Morze Syberii Maja Walczak, Wojciech Kowalski Bajkał Morze Syberii Wydawnictwo Bezdroża I Przewodnik turystyczny foo1] Koncepcja serii: Łukasz Galusek, Tomasz Ostrowski Redakcja: Marzena Daszewska Redaktor prowadzący: Łukasz Galusek Korekta: Monika Stachura Autorzy zdjęć: Maja Walczak Zdjęcia na okładkach: Okł. ? - Widok na półwysep Święty Nos, fot. Maja Walczak Okł. IV - Dom w Dolinie Tunkińskiej, fot. Maja Walczak Redakcja map i schematów: Marzena Daszewska Wykonanie map, schematów i planów miast: Wojciech Kowalski Projekt okładki, koncepcja graficzna serii: Kuba Sowiński Koncepcja graficzna: Łukasz Galusek, Dominika Zaręba Skład: Paweł Kosmalski, Paweł Panczakiewicz, Michał Tincel Druk: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca, Kraków Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Będziemy wdzięczni naszym Czytelnikom za informacje dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kolejne wydania. Prosimy kontaktować się z nami na poniższy adres: Wydawnictwo Bezdroża ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków tek: (0-12) 269 29 61, 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11 e-mail: biuro@bezdroza.com.pl, www.bezdroza.com.pl Sprzedaż dla księgarń i hurtowni wyłącznie przez Biuro Handlowe „Amistad" tek: (0-12) 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11, e-mail: biuro@amistad.pl www.dystrybucja.amistad.pl Wydanie II, Kraków 2005 ISBN 83-89676-35-4 Copyright © by Wydawnictwo Bezdroża, 2005 g.48k Za motyw szlaczka posłużył element snycerki z naczółka okiennego w Wierszynie. ? .??????? SPIS TREŚCI 0 autorach........................................................................ ...........................7 Rozdział I. Przygotowania i przejazd.....................................................9 Przygotowania do podróży......................................................................... 9 Przewodniki, mapy, rozmówki ..................................................................... 9 Formalności wizowo- paszportowe ............................................................. 10 Zabezpieczenia medyczne ....................................................................... ... 12 Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne................................................ 13 Wybór czasu podróży......................................................................... ......... 13 Przejazd ....................................................................... .............................. 14 Dojazd.......................................................................... ............................... 14 Powrót.......................................................................... ............................... 18 Przejścia graniczne....................................................................... ............... 18 Rozdziału. Informacje historyczno-krajoznawcze.............................19 Charakterystyka geograficzna................................................................. 19 Jezioro Bajkał.......................................................................... .................. 19 Przyroda........................................................................ ............................. 29 Flora........................................................................... ................................. 29 Fauna........................................................................... ................................ 32 Historia........................................................................ ............................... 36 Z historii poznawania Syberii .....................................................................40 Polscy zesłańcy nad Bajkałem....................................................................41 Polscy badacze Bajkału......................................................................... ...... 43 Polityka i gospodarka ..................................................................... ..........45 Złoża naturalne....................................................................... .....................47 Ludność i język........................................................................... ...............48 Społeczeństwo................................................................... .......................... 48 Grapy etniczne........................................................................ .................... 48 Kultura......................................................................... .............................. 50 Architektura ................................................................... ............................. 50 Rzemiosło ...................................................................... ............................. 51 Strój........................................................................... .................................. 51 Bania .......................................................................... ................................. 52 Język i literatura...................................................................... .................... 53 Muzyka i taniec.......................................................................... ................. 53 Buriackie tradycje, obrzędy i święta........................................................... 53 Kultura miejska......................................................................... .................. 55 Tradycje kulinarne....................................................................... ............. 56 Co warto zjeść i wypić........................................................................... ..... 56 Religia......................................................................... ................................ 57 Szamanizm....................................................................... ........................... 57 Lamaizm ........................................................................ ............................. 58 Prawosławie .................................................................... ............................ 59 Staroobrzędowcy................................................................. ........................ 59 Mniejszości religijne....................................................................... ............ 59 Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego............................. 60 Zagrożenia środowiska przyrodniczego okolic Bajkału............................. 60 Ochrona przyrody ....................................................................... ................ 61 Rezerwat Bajkalski ...................................................................... ............... 62 Rezerwat Kabański ....................................................................... .............. 63 Rezerwat Barguziński .................................................................... ............. 63 Rezerwat Bajkalsko- Leński ........................................................................ 64 Przybajkalski Park Narodowy..................................................................... 64 Zabajkalski Park Narodowy........................................................................ 65 Tunkiński Park Narodowy ....................................................................... ... 65 Rozdział III. Informacje praktyczne.....................................................67 Komunikacja w regionie........................................................................ ... 67 Kolej........................................................................... ................................. 67 Autobusy........................................................................ ............................. 67 Transport wodny .......................................................................... ............... 68 Realia podróżowania po kraju .................................................................... 68 Alternatywne środki transportu................................................................... 68 Informacja turystyczna .................................................................... ........ 70 Pomoc konsularna...................................................................... ............... 71 Wymiana walut .......................................................................... ............... 71 Zagrożenia i niebezpieczeństwa............................................................... 71 Opieka medyczna i pomoc w nagłych wypadkach................................. 73 Kontakt z krajem ......................................................................... ............. 74 Noclegi......................................................................... ............................... 74 Wyżywienie ..................................................................... ........................... 74 Pamiątki........................................................................ ............................. 76 Rozdział IV. Trasy w regionie................................................................77 Irkuck.......................................................................... ............................... 77 Poludniowo-zachodnie wybrzeże Bajkału .............................................. 93 Trasa l'. Zatoka Siennaja - Zatoka Pieszczana - Bolszoje Gołoustnoje - Bolszyje Koty - Listwianka .............................. 93 Zatoka Siennaja........................................................................ ................... 93 Zatoka Pieszczana...................................................................... ................. 94 Bolszoje Gołoustnoje..................................................................... ............. 96 Bolszyje Koty............................................................................ .................. 97 Listwianka...................................................................... ............................. 98 Wyspa Olchon ......................................................................... ................ 101 Chużir.......................................................................... .............................. 106 Dolina Tunkińska ...................................................................... .............. 109 Trasa 2. Arszan - Wulkan Czerskiego - Jeziora Kojmorskie - Tunka - Zaktuj ......................................................................... .............. 112 Arszan ......................................................................... .............................. 113 Tunka .......................................................................... .............................. 115 Trasa 3. Żemczug - Kyren - Mondy ........................................................ 116 Żemczug......................................................................... .......................... 117 Kyren .......................................................................... .............................. 117 Mondy........................................................................... ............................ 118 Trasa 4. Mondy - góra Munku Sardyk(3491 m n.p.m.) - Mondy........... 119 Trasa 5. Niłowa Pustelnia - Burchan-Babaj - (Chojto-Goł) - przełęcz Szumak - szumackie źródła - Niłowa Pustelnia..................... 120 Trasa 6 (wodna). Spływ po rzece Irkut: Mondy - Bystraja - Irkuck.......... 123 Góry Chamar Daban .......................................................................... .... 123 Trasa 7. Miasto Sludianka - rzeka Sludianka - Pik Czerskiego (2090 m n.p.m.) - miasto Sludianka............................. 124 Sludianka....................................................................... ............................ 125 Trasa 8. Pik Porożystyj: Utulik - Babcha - Lewy Popieriecznyj - Pik Porożystyj (2025 m n.p.m.) - Jezioro Martwe - Sołzan - Bajkalsk........................................................................ ........... 129 Rezerwat Bajkalski ...................................................................... ............. 129 Trasa 9. Pieriejomnaja: Tanchoj - rzeka Pieriejomnaja - Jezioro Czarne (ok. 1000 m n.p.m.)- Tanchoj ...................................... 130 Na południe od Bajkału.......................................................................... 131 Trasa 10. Ułan Ude - Iwołgińsk - Gusinoje Ozjero - Kiachta................. 131 UłanUde ........................................................................ ........................... 131 Iwołgińsk....................................................................... ............................ 138 Gusinoje Ozjero ......................................................................... ............... 139 Kiachta......................................................................... ............................. 140 Zabajkalski Park Narodowy.................................................................. 142 Półwysep Święty Nos ............................................................................ ... 142 Trasa 11. Ust'-Barguzin - Glinka - szczyt Glinka (1877 m n.p.m.) - Kurbulik - gorące źródła w Zatoce Żmijowej (Zmeinaja) - Katuń - Monachowo - Ust'Barguzin .................................................... 144 Ust'- Barguzin........................................................................ .................... 144 Trasa 12 (ekologiczna). Barguzin - ujście rzeki Bolszoj Cziwyrkuj........ 148 Słowniczek polsko- buriacki...................................................................151 Literatura...................................................................... ..........................152 Przydatne strony internetowe.............................................................152 Indeks nazw geograficznych.................................................................1 53 Spis ramek w tekście......................................................................... ....154 SPIS PLANÓW I NAP Bajkał (skrzydełko przedniej okładki) Bajkał w cyfrach ........................................................................ .................21 Średnie miesięczne temperatury powietrza ................................................23 Roczne sumy opadów ......................................................................... ........ 25 Wiek osadów pod dnem Bajkału ................................................................ 27 Roślinność...................................................................... ............................. 30 Okolice Irkucka......................................................................... .................. 78 Irkuck ......................................................................... ................................. 80 Południowo-zachodnie wybrzeże Bajkału.................................................. 94 Zatoka Pieszczana...................................................................... ................. 95 Listwianka...................................................................... ............................. 99 Wyspa Olchon i Małe Morze .................................................................... 102 Chużir.......................................................................... .............................. 107 Dolina Tunkińska....................................................................... ............... 110 Arszan ......................................................................... .............................. 113 Trasa 4. Munku Sardyk.......................................................................... ... 119 Trasa 5. Szumackie Źródła........................................................................ 121 Trasa 7. Pik Czerskiego ..................................................................... ....... 127 Okolice Ułan Ude ............................................................................ ......... 132 UłanUde ........................................................................ ........................... 134 Półwysep Święty Nos ............................................................................ ... 143 Bajkał - wybrane atrakcje turystyczne (skrzydełko tylnej okładki) O autorach Maja Walczak - dziennikarka, przyrod-niczka, fotograf. Absolwentka Instytutu Nauk Fizycznogeograficznych Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. W 2005 r. zakończy podyplomowe studia dziennikarskie na UW. Przez 3 lata była redaktorem magazynu geograficzno-po- dróżniczego „Geozeta", pracowała w lokalnej warszawskiej gazecie „Praga", obecnie współpracuje z „Gazetą Studencką" oraz kilkoma wydawnictwami turystycznymi. Zwiedziła Europę, Azję Mniejszą, południową Syberię i Mongolię, była także na Karaibach i w Afryce Południowej. W czasie studiów uczestniczyła w wyprawie naukowej na Islandię. Zajmuje się fotografią podróżniczą i reportażową, przywożąc z każdego wyjazdu setki zdjęć i slajdów -jej ulubionym tematem sągórskie krajobrazy i ludzkie twarze. Zwiedzanie świata to jej sposób na życie. Pływa, uwielbia jazdę konną i długie wędrówki po górach. Wojciech Kowalski - kartograf, pochodzi z Ostrowca Świętokrzyskiego. Absolwent Katedry Kartografii Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Wczesne dzieciństwo spędził w byłej Jugosławii i region ten jest mu do tej pory bliski. Miłośnik przyrody, w której najbardziej ceni ciszę, harmonię i dzikie krajobrazy. Fascynujągo chmury. Każdą wolną chwilę spędza z mapą i GPS-em w ręku, czy to w Puszczy Kampinoskiej, czy na bezdrożach Syberii. Podróże dalekie i bliskie dają mu energię, a nierzadko inspirację w codziennej pracy kartografa. Zwiedził większość krajów Europy, szczególnie intensywnie penetrując Bałkany. Odbył także kilka dłuższych wypraw: do USA, Afryki Południowej i na Syberię. łka i Władimir to osoby, bez których przewodnik nie mógłby powstać. Pomogli nam również Agnieszka Siłuszek, Magda Konowrocka, Bairma Tsybikdorzhieva, Aleksander Bekemoy oraz Tadeusz Nowakowski. Dziękujemy Wam Autorzy Objaśnienie symboli stosowanych na mapach ? Dworzec kolejowy Q Dworzec autobusowy -f Lotnisko J, Port, przystań ? Parking ? Kościół katolicki $ Cerkiew prawosławna ? Monaster prawosławny G Meczet ? Obiekt zabytkowy A Ruiny ? Muzeum S' Obiekt etnograf iczny m Obiekt użyteczności publicznej ? Pomnik ? Cmentarz tfr Hotel, pensjonat 4t Kwatery prywatne c> Turbaza ? Schron górski (zimowie) A Miejsce dobre na biwak ? Pomnik przyrody ożywionej i Pomnik przyrody nieożywionej, wyrobisko [Ą Skały -4 Wodospad - Źródło - Szczyt górski x Przełęcz Si ftl $ ? r @ T' O © ? IX * i e © Jaskinia Targ Sklep spożywczy Supermarket, dom towarowy Pamiątki Restauracja Bank, kantor, bankomat Poczta Telefon Internet Apteka Pogotowie, szpital Milicja, posterunek straży Ambasada Teatr Sala koncertowa, klub muzyczny Galeria sztuki Uniwersytet, szkoła Gorące źródła Plaża Stadion Fokarium, akwarium Informacja turystyczna Punkt widokowy Obserwatorium astrofizyczne Przejście graniczne Maszt Numer trasy Trasa ROZDZIAŁ I PRZYGOTOWANIA I PRZEJAZD PRZYGOTOWANIA DO PODRÓŻY________ Przewodniki, mapy, rozmówki W Polsce najlepszy wybór map i atlasów oferuje Sklep Podróżnika - m.in. Atlas Pribajkale 1:200 000, Irkuck 1996, Atlas Irkuck - Czita 1:200 000, Irkuck \996,Atlas Chamar Daban 1:200 000, Irkuck 1996. Można tu również nabyć mapę Bajkał. Mapa turystyczna 1:750 000 (1:200 000 południowy Olchon, półwysep Święty Nos, południowy Bajkał) wydanąprzez polskie wydawnictwo Aden. W Irkucku warto odwiedzić księgarnie i sklepy turystyczne, np. salon Chu-dożnik, Turist lub Fan-Sport na ul. Karola Marksa. Największy wybór map, przewodników i folderów oferuje ho- tel Bajkał-Otel na ul. Gagarina (ceny są kilkakrotnie wyższe niż w księgarniach). Mapy można również kupić od ulicznych sprzedawców w centrum miasta, w muzeach, hotelach itp. Duży wybór map (głównie topograficznych) i atlasów po najniższych cenach mają w ofercie sklepy firmowe zakładów kartograficznych - ul. Raboczie-go Sztaba 24 i Niżnaja Nabereżnaja 14 (zob. rozdz. IV. Irkuck. Informator). Wśród przewodników dostępnych w Polsce znajdują się: Szlak Transsyberyjski, wyd. Bezdroża, Kraków 2002; Rosja, wyd. Pascal 2004; Trans-Siberian Railway, wyd. Lone-ly Planet 2002 (po angielsku). W rejonie Bajkału można natomiast zaopatrzyć się w następujące pozycje: Wokrug Bajkała, S. N. Wołków, Ir- Napy i atlasy warte polecenia i dostępne w rejonie Bajkału Atlas Pribajkale 1:200 000, Irkuck 2001 Atlas Chamar Daban 1:200 000, Irkuck 1998 Atlas Tunkinskaja Dolina 1:200 000,1:100 000,1:50 000, Irkuck 1998 Atlas Irkuck - Czita 1:200 000, Irkuck 1996 Ostrów Olchon 1:200 000, Irkuck 1990 Ostrów Olchon 1:100 000, na odwrocie mapa całego Bajkału 1:1 000 000, Irkuck 2004 Tunkinskije Go/ce1:200 000 (okolice Arszanu 1: 50 000), Omsk 1990 Pik Czerskiego]: 50 000, Irkuck 2004 Dużą część wyżej wymienionych pozycji (całe atlasy) można znaleźć w postaci zeskanowa- nej na stronach: http://mapy.mk.cvut.cz/index_e.html http://vmk.ugatu.ac.ru/tourism/GEOMAP/N-47.htm http://www.baikaler.com Przydatne adresy stron internetowych http://www.baikal.irkutsk.ru - Bajkał, Buriacja, Irkuck (po ros.) http://www.irkutsk.org - głównie o obwodzie irkuckim i Irkucku (po ang.) http://www.baikal.eastsib.ru-Republika Buriacji (poang.) http://www.irk.ru - Irkuck, transport w mieście i poza nim - autobusy, wodoloty (po ros.) http://www.buryatia.ru - Republika Buriacji (po ros.) http://www.baikal.ru/- Bajkał, Irkuck (po ros. i ang.) http://www.irkutsk- baikal.com - Irkuck, Bajkał (m.in. po pol.) http://kbzd.irk.ru - strona poświęcona Kolei Krugobajkalskiej (po ros. i ang.) http://www.mid.ru-MSZ Rosji w kilku językach kuck 2001; W 73 dni wokół Bajkału, E. Butakow - zapis wydarzeń podczas podróży piechotą wokół jeziora w 1992 r.;Żiełannyj,jarostnyj,priekra-snyj {Najdroższy, gniewny, przepiękny), W. P. Brianskij, przewodnik turystyczny, Irkuck 2001; Tam, gdie naczina-jetsja Bajkał (Tam gdzie zaczyna się Bajkał), W. P. Brianskij, przewodnik turystyczny po trasach południowego Przybąjkala (opisy obiektów i tras położonych w pobliżu „Krugobajkałki"), Irkuck 2004. Wszystkie pozycje w języku rosyjskim. Formalności wizowo-paszportowe Od 1 października 2003 r. Polacy muszą posiadać wizę, aby wjechać do Federacji Rosyjskiej. Wizy wydawane sana 1, 3 lub 6 miesięcy, jednokrotne i wielokrotne. Opłatę za wizę pobiera się w momencie składania dokumentów. W przypadku odmowy jej wydania pieniądze nie są zwracane (odmowy zdarzają się bardzo rzadko). Od opłaty za wizę zwolnione są m.in. osoby poniżej 16. i powyżej 70. roku życia, inwalidzi, uczestnicy wymian międzyuczelnianych, szkolnych, samorządowych. Wiza jednokrotna zwykła ważna jest 3 miesiące i kosztuje 60 PLN (wymaga zaproszenia z Rosji). Ważność wizy turystycznej to 1 miesiąc, koszt - 48 PLN, do tego dochodzi opłata za voucher turystyczny i pośrednictwo wizowe, gdyż w załatwianiu wizy turystycznej musi pośredniczyć biuro podróży - np. biuro turystyczne Rusopol (http://www.rusopol.pl), Intourist (pośrednictwo - 60 PLN, biuro dokonuje również rezerwacji biletów na miejsca w pociągach typu kupiej- nyje, bliższe informacje na stronie: http://www.intourist.com.pl). Opłata za jednokrotną wizę tranzytową to 60 PLN, za dwukrotną^ 100 PLN. Uwaga! Osoby jadące pociągiem przez Rosję, np. do Mongolii czy Chin, nie potrzebują wizy tranzytowej, jeżeli ich pobyt na terenie tego państwa nie przekracza 10 dni (licząc od dnia wjazdu) i pod warunkiem, że nie oddalają się od dworców kolejowych (zwiedzanie miast podczas postojów jest zabronio- ne). Podróżni muszą natomiast posiadać paszport z wizą kraju docelowego. Wizy tranzytowej nie potrzebują również osoby, które podróżują samolotem do kraju innego niż Rosja, ale mają przesiadkę w porcie lotniczym na terenie Federacji Rosyjskiej. Mogą na nim pozostać do 24 godz. od chwili przybycia i nie wolno im go opuszczać. W przypadku podróżowania kolejąprzez terytorium Białorusi do Rosji i innych krajów Wspólnoty Niepodległych Państw oraz Mongolii i Chin nie jest wymagana białoruska wiza tranzytowa. Aby otrzymać wizę rosyjską, należy dostarczyć do Ambasady Rosyjskiej (Warszawa) lub Konsulatów Generalnych Rosji (Poznań, Gdańsk, Kraków) następujące dokumenty: 1 .Wypełnioną ankietę wizową. Formularze można otrzymać w Wydziale Konsularnym lub ściągnąć z Internetu (http://www.poland.mid.ru/poland/ ank_pol.doc). 2. Paszport ważny co najmniej 180 dni, licząc od daty zakończenia terminu ważności wizy. 3. Jedną aktualną fotografię (kolorową lub czarno-białą) o wymiarach 3x4 cm. 4. Oryginał zaproszenia na wjazd do Federacji Rosyjskiej wydany przez Departament Służby Konsularnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji, przedstawicielstwa MSZ Rosji, terenowe organy spraw wewnętrznych (OWIR - Wydział Wiz i Rejestracji Cudzoziemców) lub przez osobę pry- watną (w takim przypadku zaproszenie musi być poświadczone przez organy milicji Federacji Rosyjskiej) - do otrzymania zwykłej wizy. 5. Umowę dotyczącą świadczenia usług turystycznych (voucher turystyczny) i potwierdzenie obsługi turysty zagranicznego przez organizację prowadzącą działalność turystyczną- do otrzymania wizy turystycznej. 6. Paszport z ważną wizą na wjazd do państwa docelowego przez Rosję lub ważne bilety z potwierdzoną datą wjazdu i wyjazdu z Rosji - do otrzymania wizy tranzytowej. 7. Wyniki testów na wirus HIV - w przypadku gdy termin ważności wizy przekracza 3 miesiące, a także w przypadku wizy wielokrotnej. Szczegółowe informacje o wizach oraz adresy rosyjskich placówek dyplomatycznych w Polsce znajdują się na stronach: http://www.poland.mid.ru/poland/visa_ pol.html oraz http://www.msz.gov.pl. Uwaga! Trzeba pamiętać o ustawowym obowiązku meldunku na terenie Rosji (tzw. registracji). W razie przypadkowej kontroli dokumentów osoby nieposiadające go mogą mieć poważne kłopoty. Problemy stwarzać będzie także straż graniczna w momencie wyjazdu z Rosji. Przy wjeździe na teren Federacji Rosyjskiej dostaje się kartę migracyjną (z częścią A i B), na którą należy wpisać swoje dane osobowe, nr paszportu, długość pobytu itd. Połowę kartki zabiera straż graniczna, a drugą połowę należy zachować i pilnować podobnie jak paszportu -jej brak władze mogą potraktować jako nielegalny wjazd do Rosji. Na odwrocie karty migracyjnej jest miejsce na wpisanie zameldowania (registracji) - czyli poświadczenia (konieczna pieczątka) wystawionego przez hotel, pensjonat czy schronisko, w którym przebywało się podczas pobytu w Rosji. W przypadku wizy zwykłej (wymaga zaproszenia) zapraszający jest zobowiązany zameldować nas pod swoim adresem. Tego obowiązku obecnie lepiej nie lekceważyć. Rosyjskie przepisy mówią, że każdorazowo po zmianie miejsca pobytu należy zgłosić swój pobyt (załatwia to hotel, pensjonat, schronisko) w miejscowym OWIR (milicyjny urząd meldunkowy) w ciągu 72 godz. W myśl przepisów w jednym miejscu można przebywać bez meldunku 72 godz. Przy wyjeździe z Rosji można próbować przekonywać straż graniczną, że cały czas jeździło się po kraju i nie przebywało dłużej niż 3 dni w jednym miejscu (pokazując np. bilety kolejowe i autobusowe), ale raczej nie ma co liczyć na wyrozumiałość w tym względzie. Lepiej mieć choć jeden wpis z jakiegoś legalnego hotelu, pensjonatu lub schroniska. Uwaga! Po wprowadzeniu wiz dla zagranicznych turystów zaczęły pojawiać się na terenie Rosji osoby i/lub firmy fikcyjnie meldujące za opłatą- ich działalność jest nielegalna i zaciekle ścigana przez rosyjskie służby - nie polecamy korzystania z tego typu usług. Po atakach terrorystycznych w Moskwie i Biesłanie w 2004 r. w Rosji zaczęto bardzo ostro przestrzegać prawa meldunkowego. Kara za brak zameldowania może wynieść od 10 do 15 tzw. MROT - mrot, czyli minimalna płaca w Rosji, obecnie ok. 750 rab. Przy wjeździe na teren Białorusi i Rosji otrzymuje się również deklarację celną, którą należy wypełnić, koniecznie uzyskać pieczątkę celnika (!) i zachować ją aż do wyjazdu z tych krajów. Ilość i rodzaj waluty wpisanej do deklaracji, a także rodzaj posiadanego wartościowego sprzętu, np. aparatu fotograficznego czy kamery, muszą zgadzać się ze stanem faktycznym - może być to sprawdzone podczas kontroli. Bez opłat celnych można wwozić do Rosji i wywozić z niej: do 2 1 alkoholu, do 200 szt. papierosów, 280 g czarnego kawioru, 280 g czerwonego kawioru, do 2 kg szlachetnych gatunków ryb. Zabezpieczenia medyczne Przy wjeździe do Rosji nie wymaga się żadnych obowiązkowych szczepień. Przed wyjazdem warto jednak zaszczepić się na żółtaczkę pokarmową i wszczepienną - ? ? ?, ? także przeciw kleszczowemu zapaleniu opon mózgowych i mózgu (Fsme-Immun Inject). Szczególnie w okolicach południowego Bajkału występuje poważne zagrożenie chorobami przenoszonymi przez kleszcze. Koniecznie trzeba zabrać z sobą dobrze zaopatrzoną apteczkę. Pomoc medyczną z prawdziwego zdarzenia można otrzymać jedynie w Irkucku i Ułan Ude. Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne Niezależnie od tego, czy planuje się wyprawy w góry, czy też trekking wzdłuż wybrzeży Bajkału, warto wziąć namiot odporny na podmuchy wiatru - wszędzie potrafi silnie wiać. Kurtka typu gore-tex jest niezbędnym wyposażeniem. Ciepły polar i śpiwór, dobre buty i okulary przeciwsłoneczne na pewno się przydadzą. Czapkę, szalik i rękawiczki powinny wziąć osoby planujące wędrówki górskie nawet w czasie lata. Inne niezbędne sprzęty to: kompas (lub GPS), dobre mapy, epigazy (mała butla produkcji rosyjskiej jest do kupienia za 85 rub. w sklepach turystycznych w Irkucku, Karrimora - za 150 rab.), kapelusz-moskitiera, środki odstraszające komary i kleszcze, dobry nóż. Przydatne są: toporek - do przygotowania drewna na opał oraz budowy mostów przy przechodzeniu górskich potoków; lina - do asekuracji w górach, przechodzenia górskich potoków i suszenia mokrych rzeczy; wędki; lornetka; 4 - 5 m2 grubej folii - do wybudowania polowej sauny (zob. rozdz. II. Kultura) lub służącej jako polowy „parasol"; race odstraszające niedźwiedzie; papierosy - przydatne w zawieraniu znajomości z miejscowymi (zwłaszcza z Buriatami) oraz jako towar wymienny; małe prezenty, np. zapalniczki, widokówki, cukierki itp. - przydatne, gdy chcemy odwzajemnić się za gościnę czy poczęstu- nek; lekka bawełniana bluzka z długim rękawem i kapturem jako ochrona przed meszkaj kalkulator; termos; niektóre produkty żywnościowe, np. kuskus, soja (zob. rozdz. III. Informacje praktyczne). Uwaga! Materiały diapozytywowe (slajdy) na Syberii są praktycznie nieosiągalne, w najlepszym wypadku kilkakrotnie droższe niż w Polsce. Negatywy (Agfa, Kodak, Fuji, Konica) o światłoczułości do 400 ASA kosztują tyle samo, co w Polsce, można je kupić w dużych miastach w każdym zakładzie fotograficznym. Wywołanie i odbitki, np. w punktach Kodaka, są o wiele tańsze niż w Polsce, przy bardzo dobrej jakości (zob. rozdz. IV. Irkuck i okolice. Informator). Sprzęt fotograficzny, np. filtry UV, polaryzacyjne, statywy itd., jest drogi. Wybór czasu podróży Każda pora roku nad Bajkałem jest niezwykła, ale Sybiracy do najbrzyd-szych miesięcy zaliczają okres od połowy października do końca listopada oraz od połowy kwietnia do końca maja - bywa wtedy deszczowo, wietrznie i błotnisto. Zima jest śnieżna i mroźna (do -30°? w grudniu i styczniu), ale z dużą liczbą dni słonecznych. Śniegu spada dużo, odwilże nie występują. Zarówno tajgę, jak i miasta często zdobi przepiękna szadź. Lód na jeziorze utrzymuje się prawie 5 miesięcy, jest bardzo graby i przezroczysty, ale dopiero od stycznia, kiedy Bajkał cały zamarznie, można po nim bez- Długość dnia w ciągu roku w Irkucku Uwaga! Godziny podano w czasie lokalnym (Irkuck) z uwzględnieniem czasu letniego. Zmiana czasu z zimowego na letni następuje pod koniec marca (ostatnia niedziela marca o godz. 2.00), a z letniego na zimowy pod koniec października (ostatnia niedziela października o godz. 3.00). 1 czerwca - wschód 5.47, zachód 22.12; 1 lipca - wschód 5.44, zachód 22.27; 1 sierpnia -wschód 6.21, zachód 21.56; 1 września - wschód 7.12, zachód 20.53; 1 października - wschód 8.01, zachód 19.43; 1 listopada -wschód 7.56, zachód 17.36; 1 grudnia - wschód 8.47, zachód 16.54; 1 stycznia - wschód 9.12, zachód 16.59; 1 lutego - wschód 8.44, zachód 17.47; 1 marca - wschód 7.50, zachód 18.39; 1 kwietnia - wschód 7.39, zachód 20.34; 1 maja - wschód 6.33, zachód 21.26 piecznie jeździć samochodem (saniami i nartami wcześniej). Do niewątpliwych atrakcji należy jazda psimi zaprzęgami. W centrum Irkucka (na pi. Kirowa) i w Ułan Ude (na pi. Sowietów) można zobaczyć tzw. lodowe miasteczka: wykute w lodzie rzeźby, kolumny, zjeżdżalnie itp. Dla turysty z plecakiem najlepszy czas podróży nad Bajkał to okres od czerwca do września. Najcieplejsze dni występują mniej więcej od połowy czerwca do połowy sierpnia (lato). W tym czasie płytkie zatoki Bajkału nagrzewają się nawet do temperatury ok. 20°C, jezioro jest na ogół spokojne i bezpieczne dla żeglugi. Na łąkach i stepach kwitną kolorowe kwiaty. W drugiej połowie sierpnia pogoda staje się jesienna, robi się nieco chłodniej, w górach spada śnieg. Jesień na Syberii jest bardzo kolorowa i bywa niezwykle urokliwa. Kleszcze, komary i meszki nie sąjuż tak dokuczliwe (największe ich plagi występują w czerwcu i lipcu). W sierpniu rozpoczyna się również sezon zbiorów w tajdze - jagód, porze- czek i grzybów. We wrześniu noce są chłodne, zdarzają się przymrozki. Na Bajkale często występują sztormy. Wiosna trwa od połowy maja do połowy czerwca. Powietrze jest przejrzyste, szczyty gór jeszcze pokryte śniegiem, a drzewa zaczynają pokrywać się liśćmi. To najlepszy czas na obserwacje ptaków - w delcie Selengi i na półwyspie Święty Nos. W tym czasie kwitną wspaniale rododendrony. Uwaga! Różnica czasu między Irkuckiem a Moskwą wynosi 5 godz., a między Irkuckiem a Polską- 7 godz. (gdy w Polsce jest godz. 12.00, to w Irkucku 19.00). PRZEJAZD Dojazd Nad Bajkał można dojechać z Polski pociągiem - podróż zajmuje ok. 5-6 dni w jedną stronę lub samolotem z przesiadką w Moskwie - ok. 24 godz. Do Moskwy, oprócz pociągów i samolotów, kursują także autobusy (podróż bardziej męcząca) - podróż z Warsza- wy trwa ok. 24 godz., w 2004 r. bilet w dwie strony kosztował 280 PLN (dla studentów 10% taniej). Autobus w sezonie jeździ nawet codziennie, więcej informacji na stronie olsztyńskiego biura podróży Star-Turist: http: //www.star- turist.com.pl. Pociąg. Najpopularniejszy i najtańszy wariant dojazdu pociągiem to trasa przez Terespol i Brześć. W Terespolu trzeba kupić bilet na odcinek graniczny Terespol - Brześć (równowartość 1 EUR). Pociąg kursujący na tym odcinku wypełniony jest ludźmi handlującymi wszystkim, czym się tylko da, zwykle bardzo zatłoczony. W Brześciu (uwaga: zmiana czasu - godzina do przodu) w kantorze można wymienić dolary na ruble białoruskie. Jeśli jest zamknięty, z łatwością znajdzie się ktoś, kto kupi dolary. Brzeski dworzec jest czysty, spokojny i bezpieczny - nie trzeba obawiać się spędzenia w nim nocy w oczekiwaniu na pociąg. Przy zakupie biletu należy okazać paszport (jeśli kupujemy bilety dla kilku osób - wystarczą kserokopie ich paszportów). Gdy pani w kasie twierdzi, że na wybrany pociąg brak już miejsc, warto sprawdzić, co powie na ten temat pani z kasy obok... może się bowiem okazać, że miejsca jednak są. Ceny biletów również mogą się różnić w zależności od kasy... Za wschodnią granicą trzeba zmienić sposób myślenia - pytać kilka razy o to samo najlepiej kilku osób, być zawsze dociekliwym, a przede wszystkim nie denerwować się. Warto pamiętać, że już 6-osobowe grupy mogą kupować bilety grupowe (zniżka 20%). Przy zakupie biletów w dwie strony (ważny 2 miesiące) otrzymuje się 20% zniżki - w przypadku grupy to 40% rabatu. Zniżki dotyczą tylko biletów, miejscówka jest zawsze pełnopłatna. Aby dostać bilety na wybrany pociąg, warto je kupić przed planowaną datą podróży - przedsprzedaż na 45 dni wcześniej. Najlepiej zrobić to w Brześciu. Raz w tygodniu kursuje bezpośredni pociąg (a właściwie jeden wagon typupłackartny) relacji Brześć - Irkuck (jedzie przez Mińsk, omi- Przydatne strony w planowaniu podróży http://www.timetable.tsi.ru - internetowy rozkład jazdy pociągów w Rosji i na Białorusi (możliwość rezerwacji biletów, strona po ros. i ang.) http://www.poezda.net - rozkład jazdy pociągów, możliwość rezerwacji biletów, informacje na temat rosyjskich kolei (po ros. i ang.) http://www.transsib.ru - strona Kolei Transsyberyjskiej (po ros., ang. i niem.) http://www.avantix.ru oraz http://www.aviabilet.ru - rozkłady lotów, rezerwacje, zakup biletów lotniczych (po ros., ang. i niem.) Bajkałem" nad Bajkał W dni nieparzyste między Moskwą a Irkuckiem kursuje firmowy pociąg „Bajkał" (nr 10). Ma opinię najlepszego pociągu na tej trasie, co odzwierciedla cena biletu. Już sam wagon płackartny prezentuje się bardzo przyzwoicie - na korytarzu rozłożony jest dywan, który prowadnice odkurzają dwa razy dziennie, a na stolikach są obrusy i stoją wazoniki ze sztucznymi kwiatami. Można także wypożyczyć szklanki lub szachy. Z głośników leci rosyjska muzyka, przerywana wiadomościami radiowymi. W wagonie sztabowym znajdują się kabina z prysznicem, pokoik dla dzieci oraz pomieszczenie z komputerem... ja Moskwę), cena za przejazd w jedną stronę - ok. 100 USD. W Brześciu można również spróbować kupić bilet na trasę Moskwa - Irkuck (warto wtedy znać nr pociągu!). Z Brześcia do Mińska kursuje kilka pociągów na dobę - czas podróży to 4 - 10 godz. w zależności od rodzaju pociągu, a także bezpośrednio do Moskwy (ceny przejazdu na trasie Brześć - Moskwa: 700 rab. za wagon typu płackartny, 470 rab. za obszczyj). Z Mińska jeździ kilka pociągów dziennie do Moskwy (czas podróży: 11 - 13 godz., cena: ok. 300 rab. za płackartny). W 2004 r. student mógł dojechać z przesiadkami z Warszawy do Moskwy (Warszawa - Terespol - Brześć - Mińsk - Moskwa) za ok. 100 PLN. Do Moskwy kursuje również bezpośredni pociąg z Warszawy (czas podróży: ok. 20 godz.), ale jest to wariant najdroższy - cena biletu w jedną stronę to ok. 350 PLN. Uwaga! Bilety z Moskwy do Irkucka można zarezerwować na 45 dni wcześniej (zob. ramka, s. 15). Rezerwacji można dokonać także w Mińsku - koszt rezerwacji to 1400 rab. biało- ruskich (czyli grosze), odbiór biletów na ul. Woromeckiej 6. Z Moskwy wyjeżdża kilka pociągów dziennie przejeżdżających przez Irkuck (docelowo do Irkucka, Władywostoku, Pekinu) - cena najtańszego biletu na pociąg płackartny na trasie Moskwa - Irkuck to ok. 80 USD. Pociągi firmien-ne (np. słynny „Bajkał") jadą najkrócej i sąnajdroższe. Uwaga! Pociągi z Polski lub Białorusi przyjeżdżają do Moskwy na Dworzec Białoruski, natomiast pociągi transsyberyjskie odjeżdżają z Dworca Jarosławskiego. U prowadnicy (konduktorki - opiekunki wagonu) można wypożyczyć pościel (ok. 30 rab.), którą zwraca się przed stacją docelową. Po wejściu do pociągu prowadnice zabierają bilety i oddają je przed końcem podróży. Pociąg zatrzymuje się na stacjach kilka razy na dobę, na 10-30 min. W każdym wagonie znajduje się rozkład jazdy z podaną godziną przyjazdu i czasem postoju na danej stacji. Jeśli pociąg jest opóźniony, to postój jest krótszy - wtedy lepiej nie oddalać się zbytnio. W każdym wagonie znajduje się ogromny samowar, z któregc Z Warszawy nad Bajkał 1. Warszawa - Moskwa - Irkuck - Ułan Ude 2. Warszawa -Terespol - Brześć - - Moskwa -Irkuck-Ułan Ude 3. Warszawa - Terespol - Brześć - - Irkuck - Ułan Ude 4. Warszawa -Terespol - Brześć - -Mińsk -Irkuck-Ułan Ude w każdej chwili można nabrać wrzątku (za darmo), aby zrobić herbatę, zupę itd. Warto zatem wziąć w podróż produkty typu instant. Na większości stacji są do kupienia produkty żywnościowe w małych sklepikach oraz u stojących na peronie handlarzy. Samolot. Samolotem można dolecieć nad Bajkał z Warszawy już w kilkanaście godzin, zawsze z przesiadką w Moskwie. Najpopularniejszym przewoźnikiem na tej trasie jest Aeroflot. W 2004 r. w sezonie bilet w dwie strony Rosyjskich Linii Lotniczych Aeroflot z Warszawy do Irkucka kosztował 500 USD - cena z opłatami lotniskowymi. Warto pytać w biurze Aeroflotu o zniżki, promocje itd. - może się trafić naprawdę dobra oferta. Adres: Warszawa, Al. Jerozolimskie 29, rezerwacja i sprzedaż biletów: tel.: (22) 621 16 U, 628 17 10, faks: (22) 628 25 57, e-mail: aeroflot@aeroflot.com.pl, http: //www.aeroflot.com.pl. Bilety można kupić także u pośredników, np. Biurze 5Ms, Warszawa, ul. Chmielna 98, teł.: (22) 827 48 27, 827 72 27, 827 17 13, faks: 827 61 55, e-mail: biuro@ 5ms.com.pl, http://www.5ms.com.pl. W Aeroflocie warto zapytać o imienną BONUS Kartę (darmowa). Dzięki niej można zabrać nieodpłatnie dodatkowe 10 kg bagażu, co jest bardzo istotne, bowiem w samolotach tych linii wolno przewozić jedynie 20 kg bagażu na osobę (razem z bagażem podręcznym!). Na lotnisku w Warszawie bagaż podręczny nie jest ważony, ale w Moskwie lub Irkucku trzeba się tego spodziewać. Za 1 kg nadbagażu płaci się przeważnie 1% ceny biletu. Lot z Warszawy do Moskwy trwa 2 godz., z Moskwy do Irkucka - ok. 5 godz. Inna możliwość to dojazd pociągiem lub autobusem do Moskwy, a następnie lot z Moskwy do Irkucka lub Ułan Ude. Z Moskwy samoloty latają kilka razy dziennie. Wtedy do wyboru jest kilka innych linii lotniczych, np. Sibe-ria Airlines -jedna z najtańszych (http: //www.s7.ru), Krasair, Samara Airlines, Vladivostok Air, Transaero itd. Bilet w dwie strony kosztuje przeważnie od 7,5 tys. rab. do 12 tys. rab. (czyli 250 - 400 USD). Osoby, które nie ukończyły 24 lat, powinny zawsze pytać o zniżki. Linie Aeroflotu latają z Moskwy z lotniska Szeremetiewo 1 (loty krajowe) i 2 (loty międzynarodowe) - dojazd autobusami kursowymi i marsznrtkami ze stacji metra Riecznoj Wakzał, natomiast linie krajowe głównie z lotniska Domodiedowo - dojazd autobusem nr 851 i marszrutkami ze stacji metra Do-modiedowskaja. Zdarza się, że wyloty opóźniają się lub są odwjsływanc w ostatniej chwili - trzeba b/ć Jia taką ewentualność przygotowany»» "*« , 17 >4> Powrót W Irkucku lub Ułan Ude można kupić bilety na pociąg bezpośrednio do Brześcia lub z przesiadką w Moskwie. Jeśli planuje się powrót na koniec sierpnia, warto z dużym wyprzedzeniem kupić bilety, gdyż w tym czasie rosyjscy uczniowie i studenci wracajątłumnie do domów i może zabraknąć miejsc. W Irkucku i Ułan Ude bilety na samolot są do nabycia w agencjach linii lotniczych w centrum miast i na lotniskach (zob. rozdz.IV,s. 86,139). Przejścia graniczne Jadąc z Polski na wschód przez przejście Terespol - Brześć, warto pamiętać, że jest to bardzo popularna trasa handlowa. Szczególnie podczas powrotu (z Brześcia do Terespola) pociąg może być maksymalnie zatłoczony, a odprawa trwać bardzo długo. Warto wtedy uświadomić celnikom, że jest się turystą, a nie handlarzem - istnieje szansa, że zostaniemy przepuszczeni przed tłumem ludzi obładowanych torbami i różnymi paczkami. ROZDZIAŁ II INFORMACJE HISTORYCZNO KRAJOZNAWCZE CHARAKTERYSTYKA CEOGRAFICZNA Jezioro Bajkał leży w południowo-wschodniej części Syberii między 51°29' i 55°46' szerokości geograficznej północnej oraz między 103°43' i 109°56' długości geograficznej wschodniej. Obszary bezpośrednio przyległe do jeziora nazywa się Przy-bajkalem. Od zachodu Przybajkale sąsiaduje z rozległym Płaskowyżem Leń-sko- Angarskim. Na południowym zachodzie styka się z masywem Sajanu Wschodniego, a od południa z Wyżyną Mongolską. Wielki obszar na wschód od Bajkału, rozciągający się aż do Amura, to Zabajkale. Na północy rozpościera się Wyżyna Północnobąjkalska oraz wysunięte na wschód Góry Stanowe. Tereny te należą do trzech jednostek administracyjnych: obwodu irkuckiego, Ust-Or-dyńsko-Buriackiego Okręgu Autonomicznego oraz Republiki Buriacji. Ukształtowanie terenu. W krajobrazie Przybajkala dominująłańcuchy górskie. Wzdłuż zachodniego brzegu ciągną się dwa pasma: Góry Nadmorskie (Primorskij Chriebiet) na południu oraz Góry Bajkalskie (Bajkalskij Chriebiet) na północy. Nad północno-wschodnimi brzegami jeziora wznoszą się szczyty Gór Barguzińskich (Barguzinskij Chriebiet). Od południowego wschodu przylegają niewysokie Góry Gołon- dińskie (Gołondinskij Chriebiet) oraz Ułan-Burgasy. Na południu zamykają Bajkał góry Chamar Daban. W większości są to pasma o rzeźbie wysokogórskiej. Najwyższe szczyty, o wysokościach przekraczających 3000 m n.p.m,, znajdują się na zachód od południowego krańca Bajkału. Są to należące do łańcucha Sajanu Wschodniego: Tunkińskie i Kitojskie Golce oraz Sąjan Wielki z najwyższym szczytem - Munku Sardyk - o wysokości 3491 m n.p.m. Średnie wysokości pasm przylegających bezpośrednio do Bajkału wynoszą od 1700 do 2500 m n.p.m. Ważną rolę w kształtowaniu się krajobrazu górskiego wokół Bajkału odegrało zlodowacenie plejstoceńskie. Największe lodowce występowały w Górach Barguzińskich, Górach Bajkalskich i Chamar Daban. Ślady zlodowacenia w postaci cyrków glacjalnych i moren są dość liczne. Równie często spotyka się polodowcowe jeziora. Najpiękniejsze i największe - Jezioro Frolicha (16,5 km2, 80 m głębokości) - znajduje się w północnej części Gór Barguzińskich. Poza zlodowaceniem na kształtowanie rzeźby terenu miały wpływ (i nadal mają) ruchy masowe oraz procesy krasowe. Jedyne stosunkowo równe miejsca na tym obszarze to dna rozległych kotlin i dolin. Na zachód od południowe- Powrót W Irkucku lub Ułan Ude można kupić bilety na pociąg bezpośrednio do Brześcia lub z przesiadką w Moskwie. Jeśli planuje się powrót na koniec sierpnia, warto z dużym wyprzedzeniem kupić bilety, gdyż w tym czasie rosyjscy uczniowie i studenci wracajątłumnie do domów i może zabraknąć miejsc. W Irkucku i Ułan Ude bilety na samolot są do nabycia w agencjach linii lotniczych w centrum miast i na lotniskach (zob. rozdz. IV, s. 86, 139). Przejścia graniczne Jadąc z Polski na wschód przez przejście Terespol - Brześć, warto pamiętać, że j est to bardzo popularna trasa handlowa. Szczególnie podczas powrotu (z Brześcia do Terespola) pociąg może być maksymalnie zatłoczony, a odprawa trwać bardzo długo. Warto wtedy uświadomić celnikom, że jest się turystą, a nie handlarzem - istnieje szansa, że zostaniemy przepuszczeni przed tłumem ludzi obładowanych torbami i różnymi paczkami. 18 ROZDZIAŁ II INFORMACJE HISTORYCZNO KRAJOZNAWCZE CHARAKTERYSTYKA CEOCRAFICZNA Jezioro Bajkał leży w południowo-wschodniej części Syberii między 51 °29' i 55°46' szerokości geograficznej północnej oraz między 103°43' i 109°56' długości geograficznej wschodniej. Obszary bezpośrednio przyległe do jeziora nazywa się Przy-bajkalem. Od zachodu Przybajkale sąsiaduje z rozległym Płaskowyżem Leń-sko- Angarskim. Na południowym zachodzie styka się z masywem Sajanu Wschodniego, a od południa z Wyżyną Mongolską. Wielki obszar na wschód od Bajkału, rozciągający się aż do Amura, to Zabajkale. Na północy rozpościera się Wyżyna Północnobajkalska oraz wysunięte na wschód Góry Stanowe. Tereny te należą do trzech jednostek administracyjnych: obwodu irkuckiego, Ust-Or-dyńsko-Buriackiego Okręgu Autonomicznego oraz Republiki Buriacji. Ukształtowanie terenu. W krajobrazie Przybajkala dominująłańcuchy górskie. Wzdłuż zachodniego brzegu ciągną się dwa pasma: Góry Nadmorskie (Primorskij Chriebiet) na południu oraz Góry Bajkalskie (Bajkalski) Chriebiet) na północy. Nad północno-wschodnimi brzegami jeziora wznoszą się szczyty Gór Barguzińskich (Barguzinskij Chriebiet). Od południowego wschodu przylegają niewysokie Góry Gołon- dińskie (Gołondinskij Chriebiet) oraz Ułan-Burgasy. Na południu zamykają Bajkał góry Chamar Daban. W większości są to pasma o rzeźbie wysokogórskiej. Najwyższe szczyty, o wysokościach przekraczających 3000 m n.p.m., znajdują się na zachód od południowego krańca Bajkału. Są to należące do łańcucha Sajanu Wschodniego: Tunkińskie i Kitojskie Golce oraz Sąjan Wielki z najwyższym szczytem - Munku Sardyk - o wysokości 3491 m n.p.m. Średnie wysokości pasm przylegających bezpośrednio do Bajkału wynoszą od 1700 do 2500 m n.p.m. Ważną rolę w kształtowaniu się krajobrazu górskiego wokół Bajkału odegrało zlodowacenie plejstoceńskie. Największe lodowce występowały w Górach Barguzińskich, Górach Bajkalskich i Chamar Daban. Ślady zlodowacenia w postaci cyrków glacjalnych i moren są dość liczne. Równie często spotyka się polodowcowe jeziora. Najpiękniejsze i największe - Jezioro Frolicha (16,5 km2, 80 m głębokości) - znajduje się w północnej części Gór Barguzińskich. Poza zlodowaceniem na kształtowanie rzeźby terenu miały wpływ (i nadal mają) ruchy masowe oraz procesy krasowe. Jedyne stosunkowo równe miejsca na tym obszarze to dna rozległych kotlin i dolin. Na zachód od południowe- go krańca Bajkału, między górami Cha-mar Daban a Tunkińskimi Golcami, rozciąga się Dolina Tunkińska, przez którą płynie rzeka Irkut. W przeciwległym północno- wschodnim regionie leży Kotlina Górnoangarska. Góry Barguzińskie i Ikackie oddziela od siebie Kotlina Bar-guzińska z rzekąBarguzin. Na południu znajduje się dolina Selengi, a po drugiej stronie jeziora - dolina Angary. Jezioro Bajkał Pochodzenie nazwy Bajkał nie jest do końca wyjaśnione. Ewenkowie na pewno mówili na jezioro Lama, co znaczyło morze. Rosjanie zaczęli używać słowa Bajkał po podbiciu ziem buriac-kich - prawdopodobnie usłyszeli ją od Ewenków, którzy twierdzili, że inne plemiona nazywają jezioro Bajkałem. Przed Buriatami określeniem tym posługiwali się Kurykanie - tureckie plemiona żyjące na tych terenach przed najazdem Mongołów (zob. Historia). To właśnie Kurykanie prawdopodobnie pierwsi użyli słowa Bajkał - na początku mówiąc Baj-kul ('bogate jezioro' - w wodę i ryby). Zarówno w językach buriackim - Baj-goł, mongolskim - Baj-gaał-nur, jak i w jakuckim - ? aj-Kieł, słowo to oznacza bogate jezioro. W języku buriackim Baigaal-Dałai to także określenie szerokiego, dużego zbiornika wodnego przypominającego morze (dalai). W języku mongolskim Baiga-al to tyle co naturalny. Niektórzy historycy uważają jednak, że nazwa jeziora pochodzi od chińskiego słowa Bej-chaj ('północne morze'). Bajkał jest znany jako najgłębsze jezioro świata. Największa głębia - 1637 m - znajduje się w jego środkowej części, niedaleko północno-wschodniego krańca wyspy Olchon. Poziom lustra wody znajduje się na wysokości 454 m n.p.m., a więc najniższy punkt dna leży 1183 m poniżej poziomu morza - jest to największa krypto-depresja lądowa na świecie. Średnia głębokość jeziora wynosi 854 m. Długość Bajkału to 636 km, a maksymalna szerokość - 79,5 km. W najwęższym miejscu brzegi są odległe o 25 km. Jezioro zajmuje powierzchnię 31,5 tys. km2, co sytuuje je na 8. miejscu w świecie. Nie majednak jeziora, które dorównywałoby mu objętością wód - szacuje się, że w Bajkale znajduje się ok. 23 tys. km3 wody, czyli tyle, co w Morzu Bałtyckim. Stanowi to ok. 20% zasobów słodkiej wody zgromadzonych w jeziorach na Ziemi. Potrzeba by ok. 400 lat, aby 336 rzek i strumieni wypełniło misę O Bajkale Wiele pisano już o leziorze Bajkalskim. O tym, żejest ono zupełnie niezwykłe, niepowtarzalne, niemal fantastyczne, w całej pełni swych oryginalnych cech. Pisano o Bajkale wiersze i rozprawy naukowe. Powstafy o nim legendy, nazywanego MorzemJtoMorzemŚwiętym. Zachwycano się jego majestatem, tajemniczością i lękano się ich równocześnie.Ale najciekawsze jest to, że wszystkie określenia są słuszne, bez względu na ładunek tkwiącego w nich często patosu, bez względu na to, że mogą się wydać przesadne. I nie może być inaczej... Ludwik Bazylow ...... ?^^? powierzchnia długość linii brzegowej punkt najdalej wysunięty na północ punkt najdalej wysunięty na południe Jezioro Bajkał ?' 500 km 2000 km 55-46' N 5?29' N Polska 312 685 km 788 km 54'50' N 49'00' N ŁT Bajkał w cyfrach Li jeziora. Pod względem przezroczystości, dochodzącej do 40 m, wody Bajkału (o kolorze ciemnozielonym) konkurują tylko z Morzem Sargassowym. Wody jeziora są bardzo dobrze natlenione, słabo zmineralizowane (średnio 96,4 mg/l) i o niskiej zawartości substancji organicznych. Długość linii brzegowej Bajkału wynosi ok. 2 tys. km, jest urozmaicona przez dziesiątki półwyspów, zatok i zalewów. Największe zalewy to: Bar-guziński (791 km2), Cziwyrkujski (268 km2) i Prował (191 km2). Największym półwyspem jest Święty Nos. Na Bajkale znajduje się jedna duża wyspa - Olchon (716 km2). Spośród pozostałych 22 niewielkich, skalistych wysepek na uwagę zasługują Wyspy Uszkanie, położone niedaleko półwyspu Święty Nos - jedno z ulubionych miejsc foki nerpy. Unikatowy jest świat roślin i zwierząt Bajkału. Występuje tu 1085 gatunków roślin oraz 1550 gatunków zwierząt - 80% z nich nie występuje w żadnym innym miejscu na Ziemi. Bajkał to najbardziej zróżnicowane pod wzglę- 2 ob o Ol OD ?? ai O dem różnorodności biologicznej jezioro na Ziemi. W literaturze naukowej często nazywa się je „rosyjskim Galapagos". Ukształtowanie dna. Równie urozmaiconą rzeźbę jak okolice Bajkału ma misa jeziora. Dwa główne podwodne grzbiety dzielą ją na trzy baseny: północny, środkowy i południowy. Najwyższy jest Grzbiet Akademicki (Aka-demiczeskij Chriebiet) ciągnący się od wyspy Olchon do przylądka Bałukan - rozdziela baseny północny i środkowy, ajego kulminacją są Wyspy Uszka-nie. Między basenami środkowym i południowym znajduje się Grzbiet Środ-kowobajkalski o długości ok. 100 km. Ukształtowanie dna w wielu miejscach przypomina górzystą krainę. Część tych podwodnych wzniesień jest niwelowana przez gromadzące się tam osady. Są to produkty erozji brzegów, szczątki organiczne oraz materiały przyniesione przez rzeki. Wyróżnia się wśród nich trzy warstwy: pierwsza, na samej górze, to osady najmłodsze liczące do 1,7 min lat, wiek drugiej - ok. 1,7-4 min, a najniżej położoną i najstarszą warstwę tworzą osady w wieku od 4 do 16 min lat. Śpiewające piaski Najciekawszym elementem bajkalskich wybrzeży są tzw. „śpiewające piaski", czyli wydmy, które wydają przeciągle dźwięki. Zjawisko to zachodzi podczas wysychania piasku. Nad Bajkałem jest ok. 7 stanowisk „śpiewających piasków", m.in. na wyspie Olchon. Najbardziej znane występują niedaleko półwyspu Turali (przy ujściu rzekiTompuda). Od nich pochodzi nazwa półwyspu - słowo tu-raftw języku Ewenków oznacza 'śpiewający piasek'. Wybrzeża. Wybrzeża Bajkału można podzielić na dwa typy: tektonicz-no-abrazyjne i akumulacyjne. Najczęściej występują urwiste i strome brzegi, natomiast łagodne brzegi akumulacyjne spotyka się zwykle przy ujściach rzek. Wały brzegowe zbudowane z piasku lub otoczaków stanowią charakterystyczną formę, ciągnącą się prawie na całej długości wybrzeża. Powstały pod wpływem działania fal, a ich wysokość może dochodzić do 3 m. Klimat. Regularne badania klimatu Bajkału rozpoczęto pod koniec XIX w. w dwóch stacjach meteorologicznych: w Kułtuku i Gołoustnoje. Ich założycielem był pionier bajkalskiej klimatologii 22 Temperatura wody Zmiany temperatury wody zachodzą bardzo powoli i ograniczają się tylko do głębokości 300 m. Średnia temperatura wody w Bajkale to 4'C, w niższych warstwach nie przekracza 3,4°C. Latem powierzchniowe warstwy nagrzewają się pod wpływem cieplejszych wód rzecznych - przy ujściach dużych rzek temperatura wody osiąga 16°C. Równie ciepłe są wody Małego Morza przy wyspie Olchon. Niewielkie i płytkie zatoczki nagrzewają się do 20 - 23°C, natomiast centralne części jeziora są zawsze chłodne - ich temperatura nie przekracza 8°C. Średnie miesięczne temperatury powietrza CHUŻIR (wyspa Olchon) WARSZAWA III IV V VI VII VIII IX X XI XII A. A. Wozniesieński. W 1908 r. opublikował pierwszy zarys właściwości klimatycznych Bajkału. Najważniejszym czynnikiem kształtującym klimat regionu jest cyrkulacja powietrza między jeziorem a otaczającymi go górami. Wpływa na temperaturę, przestrzenny i czasowy rozkład opadów oraz na układ ośrodków ciśnienia atmosferycznego. Obszar nadbajkalski charakteryzuje się klimatem kontynentalnym, lata są upalne, a zimy mroźne. Latem nad jeziorem temperatura jest zwykle o ok. 10°C niższa niż w regionach położonych w głębi lądu. Zimą odwrotnie - gdy w Irkucku jest 25°C mrozu, nad Bajkałem temperatura nie spada poniżej -15°C. Najcieplejsze miejsce nad Bajkałem to Zatoka Pieszczana, średnia temperatura roczna wynosi tu 0,4°C. Latem na wybrzeżach Bajkału temperatura waha się w granicach 15 - 25°C. Na terenach położonych w głębi lądu upały często przekraczają 30°C. Okolice jeziora od-znaczająsię dużą liczbą dni słonecznych - w południowej i środkowej części jest to średnio 2200 godzin nasłonecznienia rocznie (dla Polski - średnio 1600 godzin rocznie). Wiatry. Niezależnie od pory roku nad Bajkałem przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie. Większość z nich ma wśród miejscowej ludności swoje nazwy - najczęściej po- średnie temperatury najzimniejszego i najcieplejszego miesiąca [°?] wg regionów klimatycznych nad Bajkałem Bajkał południowy Bajkał centralny Bajkał północny Tereny w głębi lądu styczeń -17,3 styczeń -19,3 styczeń-21,7 styczeń -30,0 lipiec +14,4 lipiec +14,6 sierpień +13,0 lipiec +19,0 chodzą od nazw dolin, z których wieją. Dzieli sieje na dwie grapy: podłużne i poprzeczne. Wiatry podłużne wieją wzdłuż osi Bajkału, z północnego wschodu i z południowego zachodu. Obejmują całą powierzchnię jeziora, dlatego też nazywa się je wiatrami przechodnimi. Są to: wierchowik (nazywany także anga-rą) - to j eden z najpotężniej szych i długotrwałych bajkalskich wiatrów, wieje od doliny rzeki Wierchniaj a Angara (stąd nazwa), jest suchy i silny, związany z piękną słoneczną pogodą, powoduje wysokie fale; kułtuk (zwany także nizownikiem) - wieje z zatoki Kułtuk, silniejszy od wierchowika, może osiągać prędkość 20 m/s. Pogoda zwykle jest pochmurna, a jezioro nabiera szarej barwy. Gdy wierchowik i szełonnik (jeden z wiatrów poprzecznych) wieją równocześnie, powstają wysokie fale zwane tołkaczami. Wiatry poprzeczne mają kierunek północno-zachodni lub południowo-wschodni. Najczęściej są to tzw. gornyje, czyli zachodnie i północne wiatry fenowe. Pojawiają się nagle i uderzają z ogromną siłą, wywołując sztormy. Mogąosiągać prędkość ponad 40 m/s. Ich nadejście można rozpoznać po gromadzących się na szczytach gór białych chmurach stratocumulus. Najgroźniejszym wiatrem tego typu jest sarma. Wypada niespodziewanie z doliny rzeki Sarma (wpadającej do Małego Morza) i stanowi przyczynę powstawania niebezpiecznych fal. Inne wiatry gornyje to charachiacha, wiejąca z do- liny rzeki Gołoustnaja, oraz buguldiej-ka, wiejąca z doliny rzeki o tej nazwie. Pozostałe wiatry poprzeczne to: bargu-zin - słaby wiatr wiejący z doliny rzeki Barguzin i przynoszący słoneczną pogodę, szełonnik - ciepły fen z gór Cha-mar Daban, pokatucha - wieje z Cha-mar Daban i przynosi duże opady. Mgły nad Bajkałem najczęściej powstają w lipcowe noce. W lecie największa liczba dni z mgłą występuje na północy Bajkału oraz przy wypływie rzeki Angary z jeziora. W zimie najwięcej mgieł można zaobserwować w południowej części jeziora - przy wypływie Angary oraz w okolicach Kułtuka. Opady. Największe opady występują w górach, średnio ponad 1000 mm rocznie (najwięcej, bo ponad 1300 mm, w Chamar Daban), najmniejsze - 200 mm rocznie na wyspie Olchon. Niewielka ilość opadów jest także charakterystyczna dla obszarów leżących na południowy wschód od łańcuchów górskich, gdyż znajdują się w cieniu opadowym. Objęte są nim także cała powierzchnia jeziora oraz Kotlina Barguzińska. Na tych terenach opady wynoszą również ok. 200 mm rocznie. Średnia roczna ilość opadów nad Bajkałem to 425 mm. Zimą opady są niewielkie, a przez pięć najcieplejszych miesięcy w roku - od maja do września - występuje 80% rocznych opadów. W górach Chamar Daban spada 1159 mm deszczu i jedynie 150 mm śniegu - jest to przejaw klimatu kontynentalnego. Pokrywa śnieżna na Bajkale jest niewielka. Najwcześniej tworzy się na północy, bo już ok. 25 października, na pozostałym terenie w pierwszej połowie listopada. W niektórych miejscach, jak np. u ujścia Sanny, powstaje dopiero w pierwszej dekadzie stycznia. Najwcześniej śnieg ustępuje na południu, na przełomie marca i kwietnia, na północy dopiero pod koniec kwietnia. Miąższość pokrywy śnieżnej na wybrzeżach zależy od panujących tam wiatrów. Generalnie najmniejsza jest w środkowej części Bajkału (8 cm na zachodnim brzegu, 14 cm na wschodnim). Na południu grubość pokrywy śnieżnej może wynieść 44 cm, w czę- ści północnej jest ona o połowę cieńsza. W górach miąższość śniegu wynosi średnio od 60 do 100 cm, a w wyższych partiach - ponad 250 cm. Często schodzą lawiny. Wieczna zmarzlina. Na obszarze Przybajkala utrzymuje się wieczna zmarzlina. Wolne są od niej tylko tereny leżące nad Angara i w delcie Se-lengi. W większości jest to zmarzlina wyspowa, której miąższość wynosi od 20 do 130 m, a temperatura - od - 0,1 do -1°C Obszary górskie (północna część Gór Bajkalskich, większość Gór Barguzińskich, Chamar Daban, Ułan-Burgasy), przykrywa zmarzlina nieciągła, czyli taka, w której spotyka się miejsca niezamarznięte. Płaszczem zwartej marzłoci, o miąższości od 200 do 300 m, pokryte są wyższe partie Gór Barguzińskich i Chamar Daban. Średnia roczna temperatura gruntu w tych miejscach wynosi od -1 do -3°C. Pierwsze systematyczne badania stosunków lodowych na Bajkale przeprowadzili w latach 1869 - 76 Benedykt Dybowski i Wiktor Godlewski. Pokrywa lodowa. Co roku, na okres ok. 5 miesięcy, cała powierzchnia Bajkału pokrywa się lodem. Jezioro zaczyna zamarzać w październiku (przyrost 1 - 5 cm na dzień!), a ok. 1-metro-wa warstwa lodu topnieje w okolicach kwietnia. Na początku na nadbrzeżnych skałach tworzą się fantazyjnie ukształtowane tzw. nabryzgi (ros. so-kuj), a wzdłuż brzegów powstają pasy lodu nazywane Zabrzegami. W listopadzie i grudniu lody wielokrotnie pę- Kiedy Bajkał zamarza? Najwcześniejsza zanotowana data zamarznięcia całego Bajkału -14 grudnia 1877 r. Najpóźniejsza zanotowana data zamarznięcia całego Bajkału - ? lutego 1959 r. Średnio co roku - 9 stycznia. Najwcześniejsza zanotowana data roztopienia lodu na całym Bajkale - 17 kwietnia 1923 r. Najpóźniejsza zanotowana data roztopienia lodu na całym Bajkale - 26 maja 1879 r. Średnio co roku - 5 maja. kają i ulegają przemieszczaniu. Dopiero w styczniu całe jezioro jest zamarznięte, ale jego powierzchnia nie przypomina gładkiej tafli. W niektórych miejscach (szczególnie na północno-zachodnim wybrzeżu) spotyka się duże powierzchnie czystego, niezwykle przezroczystego lodu. Na skutek zmian temperatury lód pęka i tworzą się szczeliny, które co roku powstają w tych samych miejscach (są to tzw. szczeliny stanowe), dzieląc pokrywę lodową na pola o średnicy 10-30 km. Szerokość szczelin może wynosić nawet kilka metrów. W czasie ocieplenia pokrywa lodowa rozszerza się, spiętrzając ogromne bryły lodu. Zwały te, tak jak szczeliny, powstają w tych samych punktach, a ich długość może dochodzić do kilku kilometrów. Proces tajenia lodu jest również złożony. Jeszcze w zimie w niektórych miejscach lód topi się od spodu, tworząc tzw. oparzeliska - pro- ces ten zachodzi przeważnie w pobliżu gorących źródeł. Na południu jezioro oczyszcza się całkowicie w połowie maja, a na północy w połowie czerwca. Lodowa powierzchnia Bajkału jest od dawna wykorzystywana jako szlak komunikacyjny. W XVII w. kupieckie karawany skracały sobie tędy drogę do Chin. Na początku XX w. i za czasów Stalina po lodzie j eździła kolej. Obecnie już w tydzień po zamarznięciu całego jeziora rozpoczyna się transport samochodowy i średnio trwa 85 dni. Grubość lodu wynosi wtedy nie mniej niż 30 cm. Lód bajkalski odznacza się bardzo dużą wytrzymałością - tafla o 50-centyme-trowej grubości może wytrzymać nacisk 15 ton! Podróżowanie po Bajkale nie jest jednak ani łatwe, ani bezpieczne - głównie przez szerokie szczeliny, które bywają zasklepione cienką warstwą kruchego lodu. Tylko miejscowa ludność dokładnie wie, którędy można bezpiecznie przejechać. Geologia. Według współczesnych teorii wiek Bajkału sięga 25 - 30 min lat. Nie istnieje drugie równie stare jezioro na Ziemi. Wypełnia ono „warstwę powierzchniową" olbrzymiego rowu tektonicznego o długości 636 km, maksymalnej szerokości ok. 80 km i głębokości dochodzącej do ok. 9 km (dla porównania najgłębszy rów tektoniczny świata - Rów Mariański - ma ok. 11 km głębokości). Pod słupem wody, w basenie południowym, znajduje się jeszcze ok 8,5 km osadów jeziornych gromadzonych przez ok. 16 min lat. Przypusz cza się, że w trzeciorzędzie, na przełomie paleogenu i neogenu (czyli ok. 25 min lat temu), w wyniku ruchów tektonicznych utworzyły się podłużne obniżenia, które z czasem napełniły się wodą- uznaje sieje za początki jeziora. Znacznie później, ok. 1,5 min lat temu (przełom trzeciorzędu i czwartorzędu), zaczęło wykształcać się zapadlisko bajkalskie i otaczające je góry. Główną rolę odegrały pionowe ruchy skorupy ziemskiej o charakterze uskokowym. Ich świadectwem są urwiste brzegi jeziora stromo opadające w głębiny. Największe uskoki można spotkać na zachodnich brzegach Bajkału. W tym czasie powstały też inne zapadliska typu bajkalskiego. Na północnym wschodzie są to kotliny: Barguzińska, Gómoangarska, Cypinska oraz Mujsko-Czarska, a na południowym zachodzie Kotlina Tunkiń-ska. Wszystkie, podobnie jak zapadlisko bajkalskie, przebiegają z południo- Wiek osadów pod dnem Bajkału (przekrój poprzeczny) jezioro 5??? W ?\?? i/ skorupa ziemska 50 wego zachodu na północny wschód, jedynie Kotlina Tunkińska ma przebieg równoleżnikowy. Tak samo ukierunkowane są łańcuchy górskie otaczające kotliny. W plejstocenie dodatkową rolę w formowaniu zapadliska odegrały lodowce spływające z gór otaczających jezioro. Zapadlisko Bajkału jest głównym ogniwem bajkalskiej strefy ryftowej, znajdującej się na granicy płyty angar-skiej, tarczy audańskiej oraz płyty za-bajkalskiej. Jej długość sięga 2 tys. km, a szerokość 80 km. Naukowcy twierdzą, że jest to śródlądowy ryft, czyli zaczątek nowego oceanu - teorię tę potwierdzają ruchy tektoniczne występujące w obrębie strefy do dziś; jej brzegi oddalają się z prędkością 2 cm na rok (jest to taka sama prędkość, jak prędkość oddalania się od siebie Afryki i Ameryki). Skutkiem sąliczne trzęsienia ziemi. W ciągu roku sejsmografy nad Bajkałem rejestrują ok. 2 tys. wstrząsów. Silniejsze trzęsienia, o sile 5-6 stopni (w skali 12-stopniowej), zdarzająsię raz na 10 - 12 lat, a najsilniejsze, powyżej 7 stopni, powtarzają się co ok. 30 lat. Trzęsienia ziemi i ruchy tektoniczne miały i wciąż mająolbrzymi wpływ na ukształtowanie rzeźby okolic Bajkału. Doskonałym tego przykładem jest trzęsienie ziemi o sile 10 stopni z 1862 ?., na którego skutek w północnej części delty Selengi powstała zatoka Prował. Step Tsagan o powierzchni ok. 200 km2 zapadł się i jego tereny znalazły się 7 - 8 m pod powierzchnią wody. Dru- Trzęsienie ziemi z 26 lutego 1999 r. Tego dnia zanotowano silne trzęsienie ziemi w regionie Irkucka. Pierwsze wstrząsy rozpoczęty się o godz. 3 nad ranem i na niektórych obszarach osiągnęły siłę 7 stopni w skali Richtera. Epicentrum znajdowało się pod Bajkałem, 50 km od Irkucka. W centrum miasta nastąpiło ok. 20 wstrząsów, z których największe miały 5 stopni w skali Richtera. gie niedawne, silne trzęsienie (9,5 stopnia) miało miejsce w środkowym basenie Bajkału w 1959 r. i spowodowało obniżenie dużych obszarów dna jeziora o 10 - 15 m. Efektem dużej aktywności tektonicznej sąrównież gorące źródła występujące nad brzegami Bajkału (najcieplejsze osiągają temperaturę 8 2 °?, a całkowity wypływ wody wynosi ok. 50 l/s). Hydrologia. Głównym elementem systemu hydrologicznego jest Bajkał. Trafia do niego woda z ponad 5 tys. rzek z obszaru położonego na południe i południowy wschód od jeziora (powierzchnia zlewni liczy 570 tys. km2). Największą ilość wody transportuje rzeka Selenga. Jej wody stanowią połowę wszystkich wód rzecznych trafiających do Bajkału. Drugą rzeką pod względem wielkości jest Górna (Wierchniaja) Angara, a trzecią Barguzin. Bezpośrednio do Bajkału wpada 460 rzek i strumieni (najczęściej podaje się liczbę ustaloną przez J. Czerskiego: 336). Co roku wnoszą one do jeziora 59 km3 wody. Opady atmosferyczne do- 1 starczają 9 km3. Ponadto Bajkał zasila- I ją wody podziemne - 2 km3 oraz woda I pochodząca z kondensacj i pary wodnej I na jego powierzchni - 1 km3. Objętość I wody „traconej" przez jezioro jest iden- I tyczna: 60,5 km3 wypływa przez Anga- I rę, 10,5 km3 wyparowuje. Gdyby do Bajkału nie dopływała woda, a jedynie uchodziła w takim tempie jak przez Angarę, to opróżnianie jeziora trwałoby 380 lat. Rzeki wpadające do Bajkału mają j zasilanie deszczowo-śniegowe. Od kwietnia do czerwca, na skutek topnienia śniegu w górach, ilość wód w rzekach zwiększa się. Powoduje to regularnie zachodzące zmiany poziomu lustra jeziora. Najwyższy poziom wody jest we wrześniu, później stale się zmniejsza, by w kwietniu osiągnąć minimum. Różnice między najwyższym i najniższym stanem wynoszą 80 - 90 cm. Wieloletnie badania wykazały także długookresowe wahania poziomu lustra wody. Wysokie stany wody powta-rzająsię co ok. 70 lat. Amplituda takich długookresowych zmian może wynosić ponad 2 m. Poziom wód w XIX w. znany jest m.in. dzięki 16 naskalnym nacięciom wykonanym przez J. Czerskiego. Wody Bajkału znajdują się w ciągłym ruchu. Na całej powierzchni jeziora występują wywoływane przez wiatr prądy poziome. Pionowa cyrkulacja wód jest wolna - wymiana powierzchniowych na głębinowa trwa 20 lat. Podobnie jak w oceanach, w Bajkale obserwuje się przypływy i odpływy, jednak ich amplituda jest niewielka i dochodzi do 2 cm. Wysokość fal na Bajkale może sięgać 5 m. 80% wszystkich fal to jednak fale nie przekraczające 0,5 m. Sztormowa pogoda panuje od października do grudnia, najbardziej niespokojne są wtedy północno-wschodnie rejony Bajkału. Obszar na północ od Bajkału to dorzecza Angary i Leny. W Górach Bajkalskich, na wysokości 930 m n.p.m., ok. 20 km od brzegów Bajkału znajdują się źródła rzeki Leny - trzeciej pod wzglądem długości rzeki w Rosji (4400 km). Angara (1779 km) jest jedyną rzeką wypływającą z Bajkału. U swego źródła ma szerokość ok. 900 m. W latach 50. XX w. wybudowano w Irkucku zaporę na Angarze, która spiętrzyła jej wody, tworząc Zbiornik Irkucki. W wyniku tej budowy poziom wody w Bajkale podniósł się o 1 m. W późniejszych latach wybudowano kolejne zapory, m.in. w Bracku, tworząc wielki system hydroelektrowni. PRZYRODA Flora Szata roślinna. W okolicach Bajkału żyje wiele rzadkich i endemicznych gatunków roślin. Pełny wykaz roślin znajdujących się w Czerwonej Księdze Buriacji i obwodu irkuckiego można znaleźć na stronie: http: //www.isu.ru/insts/botsad/cbd/redlist/ redlistbaikal.htm. Roślinność tajgi. W krajobrazie terenów nadbąjkalskich dominują lasy. W skład wschodniosyberyjskiej tajgi (borealny las iglasty) wchodzą: sosna pospolita, świerk syberyjski, kilka gatunków modrzewi (głównie modrzew syberyjski i modrzew dahurski), jodła syberyjska, a także limba, nazywana tutaj cedrem. Nieliczne drzewa liściaste to przede wszystkim brzozy, osiki i topole. Prawdopodobnie nazwa tajga pochodzi od mongolsko-buriac-kiego słowa taigaa, co w tym języku znaczy nieprzebyty górski las lub leśna głusza. Nadbąjkalskie lasy są stare - większość z nich ma ok. 150 - 200 lat. Szczególnie sędziwe są lasy limbowe i niektóre lasy modrzewiowe (250 - 300 lat i więcej). Gdzieniegdzie rosną pojedyncze stare modrzewie liczące 800 - 900 lat. Rekordowy wiek osiągnęło drzewo, u którego naliczono aż 1348 rocznych przyrostów. Tajga ma wielowarstwową strukturę i bogate runo. Wyróżnia się dwa podstawowe typy lasu tajgowego - tajgę jasną (świetlistą) i tajgę ciemną. Nad Bajkałem dominuje tajga jasna. Przez ażurowy okap modrzewi i sosen, głównych gatunków tajgi jasnej, przenika znaczna ilość światła. Mroczne wnętrze tajgi ciemnej okrywa pułap gęstych koron świerków, jodeł i limb. Zbiorowiska tajgi ciemnej spotyka się na południowych stokach Gór Bajkalskich, w Górach Barguzińskich oraz na południowym krańcu Bajkału. Podstawowym drzewem występującym w tajdze świetlistej jest modrzew dahurski tworzący luźne i dość niskie drzewostany (12 - 15 m). Pod nim w warstwie krzewów występują różne gatunki wierzby, brzoza oraz herbata kurylska. Zwartą pokrywę krzewinek tworzą borówka bagienna, brusznica, bagno, bażyna, mącznica alpejska i dębik. Głównymi składnikami runa tajgi ciemnej są borówki, bagno i mchy. W południowej części Bajkału, w warstwie krzewów pojawiają się karagana syberyjska, porzeczka, jarząb syberyjski i czeremcha. Jedną z najbardziej charakterystycznych roślin wschodnio-syberyjskiej tajgi jest bergenia. Duże, mięsiste i błyszczące liście wyścielają miejscami dno lasów lub tworzą rozległe płaty na stromych stokach w piętrze wysokogórskim. Dużym problemem są częste pożary. Przyczyną większości z nich są uderzenia pioruna w czasie tzw. suchych burz - z dużą ilością wyładowań atmosferycznych i krótkim, niezbyt obfitym deszczem. Podczas wędrówki trudno nie natrafić na obszary wypalonej tajgi. Za symbol Syberii uważa się limbę -jest to najcenniejsze drzewo nadbaj-kalskiej tajgi (łatwo ją odróżnić od innych drzew, ponieważ wystarczy policzyć igły zebrane w pęczki na pędzie - powinno być ich pięć). Rosjanie nazywają limbę cedrem syberyjskim (si-birskij kiedr). Nazwę tę nadali jej Kozacy - puszysta korona, balsamiczny zapach i majestatyczny wygląd drzewa przypominał im znany na Rusi święty cedr libański. Zawarte w szyszkach nasiona są jadalne i nazywa się je orzeszkami cedrowymi - mają lekko żywiczny smak i dużą wartość odżywczą. Ponad 60% ich zawartości to tłuszcz, 17% białko, a także wiele witamin i mikroelementów. Urodzaj nasion limby zdarza się nad Bajkałem co 8-10 lat. Dojrzałe szyszki praży się na gorących płytach, aby uleciały z nich związki żywiczne. Nasionami limby żywi się wiele gatunków zwierząt zamieszkujących tajgę. Roślinność wysokogórska. Na stokach nadbajkalskich gór wyróżnia się dwa podstawowe piętra roślinności: piętro lasów i wysokogórskie. To drugie dzieli się tu na strefę subalpejskąi alpejską. Wrejonie Przybajkala stosuje się czasem inne określenie tych stref: strefa podgolcowa i golce. W niższych partiach piętra wysokogórskiego rozciąga się strefa subalpejskich zarośli - dominują tu karłowate limby (stłanik) i brzozy. Charakterystycznym dla tych regionów zbiorowiskiem subalpejskim jest także tundra rododendronowa, nazywana kaszkarą. Tworzą ją zwarte płaty niskich zarośli różanecznika złocistego. Najwyższe partie gór, w których panuje szczególnie surowy klimat, zajmują łąki alpejskie i tundra wysokogórska. Miejsca wilgotne: źródli-ska, brzegi potoków i jezior porastają ziołorośla z orlikiem syberyjskim, pełnikiem i ciemiężycą zieloną. Łany kwitnących orlików o dużych, szafirowych kwiatach wraz z grupami złoci- Stłanik kiedrowyj, czyli limba karłowata (Pfnus pumila) Rosyjska nazwa krzewu pochodzi od słowa sttatsia- czyli rozpościerać się, słać się, co doskonale obrazuje wygląd tych krzaczastych roślin. Limba karłowata jest analogiczną formacją roślinną do polskiej kosodrzewiny i jest blisko spokrewniona z limbą syberyjską. Zarośla limby karłowatej dorastają do 4 m wysokości i pomimo stosunkowo delikatnych igieł i gałązek uważane są za trudniejsze do przebycia niż kosodrzewina. Rozłożysty stłanik rośnie nie tylko powyżej górnej granicy lasu, ale także w niższych partiach gór. Występuje na kamienistych zboczach i w lasach, często tworząc trudną do przebycia gęstwinę. stych pełników stanowią piękne uzupełnienie niezwykłego krajobrazu dzikich gór. Występują tu również bo-rówczyska, płaty bergenii i zbiorowiska trawiaste. Skały i osypiska pokryte są warstwą mchów i porostów. Roślinność stepów. Aby zobaczyć nad Bajkałem naturalny step, najlepiej wybrać się na wyspę Olchon. Inne miejsca występowania stepów to Dolina Barguzińska, wschodnie zbocza północnej części Gór Nadmorskich, Dolina Tunkińska, okręg Ust- Ordyński, a także wschodnia część Republiki Buriacji. Wykształcenie się na tych terenach naturalnych stepów związane jest ze specyfiką gleb, niewielką ilością opadów oraz dużą liczbą dni słonecznych. Dominują sucholubne trawy, rosną goryczki, szarotki, goździki, maki i inne. Stepy środkowobajkalskie były kiedyś częścią rozległego obszaru stepowego, obejmującego dzisiejszą Mongolię. Ich rozdzielenie nastąpiło w okresie maksymalnego zlodowacenia plejstoceńskiego. W okolicach Bajkału występują również bezdrzewne tereny podmokłe (bagna i torfowiska) - największe powierzchnie zajmują w delcie Selen-gi i wzdłuż brzegów jej dolnego biegu (do Ułan Ude), na półwyspie Święty Nos oraz w delcie Wierchniej Angary k. Niżnieangarska. Fauna Zwierzęta tajgi. Nadbajkalską tajgę zamieszkują liczne zwierzęta znane także w Europie. Często są to jedynie inne podgatunki, różniące się nieznacznie wyglądem, biologią lub wielkością (przeważnie gatunki syberyjskie są większe). Występują także zwierzęta charakterystyczne wyłącznie dla obszarów tajgi. Wśród licznych przedstawicieli gryzoni najciekawsze są dwa gatunki wie- wiórkowatych: polatucha i burunduk. Polatucha to niewielkie srebrzystoszare zwierzątko o dużych oczach. Swą na-? zwę zawdzięcza umiejętności biernego lotu, co zapewniająjej specjalne fałdy skórne pomiędzy kończynami. Dzięki! nim może wykonywać dalekie, nawet>| 50-metrowe skoki z drzewa na drzewo Burunduk jest trochę mniejszy od wie wiórki, ma charakterystyczne pasiaste umaszczenie - na żółtawym tle odci- nają się czarne pręgi. Jest wyjątkowo mało płochliwy i daje się łatwo oswoić. Polski badacz Benedykt Dybowski trzymał parę oswojonych burunduków w swojej chacie (planował nawet ich aklimatyzację w Tatrach). W tajdze licznie reprezentowane są drapieżniki, przede wszystkim z rodziny łasicowatych. Najsławniejszym ich przedstawicielem jest soból - bardzo ostrożny, wiodący skryty, głównie nocny tryb życia. Ubarwienie futra soboli w różnych regionach Syberii jest zmienne, od jasnobrązowego po prawie czarne. Za najpiękniejsze i najcenniejsze uważa się futro sobola barguzińskiego - ciemnoczekolado-we z błękitnym podbiciem. To właśnie ze względu na cenne futra na początku XX w. soból został prawie całkowicie wytępiony. W celu odnowienia populacji na różnych obszarach Syberii stworzono specjalne fermy hodowlane i rezerwaty. Wydany w 1916 r. całkowity zakaz polowań i reintrodukcje sprawiły, że w latach 60. udało się w pełni odtworzyć jego azjatycki zasięg. Największym przedstawicielem rodziny łasicowatych jest rosomak - jeden z najbardziej tajemniczych i niezwykłych mieszkańców tajgi. Jest dość duży, ma ciemne gęste futro i puszysty ogon; stanowi swoiste skrzyżowanie kuny z niedźwiedziem. Ma bardzo szerokie łapy, umożliwiające stąpanie po bagiennym gruncie i sprawne przemieszczanie się po śniegu. Prowadzi głównie naziemny tryb życia, ale wspina się także na drzewa, często schodząc z nich głową w dół. Mimo niezbyt dużych rozmiarów potrafi upolować renifera, a nawet łosia: skacze wtedy na grzbiet ofiary i gryzie ją w kark. Jedynymi wrogami rosomaka są człowiek i wilk. Poza Syberią występują w Skandynawii i w Ameryce Północnej. Najmniejszym drapieżnikiem tajgi jest łasica syberyjska {kołonok). Ma jasnorude umaszczenie, niespotykane u innych łasicowatych. Dodatkowo przy pyszczku zaznacza się kontrastowe, czarno-białe ubarwienie. Bajkalski niedźwiedź brunatny charakteryzuje się dużymi rozmiarami ciała. Ma gęste i grube futro. Jego liczebność nad Bajkałem jest dość wysoka, szczególnie na obszarach rezerwatów. Jest zwierzęciem wszystkożer-nym. Jesienią, aby zgromadzić odpowiednie zapasy tłuszczu, musi zjeść ok. 350 kg orzechów limbowych lub 450 kg jagód. Ssaki kopytne reprezentowane są w tajdze przez kilka gatunków. Najlepiej przystosowany do tego środowiska jest łoś. Syberyjskie łosie osiągają znacznie większe rozmiary ciała i poroża niż ich europejscy krewniacy. Piżmowiec, nazywany w Rosji kabar-gą, to najmniejszy przedstawiciel jeleniowatych. Od swych większych krewniaków różni się brakiem poroża oraz specyficzną postawą-jego tylne nogi są znacznie dłuższe od przednich. Charakterystyczną cechą samców są wystające z pyska górne kły długości ok. 10 cm - służą do walk w porze godowej. O piżmowcu mówi się na Syberii ? 34 „cień skał". Jest wyjątkowo ostrożny i unika spotkania z człowiekiem. Żyje w górach, na kamienistych stokach pośród tajgi. Na brzuchu samca znajduje się gruczoł wydzielający piżmo - substancję o silnym zapachu, znaną i cenioną już w starożytności. Także dziś piżmo jest wysoko cenione w medycynie, a zwłaszcza w przemyśle perfumeryjnym. Skupowane w syberyjskich wioskach trafia do Chin, a stąd na rynki całego świata. Jednym z pospolitszych i najbardziej hałaśliwych ptaków nadbajkalskich lasów jest orzechówka. Jej donośne krzyki można usłyszeć w ciemnej limbowej tajdze i zaroślach stłanika. Jest to spory ptak, szaro-czekoladowy, gęsto upstrzony białymi plamkami. Na Syberii nazywana jest kiedrowką, ponieważ jej podstawowym pożywieniem są nasiona limby. Zwierzęta strefy wysokogórskiej. Nad Bajkałem często można spotkać (a właściwie usłyszeć) zwierzę nieznane mieszkańcom Europy - szcze-kuszkę - szarożółte zwierzątko z dużymi okrągłymi uszami, wielkością przypominające świnkę morską Przeważnie mieszka pośród kamiennych osuwisk, w zaroślach karłowatej limby. W takich właśnie miejscach można usłyszeć jej charakterystyczny, ostrzegawczy świst. To bojaźliwe, ale i ciekawskie zwierzątko zwykle nie-\ rachomieje na kamieniu, obserwując zbliżającego się człowieka. Rosjanie nazywają szczekuszkę piściu-chą lub sienostawką, gdyż w sierpniu zbiera i suszy trawę oraz zioła, a następnie układa je w stożki pod kamieniami. W ten sposób gromadzi zapasy siana na zimę. W przeciwieństwie do świstaków, także żyjących w surowym klimacie górskim, szczekuszki nie zapadają w sen zimowy. Świstak czarnogłowy większą część roku przesypia w głębokiej norze, która często sięga wiecznej zmarzliny. Zobaczyć go można od połowy maja do połowy września. Na obszarze Sajanów Wschodnich przebiega północna granica występowania koziorożca syberyjskiego - żyje tu niewielka populacja, której przede! wszystkim zagraża kłusownictwo (masywne rogi samca dochodzą do 1,4 ml długości). Na stokach Sajanów znajduje się także ślady pantery śnieżnej (nazywanej irbisem) - tajemniczego i zagrożonego wymarciem zwierzęcia, spotykanego także w górach Pamir, Ałtaj i Tien-szan. W Górach Barguzińskich zachowała się populacja owcy śnieżnej - rzadkiego i ginącego gatunku, który kiedyś zamieszkiwał obszar całego północnego! Przybajkala. Kłusownictwo przyczy niło się do drastycznego spadku jej li-' czebności. Fauna jeziora Bajkał. Na sku tek trwającej od trzeciorzędu izolacja w Bajkale wykształciła się unikatowa, bogata w gatunki endemiczne fau< na słodkowodna, wciąż nie do końca poznana. Spośród 2635 znanych gatunków i podgatunków organizmów wodnych (zwierzęcych i roślinnych) żyją> cych w Bajkale 80% jest endemicznych. Żyją od warstw powierzchniowych po największe głębiny. Jedynym ssakiem żyjącym w wodach Bajkału jest słynna foka bajkalska, zwana nerpą. Do dziś zagadkąjest droga, którą dostała się do położonego w głębi kontynentu jeziora. Bajkał o tysiące kilometrów oddalony jest od mórz, w których występują inne gatunki fok. Większość uczonych podziela teorię Czerskiego, który twierdził, że do Bajkału dotarła w epoce lodowej (ok. 12 tys. lat temu) z Morza Arktycznego, rzekami Jenisejem i Angara. Na skutek pełnej izolacji bajkalska nerpa stała się endemitem -jedynym słodkowodnym gatunkiem foki. Nerpy spotyka się głównie w dzikich i bezludnych obszarach Bajkału północnego i środkowego. Do ich ulubionych miejsc należą Wyspy Uszka-nie - liczebność tej kolonii szacowana jest na ok. 2 tys. sztuk. Nerpa jest bardzo czujna i ostrożna, dlatego niezwykle trudno zobaczyć ją z bliska. Bajkał to bogactwo ptaków wodnych, które gnieżdżą się na jego brzegach i wyspach lub zatrzymują się w czasie przelotów. Największe ich skupiska można zobaczyć w delcie Górnej Angary, Selengi oraz na Świętym Nosie. Spotyka się wiele gatunków kaczek, gęsi, siewkowatych i innych. Nad Bajkałem żyje ok. 270 gatunków ptaków. Endemiczne bezkręgowce. Do tej pory naliczono ok. 5 tys. bezkręgowców żyjących w Bajkale. O nie- powtarzalności bogatego w endemi-ty świata zwierzęcego jeziora dowiedziano się stosunkowo niedawno, bo w 2. poł. XIX w. dzięki badaniom Benedykta Dybowskiego i Wiktora Godlewskiego. Najstarszymi ewolucyjnie organizmami zwierzęcymi w Bajkale są gąbki - większość gatunków pochodzi z trzeciorzędu. Specyficzną grupą bezkręgowców są kiełże - drobne skorupiaki o bardzo zróżnicowanych kształtach, rozmiarach i jaskrawych barwach. Niektóre żyją tylko na przybrzeżnych płyciznach, inne, odbarwione i ślepe, przystosowały się do życia w głębinach. Niezliczone ilości małych, zbudowanych z ziarenek piasku rurek przymocowanych do przybrzeżnych głazów to domki larw chruścików bajkalskich. Wiosną dorosłe chruściki wychodzą na powierzchnię, z czasem pokrywają taflę wody, przybrzeżne kamienie i plażę. Wśród licznych organizmów plank-tonowych najsławniejszy jest mały skorupiak (1,5 mm) - episzura, uznawany za główny filtr biologiczny jeziora. Episzura odżywia się zabarwiającymi wodę mikroorganizmami (episzura żywi się z kolei omul) i przemieszcza się pionowo od warstw powierzchniowych do wielkich głębokości. Jej odnóża pokryte są drobnymi włoskami, spełniającymi rolę filtrów oczyszczających wodę całego Bajkału. Żyjątka te są w stanie oczyścić 50-metrową powierzchniową warstwę wody trzykrotnie w ciągu roku. Na większych głębokościach rolę tę przejmują gąb- "? ki. Stąd też wynika niezwykła przej- ^^^ rzystość wody w Bajkale (do 40 m). I Masa episzury w Bajkale oceniana jest ,2 na 1 800 000 ton. 3 Ryby Bajkału. Poznano 53 gatunki ?? X bajkalskich ryb (z 13 rodzin), w tym połowa to gatunki występujące wyłącznie tutaj. Tylko w Bajkale żyje gołomian-ka - dziwaczna ryba głębinowa żyjąca na głębokości 300 m, mogąca przebywać nawet 1 km pod powierzchnią wody. Najlepiej czuje się w temperaturze 5°?. W 30% składa się z tłuszczu o dużej zawartości witaminy A, który od wieków używany jest w Chinach i Mongolii jako lekarstwo. Mieszkańcy Syberii używali go również jako paliwa do lamp. Nocą gołomianka wypływa ku powierzchni w poszukiwaniu pokarmu, jednak gdy temperatura wody wzrośnie do ICC musi zanurkować w głębiny - w przeciwnym razie zawarty w niej tłuszcz zaczyna się topić i ryba ginie. Gołomianka dorasta do 20 cm długości, ma dużą głowę, pomarańczowe oczy, a jej pozbawione łusek bladoróżowe ciało jest prawie przezroczyste. Biologia gołomianki do czasu badań Dybowskiego była tajemnicą. On pierwszy odkrył, że ryby te są żyworod-ne, a po wydaniu na świat potomstwa samica najczęściej ginie. Martwe ryby unoszą się na powierzchni (nie toną dzięki tłuszczowi) i stanowią doskonały pokarm dla bajkalskich organizmów. Ich biomasę ocenia się na 150 tys. ton. 36 ' Nie jest poławiana w celach spożyw-—^ czych przez człowieka. Stanowi główny składnik pokarmu nerpy. Najcenniejszą rybą Bajkału jest endemiczny omul. Stanowi ok. 2/3 rocznych odłowów. Przeciętny omul ma 30 cm i waży 300 - 450 g, żyje ok. 20 lat. Największe osobniki mogąjed-nak ważyć 5 kg i mierzyć 50 cm długości! W Bajkale żyje 5 rodzajów omula: selengiński, siewierobajkalski, po-solski, barguziński oraz cziwyrkujski - różnią się wielkością i obszarami występowania. Omul jest migrującą rybą otwartego Bajkału. Jak wszystkie łososiowate corocznie podąża na tarło w górę rzek. Obecnie ich liczbę szacuje się na 300 min sztuk (26 tys. ton). Inne powszechne gatunki bajkal- ś skichryb to: harius, sig, lipień, tajmień, ł w płytkich wodach zatok także szczupak i okoń. HISTORIA________ Okolice Bajkału 20 - 25 tys. lat temu były bezkresną mroźną tundrą, wśród której żerowały stada żubrów, nosorożców i mamutów. Wtedy pojawił się człowiek pierwotny wyposażony w broń wyrabianą głównie z prymitywnie obrabianego kamienia. Najstarsi paleolityczni łowcy wywodzi-; li się z Europy. Ludy typowo azjatyc-| kie pojawiły się nad Bajkałem później - w neolicie, wśród klimatu i przyrody już zbliżonych do stanu obecnego.-U schyłku pierwszego tysiąclecia nad Bajkałem istniał niezależny związek? trzech plemion tureckich, noszących wspólną nazwę Kurykanów (Kuryka-nie byli protoplastami Jakutów). Kuj rykanie opierali się naporowi osadniczemu mandżurskich Tunguzów oraz wojskowym zakusom potężniejszych sąsiadów: Ujgurów i Kirgizów jenisej-skich. W X w. z południa zaczęły naciskać plemiona mongolskie. Kuryka-nie zaczęli wtedy opuszczać swoje dotychczasowe siedziby i przenosić się nad Lenę, a ci którzy zostali, z czasem zasymilowali się z Mongołami - to właśnie ta grupa stała się przodkami dzisiejszych Buriatów, zwanych kiedyś Chorińcami lub Chori-Mongo-łami. Przed przybyciem Rosjan żyły na tych ziemiach 4 plemiona mongolsko-języczne- Bułagaci, Echiryci, Chongo-dorzy i Chorińcy, które Rosjanie zaliczyli do jednego plemienia buriackiego. Nad Bajkałem żyli także Mongołowie oraz plemiona o pochodzeniu tureckim i tunguskim. Po przybyciu Rosjan (głównie kawalerów, którzy żenili się z Buriatkami) pojawiła się inna grapa, nazywana Karymami. Ostatecznie o zmianie gospodarzy tych ziem przesądziło powstanie w początkach XIII w. mongolskiego imperium Czyngis-chana, które podporządkowało sobie tereny nadbajkal-skie i wsparło buriacki ruch osadniczy. W tym czasie Buriaci stali się nad Bajkałem plemieniem dominującym. Lud ten specjalizował się w hodowli, przy czym na Zabajkalu upowszechniło się pasterstwo typu koczowniczego, a na Przedbajkalu hodowla związana z półosiadłym trybem życia i słabo rozwiniętym rolnictwem. Spośród swych syberyjskich sąsiadów Buria- ci wyróżniali się umiejętnością wyrobu doskonałej broni siecznej, kotłów oraz znajomością pisma (staro-mongolskiego). W przededniu podboju rosyjskiego byli najsilniejszym ekonomicznie i wojskowo oraz najliczniejszym ludem Syberii Wschodniej. Ich ówczesną liczebność szacuje się na ok. 27 tys. Rosjanie dowiedzieli się po raz pierwszy o istnieniu Buriatów w 1622 r. - wkrótce po wybudowaniu ostrogu (prowizorycznego gródka) w Jenisejsku. Nowo poznany przez nich lud, w skrócie nazywany Bratami, próbowali skłonić do przyjęcia „carskiej wysokiej opieki" czczymi obietnicami. Gdy to nie pomogło, w 1627 r. wysłali przeciw Buriatom atamana Maksyma Perfi-liewa z 40 Kozakami. Zdołali dotrzeć jedynie do skraju terenów buriackich. Wrogo przyjęci, musieli wrócić do Je-nisejska. W 1629 r. próbę przełamania oporu Buriatów podjął wojewoda Jakub Chripunow. Dotarł do ujścia Oki, stoczył zwycięską bitwę, lecz terenu nie zdołał trwale opanować. Doświadczenia Perfiliewa i Chri-punowa dowiodły, że na łatwe podporządkowanie Buriatów liczyć nie można. Rosjanie przystąpili więc do systematycznego osaczania Buriacji warownymi ostrogami i opanowywania jej ziem częściami. Metoda okazała się skuteczna. Buriaci znad Oki już w 1631 r. musieli zgodzić się na budowę gródka w Bracku. Gródek ten stał się oparciem dla dalszej ekspansji w górę Angary. Po dotarciu Rosjan do Leny również ta rzeka stała się szlakiem, wzdłuż którego następował podbój buriackich i tunguskich terenów. W 1643 r. tą właśnie drogą dotarł do Bajkału pięćdziesiętnik Kurbat Iwanow, o którym wiemy, że zatrzymał się na wyspie Olchon, potem zebrał daninę od Tunguzów znad Górnej Angary i wreszcie założył prowizoryczny gródek u ujścia rzeczki Barguzin. Na opanowywanie swych ziem przez przybyszów Buriaci bynajmniej nie spoglądali bezczynnie. Już w 1635 r. wybuchło buriackie powstanie w rejonie Bracka - rok później stłumione przez kozaków prowadzonych przez Polaka (!) Mikołaja Radukow- skiego. W 1648 r. do walki poderwali się Buriaci nadleńscy i barguzińscy, a w 1658 r. doszło do powstania bu-riackiego w rejonie Bałagańska. Oba te wystąpienia zostały szybko stłumione. Odtąd tereny buriackie można uznać za spacyfikowane. W pierwszym okresie panowanie rosyjskie nad tymi terenami sprowadzało się przede wszystkim do ściągania daniny zwanej jasakiem. Jasak egzekwowano głównie w postaci skór zwierząt futerkowych. W czasach Borysa Godunowa jego wielkość ustalono na 10 skórek sobolich od żonatego mężczyzny i 5 od nieżonatego. W rzeczywistości oficjalna wysokość jasa-ku, w późniejszych wiekach zamienianego stopniowo na opłaty pieniężne, była jedynie orientacyjna, przy ściąganiu dopuszczano się bowiem licznych nadużyć. Częstym zwyczajem było zatrzymywanie w ostrogach naczelników plemiennych - pozornie jako gości, a faktycznie jako trzymanych pod silną strażą zakładników, będących rękojmią złożenia daniny. Stosowania tej metody zakazano dopiero w latach 40. XVIII w. Jasak nie był dla rdzennej ludności jedynym ciężarem związanym z na-1 dejściem Rosjan. Do częstych zda- I rżeń należało porywanie tubylczych I kobiet oraz robienie ze schwytanych i osób niewolników (chołopów), przy czym zawsze wiązało się to z przy-1 musową chrystianizacją. Wraz z Ro-1 sjanami pojawiły się choroby zakaźne, I zwłaszcza ospa, dżuma i tyfus. Plagą dla rdzennej ludności okazał się także J syfilis. Na skutek chorób zakaźnych i w ciągu 60 lat XVIII i początków XIX i stulecia w okręgu turachańskim licz-1 ba rdzennej ludności zmniejszyła się o 75%. Mimo wszystko rosyjskie me-1 tody podboju Syberii nie były porów-1 nywalne z amerykańskimi sposobami j podboju Dzikiego Zachodu. Rosyjskie instrukcje administracji centralnej ustawicznie nawoływały do łagodnego obchodzenia się z tubylcami. Plemionom koczowniczym (a do takich należeli Buriaci i Tunguzi) pozostawio- \ no znaczny zakres samorządności. Naczelnicy rodowi sami zbierali jasak, oni też rozpatrywali sprawy o drobne wykroczenia. Swobodnie mogły działać rady plemienne, tzw. dumy stepowe. Sytuacja ta uległa dalszej poprawie po 1727 ?., kiedy wytyczono granicę rosyjsko-chińską. Znaczną część lud- ności Zabajkala zaliczono wtedy do stanu kozackiego i zwolniono z obowiązku dawania rekruta w zamian za strzeżenie granicy - zwłaszcza w rejonie Kiachty, która stała się głównym punktem rosyjsko-chińskiej wymiany handlowej. Mimo wszystko Rosjanie wnieśli postęp cywilizacyjny, a wraz z nim lepsze warunki życia. Dzięki nim znikła plaga wojen międzyplemiennych. Liczebność Buriatów między XVII a początkami XX w. wzrosła dziesięciokrotnie. U progu XX w. było ich 300 tys. Istotne zmiany w życiu ludności nadbajkalskiej nastąpiły na przełomie XIX i XX w. Wiązało się to z gwałtownym napływem osadników z głębi Rosji, którzy przybywali tutaj od XVII w. Nie było ich jednak wielu i tym samym nie dezorganizowali miejscowych stosunków - ziemi wokół było w bród. Nawet zwiększony ruch osadniczy po uwłaszczeniu chłopów (w ciągu 30 lat osiadło wtedy na Syberii 450 tys. osób) nie naruszył poważniej tych stosunków. Gdy wybudowano Kolej Transsyberyjską, liczba osadników wzrastała do blisko 100 tys. rocznie - wolnej ziemi zaczęło brakować. Już w 1896 r. władze zarządziły reformę rolną. Wjej wyniku zaczęto odbierać część użytkowanych ziem - Buria-tom zwłaszcza pastwiska - i przekazywać ją na tzw. fundusz kolonizacyjny. Dodatkowo (w 1906 r.) zarządzono likwidację rad stepowych i przejście do stosowanej w pozostałej części Rosji administracji typu terytorialnego. Re- formy te uderzały przede wszystkim w arystokrację rodową, ale nieprzychylnie przyjmowała je niemal cała ludność rdzenna. Bojkotowano nowe urzędy i urzędników, utrudniano prace pomiarowe, wreszcie zebrano 10 tys. podpisów i wysłano delegację do Petersburga. Wszystko na nic. Skutek był jedynie taki, że reforma na terenach buriackich przedłużyła się aż do 1905 r. Napływu osadników nie mogło to zahamować. Już spis z 1897 r. wykazał, że w guberni irkuckiej i na Zabajkalu ludność rdzenna stanowi jedynie trzecią część ogółu mieszkańców. Reformy z przełomu wieków nasiliły, istniejącą wśród Buriatów już wcześniej i usilnie popieraną przez władze, tendencję do przejścia do osiadłego trybu życia i zajęcia się w większym stopniu rolnictwem. Rewolucja 1905 r. zaowocowała wśród Buriatów wysunięciem postulatów autonomii narodowej i oświaty w języku ojczystym. Łączono je z żądaniem zwrotu zagarniętej ziemi. Postulaty te ze zdwojoną siłą odżyły w 1917 r. Po rewolucji październikowej na terenach nadbajkalskich zapanował zupełny rozgardiasz: władzę przejmowali na przemian bolszewicy, Korpus Czeski, admirał Kołczak, mieńszewicy, gdzieniegdzie przez kilka miesięcy rządzili Japończycy, ata-man Siemionów lub zapuszczający się aż z Mongolii baron Ungern von Steinberg. Dopiero na przedwiośniu 1921 r. sytuacja zaczęła się wyjaśniać. Z trwającej ponad trzy lata wojny domowej zwycięsko wychodzili bolszewicy, ale nie do końca - na Dalekim Wschodzie nadal stacjonowali Japończycy. Zgodzono się zatem na utworzenie państwa buforowego, tzw. Republiki Dalekowschodniej, sięgającej odWła-dywostoku po Bajkał. W ramach tejże „republiki" w kwietniu 1921 r. powstał zalążek buriackiej autonomii: Buriac-ko-Mongolski Obwód Autonomiczny Dalekiego Wschodu. W styczniu następnego roku utworzono identyczny obwód Syberii Wschodniej. Gdy po półtorarocznym istnieniu fasadowa republika zgłosiła akces do Rosji Radzieckiej, w kwietniu 1923 r. oba te obwody połączono w Buriacko-Mongol-ską Republikę Autonomiczną (później jedynie Buriacką, za to Socjalistyczną i Radziecką). Tak skonstruowana jednostka polityczno-administracyjna nie obejmowała wszystkich terenów zamieszkanych przez Buriatów, toteż w 1937 r. utworzono ponadto buriac-kie okręgi narodowościowe: Agiński i Ust-Ordyński. W latach następnych Buriacja dzieliła losy Związku Radzieckiego: przeżyła laicyzację życia społecznego, bujny rozwój przemysłu i oświaty - po części traktowanej jako doskonałe narzędzie prosowieckiej indoktrynacji. Przy znacznym oporze ludności przeprowadzono kolektywizację. Buriacja, jak cały Związek Radziecki, zapłaciła daninę krwi podczas II wojny światowej i miała swój udział w martyrologii związanej ze stalinowskim systemem łagrów. Po rozpadzie ZSRR w mar- cu 1992 r. zgłosiła akces do Federacji Rosyjskiej, głębiej jednak niż poprzednio manifestując swą niezależność oraz tradycje religijne i kulturowe. Z historii poznawania Syberii Jedną z pierwszych wypraw badawczych w rejon Przybajkala była podjęta z inicjatywy Piotra Wielkiego ekspedycja niemieckiego uczonego Daniela Gottlieba Messerschmid-ta. Powierzono mu prowadzenie prac kartograficznych oraz obserwacji przyrodniczych i geograficznych, zwłaszcza odnotowywanie położenia złóż metali. W 1724 r. przemierzył Zabajkale. Dotarł do Czyty i Nerczyńska oraz je- j ziora Dalaj-nor. Do kolejnych poważ-1 nych badań naukowych Zabajkala do-1 szło w 1734 r. Było to związane z drugą ekspedycją kamczacką Vitusa Berin-ga. Z rozkazu carycy Anny do wyprą-1 wy dołączono tzw. grupę akademicką j Istotną rolę odgrywał w niej 24-letni i przyrodnik Johan Georg Gmelin - pro- i wadził dokładne obserwacje i rozmawiał z tubylcami. Przygotował do wydania znakomitą pracę Flora Sibirica. Pierwszy opisał fokę bajkalską. Panowanie carycy Katarzyny II za-1 owocowało ekspedycją 26-letniego; Piotra Szymona Pallasa. Tereny Przybajkala oraz Zabajkala ekspedycja przebyła w 1772 r. Rezultatem wszystkich podróży Pallasa były 3-tomowe Putie-l szestwia po raźnym prowincijam Ro-\ sijskoj imperii, wydawane od 1773 ri Ponadto ukazały się jego liczne prace z zoogeografii (pierwszy opisał goło- iniankę), flory Syberii oraz etnografii plemion mongolskich. Wśród członków ekspedycji Pallasa znajdował się doktor medycyny J. G. Georgi. Latem 1772 r. ruszył z południowego krańca jeziora do ujścia rzeki Barguzin. Towarzyszył mu podszturmanAleksiej Pusz-kariew, który prowadził badania hydrograficzne. W efekcie powstała pierwsza mapa „bajkalskiego morza" w skali 1:420 000 i pierwsza hipoteza o jego pochodzeniu. Wszystkie wyprawy organizowane były pod auspicjami Akademii Nauk i patronatem carów rosyjskich. Nauka rosyjska przemilcza jednak fakt, że niezmiennie prowadzili je Niemcy. W 1845 r. powstało Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, a sześć lat później jego pierwszy oddział z siedzibą w Irkucku. Dla poznania gór Przybajkala duże znaczenie miało odkrycie złotonośnych piasków w Górach Nadmorskich. Szerokie badania fauny Bajkału prowadzone były w latach 1925 - 27 przez ekspedycję Akademii Nauk ZSRR. W 1928 r. w Listwiance powstała Bajkalska Stacja Biologiczna, przemianowana w 1961 r. na Syberyjski Instytut Limnologiczny, który pracuje do dziś. Polscy zesłańcy nad Bajkałem Pierwsi polscy zesłańcy polityczni pojawili się w guberni irkuckiej przed 1806 r. - wtedy przyjechali tu pierwsi duchowni i w 1825 r. wznieśli drewniany kościół w Irkucku. Duży napływ Polaków nastąpił po powstaniach listo- Pierwsi zesłańcy Pierwsi zesłańcy prawdopodobnie pojawili się na Syberii w 1539 r. Pierwszym zesłań-cem-obcokrajowcem był Chorwat Jura Kri-żanić -14 lat przebywał wTobolsku. padowym i styczniowym. Pod koniec lat 60. XIX w. było ich 22 tys. Polaków skazywano na katorgę, dożywotnie osiedlenie i służbę w oddziałach wojskowych stacjonujących na Syberii. Zesłańców najczęściej wykorzystywano do pracy w kopalniach i zakładach przemysłowych. Irkuck, w którym znajdowało się więzienie etapowe (tzw. Tiuremnyj Zamok), był ważnym punktem przesyłowym więźniów kierowanych do Jakucji, Nerczyńska (kopalnie), Kutułmy i na Daleki Wschód. Forma kronikarskiego opisywania historii jest do dziś na Syberii bardzo popularna. Kronikarz na podstawie gazet, wspomnień i innych źródeł spisuje dzień po dniu wydarzenia danego roku. Kronika, z której pochodzi poniżej przytoczony tekst, była spisywana na początku XX w. Kronikarz Romanow Nit Stiepanowicz (Rosjanin) zakończył opis 1883 r. i załączył poniższy tekst o Polakach. Zesłanych Polaków po odbyciu kary obowiązywało tzw. poselenie, czyli przymusowe osiedlenie się na Syberii na następne kilka lat. Normalnie żyli i pracowali, ale nie mogli wrócić do kraju. Właśnie w 1883 r. zaczęły się masowe wyjazdy do Polski, spowodowane carskim manifestem zezwalającym wszystkim Polakom-zesłańcom na powrót do ojczyzny. Poniższy tekst został napisany właśnie z tej okazji, jako swego rodzaju forma pożegnania... (...) Po przybyciu na Syberię i po uwolnieniu z więzień oraz od stałego policyjnego nadzoru Polacy nie pogrążyli się w rozpaczy, ani też nie rzucili się na łatwe życie. Aby zdobyć środki do życia zajęli się handlem, rzemiosłami, a czasami nawet uprawiali ziemię. Polacy bardzo przyczynili się do rozwoju rzemiosła i ogrodnictwa na Syberii. Student matematyki stawał się tutaj ślusarzem, malarzem, zegarmistrzem, były właściciel ziemski uczył się wyrabiać i sprzedawać kiełbasę, bułki i ciastka. Produkcja kiełbas, cukiernictwo i wiele innych dziedzin produkcji zawdzięczają swój początek i dalszy rozwój na Syberii wyłącznie Polakom. Przed przybyciem Polaków prawie wcale nie było tutaj kawiarni, restauracji ani porządnych hoteli. W środowisko i zwyczaje narodu i społeczeństwa syberyjskiego polscy zesłańcy polityczni w czasie dwudziestoletniego pobytu wnieśli wiele swoich sympatycznych narodowych wartości: uczciwość, opanowanie, takt, niezwykle dobre, od razu rzucające się w oczy ludzkie podejście do prostych ludzi. Polacy niewątpliwie przyczynili się do podniesienia poziomu rozwoju średnich i niższych warstw społeczeństwa. W samym Irkucku długo nie było innych nauczycieli oprócz Polaków w dziedzinie muzyki, rysun- ków i języków europejskich. Polacy byli najlepszymi nauczycielami tych przedmiotów. W wioskach i okolicznych miastach polscy zesłańcy byli prawdziwymi krzewicielami oświaty i umiejętności czytania i pisania. Wielu mieszkańców najbardziej zapadłych osad otrzymało bardzo staranne wykształcenie i stosunkowo wysoki poziom rozwoju właśnie dzięki polskim zesłańcom. Nie sposób nie wspomnieć o naukowym wkładzie znanych przyrodników i geologów spośród polskich zesłańców: Czekanowskiego, Dybowskiego, Czerskiego i innych. Nie wolno zapomnieć o wielu polskich lekarzach, którzy przypłacili życiem swoją medyczną praktykę. Długo na Syberii żyć będą w pamięci nazwiska Ługowskiego, Zimińskiego, Czeczkowskie-go, Jarockiego i wielu innych. Syberia uznaje i ceni zasługi polskich zesłańców politycznych. Naród i społeczeństwo syberyjskie zachowa dla nich za to wdzięczność. Sybiracy razem z Polakami witają z radością cesarski manifest i żegnają wracających do ojczyzny Polaków z najlepszymi życzeniami (...). Romanow Nit Stiepanowicz, Kronika miasta Irkucka od roku 1881 do roku 1901. Polacy nie byli jedynymi zesłańcami na Syberii. Wśród ogółu zesłanych stanowili jedynie kilka procent, a jednak stali się tam znani. Wnieśli poważny wkład w życie gospodarcze Syberii. Konstanty Sawiczewski jako pierwszy wykorzystał na skalę przemysky wą orzeszki limby syberyjskiej i założył pierwszą na Syberii fabrykę oleju, a potem mydła. W jego ślady poszedł bohater nocy listopadowej, Piotr Wysocki, który podobne przedsiębiorstwo poprowadził w Akutaju. Bezimiennym zesłańcom polskim tereny nadbajkal-skie zawdzięczały sprowadzenie nasion pszenicy, uważanej potem za najlepszą, na Zabajkalu nazywanej polką, a także upowszechnienie kosy, zwanej litewką, i pługa. Z Polakami łączy się też uprawę ziemniaka i maku na większą skalę, sprowadzenie drzew akacji. W 2. poł. XIX w. Polacy zdominowali życie gospodarcze Irkucka. Założyli tam pierwsze piekarnie, ciastkarnie, restauracje, kawiarnie. Do dobrego tonu należało nosić ubranie uszyte przez Polaka, jeść chleb z polskiej piekarni, kupować polskie meble w największych sklepach, które nosiły nazwy warszawskich. W 1866 r. Polscy zesłańcy zaczęli przygotowywać powstanie, którego datę wyznaczyli na 3 maja. Władze dowiedziały się o tym i, chcąc udaremnić plany Polaków, rozesłały ich na 200-kilometrowy odcinek budowanej wówczas drogi nadbaj-kalskiej. W nocy z 24 na 25 czerwca powstanie jednak wybuchło. Najpierw poderwała się grapa pracująca w Kułtuku i Listwiance - kierował nią Gustaw Szaramowicz. Rozbrojono straże i ruszono na Murom i Mi-szychę, pracował tam bowiem wybrany na dowódcę powstania Narcyz Celiński. Stamtąd powstańcy ruszyli przez tajgę w kierunku granicy chiń- skiej. Tylko jednej, niewielkiej grupce udało się dotrzeć do granicy, ale i ta została wydana Rosjanom przez Mongołów. Pozostałych wyłapali w tajdze Buriaci, którym płacono za każdego schwytanego. W czasie ucieczki zginęły 52 osoby, a 418 stanęło przed sądem w Irkucku. Szaramowicza, Celińskiego, Kotkowskiego i Rejnera publicznie rozstrzelano. Polscy badacze Bajkału Benedykt Dybowski (1833 - 1930). Pochodzącemu z Litwy Benedyktowi Dybowskiemu przypisuje się największe zasługi wśród wszystkich polskich badaczy jeziora. Uważany jest za jednego z twórców współczesnej wiedzy o Bajkale. Początkowo studiował na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Dorpacie. Za sekundowanie w pojedynku został relegowany z uczelni i przeniósł się do Wrocławia, a stamtąd na uniwersytet w Berlinie. W 1862 r. uzyskał dyplom doktora medycyny i chirurgii oraz posadę profesora Warszawskiej Szkoły Głównej. Jako pierwszy uczony w Polsce wykładał teorię Darwina. Planował wyprawę na Madagaskar. Za udział w pracach powstańczego Rządu Narodowego w 1864 r. został aresztowany i skazany w procesie R. Traugutta na karę śmierci. Miał już wtedy znaczącą pozycję w świecie nauki. Uczeni niemieccy za pośrednictwem O. Bismarcka wyjednali u władz rosyjskich zmianę wyroku na 12 lat ciężkich robót na Syberii. Pamiątka 19 czerwca 1926 r. uczestnicy Bajkalskiej Ekspedycji Akademii Nauk ZSRR wystosowali do Benedykta Dybowskiego list: Członkowie Ekspedycji siłą rzeczy wspominają zasługi Pana w dziedzinie badania Bajkału i znad „Świętego Morza" przesyłają Panu pozdrowienia i najlepsze życzenia. Ekspedycja prosi Pana o przysłanie dla organizującej się stałej stacji dla badania Bajkału swego portretu z autografem; będzie on ozdobą pomieszczenia stacji... Portret ten do dziS wisi w Instytucie Limnologicznym w Listwiance. Dybowski był zmuszony zmienić plany i program badawczy realizować na przykładzie fauny syberyjskiej. Swoje zainteresowania skoncentrował na faunie jeziora Bajkał. W ciągu wieloletnich badań (1868 - 77)w pełni udowodnił unikatowość świata zwierzęcego Bajkału. Dybowski osiedlił się w Kułtuku nad brzegiem jeziora. Zbudował tam dom i stację meteorologiczną. Badania prowadził wraz ze swym współpracownikiem Wiktorem Godlewskim. Badacze przebywali zimą nawet po dwa tygodnie na środku jeziora, prowadząc pomiary głębokości i temperatury wód, obserwując foki i poławiając faunę. Stosowali nietypową, opracowaną przez siebie, metodę odłowu. Spuszczali na dno jeziora martwą rybę stanowiącą przynętę. Już po kilku godzinach wnętrze ryby roiło się od padlinożernych kiełży i ślimaków. W wyniku badań stwierdzili ogromne bogactwo ryb, mięczaków, skorupiaków i owadów, w przeważającej części endemicznych. Dybowski na zesłaniu pełnił także funkcję lekarza - leczył bezpłatnie, docierając do najdalej położo- nych buriackich osad (zajmował się również obserwacjami etnograficznymi kultury Buriatów i Ewenków). Postulował ideę ochrony nadbajkalskiej przyrody, przeciwstawiając się masowemu tępieniu soboli i niedźwiedzi. Po ułaskawieniu i powrocie do Polski ponownie, tym razem dobrowolnie, wyjechał na Kamczatkę, gdzie kontynuował badania faunistyczne. Po powrocie z Kamczatki Dybowski został profesorem zoologii na Uniwersytecie Lwowskim. W dalszym ciągu zajmował się opracowywaniem wyników badań fauny Bajkału. W latach 1870 - 1929 ogłosił z tego zakresu ogółem 43 prace naukowe i artykuły - m.in. o nowych gatunkach ryb, nerpie, o pochodzeniu Bajkału i jego fauny. W wieku 95 lat myślał o kolejnej podróży na Syberię. Zmarł 31 stycznia 1930 ?., mając 97 lat. Został pochowany we Lwowie na wzgórzu powstańców cmentarza Łyczakowskiego. Wiktor Godlewski (1831 - 1900). Wieloletni przyjaciel i współpracownik Benedykta Dybowskiego. Konstruktor przyrządów do pomiaru głębokości i pobierania próbek dna. Aleksander Czekanowski (1833 _ 76). Absolwent uniwersytetu kijowskiego. Zesłano go na Syberię za udział w powstaniu styczniowym. W latach 1869 - 72 prowadził obserwacje meteorologiczne i badania w dziedzinie oro-grafii oraz tektoniki pasm górskich zachodniego Zabajkala. Uważany jest za jednego z najlepszych geologów syberyjskich XIX w. Jako pierwszy przedstawił całościową koncepcję struktury geologicznej Przybąjkala i sporządził szczegółową mapę Bajkału. Jego prace przygotowały grunt dla badań Czerskiego. Pod koniec 1876 r. nękany neurozą popełnił samobójstwo. Jan Czerski (1845 - 92). Samouk (!). Za udział w powstaniu styczniowym został wcielony jako rekrut do pułku w Omsku. W czasie 6-let-niej służby prowadził prywatne studia nad geologią i zoologią. W 1871 r. zatrudniło go Towarzystwo Geograficzne w Irkucku. Zajmował się czwartorzędowymi i współczesnymi ssakami, dorywczo także archeologią. Prowa- Góry, szczyty, doliny i wulkany Czerskiego Z inicjatywy Siergieja Obruczewa w 1927 r. Wszechzwiązkowe Towarzystwo Geograficzne uchwaliło nadanie nazwy Grzbiet Czerskiego górom znajdującym się między Indygirką i Kołymą. Imieniem Czerskiego nazwano także dwa szczyty (w Górach Bajkalskich i Chamar Daban), pasmo i dolinę w Sajanach oraz wygasły wulkan w Dolinie Tunkińskiej. dził badania geologiczne, m.in. szczegółowe badania pasm wokółbajkal-skich. W 1877 r. wyruszył na 3-letnią ekspedycję dookoła jeziora. Zebrane materiały umożliwiły mu sporządzenie mapy geologicznej wybrzeży. Wykonał wtedy 16 naskalnych nacięć dla oznaczenia poziomu wody, które zachowały się do dziś. Po 1885 r. osiadł na stałe w Petersburgu. Czerski stał się światowej sławy uczonym nie tylko dzięki badaniom geologicznym, ale także jako wybitny osteolog. Jest autorem ponad 700-stro-nicowej rozprawy wydanej w 1891 r. pt. Opis kolekcji potrzeciorzędowych ssaków zebranych przez Wyprawę Nowosy-beryjską w latach 1885 - 1886. Dzieło to było jednym z największych 2. poł. XIX w. w skali światowej. Jan Czerski zmarł podczas wyprawy badawczej nad Kołymę w 1892 r. (tam znajduje się jego grób), a prowadzone przez niego prace dokończyła żona. B. Dybowski, W. Godlewski, A. Czekanowski i J. Czerski w uznaniu za zasługi w poznaniu naukowym Syberii otrzymali złote medale Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W 1928 r. Dybowski został członkiem Akademii NaukZSSR. POLITYKA I GOSPODARKA Od maja 2000 r. obszar Rosji podzielony jest na 7 okręgów federalnych. Jezioro Bajkał wraz z przylegającymi terenami należy do okręgu syberyjskiego. Oprócz okręgów nadal funkcjonu- Kolej Transsyberyjska - najdłuższa linia kolejowa na Ziemi (9332 km) Jednym z najważniejszych dla Rosji szlaków transportowych jest Transsyberyjska Magistrala Kolejowa, która na początku XXI w. ponownie nabrała strategicznego znaczenia dla gospodarki Rosji. Obecnie jest to dwutorowa, zelektryfikowana na całej długości magistrala, którą mogą jeździć ciężkie składy pociągów. Od 1998 r. kursuje przyspieszony pociąg kontenerowy relacji Nachodka (DalekiWschód) - Brześć - Europa Zachodnia. Odległość ok. 10,5 tys. km do granicy z Finlandią (stacja Busłowskaja) pokonuje w 9 dni, ze średnią prędkością dobową 1140 km. Czas przewozu kontenerów wysyłanych z Dalekiego Wschodu do Europy Zachodniej jest krótszy o 30 - 40 dni w stosunku do transportu drogą morską. Obecnie planuje się powstanie Linii Transkoreańskiej, która bezpośrednio połączyłaby Seul z Europą Zachodnią. W1886 r. car Aleksander III zatwierdził budowę trasy kolejowej o długości 7,5 tys. km z Czelabińska do Władywostoku wzdłuż starej syberyjskiej drogi pocztowej. Prace rozpoczęto jed -nocześnie z dwóch stron. Budowa zajęła 26 lat. Siłą roboczą byli przede wszystkim więźniowie i zesłańcy, którzy większość prac wykonywali ręcznie. Przez 5 lat, do czasu oddania do użytku w 1904 r. odcinka Kolei Krugobajkalskiej (zob. ramka, s. 128), pociągi przeprawiano przez Bajkał (ze stacji Bajkał do Mysowa) na dwóch lodołamaczach - na pokładzie ogromnego „Bajkału" przewożono pociągi, a pasażerów mniejszą „Angara". Pierwsze pociągi Kolei Transsyberyjskiej na brzeg Bajkału dotarły w 1900 ?., do stacji Bajkał (do Irkucka w 1898 ?., a Ułan Ude w 1899 ?.). Przez pierwsze 10 lat, do 1910 ?., dzięki kolei przybyło w te okolice ok. 3 min dobrowolnych osadników, w tym również Polaków, którzy osiedlili siew Wierszynie je stary podział na 12 rejonów gospodarczych - obwód irkucki i Republika Buriacji są częścią rejonu wschodnio-syberyjskiego. Koniec lat 90. XX w. przyniósł Rosji gigantyczne problemy ekonomiczne i społeczne. Od początku transformacji lata 2000 - 03 okazały się najlepszym okresem rozwoju społeczno-gospodarczego Rosji. Stopa bezrobocia spadła w 2003 r. z 13 do 8,1% ludności czynnej zawodowo. Systematycznie także zmniejsza się udział sektora państwowego jako pracodawcy. Inwestycje zagraniczne nad Bajkałem to zaledwie 0,4% wszystkich inwestycji na całym obszarze Rosj i i przypadaj ą one j edynie na obwód irkucki (w Buriacji brak inwesty- cji zagranicznych). Handel zagraniczny przejawia bardzo nierównomierny podział wg regionów - tylko 60 regionów Rosji (spośród 89) prowadzi regularną wymianę handlową z zagranicą. W wymianie tej w ogóle nie uczestniczy Republika Buriacji. Udział obwodu irkuckiego w ogólnym imporcie Rosji wy-! nosi niecały 1%, a w eksporcie - trochę ponad 2%. Transport kolejowy to podstawa systemu transportowego w Rosji - wykonuje ponad 80% ogółu przewozów towarowych i 40% wszystkich przewozów pasażerskich. Koleją przewozi się 90% transportowanego węgla, 98% rady, 81% nawozów i 76% drewna i jego wyrobów. Ważne znaczenie dla gospodarki ma również transport lotni- czy - odnowienie floty i modernizacja portów lotniczych to obecnie główny problem rozwoju tego sektora. Blisko połowa samolotów ma 15 - 30 lat. W zakresie zatrudnienia szczególnie trudna sytuacja występuje na północy i wschodzie Syberii. Istnieją regiony, gdzie bezrobocie sięga 40% (przeważnie w osadach, gdzie upadły kołchozy), w miastach wynosi ono ok. 3 - 5%. Coraz więcej młodych ludzi trafia do środowisk przestępczych. W Irkucku istnieje poważne zagrożenie AIDS. Republiki są najbardziej autonomiczną formą podmiotów federalnych w Rosji i funkcjonują na obszarach zamieszkałych przez mniejszości narodowe. Posiadają własne konstytucje, organy władzy państwowej, parlament, prezydenta), godło, hymn, flagę oraz prawo do innego, oprócz rosyjskiego, języka urzędowego. System władz Buriacji składa się z egzekutywy (prezydent, wiceprezydent i rząd) oraz parlamentu republiki (65-osobowy Churał Narodowy). Odrodzenie buddyzmu zyskało poparcie władz republiki. Chcą one przywrócić Buriatom ich narodową kulturę, tradycję i język. Pojawiła się bu-riacka telewizja. Utworzona Akademia Kultury i Sztuki proponuje studia z zakresu etnogenezy, historii, tradycji i kultury Buriatów. Władze zacieśniaj apolityczne i handlowe związki z Mongolią. O sile powiązań z południowym sąsiadem może świadczyć także symbolika fl agi Buriacji. Oprócz błękitnego, białego i żółtego pasa znajduje się na niej też soyombo - godło Mongolii. W 1995 r. parlament Buriacji przyjął nowe prawo dotyczące turystyki, a od 1996 r. realizuje się specjalny program „Rozwój turyzmu w Buriacji w latach 1997-2005". Złoża naturalne Okolice Bajkału to obszar występowania bardzo wielu, często cennych i rzadkich kopalin. W Usolu Syberyjskim od dawna eksploatowane są pokłady soli kamiennej, a w rejonie Czeremchowa od niedawna węgla brunatnego. W zagłębiu irkuckim znajdująsię ogromne złoża węgla kamiennego. Na Syberii i Dalekim Wschodzie zlokalizowana jest niemal cała rosyjska produkcja złota. Na północny zachód od Bajkału występują bogate złoża żelaza Rudnogorska i Żeleznogorska-Ilim-skiego. Duże znaczenie dla gospodarki tego rejonu mają zasoby surowców skalnych (m.in. magnezytu, dolomitu, granitów i marmurów) oraz bogate złoża różnorodnych wód mineralnych. „Mineralną perłą" Bajkału jest miasto Sludianka, w którego rejonie występuje ok. 200 minerałów. Wydobycie węglowodorów w rejonie Irkucka ma znaczenie marginalne, ale w najbliższych latach planuje się eksploatację ropy naftowej z pola Wierchnechonskoje (zasoby szacowane na ok. 650 min ton) oraz gazu ziemnego z pola Kowiktinskoje (zasoby sięgające 800 mld m3). Niedawno nad samym Bajkałem, w delcie rzeki Selengi, odkryto złoża bituminów. Duża część surowców mineralnych, 2 a nawet złoża złota i rzadkich meta-^^^ li nie j est j ednak eksploatowanych ze I względu na położenie w obrębie nad--*: bajkalskich parków narodowych, ot W Republice Buriacji wydobywa >3 się m.in. rudy wolframu, molibdenu, złota (od XVIII w.) i węgla brunatnego (od XIX w.), eksploatuje się liczne źródła mineralne (ok. 300). Ważnymi zasobami naturalnymi są lasy - zajmują 70% powierzchni Buriacji. Nad Bajkałem jest bardzo dobrze rozwinięte przetwórstwo ryb, w Irkucku rozwinął się przemysł ciężkich maszyn, a w Ułan Ude przemysł lotniczy. LUDNOŚĆ I JĘZYK Społeczeństwo Liczbę ludności zamieszkałej na brzegach wokół Bajkału szacuje się na 1 min. Łączna liczba ludności w obwodzie irkuckim i Buriacji to prawie 4 min osób (z czego 1 min żyje w Buriacji). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 3,5 os./km2. Największe skupiska ludności występująna południu, w miastach i wsiach rozmieszczonych wzdłuż trasy Kolei Transsyberyjskiej. Stosunkowo gęsto zaludnione są doliny większych rzek i niektóre kotliny śród-górskie, gdzie istnieją dobre warunki do rozwoju rolnictwa i hodowli. Pozostałe obszary, obejmujące północne ^\ wybrzeża Bajkału i pasma górskie, są 48 praktycznie bezludne. W tajdze jedynie —^ nad większymi rzekami można spotkać osady myśliwych lub rybaków. Grupy etniczne Zanim na Przybajkalu pojawili się Rosjanie, panami tych ziem byli ?????? i Ewenkowie. Wśród Buriatów wyróżnia się dwie grupy mówiące różnymi dialektami - Buriatów Zachodnich (Przedbajkalskich) i Buriatów Wschodnich (Zabajkalskich). Większość Buriatów prowadziła pół-osiadły tryb życia. Ich tradycyjna gospodarka opierała się na hodowli bydła, owiec i koni (na wschodzie także wielbłądów). Stada wyjątkowo bogatych rodów mogły liczyć nawet 10 tys. sztuk zwierząt. Ważną rolę odgrywało myślistwo. Przez długi czas ich jedyną bronią myśliwską był łuk. Część Buriatów - szczególnie na zachodzie -prowadząc osiadły tryb życia, zajmowała się rolnictwem. Współcześni Buriaci, tak jak ich przodkowie, trudnią się pasterstwem i myślistwem, nie ma jednak wśród nich koczowników. W rodzinach buriackich panował ustrój patriarchalny. Oznaczało to dominującą pozycję ojca oraz ogólne uprzywilejowanie mężczyzn. Większością obowiązków związanych z prowadzeniem gospodarstwa obciążone były kobiety. Domeną mężczyzn było pasterstwo i myślistwo. Na świecie żyje ok. 500 tys. Buriatów - obecnie są najliczniejszą tubylczą narodowością Syberii. We własnej republice stanowią jedynie 24% ogólnej liczby mieszkańców (250 tys.). Pozostałe, największe skupiska Buriatów istnieją na obszarze obwodu irkuckiego (80 tys.), w obwodzie Czyty, północnej Mongolii i północno-wschod- Buriaci (...) Kobiety buriackie są wielce pracowite, wyrób wojtoka, wyprawa skór owczych na kożuchy, na zamsz, z którego szyją obuwie - wyrób podeszwze skór bydlęcych, następnie szycie kożuchów, letnich ubrań zamszowych, szycie koszul, wszystko to jest dziełem ich rąk pracowitych. Mężczyźni pomagają przy ciężkich robotach, toteż wszyscy są ciągle zajęci pracą, wszakże kobiety pracują więcej aniżeli mężczyźni. (...) Dzieci są lubiane, ale nie pieszczone, dlatego o wiele grzeczniejsze, postuszniejsze aniżeli u Rosjan. Matki karmią piersią bardzo długo. Liczba dzieci w rodzinie średnio czworo. Benedykt Dybowski, XIX w. nich Chinach. Język Buriatów należy do wschodniej grupy języków mongolskich, do rodziny ałtajskiej. Do XX w. Buriaci używali pisma staromongol-skiego, które było wzorowane na piśmie ujgurskim. Cechowało się pionowym układem wierszy, biegnących od lewej do prawej. W 1931 r. wprowadzono do użytku alfabet łaciński, który 1937 r. zastąpiono do dziś obowiązuj ą-cąrosyjskągrażdanką. Współczesny literacki język buriacki powstał na podstawie dialektu chorińskiego - jest to oficjalny język urzędowy Republiki Buriacji, ale większość Buriatów bardzo dobrze zna język rosyjski. Ewenkowie pochodzą z Mandżurii. Dawniej nazywano ich Tunguzami. WI w. p.n.e. rozprzestrzenili się na ziemiach całej Syberii Wschodniej, od Je-niseju do Morza Ochockiego. Początkowo podstawą ich bytu było myślistwo. Zajmowali się także rybołówstwem. Ich drugorzędnym zajęciem była hodowla reniferów - wykorzystywali je głównie jako środek transportu. Sami siebie nazywali Oroczon, co znaczy koczujący na reniferach. Wśród Ewenków pano- wał ustrój patriarchalno-rodowy. Plemiona dzieliły się na grupy złożone ze spokrewnionych rodów. Na czele rodu stał najlepszy myśliwy. Gdy na Syberii pojawili się Rosjanie, Ewenkowie nie reprezentowali tak wysokiego poziomu rozwoju jak Buriaci. Największe zmiany w życiu ludów syberyjskich przyniósł XX w. Władza radziecka zmuszała Ewenków i innych koczowników do osiadłego trybu życia - zakładano spółdzielnie hodowli reniferów, artele myśliwskie. Wskutek tego duża część ich narodowej tradycji uległa zapomnieniu. Mimo to wielu Ewenków do dziś wędruje po tajdze, zajmując się polowaniem i hodowlą reniferów. Wyróżnia się wśród nich trzy grupy: oro-czuny (hodowcy reniferów), murcze-ny (hodowcy koni) i lamuczery (rybacy). Obecnie na Syberii żyje ok. 25 tys. Ewenków. Nad Bajkałem są nieliczni, można ich spotkać jedynie w północno-wschodniej części wybrzeża. Ewenkowie nie znali pisma, obecnie posługują się alfabetem rosyjskim. Dominującym narodem, zarówno w obwodzie irkuckim, jak i w Buriacji, są Rosjanie (prawie 70% ludności). Z mniej licznie reprezentowanych grap narodowościowych spotyka się Ukraińców, Tatarów i Białorusinów (razem ok. 3%). Ewenków jest niewielu, jedynie ok. 1,6 tys. Wymierającą grapą są Sojoci, nazywani także Caatanami - żyją w Sajanach, hodują renifery. W Buriacji żyje tylko 200 przedstawicieli tej grupy. KULTURA________ Tradycyjna kultura materialna w okolicach Bajkału ma dwa oblicza, ponieważ tworzą ją dwie grapy ludzi - Buriaci i Rosjanie. Kultura buriac-ka, jako bardziej egzotyczna i nieznana, a równocześnie znacznie starsza (w okolicach Bajkału), warta jest szerszego omówienia. Architektura Architektura to chyba najtrwalsza część kultury materialnej Buriatów. Jednym z najbardziej charakterystycznych jej elementów jest jurta-tradycyjny bu-riacki dom. Przeważnie każda rodzina posiadała dwie jurty - letnią i zimową. Letnia zrobiona była z drewnianej konstrukcji pokrytej wojłokiem lub skórami tak, aby w każdej chwili można ją było rozebrać i przenieść w ślad za wędrującymi stadami. Jurta zimowa budowana była na stałe, w tym samym co jurta letnia sześcio- lub ośmiokątnym kształcie. Pośrodku paliło się ognisko, a dym uchodził przez otwór w dachu. Z czasem ognisko zastąpił metalowy piecyk. W jurcie zarówno ludzie, jak i przed- mioty miały ściśle wyznaczone miejsca. Na prawo od wejścia była część kobieca. Po stronie lewej mieszkali mężczyźni. Tak urządzone jurty zobaczyć można już tylko w skansenach. Burzliwa historia nie zdołała zmienić wzorów architektury religijnej. Każdy kształt i kolor ma tu istotne, symboliczne znaczenie i jest regulowany przez dawne kanony. Dlatego powstające obecnie budowle nawiązują bezpośrednio do tych z czasów przedrewolucyjnych. Mianem dacan określa się świątynię tybetańskich buddystów w Buriacji. Jest to przeważnie piętrowy lub dwupiętrowy budynek noszący znamiona wschodniego stylu. Dach zwieńczony jest szpiczastym zakon-; czeniem w kształcie nałożonych na siebie cylindrów, wykonanych ze złoconej miedzi i pokrytej wyrytymi słowami modlitwy. Skierowana na południe galeria ocienia wejście do świątyni, na której straży często stojąposągi lwów i tygrysów. Wokół budowli rozmieszczone są różnej wielkości młynki modlitewne. Dacany przyciągają wzrok bogatą kolorystyką. Cztery podstawowe barwy lamaizmu to żółć, błękit, zieleń i czerwień. Kolory te dominują zarówno na zewnątrz, jak i w środku świątyni. W pobliżu dacanów stawia się stupy (suburgany), czyli rodzaj symboliczne-j go grobowca. Stupy buduje się z kamie-i nia lub gliny i bieli wapnem. Istnieje osiem typów stup, w zależności od intencji, z jaką zostały wzniesione (zwycięstwa, rozprzestrzeniania wiary itp.). Kultura rosyjska, istniejąca przez wieki obok buriackiej, wywarła na tę ostatnią duży wpływ. Buriaci mieszkają w rosyjskich domach, choć nie zachowali rosyjskiego planu wsi. Typowe syberyjskie chaty posiadają charakterystyczne elementy. Najczęściej pomalowane są na niebiesko, zielono lub bordowo. Okna opatrzone są dużymi, prawie zawsze niebieskimi okiennicami, zdobionymi prosty- rni i symetrycznymi wzorami. Układ domów w wioskach syberyjskich był specyficzny - chaty budowano wzdłuż drogi, po obu jej stronach. Prawie całą fasadę zapełniały okna (zwykle trzy) i okiennice, zaś wejście znajdowało się na cofniętym, ukrytym za wysokim parkanem podwórku. Dawniej nieodłącznym elementem wsi rosyjskich była cerkiew lub kaplica. Dziś mało która z mniejszych miejscowości może pochwalić się świątynią. Rzemiosło W tradycyjnym rzemiośle wykorzystywano przede wszystkim materiały pozyskiwane z lasu lub pochodzenia zwierzęcego. Większość przedmiotów wykonywano z drewna i skóry. Dobrym tego przykładem są naczynia sporządzone z brzozowej kory. Buriaci posługują się nimi do dziś. Wysoką pozycję społeczną mieli kowale. Szamanizm w pewnym sensie sakralizował żelazo - z trudem pozyskiwane i odznaczające się wielką trwałością. Przypisywano mu boskie pochodzenie. Akcesoria szamańskie były często żelazne. Strój ozdabiano kutymi z żelaza wyobrażeniami szkieletu, duchów opiekuńczych, demonów oraz znakami ułatwiającymi wędrówkę między światami. Nie tylko szaman przystrajał się w żelazne ozdoby. Upiększały również stroje zwykłych ludzi. Klamry, spinki, okucia na siodła i kołczany podnosiły wartość przedmiotów użytkowych i świadczyły o zamożności właściciela. Strój Ważnym elementem kultury materialnej oraz tradycji miejscowych jest ubiór. Na co dzień nie nosi się już pięknie haftowanych, kolorowych ludowych strojów buriackich. W narodowy strój Buriaci ubierają się jeszcze w święto Surcharbaan. Zobaczyć go można także podczas występów zespołów folk- Łuki refleksyjne Buriaccy rzemieślnicy trudnili się wyrobem łuków, z których słynęli wśród innych ludów Syberii. Do XVIII w. łuk był dla Buriatów jedyną znaną bronią dalekonośną, a w XIX w. przewyższał szybkością i precyzją strzału rosyjskie strzelby. Proces wyrobu był długi i wymagał niezwykłej precyzji i umiejętności. Kołczan i pokrowiec na łuk robiono z drewna obciągniętego skórą. Pokryte malowidłami, wybijane metalem, inkrustowane srebrem, złotem i drogimi kamieniami były często prawdziwymi dziełami sztuki. ^4 s 51 Wędrując w regionie jeziora Bajkał (i nie tylko tutaj), można napotkać polowe sauny zrobione przez rosyjskich turystów. Ich budowa nie jest skomplikowana, a taka umiejętność może się przydać, aby zwyczajnie wygrzać się i porządnie wykąpać w trakcie długiej wędrówki. Niezbędne: toporek/siekiera, lina/sznurek, gruba folia, dużo kamieni, drzewo, gałązki brzozowe. Najprostszy sposób konstrukcji: W wybra- ^^^^^^^^^^™^^^^^^^ nym miejscu, tuż nad brzegiem wody, rozpala- Mowa to™0< fot M. Walczak my ognisko i wokół niego kładziemy w formie kopczyka sporej wielkości kamienie - powinny nagrzewać się do bardzo wysokiej temperatury (niektórzy Rosjanie wożą ze sobą specjalne metalowe kraty - wykopują pod nimi dół, w którym rozpalają ognisko, a na kracie kładą kamienie, dzięki czemu te ostatnie szybciej się nagrzewają). Następnie bezpośrednio nad „paleniskiem" wbijamy w ziemię/piasek co najmniej 4 pnie lub grube gałęzie drzew - ich wysokość zależy od ilości posiadanej folii, chęci do pracy i własnych preferencji. Na „szkielet" naciągamy folię, tak aby tworzyła szczelne pomieszczenie. Warstwę folii przy ziemi można naciągnąć, przygniatając ją kamieniami. Z jednej strony folii powinno być wycięte wejście. Wewnątrz bani, na piasku, dobrze jest rozłożyć młode gałązki brzozy - pod wpływem ciepła pięknie pachną. Gałązki brzozy można także z sobą powiązać i chłostać się, jak przystało w tradycyjnej bani. Dobrze jest wybudować ławeczkę lub siedzieć na kłodzie bądź desce. Po rozgrzaniu się w bani ciało można zanurzyć nawet w zimnej wodzie Bajkału. Uwaga! Jeśli nie mamy folii, warto spróbować użyć zwykłych karimat lub alumat. ta Jak wybudować polową banię? lorystycznych lub obrzędów odprawianych z myślą o turystach. Stroje Buria-tów zbliżone były wyglądem do ubiorów mongolskich, a odzież damska nie różniła się zbytnio od męskiej. Bania Bania to rosyjska odmiana sauny, nieodłączny element życia towarzyskiego na całej Syberii i w Rosji. Jest głęboko zakorzeniona w rosyjskiej kulturze. Jej tradycja pochodzi podobno z Nowogrodu. Rosjanie mówią, że bania nie pomoże tylko temu, kto nie jest w stanie wejść do niej o własnych siłach. Będąc na Syberii, warto sko-l rzystać z tradycyjnej drewnianej bani - nieodłącznego wyposażenia każde-; go wiejskiego gospodarstwa. Dawniej parowąkąpiel akuszerki zalecały rodzącym kobietom. W tradycji ludowej w noc poprzedzającą ślub panna młoda i pan młody w gronie swych przyjaciół korzystali z oddzielnych bani - był to rodzaj wieczoru kawalerskiego i panieńskiego. Naj ważniej szą częścią bani jest łaźnia parowa. W palenisku rozgrzewa się kamienie, a potem co jakiś czas wylewa się na nie wodę, używając chochli z długą rączką. Do wody można dodać kilka kropli olejku eukaliptusowego lub sosnowego (albo piwa!), a para unosi zapach po całym pomieszczeniu. Niektórzy chłoszcząsię związanymi gałązkami brzozowymi, dębowymi lub jałowcowymi. Biczowanie, choć czasem niezbyt miłe, jest oczyszczające - pomaga skórze pozbyć się toksyn. Po „chłoście" wszyscy wybiegają na zewnątrz, a niektórzy wskakują do zimnej wody (jeśli w pobliżu jest np. jezioro). Potem wracająi znowu idą do łaźni. W trakcie należy mieć osłoniętą głowę - najlepsze są specjalne czapki filcowe, ale wystarczy zwykła chustka bądź ręcznik. Stali bywalcy twierdzą że w czasie godziny powinno odbyć się od 3 do 5 cykli nagrzewania i studzenia ciała. Język i literatura Dzieje języka buriackiego są niezwykle zawiłe. Należy on do mongolskiej grapy językowej i dzieli się na wiele dialektów. Przybywający z południa lamo-wie przynieśli z sobą pismo. Jednak już w latach 30. XX w. na skutek odgórnie narzuconych reform językowych alfabet staromongolski zamieniono na łaciński, apóźniej na cyrylicę. Narzucony jako język literacki dialekt choriński nie przyjął si? i jest ciągle niezrozumiały dla części Buriatów, mimo iż pojawia się w środkach masowego przekazu i od 1992 r. uczy się go w szkołach. Wielu Buriatów porzuciło swój rodzimy język na rzecz rosyjskiego, jest to szczególnie wyraźne w miastach. Operujący mongolskim pi- smem Buriaci stworzyli narodową literaturę. Najbardziej znany epos buriacki nosi tytuł Geser (lub Opowiadanie o Ge-ser-chanie, władcy dziesięciu stron świata). Składa się na niego wiele opowiadań o Geserze, które zostały ostatecznie zapisane w XVI - XVII w. Nuzyka i taniec Tradycyjna muzyka Buriatów odzwierciedlała życie koczowników. Najbardziej rozpowszechniona była pieśń ludowa (duuń). Obok starych pieśni obrzędowych i obyczajowych śpiewano o pracy i pięknie przyrody. Śpiew buriacki był jednogłosowy, oparty o skalę muzyczną zawierającą pięć dźwięków w oktawie (pentatonika). Jochor to stary taniec buriacki. Pierwotnie był to magiczny, rytmiczny taniec, podczas którego intonowano zaklęcia. Trwał od wieczora do rana i wykonywano go w kręgu, zgodnie z ruchem słońca. Tańczono, by pomóc duszy szamana i duchom zwierząt ofiarnych w wędrówce do nieba. Dziś jochor jest częstym elementem świąt i imprez kulturalnych. Buriackie tradycje, obrzędy i święta Surcharbaan ('strzelanie do skórzanej tarczy') to buriackie święto narodowe, ustanowione po rewolucji październikowej jako przeciwwaga urządzanych w tym czasie lamajskich i szamańskich obrzędów. Odbywa się w pierwszą nie- Medycyna tybetańska Ważnym elementem kultury buriackiej jest medycyna tybetańska. W przeciwieństwie do zachodniej medycyny tybetańska sztuka leczenia nie rozdziela ciała, myśli i ducha. Traktuje każdą istotę jako całość. Wykorzystuje zioła, akupunkturę, lecznicze właściwości minerałów i skór zwierzęcych, masaże oraz puszczanie krwi. Stosuje też mantrę i medytację, aby przywrócić pacjentowi harmonię. Zgodnie z nauką medycyny tybetańskiej człowiek zawsze sam jest winny swojej choroby.To konsekwencja złych myśli i czynów człowieka w poprzednim życiu. Pozostałe problemy wywołane są dysharmonią we wnętrzu człowieka, za którą odpowiedzialne są emocje. Buddyzm wyróżnia trzy typy emocji, które są „trucizną" dla organizmu ludzkiego: pożądanie (namiętności), nienawiść i niewiedza. dzielę czerwca. Sagaalgan ('Nowy Rok') to dlaBuriatów najważniejsze la-mąjskie święto. Zgodnie z kalendarzem lunarnym przypada zwykle w lutym, kiedy księżyc jest w nowiu. W wigilię Nowego Roku rodziny zasiadają przy suto zastawionych stołach, na których zawsze pojawiają się produkty mleczne, ich biały kolor symbolizuje bowiem dobrobyt. Na letnie święto ku czci bodhi-sattwy ('oświeconego') Maitrei przybywają do dacanów rzesze wiernych. Ceremonie trwajątrzy dni. Kulminację stanowi procesja, której towarzyszy dźwięk dzwonów, talerzy i długich trąb. Na jej czele kroczą lamo wie, niosąc figurę i rydwan bodhisattwy. Podczas ważnego bu- riackiego obrzędu Hiimorin Hindhehe wiesza się na wietrze rytualną chorągiewkę hiimorin. Na niej umieszczony jest rysunek konia, mandali, bóstw la-majskich i fragmenty ze świętych ksiąg, a na doszytych z boku językach zapisane sąmantry trzech bóstw lamajskich. Chorągiewka stanowi symbol indywidualnej siły życiowej, a rytuał Hiimorin Hindhehe jest odprawiany w celu wzmocnienia tej siły i zsynchronizowania jej z cyklicznymi zmianami w przyrodzie. Kiedyś w każdym dacanie pod koniec ostatniego miesiąca zimowego wykonywany był taniec Cam. Dzisiaj ten rytualny taniec można zobaczyć już tylko w Gusi-noozierskim Dacanie. Kalendarz mongoło-buriacki Kalendarz mongoło-buriacki używany był przez wieki wśród ludów stepowych. Został zapożyczony od Chińczyków, a potem uległ modyfikacjom. Dziś pełni rolę kalendarza liturgicznego dla wyznawców lamaizmu. Każdy rok (hel) nosi nazwę zwierzęcia. Lata układają się w cykl 12-letni w następującym porządku: mysz, krowa, tygrys, zając, smok, żmija, koń, owca, małpa,i kura, pies, świnia. Każdy rok ma swój charakter i poprzez układ gwiazd, planet i rytmy przyro-i dy wpływa na nowo narodzonego człowieka, kształtując jego osobowość. Kiedy Buriat pyta: i „Kiedy się urodziłeś?", nie ma na myśli dnia, ale właśnie rok w 12-letnim cyklu. Sławni Buriaci Baldano Namżil Garmajewicz (1907 - 84), buriacki pisarz i dramaturg. Opracował tekst eposu Geser: Dandaron Bidia (1913 - 74), sławny buddyjski jogin, reformator buddyzmu w Buriacji. Zmarł w łagrze nad brzegiem Bajkału. Żalsarajew Damba Zodbicz (ur. 1925 ?.), poeta, autor hymnu Republiki Buriacji. Bazarów Dorżi (1822 - 55) był pierwszym uczonym buriackim, który studiował w Kazaniu i w 1846 r. obronił pracę Czarna wiara lub szamaństwo u Mongołów. Jego promotorem był Józef Kowalewski - Polak, były filomata, który w latach 1827 - 33 uczestniczył w wyprawie do Mongolii i Chin. Od początku lat 90. XX w. rokrocznie odbywa się festiwal Geseriada. Z początku miał on upamiętniać tysiąclecie powstania eposu Geser, z czasem stał się szeroko pojmowanym festiwalem kultury buriackiej. Centralnym wydarzeniem festiwalu jest uroczyste przekazanie sztandaru ze staromongol-skim napisem Geser z rejonu do rejonu. Odbywa się latem. Kultura miejska Kultura miejska Przybajkala to w przeważającej części kultura rosyjska, choć współtworzyli ją także Kozacy, zesłańcy polscy, ukraińscy, niemieccy i inni. Dziś dominuje kultura typowa dla całego obszaru byłego ZSRR - rosyjska lub raczej radziecka architektura, europejska sztuka, teatr, rozrywka. Monotonię blokowisk przerywa powaga monumentalnych socrealistycznych budowli i znacznie starsza drewniana architektura. Z tej ostatniej słynie Irkuck, choć stare domy zachowały się także w Ułan Ude i innych miastach. Drewniane domy pochodzą z XIX w. Niestety większość z nich strawiły kolejne pożary miast. Te, które przetrwały, są przeważnie dosyć zaniedbane, choć każdego roku rośnie liczba odrestaurowanych zabytków. Syberyjskie drewniane „kamienice" to budynki przeważnie parterowe. Fasadę zdobią okna z niezwykle misternie rzeźbionymi i często kolorowymi okiennicami. Uroku domom dodają bogate zdobienia i ornamenty tym okazalsze, im bogatszy był właściciel. Współczesna kultura i sztuka w okolicach Bajkału skupia się w największych ośrodkach miejskich. Jej centrum jest Irkuck. Tu mieszczą się najważniejsze muzea, kina, galerie, sale wystawowe, rozwijają się muzyka i taniec. Także pod względem rozrywki Irkuck proponuje najwięcej atrakcji. Kawiarnie, puby, bary i kluby nocne wabią kolorowymi neonami. W Ułan Ude, stolicy Buriacji, dochodzi do głosu kultura autochtonów. Coraz większą część elity intelektualnej miast zaczynająstanowić Buriaci. Biorą czynny udział w życiu politycznym re- publiki. Władze podjęły szeroko zakro- mieniami) i w ten sposób uzyskuje się , joną akcję mającąprzywrócić Buriatom mąkę, z której piecze się nawet chleb. ! ich narodową trądy ej ę i j ęzyk. Nasiona limby syberyj skiej zj ada się na ' surowo oraz przyrządza się z nich na- TRADYCJE KULINARNE biał (zob. ramka). Żywica limby zmieszana z jej igliwiem pomaga podobno Kuchnia Buriatów zmieniła się pod na wszelkie rany i skaleczenia, wpływem kuchni rosyjskiej, ale wciąż W tajdze można również znaleźć świadczy o koczowniczo-pasterskich tzw. cziagę, w Polsce zwaną czeczo-korzeniach. Buriaci cenią dania mię- tem - czarną, okrągłą narośl na brzo-sne. Każda pora roku dyktuje im po- zach. Najłatwiej znaleźć ją zimą. Przy-trawy, rodzaje mięs i przypraw. Latem rządzą się z niej zdrowy napój - po do-podaje się cielęcinę, jesienią koninę, kładnym umyciu należy wrzucić ją do a w zimie wołowinę. Dziczyznę jada wrzątku i po 10 min uzyskuje się bo-się w sezonie polowań, czyli jesienią gaty w witaminy napój przypominają-i zimą. Ważne miejsce zajmują potra- ?? herbatę. wy mleczne. Od nich zaczyna się powitanie każdego gościa - pełnią tę samą Co Warto ZJeŚĆ ? Wy pić funkcję, co polski chleb i sól. W barach i restauracjach nad Bajka- Lato to czas zbierania w lasach ja- łem najczęściej podawane są potrawy gód, porzeczek, grzybów, szyszek, dzi- kuchni rosyjskiej, ale także buriackiej: kiego czosnku, dzikiej cebuli, a także pielmieni-uszka z mięsem, wbulio- owoców czeremchy - te ostatnie suszy nie, ze śmietaną lub majonezem; się na słońcu, następnie mieli (w pry- bliny - nadziewane dżemem, mię- mitywny sposób można to zrobić ka- sem, serem, kawiorem; Regionalne potrawy Jedną z lepszych i prostych potraw buriackich jest urme ('mleczne kożuchy') - świeże, tłuste ] mleko należy gotować 20 - 30 min na małym ogniu, zestawić na 12 godz. w chłodne miejsce, i 1- lub 2-centymetrowej grubości kożuch delikatnie zdjąć i suszyć latem, a zimą zamrozić. Po-1 kroić na duże kawałki. Na 200 g urme potrzeba ok. 41 mleka. Salamat - gęstą śmietanę podgrzać na małym ogniu, następnie gotować aż na wierzchu zrobi się masło. Ostudzić. Dodać szczyptę soli, następnie dosypać żytniej mąki, wymieszać i lekko j podgotować. Miejscowi często podają tę potrawę jako zagryzkę do wódki. Porcja na 4 osoby; j 0,5 kg śmietany i pół szklanki mąki. Potrawy ze świeżej czeremchy; zmielone owoce (nie ususzone) zmieszać ze stopionym ma- ] stem i cukrem - danie dobre na przeziębienia. Na 1 kg owoców potrzeba 200 g masła i ok. 0,5 j kg cukru. Świeżą czeremchę można także zagotować, zmieszać ze śmietaną i cukrem. pirożki - racuchy (smażone ciasto drożdżowe) nadziewane kapustą mięsem, ziemniakami; ucha - zupa rybna z ryżem, ziemniakami i warzywami; mors - napój z jagód, najczęściej konfitury zalane wrzątkiem lub chłodną wodaj pozy - potrawa buriacka, mielone mięso (najczęściej baranie, ale może być również wołowina i konina) zmieszane z cebulą w cieście, gotowane na parze; buchlor - potrawa buriacka, obgotowane kawałki wołowiny lub dziczyzny; płow - potrawa z Azji Środkowej, ryż z kawałkami mięsa, cebulą i marchwią. W kuchni syberyjskiej stale obecne są potrawy z ryb. Wśród nich króluje omul przyrządzany na wiele sposobów. RELIGIA Szamanizm królował pośród Buriatów aż do pojawienia się lamaizmu (XVIII w.). Religie te istniały obok siebie do czasów komunizmu. Wtedy zwalczający się wcześniej lamowie i szamani wspólnie powędrowali na zesłanie, zburzono większość świątyń, zakazano kultu. Dziś ze szczątków, które się zachowały, Buriaci starają się zrekonstruować dawne wierzenia. Religie jednak przez wieki współistnienia wywarły na siebie znaczny wpływ. Buddyści przejęli szamańskie miejsca święte i bóstwa, szamani wykorzystywali elementy medycyny tybetańskiej. W okresie przedrewolucyj- nym wykształciła się nawet religia zwana burchanizmem, będąca połączeniem obu tych wyznań. Buriaci mieszkający na zachodnim brzegu Bajkału są w przeważającej części szamanistami, a ze wschodu i południa - buddystami. Szamanizm Szamanizm to archaiczny zespół wierzeń wykształcony wśród ludów Syberii. Także w Buriacji dominował od wieków. Według szamanizmu wszechświat dzieli się na trzy światy: Niebo, Ziemię i Świat Podziemny. Osobą która może kontaktować się z duchami i przenikać inne światy, jest szaman - pełni funkcję wróżbiarza, kapłana, a przede wszystkim uzdrowiciela. Ważny element szamanizmu to kult przodków. Duchy i ich wyobrażenia zwane były ongonami. Miały kształt ludzkich lub zwierzęcych figurek, a mieszkające w nich duchy opiekowały się rodziną i pomagały domownikom. Mitologia szamańska uczyniła świętymi pewne miejsca w Buriacji. Najważniejsze z nich to wyspa Olchon. Buriaci wierzyli, że jest siedzibą władcy dusz grzesznych i złych, Bedgazi. Ważny był też półwysep Święty Nos. Samo jezioro Bajkał miało również swojego ducha-gospodarza, który zsyłał sztormy lub dawał powodzenie w połowach. Góry Sajany to odpowiednik raju. Wiele z tych miejsc do dziś otaczanych jest czcią. Wciąż składa się tam ofiary - monety, słodycze lub chociaż papieros. Duchy domagają się też od żywych pobry- zgania, czyli strząśnięcia na ziemię kilku kropli wódki albo mleka. Niestety oryginalne stroje i akcesoria szamańskie zobaczyć można już tylko w muzeum. Ciekawą kolekcję posiada skansen w Talcy k. Listwian-ki i Muzeum Krajoznawcze w Irkucku. Nie znaczy to jednak, że brak dzisiaj szamanów. Przeciwnie, wyraźnie widać powrót do tradycji. W 1990 r. na wyspie Olchon miały miejsce pierwsze od wielu lat obrzędy. W 1996 r. w Ułan Ude odbyło się sympozjum na temat szamanizmu w centralnej Azji, a rok później odprawiono obrzęd przyzywania ducha Bajkału Abaj-hatana. Rok później szamanizm zarejestrowano jako oficjalną konfesję w tym regionie. Działa kilka stowarzyszeń szamanów, które łącznie zrzeszają ok. 50 członków. Społeczne zapotrzebowanie na „usługi" szamanów jest coraz większe, a religia przeżywa wielkie odrodzenie. Równolegle powstaje tzw. szamanizm miej ski, który ma więcej wspólnego z ruchem New Age niż z tradycją Buriatów. Lamaizm Lamaizm, czyli buddyzm tybetański, jest wyznaniem większości Buriatów. Buddyzm dotarł do Tybetu w VII w. Stamtąd rozprzestrzenił się na tereny Mongolii, gdzie od XVI stulecia stał się religią państwową. Do Buriatów lamaizm dotarł przez Mongolię w XVIII w. Źródła wspominają, iż na początku poprzedniego stulecia część mieszkańców irkuckiej guberni była jeszcze szamanistami. Tuż przed wybuchem rewolucji październi- kowej w okolicach Bajkału było prawie 50 dacanów (świątyń) i duganów (szkół przyklasztornych) i przeszło 16tys. łamów. Kilka lat później nie było już ani jednej świątyni. Podczas swej wędrówki przez Tybet, Mongolię i Buriację buddyzm uległ znacznym zmianom. Przejął wiele elementów miejscowych wierzeń i praktyk, zaadaptował niektóre bóstwa i przywłaszczył sobie szamańskie miejsca święte. Lamaizm ma w zasadzie te same założenia dogmatyczne, co pierwotny buddyzm. Celem człowieka jest uwolnienie się z kręgu wcieleń, sansary. W przeciwieństwie do pierwotnych założeń buddyzmu lamaizm nie zna zakazów dotyczących pożywienia. W okresie komunizmu większość dacanów i domów modlitw zburzono. Dziś religia się odradza. Pojęcia 'świadomość narodowa' i 'buddyzm' zespoliły się bardzo mocno. Wielu Buriatów podkreśla swoją przynależność etnicz-nąprzez częste odwiedzanie dacanów, skrupulatne obchodzenie świąt i obrządków, noszenie buddyjskich symboli. Powstają nowe dacany. Lamowie starają się pozyskać dla swojej religii również rosyjską młodzież. W Instytucie Buddyjskim w I wołdze studiuje już kilkunastu Rosjan. Największy i najważniejszy klasztor znajduje się w Iwołgińsku, kilkadziesiąt kilometrów od Ułan Ude. Tutaj ma swoja siedzibę Chambo Lama, zwierzchnik wszystkich buddystów w Rosji (zob. rozdz. IV, s. 139). prawosławie Prawosławie jest religią dominującą wśród rosyjskiej części ludności, a tym samym gromadzi największą liczbę wiernych w tym regionie. Zaczęło przenikać na te tereny po przyłączeniu Syberii do Rosji (XVI - XVII w.). Centrum prawosławia znajdowało się wtedy w największym mieście regionu - Irkucku. Tamtejszy klasztor Zaka-mieński był największym i najważniejszym klasztorem żeńskim. Od 1994 r. wznowił działalność. W XVIII i XIX w. prowadzono szczególnie intensywną choć mało skuteczną działalność misyjną wśród ludności tubylczej. Spora liczba Buriatów i Ewenków przyjmowała chrzest ze względu na podarunki, jakie Cerkiew rozdawała nowo ochrzczonym, lecz nie miało to wielkiego wpływu na życie codzienne ludzi. Dziś, w dobie odrodzenia Cerkwi, zamienione na magazyny, zrujnowane świątynie na powrót stająsię domami modlitwy. Wiernych stale przybywa. Rząd rosyjski promuje prawosławie, które może wypełnić duchową pustkę narodu. Staroobrzędowcy W okolicach jeziora Bajkał odnaleźć można skupiska staroobrzędowców (sta- rowierców). Jest to odłam prawosławia, który oderwał się od Cerkwi w XVII w., nie uznając reform liturgicznych ówczesnego patriarchy Nikona. Część z nich dokonała samospalenia, inni prześladowani przez władzę uciekali do syberyjskiej tajgi. W 1735 i 1764 r. car zesłał staroobrzędowców za Bajkał. Tu miej- scowi ludzie nazwali ich siemiejskimi ('rodzinnymi'), gdyż w przeciwieństwie do innych zesłańców przybywali całymi rodzinami. Religia ta dzieli się na kilka nurtów, z których najważniejsze to nurt popo-wców i bezpopowców. Popowcy posiadają hierarchię kościelną podczas gdy drudzy nie mają jej wcale. Na terenie Przybajkala najwięcej jest bezpopowców. W pobliżu Ułan Ude można odwiedzić wioski starowierców, np. Bol-szoj Kunaliej, Saratowka (zob. rozdz. IV, s. 137). Mniejszości religijne W okolicach Bajkału istnieje wiele mniejszości religijnych. Ich geneza na tych ziemiach zwykle łączy się z przybywającymi grapami zesłańców. Wraz z polskimi osiedleńcami pojawił się katolicyzm. Dziś centra katolicyzmu znajdują się w polskich wsiach lub dużych miastach. W Irkucku sąjuż dwa kościoły. Trwa budowa kościoła w Ułan Ude. Napotkać można zbory protestanckie. Skupieni wokół nich ludzie to przeważnie potomkowie zesłańców niemieckich. Zbór ewangelicki znajduje się w Siewierobajkalsku. W Irkucku działają synagoga i meczet. Sytuacja mniejszości i nowych ruchów religijnych w Rosji nie jest łatwa. W październiku 1997 r. weszła w życie nowa ustawa dotycząca wolności wyznania i organizacji religijnych, którą na tych terenach uznają Rosyjski Kościół Prawosławny, buddyzm i judaizm. Żadne inne grupy nie mogą zapraszać W gościnie u ludzi Ludność nadbajkalskich wiosek jest bardzo gościnna. Aby nie urazić gospodarzy, nie powinno się odmawiać, gdy ktoś częstuje jedzeniem. Za gościnę, nocleg czy poczęstunek należy odwdzięczyć się - na Syberii jest to wręcz obowiązek gościa. Mile widziane są praktyczne prezenty (akcesoria wędkarskie, nóż ftp.), ale mogą być to także cukierki, ciastka, konserwy rybne. Gość nie powinien przychodzić z pustymi rękami. W Buriacji niegrzecznie jest zostawać w gościnie dłużej niż 1 dzień. zagranicznych nauczycieli, wydawać ani rozprowadzać literatury religijnej oraz kaset audio i wideo. Nie wolno im również zakładać wydawnictw, instytucji kulturalnych i edukacyjnych. Więcej informacji na temat religii w okolicach Bajkału można uzyskać na stronach: http://www.ulan-ude.ru i http: //buddhism.buryatia.ru. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO Zagrożenia środowiska przyrodniczego okolic Bajkału Woda Bajkału jest niezwykle czysta, ale bezpośrednie sąsiedztwo wielkich ośrodków przemysłowych stanowi zagrożenie dla czystości jeziora. Wody powierzchniowe południowych części akwenu są już zanieczyszczone. Dostają się tu ścieki przemysłowe z Bajkalskiego Kombinatu Celulozowo-Pa-pierniczego, Selengińskiego Kombinatu Celulozowo-Tekturowego oraz z ośrodka przemysłowego Ułan Ude. Do jeziora spływają ścieki komunalne oraz nawozy sztuczne i pestycydy stosowane w rolnictwie. Napływają także zanieczyszczenia pyłowe i gazowe znad Ir-kucko- Czeremchowskiego Ośrodka Przemysłowego. Obecnie rzeka Selen-ga oraz kombinat w Bajkalsku uważane są za główne źródła zanieczyszczeń Bajkału. Szczególne zagrożenie dla ekosystemu Bajkału stanowi Kombinat Celulozowo- Papierniczy w Bajkalsku, który działa od 1967 r. Projekt zbudowania kombinatu położonego bezpośrednio nad brzegami Bajkału związany był z wyjątkowo korzystnymi (jak twierdzono) warunkami do funkcjonowania tego typu zakładu. Bajkał oferował nieograniczoną ilość czystej i w małym stopniu zmine-ralizowanej wody oraz rozległe obszary tajgi. Utworzenie kombinatu było jednak cichą zgodą na powolną zagładę j eziora. Kombinat okazał się kompletnie nieudanym przedsięwzięciem. Szybko zaczął przynosić straty. Ostatnio Bank Światowy przeznaczył 25 min dolarów na jego restrukturyzację. Wymiana wód w jeziorze zachodzi bardzo powoli i trwa ok. 400 lat. Roczny przepływ wynosi zaledwie 0,26% całej masy wody. Badania wpływu zanieczyszczeń na życie biologiczne jeziora wykazały, że zawarte w nich substan- cje toksyczne powodują obumieranie ochrony przyrody jeziora. Działania na planktonu, będącego biologicznym fil- rzecz ochrony środowiska przyrodni- trem jeziora, oraz intensywny rozwój he- czego Bajkału nasiliły się w latach 80. terotroficznych i gnilnych bakterii. Nie XX w. Zaowocowały opracowaniem bez znaczenia dla czystości jeziora jest planu utworzenia systemu obszarów także istnienie tuż przy jego południo- chronionych wokół jeziora, wym brzegu Kolei Transsyberyjskiej W całej Rosji funkcjonuje obecnie 78 eksploatowanej od ponad 100 lat. Kon- rezerwatów przyrody oraz 22 parki naro- centracja wzdłuż linii kolejowej ośrod- dowe-łącznie zajmują ok. l,2%teryto- ków przemysłowych i licznych osad oraz rium państwa. Rezerwaty są najwyższą znaczny ruch na szlakach komunikacyj- formą ochrony przyrody obowiązującą nych są stałym źródłem zanieczyszczeń w Rosji - na ich terenie obowiązuje ści- przybrzeżnych wód Bajkału. sła ochrona, turystyka jest bardzo ogra- Wypływająca z Bajkału rzeka Anga- niczona i regularnie prowadzi się ba- ra jest spiętrzona zaporami w Irkucku dania naukowe. Nad Bajkałem funk- i Bracku. Poziom jeziora jest obecnie cjonują trzy rezerwaty (zapowiedniki) o ok. 1 m wyższy niż w XIX w.; powo- i trzy parki narodowe. Tą formą ochro- duje to nasiloną erozję brzegów, podta- ny obejmowane są tereny szczególnie pianie miast, a na dużych obszarach od- cenne. W okolicach Bajkału istnieją re- wraca się kierunek przepływu wód pod- zerwaty: Barguzrński, Bajkalski i Baj- ziemnych, zmienia się funkcjonowanie kalsko-Leński. Zadaniem parków naro- odpływu i retencja podziemna. dowych, oprócz ochrony przyrody, jest zachowanie obiektów kulturalno-histo- Ochrona przyrody rycznych oraz rozwijanie turystyki. Po- Niezwykłość i unikatowość Bajka- siadają niższą rangę niż parki narodowe łu oraz otaczających go górskich kra- w Polsce, gdyż funkcję ochronną traktuje jobrazów od dawna przyciągały uwagę się na równi z działalnością turystyczną przyrodników. W związku ze stopnio- i rekreacyjną. W okolicach Bajkału za- wym rozwojem gospodarczym regionu łożono parki narodowe: Przybajkalski, coraz częściej pojawiały się postulaty Zabajkalski i Tunkiński. Perła światowej przyrody W czerwcu 1985 r. Akademia Nauk ZSSR otrzymała nagrodę specjalną ONZ za ochronę „perty światowej przyrody - jeziora Bajkał". Od 1996 r wąski pas terytorium wokół jeziora i ono samo wpisane są na Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego UNESCO jako jeden z pośród 8 tego typu obiektów w Rosji (na tej liście znajduje się 13 obiektów w Rosji). Z obszaru objętego patronatem UNESCO wykluczonych jest 5 przemysłowych miast: Slu-dianka, Babuszkin, Siewierobajkatsk, Selengińsk i Bajkalsk. Kilka razy przeprowadzono już ak- ny jeziora to prawo federalne z maja ej ę oczyszczania jeziora- na jego dnie 1999 r. Jest to główny dokument re- znajduje się bowiem wiele zatopionych gulujący wykorzystywanie natural- samochodów. Nurkowie zlokalizowali nych zasobów Bajkału i zachowania 150 obiektów, niektóre z nich już wy- jego różnorodności biologicznej, dobyto. Na dnie leżą także dziesiątki kilometrów torów kolejowych, od czasu Rezerwat Bajkalski prowadzonej w 1904 r. wojny z Japo- Centralna część gór Chamar Danią przez Bajkał transportowano broń ban została objęta ochroną w 1969 ?., po torach położonych na powierzchni początkowo jako rezerwat narodo-lodu. Za czasów Stalina kontynuowano wy, a następnie jako rezerwat biosfery ten sposób transportu-co roku kładzio- wpisany na międzynarodową listę te-no nowe tory, po których jeździły po- renów chronionych. Rezerwat rozdzie-ciągi Kolei Transsyberyjskiej dla skro- la wysoki grzbiet górski z najwyższym cenią drogi... szczytem Sochor (2316mn.p.m.). Po W latach 1999 - 2000 odkryto zło- jego zachodniej, przybajkalskiej stronie ża ropy i gazu w delcie Selengi. Wydo- panuje klimat morski, a kilkanaście ki- bycie powstrzymał jednak rząd Buria- lometrów dalej, po drugiej stronie gór, cji. Od 2000 r. planuje się również eks- klimat jest typowo kontynentalny. Ta- ploatację złóż ropy i gazu, położonych kie różnice klimatyczne pociągają za na zachód od jeziora Bajkał -rurociągi sobą zróżnicowanie świata roślinne- miałyby przebiegać przez Dolinę Tun- go i zwierzęcego. Nad samym Bajka- kińską. Ekolodzy aktywnie protestują łem znajdują się liczne torfowiska oraz przeciw temu projektowi. obszary porośnięte brzezinami. Dalej Oprócz naukowców z pozarządo- jest strefa limbowej tajgi ciemnej. Wy- wych organizacji ochroną prawną żej tajga ustępuje zaroślom karłowatej Bajkału zajmuje się również Bajkalska limby, które stają się coraz rzadsze i ro- Komisja, założona w 1993 r. Ostatnio ślinność nabiera charakteru łąk alpej- zatwierdzone prawo dotyczące ochro- skich. Przy wschodniej granicy rezer- Rezerwaty i Parki Narodowe Bajkału Nazwa obiektu Powierzchnia (tys. ha) Rok założenia Rezerwat Barguziński 248 1916 Rezerwat Bajkalski 165 1969 Przybajkalski Park Narodowy 418 1986 Rezerwat Bajkalsko-Leński 659 1987 Zabajkalski Park Narodowy 307 1987 Tunkiński Park Narodowy 1184 1991 watu, nad rzeką Tiemnik, znajdują się fragmenty stepów. Lasy w rezerwacie zajmują ok. 60% powierzchni. Wśród występujących na terenie re-zerwatu roślin (w sumie 812 gatunków) 12 gatunków jest wpisanych do Czerwonej Księgi. W rezerwacie żyje 37 gatunków ssaków i 270 gatunków ptaków. Wśród większych ssaków najliczniejsze sąmarale, które latem pasą się głównie na alpejskich łąkach, a zimą schodzą w dolinę rzeki Tiemnik. Można też spotkać łosie, sarny, dziki i piżmowce. Wyżej, w tundrze, żyjąrenifery. Pracownicy rezerwatu szacują liczebność niedźwiedzi na ok. 100 sztuk. Po założeniu rezerwatu wzrosła liczba soboli. Ciekawsze gatunki występujących tu ptaków to: orzeł przedni, głuszec, cietrzew, puchacz, sowa jarzębata. Rezerwat Kabański Formalnie należy do Rezerwatu Bajkalskiego. Założono go w 1974 ?., w delcie Selengi - zajmuje 12 tys. ha. Jest to jedno z największych skupisk ptactwa wodnego we wschodniej Syberii. Na jego terenie występuje 251 gatunków ptaków. Corocznie gnieździ się tutaj bli- sko 120 tys. kaczek. W czasie jesiennych przelotów obserwuje się od 5 do 7 min ptaków, m.in. gęsi i łabędzi. Rezerwat Kabański wpisany jest na międzynarodową listę najcenniejszych obszarów wod-no-błotnych (Konwencja Ramsar). Rezerwat Barguziński Rezerwat Barguziński był pierwszym tego typu obiektem na terenie Rosji - obecnie posiada status Światowego Rezerwatu Biosfery. Obejmuje centralną część zachodnich stoków Gór Barguzińskich wraz z wybrzeżem Bajkału. Założenie w 1916 r. Rezerwatu Barguzińskiego stanowiło uwieńczenie carskiego programu ratowania sobola, który na początku XX w. w rezultacie nieograniczonego odłowu stał się na terenie całej Syberii gatunkiem zagrożonym wyginięciem. Północno-wschodnie wybrzeże Bajkału było jednym z nielicznych miejsc, gdzie zachowała się niewielka populacja sobola barguzińskiego-najcenniejszej odmiany tego gatunku. W stosunku do 1916 r. populacja sobola wzrosła 30-krotnie, jego liczebność szacowana jest teraz na ok. 1000 sztuk. Obecnie w rezerwacie chro- Organizacje ekologiczne nad Bajkałem „Fala Bajkału" - w jej działalność zaangażowani są naukowcy i przyrodnicy z całego świata. Baikal Wave, 664033, Irkuck, ul. Lermontowa 130/ 323,326, tel.: (3952) 514 369, faks; 514 370, http://baikalwave.eu.org/eng.html. Organizacja pozarządowa „Firn", kontakt: Larisa Batotsjenova, ul. Komuniticzeskaja 16, 670000 Ułan Ude, tel./faks: (3012) 216 250, http:// www.firnclub.ru, e-mail: office@firnclub.ru. Baikal Information Center „GRAN", kontakt: dr Nina Dagbaeva, ul. Borsojewa 1, Ułan Ude, tel./faks: (3012) 217 073, http://gran.baikal.net/, e-mail: ecoinfo@ulan-ude.ru. 2 ? ?? ? g ? 3 •ł—' ? _ł* ? 00 5 ? ? 'c "? ? >?. N ?- ?? 5 4-< ? 'n "? ?? 'n -? ?? ? ? t— KJ ? 64 / ni się również bardzo cenne ekosystemy tajgi syberyjskiej oraz liczne gorące źródła (46 - 70°C) wraz z ich unikatowymi zbiorowiskami roślinnymi. W rezerwacie rośnie 850 gatunków roślin wyższych (w tym 7 rzadkich), żyje 39 gatunków ssaków, 260 gatunków ptaków, 4 gadów i 2 płazów. Rezerwat Bajkalsko-Leński Rezerwat Bajkalsko-Leński położony na zachodnim brzegu jeziora, w granicach administracyjnych obwodu irkuckiego, jest najmłodszym nadbajkalskim rezerwatem. Krajobraz oraz szata roślinna znacznie różnią się od obszarów chronionych na wschodnim brzegu jeziora - wzdłuż wielu rzek występują lasy topolowe oraz liczne bagna. Powierzchnia rezerwatu obejmuje 100 km bajkalskiego wybrzeża, południową część pasma Gór Bajkalskich oraz rozległe obszary tajgi (ponad 80% powierzchni rezerwatu zajmują lasy) w górnym biegu rzeki Leny. Na terenie rezerwatu znajdują się jej źródła, położone niecałe 20 km od brzegu Bajkału. Nieodłącznym elementem pejzażu tego rezerwatu są jeziora różnego pochodzenia: wysokogórskie, zajmujące polodow-cowe kary, oraz przybrzeżne. Kamienne osuwiska, powstałe na skutek wietrzenia mrozowego skał, pokrywają wschodnie strome zbocza górskie. Wśród sięgających 2200 m n.p.m. szczytów zlokalizowane są dwa paleowulkany: Jużnokie- drowskij i Sołnecznyj, należące do najstarszych na świecie - ich wiek szacowany jest na ponad 1500 min lat. W rezerwacie żyje 49 gatunków ssaków i 240 gatunków ptaków, rośnie ok. 800 gatunków roślin wyższych, z których 27 gatunków jest bardzo rzadkich. Obszar ten słynie z wysokiej liczebności niedźwiedzia brunatnego oraz pta-j ków drapieżnych. Przybajkalski Park Narodowy' Przybajkalski Park Narodowy obejmuje wąski pas południowo-zachodnie-go wybrzeża o długości 400 km, od wsi j Kułtuk do przylądka Koczierikowskie-go oraz wyspę Olchon. Znajduje się pod patronatem organizacji Greenpeace. Linia brzegowa jest urozmaicona! - głębokie wąwozy, skaliste przyląd- i ki, urwiste zbocza i piaszczyste plaże tworzą wyjątkowo malowniczy krajobraz. Do szczególnie pięknych miejsc! należą zatoki Pieszczana, Anga i Aja. Prawie 70% terenu parku pokrywa tajga, w której przeważają lasy modrze-wiowo-sosnowe i limbowe. Środkowa część wybrzeża oraz wyspa Olchon! to największy nad Bajkałem obszar reliktowych stepów. Do ich najliczniejszych mieszkańców należą tchórze, su-j sły, skowronki i kanie. W parku żyje 220 gatunków lądowych kręgowców, występuje wiele rzadkich gatunków roślin. Przybajkalski Park Narodowy chroni także cenne obiekty historycz-l no-kulturowe. Wyspa Olchon i jej okoli-l ce to największe nad Bajkałem skupisko] zabytków archeologicznych (najstarsze z paleolitu). Są to m.in. stare grodziszcza i pozostałości kamiennych murów! kurykańskich. Światową sławę zdobyły' . I Samotni wędrowcy. naskalne rysunki na Sagan-Zaba przedstawiające postacie szamanów i zwierząt. Ich wiek ocenia się na 2,5 tys. lat. W przeciwieństwie do innych rejonów Przybajkala park posiada niezłą infrastrukturę turystyczną. Nad brzegami jeziora powstają pola namiotowe i bazy turystyczne. Punkty informacyjne znajdują się w Irkucku, Li-stwiance i osadzie Jelancy. Zabajkalski Park Narodowy W granicach parku znajdują się dwa obszary: północna część Gór Barguziń-skich oraz południowa część tego pasma wraz z półwyspem Święty Nos i Zalewem Cziwyrkujskim. Prawie połowa terytorium parku została objęta ochroną ścisłą m.in. Wyspy Uszkanie z największym nad Bajkałem lęgowiskiem nerpy - bajkalskiej foki. To właśnie ten park nazywany jest „perłą w koronie Bajkału". 15% jego powierzchni zajmują obszary wodne, ponad 6% - bagna, 60% - lasy. Na terytorium parku rośnie 390 gatunków roślin - 11 gatunków jest endemicznych, a 16 rzadkich i reliktowych, np. rododendron złocisty czy różeniec górski. Park zamieszkuje 291 gatunków zwierząt, z których 49 wpisano do Czerwonej Księgi Rosji i Buriacji. Na terenach parku żyje 180 ludzi. Nad jeziorem Arangatuj (jego średnia głębokość to zaledwie 2-3 m), leżącym na piaszczystej „szyi" łączącej półwysep Święty Nos ze stałym lądem, oraz na innych okolicznych mokradłach gnieździ się wiele gatunków ptactwa - za- obserwowano tu ich aż 241. W okresie wiosennych i jesiennych przelotów można zobaczyć stada łabędzi, kaczek, czapli oraz żurawi, w tym także wyjątkowo rzadkiego żurawia czarnego (Grus monachd). Do ważniejszych gatunków ptaków drapieżnych występujących na terenie parku należą: orzeł przedni, bielik i bielik wschodni oraz sokół wędrowny. Park zaliczany jest do jednego z trzech najważniejszych miejsc gniazdowania i siedlisk nadbaj-kalskich ptaków wodnych. Obserwuje się tu dużą liczebność niedźwiedzia brunatnego. Jak wynika z ostatnio przeprowadzonych akcji liczenia zwierząt, tylko na półwyspie Święty Nos żyje ok. 80 niedźwiedzi. Na terenie parku występują gorące źródła, m.in. na brzegu Zatoki Żmijowej (Zmeinaya), której wody osiągają rekordowe temperatury (dochodzące do 27°C). Przez terytorium parku przechodzi kilka pieszych tras turystycznych. Do najpopularniejszych należy trasa na górę Glinka (1877 m n.p.m.), najwyższy szczyt Świętego Nosa. Tunkiński Park Narodowy Tunkiński Park Narodowy, utworzony w granicach administracyjnych rejonu tonkińskiego, znajduje się na terenie Republiki Buriacji. Jest jednym z najmłodszych parków narodowych w Rosji i jednym z największych w tym kraju. Jego tereny obejmująDolinę Tunkiń-ską i przyległe do niej masywy górskie. Główną arterią wodną parku jest rzeka ? OD Ol 5 ? ? UD "? ? 6 "? ?? Irkut, od której pochodzi nazwa miasta Irkuck. Park słynie z pięknych krajobrazów i licznych iflineralnych źródeł: kwa-sowo-węglowych wód Arszanu, kwaso-wo-węglowo-r»donowych cieplic Szu-maka,żelazowychźródełChongor-Uuły, gazów błotnych Żemczugu, krzemion-kowo-radonowych term Nilowej Pustelni. W przeciwieństwie do innych obszarów chronionych w rejonie Przybajkala teren parku jest w znacznej części zagospodarowany i zamieszkany. Około 12% powierzchni zajmujągrunty orne, kośne łąki i pastwiska. Na terytorium parku wzniesiono kilka dacanów i wiele miejsc kultowych. Jednym z najlepiej zorganizowanych i znanych jest Burchan-Babaj, znajdujący się niedaleko Nitowej Pustelni. Jeden z najsławniejszych przedstawicieli fauny Tunkińskiego Parku Narodowego to wyjątkowo rzadki koziorożec syberyjski, spotykany w piętrze alpejskim Sajanów Wschodnich. Z rzadkich zwierząt zobaczymy żabę mongolską, sowę białą, żurawia czarnego; aż 62 gatunki tu żyjące wpisane sądo Czerwonej Księgi Buriacji. Jest wiele niedźwiedzi, borsuków, soboli, łosi, wilków. W parku występuje 29 cennych gatunków ssaków (4 bardzo rzadkie, a 3 znajdują się w Czerwonej Księdze Buriacji), 23 cennych gatunków ptaków (orły, sowy, dzięcioły). Naturalny drzewostan stanowią głównie sosny i modrzewie z domieszką brzozy. Spotyka się tu rzadkie i ginące rośliny, takie jak różeniec górski, jaskier sajański, błotnik samczy czy dzikie peonie. W pobliżu miejscowości Turan znajduje się jedyne na świecie stanowisko endemicznej mannagettei irkuckiej (Mannagettaea ircutensis). 31 gatunków roślin jest wpisanych do Czerwonej Księgi Buriacji. 66 Informacja o rezerwatach i parkach narodowych Wszelkie informacje na temat działalności rezerwatów i parków narodowych można uzyskać pod następującymi adresami: Rezerwat Barguziński, 671710, Republika Buriatia, Niżnieangarsk, ul. Kozłowa 61, tel.: (3013) 951 992, e-mail: bargnr@burnet.ru Rezerwat Bajkalski, 671220, Republika Buriatia,Tanchoj, Krasnogvardejskaja 34, tel./faks: 1 (3013) 893 720, e-mail: bainr@burnet.ru, http://baikal.net/zapovednik Rezerwat Bajkalsko-Leński, 664026, Irkuck, ul. Diekabrskich Sobytij 47, tel.: (3952) 332 007, e-mail: zapowed@irk.ru Przybajkalski Park Narodowy, 664049, Irkuck, ul. Jubiliejnyj 185, tel.: (3952) 385 487,385 300, e-mail: Pribpark@sibron.ru Zabajkalski Park Narodowy, 671623, Republika Buriatia, Usf-Barguzin, Pereulok Bohitch- nyi, dom 11, kwartał 1, tel./faks: (3013) 191 578, e-mail: zabaikal@burnet.ru, http://ngo.burnet.ru. Tunkiński Park Narodowy, 671010, Republika Buriatia,Tunkinskij Rajon, Kyren, ul. Lenina 69, tel./faks: (3014) 791 301,791793,791294, e-mail: tnpark@burnet.ru ROZDZIAŁ III INFORMACJE PRAKTYCZNE KOMUNIKACJA W REGIONIE Kolej Przy zakupie biletów na trasy kraj owe i międzynarodowe trzeba okazać paszport (ew. jego kserokopię), czego nie wymaga się natomiast przy zakupie biletów na pociągi podmiejskie. Na dworcach kolejowych rozkłady jazdy podawane są według czasu moskiewskiego. Pociągi dalekobieżne z Irkucka do Ułan Ude, kursujące wzdłuż południowego wybrzeża jeziora, zatrzymują się tylko na dwóch stacjach: Slu-dianka i Mysowa (Babuszkin). Jedynie nocny pociąg relacji Irkuck - Nausz-ki zatrzymuje się częściej (Bajkalsk, Tanchoj). Na wszystkich stacjach stają pociągi podmiejskie (elektriczki). Uwaga: pociągi podmiejskie jeżdżą według czasu lokalnego! Autobusy Do wielu miejscowości w regionie dojeżdżają autobusy z Irkucka lub Ułan Ude. Na niektórych trasach autobusy kursują jedynie 1 lub 2 - 3 razy w tygodniu. Dni i godziny odjazdów są często zmieniane. Ceny biletów wahają się od 30 do ok. 400 rab. Ten wariant podróżowania jest tańszy od marszrutek, a czasem także pociągów, ale podróż bywa często długa i męcząca. Autobusy są stare, często się psują i bywają zatłoczone. Na dłuższych trasach zwykle przewidziana jest przerwa na obiad w przydrożnej jadłodajni. Uwaga: warto pamiętać, że na bilet kupowany w dwie strony jest zniżka! W Irkucku można wynająć autokar - kontakt do jednej z firm: tel.: (3952) 250 162. Rosyjskie święta (dni wolne od pracy, od 200J r.) 1 - 5 stycznia - Nowy Rok 7 stycznia - Boże Narodzenie (prawosławne) 23 lutego - Dzień Obrońcy Ojczyzny 8 marca - Dzień Kobiet 1 maja - Święto Pracy i Wiosny 9 maja - Dzień Zwycięstwa 12 czerwca - Święto Niepodległości 4 listopada - Dzień Jedności Narodowej (święto to przypada w rocznicę wyzwolenia Kremla spod polskiej okupacji w 1612 ?.!) Jeśli święto wypada w sobotę lub niedzielę, wolny od pracy jest zazwyczaj również następujący po nim poniedziałek. Transport wodny Po Bajkale pływająrejsowe wodoloty - przeważnie kursują od połowy czerwca do końca sierpnia (lub początku września). Co roku zmieniają się dni regularnych rej sów, a także ceny biletów. Infor-macje o aktualnym rozkładzie kursów oraz cenach można uzyskać w Irkucku (zob. rozdz. IV, s. 86) i na stronie: http: //www.irk.ru/ref/boats/baikal.html. Uwaga! W sezonie warto wcześniej zarezerwować bilet. Na bilet kupowany w dwie strony przysługuje zniżka! Bagaż (razem z podręcznym) może ważyć do 20 kg - w Irkucku jest ważony, powyżej 20 kg płaci się 1% ceny biletu za każdy kilogram nadbagażu. Realia podróżowania po kraju Rozkłady jazdy pociągów, autobusów i wodolotów są wiarygodne, chociaż informacje o braku miejsc już nie zawsze (tzn. warto zapytać w kilku źródłach). Ogólnie mówiąc, czasem nie jest łatwo uzyskać jakiekolwiek informacje. Pociągi są bardzo punktualne, autobusy znacznie mniej, natomiast samoloty często mają opóźnienia lub w ogóle nie startują... Nie warto się denerwować, słysząc, że jakiś środek transportu „będzie lub go nie będzie", chociaż pod tym względem Rosja zmienia się ostatnio na lepsze. Alternatywne środki transportu Do wielu miejsc można dotrzeć prywatnymi mikrobusami - tzw. mar-szrutkami. Są droższe, ale jadą szybciej niż kursowe autobusy i przeważnie bywająwygodniejsze. Ich postoje znaj-dująsię przy dworcach autobusowych, kolejowych, a także na lotniskach. Praktycznie wszędzie, nawet w nie-1 wielkich wioskach, można wynająć samochód. Kierowcy próbują często skorzystać z niewiedzy obcokrajowców i zawyżają ceny. Warto wcześniej dokładnie dowiedzieć się, ile kilometrów liczy zaplanowana trasa, i znać aktualną cenę benzyny (w 2004 r. ok. 18 rub./l). Można podróżować autostopem, który jest w Rosji dość rozpowszechniony. „Okazję" trzeba zatrzymywać poza miastami. W przypadku żądania opłaty należy negocjować z kierowcą cenę - przejazd powinien kosztować tyle, co bilet autobusowy na danej trasie. Istnieje możliwość wynajęcia kutra. Stawka wynosi ok. 400 USD za dobę. Na kutrze są trzy kubryki 4-osobowe oraz pomieszczenie z kuchenką gazową. Załoga składa się z 2 - 3 osób, tak więc komfortowo może podróżować ośmiu turystów. Niedogodnością podróży kutrem jest głośna praca silnika, który przeszkadza zwłaszcza nocą. Ku- Połączenia lotnicze Irkuck - Niżnieangarsk. Loty dwa razy w tygodniu, cena biletu - ok. 3000 rub. Irkuck - Ułan Ude. Loty dwa razy w tygodniu, cena najtańszego biletu - ok. 750 rub. Ułan Ude - Niżnieangarsk. Loty codziennie, połączenie tańsze niż Irkuck - Niżnieangarsk. Trasy rejsów, przystań Rakieta w Irkucku (dane na 2004 r.) 1. Irkuck - Niżnieangarsk. Rejs trwa 11,5 godz., cena biletu -1200 rub. Kolejne przystanki: Irkuck - Port Bajkał - Siewierobajkalsk - Niżnieangarsk. Trasa wybitnie widokowa, warto kupić miejsca z lewej strony przy oknie. 2. Irkuck - Siewierobajkalsk. Rejs trwa 11 godz., cena biletu -1200 rub. Kolejne przystanki: Irkuck - Port Bajkał - Siewierobajkalsk 3. Irkuck - Listwianka. Rejs trwa 1 godz., cena biletu -103 rub. 4. Irkuck - Zatoka Pieszczana. Rejs trwa 3,5 godz., cena biletu - 450 rub. Kolejne przystanki: Irkuck - Listwianka - Zatoka Pieszczana 5. Irkuck - Zatoka Siennaja. Rejs trwa 4 godz., cena biletu - 450 rub. Kolejne przystanki: Irkuck - Listwianka - Zatoka Pieszczana - Zatoka Siennaja 6. Irkuck- Bolszyje Koty. Rejs trwa 1,5 godz., cena biletu -127 rub. Kolejne przystanki: Irkuck - Listwianka - Bolszyje Koty Z dworca rzecznego w Irkucku rejsowe wodoloty w dół rzeki Angary przeważnie kursują od początku czerwca do początku października. Informację o aktualnym rozkładzie oraz cenach można uzyskać w Irkucku (zob. rozdz. IV Irkuck, s. 86) i na stronie: http://www.irk.ru/ref/ boats/angara.html. Irkuck - Brack. Rejs trwa 12 godz. (kurs 3 razy w tygodniu), cena biletu - 424 rub. Kolejne przystanki: Irkuck - Usole Syberyjskie - Swirsk - Bałagansk - Ust- Uda - Szarygaj - Kljuczi - Ano-sowo - Atałanka - Karda - Podwołocznaja - Czistyj - Karachun - Pribojnyj - Jużnyj - Szumi-łowo - Narataj - Brack ter osiąga średniąprędkość 18 km/godz. Pogoda uniemożliwiająca pływanie to wiatr o sile 11 m/s oraz fale o wysokości 2 m. Kutry do wynajęcia sana przystani Rakieta w Irkucku lub w Listwiance. Żeby przepłynąć kutrem wzdłuż brzegu całego Bajkału, potrzeba 2-4 tygodni. Najbardziej popularne są rejsy do Zatoki Pieszczanej (1-2 dni) lub na Małe Morze (3-4 dni). Istnieje również możliwość wynajęcia jachtu. Cena za łódź z kapitanem i kucharzem (za dobę) to co najmniej 600 - 800 USD. Po Bajkale pływa kilkadziesiąt różnej wielkości jednostek. Jacht zabiera maksymalnie 6 osób i osiąga średniąprędkość 12 - 15 km/godz. Informacje można uzyskać na stronach: http://www.bcclub.ru, http ://www.baikalex. com/cruise/ index.html, e-mail: info@baikalex.com, tel.:(3952)172 440, 357 199. Uwaga! Można próbować podróżowania łodzią lub kutrem bez uiszczania normalnej opłaty, ale zwykle musi być to poprzedzone „długimi pertraktacjami" z kapitanem. Najczęściej za przysługę trzeba zapłacić, ale już znacznie mniej. Wyprawy konne są bardzo drogie i niezbyt popularne. W wielu rejonach ?????? korzystająz koni wierzchowych, ale niechętnie zgadzają się wypożyczać je turystom. Za wynajęcie konia (za kil- kudniowąwyprawę) płaci się w Buriacji ok. 4 tys. rub. i 2 tys. rub. za przewodnika -jego obecność jest niezbędna, gdyż doskonale zna region i umie obchodzić się z końmi. Najłatwiej wynająć konie w Dolinie Tunkińskiej oraz na wyspie Olchon. Uwaga: ze względu na trudny teren na konne wyprawy nie powinni decydować się początkujący jeźdźcy! Odważni i doświadczeni kajakarze mogą próbować przemierzyć kajakiem Bajkał (trzymając się blisko brzegów) lub którąś z górskich (trudnych) rzek Przy- bajkala lub Zabajakala. Najlepiej przywieźć kajak ze sobą (transport w Kolei Transsyberyjskiej odbywa się bez problemu), ewentualnie kupić go w Moskwie. Warto wiedzieć, że w stolicy Rosji można nabyć profesjonalne składane kajaki trzy razy taniej niż na zachodzie Europy. Zainteresowani kupnem powinni odwiedzić np. firmę Agenstvo Vengrova w Moskwie (http://www.vengrov.ra). W Irkucku sprzęt pływający (pontony i kajaki głównie amerykańskiej firmy Sevylor) sprzedawany jest przez firmę Sport Fe-jerwerk: TC (Torgowyj Centr) ,Awto-grad", pawilon 146, ul. Oktjabrskoj Rewolucji 1, tel./faks: (3952) 538 785, oraz TC „Elektron", pawilon 23, ul. Oktjabrskoj Rewolucji 1, tel./faks: (3952) 536 071 - 2-osobowekajakikosztująod5 do 20 tys. rab. (http://www.marcor.ru, http: //www.sevylor.ru). Bardzo dobre strony internetowe dotyczące wypraw kajakowych w okolice Bajkału i nie tylko tam można znaleźć pod adresem: http://kajak.org.pl, http: //kajak.org.pl/szlaki/zagranica/amalat/ reg.htm. Rezerwacji zorganizowanych spływów kajakowych dokonuje się np. przez Baikal Info. Zainteresowani taką formą wypoczynku mogą także zajrzeć na stronę: http://www.iwf.ru (np. 8 dni, rzeka Irkut, koszt 200 EUR/os.; 11 dni, rzeka Zhun Muren w Chamar Daban, koszt 362 EUR; ceny nie obejmują dojazdu). W Internecie można znaleźć dokładne opisy rzek (czasem mapy). Na stronie http: //lib.ru/TURIZM/altasay.html znajdują się krótkie opisy rzek w Sajanach i Ałtaju, na http://skitalets.ru - m.in. opisy rzek Przybajkala i Zabajakala. INFORMACJA TURYSTYCZNA Coraz prężniej rozwija się informacja turystyczna Baikal Info, która czynna jest przez cały rok - organizuje noclegi, wycieczki itd. (również w sezonie zimowym). Główne biuro znajduje się w Irkucku: czynne pn. - pt. w godz. 8.00 - 20.00, sb. - nd. 9.00 - 14.00; ul. Borcow Rewolucji 2, tel./faks: (3952) 290 103, 205 397, e-mail: office@ba-ikalinfo.ru. Punkty Baikal Info w sezonie działają także w Listwiance i Chu-żirze. Biuro ma również swoją stronę: http://www.baikalinfo.ru (wersja ros. i ang.). Obsługa mówi po rosyjsku, angielsku, niemiecku, francusku, czasem chińsku. Można tu uzyskać wszelkie informacje, kupić informatory i mapy (ceny przystępne), zarezerwować noclegi i bilety, wykupić wycieczki itp. W Ułan Ude informacją turystyczną służą biura podróży. Uwaga! Ceny dla obywateli rosyjskich i cudzoziemców znacznie się różnią- przede wszystkim dotyczy to biletów do muzeów, teatrów itp. P0N0C KONSULARNA W Irkucku działa Konsulat Generalny RP: ul. Suche Batora 18 (róg ul. Marksa), ? ?., Irkuck 664003, tel.: (3952) 288 010, faks: 288 012, e-mail: kgirkuck@so- vintel.ru; czynny pn. - pt. w godz. 9.00 -17.00. Do konsulatu można zgłaszać się w przypadku zgubienia paszportu, pieniędzy, konfliktu z władzą, a także po wszelakie informacje i pomoc. Uwaga! W razie zgubienia/kradzieży paszportu trzeba zgłosić ten fakt na milicję i dostać stamtąd zaświadczenie -przyspiesza to znacznie procedurę. W miej scach publicznych warto posiadać przy sobie jakiś dokument tożsamości (lub jego poświadczoną kopię) oraz dokumenty zaświadczające legalność pobytu i meldunek. Uwaga! Jeżeli ktoś jest zainteresowany odwiedzeniem miejsc związanych z pol- skąhistorią w Irkucku, powinien również zgłosić się do konsulatu - począwszy od 2005 ?., będzie można tam uzyskać informacje wraz z mapką gdzie takich miejsc szukać i jak do nich dotrzeć. Konsulat Mongolii w Irkucku: ul. Ła-pina 11, Irkuck 664003, tel.: (3952) 342 145, 342 447, faks: 342 143, e-mail: ir-consul@angara.ru. Uwaga! Wizę mongolską trzeba załatwić w Polsce. Konsulat Mongolii w Irkucku nie wydaje Polakom wiz, jeśli nie posiada się zaproszenia. Konsulat Mongolii w Ułan Ude: Buryatskaya AR 670000, ul. Erbano-wa 12, (hotel Baikal), tel: (3012) 220 507, faks: 263 244. WYMIANA WALUT W podróż najlepiej zabrać dolary amerykańskie i euro. Rubli z Polski nie opłaca się przywozić. Z wymianą euro mogą być kłopoty, gdyż nie wszystkie kantory je skupują a miejscowi handlarze przyjmują niechętnie. Banknoty nie mogąbyć uszkodzone i pochodzić z emisji sprzed 1996 r. - starych nikt nie przyjmuje! Kurs rubla w końcu 2004 r. wynosił ok. 28 rub. za 1 USD. W miastach (Ułan Ude, Irkuck, Sludianka) pieniądze można wymieniać w bankach i kantorach (zazwyczaj marża nie jest pobierana) oraz w każdym hotelu o wyższym standardzie. W ośrodkach miejskich jest już wiele bankomatów, które akceptują karty Visa - najczęściej w drogich hotelach i na dworcach kolejowych. Uwaga! W mniejszych miejscowościach bardzo trudno wymienić pieniądze (ew. po bardzo niskim kursie na bazarach), dlatego warto tej transakcji dokonać w którymś z wyżej wymienionych miast. ZAGROŻENIA I NIEBEZPIECZEŃSTWA Niedźwiedzie. W tajdze żyje wiele drapieżnych zwierząt, takich jak wilk, ryś czy rosomak, jednak unikają one Dokuczliwe owady Kleszcze. Najpoważniejszym niebezpieczeństwem, jakie grozi turyście w tym rejonie Syberii, są choroby przenoszone przez kleszcze: przede wszystkim zapalenie opon mózgowych. Kleszczy w tajdze jest wyjątkowo dużo, spotyka się je tu nieporównywalnie częściej niż w Europie, szczególnie wiosną (maj - lipiec). Najwięcej zarażonych kleszczy występuje w południowej części Bajkału i wokół Irkucka. Na ukąszenie kleszcza narażeni jesteśmy także w miastach. Nie wszystkie kleszcze są nosicielami choroby, ale według ostatnich badań na terenie Przybajkala zarażonych jest od 5 do 10% kleszczy, na niektórych obszarach, np. w pobliżu Irkucka zarażonych, nawet 30%! Najmniej zarażonych spotyka się w oddalonych od siedzib ludzkich obszarach dziewiczej tajgi (np. nad północnym Bajkałem). Zapalenie opon mózgowych objawia się po 5 - 30 dniach, najczęściej po ok. 2 tygodniach. Osoby, które nie były zaszczepione przeciw tej chorobie, w ciągu 3 dni od ugryzienia mogą otrzymać przeciwkleszczową immunoglobulinę. Inna choroba przenoszona przez kleszcze to borelio-za. Głównymi objawami są czerwona otoczka wokół miejsca ugryzienia oraz gorączka. Symptomy te mogą wystąpić z dużym opóźnieniem. Kleszcze stepowe roznoszą jeszcze inną chorobę - ras. kleszczowy nkketsioz. W przeciągu 3 - 5 dni po ugryzieniu może pojawić się gorączka, wysypka, powiększenie węzłów chłonnych, Choroba nie ma poważnych następstw, jednak z objawami należy zgłosić się do lekarza. Najważniejszy środek zapobiegawczy to szczepionka (zoh rozdz. I, s. 12). Można zaopatrzyć się w środki odstraszające kleszcze i nosić odpowiedni ubiór - z kapturem oraz ściągaczami na rękawach i nogawkach. Dobrym sposobem jest wykładanie skarpet na spodnie (po ciele człowieka kleszcz przemieszcza się z dołu do góry). Należy regularnie przeszukiwać odzież oraz sprawdzać najbardziej zagrożone miejsca na ciele. Wyjętego z ciała kleszcza powinno się przechować w słoiku lub szczelnie zamkniętej torebce foliowej na wilgotnej tkaninie, aby potem oddać go do analizy. Meszka. Zmorą regionu, jak i całej Syberii, są meszki, aktywne głównie w dzień, w ciepłą i bezwietrzną słoneczną pogodę- potrafią wcisnąć się dosłownie wszędzie (również przez zwykłe mo-skitiery). Na meszki nie wynaleziono dotychczas żadnych skutecznych środków, ale można spróbować smarować się olejkiem waniliowym (przy małej ilości owadów pomaga). Najlepiej chodzić „szczelnie" ubranym, choć twarzy uchronić się raczej nie da. Powstrzymują je jedynie siny wiatr i mróz, warto więc rozbijać namioty w przewiewnych miejscach. Nad brzegami Bajkału meszek jest znacznie mniej niż w głębi lądu. Masowo pojawiają się najczęściej w czerwcu i lipcu, po kilku dniach dusznej, gorącej pogody. W środkowej części Bajkału dwie największe wylęgarnie meszek to delta rzeki Selengi oraz bagienne tereny pomiędzy półwyspem Święty Nos a stałym lądem. Komary. To również pospolita nadbajkalska „plaga". Najlepiej chroni przed nimi długie ubranie, środki odstraszające- najlepsze miejscowej produkcji, bo „Autan" i „Of f" są mniej skuteczne, oraz kapelusz-moskietiera chroniący twarz - do kupienia w Polsce, np w sklepach wędkarskich, oraz za ok. 40 rub na targach w Irkucku (czasem na moskiewskich lotniskach). Inne dokuczliwe zwierzęta. Nad Bajkałem latem mogą także zaatakować gzy - ich ukąszenia są bardzo bolesne. Jedyną ochroną jest grube ubranie. Na obszarach stepowych trzeba uważać na żmije (szczególnie na Olchonie) - ukąszenie nie jest śmiertelne, ale bardzo bolesne. człowieka i nie stanowią dla niego zagrożenia. Niebezpieczne może być jedynie spotkanie z niedźwiedziem. Niedźwiedź brunatny występujący na Przybajkalu charakteryzuje się większą agresywnością niż przedstawiciele tego gatunku w innych rejonach świata. Niedźwiedzie są szczególnie niebezpieczne zimą, w latach nieurodzaju jagód i nasion limby. Przypadki ataku na człowieka zdarzają się raz na kilka lat, a ofiarami są najczęściej samotni wędrowcy. Niedźwiedź jest bardzo czujny, jeśli usłyszy zbliżającego się człowieka, na pewno w porę zejdzie mu z drogi. Jeśli turysta pierwszy dostrzeże go, powinien zataić swoją obecność i w miarę możliwości ostrożnie się wycofać. Gdy zwierzę nagle pojawi się blisko niego, nie wolno wtedy uciekać (niedźwiedź potrafi biec bardzo szybko, a ucieczka jest jedynie sygnałem do ataku). Gdy niedźwiedź zaatakuje, można mieć jeszcze nadzieję, że „ble-fuje". W innym wypadku trzeba upaść na ziemię, zasłaniając głowę... i modlić się. Niedźwiedzie boją się dymu, ognia, krzyku, hałasu. Świeżo odwrócone kamienie, rozgrzebane mrowiska, odchody - wszystko to znaki, że niedźwiedź jest gdzieś w pobliżu. Wybierając się w dzikie rejony, warto zabrać ze sobą race świetlne, którymi można odstraszyć niedźwiedzie. Inne zagrożenia. Istnieje zagrożenie przestępczością, dlatego należy przede wszystkim uważać w pociągach, w okolicy dworców i w dużych miastach. Namiotów lepiej nie rozstawiać blisko wiosek - zdarzają się nocne odwiedziny pijanych gości, a także kradzieże. OPIEKA MEDYCZNA I POMOC W NAGŁYCH WYPADKACH W razie wypadku lub większych problemów zdrowotnych trzeba skorzystać z pomocy szpitala w Irkucku lub Ułan Ude (zob. rozdz. IV, s. 89, 137). Tylko w przypadkach nagłych zachorowań i nieszczęśliwych wypadków udzielana jest podstawowa, bezpłatna pomoc medyczna. Za dłuższe leczenie i specjalistyczne badania trzeba płacić gotówką. Koszty leczenia prywatnego są podobne jak w Polsce. Zgodnie z przepisami każdy turysta powinien mieć polisę ubezpieczeniową o minimalnej wartości 15 tys. USD. Warto wiedzieć, że jeśli przebywamy na terenie Rosji na podstawie zaproszenia, obowiązek pokrycia kosztów leczenia leży po stronie zapraszającego. Od niedawna w całej Rosji istnieje telefon ratunkowy 01 (pożar, wypadek, napad itp.) - po dodzwonieniu się następuj e połączenie z odpowiednią służbą pomocniczą. W wypadku objawów jakiejkolwiek choroby przenoszonej przez kleszcze trzeba szukać pomocy w Irkucku - Instytut Epidemiologii i Mikrobiologii, Centrum Diagnostyki i Profilaktyki Za- palenia Opon Mózgowych, ul. Karola Marksa 3, lub w Ułan Ude - Poliklinika nr 1, ul. Kałandariszwili 23. Nad Bajkałem działająstacje poszuki-wawczo-ratownicze, z którymi należy się kontaktować w razie wypadku w tajdze, w górach i na wodzie: Bajkalski Oddział Poszukiwawczo-Ratowniczy (na terenie obwodu irkuckiego), wieś Nikola (k. Li- stwianki), tel.: (3952) 250 973, faks: 250 970, naczelnik Aleksander Stiepanow. Buriacki Oddział Poszukiwawczo-Ratowniczy (na terenie Republiki Buriacji), Ułan Ude, tel.: (3012) 347 761, naczelnik Jurij Golius. Działania poszukiwawcze i ratownicze świadczone przez rosyjskie służby mogą być płatne, dlatego koniecznie trzeba się ubezpieczyć (np. użycie w akcji helikoptera pociąga za sobą ogromne koszty). Zgodnie z przepisami każde wyjście w góry, spływ po rzece w tajdze itp. powinny być zgłaszane do administracji w miejscu, z którego się wychodzi. KONTAKT Z KRAJEM Koszt międzynarodowej rozmowy telefonicznej z telefonu stacjonarnego (za minutę) to: pn. -pt. 17,60 rab., sb. - nd. 8,80 rab., z karty telefonicznej przez cały tydzień 9,50 rab. Pocztówka jest w cenie ok. 10 rab., znaczek do Polski - 14 rab. Działa międzynarodowy roaming sieci Era, Idea i Plus, ale tylko w Irkucku i Ułan Ude! W Irkucku, Ułan Ude i Sludiance nie ma problemu z dostępem do Internetu. Koszt to ok. 25 - 35 rab./godz. W Listwiance z Internetu można skorzystać w hotelu Inturist, w Chużirze w bazie Nikity (bardzo drogo, bo przez łącze satelitarne), w Dolinie Tunkińskiej brak publicznego dostępu do sieci. NOCLEGI Podstawą jest namiot i każdy turysta wyruszający w okolice Bajkału powinien go mieć, choćby na wszelki wypadek. W niektórych rejonach wzdłuż uczęszczanych przez myśliwych ścieżek można korzystać z zi-mowii - niewielkich drewnianych chatek (na ok. 4 osoby) przeważnie wyposażonych w prycze, stół i metalowy piecyk. Niepisany zwyczaj mówi, że korzystając z zimowia, należy zostawić coś dla następnych osób - choćby zapałki. W większych miejscowościach istnieje możliwość przenocowania w bazach turystycznych, hotelach, kwaterach prywatnych lub wynajęcia domków. Wszędzie można liczyć na gościnę miejscowej ludności. WYŻYWIENIE Ceny żywności są zbliżone do polskich. W większych miastach zakup żywności nie stanowi problemu. W sklepach jest prawie wszystko, co potrzebne turyście, nawet importowane artykuły zachodnie i produkty typu instant. Sklepy w wioskach są zdecydowanie gorzej zaopatrzone - zwykle można w nich dostać kaszę, makaron, zupki chińskie, konserwy mięsne i rybne oraz słodycze i suchary. W ziemniaki, ogórki, ryby, chleb domowego wypieku, mleko i ser należy się zaopatrywać u miejscowej ludności. Z Polski warto wziąć kuskus, produkty sojowe, budynie i kisiele zalewane wrzątkiem. Suszone owoce, np. morele (ros. kura-ga) i różne rodzaje orzeszków, są tańsze niż w Polsce. Warto spróbować orzeszków limby (do kupienia również w supermarketach) oraz suszonych kalmarów, ryb, ośmiornic itp. - 15 rab. kosztuje mała paczka. Pożywną i smaczną przekąską są tzw. pirożki - z ziemniakami, kapustą lub jajkiem, za ok. 8 rab., do kupienia od ulicznych sprzedawców. Nad Bajkałem koniecznie trzeba spróbować ryb - najsmaczniejsze są omule (wędzone na gorąco i zimno, cena za dużą sztukę: 25-30 rub.). Można je kupić praktycznie w każdej miejscowości nad brzegiem jeziora. Duży wybór oferowany jest też na rynkach miejskich. W sprzedaży dostępne są ryby przyrządzane w przeróżny sposób - solone, suszone, wędzone na zimno i gorąco itd. Warto zaopatrzyć się w wędkę: tani sprzęt można kupić na targu Fortuna w Irkucku - pełen zestaw (chińskiej produkcji) już za 100 rab., a lepszej jakości w sklepie na ul. Lenina 25 (wejście od ul. Timiriaziewa). Złowione lub kupione ryby przyrządza się na kilka sposobów. Oto kilka z nich: - ucha - tradycyjna syberyjska zupa. Gotujemy wypatroszone i pocięte na kawałki ryby, koniecznie z gło- wami i ogonami. Dobrymi dodatkami są ryż, ziemniaki lub kasza, marchew i cebula. Powstaje pyszny i bardzo pożywny wywar; - ryba w czosnku - do jej przygotowania potrzebny czosnek i olej. Oprawiamy rybę, kroimy na duże kawałki, wkładamy do garnka i zalewamy niewielką ilością oleju i wody. Dodajemy kawałki czosnku i wszystko dusimy ok. 10 min na małym ogniu; - ryba z ogniska - rybę pozbawioną wnętrzności nadziewamy na szeroki patyk tak, aby była rozpostarta blisko ognia. Można także zawinąć rybę w kawałek folii aluminiowej, skropić olejem, przyprawić i położyć na kamieniu blisko ognia. Swój jadłospis warto urozmaicić darami lasu. Sezon jagód (czarne, czerwone, borówka bagienna, żurawina) rozpoczyna się pod koniec lipca i trwa do połowy września. W tym czasie w tajdze dojrzewają też maliny oraz czarne i czerwone porzeczki. Grzyby zbiera się do października - głównie koza- Waine ostrzeżenie Latem 2004 r. kilkanaście osób zatruto się wędzonymi omulami i zmarło. Ryby wędzono dymem pochodzącym ze spalania śmieci i plastików, a nie drewna. W smaku i zapachu nie różniły się niczym od ryb wędzonych w normalny sposób! Takie praktyki zanotowano w Sludiance i Listwiance. Najlepiej kupować ryby ze sprawdzonego źródła lub wędzone na naszych oczach, kiedy nie ma wątpliwości, czym opalana jest wędzarnia. ?4-» '? Zdrowa woda Prawie wszystkie nadbajkalskie miejscowości korzystają z czystych wód powierzchniowych jeziora. Z Bajkału pobierana jest także woda do butelkowania (do kupienia w sklepach) - czerpie się ją z głębokości 400 m w ilości kilkuset milionów litrów rocznie! ki, prawdziwki, maślaki i rydze. W tajdze na polanach można spotkać dziki szczypior, czosnek, cebulę oraz rabarbar. Warto pamiętać o zabraniu oleju, soli i cukru! Uwaga: woda z Bajkału nadaje się do picia bez przegotowania! W większych wioskach i przy drogach znajdują się stołowyje, czyli tanie jadłodajnie (w zależności od menu noszą niekiedy nazwy: pielmiennaja, blinnąja lub poznają). Niektóre z nich oferują naprawdę szeroki wybór dań. W Irkucku i Ułan Ude warto pójść do jednej z miejscowych knajpek i spróbować lokalnych dań - przede wszystkim pozów, pielmieni, ryb, naleśników (blinczyków) z kawiorem, zupy uchy lub soljanki. Z napojów warto spróbować buriackiej, mlecznej wódki tarasun. PAMIĄTKI Popularną pamiątką z Syberii są wyroby z kory brzozowej (naczynia, obrazy, pudełka, spinki, broszki, opakowania itd.) oraz przeróżne figurki i biżuteria wykonane z syberyj skich minerałów. Dobrą pamiątką są też rozmaite zioła - np. sachandala czy ku-rylski czaj. Zioła można stosować nie tylko w celach leczniczych, ale dla ich walorów smakowych i zapachowych. Są do kupienia również na targach w Irkucku i Ułan Ude. Wiele osób przywozi na prezent puszki z kawiorem (bardzo dobrej jakości już od 130 rub.). Inne popularne pamiątki to obrazy Bajkału malowane przez miejscowych artystów, zdjęcia na CD, filmy o Bajkale, pocztówki, albumy ze zdjęciami itp. Coraz częściej w sklepach pojawiają się torby, szale i koszulki z „bajkalskimi" nadrukami. Największy wybór pamiątek w przystępnych cenach oferuje sklep w Irkucku, ul. Karola Marksa 20 - obok pomnika Lenina (zob. rozdz. IV. Informator). 76 ROZDZIAŁ IV TRASY W REGIONIE IRKUCK Pierwsze spotkanie z centrum Irkucka zaskakuje każdego, nie przypomina bowiem ono w niczym europejskich metropolii. Pod względem wysokości wśród budowli konkurują tylko kopuły cerkwi i iglica polskiego kościoła. Duża część budynków to drewniane, często ponadstulet-nie i najwyżej dwupiętrowe domy - większość niestety w tragicznym stanie. Tylko na niektórych można jeszcze dostrzec mistrzowski kunszt syberyjskich budowniczych - gzymsy, drzwi i okiennice ozdobione żłobionymi w drewnie ornamentami. Historia miasta W 1661 r. na jednej z wysp przy ujściu Irkutu do Angary dowódca oddziału kozackiego Iwan Pochabow założył ostróg Jandaszewski. Miej- sce wybrane przez niego na warownię okazało się bardzo dogodne. Wkrótce przeprowadzono tędy szlaki do Chin i Mongolii, wokół ostrogu licznie zaczęli osiedlać się koloniści. Już w 1686 r. Irkuck - bo tak z czasem zaczęto nazywać osadę - uzyskał prawa miejskie. W 1764 r. został stolicą guberni obejmującej całą Syberię Wschodnią - od Jeniseju do Oceanu Spokojnego. Przez ponad pół wieku pod władzą Irkucka znajdowała się także Alaska. Kolejne wydarzenia - otwarcie wielkiego jarmarku, odkrycie złota na Syberii, wreszcie doprowadzenie do Irkucka Kolei Transsyberyjskiej w 1898 r. - zwiększały tempo rozwoju miasta. Jednocześnie Irkuck musiał stawiać czoło rozlicznym klęskom - od 1725 do 1875 r. miało miejsce 120 trzęsień ziemi! W 1 879 r. w ciągu trzech dni spłonęła doszczętnie centralna część miasta, ogień pochłonął 3,5 tys. domów. Tl I Irkuck XIX-wieczny Na nizinie, pomiędzy wijącymi się błękitnymi wstęgami Angary i Irkutu, widać z daleka pozłacane krzyże i zielone kopuły cerkwi, a dalej domy otoczone roślinnością. Jesteśmy wreszcie w stolicy Wschodniej Syberii, w Irkucku. Irkuck leży na płaskiej równinie i nie posiada malowniczego położenia, jednak szerokie, spławne, omywające go rzeki, równe ulice, grunt twardy i zamożność czyniły go jednym z najpiękniejszych i bogatszych miast Syberii. Na pięćdziesiąt kilka tysięcy ludności było tu 1800 Polaków, którzy jako kupcy i przemysłowcy zajęli wybitne stanowiska. Do roku 1863 Irkuck był lichą mieściną, choć ośrodkiem administracji i rezydencją jenerała-gubernatora. Julian Talko-Hryncewicz, XIX w. 77 Ogromny wkład w rozwój kulturalny miasta wnieśli dekabryści, którzy w 1826 r. przybyli na katorgę lub osiedlenie w okolicach Irkucka. Pomimo wielu zakazów ograniczających ich swobodę działalność dekabrystów na polu oświaty, nauki i sztuki jest nie do przecenienia. Na wizerunek miasta mieli także wpływ polscy zesłańcy, którzy pojawili się na Syberii szczególnie licznie po 1863 r. W 2. poł. XIX w. mieszkało w Irkucku ok. 3 tys. Polaków (istniała nawet polska parafia). Nie byli to wyłącznie zesłańcy. Intensywnie rozwijający się Irkuck stał się miejscem bardzo atrakcyjnym dla ludzi interesu. Przyjeżdżający tu nie zawsze z własnej woli Polacy zakładali rozmaite przedsiębiorstwa, hotele, restauracje i sklepy, w dużym stopniu przyczyniając się do ożywienia gospodarczego miasta (zob. rozdz. II, s. 42). Kiedyś istniał tu cmentarz zwany potocznie , jeruzalimskim kładbiszczem", na którym były części prawosławna, katolicka i muzułmańska. W końcu lat 50. XX w. decyzją władz został całkowicie zniszczony - teraz znajduje się tu Centralny Park Kultury i Wypoczynku... Gwałtowny wzrost liczby mieszkańców Irkucka nastąpił po 1917 ?., co wiązało się z rozwojem przemysłu. W 1959 r. liczba ludności przekroczyła 360 tys. Aktualnie mieszka tu ponad 600 tys. osób - prawie połowa ludności obwodu. Obecnie cały obwód irkucki liczy ok. 3 tys. Polaków - potomków zesłańców. Irkuckjest kulturalnym i naukowym centrum Syberii Wschodniej. Znajdują się tu siedziby władz miasta i obwodu, pięć uniwersytetów (wśród nich jeden z najstarszych na Syberii Wschodniej, założony w 1918 ?.), filia Rosyjskiej Akademii Nauk, jedyny na Syberii Uniwersytet Języków Obcych, Instytut Badania Skorupy Ziemskiej, a także bogata sieć szkół średnich. Jest także Filharmonia, Teatr Opery, Teatr Dramatyczny, Teatr Młodego Widza, Eksperymentalny Teatr Pielgrzymów, Teatr Lalek i Teatr Pantomimy. Głów- „Polski" Irkuck (...) Wmieście tym wyraźnie wyczuwało się polską atmosferę, podobnie jak w Irkucku, gdzie po dzień dzisiejszy podkreśla się w historiografii rosyjskiej zasfugi Polaków poczynione w rozwoju tego miasta. W Irkucku było wiele polskich sklepów, zwanych tu warszawskimi, miejscowa kolonia polska prowadziła tam żywą działalnośćkulturalną i oświatową, która hamowała proces rusyfikacji. Na różnych stanowiskach państwowych pracowali tu Polacy. Jednym z nich był Alfons Szaniawski, który rozwinął szeroką działalność oświatową. Był inicjatorem utworzenia gimnazjum dla Buriatów. (...)W czasach prawie nam współczesnych prezydentem Irkucka był przez wiele lat Mikołaj Franciszek Saładzki, którego ojciec, urodzony w Tarnopolu, uczestnik wojny rosyjsko-japońskiej, osiadł w 1906 r. na Syberii. Antoni Kuczyński, 1995 na i reprezentacyjna część Irkucka to Dzielnica Kirowska, leżąca na prawym brzegu Angary. Miejsca, które warto zobaczyć Plac Kirowa. Jego granice prawie pokrywają się z granicami istniejącego tu dawniej ostrogu, który przez 150 lat stanowił centrum miasta. Nad ostrogiem górowało siedem baszt - główna, od strony przystani, miała 20 m wysokości. Nad bramą wjazdową znajdowała się kaplica, podobnie jak w baszcie ostrogu Ilimskiego, zachowanej w skansenie Talcy. Obecną formę plac otrzymał w 1962 r. Wcześniej w XIX w. zlokalizowany był tu pi. Tichwiński, na którym odbywały się jarmarki. W 1875 r. z inicjatywy irkuckiego kupca i właściciela kopalń złota E. A. Kuzniecowa na placu rozpoczęto wznoszenie katedralnego soboru pw. Matki Boskiej Kazańskiej. Ukończona w 1894 r. potężna, utrzymana w rasko-bizantyjskim stylu świątynia górowała nad całym miastem. Jej wysokość dochodziła do 60 m, we wnętrzu mieściło się 5 tys. wiernych. W 1932 r. sobór zburzono, a gruzami zasypano pi. Tichwiński -jego poziom podniósł się wtedy o 1 m! W miejscu, gdzie stała świątynia, w 1938 r. wybudowano Dom Sowietów. Spacerując po placu (z pięknym skwerem i fontanną) oraz w jego okolicach, warto odnaleźć trzy ciekawe zabytki architektoniczne: cerkiew Zbawiciela, sobór Objawienia Pańskiego i kościół rzymskokatolicki pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Cerkiew Zbawiciela (Spasskaja cerkow', ul. Suche Batora 2). Jest to najstarszy budynek w mieście, stojący w miejscu dawnej warowni - kolebki miasta. Jej budowa trwała 4 lata - od 1706 do 1710 r. W połowie XVIII w. dobudowano dzwonnicę. Każde piętro i każda fasada zdobione są niepowtarzalnym ornamentem - najbogatsze znajdują się na najwyższych kondygnacjach. Na zewnętrznych ścianach zachowały się wykonane na początku XIX w. polichromie. Jest to jedyna cerkiew na Syberii ozdobiona na zewnątrz malowidłami. Sobór Objawienia Pańskiego (Sobór Bogojawlienskij, ul. Niżnaja Na-bierieżnaja 2). Stoi na miejscu drewnianej cerkwi, która spłonęła w 1716 r. Budowę murowanego soboru rozpoczęto w 1719 ?., ale prace przeciągnęły się do 1746 r. Szczególnie oryginał - „Wiek pary i elektryczności" w Irkucku 16 maja 1857 r. ukazała się pierwsza irkucka gazeta „Irkutskije gubernskije nowo-sti". W1864 r. Irkuck uzyskał łączność telegraficzną z Petersburgiem. Pierwsze pociągi przyjechały do Irkucka 16 sierpnia 1898 r. Pierwszy samochód trafił do Irkucka z Francji w 1899 r. na zamówienie N. W. Jakowlewa, właściciela sklepu z bronią. Latem 1901 r. dotarli do I rkucka pierwsi zagraniczni turyści: grupa Francuzów pragnących zdobyć szczyt Munku Sardyk oraz amerykański mylliwyzzamiarem upolowania niedźwiedzia. W 1945 r. uruchomiono pierwszą linię tramwajową,łączącą centralny rynek z dworcem kolejowym. na jest dekoracja ornamentalna budowli, w której zlewająsię w jedno staroru-skie wzory, motywy barokowe, a nawet elementy zapożyczone ze sztuki narodów Syberii. Do wyjątkowych i rzadkich sposobów dekoracji fasad należą kafle - na Syberii znane są tylko trzy budowle o takich zdobieniach. Sobór Objawienia Pańskiego spośród innych świątyń wyróżnia także druga dzwonnica - rzecz rzadka w tradycyjnej architekturze cerkiewnej. Jej powstanie wiąże się z odlaniem przez irkuckich ludwisarzy potężnego, ważącego 12,5 tony dzwonu. Miał on być chlubą miasta, dlatego postanowiono wybudować dla niego specjalną dzwonnicę, którą ukończono dopiero w 1815 r. Jej proste formy wyraźnie nawiązują do rosyjskiego klasycyzmu. Wielki dzwon nie zachował się - stopił się podczas pożaru Irkucka w 1879 r. Kościół rzymskokatolicki, nazywany też Polskim Kościołem (ul. Suche Batora 1). Ceglany neogotycki kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny to najstarszy świadek obecności Kościoła rzymskokatolickiego na Syberii Wschodniej. Stoi pośród topól, tuż przy skrzyżowaniu ulic Suche Batora i Polskich Powstańców. Wzniesiono go w 1884 r. dzięki ofiarom Polaków mieszkających w Irkucku - zajął miejsce drewnianego kościoła (wybudowanego w 1825 ?.), który spłonął w 1879 r. Plany nowej świątyni sporządził polski zesłaniec - architekt Jan Tamulewicz. Drewniane, bogato rzeźbione wykończe- nie wnętrza kościoła wykonano wg rysunków polskiego zesłańca Wojciecha Koperskiego. Obecnie znajduje się tu sala organowa Filharmonii Irkuckiej, a msze odprawiane są jedynie w niedziele. W 2000 r. wybudowano nowy kościół - katedrę (siedziba biskupstwa) pw. Niepokalanego Serca Matki Bożej na ul. Gribojedowa 110 (ostatni przystanek linii tramwajowej nr 1). Jest to architektoniczne cacko, wysoko oceniane przez zagranicznych architektów! Ulica Karola Marksa, zwana dawniej Bolszaja, to jedna z głównych arterii miasta. Jest najdłuższa wśród starych ulic Irkucka (ok. 2 km) i prawie idealnie prosta. Przebiega w miejscu starej palisady obronnej, która została rozebrana w 1760 r. Początkowo ulica niczym nie różniła się od sąsiednich, zabudowanych niskimi drewnianymi domami. Polskie „Ogniwo" Od 1990 r. w Irkucku działa organizacja polonijna Polska Autonomia Kulturalna „Ogniwo" (teł: 273 366, 227 393, faks: 273 365, e-mail: prezes@ogniwo.baikal.ru.). Jego wieloletnim prezesem był Eugeniusz Wrzaszcz - profesor, kierownik katedry fizyki Akademii Rolniczej w Irkucku. Wiceprezes „Ogniwa", historyk Bolesław Szostakowicz, prowadzi od wielu lat badania nad losami Po-laków-zesłańców. „Ogniwo" liczy ok. 300 członków. Zrzeszeni w nim Polacy organizują naukę języka polskiego dla dzieci i dorosłych. Stworzyli dwa zespoły artystyczne: „Ogniwo" i „Być Może", urządzają Dni Kultury Polskiej i sympozja poświęcone sprawom Polaków na Syberii. Pomnik cara Aleksandra III, fot. M. Walczak Jej znaczenie wzrosło, gdy w 1869 r. wybudowano most na rzece Uszakow-ka i połączono ją z Jakuckim Traktem i Znamienckim Przedmieściem. Od czasu pamiętnego pożaru w 1879 r. przy ulicy wznoszono tylko murowane budynki - powstawały firmy, banki, sklepy i hotele. Ich właściciele prześcigali się w upiększaniu fasad. Ulica Marksa rozpoczyna się na nabrzeżu Angary. Od 2003 r. stoi tu pomnik cara Aleksandra III - wielkiego protektora budowy Kolei Transsyberyjskiej. Wcześniej na jego miejscu znajdował się postawiony w 1964 r. betonowy obelisk upamiętniający budowę Kolei Transsyberyjskiej. Pomnik Aleksandra III stał tu do 1920 ?., potem został usunięty. W pobliżu, na rogu bulwaru Gagarina i ul. Karola Marksa, znajduje się tzw. Biały Dom - zaprojektowany w stylu rosyjskiego klasycyzmu z charakterystycznym kolumnowym portykiem. Budynek został wybudowany w latach 1800 - 04 i od samego początku był ważną ozdobą miasta. W latach 1837 -1917 urzędował tu generał- guberna-tor Syberii Wschodniej. Obecnie mieści się w nim biblioteka uniwersytecka. Okręgowe Muzeum Krajoznawcze (ul. Karola Marksa 2) to jedyny w Irkucku budynek w stylu pseudomaure-tańskim. Gmach wzniesiono w 1883 r. z inicjatywy Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego z przeznaczeniem na siedzibę jego Oddziału Wschodnio-syberyjskiego. Budynek przypomina niewielki zamek. Na fryzie obiegającym budowlę znajdują się nazwiska 22 uczonych, zasłużonych badaczy Syberii i Azji, m.in. Jana Czerskiego. Na ul. Marksa warto zwrócić uwagę na budynek dyrekcji Kolei Wschod- niosyberyjskiej, odrestaurowany w 2004 r. - potężny gmach wygląda szczególnie imponująco nocą, kiedy jest pięknie oświetlony. Teatr Dramatyczny im. N. P. Ochłopkowa (ul. Karola Marksa 14) zaliczany jest do najwspanialszych tego typu budowli w Rosji. Stylistycznie nawiązuje do późnego klasycyzmu, choć w ornamentyce występują też elementy barokowe. Budowę teatru zakończono 1897 r. Pierwszą wystawioną sztuką (31 grudnia 1897 r.) był Rewizor Gogola. Bank Rosyjsko-Azjatycki (na rogu ul. Lenina i Marksa) pochodzi z 1903 r. Budynek składa się z dwóch skrzydeł połączonych okrągłą basztą, przykrytą wysokim hełmem z latarnią. Jest to najlepszy przykład stylu modernistycznego w architekturze Irkucka. Cerkiew Podniesienia Krzyża Pańskiego (Kriestowozdwiżienska cer-kow', ul. Siedowa 1). Niedoścignione arcydzieło syberyj skiego baroku, j eden z najpiękniejszych zabytków Irkucka. Jej budowa trwała 11 lat (1747 - 58). Bryła świątyni to typowy przykład architektury cerkiewnej Irkucka - złożona jest z trzech wyraźnie wyodrębnionych części ułożonych na jednej osi. O wyjątkowej klasie zabytku decyduje zadziwiająca, fantazyjna i bogata ornamentyka ścian. Monastyr Znamienskij (ul. Angar-ska 1) - żeński klasztor założony w końcu XVII w. Kompleks murowanych budynków powstawał do początków XIX w. W zachodniej części klasztoru położone są: cerkiew, dom przeory- Artyści Irkucka Na ul. Lenina, w domu nr 13, w 1920 r. praco- j wał Jarosław Haszek, autor Przygód dobrego wojaka Szwejka. W hotelu Amurskoje Pod-worje, na ul. Furie 1a, w 1890 r. zatrzymał się Antoni Czechow w czasie swojej podróży na Sachalin. Z Irkuckiem wiąże się także działalność malarzy Stanisława Wrońskiego i Joachima Leszniewicza. Obrazy Wrońskiego można zobaczyć w Muzeum Sztuki - przedstawiają jedne z najpiękniejszych widoków na dawny Irkuck i jego okolice. Zabytki architektury drewnianej pierwsze domy w Irkucku niczym nie różniły się od wiejskich chat, z czasem jednak zaczął się wykształcać specyficzny typ drewnianego domu miejskiego. Powiększano okna, na bocznej fasadzie pojawił się balkon, nie było jednak żadnych elementów dekoracyjnych.W Irkucku zachował się tylko jeden dom dokumentujący ten etap rozwoju budownictwa -Dom Szubina (ul. tapina 23). Wybudowany w latach 80. XVIII w. jest najstarszym zachowanym drewnianym domem w Irkucku. W1. poł. XIX w. budownictwo drewniane osiągnęło najwyższy poziom , , -ul u li • • i rkuckie drewniane domy fot. M. Wa czak - plany domów były coraz bardziej zło- ' ' żonę i skomplikowane, rozwinęła się dekoracja okien i gzymsów. Aż po początek XX w. wśród rzeźbionych ornamentów przeważały motywy barokowe. Ukoronowaniem rozwoju drewnianej architektury miejskiej jest zbudowany na początku XX w. Dom Szastina (ul. Engelsa 21), który został pięknie odrestaurowany w 1999 r. Budynek zyskał miano „koronkowego domu". Obecnie nazywany jest Domem Europy. Pozostałe, szczególnie ciekawe obiekty architektury drewnianej znajdują się na ulicach: Dieka-brskich Sobytij - od ul. Marksa do ul. Engelsa, Karola Liebknechta - od ul. Marksa do ul. Timiriaziewa, Chmielnickiego, Griaznowa - od ul. Pionierskij Pierieułok do ul. Timiriaziewa, Siedowa, Raboczej. ?? o N O 2 szy, cmentarz oraz drewniane i murowane cele. Cerkiew powstała w latach 1757 - 62. Przy świątyni znajduje się nagrobek irkuckiego kupca i żeglarza G. I. Szelichowa (1747 - 95), założyciela Kompanii Rosyjsko-Amerykań-skiej, jednego z pierwszych badaczy Wysp Kurylskich i Alaski. Kompleks muzealny „Dekabryści w Irkucku" (kwartał między ul. Diekabrskich Sobytij, Engelsa, Dzierżyńskiego i Oktja-brskoj Rewolucji) utworzono w Irkucku w 1974 r. w dowód uznania ogromnego wkładu dekabrystów w rozwój kultury na Syberii. W skład komplek- su wchodzą m.in. domy dekabrystów S. P. Trubeckiego i S. G. Wołkońskie-go oraz wiele innych cennych zabytków architektury drewnianej. Najstarszy budynek w kompleksie to cerkiew Przemienienia Pańskiego (Prieobrażien-skaja cerkow', ul. Timiriaziewa 58), wybudowana w latach 1795 - 98. Jest bardzo skromna, ale wraz z ozdobnym ogrodzeniem stanowi ważny element krajobrazu miasta. Naprzeciwko cerkwi znajduje się Siropitatielnyj Dom (ul. Timiriaziewa 59) - była to założona w 1838 r. szkoła dla dziewcząt z biednych rodzin. 85 Inne interesujące zabytki Irkucka Cerkiew Świętej Trójcy (Troickaja cerkow', ul. Piatoj Armii 8), ukończona w 1778 ?., jest kolejnym przykładem syberyjskiego baroku. Obecnie mieści się tu planetarium. Meczet, ul. Karola Liebknechta 86, wybudowany w 1897 r. Dom gubernatora Kuzniecowa, bulwar Gagarina 36. Dom Muchanowa, ul.Timiriaziewa45. Dom Oruczajewa, bulwar Gagarina 56. Kompleks Usadba Sukaczowa, ul. Diekabr-skich Sobytij 112 (przy czołgu). Informacja turystyczna Numer kierunkowy do Irkucka: 3952. Informacja turystyczna. Baikal Info, Irkuck 664003, ul. Borcow Rewolucji 2, tel./faks: 290 103, 205 397, e-mail: office@baikalinfo.ru, http://www.baikalinfo.ru; czynne przez cały rok, pa- pt. w godz. 8.00 - 20.00, sb. - nd. 9.00 -14.00. Dojazd tramwajami nr 1,2. Można tu kupić informatory i mapy (ceny przystępne), zarezerwować noclegi, bilety, wykupić wycieczki itp. Dobre strony internetowe o Irkucku (mapy i plany): http://www.baikaler.com/maps.html (1:200 000), http://www.irkutsk.org, www.irk.ru, www.baikal.irkutsk.ru.www.manus.baikal.ru. Informacja lotnicza krajowa: 544191,256 277. Informacja lotnicza międzynarodowa: 544 047, 266 416. Informacja autobusowa: 209 411. Informacja kolejowa: 394 747 Informacja portu rzecznego (wodoloty i statki na Angarze): 287467. Informacja przystani Rakieta (wodoloty i statki na Bajkale): 358 860. Średnie temperatury poszczególnych miesięcy w roku: styczeń-27, luty-18, marzec- 9, kwiecień +1, maj +9,czerwiec +15, lipiec +17, sierpień +15, wrzesień +8, październik 0, listopad -11, grudzień -19. Dojazd i połączenia Na bardzo dobrej stronie http://www.irk.ru/ ref/ można znaleźć wszelkie informacje o transporcie w Irkucku i poza nim: miejskie linie tramwajowe, trolejbusowe/autobusowe, marszrutki (tra- sy i ceny biletów), także rozkłady jazdy autobusów dalekobieżnych, pociągów i wodolotów wyruszających z Irkucka! Miejskie środki transportu kursują od godz. 6.00 do 24.00. Jeżdżą również prywatne marszrutki - ich numery odpowiadają numerom autobusów i ich trasom. Ceny przejazdów: od 5 (autobus) do 8 rub. (marszrut-ka). Bilety można kupić w każdym pojeździe u konduktora lub kierowcy. Dworzec autobusowy, ul. Oktjabrskoj Rewolucji 11, tel.: 272 411, dojazd tramwajem nr 4, autobusem nr 17; oferuje połączenia do wielu miast regionu. Dworzec kolejowy, ul. Cziełnokowa 1, tel.: 431717,282 287, dojazd autobusami nr 16,19,20, tramwajami nr 1,2. Do Irkucka dojeżdżają pociągi m.in. z Moskwy, Ułan Ude, Władywostoku, Ułan Bator, Pekinu. Przystań Rakieta (wodoloty), Mikrorajon Soł-niecznyj, tel.: 358 860, dojazd autobusem i marszrutką nr 16, kasy biletowe czynne w godz. 10.00-19.00; oferuje rejsy do: Listwianki, Bolszych Kotów, Zatoki Piesz-czanej, Siewierobajkalska, Niżnieangarska. Dworzec rzeczny (obok mostu Angarskiego), tel.: 287 467, rejsy w dół Angary, do Bracka. Bilety na rejsy można także kupować w siedzibie Wschodniosyberyjskiej Żeglugi Rzecznej (Wostoczno--Sibirskoje Riecznoje Parachodstwo), ul. Czkałowa 37, ???. 28, w godz. 8.00 -17.00, tel.: 297 519,297 570; Lotnisko, ul. Sziriamowa 13, dojazd trolejbusem nr 4, autobusem nr 20; tel.: 271265,271274. Agencje Aerofłotu, ul. Suche Batora 7 (hotel Angara), tel.: 201 202; ul. Diekabrskich Sobytij 97, tel.: 271 741; Agencje KompaniiTransaero, bulwar Gagarina38, tel.: 258 070; ul. Partizanskaja 3, tel.: 258 263. Taksówki, tel.: 222 777, 311 011, 333 555, 444 666,555 777. Noclegi Znalezienie noclegu w Irkucku stanowi duży problem. Większość hoteli jest dość droga. Za najlepsze uważa się hotele: Sun Hotel, ul. Bajkalskaja 295b; Ba-ikal- Otel (dawny Inturist), ul. Gagarina 44, tel.: 250 167, faks: 250 314, ceny: pokój 2-osobowy od 2360 rub, 1-osobowy od 1600 rub.; oraz Angara, ul. Suche Batora 7, tel.: 255 105,255 106, faks: 255 103, http: //www.angara.ru, ceny: pokój 2-osobowy od 2360 rub., 1-osobowy od 1600 rub. Najtańsze i warte polecenia są akademiki Politechniki - dojazd z centrum i z dworca kolejowego tramwajem nr 1 (do pętli, naprzeciw nowej katedry katolickiej). Pokoje są 2-osobowe, przestronne, ze zlewem i ubikacją (prysznice na korytarzu), możliwość korzystania z kuchni, pościel za dodatkową opłatą. Cena: 170 rub./os. Hotel Irkut, ul. Mira 59, tel: 326 841. Cena: 300 rub. za miejsce w pokoju 6- osobowym. Centrum Szkoleniowe Związków Zawodowych „Profsojuz", ul. Bajkalskaja 263, tel.: 357 963, 357 855. Hotel położony na terenach wystawowych Sib-Expo. Hotel Uzory, róg Oktjabrskoj Rewolucji i Engelsa, tel.: 209 239,209 220. Ładne, czyste pokoje i toalety. Ceny: pokój 2-osobowy 350 rub./os., 1-osobowy 500 rub. Hotel Sieliena, ul. Igoszina 1, tel.: 397 859, 397 855, niedaleko Instytutu Geologicznego i kawiarni internetowej. Ceny: noc w sali wieloosobowej 390 rub, w pokoju 2-osobowym 480 rub. Hotel Akademicki „Gostinica Akademiczeska-ja", ul. Lermontowa 271a, tel.: 426 089,425 699. Cena za pokój 2-osobowy: 410 rub./os. Pokoje z toaletami. Na miejscu kawiarenka internetowa, restauracja. Schronisko Baikal Hostel, 664043 Irkuck, ul. Lermontowa 136, I ?., tel.: 527 798, 253 616, e-mail: baikalhostel@baikalhostels.com. Dojazd z centrum: 1, 3,10, 84, 85, 94, 95; z dworca kolejowego: 12; z lotniska: 45, 94, 99. Pierwsze w Irkucku schronisko typu „backpacker" (działa od 2003 ?., założone przez Niemców) ma do zaoferowania 4 czyste pokoje po 5 łóżek w każdym, udostępnia kuchnię, darmową przechowalnię bagażu, a także może załatwić zameldowanie (!) (zob. rozdz. I, s. 11). Organizuje wycieczki. Ceny: 9,60 EUR/os. - w okresie 1 VII - 31IX, 8 EUR - poza sezonem. Pensjonat American House, ul. Ostrowskogo 19, tel.: 432 689, e-mail: slida@irk.ru. Oferuje domową atmosferę, dwa prysznice, toalety wspólne, 4 pokoje 2-osobowe i 1 pokój 4-osobowy. Cena za nocleg: 15 USD (ze śniadaniem: 20 USD). Uwaga! Nocleg w Irkucku w prywatnym mieszkaniu z kuchnią i łazienką w cenie 5 EUR/os. mogą zorganizować również Irina i Paweł Paluszek (zob. rozdz. IV, s. 97) - telefon kontaktowy w Irkucku: 593 640, kontakt w Polsce: tel. 505422921, e- mail: ira77@o2.pl, http://www.anisko.net/bajkal. Najtańsze hotele w Irkucku (zlokalizowane głównie wokół dworców) nie mają pozwolenia na meldowanie obcokrajowców, więc trzeba się liczyć z możliwością odmowy noclegu mimo wolnych pokoi... Wyżywienie i gastronomia Duży kompleks targowy w centrum przy ul. Litwinowa 11, tanie targowisko Fortuna (dojazd autobusem i marszrutką nr 16, przystanek Fortuna) oraz chiński targ Szanghajka (dojazd tramwajami nr 1, 2,3,4,5) to miejsca, w których można kupić dosłownie wszystko - nie tylko bardzo tanie produkty spożywcze, ale i wędki, pontony, moskitiery, latarki, ubrania, epigazy. Duży supermarket Bagira, czynny przez 24 godz., znajduje się tuż koło dworca autobusowego. Na ul. Oktjabrskoj Rewolucji 1 (w kompleksie targowym Fortuna) zlokalizowano otwarty w końcu 2004 ?., bardzo duży supermarket ?'???. Na przedmieściach Irkucka jest bardzo dobrze zaopatrzony w produkty typu instant supermarket Cash and Carry, ul. Traktowaja. Najwięcej lokali gastronomicznych skupia się w centrum miasta, a największy wybór knajpek na każdą kieszeń jest na deptaku, czyli ul. Urickiego. Można tu wypić tanie piwo, zjeść lody, szaszłyki (30 rub.), pizzę, ale również wykwintne dania w drogich restauracjach. W każdym droższym hotelu znajduje się dobra, elegancka restauracja. Restauracja Belgrad, ul. Urickiego 7 (irkucki deptak), czynna codziennie w godz. 10.00 - 22.00. Część typu fast food i restauracja. Nowoczesne, przyjemnie urządzone wnętrze, zdjęcia starego Belgradu na ścianach. Kuchnia głównie bałkańska, duży wybór sałatek, szaszłyki, słodycze. Cena za dania obiadowe: od 50 rub. Warto spróbować fasoli po serbsku (55 rub.). Pizzeria Italianskaja Pizza, ul. Urickiego, od godz. 9.30do 11.00 zniżka 20- procentowa.Młe wnętrze. Ceny: kawałek pizzy- 50 rub., sałatki - 30 - 40 rub., zupy - 40 rub. W tym samym budynku znajduje się elegancka restauracja Arbatskij dworik. Restauracja Na dnie, ul. Czechowa 21, naprzeciw głównego targu, czynna w godz. 11.00 - 23.00. Bilard. Cena za dania główne: od 35 rub. Warto spróbować ryby po irkucku za 50 rub. Restauracja Szejker, ul. Furie 8, róg Urickiego, czynna od godz. 10.00 do ostatniego gościa. Przestronne, nowoczesne wnętrze, w sali obok bar z dużym wyborem alkoholi oraz sala bilardowa. Ceny: zupy od 15 rub., dania główne 30 - 60 rub., sałatki ok. 40 rub. Warto spróbować kotlet po kijewsku, zupę solankę i uchę. Restauracja U Szwiejka, ul. Marksa 34, czynna codziennie w godz. 12.00 - 24.00. Piwnica w miłym klimacie. Latem ogródek na zewnątrz. Ceny za dania obiadowe: 50 -150 rub. 5 Restauracja Salon Kafe, ul. Krasnoarmeńskaja 18 (na rogu ul.Timiriaziewa), czynna codziennie w godz. 9.00-23.00. Wystrój elegancki i bardzo romantyczny. Raczej drogo, ale warto spróbować najtańszej i smacznej potrawy, jaką są naleśniki (blincziki) - od 55 rub. (zdżemem) do 120 rub. (z kawiorem). Pizzeria Domino, ul. Lenina 13a, czynna 24 godz. Przyjemnie i niedrogo, choć bywa bardzo tłoczno - to jeden z ulubionych lokali irkuckiej młodzieży. Cena za kawałek pizzy: od 30 rub. Tuż obok pizzerii niedroga restauracja, do której warto zajrzeć - duży wybór dań obiadowych. Puby i kluby nocne Najlepszy w mieście nocny klub to Stratosfera -kasyno, dwupoziomowa dyskoteka, bardzo droga restauracja, kręgle (od 200 rub./godz.), ul. Karola Marksa 15, www: http://www.strata-club.ru. Inne kluby: Rock-Time, ul. Suche Batora 7; Fortuna, ul. Karola Marksa (wejście 150 rub.); Titanik, ul. Oktjabrskoj Rewolucji 20B (cena biletu: 120 rub., zniżki dla studentów). Nuzea Muzeum Sztuki im. W. P. Sukaczewa, ul Lenina 5, czynne codziennie (prócz wt.) w godz. 10.00 -18.00. Jest to najstarsze i najbogatsze muzeum sztuki na Syberii i Dalekim Wschodzie. W skład kolekcji wchodzą ikony, malarstwo rosyjskie i zachodnioeuropejskie, a także sztuka Chin i Japonii. Oddział Sztuki Syberyjskiej znajduje się na ul. Karola Marksa 23, czynne codziennie (prócz pn.).W muzeum odbywają się okresowe wystawy współczesnej sztuki syberyjskiej. Okręgowe Muzeum Krajoznawcze, ul Karola Marksa 2, czynne codziennie (prócz pn.) w godz. 10.00 -18.00. Cena biletu: 60 rub. Ekspozycja przedstawia zabytki kultury materialnej narodów Przybaj-kala. To jedno z najstarszych muzeów w całej Rosji. Założone zostało w 1782 r. z inicjatywy irkuckiego gubernatora F N. Kliczki. W1879 r. kolekcja składała się z blisko 30 tys. eksponatów. Niestety zbiory spłonęły podczas pożaru w 1879 r. Odbudowana kolekcja zawiera ok. 200 tys. obiektów etnograficznych, archeologicznych, botanicznych, zoologicznych, także fotografie i dokumenty. Przed wejściem do muzeum, po lewej stronie, znajduje się płyta z różowego granitu. Wśród rozlicznych linii na jej powierzchni można dostrzec trzy smukłe sylwetki biegnących jeleni. Zostały wykonane w epoce brązu (VII - V w. p.n.e.), a specjaliści zaliczają je do tzw. scytyjsko-syberyjskiego stylu zwierzęcego. Płyta została znaleziona w 1856 r. w rzece Iwołga, niedaleko Ułan Ude. Według profesora A. P Okładni-kowa dokładność roboty, pewność rysunku i doskonałość formy wyobrażenia stawiają pfytę iwolgińską w rzędzie najlepszych artystycznych znalezisk archeologicznych Zabajkala. Oddział Muzeum Krajoznawczego - Cerkiew Zbawiciela, ul. Suche Batora 2, czynne codziennie (prócz wt.) w godz. 10.00 -18.00. Ekspozycje: Zwierzęcy świat Syberii, Rzemiosło narodów Syberii, Dzwony Rosy. Znajduje się tu też galeria, w której można kupić obrazy, grafiki, przedmioty wykonane z minerałów oraz inne syberyjskie pamiątki. Oddział Przyrody Muzeum Krajoznawczego, ul. Karola Marksa 11, czynne codziennie (prócz pn.). Cena biletu: 50 rub. Bardzo ciekawa ekspozycja prezentuje faunę i florę różnych obszarów Przybajkala. Muzeum Dekabrystów: Dom S. P. Trubeckiego, ul. Dzierżyńskiego 64, czynne codziennie (prócz wt. i śr.) w godz. 10.00 -17.30. Dom zbudowano w latach 50. XIX w. W1970 r. otwarto tu ekspozycję dokumentującą życie dekabrystów na zesłaniu we wschodniej Syberii (1826-56). Dom S. G. Wołkońskiego, ul. Pierieułok Wołokon-skogo 10, czynne codziennie (prócz pn.) w godz. 10.00 -17.00. Dom zbudowany został w 1838 r. we wsi Urik. W1846 r. przeniesiono go do Irkucka. Szybko stał się głównym ogniskiem życia kulturalnego miasta - gościli w nim prawie wszyscy dekabryści mieszkający w Irkucku i jego okolicach. Bardzo często przebywali w nim również polscy zesłańcy polityczni. W1985 r. dom Wołkońskiego odrestaurowano, a na podwórzu odtworzono wszystkie budynki gospodarcze. Tuż obok, również w zabytkowych drewnianych budynkach, znajduje Teatr Pilgrimów, który za przedstawienie Ave Maria, wykonane z okazji otwarcia kate- Afisza Uwaga! Raz na dwa tygodnie ukazuje się informator kulturalny „Afisza" (tylko w jęz. ros.) - do kupienia w kioskach, cena: 7 rub. Najlepsza strona internetowa poświęcona rozrywce, kulturze, sztuce w Irkucku (informacje codziennie aktualizowane, tylko w jęz. rosyjskim): http://www.irkutskout.ru. (jry katolickiej, otrzymał Medal Papieski. Występy tego teatru na Festiwalu Teatralnym w Edynburgu w 2003 r. zostały bardzo wysoko ocenione! Muzeum Historii Miasta Irkucka, ul. Czajkowskiego 5, czynne codziennie (prócz śr.) w godz. 10.00 -18.00. Dojazd autobusami nr 8,11,22,23, przystanek Garaż. Muzeum otwarto w październiku 1996 r. Ekspozycja składa się z diaporam przedstawiających rozwój Irkucka na przestrzeni wieków. Muzeum Mineralogiczne im. A. W. Sidorowa przy Politechnice Irkuckiej, ul. Lermontowa 83, korpus E, czynne codziennie (prócz nd.) w godz. 9.00 -17.00. Kolekcja minerałów gromadzona od 1930 r. składa się z 1,5 tys. eksponatów z różnych części świata. Do najbardziej interesujących obiektów należy m.in. głaz nefrytu o wadze ok. 2 ton, nazywany „Siodłem Czyngis-chana". Lodołamacz Angara, Mikrorajon Sołniecznyj, czynne codziennie (prócz pn. i wt.) w godz. 10.00-17.00. Dojazd autobusem nr 16 lub trolejbusem nr 5. To jeden z nielicznych zachowanych w Rosji zabytkowych lodołamaczy. Statek zamówiono w 1898 r. w stoczni w Newcastle. Rozłożony na części, dostarczony został do Listwianki, gdzie w 1899 r. przeprowadzono jego montaż. Lodołamacz wraz z promem Bajkał służył do przewożenia pociągów Kolei Transsyberyjskiej przez jezioro w czasach, gdy nie było jeszcze odcinka kolei wokółzachodniego końca Bajkału. W1991r. na pokładzie otwarto wystawę Historia żeglugi na Bajkale, w której skład wchodzą modele statków pływających po jeziorze, archiwalne fotografie i dokumenty. Wydarzenia Na początku października co roku obchodzone są Dni Obwodu Irkuckiego (10 października), którym towarzyszy szereg imprez kulturalnych, częściowo o charakterze religijnym. W grudniu i styczniu trwa Rosyjskie Święto Zimy - można wtedy zobaczyć m.in. występy folklorystyczne. Okolice pomnika cara Aleksandra III i nabrzeże Angary w jego pobliżu są bardzo popularnym miejscem spotkań mieszkańców miasta. Latem młodzież przesiaduje w knajpkach i dyskotekach znajdujących się na pobliskiej wyspie (nazywanej przez nich Wyspą Młodości, a jej główny budynek miniaturą opery w Sydney). Starsze osoby co tydzień biorą udziałw wieczorkach tanecznych - pod gołym niebem, blisko pomnika, z koncertami na żywo, również radzieckimi przebojami... Warto tu zajrzeć szczególnie w niedzielne popołudnia, kiedy bulwar tętni życiem i nierzadko można zobaczyć piękne pokazy sztucznych ogni. Bardzo przyjemny jest spacer wzdłuż malowniczych bulwarów Angary (od strony centrum). Z przystani przy pomniku cara Aleksandra pływa w słoneczne dni mały poduszkowiec, rejs trwa ok. 20 min, kosztuje 50 rub. Warto! Informator Pomoc medyczna w nagłych wypadkach, teł: 333 951,333 971; miejskie szpitale, ul. Radiszczewa 5,tel.: 344 013, ul. Bajkalskaja 118, teł: 229176; klinika dentystyczna (czynna 24 godz.), ul. Lenina 4; apteka otwarta 24 godz., ul. Karola Marksa 29. Poczta Główna, ul. Stiepana Razina 23, czynna: pn. - pt. w godz. 8.00 - 20.00, sb. - nd. 9.00 - 20.00. Punkt Telegraficzny (ul. Proletarskaja 12, róg ul. Swierdłowa) oferuje swe usługi w następujących godzinach: międzynarodowe telefony przez 24 godz., a faksy, e-maile i telegramy - 9.00 - 20.00. Bankomaty są dostępne na dworcu kolejowym i w każdym droższym hotelu (Angara, Baikal-Otel itd.). Wymienić pieniądze można w bankach (dużo na ul. Marksa) i kantorach w każdym drogim hotelu, ale najlepszy kurs dolara w mieście oferuje Baikal-Otel, ul. Gagarina 44. Uwaga: wymieniane są tylko 100-do-larowe i niezniszczone banknoty. Najtańszy w Irkucku sklep z pamiątkami - Salon „Chudożnik" (ul. Karola Marksa 20, koło pomnika Lenina, czynny codziennie w godz. 10.00 -18.00) oferuje duży wybór przedmiotów z kory brzozowej, biżuterię, obrazy, mapy, pocztówki i książki. Największy wybór map, przewodników, broszur, pocztówek dostępny jest w hotelu Baikal-Otel, na ul. Gagarina 44. Ceny są jednak kilkakrotnie wyższe niż w „normalnych" sklepach. Najtańsze mapy (ceny hurtowe) i atlasy można kupić w drukarniach kartograficznych: ul. Rabocziego Sztaba 24, teł: 243 768, ul. Niżnaja Nabierieżnaja 14, tel.: 243 797,243 894. Salony i kawiarnie internetowe: ul. Marata 38 (czynna 24 godz., 25 rub./godz.), ul. Czechowa 19 (czynne pn. - pt. w godz. 10.00-19.00, sb. - nd. 11.00 -17.00,42 rub./godz.), ul. Lenina 13 (czynne codziennie w godz. 10.00 - 23.00,42 rub./godz.), ul. Suche Batora18 (czynna 24 godz., 25 -30 rub./godz., w budynku, w którym znajduje się polski konsulat). Inne: ul. Lermontowa 104, Gorkogo 8, Gagarina 20. Sklepy turystyczno-sportowe: Fan Sport, ul Marksa 39, II p. (tel.: 243 392),e- mail: fansp@angara.ru - bardzo dobrze zaopatrzony. Obsługa mówi po an- gielsku. Można tu kupić namioty, śpiwory, kurtki, buty, plecaki, butle gazowe, akcesoria wspinaczkowe, pontony itp. Inne: Fanat, Lenina 25 (wejście od ul. Timiria-ziewa) - oferuje również sprzęt wędkarski; Trial Sport, ul. Gorkogo 15. Salon Fotograficzny „Kodak", ul. Karola Marksa (obok dobrze zaopatrzonego marketu Cezar) - warto tu wywołać negatywy i zrobić odbitki; cena jednej to zaledwie 4,5 rub. (nie ma możliwości wywołania slajdów). Standard usług nie odbiega od poziomu ogólnoświatowego. Wszystkie najważniejsze punkty usługowe: banki, poczta, apteki, sklepy znajdują się na ul. Karola Marksa. Konsulat Generalny RP, ul. Suche Batora 18 (róg Marksa), II ?., Irkuck 664003, tel.: 288 010, faks: 288 012, e-mail: kgirkuck@sovintei.ru. Konsulat czynny pn. - pt. w godz. 9.00-17.00. Konsulat Generalny Mongolii: ul. Łapina 11, Irkuck 664003, tel.: 342 145,342 447, faks: 342143, e-mail: irconsul@angara.ru. Okolice Miejscowość Piwowaricha leży na przedmieściach Irkucka - ok. 6 km na wschód od centrum Irkucka, niedaleko lotniska. Znajdują się tu masowe groby ludzi pomordowanych w 1937 i 1938 r. przez bolszewików, w tym ponad 1 tys. Polaków (m.in. pierwsi mieszkańcy Wierszyny). Można tu zobaczyć pomnik i mur z nazwiskami zamordowanych. Skansen Talcy, założony w 1969 ?., położony jest w malowniczym miejscu nad brzegiem Zbiornika Irkuckiego. W kilku kompleksach budowli zaprezentowano zabytki architektury i kultury materialnej narodów Przedbajkala, pochodzące z XVII - XX w. Skansen podzielony jest na trzy strefy historyczne i kulturowe: rosyjską (największą), buriacką i ewenkijską. Można tu zobaczyć 40 eksponatów architektury i 8 tys. eksponatów wysokiej klasy kulturalnej. Do najbardziej interesujących części skansenu należy kompleks rosyjski - angaro-ilimski. Jest to rekonstrukcja dawnej rosyjskiej wsi gminnej z rejonu środkowej Angary. Powstała wokół XVII-wiecz-nego ostrogu Ilimskiego (najstarszego na Syberii Wschodniej). Znajdują się tu dwa szczególnie cenne i interesujące obiekty: baszta Zbawiciela (Spas-skaja baszta) z fragmentem obwarowań oraz kaplica Kazańska wzniesiona w 2. poł. XVII w. Oba budynki zbudowano z modrzewiowych bali bez użycia gwoździ. Na część buriacką skansenu składają się dwa zespoły budynków. Letnia siedziba Buriatów (letnik) to ośmio-ścienne jurty wraz z wyposażeniem, zagrody dla bydła i słupy do przywiązywania koni (serge). W zimowej siedzibie (zimnik) ukazano charakterystyczne dla Przybajkala połączenie rosyjskich domów z tradycyjnym budownictwem buriackim. W kompleksie ewenkijskim zwraca uwagę pokryty korą czum - letnie schronienie Ewenków. Co roku odbywają się tu uroczyste obchody świąt prawosławnych oraz występy zespołów folklorystycznych. Szczególnie hucznie świętowana jest maslienica, czyli święto pożegnania zimy (marzec). Od pewnego czasu dyrekcja skansenu boryka się z nie lada problemem - drewniane zabytki są bowiem zjadane przez korniki... Dojazd zapewniają autobus lub marszrutka odjeżdżające do Listwian-kj z dworca autobusowego w Irkucku. Należy wcześniej uprzedzić kierowcę, że na 47. km trasy Irkuck - Listwian-ka chce się wysiąść. Do Irkucka (lub Listwianki) można wrócić autobusem lub marszrutka zatrzymaną na trasie, ewentualnie autostopem. Na zwiedzanie skansenu należy przeznaczyć minimum 1,5 godz. Latem czynny jest w godz. 10.00 - 18.00, zimą 10.00 - 17.00 (tel: 145 249, 246 831, 334 705). Ceny biletów dla obcokrajowców: normalny - 80 rab., dla studentów - 40 rab., opłata za robienie zdjęć - 5 rub. W kasie muzeum można kupić książki i foldery. Na terenie skansenu znajduje się tania knajpka oferująca dania bardzo smaczne i godne polecenia. Z Irkucka można wybrać się do oddalonego o 70 km i położonego nad Angara miasta Usole Syberyjskie (100 tys. mieszkańców). Nazwa Usole pochodzi od źródeł solanek z bogatą domieszką siarczanów. Historia miasta związana jest z Polakami przybyłymi tu po powstaniu styczniowym. Wśród zesłańców byli nauczyciele, lekarze, a także polski święty - karmelita Rafał Kalinowski. Lekarze odkryli właściwości lecznicze miejscowych solanek. W XIX w. mieszkało w Usolu ok. 450 polskich zesłańców, a ich potomkowie żyją tu do dziś. Wiele osób zginęło w kopalni, pracując gołymi rękami przy wydobywaniu soli. Połyskiwanie soli W owym miejscu Angara rozchodzi się na dwa łożyska, tworząc niewielką wysepkę, w środku której znajduje się źródło słonej wody, niewyczerpalnej obfitości. Pompowana ropa solna wypływa w drewniane rynny, łączące źródło z warzelniami, urządzonymi na drugim brzegu rzeki, gdzie leży cała osada Usole. Warzelnie są to kotły żelazne, szerokie, a płytkie, ustawione na podporach z cegły, otoczone drewnianymi ścianami i pokryte spiczastym dachem, z dziurą u wierzchu zamiast komina. Justynian Ruciński, 1895 r. Polscy karmelici bosi próbują utworzyć tu sanktuarium pw. św. Rafała Kalinowskiego. Do dziś zachował się drewniany dom (Jest w bardzo złym stanie), w którym mieściła się kaplica - miejsce modlitewnych spotkań zesłańców. W Usolu znajduje się sanatorium. Droga do niego nazywana jest Drogą Zesłańców, choć oficjalnie nosi miano ul. Lenina. Na jednym z domów umieszczono tablicę upamiętniającą Polaka-uczestnika powstania styczniowego mieszkającego tu w 2. poł. XIX w. Na terenie sanatorium można także zobaczyć dom, w którym przebywali polscy zesłańcy. Stare miasto w Usolu to zaledwie kilka ulic, przy których stoją drewniane, zapadające się domy z tradycyjnie dekorowanymi okiennicami. W mieście działa organizacja polonijna „Ognisko", 665470 Usole Syberyjskie, ul. Tołbuchina 40/9, teł.: (3954)332 928. Dojazd zapewniają pociągi lub autobusy z dworca autobusowego w Irkucku (cena: ok. 70 rab., czas podróży: ok. 1 godz.), a także wodoloty z dworca rzecznego w Irkucku (cena: 114 rab., rejs trwa ok. 1,5 godz.). Wierszyna to polska wieś. Przed wyjazdem warto zapoznać się z książką Wierszyna z bliska i z oddali. Obrazy polskiej wsi na Syberii, pod redakcją E. Nowickiej i M. Głowackiej-Grajper. Polska wieś (ok. 500 mieszkańców, w tym ok. 400 Polaków) istnieje już ponad 90 lat. Mieszkańcy są potomkami dobrowolnych emigrantów z obszaru Małopolski. Pierwsi osadnicy na swojąnową„ojczyznę" wybrali okolicę najbardziej przypominającą im krajobraz Polski... Większość osób mówi tu po polsku (choć przeważnie staropolską gwarą nasyconą rusycyzmami, czasami trudną do zrozumienia). Wszyscy mieszkańcy - także Rosjanie i Buria- Jeden z wierszyńskich domów, fot. M. Walczak ci - rozumieją po polsku, nawet jeśli nie potrafią mówić. W Wierszynie zachowały się polskie obyczaje związane głównie ze świętami. Dzieci uczą się języka polskiego w szkole. Ostatnie lata to czas ożywionych kontaktów z Polakami, dlatego nikt się tu już nie dziwi, że przyjechał turysta z Polski. Warto przespacerować się po wsi, pójść na cmentarz i nad rzekę Idę, obejrzeć kościół oraz Dom Polski (przykład nowej architektury w Wierszynie). Każdemu przyjezdnemu rzuca się w oczy duża ilość przydomowej zieleni w porównaniu z innymi syberyjskimi wsiami oraz ładne domy z czystymi i zagospodarowanymi podwórzami. Pierwsi mieszkańcy Wierszyny wybudowali kościół już w 1915 r. W 1929 r. został on zburzony. Odbudowano go w 1992 ?., ? do tego czasu pełnił funkcję magazynu domu kultury. Obecnie, co tydzień lub co dwa, w niedzielę odprawiana jest msza- do wsi przyjeżdża ksiądz z Irkucka. Dostać się tu można z dworca autobusowego w Irkucku (120 km, czas podróży: ok. 3 godz.); autobus kursuje raz w tygodniu - po południu w piątki, wraca do Irkucka w niedziele. Cena biletu: 164 rab. Niedawno we wsi otwarto Dom Polski, który choć jeszcze słabo wyposażony spełnia swoje zadania - integruje środowisko Polaków. Można w nim przenocować na podłodze i dzięki temu zasilić jego fundusz (cena: ok. 100 rab.). Opiekunką domu jest p. Ludmiła Wiżentas - przewodnicząca miejscowej organizacji polonijnej „Wisła", absolwentka polonistyki Uniwersytetu Gdańskiego, obecnie nauczycielka języka polskiego w Wierszynie i Dundaju - mieszka niedaleko kościoła w najwyższym (dwupiętrowym) domu we wsi. POŁUDNIOWO-ZACHODNIE WYBRZEŻE BAJKAŁU |5| Trasa 1 Zatoka Siennaja - Zatoka Pieszcza- na - Bolszoje Gołoustnoje - Bolszyje Koty - Listwianka Czas przejścia: minimum 7 dni Stopień trudności: średni Długość trasy: ok. 95 km___________ Poludniowo-zachodnie wybrzeże Bajkału tworzą przede wszystkim strome, malowniczo opadające do jeziora, skaliste stoki Gór Nadmorskich, pomiędzy którymi można natrafić na małe, piaszczyste plaże. Jest to obszar należący do Przybajkalskie- go Parku Narodowego (zob. rozdz. II, s. 64). W tej części wybrzeża koncentruje się największy ruch turystyczny, ale ciszy i spokoju dzikiej przyrody nietrudno doświadczyć o każdej porze roku. Z Zatoki Siennej do Listwianki prowadzi wzdłuż brzegu dobrze przetarta i niezwykle widokowa ścieżka. Po drodze można znaleźć liczne miejsca biwakowe. Mapy: Mapa Południowego BajkałuY.200 000 (w tym odcinek Zat. Siennaja - Zat. Pieszczana 1:25 000 oraz mapa całego Bajkału 1:1 000 000), mapa turystyczna, odcinek Bolszoje Gołoustnoje - Listwianka 1:100 000, Atlas Pribajkale 1:200 000, plan Listwianki http: //www.irkutsk.org Przydatne: płyn na komary, wędka, suchy prowiant Niezbędne: namiot, dostateczna ilość rubli, szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu opon mózgowych, dokładne mapy Dojazd: wodolotem z Irkucka (do Zat. Siennej, Piesz-czanej, Bolszych Kotów, Listwianki), cena biletu w jedną stronę na trasie Irkuck - Zatoka Siennaja: 450 rub„ czas rejsu: 4 godz. Zatoka Siennaja Znajdują się tu bardzo ładna i rozległa polana oraz niewielki fragment piaszczystej plaży. Są wyznaczone miejsca biwakowe. Na polanie stoi dom leśnika (ros. jagier) Przybajkal-skiego Parku Narodowego, u którego można kupić mleko, chleb, piwo, ziemniaki i inne warzywa prosto z ogródka, czekoladę, mocniejsze trunki (wszystko ok. dwa razy droższe niż w Irkucku) oraz świeże ryby (głównie omule i hariusy). Z zatoki warto wybrać się na wycieczkę do osady Chargino (ok. 20 km na północ) - w XVIII w. działała w niej kopalnia piasku zaspokajająca potrzeby fabryki szkła we wsi Tal-cy. Kiedyś były tu przystań oraz tory dla wagoników z piaskiem. W czasie II wojny światowej funkcjonował tu obóz pracy dla kobiet. Dziś widać je-dynie zardzewiałe tory i na wpół zburzone domy. Z Zatoki Siennej do Zatoki Pieszczonej (po drodze mija się równie idealne miejsce na rozstawienie namiotów -zat. Babuszkę) prowadzi wzdłuż brzegu wyraźna ścieżka, miejscami pnąca się mocno pod górę. Zatoka Pieszczana (ok. 4 ?? od Zat. Siennej) Zatoka Pieszczana, nazywana „Riwierą Syberyjską", cieszy się dużą popularnością wśród turystów. Panuje tu niepowtarzalny mikroklimat -jest to jedyne miejsce na Syberii Wschodniej, gdzie średnia roczna temperatura przekracza 0°C (+0,4°C), a liczba słonecznych dni jest porównywalna z wybrzeżem północnego Krymu. Zatoka słynie z tzw. kroczących sosen - drzew, którym wiatr i woda odsłoniły korzenie, niekiedy nawet do głębokości 1,5 m. Najstarsze takie drzewo upadło w końcu lat 80. - pod jego korzeniami mógł przejść człowiek z podniesionymi rękami! Znajduje się tu również stanowisko „śpiewających piasków" (zob. rozdz. II, s. 22). Geolodzy mogą podziwiać okoliczne skały zbudowane z granitów rapakiwi. Piaszczysta półokrągła plaża o długości 750 m ograniczona jest przez dwa stromo opadające do Bajkału skaliste przylądki (jedne z najpiękniejszych nad całym Bajkałem): Wielką Dzwonnicę, sto, przechodząc przez teren turba-zy, aby po ok. 1 km skręcić w prawo w ścieżkę wspinającą się do góry. Na terenie Zatoki Akademickiej w 1916 r. odkryto ceramikę, strzały i inne przedmioty sprzed 3 tys. lat. Badania były prowadzone do 1988 r. Wszystkie wydobyte przedmioty można obejrzeć w Muzeum Narodowym w Irkucku. Dojazd Możliwy jest tylko drogą wodną. Rejs do Zatoki Pieszczanej kursowym wodolotem z Irkucka trwa ok. 3,5 godz.,azListwianki-ok.2godz. Można tu także dopłynąć wynajętym kutrem (czas podróży: 1 - 2 dni). Noclegi Najlepiej rozstawić namiot w zatoce Babuszka, ponieważ jest tam mnóstwo urządzonych miejsc biwakowych. Można także przenocować w turbazie (czynna od ok. 20 VI do 31 VIII, może pomieścić 400 osób). Od czasu jej wybudowania w 1961 r. (najstarsza tur-baza na brzegach Bajkału) nic się tu nie zmienrto. Jest bardzo droga jak na oferowane warunki - doba bez wyżywienia, w obskurnych małych pokoikach z toaletami na zewnątrz i prysznicami kosztuje 350 rub., a z wyżywieniem - 600 rub. (jedzenie niezbyt smaczne, małe porcje). Czas wolny organizują tu przewodnicy z turbazy (dobre źródło wiedzy o regionie). Za 200 rub. można skorzystać z bani na brzegu Bajkału (mieszczą się 4 osoby). Można również potańczyć (dyskoteki), pośpiewać (co wieczór spotkania w świetlicy, przy akordeonie), pograć w siatkówkę, a z samego rana usłyszeć poranny apel - pianie koguta i radosną radziecką pieśń płynącą z głośników rozmieszczonych na terenie całej bazy. W Zatoce Akademickiej działa także elegancki ośrodek Bajkalskie Diuny (na 70 osób) - tel.: 279 352 w Irkucku, e-mail: baikal-d@imet.ru, cena za dobę: 50 EUR/os., czynny w okresie 15 VI -11X. Wyżywienie i gastronomia Na terenie turbazy znajdują się tania herbaciarnia oraz bar (ryby, proste dania w cenie od 20 do 60 rub., chipsy, herbata - 7 rub., piwo itp.). Sklepik wznoszącą się 80 m nad poziomem jeziora, i Małą Dzwonnicę o wysokości 60 m. Mniej więcej w 1/3 długości plaży (licząc od południa) wznosi się urwista skała Żandarm, na której wybudowano 2 altany - roztacza się stąd piękna panorama zatoki i Bajkału. Obszar Zatoki Pieszczanej na południe od skały Żandarm nazywany jest Zatoką Akademicką. Do Zatoki Pieszczanej od południa i północy przylegają dwie mniejsze: Zawernjaiha i Babuszka, obie z równie atrakcyjnymi i pięknymi piaszczystymi plażami. Warto wejść na punkt widokowy, zlokalizowany na grupie nagich skał (N=52° 16'12", S=105°42'14.2"), wznoszący się na wysokość ok. 700 m n.p.m., z którego roztacza się niezwykły widok na Bajkał i łuki trzech zatok. Grupa skał znajduje się ok. 1,5 km od brzegu jeziora. Od pomostu, przy którym cumują wodoloty, należy iść pro- 0 ? ? -? ? -? 1-? fC ? ? 'E -? 3 ?S- ? 'o' ? ?? ?? ?? ?? 96 przy stołówce oferuje produkty po stosunkowo wysokich cenach: piwo kosztuje 50 rub., zupka chińska - 8 rub., puszki mięsne i rybne - 20 - 50 rub. Wędzone omule (35 rub. za sztukę) można kupić rano w wędzarni znajdującej się obok bani w północnej części zatoki. 3,3 km od Zatoki Pieszczonej, na szlaku w kierunku Bolszoje Gołoust-noje, znajduje się wystająca z wody skała (160 m od brzegu, wys. 15 m) o nazwie Bakłani Kamień (Kormo-rani Kamień). Jest to jedyna wysepka w południowej części Bajkału. Dawniej była tu największa nad Bajkałem kolonia kormoranów. Gatunek (kiedyś pospolity) wyginął na tym obszarze w latach 60. XXw. Teraz mieszkają tu niezwykle hałaśliwe mewy. W skalnych ścianach pomiędzy Małą Dzwonnicą a Bakłanim Kamieniem znajdują się wejścia do ok. 10 jaskiń. Niestety, większość z nich latem jest dostępna tylko od strony wody. Odcinek drogi do Bolszoje Goło-ustnoje to najbardziej dziki i niebezpieczny fragment opisywanej trasy, bez jakiejkolwiek cywilizacji. Jego pokonanie trwa minimum 2 dni. Jest trudniejszy i wiedzie głównie górami, w pewnej odległości od brzegu. Czasem trudno znaleźć ścieżkę. Uwaga! Przejście brzegiem jeziora jest praktycznie niemożliwe z powodu bardzo stromych skał występujących na tym odcinku. Za Bakłanim Kamieniem droga zaczyna piąć się ostro w górę na wysokość powyżej 1000 m, a potem wiedzie w dół doliną rzeki Jełowki aż do samego Bajkału. Ujście rzeki Jełowki znajduje się 3 km od wioski Bolszoje Gołoustnoje. W dolinie rzeki, 8 km od brzegu Bajkału, położona jest jaskinia o skomplikowanym układzie korytarzy i 60-metrowej studni. Kilometr przed wioską, w dolinie Uszkania, zlokalizowano ścisły rezerwat Przybajkalskie-go Parku Narodowego. Bolszoje Gołoustnoje Wieś (ok. 800 mieszkańców) położona jest ok. 40 km od Zatoki Piesz-czanej, w rozległej, bagnistej delcie rzeki Gołoustnaja. Na stokach okolicznych gór rosną stare limby - wiek niektórych z nich ocenia się nawet na 400 lat. Pierwsze zimowie wzniesiono w tym miejscu już w XVII w. W 1701 r. powstała pierwsza kaplica, a w XIX w. cerkiew św. Mikołaja -patrona żeglarzy. W 1937 r. cerkiew zamknięto, a większość ikon spalono. W budynku urządzono wiejski klub. W 1988 r. rozpoczęła się restauracja świątyni, finansowana przez amerykański program „Rozwój Międzynarodowy". W 1995 r. odprawiono pierwsze nabożeństwo. Niestety w 1998 r. odbudowana cerkiew doszczętnie spłonęła. W 1999 r. zaczęto wznosić nową świątynię i w 2001 r. prace zakończono. Amerykanie finansowali także częściową rekultywację wybrzeża, zniszczonego przez upadły w latach 80. XX w. leśny kołchoz przemysłowy o powierzchni 34 ha. pojazd Dojazd zapewnia autobus z dworca autobusowego w Irkucku (wyjeżdża codziennie o godz. 18.00, podróż trwa ok. 3 godz., odległość wynosi 130 km, cena biletu _100 rub.) Uwaga! Nie zatrzymują się tu wodoloty. Noclegi Namioty można rozbijać wszędzie, byle nie w najbliższym otoczeniu wsi. Warto zajrzeć do bazy turystycznej Vilimówka Iriny i Pawła Paluszków, którzy mają tu dom w stylu syberyjskim. Nocleg w domu, z pełnym wyżywieniem i banią, kosztuje 10 EUR, pole namiotowe z dostępem do kuchni i banią - 5 EUR. W ofercie bazy są również wycieczki po regionie Bajkału. Na co dzień Paweł i Irina mieszkają w Polsce, w okresie letnim w Bolszoje Gołoustnoje, gdzie zajmują się przyjmowaniem turystów. Kontakt: Irina i Paweł Paluszek, ul. Charanuty 12, tel. w Irkucku: (3952) 593 640, tel. w Polsce: 505 422 921, e-mail: ira77@o2.pl, http:// www.anisko.net/bajkal. W wiosce znajdują się nieźle zaopatrzone sklepy i jeden bar. Ścieżka do Bolszych Kotów przechodzi przez malowniczy wąwóz Bolszaja Kadilnaja oraz cypel Soboli ozdobiony zębatymi skalami. Szlak jest wyraźny, wiedzie głównie wzdłuż brzegu, tylko czasem wspina się po stoku, omijając skały. Około 3 km przed wioską Bolszyje Koty, w wąwozie Siennajapad', znajdują się pozostałości kopalni złota założonej przez irkuckiego kupca. Za- chowały się pionowe szyby z bocznymi chodnikami, a w korycie strumienia można zobaczyć drewniane rynny służące do wypłukiwania złota. Ponad wąwozem wznosi się góra Sapun (1178 m n.p.m.), zbudowana z rzadkich nad Bajkałem skał - zlepieńców jurajskich. Warto poświęcić trochę czasu na spenetrowanie tych okolic. W zboczu góry, na wysokości ok. 200 m, jest dobrze widoczne wejście do jaskini, w której odnaleziono kamienną i żelazną broń myśliwską oraz fragmenty glinianych naczyń z ornamentami i znakami staroturecki- mi. Było to pierwsze tego typu znalezisko w jaskiniach Przybajkala. Bolszyje Koty Ta ładna, spokojna i niewielka wioska położona na brzegu Bajkału znajduje się ok. 25 km od Bolszoje Gołoustnoje. Osada staje się stopniowo letniskiem- stare domy są wykupywane przez mieszkańców miasta i przerabiane na domki wypoczynkowe. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od ewenkijskiego słowa koto, oznaczającego nóż albo małą maczetę służącą Bajkalskie eldorado Złoto znajdowano nie tylko w dolinach rzecznych, ale również w Bajkale! Jego eksploatacja na zachodnim wybrzeżu jeziora rozpoczęła się w 1842 r. Do końca XIX w. wydobyto ponad 160 kg tego szlachetnego metalu. Płukanie złota przerwano w latach 50. - przestało być: opłacalne. Bardzo dużo złóż odkryło także w dolinach rzecznych wokół Irkucka. Szacuje się, że jedna duża kopalnia dawała 1,3 tony czystego złota rocznie, a takich kopalń było kilkanaście. W połowie XIX w. ta część Syberii była nazywana królestwem złota. (? ca . OJ "? ?? ? -? IB N ? ? Prywatna galeria obrazów Włodzimierza Plamieniewskiego (poeta i architekt), ul. Czapajewa 76, teł.: 112 552. W galerii można kupić obrazy, wyroby z kory brzozowej i inne pamiątki (taniej niż w porcie). Dom Rekolekcyjny im. Jana Pawła II, ul. Czapajewa 37, tej.: 112 712, prowadzony jest przez katolickie siostry zakonne. Część sióstr pochodzi z Polski. Organizowane są tu m.in. kolonie dla dzieci i młodzieży z domów dziecka oraz szpitali onkologicznych. Teatr Pieśni, ul. Ostrowskogo 45, tel: 112 822. Przedstawienia odbywają się w soboty i niedziele, latem o godz. 19.00, a zimą o 15.00. Warto zwrócić uwagę na rzekę Angarę (początek Angary ma szerokość: 863 m, maksymalną głębokość: 4,8 m, szybkość przepływu: 5,1 km/godz). Jest to jedyna rzeka(dłu-gość 1779 km) wypływająca z Bajkału. W miejscu, gdzie się zaczyna, znajduje się wystająca 1,5 m nad powierzchnię wody skała - tzw. Szaman-Ka-mień. W języku Buriatów Angaj oznacza m.in. rozpadlinę, a w jego literackiej odmianie - otwartą paszczę bestii. „Źródło" Angary nigdy nie zamarza ze względu na silny nurt oraz fakt, że z Bajkału wpływa do rzeki woda pochodząca nie z powierzchni, a z głębiny jeziora, gdzie temperatura jest wyższa niż 0°C. Całą zimę woda paruje, a gałęzie drzew zdobi malownicza szadź. Jest to stałe, jedyne w północnej Azji, miejsce zimowania wodnych ptaków. Gdy w 1956 r. powstał Zbiornik Irkucki, rozmiary wolnej od lodu powierzchni znacznie się zmniejszyły. Liczba zimujących tu ptaków spadła z 10 rys. do 2 - 3,5 tys. Rozległa panorama Bajkału i Angary roztacza się ze wzgórza o nazwie Kamień Czerskiego - od hotelu Inturist prowadzi do niego 2-kilometrowa asfaltowa droga. Informacja turystyczna Punkt Baikal Info (czynny V - IX w godz. 10.00 - 20.00) znajduje się tuż przy przystani wodolotów. Obsługa mówi po rosyjsku, angielsku, niemiecku i francusku. Można kupić pocztówki i mapy. Dojazd i połączenia Do Listwianki można dopłynąć wodolotem z Irkucka lub dojechać autobusem. Z przystani w Listwian-ce odpływają kursowe wodoloty: do Bolszych Kotów (rejs trwa ok. 30 min, cena: 60 rub.), Zatoki Pieszcza-nej (rejs trwa ok. 2 godz., cena: 300 rub.). Portu Bajkał podrugiej stronie Angary (wodolot „Bajkalskije Wody" kursuje nawet zimą, rejs trwa 25 min, cena: ok. 30 rub.) oraz Irkucka (cenaza kurs Listwianka- Irkuck: 103 rub., czas podróży: ok. 1,5 godz.). Szaman-Kamień 100 Szaman-Kamień podlega ochronie jako pomnik przyrody i jest „bohaterem" wielu tutejszych legend. Jedna z nich mówi, że Bajkał chciał wydać swoją córkę, urodziwą Angarę, za mąż za młodego wojaka o imieniu Irkut (nazwa dopływu Angary). Angara jednak zakochała się w innym rycerzu - Jeniseju i uciekła do niego. Rozgniewany ojciec posłał za córką ogromną skałę - Szaman-Kamień. W taki sposób powstało przepiękne zimowisko dla ptaków wodnych w miejscu, w którym Angara wypływa z Bajkału. Kursują tu również kilka razy dziennie autobusy i marszrutki z dworca autobusowego w Irkucku. Czas podróży to ok.1 godz. (67 km), cena za autobus - ok. 60 rub., za marszrutkę - ok. 120 rub./os. W pobliżu przystani na licznych straganach moż- Wyżywienie na kupić wędzone ryby i różne pamiątki. Ceny są jed nak kilkakrotnie wyższe niż w Irkucku. przęgi (300 rub./l os. /godz.). Działa również świetna i niedroga restauracja z miłą obsługą (ceny za dania rybne: 85-180 rub.). Noclegi Najlepiej rozbić namiot na końcu wioski - na miejscu biwakowym na wzgórzu niedaleko obserwatorium lub w górnej części ul. Czapajewa. Stanowczo nie należy rozbijać namiotów na plażach, ponieważ jest tam brudno i niezbyt bezpiecznie. Najtańszy nocleg oferuje stara turbaza zlokalizowana na końcu wioski (2 km na południe od przystani) - miejsce w zbiorowej sali kosztuje 100 rub., brak bieżącej wody i pryszniców. Prywatna kwatera na ul. Kulikowa 57 (tel.: 250 139) oferuje noclegi w prostym drewnianym domku za 200 rub./os. Pozostałe kwatery kosztują minimum 300 rub./os. (można pytać o nie w Baikal Info). 10 miejscami noclegowymi dysponuje schronisko przy budynku Przybajkalskiego Parku Narodowego, ul. Gorkogo 39 (tel.: 385 300, e-mail: prib-parkesibron.ru). Cena: 350 rub./os. Posiada dobre warunki sanitarne, kuchnię do dyspozycji, ładny widok z okna. W Listwiance znajduje się sporo luksusowych hoteli: Inturist, Dziewiąty Bał, U Niedźwiedzi, BajkalskieTie-riema. Cena za pokój 2-osobowy: od 100 USD. W hotelu Inturist można skorzystać z eleganckiej bani: 1 godz. 300 rub. od kilkuosobowej grupy. Do najlepszych należy hotel Bajkalskie Tieriema, ul. Gornaja 16, tel.:112 599, http://www.greenexpress.ru, e-mail: info@gre-enexpress.ru. Jest pięknie położony i bardzo elegancki. Można tu wypożyczyć rowery, konie, rowery wodne (100 rub./4 os. /30 min), a zimą skutery i psie za- Bary i dobrze zaopatrzone sklepy znajdują się głównie w okolicach przystani, natomiast restauracje przy luksusowych hotelach (nie wszystkie są drogie, warto sprawdzić). Informator Telefon kierunkowy do Listwianki: 3952. W miejscowości nie ma kantoru - kiedyś mieśd się w hotelu Inturist (dawna nazwa hotel Bajkał). Obecnie działa w nim bankomat. Można tu również skorzystać z Internetu - 50 rub./godz. (jedyne miejsce). Apteka znajduje się na końcu wsi przy głównej drodze. WYSPA OLCHON Bajkał nazywany jest sercem Syberii, a o wyspie Olchon mówi się, że jest sercem Bajkału. Wyspę charakteryzuje niezwykłe piękno stepowych krajobrazów, ciepłe zatoki oraz słoneczne i suche łata. Szczególnie warto przyjechać tu w czerwcu i lipcu, kiedy stepy pokrywają się bogactwem kwiatów. Sporą atrakcją są też liczne zabytki archeologiczne - pochodzące z VI - IX w. n.e. grodziszcza, mury i mogiły wybudowane najprawdopodobniej przez „Historyczna" droga z Irkucka do Listwianki Asfaltowa, szeroka droga prowadząca z Irkucka do Listwianki (67 km) jest do dziś jedną z najlepszych dróg w okolicach Bajkału. Wybudowano ją w latach 60. z okazji wizyty prezydenta USA Eisenhowera. Miał on przejechać z Irkucka do Listwianki i tam kilka dni odpocząć w ekskluzywnym hotelu - również wzniesionym specjalnie dla niego. Materiały budowlane sprowadzono z Zachodu, prace ukończono przed terminem - podobno w niecały miesiąc, ale Amerykanie nie przyjechali... Wyspa Olchon-i Małe Morze ( ?? 4 Przybajkalski Trójgłowy Golec Kurykanów (przodków Jakutów i Bu-riatów). Znajduje się tu najwięcej stanowisk archeologicznych w rejonie Bajkału, ale odnalezienie większości z nich bez pomocy miejscowego przewodnika bywa trudne. Wyspa Olchon położona jest w środkowej części jeziora, w pobliżu zachodniego wybrzeża. Jej powierzchnia wynosi 700 km2, długość - 71,7 km, maksymalna szerokość -14 km. Od lądu oddzielają cieśnina Małe Morze. Znajdujący się na południowo-zachod-nim krańcu przesmyk nazywany jest Olchońskimi Wrotami. Wyspa stanowi część Przybajkalskiego Parku Narodowego. Z geologicznego punktu widzenia to przedłużenie Gór Nadmorskich. Rzeźba ma charakter górzysty - najwyższym wzniesieniem jest góra Zima (Iżimiej) o wysokości 1274 m n.p.m. Niedaleko od niej, kilkadziesiąt kilometrów na wschód, wody Bajkału kryją największą głębię (1637 m). Na wyspie można wyróżnić główny grzbiet, który rozciąga się wzdłuż wysokiego wschodniego wybrzeża, opadającego dojeziora stromymi skałami. Na zachodzie brzegi schodzą ku wodzie łagodnymi wzgórzami, linia brzegowa jest urozmaicona przez głęboko wcinające się w ląd ciepłe zatoczki, skaliste przylądki i wyspy. Znajduje się tu wiele kamienistych i piaszczystych plaż. Wyspa jest bardzo uboga w wodę - źródełka i strumienie są nieliczne. Z pięciu niewielkich jezior, jakie tu występują, dwa największe - Nursko- je i Chanchoj - to tylko odcięte mierzejami zatoczki Bajkału. Pozostałe jeziorka w głębi wyspy są słonowodne. Dużą rolę w kształtowaniu krajobrazu wyspy odgrywa groźny wiatr sarnia. Na świat fauny Olchonu składa się 15 5 gatunków zwierząt. Żyją tu m.in: rysie, lisy, zające, głuszce, cietrzewie, pardwy i susły. Te ostatnie, zwinne i ciekawskie, najłatwiej zauważyć spośród mieszkańców stepów. Na skutek działalności człowieka wyginęły wilki, marale i dropie. Nie ma niebezpiecznych drapieżników. Z ptaków żyją rzadkie orły bieliki oraz sokoły. Na wyspie występuje mało kleszczy, a i komarów, i meszek jest o wiele mniej niż w innych rejonach Bajkału. W wodach otaczających wyspę żyje 56 gatunków ryb, m.in.: karpie, sigi, tajmie-nie, hariusy i omule. Ten ostami, pochodzący z wód Małego Morza i najmniejszy z czterech odmian żyjących w Bajkale, jest uważany za najsmaczniejszy. Na stepowych obszarach wyspy często spotyka się żmije. Lasy, głównie sosnowo-modrzewio-we, występujące we wschodniej części wyspy, obfitują w zarośla rododendro-nu oraz owoce leśne. Stepy porastają m.in. maciejki, szarotki, ostróżki, maki czy takie endemity, jak tarczyca bajkalska (Scutellaria baicalensis) i traganek olchoński (Astralagus olchonensis). Mieszkańcy wyspy (ok. 1500 osób, głównie Buriaci) zajmują się rybołówstwem i hodowlą owiec. W 2004 r. na wyspie zakładano elektryczność. Regularne dostawy prądu mają się zacząć dopiero od połowy 2005 r. Największa tragedia na Bajkale W nocy z 14 na 15 października 1901 r. parostatek Jaków" ptynqt z Wierchnieangarska, holując za sobą trzy statki o nazwach „Potapow", „Mogiliew"i„Szypunow". Kiedy okręty były na Małym Morzu, naprzeciw przylądka Kobyla Głowa, rozpętała się silna burza. Holowane statki odczepiły się, jeden z nich - „Potapow" - rozbił się o skały przylądka. Wszyscy ludzie znajdujący się na tym okręcie zginęli. Żywioł pochłonął 176 ofiar. Burza trwała jeszcze dwa dni i była na tyle silna, że trupy nieszczęśników przy marzły na skałach na wysokości 10 sążni. Kronika Irkucka Nazwa wyspy pochodzi od buriac-kich słów oj-chon, co oznacza słabo zalesione miejsce albo suchy. Tłumaczenia te są w pełni uzasadnione, bowiem w tutejszym krajobrazie dominują stepy, a roczna wielkość opadów to zaledwie 200 mm. Na całej wyspie można zobaczyć wiele świętych miejsc buriackich - rzeźby szamańskich bóstw, kamienne kopczyki owo, serge (paliki) itd. Z Olchonem wiąże się wiele legend i podań buriackich. Legendami owiana jest słynna skała Szamanka. Znawcy szamanizmu uwa-żająwyspę za biegun siły duchowej -jeden z pięciu na całym świecie (!). Dojazd Na Olchon można dojechać autobusem z Irkucka: kurs Irkuck - Chużir (300 km), odjazd z dworca autobusowego, czas podróży ok. 8 godz., cena biletu 300 rub. (plusopłataza bagaż ok.70 rub.). Wsezoniewaka- Międzynarodowy zlot szamanów Pod koniec lipca 2004 r. na wyspie Olchon odbyt się kilkudniowy międzynarodowy festiwal szamanów pod nazwą „Tajłgan". Aż 200 wyznawców szamanizmu (oraz gości) z różnych stron Azji, Europy i Ameryki wzięło udział w uroczystościach. Nieprzypadkowo na miejsce spotkania szamanów wybrano Olchon - według dawnych wierzeń ludów Syberii to właśnie w tych okolicach żyją najważniejsze duchy Bajkału i tu przekazują wybrańcom szamańskie uzdolnienia. cyjnym, czyli od połowy czerwca do końca sierpnia, autobus jeździ codziennie (o godz. 8.00 i 10.00), ale często brakuje miejsc. We wrześniu autobus kursuje przeważnie dwa razy w tygodniu. Z dworca autobusowego odjeżdżają także marszrutki - cena biletu to ok. 350 - 400 rub., podróż trwa nieco krócej niż autobusem (5-6 godz.). Marszrutki zatrzymują się w centrum Chużiru, tuż obok punktu informacji turystycznej Ba-ikal Info, a autobusy - na ulicy równoległej do głównego placu. Od połowy maja do połowy grudnia między lądem a wyspą kursuje co ok. 1,5 godz. prom (bezpłatny), ale zmotoryzowani turyści muszą być przygotowani na długie stanie w kolejce. Prom może zabrać na pokład jedynie 9-10 samochodów osobowych. Przeprawa trwa ok. 30 min. W sezonie na przystani w niewielkich budkach gastronomicznych można zjeść proste dania typu pożyczy pielmienioraz wypić coś gorącego. Rejsy wodolotów z Irkucka i Listwianki przez ostatnie kilka lat były zawieszone. Na wyspę można także się dostać wynajętym kutrem lub łodzią. Rejs kilkuosobową łodzią z Listwianki trwa ok. 14 godz., cena wynosi 400 - 500 USD (posiłki wliczone w cenę). Koszt wynajęcia kilkuosobowego kutra z Ust'-Barguzinatook. 9 tys. rub., a większe jednostki kosztują ok. 20 tys. rub. (pytać można w siedzibie Zabajkalskiego Parku Narodowego). Święte miejsce nad jeziorem Szara Nur fot. M. Walczak Mapy i ekwipunek Wyspa Olchon i Mak Morze 1:100 000, Wyspa Olchon 1:200 000, Atlas Pribajkale, 1:200 000, http: //mapy.mk.cvut.cz/index_e.html (1:100 000), http: //www.baikaler.com/maps.html (1:100 000, również plan Chużiru) Przydatny ekwipunek: namiot, w głębi wyspy na obszarze bezleśnym maszynka gazowa, wędka. Wycieczki organizowane Na wyspie istnieje kilka najbardziej popularnych wariantów tras turystycznych. Można próbować przejść je pieszo lub konno, przejechać rowerem albo wziąć udział w wycieczce samochodowej organizowanej przez wszystkie bazy turystyczne w Chużirze - ceny oscylują wokół 300 - 400 rub./os., zawierają opłatę za posiłek i przewodnika. Najpopularniejsze trasy wycieczek • Północna część wyspy, przylądek Choboj (ok. 80 km): Chużir - Charancy - Piesczanaja - Skały Trzech Braci - przylądek Choboj - Przylądek Szun-te-Liewyj - Uzury - Chużir • Jezioro Szara Nur (ok. 32 km): Chużir - jezioro Szara Nur- (ew. dolinaTaszkinaj) - Chużir • Dolina Idiba (ok. 60 km): Chużir- półwysep Chan-choj i jezioro Chanchoj - Półwysep Szebjetskij - wieś Jałga - dolina Idiba - brzeg Bajkału - Chużir • Półwysep Kobyla Głowa (ok. 90 km): Chużir - półwysep Chanchoj i jezioro Chanchoj - Chadaj - Kobyla Głowa - przylądek Chorgoj - Chużir • Przylądek Uchań (ok. 60 km): część drogi trzeba przebyć pieszo przez las. • Góra Zima (ok. 70 km): część drogi trzeba przebyć pieszo przez las. Wyprawy łodzią: • Północna część wyspy, przylądek Choboj Wyspy Małego Morza (wyspy Zamogoj, Ogoj, Bor-ga-Dagan) • Święte źródła (na stałym lądzie, naprzeciw Wyspy Ichilchej) - kąpiele zalecane osobom z dolegliwościami żołądkowymi. • Wyspy Uszkanie - główna siedziba bajkalskiej foki, wyprawa dwudniowa. Najciekawsze miejsca na wyspie, począwszy od strony południowo-zachod-niej: Zatoka Zagu (Pieriewozna). Obok niej znajdują się przystań promu i początek biegnącej przez całą wyspę piaszczystej drogi. Jest to miejsce o największej liczbie dni słonecznych w całym obwodzie irkuckim, 36 km od Chużiru. Jezioro Nurskoje łączy z zatoką Żagli wąski kanał. Podobnie jak jezioro Chanchoj, jest niezwykle popularne wśród wędkarzy. Gnieździ się tu wiele gatunków ptaków. Widać go przepięknie z głównej drogi. Leży 34 km od Chużiru. Półwysep Kobyla Głowa to najwęższy z trzech, długich na 3 - 4 km, półwyspów znajdujących się na południowo-wschodnim krańcu wyspy. Jego główną atrakcjąjest kończący go przylądek Chorin-Irgi (z bur. 'Kobyla Głowa'), przypominający z daleka końską głowę. Położony ok. 36 km od Chużiru. Przylądek Chorgoj. Pośród stepów można dojrzeć długie na 185 m, tajemnicze ruiny muru Kurykanów, odkryte przez J. Czerskiego w 1879 r. W niektórych miejscach ich wysokość dochodzi do 2 m. Archeolodzy przypuszczają, że mury te pełniły funkcje obronne albo były związane z kultem świątynnym. W pobliżu znaleziono także pozostałości mogił przykrytych kamiennymi płytami. Prawdopodobnie składano tu ofiary z ludzi. Za ołtarz służyły płaskie kamienie z wgłębieniami o kształcie kul. Położony ok. 28 km od Chużiru. Przylądek Szara-Szułun (610 m n.p.m.) to widokowe wzniesienie z dwoma malowniczymi, skalistymi przylądkami - Taszkaj i Szara-Szułun (szara - 'oścień', szułun — 'kamień'). Rozciąga się stąd piękny widok na wyspę Ogoj, nazywaną także Ugungoj (Bezwodna). Jej długość wynosi 3 km, brzegi są urwiste, a skaliste wierzchołki porastają nieliczne, zniekształcone przez wiatry modrzewie. Położony ok. 23 km od Chużiru. PÓŁWYSEP SZEBJETSKIJ (szebee - 'ściana') to wysoki i skalisty cypel, przedzielony resztkami kamiennego, trudno dostrzegalnego muru Kurykanów. Na brzegu Zatoki Szebjet-skiej można znaleźć dogodne miejsce na rozbicie namiotu. Naprzeciw półwyspu leży druga co do wielkości wyspa Małego Morza - Zamogoj. Znajduje się 16 km od Chużiru. Jezioro Chanchoj (lub Jałga), popularne wśród turystów, ornitologów i wędkarzy płytkie jezioro oddzielone od zatoki Jałga wąską piaszczystą mierzeją (w najszerszym miejscu 10-me-trową). Doskonałe miejsce do biwakowania i kąpania. Położone 12 km od Chużiru. Po drodze do doliny Idiba mija się suche jeziorka, znad których Buriaci pozyskują trzcinę. W tym rejonie można zobaczyć pozostałości starych osad buriackich, które istniały do końca łat 30. XXw.-później ich mieszkańcy byli zmuszani do osiedlania się w dużych wioskach, takich jak np. Chużir. Znajduje się ok. 25 km od Chużiru. Jezioro Szara-Nur (N=53 "06 25.5", E=107°15'14.1", wys. 750 m n.p.m.), czyli żółte jezioro, położone jest 150 m nad strefą stepów. W czasie lata woda jest ciepła, a znajdujące się w nim błoto ma właściwości lecznicze - kąpiel podobno szczególnie dobrze wpływa na stawy. Zlokalizowane 16 km od Chużiru. Chużir Osadę założono w 1939 ?., jest jednocześnie „stolicą" wyspy. Mieszka tu 1200 osób, czyli ok. 80% mieszkańców wyspy. Na północ od osady leży słynny przylądek Burchan ('Skała Szaman-ka') o dwóch wierzchołkach z białego wapienia. W jaskini przeszywającej skałę na wylot mieszkał, wedle wierzeń Buriatów, pan Olchonu - Burchan. Archeolodzy odkryli tu znaleziska sprzed 2-4 tys. lat p.n.e. Tradycja nakazuje, aby na Szaman-kę nie wchodziły kobiety. Buriaci darzyli to miejsce wyjątkowym szacunkiem i czcią, dlatego założenie przez władze sowieckie osady robotniczej (Chużir) było celowo popełnionym świętokradztwem. Przy miejscowej szkole działa Muzeum Krajoznawcze. Jest to jedno z najciekawszych regionalnych muzeów Przybajkala. Jeżeli muzeum jest zamknięte, można poprosić o otwarcie mieszkającą w pobliżu opiekunkę obiektu (ul. Perwomajskaja 21). Ceny biletów: 30 rab., studenci - 10 rab. Informacja turystyczna Punkt informacji turystycznej Baikal Info znajduje się na skrzyżowaniu ulic Puszkina i Bajkalskiej, tuż obok miejsca, gdzie zatrzymują się marszrutki. Noclegi Z roku na rok w Chużirze jest coraz więcej baz turystycznych, hoteli i prywatnych kwater. Do najtańszych wariantów noclegów należy obozowanie na dziko bądź na polach namiotowych w zagrodach prywatnych domów. Ceny: ok. 50 rub. od namiotu i 15 rub./os. (obiadokolacja za 70 rub.). Osoby oferujące tego typu zakwaterowanie można spotkać na głównym placu lub w miejscu, gdzie zatrzymują się autobusy przyjeżdżające z Irkucka. Tanie noclegi w pokojach gościnnych oferuje Tatiana Berezowska, ul. Tajeżnaja 36 - w dobrych warunkach za 300 rub. ze śniadaniem i obiadokolacja, plus 50 rub. za banię. o. =3 107 V Zdecydowanie najlepszą i jedną z najtańszych baz turystycznych (działa cały rok) jest baza Nikity Bien-czarowa (w latach 80. mistrz Rosji w tenisie stołowym): ul. Kirpicznaja 8, 666137 Chużir, Olchon, teł: 79542221109 (79542221109@sms.globaltel.ru), http: //www.olkhon.info, e-mail: nikita@olkhon.info. Nocleg w prostym, ale sympatycznie urządzonym drewnianym domku wraz z wyżywieniem kosztuje 450 mb., bez jedzenia - ok. 250 rub. Można również negocjować cenę za samo wyżywienie. Nikita nigdy nie odmawia noclegu, ponieważ w przypadku braku miejsc rozlokowuje turystów po prywatnych domach mieszkańców Chużiru. W ofercie Nikity są: bania - 20 min za darmo, godz./100 rub./os., masaż -120 rub./30 min, pranie -150 rub./2 kg, półdniowa wyprawa na ryby - 300 rub./os., wypożyczalnia rowerów - 300 rub./ cały dzień, 60 rub./godz., wycieczki konne-1800 rub. za konia i przewodnika na cały dzień, oraz wiele wycieczek samochodowych. Za 3000 rub. (liczone od całej grupy, niezależnie od liczby osób) można także zobaczyć „występy" miejscowego szamana. Przy bazie Nikity działa również sklepik z pamiątkami i punkt informacji turystycznej. Można skorzystać z Internetu (połączenia bardzo drogie). Baza turystyczna Nikity uchodzi za jedną z najlepszych na całej Syberii. Baza turystyczna Sołnecznaja, ul. Sołnecznaja 14, 666137 Chużir, (teł w Irkucku: 363168,389103,683 216, http://www.web-olkhon.com, e-mail: obogo-ev@yandex.ru), również działa przez cały rok, jest jednak nieco droższa. Doba z wyżywieniem kosztuje 450-600 rub. (bezwyżywienia-ok. 300 rub.), noclegi w domkach. Ponadto w ofercie: stołówka, bania, możliwość wynajęcia roweru (60 rub./godz.), samochodu, kutra, jazda konna (300 rub./godz.). Baza znajduje się w bardzoładnym widokowo miejscu-na wzgórzu, tuż przy maszcie radiotelegraficznym (łatwo trafić). Jedną z bardziej popularnych jest także turbaza Szamanka, położona 300 m od piaszczystej plaży. Oferuje czyste pokoje 2- i 3-osobowe za 450 rub./os. (z wyżywieniem) - ul. Woroszilowa 25, tel: (3952) 335 594, http://baikal1tur.narod.ru, e-mail: shaman-ka11@yandex.ru. Warto także zajrzeć do niewielkiego, ale przytulnego kompleksu B&B - Bajkalskij priboj, tuż przy głównym placu (ul. Bajkalskaja 48/1, tel.: (3952) 200 777). Ceny: nocleg z wyżywieniem - 450 - 500 rub., bez jedzenia - 200 rub., godzina bani - 200 rub. (niezależnie od liczby osób). Wyżywienie Na głównym placu Chużiru znajdują się sklepy, z których szczególnie jeden, niedawno zbudowany i przypominający swym wyglądem minicentrum handlowe, jest bardzo dobrze zaopatrzony. Ceny są minimalnie wyższe niż w Irkucku. Można tu także zjeść proste dania w porządnym i niedrogim (ceny: do 100 rub.) barze Idillija -w jednym z niewielu istniejących w wiosce. Informator We wsi znajdują się malutka cerkiew, poczta (ul. Lenina 15), apteka (Bajkalskaja 10), nie ma banku czy punktu wymiany walut, ale zawsze można spróbować wymienić pieniądze w którejś z baz turystycznych. Najlepsze pamiątki, pocztówki, informatory itd. oferuje Baikal Info oraz baza Nikity. Osada ??????? (charansa- 'punkt obserwacyjny'). Takąsamą nazwę noszą znajdujące się w tej okolicy: wyspa, cypel, plaża oraz strumień. Podobno imię Charancy nosił pierwszy Buriat, który przybył na Olchon. Na zachód od wsi jest baza turystycznafirmy Greenexpress — nocleg z wyżywieniem w eleganckiej buriackiej jurcie kosztuje 1200 rub./os. (http://www.greenexpress. ru). Jedna z atrakcji w Charancy to przelot awio-netką - 15-minutowy lot kosztuje 500 rub. Położona ok. 9 km od Chużiru. Zatoka Piesczanaja to miejsce, w którym można zobaczyć 6-kilome-trowe ruchome wydmy „śpiewających piasków". Stanowią one największe, jeśli chodzi o powierzchnię (3 km2), piaszczyste formacje, nie tylko na Olchonie, ale i na całym zachodnim wybrzeżu Bajkału. Na wydmach rosną rzadkie rośliny, niespotykane nigdzie indziej na świecie, np. astragał olchoński (rodzina motylkowych). Można tu również zobaczyć „szczudłowe drzewa" o korzeniach odsłoniętych na wysokość 30 - 40 cm nad piaskiem - mówi się, że w ciągu najbliższych lat mogą dorównać sb/???? „ kroczącym sosnom ". Plaża nadaje się do biwakowania, ale bywa zatłoczona i zaśmiecona. Nad samym brzegiem znajdują się ruiny dawnego łagru, który funkcjonował od początku lat 40. do lat 60. jako fabryka przetwórstwa ryb, którą później przeniesiono do Chużiru. W latach później szych pracowali w niej dawni łagiernicy, którzy nie zdecydowali się opuścić wyspy. Dziś można zobaczyć pozostałości starej drewnianej drogi, banię, budkę strażników oraz mały cmentarz. Do 2003 r. istniało molo, zbudowane za czasów łagierników. Położona 20 km od Chużiru. Warto zatrzymać się przy SKAŁACH Trzech Braci (w okolicach przylądka Sagan- Chuszun). Legenda głosi, że te trzy malownicze skały to zaklęci synowie szamana. Oprócz wspaniałych pomarańczowych porostów wprawne oko zauważy tu minerały molibdenu. Przylądek Choboj, z bur. 'kieł', (N=53°24'40.8", E=107°4726.5", wys. 565 m n.p.m.) to najdalej wysunięty na północ fragment wyspy, z którego dobrze widać półwysep Święty Nos oraz Wyspy Uszkanie, a zarazem miejsce niezwykłe. Szczególnie spektakularny jest tu wschód słońca znad Świętego Nosa. W pobliżu wznosi się wysoka skała z otworem, tzw. skalnym oknem. Od czasu do czasu w pobliżu cypla widuje się nerpy. Położony ok. 40 km od Chużiru. Przylądek Szunte-Liewyj, nazywany również Górą Miłości, porośnięty jest czerwonymi i pomarańczowymi porosta- mi. Legenda głosi, że Buriaci zostawiali tu w jurcie kobietę, która przez kilka lat po ślubie nie mogła urodzić dziecka. Razem z niązamykanoprzyjaciela męża. Jeśli poczęło się dziecko, mąż uznawał je za swoje, ale jeśli po trzech takich próbach żona nie zachodziła w ciążę, mąż mógł z nią zrobić co chciał - i przeważnie zrzucał ją ze skał do Bajkału. GÓRĘ Zima (1274 m n.p.m.) miejscowi uznają za górę świętą - według legend była i jest siedzibą duchów i bóstw, a według szamanistów to tutaj można komunikować się ze światem duchów. Zakaz wchodzenia na świętą górę dotyczy wszystkich, z wyjątkiem szamanów. Na zachodnim zboczu rośnie reliktowy las świerkowy, którego powierzchnia wynosi 340 ha. Gęstość lasu jest na tyle duża, że inne gatunki tu nie rosną. Las ten odkrył nauczyciel z lokalnej szkoły dopiero w 1963 r. (!). II UzURACH (baza hydrologów) naukowcy prowadzą badania meteorologiczne oraz sejsmiczne. Położone ok. 30 km od Chużiru. DOLINA TUNKIŃSKA Uwaga! Przed wyjazdem w dolinę i góry ją otaczające warto zaopatrzyć się w mapy oraz w jedzenie typu instant - na miejscu bardzo trudno te rzeczy kupić. Koniecznie trzeba mieć odpowiednią ilość rubli, gdyż w całej dolinie właściwie nie ma możliwości wymiany pieniędzy. Step tunkiński jest równy, gładki, gdzieniegdzie tylko kilka jezior się znajduje; widzisz z góry niby zwierciadło oprawne w ramy stoków sajań-skich, w których czy światło słoneczne, czy blady księżyc, czy też niebotyczne ich szczyty się odbijają, a rozrzucone jurty stepowców nikną w przestrzeni. W ten sposób, pod koniec XIX w., opisywał Dolinę Tunkińska ks. Mikołaj Kulaszyński. Obecnie jest to jedno z najczęściej odwiedzanych przez turystów i kuracjuszy miejsc w rejonie Przybajkala. W całej Rosji słynie z niezwykłych górskich krajobrazów i licznych źródeł mineralnych, w pełni zasługując na miano cudu centralnej Azji. Ale jest to również miejsce zsyłki 156 polskich księży - zdaniem carskich władz najgroźniejszych przestępców politycznych. Dolina Tunkińska znajduje się w po-łudniowo-zachodniej części Buriacji. Rozpoczyna się 40 km na zachód od południowego krańca Bajkału i rozciąga na przestrzeni 190 km. Zamieszkuje ją ok. 30 tys. ludzi, z których 53% stanowią Buriaci, a 46% Rosjanie. Dolina stanowi zachodnie przedłużenie bajkalskiego ryftu. Obszar jest aktywny sejsmicznie i tektonicznie, co tłumaczy dużą liczbę źródeł mineralnych (również gorących), a w przeszłości aktywność wulkaniczną. Od południa dolinę ogranicza pasmo Chamar Daban, a od północy grzbiet Tunkiń-kich Golców. Chamar Daban opada ku dolinie łagodnymi lesistymi stokami, natomiast zbocza Golców wyrastają z niej skalistą stromą ścianą. Widok na Golce, których najwyższe szczyty przekraczają 3300 m n.p.m., jest imponujący. Niebezpodstawnie nazywane są Tunkińskimi Alpami. Najwyższy szczyt w okolicy, a zarazem całej Syberii Wschodniej to Munku Sar-dyk (3491 m n.p.m.), należący już do pasma Sajanów. Jest to również święta góra Buriatów i Mongołów. Główna rzeka Doliny Tunkińskiej to Irkut. W górnym biegu ma charakter wartkiego górskiego strumienia z licznymi płyciznami, niżej meandruje, płynąc spokojnym nurtem. Klimat charakteryzuje się umiarkowaną wilgotnością oraz dużą liczbą dni słonecznych. Dolina słynie z wielu dacanów, wód mineralnych, gorących źródeł oraz z leczniczych roślin sprzedawanych głównie w kurortach i na targach. Najsłynniejsze syberyjskie zioła to sachandala, ku-rylski czaj i złoty korzeń. Ropociąg w dolinie? Coraz częściej słyszy się informacje, że na zachód od jeziora Bajkał odkryto złoża ropy naftowej i władze planują wybudowanie ropociągu długiego na 3 tys. km. Przebiegałby on w okolicach południowych brzegów jeziora i docierał aż do Chin. Region Bajkału jest bardzo aktywny sejsmicznie, więc ekolodzy niepokoją się o dalsze losy czystej „perły Syberii". Mówi się, że rurociąg ma przebiegać przez sam środek Doliny Tunkińskiej... Syberyjskie rośliny lecznicze \i c: N ?= ro ob o Ol oo ?? _sć >-, -w t/1 >1 ai I Ziołolecznictwo jest na Syberii bardzo popularne. Gatunki dziko rosnących roślin wykorzystuje się w celach zarówno leczniczych, jak i kulinarnych. Najbardziej znane są: różanecznik, zwany rododendronem, kurylski czaj, czyli herbata kurylska, różeniec górski, czyli złoty korzeń. Różanecznik nad Bajkałem przeważnie występuje w strefie wysokogórskiej i tworzy niskie zarośla. Różanecznik Adamsa (Rhododendron adamsii), czyli słynna sachandala jest rzadko spotykany. Jego liście po roztarciu wydzielają intensywny poziomkowy aromat. Ma właściwości wzmac-niająco-stymulujące, oczyszczające i moczopędne. 2-3 listki dodaje się do zwykłej herbaty. Różanecznik złocisty (Rhododendron aureum) jest dość pospolity - to wiecznie zielona krzewinka o skórzastych liściach i żółtych kwiatach, tworząca tzw. tundrę rododendronową, czyli kaszka-rę. Różanecznik dahurski (Rhododendron dahuriaim), w Buriacji nazywany bagulnikiem, często tworzy gęste zarośla w poszyciu modrzewiowej tajgi, ma różowe kwiaty i jest wyższy od dwóch poprzednich gatunków. Często sprzedaje się go w mieszance z sachandala. Kurylski czaj {Dasiphora fruticosa) to pospolity nad Bajkałem krzew o licznych, intensywnie żółtych kwiatach. Rośnie w widnych lasach i na podmokłych łąkach. Ma właściwości uspokajające i usypiające. Liście parzy się razem z herbatą albo jako sam napar. Różeniec górski, czyli złoty korzeń (Rhodiola rosea), to gatunek arktyczno- alpejski, nad Bajkałem rośnie w miejscach wilgotnych, najczęściej nad potokami i jeziorami górskimi. Jego właściwości stymulujące porównywane są z mocą słynnego żeń-szenia. Mięsiste kłącze może być składnikiem nalewki na spirytusie, dodaje się go do herbaty lub przyrządza napar. 112 Dojazd Do Doliny Tunkińskiej można dojechać autobusem z Irkucka, Ułan Ude i Sludianki. Cena za bilet autobusowy na trasie Irkuck -Arszan (210 km) wynosi 215 rub., marszrutki - 250 rub. Odjeżdżają codziennie w godzinach rannych z dworca autobusowego w Irkucku (autobus o 8.30 i 11.00, podróż trwa ok. 5 godz.; marszrut-ka o 9.30 i 10.30, czas podróźy-ok. 4 godz.). Kursy powrotne od bywają się w sezonie w godz. 13.00-15.00. Do Kyrenu, Mondów i Nfowki (czyli Nitowej Pustelni) autobusy kursują w sezonietrzy razy w tygodniu (wt, czw., sb. o godz. 8.45) z Irkucka i codziennie ze Sludianki. Autobusem z Irkucka i Sludianki można również dojechać do Orlika w rejonie okińskim. Na trasie niedaleko wioski Szułuty znajdują się posterunek milicji i służb granicznych oraz strażnicaTun-kińskiego Parku Narodowego, gdzie czasami pobierane są opłaty za wstęp do Parku (oficjalna opłata to 20 rub./os. za dzień, stawka jest identyczna dla wszystkich turystów). Autobusy najczęściej nie są zatrzymywane, ale trzeba pamiętać o obowiązku zarejestrowania się na posterunku. Dolina Tunkińska leży w strefie przygranicznej, dlatego każdy turysta (rosyjski także) musi tu podać swoje dane osobowe. Tuż za wjazdem na teren Tunkińskiego Parku Narodowego znajduje się niewielki tybetański dacan Daszij Goman ('wiele drzwi do szczęścia'). Otwarto go w połowie sierpnia 2004 r. Trasa 2 Arszan - Wulkan Czerskiego - Jeziora Kojmorskie - Tunka - Zaktuj Czas przejścia: 4-6 dni, stopień trudności: łatwy, długość trasy: ok. 50 km_________________________ Trasa umożliwia poznanie największych przyrodniczych atrakcji tej części doliny — wysokich szczytów Tunkińskich Golców, źródeł mineralnych, wulkanów, wodospadów I ??? I S Przemierzając nadbajkalskie szlaki z pewnością warto zwrócić uwagę na bogate zdobienia okiennic okolicznych domostw. ' Dom Polski (s. 92). FfJŁlir ' i jezior. Przebiega również śladem polskich ???-wiecznych zesłańców - wieś Tunka była przez wiele lat więzieniem polskich księży. Proponowaną trasę warto przejść pieszo, a mniej ciekawe odcinki pokonać autostopem. Mapy: Atlas Tunkinskaja Dolina 1:200 000 (wybrane mapy 1:100 000 i 1:50 000), Tunkinskije Golce 1:200 000 (okolice Arszanu 1: 50 000), http: //vmk.ugatu.ac.ru/tourism/GEOMAP/N-47.htm (1:00 000) Przydatne: namiot, depta odzież, młotek geologiczny, płyn przeciw komarom Arszan Arszan (860 m n.p.m.) leży u samego podnóża Tunkińskich Golców. Nazywa się go kurortem, ale tak naprawdę oprócz „wiekowych" sanatoriów i pijalni wód nic nie wskazuje na to, że jest to prawdziwe uzdrowisko. Jest zaniedbany, chociaż przepięknie położony. Słowo arszan w języku buriackim oznacza leczniczą wodę. Znajdujące się tutaj termalne szczawy odkryli ok. 100 lat temu miejscowi myśliwi, a w 1920 r. powstała osada. Święte miejsca związane z tradycjami i wierzeniami miejscowej ludności położone są w pobliżu źródeł (11 - 45 °?). Obecnie działają dwa duże, już dość stare sanatoria - „Sajany"(na 550 osób) i „Arszan" (na 600 osób). Warto skorzystać z pijalni wód i leczniczych zabiegów w parku zdrojowym, zobaczyć niewielki dacan oraz wodospady na rzece Kyngarga (koryto rzeki wyżłobione w dolomitach), płynącej w wąskim kanionie. Największy z wodospadów (1005 m n.p.m.) ma 8 m wysokości i położony jest ok. 1,5 km od miejscowości. Na całej długości rzeki znajduje się 12 wodospadów. Aby dotrzeć do wodospadów, należy iść od placu przy rzece przez park, a następnie wyraźnie wydeptaną ścieżką wzdłuż potoku. Arszan to także dobry punkt wypadowy w Tunkińskie Golce. Nad miejscowością wznosi się Pik Liubwi - Góra Miłości (ok. 2200 m n.p.m.). Ze szczytu roztacza się wspaniały widok na całą dolinę. Noclegi Znalezienie miejsca na nocleg nie stanowi w Arsza-nie żadnego problemu. Można rozbić namiot nad rzeką lub wynająć prosty domek (duży wybór na ul. Puszkina i Sjanskiej). Osoby wynajmujące domki można spotkać na placu przy rzece oraz w miejscu, gdzie zatrzymują się autobusy i marszrutki. Opłata za nocleg wynosi ok. 100 -150 rub./os. (poza sezonem można utargować do 70 rub.). Jeśli ktoś chciałby pomieszkać w lepszych warunkach, odpowiednią ofertę znajdzie w pensjonacie Sagan Dali - elegancki pokój kosztuje 390 rub./os. (bez wyżywienia, łazienka w pokoju). Na miejscu znajdują się restauracja i sala telewizyjna. Można także wynająć pokój w którymś z sanatoriów, ale są one stosunkowo drogie jak na oferowane warunki. W „Arszanie" 2-osobowy i raczej obskurny pokój z umywalką kosztuje 180 rub./os. W „Sajanach" cena za 2-pokojowy apartament klasy luks złazienką, telewizorem i lodówką to wydatek rzędu 1600 rub. W takim apartamencie mogą mieszkać 4 osoby. Wyżywienie i gastronomia W miejscowości znajdują się nieźle zaopatrzone sklepy - niekiedy również w żywność typu instant. Zjeść można w kilku miejscach: w pobliżu sanatorium „Arszan" zlokalizowano tanią jadłodajnię stołową, niedrogo jest również w barze usytuowanym niedaleko wejścia do parku. Przez cały rok działa restauracja tuż przy sanatorium „Sajany" - w białym, przyjemnie urządzonym budynku. Dania są smaczne i niedrogie, choć niezbyt duże - szczególnie godne polecenia są potrawy z ryb i pozy. Za ok. 100 rub. można się najeść. Pamiątki Lecznicze zioła (cena za całkiem pokaźny woreczek to 20 - 30 rub.) można nabyć w parku zdrojowym przy głównym placu (przy rzece), który w sezonie oblegany jest przez sprzedawców oferujących przeróżne, nierzadko dziwne specyfiki. Informator Na bramach do parku zdrojowego często pojawiają się ogłoszenia o organizowanych pieszych wycieczkach w góry. Kto czuje się mniej pewnie, może skorzystać z oferty - przewodnik się przydaje, gdyż wszystkie szlaki są praktycznie nieoznakowane. Od połowy czerwca do końca sierpnia w Arszanie działa punkt informacji turystycznej (na placu koło wejścia do parku zdrojowego) oraz centrum turystyczne oferujące kilkudniowe wycieczki (100 - 200 EUR), spływy kajakowe (200 - 350 EUR), a także wynajęcie przewodników po DolinieTunkińskiej (2-15 EUR/os., grupy do 10 osób). Adres siedziby punktu informacyjnego: ul. Bratiew Damysziewych, dom nr 8 (znajduje się tu również ładny pensjonat -13 EUR/os., bez wyżywienia), http://www.iwf.ru, e-mail: active@iwf.ru, tourism@iwf.ru. Okolice Z Arszanu można wejść na ??? Liubwi ('Góra Miłości'). Taka wycieczka zajmuje ok. 7 - 8 godz., podejście jest ciężkie i strome, do pokonania mamy wysokość względną 1300 m. Wariant łatwiejszy wiedzie przez gęsto zalesioną dolinę (początek szlaku za sanatorium „Arszan" - zaraz za „bramą do lasu" w ogrodzeniu ośrodka trzeba odbić nieco w prawo, by po kilku chwilach odnaleźć ścieżkę). Wejście na trasę trudniejszą prowadzi przez park zdrojowy po białych schodach, a następnie cały czas wyraźną ścieżką wspinającą się po stromych zboczach. Obydwa warianty szlaków spotykają się na wysokości ok. 1500mn.p.m. Warto wziąć ze sobą spory zapas wody. Wulkan Czerskiego znajduje się ok. 6 km od Arszanu. Pośród łąk i lasów widnieją stożkowate wzgórza pochodzenia wulkanicznego, związane z czwartorzędowymi ruchami górotwórczymi. Jeden z nich, położony 1,5 km na wschód od głównej drogi (trasa prowadzi przez wieś Churaj-Chobok, potem przez grzybny las), nazywany Wulkanem Czerskiego (w jęz. buriackim Chara-Bołdog- 'czarny pagórek'), zachował wyraźny, wysoki na ok. 40 m krater. Wulkaniczne skały budujące wzgórza, użyto m.in. do budowy drogi do Arszanu. „Wulkaniczne" wyrobiska można zobaczyć w okolicach wsi Taloje. Jeziora Kojhorskie to grupa połączonych ze sobą płytkich jezior, położonych ok. 8 km na południe od Arszanu, na bezleśnym, mało zaludnionym obszarze pośród bagien. TUNKA Dawna stolica rejonu tunkińskie-go, leżąca 30 km od Arszanu. Obecnie mieszka tu 3 tys. osób. Nie tak dawno, bo do lat 70. XX w., główna droga przebiegała przez Tunkę (stąd nazwa doliny), która była wtedy najważniejszą osadą w regionie. W latach 70. wybudowano asfaltową drogę biegnącą środkiem doliny i Tunka pozostała na uboczu (część nowej szosy przed Mon-dami powstała dopiero w latach 1986 - 96). Stolicą regionu stał się Kyren. Za czasów ZSRR Tunkę otaczał kołchoz. W XIX w. wieś leżała na skraju tajgi. Ta buriacka wioska była miejscem zsyłki Polaków od początku ??? w. Do dziś żyjątu rodziny z polskimi nazwiskami, np. Murańscy. W 1866 r. osiedlono wTunce 156 polskich księży z guberni irkuckiej,jenisejskiej i obwodujakuckie-go, aby zapobiec ich wpływowi na innych zesłańców. Duchowni przeciwstawiali się asymilacji Polaków z Rosjanami, a szczególnie zawieraniu małżeństw mieszanych. W Tunce byli pod stałąobserwacjąi kon-troląpolicyjną. Zesłańcy nie mieli prawa opuszczać wioski (do 3 km poza jej granice, maksymalnie na 5 godz.), odprawiać mszy czy posiadać ołtarzy do nabożeństw. W ciągu roku mogli wysłać 4 listy, które urzędowo kontrolowano. Nie widząc innego wyjścia, wielu księży z powodzeniem zajęło się rzemiosłem - zostawali krawcami, stolarzami, rybakami, a nawet jubilerami i lekarzami. Od 1869 r. księża pojedynczo opuszczali Tunkę, w połowie 1877 r. wyjechały ostatnie grupy. Na początku XX w. nie było we wsi ani jednego duchownego. Przed rewolucją w wiosce znajdowało się 12 cerkwi i 3 dacany. Ocalała tylko jedna murowana cerkiew z 1912 ?., która w czasach ZSRR pełniła funkcję wiejskiego klubu. Obecnie jest odnawiana, od 1995 r. regularnie odbywają się w niej nabożeństwa. Warte uwagi sąpod-upadające zabytki budownictwa drewnianego. Jedna z najstarszych ulic Tun-ki to ul. Rosyjska (pierwsza przecznica traktu prowadzącego do wsi od głównej asfaltowej drogi), nazywana także 'ulicą zesłańców', która jeszcze do lat 50. XX w. pozostawała oddzielona od reszty wsi. Tutaj niegdyś mieszkali wszyscy zesłańcy. Wspomnienia zesłańca Tak opisywałTunkę w 1877 r. zesłaniec Justyn Mielechowicz, bernardyn: W ogromnych i strasznych międzygórzach, wśród sapów, tundristęchłego błota, znajdujesię rozwlekła i po różnych pagórach rozrzucona, przez dzikich Buriatów zamieszkana, słynna wieś Tunka. A tak pisał o niej ks. Kulaszyński: WieśTunka to forteca naturalna. Od północy góry najeżone samymi iglicami, od południa także, z odmienną tylko cechą ich szczytów; na zachód jedna konna ścieżka po skałach prowadzi do Mongolii, a na wschód także jedna, lecz wozowa dro -??, pośród ciemnych, gęstych borów prowadzi do miasta gubernialnego Irkucka. W szkole średniej na ul. Lwowa (tel.: 924 83) można zwiedzić niewielką salę muzealną, w której znajduje się m.in. ekspozycja poświęcona losom „tonkińskich" Polaków. O oprowadzenie należy poprosić nauczycielkę historii - Świetlane Wasilewnę Sorokowiko-wą. Ją także można pytać o noclegi lub bezpośrednio pójść na ul. Rosyjską45 (matka pani Sorokowikowej). Okolice Tuż przed rzeką Irkut, ok. 4 km od Tunki, po lewej stronie drogi znajduje się prawosławny cmentarz. To tutaj, w latach 1866 - 73, pogrzebano kilkunastu polskich księży - ich groby można rozpoznać po dużym drewnianym katolickim krzyżu, postawionym kilka lat temu (N=51°43'11.9", E=102°35'13.7"). Od ponad 100 lat nikt nie dbał o ten fragment polskości na syberyjskim odludziu... Biały Jar leży 6 km od Tunki, a 36 km od Arszanu. Naprzeciwko wsi Zaktuj, po północnej stronie Kirkutu. Jest to wychodnia pokładów czwarto- rzędowych z licznymi skamieniałościami fauny i flory. Do jaru trudno trafić, dlatego lepiej zapytać mieszkańców lub pracowników parku narodowego o dokładne wskazówki. Trasa 3 Żemczug - Kyren - Mondy Czas trwania: minimum 3 dni, stopień trudności: łatwy, długość trasy: ok. 100 km_________________________ Zachodnia część Doliny Tun-kińskiej znacznie różni się od jej wschodniej i środkowej części. Im dalej na zachód, tym jest wyżej położona i staje się węższa, a także coraz bardziej dzika i bezludna. Za wioską Mondy kończy się już jakakolwiek cywilizacja - surowe krajobrazy oszałamiają stromymi nagimi zboczami gór, ogromnymi osypiskami oraz szumem Irkutu, który w swym górnym biegu 116 Sławni zesłańcy Zesłania Polaków do Tunki rozpoczęły się w latach 20. XIX w. Jednym z pierwszych zesłańców był dekabrysta Julian Kazimierz Motosznowicz (na zesłaniu wTunce od 1829 do 1844 r.) - jako pierwszy w dolinie udomowił i zaczął hodować pomidory i dynie. W latach 1890 - 92 na zesłaniu w Tunce przebywał dwudziestokilkuletni Józef Piłsudski, mając już za sobą pobyt w irkuckim więzieniu. Na Sybir został zesłany w 1887 r. (na 5 lat) za udział w spisku przeciwko carowi Aleksandrowi III. Także wTunce przeżył ostatnie lata prawie 30-ietniego zesłania członek Komitetu Centralnego Narodowego - Bronisław Szwarce. Podobno jego rozmowy dotyczące walki o niepodległość z młodym Piłsudskim wywarły duży wpływ na przyszłego Naczelnika Państwa. jest rwącym niebezpiecznym potokiem. Warto przejechać główną drogą, która prowadzi przez dolinę Irkutu do miejscowości Orlik (180 km od Mondów). W połowie odległości z Mondów do Orlika droga wspina się na rozległy płaskowyż położony 2000 m n.p.m. Między poszczególnymi miejscowościami trasy najlepiej jeździć autostopem lub korzystać z autobusów (kursujących stosunkowo rzadko). Mapy: Atlas Tunkinskaja Dolina 1:200 000 (wybrane mapy 1:100 000 i 1:50 000), Tunkinskije Gol-ce1:200 000 http://vmk.ugatu.ac.ru/tourism/GEOMAP/ N-47.htm (1:200000) Przydatne: namiot, ciepła odzież, lornetka Żemczug Niewielka miejscowość (nazywana uzdrowiskiem, a w rzeczywistości mocno podupadająca wieś) położona jest ok. 20 km od Kyrenu na wysokości ok. 700 m n.p.m. Przy szosie wzniesiono budynek przypominający dacan. Od początku miał on służyć jedynie za muzeum (Muzeum Buddyzmu i Krajoznawstwa, bilet: 10 rub.), dlatego też zbudowano go nie według buddyjskich kanonów, a w kształcie buriackiej jurty. Wejść można, ale nie należy oczekiwać zbyt wiele. Za wsią 5 km od głównej drogi, na brzegu Irkutu znajdują się gorące źródła o temperaturze 38,5°C. W gazach rozpuszczonych w wodzie wykryto oprócz radonu, siarkowodór i metan. Woda jest eksploatowana z głębokości 1026 m. Za 20 rub. można skorzystać z leczniczej kąpieli w małym „basenie" (jest szatnia). Wokół panuje ogólny nieporządek, który nie zachęca do pławienia się w wodzie. Teren „uzdrowiska" nie jest w ogóle zagospodarowany i w sezonie przypomina wielki kemping. Niedawno wzniesiono tu mały dacan, trwa budowa drewnianych pensjonatów i domków gościnnych. Kyren Miejscowość jest siedzibą władz rejonu tonkińskiego i liczy ok. 6 rys. mieszkańców. Tuż po wjeździe do Kyrenu od strony Żemczuga, ok. 500 m na prawo od drogi, stoi główna świątynia buddyjska Doliny Tunkińskiej - Dacan Tuszita. Zbudowano go w 1817 ?., po rewolucji październikowej został zniszczony, a w 1991 r. odbudowany. Ludzie przechowywali w domach wyposażenie dawnej świątyni i na początku lat 90. pomogli przyjęj odbudowie. Podobno dacan wygląda tak samo jak 200 lat temu. Informator Znajdują się tu: poczta, szkota, filia uniwersytetu, dobrze zaopatrzone sklepy oraz dyrekcja Tunkińskie-go Parku Narodowego (Tunkinski Rajon, 671010, Republika Buriatia, Lenina 69; tel./faks: (3014) 791301, 791 793, 791 294, e-mail: tnpark@burnet.ru), gdzie można uzyskać dodatkowe informacje o trasach i atrakcjach doliny, a także wynająć przewodnika - za 300 - 400 rub. za dzień. Niestety, na dokładne mapy ze szlakami turystycznymi oraz na publikacje książkowe o parku nie ma co liczyć. Wycieczki po Tunkińskim Parku Narodowym Park oferuje kilka wycieczek (maksymalnie 12 -15 osób, z własnym wyposażeniem turystycznym): przez Dolinę Tunkińską w Sajany -„Tunka tur", 5-dniowa, cena 2556 rub./os; „Ziarnko złota"- szlak szczególnie atrakcyjny dla geologów, poszukiwaczy złota i wędkarzy, 5-7-dniowa, trasa: Arszan, Mondy,źródło rzeki Kitoj, wąwóz Białego Irkutu, przełęcz Mala-chan Daban, góra Ajuna, ponadto zwiedzenie złotonośnych złóż i kurs młodego poszukiwacza złota; 1-dniowe autobusowe wycieczki po dolinie; wyprawy na Munku Sardyk i do rezerwatu Szumackie Źródła. MONDY Wieś jest przepięknie położona (ok. 1300 m n.p.m.) w dolinie Irkutu, widać stąd ośnieżone szczyty Sajanów. Znajduje się tu posterunek straży granicznej, gdzie trzeba uzyskać pozwolenie na wyjście w góry oraz na wjazd do rejonu okińskiego (należy zgłosić się z listą osób wykonanąw dwóch egzemplarzach, zawierającą dane osobowe i numery paszportów). Za czasów ZSRR teren ten (aż do Orlika), ze względu na Wieś Mondy wita, fot. M. Walczak strategiczne położenie oraz złoża bogactw naturalnych, objęty został nadzorem wojskowym, a przebywać tu można było jedynie po okazaniu specjalnej przepustki. Około 10 km za wsią znajduje się przejście graniczne z Mongolią, zamknięte dla obcokrajowców. W chwili pisania przewodnika trwały dyskusje nad udostępnieniem przejścia dla zagranicznych turystów. Do czasów rewolucj i październikowej w osadzie działał zakon misjonarski, którego zadaniem było krzewienie prawosławia wśród Buriatów. Wokół Mondów znajdują się dobrze zachowane rysunki i napisy naskalne z VII - XIV w. W niedalekiej odległości od wsi, na wysokości ok. 2000 m n.p.m., położone jest Sajańskie Obserwatorium Astrofizyczne, założone w 1962 r. Obiekt posiada jeden z największych na świecie i drugi co do wielkości w Rosji teleskop słoneczny (największy znajduje się w Listwiance). Noclegi Namiot można rozbić nad rzeką lub pytać o możliwość zakwaterowania mieszkańców. We wsi jest kilka w miarę dobrze zaopatrzonych sklepów. Mondy to dobra baza wypadowa w Sajany, np. na górę Munku Sardyk. Około 50 km za Mondami, a 100 km przed osadą Orlik, przy głównej drodze, można podziwiać ogromny płaskowyż położony 2000 m n.p.m., otoczony górami wznoszącymi się na wysokość ponad 3000 m n.p.m. Krajobraz jest typowo tundrowy, z licznymi podmokłościami i niewielkimi jeziorkami. To idealne miejsce na mało męczący trekking. I o o O , Trasa 4 Mondy - góra Munku Sardyk (3491 m n.p.m.) - Mondy Czas przejścia: 5-6 dni, stopień trud-ności: trudny, długość trasy: ok. 60 km Trasa niezwykle atrakcyjna widokowo. Wymaga dobrej orientacji w terenie i mapy. Nie ma żadnych ścieżek ani wytyczonego dokładnie szlaku. Trudności techniczne są podobne jak w polskich Tatrach Wysokich. W masywie Munku Sardyk można zobaczyć jedne z ostatnich zlodowaceń w Sajanach Wschodnich. Mapy: Atlas Tunkinskaja DolinaUOO 000 (Munku Sardyk 1:100 000 i 1:50 000), mapa topograficzna Sajanów (1:100 000) na stronie: http://mapy.mk.cvut.cz/ index e.html Niezbędne: pozwolenie na poruszanie się w strefie przygranicznej, namiot, ciepła odzież, sprzęt trekkin-gowy, kompas, mapa. Przydatne: raki, czekany, liny (w przypadku przejścia po lodowcu), maszynka gazowa (powyżej granicy lasu). Munku Sardyk (przez Buriatów nazywana „ Wieczną Górą") jest najwyższym szczytem Syberii Wschodniej i świętą górą zarówno dla Buriatów, jak i Mongołów. Rzeźba rozległego masywu jest typowo alpejska, a poszarpane granie stromymi, skalnymi ścianami spadają w głębokie doliny. Szczyt góry przykrywa niewielki lodowiec. Z Mondów do podnóża masywu jest ok. 20 km. Trasę tę można przejechać autobusem jadącym do Orlika, autostopem lub wynajętym samochodem. Gruntowa droga wiedzie wzdłuż rzeki Irkut. Podejście rozpoczyna się zaraz za posterunkiem milicji, przy wjeździe Trasa 4 ?~??- Munku Sardyk jw-^-e M0NDY\ s „ posterunki-—G& Urazy granicznej Sajańskie,Óbserwatorium .Astrofizyczne i Pierwsi zdobywcy Pierwsze zanotowane wejście na Munku Sardyk miało miejsce w 1858 r. (rosyjski geograf) od łagodniejszej mongolskiej strony. Strona północna przez wiele lat uważana była za niedostępną. Wycieczki na Munku Sardyk stały się popularne już przed wojną. Od początku lat 60. XX w. co roku na początku maja odbywają się masowe wejścia na szczyt (w organizowanych przez młodzież z Irkucka wycieczkach uczestniczy nawet 500 osób!). w rejon okiński (przy wejściu na trasę znajduje się niewielkie miejsce biwakowe). Pod górę idzie się wąskim i krętym kanionem Białego Irkutu, a następnie wzdłuż strumienia Muguwiek. Pierwszego dnia warto dotrzeć do rozległej doliny przeciętej walem moreny. Następny dzień wystarczy do podejścia na szczyt i zejście do obozu. Ze szczytu roztacza się wspaniały widok na grań i mongolskie jezioro Chubsugul. Drogę powrotną do szosy można pokonać w dwa dni. Trasa S Nitowa Pustelnia - Burchan-Babaj - (Chojto-Goł) - przełęcz Szumak - Szumackie Źródła - Nitowa Pustelnia Czas przejścia: 5-6 dni, stopień trudności trasy: trudny, długość trasy: ok. 60 km_______________________ Okolice Nilowej Pustelni (w jęz. ros. Nilowki) oraz popularny górski szlak na Szumackie Źródła należą do jednych z najpiękniejszych w Tunkińskich Golcach, a także w miarę łatwo dostępnych dla wszystkich turystów poruszających się pieszo. Ponad sto leczniczych źródeł w Rezerwacie Szumackim stanowi atrakcję na skalę światową, a przejście przez przełęcz Szumak (2760 m n. p.m.) dostarcza wielu niezapomnianych wrażeń. Mapy: Atlas Tunkinskaja Dolina 1:200 000 (wybrane mapy 1:100 000 i 1:50 000), Tunkinskije Golce 1:200 000 http://vmk.ugatu.acru/tourism/GEOMAP/N-47.ritnn (1:200000) Niezbędne: namiot, ciepła odzież, sprzęt trekkin-gowy. Przydatne: maszynka gazowa (powyżej granicy lasu). Nilowa Pustelnia, położona 7 km od głównej drogi, jest niewielką, bardzo spokojną i ładną miejscowością wypoczynkową, otoczoną szczytami Tunkińskich Golców i usytuowaną w głębokim wąwozie rzeki Iche-Uchguń. W uzdrowisku znajdują się źródła wysoko zmineralizowanych radonowych wód termalnych. Lecznicze właściwości wypływających tu wód były wykorzystywane przez Buriatów od początku XVIII w. W 1845 r. źródła zwiedził arcybiskup Irkucka - Nil który postanowił założyć tu pustelnię dla mnichów. Od jego imienia pochodzi nazwa tego miejsca. u 2503 \ *- ??'?????/ Trasa 5 QQ ^ " \ Zr6dła ? Szumackie Źródła |w i Ei I? \ j ^--^ ... ?5±?? X_ 7 0 3 6 km l\ / W" /// \ ) ? 1 w """ \ / ' "------------^ł*J H ) _ ,? W\ .Zum-Bortaj \ ? \\ \ " // x> \ ? \ ^—^rS 4 ) Przet. Szumak Jr1 / T 3091 / i 1 ( 2J60^t/ ' ( l J4, U™ \r 1/ \ Ą \ . X *> \2708\% \ \ \ II ,1 \ ?- \ V ^Ą / * y • V. l- ; '?94' / l/c"0/' ) / ?-' / ?>—~~ ' >^x 4'" ? 3> ? )M NIKiWA PUSTELNIA ls - ~~v -J=?V96be'-L ' >' 'S XBdr? ( ? ^ i ? . , Pensjonaty i małe sanatoria oferują noclegi za ok. 380 rub. z wyżywieniem i za ok. 150 rub. bez wyżywienia. Namiot lepiej rozbić za wioską. Znajduje się tu kilka sklepów, ale raczej słabo zaopatrzonych. W sezonie działają poczta oraz stragany z pamiątkami. W dolinie rzeki Iche-Uchguń, ok. 4 km na zachód od Nilowej Pustel- ni, położone jest święte miejsce sza-manistów i łamaistów o nazwie Bur-CHAN- BABAJ. Podobno w tym miejscu lamowie nakłonili buriackich szamanów do przejścia na buddyzm. Spalili szamańskie bębny i ubrania, a relikwie włożyli w beczkę, która do dziś stoi na wysokim slupie - tak żeby widział ją Budda. Piasek z Burchan-Ba- baj uważany jest za święty - noszącemu go przy sobie mężczyźnie daje siłę i chroni go przed śmiercią. W oddalonej od Nilowej Pustelni o 11 km wiosce ClIOJTO-GOŁ znajduje się niewielkie muzeum (urządzone w jurcie) poświęcone kulturze materialnej Buriatów. We wsi można wynająć konie oraz przewodników. Za wyprawę na Szu-mackie Źródła trzeba zapłacić 4 tys. rub. za konia i 2 tys. rub. za przewodnika (na dowolną liczbę dni). Ceny podawane przez miejscowych przewodników są tak samo wysokie, jak te proponowane w siedzibie parku narodowego w Kyrenie. W Chojto-Gol konie wypożycza i świadczy usługi przewodnickie Wiaczesław Szyłkow (kwartał 9, dom 2, można także pytać w sklepach na głównym placu). Wyżywienie i sprzęt biwakowy nie jest wliczony w cenę! Ścieżka do Szumackich Źródeł przez cały czas jest bardzo wyraźna i wydeptana przez konie, a w miesiącach letnich bywa oblegana przez turystów. Rozpoczyna się na drodze Nilowa Pustelnia- Chojto-Goł. Około 1,5 km za świętym miejscem Bur- chan-Babaj należy skręcić w piaszczystą, wiodącą na północ drogę. Droga jest wyraźna, po 3 km przekracza rzekę Jeche-Ger, a po dalszych 3 km, blisko rzeki Chubyty, spotyka się z drogą prowadzącą od wsi Chojto-Gol. Po 6 km dochodzi ponownie do rzeki Jechej-Gjer i od tego miejsca zaczyna się dopiero „praw- dziwa " wspinaczka. Powyżej granicy lasu rosną tylko karłowate brzozy i różaneczniki, a także kurylski czaj i czarna porzeczka. Szczęśliwcy usłyszą poświstywania szczekuszek. Najtrudniejszym punktem trasy jest przełęcz Szumak (2760 m n.p.m.). Północne zbocza przełęczy są bardzo strome i przez to niebezpieczne, szczególnie podczas złej pogody i gdy leży śnieg. Przy granicy lasu widać wspaniały 30-metrowy wodospad. Ponad sto węglanowo-radonowych źródeł, objętych ochronąjako REZERWAT SZUNACKI, wypływa na wysokości 1558 m n.p.m., na północnym stoku Tunkińskich Golców. Źródła różnią się temperaturą (10- 40°C) i składem mineralnym. Niektóre mają podwyższoną radioaktywność. Są silnie mi-neralizowane - nadmiar soli wydziela się w postaci tufów tworzących malownicze tarasy. Występują tu również lecznicze biota. Miejscowej ludności źródła szumackie znane były od dawna. Świadczą o tym napisy na kamieniach w językach tybetańskim i sta-romongolskim. Przy każdym źródle można znaleźć informację, na jaką chorobę dana woda pomaga i zasady jej stosowania. Nad źródłami stoją chatki, w których istnieje możliwość przenocowania za darmo. Niezwykłość tego miejsca psują niestety sterty śmieci pozostawione przez kuracjuszy i turystów. W pobliżu gorących źródeł występują rzadkie rośliny - często nietypowe dla tej strefy klimatycznej. Spływ po rzece Irkut: Mondy -Bystraja-Irkuck Czas trwania: 12 -14 dni, stopień trudności: trudny, długość trasy: Mondy - Bystraja ok. 200 km, Bystra-ja-Irkuck ok, 150 km_____________ Uwaga: górny odcinek Irkutu jest typowo górską rzeką - tylko dla doświadczonych kajakarzy! Mniej doświadczeni powinni zacząć spływ poniżej Mondów. Dokładnych opisów rzeki należy szukać na stronach internetowych (np. http: //lib.ru/TURIZM/altasay.html, http: //skitalets.ru). Kajak (ew. katamaran) do kupienia np. w Moskwie (zob. rozdz. III. Informacje praktyczne). Na rzece znajduje się sporo mielizn, zakoli i bystrzy. Irkut jest zaliczany do rzek trudnych. Wrażeń na pewno nie zabraknie, przede wszystkim dzięki malowniczym widokom. Bogactwo jagód i grzybów oraz ryby są dodatkowymi atrakcjami spływu, który można także rozpocząć w okolicach wioski Bystraja (18 km na zachód odKułtu-ka). Znajduje się tu Dacza Tworcze-skaja (pierwszy dom po lewej stronie, zaraz po wjeździe do wsi). Gospodarze związani są z Polską. Oferują 6 miejsc noclegowych (3 pokoje 2- osobowe) po 150 rub. za dobę, sam nocleg kosztuje 100 rub., bania - 50 rub./os. Okolica ta słynie z bogactwa ryb, owoców leśnych i kuryl-skiego czaju. Poza wyżej opisanymi na terenie Tunkińskiego Parku Narodowego wyznaczono wiele innych tras turystycznych, których dokładny przebieg zaznaczono na mapach w Atlasie Tunkińska Dolina. GÓRY CHAMAR DABAN Liczne doliny i kaniony, skaty o fantastycznych kształtach, malownicze wodospady oraz dziesiątki polodowcowych jeziorek czynią góry Chamar Daban wyjątkowo atrakcyjnymi dla turystów. Dodatkową ich zaletą jest położenie w pobliżu szlaku Kolei Transsyberyjskiej. Chamar Daban to pasmo górskie położone wzdłuż południowego wybrzeża Bajkału. W języku buriackim khamar oznacza nos, a dabaan wspinaczkę na wysoką, stromą górę. Jednak pochodzenie nazwy wiąże się prawdopodobnie z buriackim słowem hama-pahan, tj. limba, a więc Chamar Daban to po prostu limbowe góry. Chamar Daban rozciągają się od doliny Irkutu na zachodzie do dolnego biegu Selengi na wschodzie. Długość pasma to ok. 420 km, a szerokość 40 - 90 km. Masywy o rzeźbie alpejskiej, położone w pobliżu Bajkału, osiągają ponad 2000 m n.p.m. Najwyższym szczytem jest Bajszynt-Uła (2995 m n.p.m.). Stoki gór pokrywa wyjątkowo bujna tajga z potężnymi limbami i topolami. Granica lasu przebiega na wysokości 1600 - 1700 m n.p.m., wyżej występują zarośla karłowatej limby, tundra górska, alpejskie łąki i skaliste piargi. W wyższych partiach gór napotkać można tundrę rododendronową czyli kaszkarę (krzewinki różanecznika złocistego). W Rezerwacie Bajkalskim występują górskie stepy oraz łąki gigantycznych traw dorastających do 1,5 m wysokości. Najbardziej znane i najczęściej spotykane rośliny endemiczne (niewystępujące nigdzie indziej nad Bajkałem) to irysy (Iris ti-gridia) i zawilce (Anemone baicalensis). Świat zwierząt jest bardzo bogaty - m.in. żyjątu niedźwiedź, soból, gronostaj, wydra, jeleń północny, bocian i żuraw czarny, a także kilka gatunków orłów. Lato w Chamar Daban jest chłodne - temperatura maksymalna rzadko przekracza 20°C, a nocą może spadać do 5°C. Pierwszy śnieg spada już pod koniec sierpnia. Jest to pora największych opadów - częste są ulewne deszcze i burze. Opady są większe niż w innych regionach Syberii. Wilgotny klimat sprzyja różnorodności roślinnej górskiej tajgi. Piękna, bezwietrzna jesień trwa od września do października, a wiosna jest najbardziej suchą porą roku. Wędrowanie po górach Chamar Daban wymaga doświadczenia turystycznego, posiadania map, kompasów itp. Do tej pory nie wybudowano jakiejkolwiek infrastruktury turystycznej, nie ma znakowanych szlaków. Ścieżki są przeważnie bardzo niewyraźne albo nie ma ich wcale. Poza rejonem Piku Czerskiego i Porożystego ruch turystyczny właściwie nie istnieje. Wędrować należy raczej po graniach, gdyż doliny bywają „dżunglami" nie do przebycia, a ich głównymi mieszkańcami są niedźwiedzie. Uwaga: przedstawione poniżej trasy to jedne z najbardziej popularnych, ale nie jedyne. Na rozległe pasmo Chamar Daban można podchodzić także z innych miejsc, głównie wzdłuż większych rzek i strumieni. Dojazd Główne punkty wypadowe w Chamar Daban (Sludianka, Bajkalsk, Murino, Wydrino.Tanchoj i inne) znajdują się na trasie Kolei Transsyberyjskiej. Pociągi dalekobieżne zatrzymują się tylko na stacjach Sludianka i Ba-buszkin (Mysowa). Na wszystkich stacjach zatrzymują się pociągi podmiejskie. ?°<$i Trasa 7 Miasto Sludianka - rzeka Sludianka - Pik Czerskiego (2090 m n.p.m.) -miasto Sludianka Czas przejścia: 3 dni, stopień trudności: łatwy, długość trasy: ok. 60 km _ Trasa należy do najbardziej popularnych w górach Chamar Daban. W sezonie przebywa ją wielu turystów. Na szlak można wyruszyć bez namiotu i skorzystać z noclegu w stacji meteorologicznej. Po drodze znajduje się wiele urządzonych miejsc biwakowych. Odcinek w pobliżu Piku Czerskiego jest szczególnie widokowy. Mapy: Atlas Tunkinskaja Dolinal.200 000 (skalaWOO 000 i 1:50 000), Pik Czerskiegol. 50 000, Atlas Chamar Daban 1: 200 000, Atlas Pribajkale 1:200 000, strona internetowa: http://mapy.mk.cvut.cz/index_ e.html (1:200 000). Przydatne: namiot. Sludianka Sludianka (30 tys. mieszkańców), zwana mineralnąperłąBajkału, to przemysłowe miasto położone nad południowym krańcem jeziora, ok. 135 km od Irkucka. Jest to popularna baza wypadowa w góry Chamar Daban. Miasto powstało na przełomie XIX i XX w. Jego nazwa pochodzi od odkrytych tu w XVIII w. pokładów miki (ros. sliuda - 'mika')- W 1925 r. Sludianka stała się osadą robotniczą. W rejonie miasta występuje ok. 200 minerałów - tak bogate w minerały miejsca w Rosji znajdują się jedynie na Uralu i Półwyspie Kolskim. Przez wiele lat Sludianka była jednym z najważniejszych ośrodków wydobycia miki w ZSRR. Eksploatację potężnych złóż miki (podobno najlepszej jakości w całej Rosji) przerwano w latach 70. ze względu na spadek zainteresowania tym surowcem, a złoża wydobywanego tutaj bardzo rzadkiego czaroitu wyczerpały się. Do dziś wydobywa się tu różowy i biały marmur - w pobliżu miasta nad rzeką Sludianka znajduje się kamieniołom, w którym można również znaleźć okazy błękitnego kalcy-tu oraz miki o złotej barwie. Marmur eksploatuje się od lat 50. XX w. w trzech wielkich, wielopoziomowych kamieniołomach: Pieriewał i Dynamit- nyj - marmur biały i lekko niebieskawy, i Burowszczina - marmur różowy. Do dziś biały marmur używany jest tu jako kruszywo do asfaltów i tłuczeń pod tory kolejowe. Różowy ma szerokie zastosowanie w budownictwie (zob. ramka). Inne występujące w najbliższej okolicy minerały to lazuryt (17 km od miasta), biały i czarny nefryt, hematyt, cyrkon, niebiesko-zie-lony apatyt, fluoryt, tytanit, diopsyd, „Światowe" marmury Sludianki Jedną z najciekawszych budowli Sludianki jest niewielki dworzec kolejowy, którego ściany zewnętrzne oraz posadzki zbudowane są z bloków białego i różowego marmuru. Różową odmianę marmuru ze Sludianki często stosuje się w budownictwie w obwodzie irkuckim, Republice Buriacji oraz w Moskwie. W Irkucku zbudowane są z niego m.in. posadzki i okładziny Uniwersytetu Irkuckiego, budynki krajowego portu lotniczego, Muzeum Mineralogii, a także bulwary nad Angara. Z różowego marmuru ze Sludianki wykonano również część elewacji nowego (wybudowanego w 2000 r.) kościoła rzymskokatolickiego w Irkucku. W Moskwie użyto go m.in. do wykończenia stacji metra Barrikadnaja, Marksistskaja, Krasnopresnjenskowo Radiusa i Kałużskaja. Marmur ten eksportowano także do Polski -jego różową odmianą wyłożona jest jedna ze ścian podziemnego przejścia dla pieszych pod al. Krasińskiego, obok Domu Towarowego „Jubilat" w Krakowie. drogocenny spinel i wiele innych. Pod miastem znajduje się nieczynna od 1976 r. głębinowa kopalnia apatytu - wejście jest właściwie niezauważalne, trzeba pytać mieszkańców (nie jest to wycieczka bezpieczna i łatwa!). Nie warto wchodzić bez miejscowego przewodnika, gdyż w środku jest plątanina korytarzy, częściowo zniszczonych, i łatwo się można zgubić. Kopalniane korytarze mają kilkadziesiąt kilometrów długości i schodzą do 130 m pod powierzchnię ziemi. W Sludiance warto odwiedzić jedno z najciekawszych muzeów mineralogicznych w Rosji - prywatne Muzeum Mineralogiczne W. A. Zigałowa „Samacwiety Bajka-ła", ul. Sliudianaja 36, Sludianka 665900, czynne codziennie w godz. 8.00 - 21.00, cena biletów: 50 - 100 rab. Zgromadzono tu kolekcję 9 tys. eksponatów, przedstawiającą większość znanych nauce minerałów (ponad 3 tys. rodzajów). Właściciele prowadzą także niewielki sklep z pamiątkami. Informacja turystyczna Znajduje się niedaleko dworca autobusowego i postoju marszrutek, w kierunku rynku. Informacje na temat wypraw górskich można uzyskać w punkcie konsultacyjnym Potudniowobajkalskiej Służby Ratownictwa Górskiego (Jużno- Bajkalskaja Gornospasatielnaja Służba), ul. Lenina 155, oraz wAdministracji Rejonu Slu-diańskiego, ul. Rżanowa 2, teł: (3954) 423 205, faks: (3954) 423 201. Dojazd i połączenia Dojazd zapewnia pociąg lub marszrutka z Irkucka. Z dworca autobusowego w Sludiance codziennie odjeżdżają autobusy i marszrutki w kierunku Irkucka, Ułan Ude, DolinyTunkińskiej (cena przejazdu na trasie Sludianka - Arszan: 70 rub.) i rejonu okińskiego (Orlik). Grupa może wynająć marszrutkę (np. do Arsza- nu za 100 rub./os.). Wokolicach małego rynku (od dworca kolejowego trzeba przejść nad torami) znajdują się: dworzec autobusowy i postój marszrutek, dwa banki, poczta, sklepy, targowisko oraz kawiarnia internetowa. Noclegi Najlepszą bazą turystyczną i jednocześnie idealnym punktem wypadowym w góry jest schronisko przy Muzeum Mineralogicznym W. A. Zigałowa, ul. Sliudianaja 36. Za nocleg w sali zbiorowej (na 14 osób) trzeba zapłacić 100 -150 rub. Można również wynająć pokój za 250 rub., a także zamówić wyżywienie. Do dyspozycji są kuchnia turystyczna, bania - 50 rub./os. (dojazd z centrum: miejską marszrutka Iubtaksówkąza50rub.). O nocleg warto spytać w punkcie konsultacyjnym Potudniowobajkalskiej Służby Ratownictwa Górskiego, ul. Lenina 155. Niedrogi hotel znajduje się także naul. Frunze4. Wiele osób oczekujących na nocny pociąg lub autobus decyduje się na nocleg w strzeżonej płatnej poczekalni dworca kolejowego. Nie warto rozbijać namiotu na brzegu Bajkału, blisko stacji, gdyż biwakowanie w tym miejscu może być niebezpieczne. Od miasta trasa prowadzi w górę rzeki Sludianka. Po drodze mija się wyrobisko kopalni marmuru. Pierwsze 8 km to dobra gruntowa droga, dalej wiedzie wyraźna ścieżka. Szlak przekracza rzekę w kilkunastu miejscach, w niektórych znajdują się prymitywne drewniane mostki. W czasie deszczowego lata poziom wody bywa tak wysoki, że przejście przez rzekę staje się prawdziwym wyzwaniem. Po drodze jest wiele dobrych miejsc na rozbicie namiotów, niestety często zaśmieconych. Od sierpnia trzeba również uważać na leśne gryzonie, które przyzwyczajone do obecności człowie- ? ?) m ? ? ? OD Oj 1^ -_: O- Kolej Krugobajkaiska Kolej Krugobajkaiska to przebiegająca wzdłuż wybrzeża Bajkału stara linia kolejowa łącząca Port Bajkał ze Sludianką - najpóźniej wybudowany odcinek Wielkiej Transsyberyjskiej Magistrali. Na polecenie cara Rosji jego budowę rozpoczęto w 1902 r. pod kierownictwem inż. B, U. Sawrimowicza. Prace, wykonywane przez włoskich mistrzów kamieniarstwa, trwały dwa lata i trzy miesiące. 30 września 1904 r. odbył się pierwszy przejazd pociągu ze stacji Bajkał do stacji Kułtuk. Na jeden kilometr wybudowanej trasy zużywano średnio wagon materiałów wybuchowych. Na całym, liczącym 84 km odcinku, znajdują się 424 budowle inżynieryjne, w tym: 39 tuneli o łącznej długości prawie 9 km, 50 galerii. Najdłuższy tunel - Połowinnyj - ma 807 m długości. Budowa kolei była ogromnym wyzwaniem dla inżynierów. Do rewolucji odcinek krugobajkalski nazywano „złotą klamrą żelaznego pasa Rosji" - był to ostatni i najdroższy fragment szlaku, spinający dwie części Wielkiej Kolei Transsyberyjskiej. Po wybudowaniu w Irkucku tamy na Angarze odcinek został wycofany z eksploatacji. W końcu lat 70. XX w. Kolej Krugobajkaiska uznano za zabytek historyczno-architektoniczny i objęto ochroną. Oddział Turystyczny Centrum Rozwoju Ekonomicznego Kolei Wschodniosyberyjskich organizuje wycieczki samojezdnym wagonem (do 15 osób), obsługiwanym przez maszynistę (maksymalna prędkość to ok. 40 km/godz,): Irkuck, ul. Piatoj Armii 67, teł.: (3952) 333 992,294 046, Pociąg na trasie Port Bajkał - Sludianką kursuje obecnie cztery razy w tygodniu, cena biletu dla obcokrajowców to ok. 120 rub., dla Rosjan - ok. 40 rub. Odjazd ze Sludianki o godz. 13.00. Planowy przyjazd do stacji Port Bajkał o godz. 19.00. Uwaga! Każdego roku dni kursowania pociągu i godziny odjazdów są inne. Rewelacyjną stronę internetową o Kolei Krugobajkalskiej (również po angielsku), m.in. z aktualnym rozkładem jazdy, można znaleźć pod adresem: http://kbzd.irk.ru. 128 ka, nie czują strachu przed eksploracją namiotów czy „ niezabezpieczonego "jedzenia. Ze Sludianki do stacji meteorologicznej Chamar Daban dochodzi się w kilka godzin. Można tu przenocować i skorzystać z małej bani (koszt noclegu - 100 rub., bani - 100 rub./os.) lub rozbić namiot - w pobliżu jest wiele dogodnych miejsc. Następnego dnia warto wspiąć się na Pik Czerskiego (2090 m n.p.m., ok. 6 km od stacji meteorologicznej). Na zdobycie szczytu i powrót do sta- cji wystarczy ok. 5 -6 godz. Początkowo trasa wiedzie zbudowanym przez katorżników traktem, nazywanym Sta-rokomarską Drogą. W przeszłości była to również droga należąca do Wielkiego Szlaku Herbacianego. W strefie karłowatej limby od traktu odbija ścieżka na wschód i prowadzi w kierunku Piku Czerskiego. Ostatni odcinek, najtrudniejszy na całym szlaku, prowadzi skalną granią. Po drodze roztacza się piękny widok na Czarcią Przełęcz oraz jezioro Serce. Wyprawę można kontynuować ścieżką wzdłuż doliny potoku Podkomarna-ja, który tworzy efektowne kaskady. W rejonie przełęczy Czortowe Wrota (1740 m n.p.m.) i malowniczo położonego Czortowego Jeziorka należy skręcić ze ścieżki. Łatwa trasa po grzbiecie prowadzi w kierunku Piku Czekanow-skiego (2068 m n.p.m.). W jego pobliżu jest dobre miejsce na nocleg. Od stacji meteorologicznej można wrócić tą samą drogą do Sludianki albo zejść przedłużeniem Staroko-marskiej Drogi po Komarskim Grzbiecie. Drugi wariant jest o wiele dłuższy, ale równie ciekawy i nie wymaga nieustannego przekraczania rzeki. ?U| Trasa 8 Pik Porożystyj: Utulik - Babcha - Lewy Popieriecznyj - Pik Porożystyj (2025 m n.p.m.) - Jezioro Martwe - Sołzan - Bajkalsk Czas przejścia: 4-6 dni, stopień trudności: średni, długość trasy: ok. 40 km Mapy: Chamar Daban 1:200 000, Atlas Pribajkale 1:200 000, Atlas Chamar Daban 1:200 000, strona internetowa: http://mapy.mk.cvut.cz/index_e.html (1:200 000). Przydatne: namiot, race odstraszające niedźwiedzie. Dojazd: pociąg osobowy Sludianką - Babuszkin, do stacji Utulik. Ścieżka zaczyna się w osadzie Utulik i prowadzi w górę rzeki Babcha. Na rzece są liczne progi i wodospady. Przy ujściu potoku Lewy Popieriecznyj jest dobre miejsce na nocleg. Stąd trasa prowadzi w górę potoku Lewy Popriecznyj. Na przełęczy można zostawić plecaki i wejść na szczyt Piku Poroiystego. Z przełęczy należy zejść do Jeziora Martwego. Idąc w dół potoku wypływającego z jeziorka, dochodzi się do rzeki Sołzan. Powrotna ścieżka do Bajkalska prowadzi równolegle do jej biegu. Na tym odcinku trasy nie ma kłopotów ze znalezieniem miejsc na nocleg. Rezerwat Bajkalski Mapy: Atlas Chamar Daban 1:200 000, Atlas Pribaj-kaleUOO 000, Atlas lrkutsk- CzitaV.20O 000, strona internetowa: http://mapy.mk.cvut.cz/index_e.html (1:200 000). Przydatne: namiot, race odstraszające niedźwiedzie. Na terenie rezerwatu można przebywać po uzyskaniu zezwolenia dyrekcji i uiszczeniu opłaty. Godne polecenia są wyprawy z przewodnikiem. Za dodatkową opłatą rezerwat zapewnia transport do podnóża gór. Budynek dyrekcji rezerwatu, wszystkie zbiory, dokumentacja i muzeum spłonęły w pożarze w 2001 r. Obecnie siedziba dyrekcji mieści się w parterowym budynku przy stacji kolejowej obok poczty. Warto dowiedzieć się, czy istnieje możliwość przenocowania u jednego z pracowników rezerwatu. Innym wariantem jest rozbicie namiotów we wskazanym przez dyrekcję miejscu, najlepiej Polskie powstanie na Zabajkalu W1866 r. polscy zesłańcy zaczęli budować Wokółbajkalską Drogę Kołową, nazywaną Mongolskim Traktem - biegła ona z Irkucka przez Płaskowyż Olchiński, wieś Kułtuk, wzdłuż południowego brzegu Bajkału, Selengi aż do Kiachty. W nocy z 24 na 25 czerwca 1866 r. Polacy rozpoczęli jedno z najbardziej znanych na Syberii powstań, nazywane polskim powstaniem na Zabajkalu. 12 lipca 2003 r. odsłonięto pomnik ku ich czci - można go zobaczyć w osadzie Miszycha, u ujścia rzeki Miszycha do Bajkału, w połowie drogi między osadąTanchoj a Babuszkin. -?2 IB O . i— (???)(5 :!':''::?:??? I ?, J ? ~1 <*' \ | ? ? N N ?? +? ^ * ?: ? «"?« ? ? ? CD mfr?f4 i J ? 1 ?? WiUsk Oeof 1 Wydawnictwo Bezdroża ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków teL: 012/269 29 61, faks: 012/267 77 11 e-mail: biuro@bezdroza.com.pl, www.bezdroza.com.pl Szanowni Podróżnicy! Zachęcamy gorąco do wstąpienia do Klubu Bezdrożnika. Członkostwo w Klubie to możliwość łatwiejszego i tańszego nabycia przewodników, map, atlasów, rozmówek, książek podróżniczych oraz wydawnictw multimedialnych. Klub Bezdrożnika powstał dla Was - ludzi podróżujących po świecie i poszukujących informacji przydatnych podczas planowania podróży. Informacje te są w zasięgu ręki, a znajdziecie je w przewodnikach wydawnictwa Bezdroża oraz w portalu podróżniczym www.bezdroza.com Aby zostać członkiem Klubu, wystarczy wypełnić niniejszą ankietę i wysłać ją na adres wydawnictwa. Ze swojej strony zapewniamy: • wysyłkę katalogu wydawniczego Bezdroży dwa razy w roku (październik/listopad i kwiecień/maj) • 3% zniżki dla Członków Klubu na zakup towarów oferowanych w księgarni internetowej www.bezdroza.com • udział w przeznaczonych wyłącznie dla Klubowiczów konkursach z cennymi nagrodami • subskrypcję Internetowego Informatora Podróżniczego www.bezdroza.com wysyłanego drogą e-mailową (zainteresowanych subskrypcją prosimy o zaznaczenie pola krzyżykiem ? oraz podanie adresu e-mail w ankiecie) __________________________________________ TWOJE PODROŻĘ__________________________ 1. Jakie miejsca odwiedziłeś: odwiedzisz: ? ? Europę Zachodnią {Niemcy, Austria, Włochy i wszystkie kraje na zachód od nich, z W. Brytanią i Irlandią) ? ? Europę Północną (Norwegia, Szwecja, Finlandia, Islandia) ? Europę Środkową i Południową (Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, kraje b. Jugosławii, Grecja) ? Europę Wschodnią (Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina, Mołdawia, europejska część Rosji) ? ? Azję Północną i Środkową, w tym Chiny ? Azję Wschodnią (Kamczatka, Sachalin, Korea Pn. i Pd., Japonia) ? Bliski Wschód (Turcja i Iran oraz wszystkie kraje na południe od nich; bez Egiptu i Sudanu) ? D Azję Południową (od Afganistanu po Indie i Nepal) ? Azję Południowo-Wschodnią (od Bangladeszu po Indonezję i Filipiny) D ? Afrykę Północną (od Maroka po Egipt) ? ? Afrykę (wszystkie kraje poza czterema na północy kontynentu) ? ? Amerykę Północną (U5A i Kanada) ? Amerykę Środkową, w tym Meksyk i Panamę ? ? Amerykę Południową ? ? Australię i Oceanię 2. Jak długo jesteś zwykle w podróży? ? do 2 tygodni ? do miesiąca ? powyżej miesiąca 3. Jak często wyjeżdżasz za granicę na odpoczynek? ? raz w roku G ctwa razy w roku ? więcej niż dwa razy w roku 4. W jaki sposób podróżujesz? ? indywidualnie w grupach do 4 osób ? indywidualnie w grupach powyżej 4 osób G w grupach zorganizowanych (wycieczki typowo objazdowe) ? w grupach zorganizowanych (pobyt stacjonarny z możliwością uczestniczenia w wycieczkach) ? winny sposób.......................................................................... ................................................................................ .......... 5. Z jakich środków transportu korzystasz podczas podróży (można zaznaczyć więcej niż jedną możliwość)? ? kolej ? wypożyczony samochód O żaglówka ? autobus, minibus ? motocykl / skuter ? kajak / ponton / katamaran ? samolot ? rower G inne środki transportu.............. G własny samochód [j statek ................. ................................ 6. Jakie są cele Twoich podróży (można zaznaczyć więcej niż jedną możliwość)? G poznawanie kultury i sztuki O aktywny wypoczynek G poznawanie i obserwacja przyrody wyczyn sportowy 7. Gdzie zatrzymujesz się na nocleg podczas podróży? ? schronisko ? hotel średniej klasy ? pensjonat, tani hotel ? hotel wyższej klasy Q kwatery u miejscowej ludności ? pole namiotowe, kemping ? inne miejsca......................................................................... ............................................ 8. Planując wyprawę korzystasz z informacji (można wybrać kilka odpowiedzi): O w Internecie/jakie www:............................................................................ ................... O w magazynach turystycznych/jakietytuły:...................................................... .............. ? w prasie codziennej/jakie tytuły i dodatki do gazet:....................................................... ? w przewodnikach /jakie wydawnictwa i serie:................................................................ ? od znajomych 9. Uwagi i opinie o tym przewodniku: 10. Gdzie został zakupiony przewodnik? 11. Skąd dowiedziałeś/dowiedziałaś się o tym przewodniku? 12. Ile tytułów Wydawnictwa Bezdroża poznałeś/poznałaś do tej pory? D 1-3 ? 4-6 ? powyżej ? TWOJE DANE 1. Imię i nazwisko........................................................................ .............................................................................. 2. Data urodzenia (dd-mm- rr)............................................................................. .................................................. 3. Adres do korespondencji (ulica, nr domu i mieszkania, kod pocztowy, miasto lub miejscowość, województwo) 4. Telefon......................................................................... ................................................................................ .......... 5. E- mail............................................................................ ................................................................................ ........ 6. Wykształcenie: ? podstawowe ? średnie ? wyższe 7. Sytuacja społeczno-zawodowa: ? student, uczeń ? nauczyciel, pracownik naukowy Q wolny zawód (pracujący na w+asny rachunek, np. lekarz, prawnik, dziennikarz itp.) ? pracownik najemny (np. pracownik biurowy, urzędnik, ekonomista, inżynier, sprzedawca itp.) ? przedsiębiorca (właściciel firmy), menedżer w większej firmie ? bezrobotny ? inny zawód Zgadzam się na przetwarzanie i wykorzystanie dla celów promocyjnych moich danych osobowych przez firmę „Bezdroża" zgodnie z Ustawą z dnia 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych. PODPIS:......................... Wydawnictwo Bezdroża, ul. Pychowicka 7,30-364 Kraków, tel./faks: (0-12) 269 29 61 Pierwsza Polska Baza Turystyczna n AU' ?/? Irina i Paweł Paluszek Bolszoje Gołoustnoje ul. Gharunury 12 ref. kontaktowy w Irkucku: (3952) 593 640 kontakt w Polsce tel.: 505 422 921 e-mail: ???77@?2.?? http://www.anisko.net/bajkal ??? "' Noclegi, C< Pole Namiotowe, **, Siała Banio