrz", ale uprawiał paserstwo.
—  Ty, Pieszkow, nie zaprawiaj się do złodziejskich sztuczek — mówił mi, 
statecznie głaszcząc szpakowatą brodę i mrużąc przebiegłe, zuchwałe oczy. — Już 
ja widzę, że inny ci los sądzony: tyś człowiek duchowy.
—  Co to znaczy — duchowy?
—  Ano, to taki, w którym nie ma ani źdźbła zazdrości, tylko sama ciekawość....
Było to niesłuszne określenie w stosunku do mnie: zazdrościłem wielu ludziom 
wielu rzeczy, między innymi zawiść budziła we mnie zdolność Baszkina do 
wyrażania się w jakiś osobliwy sposób, przypominający mówienie wierszem, z 
wplataniem nieoczekiwanych porównań i zwrotów. Przypominam sobie początek jego 
opowieści o pewnej przygodzie miłosnej:
„Mętnooką nocą siedzę — jak puchacz w dziupli — w hoteliku ubogiego miasteczka 
Swiażsk — jesieńs październik, leniwie mży deszcz, wiatr huczy przeciągle, jakby 
skrzywdzony Tatar zawodził pieśń. A pieśń ta jest bez końca: o-o-o-u-u-u...
...I oto przyszła do mnie — lekka, różowa jak obłok o wschodzie słońca, a w jej 
oczach — zwodnicza niewinność. «Najmilszy — mówi szczerym głosem — nie zawiniłam 
przeciwko tobie.» Wiem, że kłamie, wierzą
•Admirałtiejskaja Słoboda — przedmieście Kazania.
- 701 -
jednak, że to prawda! Rozum wde na pewno, serce — nie wierzy w żaden sposób!"
Kiedy opowiadał, kołysał się rytmicznie, przymykał oczy i często miękkim ruchem 
ręki dotykał piersi w okolicy serca.
Głos miał matowy, głuchy, a słowa jego były wyraziste i brzmiała w nich jakby 
słowicza nuta.
Zazdrościłem również Trusowowi: umiał on w niezwykle ciekawy sposób opowiadać o 
Syberii, o Chiwie i Bucharze lub też zabawnie i bardzo złośliwie — o życiu 
archijerejów, a pewnego razu powiedział tajemniczo o carze Aleksandrze III:
— Ten car to majster w swoim fachu!
Wydawało mi się, że Trusow jest jednym z tych „złoczyńców", co to pod koniec 
powieści — nieoczekiwanie dla czytelnika — przedzierzgają się we 
wspaniałomyślnych bohaterów.
Niekiedy w upalne noce ludzie ci przeprawiali się przez rzeczkę Kazankę na łąki, 
w zarośla, i tam jedli, pili gwarząc o swoich sprawach, częściej jednak o tym, 
jak skomplikowane jest życie, jak dziwnie zawiłe są stosunki między ludźmi; 
szczególnie zaś dużo — o kobietach. Mówili o nich z gniewem, ze smutkiem, 
niekiedy z tkliwością, ale prawie zawsze z takim uczuciem, jak gdyby spoglądali 
w ciemność pełną straszliwych niespodzianek. Spędziłem z nimi dwie, trzy noce 
pod ciemnym niebem o przymglonych gwiazdach, w dusznym cieple parowu, gęsto 
zarosłego wikliną. W mroku, przesyconym oparami znad Wołgi, pełzają we wszystkie 
strony, jak złote pająki, światła latarń na masztach, w czarny masyw wysokiego 
brzegu wtopione są grudki i żyły ogniste; to światła w oknach szynków i domów 
bogatej wsi Usłon. Głucho uderzają o wodę łopaty kół parostatków; zdartymi 
głosami, jak wilki, wyją mary-
- 702 -
narze na karawanie bark; gdzieś tam młot wali o żelazo; słychać smętną pieśń — 
czyjaś dusza tli się powolutku
__od tej pieśni smutek się kładzie na sercu jak popiół.
I jeszcze smutniej jest słuchać padających w ciszę słów: ludzie zadumali się nad 
życiem i każdy mówi swoje nie słuchając prawie, z czym zwierza się inny. Siedząc 
lub leżąc pod krzakami, ćmią papierosy, od czasu do czasu — bez zbytniej 
skwapliwości — popijają wódkę, piwo i po ścieżkach wspomnień podążają gdzieś 
wstecz, w przeszłość.
—  A mnie się kiedyś zdarzyło... — mówi ktoś tam przytłoczony do ziemi nocną 
ciemnością.
Po skończeniu opowiadania słuchacze przytakują:
—  Bywa i tak — różnie bywa...
Słyszę wciąż słowa: „było", „bywało", „zdarzyło się" i zdaje mi się, że tej nocy 
ludzie doszli do kresu swego życia — wszystko już było, nie stanie się nic 
więcej!
Odtrącało mnie to od Baszkina i Trusowa, ale mimo wszystko podobali mi się obaj 
i byłoby rzeczą zupełnie naturalną, gdybym przystał do nich zgodnie z logiką 
przeżyć, których sam doświadczyłem. Zawiedziona nadzieja, że się wydostanę z 
nizin, że się będę uczył, również popychała mnie ku nim. W chwilach głodu, 
gniewu i przygnębienia czułem, że jestem zdolny popełnić przestępstwo nie tylko 
przeciw „świętemu prawu własności". Jednak romantyzm młodości uchronił mnie 
przed zboczeniem z drogi, po której iść mi było sądzone. Oprócz humanitarnego 
Bret-Harte'a i różnych powieści bulwarowych przeczytałem już niemało poważnych 
książek, które rozbudziły we mnie dążenie do czegoś nieokreślonego, ale 
istotniejszego niż wszystko, co mnie otaczało.
A równocześnie nawiązałem nowe znajomości, wypełniły mnie nowe wrażenia... Na 
pogorzelisko sąsiadu-
- 703 -
jące z mieszkaniem Jewreinowa przychodzili gimnaziści grać w „wybijankę" i jeden 
z nich, Gurij Pletniew, wprost mnie oczarował. Śniady, o czarnych włosach 2 
granatowym odcieniem jak u Japończyka, o twarzy nakrapianej czarnymi punkcikami, 
jak gdyby natartej prochem, wiecznie wesoły, zręczny w grze, dowcipny w rozmowie, 
miał w sobie zadatki różnorodnych uzdolnień. I jak prawie wszyscy uzdolnieni 
Rosjanie eksploatował to, co miał dane od natury, nie starając się pogłębić i 
rozwinąć swoich zdolności. Obdarzony świetnym słuchem i doskonałym wyczuciem 
muzyki, rozmiłowany v/ niej, Pletniew grał jak artysta na gęśli, bałałajce i 
harmonii nie próbując opanować szlachetniejszego i trudniejszego instrumentu. 
Był biedny, licho ubrany, ale z jego bujną naturą, energicznymi ruchami 
muskularnego ciała, szerokim gestem — doskonale harmonizowała zmięta, 
postrzępiona koszula, łatane spodnie i dziurawe, przydeptane buty.
Podobny był do człowieka, który dopiero co wstał po przewlekłej, ciężkiej 
chorobie, albo do więźnia świeżo wypuszczonego na wolność — takie wszystko było 
dla niego nowe, pociągające, taką w nim szaloną budziło radość, że aż skakał jak 
ów zabawny pląsający fajerwerk.
Kiedy się dowiedział, w jak trudnych i niebezpiecznych żyję warunkach, 
zaproponował mi, abym zamieszkał razem z nim i przygotowywał się do egzaminu na 
wiejskiego nauczyciela. 1 oto mieszkam w dziwacznej, wesołej spelunce 
„Marusowce", znanej z pewnością niejednemu pokoleniu kazańskich studentów. Był 
to duży, na wpół rozwalony dom na ulicy Hal Rybnych; zagarnęli go jak gdyby na 
własność głodni studenci, prostytutki i jakieś widma ludzi, którzy przeżyli 
samych siebie. Pletniew  gnieździł się  na korytarzu pod
- 704 -
schodami na strych; stała tam jego prycza, a w końcu korytarza, przy oknie, był 
jeszcze stół, krzesło i — nic ponadto. Na korytarz wychodziło troje drzwi; za 
dwojgiem z nich mieszkały prostytutki, za trzecimi — chory na gruźlicę matematyk, 
były seminarzysta, tyczkowaty, chudy, niemal przerażający mężczyzna, obrośnięty 
sztywną, rudawą szczeciną; brudne łachy ledwie przysłaniały mu ciało, przez 
dziury łachmanów niesamowicie prześwitywała sinawa skóra i żebra jak u 
kościotrupa. Żywił się bodaj własnymi paznokciami jedynie, obgryzając je do krwi, 
dniem i nocą coś kreślił, obliczał i nieustannie • kaszlał głucho dudniącym 
kaszlem. Prostytutki stroniły od niego uważając go za obłąkańca, ale z litości 
podsuwały mu pod drzwi chleb, herbatę i cukier; podnosił z podłogi zawiniątka i 
zabierał je do siebie pochrapując jak zmęczony koń. Jeżeli zapomniały albo z 
jakiegoś powodu nie mogły mu przynieść swych darów, otwierał drzwi na korytarz i 
wołał ochrypłym głosem:
—  Chleba!
W jego oczach, zapadniętych w ciemne oczodoły, błyskała duma maniaka, dla 
którego źródłem szczęścia jest świadomość własnej wielkości. Od czasu do czasu 
przychodził do niego mały, poczwarny garbus o wykręconej nodze, w szkłach 
krótkowidza na obrzękłym nosie, siwy, z przebiegłym uśmiechem na żółtej twarzy 
skopca. Szczelnie zamykali wtedy drzwi i godzinami siedzieli w milczeniu, w 
niepokojącej ciszy. Tylko kiedyś, późną nocą, obudził mnie chrapliwy, wściekły 
krzyk matematyka:
—  A ja mówię — więzienie! Geometria — to klatka, tak właśnie! Pułapka na myszy, 
tak! Więzienie!
Poczwarny garbus chichotał piskliwie i wielekroć po-
« — Gorki II                               _ 705 -
wtarzał   jakieś   dziwne   słowo,   a   matematyk   ryknął nagle:
—  Idź do diabła! Precz!
Kiedy jego gość z sapaniem i pochrząkiwaniem wytoczył się na korytarz, otulając 
się obszerną peleryną, matematyk stanął na progu — wysoki, straszny — i 
zanurzywszy palce w splątanych włosach — zacharczał:
—  Euklides to dureń! Dur-reń... Dowiodę, że Bóg jest mądrzejszy od Greka!
I trzasnął drzwiami tak mocno, aż coś z łoskotem upadło w jego pokoju.
Wkrótce dowiedziałem się, że stojąc na gruncie matematyki ów dziwak chce dowieść 
istnienia Boga; umarł jednak wcześniej, zanim zdołał tego dokonać.
Pletniew pracował w drukarni jako nocny korektor gazety, zarabiał jedenaście 
kopiejek za noc; jeżeli nie zdążyłem nic zarobić, żyliśmy z tego we dwójkę, 
spożywając na dobę cztery funty chleba, za dwie kopiejki herbaty i za trzy — 
cukru. A ja nie miałem czasu na pracę zarobkową, musiałem się uczyć. Nauka 
przychodziła mi niezwykle trudno, dopiekała mi zwłaszcza gramatyka: w jej 
potwornie ciasne, skostniałe formy nie umiałem w żaden sposób wtłoczyć żywej i 
trudnej, kapryśnie giętkiej mowy rosyjskiej. Wkrótce jednak okazało się ku 
mojemu zadowoleniu, że zacząłem się uczyć „zbyt wcześnie" i że gdybym nawet zdał 
egzaminy na wiejskiego nauczyciela, nie dostałbym posady — ze względu na wiek.
I ja, i Pletniew spaliśmy na tej samej pryczy, ja — nocami, on — w dzień. Zmięty 
po bezsennej nocy, o twarzy zszarzałej jeszcze bardziej niż zwykle, z 
zaczerwienionymi oczami, Pletniew wracał wczesnym rankiem, a ja natychmiast 
biegłem po wrzątek do szynku — samowara oczywiście nie mieliśmy. Potem sie-
- 706 -
dząc przy oknie piliśmy herbatę zagryzając chlebem. Gurij opowiadał mi nowiny z 
gazety, deklamował zabawne wiersze felietonisty Czerwone Domino, i zdumiewał 
mnie żartobliwym stosunkiem do życia: miałem wrażenie, że Pletniew odnosi się do 
życia jak do pyzatej baby Gałkiny, handlarki damską starzyzną i raj' furki.
Od tej baby Pletniew odnajmował kąt pod schodami, a że nie miał czym płacić za 
„mieszkanie", płacił wesołym żartem, grą na harmonii, wzruszającymi piosenkami; 
kiedy je nucił niewysokim tenorem, w jego oczack igrał uśmieszek. Gałkina była 
za młodu chórzystką operową, znała się na śpiewie i niejednokrotnie z jej 
bezczelnych oczu spływały ciurkiem łzy po obrzękłych, sinawych policzkach 
pijaczki i obżartucha; strącała je z policzków tłustymi palcami, a potem 
dokładnie wycierała palce brudną chusteczką.
— Ach, Guroczka — 'mówiła wzdychając — artysta z pana! Gdyby pan był choć 
odrobinę ładniejszy — urządziłabym panu życie! Ilu to już dziarskim 
młodzieniaszkom naraiłam kobiety, których serce więdnie w samotności!
Jeden z takich „młodzieniaszków" mieszkał właśnie tuż nad nami. Był to' student, 
syn robotnika, kuśnierza, chłopak średniego wzrostu, szeroki w barach, a 
potwornie wąski w biodrach, podobny do trójkąta zwróconego wierzchołkiem w dół; 
wierzchołek ten jest nieco odła-many — student ma stopy małe jak kobieta. A i 
głowa jego, głęboko wciśnięta w ramiona, jest także mała; zdobi ją szczecina 
rudych włosów, a z białej, bezkrwi-stej twarzy wyzierają zielonkawe, wyłupiaste 
oczy.
Borykając się z trudnościami, głodując jak pies bezdomny, chłopak ten zdołał — 
wbrew woli ojca — ukończyć jakimś cudem gimnazjum i wstąpić na uniwersy-
45»
- 70? -
tet, ale okazało się, że ma głęboki, miękki bas, zapragnął więc uczyć się śpiewu.
Gałkina przychwyciła go w tym momencie d podsunęła mu bogatą kupcową, kobietę 
pod czterdziestkę, której syn był już studentem trzeciego roku, a córka kończyła 
gimnazjum. Kupcowa była chuda, płaska, wyprostowana jak żołnierz; miała 
zasuszoną twarz mniszki i duże, szare oczy w głębokich, ciemnych oczodołach; 
nosiła zwykle czarną suknię, na głowie miała jedwabne, staromodne czółko, a w 
jej uszach kołysały się kolczyki z kamieniami jadowitozielonej barwy.
Niekiedy wieczorami lub wczesnym rankiem przychodziła do swego studenta, nieraz 
obserwowałem, jak jednym susem jakby wskakiwała w bramę, a potem zdecydowanym 
krokiem szła przez podwórko. Twarz jej wydawała się straszna: wargi miała tak 
szczelnie zaciśnięte, że były prawie niewidoczne; z rozpaczą skazańca patrzała 
przed siebie szeroko otwartymi oczami, ale zdawało się, że jest ślepa. Nie można 
było powiedzieć, że jest brzydka, ale wyraźnie odczuwało się w niej jakieś 
napięcie, które ją szpeciło, jak gdyby rozciągając jej ciało i kurcząc boleśnie 
jej twarz.
—  Spójrz — powiedział Pletniew — chodzi jak obłąkana!
Student nienawidził kupcowej, krył się przed nią, ona jednak tropiła go niczym 
szpieg czy bezlitosny wierzyciel.
—  Do cna skołowaciały ze mnie człowiek — wyrzekał student, gdy podpił sobie. — 
I co mi przyjdzie ze śpiewu? Z taką gębą i figurą nie puszczą mnie na scenę —
nie puszczą!
—  Skończ raz z tą mordęgą! — radził mu Pletniew.
—  Cóż, kiedy mi jej żal! Nie znoszę jej, a żal mi! Gdybyście wiedzieli, jak ona 
— ech...
- 708 -
Myśmy wiedzieli, bo słyszeliśmy, jak stojąc nocą na schodach błagała głuchym, 
drżącym głosem:
— Na litość boską... najdroższy, zmiłuj się — na litość boską!
Była właścicielką wielkiej fabryki, miała domy, konie, dawała krocie na kursy 
akuszeryjne, a jak żebracz-ka prosiła o jałmużnę pieszczoty.
Po kolacji Pletniew kładł się spać, a ja szedłem na poszukiwanie pracy i 
wracałem do domu późno wieczorem, kiedy Gurij musiał już iść do drukarni. Jeżeli 
przyniosłem chleb, kiełbasę albo gotowane flaki, dzieliliśmy zdobycz na połowę i 
Pletniew zabierał swoją część z sobą.
Kiedy zostawałem sam, wałęsałem się po korytarzach i zakamarkach „Marusowki" 
przyglądając się, jak żyją nowi dla mnie ludzie. Dom, szczelnie wypełniony 
lokatorami, przypominał mrowisko. Przesycony był jakimś kwaśnym, gryzącym 
"zapachem, wszędzie po kątach cza.ły się głębokie, wrogie cienie. W domu huczało 
od rana do późnej nocy: bezustannie terkotały maszyny szwaczek, chórzystki 
operetkowe powtarzały swoje partie, student basem gruchał gamy, głośno 
deklamował do cna spity, na wpół obłąkany aktor, histerycznie wrzeszczały 
podchmielone prostytutki; wszystko to budziło we mnie zupełnie naturalne pytanie, 
na które nie było odpowiedzi:
,,Po co to wszystko?"
Wśród głodującej młodzieży kręcił się, nie wiadomo po co, ryży, wyłysiały 
jegomość o dużym brzuchu, cienkich nogach, z szeroką twarzą o wydatnych kościach 
policzkowych i niepomiernie wielkich ustach z końskimi zębami; z racji tych 
zębów dano mu przezwisko Ryży Koń. Od trzech lat procesował się z jakimiś 
krewnymi, kupcami z Symbirska, i zaklinał się przed każdym:
- 709 -
—  Choćbym miał życiem przypłacić, zrujnuję ich — do cna! Z torbami pójdą! A jak 
sobie ze trzy latka z jałmużny pożyją, zwrócę im wszystko, co wyprocesu-ję, 
wszyściuteńko co do grosza, i spytam: „No i co, gał-gany? Widzicie?"
—  Czy to jest celem twojego życia, Koniu? — pytano go.
—  Całym sercem, duszą całą oddałem się temu i nic mnie poza tym nie obchodzi.
Po całych dniach sterczał w sądzie okręgowym, w sądzie najwyższym, u swojego 
adwokata, wieczorami zaś często przywoził w dorożce mnóstwo pakuneczków, 
paczuszek, butelek i urządzał u siebie w brudnym pokoju z wybrzuszonym sufitem i 
wykrzywioną podłogą huczne libacje, na które zapraszał studentów, szwaczki — 
każdego, kto miał ochotę podjeść sobie do syta i łyknąć kieliszeczek. On sam 
pijał wyłącznie rum, napój, od którego na obrusie, ubraniu a nawet na podłodze 
zostawały rdzawe, nie dające się wywabić plamy. Kiedy podpił sobie, zawodził:
—  Sokoliki wy moje miłe! Kocham was — poczciwe z was ludziska! A ja jestem 
okrutnik, podlec i kr-ro-kodyl — chcę zgubić swoich krewnych i... zgubię ich! 
Jak mi Bóg miły! Choćbym miał życiem przypłacić, a...
Mrugał żałośnie oczami i po jego błazeńskiej, szerokiej twarzy spływały pijackie 
łzy. Ścierał je z policzków dłonią i rozmazywał o kolana — spodnie miał zawsze w 
tłustych plamach.
—  Jak wy żyjecie? — krzyczał. — Głód, chłód, nędzne odzienie — czy to godne 
człowieka? Czego się można nauczyć w takim życiu? Ech, gdyby najjaśniejszy pan 
wiedział, jak wy żyjecie...
I wyciągając z kieszeni paczkę różnokolorowych banknotów proponował:
- 710 -
—  Komu z was potrzebne pieniądze? Macie, bracia, bierzcie!
Chórzystki i szwaczki chciwie wyrywały pieniądze z jego kosmatej ręki, a on się 
śmiał i przekomarzał z nimi:
—  Ależ to nie dla was! To dla studentów. Studenci jednak nie brali pieniędzy.
—  Na diabła mi pieniądze! — krzyczał ze złością syn kuśnierza.
Sam kiedyś, gdy był pijany, przyniósł Piętniewowi paczkę   dziesięciorublówek   
zmiętych  w  twardą  gałkę i rzuciwszy je na stół powiedział: ^ — Masz... 
potrzebne ci? Mnie — niepotrzebne...
Potem zwalił się na pryczę i zawył, zaszlochał tak, że trzeba go było cucić i 
polewać wodą. Kiedy zasnął, Pletniew spróbował rozprostować pieniądze, ale na 
próżno: były tak szczelnie sprasowane, że trzeba je było namoczyć w wodzie, żeby 
oddzielić jeden papierek od drugiego.
W zadymionym, brudnym pokoju z oknami wychodzącymi na mur sąsiedniego domu jest 
ciasno, duszno, gwarno, koszmarnie. Koń wrzeszczy najgłośniej ze wszystkich. 
Pytam go:
—  Dlaczego pan mieszka tutaj, a nie w hotelu?
—  Z potrzeby serca, kochanie! Cieplej mi z wami na duszy...
Syn kuśnierza przywtarza mu:
—  Słusznie, Koniu! Ja też dlatego. Gdzie indziej — zginąłbym...
Koń prosi Pletniewa:
—  Zagraj! Zaśpiewaj coś...
Gurij kładzie gęśle na kolanach i śpiewa:
Wzejdźże co najrychlej, wzejdź, jasne słoneczko...
- 711 -
Ma głos miękki, przenikający do głębi duszy.
W pokoju robi się cicho, wszyscy słuchają w zamyśleniu smutnych słów i 
nieśmiałego dźwięku strun.
— Niech to licho — pięknie! — mamrocze nieszczęsny pocieszyciel kupcowej.
Wśród dziwnych mieszkańców starej rudery Gurij Pletniew, pełen mądrości, której 
na imię — radość, odgrywał rolę dobrego ducha z czarodziejskich baśni. Jego 
dusza mieniąca się jaskrawymi barwami młodości rozświetlała życie fajerwerkami 
świetnych żartów, pięknych pieśni, ciętych drwin z obyczajów i nawyków ludzkich, 
śmiałych sądów o brutalnym zakłamaniu życia. Pletniew dopiero co skończył 
dwadzieścia lat, wyglądał na wyrostka, ale wszyscy mieszkańcy „Marusow-ki" 
patrzyli na niego jak na człowieka, który w trudnej chwili może posłużyć dobrą 
radą i zawsze gotów jest przyjść z pomocą. Ci lepsi — kochali go, gorsi — bali 
się i nawet stary strażnik Nikiforycz witał go zawsze z lisim uśmiechem.
Podwórze „Marusowki" było „przechodnie" i wznosząc się pod górę łączyło dwie 
ulice: Hal Rybnych i Staro-garncarską, na której, niedaleko od bramy naszej 
siedziby, przycupnęła zacisznie w kąciku budka Nikifo-rycza.
To starszy stójkowy w naszym rewirze; jest to wysoki, chudy starzec, obwieszony 
medalami; ma mądrą twarz, uprzejmy uśmiech i przebiegłe oczy.
Nikiforycz miał wciąż na oku rozhukaną kolonię ludzi byłych i tych, co ludźmi 
dopiero być mieli. Kilka razy dziennie jego precyzyjnie wyciosana postać 
ukazywała się na podwórzu; szedł bez pośpiechu i spoglądał w okna mieszkań takim 
wzrokiem, jakim dozorca ogrodu zoologicznego lustruje klatki zwierząt. Zimą w 
jednym   z   mieszkań   aresztowano   jednorękiego   oficera
- 712 -
Smirnowa i żołnierza Muratowa — obydwaj byli kawalerami krzyża św. Jerzego i 
uczestnikami Achał-Tekiń-skiej ekspedycji Skobielewa — a oprócz nich także Zob-
nina, Owsjankina, Grigoriewa, Krylowa i jeszcze kogoś — za próbę założenia 
tajnej drukarni. W związku z tym Muratów i Smirnow w biały dzień, w niedzielę, 
zakradli się po czcionki do drukarni Klucznikowa na ruchliwej ulicy miasta i na 
tej właśnie czynności przyłapano obydwu. Pewnego znów razu nocą żandarmi 
przytrzymali w „Marusowce" tyczkowatego, ponurego mieszkańca, którego nazwałem 
Błędną Dzwonnicą. Kiedy rano dowiedział się o tym Gurij, nerwowo rozwichrzył 
czarną czuprynę i powiedział:
—  Ot co, Maksimyczu, do kroćset diabłów, biegnij, bracie, prędzej...
Wyjaśniwszy, dokąd mam biegnąć, dodał:
—  Tylko uważaj — ostrożnie! Być może są tam szpicle...
Strasznie mnie ucieszyła tajemnicza misja, pomknąłem więc do Admirałt-iej skiej 
Słobody chyżo jak jaskółka. Tam w ciemnej pracowni kotlarza ujrzałem młodego, 
kędzierzawego mężczyznę o niebywale błękitnych oczach; pobielał rondel, ale nie 
wyglądał na robotnika. W kącie, przy imadle, borykał się z przypiłowywa-niem 
kranu mały staruszek o białych włosach przepasanych rzemykiem.
Spytałem kotlarza:
—  Nie ma tu jakiej roboty? Starzec odezwał się opryskliwie:
—  Dla nas jest, a dla ciebie — nie ma!
Młody spojrzał na mnie przelotnie i znów opuścił głowę nad rondlem. Lekuchno 
trąciłem go butem w nogę; zdumiony i zły, utkwił we mnie spojrzenie błękitnych 
oczu, trzymając rondel za rączkę, jak gdyby zamierzał
- 713 -
cisnąć nim we mnie. Kiedy jednak zobaczył, że mrugam ?? niego porozumiewawczo, 
powiedział ze spokojem:
—  Ruszaj stąd, prędko...
Jeszcze raz mrugnąłem na niego i wyszedłem zatrzymując się na ulicy; kędzierzawy 
przeciągnął się, wyszedł również i nie mówiąc słowa utkwił we mnie wzrok 
skręcając sobie papierosa.
—  Jesteście Tichon?
—  A tak!
—  Aresztowano Piotra.
Nachmurzył się gniewnie, obmacując mnie oczami.
—  Jakiego Piotra?
—  Wysoki taki, podobny do diakona.
—  No i co jeszcze?
—  Nic więcej.
—  A co mnie obchodzi Piotr, diakon i tym podobne historie? — odburknął kotlarz 
i to pytanie utwierdziło rnnie ostatecznie w przekonaniu, że to nie jest 
robotnik. Pobiegłem do domu, dumny, że zdołałem wykonać zlecenie. Takie było 
moje pierwsze zetknięcie się z „konspiracją".
Gurij Pletniew był z nią ściśle związany, ale w odpowiedzi na moje prośby, aby 
wprowadził mnie w krąg tych zagadnień, mówił:
—  Na ciebie, bracie, za wcześnie! Ucz się jeszcze...
Jewreinow poznał mnie z pewnym tajemniczym osobnikiem. Spotkanie z nim było 
poprzedzone tysiącem ostrożności, co wzbudziło we mnie przeczucie czegoś 
szczególnie ważnego. Jewreinow poprowadził mnie za miasto, na Arskie Pole, 
uprzedzając po drodze, że znajomość, którą zawrę, wymaga zachowania jak 
największej ostrożności i musi pozostać w tajemnicy. Potem, wskazując  mi 
niewielką,  szarą postać przechadzającą
- 714 -
się zwolna po pustym polu, obejrzał sdę i cicho powiedział:
— To on. Idźcie za nim, a kiedy się zatrzyma, podejdźcie ze słowami: „Jestem 
przyjezdny."
Tajemniczość jest zawsze przyjemna, ale w tym wypadku wydała mi się śmieszna: 
upalny, jasny dzień, w polu kołysze się, jak szary badylek, samotny człowieczek 
— i nic ponadto. Kiedy dopędziłem go przy bramie cmentarza, zobaczyłem przed 
sobą młodzieńca o drobnej, wychudzonej twarzyczce i surowym spojrzeniu okrągłych 
jak u ptaka oczu. Miał na sobie szare palto gimnazisty, ale błyszczące guziki 
były odprute, a zamiast nich przyszyte czarne, rogowe; na zniszczonej czapce 
można było dostrzec ślad po znaczku gimnazjalnym; w ogóle było w nim coś 
przedwcześnie obskubanego — jak gdyby mu pilno było uchodzić przed samym sobą za 
dojrzałego człowieka.
Siedzieliśmy wśród mogił, w cieniu gęstych krzewów. Młodzieniec mówił sucho, 
rzeczowo i nie podobał mi się pod każdym względem.. Wypytał mnie surowo, co 
czytałem, i zaproponował, bym wstąpił do kółka, które zorganizował. Wyraziłem 
zgodę, po czym rozstaliśmy się — on odszedł pierwszy, ostrożnie lustrując puste 
pole.
W kółku, do którego należało jeszcze trzech, czterech wyrostków, ja byłem 
najmłodszy ze wszystkich i zupełnie nde przygotowany do studiowania książki 
Johna Stuarta Milla z uwagami Czernyszewskiego '. Zbieraliśmy się w pokoju 
Miłowskiego, ucznia instytutu nauczycielskiego — później  pisywał  on  
opowiadania pod
1 Czernyszewski Mikołaj (1826—1889) — myśliciel, publicysta, jeden z 
najwybitniejszych postępowych krytyków rosyjskich, rewolucyjny demokrata. Tu 
mowa o rozprawie Czernyszewskiego pt. Uwagi o zasadach ekonomii politycznej J. 
St. Milla.
- 715 -
pseudonimem Jeleoński i po napisaniu pięciu tomów skończył samobójstwem. Jak 
wiele ludzi, z którymi się zetknąłem, dobrowolnie rozstało się z życiem!
Był to małomówny młodzieniec, nieśmiały w myślach, ostrożny w słowach. Mieszkał 
w suterenie brudnego domu i zajmował się stolarką — dla uzyskania „równowagi 
ciała i duszy". Nudno z nim było. Czytanie książki Milla nie dawało mi 
zadowolenia. Szybko doszedłem do przekonania, że podstawowe zasady ekonomiki są 
mi bardzo dobrze znane — przyswoiłem je sobie w praktyce, zostały wypisane na 
mojej skórze — wydawało mi się więc, że nie warto było pisać grubej książki 
trudnymi słowami o tym, co jest zupełnie jasne dla każdego człowieka, który 
zużywa swoje siły dla zapewnienia dobrobytu i wygody komuś, kto go ani ziębi, 
ani grzeje. Z wielkim wysiłkiem woli odsiadywałem dwie> trzy godziny w norze, 
przesyconej zapachem kleju, śledząc, jak po brudnej ścianie pełzają stonogi.
Pewnego razu nasz przewodnik duchowy nie przyszedł o zwykłej porze, a my sądząc, 
że już nie przyjdzie, kupiliśmy butelkę wódki, chleb, ogórki i urządziliśmy 
sobie małą ucztę. Nagle przed oknem szybko mignęły szare nogawice naszego 
nauczyciela i zaledwie zdążyliśmy schować wódkę pod stół, już był wśród nas i 
zaczęło się roztrząsanie mądrych wywodów Czernyszew-skiego. Siedzieliśmy wszyscy 
nieruchomo jak bożki kamienne, oczekując ze strachem, że lada chwila któryś z 
nas przewróci nogą butelkę. Przewrócił ją sam mistrz; przewrócił, zajrzał pod 
stół i nie powiedział ani słowa. Och, niechby już lepiej nawymyślał nam 
porządnie!
Przytłaczało mnie jego milczenie i ta jego surowa twarz z pogardliwie zmrużonymi 
oczami. Spoglądając spode łba na purpurowe ze wstydu twarze moich towarzyszy 
czułem się, jakbym popełnił przestępstwo w ste-
- 716 -
sunku do naszego duszpasterza, i było mi go serdecznie żal, chociaż to nie ja 
zaproponowałem kupno wódki.
Nudne były te zebrania spędzane na czytaniu; chciało mi się iść do Tatarskiej 
Słobody, gdzie dobroduszni, pełni życzliwości ludzie wiodą jakieś niezwykłe, 
cnotliwe życie; mówią śmiesznie okaleczonym rosyjskim językiem; wieczorami z 
wysokich minaretów przywołują ich na modlitwy dziwne głosy muezinów. Wydawało mi 
się, że życie Tatarów jest inne, osobliwe, odmienne od tego, co znam i co nie 
daje mi radości.
Ciągnęło mnie na Wołgę, urzekała mnie muzyka czynnego, pracowitego życia; ta 
muzyka do dziś przyjemnie odurza moje serce; dobrze pamiętam dzień, kiedy po raz 
pierwszy odczułem poezję bohaterstwa pracy.
Pod Kazaniem przedziurawiła dno o skałę i osiadła na niej wielka barka z 
ładunkiem towaru z Persji; tragarze z artelu, którzy mieli przeładować towar, 
wzięli mnie do pomocy. Był wrzesień, dął zimny wiatr, po szarej rzece przelewały 
się z gniewem fale, wiatr zrywał z wściekłością ich grzbiety i siekł rzekę 
zimnym deszczem. Blisko pół setki tragarzy roboczego artelu usadowiło się ponuro 
na pokładzie pustej barki otulając się rogożami i brezentem; barkę ciągnął mały 
holownik sapiąc i wyrzucając snopy czerwonych iskier w mokre, przeszywane 
deszczem powietrze.
Zapadał wieczór. Ołowiane, mokre niebo ciemniało i opuszczało się coraz niżej. 
Tragarze szemrali i pomstowali przeklinając deszcz, wiatr, życie i leniwie 
łazili po pokładzie usiłując skryć się przed chłodem i wilgocią. Wydawało mi się, 
że ci na wpół śpiący ludzie niezdolni są do wysiłku, że nie uratują tonącego 
ładunku.
Około północy dopłynęliśmy na miejsce przeładunku i przycumowaliśmy pustą barkę 
— burta przy burcie — do barki, która osiadła na skale. Starosta artelu — ką-
- 717 -
śliwy dziadyga, kuty na cztery nogi, rozwiązły w pysku, dziobaty, o nosie i 
oczach sępa —'? zerwał z łysej czaszki mokry kaszkiet i krzyknął wysokim, 
kobiecym, głosem:                                                                         
•
—  Modlić się, wiara!
W ciemnościach tragarze zbili się w czarną masę na pokładzie barki i zamamrotali 
jak niedźwiedzie, a starosta skończywszy modlitwę wcześniej od innych, krzyknął 
przenikliwie:
—  Latarnie! No, zuchy, pokażcie, co umiecie! Rzetelnie pracować! W imię boże — 
do roboty!
I ociężali, leniwi, przemoknięci ludzie zaczęli „pokazywać, co umieją". Jak do 
bitwy rzucili się na pokład i do ładowni zatopionej barki z bojowym okrzykiem, z 
wrzawą, sypiąc pogaduszkami. Dokoła mnie, lekko jak puchowe poduszki, latały 
worki ryżu, paki rodzynków, skór, karakułów, biegały krępe postacie zagrzewając 
się wzajemnie do pracy wyciem, gwizdaniem, soczystymi przekleństwami. Trudno 
było uwierzyć, że tak wesoło, lekko i sprawnie pracują ci sami ociężali, posępni 
ludzie, którzy dopiero co wyrzekali ponuro na życie, na deszcz i chłód. Deszcz 
był coraz zimniejszy, siekł coraz silniej, wiatr się wzmagał, szarpał koszulami 
zarzucając ich podołki na głowy tragarzom, obnażając im brzuchy. W wilgotnym 
mroku przy słabym świetle sześciu latarń miotali się czarni ludzie głucho 
tupocząc nogami o pokłady bark. Pracowali tak, jak gdyby poganiał ich głód pracy, 
jak gdyby od dawna czekali na przyjemność przerzucania z rąk do rąk 
czteropudowych worków, biegania kłusem z belami towaru na grzbiecie. Pracowali 
jak dla zabawy, z wesołym, dziecinnym uniesieniem, z tą oszałamiającą radością 
czynu, od której słodszy jest tylko uścisk kobiety.
- 718 -
Rosły, brodaty mężczyzna w długiej kapocie, mokry,, oślizgły — zapewne 
właściciel ładownej barki albo jego, pełnomocnik — wrzasnął nagle:
—  Hej, zuchy — wiadereczko stawiam! Żywiej, zbój-, niki!... I dwóch nie 
pożałuję! Do roboty!
Kilkanaście głosów na raz huknęło w ciemnościach zą wszystkich stron.
—  Trzy wiadra!
—  Stawiam trzy! Nie żałuję! Do roboty! I huragan pracy wzmógł się jeszcze.
Wraz z innymi chwytałem worki, dźwigałem, rzucam łem, znów biegłem i znów 
chwytałem i zdawało mi się, że ja sam i wszystko dokoła zawirowało w zapamięta-, 
łym tańcu, że ci ludzie mogą pracować tak straszliwie i wesoło — bez wytchnienia, 
nie szczędząc sił — mie-. siące, lata; że chwyciwszy miasto za czuby dzwonnic i 
minaretów mogą je zawlec, gdzie im się będzie podo-bało.
W tę noc rozsadzała mi piersi radość, jakiej nigdy jeszcze nie doznałem; duszę 
moją opromieniało pragnienie — by całe życie przeżyć w tym na wpół szaleńczym 
upojeniu pracą, działaniem. Za burtami piętrzyły się fale, siekł deszcz w 
pokłady bark, wiatr świszczał naci rzeką, a w szarej mgle świtu pośpiesznie, bez 
wytchnienia biegali na wpół nadzy, przemoknięci ludzie i krzyczeli, i śmiali się, 
upojeni swą siłą, swoją pracą. A kiedy jeszcze wiatr rozdarł zbitą masę chmur i 
na błękit-, nym, roziskrzonym skrawku nieba błysnął różowawy promień słońca — 
tragarze powitali go zgodnym rykiem, jak wesołe zwierzęta, potrząsając mokrą 
sierścią kudłatych, miłych łbów. Chciało się wziąć w ramiona, i całować te 
dwunogie zwierzęta, takie mądre i zręcz--ne w pracy, tak zapamiętale pochłonięte 
nią i tak jej, całkowicie oddane.
- 719 -
Zdawało się, że nic nie zdoła się oprzeć temu radosnemu napięciu rozpętanej siły, 
że jest ona zdolna dokonać cudów, że w ciągu jednej nocy może pokryć całą ziemię 
siecią przepięknych pałaców i miast, jak to się dzieje w czarodziejskich 
baśniach. Promień słońca popatrzył na pracę ludzką jedną chwilkę, drugą — i nie 
mogąc podołać naporowi skłębionych zwałów chmur utonął w nich jak dziecko w 
morzu, a deszcz przeszedł w ulewę.
—  Kończyć! — krzyknął ktoś tam, ale ktoś inny ofuknął go z wściekłością:
—  Ja ci dam kończyć!
I do drugiej po południu, dopóki nie przeładowano wszystkiego towaru, na wpół 
nadzy ludzie pracowali bez wytchnienia pod ulewnym deszczem, w przeszywającym na 
wylot wichrze; patrząc na nich pełen czci i pokory, zrozumiałem, jakimi 
potężnymi siłami rozporządza ziemia ujarzmiona przez człowieka.
Potem wszyscy poszli na statek i tam zasnęli jak pijani, a po przyjeździe do 
Kazania wytoczyli się na piaszczysty brzeg, jak potok szarego błota, i poszli do 
szynku pić swoje trzy wiadra wódki.
Podszedł tam do mnie złodziej Baszkin, obejrzał mnie od stóp do głów i spytał:
—  Do czego cię zaprzęgli?
Z zachwytem opowiedziałem mu o pracy; wysłuchał mnie, westchnął i mruknął z 
pogardą:
—  Głupi! Gorzej jeszcze — idy jot a! Pogwizdując i wyginając tułów, jak ryba, 
dał nurka
między ciasno zestawione stoły, przy których hucznie ucztowali tragarze; w kącie 
ktoś podśpiewywał tenorem sprośną piosenkę:
Hej, była to nocka ciemna, ciemniusieńka, Wyszła pani do ogródka — samiusieńka...
- 720 -
Kilkanaście głosów ryknęło ogłuszająco, uderzając do taktu dłońmi o stoły:
Nocny stróż oczom nie wierzy, Patrzy — pani w krzakach leży...
Śmiechy, ryki — i grzmią słowa, którym pod względem   zuchwałego   cynizmu   nie   
ma   chyba   równych
-w świecie.
Ktoś zapoznał mnie z Andrzejem Dierienkowem, właścicielem małego sklepiku 
spożywczego, ukrytego przy końcu ubogiej, wąziutkiej uliczki nad parowem 
zawalonym śmieciami.
Dierienkow, poczciwina o uschniętej ręce, o dobrej, okolonej jasną bródką twarzy 
i mądrych oczach miał najlepszą w mieście bibliotekę zakazanych i rzadkich 
książek; korzystali z nich studenci licznych zakładów naukowych Kazania i różni 
ludzie o rewolucyjnych przekonaniach.
Sklepik D.erienkowa mieścił się w niziutkiej przybudówce przy domu należącym do 
skopca, wekslarza. Drzwi ze sklepu prowadziły do dużego pokoju, do którego 
sączyło się skąpe światło przez okno wychodzące na podwórze; za tym pokojem — w 
jego przedłużeniu — mieściła się ciasna kuchnia, a za kuchnią, w kącie ciemnej 
sionki łączącej przybudówkę z domem, kryła się niewidoczna komórka, która 
służyła za schowek dla „podstępnej" biblioteki. Część książek stanowiły 
odręcznie przepisane, grube zeszyty; były wśród nich Pisma historyczne Ławrowa, 
Co robić Czernyszewskiego, niektóre   artykuły   Pisariewa,   Car-Glód,1   
Przemyślna
4S — Gorki II
- 721 -
mechanika. Wszystkie te rękopisy przeszły przez wiele rąk, były postrzępione, 
zmięte.
Kiedy po raz pierwszy przyszedłem do sklepu, Die-rienkow, zajęty klientami, 
wskazał mi głową na drzwi do pokoju; wszedłem tam i widzę — w półmroku klęczy 
drobny staruszek, podobny do portretu Serafima Sa-rowskiego2, i modli się w 
roztkliwieniu. Patrząc na niego poczułem, że coś tu jest nie w porządku, nie tak, 
jak być powinno.
Mówiono mi, że Dierienkow jest „narodnikiem"s; w moim pojęciu — narodnik to 
rewolucjonista, a rewolucjonista nie powinien wierzyć w Boga, uważałem więc, że 
pobożny staruszek jest kimś niestosownym w tym domu.
Po skończonej modlitwie starzec przygładził starannie białe włosy na głowie i 
brodzie, przyjrzał mi się i powiedział:
—  Jestem ojciec Andrzeja. A pan?... Ach, tak? A ja myślałem, że pan jest — 
przebrany student.
—  Po co student miałby się przebierać? — spytałem.
—  Pewnie — cicho przytaknął starzec — choćby się
1  Ł a w r o w Piotr (1823—1900) — teoretyk narodnictwa i publicysta. 
(Narodnictwo, zob. przyp. 3.) P i s a r i e w Dymitr (1840—1868) wybitny 
rosyjski krytyk i publicysta. ? a r - G ł ó d — szkice ekonomiczne; książka 
drukowana przez podziemną drukarnię; jej autorem był A. N. Bach (1857—1946), 
uczony rosyjski (chemik) i działacz polityczny.
2  Sarowski  Serafim — pustelnik.
3  Narodnik — uczestnik ruchu rewolucyjnego w Rosji, tzw. narodnictwa, 
zapoczątkowanego w latach sześćdziesiątych XIX w. Narodnicy głosili błędnie, że 
kapitalizm w Rosji jest czymś przypadkowym i nie ma szans rozwoju; za główną 
siłę rewolucyjną uważali nie proletariat, lecz chłopstwo, i dążyli do 
zaprowadzenia socjalizmu w Rosji nie poprzez dyktaturę proletariatu, lecz w 
oparciu o chłopską wspólnotę, obszczinę.
722 -
człowiek nie wiem jak przebrał, Pan Bóg i tak go pozna!
Wyszedł do kuchni, a ja siedząc przy oknie zamyśliłem się i nagle usłyszałem 
okrzyk:
—  To on jest taki!
Przy futrynie drzwi od kuchni stała biało ubrana dziewczyna; miała krótko 
ostrzyżone jasne włosy; na bladej, pulchnej twarzy promieniały uśmiechem 
niebieskie oczy. Była bardzo podobna do anioła, jakich widuje się na tanich 
oleodrukach.
—  Czemu pan się tak przeraził? Czyż jestem taka straszna? — mówiła cienkim, 
drżącym głosem i ostrożnie, zwolna posuwała się ku mnie trzymając się ściany, 
jak gdyby szła nie po twardej podłodze, lecz po chwiejnej linie przeciągniętej w 
powietrzu. Ta nieumiejętność chodzenia jeszcze bardziej upodobniała ją do istoty 
nie z tego świata. Idąc podskakiwała co chwila, jak gdyby w stopy jej wbijały 
się igły, a ściana parzyła jej dziecinne, pulchne dłonie. Palce jej rąk były 
dziwnie nieruchome.
Stałem przed nią w milczeniu, doznając uczucia dziwnego zmieszania i 
przejmującego rozczulenia. Jakie niezwykłe jest wszystko w tym ciemnym pokoju!
Dziewczyna usiadła na krześle tak ostrożnie, jak gdyby się bała, że krzesło 
usunie się spod niej. Z niespotykaną prostotą opowiedziała mi, że dopiero od 
pięciu dni zaczęła chodzić, a przedtem prawie trzy miesiące leżała w łóżku — 
odjęło jej ręce i nogi.
—  To taka nerwowa choroba — powiedziała z uśmiechem.
Przypominam sobie, że pragnąłem wówczas, aby jej wygląd i zachowanie miały 
jakieś inne przyczyny; nerwowa choroba — to zbyt proste dla takiej dziewczyny,
46«
723 -
w takim dziwnym pokoju, gdzie wszystkie sprzęty nieśmiało przytuliły się do 
ścian, a w kącie przed ikonami zbyt jasno płonie płomyczek lampki oliwnej i po 
białym obrusie wielkiego stołu pełza, poruszając się bez powodu, cień jej 
miedzianych łańcuszków.
—  Wiele mi mówiono o panu, więc chciałam zobaczyć, jaki też pan jest — 
dochodził mnie jej głos cienki jak głos dziecka.
Przyglądała mi się niepokojącym wzrokiem, który niesposób było znieść: wydawało 
mi się, że jej niebieskie oczy widzą na wskroś. Nie mogłem, nie umiałem mówić z 
taką dziewczyną. Milczałem więc oglądając portrety Hercena, Darwina, 
Garibaldiego.
Ze sklepu wyskoczył wyrostek w moim wieku, o płowych włosach i zuchwałych oczach 
z białymi rzęsami i brwiami, i znikł w kuchni, krzyknąwszy załamującym się 
głosem:
—  Po co wylazłaś, Mario?
?— To mój młodszy brat, Aleksy — powiedziała dziewczyna. — A ja uczę się na 
kursach akuszeryjnych, ale właśnie zachorowałam... Dlaczego pan milczy? Jest pan 
nieśmiały?
Przyszedł Andrzej Dierienkow wsunąwszy za pazuchę uschniętą rękę; w milczeniu 
pogłaskał siostrę po miękkich włosach, rozwichrzył je i zaczął mnie wypytywać, 
jakiej szukam pracy.
Potem weszła rudowłosa, smukła panna o zielonkawych oczach, popatrzyła na mnie 
surowo i wziąwszy pod rękę białą dziewczynę wyprowadziła ją z pokoju mówiąc:
—  Dość już, Mario!
To imię nie pasowało do niej, było zbyt surowe. Ja także wyszedłem, dziwnie 
wzburzony, ale nazajutrz wieczorem znów siedziałem w tym pokoju usJu-
- 724
jąc zrozumieć, jak żyją jego mieszkańcy i co stanowi treść ich życia. A żyli 
dziwnie...
Miły, łagodny staruszek, Stiepan Iwanowicz, bielu-sieńki i jakby przeźroczysty, 
spoglądał na nas z kącika., poruszając ciemnymi wargami i z lekka się 
uśmiechając, jak gdyby prosił: „Nie rustzajcie mnie!"
Czaiła się w nim zajęcza trwoga, bojaźliwe przeczucie nieszczęścia — to było dla 
mnie oczywiste.
Andrzej o uschniętej ręce, ubrany w szarą kurtkę, tak grubo wysmarowaną na 
piersiach tłuszczem i mąką, że aż stwardniała jak kora na drzewie — chodził po 
pokoju jakoś boczkiem, uśmiechając się jak dziecko poczuwające się do winy, 
któremu dopiero co przebaczono jakąś psotę. Pomagał mu w sklepie Aleksy, leniwy, 
ordynarny młokos. Trzeci brat, Iwan, kształcił się w instytucie nauczycielskim i 
mieszkał tam w internacie zaglądając do domu jedynie w święta; był to mały 
człeczyna, schludnie ubrany, o gładko ulizanych włosach, przypominający starego 
urzędnika. Chora Maria zajmowała pokoik gdzieś na poddaszu i rzadko schodziła na 
dół, a kiedy się zjawiała, czułem się nieswojo, jak gdyby mnie ktoś spętał 
niewidzialnymi więzami.
Gospodarstwo D^erienkowów prowadziła współlokatorka właściciela domu, skopca, 
wysoka, szczupła kobieta o twarzy drewnianej kukły i surowym wejrzeniu złej 
mniszki. Kręciła się tam również jej córka, ruda Nastia; kiedy patrzyła na 
mężczyzn zielonymi oczami, nozdrza jej spiczastego nosa drgały.
Rzeczywistymi jednak gospodarzami w mieszkaniu Dierienkowów byli studenci 
uniwersytetu, akademii duchownej i instytutu weterynarii — zgiełkliwe 
zbiorowisko ludzi, którzy żyli troską o naród rosyjski, nieustanną trwogą o 
przyszłość Rosji. Zawsze przejęci artykułami z gazet, problematyką świeżo 
przeczytanych
- 725 -
książek, wydarzeniami z życia miasta i uniwersytetu, schodzili się wieczorami z 
wszystkich ulic Kazania do sklepiku Dierienkowa, by prowadzić tu zaciekłe 
dyskusje albo cicho szeptać po kątach. Przynosili z sobą grube księgi i stukając 
palcami w ich stronice krzycztli na siebie wzajemnie, a każdy z nich stawał w 
obronie prawdy, jaka mu najbardziej odpowiadała.
Oczywiście słabo rozumiałem te dyskusje; głoszone tu prawdy gubiły się w powodzi 
słów, niczym gwiazdeczki tłuszczu w rzadziutkiej zupie biedaków. Niektórzy ze 
studentów przypominali mi uczonych starców-sekcia-rzy z Powołża, ale rozumiałem, 
że mam przed sobą ludzi, którzy chcą zmienić życie na lepsze, i choć ich 
szczerość nurzała się w burzliwym potoku słów, nie tonęła w nim jednak. 
Zagadnienia, które próbowali rozwiązać, były mi bliskie i czułem się osobiście 
zainteresowany, aby zostały pomyślnie rozwiązane. Często wydawało mi się, że w 
słowach studentów dźwięczą moje własne, nie wypowiedziane myśli, odnosiłem się 
więc do tych ludzi niemal z uwielbieniem, jak jeniec, któremu obiecują wolność.
Oni znów patrzyli na mnie, jak patrzy stolarz na kawałek drzewa, z którego można 
zrobić coś osobliwego.
— Samorodny talent! — rekomendował mnie jeden drugiemu z taką dumą, z jaką 
ulicznicy pokazują sobie nawzajem miedziaka znalezionego na jezdni. Nie podobało 
mi się, kiedy mnie nazywali „samorodnym talentem" i „synem ludu" — uważałem się 
za pasierba życia i niekiedy mocno ciążyło mi brzemię siły, która kierowała 
rozwojem mojego umysłu. Tak na przykład, kiedy zobaczyłem w oknie księgarni 
książkę, zatytułowaną nie znanymi mi słowami: Aforyzmy i maksymy, zapragnąłem 
gorąco przeczytać tę książkę i poprosiłem studenta akademii duchownej, aby mi ją 
pożyczył.
- 726 -
__ Patrzcie, państwo! — krzyknął ironicznie przyszły archijerej, mężczyzna o 
kędzierzawej głowie Murzyna, grubych wargach i wystających zębach. — To bzdura, 
bracie! Czytaj to, co ci dają, a od rzeczy, do których nie dorosłeś — wara!
Ordynarny ton tych słów bardzo mnie uraził. Książkę oczywiście kupiłem za 
pieniądze częściowo zarobione na przystaniach, częściowo pożyczone od Andrzeja 
Dierienkowa. To była pierwsza poważna książka, którą nabyłem; zachowałem ją po 
dziś dzień.
W ogóle obchodzono się ze mną niezbyt łaskawie. Gdy przeczytałem Abecadło nauk 
społecznych, odniosłem wrażenie, że autor przypisuje zbyt wielkie znaczenie roli 
plemion pasterskich w kształtowaniu życia kulturalnego — na niekorzyść 
przedsiębiorczych włóczęgów, myśliwców. Podzieliłem się moimi wątpliwościami ? 
pewnym filologiem, on zaś starając się nadać swej babskiej twarzy wyraz powagi 
rozwodził się przez całą godzinę o „prawie do krytyki".
—  Aby mieć prawo do krytyki, trzeba wierzyć w jakąś prawdę, a wy — w co 
wierzycie? — spytał mnie.
Filolog ów czytał książki nawet na ulicy: idzie chodnikiem, zasłoni twarz 
książką i potrąca ludzi. Zwalony z nóg przez tyfus głodowy, leżąc w gorączce na 
poddaszu, krzyczał:
—  W moralności powinny być harmonijnie stopione elementy wolności i przymusu — 
harmonijnie, har-har-harm...
Wrażliwy, na wpół chory wskutek chronicznego niedojadania, wyczerpany uporczywym 
poszukiwaniem niewzruszonej prawdy, nie miał żadnej radości życia prócz czytania 
książek i kiedy wydawało mu się, że pogodził sprzeczności dwóch tęgich umysłów, 
jego miłe, ciemne   oczy   zapalały   się   dziecinnym,   szczęśliwym
- 727 ?
uśmiechem. W jakieś dziesięć lat od czasu mojego pobytu w Kazaniu spotkałem go w 
Charkowie; po powrocie z Kemu, gdzie przebywał pięć lat na zesłaniu, znów 
studiował na uniwersytecie. Wydawało mi się, że żyje on w mrowisku sprzecznych 
myśli; pożerany przez gruźlicę, próbował pogodzić Nietzschego ' z Marksem; 
chwytając mnie za ręce zimnymi, lepkimi palcami, pluł krwią i charczał: — 
Niesposób żyć bez syntezy! Umarł w tramwaju w drodze na uniwersytet. Niemało 
spotkałem  takich nieulękłych męczenników rozumu; pamięć o nich jest dla mnie 
święta.
Ze dwudziestu ludzi tego rodzaju zbierało się w mieszkaniu Dierienkowa; był 
wśród nich nawet Japończyk, student akademii duchownej, Pantielejmon Sato. Od 
czasu do czasu przychodził barczysty mężczyzna o gęstej, rozłożystej brodzie, z 
głową ogoloną na sposób tatarski. Ubrany był w szary kazakin, zapięty na haftki 
pod samą brodę; wydawało się, że jest weń szczelnie zaszyty. Siedział zazwyczaj 
gdzieś w kącie, ćmiąc krótką fajeczkę, i spoglądał na wszystkich spokojnym, 
badawczym spojrzeniem szarych oczu. Wzrok jego często, uporczywie zatrzymywał 
się na mej twarzy; czułem, że ten skupiony człowiek ocenia mnie w myślach, i nie 
wiem dlaczego, bałem się go. Zadziwiała mnie jego ma-łomówność; wszyscy dokoła 
rozprawiali głośno, dużo, stanowczo, a im donośniej brzmiały ich słowa, tym 
bardziej, oczywiście, podobały mi się. Bardzo długo nie domyślałem się, jak 
często pod osłoną gromkich słów kryją
i Nietzsche Fryderyk (1844—1900) — niemiecki filozof-idealista, ideolog reakcji 
obszarniczo-burżuazyjnej w okresie formującego się imperializmu. Filozofia 
Nietzschego, przesycona mistyką i nienawiścią do ludzi, stała się pożywką dla 
niemieckiego faszyzmu.
- 728 -
się myśli nędzne i obłudne. O czym duma w milczeniu ten brodaty kolos?
Zwano go Chochoł i zdaje się nikt prócz Andrzeja nie znał jego nazwiska. Wkrótce 
dowiedziałem się, że człowiek ten wrócił niedawno z jakuckiego obwodu, gdzie 
przeżył dziesięć lat na zesłaniu. To wzmogło moje zainteresowanie jego osobą, 
ale nie natchnęło odwagą zawarcia z nim znajomości, mimo że nie chorowałem ani 
na nieśmiałość, ani na wstydliwość, przeciwnie — pożerała mnie jakaś chorobliwa, 
niespokojna ciekawość, chęć poznania wszystkiego, i to możliwie jak najprędzej. 
Przez całe życie właściwość ta nie pozwalała mi oddać się bez reszty jakiejś 
jednej tylko sprawie.
Kiedy przedmiotem rozmowy stawał się lud, ze zdumieniem, nie dowierzając samemu 
sobie, czułem, że na ten temat nie mogę myśleć tak, jak myślą ci ludzie. Dla 
nich lud był wcieleniem mądrości, piękna duchowego i dobroci, istotą o 
jednolitej naturze, niemal boską, siedliskiem najwznioślejszych uczuć, źródłem 
piękna i sprawiedliwości. Ja nie znałem takiego ludu. Widziałem cieśli, tragarzy, 
murarzy, znałem Jakuba, Osipa, Grzegorza, a tu wszyscy mówili o ludzie 
jednolitym w swej naturze, stawiając siebie znacznie niżej, podporządkowując się 
jego woli. A mnie się zdawało, że oni właśnie są wcieleniem piękna i potęgi 
myśli, że ta w nich ześrodkowała się i płonie szlachetna, przepojona miłością 
bliźniego żądza życia i walki o prawo budowania go na jakichś nowych, opartych 
na ukochaniu człowieka zasadach.
Właśnie umiłowania człowieka brak było tym małym ludziom, wśród których żyłem 
dotychczas, a tu dźwięczało ono w każdym słowie, płonęło w każdym spojrzeniu.
Jak deszcz orzeźwiający padały na moje serce słowa
- 729 -
wielbicieli ludu, bardzo wiele mi dała naiwna literatura o ponurym życiu wsi, o 
chłopie-męczenniku. Zrozumiałem, że tylko głęboka, namiętna miłość do człowieka 
jest źródłem siły niezbędnej do tego, by znaleźć i zrozumieć sens życia. 
Przestałem zajmować się sobą i zacząłem z większym zainteresowaniem odnosić się 
do ludzi.
Andrzej Dierienkow powiedział mi w zaufaniu, że skromne dochody z jego sklepiku 
idą w całości na pomoc dla ludzi, którzy wierzą, że „szczęście ludu — to rzecz 
najważniejsza". Jak głęboko wierzący diaczek w czasie odprawiania nabożeństwa 
przez archijereja, kręcił się dokoła nich nie ukrywając zachwytu dla roztropnej 
mądrości pożeraczy ksiąg; z radosnym uśmiechem, wsunąwszy za pazuchę uschłą rękę, 
a drugą szarpiąc na wszystkie strony swą miękką bródkę, pytał mnie:
—  Dobrze mówią? No widzisz!
I kiedy narodników gromił weterynarz Ławrow, heretyk — posiadacz dziwnego głosu, 
przypominającego gęganie gęsi — Dierienkow z przestrachem zamykał oczy i szeptał:
—  A to mąciwoda!
Jego stosunek do narodników był podobny do mojego, wydawało mi się jednak, że 
zachowanie się studen-terii wobec Dierienkowa przypomina gburowaty i lekceważący 
stosunek panów do robotnika czy kelnera w restauracji. On sam nie dostrzegał 
tego. Często po odprowadzeniu gości zatrzymywał mnie na nocleg; sprzątaliśmy 
pokój, a potem leżąc na podłodze, na wojłokach, długo, po przyjacielsku 
szeptaliśmy w ciemnościach, ledwie rozświetlonych płomykiem lampki oliwnej. Z 
błogą radością człowieka wierzącego Dierienkow mówił mi:
730 -
— Nagromadzą się setki, tysiące takich szlachetnych łudzi, obejmą w Rosji 
wszystkie najważniejsze stanowiska i za jednym zamachem odmienia całe życie!
Był o jakieś dziesięć lat starszy ode mnie; widziałem, że bardzo mu się podoba 
rudowłosa Nastia, bo starał się nie patrzeć w jej zaczepne oczy i przy ludziach 
mówił .z nią oschle, komenderującym głosem zwierzchnika, wodził jednak za nią 
tęsknym spojrzeniem i kiedy rozmawiał z nią na osobności, uśmiechał się, 
zmieszany i onieśmielony, szarpiąc w zakłopotaniu bródkę.
Toczącym się bitwom słownym przysłuchiwała się także z kącika jego mała 
siostrzyczka; jej dziecięca twarzyczka śmiesznie się wydymała z natężenia uwagi, 
oczy otwierały się coraz szerzej, a kiedy padały szczególnie ostre słowa, 
wzdychała głośno, jak gdyby ktoś chlusnął na nią lodowatą wodą. Niczym stateczny 
kogut krążył dokoła niej rudawy medyk i rozmawiał z nią tajemniczo, półgłosem, z 
namaszczeniem ściągając brwi. Wszystko to było niebywale interesujące.
Ale nadeszła jesień i życie bez stałego zajęcia stało się dla mnie niemożliwe. 
Pochłonięty tym wszystkim, co się dokonywało wokół mnie, pracowałem coraz mniej, 
żyjąc na łaskawym chlebie, który zawsze z trudem przechodzi przez gardło. Trzeba 
było poszukać sobie „miejsca" na zimę; znalazłem je w piekarni bułek Wasilija 
Sjemionowa.
Ten okres życia opisałem w opowiadaniach: Pryncy-pał, Konowałow, Dwudziestu 
sześciu i jedna. Ciężki to okres! Ale — pouczający!
Ciężko mi było pod względem fizycznym, ale jeszcze ciężej — pod względem 
moralnym.
Od chwili gdy zszedłem do sutereny, gdzie się mieściła piekarnia, między mną a 
ludźmi, których widzenie i słuchanie stało się już dla mnie koniecznością,
- 731
wyrósł „mur zapomienia". Nikt z nich nie zaglądał do mnie do piekarni, a ja, 
pracując po czternaście godzin ca dobę, nie mogłem w powszedni dzień chodzić do 
Dierienkowa, w świąteczne zaś dni albo spałem, albo przebywałem z towarzyszami 
pracy. Niektórzy z nich od pierwszej chwili zaczęli traktować mnie jak zabawnego 
wesołka, inni patrzyli na mnie z naiwnym uwielbieniem, jak dzieci — na kogoś, 
kto umie opowiadać ciekawe bajki. Gadałem im diabli wiedzą co, ale zawsze coś 
takiego, co mogło rozbudzić w nich nadzieję na możliwość innego życia, 
łatwiejszego i rozumniejszego. I to mi się niekiedy udawało; widząc, jak ich 
obrzękłe twarze rozświetlają się ludzką tęsknotą, jak w oczach ich płonie 
poczucie krzywdy i gniew — wpadałem w nastrój świąteczny i myślałem z dumą, że 
„pracuję wśród ludu", że go „uświadamiam".
Ale częściej, rzecz jasna, odczuwałem swą bezsilność, brak wiadomości, 
niemożność rozwiązania nawet najprostszych zagadnień życia, bytu. Wtedy czułem 
się, jak gdyby mnie wtrącono do ciemnej jamy, gdzie ludzie mrowią się jak ślepe 
robactwo, starając się jedynie zapomnieć o rzeczywistości, i znajdują to 
zapomnienie w szynku czy w zimnych objęciach prostytutek.
Odwiedzanie domów publicznych było niemal obowiązujące raz na miesiąc w dzień 
wypłaty; o tej przyjemności marzyli wszyscy na głos już na tydzień przed 
upragnionym dniem, a kiedy minął — długo opowiadali sobie wzajemnie o doznanych 
rozkoszach. W czasie tych pogwarek cynicznie przechwalali się swą jurnością, 
naigrawali się okrutnie z kobiet i mówiąc o nich spluwała z obrzydzeniem.
Ale — dziwna rzecz! — majaczyło mi się, że za tym wszystkim kryje się smutek i 
wstyd. Widziałem, że w „domach pocieszenia", gdzie za rubla można było ku-
732
pić kobietę na całą noc, moi koledzy z piekarni czuli się zakłopotani jak 
winowajcy, i wydawało mi się, że jest to zjawisko naturalne. A niektórzy z nich 
zachowywali się nazbyt rozwiąźle, zawadiacko i w tym ich zachowaniu odczuwałem 
pozę i fałsz. Niepokojąco interesował mnie wzajemny stosunek płci i sprawy te 
obserwowałem ze szczególną bacznością. Nie znałem jeszcze pieszczot kobiety i to 
stawiało mnie w przykrym położeniu, szydzili ze mnie okrutnie i współtowarzysze, 
i kobiety. Wkrótce też przestali zabierać mnie z sobą do „domów pocieszenia", 
mówiąc otwarpie:
—  Ty, bracie, nie chodź z nami.
—  Dlaczego?
—  Bo nie! Niedobrze nam z tobą.
Uczepiłem się tych słów czując, że jest w nich coś ważnego dla mnie, ale nie 
otrzymałem rozsądniejszego wyjaśnienia.
—  Co też z ciebie za człowiek! Powiedziano ci nie — to nie! Nudno jest z tobą...
I tylko Artiom dodał uśmiechając się:
—  Niby jak przy popie albo przy ojcu.
Kobiety z początku natrząsały się z mojej wstrzemięźliwości, potem zaczęły się 
dopytywać z urazą:
—  Brzydzisz się?
Czterdziestoletnia „dziewuszka", wspaniała, piękna Polka- Teresa Boruta, ich 
zarządzająca, patrząc na mnie mądrymi oczami rasowego psa powiedziała:
—  Dajmy mu spokój, koleżanki, on — ma się rozumieć — ma narzeczoną... Prawda? 
Taki siłacz trzyma sięj tylko dlatego, że ma narzeczoną. Nic innego!
Była to alkoholiczka, piła do upadłego i pijana, była niewymownie odrażająca, 
ale w trzeźwym stanie zdu-m.ewała mnie wnikliwym stosunkiem do ludzi i spokojnym 
doszukiwaniem się sensu w ich postępowaniu.
- 733 -
—  Najdziwniejsi ludzie to, ma się rozumieć, studenci akademii — opowiadała moim 
kolegom. — Oni takie na przykład rzeczy wyprawiają z dziewczętami: każą 
wysmarować podłogę mydłem, postawią na czworakach nagą dziewczynę, rękami i 
nogami na talerzach, i popychają ją w zadek — czy daleko zajedzie po podłodze? I 
tak jedną po drugiej. No i po co to?
—  Kłamiesz! — powiedziałem.
—  O, nie! — zaprzeczyła Teresa bez urazy, ze spokojem, i w tym spokoju było coś 
przygnębiającego.
—  Sama to wymyśliłaś!
—  Jakże dziewczyna mogłaby wymyślić coś takiego? Wariatka jestem czy co? — 
spytała wytrzeszczając oczy.
Wszyscy przysłuchiwali się chciwie naszej kłótnia a Teresa opowiadała dalej o 
zbytkach gości beznamiętnym głosem człowieka, któremu zależy tylko na jednej 
rzeczy: zrozumieć — dlaczego?
Słuchacze spluwali z obrzydzeniem, obrzucali studentów dzikimi wyzwiskami, a ja 
widząc, że Teresa wzbudza nienawiść do ludzi, których już pokochałem, mówiłem, 
że studenci miłują lud i pragną jego dobra.
—  No tak, ale to studenci z ulicy Woskriesieńskiej, świeccy, z uniwersytetu, a 
ja mówię przecież o duchownych, z Arskiego Pola! Ci duchowni — to same sieroty, 
a sierota wyrasta, ma się rozumieć, na złodzieja albo łobuza, na złego człowieka; 
przecież taki sierota do niczego nie jest przywiązany!
Spokojne opowiadanie zarządzającej i pełne oburzenia skargi dziewcząt na 
studentów, urzędników i w ogóle na „lepszych klientów" wzbudzały w moich 
kolegach nie tylko wstręt i nienawiść, ale niemal radość, która wyrażała się w 
słowach:
—  Czyli że ci wykształceni są gorsi od nas!
- 734
Ciężko i gorzko było mi słuchać tych słów. Widziałem, że do na wpół ciemnych, 
małych pokoików spływa, niczym do ścieków, cały brud miasta, wre i kipi na 
czadzącym ogniu i przesycony nienawiścią i gniewem, znów się wylewa na miasto. 
Obserwowałem, jak w tych norach, do których wpycha ludzi instynkt i nuda życiowa, 
powstają z bzdurnych słów wzruszające pieśni o tęsknotach i udrękach miłości, 
jak tworzą się potworne legendy o życiu „wykształconych ludzi" i rodzi się 
pogardliwy i wrogi stosunek do wszystkiego, co niepojęte. Widziałem, że „domy 
pocieszenia" — to uniwersytety, z których moi współtowarzysze wynoszą wiedzę o 
niezwykle trujących właściwościach.
Patrzyłem, jak po brudnej podłodze poruszają się, leniwie szurając nogami, 
„dziewczynki dla uciechy", jak odrażająco podrygują ich zwiędłe ciaia przy 
natrętnym dźwięku harmonii albo denerwującym brzęku strun rozklekotanego pianina 
— patrzyłem i rodziły się we mnie jakieś niejasne, ale niepokojące myśli. Ze 
wszystkiego dokoła sączyła się nuda zatruwając duszę bezsilnym pragnieniem 
ucieczki dokądkolwiek.
Kiedy w piekarni zaczynałem mówić o tym, że są bezinteresowni, szlachetni ludzie, 
którzy szukają dróg do wolności i szczęścia ludu, zaprzeczano mi:
— A dziewki mówią o nich co innego!
I bezlitośnie, z cyniczną złością wyśmiewano się ze mnie, a że byłem zadziornym 
szczeniakiem, nie uważałem się za głupszego i mniej śmiałego od dużych psów — i 
także się złościłem. Zaczynałem pojmować, że rozmyślania o życiu są niemniej 
ciężkie niż samo życie i doznawałem niekiedy uczucia gwałtownej nienawiści do 
bezgranicznie cierpliwych ludzi, z którymi pracowałem. Szczególnie oburzała mnie 
ich zdolność znoszenia cierpień i beznadziejna pokora, z jaką podda-
735
wali się niemal szaleńczemu znęcaniu się pijanego pryncypała.
I — jakby naumyślnie! — właśnie w tym ciężkim dla mnie okresie przypadło mi w 
udziale zapoznanie się z ideą zupełnie nową, która, choć organicznie mi 
nienawistna, wprowadziła wiele zamętu do mej głowy.
Nocą, podczas jednej z tych zamieci, kiedy to wydaje się, że wyjący z 
wściekłością wicher rozszarpał szare niebo na najdrobniejsze kłaczki, które 
sypią się na ziemię grzebiąc ją pod zaspami lodowego pyłu i kiedy zdaje się, że 
ustało życie na ziemi, słońce zgasło i już nigdy nie wzejdzie — w taką noc, w 
czasie zapustów, wracałem od Dierienkowów do piekarni. Szedłem z zamkniętymi 
oczami, pod wiatr, przedzierając się przez mętną kipiel szarego chaosu, i nagle 
upadłem potknąwszy się o człowieka leżącego w poprzek chodnika. Obrzuciliśmy się 
nawzajem wyzwiskami, ja — po rosyjsku, on — po francusku.
—  Do diabła...
Wzbudziło to we mnie ciekawość; podniosłem go i postawiłem na nogi — był małego 
wzrostu, lekki. Popychając mnie krzyczał rozgniewany:
—  Gdzie moja czapka, do stu diabłów! Oddaj mi pan czapkę! Bo zamarznę!
Znalazłem ją, strzepnąłem z niej śnieg, wdziałem mu na szczeciniastą głowę, ale 
on zerwał czapkę i wymachując nią, wymyślał mi w obu językach i krzyczał:
—  Precz!
Nagle rzucił się naprzód i utonął w kłębiącej się kurzawie. Idąc dalej 
zobaczyłem go znowu; stał obejmując drewniany słup zgaszonej latarni i mówił z 
przekonaniem:
—  Leno, ja ginę... Och, Leno...
Najwidoczniej  był pijany  i kto wie, czyby nie za-
- 736 -
marzł, gdybym go zostawił na ulicy. Spytałem, gdzie mieszka.
—  Co to za ulica? — krzyknął nabrzmiałym łzami głosem. — Nie wiem, dokąd iść.
Objąłem go wpół i poprowadziłem dopytując się, gdzie mieszka.
—  Na Bułaku — wybełkotał drżąc. — Na Bułaku... Tam — łaźnie, dom...
Stawiał niepewnie kroki, nogi mu się plątały i przeszkadzał mi iść; słychać było, 
jak dzwoni zębami.
f
—  Si tu savais — mamrotał potrącając mnie. —: Co pan mówi?
Zatrzymał się, podniósł rękę i powiedział dobitnie ? — jak mi się wydawało — z 
dumą:
—  Si tu savais ?? je te ????...1
Nagle jednak wsadził palce do ust i ruszył naprzód zataczając się i ledwie 
trzymając na nogach. Przykucnąłem, zarzuciłem go sobie na plecy i podniosłem, a 
on wpierając się podbródkiem w moją głowę, bełkotał:
—  Si tu savais... Ale ja zamarzam, o Boże...
Na Bułaku z trudem dowiedziałem się od niego, w którym domu mieszka, i wreszcie 
weszliśmy do sieni małej oficynki w głębi podwórza, prawie niewidocznej w 
zadymce śnieżhej. Nieznajomy namacał drzwi, delikatnie zapukał i syknął: — Tss! 
Ciszej...
Drzwi otworzyła kobieta w czerwonym szlafroku, z zapaloną, świecą w ręku; 
ustąpiwszy nam z drogi, odeszła w milczeniu na bok i wyjąwszy skądsiś lorgnon 
zaczęła mi się przyglądać.
Powiedziałem jej, że człowiek, którego przyprowadzi-
1 Gdybyś wiedział, gdzie cię prowadzą... (fr.)
47 — Gorki II                                 _ 737 _
lem, zdaje się, odmroził sobie ręce i trzeba4 go koniecznie rozebrać i położyć 
do łóżka.
—  Tak? — spytała głosem dźwięcznym i młodym
—  Trzeba mu zanurzyć ręce w zimnej wodzie... Ręką, w której trzymała lorgnon, 
wskazała bez słowa
na róg pokoju, gdzie na sztalugach stał obraz — rzeka, drzewa. Spojrzałem ze 
zdziwieniem w twarz kobiety, dziwnie nieruchomą, ona zaś odeszła w kąt pokoju, 
do stołu, na którym paliła się lampa pod różowym abażurem, usiadła i wziąwszy ze 
stołu waleta kierowego zaczęła mu się przyglądać.
—  Nie ma pani wódki? — spytałem głośno. Nie odpowiedziała rozkładając karty na 
stole. Mężczyzna, którego przyprowadziłem, siedział na krześle z nisko 
opuszczoną głową i zwieszonymi wzdłuż ciała czerwonymi rękami. Położyłem go na 
kanapie i zacząłem rozbierać nic nie rozumiejąc; czułem się jak we śnie. Ściana 
nad kanapą, na wprost mnie, była gęsto zawieszona fotografiami, wśród których 
matowo połyskiwał złoty wieniec w kokardach z białej wstążki; na jej końcu był 
napis złotymi literami:
..Niezrównanej  Gildzie."
—  Do diabła, nie tak. mocno! — jęknął mężczyzna, kiedy zacząłem rozcierać mu 
ręce.
Z wyrazem troski w oczach kobieta w milczeniu rozkładała karty. Miała ptasią 
twarz z ostrym nosem; roz-świeilały ją wielkie, nieruchome oczy. Rękami dziew-
czynki-podlotka poprawiła siwe włosy, bujne jak ??-????, i spytała cicho, ale 
dźwięcznie:
—   Widziałeś Misze, George?
George odepchnął mnie, szybko usiadł i powiedział skwapliwie:
—  Przecież on wyjechał do Kijowa...
—  Tak, do Kijowa — powtórzyła kobieta nie odry-
wając oczu od kart; zauważyłem, że głos jej brzmi mo-HOtonnie, bez wyrazu.
—  Wkrótce przyjedzie...
—  Tak?
—  O tak! Wkrótce.
—  Tak? — powtórzyła.
Na wpół rozebrany George zeskoczył na podłogę i v/ dwóch susach znalazł się u 
stóp kobiety mówiąc coś do niej po francusku.
—  Jestem spokojna — odpowiedziała po rosyjsku.
—  Zabłądziłem, wiesz? Zamieć, straszny wicher, myślałem, że zamarznę — 
opowiadał pośpiesznie, gładząc jej rękę spoczywającą na kolanie. Miał około 
czterdziestki, na jego czerwonej twarzy o grubych wrargach, przysłoniętych 
czarnymi wąsami, malował się wyraz przestrachu i niepokoju; pocierał mocno siwą 
szczecinę włosów na okrągłej czaszce i mówił coraz przytomniej.
—  Jutro jedziemy do Kijowa — powiedziała kobieta ni to pytającym, ni to 
twierdzącym tonem.
—  Tak, jutro! Musisz więc wypocząć. Dlaczego się nie kładziesz? Już bardzo 
późno...
—  A Misza dziś nie przyjedzie?
—  O nie! Taka zamieć... Chodź, połóż się...
Zniknął z nią w małych drzwiczkach za szafą z książkami, wziąwszy ze stołu lampę. 
Długo siedziałem sam, 0 niczym nie myśląc, i wsłuchiwałem się w jego cichy, 
chrapliwy głos. Kosmate łapy szurały po szybach. W kałuży roztopionego śniegu 
niepewnie odbijał się płomień świecy. Pokój był szczelnie zastawiony meblami; 
napełniała go ciepła, dziwna woń usypiająca myśli.
Wszedł George z lekka chwiejąc się na nogach, z lampą w dłoni; jej  abażur 
podzwaniał miarowo o szkło.
—  Położyła się...
!?«
- 7S9 -
Postawił lampę na stole, w zamyśleniu zatrzymał się pośrodku pokoju i zaczął 
mówić nie patrząc na mnie:
—  No i cóż? Gdyby nie ty, zginąłbym prawdopodobnie... Dziękuję! A ktoś ty taki?
Przechylił na bok głowę przysłuchując się szmerowi w sąsiednim pokoju; od czasu 
do czasu wstrząsały nim dreszcze.
—  To pana żona? — spytałem cichutko.
—  Żona. Wszystko. Całe życie! — powiedział półgłosem, zatrzymując się po każdym 
słowie i patrząc w podłogę znów zaczął mocno rozcierać głowę dłońmi.
—  Może by się napić herbaty?
W roztargnieniu podszedł do drzwi, ale zatrzymał się przypomniawszy sobie, że 
służąca objadła się ryby i odwieziono ją do szpitala.
Zaproponowałem, że nastawię samowar; skinął potakująco giową i widocznie me 
pamiętając, że jest na wpół rozebrany, plaskając bosymi stopami po mokrej 
podłodze, zaprowadził mnie do maleńkiej kuchni. Tam oparłszy się plecami o piec 
powtórzył:
—  Gdyby nie ty, zamarzłbym — dziękuję!
I nagle drgnął i wpił się we mme rozszerzonymi z przestrachu oczami.
—  Co by się wtedy z nią stało? O, Boże...
Szybko, szeptem, patrząc w ciemną lukę drzwi, powiedział:
—  Widzisz, ona jest chora. Jej syn, muzyk, zastrzelił się w Moskwie, a ona 
wciąż go oczekuje; już dwa lata prawie...
Potem, kiedy pJiśmy herbatę, opowiedział mi bezład nie, w niezwykłych słowach, 
że jego żona jest ziemian ką, a on nauczycielem historii, że był korepetytore: 
jej syna, zakochał się w niej i że ona odeszła od męża, niemieckiego barona, 
została śpiewaczką operową i było
- 740 -
\
im bardzo dobrze, chociaż pierwszy mąż na wszelki sposób starał się zatruć jej 
życie.
Opowiadał z przymrużonymi oczami, wypatrując czegoś usilnie w półmroku brudnej 
kuchni z przegniłą przy piecu podłogą. Parzył sob.e usta popijając herbatę, 
krzywił się, okrągłe oczy mrugały bojaźliwie.
—  Ktoś ty taki? — spytał raz jeszcze. — Aha, piekarz bułek, robotnik. Dziwne... 
Nie wyglądasz na to. Coś w tym jest.
W słowach jego dźwięczał niepokój, patrzył na mnie nieufnie spojrzeniem 
zaszczutego człowieka. Opowiedziałem mu krótko o sobie. ?— Ach tak? — zawołał 
cicho. — Więc to tak... ? nagle ożywał się pytając:
—  Znasz bajkę o Brzydkim kaczątku '? Czytałeś? , Twarz mu się wykrzywiła, 
zaczął mówić z gniewem;
zdumiewały mnie nienaturalne zmiany w jego chrapliwym głosie, który to obniżał 
się, to podnosił przechodząc chwilami w pisk.
—  Ta bajka sprowadza na manowce! Gdy byłem w twoim wieku, także pomyślałem 
sob.e: a może jestem łabędziem? No i cóż... Miałem iść do akademii duchownej, a 
poszedłem na uniwersytet. Ojciec — duchowny — wyrzekł się mnie. Studiowałem w 
Paryżu historię nieszczęść ludzkich, historię postępu. Pisałem... Tak. O. jakie 
to wszystko...
Poderwał się z krzesła, nasłuchiwał chwilę, a potem powiedział:
—  Postęp — to wymysł dla pocieszenia ludzi! Życie jest niemądre, pozbawione 
sensu. Bez niewolnictwa nie ma   postępu; bez   podporządkowania   większości   
woli
1 Brzydkie kaczątko — tytuł bajki Hansa Andersena, sławnego poety i bajkopisarza 
duńskiego. W bajce tej rzekome kaczątko wyrasta na pięknego łabędzia.
- 741 -
mniejszości ludzkość zatrzyma się na drodze rozwoju. Chcąc ułatwić sobie pracę, 
życie, tylko je komplikujemy, zwiększamy wysiłek. Fabryki i maszyny są po to. 
aby wytwarzać wciąż nowe i nowe maszyny — to nie ma sensu! Jest coraz więcej 
robotników, a potrzebny jest tylko chłop, producent chleba. Chleb — to wszystko, 
co pracą trzeba wydrzeć przyrodzie. Im mniej czło-%viek pragnie, tym jest 
szczęśliwszy, im więcej ma potrzeb — tym mniej wolności.
Mówił to może innymi słowami, ale te właśnie oszałamiające myśli usłyszałem po 
raz pierwszy, i to w takiej ostrej, nagiej postaci. Pisnąwszy z podniecenia 
George bojaźliwie zatrzymał wzrok na drzwiach otwartych do sąsiednich pokojów, 
chwilę wsłuchiwał się w ciszę i znów zaczął szeptać niemal z wściekłością:
—  Zrozum — człowiekowi niewiele potrzeba: kawałek chleba i kobieta...
Kiedy zaczął mówić o kobiecie tajemniczym szeptem, słowami, których nie znałem, 
wierszami, których nie czytałem — nagle stał się podobny do złodzieja Basz-kina.
—  Beatrycze, Fiammetta, Laura, Ninon ! — szeptaj nie znane mi imiona i 
opowiadał o jakichś zakochanych królach i poetach, deklamował francuskie wiersze 
wybijając rytm cienką, obnażoną do łokcia ręką.
—  Miłość i głód rządzą światem — dochodził mnie jego gorący szept i 
przypomniałem sobie, że te słowa są wydrukowane pod nagłówkiem rewolucyjnej 
broszu-
' Beatrice, Fiammetta, Laura — imiona kobiet opiewanych przez wielkich poetów 
włoskich: Dantego (1265— 1321), Boccacia (1313—1375) i Petrarkę (1304—1374). 
Ninon — Ninon de Lenclos (1620—1705), znana w sferach arystokratycznych i 
literackich piękność, prowadziła „salon literacki", w którym zbierali się 
pisarze, artyści i uczeni.
- 742 -
ry ???-Głód, co nadawało im w moich myślach szczególnie ważne znaczenie.
— Ludzie szukają zapomnienia, pociechy, a nie wiedzy!
Ta myśl przybiła mnie do reszty.
Wyszedłem z kuchni nad ranem: mały zegar wiszący na ścianie wskazywał szóstą z 
minutami. Szedłem w szarej mgle przez zaspy śnieżne, słuchając wycia zamieci, i 
kiedy przypominałem sobie wściekłe okrzyki złamanego przez życie człowieka, 
czułem, że jego s,ło-wa uwięzły mi gdzieś w gardle, że mnie duszą. Nie chciało 
mi się iść do piekarni, patrzeć na ludzi; dźwigając na sobie grubą powłokę 
śniegu włóczyłem się po ulicach Tatarskiej Słobody, dopóki się zupełnie nie 
rozwidniło i spośród fal śniegu nie zaczęły się wynurzać postacie mieszkańców 
miasta.
Nigdy już nie spotkałem nauczyciela historii i nie chciałem go spotkać. Później 
jednak niejednokrotnie słyszałem sentencje o bezsensie życia i bezużyteczności 
pracy — wypowiadali je niepiśmienni wędrowcy, bezdomni włóczędzy, „tołstojowcy" 
i ludzie o wysokiej kulturze. Mówił tak mnich wyświęcony na kapłana, magister 
teologii, chemik pracujący nad materiałami wybuchowymi, biolog-neowitalista i 
wielu innych. Ale idee te nie działały już na mnie tak oszałamiająco jak wtedy > 
gdy po raz pierwszy zaznajomiłem się z nimi.
Dopiero dwa lata temu — przeszło trzydzieści lat od chwili pierwszej rozmowy na 
ten temat — usłyszałem niespodzianie te same myśli, wypowiedziane niemal tymi 
samymi słowami przez mojego starego znajomego, robotnika.
Pewnego razu zawiązała się między nami rozmowa „od serca" i ów znajomy — 
„kołowrotek polityczny", jak niewesoło się uśmiechając nazywał sam siebie —-
- 743 -
powiedział z tą nieustraszoną szczerością, która cechuje chyba tylko Rosjan:
—  Drogi mój A. M., nic mi nie trzeba, po diabła to wszystko — te akademie, 
nauki, aeroplany — wszystko to zbyteczne! Potrzebny mi tylko spokojny kąt i baba, 
którą bym mógł całować, kiedy zechcę, i która by mi szczerze, duszą i ciałem, 
była oddana — to wszystko! Wy rozumujecie jak inteligent, jesteście już nie nasz 
człowiek — zatrutą macie duszę; dla was idea jest ważniejsza niż to ludzkie 
mrowie... Czy myślicie, jak te Żydy, że człowiek jest stworzony dla soboty?
—  Żydzi tak nie myślą...
—  Diabli wiedzą, co oni myślą... To ciemny ludek —• odpowiedział rzuciwszy 
niedopałek papierosa do rzeki i śledząc za nim.
Siedzieliśmy na bulwarze nad Newą, na granitowej ławie, w jesienną noc 
księżycową, obaj znękani dniem, spędzonym na daremnej szarpaninie wewnętrznej, 
przepojonej upartym, ale bezowocnym pragnieniem dokonania czegoś dobrego, 
pożytecznego.
—  Jesteście z nami, ale nie jesteście nasz człowiek, to wam powiadam — ciągnął 
cicho, w zamyśleniu. — Inteligenci lubią się burzyć, już od niepamiętnych czasów 
przyłączali się do buntów. Jak Chrystus był idealistą i podniósł bunt w imię 
nieziemskich celów, podobnie cała inteligencja buntuje s^ę w imię utopii. 
Podnosi bunt idealista, a idą za nim nikczemnicy, łajdaki, dranie... A wszystko 
to — ze złości: widzą, że nie ma dla nich miejsca w życiu. Robotnik zrywa się do 
buntu w imię rewolucji, żeby wywalczyć sprawiedliwy podział narzędzi pracy i jej 
produktów. A kiedy wreszcie zdobędzie władzę, myślicie, że zgodzi się zachować 
państwo? Za nic! Wszyscy się rozejdą i każdy na własny rachunek urządzi sobie 
spokojny kącik...
- 744 -
Mówicie — rozwój techniki? Przecież wskutek tego jeszcze ciaśniej zaciska się 
nam pętla na szyi, jeszcze mocniejsze krępują nas pęta. Nie, trzeba się uwolnić 
od niepotrzebnej pracy. Człowiek pragnie spokoju. Fabryki i nauka spokoju mu nie 
przyniosą. Dla jednego — niewiele potrzeba. Po co mam wznosić miasta, kiedy mi 
potrzebny mały domek! Gdzie ludzie żyją w gromadzie,, tam muszą być i wodociągi, 
i kanalizacja, i elektryczność. A spróbujcie żyć bez tego wszystkiego — o ileż 
to lepiej! Tak, wiele niepotrzebnego jest u nas, a wszystko to wymyśliła 
inteligencja, dlatego też mówię: inteligencja — to szkodliwa kategoria ludzi.
Powiedziałem, że nikt nie umie tak gruntownie, tak-bez zastrzeżeń obrać życia z 
sensu, jak to czynimy my. Rosjanie.
— Jesteśmy narodem miłującym nade wszystko wolność ducha — uśmiechnął się mój 
rozmówca. — Nie gniewajcie się, ale ja słusznie rozumuję; tak myślą miliony 
spośród nas, tylko nie umieją tego wyrazić... Życie powinno być prostsze, wtedy 
będzie miłosierniejsze dla ludzi...
Człowiek ten nigdy nie był „tołstojowcem" ', nie okazywał skłonności do 
anarchizmu — dobrze znam drogę jego duchowego rozwoju.
Po rozmowie z nim pomyślałem mimo woli: a jeżeli naprawdę miliony ludzi w Rosji 
tylko dlatego znoszą
1 Tołstojowiec — zwolennik poglądów Lwa Tołstoja (1838—1910), znakomitego 
pisarza rosyjskiego, realisty, autora Wojny i pokoju, Anny Kareniny, arcydzieł 
rosyjskiej i światowej literatury. W utworach swoich zwalczał on system poli-
cyjno-pańszczyźniany carskiej Rosji, demaskował fałsz i zakłamanie, nie rozumiał 
jednak znaczenia walki politycznej, nie wierzył w możliwość zmian drogą 
rewolucji socjalnej i reform. Tołstoj głosił utopijne hasła samodoskonalenia 
wewnętrznego,, „niesprzeciwiania się złu", powrotu do natury.
- 745 -
trudy i męki rewolucji, że w głębi duszy żywią nadzieję wyzwolenia się od pracy? 
Minimum pracy, maksimum zadowolenia — to rzecz bardzo ponętna, urze-feająea, jak 
wszystko, co nieosiągalne, jak każda utopia. I przypomniałem sobie wiersz 
Henryka Ibsena *.
Mówicie, żem konserwatysta? Gdzie tam! Taki  sam jestem, jaki  byłem zawsze. Nie  
lubię przestawiać figur na  szachownicy, Wolałbym  pokrzyżować  całą  grę od  
razu.
Znam tylko jedną rewolucję... Była ona Znacznie mądrzejsza od wszystkich 
następnych I mogła zburzyć świat cały — Mam, oczywiście, potop bibli ny na myśli.
Chociaż — i wtedy Szatan dał się wywieść w pole! Jak wiadomo — Noe został 
dyktatorem.
O, jeśli tylko można to zrobić gruntowniej, Nie odmówię wam swojej pomocy, Wy 
zajmiecie  się  powszechnym  potopem, A ja z radością rzucę torpedę pod arkę!
Sklepik Dierienkowa przynosił znikomy dochód, a ilość ludzi i różnych spraw 
wymagających materialnej pomocy wciąż wzrastała.
—  Trzeba coś wymyślić — mówił Andrzej skubiąc w zakłopotaniu bródkę i uśmiechał 
się jak winowajca, dężko wzdychając.
Wydawało mi się, że ten człowiek zanego   na   dożywotnią   katorgę   pomagania   
ludziom i choć pogodził się z wyrokiem, niekiedy odczuwa jego ciężar.
Zapytywałem go niejednokrotnie na  różne  sposoby:
—  Dlaczego to robicie?
1 Ibsen Henryk  (1828—1906) dramaturg norweski.
- 740 -
Nie rozumiejąc widocznie moich pytań odpowiadał na pytanie — po co? — mówią'c 
zawile jak z książki. o ciężkiej doli ludu, o konieczności szerzenia oświaty, 
wiedzy.
—  A czy ludzie pragną, poszukują wiedzy?
—  Co za pytanie! Oczywiście! A wy — czyż nie pragniecie?
Tak, ja pragnąłem. Pamiętałem jednak słowa nauczyciela historii!
,,Ludzie szukają zapomnienia, pociechy — a nie wiedzy."                                                                   
?
Kiedy chodzi o takie skrajne idee — obustronnie agubne jest ich zetknięcie się z 
ludźmi w siedemnastej wiośnie życia: idee stępiają się na skutek tego, młodzi 
ludzie również nic na tym nie zyskują.
Zaczęło mi się wydawać, że zawsze dostrzegałem to .sarno: ludziom podobają się 
ciekawe historie jedynie dlatego, że pozwalają im zapomnieć na chwilę o ciężkim 
życiu, z którym się pogodzili. Im więcej „zmyślenia" w opowieści, tym chciwiej 
słuchają jej ludzie. Najciekawsza jest ta książka, w której jest dużo 
pięknego ,,zmyślenia". Krótko mówiąc — pławiłem się w odurzających oparach.
Dierienkow postanowił otworzyć piekarnię bułek, Przypominam sobie, że według 
najskrupulatniejszych obliczeń każdy rubel włożony w przedsiębiorstwo miał 
przynosić co najmniej trzydzieści pięć procent zysku. Miałem tam pracować za 
„podręcznego" piekarza i — jako „swój człowiek" — dawać baczenie, aby ów piekarz 
nie kradł mąki, jajek, masła i pieczywa.
Przeniosłem się więc z wielkiej, brudnej sutereny do małej, czystszej — 
utrzymywanie jej w czystości należało do moich obowiązków. Zamiast pracy w 
artelu, złożonym z czterdziestu ludzi, miałem teraz do czynienia
- 747 -
tylko z jednym człowiekiem. Miał on siwe skronie, spiczastą bródkę, suchą, jakby 
uwędzoną twarz, ciemne, zamyślone oczy i dziwne usta: małe jak u okonia, o 
wargach pełnych, grubych, jakby złożonych do dokonywanego w myśli pocałunku. A w 
głębi jego oczu igrał jakiś drwiący ognik.
Ma się rozumieć — piekarz kradł; w pierwszą zaraz noc wspólnej pracy odłożył na 
bok dziesięć jaj, ze trzy funty mąki i spory kawał masła.
—  A to na co przeznaczone?
—  Przeznaczone to dla jednej dziewczynki — odpowiedział przyjaźnie, marszcząc 
nos, i dodał: — Pie-ękna dziewczynka!
Spróbowałem przekonać go, że kradzież — to przestępstwo. Ale czy to nie dopisała 
mi wymowa, czy też sam nie byłem dostatecznie mocno przekonany o tym, czego 
usiłowałem dowieść — dość, że słowa moje nie odniosły skutku.
Leżąc na skrzyni z ciastem i patrząc w okno na gwiazdy piekarz mruknął zdziwiony:
—  Będzie mi tu nauczki dawał! Pierwszy raz mnie widzi i — patrzcie go — już mi 
nauczki daje! A jest trzy razy młodszy ode mnie. Śmiech bierze...
Rozejrzał się po rozgwieżdżonym niebie i spytał:
—  Tak mi się zdaje, jakbym cię gdzieś już widział.., U kogoś ty pracował? U 
Sjemionowa? To tam, gdzie się buntowali?... Ach, tak... No to cię chyba we śnie 
widziałem...
Po kilku dniach zauważyłem, że człowiek ten może spać w każdej chwili i w 
dowolnej pozycji, nawet gdy stoi oparty o łopatę. Kiedy zasypiał, unosił w górę 
brwi i twarz jego dziwnie się zmieniała przybierając wyraz ironicznego zdumienia. 
Ulubionym jego tematem były
- 748 -
opowiadania   o   ukrytych   skarbach   i  snach...   Mówił z głębokim 
przekonaniem:
— Ziemię to ja widzę na wylot; jest ona jak pieróg skarbami nadziana; wszędzie 
są zakopane: kotły, kufry i żelazne garnki pełne pieniędzy. Zdarzało mi się 
nieraz — widzę we śnie znajome mi miejsce, na ten przykład łaźnię, a pod węgłem 
tej łaźni zakopany kufer ze srebrnymi naczyniami. Budzę się i idę nocą kopać; 
wykopałem dół na półtora arszyna, patrzę — a tu węgielki i psia czaszka. A tom 
ci znalazł!... Nagle — trach! — szyba rozpryskuje się w kawałeczki i jakaś baba 
drze się wniebogłosy: „Na pomoc, złodzieje!" Uciekłem, rozumie się, boby mnie 
obili. Śmiech bierze.
Często słyszę te słówka „śmiech bierze", ale Iwan Kuźmicz Łutonin nie śmieje s.ę, 
tylko mrużąc w uśmiechu oczy, marszczy nasadę nosa i rozdyma nozdrza.
Sny jego są niewymyślne, równie nudne i bzdurne jak jego życie na jawie, nie 
rozumiem więc, dlaczego Kuźmicz opowiada swoje sny z taką przyjemnością, a o 
tym,' co się dzieje dokoła niego, mówić nie lubi.1
Całe miasto jest poruszone: zastrzeliła się, bezpośrednio po powrocie z cerkwi, 
córka bogatego handlarza herbaty, przemocą wydana za mąż. Za jej trumną szły 
tłumy młodzieży — kilka tysięcy osób — nad grobem studenci wygłaszali 
przemówienia, policja ich rozpędzała. W ciasnym sklepiku obok piekarni wszyscy 
rozprawiają o tym dramacie, pokój za sklepem zatłoczony jest studentami, do nas, 
do sutereny, dolatują wzburzone głosy, ostre słowa.
1 W końcu dziewiątego dziesiątka ubiegłego stulecia przeczytałem w pewnym piśmie 
archeologicznym, że Łutonin-Koro-wiakow znalazł gdzieś w powiecie czystopolskim 
ukryty skarb: kociołek arabskich monet. (Przyp. aut.)
- 749 -
—  Za mało pannę za włosy targano —? mówi Łutonin i zaraz potem baj durzy:
—  Niby to łowię sobie karasie w stawie, a tu nagle — policjant: „Stój, jak 
śmiesz?" Uciekać nie ma dokąd, daję więc nurka do wody i — obudziłem się...
Chociaż rzeczywistość przepływała gdzieś poza zasięgiem jego uwagi, Łutonin 
zorientował się jednak prędko, że w piekarni dzieje się coś niezwykłego. W 
sklepie sprzedają panny niezdatne do tej pracy, czytające książki; siostra 
właściciela piekarni i jej przyjaciółka, rosła dziewczyna o rumianych policzkach 
i łagodnym spojrzeniu. Przychodzą studenci, długo przesiadują w pokoju za 
sklepem i głośno rozprawiają lub o czymś tam szepczą. Właściciel zagląda rzadko, 
a ja — „podręczny" — jestem czymś w rodzaju kierownika piekarni.
—  Czyś ty krewniak starego? — pyta Łutonin. — A może upatrzył cię na swojego 
szwagra? Nie? Śmiecił bierze... A po co się tu studenci szwendają? Do panienek.., 
N-no tak. Może być i tak... Chociaż te panny nie takie znów apetyczne ani 
ładne... Studenciki na pewno-wolą jeść bułki aniżeli nadskakiwać panienkom...
Prawie co dzień o piątej, szóstej rano na ulicy, przed oknem naszej sutereny, 
zjawia się krótkonoga dziewczyna; jest zbudowana jakby z półkul różnej wielkości 
i przypomina worek z arbuzami. Zwiesiwszy gołe nogi do wnęki przed oknem, woła 
ziewając:
—  Wania!
Ma na głowie pstrokatą chusteczkę, spod której wymykają się jasne, kędzierzawe 
włosy, obsypując drobnymi pierścioneczkami jej niziutkie czoło i czerwone, 
wydęte jak piłka policzki, łaskocząc ją po zaspanych oczach. Leniwym ruchem 
odgarnia włosy z twarzy małymi rękami o  zabawnie, jak  u noworodka,  rozcapse-
- 75» -
rzonych palcach. Ciekawa rzecz, o czym można mówić z taką dziewoją? Budzę 
piekarza, który ją pyta:
—  Przyszłaś?
—  Widzisz przecie.
—  Spałaś?
—  Jakżeby nie?
—  Co ci się przyśniło?
—  Nie pamiętam...
W mieście — cisza. Chociaż już gdzieś tam szurga* miotła dozorcy i ćwierkają 
wróble, które dopiero co się ocknęły. Przez szyby przenikają cieplutkie 
promienie wschodzącego słońca. Bardzo lubię te zadumane świtania. Wyciągnąwszy 
przez okno włochatą rękę piekarz obmacuje dziewczynie nogi, ona zaś poddaje się 
tej operacji obojętnie, bez uśmiechu, mrugając oczami owcy.
—  Pieszkow, wyjmuj pieczywo, już czas!
Wyciągam z pieca blachy, piekarz chwyta z nich kilkanaście maślanych „pluszek", 
przekładańców, oba-rzanków i rzuca je dziewczynie w podołek spódnicy, ona zaś, 
przerzucając gorącą pluszkę z ręki do ręki, gryzie ją żółtymi zębami owcy, parzy 
się i zagniewana, popiskuje, pobekuje.
Piekarz patrzy na nią z upodobaniem i mówi:
—  Opuść spódnicę, bezwstydnie©...
A po odejściu dziewczyny przechwala się przede mną:
—  Widziałeś? Jak owieczka, cała w kędziorkach. Ja, bracie, jestem obyczajny, z 
babami nie żyję, tylko z dziewczynami. To trzynasta z kolei! To chrzestniacz-ka 
Nikiforycza.
Słuchając j-ego zachwytów, myślę:
„I ja miałbym żyć w ten sposób?"
Wyjąwszy z pieca biały chleb, sprzedawany na wagę, kładę na długiej desce 
dziesięć, dwanaście bochnów i niosę je pośpiesznie do sklepiku   Dierienkowa, a 
pa
- 751 -
powrocie ładuję dwupudowy kosz bułkami i maślanymi bułeczkami i biegnę do 
akademii duchownej, żeby zdążyć na śniadanie studentów. Tam stoję w przestronnej 
jadalni przy drzwiach, zaopatrując studentów w bułki „na książeczkę" i „za 
gotówkę" — stoję i słucham ich dyskusji o Tołstoju: jeden z profesorów akademii, 
Gu-sjew. jest zaciekłym wrogiem Lwa Tołstoja. Niekiedy w koszu pod bułkami leżą 
książki, które mam niepostrzeżenie wsunąć w rękę tego czy innego studenta, 
niekiedy znów studenci chowają książki i liściki do mojego kosza.
Raz na tydzień musiałem biec jeszcze dalej — do „domu wariatów", gdzie miał 
wykłady psychiatra Bech-tieriew demonstrując chorych. Kiedyś pokazywał studentom 
chorego na manię wielkości; kiedy w drzwiach audytorium ukazał się ów mężczyzna 
— wysoki, szczupły, w białym kitlu, w kołpaku podobnym do naciągniętej na głowę 
pończochy — uśmiechnąłem się mimo woli, ale chory zatrzymał się przy mnie na 
chwilę i spojrzał mi w twarz tak, że odskoczyłem, jak gdyby pchnął mnie w serce 
czarnym, ale płomiennym ostrzem swego wzroku. I przez cały czas, kiedy 
Bechtieriew, szarpiąc brodę, z uszanowaniem rozmawiał z chorym, nieznacznie 
gładziłem dłonią twarz, jak gdyby ją osmalił gorący podmuch.
Chory mówił głuchym basem i czegoś żądał, groźnie wyciągając z rękawa wysmukłą 
dłoń o długich palcach; wydawało mi się, że jego ciało wydłuża się nienaturalnie, 
rośnie w nieskończoność, że nie ruszając się z miejsca szaleniec dosięgnie mnie 
tą ciemną ręką i chwyci za gardło. Z ciemnych oczodołów jego kościstej twarzy 
groźnie i władczo błyska przeszywające spojrzenie czarnych oczu. Ze dwudziestu 
studentów przygląda się człowiekowi w śmiesznym kołpaku, nie-
- 752 -
którzy — z uśmiechem, większość — w skupieniu, ze smutkiem; ich oczy są 
uderzająco normalne w porównaniu z jego palącymi oczami. Jest on straszny i jest 
w nim coś majestatycznego, tak — majestatycznego!
Studenci milczą jak ryby, w ciszy zalegającej dokoła dobitnie brzmi głos 
profesora; każde jego pytanie wywołuje groźne okrzyki, wydobywające się z 
głuchym pomrukiem jak gdyby gdzieś spod podłogi, z martwych, ^ białych ścian; 
ruchy chorego są hieratycznie powolne i dostojne.
W nocy pisałem wiersze o maniaku nazywając go „władcą nad władcami, druhem i 
doradcą Boga" i długo obraz jego żył w mojej pamięci, zakłócając mi życie.
Ponieważ pracowałem od szóstej wieczorem prawie do samego południa, w dzień 
spałem i mogłem czytać tylko w przerwach między jedną a drugą robotą: gdy 
zagniotłem ciasto i czekałem, nim się drugie zakwasi, albo gdy wsadziłem chleb 
do pieca. W miarę jak opa-ncwywałem tajniki rzemiosła, piekarz pracował coraz 
mniej, natomiast „uczył" mnie mówiąc z życzliwym podziwem:
—  Pojętny z ciebie chłopak, za rok, dwa będziesz pie-  -karzem.   Śmiech   
bierze... Takiś   młody,   nie   będziesz miał posłuchu, szanować cię nie będą...
Mojego zamiłowania do książek nie pochwalał.
—  Lepiej byś nie czytał, tylko spał — doradzał mi troskliwie, nigdy jednak nie 
spytał, jakie czytam książki.
Sny, marzenia o skarbach i okrąglutka, krótkonoga dziewuszka pochłaniały go bez 
reszty. Od czasu do czasu dziewczyna przychodziła nocą, a wtedy Iwan Kuź-micz 
albo uprowadzał ją do sieni, na worki z mąką, albo, jeśli było zimno, mówił do 
mnie marszcząc nos:
—  Wyjdź no gdzie na jakie pół godzinki!
48 — Gorki II                                 _ 753 ,.
Wychodziłem myśląc: „Jak bardzo ta miłosc jest niepodobna do miłości, o której 
piszą w książkach..."
W małym pokoiku za sklepem mieszkała siostra Die-rienkowa; nastawiałem dla niej 
samowar, ale starałem się widywać ją jak najrzadziej — nieswojo czułem się w jej 
towarzystwie. Jej dziecięce oczy patrzyły na mnie nadal tym niepokojącym 
spojrzeniem, jak w czasie pierwszych spotkań, w ich głębi migotał nieuchwytny 
uśmiech i wydawało mi się, że ten uśmiech jest drwiący.
Wskutek nadmiaru siły byłem okropnie niezdarny; obserwując, jak zarzucam na 
plecy i taszczę pięciopu-dowe worki, piekarz mówił ze współczuciem:
—  Siły masz za trzech, ale zręczności ci brak. I cóż z tego, żeś taki drągal, 
kiedyś i tak — wół...
Chociaż przeczytałem już wiele książek, choć lubiłem deklamować wiersze i sam je 
próbowałem pisać, mówiłem „swoimi słowami". Czułem, że te słowa są ciężkie, 
szorstkie, ale wydawało mi się, że tylko one mogą wyrazić każdą, najgłębszą 
nawet, zawiłość moich myśli. A niekiedy umyślnie używałem ordynarnych słów 
wyrażając w ten sposób protest przeciw czemuś, co było mi obce, co mnie drażniło.
Jeden z moich nauczycieli, student matematyki, oburzał się na mnie:
—  Diabli wiedzą, jak wy mówicie. Nie słowami, tylko gwichtami...
W ogóle nie byłem z siebie zadowolony, jak to się często zdarza młodym chłopcom. 
Uważałem, że jestem śmieszny, ordynarny: mam kałmucką twarz o wydatnych kościach 
policzkowych, głos — nie jest mi posłuszny.
A siostra Dierienkowa poruszała się szybko, zwinnie» jak jaskółka w locie; 
wydawało mi się, że ta lekkość
754 -
ruchów jest w niezgodzie z jej krągłą, miękką postacią. Zarówno jej gesty jak 
jej chód mają w sobie coś sztucznego, jak gdyby były wyuczone. Głos jej brzmi 
wesoło, Maria śmieje się często; kiedy słyszę ten dźwięczny śmiech, myślę sobie: 
chciałaby, żebym zapomniał, w jakim stanie zobaczyłem ją po raz pierwszy. Ale ja 
— nie chciałem o tym zapomnieć; całą duszą lgnąłem do rzeczy niezwykłych, nie 
mogłem obejść się bez myśli, że są one możliwe, że istnieją. Niekiedy Maria 
pytała mnie:
—  Co pan czyta?
Zbywałem ją krótką odpowiedzią i miałem ochotę spytać: „A po co pani chce to 
wiedzieć?"
Kiedyś piekarz tuląc swoją krótkonogą wybrankę powiedział mi podpitym głosem:
—  Wyjdź no na chwilkę... Ech, poszedłbyś tak do siostry naszego starego... Na 
co czekasz, ślamazaro? Przecież studenci...
Krzyknąłem, że jozbiję mu głowę gwichtem, jeżeli odważy się powiedzieć jeszcze 
słówko, i wyszedłem do sieni, na worki. Przez szczelinę niedomkniętych drzwi 
doleciał mnie głos Łutonina:
—  Co się mam gniewać na niego? Nałykał się książek i teraz żyje niby ten 
wariat...
W sieni piszczą i harcują szczury, w piekarni pobekuje, pojękuje dziewucha. 
Wychodzę na podwórze: leniwie, prawie bezszelestnie mży drobny deszczyk, ale 
mimo to jest duszno; w powietrzu unosi się zapach spalenizny — palą się lasy. 
Już dawno minęła północ. W domu naprzeciwko piekarni otwarte są okna; z pokojów 
o przyćmionym świetle dochodzi śpiew:
A z góry, uśmiechnięty, Patrzy Warłamij  święty, Złota głowa mu płonie Z 
zachwytu...
4,'
- 755 -
Próbuję wyobrazić sobie, że Maria Dierienkowa leży mi na kolanach podobnie jak 
na kolanach piekarza — jego wybrana, i całą swoją istotą czuję, że to jest 
niemożliwe, a nawet przerażające.
Pije z nimi, swawoli, Och!... czymś jeszcze do woli Się zabawia od zmierzchu Do 
świtu...
Zawadiacko wybija się z chóru głosów głuche, basowe „och". Pochylony, rękami 
wsparty o kolana, patrzę w okno pokoiku za sklepem: przez koronkę firanki widać 
kwadratową klitkę; mała lampka z niebieskim abażurem oświetla jej szare ściany; 
przy lampce, zwrócona twarzą do okna, siedzi dziewczyna i pisze. Podniosła 
właśnie głowę i czerwoną obsadką poprawia pasmo włosów na skroni. Oczy ma 
przymrużone, twarz uśmiechniętą. Powoli składa arkusik, zakleja kopertę 
dotykając jej brzegu językiem i rzuciwszy list na stół grozi mu maleńkim 
paluszkiem, mniejszym niż mój mały palec. Znów jednak bierze list do ręki, 
chmurzy się, rozdziera kopertę, czyta, wkłada do nowej koperty, pisze adres 
pochyliwszy się nad stołem i wymachuje listem w powietrzu jak białą chorągiewką. 
Potem kręcąc się w kółko i klaszcząc w dłonie idzie do kąta, gdzie stoi jej 
łóżko; za chwilę ukazuje się bez bluzki — ramiona ma krąglutkie jak bułeczki — 
bierze ze stołu lampkę i znika w,kącie'pokoju. Gdy obserwujemy, jak się 
zachowuje człowiek, kiedy jest sam, wydaje się nam, że to wariat. Chodzę po 
podwórzu myśląc o tym, jakie dziwne życie prowadzi ta dziewczyna, kiedy jest 
sama w swojej klitce.
A gdy przychodził do niej rudawy student i mówił jej coś przyciszonym głosem, 
niemal szeptem, kuliła się,
- 756 -
stawała się jeszcze mniejsza, patrzyła na niego nieśmiało i chowała ręce za 
siebie albo pod stół. N*e podobał mi się ten rudzielec. Bardzo mi się nie 
podobał.
Chwiejąc się na nogach i otulając chustką idzie krót-konoga i burczy:
—  Idź do piekarni...
Piekarz wyrzuca ciasto ze skrzyni i opowiada mi, jaka rozkoszna i niezmordowana 
jest jego najmilejsza, ja zaś myślę sobie:
„Jak się ułoży moje życie?"
I zdaje mi się, że gdzieś blisko, tuż za rogiem, czyha na mnie nieszczęście.
Piekarnia prosperuje tak dobrze, że Dierienkow szuka już nowego, większego 
lokalu i postanawia przyjąć jeszcze jednego „podręcznego". To dobrze — mam za 
dużo roboty, pracuję aż do otępienia.
—  W nowej piekarni będziesz starszym podręcznym — obiecuje mi piekarz. — Powiem, 
żeby ci dali dziesięć rubli na miesiąc. Ta-ak.
Zdaję sobie sprawę, że taki pomocnik jak ja to czysty zysk dla niego. Łutonin 
pracować nie lubi, a ja pracuję z ochotą; zmęczenie wychodzi mi na dobre, gasi 
duchowe niepokoje, poskramia natarczywy głos instynktu płciowego. Ale — nie 
pozwala mi czytać.
—  Dobrze, żeś skończył z tymi książkami... Niech je tam myszy jedzą! — mówi 
piekarz. — A powiedz, czy ci się nic nie śni?... Na pewno tak, tylko jesteś 
skryty. Śmiech bierze... Przecież opowiadanie snów to rzecz całkiem nieszkodliwa; 
bać się tu nie ma czego...
Jest mi bardzo życzliwy, zdaje się, że mnie nawet szanuje. Albo też — boi się 
jako zaufanego Dierienkowa, chociaż to mu nie przeszkadza w systematycznej 
kradzieży produktów.
- 757 -
Umarła moja babcia. O jej śmierci dowiedziałem się w siedem tygodni po pogrzebie, 
z listu, który napisał do mnie stryjeczny brat. W krótkim liście — bez 
przecinków — donosił mi, że babciai zbierając jałmużnę przed cerkwią, upadła i 
złamała nogę. Ósmego dnia „przyplątał się ogień św. Antoniego" 1. Później 
dowiedziałem się, że dwaj moi bracia stryjeczni a także stryjeczna siostra z 
dziećmi — zdrowi, młodzi ludzie — siedzieli na karku staruszki żyjąc z jałmużny, 
którą użebrała. Nikomu z nich nie przyszło nawet do głowy, że trzeba było wezwać 
doktora.
W liście pisano mi:
„Pochowano ją na Pietropawłowskim gdzie spoczywają wszyscy nasi odprowadziliśmy 
ją my i żebracy oni kochali ją i płakali. Dziadek także płakał nas ode-gnał a 
sam został na grobie patrzeliśmy zza krzaków jak płakał on także niedługo 
umrze."
Nie płakałem, tylko — pamiętam — czułem, jak gdyby mnie owionął wiatr lodowaty. 
Nocą, siedząc na podwórku na stosie polan, poczułem nieprzeparte pragnienie, by 
opowiadać komuś o babci, o tym, jaka była mądra, serdeczna dla wszystkich — jak 
matka. Długo nosiłem w duszy to dręczące pragnienie, ale nie było komu 
opowiedzieć. Nie wypowiedziane — spopieliło się we mnie.
Przypomniały mi się te dni po wielu latach, kiedy przeczytałem zdumiewająco 
prawdziwe opowiadanie Czechowa o dorożkarzu, który gwarzył z koniem o śmierci 
swego syna. I żal mi się zrobiło, że wtedy, w chwilach dojmującego smutku, nie 
miałem przy sobie ani konia, ani psa i że nie przyszło mi na myśl, by podzielić  
się  swym   bólem  ze  szczurami — było ich
'Ogień św. Antoniego — ogień piekielny; tu: gangrena.
- 758 -
wiele w piekarni  i  żyłem z nimi  na  przyjacielskiej stopie.
Dokoła mnie zaczął krążyć jak sęp stójkowy Nikifo-rycz. Postawny, krzepki, o 
srebrnej szczecinie na głowie, z rozłożystą, starannie przystrzyżoną bródką, 
patrzył na mnie, mlaskając smakowicie językiem, jak na widok gęsi zabitej na 
Boże Narodzenie.
—  Słyszałem, że podobno lubisz czytać — pytał mnie. —• A jakie na przykład 
książki? No, powiedzmy, żywoty świętych czy Biblię?
I Biblię czytałem, i żywoty świętych — co wprawiało w zdumienie Nikiforycza, 
najwidoczniej zbijając go z tropu.
—  Hm... tak? Czytanie to rzecz dozwolona i pożyteczna! A czy pisma hrabiego 
Tołstoja nie wpadły ci czasem do ręki?
Czytałem także Tołstoja, ale jak się okazało nie te utwory, które interesowały 
policjanta.
—  To są, powiedzmy, zwyczajne książki, jakie piszą wszyscy. Ale mówią, że w 
niektórych to on popów gromi... Te warto by poczytać!
Te „niektóre", odbite na hektografie, również czytałem, ale wydały mi się nudne, 
no i wiedziałem, że nie należy o nich rozprawiać z policją.-
Po kilku pogawędkach w przejściu, na ulicy, stary zaczął mnie zapraszać do 
siebie:
—  Wpadnij kiedy do mnie do budki, na herbatkę. Wiedziałem oczywiście, czego 
chce ode mnie, mimo to
coś mnie kusiło, aby iść do niego. Poradziłem się mądrych ludzi i zdecydowano, 
że jeżeli nie odniosę się przychylnie do prośby stójkowego, może to umocnić jego 
podejrzenie w stosunku do piekarni.
I oto jestem u Nikiforycza. Trzecią część małej klitki zajmuje  piec  rosyjski,  
tyleż — dwuosobowe  łóżko za
- 759 -
perkalową zasłoną, z mnóstwem poduszek w purpurowych powłoczkach, resztę miejsca 
zajmuje szafka, stół, dwa krzesła i ława stojąca pod oknem. Nikiforycz w 
rozpiętym mundurze rozsiadł się na ławie zasłaniając sobą jedyne małe okienko, a 
obok mnie siedzi jego żona, rumianolica, wysokopierśna dwudziestolatka, o 
szelmowskich, złych oczach, dziwnego szarobłękitnego koloru; kapryśnie wydęła 
jaskrawo czerwone wargi, jej głosik brzmi gniewnie, nieco oschle.
—  Wiadomo mi — mówi policjant — że do was do piekarni chodzi moja 
chrzestniaczka Sjekletieja, podła, rozpustna dziewucha. A zresztą — wszystkie 
baby są podłe.
—  Wszystkie? — pyta jego żona.
—  Co do jednej! — stanowczym głosem potwierdza Nikiforycz pobrzękując medalami 
jak koń uprzężą. I siorbnąwszy łyk herbaty ze spodeczka powtarza z lubością:
—  Podłe i rozpustne, od ostatniej ulicznicy... aż do carowej! Królowa Saba dwa 
tysiące wiorst przez pustynię jechała — do króla Salomona na rozpustę. A także 
samo caryca Katarzyna, choć to ją Wielką nazwali...
Opowiada szczegółowo historię jakiegoś palacza pałacowego, który w ciągu jednej 
nocy spędzonej z carycą „dosłużył się" wszystkich stopni — od sierżanta do 
generała. Jego żona przysłuchuje się uważnie, oblizuje wargi i nogą trąca mnie 
pod stołem w nogę. Nikiforycz mówi bardzo płynnie, dobiera smakowicie słowa i 
jakoś niepostrzeżenie przechodzi na inny temat.
—  Jest tu na przykład student z pierwszego roku, Pletniew.
Małżonka Nikiforycza dodaje z westchnieniem:
—  Nieładny, a taki sympatyczny!
—  Kto?
- 760
—  Pan Pletniew.
—  Po pierwsze — nie pan; panem będzie, jak się wyedukuje, a na razie to po 
prostu student, jakich mamy tysiące. Po drugie, co to znaczy — sympatyczny?
—  Wesoły. Młody.
—  Po pierwsze — pajac z budy jarmarcznej też jest wesoły...
—  Pajac rozwesela za pieniądze.
—  Cicho-sza!... Po drugie — każdy pies jest najpierw szczeniakiem...
—  Pajac to coś w rodzaju małpy...
—  Cicho-sza, powiedziałem ci już raz! Słyszałaś?
—  No, słyszałam.
—  A więc...
Ukróciwszy żonę Nikiforycz radzi mi:
—  Poznaj się z tym Pletniewem, to zajmujący człowiek!
Ponieważ na pewno niejeden raz widział nas razem na ulicy, mówię więc:
—  My się znamy.
—  Tak? No to...
W jego słowach dźwięczy złość; gwałtownym ruchem zrywa się z ławy, pobrzękują 
jego medale. A we mnie budzi się czujność: wiem, że Pletniew odbija na hekto-
grafie pewne broszurki.
Kobieta, trącając mnie nogą, szelmowsko podjudza starego, on zaś nadyma się jak 
paw i roztacza wspaniały ogon swej wymowy. Figle jego małżonki przeszkadzają mi 
słuchać i znów nie spostrzegam, kiedy zmienił się jego głos, teraz jakiś cichszy, 
poufniejszy.
—  Niewidzialna nić... rozumiesz? — pyta i patrzy mi w twarz zaokrąglonymi 
oczami, jak gdyby się czegoś przestraszył. — Wyobraź sobie, że najjaśniejszy pan 
jest pająkiem...
- 762 -
—  Och, coś ty? — krzyknęła jego żona.
—  A ty — milcz! To się mówi, durna babo, dla jasności, a nie żeby ubliżyć, 
kobyło jedna! Sprzątnij samowar...
Mruży oczy i ściągnąwszy brwi mówi dalej z naci--skiem:
—  Niewidzialna nić, niczym pajęczynka, wychodzi z serca najjaśniejszego pana, 
imperatora Aleksandra Trzeciego i tak dalej, i tak dalej — przenika przez panów 
ministrów, przez jego ekscelencję pana gubernatora i poprzez wszystkich 
urzędników od najwyższej do najniższej rangi nie wyłączając i.mnie, a nawet naj-
ostatniejszego z żołnierzy. Ta nić wszystko omotuje, wszystko jest nią związane; 
to właśnie jej niewidzialna siła utrzymuje w całości cesarstwo najjaśniejszego 
pana teraz i po wiek wieków. A Polaczki, Żydy i Rosjanie — przekupieni przez 
chytrą królową angielską — usiłują tę nić zerwać, gdzie się tylko da, niby to w 
obronie ludu!
Nachyliwszy się do mnie poprzez stół pyta groźnym szeptem:
—  Zrozumiałeś? Otóż to... A po co ci to mówię? Piekarz chwali cię, żeś podobno 
chłopak mądry, uczciwy i z nikim się nie wdajesz. A do was do piekarni złażą się 
studenci i siedzą u Dierienkowej po nocach. Jakby przyszedł jeden, no to nic 
dziwnego. Ale — kiedy ich dużo przychodzi? Co ty na to?... Ja tam nic nie mówię 
na studentów, dziś to student, jutro — wiceprokurator. Studenci to porządni 
ludzie, tylko że za prędko chcieliby odgrywać wielką rolę, a wrogowie cara — 
podbechtują ich! Ptozumiesz? I to ci jeszcze powiem...
Nie zdążył jednak powiedzieć, bo drzwi się otwarły na oścież i wszedł drobny 
staruszek o czerwonym nosie
- 763 -
i   kędzierzawych   włosach,   przepasanych   rzemykiem; w ręku trzymał butelkę 
wódki i był już podchmielony.
—  Zagramy sobie w warcaby? — zagadnął wesoło i w jednej chwili rozbłysnął cały, 
tryskając iskierkami przypowiastek, pogaduszek.
—  Mój teść, ojciec żony — powiedział Nikiforycz ponuro, ze złością.
Po kilku minutach pożegnałem się i wyszedłem. Fi-lut-baba zamykając za mną drzwi 
budki stójkowego uszczypnęła mnie mówiąc:
—  Ale też czerwone dziś obłoki!.. Jak ogień!
Na niebie dogasała jedna maleńka, złocista chmurka.
Nie chcąc uchybić moim nauczycielom powiem mimo wszystko, że stójkowy 
gruntowniej i bardziej poglądowo niż oni zaznajomił mnie z mechanizmem ustroju 
państwowego. Gdzieś tam siedzi pająk, a od niego biegnie „niewidzialna nić" 
oplątując i mocno wiążąc całe życie. Prędko nauczyłem się wyczuwać zaciśnięte 
silnie pętelki tej nici.   ,
Późno wieczorem, po zamknięciu sklepu, Dierienkowa zawołała mnie do siebie i' 
oznajmiła mi rzeczowo, że polecono jej dowiedzieć się, o czym mówił ze mną 
stójkowy.
—  Ach, Boże! — krzyknęła trwożnie, wysłuchawszy szczegółowego sprawozdania, i 
potrząsając głową zaczęła biegać jak mysz z kąta w kąt. — No a piekarz nie 
wypytuje pana o nic? Przecież jego kochanka to krewna Nikiforycza, prawda? 
Trzeba go przepędzić.
Stałem oparty o futrynę drzwi patrząc na nią spode łba. Zbyt łatwo jakoś 
wypowiedziała słowo „kochanka" — to mi się nie podobało. Również nie podobała mi 
się jej decyzja, by wygnać piekarza.
—  Niech pan będzie bardzo ostrożny — mówiła i jak zwykle czułem się zmieszany 
pod natarczywym spojrze-
- 764 -
niem jej oczu, które jak gdyby pytały mnie o coś, czego nie mogę zrozumieć. 
Stanęła właśnie przede mną z założonymi do tyłu rękami.
—  Dlaczego pan jest zawsze taki ponury?
—  Niedawno umarła mi babcia.
Wydało się jej to zabawne; uśmiechając się spytała:
—  Bardzo ją pan kochał?
—  Tak... Czy jestem jeszcze pani potrzebny?
—  Nie.
Wyszedłem i w nocy napisałem wiersz, w którym — pamiętam — uparcie powtarzała 
się strofa:
Inna jesteś, niż mówią pozory.
Postanowiono, że studenci mają przychodzić do piekarni możliwie jak najrzadziej. 
Nie widując się z nimi straciłem niemal możność wyjaśniania sobie rzeczy 
niezrozumiałych, na które natrafiałem przy czytaniu książek, zacząłem więc 
zapisywać w zeszycie interesujące mnie pytania. Kiedyś zmęczony zasnąłem nad 
zeszytem i piekarz przeczytał moje zapiski. Obudziwszy mnie spytał:
—  Co ty wypisujesz? „Dlaczego Garibaldi nie wygnał króla?..." Kto to jest ten 
Garibaldi? I czyż to można wyganiać królów?
Ze złością rzucił zeszyt na skrzynię, zaszył się we wnęce przy oknie i tam 
mamrotał:
—  Patrzcie go! Wyganiać króli mu się zachciało. Śmiech bierze... Wybij sobie z 
głowy te fanaberie! W czytaka się zabawia! Pięć lat temu w Saratowie żandarmi 
takich czytaków łowili jak myszy — wiesz?... I tak już Nikiforycz mocno się tobą 
interesuje. Nie zabieraj się do przeganiania króli, to nie to, co gołębie!
Mówił to z życzliwości, a ja nie mogłem odpowiedzieć, jakbym chciał, gdyż 
zabroniono mi rozmawiać z piekarzem na „niebezpieczne tematy".
- 765
W mieście krążyła z rąk do rąk jakaś niepokojąca książka; czytano ją i spierano 
się o nią zaciekle. Prosiłem weterynarza Ławrowa, żeby mi się o nią wystarał, 
ale machnął beznadziejnie ręką:
—  O nie, dobrodziejku, nie ma co się łudzić! Chociaż, zdaje mi się, w tych 
dniach czytać ją będą w pewnym miejscu, to może was tam zaprowadzę.
O północy, w dzień Wniebowzięcia, maszeruję przez Arskie Pole wypatrując w 
ciemnościach postać Ławrowa, który idzie o jakieś sto kroków przede mną. Na polu 
jest pusto, mimo to idę „z zachowaniem ostrożności", jak mi doradził Ławrow: 
pogwizduję, podśpiewuję, udając „podchmielonego czeladnika". Nade mną płyną 
leniwie czarne strzępy obłoków, wśród nich toczy się księżyc niczym złota piłka; 
ziemię osnuły cienie, kałuże połyskują srebrem i stalą. Poza mną gniewnie huczy 
miasto.
Mój przewodnik zatrzymuje się przy płocie jakiegoś ogrodu za akademią duchowną, 
doganiam go więc pospiesznie. W milczeniu przełazimy przez płot, idziemy przez 
gęsto zarosły ogród potrącając gałęzie drzew: spadają na nas ciężkie krople rosy. 
Zatrzymujemy się przy ścianie domu i cicho stukamy w okiennice szczelnie 
zamkniętego okna; otwiera je jakiś brodaty mężczyzna, widzę za nim tylko mrok, 
nie słyszę najlżejszego szmeru.
—  Kto?
—  Od Jakuba.
—  Właźcie.
W nieprzeniknionych ciemnościach czuje się obecność wielu osób; słychać szelest 
ubrań, szurgot nóg, ciche pokasływanie, szepty. Błyska zapałka oświetlając mi 
twarz; na podłodze przy ścianach widzę kilka ciemnych postaci.
- 766 -
—? Już wszyscy?
—  Tak.
—  Zasłońcie okna, żeby nie było widać światła przez szpary w okiennicach.
Ktoś rozgniewany mówi podniesionym głosem:
—  Co to za mądrala wpadł na pomysł, żeby nas zebrać w niezamieszkałym domu?
—  Ciszej!
W kącie zapalono małą lampkę. Pokój jest pusty, bez mebli; są tylko dwie 
skrzynie, na nich leży deska, a na tej desce siedzi pięciu mężczyzn niczym kawki 
na płocie. Lampka stoi również na skrzyni ustawionej „sztorcem". Na podłodze 
przy ścianach jest jeszcze trzech mężczyzn, a na parapecie okna jeden — 
młodzieniec o długich włosach, bardzo delikatny i blady. Prócz niego i brodacza 
znam wszystkich. Brodacz zapowiada basem, że będzie czytał broszurę Rozbieżności 
?? naszych poglądach, którą napisał Jerzy Plechanow, „były naro-dowolec".
W mroku na podłodze ktoś ryczy:
—  Wiemy!
Tajemniczość otoczenia podnieca mnie: poezja tajemnicy — to najwyższa poezja. 
Czuję się jak wierzący na mszy porannej w świątyni i przychodzą mi na myśl 
katakumby, pierwsi chrześcijanie. Pokój wypełnia się przygłuszonym basem 
dobitnie brzmiących słów.
—  Bz-zdura! — ryczy znów ktoś z kąta.
Gdzieś w mroku blado i tajemniczo połyskuje jakiś przedmiot miedziany przywodząc 
na myśl hełm rzymskiego wojownika. Domyślam się, że to wentyl pieca.
W pokoju dudnią przytłumione głosy, splątane w mroczny chaos namiętnych słów, 
trudno się połapać, co kto mówi. Z parapetu nad moją głową pada głośne, 
ironiczne pytanie:
- 787 -
—  Będziemy czytać czy nie?
Mówi to długowłosy, blady młodzieniec. Wszyscy zamilkli, słychać tylko bas 
czytającego. Rozbłyskują zapałki, żarzą się czerwone ogniki papierosów ukazując 
na chwilę zamyślone twarze, zmrużone lub szeroko otwarte oczy.
Czytanie trwa nużąco długo, słucham z trudem, choć podobają mi się cięte, 
zaczepne słowa, które tak lekko i prosto układają się w jasne, przekonywające 
myśli.
I nagle głos czytającego urywa się n.espodzianie i w tej samej chwili pokój 
napełnia się okrzykami oburzenia:
—  Renegat!
—  Miedź brzęcząca!...
—  To splunięcie na krew przelaną przez bohaterów.
—  Po straceniu Generałowa, Ulianowa...'
I znów z parapetu rozlega się głos młodzieńca:
—  Panowie, czy nie można by zastąpić przekleństw poważnymi, rzeczowymi 
argumentami?
Nie lubię dyskusji, nie umiem się im przysłuchiwać, trudno mi podążać za 
kapryśnymi skokami niespokojnych myśli i zawsze drażni mnie odarta z osłonek 
ambicja dyskutujących.
Młodzieniec nachyla się ku mnie z parapetu i pyta:
—  Jesteście' Pieszkow, piekarz? Ja jestem Fiedosje-jew. Musimy się poznać. 
Właściwie — nie ma tu co robić; będzie dużo gadania, a korzyści z tego mało. 
Idziemy?
Słyszałem już o Fiedosjejewie jako o organizatorze
i Generałów Wasilij (1867—1887) i U 1 i a n o w Aleksander (1866—1887), starszy 
brat Lenina — członkowie terrorystycznej grupy partii Narodnaja Wola, która 
przygotowywała zamach na cara Aleksandra III.
49 — Gorki ?
- 769 -
»
bardzo poważnego kółka młodzieży i podobała mi się jego blada, nerwowa twarz o 
głębokich oczach.
Idąc ze mną przez pole pytał, czy mam znajomości wśród- robotników, co czytam, 
czy mam dużo wolnego czasu i między innymi powiedział:
— Słyszałem o tej waszej piekarni; dziwi mnie, że zajmujecie się bzdurami. Po co 
to wam?
Od pewnego.czasu sam czułem, że mi to wszystko niepotrzebne, co mu też 
powiedziałem. Ucieszyły go moje słowa; mocno uścisnął mi rękę i przyjaźnie się 
uśmiechając powiedział, że nazajutrz wyjeżdża na trzy tygodnie, ale po powrocie 
da mi znać, gdzie i kiedy się spotkamy.
Interesy piekarni szły bardzo dobrze, a moje osobiste — coraz gorzej. 
Przeprowadziliśmy się do nowego lokalu i ilość moich obowiązków zwiększyła się 
jeszcze. Musiałem pracować w piekarni, roznosić bułki po mieszkaniach, do 
akademii i do „instytutu szlachetnie urodzonych panien". 'Wybierając z kosza 
maślane bułeczki panny podrzucały mi liściki i nieraz na pięknych arkusikach 
papieru czytałem ze zdumieniem cyniczne słowa, pisane na wpół dziecinnym 
charakterem pisma. Dziwnie się czułem, kiedy czyściutkie, jasnookie panienki 
otaczały mój kosz wesołą gromadką i kaprysząc zabaw-wnie, przebierały w stosie 
bułek maleńkimi, różowymi łapkami. Patrzyłem na nie i starałem się odgadnąć, 
która z nich pisze do mnie bezwstydne liściki nie rozumiejąc być może ich 
haniebnego sensu. I przypominając sobie brudne „domy pocieszenia" myślałem:
„Czyżby z tych domów aż tu sięgała niewidzialna nić?"
Jedna z panienek, brunetka o wydatnych piersiach i grubym warkoczu, zatrzymała 
mnie na korytarzu i powiedziała cicho, pospiesznie:
770 -
•*? Dam ci dziesięć kopiejek, jeżeli odniesiesz tę kartkę pod wskazanym adresem.
Jej ciemne, łagodne oczy wypełniły się łzami; patrzyła na mnie przygryzając 
mocno wargi, a jej policzki i uszy nabiegły krwią. Z godnością odmówiłem 
przyjęcia dziesięciu kopiejek, ale liścik wziąłem i wręczyłem synowi jednego z 
członków sądu apelacyjnego, wysokiemu studentowi z suchotniczym rumieńcem na 
policzkach. Chciał mi dać pół rubla, w milczeniu i zamyśleniu odliczywszy 
pieniądze samymi miedziakami; kiedy powiedziałem, że mi to niepotrzebne, sięgnął 
ręką do kieszeni spodni, by wsypać pieniądze z powrotem, nie trafił jednak i 
miedziaki rozsypały się po podłodze.
Patrząc z zakłopotaniem, jak dwu- i pięciokopiejków-ki toczą się na wszystkie 
strony, zacierał ręce tak mocno, aż palce trzeszczały w stawach i mamrotał 
ciężko wzdychając:
— Co teraz począć?... No, żegnaj! Muszę pomyśleć...
Nie wiem, co wymyślił, ale bardzo mi było żal panienki. Wkrótce znikła z 
instytutu. Po piętnastu latach spotkałem ją jako nauczycielkę w jednym z 
gimnazjów na Krymie; była chora na gruźlicę i mówiła o wszystkim w świecie z 
bezlitosną nienawiścią człowieka skrzywdzonego przez życie.
Ukończywszy roznoszenie bułek kładłem się spać, a wieczorem pracowałem w 
piekarni, żeby na dwunastą w nocy wypiec wyborowe pieczywo; sklep znajdował się 
koło miejskiego teatru i po przedstawieniu publiczność wstępowała do nas na 
gorące obarzanki i przekładance. Potem szedłem miesić ciasto na chleb i 
francuskie bułki — a wymiesić rękami piętnaście, dwadzieścia pudów to nie byle 
co — znów spałem dwie, trzy godziny i znów szedłem roznosić bułki.
I tak. dzień w dzień.
•A tymczasem trudno mi było usiedzieć, tak mnie korciło, żeby s.ać między ludźmi 
„to, co mądre, dobre, wieczne". Byłem towarzyski i umiałem żywo opowiadać; 
własne przeżycia " i lektura rozbudziły we mnie fantazję. Niewiele mi było 
potrzeba, żeby z codziennego wydarzenia utkać ciekawą historię, w której osnow.e 
przewijała się kapryśnie „niewidzialna nić". Miałem znajomości z robotnikami 
fabryk Kriestownikowa i Ała-fuzcwa; szczególn.e bliski był mi stary tkacz Nikita 
Rubcow, który pracował prawie we wszystkich tkalniach Rosji, człowiek mądry, 
niespokojna dusza.
—  Pięćdziesiąt siedem lat chodzę po tym świecie, Aleksiejku ty mój, Maksymiczu, 
ty mój pędraczku młody, czółenko nowiutkie! — mówił przytłumionym głosem, 
uśmiechając się chorymi, szarymi oczami w ciemnych okularach; ich oprawka, 
sklecona własnoręcznie z miedzianego drutu, zostawiała u nasady jego nosa i za 
uszami zielone plamy śniedzi. Tkacze nazywali go Niemcem za to, że golił brodę, 
zostawiając tylko sztywne wąsy i gęstą kępkę siwych włosów pod dolną wargą. Był 
średniego wzrostu, barczysty, zawsze pełen jakiejś żałosnej wesołości.
—  Lubię chodzić do cyrku — mówił przechylając na lewe ramię łysą, guzowatą 
czaszkę. — Jak to potrafią
' wytresować konie, bydlątka, hę?... To dodaje otuchy... Z szacunkiem patrzę na 
bydlęta i myślę sobie: no, to i ludzi nauczyć można, żeby się posługiwali 
rozumem. Cyrkowcy podkupują zwierzęta cukrem, my, rozumie się, możemy kupić 
sobie cukier w sklepiku. Nam potrzebny jest cukier dla duszy, a takim cukrem 
jest życzliwość! Czyli że, chłopcze, z życzliwością trzeba podchodzić do ludzi, 
a nie z pałką, jak to jest u nas w zwyczaju — racja? Sam Rubcow nie był 
serdeczny względem ludzi, roz-
- 772 -
mawiał z nimi niemal z pogardą, drwiąco, w sporach odcinał się jednosylabowymi 
okrzykami, najwyraźniej usiłując zadrasnąć przeciwnika. Poznałem się z nim w 
piwiarni, kiedy zamierzano go obić, a nawet już dwukrotnie uderzono; ująłem się 
za nim i wyprowadziłem go.
—  Czy mocno pana uderzyli? — spytałem idąc z nim w ciemności, pod drobnym 
deszczem jesieni.
—  Ech, co to za bicie! — pow.edział obojętnie. — Ale zaraz... dlaczego rni 
mówisz „pan"?
Od tego właśnie zaczęła się nasza znajomość. Z początku Rubcow pokpiwał ze mnie 
dowcipnie i zręcznie, ale kiedy mu opowiedziałem, jaką rolę odgrywa w naszym 
życiu „niewidzialna nić", zawołał w zamyśleniu:
—  Niegłupi z ciebie chłopak, niegłupi! Patrzcie go!... — I zaczął odnosić się 
do mnie z ojcowską serdecznością, nazywając mnie grzecznie Aleksym Maksimy-czem.
—  Myśli twoje, mój ty Aleksy Makslmyczu, moje ty szydło kochane, są słuszne, 
tylko że nikt ci nie da wiary, bo co za korzyść będzie miał z tego...
—  A wy wierzycie?
—  Ja — to taki pies bezdomny z króciutkim ogonem, a naród składa się z psów 
łańcuchowych; każdemu uczepi-ł się niejeden rzep do ogona — żona, dzieci, łaszki, 
fatałaszki. No i każdy piesek uwielbia swoją budę. Nie uwierzą ci... U nas — w 
fabryce Morozowa — próbowano! Kto idzie na przedzie, ten po łbie bierze, a łeb — 
to nie zadek przecie, długo się jątrzy i piecze.
Zaczął mówić trochę inaczej, kiedy poznał ślusarza Szaposznikowa, robotnika z 
fabryki Kriestownikowa. Chory na suchoty Jakub Szaposznikow, gitarzysta, znawca 
Biblii, wprawił go w zdumienie swoim zaciekłym negowaniem Boga. Wypluwając na 
prawo i na
- 773 -
lewo krwawe strzępy przegniłych płuc, Jakub argumentował namiętnie, z mocą:
—  Po pierwsze: nie jestem wcale stworzony „na obraz i podobieństwo boskie" — 
nic nie wiem, niczego nie mogę dokonać, a ponadto nie jestem dobry, tak, nie 
jestem dobry! Po drugie: albo Pan Bóg nie wie, jak mi jest ciężko, albo wie i 
nie może pomóc, albo może pomóc, ale nie chce. A więc: Bóg nie jest ani 
wszechwiedzący, ani wszechmocny, ani miłosierny, a najprostszy wniosek — że go 
nie ma wcale! To jest wymysł, wszystko to wymyślono, całe życie jest wymysłem, 
ale mnie — nie tak łatwo oszukać!
Rubcow oniemiał ze zdumienia, potem poszarzał na twarzy ze złości i zaczął 
miotać dzikie przekleństwa, ale Jakub przygwoździł go uroczystymi cytatami z 
Biblii i zmusił do milczenia. Rubcow nachmurzył się, skulił i pogrążył się w 
zadumie.
Szaposznikow był niemal straszny, gdy mówił. Twarz miał smagłą, delikatną, włosy 
kędzierzawe i czarne — jak Cygan; spoza sinawych warg błyskały wilcze zęby. 
Ciemne jego oczy wpatrywały się nieruchomo w twarz przeciwnika; trudno było 
wytrzymać to ciężkie, przytłaczające spojrzenie, podobne do wzroku owego 
obłąkańca chorego na manię wielkości.
Idąc ze mną od Jakuba Rubcow mówił ponuro:
—  Dotąd nikt przy mnie nie występował przeciw Bogu. Takich rzeczy nigdy nie 
słyszałem. Różne rzeczy słyszałem, ale czegoś podobnego — nigdy! To prawda, że 
on już jakby nie z tego świata.* No cóż — żal mi go. Ale się rozpalił — do 
białości... To ciekawe rzeczy, bracie, bardzo ciekawe.
Szybko zaprzyjaźnił się z Jakubem i odtąd jakby zawrzał cały i wzburzył się do 
głębi; co rusz przecierając palcem chore oczy mówił z uśmieszkiem:
» TT* -
—  A więc Pan Bóg ma iść na zieloną trawkę? Hmm! Bo co do cara, mój ty szpikulcu, 
to takie moje słowa: mnie tam car nie przeszkadza. Nde o carów chodzi, tylko o 
panów, właścicieli. Ja z każdym carem dojdę do ładu, choćby z Iwanem Groźnym: 
siedź sobie na tronie, rządź, jak masz ochotę, tylko daj mi ukrócić pana — ot 
co... Da — to go złotymi łańcuchami do tronu przykuję, modlić się do niego 
będę...
Kiedy przeczytał broszurę ???-Głód, powiedział:
—  Wszystko to najprawdziwsza prawda!
Widząc po raz pierwszy litografowaną broszurę pytał mnie:
—  Kto ci to napisał? Wyraźnie pisze. Warto, żebyś mu podziękował.'
Rubcowa pożerała nienasycona żądza wiedzy. Z najwyższym napięciem wysłuchiwał 
druzgocących bluź-nierstw Szaposznikowa, godzinami słuchał moich opowiadań o 
książkach i śmiejąc się wesoło odrzucał głowę w tył, mocno przeginając szyję z 
wystającą grdyką, i zachwycał się:
—- Rozumek ludzki to zmyślna sztuczka, oj, zmyślna!
Trudno mu było czytać, gdyż przeszkadzały mu chore oczy — ale miał sporo 
wiadomości i nieraz wprowadzał mnie tym w zdumienie.
—  Niemcy mają jednego cieślę, nadzwyczaj mądrego; sam król go zaprasza na 
narady.
Po krótkiej rozmowie wyjaśniło się, że chodzi o Be-bla2.
—  Skąd o tym wiecie?
1  Dzięki ci, Aleksy Nikołajewiczu Bach. (Przyp. aut.)
2  ? e b e 1 August (1840—1913) — jeden z głównych przywódców socjaldemokracji 
niemieckiej, świetny mówca, w młodości był stolarzem.
- 775 -
—  A wiem — uciął krótko, drapiąc się małym palcem po guzowatej głowie.
Szaposznikow był daleki od przytłaczającego zgiełku życia, pochłaniała go 
całkowicie sprawa unicestwiania Boga i ośmieszania duchowieństwa; nienawidził 
zwłaszcza mnichów.
Pewnego razu Rubcow spytał go pojednawczo:
—  Dlaczegóż to, Jakubie, wciąż tylko przeciw Bogu pomstujesz?
Szaposznikow warknął, jeszcze bardziej  rozjątrzony:
—  A co mi stoi na przeszkodzie, hę? Prawie przez dwadzieścia lat wierzyłem, 
żyłem w bo jaźni bożej. Cierpiałem... Wątpić — nie wolno. Wszystko jest 
ustanowione z woli nieba. Żyłem w okowach. Aż zacząłem rozczytywać się w Biblii 
i widzę: to wymysł! Wymysł ludzki, Nikito!
I wymachując ręką, jak gdyby rozrywał „niewidzialną nić", płakał niemal:
—  Dlatego umieram przedwcześnie!
Miałem jeszcze kilka interesujących znajomości; od czasu do czasu zaglądałem do 
piekarni Sjemionowa do starych znajomych, którzy przyjmowali mnie z radością i 
chętnie mnie słuchali. Ale Rubcow mieszkał w Admi-rałtiejskiej Słobodzie, 
Szaposznikow — w Tatarskiej, daleko za Kabanem, w odległości bez mała pięciu 
wiorst jeden od drugiego, bardzo więc rzadko mogłem się z nimi widywać. A do 
mnie przyjść nikt nie mógł, nie było gdzie przyjąć gości, w dodatku nowy p.ekarz, 
wysłużony żołnierz, utrzymywał znajomości z żandarmami; tyły podwórza komendy 
żandarmerii stykały się z naszym podwórzem i solidne „granatowe mundury" 
przełaziły do nas przez płot — po bułki dla pułkownika Ganhardta i po chleb dla 
siebie. I jeszcze jedno: zalecono mi, bym nie za bardzo „nawijał s.ę ludziom na
- 776
oczy",  żeby niepotrzebnie nie ściągać uwagi na piekarnię.
Widziałem, że moja praca traci sens. Zdarzało się coraz częściej, że nasi ludzie 
nie Leząc się z interesem przedsiębiorstwa wybierali z kasy pieniądze tak nie-
oględnie, że niekiedy nie było czym zapłacić za mąkę. Dierienkow  tarmosząc  
bródkę  uśmiechał się smutnie:
—  Zbankrutujemy.
Jemu także się nie powodziło: rudowłosa Nastia chodziła „przy nadziei" i 
prychała jak rozgniewana kotka, rzucając na wszystko i na wszystkich urażone 
spojrzenie zielonych oczu.
Szła zwykle wprost na Andrzeja, jak gdyby go nie widząc, a on uśmiechał się, 
skruszony, ustępował jej z drogi i wzdychał.
Niekiedy użalał się przede mną:
—  Niepoważne to wszystko. Wszyscy wszystko zabierają — bez ładu i składu. 
Kupiłem sobie pół tuzina skarpetek — w mig zniknęły!
Śmieszna była ta historia ze skarpetkami, ale ja się nie śmiałem: widziałem, jak 
boryka się skromny, bezinteresowny człowiek, żeby wytrwać przy pożytecznym 
zamierzeniu, a wszyscy dekoła odnoszą się do tej sprawy lekkomyślnie i beztrosko, 
podważając jej podstawy. Dierienkow me liczył na wdzięczność ludzi, którym 
oddawał przysługi, miał jednak prawo oczekiwać, że stosunek do niego będzie 
bardziej życzliwy, przyjazny; tymczasem traktowano go inaczej, niż się 
spodziewał. Rodzona jego szybko się rozpadała: u ojca występowały coraz bardziej 
objawy obłąkania na tle religijnym, młodszy brat zaczynał pić i hulać z 
dziewczętami, siostra czuła się w domu jak obca i według wszelkich oznak 
przeżywała niewesoły romans z rudym medy-
- 777 -
kiem; widziałem często, że ma oczy zapuchnięte od płaczu, toteż znienawidziłem 
studenta.
Wydawało mi się, że jestem zakochany w Marii Die-rienkowej. Byłem również 
zakochany w sprzedawczyni z naszej piekarni, Nadieżdie Szczerbato we j, dorodnej, 
rumianej dziewczynie o nieodłącznym, uprzejmym uśmiechu na purpurowych wargach. 
Byłem zakochany w ogóle. Wiek, charakter, całe moje zagmatwane życie — wszystko 
to domagało się obcowania z kobietą i to pragnienie wystąpiło raczej za późno 
niż przedwcześnie. Odczuwałem potrzebę kobiecej pieszczoty lub przynajmniej 
przyjaznego zainteresowania się moją osobą, chciałem mówić szczerze o sobie, 
zorientować się w gmatwaninie bezładnych myśli,  w chaosie wrażeń.
Przyjaciół nie miałem. Ludzie, którzy patrzyli na mnie jako na „materiał do 
obróbki", nie budzili we mnie sympatii, nie usposabiali do szczerości. Kiedy 
zaczynałem mówić nie o tym, co ich zajmowało, radzili mi:
—  Dajcie spokój!
Pletniewa aresztowano i odwieziono do Petersburga do więzienia Kriesty. Pierwszy 
powiedział mi o tym Nikiforycz, kiedy mnie spotkał wczesnym rankiem na ulicy. 
Krocząc na moje spotkanie w uroczystej zadumie, obwieszony wszystkimi medalami, 
jak gdyby wracał z defilady, podniósł rękę do czapki i wyminął mnie w milczeniu, 
ale natychmiast zatrzymał się i mruknął za moimi plecasmi rozdrażnionym głosem:
—  Gurij Aleksandrowicz został dziś w nocy aresztowany.
I machnąwszy ręką dodał ciszej, oglądając się:
—  Przepadł chłopak!
Wydało mi się, że w jego przebiegłych oczach błyszczą łzy.
- 778 -
Wiedziałem, że Pletniew spodziewa się aresztowana sam mnie o tym uprzedził i 
radził, abym się z ni^j me spotykał; to samo doradzał Rubcowowi, z który^ sję 
zaprzyjaźnił równie serdecznie jak i ja.
Patrząc sobie na czubki butów Nikiforycz zapytaj smętnie:                                                                 
i
—  Dlaczego nie przychodzisz do mnie?... Wieczorem wstąpiłem do niego; właśnie 
dopiero eo się
obudził i siedząc na łóżku pił kwas; żona jego, pochylona przy oknie, reperowała 
mu spodnie.
—  Taka to historia — przerwał ciszę Nikiforycz drapiąc się po piersi 
obrośniętej sierścią, gęstą jak u szopa i patrząc  na   mnie   w zamyśleniu. — 
Aresztowali g0 Znaleźli rondel, w którym gotował farbę na proklamacje przeciw 
cesarzowi.
I splunąwszy na podłogę krzyknął ze złością na żonę:
—  Dawaj spodnie!
—  Zaraz — odpowiedziała nie podnosząc głowy,
-— Żałuje go, płacze — powiedział wskazując oczami na żonę. — I mnie go żal. 
Przecież — co może zrobić nędzny student przeciw cesarzowi?
Zaczął się ubierać mówiąc:
—  Wyjdę na minutkę... Nastaw no samowar!
Żona jego nieruchomo patrzyła przez okno, kiedy jednak starzec znikł za drzwiami 
budki, odwrócila sję szybko, wyciągnęła ku drzwiom mocno zaciśniętą pięść i 
syknęła ze straszną nienawiścią przez zaciśnięte zęby:
—  Uch, stare ścierwo!
Twarz jej zapuchła od łez, lewe oko gubiło się w wielkim siniaku. Zerwała się, 
podeszła do pieca i pochyiiw_ szy się nad samowarem wybuchnęła:
—  Zdradzę go, tak go zdradzę — że aż zawyje! jak wilk zawyje. A ty nie wierz mu, 
ani jednemu ieg0 słowu nie wierz! On chce cię złowić. Łże. ścierwo -- ?-
«? 179 -
kogo mu nie żal... Rybak... On wszystko o was wie. Tym żyje. To jego cała 
przyjemność — polować na ludzi... Przysunęła się do mnie bliziutko i głosem 
żebraczki powiedziała:
—  Nie popieściłbyś mnie, co?
Nie budziła we mnie sympatii ta kobieta, ale jej zdrowe oko patrzyło na mnie z 
taką złą, dojmującą tęsknotą, że objąłem ją i zacząłem głaskać jej potargane 
włosy, sztywne i tłuste.
—  Kogo on teraz śledzi?
—  Jakichś tam ludzi przy ulicy Hal Rybnych, w umeblowanych pokojach.
—  Nie znasz ich nazwisk?... Uśmiechając się odpowiedziała:
—  Czekaj! Powiem mu, o co mnie wypytujesz! Idzie!... Guroczkę — to on 
wytropił...
I odskoczyła pod piec.
Nikiforycz przyniósł butelkę wódki, konfitury, chleb. ZasiedLśmy do herbaty. 
Maryna siedząc obok częstowała mnie z ostentacyjną serdecznością, zaglądając mi 
w twarz zdrowym okiem, a jej małżonek pouczał mnie:
—  Ta niewidzialna nić jest w sercach, w kościach... Ano — niech ktoś spróbuje 
wypruć ją, wyrwać! Car to Bóg dla narodu!
I nieoczekiwanie zapytał:
—  Tyle się książek naczytałeś, toś i Ewangelię pewnie czytał? No i co według 
ciebie — wszystko tam jest w porządku?
—  Nie wiem.
—  Według mnie — podopisywano tam różne niepotrzebne rzeczy. I to niemało. Na 
przykład — co do ubogich: „Błogosławieni ubodzy..." A dlaczegóż to ubodzy 
mieliby być błogosławieni?.. Trochę to bez zastanowienia powiedziane. I w ogóle 
o biedakach jest tam wiele
- 780 -
niezrozumiałych rzeczy. Należy rozróżniać ubogiego od takiego, co zubożał. Ubogi 
— to to samo co zły! A ten, co zubożał — to być może tylko nieszczęśliwy. Tali 
trzeba rozumować. To jest słuszniejsze.
—  Dlaczego?
Milczał chwilę patrząc na mnie badawczo, a potem zaczął mówić dobitnie, z 
namaszczeniem, wypowiadając sentencje widocznie dobrze przemyślane:
—  Dużo jest w Ewangelii o miłosierdziu, a miłosierdzie to rzecz szkodliwa. 
Tak.e jest moje zdanie. Miłosierdzie wymaga olbrzymich wydatków na 
niepotrzebnych, a nawet szkodliwych ludzi. Przytułki, więzienia, domy wariatów. 
Pomagać należy ludziom mocnym, zdrowym, żeby nie trwonili sił nadaremnie. A my 
pomagamy słabym — no, a czy słabego można zrobić silnym? Wskutek tej mitręgi 
mocni słabną, a słabi siedzą im na karku. Tym trzeba by się zająć! Przemyśleć na 
nowo wiele rzeczy! Trzeba zrozumieć, że życie dawno już odwróciło się od 
Ewangelii i idzie własną drogą. Jak ci się zdaje, dlaczego zginął Pletmew? Z 
powodu miłosierdzia... Żebraków wspomagaimy, a studenci — giną. Gdzież tu rozum, 
hę?
Pó raz pierwszy usłyszałem te myśli wyrażone w tak brutalnej formie, chociaż już 
wcześniej stykałem się z nimi; są one bardziej rozpowszechnione i głębiej 
zakorzenione, niż się na ogół sądzi. Po siedmiu latach, kiedy czytałem coś o 
Nietzschem, przypomniała mi się żywo filozofia kazańskiego policjanta. 
Nadmieniam przy sposobności, że rzadko natrafiałem w książkach na myśli, z 
którymi bym wcześniej nie spotykał się w życiu.
A stary „łowca ludzi" prawił dalej, postukując palcami o brzeg tacy w takt 
swoich słów. Jego zasuszona twarz    surowo   się   nachmurzyła,   Nikiforycz   
patrzył
- 781 -
jednak nie na mnie, lecz w miedziane zwierciadło wyczyszczonego do glancu 
samowara.
—  Już pora ci iśćv— dwukrotnie przypominała mu żona, ale jej nie odpowiadał, 
tylko nanizywał słowo po słowie na rdzeń swej myśli i nagle — w nieuchwytny 
sposób skierował ją w inne łożysko.
—  Chłopak z ciebie niegłupi, umiesz czytać i pisać, czy to ci przystoi być 
piekarzem? Mógłbyś nie mniej pieniędzy zarobić na innej służbie dla dobra 
cesarstwa najjaśniejszego pana...
Słuchając go myślałem, jak uprzedzić nieznajomych mi ludzi z ulicy Hal Rybnych, 
że Nikiforycz ich śledzi. Tam w odnajętym pokoju mieszkał Sergiusz Somow, który 
niedawno powrócił z zesłania z Jałutorowska' i o którym opowiadano mi wiele 
ciekawych rzeczy.
—  Ludzie mądrzy powinni żyć w gromadzie, jak na ten przykład pszczoły w ulu 
albo osy w gniazdach. Cesarstwo najjaśniejszego pana...
—  Patrz, już dziewiąta — przerwała mu żona.
—  Niech to diabli!
Nikiforycz wstał zapinając mundur.
—  No, nie szkodzi, pojadę dorożką. Żegnaj, bracie! Zaglądaj do mnie, nie krępuj 
się...
Wychodząc z budki stójkowego powziąłem mocne postanowienie, że już nigdy me 
przyjdę „w odwiedziny" do Nikiforycza: cóś odpychało mnie od niego, mimo że był 
to interesujący starowina. Jego słowa o szkodliwości miłosierdzia bardzo mnie 
wzburzyły i głęboko wryły mi się w pamięć. Wyczuwałem w nich jakąś prawdę, 
irytowało mnie jednak, że naprowadził mnie na nią policjant.
' Jałutorowsk — miasto w Syberii zachodniej, w pobliżu rzeki Tobol.
- im -
Często toczyły się dyskusje na ten temat i jedna z nich wzburzyła mnie do głębi.
V/ mieście zjawił się tołstoj owiec — pierwszy, jakiego napotkałem, wysoki, 
muskularny mężczyzna, o śniadej twarzy z czarną kozią bródką i grubymi 
murzyńskimi wargami. Garbiąc się patrzył w ziemię, ale od czasu do czasu 
gwałtownym ruchem podrywał łysiejącą głowę i obrzucał rozmówcę namiętnym, 
palącym spojrzeniem ciemnych, wilgotnych oczu; coś nienawistnego płonęło w tym 
przenikliwym spojrzeniu. Dyskutowano w mieszkaniu jednego z profesorów, było 
dużo młodzieży, a między innymi szczuplutki, wytworny pop, magister teologii, w 
czarnej jedwabnej sutannie; na jej tle odcinała się niezwykle korzystnie jego 
blada, piękna twarz, prześwietlona powściągliwym uśmiechem szarych, zimnych oczu.
Tołstojowiec rozprawiał długo o wieczystej, niewzruszonej prawdzie głębokich 
słów Ewangelii. Mówił przytłumionym głosem, krótkimi zdaniami, ale słowa jego 
brzmiały dobitnie, czuło się w nich siłę prawdziwej wiary; towarzyszył im 
jednostajny, jakby koszący gest włochatej lewej ręki; prawą trzymał w kieszeni.
—  Aktor — szeptano w kącie obok mnie.
—  Tak, strasznie teatralny...
A ja niedawno właśnie przeczytałem książkę, zdaje się Drapera ', o walce 
katolicyzmu z nauką i wydawało mi się — oto przemawia jeden z tych fanatyków 
wierzących, że świat można zbawić potęgą miłości, którzy z miłosierdzia dla 
ludzi gotowi są ich rżnąć i palić na stosach.
i Draper John (1811—1882) — historyk i filozof amerykański (z wykształcenia 
chemik i fizjolog), autor pracy Dzieje stosunku wiary do rozumu.
~ 783 -
Mówca miał na sobie białą bluzę z szerokimi rękawami i jakąś wyszarzałą, starą 
kapotę — co go również wyodrębniało spośród wszystkich. Na zakończenie swego 
kazania zawołał:                '
—  A więc jesteście za Chrystusem czy za Darwinem? Rzucił to pytanie — niczym 
kamień — w kąt pokoju,
gdzie stłoczyła s*ę młodzież i skąd wpatrywały się w niego ze strachem i 
zachwytem oczy młodzieńców i dziewcząt. Słowa jego najwidoczniej wstrząsnęły 
ludźmi; wszyscy milczeli pochyliwszy w zamyśleniu głowy. Kaznodzieja obrzucił 
wszystkich płonącym spojrzeniem i 
dodał:                                                          ,
—  Tylko faryzeusze mogą podejmować próby połączenia tych dwóch nie dających się 
z sobą pogodzić elementów, a łącząc je okłamują haniebnie samych siebie i 
kłamstwem deprawują innych...
Młody pop wstał z miejsca, starannie odrzucił na ramiona szerokie rękawy sutanny 
i przemówił płynnie, z jadowitą grzecznością i pobłażliwym uśmieszkiem:
—  Podziela pan, widocznie, wulgarne mniemanie o faryzeuszach, aczkolwiek jest 
ono nie tylko prostackie, ale i na wskroś fałszywe...
I ku mojemu wielkiemu zdumieniu zaczął udowadniać, że faryzeusze byli 
prawdziwymi i rzetelnymi obrońcami tradycyj Judejczyków, a lud w swej walce z 
wrogiem szedł zawsze za nimi.
—  Proszę przeczytać na przykład Józefa Flawiu-sza...Ł
Tołstojowiec porwał się z miejsca i podcinając Fla-wiusza szerokim, 
unicestwiającym gestem, zawołał:
—  I dzisiaj ludy idą za swymi wrogami przeciw przyjaciołom, czynią to jednak 
nie z własnej woli, lecz
i Flawiusz Józef  (37—100) — historyk żydowski,  autor dzieła pt. Wojna żydowska.
- 784 -
pod  naciskiem prześladowań i przemocy. Co mi tam pański Flawiusz!
Pop i inni rozkawałkowali dysputę na najdrobniejsze cząsteczki — podstawowy 
temat rozpłynął się.
—  Prawda — to miłość — wykrzykiwał tołstojowiec, a jego oczy błyskały 
nienawiścią i pogardą.
Słowa mówców oszałamiały mnie, nie chwytałem ich sensu, ziemia kołysała się pode 
mną w wichrze słów i co rusz myślałem z rozpaczą, że nie ma na świecie większego 
głupca i matołka niż ja.
A tołstojowiec ocierając pot z purpurowej twarzy krzyknął z wściekłością:
—  Wyrzućcie Ewangelię, zapomnijcie o niej, żeby nie łgać! Ukrzyżujcie Chrystusa 
po raz drugi — to będzie uczciwsze!
Jak mur stanęło przede mną pytanie: Jakże to jest? Jeżeli życie jest nieustanną 
walką o szczęście na ziemi, to czy miłosierdzie, i miłość nie stanowią jedynie 
przeszkody na drodze do zwycięstwa w tej walce?
Dowiedziałem się, że tołstojowiec nazywa się Kłopski, powiedziano mi, gdzie 
mieszka i następnego dnia wieczorem poszedłem do niego. Mieszkał w domu dwóch 
panien, ziemianek, i siedział właśnie z nimi w ogrodzie przy stole w cieniu 
olbrzymiej, starej lipy. Był w białych spodniach i białej koszuli, rozchylonej 
na piersi ciemnej i włochatej; wysoki, kanciasty, suchy — doskonale odpowiadał 
mojemu wyobrażeniu o bezdomnym apostole, głosicielu prawdy.
Nabierając z talerza srebrną łyżką malin z mlekiem, Kłopski połykał je 
smakowicie, cmokał grubymi wargami i po każdym łyku zdmuchiwał białe kropelki z 
wąsów rzadkich jak wąsy kota. Jedna z panien stała przy stole usługując mu, 
druga — oparła się o pień lipy i skrzyżowawszy ręce na piersiach w rozmarzeniu
80 - GorK U
- 785
patrzyła w niebo, zamglone, upalne. Obie miały na sobie powiewne, liliowe 
sukienki i były tak do siebie podobne, że trudno je było rozróżnić.
Kłopski rozmawiał ze mną życzLwie i chętnie, mówił o twórczej potędze mdłości, o 
tym, że należy rozwijać w swej duszy to uczucie, gdyż jedynie ono jest zdolne 
„powiązać człowieka z duszą świata", z miłością rozpyloną wszędzie, przenikającą 
całe życie.
—  Tylko miłość może utrzymać w karbach człowieka! Bez miłości nie można 
zrozumieć życia. Ci, co głoszą, że prawem życia jest walka — to ślepcy duchowi, 
skazani na zagładę. Ognia nie można pokonać ogniem, podobnie zła nie można 
pokonać siłą zła!
Kiedy dziewczęta objąwszy się poszły w głąb ogrodu, ku domowi, człowiek ów, 
patrząc w ślad za nimi przymrużonymi oczami, spytał:
—  A ktoś ty taki?
I wysłuchawszy mnie zaczął mówić, bębniąc palcami po stole, o tym, że człowiek 
jest zawsze człowiekiem i że należy starać się nie o zmianę swej pozycji w życiu, 
lecz o kształcenie ducha w miłości dla ludzi.
—  Im niżej stoi człowiek, tym bliżej jest najistotniejszej prawdy życia, jego 
świętej mądrości...
Wątpiłem nieco w jego znajomość tej „świętej mądrości", ale milczałem czując, że 
mu nudno ze mną; popatrzył na mnie odpychającym wzrokiem, ziewnął, splótł ręce 
na karku, wyciągnął nogi i z wyrazem znużenia, przymknąwszy oczy, wymamrotał jak 
przez sen:
—  Pokora miłości... prawo życia...
Nagle drgnął, zamachał rękami, jak gdyby chwytał się czegoś v/ powietrzu, i 
wlepił we mnie przerażone oczy:
—  Co? Zmęczony jestem... Wybacz!
Znów   zamknął   oczy i odsłonił   zęby   zaciskając je
- 783 -
mocno, jakby z bólu; warga dolna opadła mu, górna się uniosła, granatowoczarne 
włosy rzadkich wąsów zje-żyły się.
Odszedłem z uczuciem niechęci do niego i z niespre-cyzowanymi wątpliwościami co 
do jego szczerości.
Po kilku dniach przyniosłem wczesnym rankiem bułki znajomemu docentowi — był to 
człowiek nieżonaty,-pijanica — i tam jeszcze raz spotkałem Kłopskiego. Nie spał 
zapewne całą noc, bo twarz miał szarą, oczy zaczerwienione i zapuchnięte; 
wydawało mi się, że jest pijany. Tłuściutki docent, spity do cna, siedział w 
samej bieliźnie, z gitarą w ręku, na podłodze pośród chaosu poprzesuwanych mebli, 
butelek po piwie, rozrzuconej wierzchniej odzieży i kołysząc się ryczał w 
pijackim rozrzewnieniu:
—  Miłosier-rdzia...
Kłopski krzyczał ostro, z gniewem:
—  Nie ma miłosierdzia! Zginiemy z miłości albo zostaniemy zdławieni w walce o 
miłość — tak czy owak sądzona nam jest zagłada...
Chwycił mnie za ramię i wprowadził do pokoju zwracając się do docenta:
—  Proszę, spytaj: czego on pragnie? Spytaj, czy mu potrzebna miłość do ludzi?
Tamten popatrzył na mnie załzawionymi oczami i roześmiał się:
—  To piekarczyk! Jestem mu winien za bułki. Wsunął rękę do kieszeni,   zachwiał 
się na nogach,
wyjął kluez i wyciągnął go w moją stronę:
—  Masz, bierz wszystko!
Ale tołstoj owiec odebrał mu klucz i machnął na mnie ręką:
—  Ruszaj stąd! Dostaniesz kiedy indziej.
w
- 787 -
I cisnął przyniesione przeze mnie bułki na kanapę w rogu pokoju.
Nie poznał mnie, z czego byłem zadowolony. Odchodząc uniosłem w pamięci jego 
słowa o zagładzie z powodu miłości, a w sercu — obrzydzenie do niego.
Wkrótce potem powiedziano mi, że Kłopski wyznał miłość jednej z panien, u 
których mieszkał, i tego samego dnia wyznał miłość drugiej. Siostry podzieliły 
się z sobą radością i radość zmieniła się w wściekłość na zakochanego; za 
pośrednictwem stróża powiedziały apostołowi miłości, aby niezwłocznie wyniósł 
się z ich domu. Kłopski znikł z miasta.
Zagadnienie roli miłości i miłosierdzia w życiu ludzkim — straszne i 
skomplikowane — wcześnie stanęło przede mną; z,początku w postaci nieokreślonego, 
ale dojmującego poczucia rozdźwięku w mojej duszy, potem wyraźnie sformułowane w 
jasno określonych słowach:
„Jaka jest rola miłości?"
Wszystko, co czytałem, było przepojone ideami chry-stianizmu, humanitaryzmu, 
błagalnym nawoływaniem do miłości bliźniego; głosili to również w wymownych i 
płomiennych słowach najlepsi ludzie, jakich wówczas znałem.
Wszystko, co zaobserwowałem sam, bezpośrednio, było niemal zupełnie wyzute z 
uczucia miłosierdzia. Życie przewijało się przede mną jak nieskończony łańcuch 
zawiści i okrucieństwa, jak nieustanna, brudna walka o zdobywanie rzeczy błahych, 
nieistotnych. Mnie osobiście potrzebne były jedynie książki, wszystko pozostałe 
nie miało w moich oczach najmniejszego znaczenia.
Dość było wyjść na ulicę i posiedzieć z godzinkę przed bramą, aby zrozumieć, że 
wszyscy ci dorożkarze, stróże,
- W ••
robotnicy, urzędnicy, kupcy — żyją inaczej niż ja i ludzie, których sobie 
umiłowałem, że czego innego pragną, do czego innego dążą. Ci zaś, których 
ceniłem, którym ufałem, są dziwnie samotni, obcy i niepotrzebni wśród większości, 
która swą mrówczą, przyziemną, zmyślną pracą wznosi z mozołem mrowisko życia; 
wydawało mi się, że życie to jest na wskroś głupie i zabójczo nudne. Nieraz 
widziałem również, że ludzie są miłosierni i pełni miłości bliźniego tylko w 
słowach, a w czynach podporządkowują się niepostrzeżenie dla samych siebie 
powszechnemu porządkowi rzeczy.
Było mi bardzo ciężko.
Pewnego razu weterynarz Ławrow, żółty i obrzękły z powodu wodnej puchliny, 
powiedział mi, z trudem chwytając oddech:
—  Trzeba spotęgować okrucieństwo do tego stopnia, żeby wszyscy ludzie nie mieli 
już sił znosić go dłużej, żeby obrzydło wszystkim razem i każdemu z osobna jak 
na przykład ta przeklęta jesień!
Była to wczesna jesień, dżdżysta i zimna, obfitująca w choroby i samobójstwa. 
Ławrow również otruł się cyjankiem potasu nie chcąc czekać, aż go zadusi wodna 
puchlina.
—  Leczył bydlęta i sam zdechł jak bydlę! — pożegnał zwłoki weterynarza krawiec 
Miednikow, chudziutki, bogobojny człeczyna umiejący na pamięć wszystkie hymny na 
cześć Matki Boskiej; Ławrow odnajmował pokój od niego. Swoje dzieci — 
siedmioletnią dziewczynkę i jedenastoletniego uczniaka gimnazjalnego — krawiec 
chłostał skórzanym batem o trzech rzemykach, a żonę bił po łydkach bambusową 
laską i skarżył się:
—  Sędzia pokoju skazał mnie za to, jakobym zapożyczył ten systemik od 
Chińczyków, a ja nigdy w życiu
- 783 -
nie widziałem Chińczyka, chyba że na szyldzie albo na obrazku.
Jeden z jego robotników, posępny, krzywonogi mężczyzna o przezwisku Duńkowy Mąż, 
mówił o swoim pracodawcy:
—  Boję się ludzi potulnych, takich bogobojnych! Gwałtowny człowiek od razu się 
zdradzi i zawsze jest dość czasu, żeby się ukryć przed nim, a potulny pod-pełza 
ku tobie niewidocznie, niczym podstępna żmija w trawie, i nagle ukąsi cię w 
serce, w najczulsze miejsce. Boję się potulnych...
W słowach Duńkowego Męża — potulnego, ale przebiegłego zausznika i ulubieńca 
Miednikowa — było dużo prawdy.
Niekiedy zdawało mi się, że ludzie potulni, spulchniając, niczym porosty skałę, 
kamienne serce życia, zmiękczają to serce i czynią je bardziej płodnym, częściej 
jednak obserwując obfitość potulnych, ich umiejętność łatwego przystosowywania 
się do podłości, nieuchwytną zmienność i giętkość postawy duchowej, ich 
płaczliwe wyrzekania, nieznośne jak brzęczenie komara — czułem się jak spętany 
koń pośród chmary gzów.
O tym właśnie myślałem wracając od policjanta.
Wzdychał wiatr i drżały światła latarń, a zdawało się, że to drży ciemnoszare 
niebo rozsiewając po ziemi drobniutki jak pył październikowy deszcz. 
Przemoknięta prostytutka taszczyła pod górę pijaka trzymając go pod rękę i 
poszturchując, a on coś tam bełkotał i pochlipywał. Kobieta powiedziała głuchym, 
znużonym głosem:
—  Taki już twój los...
„A i mnie — pomyślałem sobie — ktoś taszczy i wpycha do różnych przykrych kątów 
pokazując mi brudy,
- 790 -
niedole i dziwną pstrokaciznę ludzką. Zmęczyło mnie
to."
Może nie te słowa, ale ta właśnie myśl zaświtała mi w mózgu; w ów to smutny 
wieczór po raz p.erwszy poczułem znużenie duszy i żrącą pleśń w sercu. Od tej 
chwili zacząłem czuć się gorzej, zacząłem patrzeć na samego siebie jakby z 
ubocza, na zimno, obcymi i nieprzyjaznymi oczami.
Widziałem, że niemal w każdym człowieku, kanciasto i byle jak obok siebie 
stłoczone, tkwią sprzeczności nie tylko słów i czynów, ale i uczuć; ich kapryśna 
zmienność szczególnie ciążyła mi na sercu. Dostrzegałem tę zmienność rówmeż w 
samym sobie i to było jeszcze cięższe do zniesienia. Pociągało mnie wszystko na 
raz — kobiety i książki, robotnicy i wesoła studenteria — ale nigdzie nie mogłem 
nadążyć i żyłem „m tu, ni owdzie", kręcąc się jak bąk, a czyjaś niewidzialna, 
ale mocna ręka dotkliwie podcinała mnie niewidzialnym biczykiem.
Dowiedziawszy się, że Jakub Szaposznikow leży w szpitalu, poszedłem go odwiedzić, 
ale tam otyła kobieta o krzywych ustach, w okularach i w białej chusteczce, spod 
której zwisały czerwone, jakby ugotowane uszy, powiedziała sucho:
—  Umarł.
I widząc, że nie odchodzę, lecz sterczę przed nią w milczeniu, rozzłościła się i 
krzyknęła:
—  No? Czego jeszcze? Rozzłościłem się także i powiedziałem:
—  Głupia babo!
—  Mikołaj, przegnaj go stąd!
Mikołaj, który czyścił ściereczką jakieś miedziane pręty, chrząknął i chlasnął 
mnie prętem przez plecy. Wtedy chwyciłem go wpół, wyniosłem na uLcę i p„sa-
- 791 -
dziłem w kałuży przed gankiem szpitala. Zniósł to spokojnie, posiedział chwilę w 
milczeniu, wybałuszywszy na mnie oczy, a potem wstał złorzecząc:
—  Ech, ty psie!
Poszedłem do parku Dierżawina, siadłem tam na ławce przy pomniku poety, czując 
nieprzepartą chęć zrobienia czegoś złego, skandalicznego, żeby rzuciła się na 
mnie chmara ludzi i dała mi w ten sposób prawo do ich pobicia. Ale mimo 
świątecznego dnia park świecił pustkami, a i w pobliżu nie było żywej duszy, 
tylko hulał wiatr pędząc przed sobą zeschłe liście, szeleszcząc odklejonym od 
słupa latarni afiszem.
Przezroczystobłękitny, chłodny zmierzch gęstniał nad parkiem. Przede mną 
wznosiło się olbrzymie bożyszcze wykute z brązu; patrzyłem na nie i myślałem:, 
„Żył na świecie samotny człowiek Jakub, całą potęgą duszy unicestwiał Boga i 
umarł zwykłą śmiercią... Zwykłą." Było w tym coś przygnębiającego i strasznie 
przykrego.
„A Mikołaj to idiota; powinien był bić się ze mną albo wezwać policję, żeby 
zabrano mnie do komisariatu..."      -
Poszedłem do Rubcowa; siedział w swojej norze przy stole, na którym stała mała 
lampka, i naprawiał kurtkę.
—  Jakub umarł.
Starzec podniósł dłoń z igłą, jak gdyby chciał się przeżegnać, ale tylko machnął 
ręką i zaczepiwszy o coś nitką, zaklął po cichu na czym świat stoi.
Potem zamamro-tał:
—  No cóż, wszyscy pomrzemy, takie już mamy głupie przyzwyczajenie... Tak, 
bracie! Jakub zmarł, a tu mieszkał jeden kotlarz i też go skreślili z rachunku. 
Żandarmi — w tamtą niedzielę. Guroczka mnie z nim zetknął. Mądry kotlarz! Ze 
studentami po trosze się wdawał. A czy słyszałeś, że się studenci buntują? Czy
- 792
to prawda? Masz, zszyj mi kurtkę. Nic, u diabła, nie widzę...
Podał mi swoje łachmany i igłę z nitką, a sam założył ręce do tyłu i zaczął 
chodzić po pokoju kaszląc i mamrocząc:
—  To tu, to owdzie zabłyśnie płomyk, ale diabeł zdmuchnie go i znowu nuda! 
Nieszczęsne to miasto... Wyjadę stąd, póki jeszcze statki kursują.
Przystanął i drapiąc się w głowę spytał:
—  Ale dokąd pojechać? Wszędzie byłem. Tak. Wszędzie jeździłem, no i co? — tylko 
siebie zajeździłem.
Splunąwszy dodał:
—  Ech, parszywe życie! Wojowałem, wojowałem i nic nie wywojowałem ani dla ciała, 
ani dla duszy...
Zamilkł i stanął w kącie przy drzwiach, jak gdyby czegoś nasłuchując, potem 
podszedł do mnie stanowczym krokiem i przysiadł na brzegu stołu.
—  A ja ci powiadam, mój ty Aleksy Maksimyczu, na próżno Jakub zmarnował swoje 
szlachetne serce na zwalczanie Boga. Ani Bóg, ani car nie staną się lepsi przez 
to, że się ich wyrzeknę; trzeba, żeby ludzie rozzłościli się na samych siebie i 
obalili to swoje podłe życie — tak! Ech, stary jestem, spóźniłem się, niedługo 
do cna oślepnę — źle ze mną, bracie! Zszyłeś? Dzięki ci... Chodźmy do szynku na 
herbatę...
Po drodze, potykając się w ciemnościach, chwytał mnie za ramię i mamrotał:
—  Wspomnij moje słowa: stracą ludzie cierpliwość, rozzłoszczą się kiedyś, 
zaczną wszystko rozwalać i na proch zetrą te wszystkie marności! Wyczerpie się 
ich cierpliwość...
Nie doszliśmy do szynku natknąwszy się po drodze na marynarzy, którzy 
przypuścili szturm do domu pu-
- 783 -
blicznego; bramy jego bronili robotnicy z fabryki Ała-fuzowa.
—  Nie ma święta, żeby tu nie doszło do bójki! — powiedział z uznaniem Rubcow 
zdejmując okulary, a rozpoznawszy wśród obrońców domu swoich znajomych, wmieszał 
się niezwłocznie w szeregi walczących pod-szczuwając ich, 
judząc:                                                 ,
—  Trzymać się, fabryka! Zdeptać te żabska! Tępić płotki! I — hajda-a!
Śmiech brał i aż dziw było patrzeć, z jakim zapałem i zręcznością lawirował 
sprytny staruszek przedzierając się przez ciżbę marynarzy, jak odparowywał ciosy 
ich pięści i zbijał z nóg pchnięciami ramienia. Bili się bez złości, na wesoło, 
dla fantazji, z nadmiaru sił; ciemna masa ciał stłoczyła się przy bramce 
przyparłszy do niej robotników fabrycznych; trzeszczały deski, rozlegały się 
podjudzające okrzyki:
—  Bij łysego wojewodę!
Dwaj marynarze wdrapali się na dach i śpiewali składnie, od ucha:
Nie oszuści, nie złodzieje ani rozbójnicy, Myśmy zuchy, jakich mało — wołżańscy 
rybacy!
Gwizdał policjant, błyszczały w ciemności jego miedziane guziki, pod nogami 
chlupotało błoto, a z dachu niosła się pieśń:
Zarzucamy nasze sieci nie w rzecznych głębinach, Tylko w pełnych spichrzach 
kupców, w ich kufrach
i skrzyniach»,
—  Stój! Kto już leży, tego się nie bije!...
—  Dziadku — trzymaj się ostro!
Potem Rubcowa, mn.e i jeszcze pięciu innych — wrogów czy też przyjaciół — 
zaprowadzono do cyrkułu,
- 7?4
a uciszone mroki jesiennej nocy odprowadzały nas zadziorną piosenką:
Wpadł nam w sieci szczupak gruby, Będą z jego skóry — szuby!
—  Nie masz to jak nasza brać na Wołdze! — mówił z zachwytem Rubcow, co rusz 
wycierając nos i spluwając. — A ty, zmykaj! — szepnął mi. — Upatrz właściwą 
chwilę — i w nogi! Po co cię mają wlec do cyrkułu!
Rzuciłem się w boczną uliczkę, a w ślad za mną jakiś dryblas, marynarz; 
przeskoczyliśmy przez jeden płot, przez drugi — i od tej pamiętnej nocy już nie 
spotkałem nigdy przemiłego mądrali i kpiarza, Nikity Rubcowa.
Wytworzyła się dokoła mnie pustka. Rozpoczęły się rozruchy studenckie — nie 
rozumiałem sensu tych wystąpień, niejasne były dla mnie ich motywy. Dostrzegłem 
tylko wesołą ruchawkę nie wyczuwając w tym dramatu i myślałem, że za to 
szczęście, jakim jest możność studiów na uniwersytecie, warto znieść choćby 
tortury. Gdyby mi zaproponowano: „Idź, ucz się, ale za to co niedziela bić c^ę 
będziemy pałkami na placu Mikołajewskim!" — z pewnością przyjąłbym ten warunek.
Wstąpiłem do piekarni Sjemionowa,'gdzie dowiedziałem się, że piekarczyki 
wybierają się na uniwersytet bić studentów.
—  Gwichtami tłuc ich będziemy! — zmawiali się wesoło, ale pełni zaciekłości.
Zacząłem się kłócić z nimi i wymyślać im, nagle jednak poczułem niemal z 
przerażeniem, że nie mam chęci bronić studentów, że brak mi słów na ich obronę.
Pamiętam, że wyszedłem z sutereny jak z krzyża zdjęty, z nieprzemożoną, 
śmiertelną rozpaczą w sercu.
- 795 -
Nocą siedziałem nad brzegiem Kubami, ciskając kamyki do czarnej wody i w myśli 
wirowały mi dwa słowa, które powtarzałem nieustannie:
„Co począć?"
Z rozpaczy zacząłem się uczyć gry na skrzypcach; rzępoliłem po nocach w sklepie, 
dając się we znaki nocnemu stróżowi i myszom. Lubiłem muzykę i zabrałem się do 
niej z wielkim zapałem, lecz kiedyś w czasie lekcji — gdy wyszedłem ze sklepu — 
rnój nauczyciel, skrzypek orkiestry teatralnej, otworzył nie zamkniętą na klucz 
szufladę kasy i po powrocie zastałem go, jak napychał sobie kieszenie pieniędzmi. 
Kiedy mnie zobaczył w drzwiach, wyciągnął szyję, nadstawił wygoloną twarz bez 
wyrazu i ^powiedział cicho:
—  No, bij!
Wargi mu drżały, z bezbarwnych oczu toczyły się na kształt kropel oliwy dziwnie 
wielkie łzy.
Miałem ochotę go uderzyć; żeby tego nie zrobić, usiadłem na podłodze podłożywszy 
pod siebie pięści, a jemu kazałem włożyć pieniądze do kasy. Skrzypek rozładował 
kieszenie i skierował się ku drzwiom, przystanął jednak i idiotycznie wysokim, 
groźnym głosem powiedział:
—  Daj dziesięć rubli!
Pieniądze mu dałem, przestałem się jednak uczyć gry na skrzypcach.
W grudniu postanowiłem się zabić. Próbowałem opisać motywy tej decyzji w 
opowiadaniu Zdarzenie z życia Makarego, ale mi się to nie udało — opowiadanie, 
które napisałem, było nieporadne, nieprzyjemne, pozbawione wewnętrznej prawdy. 
Wydaje mi się, że właśnie całkowity brak tej prawdy stanowi jedną z zalet utworu. 
Fakty są prawdziwe, ale ich naświetlenia dokonał jak gdyby ktoś inny, nie ja, i 
opowiadanie też nie
- T66 -
jest o mnie. Nie biorąc pod uwagę literackiej wartości opowiadania, jest w nim 
coś przyjemnego dla mnie — jak gdybym wyszedł poza siebie.
Kupiłem na bazarze od dobosza rewolwer nabity czterema kulami i strzeliłem sobie 
w pierś, mierząc w serce, ale przestrzeliłem tylko płuco i po miesiącu, bardzo 
zawstydzony, czując, że jestem bezgranicznie głupi, znów pracowałem w piekarni 
bułek.
Niedługo jednak. W końcu marca wieczorem, kiedy przyszedłem z piekarni do sklepu, 
zobaczyłem w pokoiku sprzedawczyni Chochła. Siedział na krześle przy oknie, 
ćmiąc w zamyśleniu grubego papierosa i wpatrując się z uwagą w obłoki dymu.
—  Jesteście wolni? — spytał nie witając się ze mną,
—  Na dwadzieścia minut. ?— Siądźcie, pogadamy.
Jest, jak zwykle, szczelnie opięty w kortowy kazakin; na jego szerokiej piersi 
ściele się jasna broda, nad upartym czołem sterczy szczecina sztywnych, krótko 
przystrzyżonych włosów; na nogach ma ciężkie, chłopskie buty, od których mocno 
zalatuje dziegciem.
—  Ano-o — zagadnął spokojnie, półgłosem — nie chcielibyście to pojechać do mnie? 
Mieszkam we wsi Krasnowidowo, czterdzieści pięć wiorst w dół Wołgi, mam tam 
sklep; dopomagać będziecie mi w handlu, zajmie to wam niewiele czasu, mam dobre 
książki, pomogę wam w nauce — zgoda?
—  Tak.
—  W piątek przyjdźcie o szóstej rano na przystań Kurbatowa, spytajcie o barkę z 
Krasnowidowa -— właściciel Wasilij Panków — ja tam już będę i was zobaczę. Do 
widzenia!
- 797 -
Wstał, wyciągnął do mnie szorstką dłoń, drugą ręką wyjął zza pazuchy ciężką, 
srebrną „cebulę" i powiedział:
—  W sześć minut doszliśmy do ładu! A, prawda — nazywam się Michajło Antonów 
Romaś. Tak...
Wyszedł nie obejrzawszy się, pewnie stawiając nogi i lekko niosąc swoje masywne, 
jakby z brązu ulane ciało.
W dwa dni potem płynąłem do Krasnowidowa.
Wołga dopiero co ruszyła; z prądem rzeki, po mętnej wodzie płynie kołysząc się 
szara, krucha kra; barka przegania ją, a kra ociera się o burty poskrzypując i 
przy zderzeniu rozpryskuje się na ostre kryształki. Igra wiosenny wiatr 
popędzając fale ku brzegom; oślepiająco lśni słońce, jaskrawobiałe wiązki 
promieni odbijają się od błękitnych, szklistych krawędzi kry. Barka ciężko 
naładowana beczkami, worami i skrzyniami płynie pod żaglem; u steru — młody 
chłop Panków, elegant w kurtce z garbowanej skóry baraniej, bogato wyszywanej na 
piersiach różnokolorowymi sznureczkami.
Twarz ma spokojną, oczy zimne, jest milczący i niezbyt podobny do chłopa. Na 
dziobie barki, rozkraczywszy nogi, stoi z bosakiem w rękach parobek Pan-kowa, 
Kukuszkin, kostropaty chłopina w dziurawej, podpasanej sznurkiem kapocie, w 
zmiętym kapeluszu, jaki noszą popi, z twarzą w siniakach i szramach. Rozpychając 
kry długim bosakiem, złorzeczy pogardliwie:
—  Na bok... Gdzie się pchasz...
Siedzę pod żaglem, na skrzyniach, obok Romasia, który mówi półgłosem:
—  Chłopi mnie nie lubią, szczególnie bogaci! Ta niechęć do mnie i na was się 
skrupi.
Kukuszkin kładzie bosak w poprzek burt, u swoich
» 791 -
nóg, i mówi z lubością, zwracając ku nam okaleczoną twarz:
—  A już najbardziej, Antonyczu, to pop cię nie lubi... ?— To prawda — 
potwierdza Panków.
—  Kością w gardle stoisz temu psu parszywemu!
?— Ale mam również przyjaciół i wy ich będziecie mieli — dochodzi mnie głos 
Chochla.
Zimno. Marcowe słońce jeszcze słabo grzeje. Na brzegu chwieją się ciemne gałęzie 
nagich drzew, gdzieniegdzie w szczelinach i pod krzewami na wysokim brzegu leżą 
płaty śniegu niczym aksamitne kobierczyki. Wszędzie na rzece — kra, jak gdyby 
pasło się stado owiec. Czuję się, jakbym śnił.
Upychając w fajce tytoń Kukuszkin filozofuje:
—  Prawda, żeś ty popowi nie żona, ale z racji swego urzędu powinien by miłować 
wszelakie stworzenie boskie, jak napisano w świętych księgach.
—  Kto cię tak pobił? — pyta Romaś uśmiechając sdę.
—  A taka tam hołota spod ciemnej gwiazdy, pewno jakieś złodziejaszki — mówi 
pogardliwie Kukuszkin. I dodaje z dumą: — Jak mnie j e d.n ą rażą anty-1 e r z ? 
ś ? i bili — to było bicie! Po prostu nie do pojęcia, jak z życiem uszedłem.
—  Ża co cię bili? — pyta Panków.
—  Wczoraj? Czy też  a n t ? 1 er z ? ś ? i?
—  No... wczoraj.
—  A bo to można wiedzieć, za co biją? Nasz naród jest jak ten kozioł, niech 
tylko coś — a już bodzie. Bójkę za swoją powinność uważa!
—  A mnie się zdaje — mówi Romaś — że biją cię za jęzor, gadasz bez 
zastanowienia...
—  A może i tak! Ja jestem człowiek ciekawy, mam zwyczaj pytać się o wszystko. 
Wielka to dla mnie radość, jak coś nowego usłyszę.
799 -
Dziób barki uderzył mocno o krę, lodowa bryła groźnie szurgnęła o burtę. 
Kukuszkin zachwiał się i chwycił za bosak. Panków mówi z wyrzutem:
—  A ty, Stiepan, pilnuj swojej roboty!
—  A ty nie ciągnij mnie za język! — mamrocze Kukuszkin odpychając kry. — Nie 
mogę za jedną rażą i czynność swoją spełniać, i z tobą gawędzić...
Przekomarzają się dobrodusznie, a Romaś mówi do mnie:
—  Grunta tu gorsze niż u nas na Ukrainie, a ludzie — lepsi. Bardzo zdolny naród!
Słucham go uważnie i wierzę mu. Podoba mi się jego spokój i miarowo płynące 
słowa, proste, pełne treści. Czuje się, że ten człowiek dużo wie i ma własną 
miarę rzeczy i ludzi. Jestem mu szczególnie wdzięczny, że nie pyta, dlaczego 
chciałem się zastrzelić. Każdy na jego miejscu dawno by już to zrobił, a tak mi 
obrzydło to pytanie. Trudno zresztą dać odpowiedź. Diabli wiedzą, dlaczego 
postanowiłem się zabić. Chochłowi tłumaczyłbym na pewno długo i głupio. Zresztą 
w ogóle nie chce mi się o tym wspominać — na Wołdze jest tak dobrze, swobodnie, 
jasno.
Barka płynie pod wysokim brzegiem; na lewo — szeroko rozpostarła się rzeka 
wtargnąwszy na piaszczysty łąkowy brzeg. Woda przybiera w oczach, opluskuje 
nadbrzeżne zarośla i kołysze nimi, na jej spotkanie rozpadlinami i szczelinkami 
gruntu toczą się z szumem jasne potoki wiosennych wód. Uśmiecha się słońce, 
żółtodziobe gawrony połyskują w jego promieniach czarną stalą upierzenia i 
zaaferowane kraczą budując gniazda. Na polankach, gdzie przypieka słońce, 
wzruszająco przebija się skroś ziemi, ku światłu, jasnozielona szczecinka traw. 
Ciału chłodno, ale w duszy — pogodna   radość;   i   w   niej   również   
kiełkują delikatne
- 800
źdźbła świetlanych nadziei. Tak przytulnie jest wiosną na ziemi.
Około południa dopłynęliśmy do Krasnowidowa; na wysokiej, stromo ściętej górze 
stoi cerkiew o błękitnych kopułach, a od niej w dół, gęsiego wzdłuż grzbietu 
góry, ciągną się porządne, masywne chaty lśniące żółtymi tarcicami dachów i 
złotolitymi strzechami. Proste to i piękne.
Ileż to razy cieszyłem oczy widokiem tej wsi przejeżdżając obok niej na 
parostatkach.
Kiedy wspólnie z Kukuszkinem zacząłem rozładowywać barkę, Romaś stojąc u burty i 
podając mi worki powiedział:
—  Ale macie siłę!
I nie patrząc na mnie spytał:
—  A nie boli was w piersiach?
—  Ani trochę.
Byłem bardzo wzruszony delikatnością jego pytania — niezwykle mi zależało, żeby 
chłopi nie dowiedzieli się o mojej próbie samobójstwa.
—  Siła w was, można powiedzieć, aż kipi — paplał Kukuszkin. — Z jakiej jesteś 
guberni, zuchu? Z niże-gorodzkiej? „Wodożłopami" was przezywają. A i to także o 
was ułożono: „Gap się dobrze, gapo, skąd gapy lecą."
Z góry, po zjeździe, grzęznąc w rozmiękłej glinie, wśród mnóstwa połyskujących 
srebrem strumyków, zamaszyście kroczył poślizgując się i kołysząc wysoki, chudy 
chłop o kędzierzawej brodzie i gęstej czapie rudawych włosów; był boso, w samej 
tylko koszuli i portkach. Gdy podszedł do brzegu, powiedział dźwięcznie i 
przyjaźnie:
—  Dzień dobry!
Potem obejrzał się, podniósł grubą żerdź — jedną,
SI — Gorki II                                 _ 801 -
drugą — oparł je końcami o burtę i lekko wskoczywszy do barki zakomenderował:
—  Weprzeć się nogami w końce żerdzi, żeby się nie zsunęły z burty, i odbierać 
beczki! Chodź tu, chłopcze, pomagaj!
Był piękny jak na obrazku i na oko — bardzo silny. Na jego rumianej twarzy o 
prostym, dużym nosie surowo błyszczały błękitnawe oczy.
—  Przeziębisz się, Izot — powiedział Romaś.
—  Niby ja? Nie bój się o mnie. Wytoczyliśmy beczkę nafty na brzeg. Izot   
zmierzył
mnie wzrokiem i spytał:
—  Subiekt?
—  Spróbuj się, z nim pomocować — zaproponował Kukuszkin.
—  A cóż to, znów ci pokiereszowali gębę?
—  Co z nimi zrobić?
—  Z kim niby?
—  Az tymi, co biją...
—  Ech, ty! — powiedział Izot z westchnieniem, i zwrócił się do Romasia. — Wozy 
zaraz tu będą. Zobaczyłem was z daleka — widzę, płyniecie. Pięknie płynęliście... 
Idź, Antonyczu, odpocznij, ja już tu dopilnuję.
Widać było, że człowiek ten traktuje Romasia po przyjacielsku, z troskliwością, 
nawet nieco protekcjonalnie, chociaż Romaś był o jakieś dziesięć lat starszy od 
niego.
Nie minęło pół godziny, gdy już siedziałem w czystym, przytulnym pokoju w 
nowiutkiej chacie, której ściany pachniały jeszcze smołą i pakułami. Żwawa baba 
o przenikliwym spojrzeniu nakrywała stół do obiadu, Chochoł wyjmował książki z 
walizy, układając je na półce przy piecu.
51*
- 803 -
—  Wasz pokój jest na poddaszu — powiedział.
Z mojego okna widać część wsi i parów naprzeciw naszej chaty, a w nim dachy 
łaźni, ukrytych wśród krzaków. Za parowem ciągną się ogrody i czarne pola, 
miękkimi pochyłościami uchodzące ku granatowej ścianie lasu na horyzoncie. Na 
szczycie dachu łaźni siedział okrakiem granatowo ubrany chłop; w jednej ręce 
trzymał siekierę, a drugą przyłożył do czoła patrząc na Wołgę, w dół rzeki. 
Skrzypiał wóz, ryczała krowa ze wszystkich sił, szumiały strumyki. Z chaty 
wyszła starucha, cała w czerni, i odwróciwszy się ku wrotom powiedziała z pasją:
—  A żebyśta pozdychały!
Dwaj malcy, którzy kamieniami i błotem skrzętnie zagradzali drogę strumykowi, na 
głos staruchy zaczęli uciekać co sił, a ona podniosła z ziemi patyczek, plunęła 
na niego i rzuciła do strumyka. Potem nogą w chłopskim bucie rozwaliła budowlę 
dzieci i poszła w dół ku rzece.
Jak ułoży się tu moje życie?
Zawołano mnie na obiad. Na dole siedział za stołem Izot wyciągnąwszy długie nogi 
o purpurowych stopach i coś mówił, zamilkł jednak na mój widok.
—  Cóż to? — spytał go chmurnie Romaś. — Mów dalej.
—  Kiedy już nie mam co, wszystko powiedziałem. A więc stanęło na tym, że sami 
chyba damy sobie radę. Noś przy sobie pistolet, a jak nie, to choćby grubszy kij. 
Przy Barinowie nie można mówić o wszystkim: on i Kukuszkin mają babskie języki... 
A ty, chłopcze, czy lubisz łowić ryby?
—  Nie.
Romaś zaczął mówić o konieczności zorganizowania
- 804
chłopów, drobnych właścicieli sadów, w celu wyrwania ich z rąk bogaczy wiejskich 
skupujących grunty. Izot wysłuchał go z uwagą i powiedział:
—  No to już te pijawki całkiem ci żyć nie dadzą.
—  Zobaczymy.
—  Ani chybi!
Patrzyłem na Izota i myślałem:
„Z pewnością takich właśnie chłopów biorą za bohaterów swoich opowiadań Karonin 
i Złatowratski..." '
Czyżby udało mi się zbliżyć do czegoś poważnego, czy zacznę wreszcie pracować z 
ludźmi oddanymi rzetelnej sprawie?
Po obiedzie Izot zwrócił się do Romasia:
—  Nie spiesz się zanadto, Michajło Antonyczu. Co nagle — to po diable. Lepiej 
powolutku!
Po jego odejściu Romaś powiedział w zamyśleniu:
—  Mądry człowiek, uczciwy. Szkoda tylko, że prawie niepiśmienny — ledwie czyta. 
Ale uczy się zapamiętale. Dobrze byłoby, żebyście mu w tym dopomogli.
Do samego wieczora zaznajamiał mnie z cenami towarów w sklepie i wyjaśniał mi:
—  Sprzedaję taniej niż dwaj inni sklepikarze we wsi, więc nic dziwnego, że się 
to im nie podoba. Robią mi różne świństwa, chcą mnie obić. Nie mieszkam tu dla 
własnej przyjemności czy też dla korzyści z handlu. Ten sklep to przedsięwzięcie 
w rodzaju waszej piekarni...
Powiedziałem, że domyślam się, o co chodzi.
1 Karonin — pseudonim Mikołaja Pietropawłowskiego (1857—1892), pisarza 
rosyjskiego, „narodnika", który przy właściwej ocenie wsi nie rozumie zagadnień 
środowiska robotniczego i rewolucyjnej roli proletariatu. Złatowratski Mikołaj 
(1845—1911) — pisarz rosyjski, idealizujący życie chłopów.
- 805 -
—  No tak... Trzeba przecież uczyć ludzi rozumu, prawda?
Sklep był zamknięty, chodziliśmy po nim z lampą w ręku, a na ulicy również ktoś 
chodził, ostrożnie człapiąc po błocie, i od czasu do czasu ciężko właził na 
stopnie ganku.
—  O, słyszycie? Chodzi!... To Migun, odludek, złośliwe zwierzę; tak lubi 
krzywdę siać, jak urodziwa dziewczyna — kokietować. Bądźcie z nim ostrożni w 
rozmowie, no i w ogóle...
Potem, już w pokoju, zapalił fajkę i oparł się szerokimi plecami o piec; mrużąc 
oczy puszczał sobie w brodę smużki dymu i powoli układając słowa w proste, jasne 
zdania mówił, że dawno już zauważył, jak bezużytecznie trwonię lata młodości.
—  Zdolny z was człowiek, z natury uparty i jak widać nie brak wam dobrych chęci. 
Musicie się uczyć, ale tak, żeby książka nie przesłaniała wam człowieka. Pewien 
sekciarz, staruszek, powiedział bardzo trafnie: „Wszelka nauka z człowieka 
bierze początek." Ludzie uczą boleśniej, można powiedzieć — po grubiańsku — ale 
ich nauka mocniej się wżera w pamięć.
Mówił rzeczy mi znane, o tym, że przede wszystkim trzeba rozbudzić życie 
umysłowe na wsi, ale nawet znane słowa nabierały dla mnie nowego, głębszego 
znaczenia.
- — Tam u was studenci wiele prawią o miłości do ludu, a ja im na to powiadam: 
ludu kochać nie można. Miłość do ludu — to tylko słowa...
Uśmiechnął się nieznacznie, patrząc na mnie badawczo, i zaczął spacerować po 
pokoju mówiąc dalej z siłą i przekonaniem:
—  Kochać — to znaczy: zgadzać się, być pobłażliwym, nie dostrzegać wad, 
przebaczać. Z takim uczu-
- 806 -
ciem można podchodzić do kobiety. A czyż można nie dostrzegać ciemnoty ludu, 
godzić się z błędnymi pojęciami, które zachwaszczają jego umysł, pobłażać 
wszelkim jego podłościom, wybaczać mu zezwierzęcenie? Czy można?
—  Nie.
—  A więc widzicie! U was tam wciąż czytają i śpiewają Niekrasowa, ale wierzcie 
mi: z Niekrasowem daleko się nie zajedzie! Chłopu należy kłaść łopatą do głowy: 
„Chociażeś ty, bracie, z natury może i niezły, ale żyjesz źle i nic nie umiesz 
zrobić, żeby twoje życie stało się lżejsze, lepsze. Bodaj czy nie zwierzę 
zabiega rozumniej niż ty o swoje sprawy i skuteczniej się broni. Przecież to z 
ciebie, chłopa, wszystko wyrosło; szlachta, duchowieństwo, uczeni, carowie — 
wszystko to dawniejsi chłopi. Widzisz? Rozumiesz? A więc ucz się żyć tak, żeby 
cię nie dręczono..."
Poszedł do kuchni i kazał kucharce nastawić samowar, a potem zaczął mi pokazywać 
swoje książki, prawie wszystkie o charakterze naukowym: Buckie, Lyell, Hartpole 
Lecky, Lubbock, Tylor, Mili, Spencer, Darwin, a z rosyjskich — Pisariew, 
Dobrolubow,1 Czer-nyszewski, Puszkin, Fregata Pallada Gonczarowa, Niekrasow.
i Buckie Henry (1821—1862) — liberalno-burżuazyjny historyk i socjolog angielski, 
autor dzieia pt. Historia cywilizacji W Anglii. Lyell Charles (1797—1875) — 
geolog angielski. Lecky William Hartpole (1838—1903) — historyk angielski. 
Lubbock John (1834—1913) — angielski przyrodnik, etnolog i mąż stanu, autor 
dzieia pt. Początki cywilizacji. Tylor Edward Burnett (1832—1917) — antropolog 
angielski. Spencer Herbert (1820—1903) — angielski burżuazyjny filozof i 
socjolog. Dobrolubow Mikola.i (1836—1861) — krytyk rosyjski, publicysta, 
rewolucyjny demokrata.
- 807 -
Głaskał je szeroką dłonią, czule, jak kocięta, i pomrukiwał niemal z 
rozrzewnieniem:
—  Piękne książki! A to — niezwykle rzadka, cenzura kazała ją spalić. Chcecie 
wiedzieć, co to jest państwo, to ją właśnie przeczytajcie!
Podał mi książkę Hobbesa Lewiatan l.
—  Ta jest również o państwie, ale lżejsza, weselsza! Okazało się, że ta wesoła 
książka to Książa Machia-vellego 2.
Przy herbacie opowiedział mi krótko o sobie: był synem kowala z Czernihowa. a on 
sam — smarowozem kolejowym w Kijowie; tam zetknął się z rewolucjonistami, 
zorganizował robotnicze kółko samokształceniowe, został aresztowany, około dwóch 
lat przesiedział w więzieniu, a potem zesłano go na dziesięć lat do jakuckiego 
okręgu.
—  Żyłem tak tz Jakutami w ułusie3 i z początku myślałem, że nie wytrzymam. Zima 
tam — niech to diabli — taka, wiecie, że mózg człowiekowi drętwieje. Zresztą na 
nic się tam rozum nie przyda. Potem widzę: to tu, to tam tkwi Rosjanin; 
nawtykano ich niegęsto, ale mimo wszystko są! I z troskliwości, żeby się im nie 
nudziło, wciąż im tam nowych przysyłają. Porządni to byli ludzie! Był tam 
student Włodzimierz Korolenko 4, teraz również powrócił z zesłania. Żyłem z nim 
dobrze,
1 H o b b ? s Thomas (1588—1679) — burżuazyjny filozof angielski, autor książki 
pt. Lewiatan.
2Machiavelli Mikoiaj (1469—1527) — historyk włoski i mąż stanu; w swej książce 
pt. Książę wyłożył system polityczny opierający się na zasadzie absolutnej 
władzy monar-chicznej.
? U ł u s (mong.) — tabor albo osada, wieś.
* Korolenko Włodzimierz (1853—1921) — postępowy pisarz rosyjski, publicysta i 
działacz społeczny.
- 808 -
ale potem się rozeszliśmy. Byliśmy do siebie podobni pod wielu względami, a 
wzajemne podobieństwo nie sprzyja przyjaźni. Ale jest to poważny, stanowczy 
człowiek, wszechstronnie uzdolniony. Nawet obrazy święte malował, co mi się nie 
podobało. Teraz podobno pisuje dobre rzeczy w czasopismach.
Mówił ze mną długo, do północy, wyraźnie chcąc od razu postawić mnie na równej 
stopie z sobą. Po raz pierwszy było mi z kimś tak naprawdę dobrze. Po próbie 
samobójstwa owładnęło mną poczucie niższości, czułem, że jestem nędzny, słaby, 
że zawiniłem przeciw komuś i wstyd mi było żyć. Romaś rozumiał to z pewnością i 
tak po ludzku, z prostotą, otwierając przede mną drzwi do swego życia — 
wyprostował mnie moralnie. Niezapomniany to dzień.
W niedzielę po nabożeństwie otworzyliśmy sklep i zaraz przy naszym ganku zaczęli 
się zbierać chłopi. Pierwszy przyszedł Mateusz Barinow, brudny, rozczochrany 
mężczyzna o długich, małpich rękach i roztargnionym spojrzeniu pięknych, 
kobiecych oczu.
—  Co słychać w mieście? — spytał przywitawszy się z nami i nie czekając na 
odpowiedź krzyknął na powitanie Kukuszkinowi:
—  Stiepan! Twoje koty znów zeżarły koguta!
I zaraz opowiedział, że gubernator pojechał z Kazania do Petersburga wyjednać u 
cara, żeby wszystkich Tatarów wysiedlono na Kaukaz i do Turkiestanu.
—  Mądra głowa! Zna się na rzeczy... — pochwalił gubernatora.
—  Sam to wszystko wymyśliłeś — spokojnie zauważył Romaś.
—  Ja? Kiedy?
—  Nie wiem...
—  Jakiś  ty nieufny względem ludzi, Antonyczu —
- 809 -
powiedział Barinow z wyrzutem, współczująco kiwając głową. — A mnie żal Tatarów. 
Do Kaukazu trzeba się przyzwyczaić.
Ukradkiem podszedł do nas mały, szczupły mężczyzna w podartej, za dużej kapocie; 
szarą twarz wykrzywiał mu skurcz rozciągając ciemne wargi w chorobliwy uśmiech; 
bystre lewe oko mrugało bezustannie, nad nim drgała siwa brew przecięta szramami.
—  Uszanowanie Migunowi! — powiedział ironicznie Barinow. —• Co tam nocą 
ukradłeś?
—  Twoje pieniądze — odciął się Migun dźwięcznym tenorem, zdejmując czapkę przed 
Romasiem.
Z podwórza wyszedł gospodarz naszej chaty i nasz sąsiad, Panków, w marynarce, w 
czerwonej chusteczce na szyi, w kaloszach i z długim jak lejce, srebrnym 
łańcuszkiem na piersiach. Zmierzył Miguna gniewnym wzrokiem:
—  Jak mi będziesz, stary czorcie, przyłaził do ogrodu, to ci nogi kołem 
przetrącę!
—  Zaczyna swoje kazanie! — spokojnie zauważył Migun i wzdychając dodał: — Bez 
bicia nie ma życia.
Panków zaczął mu wymyślać, a Migun dodał:
—  I gdzie ja tam stary? Mam czterdzieści sześć lat...
—  Przecież w karnawale minęło ci pięćdziesiąt trzy! — krzyknął Barinow. — Sam 
mówiłeś, że pięćdziesiąt trzy! Dlaczego łżesz?
Przyszedł jeszcze solidny, brodaty starzec, Susłow' i rybak Izot, tak że się 
zebrało z dziesięciu ludzi. Chochoł siedział na ganku przy drzwiach sklepu 
pykając z fajki i w milczeniu przysłuchiwał się gawędzie chłopów, którzy 
rozsiedli się na schodkach ganku i na ławeczkach po obu jego stronach.
i Nie pamiętam dobrze nazwisk chłopów i prawdopodobnie pomyliłem je lub 
przekręciłem. (Przyp. aut.)
- 810 -
Dzień był chłodny, mieniący się wszystkimi barwami; po błękitnym, wymrożonym w 
czasie zimy niebie mknęły obłoki; plamy światła i cienia kąpały się w 
strumyczkach i kałużach to oślepiając rażącym blaskiem, to pieszcząc oko 
aksamitną miękkością. Wystrojone dziewczęta sunęły jak pawie w dół ulicy ku 
Wołdze i przeskakując przez kałuże podkasywały spódnice, ukazując trzewiki jakby 
odlane z żelaza. Biegli chłopcy z długachnymi wędkami na ramionach, szli 
stateczni chłopi, z ukosa obrzucając spojrzeniem grupkę przed naszym sklepem i 
zdejmując w milczeniu czapki i filcowe kapelusze.
Migun i Kukuszkin zgodnie roztrząsali sporne zagadnienie: kto dotkliwiej bije — 
kupiec czy też dziedzic? Kukuszkin dowodził, że kupiec, Migun trzymał stronę 
dziedzica i dźwięczny jego tenorek górował nad chaotyczną mową Kukuszkina.
—  Pana Fingerowa ojczulek, Napoleon, Bonapar-ta za brodę targał. A pan Fingerow, 
bywało, jak nie chwyci dwu chłopa z *yłu za kudły baranie, jak nie rozprostuje 
swoich rączek, a potem trzaśnie obu łbami — gotowe! Leżą oba, ani drgną.
—  Tak to każdy będzie leżał! — deliberował Kukuszkin, dodał jednak: — Ale za to 
kupiec je więcej niż pan...
Stateczny Susłow, siedząc na najwyższym schodku ganku, wyrzekał:
—  Chłop coraz mniej jest przywiązany do ziemi, Mi-chajło Antonyczu. Za panów 
nie wolno było żyć luzem, każdy człowiek musiał odrabiać pańszczyznę...
—  To złóż podanie, żeby przywrócono poddaństwo — ofuknął go Izot. Romaś zerknął 
na niego w milczeniu i zaczął wytrząsać fajkę postukując nią o poręcz ganku.
Czekałem, kiedy wreszcie się odezwie. I przysłuchu-
- 812
jąc się z uwagą bezładnej rozmowie chłopów próbowałem wyobrazić sobie, co 
mianowicie powie Chochoł. Wydawało mi się, że pominął już niejeden stosowny 
moment, kiedy można się było włączyć do ich rozmowy. On jednak milczał obojętnie 
i siedział nieruchomy niczym posąg, śledząc jak wiatr marszczy wodę w kałużach i 
goni obłoki zbijając je w ciemnoszarą chmurę. Na rzece huczał parostatek, z dołu 
dolatywał piskliwy śpiew dziewcząt, grała z cicha harmonia. Czkając i rycząc 
szedł w dół ulicy pijak wymachując rękami; nogi uginały mu się nienaturalnie, 
trafiając w kałuże. Chłopi mówili coraz wolniej, w ich słowach brzmiała smutna 
rezygnacja; mnie również niepostrzeżenie ogarniał smutek, bo zimne niebo groziło 
deszczem i odżywał w pamięci nieustanny gwar miasta, różnorodność jego odgłosów, 
wartki potok ludzki na ulicach, żywe, bystre rozmowy, bogactwo słów 
pobudzających do myślenia. Wieczorem przy kolacji spytałem Chochla, kiedy 
właściwie rozmawia z chłopami.
—  O czym?
—  Aha — powiedział wysłuchawszy mnie uważnie — no, wiecie, gdybym mówił o tym z 
nimi, w dodatku na ulicy, znów by mnie wysłano do Jakutów...
Nabił tytoniem fajkę, zapalił ją, w jednej chwili otoczył się kłębami dymu i ze 
spokojem zaczął mówić o tym, że chłop jest z natury ostrożny, nieufny. Słowa 
jego wbijały mi się w pamięć. Chłop boi się samego siebie, boi się sąsiada, a 
już najbardziej — każdego obcego człowieka. Nie minęło jeszcze trzydzieści lat 
od czasu, gdy chłopów obdarzono wolnością; każdy czterdziestoletni chłop urodził 
się jako niewolnik i pamięta o tym.'Co to jest wolność — trudno zrozumieć. Na 
zdrowy rozum — wolność to znaczy: żyję, jak chcę, według własnej woli. Ale 
wszędzie jest władza, która nie
- 813
pozwala żyć, jakby się chciało. Obszarnikom odebrał chłopów car, wydawałoby się 
więc, że teraz car jest jedynym panem nad całym chłopstwem. I znów powstaje 
pytanie: czymże więc jest ta wolność? Nagle przyjdzie dzień, kiedy car 
wytłumaczy, co znaczy wolność. Chłop mocno wierzy w cara, jedynego włodarza 
całej ziemi i wszystkich jej bogactw: skoro odebrał chłopstwo obszarnikom, może 
również odebrać kupcom ich sklepy i parostatki. Chłop jest za carem, bo tak 
rozumuje: wielu panów — źle, jeden — lepiej. Chłop czeka, że nadejdzie dzień, 
kiedy car wyjaśni mu sens wolności. Wtedy — niech każdy chwyta, co się da. 
Wszyscy pragną nadejścia tego dnia, ale każdy się go boi, każdy żyje w stanie 
wewnętrznego pogotowia: żeby nie przegapić decydującej chwili powszechnego 
podziału dóbr. I każdy boi się samego siebie: chciałby dużo i byłoby co brać, 
ale jak tu wziąć? Wszyscy ostrzą sobie zęby na to samo. A w dodatku wszędzie 
niezliczone mrowie urzędników, jawnie wrogich zarówno chłopu jak i carowi. Ale i 
bez nich, bez władzy, obejść się nie można: wszyscy chwycą się za łby i 
pozabijają nawzajem.
Wiatr chlastał z gniewem w szyby ulewnym wiosennym deszczem, szara mgła 
wypełniała ulicę; duszę moją również zaległa szarość i nuda. W ciszę padały 
słowa wypowiadane z namysłem, spokojnym, przyciszonym głosem:
—  Trzeba przekonywać chłopa, żeby stopniowo przyuczał się zagarniać władzę w 
swoje ręce wydzierając ją carowi, trzeba go uświadamiać, że lud powinien mieć 
prawo wybierania władz spośród siebie: i naczelnika policji, i gubernatora, i 
cara...
—  Można czekać sto lat!
—  A wy byście chcieli zrobić wszystko na Zielone Świątki? — spytał poważnie 
Chochoł.
- 814 -
Wieczorem gdzieś wyszedł, a około jedenastej usłyszałem na ulicy wystrzał: 
huknął tuż w pobliżu. Wyskoczyłem na dwór — w ciemność i w deszcz — i zobaczyłem, 
że Michajło Antonowicz, wielki i czarny, idzie bez pośpiechu ku bramie, 
starannie omijając strumienie wody.
—  No co? To ja wystrzeliłem...
—  Do kogo?
—  A jakieś tam draby napadły mnie z drągami. Mówię im: „Odczepcie się, bo będę 
strzelał" — nie słuchają. No to wypaliłem., w niebo — niebu to nie zaszkodzi...
Stał w sieni rozbierając się i wyżymając dłonią mokrą brodę i parskał jak koń.
—  A te przeklęte buty, jak się okazało, diabła warte! Muszę się przeżuć. 
Umiecie wyczyścić rewolwer?... Proszę, bo zardzewieje. Nasmarujcie naftą...
Jego niewzruszony spokój i skupiony wyraz uporu w spojrzeniu szarych oczu — 
wprawiały mnie w zachwyt. W pokoju, rozczesując przed lustrem brodę, 
przestrzegał mnie:
—  Chodźcie po wsi ostrożnie, szczególnie w dni świąteczne i wieczorami; z 
pewnością spróbują również i was poturbować. Nie noście jednak kija, to drażni 
zabijaków i może im nasunąć myśl, że się boicie. A bać się nie ma czego! Oni 
sami są tchórzem podszyci...
Zaczęło się dla mnie dobre życie, każdy dzień przynosił mi coś nowego i ważnego. 
Zacząłem chciwie pochłaniać książki z dziedziny przyrodoznawstwa. Romaś pouczał 
mnie:
—  To, Maksimyczu, należy poznać przede wszystkim i ze wszystkiego najlepiej; 
nauka ta gromadzi w sobie największe skarby rozumu ludzkiego.
Trzy razy na tydzień przychodził wieczorem Izot; uczyłem go czytać i pisać. Z 
początku był nieufny i pa-
- 815 -
trzył na mnie z lekkim uśmieszkiem, ale po kilku lekcjach powiedział 
dobrodusznie:
—  Dobrze objaśniasz! Ty, chłopcze, powinieneś zostać nauczycielem...
I nagle zaproponował:
—  Podobno jesteś silny? No to jazda, chodźmy przeciągać się na kiju.
Wzięliśmy z kuchni kij i usiedliśmy na podłodze opierając się stopami o stopy; 
długo mocowaliśmy się usiłując podnieść się nawzajem z podłogi; a Chochoł 
uśmiechając się błogo, podjudzał nas:
—  A żywo! Nie daj się!
Izot podniósł mnie i to zdaje się usposobiło go do mnie jeszcze przychylniej.
—  To nic — krzepkiś, bracie! — pocieszał mnie. — Szkoda, że nie lubisz łowić 
ryb, chodziłbyś ze mną na Wołgę. Nocą na Wołdze — królestwo niebieskie!
Uczył się gorliwie, robił dość dobre postępy i w sposób bardzo przyjemny dziwił 
się temu; bywało — nagle wstanie w czasie lekcji, weźmie z półki książkę, wysoko 
uniósłszy brwi przeczyta z wysiłkiem dwa, trzy wiersze i zarumieniony spojrzy na 
mnie mówiąc ze zdumieniem:
—  Czytam już przecie, niech to gęś kopnie! I powtarza z zamkniętymi oczami:
Niczym matka nad mogiłą syna Jęczy kulik nad smutną równiną...
—  Widzisz?
Kilka razy zapytywał nieśmiało, półgłosem:
—  Objaśnij mi, bracie, jak to wszystko wychodzi? Patrzy człowiek na te 
kreseczki, a one same składają się w słowa, które znam — słowa żywe, nasze! Skąd 
się one biorą? Nikt mi ich nie podpowiada. Gdyby to były
- 816 -
obrazki — no to nic dziwnego. Ale tu są jakby same myśli wydrukowane. Jakże to 
się dzieje?
Cóż mogłem mu odpowiedzieć? I to moje „nie wiem" sprawiało mu przykrość.
—  Czary! — mówił wzdychając i oglądał stronice książki pod światło.
Odznaczał się przyjemną i wzruszającą naiwnością; było w nim coś przezroczystego, 
dziecinnego; coraz bardziej przypominał mi owego dobrego chłopa, o którym pisze 
się w książkach. Jak prawie wszyscy rybacy był poetą, kochał Wołgę, ciche noce, 
samotność, życie kontemplacyjne. Patrzył na gwiazdy i pytał:
—  Chochoł mówi, że i tam, być może, są jacyś mieszkańcy do nas podobni... Jak 
myślisz, czy to możliwe? Dać by im jakiś znak, spytać — jak żyją? Kto wie, może 
lepiej od nas, weselej...
W gruncie rzeczy Izot był zadowolony ze swego życia; sierota, samotny jak kołek, 
bez roli i bez rodziny, od nikogo niezależny wiódł swe ciche, ulubione życie 
rybaka. Do chłopów jednak odnosił się nieprzyjaźnie i przestrzegał mnie:
•— Nie daj się zwieść ich życzliwości — to przechery, ludzie fałszywi, nie wierz 
im! Dziś oni z tobą tak, a jutro — owak. Każdy z nich nie widzi dalej swojego 
nosa, a sprawy społeczne — to dla nich katorga.
I z nienawiścią, jakiej nikt by się nie spodziewał po człowieku o tak łagodnym 
sercu, mówił o bogaczach wiejskich, „pijawkach":
—  Dlaczego oni są bogatsi od innych?... Bo są mądrzejsi. No to pamiętaj, 
łajdaku, skoroś mądry, że chłopi powinni żyć w gromadzie, zgodnie — w tym ich 
siła! A oni co robią, rozszczepiają wieś, niczym polano ns drzazgi — nie inaczej! 
Sami sobie szkodzą. To nikczemne plemię! Ile to Chochoł musi się naużerać z 
nimi...
32 —, Gorki II
- 817 -
Dorodny, krzepki Izot bardzo się podobał kobietom i sam z kolei nie mógł się im 
oprzeć.
—  Ma się rozumieć, co do tego jestem rozbałamuco-ny — kajał się dobrodusznie. — 
Pewnie, że to przykre dla mężów; ja sam czułbym się urażony na ich miejscu. Ale 
jak tu się nie użalić nad babą — baba to przecież jakby druga nasza dusza. A 
żyje bez pieszczoty, pracuje jak koń — i na tym koniec. Mąż nie ma czasu na 
kochanie, a ja jestem człowiek wolny... Niejedną zaraz w pierwszym roku po 
ślubie mąż kułakami częstuje. Tak, grzeszny jestem w tych sprawach, zabawiam się 
z babami. O jedno tylko je proszę: wy, baby, nie gniewajcie się jedna na drugą, 
starczy mnie na was wszystkie! Nie bądźcie o siebie zazdrosne, wszystkieście dla 
mnie jednakie, wszystkich mi was żal...
I skonfundowany, uśmiecha się nieznacznie i opowiada:
—  Raz nawet to niewiele brakowało, a z jedną panią bym się zabawił — na 
letnisko przyjechała z miasta ta pani. Nadobna, biała jak mleko, a włosy — 
czysty len. Oczka miała nieb.eściuchne, dobre. Sprzedawałem jej ryby i wciąż, 
bywało, patrzę na nią. „Co .się tak patrzysz?" — pyta. „Sama pani wie" — 
powiadam. „No dobrze —? mówi —- przyjdę do ciebie w nocy, czekaj na mnie!" I — 
prawdę powiedziała — przyszła. Tylko komary jej przeszkadzały; uwzięły się na 
nią komary, no i do niczego między nami nie doszło. „Nie mogę — powiada — 
strasznie kąsają", a sama o mało co nie płacze. Ledwie minęła doba mąż do niej 
przyjechał, jakiś tam sędzia. Ot, jakie to są te panie — zakończył ze smutkiem i 
wyrzutem. — Komary im żyć nie dają...
Izot bardzo chwalił Kukuszkina:
—  Jak kto go dobrze pozna — widzi, że to dusza człowiek! Nie lubią go, ale bez 
powodu. Długi ozór to
818
on ma, ale co tu gadać — nie ma ryby bez ości ani człowieka bez złości.
Kukuszkin był chłopem bezrolnym, miał za żonę wyrobnicę, pijaczkę, drobną, ale 
bardzo zręczną, silną i złą babę. Chatę swoją odnajął kowalowi, a sam mieszkał w 
łaźni; pracował u Pankowa. Bardzo lubił wszelkie nowiny, a kiedy ich było brak, 
sam wymyślał różne historie, zawsze na jedno kopyto.
—  Słyszeliście to, Michajło Antonyezu? Urzędnik z Tińkowa rzuca służbę i idzie 
do klasztoru. „Nie chcę — powiada — dręczyć chłopów... Dość mam tego!"
Chochoł odpowiada poważnie:
—  Niedługo wszystkie wasze władze się rozlecą. Wyciągając ze skołtunionych, 
płowych włosów źdźbła
słomy, siano i kurze piórka Kukuszkin deliberuje:
—  Wszyscy nie uciekną, tylko ci, co mają sumienie; tym, rozumie się, ciężko na 
urzędach... Widzę, że ty, Antonyezu, w sumienie nie wierzysz. A przecież — 
człowiekowi bez suimenia największy rozum na nic się nie zda! Ot, posłuchaj o 
takim zdarzeniu...
I opowiada o jakiejś „przemądrej" dziedziczce.
—  Taka była z niej szelma, że sam gubernator, nie bacząc na swoje wysokie 
stanowisko, przyjechał do niej w odwiedziny i powiada: „Łaskawa pani, bądź na 
wszelki wypadek ostrożniejsza; słuchy — powiada — o twojej podłości nikczemnej 
doszły do samego Petersburga!" Dziedziczka, ma się rozumieć, uraczyła go nalewką 
i mówi: „Niech pan jedzie z Bogiem, me mogę przełamać swego charakteru!" Minęły 
trzy lata i cztery tygodnie, a dziedziczka nagle każe się zebrać chłopom. „Macie 
— powiada •— całą moją ziemię i żegnajcie mi, i przebaczcie, a ja..."
—  Idę do klasztoru — podpowiada Chochoł. Kukuszkin bacznie spogląda na niego i 
potwierdza:
S2S
819 -
—  A tak... na przeoryszę! Toś i ty o niej słyszał?
—  Nigdy nie słyszałem.
—  A skąd wiesz?                                                         j
—  Bo wiem, coś ty za jeden.;. Fantasta mamrocze kiwając głową:
—  Jakże to można tak nie wierzyć ludziom...
I zawsze tak samo: marni, źli ludzie w jego opowiadaniach  czują  się  znużeni  
ciągłym wyrządzaniem zła i „giną  bez  wieści", ale  jeszcze  częściej   
Kukuszkm wysyła ich do klasztoru jak śmiecie na „zsypisko odpadków".
Kukuszkinowi przychodzą nieoczekiwane i dziwne myśli do głowy — nagle 
pochmurnieje i oświadcza ni stąd, ni zowąd:
—  Niepotrzebnie zwyciężyliśmy Tatarów — Tatarzy są lepsi od nas!
A tu w ogóle nie było mowy o Tatarach, tylko mówiono o zorganizowaniu artelu 
drobnych właścicieli sadów.
Romaś opowiada o Syberii, o bogatym chłopie syberyjskim, a Kukuszkin nagle 
mruczy pod nosem w zamyśleniu:
—  Jakby tak nie łowić śledzi ze dwa, trzy lata, te mogą się rozmnożyć do tego 
stopnia, że morze z brzegów wystąpi i będzie drugi potop. Nad podziw plenma ryba!
We wsi uważają, że Kukuszkin to wiatrogłów, a jego / opowiadania i dziwaczne 
myśli drażnią chłopów i ściągają na niego wyzwiska i drwiny; zawsze jednak 
słuchają go z zainteresowaniem, uważnie, jak gdyby spodziewali się odnaleźć 
prawdę pośród tych jego wymysłów.
—  Pleciuga — wyrażają się. o nim solidni ludzie. i tylko elegant Panków mówi 
pomrażnie:
- 820 -
—  Stiepan — to trudny orzech do zgryzienia...
Kukuszkin to bardzo, zdolny robotnik; jest i bednarzem, i zdunem, zna się na 
pszczelarstwie, uczy ????? jak hodować drób, jest zręcznym cieślą — wszystko mu 
się udaje, do czego się tylko weźmie, chociaż guzdra się przy robocie i pracuje 
niechętnie. Lubi koty, trzyma u siebie w łaźni z dziesięć sytych sztuk: starych 
i mło-_ dych; karmi je wronami, kawkami, a że przyuczył koty do chwytania 
ptactwa, ściągnął przez to na siebie jeszcze większą niechęć sąsiadów: jego koty 
duszą kury i kurczęta, a baby polują na zwierzaki Stiepana i tłuką je 
niemiłosiernie. Koło łaźni Kukuszkina często słychać wściekłe piski rozżalonych 
gospodyń, ale Kukuszkin się tym nie przejmuje.
—  Wy durne baby! Kot — to zwierzę łowne i zręczniejsze od psa. Jak go przyuczę 
do polowania na ptactwo, wyhodujemy setki takich kotów, sprzedawać je będziemy i 
dochód to wam przyniesie, łby kapuściane!
Umiał czytać i pisać, ale zapomniał, a przypomnieó sobie nie chce. Mądry z 
natury, najszybciej ze wszystkich wyławia to, co jest najistotniejsze w 
opowiadaniach Chochla.
—  Tak, tak — mówi mrużąc oczy jak dziecko, co przełyka gorzkie lekarstwo — 
czyli że Iwan Groźny prostych ludzi nie krzywdził...
Kukuszkin, Izot i Panków przychodzą do nas wieczorami i często siedzą do północy 
słuchając opowiadań Chochla o budowie świata, o życiu w cudzoziemskich krajach, 
o rewolucyjnych drgawkach wstrząsających narodami. Pankowowi podoba się 
rewolucja francuska.
—  No tak — to prawdziwy przewrót w życiu — mówi o niej z uznaniem.
821 -
Dwa lata temu Panków odszedł „na swoje" od ojca, bogatego chłopa o ogromnym wolu 
i staszliwie wytrzeszczonych oczach; pojął „z miłości" za żonę sierotę, 
siostrzenicę Izo ta, trzyma ją krótko, ale ubiera w miejskie stroje. Ojciec 
przeklął go za krnąbrność i przechodząc obok nowiutkiej chaty syna spluwa na nią 
z pasją. Panków wynajął chatę Romasiowd i przybudował do niej sklep wbrew 
życzeniu bogaczy wiejskich, którzy go za to nienawidzą; on sam odnosi się do 
nich na pozór obojętnie, wyraża się o nich lekceważąco, a w rozmowie z nimi jest 
bezceremonialny i ironiczny. Ciąży mu życie na wsi.
—  Gdybym znał jakieś rzemiosło, zamieszkałbym w mieście...
Zgrabny, zawsze czysto ubrany, zachowuje się solidnie i jest bardzo ambitny; ma 
umysł ostrożny, nieufny.
—  Z serca czy też z wyrachowania wziąłeś się do tego interesu? — pyta Romasia.
—  A jak myślisz?
—  Nie, ty mi powiedz.
—  Według ciebie, co lepiej?
—  Nie wiem! A według ciebie?
Chochoł jest uparty i koniec końców zmusza chłopa, by powiedział swoje zdanie.
—  Lepiej, rozumie się, z rozmysłu! Rozum szuka korzyści, a gdzie korzyść — tam 
interes pewny. Serce — to zły doradca. Jakbym się sercem kierował, takiej bym 
sobie biedy napytał, że strach! Ani chybd popa bym podpalił — a nie wścibiaj 
nosa w nieswoje sprawy!
Pop, złośliwy starowina z mordką kreta, zaszedł za paznokcie Pankowowi 
wtrąciwszy się do jego kłótni z ojcem.
Z początku Panków odnosił się do mnie nieprzychylnie, niemal wrogo, pokrzykiwał 
nawet na mnie z góry,
- 822 -
prędko jednak wyzbył się tego, chociaż — czułem to — zachował do mnie ukrytą 
nieufność; zresztą i ja nie czułem sympatii do Pankowa.
Mocno wbiły mi się w pamięć wieczory w małym, czystym pokoiku o ścianach z 
bierwion. Okna są szczelnie zamknięte okiennicami, na stole, w kącie, pali się 
lampa, przed nią stoi gładko ostrzyżony mężczyzna o wysokim, prostym czole i 
bujnej brodzie i mówi:
—  Istota życia polega na tym, żeby się człowiek coraz bardziej oddalał od stanu 
bydlęcia...
Trzech chłopów słucha z uwagą, wszyscy mają dobre oczy, mądre twarze. Izot 
siedzi zawsze nieruchomo, jak gdyby nasłuchując czegoś w oddali, co słyszy tylko 
on jeden. Kukuszkin wierci się, jakby go kąsały komary, a Panków skubiąc jasne 
wąsiki snuje półgłosem swoje rozważania:
—  A więc jednak naród musiał rozbić się na stany. Podobało mi się bardzo, że 
Panków nigdy nie odezwie
się ordynarnie do Kukuszkina  i  z  uwagą wysłuchuje zabawnych fantazji tego 
marzyciela.
Po skończeniu pogawędki idę do siebie na strych i siedzę tam przy otwartym oknie 
patrząc na uśpioną wieś, na pola, gdzie niepodzielnie panuje milczenie. Nocną 
mgłę przeszywa migotanie gwiazd, tym bliższych ziemi, im są dalej ode mnie. 
Niema cisza przejmująco ściska mi serce, a myśl rozpływa się w bezkresnej 
przestrzeni: widzę tysiące wiosek przytulonych w milczeniu do płaskiej ziemi, 
podobnie jak przypadła do niej nasza wioska. Bezruch i cisza.
Mglista pustka, otulając mnie ciepło, wpija się tysiącami niewidzialnych pijawek 
w moją duszę; stopniowo ogarnia mnie senne znużenie, niejasna trwoga wypełnia mi 
serce. Czuję się mały i nędzny na tej ziemi...
- 823
Niewesoło rysuje się przed mymi oczami życie wsi. Słyszałem i czytałem po 
wielekroć, że na wsi ludzie żyją  zdrowiej   i  jakoś  serdeczniej niż w mieście. 
Widzę jednak, że chłopi gną bez przerwy grzbiety w katorżniczym trudzie, że jest 
wśród nich wielu schorowanych, zniszczonych pracą ponad siły, a prawie wcałe nie 
ma ludzi  wesołych.  Rzemieślnicy  i  robotnicy  w  mieście, choć nie pracują 
mniej, żyją weselej i nie utyskują na życie tak nudno, dokuczliwie, jak ci 
ponurzy ludzie. Życie chłopa nie wydaje mi się proste, wymaga od niego 
nieustannej troski o ziemię i nie byle jakiej czujności i przebiegłości w 
stosunkach z ludźmi. I nie jest bynajmniej pogodne to życie, tak ubogie w rozum; 
widać, że wszyscy we wsi żyją po omacku, jak ślepcy, wciąż się czegoś boją, nie 
wierzą sobie nawzajem, jest w nich coś z wilków.
Trudno mi zrozumieć, dlaczego tak zapamiętale nie lubią Chochla, Pankowa i 
wszystkich „naszych" ludzi, którzy chcą prowadzić rozumne życie.
Widzę wyraźnie przewagę miasta nad wsią, jego żądzą szczęścia, zuchwałą 
przenikliwość rozumu, różnorodność jego celów i zadań. I zawsze w takie noce 
przypominają mi się dwaj mieszczanie:
„F. Kaługin i Z. Niebiej — zegarmistrze Przyjmują także do naprawy różne aparaty, 
instrumenty chirurgiczne, maszyny do szycia, grające mechanizmy wszelkich 
systemów itp.'"
Szyld ten figuruje nad wąziutkimi drzwiami małego sklepiku; po obu stronach 
drzwi są zakurzone .okna; przy jednym z nich siedzi F. Kaługin, łysy mężczyzna, 
z guzem na żółtej czaszce i z lupą w oku; jest zażywny, o okrągłej twarzy i 
prawie bez przerwy się uśmiecha dłubiąc delikatnymi szczypczykami w mechanizmie 
zegarka lub wyśpiewuje otwierając okrągłe usta ukryte
- 824 -
pod siwą szczotką wąsów. Przy drugim oknie siedzi Z. Niebiej, czarny, 
kędzierzawy, o dużym zakrzywionym nosie, wielkich jak śliwki oczach i spiczastej 
bródce; suchy, chudy, podobny jest do diabła. Również i on rozbiera i składa 
jakieś delikatne części mechanizmów i od czasu do czasu pokrzykuje basem:
— ???-ta-tam, tam, tam!
Za ich plecami widać chaotycznie nagromadzone skrzynki, maszyny, jakieś koła, 
pozytywki, globusy; wszędzie na półkach piętrzą się metalowe przedmioty różnych 
kształtów, a na ścianach mnóstwo zegarów kołysze wahadłami. Gotów jestem cały 
dzień patrzeć, jak pracują ci ludzie, ale moja wy dłużona postać przesłania im 
światło, stroją więc do mnie straszne miny, machają rękami i odganiają mnie od 
okna. Odchodząc myślę z zawiścią:
„Jakie to szczęście umieć wszystko robić!"
Mam szacunek dla tych ludzi, wierzę, że znają sekrety wszelakich maszyn i 
inotrumentów i potrafią naprawić wszystko na świecie. To są ludzie!
A wieś nie podoba mi się: chłopów nie mogę rozgryźć, baby niemal ciągle skarżą 
się na choroby: to im coś „podchodzi pod serce", to je „spiera w dołku" i 
ustawicznie coś je „rżnie -w brzuchu"; rozmawiają o tym najczęściej i 
najchętniej, wysiadując w święta na przyzbach albo nad brzegiem Wołgi. Wszystkie 
niezwykle łatwo wpadają w rozdrażnienie, niesamowicie wymyślając sobie nawzajem. 
O rozbitą glinianą dzieżkę za dwanaście kopiejek trzy rodziny biły się kołami z 
płotów; złamano rękę staruszce i rozbito głowę parobcza-kowi. Takie bijatyki 
zdarzają się prawie co tydzień.
Wiejskie parobczaki odnoszą się do dziewcząt z jawnym cynizmem i płatają im 
nieprzystojne figle: przy-łapią   dziewuchy   w   polu,   zadrą  im   kiecki do 
góry
- 825
i zwiążą mocno łykiem nad głowami Nazywa się to „puścić dziewkę jako kwiatek". 
Aż po pas obnażone dziewczyny piszczą, pomstują, ale zdaje się — przypada im do 
smaku ta zabawa; widać, że rozsupłują spódnice wolniej, niżby to mogły uczynić. 
W cerkwi, w czasie nocnego nabożeństwa, parobczaki szczypią dziewki w pośladki i 
zdaje się, tylko po to chodzą do cerkwi. W niedzielę pop gromił ich z ambony:
—  Bydlęta! Czy nie ma już innego miejsca na te wasze bezeceństwa?
—  Na Ukrainie lud jest bodaj poetyczniejszy w sprawach religii — mówi Romaś — a 
tu pod przykrywką wiary w Boga widzę tylko najniższe instynkty strachu i 
chciwości. Takiej, wiecie, szczerej miłości do Boga, zachwycenia jego pięknem i 
siłą — brak tutejszym ludziom. Może to nawet lepiej: łatwiej się wyzwolą z 
więzów religii, a religia — mówię wam — to najszkodliw-szy zabobon.
Parobczaki — to butne samochwały, ale tchórze. Już ze trzy razy próbowali mnie 
pobić zaskoczywszy nocą na drodze, ale im się to nie udało, tylko razu jednego 
uderzyli mnie kijem w nogę. Oczywiście, nie mówiłem Romasiowi o takich 
potyczkach, ale zauważył, że kuleję, i sam się domyślił, o co chodzi.
—  Ehe-he, dostał się wam jednak podarek? A ostrzegałem was!
Chociaż Romaś odradza mi nocne spacery, mimo to chodzą czasem przez ogrody na 
brzeg Wołgi i siedzą tam pod wierzbami patrząc poprzez przezroczystą zasłonę 
nocy w dół, za rzekę, na łąki. Wołga płynie z majestatyczną powolnością, tocząc 
swe nurty rozzłocone bogato promieniami niewidzialnego słońca, odbitymi od 
martwej powierzchni księżyca. Nie lubię księżyca* jest w nim coś złowieszczego d 
jak w psie budzi on we
- 826 -
mnie smutek; chce mi się zawyć ponuro. Byłem bardzo zadowolony, kiedy się 
dowiedziałem, że księżyc nie świeci własnym światłem, tylko odbitym, że jest 
martwy i że nie ma na nim życia ani też być go nie może. Przedtem wyobrażałem 
sobie, że zaludniają   go   jacyś miedziani ludzie: zbudowani są z trójkątów, 
poruszają się jak cyrkle, podzwaniając   przy   tym grobowo jak dzwony 
wielkopostne. Wszystko   jest   tam   miedziane: rośliny d zwierzęta — wszystko 
bez ustanku pobrzękuje   głucho,   złowróżbnie,  knując   coś  złego  przeciw 
ziemi. Kiedy się dowiedziałem, że księżyc — to pustynia  w   niebiosach,   
ucieszyło   mnie  to   bardzo;   mimo wszystko jednak chciałoby się, żeby spadł 
na niego olbrzymi meteor i uderzył z taką siłą, by księżyc zapłonął od tego 
ciosu i zaświecił nad ziemią własnym światłem. Patrząc, jak nurt Wołgi kołysze 
złotolitą smugę światła i poczęty gdzieś daleko w mroku, znika w czarnym cieniu 
wysokiego brzegu, czuję, że myśl moja staje się śmielsza, wyrazistsza. Lekko 
dumam sobie o czymś niewyrażalnym w słowach, dalekim od wszystkiego, co 
przeżyłem za dnia. Władczy ruch mas wodnych jest prawie bezszelestny. Ciemną, 
szeroką drogą sunie parostatek niczym upiorny ptak o ognistych piórach; w ślad 
za nim   płynie   miękki   szum   niby   trzepotanie   ciężkich skrzydeł. Przy 
łąkowym brzegu pływa ognik; pada od niego na wodę wyraźny,   czerwony   promień. 
To przy świetle łuczywa rybak łowi ryby ościeniem, a można by pomyśleć, że to na 
rzekę upadła z nieba jedna z błędnych gwiazd i unosi się na falach jak kwiat 
ognisty.
Rzeczy wyczytane w książkach układają się w dziwne fantazje, wyobraźnia tka 
bezustannie obrazy niezrównanej piękności i wydaje mi się, jak gdybym w ślad za 
rzeką płynął w łagodnym nocnym powietrzu.
- 827
Odnajduje mnie Izot; nocą wydaje się jeszcze masyw-niejszy, jeszcze milszy.
—  Znów tu jesteś? — pyta i przysiadłszy obok mnie długo milczy w skupieniu, 
patrząc na rzekę i w niebo, gładząc zwolna miękki jedwab złocistej brody.
Potem głośno marzy:
—  Jak się poduczę, naczytam — pójdę z biegiem wszystkich rzek i wszystko będę 
rozumiał! Będę uczył ludzi! Tak... Dobrze jest, bracie, podzielić się myślą ? 
sercem z człowiekiem! Nawet niektóre baby — jak z nimi pogadać od serca — to i 
one rozumieją. Niedawno siedzi jedna ze mną w łódce i pyta: „Co się z nami 
stanie po śmierci? Nie wierzę — powiada — ani w piekło, ani w tamten świat." Co 
ty na to? I one, bracie, także...
Nie mogąc znaleźć słowa zamilkł, a po chwili dodał:
—  Mają duszę...
Izot wiódł życie nocne. Głęboko odczuwał piękno, ślicznie mówił o nim cichymi 
słowami rozmarzonego dziecka. W Boga wierzył, ale bez bojaźni bożej, chociaż 
zgodnie z nauką cerkiewną; wyobrażał go sobie w postaci olbrzymiego, pięknego 
starca, dobrego i mądrego włodarza świata, który nie pokonał zła jedynie dlatego, 
że „nie może nadążyć: strasznie dużo ludzi się namnożyło. Ale nie bój się — 
zdąży, zobaczysz!... Tylko Chrystusa — to już w żaden sposób pojąć nie mogę! Na 
nic mi nieprzydatny. Jest Bóg — no, zgoda. A tu, masz ci, jeszcze jeden! Syn — 
powiadają. Co z tego, że syn? Bóg przecież nie umarł..."
Częściej jednak Izot siedzi w milczeniu, dumając nad Czymś, i tylko z rzadka 
odezwie się westchnąwszy:
—  Tak to bywa...
—  Co?
—  Ja tak, do siebie...
- 828 -
I znów wzdycha patrząc w mętną dal.
—  Dobra to rzecz — życie! Zgadzam się z nim:
—  Tak, dobra!
Potężna, nieprzemożona, sunie zwolna aksamitna smuga ciemnej wody, nad nią — 
zgięty w łuk — srebrny pas Drogi Mlecznej; wielkie gwiazdy migoczą niczym złote 
skowronki i serce cicho śpiewa swoje nieuczone dumki o tajemnicach życia.
Daleko nad łąkami wy trysku ją spośród czerwonych obłoków pierwsze promienie i 
oto — słońce już roztoczyło na niebiosach swój pawi ogon.
—  Zadziwiająca rzecz to słońce! — mamrocze Izot, błogo się uśmiechając.
Kwitną jabłonie, wieś nurza się w różowawych zaspach sadów, w gorzkim zapachu, 
który przenika wszędzie tłumiąc woń dziegciu i nawozu. Setki kwitnących drzew, 
odświętnie przybranych w różowawy atłas płatków, biegną w regularnych szeregach 
od wsi ku polom, W księżycowe noce, przy lekkim wietrze, kołysały się z ledwie 
dosłyszalnym szelestem motylki kwiatów i zdawało się, że całą wieś zalewają 
złocistobłękitne, ciężkie fale. Bez wytchnienia namiętnie śpiewały słowiki. Za 
dnia czupurnie przekomarzały się szpaki i spływał na ziemię bezustanny, 
delikatny śpiew dzwoniących w przestworzach niewidzialnych skowronków.
W świąteczne wieczory drogą wiejską przechadzały się dziewczęta i młódki 
wyśpiewując pieśni z otwartymi jak u piskląt ustami i odurzone, uśmiechały się 
tęsknie, upojnie. Izot także się uśmiechał jak pijany; schudł, oczy mu zapadły w 
ciemną głąb oczodołów, twarz przybrała wyraz jeszcze surowszy, piękniejszy, i — 
świętszy. Całymi dniami spał i dopiero pod wieczór wychodził z domu, zafrasowany, 
w cichej zadumie.
- 829 -
Kukuszkin po prostacku, ale przyjaźnie podrwiwał sobie z niego, a Izot 
uśmiechając się w zakłopotaniu,, mamrotał:
—  Lepiej milcz... Co człek na to poradzi? I mówił 7 zachwytem:
—  Och, słodko jest żyć! I jak to czule żyć można, jakie to są słowa spod serca! 
Niektórych — do śmierci człowiek nie zapomni, a jak zmartwychwstanie, pierwsze 
mu staną w pamięci.
—  Uważaj, obiją cię mężowie — przestrzegał go Chochoł i również uśmiechał się 
dobrotliwie.
—  I jest za co — zgadzał się Izot.
Prawie co noc razem z pieśniami słowików rozlegał sdę w ogrodach, w polu, na 
brzegu rzeki chwytający za serce głos Miguna; zdumiewająco pięknie śpiewał 
śliczne pieśni, za co chłopi wiele mu wybaczali.
W sobotnie wieczory zbierało się przed naszym sklepem coraz więcej ludzi, a 
niezawodnie — stary Susłow, Barinow, kowal Krotow, M.gun. Siedzą i gwarzą w 
zamyśleniu. Odejdą jedni, przychodzą drudzy i tak prawie do północy. Niekiedy 
awanturują się pijacy, a najczęściej żołnierz Kostin, jednooki mężczyzna bez 
dwóch palców u lewej ręki. Zakasuje rękawy, wymachując pięściami podchodzi do 
sklepu krokiem koguta-zapaśni-ka i wrzeszczy, klnie ochrypłym, naderwanym głosem:
—  Ej, Chochle, zdradzieckie plemię, wiaro tureckat Odpowiadaj — dlaczego do 
cerkwi nie chodzisz, co? Ty heretyku! Podżegaczu! Odpowiadaj — coś ty za jeden?
Drażnią go:
—  Miszka, dlaczego sobie palce odstrzeliłeś? Turka się zląkłeś?
Żołnierz porywa się do bójki, ale chwytają go i ze» śmiechem spychają do parowu. 
Koziołkując po zboczu Kostin drze się wniebogłosy:
- 830 -
—  Ratunku! Zabili mnie...
Potem gramoli się pod górę, cały unurzany w kurzu,. i prosi Chochla, żeby mu dał 
na ćwiartkę wódki.
—  Za co?
—  Że was ubawiłem — odpowiada Kostin. Chłopi śmieją się zgodnym chórem.
Pewnego razu, w świąteczny poranek, kiedy kucharka podpaliła w piecu i wyszła na 
podwórze, a ja byłem w sklepie, w kuchni rozległo się jakby silne westchnienie, 
sklep zatrząsł się, z półek pospadały puszki z karmelkami, zabrzęczały rozbite 
szyby, zadudniło po podłodze. Rzuciłem się do kuchni; z jej drzwi waliły do 
pokoju czarne kłęby dymu, za nimi coś syczało i trzeszczało. Chochoł schwycił 
mnie za ramię:
—? Stójcie...
W sieni wrzasnęła kucharka.
—  Ech, głupia...
Romaś zanurzył się w obłoku dymu, czymś tam zagrzechotał, zaklął siarczyście i 
krzyknął:
—  Uspokój się!... 'Wody!
Na podłodze kuchni dymiły polana, paliło się łuczywo, leżały cegły, w czarnej 
gardzieli pieca było pusto jak wymiótł. Namacawszy w dymie wiadro wody, zalałem 
ogień na podłodze i zacząłem wrzucać polana z powrotem do pieca.
—  Ostrożnie! — powiedział Chochoł; prowadził za rękę kucharkę i wepchnąwszy ją 
do pokoju zakomenderował:
—  Zamknij sklep! Ostrożnie, Maksimyczu — zwrócił się do mnie — może znów 
wybuchnąć... I przykucnąwszy zaczął oglądać jodłowe okrąglaki, a potem wyciągać 
z pieca i te, które już tam wrzuciłem.
—  Co robicie?
- 831 -
—  O, jest!
Wyciągnął w moją stronę dziwnie poszarpany okrąglak; zobaczyłem, że wnętrze jego 
jest wydrążone świdrem i dziwnie zakopcone.
—  Rozumiecie? Nabiły, łajdaki, polano prochem.,. Dziecinada! Cóż to można 
zrobić funtem prochu?
I odłożywszy polano na bok zaczął myć ręce mówiąc:
—  Dobrze, że Aksinia wyszła, było by ją poraniło...
Kwaskowaty dym rozwiał się i można już było dojrzeć, że na półce są potłuczone 
naczynia, że z ramy okiennej wysadziło wszystkie szyby, a u wylotu pieca wyrwane 
są cegły.
Spokój Chochła w takiej chwili nie podobał mi się; Romaś zachowywał się tak, jak 
gdyby głupi wybryk nie oburzył go wcale. A po ulicy biegali chłopcy, dźwięczały 
ich głosy:
—  Pożar u Chochła! Gore!
Jakaś baba lamentowała wniebogłosy, a z pokoju dochodził trwożny krzyk Aksinii:
—  Włamują się do sklepu, Michajło Antonyezu!
—  Cicho, cicho! — mitygował ją wycierając ręcznikiem mokrą brodę.
Przez otwarte okna zaglądały do pokoju jakieś włochate mordy, wykrzywione 
strachem i gniewem, mrużyły oczy przed gryzącym dymem i ktoś krzyczał piskliwie, 
z zacietrzewieniem:
—  Wygnać ich ze wsi! Skandale się tu dzieją bez ustanku! Co to takiego, na Boga!
Drobny, rudy chłop, żegnając się i poruszając wargami, próbował wdrapać się na 
okno. ale nie mógł; w prawej ręce miał siekierę, lewa chwytała się kurczowo okna 
i wciąż się zsuwała.
Romaś trzymając w ręku polano spytał go:
—  Dokąd to?
- 832 -
i— Gasić, ojczulku...
—  Przecież się nigdzie nie pali...
Chłop rozdziawił z przestrachu usta i znikł, a Romaś wyszedł na ganek sklepu i 
pokazując polano mówił do tłumu ludzi:
—  Ktoś z was nabił ten okrąglak prochem i wsunął go między nasze drwa. Ale 
prochu było za mało, toteż nie stało się nic złego...
Stałem z tyłu za Chochłem, patrzyłem na zbitych w gromadę ludzi i usłyszałem, 
jak chłop z siekierą opowiada wystraszony:
—  A on jak się nie zamachnie na mnie polanem... Żołnierz Kostin, już podpity, 
krzyczał:
—  Wygnać tego potwora! Pod sąd go...
Większość jednak ludzi milczała, uporczywie wpatrując się w Romasia i z 
niedowierzaniem słuchając jego słów:
—  Żeby chatę wysadzić w powietrze, trzeba dużo prochu, powiedzmy — pud! No 
rozejdźcież się, ludzie...
Ktoś spytał:
—  Gdzie starosta?
—  Trzeba wezwać władzę!
Ludzie rozchodzili się z ociąganiem, niechętnie, jak gdyby czegoś żałowali.
Zasiedliśmy do herbaty; nalewała nam Aksinia, czuła i dobra jak nigdy, i patrząc 
ze współczuciem na Romasia mówiła:
—  Nie wnosicie na nich skargi, Antonyezu, no to łobuzują.
—  Nie gniewa to was? — spytałem.
—  Czasu by nie starczyło, jakby się człowiek chciał gniewać z powodu każdego 
głupstwa.
Pomyślałem sobie: „Gdybyż to każdy z takim spokojem robił to, co do niego 
należy!"
53 — Gorki II
- 833 -
A Romaś już mówił, że wkrótce pojedzie do Kazania, i pytał, jakie ma przywieźć 
książki.
Niekiedy wydawało mi się, że ten człowiek zamiast duszy ma — jak zegarek — jakiś 
mechanizm, nakręcony raz na całe życie. Lubiłem Chochla, bardzo go poważałem, 
ale chciałbym już, żeby się kiedyś rozgniewał na mnie albo na kogokolwiek innego, 
żeby krzyczał i tupał nogami. On jednak nie umiał albo nie chciał się gniewać. 
Kiedy go drażniła głupota czy podłość ludzka, mrużył tylko pogardliwie szare 
oczy i urywanymi, zimnymi słowami mówił coś zazwyczaj bardzo prostego, 
bezlitosnego. Spytał na przykład Susłowa:
— Jesteście już starym człowiekiem, po co wam ta obłuda?
Żółte czoło i policzki starca powlekły się zwolna purpurą; zdawało się, że i 
biała jego broda zaróżowiła się u korzeni włosów.
—  Nie macie przecież z tego pożytku, a stracicie poważanie u ludzi.
Susłow spuścił głowę i przyznał:
—  Słusznie, pożytku z tego nie ma! A potem mówił do Izota:
—  To przewodnik duchowy! Takich ludzi trzeba by podobierać na urzędy...
... Zwięźle, rzeczowo poucza mnie Romaś, co i jak mam robić w czasie jego 
nieobecności; wydaje mi się, że już zapomniał o próbie nastraszenia go wybuchem, 
jak się zapomina o ukąszeniu muchy.
Przyszedł Panków, obejrzał piec i spytał zachmurzony:
—  Nie przestraszyliście się?
—  No, a czego?
— .Wojna!
—  Siądź, napijemy się herbaty...
- 834 -
.— Żona czeka.
—  Gdzieś był?
—  Na rybach. Z Izotem.
Wyszedł, ale w kuchni raz jeszcze powtórzył w zamyśleniu:
—  Wojna...
Zazwyczaj mówił z Chochłem krótko, jak gdyby dawno już przedyskutowali z sobą 
wszystkie ważne i skomplikowane zagadnienia. Pamiętam, że po wysłuchaniu 
historii panowania Iwana Groźnego, opowiedzianej przez Romasia, Izot zauważył:
—  Nudny to car!
—  Rzeźnik — dodał Kukuszkin, a Panków oświadczył stanowczo:
—  Nie widać, żeby miał szczególny rozum. Cóż, przetrzebił kniaziów, ale na ich 
miejsce rozplenił drobnych szlachetków. A do tego nasprowadzał jeszcze obcych, 
cudzoziemców. Rozumu w tym za grosz! Drobny ziemianin jest gorszy niż wielki 
obszarnik. Mucha to nie wilk, ze strzelby się jej nie zabije, a dokucza gorzej 
niż wilk.
Nadszedł Kukuszkin z wiadrem rozrobionej gliny i wlepiając cegły do pieca, mówił:
—  A to sobie umyślili, łobuzy! Wszy swoje wytępić — za trudno im, ale zadręczyć 
człowieka — w to im graj!... Nie przywoź, Antonyczu, za dużo towaru na raz. 
Lepiej mniej a częściej, inaczej — pilnuj się, bo cię podpalą. Teraz, jak 
zmajstrujesz tę sztuczkę — możesz się spodziewać najgorszego!
„Ta sztuczka" — to rzecz bardzo nieprzyjemna dla wiejskich bogaczy; to artel 
właścicieli sadów. Z pomocą Pankowa, Susłowa i jeszcze dwóch, trzech rozumnych 
chłopów Chochoł prawie już ją puścił w ruch. Większość gospodarzy zaczęła 
traktować Romasia przychylniej, w sklepie zwiększyła się wyraźnie ilość kupują-
53*
- 835 -
?? eh, a nawet „nikczemni" chłopi-----Barinow i Migun
— czym tylko mogli, starali się dopomóc zamierzeniu Chochla.
Bardzo mi się podobał Migun; lubiłem jego piękne, smutne pieśni. Gdy śpiewał, 
zamykał oczy i wtedy jego boleściwej twarzy nie szarpały drgawki. Prawdziwe |ego 
życie rozpoczynało się w ciemne noce, kiedy nie świeci księżyc lub gdy niebo 
zasnute jest gęstą tkaniną chmur. Bywało, pod wieczór woła mnie cichutko:
Ł— Przyjdź nad Wołgę...
Tam, przygotowując niedozwolony sprzęt rybacki na sterlety, siedzi okrakiem na 
rufie swego czółna i opuściwszy krzywe, ciemne nogi do ciemnej wody, mówi 
półgłosem:
—  Jak się dziedzic nade mną znęca — no, zgoda, mogę to ścierpieć, pies go 
trącał; on jest nie byle kto, wie to, o czym ja nie mam pojęcia. Ale kiedy mnie 
uciska chłop, własny mój brat — jakże ja mogę przystać na to? Jaka jest między 
nami różnica? On liczy na ruble,, a ja na kopiejki — i tyle!
Twarz Miguna drga chorobliwie, brew mu skacze, szybko poruszają się palce rąk 
przebierając haczyki i ostrząc je pilnikiem; cicho brzmi jego głos spod serca:
—  Uważają mnie za złodzieja. Prawda — grzeszny jestem! Ale wszyscy przecie żyją 
z grabieży, jeden gryzie drugiego i krew z niego wysysa. Tak... Bóg nas nie lubi, 
a diabeł — kusi!
Czarna rzeka pełznie obok nas, nad nią przesuwają się czarne chmury, niski 
łąkowy brzeg ginie w mroku. Fale szurają delikatnie o piasek wybrzeża i zalewają 
mi stopy, jakby pociągając mnie za sobą w bezkresną, nie wiadomo dokąd 
odpływającą ciemność.
—  Żyć przecież trzeba, nie? — pyta Migun wzdychając.
- 836 -
Nad nami, na górze, ponuro wyje pies. Jak przez sen
myślę sobie:
„A po co mają żyć tacy jak ty i tak jak ty?"
Na   rzece   jest   niezwykle   cicho, niezwykle   czarno
i straszno. I ten ciepły mrok nie ma granic.
—  Zabiją Chochla... A i ty pilnuj się, bo cię zabiją — mruczy Migun, a potem z 
nagła zaczyna cicho nucić piosenkę:
Oj, kochała mnie mateńka, hołubiła-a
I radziła: Hej-ha, Jaszeńko, hej, ty moje serdeńko,
Żyj   cichuteńko-o...
Przymyka oczy, głos jego dźwięczy silniej i smutniej, palce rozplątujące sznur 
na sterlety poruszają się wolniej.
Nie słuchałem mej mateńki — Oj, nie słuchałem...
Doznaję strasznego uczucia — jak gdyby ziemia, podmyta ciężkim ruchem ciemnej, 
płynnej masy przewalała się w jej czarną głąb, a ja zjeżdżam, ześlizguje się w 
ciemność, w której na zawsze zatonęło słońce.
Migun urywa pieśń tak samo niespodzianie, jak ją zaczął, w milczeniu ściąga 
czółno do wody, siada w nim i prawie bez szelestu znika w głębokim mroku. Patrzę 
w ślad za nim i myślę:
„Po co żyją tacy ludzie?..."
Do moich przyjaciół należy również Barinow, niedba-luch, samochwał, leń, 
plotkarz i nie mogący nigdzie zagrzać miejsca włóczęga. Mieszkał kiedyś w 
Moskwie i mówi o niej spluwając:
—  Piekło, nie miasto! Bezhołowie! Cerkwi — czternaście tysięcy i sześć sztuk, a 
ludzie — złodziejaszki
- 837 -
jeden w drugiego! A wszyscy mają świerzb niczym konie — jak mi Bóg miły! Kupcy, 
wojskowi, mieszczanie — wszyscy co do jednego — chodzą i wciąż się drapią. To 
prawda, że jest tam car-harmata; wielgachny to jenstrument! Sam Piotr Wielki ją 
odlewał, żeby z niej strzelać do buntowników; jedna baba, szlachcianka, 
podniosła bunt przeciwko niemu — z miłości do niego. Żył on z nią dzień w dzień 
równo siedem lat, a potem rzucił ją z trojgiem dziatek. Rozsierdziła się baba i 
daligo — bunt! A on, bracie ty mój, jak nie łupnie z tej harmaty do tego 
buntu!... Dziewięć tysięcy trzysta osiem ludzi za jedną rażą położył! Nawet sam 
się przestraszył. „Nie — powiada do metropolity Filareta — trzeba ją, ścierwę, 
zagwoździć, żeby nie było pokusy!" No d zagwoździli...
Mówię mu, że to wszystko bzdury. Barinow złości się:
—  Święty Boże! Jaki ty masz paskudny charakter! Mnie tę historię jeden uczony 
człowiek szczegółowo opowiadał, a ty...
Chodził też do Kijowa, „do świętych", i opowiadał:
—  Jest to miasto w rodzaju naszej wsi, także samo stoi na górze, i rzeka tam 
jest, ale zapomniałem jaka. W porównaniu z Wołgą — kałuża! Jest to miasto 
zagmatwane, co tu dużo gadać. Wszystkie ulice są krzywe i lezą pod górę. Naród 
tamtejszy — to chochły, ale nie tej krwi co Michajło Antonów, ino półpolskiej, 
pół-tatarskiej. Nie mówią, ino bałakają. Naród to brudny, nie czesany. Jedzą 
żaby — a żaby tam ważą po dziesięć funtów. Jeżdżą wołami, a także samo orzą nimi. 
Woły są tam, jakich mało: najmniejszy trzy pudy wagi!... Jest tam pięćdziesiąt 
siedem tysięcy mnichów i dwustu siedemdziesięciu trzech archijerejów... No, 
cudaku? Jakże ty możesz spierać się ze mną? Sam widziałem to wszystko na własne 
oczy, a ty — czyś tam .był? Nie by-
838 -
łeś. No to siedź cicho! Ja, bracie, nade wszystko lubię ścisłość...
Lubił liczby, nauczył się ode mnie dodawać je i mnożyć, ale nie znosił dzielenia. 
Mnożył zapamiętale wielo-cyfrowe liczby, mylił się przy tym bohatersko i 
wypisawszy kijkiem na piasku długi sznur cyfr patrzył na nie zdumiony, 
wytrzeszczając dziecinne oczy i wydziwiając:
—  Czegoś takiego to nikt nawet wymówić nie może! Jest to nieforemny mężczyzna, 
rozczochrany, obdarty,
ale twarz ma niemal piękną, w okolu wesołej, kędzierzawej bródki; jego błękitne 
oczy uśmiechają się dziecięcym uśmiechem. On i Kukuszkin mają w sobie coś 
wspólnego d prawdopodobnie dlatego stronią od siebie. Barinow dwukrotnie jeździł 
na połów ryb na Morze Kaspijskie i bajdurzy:
—  Morze, bracie mój, do niczego nie jest podobne. Człowiek przy nim — to niby 
ta muszka! Patrzysz na nie i — nie ma cię! A życie tam — słodkie!... Zjeżdżają 
się najprzeróżniejsi ludzie, był tam. nawet kiedyś jeden archimandryta': niczego 
sobie — pracował!   Była  też jedna kucharka; miał ją przedtem prokurator za 
kochankę — myślałby kto — czego jej więcej potrzeba? A jednak — me wytrzymała. 
„Bardzo mi jesteś miły, prokuratorze — powiada — ale mimo to, żegnaj!" Dlatego 
że kto choć raz zobaczył morze, znów go tam ciągnie. Przestwór tani jest. Jak w 
niebie — nie ma żadnego ścisku, popychania! Ja też tam pójdę, już na zawsze. Nie 
lubię ludzi — tak! Najlepiej byłoby md pustelnikiem zostać, w pustyni żyć — cóż, 
kiedy nie słyszałem jakoś o porządnych pustyniach...
i Archimandryta — przełożony    klasztoru    obrządku wschodniego.
- 839 -
Obijał sdę po wsi jak pies bezdomny, wszyscy nim gardzili, ale słuchali jego 
opowiadań z takim samym upodobaniem jak pieśni Miguna.
—  Zmyślnie kłamie! Zajmująco!
Jego fantazje zaćmiewały niekiedy rozum takim trzeźwym ludziom jak Panków; 
kiedyś ten nieufny chłop powiedział do Chochla:
—  Barinow dowodzi, że o Groźnym nie wszystko jest w książkach napisane; wiele 
rzeczy zatajono. Podobno był to odmieniec, w orła się przemieniał, toteż od 
czasu Iwana Groźnego orły sią wytłacza na pieniądzach — na jego cześć...
Zauważyłem — który to już raz? — że wszystko, co niezwykłe, fantastyczne, 
zmyślenie najoczywistsze, niekiedy całkiem kiepskie — podoba się ludziom 
znacznie więcej niż poważne opowiadania o prawdzie życia.
Kiedy jednak podzieliłem się tą myślą z Chochłem, powiedział uśmiechając się:
—  To minie! Niech no tylko ludzie nauczą się myśleć, a sami dojdą do prawdy. 
Nawet tych dziwaków — Ba-rinowa i Kukuszkina — też trzeba zrozumieć. To są, 
wiecie, artyści, twórcy. Zapewne takim samym dziwakiem był Chrystus. A 
przyznacie chyba, że przecież to i owo wymyślił nienajgorzej...
Dziwiło mnie, że ci wszyscy ludzie mało i niechętnie mówią o Bogu, tylko stary 
Susłow powtarza często z przekonaniem:
—  Wszystko jest w ręku Boga!
I zawsze słyszałem w tych słowach nutę beznadziejności. Bardzo dobrze żyło mi 
się z tymi ludźmi i wiele się nauczyłem od nich w czasie nocnych pogawędek. 
Wydawało mi się, że każde zagadnienie postawione przez Romasia zapuściło — 
niczym potężne drzewo — korzenie w miąższ życia i tam, w jego wnętrzu, splotło
- 840 -
je z korzeniami innego, równie odwiecznego drzewa i na każdej ich gałęzi 
zakwitają barwne kwiaty myśli, bujnie rozwijają się liście dźwięcznych słów. 
Czułem, że rosnę; nassawszy się podniecającego miodu książek mówiłem o wszystkim 
z coraz większą pewnością i już nieraz Chochoł mnde pochwalił uśmiechając się:
— Dobrze sobie radzicie, Maksimyczu!
Jakże mu byłem wdzięczny za te słowa!
Czasami Panków przyprowadzał swoją żonę, drobną kobietkę o dobrotliwej twarzy i 
mądrym spojrzeniu niebieskich oczu, ubraną „po miejsku". Siadała cichutko w 
kącie, skromnie zacisnąwszy wargi, ale po pewnym czasie usta otwierały się jej 
ze zdziwienia, a oczy rozszerzały się bojaźliwie. Niekiedy, słysząc cięte, 
jędrne słówka, śmiała się. zmieszana, zasłaniając twarz rękami, a Panków mrugał 
porozumiewawczo na Romasia i mówił:
?«— Rozumie!
Do Chochla przyjeżdżali ukradkiem jacyś ludzie; szedł z nimi do mnie na strych i 
przesiadywał tam całymi go,dzinami.
Tam Aksinia podawała im jedzenie, picie, tam spali,, niewidoczni dla nikogo 
oprócz mnie i kucharki, wiernej jak pies i oddanej Romasiowi, niemal modlącej 
się do niego. Wśród nocy Izot i Panków odwozili tych gości łódką na 
przejeżdżający obok statek lub do przystani w Łobyszkach. Patrzyłem z góry, jak 
na czarnej lub posrebrzonej księżycem rzece migocze łódka, podobna do ziarnka 
soczewicy, a nad nią unosi się płomyczek latarki przyciągający uwagę kapitana 
statku — patrzyłem i czułem się uczestnikiem wielkiej, tajemniczej sprawy.
Przyjeżdżała do nas z miasta Maria Dierienkowa, ale nie odnalazłem już w jej 
wzroku tego, co mnie tak da-
- 841 -
stał zażywny sklepikarz Kuźmin patrząc na przemian to na mnie, to na Kukuszkina. 
Groźnie nachmurzył brwi, ale wypłowiałe oczy nabiegły mu łzami; jego dziobata 
twarz wydała mi się żałosna.
—  Och, łotry! — lamentował starosta przebierając krzywymi nogami. — Oj, 
niedobrze, chłopcy!
Dorodna młódka, jego synowa, siedząc na kamieniu tępo patrzyła w wodę i żegnała 
się drżącą ręką; wargi jej poruszały się, a dolna — gruba i czerwona — obwisła 
jakoś nieprzyjemnie, jak u psa, odsłaniając żółte, owcze zęby. Z góry toczyły 
się, niczym kolorowe kamyki, dziewczęta i dzieciarnia, z pośpiechem, zamaszyście 
szli zakurzeni chłopi. Tłum pomrukiwał z cicha, niepewnie:
—  Zadziorny był z niego chłop.
—  On? Gdzie tam...
—  Kukuszkin — ten to jest zadziorny...
—  Bez potrzeby uśmiercili człowieka...
—  Izot żył cicho, spokojnie...
—  Spokojnie? — ryknął Kukuszkin przyskakując do chłopów. — To za coście go 
zabili, co? Dranie!
Jakaś baba nagle zaśmiała się histerycznie i ten jej śmiech jakby batogiem 
chlasnął po tłumie: chłopi zaczęli wrzeszczeć tłocząc się, rycząc, obrzucając 
się wzajemnie przekleństwami, a Kukuszkin przyskoczył do sklepikarza i trzasnął 
go z rozmachem w chropowaty policzek.
i— Masz, bydlaku!
Wymachując pięściami przedarł się w jednej sekundzie przez zbity tłum i niemal 
wesoło krzyknął do mnie:
—  Zmykaj, bić się będą!
Już go nawet ktoś uderzył; pluł krwią z rozciętej W^argi, ale twarz mu 
promieniała zadowoleniem...
—  Widziałeś, jak zamalowałem Kuźmina?
- 844 -
Podbiegł do nas Barinow oglądając się bojaźliwie na tłum zbity przy barce w 
zwartą gromadę; dolatywał stamtąd cienki głos starosty:
—  O, nie! Udowodnij mi — komu to ja pobłażam? Udowodnij mi!
—  Muszę stąd uciekać — mruczał Barinow wspinając się pod górę. Wieczór był 
upalny, nieznośne, duszne powietrze nie pozwalało oddychać. Szkarłatne słońce 
zapadało w gęste, sinawe chmury, czerwone odblaski migotały na liściach krzewów; 
w dali huczał grom.
Przede mną poruszało się ciało Izota; wyprostowane przez prąd włosy jak gdyby 
stanęły dęba na jego rozbitej czaszce. Przypomniałem sobie jego przytłumiony 
głos, jego dobre słowa:
„Każdy ma w sobie coś z dziecka — trzeba opierać się na tym, co jest dziecinne w 
człowieku. Weź na przykład Chochła: na pozór — jest jak z żelaza, a ma duszę 
dziecka!"
Kukuszkin kroczył obok mnie, mówiąc z rozdrażnieniem:
—  Wszystkich nas tak samo... Boże, jakie to głupie! Chochoł przyjechał w dwa 
dni potem, późną nocą,
najwyraźniej bardzo z czegoś zadowolony, niezwykle pogodny. Kiedy wpuściłem go 
do chaty, klepnął mnie po ramieniu.
—  Mało śpicie, Maksimyczu!
—  Izota zabili.
—  Co-o?
Kości policzkowe zarysowały mu się ostro jak guzy, broda zadrżała spływając niby 
strumyczek na piersi. Nie zdejmując czapki zatrzymał się pośrodku pokoju 
zmrużywszy oczy i potrząsając głową.
—  Ta-ak. I nie wiadomo kto? No tak...
Powoli podszedł do okna i usiadł wyciągając nogi.
- 845 -
1 3 ?     ??-	?
fD      O-	S' ?
-      ??	
?	B'*
?    sr"	??
?.    ?	r-h
3  &•	4
??    ?2.	?
?*	
?	
V)	
?-?	
??	
r-f-	
«<	
w
•? ?—?
?
? w» ?
??
co   to
ID     Ci          ,,
?    Ul    O   P