     FRANCISCO ROJAS GONZALEZ 
     
     TWÓRCA BOGÓw 
     
     Tytuł oryginału: 
     EL Diosero 
     
     1952, Fondo de Cultura Económica 
     
     Posłowiem opatrzyła Joanna Petry 
     
     
     DUCH OPIEKUŃCZY 
     
     Crisanta szła ścieżką, która wiła się jak wąż między skałami 
wzgórza wciśniętego między osadę i rzekę, tę surową rzekę 
zasilaną potokami, co torując sobie drogę pośród gęstych zarośli 
toczyły wody ciągnąc za sobą płaty dębowej kory zagarniętej ze 
wzgórza. Rozpostarta w dolinie Tapijulapa osada Indian pasterzy. 
Wieżyczki kaplicy, spatynowane żarliwością i obrośnięte latami 
jak mchem, kłuły obłok uwięziony w ramionach żelaznego krzyża. 
     Crisanta, młoda Indianka, prawie dziecko, schodziła ścieżką; 
powietrze popołudnia chłodziło jej ciało zgięte pod ciężarem 
wiązki chrustu, szła z opuszczoną głową, kosmyk włosów zroszonych 
potem opadał jej na czoło. Stopy - czasem jak szpony ptaka, a 
czasem jak raciczki - ślizgały się na gładkich kamieniach, to 
znów zapadały w mech albo, jak łapy ciężko stąpającego 
zwierzęcia, osiadały na szlaku drożynki. Uda kobiety, ciemne i 
masywne, wyglądały spomiędzy strzępów bawełnianej spódnicy nie 
zakrywającej kolan, bowiem brzuch wzdymał się brzemiennością. Z 
każdym krokiem chód stawał się coraz bardziej utrudniony, 
dziewczyna zatrzymywała się, żeby złapać oddech, potem, nie 
podnosząc głowy, podejmowała marsz z zapałem zwierzęcia, które 
atakuje majaczącą zjawę. 
     Jednak w pewnym momencie nogi nie odpowiedziały na impuls, 
zachwiały się. Crisanta po raz pierwszy podniosła głowę i 
powiodła wzrokiem wokoło. 
     Na twarz młodej Indianki Zoque padł cień smutku, zadrżały 
wargi, poruszyły się nozdrza, jakby węszyła. 
     Niepewnym krokiem kobieta szukała brzegu, jakby wiedziona 
instynktem bardziej niż nakazem myśli. 
     Nie opodal płynęła rzeka, około dwadzieścia kroków od 
ścieżki. Kiedy Crisanta doszła na brzeg, zdjęła mecapal związany 
w węzeł na czole i z trudem złożyła na ziemię brzemię drewna, a 
potem, jak robią to wszystkie Indianki Zoque, wszystkie: babka 
matka siostra przyjaciółka nieprzyjaciółka podwinęła powyżej pasa 
podartą spódniczkę, usiadła w kucki z rozwartymi nogami i rękami 
zaciśniętymi na szorstkich, zsiniałych kolanach. Na skurcz bólu 
odpowiedziała wysiłkiem. Odetchnęła głęboko, nierówno, jakby całe 
cierpienie zagnieździło się w jej gardle. 
     Potem rękami, rękami twardymi, spękanymi i czerwonymi od 
pracy chciała szukać pociechy, powiodła nimi po wielkim brzuchu, 
teraz napiętym i nękanym skurczami. Z przekrwionych oczu trysnęły 
łzy. Ale wysiłek okazał się daremny. Palcami, bo tylko one mogły 
przynieść jej ulgę, dotknęła palącego, nabrzmiałego krocza i 
cofnęła ręce w poczuciu bezsilności. Potem zagłębiła je 
gwałtownie w ziemi i tak trwała, prąc w bezsilnej rozpaczy... 
Wkrótce inną torturą stało się pragnienie... 
     Czołgając się jak samica kojota dotarła do rzeki, wyciągnęła 
się na piasku i usiłowała pić, ale mdłości przeszkadzały, gdy 
tylko starała się przełknąć; jej rozpacz wyładowała się w krzyku 
i opadła w konwulsjach na piasek. Tam ją znalazł Simon, jej mąż. 
     Kiedy podszedł do swojej Crisanty, usłyszał ostre słowa w 
języku zoque, ale Simon nie słuchał. Delikatnie wziął ją w 
ramiona i zaniósł do słomą krytej chaty wtopionej w zbocze 
wzgórza. Na macie złożył drżący ciężar dwóch istot i poszedł po 
Altagracię, starą akuszerkę, która przymierała głodem w tej 
wiosce, na brzegu rzeki, gdzie kobiety radzą sobie same, mając za 
całą pomoc swe ręce, wysiłek i jęki. 
     Altagracia przyszła do chaty wraz z Simonem. 
     Stara podpaliła wiązkę sosnowych gałązek i płonące zostawiła 
w garnku. Potem przybierając rozmaite tajemnicze pozy uklękła na 
klepisku, odmówiła "wierzę" zaczynając od "amen" i kończąc na 
"Ojca Boga w wierzę", co jej zdaniem pomagało najbardziej 
potrzebującym. Potem zabrała się do oględzin niekształtnego 
brzucha. 
     - Nie martw się, Simonie, zaraz to załatwimy. 
     Zawsze tak jest z pierworódkami... Ile to już razy musiałam 
się z nimi namęczyć! 
     - Daj Boże - odpowiedział chłopak wrzucając żywiczną szczapę 
do ogniska. 
     - Dawno chwyciły cię bóle, córko? 
     Za całą odpowiedź Crisanta wydała tylko jęk. 
     - No, zobaczymy - mówiła dalej Altagracia -zegnij nogi... 
Tak, luźno. Odetchnij głęboko, przyj, przyj mocno, kiedy chwyci 
cię ból. Mocniej, mocniej... 
     Krzycz, córko! 
     Crisanta robiła, co jej kazano,. A nawet więcej; jej nogi 
przypominały strzępy łachmanu, aż zachrypła od krzyku, pogryzła 
pięści do krwi. 
     - No, pomóż mi, dziecino - prosiła stara wodząc rękami po 
brzuchu, rozluźnionym, lecz uparcie broniącym swego brzemienia... 
I palce o paznokciach zakrzywionych, i czarnych całą swą 
zręczność, całe doświadczenie i zapał włożyły w masowanie od 
okrągłych sutek począwszy, na wydętym, bezwłosym łonie 
skończywszy. 
     Tymczasem Simon przycupnął w kącie chaty; między kolanami 
trzymał drąg mający być trzonkiem rydla. Chrzęst ostrza, którym 
strugał koniec pala, łagodził nieco zdenerwowanie, rozpraszał 
troskę chłopca. 
     - No, dziecino, krzycz, na Boga... no, odważnie... 
     Zeklnij mnie jak starą sukę, ale się pośpiesz... Wydaj 
dziecko, leniwa kobieto. Dziewczynkę albo chłopca, ale szybko... 
Chryste z Esquipulas! ! Dziewczyna już nie wytężała sił, ból 
zatriumfował. Simon usiłował teraz wbić trzonek w otwór rydla; 
praca oddaliła trochę jego myśli od miejsca, w którym rozgrywał 
się dramat. 
     - Wszystko na nic, Simonie, idzie pośladkami -zawołała stara 
wycierając czoło wierzchem prawej ręki. 
     A Simon jakby się przebudził, jakby ocknął się pod wpływem 
rozstrojonych słów płynących z jakiejś cichej, jasnej strefy. 
     - Pośladkami? Dobra... to i co? 
     Stara nie odpowiedziała, wzrokiem błądziła po sklepieniu 
chaty. 
     - Tu - powiedziała szybko - tu powieś rzemienie, na głównej 
belce zrobimy huśtawkę... Ale szybko, ruszaj się - rozkazała 
Altagracia. 
     - Nie, co to, to nie - jęknął. 
     - Ruszże się, to ostatni środek. Powieś rzemienie i pomóż mi 
podwiązać dziewczynę pod pachami. 
     Simon sięgnął bez słowa po rzemienie umacniające słomiane 
ściany i przewlekł je ponad poziomą belką podtrzymującą strop. 
     - Ciągnij mocno... mocno, z życiem. No, niezbyt ci to idzie! 
Ciągnij, do diabła! 
     Crisanta była podobna do kukiełki, która poruszała nogami i 
skręcała się wisząc na rzemieniach. Altagracia pchnęła ciało 
dziewczyny... Teraz bardziej niż kukiełką, wydawała się tragiczną 
marionetką, w całkowitym obłędzie. Już nie reagowała, zapadła w 
konwulsyjne omdlenie. 
     - Biegnij, Simonie - rzuciła zaniepokojonym tonem Altagracia 
- idź do sklepu i kup suchego chiie* za jedno peso, trzeba spalić 
je w żarze, żeby dym wywołał kaszel. Ona już nie może, źle z 
nią... Zanim obrócisz, ja tymczasem dalej będę robić swoje z 
pomocą Bożą i Maryi Najświętszej... Ściągnę ją w pasie moją 
chustą, zobaczymy, czy wyjdzie... Leć, na miłość boską! 
     Simon nie usłyszał już ostatnich słów starej, pobiegł 
wypełnić polecenia Na drodze natknął się na Trinidad Pereza, 
swego przyjaciela pracującego przy budowie szosy biegnącej nie 
opodal Tapijulapy. 
     - Stań, człowieku, powiedziałbyś choć cześć -wykrzyknął 
Trinidad Perez. 
     - Zaczęła rodzić, zanim zaszło słońce, i ciągle jeszcze nie 
może - rzucił Simon nie zatrzymując się. 
     Trinidad Perez zrównał się z Simonem i teraz biegli obaj. 
     - Jest przy niej dońa Altagracia... Cała robota na nic. 
     - Chcesz rady, Simonie? 
     - No... 
     - Idź do obozu inżynierów drogowych. Jest tam doktor, 
porządny człowiek, poproś go. 
     - Ale czym ja mu zapłacę? 
     - Powiesz mu, jacyśmy biedni, to zrozumie. Idź, daj spokój z 
Altagracią. Simon już się nie zastanawiał i zamiast skręcić do 
sklepu, pobiegł na skróty, żeby szybciej dotrzeć do obozu. 
Księżyc, wysoko na niebie, wskazywał, że zbliża się już północ. 
     W rozmowie z lekarzem, mężczyzną starszym, uprzejmym i 
skorym do żartów, Simon - Indianin Zoque - nie musiał użyć zbyt 
wielu słów, a tym samym ujawniać swej lichej hiszpańszczyzny. 
     - czemu kobietom zdarza się to właśnie o tej porze? - 
zapytał doktor sam siebie, jego ostatnie słowa pochłonęło 
ziewnięcie... Potem przeciągnął się i dodał żartobliwie: 
     - I dlaczego niektórym ludziom przychodzi do głowy być 
lekarzami? Pójdę, chłopcze, zaraz idę, tylko tego brakowało... 
Dobra jest droga do tej twojej wioski? 
     - Dobra, równiutka jak rozpostarta dłoń! 
     Lekarz włożył do walizeczki parę niklowanych narzędzi, 
strzykawkę do zastrzyków domięśniowych i dużą paczkę waty; 
nasadził sobie na głowę starą panamę, pociągnął wprost z butelki 
porządny łyk mezcalu, spiął mocniej u dołu nogawki bawełnianych 
spodni i wsiadł na rower. Simon powiedział: 
     - Od lewej, ten domek najbardziej przylegający do wzgórza. 
     Kiedy Simon wrócił do chaty, powitał go długi, ostry krzyk, 
który zlał się z gdakaniem kur i sapaniem MitChuega, żółtego 
wiernego psa. Spod kapelusza wyjął kolorową chustkę i otarł pot 
na skroniach. Potem głęboko odetchnął i nieśmiało pchnął drzwi 
chaty. 
     Crisanta przykryta wyblakłym sarape leżała już spokojna. 
Altagracia ściągała teraz z ognia duży cebrzyk z gorącą wodą, a 
lekarz, z podwiniętymi rękawami, zdejmował igłę ze strzykawki. 
     - Mamy chłopczyka - cicho, w miękkim języku zoque 
powiedziała Crisanta spoglądając na męża. 
     Usta jej rozchyliły się w uśmiechu ukazując błysk zębów jak 
ziarna kukurydzy. 
     - Chłopca? - zapytał z dumą Simon. - A nie mówiłem... 
     Ujął podbródek Crisanty w zgrubiałe i nienawykłe do 
pieszczot palce, a potem poszedł przypatrzyć się synowi, którego 
brali do kąpieli doktor i Altagracia. Świeżo upieczony ojciec, 
nieporuszony jak skała, patrzył przez chwilę na tę istotkę barwy 
cynamonu, która prężyła się i popłakiwała. 
     - Ładny - powiedział - podobny do niej z twarzy - i 
podbródkiem wskazał Crisantę. Potem twardym, niezdarnym palcem 
próbował pogłaskać maleńki policzek noworodka. 
     - Dziękuję, panie lekarzu... Zrobił mi pan wielką łaskę, 
jestem teraz najszczęśliwszy z wszystkich w Tapijulapie. 
     Nie mówiąc więcej, Indianin. Podszedł do ogniska 
wyznaczonego przez trzy kamienie na środku chaty. 
     Zalegał tam pokaźny zwał popiołu. Nazgarniał go garściami do 
worka. 
     Zaintrygowany lekarz śledził go. Chłopiec nie zwracając 
uwagi na oznaki ciekawości, jaką wzbudzał, zarzucił na plecy 
worek i wyszedł z chaty. 
     - Co on robi? - zapytał doktor. 
     Wtedy Altagracia przemówiła z trudem po hiszpańsku. 
     - Simon wysypie popiół koło domu... O świcie wyjdzie znowu. 
Zwierzę, które zostawi ślady na popiele, to tona dziecka. Nazwą 
go imieniem ptaka albo zwierzęcia, które pierwsze przyszło je 
pozdrowić., Kojot, coati, zając albo kos, i potem... 
     - Powiedziałaś tona? 
     - A tak, tona, ona się będzie o nie troszczyła i będzie z 
nim zawsze, aż do śmierci. 
     - Aha - uśmiechnął się lekarz - trzeba znaleźć chłopcu ducha 
opiekuńczego... 
     - Tak - zapewniła stara - taki tutaj obyczaj... 
     - Świetnie, a tymczasem wykąpmy go, żeby ten, co będzie jego 
toną, znalazł go czystego i ładnego. 
     Kiedy Simon wrócił z pustym workiem, zastał syna ubranego i 
świeżego w ramionach matki. Crisanta spała głęboko i spokojnie. 
Lekarz zbierał się do wyjścia. 
     - No, Simonie - rzekł doktor - zrobiłem wszystko jak trzeba. 
     - Chciałbym dać dobrodziejowi coś w zamian, tylko że... 
     - Daj spokój, chłopie, nie ma o czym mówić. 
     Przywiozę ci lekarstwa, żeby dziecko rosło zdrowe i ładne. 
     - Panie doktorze - dodał Simon z wdzięcznością w głosie - 
wyświadczcie mi jeszcze jedną łaskę, jak już pan lekarz taki 
dobry. 
     - Słucham. 
     - Chciałem prosić na kuma. Niechby pan trzymał małego do 
chrztu. Zechcecie? 
     - Dobra, z przyjemnością. Daj mi znać, Simonie. 
     - W środę, proszę, tego dnia przychodzi ksiądz dobrodziej. 
     - Przyjdę w środę. Dobranoc, Simonie. Do widzenia, 
Altagracio, opiekuj się matką i dzieckiem. 
     Simon odprowadził lekarza aż do drzwi chaty. 
     Stamtąd śledził go wzrokiem. Rower dziarsko radził sobie z 
nierównościami terenu, jednooki jak cyklop torował sobie drogę 
wśród cieni. Ścieżką przebiegł oślepiony królik. 
     Lekarz przyjechał w porę, w środę rano. Dzwonek wzywał na 
mszę, Indianie Zoque, odświętnie ubrani, czekali przed wejściem. 
Piszczałka wygrywała pogodne melodie. Wybuchały fajerwerki. 
Wszyscy zebrani, mężczyźni i kobiety, niecierpliwie wyczekiwali 
Simona i rodziców chrzestnych. 
     Tam, od strony wzgórza, widać było grupkę zdążającą ku 
kościołowi. Crisanta, świeża i dumna, niosła syna, za, nią szła 
Altagracia, matka chrzestna. 
     Z tyłu Simon i lekarz rozmawiali po przyjacielsku. 
     - A jakie, imię nadasz mojemu synowi chrzestnemu, kumie 
Simonie? 
     - No zobaczy pan, kumie doktorze. Damian, bo tak stoi w 
kościelnym kalendarzu. Rower, bo on jest toną, tak mówi popiół. 
     - A więc Damian Rower? Ładne to imię, kumie... 
     - Axcale - potwierdził stanowczo Indianin Zoque. 
     
     
     NARZECZENi 
     
     On pochodził z Bachajón, z rodziny garncarzy. Od maleńkości 
jego ręce umiały miesić glinę, obchodził się z nią delikatnie; 
kiedy ją formował, przypominało to raczej pieszczotę. Był 
jedynakiem, ale oto wewnętrzny niepokój zaczął oddalać go dzień 
po dniu od rodziców, powodując błogi zawrót głowy... Od jakiegoś 
czasu podniecał go szum potoku, a serce waliło jak szalone; 
odurzał go także miodowy zapach kwiatu wielkanocnego i 
westchnienia dobywały się z głębi piersi w ciszy, tajemnie, jak 
niepokój, który zjawia się po dokonaniu jakiegoś poważnego 
występku... Czasem na jego ustach błąkała się smętna melodyjka, 
którą nucił cichuteńko, jakby sam potajemnie smakował jakieś 
ostre, ale wyborne danie. 
     - Na tego ptaszka już czas - zauważył pewnego dnia ojciec, 
kiedy przyłapał go na podśpiewywaniu. 
     Zawstydzony chłopak już nie śpiewał, ale ojciec -Juan Lucas, 
Indianin Tzeltal z Bachajón - poznał tajemnicę syna. 
     Ona także pochodziła z Bachajón, mała, okrąglutka i łagodna. 
Codziennie idąc po wodę do potoku przechodziła koło drzwi Juana 
Lucasa. Tam siedział chłopiec trzymając przed sobą wazę z surowej 
gliny lub okrągły, pękaty dzbanek; te ręce, zręczne i 
niestrudzone, ciągle coś obracały. 
     Bóg jeden wie, jak to się stało, że oba spojrzenia zeszły 
się pewnego ranka. Ani iskra, ani płomień, ani pożar nie powstały 
pod wpływem tego zderzenia, zaledwie poruszyło rano skrzydła 
rudzika, który uwił sobie gniazdko w gałęziach drzewa granjeno 
rosnącego w zagrodzie. Jednakże odtąd przed domem garncarza jej 
kroki stawały się krótsze i ośmielała się zapuszczać tam 
spojrzenie, pośpieszne i lękliwe. On z kolei wstrzymywał na 
chwilę pracę, wznosił oczy i obejmował spojrzeniem sylwetkę na 
ścieżce, która ginęła w zaroślach rosnących na brzegach rzeki. 
     Któregoś świetlistego popołudnia ojciec - Juan Lucas, 
Indianin Tzeltal z Bachajón - odsunął na bok koło, na którym 
toczył naczynie. Powiódł spojrzeniem za wzrokiem syna, zatrzymał 
je tam, gdzie syn utkwił oczy. Ona - obiekt, cel - czując na 
sobie przenikliwy wzrok starego skamieniała na środku ścieżki. 
Głowę opuściła na pierś kryjąc rumieniec, który palił policzki. 
     - To ona? - sucho zapytał stary syna. 
     - Tak - odpowiedział chłopak i ukrył swe zmieszanie 
podejmując zajęcie. 
     "Prencypał", stary Indianin, szanowany z racji wieku i 
cieszący się dużym poważaniem, wysłuchał uważnie prośby Juana 
Lucasa. 
     - Człowiek młody, jak ą stary, potrzebuje towarzyszki, która 
dla pierwszego jest jak wonny kwiat, dla drugiego zaś stanowi 
podporę. Mój syn upodobał sobie jedną. 
     - Wypełnijmy prawo boże i sprawmy chłopcu radość, jakiej 
żeśmy obaj, Juanie Lucas, kiedyś doznali... 
     Mów, co trzeba uczynić. 
     - Chcę, żebyś poprosił o dziewczynę dla mojego syna. 
     - To moja powinność jako Prencypała... Dobrze, idę z tobą, 
Juanie Lucas. 
     Juan Lucas, niosąc funt czekolady, kilka pęczków papierosów, 
wiązkę drewna i sosnowego chrustu, czeka przed domem wybranej w 
towarzystwie Prencypała z Bachajón, aż jego mieszkańcy wyjdą na 
stukanie do drzwi. 
     Po chwili wymogi indiańskiej etykiety zostają spełnione. 
     - Niech będzie pozdrowiona Przeczysta Matka Boska, 
Schronienie Potrzebujących - mówi głos wychodzący spomiędzy szpar 
chaty. 
     - Bez grzechu pierworodnego poczęta - odpowiada Prencypał. 
     Otwierają się wątłe drzwiczki. Pies warczy. Obłok gęstego 
dymu wita świeżo przybyłych, którzy wchodzą do środka; w ręku 
trzymają kapelusze, kłaniają się na wszystkie strony. 
     W głębi chaty - będąca powodem tego uroczystego wydarzenia 
dziewczyna. Robi placki kukurydziane; jej twarz, zaczerwieniona 
od ognia, stara się ukryć zmieszanie. Dziewczyna jest niespokojna 
jak schwytana w klatkę turkawka, w końcu uspokaja się w obliczu 
przeznaczenia, o które tak życzliwie zabiegają starzy. 
     Stojący przy drzwiach Mateo Bautista, jej ojciec, patrzy 
nieprzeniknionym wzrokiem na nowo przybyłych. Bibiana Petra, jego 
żona, tęga i zdrowa, nie ukrywa radości i wskazuje gościom dwa 
kamienie, aby usiedli. 
     - Wiesz, z czym przychodzimy? - pyta zgodnie z rytuałem 
Prencypał. 
     - Nie - kłamie w odpowiedzi Mateo Bautista. -Ale w każdym 
razie miło mi gościć was w domu. 
     - No więc, Mateo Bautista, oto nasz sąsiad i druh, Juan 
Lucas, prosi o rękę twej córki, aby ogrzała łoże jego syna. 
     - Nie dam złej odpowiedzi... ale nie chcę, by mój druh Juan 
Lucas pożałował któregoś dnia; moja córka jest leniwa, uparta i 
głupia. Śniada, mała i wcale nie taka ładna. No wiem, po 
prawdzie, jak zresztą sami widzicie... 
     - Ja także - przerywa mu Juan Lucas - nie sądzę, żeby mój 
syn był wart takiego szczęścia. Nie godzi się chcieć zerwać dla 
niego tak świeży i wonny kwiatuszek. Ale przecie biedak czuje już 
wolę bożą i moim ojcowskim obowiązkiem... 
     W kącie chaty Bibiana Petra uśmiecha się widząc pomyślny 
obrót sprawy; będzie wesele, wyraźnie na to wskazują usiłowania 
ojców, chcących umniejszyć zalety własnych latorośli. 
     - To skromność nie pozwala wam widzieć zalet dzieci. 
Młodzież jest jak należy, bo wychowywano ją troskliwie - 
Prencypał recytuje to, co wiele już razy powtarzał przy podobnych 
okazjach. 
     Dziewczyna, zgięta nad metate*, słucha; ona jest losem na 
tej loterii słów, ale sama nie ma prawa nawet popatrzyć na 
żadnego z obecnych. 
     - No więc, sąsiedzie i druhu - dodaje Juan Lucas - przyjmij 
te prezenty, które ofiarowuję ci w dobrej wierze. 
     A Mateo Bautista z wielką godnością cedzi zdanie niezbędne w 
takich okolicznościach: 
     - Zły to obyczaj, sąsiedzie, przyjmować w domu dary 
ofiarowane po raz pierwszy, ty wiesz o tym. 
     Idźcie z Bogiem. 
     Goście wstają. Gospodarz ucałował dłoń Prencypała i czule 
uścisnął swego sąsiada Juana Lucasa. Przybysze odchodzą niosąc 
podarunki, których surowy służący do mielenia ziarna kukurydzy. 
obyczaj Indian Tzeltal nie pozwolił przyjąć poczciwemu Mateo 
Bautiście. 
     Stara Bibiana Petra promienieje zadowoleniem; pierwszy akt 
wypadł znakomicie. 
     Wierzchem dłoni dziewczyna odgarnia kosmyk włosów, który 
opadł jej na czoło, i pośpiesznie kończy wyrabiać tortillas, 
bryła ciasta leży obok comalu*. 
     Mateo Bautista w milczeniu przykucnął przy drzwiach chaty. 
     - Bibiano - rozkazuje - przynieś mi łyczek guaro.  Smagła 
kobieta wypełnia polecenie i podaje mężowi dzbanek wódki. 
Mężczyzna pije powoli, delektując się każdym łykiem. W następnym 
tygodniu znów dochodzi do spotkania. Przy tej okazji, goście i 
gospodarz muszą pić dużo i tak też się dzieje... Ale ciągle 
jeszcze nie zostaje przyjęta ponawiana prośba i odrzucane są 
dary, w skład których wchodzą jeszcze dodatkowo pachnące mydła, 
ciasteczka i worek soli. 
     Tym razem mężczyźni wiele nie rozmawiają; słowa tracą swą 
wymowę wobec niewzruszonego protokołu. 
     Dziewczyna przestała chodzić do rzeki po wodę -tak nakazuje 
obowiązujący rytuał - ale chłopak nie daje odpoczynku dłoniom 
przywykłym do przebiegania po wymownych krągłościach naczyń. 
     - Podczas trzeciej wizyty pełen godności Mateo Bautista na 
pewno da się namówić... Tak, przyjmie wtedy niechętnie dary, 
chociaż wzbogacono je o motek wełny, huipil*** haftowany 
jedwabiem w kwiaty i motyle, kolczyki, metalowy naszyjnik i 
obrączkę ślubną - wszystko to od narzeczonego dla narzeczonej. 
     Ustala się daty, wybiera drużbów. Starzy dokonują tego 
bardzo taktownie. 
     Dziewczyna miele kukurydzę na metate, jej pałająca od 
wewnętrznego żaru twarz pozostaje niewzruszona, bez słowa słucha 
planów, ale nie zaniedbuje pracy; miele, wyrabia ciasto, wyrabia 
ciasto i miele od rana do wieczora. 
     Dzień już bliski. Bibiana Petra i jej córka nie poszły spać 
tej nocy. Na "weselne mielenie" zeszły się sąsiadki, właśnie 
otaczają narzeczoną, która musi zemleć pół arroby * kukurydzy i 
ugnieść setki placków na ucztę weselną. W wielkich garnkach 
gotuje się czarne mote **. Mateo Bautista przyniósł dwa gąsiory 
guaro, a dom, zamieciony i świeży, czeka na przybycie świty pana 
młodego. 
     Oto już są. On i ona patrzą na siebie po raz pierwszy z 
bliska. Dziewczyna uśmiecha się skromnie i niepewnie, on robi się 
poważny i spuszcza głowę, swym skrzypiącym, nowym guarache *** 
grzebie w klepisku. 
     Prencypał stanął pośrodku chaty. Bibiana Petra posypuje 
podłogę płatkami róży. Rozbrzmiewa chirzmia ****, goście zajmują 
izbę. 
     Teraz młoda para pokornie klęka u stóp Prencypała. Obecni 
otaczają ich. Prencypał mówi o prawach mężczyzny i uległości 
kobiety... o rozkazach, które on może wydawać, i o powolności, 
jaką ona mu winna. 
     Każe młodym podać sobie ręce i odmawia z nimi Ojcze nasz. 
Panna młoda wstaje i kieruje się ku teściom - idzie w stronę 
Juana Lucasa, Indianina Tzeltal z Bachajón - i całuje jego stopy. 
Ten podnosi ją uprzejmie i z godnością odprowadza do swego syna. 
     I wreszcie do akcji wkracza Bibiana Petra. Odegra krótką, 
ale ciekawą rolę. 
     - Jest twoją żoną - uroczyście zwraca się do zięcia - kiedy 
zechcesz, możesz wziąć ją do siebie, żeby ogrzała ci łoże. 
     Wtedy chłopak odpowiada uświęconym zwrotem: 
     - Dobrze, matko, skoro tego chcesz... 
     Młoda para wychodzi powoli, pełna skromności. 
     Ona idzie za nim jak owieczka. 
     Bibiana Petra, już nie w ramach części oficjalnej, płacze 
wzruszona i mówi: 
     - Idzie rada dziewczyna... Rada idzie moja córka. bo to 
najszczęśliwszy dzień w jej życiu. Nasze chłopy nigdy się nie 
dowiedzą, jak to miło kobietom zmieniać metate... 
     Pokonawszy kolczaste ogrodzenie on bierze w swe ręce jej 
grubiutki mały palec. Ogłupiali, słuchają treli szczygła. 
     
     
     KROWY Z QUIVIQUINTA 
     
     
     Głodne były psy w Quiviquinta; z zapadniętymi bokami i 
nosami opuszczonymi w wyboje uliczek, z okiem bystrym i 
agresywnymi kłami,. chodziły w stadach, wyjąc do księżyca, 
szczekając na słońce, bo głodne były psy w Quiviquinta... 
     Głodni byli też mężczyźni, kobiety i dzieci w Quiviquinta, 
bo w spichrzach zabrakło ziarna, w schowkach nie było sera, a z 
haków nie zwisał już ani jeden płat suszonego mięsa... 
     Tak, głód panował w Quiviquinta, kolby kukurydzy żółkły 
przed dojrzeniem, woda tworzyła kałuże przy korzeniach roślin, 
woda z chmur i z oczu napełnionych łzami. 
     W chatach Indian Cora ucichł ciągły odgłos uklepywania 
placków kukurydzianych, nie miał już prawa bytu, skoro nie było 
kukurydzy, brakowało nitamalu, a skoro nie było nitamalu, 
brakowało ciasta, a zatem placków kukurydzianych, a skoro nie 
było placków, ciągły odgłos uklepywania zamilkł w chatach Indian 
Cora. 
     Teraz na cornalu gotowało się czarne kulki jęczmienia; 
ludzie jedli czarne kulki wiedząc, że poprzedzający biegunkę 
enteritis już na nich czyha. 
     - Jedz, synku, ale nie pij wody - radziły matki. 
     - Placki z jęczmienia to nie dla ludzi, bo jęczmień jest 
"zimny" - przestrzegali starzy, z obrzydzeniem podnosząc do ust 
niesmaczne kęsy. 
     - Najgorsze to, że na przyszły rok nawet ziarna nie będziemy 
mieli - powiedział Esteban Luna, chłopak silny i dorodny. Teraz 
siedząc przy ogniu patrzył na żonę Martinę, także młodą, trochę 
zbyt tęgą, ale zdrową i świeżą, która uśmiechała się w odpowiedzi 
na dziecięcą pieszczotę maleńkiej dziewczynki uczepionej 
usteczkami i rączkami mięsistej, obfitej i ciemnej piersi 
podobnej do glinianego dzbana. 
     - Szczęśliwa - zauważył Esteban - bo ma dużo jedzenia. 
     Martina roześmiała się ochoczo i powiodła ręką po gładkiej 
główce niemowlęcia. 
     - No tak, ale boję się, żeby się nie zepsuło. Jęczmień nie 
jest dobry przy karmieniu... 
     Esteban ze smutkiem popatrzył na żonę i córkę. 
     - Rok temu - zauważył - nie miałem dla kogo się uwijać... A 
dziś, ani się obejrzeć, już nas troje... 
     A głód szerzy się jak choroba. 
     Martina nie słuchała słów mężczyzny; wstała, żeby zanieść 
córeczkę do kołyski zwisającej ze stropu chaty; tam owinęła ją 
troskliwie i z czułością. 
     Esteban milczał, patrzył roztargnionym wzrokiem, jak z 
próżnego, niepotrzebnego paleniska, ulatują iskry. 
     - Jutro idę do Acaponety szukać pracy. 
     - Nie, Estebanie - zaprotestowała. - Co poczniemy bez 
ciebie, ja i ona? 
     - Jeść trzeba, Martina... Tak, jutro pójdę do Acaponety albo 
do Tuxpan i najmę się na peona, pójdę na służbę, co się trafi. 
     Słowa Estebana usłyszał od drzwi chaty Evaristo Richa, 
przyjaciel rodziny. 
     - Nawet i to nam już nie zostało, bracie -oświadczył nowo 
przybyły. - Właśnie wrócili z północy Jesus Trejo y Magdaleno 
Rivera; przyszli bardziej wygłodniali od nas... Mówią, że nigdzie 
nie ma pracy; ziemie są zatopione aż po Escuiriapę... Wyobraź 
tylko sobie! 
     - Więc... co tu robić? - zapytał bardzo zaniepokojony 
Esteban Luna. 
     - A bo to wiadomo?! Ale mówią, że przywiozą kukurydzę z 
Jalisco. Nie bardzo wierzę... Że niby będą głodować tamtejsi, 
żebyśmy się mogli przyżywić? 
     - Przywiozą czy nie, to wszystko jedno, bo teraz żyjemy 
jęczmieniem, pędami drzewa mezquite, opuncją i owocami guamara *. 
Ale co będziemy jeść, jak nadejdzie susza? 
     - To jest kłopot... Ale sprawy nie załatwimy idąc ze wsi, 
musimy tu zostać. Właśnie ty, Estebanie Luna, bo masz o kogo się 
martwić. 
     - Tutaj lepiej żyją tylko ci, co chowają zwierzęta; my już 
wrzuciliśmy do rondla koguta... A kury sobie łażą same, 
owdowiałe, grzebią w ziemi, żyją robakami, glistami i 
świerszczami; jak złożą gdzieś jajko, bierzemy je dla Martiny, 
ona karmi i trzeba żywić ją jak się patrzy. 
     - Don Remigio, "brodacz", sprzedaje mleko po dwadzieścia 
centavos kwaterka. 
     - Drań! Też coś! Teraz jeszcze bardziej żałuję, że 
sprzedałem krowę... Miałaby już cielaka i byłoby mleko... Po 
kiego diabła sprzedaliśmy ją, Martina? 
     - Jak to po co, człowieku!... Już nie pamiętasz? 
     A no po to, żebyśmy rok temu mogli sprawić sobie narzędzia. 
Nie kupiłeś rydla? Nie wynająłeś dwóch zaprzęgów wołów? A peoni, 
których opłaciłeś? 
     - No tak, święta prawda, zupełnie już ogłupiałem. 
     - Nie ma co lamentować, Estebanie... Poczekajmy troszeczkę, 
zobaczymy, co Bóg da - dodał zrezygnowany Evaristo Rocha. 
     Czwartek, dzień targowy w Quiviquinta. Esteban i Martina, 
wymyci i czysto ubrani, idą na targ, bardziej dlatego, że tak 
każe zwyczaj, niż z rzeczywistej potrzeby, popchnięci raczej 
tradycją niż perspektywami, jakie mógłby im zaoferować nędzny 
tianguis, prawie pusty, na którym znalazły odbicie bieda i klęski 
okolicy. Kilka kramów z przywiędłymi, mizernymi jarzynami, 
stoisko z zaczynającymi cuchnąć flakami pokrytymi chmarą much, 
garnek, w którym gotują się dwa albo trzy kilogramy chudej 
wieprzowiny. Obserwują to psy, które siedząc na kościstych i 
sparszywiałych zadach oblizują się, na próżno czekając na kąsek, 
pożądany także przez malców w łachmanach. Wygłodniałe dzieci 
bawią się, zagrażając smutnym straganom z orzeszkami ziemnymi i z 
pożółkłymi, wyschniętymi pomarańczami. 
     Esteban i Martina idą na targ Królewską Ulicą w Quiviquinta; 
na przedzie on, pod pachą trzyma kurkę o ognistym grzebieniu, 
żona niesie córeczkę. Martina jest dumna z czepeczka uszytego z 
haftowanego kawałka materiału i białej koszulki, która spowija 
śniade ciałko małej. 
     W drodze spotykają Evarista Rochę. 
     - Idziecie kupować? - pyta przyjaciel na powitanie. 
     - Kupować? Nie, bracie, wolne żarty, idziemy zobaczyć... 
Niosę kurę, zobaczymy, może znajdzie się jaki kupiec... Jeśli się 
uda, kupię Martinie coś na targu. 
     - Powodzenia, bracie... Bóg z wami! 
     Gdy przechodzą koło domu don Remigia, "brodacza", Esteban 
wstrzymuje krok i patrzy nie ukrywając zazdrości, jak peon doi 
wątłą, smutną krowę, która ogania się ogonem od chmary kłębiących 
się much. 
     - Bogatym to dobrze... Rodzina don Remigia nie zna ani nie 
zazna głodu... Mają trzy krowy. W najgorszym razie każda z nich 
da ze trzy litry... Dwa dla domu, a to, co zostanie, na 
sprzedaż... Ci ludzie będą mogli siać w przyszłym roku, ale my... 
     Martina patrzy śmiało na swojego mężczyznę. Potem oboje 
podejmują drogę. 
     Krótkimi, szerokimi i białymi zębami Martina obdziera ze 
skórki laskę trzciny cukrowej. Esteban patrzy na nią bez słowa, 
niezdarnie stara się ukołysać córeczkę, która płacze wniebogłosy. 
     Na targu ludzie chodzą tam i z powrotem, nawet nie pytają o 
ceny nielicznych towarów, które sprzedawcy oferują głośnymi 
okrzykami... Wszystko takie drogie! 
     Esteban stoi i czeka. Kurka, o starannie związanych łapach, 
trzepie skrzydłami leżąc na suchej ziemi. 
     - Ile za te. N rosół? - pyta śmiałek, wprawną ręką obmacując 
równocześnie pierś ptaka, aby zbadać ilość i jakość mięsa. 
     - Cztery pesos - odpowiada Esteban. 
     - Cztery pesos? To nawet za jałówkę... 
     - Ile dasz, chłopie... 
     - Daję za nią dwa... 
     - No nie... Chyba nie myślisz, że ją ukradłem? 
     - Co myślę, to myślę. Dwadzieścia reali. 
     - Nie, bracie, samej kukurydzy zjadła za tyle. 
     I ewentualny kupiec odchodzi nie przywiązując wagi do 
niedoszłego zakupu. 
     - Trzeba ją było dać. Estebanie, ze starości już się nie 
niesie - mówi Martina. 
     Niemowlę dalej płacze, Martina odkłada kawałek trzciny 
cukrowej i bierze córeczkę z rąk męża. Podwija bluzkę pod szyję i 
ukazuje stanowcze, piękne, ciemne piersi, drżąco jak para 
przepełnionych bukłaków. 
     Mała uwiesza się przy jednej, Martina, dostojna jak biblijna 
matrona, karmi córkę, na jej ustach pojawia się skoczna 
melodyjka. 
     Do rwetesu na targu dołącza się jeszcze jeden hałas, to 
motor zbliżającego się samochodu. W Quiviquinta przybycie 
samochodu nieczęsto się zdarza. 
     Wioska oddalona jest od szosy i niewiele pojazdów 
mechanicznych odważy się wjechać w górskie i leśne drogi. 
Chłopaki śmiejąc się i krzycząc biegną za samochodem, który 
zatrzymuje się przy placu i wzbudza powszechną ciekawość. Wysiada 
z niego dwoje ludzi: wysoki, silny mężczyzna o zdrowym wyglądzie 
i wyniosłej postawie oraz drobna, wątła kobieta o nieśmiałych 
ruchach. 
     Przybysze przebiegają wzrokiem tianguis, czegoś szukają. 
Wchodzą między ludzi, rozglądają się na wszystkie strony, pytają 
i z przejęciem szukają dalej. 
     Nagle zatrzymują się przed Estebanem i Martiną, ta na widok 
obcych zarzuca na pierś rebozo, oblewając się nagle rumieńcem, 
jednakże gest ten jest spóźniony, przybysze odkryli już to, czego 
szukali. 
     - Widziałaś? - zwraca się mężczyzna do kobiety. 
     - Tak - odpowiada ona ciepło. - Chciałabym tę, jest świetna! 
     - Tak, ta - woła z entuzjazmem mężczyzna. Potem, nie 
owijając w bawełnę, zwraca się wprost do Martiny: - Ej, ty, nie 
poszłabyś do nas? Wzięlibyśmy cię na mamkę do Tepic, żebyś 
wykarmiła nam synka. 
     Indianka, osłupiała, nieodpowiadając patrzy na obcą parę. 
     - Dwadzieścia pesos miesięcznie, dobry wikt, kąt, dobre 
warunki. 
     - Nie - odpowiada sucho Esteban. 
     - Nie bądź głupi, człowieku, przymieracie głodem, a dajecie 
się prosić - mówi bystro przybysz. 
     - Nie - ucina Esteban. 
     - Dwadzieścia pięć pesos miesięcznie. No co? 
     - Nie. 
     - Dobra, ostatnie słowo, pięćdziesiąt pesos. 
     - Dasz siedemdziesiąt pięć pesos? I pójdę na "pół mleka" - 
proponuje nagle Martina. 
     Esteban patrzy zdziwiony na żonę, chce oponować, ale nie 
dopuszczają go do głosu. 
     - Siedemdziesiąt pięć pesos za "całe". Chcesz? 
     Esteban oniemiał, a kiedy chce się wtrącić, Martina zasłania 
mu usta ręką. 
     - Chcę -- odpowiada. A potem do męża, któremu podaje 
córeczkę: - No, karm ją kozim mlekiem z ryżem... dzieciom 
biedaków wszystko służy. Ja i ona musimy ci pomóc. 
     Esteban machinalnie wyciąga ramiona, aby wziąć córkę. 
     A potem Martina, z gestem, który ma być wesoły: 
     - Skoro don Remigio, "brodacz", dzięki krowom wysieje w 
przyszłym roku, ty, Estebanie, także masz swoją... i nawet 
lepszą. Na przyszły rok obsiejemy całe poletko, już ja zadbam o 
to. 
     - Idziemy - mówi nerwowo obcy, biorąc dziewczynę pod ramię. 
     Wsiadając do samochodu, Martina pochlipuje. 
     Obca pani stara się ją pocieszyć. 
     - Te Indianki Cora - ucina mężczyzna - mają podobno 
znakomite mleko... 
     Samochód rusza. Ludzie z targu wlepiają w niego oczy. 
     Esteban woła Martinę. Jego skarga gubi się w zamieszaniu. 
     Potem kieruje się ku domowi, nie odwraca się, idzie powoli 
ciągnąc nogi... Pod pachą niesie kurę, a na piersi dziewczynkę, 
która płacze osierocona, pozbawiona dwóch dzbanuszków z ciemnej 
gliny. 
     
     
     HICULI HUALULA 
     
     To był "wuj"... to "wuj" - wyjęczała kobiecina; jej szklane 
oczy wpatrywały się w twarz zmarłego, młodego i dobrze 
zbudowanego mężczyzny. 
     Przed nią, uroczysty i surowy, stał patriarcha z Tezompan. 
     Kobieta, owładnięta histeryczną gadatliwością, nie 
przestawała mówić. 
     - Wczoraj wieczorem wrócił pijany... wygadywał straszne 
rzeczy; chyba więcej niż trzy razy powątpiewał w "wuja". Wreszcie 
zasnął spity mezcalem. 
     Dzisiaj rano okazało się, że jest sztywny... Bo go 
sprowokował, tak, więcej niż trzy razy zwątpił we władzę "wuja", 
tego, którego imię tylko pan, najstarszy i najmądrzejszy, może 
wymówić. 
     Patriarcha trwał chwilę w milczeniu, kobieta patrzyła na 
niego wyczekująco. Potem, wyraźnie rozdzielając sylaby, wymówił 
słowo wzbronione wszystkim ustom z wyjątkiem jego samego. 
     - Hiculi Hualula, kiedy się go sprowokuje, staje się 
przewrotny, mściwy, zły; natomiast... 
     Stary urwał ledwie rozpoczęte zdanie, może dlatego, że 
przypomniał sobie o mojej obecności, o mnie, o obcym, który od 
tygodnia ze wścibstwem etnologa przychodził nękać hardych Indian 
Huichol z Tezompan... Ale było już za późno, dziwną nazwę 
zapisałem w notatniku: Hiculi Hualula, niezwykłe słowa, które 
mógł tylko wymówić najstarszy i najbardziej uczony. 
     Patriarcha spojrzał na mnie podejrzliwie, zrozumiał, że 
popełnił poważną niedyskrecję, i starał się jakoś naprawić swą 
lekkomyślność, nie łamiąc jednocześnie niezmiennych praw 
gościnności. Skierował do kobiety krótkie słowa w indiańskim 
języku., Ona odwróciła się ku mnie i nie przestając patrzeć na 
mnie małymi, czerwonymi oczkami, zaczęła perorować w języku 
Hichol, w tej surowej mowie o egzotycznym brzmieniu, którą trochę 
znałem dzięki uczonym dysertacjom filologów... Kiedy skończyła 
swój wywód, niedawno owdowiała, zalana łzami, rzuciła się na 
pierś zmarłego konwulsyjnie łkając. 
     Stary patriarcha delikatnie przesunął ręką po głowie 
kobiety, potem podszedł do mnie i bardzo uprzejmie powiedział: 
     - Trzeba ją zostawić sam na sam z bólem. 
     Wziął mnie za ramię i gestem pełnym. Szacunku powiódł ku 
drzwiom chaty, tu jednak zdecydowanie się zatrzymałem, nie mogłem 
opuścić tego miejsca nie zgłębiwszy zagadki słów, które zapisane 
w notatniku kategorycznie. Domagały się mojej profesjonalnej 
uwagi. 
     - Kim jest Hiculi Hualula? - zapytałem nagle i stanowczo. 
     Stary puścił moje ramię, cofnął się o krok, jego wzrok 
zaczął miotać iskry, a usta złożyły się w przykry grymas. 
     - Dla własnego dobra, niech pan tego nie powtarza. Tylko ja, 
bez narażania się na jego gniew, mogę wymówić imię "wuja". 
     - Muszę wiedzieć, kim on jest, jaką ma władzę, jakie 
przymioty. 
     Mężczyzna więcej się już nie odezwał, pozostał niewzruszony, 
oczy miał mętne, zatopione w jakichś odmętach - przypominał 
patetyczne bóstwa pradziadów... 
     Na nic się zdało naleganie, mężczyzna pogrążył się w 
kostycznym milczeniu, zarazem tak bojaźliwym, że postanowiłem 
zrezygnować z wypytywania bardziej z litości niż z obawy. 
Jednakże od tej pory czułem się w obowiązku zbadać sedno zagadki. 
     Rozumiałem wówczas, że samo wyjaśnienie tajemnicy zamkniętej 
w tych dziwnych słowach oznaczałoby całkowity sukces mojego 
przedsięwzięcia, nieświadomość natomiast równała się klęsce. 
     To właśnie doskonale tłumaczyło obsesję, której ofiarą 
padłem w ostatnich dniach. Przekonany, że wypytywanie wprost nie 
byłoby skuteczne, a mogłoby nawet przynieść odwrotne skutki, 
postanowiłem otoczyć niewiadomą całym szeregiem dyskretnych 
dochodzeń, których, ostrożnie powiązane końce mogłyby przynieść 
bardziej zadowalające wyniki. 
     Ale któregoś ranka, kiedy ostre i przykre objawy 
powracającej co trzy dni gorączki dały mi się dotkliwiej niż 
zazwyczaj we znaki, mój spokój rozwiał się i znowu rzuciłem się 
ku nie przemyślanym rozwiązaniom. Dońa Lucia, Metyska, 
przygotowywała dla mnie napar z kory chinowej; koło niej, przy 
ognisku, trzy czy cztery kobiety z plemienia Huichol rozcierały 
paloną kukurydzę na pinole *. Kiedy dońa Lucia, gruba i poczciwa, 
wyciągała do mnie dzbanek z gorzką mieszanką, na moich ustach, 
nagle i niepowstrzymanie, pojawiło się pytanie: 
     - Dońa Lucia, czy wiecie, kto to Hiculi Hualula? 
     Kobieta zrobiła przerażony gest, przyłożyła palec wskazujący 
do ust i nie mogąc złapać tchu popatrzyła znowu na Indianki, 
które zakrywając sobie uszy i strasznie wymachując rękami 
przerażone wychodziły z chaty. 
     Metyska, wśród oznak wielkiego niepokoju, wzięła w swe 
pulchne ręce moją prawicę i tonem raczej współczucia, niż wyrzutu 
powiedziała: 
     - Niech pan nigdy nie wymawia tego słowa... 
     Wyrządził mi pan dużą szkodę, służące odeszły i do domu, w 
którym imię "wuja" wymówiono niepotrzebnie, wrócą dopiero wtedy, 
gdy nowy księżyc rozproszy urok swym światłem. 
     - Przecież pani wie, dońa Lucia, niech mi pani powie, kim on 
jest, gdzie przebywa... 
     Kobieta nie dodając ani słowa odwróciła się do mnie plecami, 
potem szybko podeszła do metate, aby podjąć pracę, którą 
przerwały Indianki Huichol. 
     Tego samego popołudnia wyszedłem w pola, chciałem bowiem 
spisać słowa ludowej ballady opiewającej pracę na roli. Chłop, 
mający mi ją wyrecytować, czekał już na mnie wsparty na 
ogrodzeniu z drutu kolczastego, który chronił jego zagon - pole 
pięknej, dorodnej kukurydzy. Delikatny powiew wiatru kołysał 
ciemnozielonymi pędami, mężczyzna czuł się dumny, humor mu 
dopisywał. Był to mały i suchy Indianin, mocny jak giętki kij, 
mówił niewiele, ale śmiał się często - miało się wrażenie, że nie 
chciał . Tracić okazji, by poszczycić się swym wspaniałym 
uzębieniem. 
     - Piękna kukurydza, Catarino - powiedziałem na powitanie. 
     - Piękna - odparł. 
     - Nawoziłeś ziemię? 
     - Nie trzeba było, sama z siebie rodzi... A z pomocą bożą i 
"wujową" kukurydza rośnie, kwitnie i daje kolby - powiedział to 
po prostu, jak wypowiada się przysłowia, popularne sentencje czy 
modlitwy. 
     Poczułem na ciele dreszczyk i o mało co znowu nie popadłem w 
dawne błędy. 
     - "Wuj", powiedziałeś? - zapytałem z nienaturalną 
obojętnością. - Ten, którego imienia nie wolno wymawiać? 
     - Tak - odrzekł Catarino. - "Wuj" jest dobry dla tych, co go 
szanują. -Było w twarzy Huichola tyle pogody, a w jego słowach 
zaufanie i wiara, które skusiły mą przewrotność, by wydrzeć mu 
tajemnicę. 
     W każdym razie tego popołudnia posunąłem się trochę na 
drodze do wyjaśnienia tajemnicy: "wuj" był dobry, kiedy dawał 
życie, a zły, gdy sprowadzał śmierć. 
     Szybko zanotowałem słowa "pieśni siewców", podziękowałem 
Catarinowi za uprzejmość i ruszyłem z powrotem do Tezompan. 
     W drodze spotkałem Matea San Juan, nauczyciela wiejskiego; 
był to dobry chłopak, Huichol czystej krwi. Wystarczyło zamienić 
z nim kilka słów, aby odkryć jego inteligencję, szybko też można 
się było przekonać o młodzieńczym zapale, z jakim dążył do 
poprawy gospodarczej i kulturalnej sytuacja pobratymów. Mateo 
zawsze starał się informować obcych, że za rządów Callesa 
mieszkał i studiował w Meksyku, w Domu Indiańskiego Studenta. 
     Mateo San Juan był przystępny i komunikatywny. 
     Tego popołudnia wcześniej skończył zajęcia w szkole, toteż 
przechadzał się z pięknym owocem chirimoya w ręku. Gdy mnie 
zobaczył, przełamał go i podał mi połówkę. Szliśmy razem 
delektując się tak słodkim smakiem chirimoya, jak i miłym 
towarzystwem. 
     Nie byłem jednak lojalny wobec Matea San Juan, moje słowa 
miały doprowadzić rozmowę do zamierzonego celu, do punktu, który 
mnie interesował. Powiedzmy, że nietrudno było poruszyć ten 
temat, sam Mateo o to zahaczył, mówiąc o wielu trudnościach, 
które napotykają obcy, gdy starają się zgłębić istotę życia 
Indian. "Nam łatwiej zrozumieć wasz świat, niż ludziom z miasta 
poznać prosty nasz umysł" - powiedział Mateo San. Luan, jakby 
szczycąc się trochę tym stwierdzeniem. 
     - Kim jest Hiculi Hualula? - zapytałem stanowczo. 
     Mateo San Juan popatrzył na mnie pogodnie, a na jego wargach 
zauważyłem nawet lekki grymas ironii. 
     - Nic dziwnego, że "tajemnica" pana pociągnęła, dzieje się 
to z wszystkimi obcymi, którzy dowiadują się o niej... Radziłbym 
panu zachowywać wielką powściągliwość przy poruszaniu tego 
tematu, jeśli nie chce pan doprowadzić do przykrych skutków. 
     - Podejrzewam to, ale nie ustanę, dopóki nie poznam sedna 
tej sprawy. Pan mógłby mi udzielić doskonałych informacji, Mateo 
San Juan - powiedziałem cokolwiek zmieszany postawą nauczyciela. 
     - Niech pan nie oczekuje ode mnie żadnych wyjaśnień na temat 
"wuja". Do widzenia, panie badaczu? 
     I mówiąc to przyspieszył kroku, przechodząc w szybki trucht. 
     - Ej, Mateo, niech pan poczeka - krzyknąłem kilka razy, ale 
nauczyciel wiejski nie zatrzymał się i zniknął za zakrętem. 
     Nadeszła sobota, a z nią moja jedyna nadzieja: przybył do 
Tezompan ksiądz z Colotlan, który co tydzień składał wizytę w 
innej gminie swojej parafii. 
     Skoro tylko staruszek ksiądz zsiadł z gniadego muła i zanim 
jeszcze zrzucił cienki płaszcz, już byłem przy nim, prosząc, by 
zechciał mnie przez chwilę wysłuchać. Duchowny zgodził się 
uprzejmie. 
     - Ale - powiedziałem - muszę rozmawiać z księdzem na 
osobności. 
     - Dobrze - odparł - w zakrystii będziemy sami tak długo, jak 
będzie trzeba. 
     I tam, pośród panującej wokoło ciszy, ksiądz opowiedział mi 
wszystko, co udało mu się dowiedzieć " o "wuju. 
     - Po prawdzie - zaczął - ta sprawa zainteresowała mnie już 
dawno, ale skrytość, rezerwa tych ludzi nigdy nie pozwoliły mi 
zgłębić wszystkiego; mówią o nim "wuj", bo uważają go za brata 
"taty Boga". 
     Jest on w ich mniemaniu tak potężny, że cała wieś może spać 
spokojnie, jeśli czuje się pod jego opieką... 
     Ale "wuj" jest okrutny i mściwy, życiem przypłaci ten, kto 
go obrazi albo wymówi jego imię... Zrobić to może tylko 
najstarszy ze zgromadzenia. Oddani pod opiekę "wuja" Huichole 
podróżują spokojnie, bo wierzą, że mogą liczyć na jego wpływy: 
węże zejdą z drogi, gromy padną w oddali, a nieprzyjaciele 
zostaną skrępowani. Nie ma choroby, która oparłaby się władzy 
"wuja", a umierają tylko ludzie, którzy nie byli u niego w 
łaskach... Żałuję, przyjacielu - zakończył duchowny - że nie mogę 
podać panu więcej danych, teraz jednak moje wysiłki zmierzają nie 
do poznania szczegółów diabelskich wierzeń, ale raczej do 
wyrwania ich z serc tych nieszczęśników... 
     - No cóż - powiedziałem sobie, gdy w samotności rozważałem 
otrzymane od księdza informacje - niewiele wiem o "wuju", może to 
być zaledwie wskazówka, aby zająć się tajemnicą i dowiedzieć się 
czegoś konkretnego, co wyjaśni... Stwierdziłem jednak, że czas 
przeznaczony na badania wśród Indian Huichol kończył się, za dwa 
dni powinienem wyjechać na tereny Indian Cora, a tym samym 
porzucić, może na zawsze, wyjaśnienie niewiadomej. 
     Nieśmiałe stukanie do drzwi przerwało moje rozmyślania. Nie 
czekając na przyzwolenie, Mateo San Juan wszedł do chaty, która 
służyła mi za mieszkanie i pracownię. Nauczyciel miał wygląd 
komicznie zagadkowy; przyszedł owinięty aż po brodę w fioletową 
pelerynę, rondo palmowego kapelusza opadało mu na oczy; pozdrowił 
mnie trochę drżącym głosem. 
     Ta postawa natchnęła mnie przeczuciem, że chodzi o coś 
ważnego. Mateo stał, pomimo mojego serdecznego zaproszenia, żeby 
usiadł na jednej z prymitywnych ław, które stanowiły wyposażenie 
chaty. 
     - Przemyślałem to, z czym przychodzę, obliczyłem krok, który 
zrobię, bo nie chcę być egoistą. Cały świat, a nie tylko Indianie 
Huichol, powinien korzystać z łaskawości "wuja", cieszyć się jej 
skutkami i znać pełnię jego dobroci... 
     - Więc jest pan gotów...? 
     - Tak, chociaż czyniąc wyjaśnienie ryzykuję życiem. 
     - Nie wierzę, Mateo San Juan, żeby nauczyciel mógł czuć 
zabobonny strach tak jak prości tubylcy. 
     - "Wuja" się nie boję, tylko jego "bratanków. 
     Ale powtarzam, nie chcę być podły, ludzkość powinna czerpać 
z cnót "wuja". 
     - Niech pan wyjaśni, co to znaczy, dość już wstępów. 
     - Kiedy nauka podporządkuje sobie "wuja", wtedy wszyscy 
ludzie, jak my, Indianie Huichol, osiągną radość życia: skończą 
się niedomagania, skończy zmęczenie. Namiętności rozpalą się w 
sposób korzystny, a pogodny sen wzniesie ludzi do raju. 
Pragnienie ugaszą bez picia, a głód bez jedzenia, siły będą się 
odnawiały z każdym dniem i nic nie będzie dla nich trudne... 
Wiem, że nauka spod znaku mikroskopu, chemia z wszystkimi jej 
reakcjami dokonywałyby cudów znając wszystkie zalety "wuja",.. 
"Wuj" pomnaża przyjaźń i miłość, jest jak łagodny narkotyk, mądry 
doradca; dzięki jego pomocy ludzie staną się lepsi, bo połączy 
ich wzajemne szczęście i pełne zrozumienie. "Wuj" czyni serce 
miękkim, a mózg lekkim. 
     - Niech pan nie kończy - przerwałem rozczarowany - czy "wuj" 
to nie to samo co peyote *? 
     Mateo San Juan uśmiechnął się lekceważąco, po czym 
powiedział: 
     - Od wielu lat znacie peyote, jego skutki są zwyczajne, 
toksyczne, przelotne i oczywiście bardziej szkodliwe niż 
korzystne... "Wuj" to co innego, do tej pory poza nami, Indianami 
Huichol, nikt nie wypróbował jego wyjątkowych właściwości... 
     - No tak... Ale w jaki sposób mogę zawieźć "wuja" do 
laboratoriów w Meksyku? 
     Mateo San Juan odwrócił się uroczyście i uchylając poncha 
podał mi małą, lekką paczuszkę, nie większą od pięści. 
     - Proszę... Niech pan to weźmie. Któregoś dnia wszyscy 
ludzie będą wychwalali jego doskonałość, będzie ceniony bardziej 
od bogactwa, tak potrzebny jak chleb, tak szanowany jak miłość, 
pożądany jak zdrowie. Jest owinięty w liście aloesu, jedynie one 
wytrzymują jego silne promieniowanie. Niech pan to rozwinie 
dopiero w momencie badania i niech się pan postara, aby to 
nastąpiło przed upływem tygodnia... Ach, gdyby moi rodacy 
dowiedzieli się, że oddałem go w ręce obcego, wykończyliby 
mnie... Niech pan z nim jedzie jeszcze dziś i nie zapomni o 
przyjacielu Mateo San Juan. 
     - Dziękuję... Ale dlaczego pańscy rodacy mieliby wobec pana 
żywić tak złe zamiary, skoro "wuj" wzbudza tylko dobre myśli i 
szlachetne czyny? 
     Nauczyciel powiedział spokojnie: 
     - Nie wybaczyliby mi, bo Indianie Huichol widzą w nim brata 
nietykalnego bóstwa, wy natomiast zobaczycie w nim jedynie 
korzystne właściwości i będziecie 
     cenili go tylko za to... Niech pan weźmie i zrobi z Niego 
dobry użytek, ale niech pan wyjedzie natychmiast, zanim czas 
ukryje przed laboratoriami wszystkie jego zalety. 
     - Nie jadę teraz do Meksyku - poinformowałem go - ale tego 
popołudnia wyjedzie do Colotlan mój pracownik, więc weźmie "wuja" 
i wyśle go do Meksyku przesyłką poleconą z moim listem do 
Instytutu Biologii., Gdzie przebadają go dokładnie. 
     - No to powodzenia, panie badaczu. 
     - Jeszcze raz dziękuję, Mateo San Juan. Postąpił pan dobrze. 
     Tego samego popołudnia zgodnie z planem wyjechał mój 
pomocnik, młody Metys z Colotlan, któremu poleciłem, aby wysłał 
pocztą starannie zabezpieczonego "wuja". Nieco później musiałem 
wyjechać na tereny Indian Cora, gdzie miałem, złożyć krótką 
wizytę, by sprawdzić pewne wątpliwe informacje. Ale przedtem 
chciałem pożegnać się z uprzejmym nauczycielem. 
     Przyszedłem do jego chaty, Indianka - staruszka, skromna i 
bojaźliwa - stała w drzwiach otoczona sąsiadkami, które ją 
pocieszały. Kiedy spojrzała na mnie, powiedziała drżącym, 
zdławionym głosem: 
     - To "wuj", tak, to "wuj", który nie wybacza... 
     Pełen złych przeczuć wszedłem do chaty. Tu, na macie 
palmowej, leżał mój przyjaciel Mateo San Juan z twarzą 
zmaltretowaną od ciosów; jego ciało, pokiereszowane razami kija, 
wzbudzało litość. Wykrzywił zniekształconą twarz, aby przywitać 
mnie uśmiechem: 
     - Biedne kobiety = powiedział - myślą, że to "wuj", ale to 
"bratankowie", jak się obawiałem. 
     Po powrocie do Meksyku pierwsze kroki skierowałem do 
Instytutu Biologii. Tu nic nie wiedziano o "wuju", gdyż nigdy nie 
dotarła adresowana przeze mnie przesyłka. Poczyniłem na poczcie 
poszukiwania, bez rezultatu. Napisałem więc do pomocnika z 
Colotlan. Na odpowiedź czekałem kilka tygodni; ponieważ nie 
nadchodziła, ponagliłem telegramem. Na ten ostatni otrzymałem 
odpowiedź; młody człowiek, w liście smętnym i tchórzliwym, 
dramatycznie błagał, żebym już nigdy nie próbował poruszać "tego, 
co zawiera pańskie łaskawe pismo", gdyż to, czego doświadczył 
przy okazji mojej wizyty, "o mało nie zakończyło się fatalnie dla 
niżej podpisanego". 
     Nie mogąc liczyć na pomocnika, napisałem list do Matea San 
Juan. Zwrócono mi nie odpieczętowany list. Ponowiłem próbę, a 
wyniki były identyczne jak za pierwszym razem. 
     Ostatnią nadzieję pokładałem w księdzu z Colotlan. Napisałem 
do niego z większym zaufaniem; mówiłem jasno i prosiłem, żeby 
jeszcze raz przysłał mi Hiculi Hualula. Kilka dni później 
nadszedł lakoniczny list od księdza. Mateo pod presją ludzi z 
wioski "opuścił okolicę, najmując się jako bracero; według 
ostatnich wieści pracował w Oklahomie jako robotnik kolejowy... 
Co się zaś tyczy prośby - pisał dalej ksiądz - bardzo żałuję, ale 
nie mogę jej spełnić, gdyż pociągnęłoby to za sobą kłopoty, 
skandal i poruszenie, których moja godność duchowna nie tylko nie 
powinna wywoływać, ale im zapobiegać. Jeśli chodzi o pański 
projekt ponownego przyjazdu w te strony, radzę panu, jeśli panu 
życie miłe, nawet tego nie próbować". 
     Klęska była dla mnie miażdżąca, niepokój przeobraził się w 
obsesję, a ta stała się powodem rozdrażnienia, które przybrało 
formę alarmujących objawów. Widziałem "wuja" w snach, tak, "wuja" 
ubranego we wspaniały strój, który noszą Indianie Huichol podczas 
uroczystości Ojca Słońca... Przeszedł obok mnie i mrugnął, kiedy 
powiedziałem do niego po imieniu, Hicul. I Hualula, roześmiał się 
głośno, ochryple i splunął mi pod stopy. 
     Tego popołudnia, kiedy zobaczyłem, że kieruje ruchem 
ulicznym na skrzyżowaniu alei Juareza i San Juan de Letran, był 
zachwycający - oblicze kamienne, niewzruszone, turkusowe bezote 
*, głowa zwieńczona pióropuszem z piór wielkich papug, na nogach 
     złote sandały. Jego straszny palec wskazujący z miąższu 
zielonej opuncji, uzbrojony w paznokieć z kolca agawy, wskazywał 
na mnie, a z jego ust wylewał się potok okropnych przekleństw w 
języku huichol... 
     Ktoś mi powiedział, że osoba, która od, prowadziła mnie na 
posterunek Czerwonego Krzyża, słyszała, jak mówiłem: 
     - "Wuj"... to był "wuj", który nie wybacza. 
     Równocześnie moje oczy błądziły bezsensownie... 
     Traciłem przytomność, mój puls był nierówny... 
     Lekarz przepisał leki uspokajające, odpoczynek i letnie 
kąpiele. 
     
     
     CENZONTLE 
     
     Rzecz miała miejsce wśród Chi -nanteków, tych malutkich 
Indian, pełnych rezerwy i czarująco nieuprzejmych. Zdarzyło się 
to wśród nich, w ich gnieździe, za Ixtlan de Juarez - na samych 
krańcach malowniczego fenomenu orografii meksykańskiej - które 
zwą Węzłem Cempoaltepetl. 
     Wybraliśmy Yolox - dokładniej San Marcos Yolox - jako 
idealne miejsce dla naszego obozu antropologicznego. Yolox, 
zaledwie trzysta osób licząca osada, zawieszona jest wśród zboczy 
górskich, między słonecznikami i zaroślami agaw. Wokół Yolox 
-nazwa ta w narzeczu azteckim oznacza podobno serce - ciągną się 
rancza, skupiska chatek, skąd każdego piątku schodzą Indianie 
gotowi na rynkach zwanych tianguis odgrywać podwójne role kupców 
i sprzedawców, bawić się w handel wymienny, ożywiony i 
malowniczy: sól na ziarno, zdobycz z polowań albo połowów w rzece 
czy bagnie za parę łokci płótna, zioła lecznicze w zamian za 
płaty skóry na podeszwy sandałów huaraches. Włókna agawy itle, 
zwinięte w szerokie motki, za łojowe świece, kury - za kłębki 
wełny. 
     Tam, dysponując opuszczoną szkółką, zainstalowaliśmy bazę 
techniczną. Chodziło o to, aby przy pomocy niezbitych danych 
statystycznych udokumentować teorię, która powstała na biurku 
znanego uczonego europejskiego, to znaczy my, badacze, mieliśmy 
za zadanie połatać wiedzę, jak szewc mający odnowić parę starych 
butów. Albo, po prostu, dostaliśmy do rąk kompas, któremu trzeba 
było dorobić sporą serię kierunków, bo w przeciwnym wypadku 
znakomite spekulacje profesora upadłyby w momencie, w którym 
zaczęłyby się cieszyć prestiżem w salach wykładowych Pierwszy 
tydzień zeszedł nam na niepokojach i protestach Europejczyków, 
którzy uczestniczyli w ekspedycji.. 
     "Bzdura - dowodzili od czasu do czasu - bo jeśli ci Indianie 
wzbraniają się przed badaniem, powinniśmy postąpić tak jak w 
Erytrei czy w Azerbejdżanie, przyprowadzić ich siłą, pod groźbą 
użycia broni, jeśli zajdzie potrzeba..." Meksykanie, znający to 
środowisko, drżeli na samą myśl o takim akcie przemocy wobec 
zachodnich Chinanteków. 
     W sobotę doprowadziliśmy do tego, że pewien pijany żebrak 
przyszedł, aby dać się zbadać. W ruch poI szły więc nasze 
niklowane instrumenty: antropometr, cyrkle Martina, dynamometr i 
waga;pobraliśmy próbki krwi, a nawet zamierzaliśmy zrobić badanie 
przemiany materii. 
     Kiedy udało się przebadać pierwszy "przypadek" i wyszedł on 
z laboratorium z godziwą brzęczącą zapłatą, u przyszłych obiektów 
badań zauważyliśmy lepsze zrozumienie i nawet pewną sympatię. 
     Ale sprawy poważnie się skomplikowały, gdy zdarzyło się coś 
niezwykłego, coś, czego nigdy dotąd nie notowały stuletnie annały 
Yolox - niebo, do wczoraj nietknięte, zakłócił szum motoru, a 
jego błękit paskudnie splamiła szara, dymiąca smuga. Przeleciał 
samolot! 
     Indian ogarnęła, straszna trwoga, kobiety tuliły dzieci 
śledząc drogę lotu lśniącego ptaka. Mężczyźni złapali za proce i 
strzelby; ktoś wystrzelił dwa razy w niewzruszonego wędrowca 
lecącego na południe; jakiś młodzik wdrapał się na szczyt drzewa, 
po czym zapewnił, że zobaczył dziób ptaka i jego olbrzymie 
szpony, w których wierzgał młody byczek. 
     Kiedy niefortunny przybysz zginął w chmurach i przestrzeni, 
przyszli do nas ścigani przerażeniem Indianie. Wtedy lokal naszej 
ekspedycji okazał się niewystarczający, schroniła się w nim cała 
wioska, a ktoś niezdarnym językiem zapytał nas ote fantastyczne 
jastrzębie. 
     Właśnie wtedy, gdy mogliśmy wykorzystać te chwile lęku dla 
naszych celów, zapomnieliśmy lojalnym i uczciwym. 
     - To jest latająca maszyna - powiedziałem. -Jak kamień 
wyrzucony z procy. W niej podróżują tacy jak wy i my. 
     - Znaczy, że w brzuchu tego ptaka siedzą ludzie? - pytał 
dalej Indianin. 
     - No, nie całkiem; to, co nazywacie ptakiem, to po prostu 
maszyna. 
     Tłumacz, twardy i poważny starzec, sprawujący najwyższą 
władzę w wiosce, zrobił gest niedowierzania, ale przetłumaczył 
moje słowa; wtedy zaległa wyczekująca cisza. 
     - Ale - argumentował - kamień wznosi się, utrzymuje i spada. 
A to ptaszysko leci i leci siłą swoich skrzydeł. 
     - Bo - odparłem - w brzuchu maszyny znajduje się paliwo: 
benzyna, olej, smary. 
     Stary wykrzywił usta w podejrzliwym uśmiechu.* - Nie miej 
nas za takich, co im brak piątej klepki. 
     Może myślisz, że z nas takie głuptaki. 
     Potem w swoim monosylabicznym języku wyrzekł kilka 
dłuższych, uroczystych słów. Zaledwie skończył, zgromadzenie 
opuściło nasze laboratorium; niektórzy, przede wszystkim kobiety, 
uczynili to gwałtownie i pospiesznie, inni odchodząc patrzyli na 
nas przerażonym i pełnym wyrzutu wzrokiem. 
     Przed nami została jedynie grupka smutnych ludzi, chorych i 
udręczonych, jakby ciężar nędzy i nieszczęść przykuwał ich do 
tego miejsca. Rodzina składała się z trzech osób:ojca, wątłego 
kretyna ukazującego k w uśmiechu nierówne i koślawe zęby, matki, 
maleńkiej, o ciele ciemnym i obwisłym, w zaawansowanej ciąży, 
oraz córki - dziewczynki, zaskoczonej, przyłapanej okresem 
dojrzewania, które nie pozwoliło, aby smutek - dziecięce 
przyzwyczajenie mongoidalnych oczu -- ustąpił miejsca błyskowi, 
jaki zapala młodość, a kanciaste jej kształty wypełniła pulchność 
wiosny życia. 
     - Chorzyśmy, bardzo chorzy, patroncito - powiedział 
mężczyzna wskazując rodzinę. 
     Diagnoza nie nastręczała trudności, symptomy były oczywiste: 
wszyscy chorowali na malarię, można to było poznać po ich 
odmienionych rysach, opadniętych szczękach i chudych, pożółkłych 
członkach. 
     - Chorzyśmy, bardzo chorzy, dobrodzieju -powtórzył łzawym 
głosem Indianin. 
     Ale dla nas ci nieszczęśnicy byli przedmiotem badań bardziej 
niż chorymi. Materiałem probierczym dla wyrosłej w dalekich 
krajach teorii, wymagającej poparcia statystyki, którą trzeba 
było zapłodnić liczbami - potrzebowaliśmy cyfr. 
     Wobec ich przygnębienia pojawiły się aparaty naukowe, 
sprawdziliśmy ich wzrost i pojemność płuc, długość kości, kształt 
czaszki, wagę i krzepliwość krwi. 
     Oni, pełni przygnębienia, strachu trzepoczącego wśród rzęs, 
poddali się, pewni,. że nasze zabiegi przywrócą im zdrowie. 
     Kiedy wypełniliśmy wszystkie skomplikowane kwestionariusze, 
pozwoliliśmy im odpocząć. 
     Mężczyzna wypowiedział kilka słów do swoich, w momencie gdy 
brał moją dłoń do ucałowania, to samo próbowały uczynić kobiety; 
pełen wstydu, odtrąciłem tę oznakę wdzięczności. Czułem się winny 
oszustwa i kłamstwa, użyliśmy przecież nieszlachetnego wybiegu, 
koniecznego wprawdzie w tych okolicznościach... 
     Wtedy przypomniałem sobie, że w naszej apteczce mogę znaleźć 
coś, co ulżyłoby trochę w dolegliwościach tych nieszczęsnych. 
Natrafiłem na słoiczek chininy w tabletkach. Tymi pięknymi, 
świecącymi, szkarłatnymi jak piwonie ziarenkami napełniłem 
zagłębienia rąk, które wyciągały się do mnie drżące jak 
spragnione ptaszki; pogładziłem dziewczynkę i pozwoliłem im 
odejść. W drzwiach kobieta uśmiechnęła się smutnie i boleśnie. 
     Na placyku rozprawiali mieszkańcy Yolox, dyskutowali, 
gorączkowali się, patrzyli w niebo i wyciągali zaciśnięte pięści. 
     Kiedy rodzina chorych na malarię przechodziła przez placyk, 
ludzie utworzyli szpaler w obawie przed zarażeniem, nie tyle 
chorobą, ile tym, co biedacy mogli wynieść przez kontakt z nami; 
w spojrzeniach malowała się litość i miłosierdzie. Głosy ucichły 
tak, że stały się nieuchwytne. Chorzy przeszli przez tłum nie 
wstrzymując kroku, wracali na nizinę, gdzie "grasuje śmiertelna 
malaria". 
     Moi europejscy towarzysze rozpaczali. Należało koniecznie 
przekonać albo zmusić Chinanteków, aby dali się przebadać. Ja, 
znając lepiej tych ludzi, wybrałem środki pojednawcze. Poszedłem 
do starego tłumacza; wiedziałem z całą pewnością, że był on w tej 
wiosce jedynym człowiekiem znającym hiszpański, a ponadto miał na 
swoich decydujący wPływ, oparty na magii i umiejętności rzucania 
uroków. Jego poważanie wśród Chinanteków liczyło się bardziej niż 
jego władza urzędnika państwowego, która to funkcja w 
rzeczywistości stanowiła dla niego czynnik wzmacniający posiadany 
już autorytet. 
     Znalazłem go w chacie; uległość, której dał wyraz w chwilach 
grozy wywołanej obecnością samolotu pod niebem Chinantli, 
przemieniła się w postawę wyniosłości obronnej i zgryźliwej. 
Wypowiedział kilka krótkich zdawkowych zwrotów, zmuszała go do 
tego tradycyjna gościnność tubylców, ale na jego twarzy odkryłem 
ślad głębokiej urazy i podejrzliwości. 
     Mówiłem długo, może dziesięć lub piętnaście minut, i kiedy 
sądziłem, że przekonałem sfinksa, powiedział, jak gdyby moje 
słowa odbiły się od jego wąskiego, cofniętego czoła: 
     - Oni, moi ludzie, zdali sobie sprawę... i zanim się wydarzy 
to, coście ze sobą przynieśli, dajemy wam dwie godziny na 
opuszczenie wioski. Jeśli nie posłuchacie, wasze życie będzie 
zagrożone. Radzę ci osiodłać zwierzęta i wyjechać stąd przed 
świtem. Słyszałeś? 
     - Ale - polemizowałem - nie mamy złych zamiarów. 
     - Tak wszyscy mówią - odparł starzec. - Ty i oni jesteście 
handlarzami, wczoraj handlowaliście bydłem i wieprzkami, dzisiaj 
ludźmi. Przychodzą z tobą obcy, hodowcy tych ptaszysk, które żyją 
ludzkim tłuszczem. Dzisiaj chcą zdobyć tłuszcz z Chinanteków, aby 
napełnić nimi wole tych ogromnych jastrzębi. Przyznał się. Nie 
jesteśmy tacy głupi, żeby nie zdawać sobie sprawy: jeśli nas 
ważą, mierzą, puszczają krew... Co to niby znaczy? Mają nas za 
wieprze tuczne... Ale jeśli chcesz zostać - dodał poufnym tonem - 
powiedz mi, ale tylko mnie, gdzie mogę znaleźć jaja tych 
ptaszysk; można by je hodować w tych górach, jadłyby trawę, 
żołędzie i ziarenka z szyszek, jak indyki. Jeśli jednak odmówisz, 
świt oświetli ci jutro drogę. Rozumiesz? 
     Nie czekaliśmy świtu, pod osłoną ciemności wyruszyliśmy w 
popłochu, we wstydliwej ucieczce. Za nami posypały się kamienie, 
obelgi i przekleństwa. 
     Cudowny poranek zaskoczył nas w porcie Maria Andrea. Sosny 
wznosiły konary drżące od rosy, warstwa jakiejś dziwnej formacji 
geologicznej znaczyła naszą trasę, mieliśmy przed oczami 
zmieniające się zielenie - od czarniawych po niemal żółte - 
zapach żywicy, śpiew wiatru, który muskał gałęzie i rozbijał się 
w załomach skalnych, i trele ptaszka cenzontLe, wszystkie te 
kojące czynniki, beznamiętne tematy oraz wiara uspokoiły wreszcie 
umysły, ale nie wystarczyły, byśmy zapomnieli o kłopotach. Ktoś 
ganił Indian: 
     "Są niewdzięczni i perfidni". 
     Ktoś inny wziął ich w obronę. 
     "Tyle wycierpieli, że ich nieufność i obawy są uzasadnione". 
     Ale wyjaśnienie tych niespójnych faktów tej absurdalnej 
sytuacji nastąpiło za zakrętem ścieżki. 
     Tam, z twarzami wychudłymi i lękliwymi, ale z minami 
wyrażającymi radość i ożywienie, czekała na nas chora rodzina, 
ta, którą obdarowaliśmy pastylkami chininy. Skretyniały mężczyzna 
i brzemienna kobieta usiłowali ucałować nam ręce, a dziewczynka 
stanęła na palcach, żeby nas dosięgnąć. 
     Zatrzymaliśmy konie i rzekłem do nich: 
     - No jak, przyjaciele, popróbowaliście lekarstw? 
     Ojciec trwał niemy szukając odpowiednich słów: 
     - Tak, już nam lepiej. 
     - Zostały wam pastylki? -- indagowałem. 
     Człowieczek za całą odpowiedź odgarnął kołnierzyk koszuli, 
aby pokazać nam naszyjnik ze szkarłatnych, połyskujących tabletek 
chininy. 
     Kobieta zrobiła to samo, dziewczynka również. 
     - Złe się już nas nie ima - oświadczył mężczyzna - boi się 
sznura cudownych kamyków. 
     W oczach Chinanteków pojawiły się błyski uczucia, bardzo 
podobnego do wiary. 
     Od tej chwili nikt już nie mówił o niewdzięczności Indian 
ani o ich szorstkości czy nieuprzejmości. Padły, i owszem, 
inwektywy i słowa przekleństw, ale nie pod adresem Chinanteków, 
Indian Mixe, Cora, Seri i Yaqui - padły one pod adresem tych 
ludzi i systemów, które zakuwają ręce w kajdany i przypalając 
stopy, gniotą mózgi, kaleczą umysł i unicestwiają wolę, bardziej 
zawzięcie, gwałtowniej niż malaria, niż gruźlica, zapalenie 
jelit... A sosny, ptaszek cenzontle i ścieżka przytaknęły 
zgodnie. 
     
     
     PRZYPOWIEŚĆ  O MŁODYM JEDNOOKIM 
     "I żył szczęśliwie długie lata". 
     
     Długi czas ludzie nie zauważali jego upośledzenia, a on sam 
nie przywiązywał większej wagi do ciemności, która pochłaniała 
część jego pola widzenia. Od małego był świadom defektu, ale z 
filozoficzną rezygnacją powiedział sobie: "Jedno dobre, a drugie 
to już zbytek". I tak właśnie narzucił sobie spokój, sam nawet 
skłonny był podejrzewać, że wszyscy patrzyli na tę wadę rozumując 
podobnie, bo jedno dobre..."Laber 40 bi, wymiarów. Wtedy zupełnie 
inaczej dotarły do niego śmiechy i drwiny: zaczynał słyszeć, tak 
jak słyszą jednoocy. 
     Odtąd jego życie stało się nieznośne. 
     Nadeszły wakacje, dzieci szkolne opuściły klasę; tłum 
chłopców rozprzestrzenił się po całej wiosce. 
     Dla niego rozrosła się niebezpieczna strefa: teraz była jak 
plama oliwy, która docierała do wszystkich ulic, wszystkich 
placów... Nie miał już sensu wybieg polegający na omijaniu bram 
szkoły; ogarniało go rozczarowanie, bezbrzeżne, palące. Chór 
drapieżnych ptaków intonował: 
     Nadszedł jednak nieszczęsny dzień: zdarzyło mu się 
przechodzić koło szkoły, kiedy wychodzili z niej chłopcy. Głowę 
zadzierał wysoko, kroczył wyprostowany, w jednej ręce niósł 
koszyk pełen owoców i jarzyn przeznaczonych dla stałych klientów. 
.. Idzie jednooki" - za swymi plecami usłyszał jakiś dyszkant. 
     Zdanie to zapadło w ciszę. Nie było komentarzy, śmiechów, 
zgiełku... Odkrycie. 
     Tak, odkrycie to zdziwiło nawet jego samego. 
     "Idzie jednooki".. "jednooki"... "jednooki" powtarzał przez 
cały czas wędrówki od drzwi do drzwi, gdzie doręczał "dostawy". 
     Jednooki, no tak, sam się o tym przekonał: w lustrze, które 
drżało mu w rękach, widział jedyną źrenicę tkwiącą w obłoku 
odgradzającym go od słońca... 
     Mogło zdarzyć się jednak, że nikt nie przywiązałby wagi do 
odkrycia niedyskretnego uczniaka... Po świeci? chodzi tylu 
jednookich. Co więcej - nierozważnie - postanowił wypróbować to 
optymistyczne przypuszczenie. 
     Tak też zrobił. 
     Ale kiedy przechodził koło szkoły, jakieś okropne brzemię 
kazało mu opuścić głowę, skulić się. Unikał spotkania, zetknięcia 
swego osieroconego oka z wieloma szyderczymi, które patrzyły na 
niego, gdy padły już słowa drwiny: "Do widzenia, jedno ślepie". 
     Wstrzymał krok i po raz pierwszy popatrzył tak, jak patrzą 
jednoocy: tłum dzieci był jedną połyskującą wśród ulicy plamą, 
czymś pozbawionym ostrości, głębi, - laber 40 "Raz i dwa, jedno 
oko ma..." Albo jakiś smarkacz zza rogu napominał: 
     "Ej, ty, zapal drugą latarnię". 
     Jego reakcje ulegały przeobrażeniom: zdziwienie stało się 
smutkiem, smutek wstydem, wstyd wściekłością, bo żart odczuwał 
jako obelgę, a zaczepki jako prowokację. 
     Zmianie nastawienia towarzyszyła także zmiana postawy; nie 
stracił jednak zabawnego, komicznego wyglądu, który tak radował 
chłopaczyska: 
     "Raz i dwa, jedno oko ma..." A on już nie płakał, przygryzał 
wargi, krzyczał, złorzeczył i wygrażał zaciśniętymi pięściami. 
     Ale drwiny były uparte i wysiłek woli dawał opłakane wyniki. 
     Któregoś dnia nazbierał kamieni i z diabelską celnością 
obrzucił nimi grupę chłopaków, którzy zagrodzili mu drogę; banda 
rozpierzchła się ze śmiechem. 
     Pojawiło się z tej okazji nowe przezwisko: 
     Sokole oko". 
     
     " 
     
     
     Od tej chwili najlepszą rozrywką zgrai było prowokowanie 
jednookiego. 
     Trzeba więc było szukać wyjścia z tej sytuacji. Kochająca 
matka zaaplikowała leczenie u rozmaitych kum: gotowane pędy 
drzewa mezquite, przemywanie wywarem ze ślazu, okłady z wonnego 
octu. 
     Ale wysiłki nie dały rezultatu. 
     "Raz i dwa, jedno oko ma... 
     
     , 
     
     
     Złapał delikwenta za ucho i trzęsąc się ze złości, giął mu 
kark ku ziemi, aż chłopak zaczął się dławić. 
     Znajdowali się na skraju wioski, bez świadków tu mogła 
dokonać się zemsta objawiająca się w skargach i pianie na 
ustach... Ale nieoczekiwane nadejście dwóch mężczyzn 
przeszkodziło dokonaniu tego, co jak ogromna radość kołatało w 
piersi jednookiego. Wylądował w więzieniu. 
     Zarzucili domowe sposoby kumoszek i odwołali się=, do recept 
lekarza. Wtedy nastał czas maści, kropel, kataplazmów, które 
przeobraziły obłok w gęstą warstwę chmur. 
     Plama złośliwości docierała w najmniej przewidziane miejsca; 
pewnego dnia, gdy przechodził między domami, jakiś nicpoń chciał 
wypróbować skuteczność drwiny: 
     "Do widzenia, Sokole Oko"... 
     Na rezultat nie trzeba było długo czekać; policzek, 
wymierzony przez znieważonego sprawił, że wyrostek drogo kazał mu 
zapłacić za śmiałość... Tego dnia jednooki wrócił do domu 
pokrwawiony i zmaltretowany. 
     W cieple matczynym szukał ukojenia arnika miała przynieść 
ulgę na niezliczone guzy... Stara wygładziła zwichrzone włosy 
syna, który płakał na jej kolanach.,.. 
     Wtedy postanowili szukać innych dróg, nie lekarstwa na zło, 
ale już tylko pobłażliwości ludzkiej wobec kalectwa, które tak 
drażniło. Środki ziemskie zawiodły, udali się więc o pomoc do sił 
nadprzyrodzonych: matka ślubowała Matce Boskiej z San Juan de los 
Lagos, że przyprowadzi do sanktuarium chłopca niosącego oko ze 
srebra, wotum, Matce Boskiej mające wyprosić złagodzenie 
niełaskawego losu. 
     Matka pamiętała, żeby nie wychodził na ulicę, i zastępowała 
go w codziennym obowiązku dostarczania sąsiadom owoców i jarzyn. 
Od tego zajęcia zależała egzystencja obojga. 
     Kiedy wszystko było już gotowe do drogi, powierzyli sąsiadce 
klucz od swojego kąta i z przepełnionym sercem a pustą kiesą 
podjęli wędrówkę, by dotrzeć przed cudowne ołtarze akurat w 
dniach odpustu. 
     W sanktuarium stali się drobiną tłumu. On zdziwił się, że 
nikt nie zauważa jego skazy; mógł patrzyć ludziom prosto w twarz, 
przechodzić wśród nich bez skrępowania, ufnie, bezpieczny i 
niezauważalny. Matka dodawała mu animuszu: "To cud już się 
zaczyna... Niech będzie uwielbiona Panienka z San Juan... 
     On jednak nie był pewien cudu, ale cieszył się szczęśliwymi 
chwilami, przerywanymi od czasu do CZaSu tym, co docierało do 
jego uszu jak dalekie echo: 
     "Raz i dwa jedno oko ma..." Wtedy na jego twarzy malowały 
się smutek, gniew i gorycz cierpienia. 
     Było to w przeddzień powrotu;zapadł wieczór, bractwa i 
pielgrzymki uczestniczyły w, obrzędach, pożegnania". Tancerze 
przytupywali na płytach dziedzińca, muzyka i grzechotki wtórowały 
hałasowi i melodii., zdolnej niczym modlitwa unieść ich ku górze. 
Niebo płonęło, tysiące fajerwerków wybuchało burzą światła, gdy 
rozrywało się ich wnętrze wydęte saletrą i prochem. 
     W takim momencie on śledził, ogłupiały, tor rakiety, która 
ciągnęła za sobą niby ogon gruby drążek,.. Równocześnie z 
wybuchem w innym miejscu nieba rozprysnął się pióropusz świateł; 
jedyna źrenica napawała się widokiem krótkotrwałych wielobarwnych 
kompozycji... Nagle poczuł straszny cios zadany w zdrowe oko.,. 
Potem nastąpiła ciemność, ból i skargi. 
     Otoczył go tłum. 
     - Kij od rakiety oślepił mojego chłopca - krzyknęła matka i 
zaraz dodała błagalnie: - Szukajcie doktora, na miłość boską. 
     Wracali. Matka była przewodnikiem. Z wysiłkiem wdrapywali 
się na strome zbocze wzgórza. Musieli przystawać na odpoczynek. 
On jęczał i przeklinał swój los... Ale ona głaszcząc go obiema 
rękami po twarzy powiedziała: 
     - Wiedziałam, syneczku, że Panienka z San Juan nie odmówi 
nam cudu... Bo to, co ci zrobiła, to jawny cud. 
     Zdziwił się słysząc te słowa. 
     - Cud, matko? Ale jak tu dziękować, straciłem dobre oko 
przed bramami jej świątyni. 
     - To właśnie za ten cud powinniśmy ją błogosławić: kiedy 
zobaczą cię w naszej wiosce, wszyscy osłupieją i będą musieli 
poszukać sobie innego jednookiego, z którego by się mogli 
naśmiewać... Bo ty, mój synu, nie jesteś już jednookim. 
     Trwała w ciszy kilka chwil; grymas goryczy, który powoli 
zmieniał się w słodki uśmiech ślepca, rozjaśnił mu twarz. 
     - To prawda, matko, już nie jestem jednooki... 
     W przyszłym roku wrócimy, tak, wrócimy do kościoła, żeby 
podziękować Matce Boskiej. 
     - Wrócimy, synu, z parą oczu ze srebra. 
     I z wolna podjęli dalszą drogę. 
     
     
     ZEMSTA CARLOSA MANGO 
     
     W Chalmie zapadł zmierzch. Była wigilia Trzech Króli. Przez 
płyty z różowego kamienia, które pokrywają posadzkę dziedzińca 
świątyni, przemaszerowało wiele zespołów tanecznych: gdy przyszła 
ich kolej, Indianie Otomi z niziny Meztitlan wystawili, przy 
akompaniamencie bębnów i gwizdków z wikliny, prymitywny taniec 
"Tocotin"; Indianie Matlazinca z Ocuilan przy dźwiękach skrzypiec 
i harf zaprezentowali taniec "Motyla i kwiatu"; Indianie Pame z 
San Luis popisywali się tańcem "Konkwista". Przystrojeni w orle 
pióropusze, z twarzami zakrytymi budzącymi grozę maskami, w 
szatach z fioletowej i żółtej lustriny *, wydawali przejmujące 
okrzyki w takt mocnego przytupywania. Grono pełnych powagi 
dziewcząt azteckich z rumieńcem na twarzy ofiarowało śniademu 
Chrystusowi feretrony z kwiatów i dymiące mirrą kadzielnice. 
Tepehuański jeździec z północnej części stanu Hidalgo, w 
porfiriańskim surducie i kraciastej czapce z kaszmiru, w 
groteskowej i komicznej pantomimie poddał próbie sprawność swych 
bosych stóp. 
     Orkiestra Indian Tarasco z Tzintzuntzan długie godziny grała 
Nianię Amalię, tę wpadającą w ucho śpiewkę, która mówi o 
westchnieniach i miłości. 
     Teraz, kiedy w Chalmie zapadł zmierzch, kiedy wspaniały 
zmierzch łopotał u szczytu augustiańskich wież jak triumfalny 
proporzec, na scenie znajdowali się Indianie z Atlacomulco. 
Tańczyli przed Panem farsę "Maurowie i chrześcijanie", utwór 
choreografii deskryptywnej i złożonej; odtwarzano bitwę szlachty: 
     Dwunastu Parów Francji", na których czele stał sam " 
     "Cesarz Carlos Mango" **, wystrojony w przeciw deszczową 
pelerynę przybraną skórkami króliczymi z braku gronostajowych, w 
blaszanej koronie upstrzonej cekinami i odłamkami lustra, w 
perkalowej chustce na szyi i mocno zużytych butach na nogach 
obleczonych w pasiaste, fioletowo - białe pończochy, które 
przypięto do kluczki bufiastych spodni. "Carlos Mango" do twarzy 
bez zarostu przytwierdził sobie brodę ze złotych nici istle, a na 
policzkach z brązu wymalował dwie plamy różu oraz parę pieprzyków 
przy pomocy sadzy z drzewa sosnowego. 
     Resztę trupy tworzyli "Maurowie" w turbanach, ubrani w 
kaftany z błękitnej manty *; w rękach trzymali szable z drzewa 
złoconego miksturą z bananowca. "Chrześcijanie", wystrojeni 
panowie galijscy, w sportowych okularach typu "Londyńska mgła", 
owinięci w nieco przykrótkie opończe, miotane ich farsową 
gestykulacją, nosili aksamitne czapki z farbowanymi aniliną 
pióropuszami, wełniane onuce, a zamiast sandałów - skrzypiące i 
podbijane gwoździami guaraches. 
     Wygląd i postura "Carlosa Mango" zyskały moją sympatię; 
obserwowałem każdy jego ruch, niestrudzone dreptanie tam i z 
powrotem, zapalczywe ataki na "niewiernych", śmiałą postawę, 
którą przybrał, kiedy "chrześcijańskie zastępy" rozproszyły już 
Maurów i gromkim głosem recytowano czterowiersz: 
     Zatrzymaj się, Maurze śmiały, Nie wspinaj się na te mury, 
Jeśli chcesz zabrać Chrystusa, Czekają cię męki srogie... 
     Wreszcie, po skończonym tańcu, gdy już robiło się ciemno, 
klęcząc pośrodku nawy sanktuarium z wieńcem w ręku oddawał hołd 
Ukrzyżowanemu z Chalmy. 
     Potem wyszedł wyprostowany, broda i jasna peruka uwydatniały 
oczy czarne i głębokie; krótki i masywny nos osiadał na 
przypominających skorpiony wąsach, które rozpierały się na ustach 
otwartych jeszcze ciągle i dyszących po właśnie zakończonym 
żywiołowym tańcu. 
     Mężczyzna wyszedł ze świątyni. Mogłem się przekonać, że jego 
obecność, podobnie jak i na mnie, duże wrażenie robiła również na 
jego współplemieńcach, Indianach Mazahua rozproszonych na 
dziedzińcu. 
     "Carlos Mango" kłaniał się tłumowi w pas; jakiś malec 
podszedł do silnych nóg tancerza i z szacunkiem dotknął skór 
zdobiących wspaniały strój, ale "Carlos Mango" z godnością 
odsunął natręta i skierował się
     w drugi koniec dziedzińca, gdzie na ziemi przycupnęła grupa 
kobiet i dzieci, starając się jak najlepiej wykorzystać ciepło 
podsycanego żywicznymi gałęziami ogniska. Lecz wkrótce podziwiany 
przeze mnie mężczyzna jął zatracać swój urok. Ze zdumieniem 
patrzyłem, jak oderwał sobie sztuczny płowy zarost i przeobraził 
się w starca o zmęczonym, pokrytym głębokimi bruzdami obliczu; 
twarz miał zwiotczałą ze starości, jedynie oczy były ciągle żywe, 
błyszczące. Któraś z kobiet pomogła mu zdjąć okazałe szaty, 
został w spodniach i koszuli z manty. Inna zarzuciła na ramiona 
starego grube wełniane poncho. Koło mnie, chłonącego wszystkie 
szczegóły sceny, dwaj pijani Indianie komentowali: 
     - Teraz już na dobre skończył się Carlos Mango... 
     - I zostanie tylko ten skurczybyk Tanilo Santos... 
     A Tanilo Santos tymczasem szukał ciepła ogniska i pozwalał 
przypatrywać się sobie ludziom, którzy go , otaczali. 
     Zapadła styczniowa noc; na zimowym niebie nad Chalmą gwiazdy 
błyszczały jak kawałki lustra i cekiny zdobiące czapki i 
pelerynki"Dwunastu Parów Francji". 
     "Nic tak nie przyciąga w nocy jak ognisko"... Ta właśnie 
uwaga posłużyła mi jako pretekst, by zbliżyć się do Indian, wśród 
których znajdował się Tanilo Santos. 
     "Nic tak nie skłania do przyjaźni i do serdeczności jak 
porządny łyk m. Ezcalu"... To przekonanie sprawiło, że 
wyciągnąłem butelkę ku Tanilowi Santos, który przyjął zaproszenie 
bez słowa i rozciągnął je na krąg otaczających go starych kobiet. 
Kolejno podnosili butelkę do ust. Kiedy Tanilo Santos przekonał 
się, że wszyscy się napili, wytarł dłonią szyjkę flaszki i 
zwrócił mi ją bez słowa... Wtedy nabrałem pewności, że połknął 
przynętę i wpadł mi w ręce. Skwapliwie odłączyłem się od grupy i 
skierowałem ku ogrodzeniu dziedzińca od strony rzeki. U moich 
stóp huczał strumień, zuchwałe wody tworzyły zakręt, aby okrążyć 
świątynię, która wznosiła się jakby na , wysepce; z drugiej 
strony rozciągał się gęsty las, a nad ! nim welon ciszy... 
Czekałem ufny, że mój wybieg doprowadzi do celu. 
     Upłynęły długie minuty i nie dochodziło do oczekiwanego 
rozwiązania... Aby zdobyć zaufanie Tanilo Santosa, trzeba było 
uknuć inną intrygę. Chciałem z nim porozmawiać, mając na uwadze 
moje projekty badań poglądów Indian z płaskowyżu na istotę bóstw 
a... W osobie Tanila Santos widziałem typ pośredni między 
patriarchą i szamanem, poważanym autorytetem i czarownikiem 
posiadającym bezwzględny wpływ na swoich ludzi, a co za tym 
idzie, wspaniałego informatora. 
     Byłem już bliski rozpaczy, widząc fiasko moich pierwszych 
usiłowań nawiązania pogawędki ze starym Mazahua, gdy zobaczyłem, 
że wstaje i prostuje się w swoim poncho, po czym udając całkowitą 
obojętność kieruje się do balustrady, ale dość daleko ode mnie. 
Oparł o nią łokcie, chwilę przypatrywał się gwiazdom, potem znów 
utkwił oczy w czerni rwącej rzeki i wreszcie rzucił kamień w 
ciemność. Patrzyłem na niego kątem oka udając, że go nie 
obserwuję; wiedziałem, że w każdej chwili Tanilowi Santos może 
przyjść ochota nawiązać przyjazne stosunki z... butelką wódki... 
     Ale oto był już koło mnie; w jego palcach pulsowało 
światełko robaczka świętojańskiego. Mężczyzna podał mi go w darze 
ze słowami: 
     - Zatknijcie, panie, na kapeluszu. 
     Zrobiłem to, ale świetlik odleciał. Był jak przewoźnik na 
rzece, gwiazdka spadająca poziomym łukiem. 
     Tanilo Santos śmiał się wesoło, a ja czekałem na jego 
żądanie wbity w pychę z powodu sukcesu. 
     - Łaskawy pan chce czekać na tych z Xochimilco? 
     - Tak, chcę posłuchać, jak śpiewają swe Mańanitas dla 
Pana... 
     - Przyjdą o świcie... 
     - Jeden wstaje rano, drugi wcale nie idzie spać... 
     Poza tym noc jest przepiękna. 
     Tanilo Santos skręcił papierosa - osłonił dłonią ogień i 
zaciągnął się głośno i energicznie. 
     - Co nowego w Atlacilmulco, Tanilo Santos?... zapytałem. 
     - Hm... po staremu - odparł stary dość nieufnie. 
     Potem, znów szorstki, odwrócił się ku rzece, splunął 
siarczyście i oparł się o kamienny murek ignorując mnie 
całkowicie. 
     Uznałem, że nadeszła chwila, aby uciec się do heroicznego 
czynu: z tylnej kieszonki spodni wyjąłem flaszkę wódki, 
postawiłem ją przed sobą, potrząsnąłem, odkorkowałem i, 
powąchałem; dawałem dowody, :e się nią delektuję. Pociągnąłem 
łyk, cmoknąłem... 
     Tanilo Santos śledził te ruchy; przypominał zgłodniałego 
psa, który czeka na kąsek. Zaraz też powiedział: 
     - A co nowego w Meksyku, patron? 
     - Po staremu - uciąłem i włożyłem flaszkę do kieszeni. Nie 
dodając nic więcej odwróciłem się ku rzece. 
     Tanilo poczuł się niepewnie, co utwierdziło mnie w 
mniemaniu, że sprawy mają się znakomicie. 
     - Bo tam w Atlacomulco nie wszystko w porządku, pan wie... - 
ciągnął Tanilo. - Po to właśnie przyszliśmy z trupą. Bo don 
Donato Becerra mocno zachorzał i tylko cud Świętego z Chalmy może 
go uratować.. 
     Po tośmy wszyscy przyszli - Prosić, żeby ozdrowiał... Zimno, 
prawda? 
     - Zimno - odparłem. 
     Wtedy uznałem za celowe wybawić Tanila od męki i tym samym 
pobudzić jego język. Podałem mu butelkę; gdy tylko ją odebrałem, 
Indianin odwrócił się plecami i zapadł w poprzednie milczenie. 
     Czekałem spokojnie na nową aluzję albo wyraźne życzenie 
pociągnięcia z, butelki; ale te nie nadeszły tak szybko, jak bym 
tego pragnął. 
     Kobiecy głos odwołał Tanila Santos; bąknął coś i trwał 
nieporuszony, wciąż oparty o balustradę. Kobiety ponowiły 
wołanie, ale stary odpowiedział tak szorstko, tak kategorycznie, 
że na kilometr można to było odgadnąć, nawet nie znając, tak jak 
właśnie ja, dźwiękonaśladowczego języka mazahua. W grupie dały 
się słyszeć szepty i płacz dzieci, lecz Tanilo Santos trwał bez 
ruchu. 
     Pomiędzy nim i mną panowała cisza, jakbym całkowicie 
zaniechał wybiegów mających na celu nawiązanie przyjaźni z 
Tanilem Santos, który w miarę upływu czasu stawał się coraz 
bardziej nieprzystępny. 
     Teraz leżał skulony, zwinął się w kłębek i przykrył 
kolorowym poncho; od czasu do czasu kaszlał. W którymś momencie, 
gdy sądziłem, że Indianin o mnie zapomniał, chcąc przypomnieć mu 
o swojej obecności wstałem i usiadłem na murku; huśtając nogami 
zacząłem gwizdać piosenkę Niani. A Amalia. 
     Nagle, gdy myślałem, że wszystko stracone, Tanilo Santos 
odwrócił się do mnie; 
     - Te baby! Nie zna pan na nie jakiej rady? Mam je na 
wątrobie... 
     - A jakże - odpowiedziałem wesoło - na wszystkie kłopoty 
najlepszy mezcal. 
     Znowu podałem mu flaszkę; uznałem, że tym razem powinienem 
bardziej schlebiać Tanilowi Santos, więc kiedy z bulgotem 
przełknął łyk, nalegałem, by pociągnął jeszcze raz - ani to, ani 
poprzednie zaproszenie nie zostały zlekceważone. Tanilo Santos 
chciał wrócić do swego odosobnienia, lecz zdradziło go 
podniecenie. 
     - Tego cudu nie odmówi nam Pan z Chalmy... 
     Wydaliśmy ponad dwieście pesos na drogę i urządzenie 
tańca... Niech pan powie! Wszyscy wiemy, że Pan, choć cudowny jak 
diabli, zrobił się wymagający... Ale myślę, że łaska, o którą 
prosimy, jest dobrze opłacona. 
     Nieprawdaż? 
     - Jasne - odparłem. - Mówił pan, że prosicie o zdrowie 
bliźniego. 
     - O zdrowie don Donatita Becerry... Wszyscy Mazahua z 
Atlacomulco przyszli do Sanktuarium tylko po to, klnę się na 
Boga. Niech pan spojrzy, dobrodzieju, jest nas tu krocie - 
wskazał na grupki rozsiane po dziedzińcu Chalmy. Jedni spali, 
inni w hieratycznej postawie siedzieli w milczeniu, owinięci w 
identyczne sarapes * - plamy bez wyraźnych rozmiarów, fragmenty 
meandrów lub ciemne szlaczki, które ujmowały w ramy sugestywne 
widowisko. 
     - Bardzo kochacie don Donatita Becerrę? - spytałem. 
     - Powinien ozdrowieć - odpowiedział Indianin po 
zastanowieniu, potem dodał: - Pan Jezus z Chalmy nie spłata nam 
figla. 
     - Donato Becerra jest przyjacielem Indian Mazahua? - 
ponowiłem pytanie. 
     - Po co panu wiedzieć? Niech pan nie będzie ciekaw. 
Opowiadam to panu, a pan potem pojedzie wygadać się w 
Altacomulco. 
     - Wasze sprawy nie interesują mnie aż tak bardzo. Napije się 
pan jeszcze, Tanilo Santos? 
     - Jeśli panu zależy, niech będzie ostatni łyk, trzeba 
załatwić parę spraw jeszcze przed świtem... A jak pan myśli? 
     I język Tanila Santosa rozwiązał się znowu. 
     - Dwa miesiące temu don Donatito wpadł do mazahuańskiego 
ejido *, zwanego "Gracias a Dios", zagarnął wszystkie świnie i 
jałówki i pobił kuma Cleto Torresa... Kiedy wszyscy razem 
poszliśmy ze skargą do gminy, don Donatito powiedział, że nie tak 
było... że to nasza indiańska zuchwałość. Niech pan sam powie!... 
A bydło poszło prosto do jego rzeźni... I skóry świeżo bitego 
bydełka miały jeszcze znamię wypalone przez kuma Cleto Torresa... 
Ale on powiedział, że nie, tak mówił ten łajdak don Donatito i 
tak się zakrzątnął tu i tam, że wpakował nas do ciupy, mnie i 
mojego kuma Cleo Torresa. 
     - Prawda to, co mówicie, Tanilo Santos? 
     - No, nie kłamałbym tuż przy samym Panu Jezusie z Chalmy... 
Ale to jeszcze nic. W następnym roku zachciało się temu łotrowi 
być deputowanym, wtedy był miły dla nas, Indian Mazahua... Tanilo 
Santos to, Tanilo Santos tamto... A ja, głupi, naraiłem mu kupę 
ludzi... Krocie, jak pragnę zdrowia! Trza było widzieć rynek w 
Atlacomulco, pełen osłów i ludzi... Dużo pulque, dobre barbacoa 
**, pełne placków z czerwonej kukurydzy. Autobusy i wozy do 
wiosek, żeby zawieźć ludzi. Upił on nas jak się patrzy, spoił do 
reszty, żebyśmy gadali co trzeba... A wtedy wychodzi inny 
kandydat, co go nazywali PRI, a nikt stąd go nie znał... Ale tak 
czy owak don Donatitowi ani włos z głowy nie spadł. A jak się 
wszystko skończyło, don Donatita mało szlag ze złości nie trafił 
- niech pan tylko powie. Wściekł się i wysłał nas do wszystkich 
diabłów. Wzięliśmy nogi za pas i pognaliśmy na rancza... Na 
Spalonym Wzgórzu złapała nas ulewa, szkoda gadać... Od tej pory 
don Donatito pamięta tylko o tym, żeby skubać owieczki... 
     Mówi, że rewolucja to, że rewolucja tamto, że krajowy 
proletariat, że niby jakiś anarchosyndykalizm, i chce, żebyśmy 
tańczyli, jak on nam zagra... Oto co się stało w Tlacotepec... 
Don Donatito wpakował się na ranczo Endho, wyrzucił Indian, żeby 
osiedlić tam bogatych chłopów... Jasne, że sam zagarnął najlepsze 
pastwiska, że niby jest przyjacielem biedaków, tych biedaków, co 
to żebrzą dzisiaj na rynku w Tlacotepec tylko z jego winy... 
     Ale najgorzej dostało się tym z Orocutin. Don Donatitowi 
wpadła w oko jedna ładna gołąbka, ale stary nie przypadł jej do 
gustu, jak mówią... I wyobraź pan sobie, że którejś nocy zjawił 
się na ranczo Maguey Blanco, gdzie spała ta ślicznotka, i porwał 
ją... Wtedy zranił Jelipę Reyes, matkę, i związał Ruperta Lucasa, 
jej ojca, jak mu już spuścił porządne lanie... Po sześciu 
miesiącach wróciła gołąbeczka do Maguey Blanco, już brzuchata... 
Wysłał ją piechotą, bez grosza przy duszy, tylko z tym, co w 
sobie miała... 
     Tak też przez swoje złe postępki don Donatito Becerra jest 
najbogatszy w wiosce... A czym był przedtem? Robił jako zwykły 
garncarz dla kuma Matiasa Lobato. 
     - Ale - spytałem - czy nie mówił pan, że don Donato Becerra 
jest chory? 
     - Ciężko chory... No więc my, wszyscy Indianie Mazahua, 
zaraz postanowiliśmy skończyć z don Donatito, którego niech nam 
Bóg zachowa jeszcze z parę miesięcy. Traf chciał, że przyłożyli 
mu ci z Tlacotepec... Którejś nocy, kiedy był pijany, podszedł do 
niego jakiś obdarty biedaczyna i poprosił o parę groszy; kiedy 
don Donatito wkładał rękę do kieszeni, na piersi rozlały mu się 
trzy plamy krwi... O tamtym biedaku słuch zaginął. Zachorzał 
człek, ale ani my z Atlacomulco, ani ci z Orocutin nie chcemy, 
żeby wyciągnął nogi. Jeśli wyzdrowieje, ci z Orocutin będą mieli 
okazję dać mu jeszcze raz po kościach... A jeśli cudem, o który 
wszyscyśmy przyszli prosić Pana Jezusa z Chalmy, don Donatito 
zostanie przy życiu, my z Atlacomulco załatwimy go wtedy na 
dobre... Jak mówi przysłowie: "Do trzech razy sztuka". 
     - Skomplikowana to sprawa, Tanilo Santos... 
     - Nie tak znowu... Pan Jezus z Chalmy jest wymagający, ale 
spełnia prośby. 
     W Chalmie wstawał świt. Był dzień 6 stycznia, święto Trzech 
Króli; ścieżką schodzili przybysze z Xochimilco, spowijał ich 
zapach lasu, gama kolorów i echo aktów uwielbienia. W niebo 
wzbijały się fajerwerki -naglące dary od Indian Mazahua, Tarasco, 
Otomi, Pame i Matlazinca... 
     
     MATKA BOSKA Z NEQUETEJE
     
     "Test zainteresował nas  wszystkich. Młoda badaczka wzięła 
na wyprawę album reprodukcji dzieł sztuki z dziedziny malarstwa. 
Były tam, między innymi, pulchna i dorodna Lavinia Tycjana, 
Napoleon Davida, z palcem wzniesionym w energicznym geście, na 
koniu pośród srebrnej łąki, Gioconda Leonarda da Vinci, 
uśmiechająca się dyskretnie Izabela de Valois, którą Pantoja de 
la Cruz dzięki klejnotom i odpowiedniemu wyrazowi twarzy obdarzył 
powagą i władczością, Ecce homo El Greca, Płacz Siqueirosa, 
przedstawiający kobietę, której postawa wyraża głęboki ból, 
patetyczny Nasz Jezus Goitii, Zapnta Diega - wąsaty święty, wódz 
głodujących, niosący sztandar równie jasny jak białe odzienie i 
biały uśmiech Indian, Szaniec, rozdroże tragedii i gniazdo 
przekleństwa, na którym Jose Clemente Orozco przekształcił zamysł 
w formę, wyrażając swój barwny protest, i wreszcie... 
     Indianie z tej osady zwanej Nequeteje, z tej wsi zagubionej 
w wertepach Sierra Madre, przyglądali się z niemym podziwem 
planszom, które rozbudziły ich zdolności i talent, drzemiące 
między rdzą zniewag i czadem podejrzliwości. Swe przenikliwe 
spojrzenia utkwili w obrazie, a w rozszerzonych zdumieniem 
źrenicach gamy barw, odcienie i kształty odbijały się z tą samą 
pasją, z tą samą mocą, z jaką silne wrażenie estetyczne działało 
na serca bardziej niż na umysły... 
     Po zdumieniu nadeszła nowa reakcja, już nie oszołomienie ani 
olśnienie, lecz osłupienie; hieratyczne, głuche, żenujące. 
     Kiedy przy pomocy pytań mających wyjaśnić zagadkę badaczka 
wyrwała ludzi z ekstazy, Indianie nie byli zbyt elokwentni. Dwie 
czy trzy wydobyte z trudem monosylaby świadczyły jasno, że 
przedkładali formę nad kolor, który - w swej ocenie dzieła sztuki 
- uważali za coś pierwotnego w stosunku do kompozycji i treści. 
Te dwa aspekty zajmowały jednakowoż w ich opinii dalsze miejsce, 
być może z powodu dystansu czy też harmonii pojęciowej... Ale 
pozostawało niewytłumaczalne zainteresowanie, które. te genialne 
plamy budziły w ludziach, przez antropologów zwanych 
"prymitywnymi", przez etnologów ., Stojącymi na niższym szczeblu 
rozwoju" - czy wreszcie "prelogicznymi" w opinii naszej miłej 
towarzyszki ekspedycji, badaczki stosującej freudowską 
psychoanalizę. 
     Warto było widzieć, jak ojcowie w procesjach przyprowadzali 
synów, jak starcy kierowali swe drżące kroki ku wiejskiej 
szkółce; w której zainstalowaliśmy nasze laboratorium, jak 
wszyscy tłoczyli się wokół pulpitu, gdzie spoczywał album, i jak 
każda rycina przyjmowana była z ogólnym wzruszeniem powodującym 
szmer i niemożliwe do ukrycia bicie serc. W szczególności jedna 
plansza wzbudziła zbiorowy podziw. 
     "Ta jest najładniejsza"... "Najwdzięczniejsza" -słychać 
było, gdy tylko ukazała się zafascynowanym oczom. 
     "Śliczna jak żadna inna" - mówiły głosy przytłumione 
onieśmieleniem... A Gioconda podkreślała swój absurdalny grymas 
uśmiechającego się sfinksa, wymownie tajemnicza, świetliście 
mroczna. "Ta jest najładniejsza". 
     Wobec tej wyraźnej predylekcji badaczka robiła przerwę, 
pozwalając nam śledzić zdumiewające poruszenie Indian... Podobnie 
jak Mona Lisa, uśmiechała się i ona, ale uśmiechem niewinnym i 
przejrzystym, uśmiechem tryumfu, ponieważ, na ile pozwalały jej 
na to wiedza i przygotowanie naukowe, uchwyciła nić zbiorowego 
procesu. 
     Już w Meksyku odwiedziłem pewnego dnia badaczkę, gdyż 
ogromnie chciałem poznać wyniki testu opartego na percepcji 
malarstwa. Była ożywiona i pełna optymizmu, ponieważ dowody 
okazały się przekonywające: Indianie Pame podziwiali formę i 
lubili. Kolor, jednakże lekceważyli doskonałość kompozycji i być 
może nie dostrzegali podłoża twórczego zamysłu... 
     Istniał jednak ciekawy wyjątek: rzecz szczególna, która nie 
mieściła się w statystykach; której nie można było przekształcić 
w cyfrę i wstawić w surowe kolumny tworzące tabele i wykazy; było 
to coś, co wymykało się metodzie, technice, podobnie jak detektor 
nie chwyta myśli, zaś obiektyw aparatu fotograficznego - woni. 
Był to podziw i osłupienie, jakie Gioconda budziła w duszach 
Indian Pame. 
     - To rzeczywiście dziwne, bo nie wyróżnia się; szczególną 
jaskrawością barw ani nie jest najbardziej sugestywna pod 
względem formy. Być może równowaga i pogodny klimat dzieła 
Leonarda zrobiły na nich aż takie wrażenie. 
     Bałem się zawyrokować. 
     Badaczka uśmiechnęła się, słysząc moje empiryczne uwagi; 
była w jej posturze jakby odrobina litości, jakiś wyraz 
krytycznego mi:osierdzia, które kazały mi zamilknąć. Wtedy ona, 
widząc moją bezradność, wyjawiła mi swoją teorię. 
     - Idzie tu, przyjacielu. U stan neurozy zbiorowej... 
zjawisko dobrze znane biogenetyce. Tak - przytaknęła - człowiek 
prymitywny, o duszy osnutej tajemnicą, dostarcza nam 
pasjonujących niespodzianek... 
     Jego myśl pozostaje czymś niezrozumiałym, gdyż jest pełna 
sprzeczności. Człowiek prymitywny, jak dziecko, cieszy się 
cierpiąc, kocha nienawidząc i śmieje się jęcząc. Nasi Indianie z 
Nequetete nie mogą wymknąć się prawom psychologii. Współczesny 
nam barbarzyńca złożony jest z kompleksów; rozumuje przy pomocy 
zwykłej analizy, ponieważ brak mu daru syntezy, co jest cechą 
wysokich kultur. W tym wypadku zostali zauroczeni -nie ma innego 
słowa - przez portret Giocondy. Przechodząc przed nią. Jeden za 
drugim, przeglądali się w niej jak w lustrze. Laber 56 twarzy 
odcienia tajemnicy podobnej do tej, która drga w uśmiechu 
Indianina lub grymasie poprzedzającym płacz dziecka? Czy nie 
dostrzega pan na czole Giocondy pogody malującej się również na 
obliczach Indian Pame? Czy żółtawy kolor jej cery nie przypomina 
panu skóry naszych Indian? 
     Czy jej fryzura nie jest podobna do uczesania dziewcząt z 
Nenuetoie? A czy szaty, które ją zdobią, nie przypominają 
odświętnego stroju Indianek? A wreszcie - dzikie skały, krajobraz 
tła, czyż nie podobny jest do jałowej panoramy pameńskiej sierry? 
     - Istotnie - odpowiedziałem trochę zmieszany -wszystko to 
jest bardzo przekonywające, ale... 
     - Zobaczy pan, poszukajmy reprodukcji, a sam pan zgodzi się 
ze mną. 
     Szczupłe i wypielęgnowane palce kobiety zaczęły przerzucać 
album w poszukiwaniu Giocondy. Przed naszymi oczyma przesunęła 
się raz i drugi cała kolekcja plansz, lecz poszukiwanej między 
nimi niebyło. Młoda badaczka spojrzała na mnie pełnym zdumienia 
wzrokiem i oświadczyła niemal z entuzjazmem: 
     - Zniknęła!... Skradli ją, widzi pan! 
     - Jest pani pewna, że to Indianie? 
     - Tak, jestem zupełnie pewna, nikt poza mną nie tknął albumu 
po naszym powrocie z Nequeteje. Ja sama nie przeglądałam go po 
ostatnim badaniu... Nie ulega wątpliwości, to oni... Niech pan 
spojrzy, żeby nie uszkodzić reprodukcji, musieli wyjąć śrubki... 
     O tak, na tej brak nakrętki, pewnie nie mieli już czasu 
założyć... 
     - To przykre, że taki cenny test został zdekompletowany - 
powiedziałem złośliwie. 
     - Ten fakt ma szczególną wymowę i żeby go uchwycić, 
oddałabym z tuzin takich albumów... Nie zdaje pan sobie sprawy, 
że kradzież w pełni potwierdza moje wywody na temat psychiki 
zbiorowości. 
     Potem, nie zwracając na mnie uwagi, otwarła zeszyt i 
pogrążyła się w notatkach. 
     W rok później okazało się koniecznym naniesienie pewnych 
poprawek i sprawdzenie niekompletnych danych, aby móc opublikować 
owoc naszych badań. 
     Wróciłem więc do Nequeteje. Tym razem nocowałem w zakrystii 
przy kaplicy. Zaimprowizowano mi tam pokoik sypialny - 
niewygodny, ponury i zimny. 
     Księdzem, który także niedawno tu przyjechał, był miły i 
gościnny staruszek.  Zaprzyjaźniłem się z nim od razu. 
Poinformował mnie, że Indianie Pame z tej okolicy od dwudziestu 
pięciu lat nie mieli proboszcza i że on wziął na siebie zadanie 
ponownego zorganizowania kościoła i posług religijnych. 
     - To chyba smutno żyć na tym odludziu - powiedziałem do 
niego. 
     - Pasterz, przyjacielu - odparł - nie zważa na krajobraz, 
kiedy ma taką dużą i trwożliwą trzodę. 
     Wyszedłem na ryneczek wioski, aby przez chwilę odetchnąć 
świeżością w cieniu jesionów. 
     Moja obecność natychmiast zaniepokoiła ludzi. Jakaś 
staruszka podeszła do mnie i płaczliwym głosem powiedziała: 
     - Wszyscy wiemy, po co przychodzisz. Miej się na 
baczności... 
     I nie czekając na odpowiedź odeszła drobnymi kroczkami. Jej 
stopy, bose i powykręcane, pozostawiały na piasku raczej bruzdy 
niż ślady. 
     Potem podszedł do mnie jakiś mężczyzna o złym spojrzeniu, z 
jego lewego ramienia zwisała maczeta do pracy w polu. 
     - Jeśli postawisz na swoim, zapłacisz życiem -powiedział 
tonem ochrypłym i niezręcznym. 
     - Ale o co chodzi? - spytałem. 
     - Tylko to ci mówię... Jeśli się będziesz upierał, nie 
ujdziesz z Nequeteje z życiem - dodał zdecydowanym tonem. 
     Potem splunął siarczyście i odszedł. 
     Zaraz też otoczyły mnie zalęknione grupki trzech czy 
czterech mężczyzn; spojrzenia kobiet stojących u progów chat nie 
wróżyły nic dobrego. Przybliżyłem się do jednej z nich i nękany 
jej uporczywym wzrokiem zapytałem: 
     - Czemu mi się przyglądasz? 
     - Żeby zobaczyć, jak będziesz umierał, złodzieju - 
odpowiedziała. Z uśmiechem ostrym jak kolec agawy. 
     Zmierzch wtargnął w gąszcz łamiących się głosów i szmerów. 
Dało się słyszeć pierwsze dzwonienie na różaniec. Skorzystałem z 
chwili spokoju, którą zapewniał modlitewny dzwonek, i skierowałem 
się do zakrystii. W tym momencie ksiądz wkładał sfatygowaną komżę 
i zarzucał na szyję przepoconą, zniszczoną stułę. 
     Uśmiechnął się do mnie mówiąc: 
     - Na tym odludziu nawet nabożeństwa okazują się rozrywką... 
Nieprawda, synu? 
     Nie odpowiedziałem. Poszedłem do kościoła. Uderzył mnie 
zapach mirry i copalu, kręte pasma dymu unosiły się z nad 
kadzielnic i braseros ku sklepieniu, które osłaniało tłum 
klęczący w postawie bezgranicznej wiary. Z pół setki wiernych 
reprezentujących różne pokolenia łączyło się we wspólnym kulcie, 
stanowczym, zaraźliwym. Kościółek był ubożuchny, mury pobielone, 
posadzka wykładana porowatymi cegłami, framugi okien stoczone 
przez robactwo, szyby potłuczone, wąskie prezbiterium, niepozorny 
odrapany ołtarz z gipsu oraz zawilgocone i czarne tabernakulum. 
     Chrystus, ciemny, drobny, indiański, wisiał na krzyżu 
przybranym wyblakłymi różami z papieru. Pozostała część świątyni 
była naga, zimna i biedna... z wyjątkiem ołtarza w prawej nawie. 
Stamtąd emanował powodujący mrużenie oczu uroczysty żar, 
pochodzący ze świeczek i lampek oliwnych; był tam ołtarzyk 
przystrojony białym, bogato haftowanym obrusem, kolorowe kule, 
zielone bukiety i górskie kwiatuszki, a w górze obraz w ramach ze 
świeżego drewna mezquite, z których zwisały naręcza srebrnych 
wotów. 
     Ale cóż zobaczyłem... Tak, to była ona, nasza Gioconda, 
obraz skradziony z albumu badaczki. Nie było wątpliwości, była 
tutaj, ubóstwiana i pełna łask, o czym świadczyły srebrne wota 
wiszące na szerokiej ramie i zapał, z jakim ci ludzie przed nią 
się korzyli. 
     Wierni odwrócili się tyłem do indiańskiego Chrystusa, by 
skierować twarz ku florentyńskiemu obrazowi, wzbudzającemu ten 
niezwykły mistycyzm. Krótką chwilę rozmyślałem nad tym, ale 
szybko zdałem sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie mi groziło, 
gdyby to zgromadzenie zorientowało się, że jestem tutaj, i 
pomyślało, że przychodzę odzyskać skradzioną rycinę. Wróciłem do 
zakrystii. Kiedy kapelan zauważył moje poruszenie, opowiedział mi 
całą historię: 
     - Tak, przyjacielu, to całkiem pogańskie wydarzenie... Tak 
jak i pan, znam pochodzenie ryciny. 
     Kiedy przybyłem do tej wioski, była już przedmiotem kultu. 
     Chciałem ją natychmiast usunąć z kościoła, ale zamiar ten 
spalił na panewce ze względu na sprzeciw, który wyglądał na 
bardzo stanowczy. Nazywają ją Matką Boską z Nequeteje i 
zapewniają, że jest cudowna jak żadna inna, jej kult rozciągnął 
się na tubylców z okolic odległych o wiele mil. Przychodzą 
nawiedzać ją w procesjach, w ożywionych i żarliwych 
pielgrzymkach, wyśpiewują przed jej ołtarzem swe uwielbienie i 
wykonują na jej cześć malownicze tańce. 
     Obraz wzbudza w nich bezgraniczną pobożność, którą byłoby 
bardzo trudno wykorzenić z ich serc bez ryzyka naruszenia uczuć 
wyższego rzędu, przez to godnych szacunku. Teraz, cóż począć, 
przymykam oczy na tę sprawę i przygotowuję się, aby skierować ich 
wiarę ku prawdzie. Kiedyś. Gdy Bóg pozwoli... Tymczasem nie 
wyprowadzam ich z niewinnego błędu. Jeśli źle czynię, niech Bóg 
mi wybaczy! 
     W kaplicy zabrzmiał chór aktów uwielbienia dla Przeczystej i 
Niepokalanej Dziewicy, Mona Lisa, wesoła, jowialna żona starego 
Zenobia Giocondo, uśmiechała się do tej nowej przygody, 
najdziwniejszej w jej dziejach, bardziej wzniosłej niż ta, która 
dokonała się w momencie, gdy geniusz Leonardo da Vinci rzucił na 
nią światło nieśmiertelności, bardziej niecodziennej niż głośna 
kradzież w Luwrze... Teraz w Nequeteje czyniła cuda i przyznając 
jej dziewictwo, uważano ją za Matkę Boską. 
     W laboratorium w Meksyku badaczka głosiła, że udało się jej 
w postaci suchej cyfry, w liczbie kilka razy mniejszej od 
jedności, ująć całą treść faktu i przy jej pomocy zilustrować 
naukowy wynik, który przedstawi światu jako prawdę o duszy 
meksykańskich Indian. 
     Tymczasem w Nequeteje płoną świece żarliwej wiary i lampki 
podsycane nadzieją. 
     
     
     KOZA NA DWóCH NOGACH 
     
     Na zakręcie ścieżki, tam gdzie tworzy się powietrzny wir, 
osiadł Jua Shota, Indianin Otomi. W swej włóczędze zatrzymał się 
pośród skał, o które słońce opiera swe promienie. Jeden z głazów 
użyczył mu cienia, a dolina dała odpoczynek i radość dla oczu. Na 
okolicznych polach łodygi kukurydzy rosły tylko na wysokość dwóch 
dłoni i więdły z osłabienia. Indianin był niewzruszonym świadkiem 
łez i potu wsiąkających w ziemie, by ugasić pragnienie zasiewów i 
zaspokoić głód siewców. 
     Uczepiony skały, przystosowany do warunków jak peruwiańskie 
drzewa, żyjący jak agawa na powierzchni wapiennego całunu; Jua 
Shota wiódł egzystencję rośliny. 
     Pielgrzymom ofiarował garnuszek pulque, gdy słabły im nogi, 
a język przysychał do podniebienia. 
     Wynagrodzenie za tę usługę było skromne, lecz stałe, toteż 
któregoś dnia nad głazem pojawił się dach mający stanowić 
zabezpieczenie przed zimnem i zmiennościami klimat. U. Dach ten 
ukazywał się w całej okazałości przybyszowi, który nigdy nie 
zaniedbywał okazji, aby przysiąść na chwilę w jego cieniu. 
     Kiedy wewnątrz chaty pojawiła się konstrukcja z deszczułek 
powiązanych agawowym włóknem, a jej wgłębienie wypełniły butelki 
o kolorowych etykietkach z napisami: "lemoniada", "sok", paczki 
papierosów z mocnego tytoniu, puszki twardych herbatników czy 
mecapal albo płachty ayate * - te ostatnie nieodzowne w tym 
maleńkim "zajeździe" dla klienteli złożonej z tragarzy i drobnych 
sprzedawców - wtedy przybyła Maria Petra, posłuszna wezwaniu Jua 
Shota, swego męża. 
     Któregoś wieczora pośród skał ukazała się kobieta. 
     Przychodziła zmęczona, na czoło opadały jej kosmyki czarnych 
włosów, szal, którym się okrywała, mokry był od potu, drobiła 
stwardniałymi stopami, jakby szukając spoczynku. Szła zgięta pod 
ciężarem bagażu zawiniętego w ayate, jej nagie piersi kołysały 
się na wietrze. Przybyszka nie szła z pustymi rękami, bawiła się 
wrzecionem, między kciukiem i palcem wskazującym pieściła 
sznureczek: nić itle - osnowę i wątek indiańskiego życia. 
     Jua Shota wyszedł jej na spotkanie ze słowami powitania. 
Potem zapytał o coś, czego nie zauważył. 
     A ona robiąc grymas zdjęła bagaż i z tłumoka wyjęła 
zawiniątko, z którego dobywały się pojękiwania. Zaraz też mógł 
Jua Shota uścisnąć córkę, Marię Agricolę, maleńką brzydulkę. 
     Matka, nie ośmielając się na nich spojrzeć, uśmiechała się 
tylko. 
     Rozpadlina, w którą wżynała się ścieżka, poszerzała się w 
miarę upływu lat. Sklepik Jua Shota rozrósł się i nabrał 
znaczenia, zjawiali się tu przybysze idący tą odludną drogą. 
Wstrzymywali kroku, aby w tej chatce przełknąć łyk wódki albo 
odświeżyć się czarką pulque. Jua Shota był już tęgim mężczyzną o 
swobodnych ruchach, pewnym w swych gestach i wypowiedziach. 
Ubierał się w śnieżnobiały strój i nosił guaraches z cielęcej 
skóry. Aby sprostać nowej pozycji, przetłumaczył swoje nazwisko; 
teraz klienci znali go jako don Juana Nopal *. Natomiast Maria 
Petra wyschła od ciężkich prac domowych, od wiecznych zmagań z 
kamiennymi skorupami, które składały się na domowe gospodarstwo. 
     Dziewczynka wzrastała wśród skał i rozpadlin. Jej miedziane 
ciało przeświecało przez podarte ubranie, na drobnej twarzy 
odznaczały się sarnie oczy, a smukła sylwetka łączyła w sobie 
wdzięczne linie z ciemnymi krągłościami. 
     Maria Agricola żyła z daleka od świata; don Juan Nopal, 
pochłonięty utrzymaniem sklepiku, i Maria Petra, zaabsorbowana 
zajęciami gospodarskimi, zapomnieli o małej, która cały dzień 
spędzała na polu. 
     Biegała między głazami prowadząc trzodę do wodopoju. Jadła 
tunas ** i owoce drzewa mezquito, drażniła wilki, straszyła 
tigrillos *** i z pogardą obrzucała kamieniami pasterza sąsiada, 
który w podejrzanych zamiarach parę razy usiłował zastąpić jej 
drogę. Kiedy nadchodził wieczór, zwoływała stado i nucąc jakąś 
melodyjkę szła za trzodą. Zostawiała ją bezpieczną w zagrodzie 
pośród chaszczy, nie zapominając przedtem zakląć szkodników 
słowami tajemniczymi i uroczystymi. Po powrocie do domu jadła 
dużą porcję placków kukurydzianych z chile, wypijała garnuszek 
pulque i rzucała się na legowisko z maty, zmorzona kamiennym 
snem. 
     Wzrastała liczba klientów don Juana Nopal. Przez kramik 
przechodzili wędrowcy: poganiacze mułów ze sierry, weseli i 
beztroscy Metysi, którzy docierali aż do wrót sklepiku, 
zostawiając na dworze spocone muły o zapadniętych bokach, dyszące 
pod ciężarem cukru, wódki i owoców z cieplejszych okolic. 
Rozmawiali i klęli głośno, połykali duże kęsy jedzenia, zaś 
alkohol pili jak wodę. Kiedy przychodziło do płacenia, okazywali 
się hojni. 
     Przechodzili też Indianie, którzy na własnych plecach nieśli 
produkt całego tygodnia pracy; tuziny dzbanków z palonej gliny 
przeznaczone na najbliższy tianguis. Ci klienci zajmowali 
najdalszy kąt kramiku. 
     Tam spokojnie czekali na garnuszek pulque, który wypijali w 
milczeniu. Płacili śliskimi od zużycia monetami i odchodzili 
szybko swym odwiecznym truchcikiem. 
     Albo Indianie Otomi, którzy, aby wypełnić śluby, wędrowali 
mila za milą niosąc feretron, eskortowany przez dziesięciu albo 
dwunastu kumów. Ci z kolei ciągnęli z sobą sznur malców za osłem 
załadowanym dwoma bukłakami pulque, coraz lżejszymi na skutek 
pragnienia wędrowców. Kiedy na niebie wybuchały fajerwerki, 
kobiety wydawały pełne pobożności westchnienia, a mężczyźni na 
przemian wypowiadali akty uwielbienia albo śpiewali bezbożne 
piosenki przy akompaniamencie gitary i katarynki wydającej ostre 
tony. W obejściu Juana Nopal zapominali o pulque i lali w gardła 
wódkę. Mężczyźni głośnym śmiechem kwitowali pikantne opowiastki i 
zdarzenia o eschatologicznej wymowie albo oddawali się 
niewybrednym zabawom. Kobiety przytulały się jedna do drugiej i z 
oczyma szklącymi się od wylanych łez piły dalej z takim zapałem, 
z jakim wznosiły modły i akty strzeliste. Święty z feretronu 
leżał rzucony pośrodku obejścia. 
     Albo kondukt żałobny - zmarłego przed trzema dniami nieśli 
na ramionach krewni zmieniający się co jakiś czas. Zmarły 
pokonywał góry, przemierzał doliny, przekraczał w bród rzeki i 
chybotał się nad przepaściami, wszystko po to, aby skrócić 
odległość między zagubioną w górach wioską i zarządem gminy, 
której "prawo o cmentarzach zapewniało bardzo korzystny trybut. 
Zbolała rzesza docierała do domu Juana Nopal i po kolejnych 
libacjach "za zdrowie drogiego nieboszczyka" porządkowała 
sklepik, gdy tymczasem trumna, leżąca na środku drogi, 
trzeszczała makabrycznie. 
     Pośród takiej klienteli upływało życie Juana Nopal. Cisza 
spowijała górskie domostwo. Horyzont wydawał się niewielki, gdyż 
przecinał go stok wzgórza leżącego między ziemią Indian Otomi a 
przestronną doliną. 
     Kiedy tamta para założyła swój sklep naprzeciwko kramiku 
Juana Nopal, Indianin, sam nie wiedząc dlaczego, poczuł do nowo 
przybyłych wielką antypatię. 
     Mężczyzna miał białą skórę, wydatny brzuch i nieco 
zmanierowane ruchy. Nosił okulary jak ci, którzy tak bardzo 
rozśmieszali Indianina, kiedy oglądał ich zdjęcia w gazetach, 
które od czasu do czasu trafiały do jego rąk. 
     Codziennie rano nowy sąsiad wychodził na poszukiwanie 
kamieni, które przynosił potem do sklepu. 
     Wieczorami rozcierał minerały i uważnie przyglądał się ich 
pyłowi. 
     Ona była młoda, delikatna i nieśmiała. Jej wygląd nie 
pasował do stroju - spodnie z grubego materiału groteskowo 
uwydatniały wypukłości pośladków ku zadowoleniu Nopala i jego 
klientów. Nosiła buty z błyszczącej skóry i słomkowy kapelusz 
wiązany pod szyją przy pomocy czerwonej tasiemki. 
     Jednakże gdy właściciel kramiku obserwował trudności, które 
tej drobnej kobiecie nastręczały twarde warunki życia, czuł dla 
niej niewytłumaczalne współczucie. 
     Mężczyzna zdawał się bardziej przywykły do prymitywnych 
warunków, zawsze chodził zdecydowanym krokiem. Czasami ochrypłym, 
mocnym głosem śpiewał co Iuanowi Nopai wydawało się bardzo 
zabawne. 
     Zajęcia obcego zaintrygowały Indianina. Poganiacze ze sierry 
powiedzieli mu, że skoro ma wysokie buty, bufiaste spodnie i 
korkowy kask, można jasno wnioskować, że sąsiad jest inżynierem. 
Odtąd don Juan Nopal mężczyznę ze sklepu nazywał "inżynierem". 
     Pewnego popołudnia Maria Agricola przybiegła zdyszana. 
     - Ej, staruszku - powiedziała do ojca w ich języku - ten, 
którego ty nazywasz inżynierem, łaził za mną po lesie. 
     - Chciał, żebyś mu pomogła zbierać te kamyki, co je 
codziennie przynosi... 
     - Kamyki? Nie, zachowywał się jak cap... Miałam ochotę 
przywiązać go za pysk do drzewa huizache i chlusnąć na niego 
dzbankiem zimnej wody... 
     Oczy Indianina zaszły mgłą. 
     Inżynier wszedł do kramiku. Poprosił o lemoniadę i zaczął 
pić ją powoli. Rozprawiał o wielu rzeczach. 
     Powiedział, że jest górnikiem., że na wzgórzach szuka 
srebra. Że towarzyszy mu żona, aby mu usługiwać... Że jest bogaty 
i możny... 
     Indianin tylko słuchał. "Skoro dużo gada, dużo chce" - 
szeptał sobie powiedzenie, którego nauczyli go rodzice. "Ten, co 
dużo gada, mało osiąga" - dodawał nauczony własnym 
doświadczeniem. 
     Kiedy Maria Agricola przeszła koło nich, Indianin zauważył 
poruszenie "inżyniera", a w jego oczach odkrył niedwuznaczny 
błysk. 
     Następnego dnia mężczyzna ponowił swą wizytę, lecz tym razem 
w towarzystwie żony. Don Juana Nopal ujęła delikatność ruchów 
kobiety i smutek, który krył się w głębi jej zielonych oczu. 
Stłumiony jej głos pieścił ucho właściciela sklepiku, a długie, 
przezroczyste dłonie budziły jego sympatię. Tego popołudnia 
wizyta górnika ucieszyła go. 
     Wizyty "inżyniera" w sklepiku stawały się coraz częstsze. 
Pił lemoniadę i opowiadał dziwne rzeczy, w których Indianin 
ledwie się zdołał połapać... Ale na szczęście mógł pośmiać się do 
woli z komicznych, jego zdaniem, momentów pogawędki. 
     - Dobra, don Juan - powiedział wreszcie górnik - chcę ci 
zaproponować dobry interes. 
     - Słucham łaskawego pana - odparł Otomi. 
     - Drogie bydło w tych okolicach? Ile na przykład biorą za 
jedną kózkę? 
     - Bydła u nas się nie sprzedaje. Te kilka zwierząt chowamy 
na uroczystości świętego Mikołaja, patrona ludzi z Bojay, z moich 
stron, tam, za tym najwyższym wzgórzem, które widać za koroną 
tego drzewa. Albo na dzień, kiedy nawiedza nas Dzieciątko z 
Portu. Wtedy bijemy bydło i nie żałujemy nawet mlecznych krów, bo 
przychodzi moc ludzi. 
     - No dobra, dobra. Ale jeśli ci dam dziesięć pesos za kózkę, 
mógłbyś mi ją sprzedać? 
     - W żaden sposób - odpowiedział Indianin wykazując niewielką 
ochotę do targu. 
     - Dziesięć pesos, człowieku, nikt ci więcej nie da... To, za 
co ja płacę, to raczej kaprys. 
     Don Juan nie odpowiedział, ale zrobił tak dwuznaczny grymas, 
że każdy wziąłby go za zgodę. 
     - Jest w twojej trzodzie, don Juan, koza, która bardzo mi 
się podoba, tak, że aż gotów jestem za nią dobrze zapłacić. 
     - Jeśli pan tak chce, to musi mi pan zapłacić w miedzianych 
monetach... Ja nie lubię banknotów. 
     - To dostaniesz w monetach, nieufny człowieku. 
     - Jeśli już pan upatrzył sobie zwierzątko, to niech pan 
pójdzie po nie do lasu. 
     - Ale - powiedział górnik bezczelnie - koza, która mi się 
podoba, ma tylko dwie nogi. 
     - Cha cha cha - roześmiał się hałaśliwie Indianin. - A ja 
nie chciałem wierzyć poganiaczom ze sierry. Ani chybi, pan jesteś 
wariat... i to porządny wariat. Koza na dwóch nogach. Chyba żona 
samego diabła. 
     - Koza na dwóch nogach to twoja córka... Nie rozumiesz, 
głupcze? - zapytał zdenerwowany przybysz. 
     Z twarzy Indianina zniknął uśmiech, który przedtem pełgał mu 
na ustach. Wbił wzrok w górnika, usiłując zgłębić przepastny sens 
tej propozycji. 
     - Powiedz coś, mrugnij chociaż, kamienny bałwanie - krzyknął 
gniewnie biały. - Zdecyduj zaraz. 
     Sprzedasz mi córkę? Tak czy nie? 
     - I nie wstyd panu? Byłoby bardzo nieładnie, gdybym ją 
sprzedał, i nieładnie, że ją targujesz... Dziewczyny oddaje się 
mężczyznom tej samej rasy, jeśli są wolni i umieją pracować na 
polu. 
     - Jaki tam wstyd, kiedy płaci się dobrze i zysk jest duży, 
don Juan - powiedział "inżynier", nieco łagodząc ton. - Rasa nie 
ma z tym nic wspólnego... a tym bardziej ta, którą wy, Indianie, 
chcecie zachować... Ładna mi rasa, która służy tylko po to, by 
straszyć dzieci w muzeach. 
     - Ale kozy tej rasy nie są takie brzydkie, skoro pan 
zainteresował się jedną z nich. 
     - Powiedziałem ci, że to tylko kaprys... A może zyskasz 
wnuka Metysa? Syna białego, który będzie inteligentniejszy od 
ciebie. Metysa, co będzie wart więcej niż dziesięć pesos w 
miedzianych monetach. 
     - Nie, te zwierzęta nie są do sprzedania - odparł don Juan 
tonem, który wskazywał, że nie usłyszał albo nie chciał usłyszeć 
ostatnich słów swego klienta. 
     - Trzeba być głupcem, żeby nie dobić targu. Na wybrzeżu 
oferują Indianki, dziewice, w nadziei, że urodzą białego syna, bo 
tamci ludzie rozumieją, że przemieszanie krwi jest korzystne jak 
dobra krzyżówka wśród trzody. Ale wy, Indianie Otomi, jesteście 
tak tępi, że nie chcecie nawet za opłatą. 
     Teraz w oczach don Juana pojawiła się iskierka. 
     Ulotna iskierka, której nie zauważył biały. 
     - Dobra, skoroś taki twardy, podwajam ofertę. 
     Dwadzieścia pesos za nią. Dwadzieścia w monetach 
pięciopesowych. Nie, ze sobą jej nie wezmę, bo służące Indianki 
wlanco w mieście są do niczego niezdatne i brudne. Każ jej się 
tylko wykąpać i doradź, żeby nie była dla mnie zła, niech nie 
drapie ani nie kopie... Potem ci ją zostawię. Płacę tylko za 
milczenie, nie chcę, żeby ktokolwiek się dowiedział, rozumiesz? - 
powiedział patrząc w kierunku sklepu, gdzie biała kobieta 
reperowała ubranie siedząc przy drzwiach. 
     - Nie, panie, ty jesteś zły człowiek. Mówię ci, że nie tędy 
droga... Poza tym płacisz tak nędzne grosze. 
     - Dwadzieścia pięć pesos w monetach... W monetach, słyszałeś 
- zaproponował tonem ostatecznej decyzji kupiec. 
     - Nauczę cię, panie, jak obchodzić się z trzodą -powiedział 
flegmatycznie Otomi, wyjmując z szuflady pod ladą duży woreczek. 
Mam tu sto pesos w monetach... A że jak ty, panie, uważam, że 
dobre są krzyżówki, chciałbym i ja poprawić moją rasę. Ale moją, 
nie cudzą. Daję ci sto pesos za twoją żonę. Przyprowadź mi ją, 
nie stawiam warunków... Choćby mnie drapała, gryzła, kopała. Nie 
płacę za milczenie, daję ci to na dodatek, możesz, panie, 
wszystkim rozpowiedzieć. Nie proszę cię też, żebyś ją wykąpał, 
daj mi ją taką, jaka jest. 
     Tym razem zamilkł "inżynier". 
     - Ty, panie weźmiesz ją ze sobą, nic mi z niej tu, w 
lesie... Mogłaby się połamać. Zajmiesz się nią, tak, i z całą 
pewnością szybko będziesz miał Metysa, ładnego i pracowitego, 
który nazwie cię ojcem... Dobre są krzyżówki krwi, ale najlepsze 
to, że równie dobrze może je robić samiec z samicą, jak i samica 
z samcem... No i co pan na to? 
     - To okropność... Pilnuj języka, bałwanie. 
     - Zadecyduj szybko - ciągnął Juan - bo ja, kiedy się do 
czegoś zapalę, staję się gwałtowny. Sto pesos w monetach, nikt ci 
nie da więcej, bo jest tak marna, że ledwie swoim ciężarem 
poruszy wskazówkę wagi. 
     Nie targuję ani ciała, ani skóry, płacę tylko za inność... 
     Jeśli ci się ten interes nie podoba, zaproponuję ci coś 
innego... Zadecyduj! 
     Spojrzenie obu mężczyzn zbiegło się w jednym punkcie. Czworo 
oczu wbiło się w maczetę, która zwisała z lady w zasięgu ręki 
Indianina. 
     - Sto pesos, tylko za inność, panie inżynierze -powtórzył 
szyderczym tonem don Juan. Na jego ustach pojawił się uśmiech, 
który był zimny jak kawałek stali. 
     Nazajutrz rano don Juan Nopal zdziwił się, nie znajdując 
naprzeciwko swojego domu wiejskiego sklepu "inżyniera". Rozebrano 
go pośpiesznie jeszcze przed północą. Świt zaskoczył białych 
uciekinierów na szczycie wzgórza El Jilote. 
     Maria Agricola, prostując szczupłe i giętkie jak łuk ciało, 
wystawiła na wiatr swe czarne warkocze i patrzyła, jak tuman 
kurzu wzbijał się tam, koło wąwozu El Cantaro, blisko kolei. 
     
     
     TWÓRCA BOGÓW 
     
     Naprzeciwko mnie Kai - Lan pan na osadzie Puna, przybiera 
wdzięczną - podobną do małpiej - pozę i uśmiecha się przyjaźnie, 
w krótkich, ruchliwych dłoniach obraca gałązkę liany. Siedzimy 
pod dachem jego szałasu wzniesionego na polanie wśród selwy, 
jakby na wysepce zagubionej w oceanie roślinności, który grozi 
wystąpieniem z brzegów falą szumiącą i czarną. Kai - Lan słucha z 
utkwionymi we mnie oczyma, zdaje się raczej odgadywać sens mojej 
mimiki niż rozumieć poszczególne wyrazy. Czasem, gdy moim słowom 
udaje się poruszyć umysł czy serce Indianina, wybucha gromkim 
śmiechem... Kiedy zaś moja opowieść staje się poważna, Lacandon 
przybiera pozę urzędową, udaje zainteresowanie i włącza się do 
rozmowy wtrącając monosylaby albo jakieś proste zdanie, wyrażone 
z trudem. 
     Trzy żony Kai - Lana, jego trzy "kikas", znajdują się w 
pobliżu. Pucołowata Jacinta, prawie dziecko, a już matka małej 
Indianeczki, którą karmi piersią, Jova, stara, brzydka, lękliwa i 
pełna rezerwy, oraz Nachakin, w rozkwicie kobiecości, o profilu 
wyzywającym, przypominającym kamienne twarze figurek z Chichen - 
Itza. Oczy Nachakin są zmysłowe i kokieteryjne, ciało bujne, 
pociągające, mimo niskiego wzrostu kobiety i dość gwałtownych 
ruchów, które zdają się zbyt rozbawione wobec surowości gestów 
dwóch pozostałych żon. 
     Jova, klęcząc przy metate, z kukurydzianego ciasta wyrabia 
duże krążki placków. Jacinta, która na lewym ramieniu trzyma 
córeczkę, obraca w żarze ogniska rozprutego od góry do dołu 
bażanta wydzielającego przyjemny zapach. Ubrana w obszerną 
wełnianą koszulę Nachakin patrzy niewzruszenie na krzątaninę 
swoich towarzyszek. 
     - A ta - pytam Kai - Lana, wskazując Nachakin - czemu nie 
pracuje? 
     Lacandon uśmiecha się, trwa chwilę w milczeniu, dając do 
zrozumienia, że szuka odpowiednich słów: 
     - Nie pracuje za dnia - mówi w końcu - w nocy tak.,. Na nią 
dziś wypada wejść do hamaka Kai - Lana. 
     Piękna "kika" jakby zrozumiała słowa, które wypowiedział po 
hiszpańsku jej mąż; spuszcza oczy pod naciskiem mojego ciekawego 
wzroku i marszczy usta w bardzo figlarnym uśmiechu. Jej mocną, 
krótką szyję okala wisiorek z kłów jaszczura. 
     Poza szałasem seloa w tej scenerii rozgrywa się dramat 
Lacandonów. Naprzeciwko domu Kai - Lana wznosi się świątynia 
Wielkiego Kapłana, a jednocześnie ministranta i wiernego. 
Świątynia jest barakiem przykrytym liśćmi palmowymi, ma tylko 
jedną murowaną ścianę od strony wschodu; w środku znajdują się 
grubo ciosane stojaki, a na nich kadzielnice albo małe braseros z 
nie wypalanej gliny. Są to bóstwa powściągające namiętności, 
ujarzmiające żywioły, które w puszczy mogą rozpętać się z 
diabelską siłą; poskramiają dzikie zwierzęta, stanowią ochronę 
przed wężami, gadami, "złymi ludźmi" zza lasów. 
     Przy świątyni - troskliwie uprawiane poletko kukurydzy; 
żywotne pędy roślin wznoszą się na wysokość ponad dwóch dłoni od 
ziemi, wśród dołków wykopanych przy pomocy radła; ogrodzenie z 
kolczastych gałęzi chroni zasiew przed tapirami i dzikami. A tam, 
niżej, pośród kłębowiska lian i korzeni, rzeka. Jatate. 
     Panuje tu ciepły i wilgotny klimat. 
     Głos selwy, niezmienny w tonie, uparty jak morze, ten hałas 
irytujący ludzi słuchających go po raz pierwszy, z czasem staje 
się miłym bodźcem za dnia i słodką kołysanką w nocy. Głos ten 
rodzi się w ptasich wolach, w krtani dzikich zwierząt, powstaje z 
łamiących się gałęzi, śpiewu liści puchowca, trzasku ścinanych 
gałęzi i morderczego szumu matapalo * wspinającego się swymi 
czepnymi mackami na przysadziste pnie mahoniu, na drzewa 
chicozapote, aby wycisnąć z nich wszystko aż do ostatniej kropli 
soku. z nieprzerwanego gwizdu nauyaca, która żyje w korze 
chacalte, i z monotonnego krzyku śmiesznej i bezczelnej małpki 
sarn. Huato, która figluje podczas nieprzerwanego okresu 
godowego, zwieszając się z lian albo wspinając się najśmielej na 
niewiarygodnie wysokie korony drzew. W tym zgiełku ledwie można 
dosłyszeć słowa Lacandona, pana selwy, a zarazem istoty 
najsłabszej i najbardziej bezbronnej w tym świecie listowia i 
światła, grzmotu i ciszy. 
     W szałasie kacyka z Puna czekam na poczęstunek, który Kai - 
Lan oferuje mi w odruchu swej subtelnej gościnności, abym po 
lekkiej kolacji mógł ruszyć w dalszą drogę - pokonując wyłomy i 
nurkując jak samolot pośród zielonej gęstwiny i bagien - w 
kierunku osady starego Pancha, tego cichego. Samotnego i 
mizernego Lacandona, którego szałas, pozbawiony "kikas", wznosi 
się nad rzeką Jatate, kilka kilometrów od posiadłości mojego 
obecnego gospodarza. Oceniam, że powinienem przybyć tam z 
nadejściem nocy. 
     Kiedy już uporałem się z, piersią bażanta, Kai - Lan zdradza 
pewien niepokój, zwraca się w kierunku selwy, rozdyma nozdrza 
węsząc jak dzikie zwierzę, wreszcie wstaje i wolno wychodzi 
Obserwuję, jak przygląda się chmurom, potem z ziemi podnosi jakiś 
kijek i unosi go między palcem wskazującym i kciukiem; w łuku, 
jaki tworzą, widać słońce właśnie zmierzając^ do zenitu. 
     Kai - Lan wraca i dzieli się ze mną wynikiem swoich 
spostrzeżeń. 
     - Nie zajdziesz daleko... Idzie woda, duża woda. 
     Upieram się, że muszę dojść tego wieczora do szałasu starego 
Pancha, ale Kai - Lan ucina kordialnie: 
     - Patrz, zaraz spadnie deszcz - pokazuje mi kijek, przez 
który obserwował chmury. 
     - Stary Pancho na mnie czeka. 
     Kai - Lan już nie odpowiada. 
     Wstaję, głaskam buzię maleńkiej, która zasnęła w ramionach 
matki, a kiedy jestem gotów do wyjścia, zatrzymują mnie ogromne 
krople; rozpętała się burza. Kai - Lan uśmiecha się widząc, że 
sprawdziła się jego prognoza: "Woda, duża woda". 
     Piorun z hukiem pada nie opodal, pod dachem koloru stali, 
który odgradza selwę od słońca; burza zwala się na gałęzie drzew 
sięgających skorupy chmur. 
     Odgłosy selwy cichną, aby ustąpić miejsca grzmotowi kaskad 
wody. Szałasem miotają gwałtowne wstrząsy. 
     Kai - Lan znów usiadł koło mnie; pochłonięty jestem 
widowiskiem, które przeżywam po raz pierwszy. 
     Woda przybiera w oczach. Jacinta położyła córeczkę w hamaku 
Kai - Lana i wraz z Jovą z niewinnym bezwstydem podwinęły wyżej 
pasa swe koszule i wciągnęły do środka chaty pomost, aby woda nie 
wlewała się do wnętrza. Nachakin, "kika", na którą przyszła 
kolej, zabija bezczynny czas siedząc w kucki w rogu szałasu. Iai 
- Lan, podtrzymując podbródek dłonią, patrzy, jak burza nasila 
się, a huk wzrasta. 
     - Czego szukasz u starego Pancha? - pyta nagle. 
     Nie mam wielkiej ochoty nawiązywać pogawędki, więc ucinam: 
     - Ma mi opowiedzieć o waszym życiu, o caribes *. 
     - Co cię to obchodzi? Nie trzeba mieszać się w cudze sprawy 
- mówi Lacandon, nie mając zamiaru mnie dotknąć., Nie odpowiadam. 
     Jacinta wzięła na ręce córeczkę i tuli ją do piersi, na 
twarzy młodej kobiety widać cień niepokoju, udręki., Iova ze 
stoicyzmem zaczyna ściągać skórę z wielkiej małpy sarahuato: 
podziurawiona strzałą Kai - Lana skóra zwierzęcia odrywa się od 
czerwonego mięsa, zaś to, co pozostaje, wymiarami i kształtem 
przypomina ciałko pyzatej Indianeczki, która płacze w ramionach 
Jacinty. 
     Kai - Lan poprosił mnie o papierosa, z którego wypuszcza 
kłębki dymu; wichura rozprasza je natychmiast. 
     Tymczasem niebo nie przestaje wylewać swych bólów, splatają 
się już z koronami drzew chcaltri i chicozapote, piorun rozdarł - 
niczym nędzne bambus - pień stuletniego puchowca; hałas nas 
ogłusza, a sine światło chwilami wręcz oślepia. 
     W szałasie panuje milczenie. Zabobonny strach Indian nie 
dorównuje jednak moim obawom cywilizowanego człowieka. 
     - Woda, dużo wody - mówi wreszcie Kai - Lan. 
     Nagle przedłużający się grzmot dopełnia miary naszego 
niepokoju.: Jest krągły jak walące się skały, stanowczy jak 
trzask setek mahoniowych pni, które rozpadają się jednocześnie. 
     Iai - Lan wstaje, patrzy na zewnątrz przez gęstą zasłonę, 
którą rozwiesza burza. W języku lacandon zwraca się do kobiet, 
które idą tam, gdzie im wskazuje mężczyzna. Robią to samo. 
     -- Rzeka to rzeka - mówi do mnie Isai - Lan po hiszpańsku. 
     Jatate rzeczywiście przybrała, jej wody niosą jak źdźbła 
pnie, gałęzie i kamienie. 
     Lacandon zwraca się ponownie do kobiet, one słuchają w 
milczeniu. Jova idzie w głąb szałasu i rękami rozgrzebuje kupkę 
suchej gliny. Tymczasem Kai - Lan, który wyszedł w ulewę z dużą 
tykwą, szybko wraca; zmoczone włosy opadają mu sztywno na 
ramiona, koszula lepi się do ciała, nadając mężczyźnie komiczny . 
Wygląd... Teraz wodą przyniesioną w tykwie polewa glinę, kobiety 
patrzą na niego wzrokiem pełnym nabożeństwa. Kai - Lan powtarza 
tę czynność kilka razy; glina i woda utworzyły papkę, którą teraz 
wyrabia. 
     Gdy uzyskał już odpowiednią gęstość gliny, jeszcze raz 
wychodzi w deszcz. Widzimy, jak wchodzi do świątyni i ogarnięty 
mistyczną furią niszczy bóstwa w kształcie kadzielnic. Gdy już 
się uporał z ostatnim, wraca do szałasu. 
     - Ci bogowie są starzy... - już niezdatni - mówi. - Zrobię 
innego, będzie silny i dzielny - on da sobie radę z w odą. 
     I Kai - Lan, pochylony nad kupką gliny, z zadziwiającym 
mistrzostwem zaczyna modelować nową kadzielnicę, boga jasnego i 
potężnego, zdolnego ubłagać chmury, które rozciągają się teraz 
nad rzeką i osadą caribe. 
     "Kikas" dyskretnie odwróciły się do mężczyzny tyłem, 
rozmawiają między sobą półgłosem. Nagle Kai-Lan zauważył, że 
Nachakin ośmieliła się spojrzeć w jego stronę. Człowieczek 
wstaje, chrapliwie krzyczy, rozgniewany wymachuje rękami w 
powietrzu, Nachakin, znowu odwrócona do ściany, ze zwieszoną 
głową słucha łajania. Ogarnięty furią Kai-Lan zniszczył prawie 
ukończone dzieło; Bóg zginął z ręki człowieka. 
     Kiedy Lacandón upewnił się, że nieczyste oko kobiet nie 
splami świętej figurki, na nowo zabiera się do pracy. ... I oto 
jest już gotowa piękna kadzielnica o motywach zwierzęcych, 
brzuchaty ptak o bokach wgniecionych na kształt naczynia do 
spalania wonności. Posążek wznosi się na trzech nóżkach, które 
kończą się raciczkami jak u dzika, dwa odłamki bazaltu lśnią w 
głębokich oczodołach. Kai - Lan jest bardzo zadowolony z wyniku, 
patrzy przeciągle na swe dzieło, jeszcze coś poprawia, 
wygładza... Ocenia je z odległości, ogląda z każdej strony i 
wreszcie chowa pod połą koszuli, wychodzi na wichurę i kieruje 
się do świątyni... Już tam jest, patrzę na niego poprzez mętne 
strugi ulewy. Stawia nowego, jeszcze wilgotnego boga na ołtarzu, 
rzuca na jego grzbiet grudki kadzidła i kilka żarzących się 
szczap, które wyjął dwoma kijami z nigdy nie wygaszanego ogniska 
płonącego na środku pomieszczenia. Kai - Lan stoi nieruchomo, 
uroczyście, ze skrzyżowanymi ramionami i uniesioną brodą. 
     Tymczasem Jova poprawia ognisko, które skwierczy, płomienie 
słabo oświetlają chatę, gdzie zaczynają gromadzić się cienie. 
Huragan trwa nadal przy wtórze skarg łamanych drzew i huku 
potoków; Jatate stała się potężna, jej wody przybierają 
gwałtownie... 
     Zagrażają wystąpieniem z brzegów, już chlupoczą na stoku, 
który chroni pole kukurydzy. Kai - Lan zdaje sobie sprawę z 
niebezpieczeństwa, stojąc pod dachem świątyni obserwuje z 
niepokojem zagrożenie; powraca do kadzielnicy. Znowu wypełnia ją 
żywicą i czeka. 
     Ale burza nie ustępuje, groźne chmury kołyszą się przy 
szczytach wzgórza, rzucając mrok na osadę caribe. Noc zapada 
szybko... Widzę sylwetkę Kai - Lana, który podchodzi do ołtarza, 
bierze bożka do rąk, niszczy, a potem, ogarnięty gniewem, ciska 
kawałki gliny do bajorek tworzących się przed szałasem... Bóstwo 
niepotrzebne, niezdatne, głupie bóstwo!... 
     Ale oto Kai - Lan wyszedł ze świątyni i idzie na pole 
kukurydzy, z trudem kroczy wśród ulewy, teraz nad rzeką rzuca się 
na kolana - przypomina tapira, który tarza się w błocie. Wyciąga 
pniaki i gałęzie, kamienie i liście, aby ogrodzić nimi poletko. 
Jest to przykra i niepotrzebna praca. Kiedy chcę mu przyjść z 
pomocą, on, przekonany o bezużyteczności swych wysiłków, powraca 
do szałasu. Ostrymi słowami gani kobiety, które z powrotem 
odwracają się ku ścianom z liści palmowych. Dziewczynka śpi 
spokojnie w hamaku, jej pulchne ciałko spoczywa w łachmanach 
brudnych i wilgotnych. 
     Kai - Lan jeszcze raz zabiera się do dzieła. 
     I oto mamy już przed sobą nowego bożka, który powstał w jego 
czarodziejskich rękach. Ten jest bardziej szorstki, już nie taki 
ładny jak poprzedni. Lacandón podnosi go na wysokość oczu i 
przygląda mu się przez chwilę - wydaje się bardzo dumny ze swego 
dzieła. 
     Lecz za jego plecami daje się słyszeć kwilenie dziewczynki, 
która obudziła się - być może ukąsił ją jakiś owad. Kiedy Kai - 
Lan odwraca się, mała uporczywie wpatruje się w kadzielnicę. 
Zniecierpliwiony grymas Lacandona powoli przemienia się w 
pobłażliwy wyraz twarzy w odpowiedzi na uśmiech dziecka. Rzuca na 
ziemię kadzielnicę, już splamioną kobiecym spojrzeniem, i depcze 
ją bosymi stopami. Kiedy dokonał już aktu zniszczenia, woła 
głośno. Jacinta, nie śmiąc podnieść głowy, bierze córkę w ramiona 
i zanosi ją ku ścianie, z rozcięcia koszuli wyjmuje pierś pełną i 
ciemną, której czepia się mała. Jacinta, podobnie jak i pozostałe 
"kikas", odwróciła twarz od Kai - Lana, który nie traci wiary; 
właśnie zaczyna jeszcze raz od nowa. 
     Zapał towarzyszący pracy powoduje, że Indianin zapomina o 
mnie; mogę do woli obserwować czynności podczas lepienia bożka... 
Malutkie dłonie Kai - Lana biorą kawałki gliny, nerwowo formują 
kulki, modelują walce i poprawiają płaszczyzny, tańczą na 
tworzącym się dopiero kształcie, pilne, zręczne i żywe. Jova i 
Jacinta, która kołysze córeczkę w ramionach, stoją odwrócone do 
nas plecami. 
     Nachakin, zasmucona być może z powodu nie spełnionej nocy 
miłości, przysiadła na podkurczonych nogach z twarzą ku ścianie, 
kiwa głową zmorzona snem. 
     Pośrodku chaty trzaska ogień. Jest noc. 
     Tym razem lepienie bożka było bardziej pracowite; można by 
powiedzieć, że poprzednie fiasko kazało twórcy włożyć w pracę 
cały kunszt, całą sztukę. Modeluje bajecznego czworonoga: pysk 
naucayi, tułów tapira i wspaniały, zwiewny ogon ptaka quetzal. 
Teraz w ciszy kontempluje wynik swego trudu i oto on -wspaniały 
zwierzak, pełen życia, śniady, brutalny. 
     Lazandon wstał, kadzielnica 
     leży na ziemi; Kai - Lan cofa się kilka kroków, aby 
popatrzeć na nią z dala; zauważył jakąś niedoskonałość, którą 
spieszy poprawić palcami zwilżonymi śliną... Wreszcie jest już 
całkiem zadowolony. Wznosi kadzielnicę i upewniwszy się, że nie 
sprofanował jej wzrok kobiet, uśmiecha się i zmierza z nią ku 
ołtarzom. Przechodząc trąca z lekka moje nogi - jestem pewien, że 
w tym momencie nie zauważa mojej obecności. 
     Ciemności wilgotnej nocy nie pozwalają mi śledzić manewru 
Lacandona w przybytku Najwyższego Kapłana, moje oczy ledwie 
dostrzegają przerywany blask lampki, która płonie na grzbiecie 
świeżo uformowanego bóstwa, i niespokojne mruganie wiecznego 
ognia podsycanego wilgotnymi szczapami. 
     Tymczasem Jova zbudowała przy ognisku konstrukcję z patyków, 
na której wisi małpa sarahuato mająca upiec się nad żarem. 
Czworonóg wygląda przeraźliwie, opadła na pierś głowa zdaje się 
gestykulować, poskręcane łapy przywodzą mi na myśl obrazy 
męczenników, ludzi poddanych torturom z racji swej świętości... 
albo herezji. Grudki soli, którą natarte jest mięso, rozpryskują 
się z cichym, nerwowym trzaskiem, a tłuszcz ścieka z czarnego, 
wysuszonego człekokształtnego ciałka. 
     Jacinta, klęcząc przed brzuchatym dzbanem, wyciąga z niego 
ziarna kukurydzy, które kładzie na metate; dziewczynka śpi na 
macie w zasięgu rąk matki. 
     Nachakin, której jałowo upływa miłosna noc, wyciągnęła się w 
hamaku wraz ze swym niepokojem; kołysze nerwowo małymi, 
kształtnymi nogami. 
     Nagle od strony poletka daje się słyszeć głos. To Kai - Lan. 
Jacinta i Jova reagują na wołanie, dwie "kikas" wychodzą na 
deszcz, posłuszne głosowi męża. 
     Nachakin ledwie unosi się, aby zobaczyć, jak wychodzą, 
ziewa, wyciąga ręce ponad "wezgłowiem" hamaka i przeciąga się 
giętko jak samiczka w okresie godowym. 
     Patrzę w stronę zasiewów, widzę Kai - Lana pod opasłym 
puchowcem, w rękach trzyma pochodnię, której płomień zadziwiająco 
opiera się huraganowi. 
     Stojąc w błocie kobiety wściekle walczą z wodą, która już 
wdarła się za niewielkie ogrodzenie powstrzymujące jej napór i 
teraz zalewa pierwsze pędy kukurydzy. Biegnę kobietom na pomoc. 
Wkrótce wpadam po pas w błoto i biorę udział w walce u boku 
Lacandonów. Wraz z Jacintą znosimy kamienie i glinę, a Jova 
buduje tamę, którą prąd porywa, zanim ta jeszcze zdąży wyrosnąć 
ponad wodę. Kai - Lan chłoszcze słowami; kobiety podwajają 
wysiłki. Mężczyzna biega tam i z powrotem pod ogromnym parasolem 
puchowca, pochodnia rzuca z wysoka słabe błyski. W pewnej chwili 
wzburzenie Kai - Lana dochodzi do szczytu. 
     Wtyka pochodnię między dwa głazy i biegnie do szałasu - 
świątyni, pozostawiając nam cały ten daremny trud. Jacinta 
poślizgnęła się, woda porwała ją daleko; 
     Jovie udało się złapać ją za czuprynę i z moją pomocą 
wydobyć z wiru. Ogromny pień, który unosi się na falach, 
doszczętnie zmiata efekt naszej pracy... 
     Wezbrany nurt przelewa się w strumieniach, które tworzą 
kałużę u stóp kukurydzianych łodyg. Nic tu się już nie da zrobić, 
mimo to kobiety dalej walczą zapalczywie. Kiedy całkowicie 
załamany chcę już odejść, spostrzegam, że burza ustała... 
Odeszła, podobnie jak się zjawiła, bez jakichś wyraźnych oznak, 
nagle, jak wszystko w puszczy: jak drapieżniki, błyskawice, 
wiatr, rozwój, śmierć... 
     Kai - Lan wychodzi ze świątyni, krzyczy radośnie. 
     Nachakin wychyla się z szałasu i uśmiechem wita zadowolenie 
swego mężczyzny. Wracamy do chaty. 
     Nachakin patrzy, jak sarahuato przypala się, zwęgla; nie 
usiłuje temu zapobiec. Czarny, cuchnący kłąb utrudnia oddychanie, 
mała zanosi się płaczem. 
     Na mój widok kobiety wybuchają śmiechem; jesteśmy umazani 
błotem od stóp do głów. 
     Próbuję oczyścić buty. Kai - Lan podaje mi tykwę napełnioną 
balche, musującym rytualnym napojem stosowanym przy uroczystych 
okazjach. Pociągam łyk, potem następny i jeszcze... Kiedy po raz 
trzeci unoszę ramię, stwierdzam, że już świta. 
     Kai - Lan stoi obok i patrzy na mnie życzliwie. Nachakin 
zbliża się, zmysłowa i prowokująca, usiłuje zarzucić mężczyźnie 
ramię na szyję, on odsuwa ją delikatnie i mówi: 
     - Nachakin, już nie, teraz już rano. 
     Potem cicho woła Jovę, stara z uległością podchodzi do 
mężczyzny; ten obejmuje ją wpół i tak trwają. 
     - Dziś Jova nie pracuje za dnia... W nocy tak, bo jej wypada 
wejść do hamaka Kai - Lana. 
     Następnie w krótkich słowach zwracają się do Nachakin, która 
oddaliła się nieco od grupy. Imponująca piękność, teraz uległa i 
pokorna, podchodzi do ognia, aby zająć miejsce opuszczone przez 
Jovę, żonę, na którą przypada kolej. 
     Zbieram się do odejścia, ofiarowuję kobietom lusterko i 
kilka czerwonych grzebieni, dziękują uśmiechem, połyskliwym i 
szerokim. 
     Kai - Lan daje mi ocalałe z ogniska udko sarahuato. 
     Rewanżuję się paczką papierosów. 
     Ruszam ku osadzie starego Pancha. Kai - Lan towarzyszy mi aż 
do stromego zbocza. Kiedy przechodzimy koło świątyni, Lacandón 
zatrzymuje się i wskazując ołtarz mówi: 
     - W całej selwie nikt nie dorówna Kai - Lanowi w sztuce 
lepienia bogów... Prawda, że pięknie się udał? 
     Zwyciężył burzę... Zobacz, w walce straciła swój piękny ogon 
quetzala i zostawiła go na niebie. 
     Rzeczywiście, wpięta w koronę okaleczonego drzewa jaśnieje 
tęcza... 
     
     
     DZIESIĘĆ WEZWAŃ ŻAłOBNYCH  
     
     Było to w poniedziałek po południu; leżał w przydrożnym 
rowie ze skrzyżowanymi rękami. Na miedzianej, pokrytej kurzem 
twarzy zastygł wyraz zdziwienia, a w jego półprzymkniętych oczach 
straszny lęk, który jasno świadczył o ostatnim przeżyciu. W 
pobliżu stał osioł objuczony dwoma wiązkami chrustu i bukłak z 
pulque. Tuż obok Tlachique, cichy, wychudzony pies, który drapał 
swe parchy nie spuszczając oczu z ciała swego pana. 
     Tak znaleźli zwłoki Placida Santiago ludzie wracający do 
Panales z jarmarku w Ixmiquilpan. Do Panales, wsi, która skrywała 
swą biedę po boku szosy wiodącej z Meksyku do Laredo. 
     Kilku mężczyzn było pijanych, kobieciny szły przodem niosąc 
zakupy lub towar, którego nie sprzedały na miejscowym targu. 
     Odkrycie zmieszało wszystkich; zbitą grupą otoczyli martwe 
ciało kuma Placida Santiago. 
     - To automobil. 
     - A ja myślę, że wóz. 
     - Niech ich licho porwie, odkąd otwarli drogę ; tym łobuzom, 
nie mamy spokoju nawet na własnej ziemi. i 
     Jakaś stara uklękła koło nieboszczyka, zwilżyła ; śliną 
kciuk oraz palec wskazujący i pogładziła pożółkłe uszy Placida 
Santiago. Usta starej zaintonowały żarliwą modlitwę, którą 
podjęły poważne głosy. 
     Najstarszy przejął inicjatywę, dwóch młodych chłopców 
pomogło mu rozładować osiołka. 
     - Będzie dużo pulque na velorio - powiedział jeden z nich, 
kiedy z zadowoleniem obejmował pełny bukłak. 
     I - Ano będzie - przyznał drugi biorąc ładunek na plecy. 
     - Ty, Tomas, weź chrust... To spadek po Placido Santiago dla 
kumy Trenidy - powiedział stary, którego wszyscy nazywali Wujem 
Roque. 
     Potem kilku mężczyzn przeniosło ciało na osła; sztywne, 
rozchylone nogi zwisały po obu bokach zwierzęcia, palce wystające 
z sandałów huaraches przypominały pożółkłe grona, jakby owoce 
zwarzone mrozem; włosy na głowie, niewiarygodnie okrągłej, 
rozwiewały się przy podmuchach zimnego grudniowego wiatru. 
     Mężczyźni i kobiety szli za osłem powolnym, uroczystym 
krokiem; od czasu do czasu zwierzę zabierało się do skubania 
trawy, nie zważając na cięgi, które następowały po tych odruchach 
łakomstwa... Przy jednej takiej okazji, gdy zwłoki o mało co nie 
zsunęły się na ziemię, powstało zamieszanie i rozległy się 
krzyki. Wuj Roque Higuera zlecił; aby któryś z chłopaków wsiadł 
na zad osła i utrzymywał w równowadze ciało Placida Santiago. 
     Grupa kontynuowała marsz i skręciła na dróżkę wiodącą do 
Panales; na końcu Tlachique, z bystrym okiem i wywieszonym 
językiem, dyszał w swym wilczym truchcie. 
     Kuma Trenida bez łez przyjęła zwłoki swego męża Placida 
Santiago, żałość ścisnęła ją za gardło, a przytłoczone tym 
brzemieniem serce nie pozwoliło jej mówić. Gdy gałązkami huizache 
zamiotła polepę chaty, odnalazła butelkę i pokropiła cztery 
ściany święconą wodą. Potem na metate roztarła kilka grudek 
wapna, proszkiem namalowała na ziemi długi i szeroki krzyż, a na 
nim z pomocą sąsiadów położyła nieboszczyka, który z uporem 
zachowywał swą absurdalną postawę, nogi miał bowiem rozwarte, 
jakby nadal ściskał nimi boki osła. Trzeba było temu zaradzić. 
Mocnym, szorstkim rzemieniem związała kuma Trenida sztywne stopy 
swego Placida Santiago. Kiedy już położyła na piersiach zmarłego 
obrazek Matki Boskiej Miłosiernej, usiadła obok niego w kucki, na 
twarz zarzuciła sobie rebozo i trwała tak, nieruchoma, jak postać 
z fresku. 
     Ale oto przybywają już żałobnicy. Ktoś wetknął w ziemię 
stearynową świecę, cieniutką jak mały palec, ktoś inny posypał 
całą podłogę kwiatami zepoalochitl, jakaś kobieta u stóp zmarłego 
złożyła pęk jałowca -zapach pól napełnił całą izbę. Ktoś 
rozpoczął modlitwę; przerodziła się ona zaraz w poszum rzeki czy 
wiatru, który igrał wśród monotonnego śpiewu. 
     Wuj Roque Higuera oświadczył zebranym, że na własny rachunek 
polecił wezwać księdza z Ixmiquilpan, aby odmówił za duszę 
przyjaciela Placida Santiago dziesięć żałobnych modlitw, po pięć 
centavos każda. 
     Ludzie z podziwem i wdzięcznością popatrzyli na starego, 
któremu pulque rozwiązało kiesę, podobnie jak język. 
     Nadszedł wieczór, po nim wczesna i wreszcie późna noc, a 
żałobnicy wielokrotnie sięgali po bukłak. 
     Wuj Roque Higuera, coraz bardziej hojny, posłał po porcję 
równą już wypitej. "Odtąd wszystko idzie na mój rachunek... 
Trochę mało tego było" - powiedział z szerokim gestem... 
     Czuwanie przy zwłokach zamieniło się w wieczornicę, wszyscy 
głośno rozmawiali, słychać było pochwały dotąd nie dostrzeganych 
zasług nieboszczyka, żarliwe wyliczanie cnót kuma Placida 
Santiago, a także akty strzeliste, recytowane przez kobiety na 
głosy. 
     Nagle ostry krzyk przedarł się przez falę szeptów; to kuma 
Trenida dała ujście swemu bólowi. 
     W rogu chaty gotowała się kawa w pękatym garnku, który 
spoczywał na palenisku z trzech kamieni. 
     Usłużne ręce poprawiły ogień, dokładając suchych kaczanów 
kukurydzy i wyschniętych kawałków krowiego nawozu. 
     Na dworze ostre kolce opuncji zdawały się ranić gwiazdy, 
koncert świerszczy akompaniował symfonii odgłosów lasu, gdzie 
zdziczałe psy, głodne i bezpańskie, szczekały czując obecność 
śmierci. 
     Niewielu utrzymało się na nogach do rana; kobiety owinięte w 
rebozos sennie kiwały głowami, kilku mężczyzn wyciągnęło się na 
wznak w zagrodzie, inni wykrzykiwali głośno coś o czyśćcowych 
cierpieniach i piekielnych udrękach, kiedy to dusze w kotle smażą 
się jak skwarki. Rozprawiali o niebiańskiej szczęśliwości, 
umilonej boską orkiestrą mariczchis, złożoną z muzykujących 
serafinów, wzmocnioną trąbkami aniołów i harfami cherubinów... Ta 
chwała należy się tylko duszom sprawiedliwych, jak - bez obrazy 
obecnych - dusza kuma Placida Santiago, niech mu ziemia lekką 
będzie. 
     Kuma Trenida od czasu do czasu porzucała hieratyczną 
postawę, by swymi artretycznymi palcami skracać poczerniałe 
koniuszki knotów, które powodowały nadmierne dymienie dopalającej 
się świeczki. 
     Koguty oznajmiły świt. Głośne pianie uciszyło ponury psi 
koncert, promienie porannego słońca oświetlały wzgórza, kos 
odpowiedział na "dzień dobry" szczygła, ciemności odchodziły 
powoli, ustępując miejsca wspaniałemu porankowi. 
     W chacie zaspane głosy jeszcze śpiewały miserere. 
     Jakieś dziecko płakało - zakrztusiło się dymem wonnego 
kadzidła, który unosił się z garnka stojącego na żarze. 
     Nagle wszyscy skierowali wzrok na trumnę ze świeżego i 
jeszcze wilgotnego drewna, którą przed drzwi wnieśli czterej 
sąsiedzi. Kuma Trenida zapłakała, a potem owinęła się w rebozo, 
aby utulić dręczącą ją troskę. 
     Sąsiedzi z powagą i ostrożnie włożyli ciało Placida Santiago 
do trumny. Wuj Roque Higuera zawołał kumę Trenidę, aby pożegnała 
się po raz ostatni z mężem; kobieta ujęła w drżące palce zimny, 
porośnięty prostymi, twardymi włosami podbródek. Potem Wuj Roque 
Higuera wbił przy pomocy kamienia dwanaście gwoździ. 
     W tej chwili pojawił się ksiądz z Ixmiquilpan; zajechał pod 
drzwi chaty swym starym fordem. Obecni przyklękli, a duchowny 
wzniósł prawicę i pokropił ich wodą święconą. Potem kobiety 
pospieszyły ucałować pulchną dłoń, którą niezbyt chętnie ku nim 
wyciągał. 
     - Szybko, szybko - ponaglał ksiądz - kończmy, bo mam 
chrzciny w Remedios i ostatnie namaszczenie w Tamaleras... 
Pospieszcie się! 
     Pokropiwszy trumnę, wyjął z kieszeni sutanny brewiarz i 
zaczął recytować modlitwy. Kiedy odmówił po łacinie dziesięć 
zamówionych wezwań,. Chciał już pobłogosławić zwłoki, ale 
przeszkodził mu przepity głos Wuja Roque Higuery. 
     - Momencik, ojczulku, liczyłem modlitwy... i było ich tylko 
dziesięć, jak trzeba... Ale czy dobrodziej nie dodałby jeszcze 
jednej dla nieboszczyka, na dokładkę? 
     Ksiądz, trochę już urażony, zaprotestował: 
     - Mówiłem już, że się spieszę... Ostatnie namaszczenie w 
Tamaleras, chrzest w Remedios... 
     - Niech no ojczulek nie zapomina, że nam na jedno wychodzi, 
czy zwracamy się do ojca, czy do proboszcza z Alfajayucan. On się 
nie daje prosić... Nawet i pulque nie pogardzi... 
     Ksiądz wyrecytował wtedy pospiesznie to, do czego przed 
chwilą potrzebował modlitewnika. Brewiarz służył mu raczej jako 
okazały rekwizyt liturgiczny... 
     Jeszcze jedna modlitwa na dokładkę. 
     Kiedy czterech chłopów podniosło katafalk i stanęło na czele 
pochodu, Wuj Roque Higuera włożył księdzu w rękę pięciopesowy 
banknot. 
     Za trumną wyszli wszyscy obecni prócz kumy Trenidy. Kobieta 
zwinięta w niepozorny kłębek siedziała przy ognisku, w zasięgu 
jej ręki stał garnek gotowanej fasoli, którą jadła garściami. 
Zaskoczywszy ją podczas tej niesłychanej czynności, ksiądz 
krzyknął wniebogłosy: 
     - Matko Boska Przenajświętsza! Można by rzec, córko, że 
niewiele cię obeszła śmierć męża... Jak to możliwe, żeby 
zachciało ci się jeść w takim właśnie momencie? Grzeszysz, 
kobieto, obżarstwem. 
     Kuma Trenida otarła usta wierzchem dłoni, zmełła to, co 
miała między językiem a podniebieniem, i powiedziała: 
     - Wczoraj fasola się zepsuła, bo wszyscy pili tylko 
pulque... Nikt jej nawet nie spróbował... - Potem z oczyma 
pełnymi łez ciągnęła: - Mój mąż, dzięki pomocy świętych... cieszy 
się już szczęściem niebieskim... zabrał calutkie moje serce, nikt 
nie zajmie jego miejsca... Ale przez to nie mogę pozwolić, żeby 
fasola skwaśniała. 
     Ksiądz nic już nie mówiąc wprawił w ruch starodawny motor 
samochodu, nacisnął sprzęgło, potem włączył bieg i odgrodził się 
od tragedii zasłoną kurzu. 
     Kuma Trenida, ze łzami spływającymi po policzkach, znów 
sięgnęła do garnka: 
     - Pewnie - powiedziała - grzech byłoby zostawić, taka jest 
teraz droga... 
     Siedząc na tylnych nogach, Tlachique, pies cichy i kościsty, 
oblizując się, czekał na swoją kolej... 
     
     
     RYNEK W XOXOCOTLI 
     
     - Podoba mi się rynek w Xoxocotli, taki ładny i czysty 
-powiedziałem nie mając żadnych pochlebczych zamiarów. 
     - Ma swoją historię, tak samo jak szkoła i woda w rurach - 
oznajmił stary Eleuterio Rios, przygładzając kciukiem i palcem 
wskazującym niesforne wąsy, wąsiska upstrzone srebrnymi nitkami. 
Lecz mimo powiedzenia; "Zanim Indianin posiwieje, to Hiszpan już 
w grobie", nitkom owym zadawały kłam młodzieńcza werwa i 
niefrasobliwa postawa mojego przyjaciela,. Sugerujące zwodniczo, 
że jest jeszcze mężczyzną w sile wieku. 
     - Tak, ma swoją historię - powtórzył czując nieodpartą 
potrzebę opowiedzenia jej. Zaraz też zaczął mówić wolno, 
zaciągając się cygarem trzymanym w pożółkłych palcach. 
     - Byłem gminnym delegatem, kiedy przyjechała tu komisja. Z 
kandydatem na czele. Niech pan nie sądzi, że celowo tu przybyli, 
co to, to nie. Jechali do Puente de Ixtla, ale tam, na zakręcie 
El Tordo, ich ford złapał gumę, więc przyszło im wysiąść i 
znaleźli się tu, w Xoxocotli, w poszukiwaniu cienia i odrobiny 
wody. 
     Kandydat był to fest chłop, poważny i małomówny. 
     Jego towarzysze za to trajkotali jak papugi, sami chyba nie 
słuchali tych swoich głupot. 
     Ktoś mi powiedział, że kandydata mieli zrobić prezydentem 
republiki. Alem w to nie uwierzył... Ci z urzędów gadają, co 
popadnie. Kandydat, jakby przejrzał moje myśli, trochę się 
uśmiechnął, więcej oczami niż ustami, popatrzył na mnie i 
powiada: 
     - Czego wioska potrzebuje najbardziej, panie delegacie? 
     Pomyślałem, że jak on żartuje, to ja też, i mówię: 
     - No, sam pan widzi, że nasz rynek w Xoxocotli jakiś taki 
smutny, niby duże klepisko, a w środku niby dla ozdoby tylko to 
drzewko, co to nawet kogutowi cienia nie da... Nam we wsi marzy 
się rynek z ławkami, klombami i z altanką, a dookoła jeszcze 
lampy... 
     - Będziecie to mieli - powiedział kandydat poważnie. 
     A ja mało żem nie ryknął śmiechem, jak mi Bóg miły, bo co 
się tu będzie z człowieka natrząsał. Ale, żeby ciągnąć tę 
rozmówkę, mówię do niego, ot tak sobie: 
     - Nie ma też szkoły. Niech pan tylko zobaczy, jak dzieci 
cisną się tam, pod wieżyczkami kościoła. Jakże mają się biedactwa 
czegoś nauczyć? Nawet pani nauczycielki nie mają! Dońa Andrea 
Sierra, co się rozumie na czytaniu, czasami robi lekcję i zajmie 
się nimi raz na tydzień... 
     - Będziecie mieli szkołę - znowu obiecał kandydat, tak 
spokojnie i z takim przekonaniem, że zrobiło mi się trochę 
głupio. Ale kiedym sobie przypomniał, że wszyscy ci kandydaci 
opowiadają tylko same bzdury, to popatrzyłem na niego, długo i z 
taką miną, jak to tutaj mamy w zwyczaju, kiedy chcemy z kogoś 
zakpić. Mężczyzna mojej miny nie zauważył albo udał, że nie 
widzi, więc znów zacząłem swoje. Tutejszych bawiły moje drwiny z 
pana polityka. 
     - Jak pan widzi, mamy tu sporo wody, ale brakuje nam rur. No 
to niech pan, skoro pan mówi o szczęściu dla ludu, sprawi, żeby 
na środku rynku stanął wodociąg z czyściuteńką wodą, a wokół 
niego niech rosną fiołki siemprevivas i juanitas... żeby mogły 
przychodzić dziewczęta z wilgotnymi, okrąglutkimi dzbanami i 
bystre chłopaki patrzący na nie zaczepnie, jak przystało, żeby 
chłop patrzył na babę, która mu się podoba... i żeby była szkoła 
dla dzieci, a w szkole ładna i szykowna pani nauczycielka, co 
uczy malców elementarza... 
     Wtedy ten łobuz Proculo Delgadillo nie mógł już powstrzymać 
się od śmiechu, a kandydat, ciągle jeszcze poważny, powiedział: 
     - Będziecie mieli rynek, szkołę, kran i nauczycielkę. 
     Potem pożegnał się. Wyciągnął do mnie rękę. Ledwom jej 
dotknął, tyle tylko, żeby nie być niegrzecznym, ale niech wie, że 
z nas durniów nie zrobi. 
     Kiedy już odjechali, zebraliśmy się wszyscy wokół drzewka 
huizache. Młodzi wierzyli w obiecanki kandydata i byli radzi, ale 
my, starzy, cośmy już posiwieli i zeschli na wiór podczas tego 
czekania, żeby się wypełniły obietnice polityków, tylkośmy się 
śmiali z niedoświadczonych młokosów. 
     Don Eleuterio zamilkł na chwilę; zdjął ogromny palmowy 
kapelusz i z jego głębin wyjął pudełko zapałek, zapalił jedną, 
ukrył płomyk w złożonych dłoniach i zapalił duże cygaro z 
dzikiego tytoniu. Potem ciągnął dalej: 
     - Minął rok. Miałem zdać delegaturę w ręce kuma Remigio 
Moralesa, jak przystało. Było południe, upał jak rzadko. Mocno 
słońce oświetlało tę pustynię, którą nazywaliśmy rynkiem; 
wieprzki chrumkały niespokojnie, kury otwartymi dziobami grzebały 
w gorącym piasku i próbowały się ochłodzić trzepiąc rozpostartymi 
skrzydłami; psy ze zwieszonymi ogonami toczyły pianę jak 
wściekłe. W kuchniach kobiety pozdejmowały koszule, a gołe dzieci 
szukały cienia i napraszały się o łyk wody. 
     Ja z policjantem popijaliśmy pulque u dońi Triny Laguna, tu 
zaraz... Nagle przybiegł Tirso Moya, co wtedy był jeszcze 
wyrostkiem, bardzo wystraszony i tak mi gada: "No, tata Luterio, 
prezydent was szuka". A ja właśnie skończyłem dzbanek pulque i 
zabrałem się za drugi... Upał był tęgi! Piłem powolutku i 
gawędziłem. Sobie dalej z policjantem... A tu przychodzi 
Lucrecita, ta od mojego pasierba Gerarda: 
     "Prezydent was woła, tata Luterio". Proszę ja kogo -mówię - 
idź i zobacz, czy wieprzek zniósł jajko. 
     A dziewczyna uciekła... Za chwilkę zjawił się przygłupi 
Odilon Perez i swym gamoniowatym głosem powiada: "Bo to. Wiecie, 
czeka na nas prezydent, tata Luterio"... "No to powiedz mu - 
mówię - że musi wziąć na wstrzymanie, bo na razie jestem 
zajęty... 
     I głuptas Odilon posłusznie odszedł z odpowiedzią. 
     - Ani rusz przyszedł po zapłatę rynkową za poniedziałek - 
powiedziałem do policjanta. 
     Popijaliśmy sobie łyk po łyczku, powolutku. Spokojnie 
odliczyłem kwotę tytułem podatku za rynek, monety nosiłem za 
pasem. Wysłuchałem jeszcze pieprznej opowiastki policjanta i 
wyszedłem żując kawałek pieczystego, którym poczęstowała mnie 
dońa Trina Laguna. 
     I wtedy go zobaczyłem,.. No, jak pan myśli, kto to był? Ano 
kandydat. Stal tam, w cieniu malutkiego huizache. Otaczało go z 
dwudziestu chłopaczków, śmiał się razem z nimi i klepał po 
ramieniu najmniejszego. Od drzwi domów kobiety patrzyły na niego 
z podziwem: on tego nie widział, tak był zajęty dzieciarnią... 
Przyszedł tu sam jeden, samiutki jak to drzewko huizache; 
limuzyna czekała tam na szosie... 
     Sam jego wygląd wskazywał, że to prezydent republiki... 
Wysoki, poważny, spokojny jak wszyscy mężczyźni całą gębą, wydało 
mi się nawet, że ma coś wspólnego z Emilianem. Nie byli podobni, 
ale te gesty. Miłość do dzieci... Sam nie wiem. No cóż, nawet 
ubrani byli inaczej, ale temu pasowała w sam raz marynarka z 
teksasu, a tamtemu wielki kapelusz obszyty galonem, w którym, 
powiadają, ukazuje się czasem podróżnym, co zawadzą o Chimamekę, 
Zbliżyłem się do niego ze wstydem. Podał mi dłoń i wtedy 
chwyciłem ją oburącz, tak jak ściska się rękę przyjaciela, 
człowieka, o którym wie się, że jest szlachetny. Ręka była duża, 
szczupła, ale silniejsza niż moje obie razem wzięte. Uśmiechnął 
się jeszcze raz po swojemu, ledwie mu było widać zęby spod 
przyciętego i gęstego wąsa... Uśmiechał się jak prawdziwy 
mężczyzna, jak Meksykanin pełnej krwi. 
     Cały zmieszany prosiłem, żeby wybaczył czekanie na słońcu, 
bo kiedy mi powiedzieli, że przyszedł prezydent, ja myślałem, że 
idzie o prezydenta miejskiego z Puente de Ixtla, co przychodzi po 
opłatę za poniedziałkowy targ. 
     A on nie przestał się uśmiechać i zaraz do rzeczy: 
     - Panie delegacie - powiada bardzo grzecznie -dzisiaj 
przyjadą do Xoxocotli inżynierowe, żeby budować szkołę, urządzić 
rynek i założyć wodociąg... Niedługo przybędzie nauczycielka, to 
znaczy preceptorka. 
     Jak mi Bóg mily, osłupiałem. 
     Kiedy odchodził, szła za nim cała wioska. Nikt nie gadał, on 
szedł na przedzie żwawym krokiem. My, truchtem, ledwie za nim 
nadążaliśmy. Jak wsiadł do limuzyny, pozdrowił nas ręką. 
     Po powrocie wszyscy młodzi śmiali się z nas starych, żeśmy 
powątpiewali. Od tej pory więcej wierzę chłopakom i mam wzgląd na 
to, co mówią... Któregoś dnia spytał mnie jeden z nich: "Jakby 
jeszcze raz przyjechał do Yoxocotli kandydat, o co byście go 
poprosili, wujku Luterio?" - No, skoro już chcesz wiedzieć, 
poprosiłbym go, żeby tam, gdzie rosło to samotne drzewko, 
wystawić pomnik prezydenta, który tu był. Pomnik, żebyśmy na 
niego wszyscy patrzyli, żeby podziwiały go dzieci, co wychodzą ze 
szkoły, i żeby ładne dziewczyny z Xoxocotli ścinały w dniu jego 
imienin wszyściutkie kwiatki z ogrodu i rzucały mu do stóp... 
     - Dobrze to pomyślane, wujku Luterio... - odparł chłopiec - 
ja i wielu innych umiemy czytać dzięki niemu, a pan i starsi z 
powrotem wierzą w człowieka, jak dawniej, kiedyście wierzyli w 
Emiliana z Anenecuilco. Za pozwoleniem, niech pan tylko powie, 
jaka bystra ta dzisiejsza młodzież!... 
     Don Eleuterio zamilkł na chwilę z oczyma utkwionymi jakby we 
wspomnieniu, potem powracając z zadumy spojrzał na mnie 
przeciągle i powiedział: 
     - Ano, przyjacielu, niech pan powie, czy można coś zarzucić 
rynkowi w Xoocotli? 
     - Brak mu tylko pomnika... 
     - No właśnie, pomnika - rzekł, jakby dokonał odkrycia. - No 
zaraz... ale na tym pomniku powinna stanąć figura, i to wiadomo, 
czyja.,. Wtedy rynek w Xoocotli będzie najładniejszy w całym 
stanie Morelos... Co pan o tym myśli, panie nauczycielu? 
     
     
     SMUTNA HISTORIA TANCERZA CENOBIO  
     
     Cenobio Tanori mieszkał w Bataconcica. Był to Indianin, 
młody i uprzejmy, "szanowany przez mężczyzn, lubiany przez 
kobiety", lubił zadawać szyku w tańcu, podczas świąt welorios. 
Fama niosła, że w całej okolicy nikt nie mógł się z nim równać w 
tej sztuce, gdy chodziło o taniec brutalny, surowy, odziedziczony 
po przodkach... Nie było dlań większej radości niż popisywanie 
się zamaszystymi skokami pascola i podobnym do harców młodego 
zwierzęcia potrząsaniem łydkami przybranymi rozdygotanymi 
tenavaris - czymś w rodzaju dzwoneczków z gąsienic albo kolonow. 
Wszyscy chętnie podziwiali wdzięk Cenobia Tanori, który, z twarzą 
zakrytą budzącą strach maską kozła, palcami bosych nóg znaczył 
swe pas na wolnej i świeżo skropionej ziemi, pokrytej 
gdzieniegdzie różanymi płatkami lub zielem. W takt pentaronicznej 
melodii trzcinowego fletu jego muskularny nagi tors wirował, 
trząsł się podobnie jak ciało zwierzęcia w chwilach największych 
emocji, gdy przeżywano gniew, strach lub okres godowy, zaś 
tamburyn z lewej strony tancerza dostosował się do rytmu drugiego 
bębna, instrumentu niezbędnego w muzyce towarzyszącej obrzędowym 
tańcom. 
     Sztuka ta nie była szczodrą dla swego adepta, występy 
Tanoriego były na ogół skąpo wynagradzane; dawano mu dymiący, 
wonny garnek potrawy guacavagui, kawałek pieczonej na ogniu 
wołowiny, kilka lekkich, ciepłych placków z pszennej mąki i garść 
papierosów, z czarnego, ostrego tytoniu... Tylko tyle, lecz 
kobiety wynagradzały go ponadto uśmiechami, mruganiem i 
spuszczaniem powiek, usiłując zwrócić na siebie uwagę tego 
wagabundy, tego prostego, dzikiego artysty. 
     Od wsi do wsi, z uroczystości na uroczystość obnosił Cenobio 
Tanori swą radość. Tak jak i przy pascola, tak przytupywał też 
przy długich i hałaśliwych tańcach "jeleń" czy "kojot", obu 
starych, dzikich i pięknych jak zielononiebieska aura, agresywna 
i piękna aura otaczająca ryneczek w wiosce, w której akurat 
celebrowano święto: w Babojori czy Torim, Corasape czy El 
Baburo... 
     Ale pewnego dnia zrządzeniem losu życie wędrowca nabrało 
nowego wymiaru... W jego rodzinnej wiosce, w Bataconcica, myśl i 
wola obieżyświata pozostały skrępowane jak kłębek bawełny w 
kolcach ostu, a sprawiły to rzęsy, podwinięte i gęste, 
ciemnobrązowe, figlarnych i niespokojnych oczu Emilii Buitimea. 
     Małej, łagodnej dziewczynie udało się zdobyć obiekt 
westchnień wszystkich panien na wydaniu: Cenobia Tanori, śmiałego 
i dumnego tancerza. 
     Wkrótce zaczęto o nich mówić: o Emilii i Cenobiu. "Ładna 
para" - chwalili starzy... A stare kobiety, realistki pozwalały 
sobie na komentarz: "Szkoda, że u Cenobia raczej pusto w 
kieszeni... Czym okryje żonę podczas deszczu?" Inne wróżyły 
optymistycznie: 
     "Jego teść, Benito Buitimea, jest bogaty, pomoże chłopcu". 
     Ale Cenobio Tanori, mimo że zakochany, był jak zawsze dumny 
i hardy - on nigdy nie zgodzi się żyć na koszt teścia... Nie 
będzie biednym krewnym w domu przyszłej żony. 
     Niełatwo było spełnić takie zamierzenie, ale tancerz Cenobio 
Tanori zapomniał o uroczystościach i zabawach, aby zająć się 
przygotowaniem ślubu, jeżeli nie wystawnego, to przynajmniej 
godnego pozycji Emilii Buitimea. 
     Pełen zapału i na wszystko zdecydowany Tanori odłożył na 
zawsze swoje ukochane tenavaris, aby nając się jako peon, chodzić 
za wołami, które ryły głębokie bruzdy w jałowej ziemi Doliny 
Yaqui. Dźwigać na plecach worki pełne grochu czy zbierać w snopy 
kłosy pszenicy... Ludzie zgodnie podziwiali wiecznego wędrowca 
podejmującego trud, tak dla niego niezwykły... 
     Niewiele jednak można zarobić wyczerpującą pracą peona, więc 
dni płynęły wzmagając niepokój chłopca i cichy smutek Emilii... 
     Któregoś dnia wydało mu się, że nadszedł kres jego 
zmartwień: jakiś przybysz zaproponował, aby służył mu za 
przewodnika w wyprawie na wzgórze El Mazocoba. Chodziło o 
poszukiwanie złóż cennych metali, oferowana zapłata znacznie 
przewyższała to, co Cenobio Tanori zarabiał ciężką pracą na roli. 
Zaistniała jednak poważna przeszkoda: Indianie Corms, jego 
ziomkowie, niechętnie widzieli białych łupieżców depczących 
ziemie ich ukochanych gór, a tym bardziej sprzeciwiali się, aby 
to właśnie Yaqui, sam Cenobio Tanori, poprowadził znienawidzonych 
yoris przez ukryte ścieżki i tajemne szlaki El Mazocoba. 
     Dlatego też Tanori nie od razu podjął się tego zadania... 
Ale konieczność i pośpiech trawiący serce Indianina, wspomagane 
naleganiami białego i przyzwalającą postawą Emilii Buitimea, w 
końcu zwyciężyły. 
     Wrócił do Bataconcica z pełną kiesą - trzy miesiące wiernej 
służby u yori mogły pokryć koszt nie tylko ślubu, ale także 
pierwszych wydatków w małżeństwie. 
     Ale w zamian za to przyszło mu stawić czoło nieprzyjemnej 
sytuacji; starzy yoremes, wyznawcy wiekowej tradycji, zawsze w 
defensywie wobec białych, przyjęli go niezwykle chłodno, 
niektórzy nawet odmówili chłopcu tradycyjnego pozdrowienia 
powitalnego. Ze stoickim spokojem znosił Cenobio lekceważenie, 
licząc nie tylko na uczucie swej przyszłej żony, lecz także na 
sympatię młodych, sympatię, którą najsilniej manifestowały 
dziewczęta. Nie przejmowały się - bo ich to wcale nie bolało - 
ani plamą na honorze tancerza, którą zauważyli starcy, ani jego 
zaręczynami, które nie przynosiły im ujmy. 
     Kiedy któregoś wieczora Cenobio Tanori czekał pośrodku 
głównego traktu w Bataconcica na okazję spotkania Emilii. Miguel 
Tojinoola, olbrzymi starzec o ciemnej twarzy, jakby ciosanej 
siekierą, zataczając się po pijanemu podszedł do tancerza, aby 
kpić z niego raniąc go swym śmiechem: "Patrzcie, ludzie, oto stoi 
tu yoreme, który zrobił się jucznym osłem, żeby yoris popędzali 
go kijem i włazili mu na grzbiet..." Powietrzem wstrząsnął 
następny wybuch śmiechu, obraźliwy i głupi, pociągający za sobą 
setkę dalszych; śmiali się ci, którzy przybyli na wezwanie 
starego Tojincoli. 
     Cenobio Tanori, ze spuszczonymi oczyma i nieco blady, 
powstrzymał się, żeby nie wybuchnąć - szacunek dla starszych jest 
wśród Indian Yaqui nakazem religii. 
     Ale pijany nie zważając na pokorną postawę chłopca ciągnął 
niewzruszenie: 
     - Taki silny chłopak i na usługach yoris, jak dziwka. 
     Cenobio Tanori gryzł wargi i próbował nie słuchać natrętów. 
Otoczyła go gromada dzieci i kilka kobiet, które wskazywały 
palcami napiętnowanego, rozbawione złośliwymi uwagami i obelgami 
rzucanymi przez bezzębne usta starca. 
     - Woda będzie ci gorzka, placek kukurydziany nie przejdzie 
ci przez gardło, twoje pole wyda tylko chwasty, bo diabeł zafajda 
wszystko, do czego się przyłożysz... 
     Spokojne zachowanie chłopca coraz bardziej podniecało zapał 
Tojincoli, który niezadowolony, że nie wywołał silniejszej 
reakcji swej ofiary, ustami wykrzywionymi wściekłością wymówił 
największą obelgę w języku cahita: 
     - Torocoyori - powiedział powoli. - Torocoyori - powtórzył 
słowo, które oznacza podłego zdrajcę, zaprzedanego białym... 
Torocoyori... Torocoyori... Parokrotnie powtórzonej obeldze 
towarzyszyło plunięcie na prawie pozbawiony zarostu policzek 
Cenobia Tanori. 
     Ostatni środek Tojincoli zniweczył cierpliwą postawę ofiary. 
Chłopak zebrał się w sobie i cofnął o dwa kroki, aby skoczyć jak 
atakujący wąż. Nikt nie mógł go powstrzymać, ponieważ ogarnął go 
przypływ szału tłumionego podczas długich, nerwowych chwil przez 
wolę i "dobre wychowanie". 
     Nóż wbił się w pierś starego. Tojincola upadł na ziemię; z 
jego ust wydobywała się czerwona piana. 
     Cenobio Tanori nie próbował uciekać, Z nożem w ręku czekał, 
aż zabiorą go władze wioski. Spokojny, cichy, ale niewzruszony i 
pełen godności, poszedł z dwoma policjantami, którzy przyszli na 
miejsce zajścia. Z któregoś rogu Emilia Buitimea patrzyła na 
swego narzeczonego oczyma rozgwieżdżonymi od łez. 
     On uniósł dłoń w nieśmiałym geście pożegnania i wraz z 
ludźmi, którzy go pojmali, odszedł głównym traktem w kierunku 
więzienia. Na drodze grupy idącej w ślad za tancerzem poscola i 
policjantami przystanęli w milczeniu starzy yoremis, kobiety 
szeptały, a z piersi dziewcząt, wielbicielek tancerza, dobywały 
się głębokie westchnienia. Do więziennej izdebki, gdzie indiański 
wymiar sprawiedliwości osadził Cenobia Tanori, przybywali ludzie, 
aby tancerzowi pascola okazać serdeczność w nieszczęściu. 
Najczęściej przychodziły młode kobiety; dziewczęta nieśmiało i 
jakby z lękiem zbliżały się do więzienia, niosąc w drobnych, 
ciemnych rękach wiązankę górskich kwiatów, dojrzały owoc lub 
kilka papierosów. Dary te składały na poprzecznych deskach 
masywnych drzwi zamykających ciemną celę, w której tancerz 
oczekiwał dnia sądu sprawowanego przez całą wioskę... Cenobio 
Tanori, wspaniały, wyniosły jak urażone bóstwo, poważnie i bez 
słowa przyjmował tę ofiarę swych kapłanek. 
     Oczywiście w Bataconcica nie mówiło się o niczym innym, jak 
tylko o śmierci starego Tojincoli i o losie jego zabójcy. 
Indiańskie prawo stwierdzało jednoznacznie: Cenobio Tanori 
dokonał zabójstwa, musiał stanąć przed plutonem egzekucyjnym... 
Było to sprawą tradycji i tak należało postąpić, chyba że 
spadkobiercy zmarłego don Miguela Tojincoli byliby skłonni 
udzielić zabójcy łaski zamieniając karę śmierci na inną, mniej 
okrutną... Nie było jednak widoków na ułaskawienie więźnia, czego 
wielu tak bardzo pragnęło. 
     Rodzina zmarłego składała się z wdowy i dziewięciorga dzieci 
w wieku od dwu do szesnastu lat. Wdowa zbliżała się do 
pięćdziesiątki, była kobietą potężną, kościstą, bardzo śniadą, o 
profilu starego orła. Jej gwałtowne ruchy i postawa, zawsze 
zgryźliwa i agresywna, nie pozwalały spodziewać się 
pobłażliwości. 
     Wprost przeciwnie, mówiono, że Marciala Morales, energiczna, 
uparta i mściwa, obiecała być niewzruszona wobec mordercy męża 
Miguela Tojincoli. 
     Los tancerza powodował przykre rozmyślania starszyzny, 
gorzkie uwagi kobiet i łzy, gorące łzy wszystkich dziewcząt. Mimo 
zaręczyn Cenobia Tanori z Emilią Buitimea nie uważały go za 
całkowicie straconego. 
     Widziały w nim nadal mężczyznę, któremu udało się obudzić w 
nich słodki niepokój, niepokój, jaki świt budzi w gardle kosa czy 
w skrzydłach motyla... 
     Tymczasem zwoływano trybunał mający sądzić zabójcę. 
     U Indian Yaqui wymiar sprawiedliwości obwarowany jest 
szeregiem obostrzeń i niezłomnych przesądów; wieś i władze 
plemienne wydają ostateczny werdykt po długiej dyskusji, po 
wielogodzinnych rozważaniach, w czasie których szala dramatycznie 
przechyla się to na jedną, to na drugą stronę. 
     I oto placyk w Bataconcica, zgromadzenie schodzi się w 
oczekiwaniu na więźnia. Na poczesnym miejscu widzimy zarząd 
wyniosłych w swej postawie "cobanahuaes" i surową starszyznę, 
która na swoich barkach dźwiga brzemię władzy cywilnej plemienia. 
     W trybunale znalazły się reprezentacje ośmiu grup tworzących 
naród Yaqui: Bacum, Belem, Cócorit. Guiviris, Pótam, Rahum, Tórim 
i Vicam... W pobliżu tej dostojnej gromady starców znajduje się 
wdowa, Marciala Morales, otoczona jak kwoka dziewięciorgiem 
dzieci; starsze trzymają na rękach najmłodsze, które piszczą i 
hałasują. Po niej, wdowie po Miguelu Tojincoli, nie można 
spodziewać się odmiany losu tancerza, świadczy o tym okrutny 
grymas i wyzywające gesty, którymi narzuca posłuch w rodzinnym 
klanie, otoczona niemal religijnym kultem. 
     Naprzeciwko tłumu stoi pluton egzekucyjny; żołnierze 
uzbrojeni są w mauzery. Z marsowymi minami oczekują wyroku, aby 
wykonać go dokładnie i nieodwołalnie. 
     Na niezgłębione twarze Indian padł cień, największe oznaki 
niezadowolenia widać zwłaszcza na twarzach młodych kobiet, 
wielbicielek urody i wdzięku nieszczęsnego tancerza... Emilia, 
narzeczona Cenobia Tanori, jest nieobecna z powodu zakazu prawa, 
natomiast jej ojciec, stary Benito Buitimea, bogaty i znany, nie 
kryje wzruszenia w obliczu dramatu, którego głównym bohaterem 
jest kandydat na jego zięcia. 
     Melancholijny dźwięk bębna, instrumentu, który towarzyszy 
wszystkim ważnym aktom w życiu Indian Yaqui, uciszył hałas i 
głosy... Cenobio Tanori, sam, nie strzeżony, ze wzniesioną głową, 
pozwalając, aby wiatr burzył mu gęstą czuprynę, która 
pieszczotliwie spływa mu na ramiona, idzie szpalerem między 
ludźmi, Tancerz ma na sobie powabny strój, który tyleż już razy 
wzbudzał aplauz voremes grzeszne pragnienia mężatek, stłumione i 
wstydliwe westchnienia panien i podziw całej wioski: plecy i 
pierś odkrył, aby w całej okazałości ukazać muskuły, rysujące się 
pod błyszczącą, lekko spoconą skórą, na szyi ma naszyjnik z 
dzwoneczków, lędźwie osłania kawałek cienkiej wełny ściągnięty 
mocnym rzemiennym pasem, z którego zwisają jelenie kopyta i 
ogony, na łydkach ma tenavaris, które przy każdym kroku tancerza 
brzęczą jak głuche dzwonki... 
     Tancerz stąpa wyniośle, krokiem stanowczym i giętkim, 
dochodzi do środka ryneczku i staje twarzą w twarz ze swym 
sędzią, którym będzie cała społeczność... 
     Wszystkim wiadomo, nie wyłączając Cenobia Tanori, że 
niezależnie od okoliczności fatalnych wypadków, niezależnie od 
podziwu, popularności i sympatii, którymi cieszy się tancerz 
wśród swoich, nikt nie będzie mógł odmienić wyroku, nikt nie 
będzie mógł uchylić przygotowującego się wyroku śmierci, nikt 
oprócz Marciali Morales, mściwej i strasznej wdowy po Miguelu 
Tojincoli, od której nie można niczego oczekiwać, widząc jej 
złowróżbne zachowanie... 
     Wtedy dał się słyszeć suchy, starczy i drżący wzruszeniem 
głos Najstarszego, który ma według prawa oskarżać, oskarżać w 
obronie interesów pokoju i zgody w społeczności. Gdy już 
przytoczył fakty odpowiednio udokumentowane zeznaniami, kończy 
wywołując poruszenie wśród zebranych: 
     - Prawa pozostawione nam przez ojców jako najbardziej 
szacowne dziedzictwo mówią, że yoreme, który zabija drugiego 
yoreme musi umrzeć z rąk yoremes... Ale ja, Najstarszy z Vicam, 
Świętej Ziemi, pytam moich ludzi, czy wyrażają zgodę, by zabić 
brata Cenobia Tanori, skoro z jego rąk zginął brat Miguel 
Tojincola... 
     Ostatnie słowa zawisły na krótko w powietrzu, potem nastąpił 
zgiełk podobny do przypływu morza; jakiś głos oświadczył poważnie 
i stanowczo: 
     - Tak, rozstrzelać. 
     - Tak, rozstrzelać... rozstrzelać... rozstrzelać,.. 
rozstrzelać... 
     Szum narastał. Jak deszcz spadł na odkrytą głowę Cenobia 
Tanori... 
     Najstarszy uniósł rękę suchą jak korzeń agawy, gotów opuścić 
ją na znak ostatecznego werdyktu społeczności. 
     Ale oto młode kobiety, przezwyciężając wstyd. i nieśmiałość, 
błagają głosem słabym i drżącym: 
     - Spójrz na niego, Marcialo Morales, a przebaczysz mu... Za 
twoją wspaniałomyślność będą ci wdzięczne wszystkie kobiety 
świata... Wybaw go od śmierci, bo jest szlachetny i dzielny... 
Spójrz na niego, Marcialo Morales, jest piękny jak barwny ptak i 
powabny jak młody byczek... 
     Wdowa złym wzrokiem powiodła po grupie proszących dziewcząt. 
Z zaciśniętymi zębami, niema z wściekłości i z oczyma nabiegłymi 
morzem nienawiści, zwróciła się ku tancerzowi, który pośrodku 
placyku stał wyprostowany, dumny i wspaniały... 
     Krótko trwał ten grymas na twarzy starej, jej pomarszczona 
twarz zmiękła pod wpływem nieoczekiwanego impulsu, jej oczy w 
obliczu niespodziewanego wzruszenia nabrały jakby ludzkiego 
blasku, z ust zniknęła zmarszczka urazy, zastąpił ją głupi, 
rozlazły uśmiech... 
     Natomiast mężczyźni trwali przy swojej decyzji: 
     - Rozstrzelać,.. tak, rozstrzelać, rozstrzelać, tak, 
rozstrzelać, rozstrzelać... 
     Najstarszy pośród ogłuszającego zgiełku ciągle jeszcze nie 
opuszczał ręki na znak, że już zapadł wyrok. 
     Chwilami nie można było ułowić nawet jednej sylaby z tego 
wycia, jazgotu i szumu przelewających się wód. 
     Nagle do uszu tłumu dotarł piskliwy i rozstrojony głos 
Marciali Morales. Stała w otoczeniu swego potomstwa i nie 
spuszczając wzroku z tancerza, gestykulowała, by uciszyć tłum. 
     Zwróciły się na nią wszystkie oczy, była wspaniała w swej 
brzydocie i grubiaństwie: 
     - Nie - krzyczała - nie rozstrzeliwać... Ten mężczyzna 
pozbawił ojca te oto dzieci. Prawo naszych dziadów mówi także, że 
jeśli yoreme zabity przez drugiego yoreme pozostawia rodzinę, 
zabójca musi spłacić dług nieboszczyka i ożenić się z wdową... 
Proszę wszystkich, żeby Cenobio Tanori, tancerz pascola, ożenił 
się ze mną, opiekował się mną i dziećmi zmarłego... Nie 
rozstrzeliwać, nie. Niech Cenobio Tanori zajmie w moim łożu 
miejsce, które pozostawił stary Miguel Tojincola... O to proszę i 
musicie się na to zgodzić. 
     Nastąpiła chwila głębokiej ciszy... a potem nakładające się 
głosy, krzyki gniewu, obelgi, kpiny przeobraziły się w diabelskie 
zamieszanie. Cenobio Tanori chciał mówić, lecz zagłuszyła go 
wrzawa. 
     Najstarszy ciężko opuścił rękę. Wymierzono sprawiedliwość w 
oparciu o prawa przodków... Raz jeszcze stary ród Indian Yaqui 
dochował wierności swym tradycjom. 
     Niepotrzebny pluton odmaszerował w takt bębna, ludzie 
zaczęli się rozchodzić. 
     Marciala Morales, na czele swego licznego potomstwa, 
podeszła do Cenobia Tanori i wzięła go za rękę: 
     - Chodź, chłopcze - powiedziała - będziesz od dziś spał przy 
mnie. Odpoczniesz wtedy po znojnej pracy zarabiania na trzódkę 
dzieciaków, które dostajesz w spadku po starym Tojincoli. Panie, 
świeć nad jego duszą... 
     Wtedy to tancerz pascoLa stracił animusz: ze zwieszoną 
głową, powłócząc nogami, śmieszny jak marionetka, podążył za swym 
strasznym oprawcą, za kobietą, która uśmiechała się triumfalnie, 
gdy przechodziła koło dziewcząt, które nie chciały patrzeć na 
upadek, śmierć bóstwa zmiażdżonego w muskularnych, śniadych 
rękach Marciali Morales... 
     Niebo, przeraźliwie błękitne, panowało nad scenerią dramatu, 
a słońce przemieniało w popiół ziemię placyku.