Gunter Diesener, Josef Reichholf LEKSYKON PRZYRODNICZY PŁAZY I GADY Przekład i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfuhrer: Lurche und Kriechtiere Ilustracje: Fritz Wendler © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1985 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1997 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Plaży i gady: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk: dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Plaży i gady: Magdalena Hildebrand Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-440-9 Nr 1668 SPIS TREŚCI 7 Wstęp 8 Słowniczek terminów fachowych 9 Przegląd symboli używanych w książce CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA 10 Rząd płazy ogoniaste (Wprowadzenie) 12 Rodzina salamandrowate 44 Rodzina bezpłucnikowate (salamandry bezpłucne) 46 Rodzina odmieńcowate 48 Rząd płazy bezogonowe (Wprowadzenie) 50 Rodzina ropuszkowate 60 Rodzina nurzańcowate Rodzina grzebiuszkowate 64 Rodzina ropuchowate 74 Rodzina rzekotkowate 80 Rodzina żabowate 100 Żółwie 102 Rodzina żółwie lądowe 108 Rodzina żółwie błotne 112 Rodzina żółwie skórzaste 114 Rodzina żółwie morskie 120 Rząd łuskoskórne Podrząd jaszczurki (Wprowadzenie) 124 Rodzina gekonowate 128 Rodzina agamowate 130 Rodzina kameleonowate 134 Rodzina jaszczurkowate 178 Rodzina padalcowate 184 Rodzina scynkowate 188 Podrząd obrączkowce Rodzina obrączkowcowate 190 Podrząd węże (Wprowadzenie) 194 Rodzina ślepuchowate Rodzina dusicielowate 196 Rodzina wężowate 226 Rodzina żmijowate CZĘŚĆ OGÓLNA 238 Płazy i gady Zachowania i rozród 249 Systematyka i zoogeografia Gatunki i podgatunki 254 Zmienność 257 Hybrydyzacja 258 Gatunki wyspowe 259 Zróżnicowanie gatunkowe 260 Węże jadowite i ich toksyny 265 Prześladowanie węży 266 Ochrona płazów i gadów Spadek liczebności 272 Nowe zbiorniki do składania skrzeku 278 Jaszczurczy pagórek 280 Ochrona środowiska 281 Zasady ochrony 284 Autorzy fotografii 285 Wykaz gatunków Wstęp W niniejszym leksykonie Plaży i gady udało się po raz pierwszy umieścić pełną dokumentację fotograficzną wszystkich eu- ropejskich gatunków obu tych gromad krę- gowców. Zamieszczono tu również fotogra- fie przedstawicieli wielu podgatunków, któ- rych cechy opisano w tekście. Pokazano ponadto stadia larwalne, odmiany barwne i szatę godową kilku gatunków, przede wszystkim przedstawicieli rodzimej fauny. Dołączone mapy rozmieszczenia pozwa- lają od razu zorientować się, gdzie dany gatunek występuje. Brak ich jedynie w przypadku morskich żółwi i jeszcze kilku innych gatunków, których kosmopolityczne, względnie sporadyczne występowanie w morzach i na wybrzeżach albo punktowe - na obrzeżu Europy czyni takie mapy ma- ło przydatnymi. W tekście są wtedy zawar- te dodatkowo niezbędne informacje. Ob- szerna część ogólna i rysunki odnoszące się do wielu kwestii szczegółowych uzupeł- niają tę książkę, co pozwala jej stać się specjalistycznym przewodnikiem tereno- wym i leksykonem przyrodniczym dla miło- śników przedstawionych w niej grup zwie- rząt. Naukowa nazwa Amphibia w odniesieniu do płazów określa miejsce tej gromady kręgowców, która jak żadna inna spędza część życia w wodzie, a część na lądzie. Larwy przeważającej większości płazów rozwijają się w wodzie, podczas gdy osob- niki dorosłe żyją na lądzie, zwykle jednak w środowiskach wilgotnych. Gady, określa- ne naukową nazwą Reptilia, pokonały zale- żność rozwoju od środowiska wodnego. Ich pełen rozwój zarodkowy od zygoty do mło- dego osobnika odbywa się w jaju. Dzięki temu przed przedstawicielami tej gromady stanęła otworem znacznie większa gama środowisk do zasiedlenia. Od nich wzięły niegdyś początek dwie najwyżej rozwinięte gromady kręgowców - ptaki i ssaki. Umiar- kowany klimat środkowej Europy z jej mro- źnymi zimami nie sprzyja rozwojowi zmiennocieplnych płazów i gadów, zwłasz- cza ich większemu zróżnicowaniu. Liczba gatunków w kierunku północnym w związ- ku z tym gwałtownie maleje. Gospodarcza działalność człowieka dodatkowo utrudnia przeżycie zwierzętom zmiennocieplnym wskutek znacznego zniszczenia właści- wych dla nich biotopów. Każde osuszenie wilgotnych siedlisk oznacza miejscowe wy- ginięcie licznych płazów. Nie powinniśmy jednak patrzeć bezczynnie na związany z rozwojem cywilizacyjnym, ale często mo- żliwy do uniknięcia zanik płazów i gadów. Wszyscy powinni brać udział w aktywnej ochronie zagrożonych gatunków zwierząt. Środki zaradcze, nawet podjęte na małą skalę, dają widoczny efekt, gdy są właś- ciwie prowadzone. Do znacznego po- szerzenia zakresu ochrony gatunkowej płazów i gadów mogą przyczynić się grupy młodzieży biorące udział np. w zabezpie- czaniu szlaków wędrówek rozrodczych pła- zów w rejonie dróg, budowaniu nowych i opiece nad już istniejącymi zbiornikami wodnymi, w których płazy rozmnażają się, oraz szerzeniu w społeczeństwie idei ochrony przyrody. Bierną, ale nie mniej ważną rolę w ochro- nie morskich żółwi mają do spełnienia w krajach śródziemnomorskich przede wszystkim ludzie spędzający tam urlop. Nie należy kupować do domu pamiątek wykonanych z szylkretu! Jednak nim skan- daliczny handel chronionymi zwierzętami i nie kontrolowanymi z nich wyrobami nie straci racji bytu z powodu braku zaintere- sowania nimi, zginą dziesiątki, jeśli nie setki, wymagających ochrony i zagrożo- nych w najwyższym stopniu morskich żó- łwi. Ten, kto dowie się, jakim zagrożeniem dla tych stworzeń jest wzrastające zanie- czyszczenie mórz, rabunkowy zbiór jaj i zawzięte prześladowanie dla mięsa i szylkretu, nigdy nie zje już zupy żółwio- wej. G. S. 7 Słowniczek terminów fachowych ampleksus autonomia endemiczny hemipenis herpetologia górski metamorfoza neotenia okresowy parotydy podgatunek nominotypowy pory udowe spermatofor walka pozorowana wróg naturalny uchwyt samicy płaza przez samca przednimi kończynami w czasie godów; może być - a. pachowy, gdy rj trzyma O pod pachami przed- nich nóg (spotykany u żab i ropuch) lub a. pachwinowy, gdy rj przy- trzymuje 2 w pachwinach tylnych kończyn (np. u kumaków, grzebiu- szek i rzekotek) odrzucenie przez zwierzę określonej części ciała (u gadów fragmentu ogona) w razie zagrożenia występujący jedynie na określonym obszarze parzysty organ kopulacyjny jaszczurek i węży gałąź wiedzy zajmująca się płazami i gadami występujący stosunkowo wysoko w górach, tzn. powyżej regla dolnego (strefy lasów liściastych) przeobrażenie larwy w postać ostateczną danego zwierzęcia uzyskanie dojrzałości płciowej przy zachowaniu cech larwalnych wypełniony wodą tylko przez pewien czas (np. wysychające małe kałuże) gruczoły przyuszne, skupienia gruczołów jadowych, położonych po bokach głowy, bezpośrednio za oczami ten z podgatunkow danego gatunku, który został opisany jako pierwszy ujścia gruczołów na spodniej stronie ud, występujące u różnych gatun- ków jaszczurek, u rj silniej zaznaczone niż u O pakiet plemników; zebrane w zwartej formie, sklejone ze sobą plemniki traszek, które w trakcie godów samica podejmuje kloaką walka, podczas której dochodzi jedynie do demonstracji siły; przybiera zwykle określone formy (jest zrytualizowana); u jaszczurek można ją obserwować często w przypadku spotkania się dwóch samców każde zwierzę, będące w stanie spowodować śmierć osobnika danego gatunku samiec 2 samica 8 Przegląd symboli używanych w książce * Gwiazdką oznaczono w opisach polskie nazwy utworzone przez tłumaczy. tf& Salamandrowate, Ropuszkowate, Rzekotkowate Żółwie lądowe bezplucnikowate nurzancowate, i żabowate i żółwie błotne i odmieńcowate grzebiuszkowate str. 74 str. 102 str. 12 i ropuchowate str. 50 Żółwie skórzaste i żółwie morskie str. 112 <3 Agamowate i kameleonowate str. 128 Jaszczurkowate str. 134 Padalcowate, scynkowate i obrączkowce str. 178 Ślepuchowate, dusicielowate i wężowate str. 194 Żmijowate str. 226 Płazy ogoniaste (Urodela) Płazy ogoniaste stanowią najbardziej pierwotną grupę kręgowców lądowych. Ilustrują w pewnej mierze etap przejścia z wodnego do lądowego trybu życia. Na lądzie ich ruchy są powolne, będąc po- chodną podstawowego sposobu ruchu za pomocą bocznych, wężowatych wygięć ciała. Wydłużone, walcowate lub nieznacznie spłaszczone bocznie ciało wspiera się na małych, stosunkowo sła- bych nogach. Tułów jest zakończony długim ogonem, którego obecność pozwala od razu odróżnić ten rząd pła- zów od płazów bezogonowych. Dlatego płazy ogoniaste określa się niekiedy ró- wnież drugą nazwą naukową Caudata (cauda = ogon). W odróżnieniu od skóry gadów zwykle wilgotnej, delikatna skóra płazów jest bezłuska. W związku z tym nie zapew- nia im ochrony przed parowaniem wody z organizmu, co ogranicza występo- wanie płazów na lądzie do miejsc poło- żonych w pobliżu wody, do środowisk wilgotnych lub okresów dużej wilgotno- ści powietrza. Większość europejskich płazów ogoniastych należy do rodziny salamandrowatych (Sa/amandridae). Dzieli się je tradycyjnie na salamandry i traszki, chociaż podział ten ma niewie- le wspólnego z systematyką tej grupy. Prowadzą bardzo skryty tryb życia, więc ich występowanie jest często przeocza- ne, a liczebność zaniżana. W okresie rozrodu poszukują, z wyjątkiem sala- mandry czarnej i s. anatolijskiej rodzą- cych żywe młode, odpowiednich niewie- lkich zbiorników wodnych do złożenia jaj. Salamandra plamista może również wyjątkowo rodzić żywe młode. Pozosta- łe salamandrowate składają jaja po- jedynczo, zawijając je w listki roślin wo- dnych lub składają je w niewielkich brył- kach bezpośrednio do wody. Larwy są drapieżnikami. Wyglądem różnią się za- sadniczo od kijanek płazów bezogo- nowych. Przednie nogi rozwijają się u nich przed tylnymi. Występują u nich tylko skrzela zewnętrzne. Przypominają w znacznie większym stopniu osobniki dorosłe niż ma to miejsce u płazów bezogonowych. Salamandry i traszki, a zwłaszcza te ostatnie, rozwinęły skomplikowany rytu- ał zalotów godowych, w czasie których samiec pozostawia pakiecik spermy, zwany spermatoforem. Po podjęciu go przez samicę następuje zapłodnienie wewnętrzne. Pod tym względem płazy ogoniaste wykazują wyższość nad płazami bezogonowymi, więc w żaden sposób nie mogą być uważane za pry- mitywną grupę. Salamandrowate różnią się wieloma ce- chami od przedstawicieli dwóch innych europejskich rodzin płazów ogoniastych bezpłucnikowatych (salamander bezpłucnych) {Ptethodontidae) i od- mieńcowatych (Proteidae). Do tej ostat- niej rodziny należy jedyny gatunek eu- ropejski - odmieniec jaskiniowy - oraz 4 gatunki amerykańskie, przy czym od- mieniec jaskiniowy jest bardzo wyspec- jalizowaną, rozmnażającą się w postaci larwalnej (neoteniczną) formą. Bezpłucnikowate różnią się od sala- mandrowatych brakiem płuc, które u tych ostatnich są prostymi, słabo pofa- łdowanymi workami. Ich zapotrzebo- wanie na tlen pokrywa oddychanie skór- ne. Należące do bezpłucnikowatych eu- ropejskie pieczarniki (salamandry jaski- niowe) są zasadniczo mieszkańcami ja- skiń i wspinają się znacznie lepiej od salamandrowatych. Samice niektórych bezpłucnikowatych strzegą złożonych jaj; wyląg z nich mo- że się przeciągnąć do roku. 10 Salamandra plamista (Salamandra Rodzina salamandrowate (Salamandridae) Wygląd: duża, masywna i niezgrabna sala- mandra o szerokiej głowie, zaokrąglonym pys- ku, wypukłych ciemnych oczach i wyraźnie zaznaczonych, podłużnych gruczołach przy- usznych, czyli parotydach. Kończyny są stosunkowo krótkie i słupowate - przednie zakończone czterema, tylne pięcioma krótki- mi, grubymi palcami. Krótszy od łącznej dłu- gości głowy i tułowia ogon jest na przekroju zaokrąglony. Środkiem grzbietu biegną 2 rzę- dy porów gruczołowych, a na bokach ciała znajduje się rząd wyraźnych brodawek, oddzielonych od siebie poprzecznymi przewę- żeniami ciała. Postawową barwą ciała jest opalizująca głęboka czerń; strona brzuszna jest przeważnie szaroczarna lub czarno- brązowa. Barwny deseń składa się z bardzo zmiennych, intensywnie żółtych, pomarańczowych, rza- dziej również czerwonawych albo czerwonych plam lub pasów, występujących także, chociaż mniej wyraźnie, na brzuchu. Samce, w odróż- nieniu od samic mają silniej zaznaczoną, czę- sto nieco rozwartą kloakę. Pomimo tego, że u każdego osobnika salamandry plamistej za- równo liczba, jak i ułożenie żółtych plam są bardzo zmienne, to niektóre z nich występują w stałych miejscach. Wiele zwierząt ma naj- częściej po żółtej plamie na przednim ramie- niu i przedramieniu, również na udzie i goleni oraz na wierzchu przednich i tylnych stóp. Niemal zawsze żółta plama występuje na gór- nej powiece i na gruczołach przyusznych. Do- rasta do 20-28 cm długości (przyp. tłum.). Występowanie: środkowa i południowa Eu- ropa; południowo-zachodnia Azja. Na tym roz- ległym obszarze salamandra plamista wystę- puje w 11 (lub 12) podgatunkach, różniących się między sobą proporcjami ciała, ubarwie- niem i częściowo także szczegółami biologii. W wielu miejscach występowania podga- tunków ich zasięgi pokrywają się i spotyka się tam często mieszańce. W Polsce występuje jedynie podgatunek nominotypowy 5. s, sala- mandra; jego zwarty zasięg obejmuje Sudety i Karpaty oraz ich pogórza, wyspowo na Wyży- nie Krakowsko-Wieluńskiej (dane z Niżu wątp- liwe), pod ochroną gatunkową. Środowisko: zasiedla przede wszystkim poro- śnięte lasami liściastymi tereny pagórkowate i górskie w pobliżu krystalicznie czystych stru- mieni i potoków. Żyje w pokrytych bujną roś- linnością parowach, na porośniętych mszaka- mi, krzewami i ziołoroślami kamienistych sto- kach, oraz w lasach liściastych z grubą warst- wą ściółki. Salamandra plamista rzadko występuje poniżej 400 m n.p.m.; żyje przeważ- nie na wysokości 700-1000 m n.p.m., w nie- których okolicach (na Bałkanach) znajduje się ją znacznie wyżej. Tryb życia: salamandra plamista jest zwierzę- ciem aktywnym o zmierzchu i nocą, jednak przy chmurnej, deszczowej pogodzie opu- szcza swoją kryjówkę o każdej porze doby. Odpoczywa ukryta w naturalnych jamach, no- rach małych gryzoni, szczelinach skalnych, pod leżącymi pniami i w starych pniakach drzew. Jest samotnikiem, jednak w szczegól- nie korzystnych kryjówkach można ją spotkać w większej liczbie osobników lub w towarzyst- wie traszki górskiej. W okresie aktywności wę- druje powoli po okolicy. Unosi wtedy ciało nieco nad ziemią. Po przebyciu krótkiego od- cinka następuje zazwyczaj dłuższa pauza, gdy salamandra odpoczywa leżąc na brzuchu; wówczas trzyma czujnie głowę wysoko unie- sioną. Przestraszone zwierzę potrafi zupełnie zwinnie uciekać. Ponieważ jednak szybko traci siły, więc chwilę potem przechodzi ponownie w charakterystyczne dla siebie powolne tem- po marszu. Rozród: salamandra, w okresie godowym, sta- je się szczególnie aktywna i ruchliwa. Samce w poszukiwaniu samic niespokojnie penetrują całą okolicę lub z wysoko uniesioną głową obserwują najbliższe otoczenie. Reagują na każdy niezwykły ruch w polu widzenia, pod- biegają niezwłocznie i każdego przedstawicie- la swojego gatunku uważają najpierw za Salamandra plamista {Salamandra salamandra) samicę. Długo rozpoznają węchem i po zacho- waniu napotkanego osobnika, czy jest to sa- miec czy samica. Samiec wciska się pod ciało samicy i szybko stara się przesunąć do przo- du, by dosięgnąć pyskiem okolicę jej podgard- la, mocno przytrzymuje partnerkę swoimi sil- nymi przednimi nogami, założonymi od tyłu za jej przednie nogi (por. żebrowiec Waltla). Po- nieważ samica początkowo usiłuje się bronić, sczepiona para miota się najpierw bezładnie tu i tam (przy czym samiec nosi samicę na grzbiecie), po czym zwierzęta odpoczywają. Następnie samiec pociera skierowanymi na boki ruchami tylnej części tułowia kloakę sa- micy. Jeśli samica jest właściwie podniecona, reaguje odpowiednimi ruchami ciała. Samiec składa spermatofor i unosi się nieco nad po- wierzchnię podłoża, aby przesunąć tylną część ciała w bok. Dzięki temu samica może dokładnie natrafić kloaką na pakiecik spermy i podjąć go. Cały akt płciowy trwa 15-30 minut. Po nim samiec rozluźnia mocny uchwyt swo- ich ramion. Salamandra plamista jest u nas jajożyworodna: rodzi już obdarzone zdolno- ścią ruchu larwy. Rozwój zarodków odbywa się w brzuchu matki, głównie w miesiącach letnich i jesiennych; pomimo tego, że w tym momencie larwy są już gotowe do wylęgu, pozostają w matczynym brzuchu przez całą zimę i rodzą się dopiero następnej wiosny lub latem. Samica poszukuje wolno płynącego po- toku lub strumienia, ale poród często ma miej- sce na odcinku spienionej wody o bardzo byst- rym prądzie. Ponieważ odpowiednie miejsca są zwykle rzadkie, samice odbywają w ich poszukiwaniu dalekie wędrówki. Na poród larw potrzebują płaskiego brzegu nad spokoj- niejszą wodą. Gdy prąd jest zbyt silny, samica musi znaleźć takie miejsce między kamienia- mi lub skalnymi blokami, gdzie prąd jest słab- szy. Jeśli w tym miejscu głębokość wody wy- nosi tylko kilka milimetrów to samica często wchodzi cała do wody. Przy większej głęboko- ści wody samica usadawia się tak, by jedynie zanurzyć tylną część ciała. Poród larw odbywa się przeważnie nocą. Większe samice rodzą do 70 młodych. Larwy wylęgają się z osłon jajowych krótko przed lub w trakcie opuszcza- nia kloaki (co dzieje się bardzo szybko). Rodzą się skierowane do przodu głową lub ogonem; nierzadko są zwinięte w kłębek. Po- nieważ samica w czasie porodu przeważnie unosi tylne nogi do góry, przytrzymuje się brzegu tylko przednimi kończynami. Na słabo ustalonych brzegach grozi jej wtedy utrata oparcia, zmycie i utonięcie (salamandra pla- mista jest kiepskim pływakiem). Larwy w chwi- li porodu mają 25-35 mm długości, masywne ciało, w pełni rozwinięte kończyny i szeroką głowę z umieszczonymi po bokach 3 pierzas- tymi skrzelami zewnętrznymi. Na górnej stro- nie nasad przednich i tylnych nóg mają jasną plamę, po której można je rozpoznać! Polują na drobne skorupiaki i skąposzczety. Przeob- rażenie, czyli metamorfoza, w żyjącą na lądzie salamandrę odbywa się po 4-5 miesią- cach. Świeżo przeobrażona salamandra, przy- pominająca osobnika dorosłego, potrzebuje 4 lat do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Poza takim „normalnym" przebiegiem rozwo- ju, gdy larwy rodzą się w wodzie, wiadomo od dawna, że samice żyjącego w północnej Hisz- panii w Pirenejach i Górach Kantabryjskich podgatunku S. s. fastuosa rodzą w pełni prze- obrażone salamandry. W pełni żyworodny i dzięki temu niezależny od wody jest również zamieszkujący północną Hiszpanię podgatu- nek S. s. benardezi, który jednak już prawdo- podobnie wyginął. Niedostatecznie poznany pozostaje żyjący w środkowej Hiszpanii na wysokości 2000 m n.p.m. podgatunek S. s. almazoris: czarno ubarwiony, osiąga nieduże rozmiary ciała, ma lekko bocznie spłaszczony ogon i część życia spędza w głębokiej wodzie. Pokarm: różnorodne owady, ślimaki nagie, pa- jąki, wije, stonogi i skąposzczety. 14 Salamandra czarna (Salamandra atra) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: jednolicie czarno, opalizująco ubarwiona salaman- dra; boki ciała pokry- te rzędem wyraźnych brodawek, rozdzielo- nych od siebie charakterystycznymi poprzecz- nymi przewężeniami. Skóra w innych miej- scach gtadka, gtowa z wyraźnie zaznaczonymi gruczołami przyusznymi (parotydami). Koń- czyny stosunkowo silne, przednie z 4, tylne z 5 krótkimi palcami. Ruchy ma powolne, pod- czas biegu lekko bocznie wygina ciało i unosi je nieznacznie nad powierzchnię gruntu. Obok czarno ubarwionych osobników trafiają się, rzadko, okazy ciemnobrunatne. Młode salaman- dry przypominają wyglądem osobniki dorosłe. Całkowita długość ciała wynosi do 16 cm, zwykle jednak 10-13 cm. Samce są smuklej- sze od samic. Występowanie: ograniczone do obszaru alpej- skiego i sąsiadujących łańcuchów górskich w zachodniej Jugosławii i Albanii. Na zacho- dzie zasięg dochodzi do francuskiej Jury. Cen- trum rozprzestrzenienia znajduje się w szwaj- carskich, austriackich, bawarskich oraz w nie- których włoskich rejonach Alp. Środowisko: salamandra czarna bywa wpraw- dzie miejscami spotykana już na wysokości 400 m n.p.m., jednak właściwa dla tego gatun- ku strefa jest położona na wysokości 800-3000 m n.p.m. Najczęściej znajduje się ją na wyso- kościach od 800 do 2000 m n.p.m. Decydującą rolę gra tutaj klimat stanowiska. Na zimnych stokach północnych salamandra czarna wystę- puje znacznie niżej niż na silnie nasłonecz- nionych stokach południowych. Pionowy za- sięg jej występowania sięga ponad górną gra- nicę lasu do strefy hal i rumowisk skalnych. W zasadzie nie pokrywa się z obszarem wy- stępowania większej i silniejszej salamandry plamistej. Szuka najchętniej kryjówek w wil- gotnych, zacienionych miejscach, takich jak pokryte ziołoroślami i kamieniami murawy czy silnie zarośnięte wąwozy. Zasiedla również ka- mieniste zbocza, o ile mają dostateczną pokry- wę roślinną i luźne, pełne kryjówek podłoże. Salamandra czarna Traszka górska Tryb życia: szczyt ruchliwości salamandry czarnej przypada przeważnie nocą, jednakże w czasie deszczowej pogody lub wiosną pod- czas okresu godowego są często aktywne tak- że w ciągu dnia, nierzadko pojawiając się w dużej liczbie osobników. Pod koniec wrześ- nia i w październiku salamandry ciągną do kryjówek zimowych, które opuszczają na prze- łomie marca i kwietnia, a często nawet póź- niej. Na zimowe kryjówki wykorzystują natura- lne zagłębienia w ziemi, nory gryzoni i głębo- kie szczeliny skalne. Często wciskają się pod powalone grube pnie drzew. Rozród: w szczytowym momencie zbliżenia płciowego samiec wciska się pod samicę i przytrzymuje ją mocno przednimi nogami. Nosi ją przez jakiś czas na grzbiecie. Potem pobudzony zachowaniem partnerki składa na ziemi spermatofor (bez rozluźnienia uchwytu), który przyczepia się do kloaki samicy i jest przez nią podniesiony. Salamandra czarna za- sługuje na uwagę z tego powodu, że rodzi młode już przeobrażone, z pominięciem sta- dium larwy rozwijającej się w wodzie. Ta for- ma rozmnażania jest bezpośrednio związana z surowymi warunkami panującymi w jej śro- dowisku życia. W każdym jajowodzie rozwija się zwykle jeden zarodek. Długość trwania ciąży zależy od położenia stanowiska nad po- ziomem morza i może wynosić 2 lub 3 lata. Młode w chwili narodzin mierzą 4 cm długości i przypominają osobniki dorosłe. Prowadzą od razu samodzielny tryb życia. Pokarm: salamandra czarna poluje na chrzą- szcze, ślimaki nagie i skąposzczety oraz na inne drobne bezkręgowce. Wskutek niskiej temperatury otoczenia, a zatem również ciała, jej przemiana materii jest wolniejsza, więc może obyć się długo bez pobierania pokarmu. Salamandrze czarnej nie grożą godni wzmian- ki wrogowie naturalni. 16 Najczęstsze typy ubarwienia Salamandrowate W 49 17 Salamandra anatolijska* (Merłensiella luschani) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: średniej wiel- kości, smukła sala- mandra z wypukłymi oczami, wyraźnymi gruczołami przyuszny- mi, gładką skórą i okrągłym, cienkim ogonem dorównującym długości głowy i tułowia. Grzbiet ubarwiony jasno- lub ciemnobrązowo z małymi, żółtymi plamkami, boki także żółtawe, nogi i ogon częściowo bladoróżowe. Brzuch lekko czerwo- nawy z jaśniejszymi piętnami. Samce mają widoczny, skierowany do przodu, miękki kolec na nasadzie ogona. Ten śródziemnomorski gatunek osiąga całkowitą długość ciała 130-140 mm. Występowanie: egejskie wyspy Kasos, Karpa- thos i Saria oraz poiudniowo-zachodnia Turcja. Środowisko: jak się wydaje występuje wyłącz- nie na położonych blisko wybrzeża terenach równinnych i pagórkowatych; nie przekracza wysokości 400 m n.p.m. Żyje w środowiskach, w których wiosną płyną okresowe potoki i strumienie oraz wypełniają się wodą rowy, otoczone bujnie rosnącymi bylinami i krzewa- mi. Ponieważ tego typu wody wysychają już wczesnym latem salamandra ta musi pozosta- łą część roku żyć w bardzo suchym, gorącym i niegościnnym dla płazów środowisku. Tryb życia: w związku z długim okresem suszy salamandra anatolijska zapada w przedłużają- cy się sen letni. Prowadzi głównie nocny tryb życia i porusza się, w odróżnieniu od większo- ści salamander, bardzo zwinnie. W ciągu dnia kryje się np. w szparach pod kamieniami. Rozród: w czasie zalotów samiec wciska się pod samicę i pobudza ją swym kolcem ogono- wym. Po trwającym 11 miesięcy okresie roz- woju rodzą się na lądzie 2 w pełni ukształ- towane młode, mierzące 60 mm długości. Pokarm: stawonogi, małe ślimaki nagie i ską- poszczety, na które poluje nocą. t . \*\j "ĆJ^ V \J\ \' \^ ^Jr rmwfe *1 t^ Salamandra okularowa, tarantolina (Salamandrina terdigitata) Występowanie: wyspowo w zachodnich Apeni- nach od Ligurii do Kampanii oraz w wyższych położeniach w Kalabrii. Środowisko: wilgotne, porośnięte bujną roślin- nością zielną i krzewinkami tarasy i zalesione widnymi lasami stoki górskie. Tryb życia: przeważnie nocny; dzień spędza w ukryciu pod kamieniami. Zapada w sen zi- mowy, a przy panujących wysokich temperatu- rach także w sen letni. Rozród: akt płciowy ma miejsce na lądzie. Składanie jaj i rozwój larw odbywa się w wo- dzie. Przeobrażenie w żyjącą na lądzie sala- mandrę zachodzi często już po 2 miesiącach. Pokarm: drobne owady, pająki, skąposzczety, stonogi, chwytane za pomocą wyrzucanego z jamy gębowej lepkiego języka. Uwagi: w razie zagrożenia przez napastnika salamandra okularowa wykazuje interesujący odruch obronny. Rozpłaszcza nieco bocznie ciało i roluje ogon, tak że jego koniec znajduje się przed głową. Uwidacznia się wtedy jego błyszcząco czerwony spód. Postawa odstraszająca Rodzina salamandrowate (Salamandridae) Wygląd: niewielka, długoogoniasta, wątło wy- glądająca salamandra o silnie wydłużonym tułowiu, wystających żebrach i matowej, ziar- nistej skórze. Strona górna brązowawa do czarniawej, głowa z typowym żółtym lub czer- wonawym, rzadziej czerwonym rysunkiem, na czarnym podgardlu jasna plama. Brzuch białawy z ciemniejszym rysunkiem. Wewnę- trzne powierzchnie kończyn, okolica kloaki i dolna krawędź ogona opalizująco czerwone. Samiec jest mniejszy, ma dłuższy ogon i wyra- źniej zaznaczoną kloakę niż samica. Tylne nogi mają tylko 4 palce. Osiąga długość 70-100 mm. 18 Salamandrowate Salamandra luzytanska (Chioglossa lusiłanica) Rodzina salamandro- watę (Salamandridae) Wygląd: niezwykle smukła salamandra o wydłużonym, bo- cznie żebrowanym tułowiu, gładkiej i bły- szczącej skórze, wy- pukłych oczach i delikatnych nogach. Grzbiet brązowawy do czarniawego, zazwyczaj z dwo- ma wyraźnymi złocistobrązowymi lub mie- dzianoczerwonymi podłużnymi pasami, łączą- cymi się na grzbietowej stronie wyjątkowo długiego ogona. Strona brzuszna brązowawa. W okresie rozrodczym samce mają modzele godowe na wewnętrznych powierzchniach przednich nóg i na wąskim ogonie. Całkowita długość ciała nie przekracza 150 mm. Występowanie: północno-zachodnia część Pół- wyspu Iberyjskiego. Środowisko: s. luzytanska związana jest z chłod- nymi ciekami wodnymi. Występuje najchętniej na porośniętych bujną roślinnością brzegach potoków z licznymi kaskadami. Spotykana jest także nad strumieniami o umiarkowanym nur- cie. W górach sięga rzadko ponad 1000 m n.p.m. Tryb życia: dorosłe osobniki spędzają dzień w ukryciu pod leżącym drewnem lub kamienia- mi, przeważnie w cienistych miejscach w bezpo- średnim sąsiedztwie wody; młode po przeobra- żeniu są aktywne w ciągu dnia. Jeśli zamiesz- kiwany potok latem wysycha, salamandra zapa- da w sen letni, natomiast wydaje się, że naj- częściej nie przechodzi snu zimowego. Ruchy ma zwinne jak jaszczurka i podobnie jak ona ma zdolność odrzucenia ogona (autotomii). Rozród: po kopulacji, która odbywa się na lądzie lub w płytkiej wodzie, samica składa na przeło- mie października i listopada jaja do czystej, spokojnej wody; młode po przeobrażeniu są aktywne w ciągu dnia. Pokarm: żywi się przede wszystkim owadami latającymi oraz naziemnymi chrząszczami i ma- łymi pająkami, chwytanymi za pomocą bardzo długiego, wyrzucanego z pyska języka. Traszka pirenejska (Euproctus asper) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: średniej wiel- kości, szerokogłowa traszka o stosunkowo małych oczach, wy- raźnie szorstkiej, ziar- nistej skórze, silnych odnóżach i spłaszczonym ogonie. Strona grzbietowa różnie ubarwiona - przeważnie żó- łtawa, brązowawa lub czarniawa, często z żół- tymi plamami i jasną, przechodzącą na grzbie- tową stronę ogona, środkową wstęgą. Boki brzucha jasne, środek przeważnie żółtawy do pomarańczowego. Samce są bardziej krępe od samic, mają silniejsze od nich tylne nogi i krót- szy, szerszy ogon. Kloaka samców jest półkoli- sta, samic stożkowata. Całkowita długość ciała 160 mm. Samice są większe od samców. Występowanie: Pireneje. Środowisko: pomimo tego, że traszkę pirenej- ska spotyka się także w nisko położonych miejscach, właściwym dla niej obszarem wy- stępowania są średnie i wyższe położenia gór- skie na wysokościach od 1000 do 2500 m n.p.m.; zasiedla tu przede wszystkim zimne, czyste jeziora, źródliska i górskie potoki. Tryb życia: ukrywa się na lądzie w niszach pod kamieniami i leżącymi drzewami. Rozród: kopulacja i składanie jaj odbywa się w lodowato zimnej wodzie. Podczas zalotów samiec oplata samicę ogonem oraz tylnymi nogami i stara się zetknąć swoją kloakę z klo- aką partnerki. Jaja są składane w wodzie po- między kamieniami i w szczelinach skalnych. Pokarm: skąposzczety, pająki, stonogi, wodne owady i ich larwy. Uwagi: podobnie jak większości rozradzających się w wodzie płazów ogoniastych, również i lar- wom oraz osobnikom dorosłym traszki pirenejs- kiej zagrażają niektóre gatunki ryb. Są one nie tylko konkurentami pokarmowymi, ale przede wszystkim polującymi na nie drapieżnikami, mo- gącymi na niektórych stanowiskach wyniszczyć miejscowe populacje płazów ogoniastych. 20 Żebrowiec Waltla, traszka Waltla {Pleurodeles waltl) Rodzina saiamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: uderzająco masywny, płasko- i szerokoglowy ptaz ogoniasty o ma- łych, guziczkowatych oczach, ziarnistej skórze, silnych odnóżach i krótkich, na koń- cach żółtawo lub pomarańczowo zabarwio- nych palcach stóp. Bladożółty na dolnej kra- wędzi ogon jest nie krótszy od łącznej długo- ści głowy i tułowia, bocznie spłaszczony i u zwierząt żyjących w wodzie otoczony sze- roką błoną płetwową. Strona grzbietowa jest żółtawoszara, oliwkowoszara lub brązowawa, boki z jasnymi, koloru gliny lub czerwonawo- brązowymi, brodawkowatymi wypukłościami skórnymi, pod którymi znajdują się łatwo wy- czuwalne, nierzadko wystające przez skórę że- bra. Ubarwienie brzucha żółtawe do bladopo- marańczowego lub szarego, przeważnie z nie- regularnie rozmieszczonym plamistym dese- niem. Samce w czasie przebiegającego w wo- dzie okresu godowego z długim, szeroko ob- wiedzionym błoną płetwową ogonem i wyraź- nymi ciemnymi modzelami godowymi na wewnętrznych powierzchniach przednich nóg. Całkowita długość ciała tego największego obok odmieńca jaskiniowego europejskiego płaza ogoniastego może dochodzić do 300 mm. Występowanie: zachodnia i południowa część Półwyspu Iberyjskiego; zachodnie i środkowe Maroko. Środowisko: zasiedla zarówno pokryte bujną roślinnością tereny wilgotne, jak i obszary su- che. Na lądzie spędza dzień w ukryciach pod kamieniami, leżącym drewnem lub w szczeli- nach w wyschniętej ziemi. Tryb życia: osobniki dorosłe w nie wysychają- cych zbiornikach wodnych przebywają często przez cały rok. Ponieważ latem w niektórych rejonach występowania żebrowca wysychają wszystkie zbiorniki wodne oraz górne warstwy gleby, a płazów tych nie spotyka się wówczas zupełnie, przypuszczano, że wędrują na dłuż- szy czas do wilgotnych, podziemnych jam, gdzie gromadnie przechodzą przymusowy spoczynek. Niestety nie udało się odnaleźć tych schronień. Z początkiem pory desz- czowej, gdy zbiorniki wypełnią się wodą, uja- wniają swoją obecność również żebrowce, po- dążające nocą do swoich miejsc rozrodu. Rozród: zależnie od rejonu żebrowce mogą być aktywne płciowo tylko w określonej porze roku lub przez cały rok. Dojrzałe do rozrodu samce starają się ostrożnie lub gwałtownie dostać pod samicę i chwycić od tyłu przednimi ramionami jej przednie nogi. W takim uchwy- cie (ampleksus) oba osobniki mogą pozosta- wać równie dobrze godzinę, jak i cały dzień. W czasie kopulacji samiec co jakiś czas doty- ka głową podgardla samicy i trącymi ruchami stara się ją pobudzić. Aby samica podjęła spermatofor samiec uwalnia jedną jej przed- nią nogę, skręca ciało pod jej głowę i składa pakiecik spermy. Wreszcie stara się, wykonu- jąc okrężny ruch ciałem, naprowadzić samicę na spermatofor, tak aby przykleit się on do warg jej kloaki. Liczba składanych jaj waha się od 200 do ponad 500. Są one bardzo drobne, otoczone grubą, żelatynową osłonką. Sam proces składania jaj jest bardzo rozciąg- nięty w czasie i trwa kilka tygodni. Jaja przy- klejane są pod wodą do różnych przedmiotów. Rozwój zarodków przebiega bardzo szybko i larwy wykluwają się już po 10 dniach, a koń- czą rozwój po blisko 3 miesiącach. Przeobra- żone osobniki opuszczają wodę. Prowadzą skryty, nocny tryb życia. W zimnych, głębokich i stałych zbiornikach wodnych żebrowce wyka- zują skłonność do niekończenia rozwoju i za- chowują larwalne skrzela; nieprzeobrażone osobniki pozostają w wodzie i rozmnażają się (neotenia). W okresie rozrodu żebrowiec Walt- la zasiedla okresowe kałuże, stawy, zalewy oraz cysterny i studnie. Pokarm: w czasie przebywania w wodzie lar- wy owadów, skąposzczety, larwy traszek i ki- janki płazów bezogonowych, na lądzie dżdżo- wnice, ślimaki nagie i owady. Żebrowiec Walt- la jest bardzo żarłoczny i zjada także młode osobniki własnego gatunku. Na lądzie poluje na zdobycz głównie w nocy, natomiast osob- niki żyjące w wodzie o każdej porze doby. Żebrowce mogą bez szkody miesiącami oby- wać się bez pożywienia. 22 Traszka korsykańska* {Euproctus montanus) Rodzina salamandro- watę (Salamandridae) Wygląd: bardzo przy- pomina traszkę sar- dyńską, ale jest od niej nieco mniejsza i ma gładszą skórę, wyraźniejsze gruczo- ły przyuszne, smuklejsze kończyny i bardziej kontrastowe ubarwienie ciała. Żółtawa, zielon- kawa, jasno- lub ciemnobrunatna, lub szara górna strona ciała bywa marmurkowana lub plamista, często z biegnącą środkiem grzbietu brązowawoczerwonawą wstęgą, zwykle wielo- krotnie poprzerywaną. Brzuch białawy, jasno- szary lub brązowawy, rzadziej jasno nakrapia- ny. Samce cechują się silnie wykształconymi stopami tylnych nóg, rozszerzonymi goleniami i nabrzmiałą kloaką. Całkowita długość ciała 90-120 mm. Występowanie: wyłącznie na Korsyce. Środowisko: zasiedla przede wszystkim wy- ższe położenia górskie do 1500 m n.p.m, do- chodząc nawet do 2100 m n.p.m. Preferuje zimne środowiska. Tryb życia: osobniki dorosłe przebywają w zi- mnych wodach. Często opuszczają wodę, gdy jej temperatura podniesie się ponad 15-16'C. T. korsykańska zasiedla bystro płynące, spięt- rzone licznymi kaskadami wody górskich poto- ków o kamienistym dnie, w których trzyma się miejsc o spokojniejszym nurcie. Przebywające na lądzie t. korsykańskie pozostają w ciągu dnia ukryte pod kamieniami lub w wykrotach; kryjówki opuszczają dopiero po zapadnięciu ciemności. Często zapadają w wielomiesięcz- ny, wymuszony warunkami klimatycznymi sen letni i długotrwały sen zimowy. Rozród: w czasie odbywającej się w wodzie kopulacji samiec owija samicę ogonem i jed- nocześnie obejmuje ją mocnym uchwytem tyl- nych nóg. Samica przykleja jaja do kamieni w strefie oprysku wody. Pokarm: larwy owadów, rozwielitki i ośliczki, skąposzczety, pająki i owady. Traszka sardyńska* {Euproctus platycephalus) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: smukły płaz ogoniasty z wydłu- żoną, płaską głową, mocno wystającą górną szczęką i częs- to szorstką, brodaw- kowatą skórą. Ubarwienie grzbietu bardzo zmienne, przeważnie czerwonawe do czarno- brunatnego lub oliwkowozielonego z żółtawym do czerwonawobrązowego pasem środkowym i ciemniejszym plamkowaniem. Strona brzusz- na biaława do szarej; brzuch, szczególnie u samców, pokryty ciemnymi punktami. Sam- ce mają ponadto ostrogowate utwory na gole- niach tylnych nóg, a w okresie godowym stoż- kowatą kloakę. Traszka sardyńska osiąga do 140 mm długości, przeważnie jest mniejsza. Występowanie: ograniczone tylko do Sardynii. Środowisko: występuje zarówno na terenach nizinnych, jak i w górach, gdzie sięga do 1800 m n.p.m. Zasiedla utrzymujące się wiele miesięcy wody kałuż, wyrobisk, potoków i ma- łych jezior. Tryb życia: na dnie zbiorników chętnie kryje się pod kamieniami. W odróżnieniu od innych gatunków z rodzaju Euproctus znosi także wy- ższą temperaturę wody. Żyjące na lądzie oso- bniki przebywają stale w pobliżu wody w ja- mach pod kamieniami. Jest zwierzęciem zmierzchowym i nocnym, ale wyjątkowo moż- na ją spotkać również w ciągu dnia. Rozród: podczas odbywającej się w wodzie kopulacji, polegającej na brutalnym zagarnię- ciu we władanie samicy przez samca, docho- dzi do bezpośredniego zetknięcia się kloak obu partnerów. Uwagi: w szczytowym momencie okresu godo- wego traszki z rodzaju Euproctus są aktywne również w ciągu dnia i wtedy można je łatwiej zaobserwować. Podniecone samce mogą po kilka starać się tak usilnie przytrzymać jedną samicę ogonami i nogami, że ta nie mogąc zaczerpnąć powietrza topi się. 24 Traszka marmurkowa (Triturus marmoratus) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: dość duża, masywna traszka o płaskiej, szerokiej głowie, silnych koń- czynach i szorstkiej lub lekko ziarnistej skórze. Typowe ubarwienie grzbietu jest jasno lub intensywnie mszystozielone, w niektórych populacjach również ciemnooliwkowe, z ciem- nobrązowym względnie czarniawym marmu- rkowaniem. Brzuch jasno- lub ciemnoszary, rzadziej bladoczerwonawy, z białymi piętnami i ciemnymi plamami. Traszka ta jest często na lądzie bardziej jaskrawo i kontrastowo ubar- wiona niż wtedy, gdy przebywa w wodzie, a jej skóra staje się wówczas aksamitna i sucha. Większość samic i wszystkie młode osobniki mają rzucającą się w oczy, połyskującą poma- rańczową wstęgę biegnącą środkiem grzbietu. W wodzie samiec w szacie godowej ma wyso- ką, o równej krawędzi, żółtawą, ciemno prąż- kowaną płetwę grzbietową i ogonową; na tej ostatniej znajduje się srebrzystobiała wstęga. Samce mają wyraźnie obrzmiałą, samice pła- ską kloakę. Całkowita długość ciała do 160 mm; traszki marmurkowe z gór Portugalii są zwykle nieco większe. Występowanie: środkowa i południowa Francja oraz powszechnie na Półwyspie Iberyjskim. Środowisko: występuje w rozmaitych bioto- pach na terenach równinnych, pagórkowatych i górzystych, spotykana również na wyso- kościach 1400-1600 m n.p.m. Tryb życia: w czasie przebywania na lądzie ta prowadząca nocny tryb życia traszka spędza dzień w ukryciu, np. w jamach ziemnych lub pod kamieniami i leżącym drewnem. Rozród: w wyborze zbornika wodnego do zło- żenia skrzeku jest bardzo niewybredna. W okresie godowym zasiedla zarówno gęsto zarośnięte roślinnością kałuże i wolno płyną- ce potoki, jak również pozbawione roślinności zalane żwirownie i kamieniołomy. Akceptuje także cysterny i studnie, które w niektórych rejonach zasięgu tego gatunku mogą być jedy- nymi dostępnymi miejscami do rozrodu. Zalo- ty godowe przebiegają podobnie jak u traszki grzebieniastej. W ciągu kilku tygodni samica składa pojedynczo 200-300 bladozielonych jaj, zawijając każde w liście roślin wodnych, a w zbiornikach pozbawionych roślinności przyklejając je do kamieni lub porzucając sklejone ze sobą w większe bryłki. Wylęgają- ce się po blisko 14 dniach larwy mają 10 mm długości. W ciągu 3 miesięcy rozwoju osiągają 40-50 mm długości, a następnie opuszczają wodę jako bardzo ładnie ubarwione, przypo- minające wyglądem rodziców traszki. Pokarm: w okresie życia na lądzie traszka marmurkowa poluje nocą na skąposzczety, ślimaki nagie, drobne owady i pająki. Traszki przebywające w wodzie są aktywne w ciągu dnia i przez cały czas wypatrują pokarmu. Gwałownie atakują i połykają zwierzęta o smukłym ciele, np. kijanki wspólnie z nimi występujących płazów bezogonowych (np. Ra- na perezi i Hyla meridionalis) oraz larwy wła- snego i pokrewnych gatunków traszek (np. Triturus boscai). Drobniejszą zdobycz, jak lar- wy muchówek czy rozwielitki zasysają wraz z wodą do wnętrza pyska. Uwagi: traszka marmurkowa po godach i zło- żeniu jaj może wodę opuścić, pozostać w niej jeszcze przez dłuższy czas lub spędzić w niej cały rok. W środkowej i południowej Francji zasięgi traszki marmurkowej i t. grzebienias- tej pokrywają się ze sobą i oba gatunki mogą występować w tych samych zbiornikach wod- nych. Krzyżują się wtedy ze sobą i powstają mieszańce (por. traszka grzebieniasta). Trasz- kę marmurkowa introdukowano na różnych obszarach i tak w parku Muzeum A. Koeniga w Bonn wypuszczono w 1936 r. 20 sztuk. Popu- lacja ta przetrwała wiele lat, by ok. 1950 r. całkowicie zaniknąć. 26 Salamandrowate ^ ^ *M? 27 Traszka grzebieniasta {Triturus cristatus) —5--------v^yi Rodzina salamandro- Mb Y watę (Salamandridae) »-' lS^^ Wygląd: duża, prze- ^JLJłJB ważnie krępa traszka 3 o gruboziarnistej skó- f -^^W ' rze i masywnych no- --------lij— gich, pokrytych na- przemiennymi czarnymi i żottymi prążkami palcach stóp. Bocznie spłaszczony ogon jest niemal tak dtugi jak całkowita długość głowy i tułowia; u samicy dolna krawędź ogona żół- tawa lub pomarańczowa. Przebywające w wo- dzie zwierzęta mają górną stronę ciała zazwy- czaj ciemnobrunatną lub czarniawą, przeważ- nie z czarnymi plamami; formy lądowe (zwła- szcza przedstawiciele nominotypowego pod- gatunku T. c. cristatus) mają natomiast często grzbiet jednolicie czarny. Głowa, boki szyi i tu- łowia są pokryte mnóstwem kredowobiałych punktów; plamiste podgardle z wyraźnym poprzecznym fałdem. Brzuch żółty lub barwy żółtka względnie pomarańczowy z dużymi, czar- niawymi plamami. Samce w szacie godowej z wysokim, głęboko powcinanym grzebieniem grzbietowym, który jest odgraniczony od równie wysokiego górnego fałdu płetwy ogonowej głę- boką przerwą. Gotowego do rozrodu samca ce- chuje ponadto wspaniała, perłowa wstęga na ogonie, którą mogą zachowywać także formy lądowe (opalizuje wtedy znacznie słabiej), oraz czarna, wyraźnie obrzmiała kloaka. Samice są często większe od samców. W odróżnieniu od innych gatunków traszek, których formy lądowe mają skórę suchą, skóra u przebywających na lądzie osobników traszki grzebieniastej jest przeważnie wilgotna. Całkowita długość ciała bardzo zróżnicowana - wynosi najczęściej 140-160 mm, rzadziej do 180 mm. Występowanie: zasiedla dużą część Europy od środkowej Francji po zachodnią Azję; wystę- puje w południowej Skandynawii i Anglii, brak jej natomiast w Irlandii oraz w południowej Grecji i na wyspach Morza Śródziemnego. W Polsce nielicznie na nizinach i wyżynach, w górach tylko do wysokości 700 m n.p.m., pod ochroną gatunkową. Na olbrzymim obszarze występowania tworzy 4 podgatunki, z których podgatunek nominotypowy T. c. cristatus ma 28 najrozleglejszy zasięg - od Skandynawii i An- glii oraz środkowej Francji po zachodnią Azję; t. g. alpejska (T. c. carnifex) występuje we Włoszech i w alpejskich regionach Austrii i północnej Jugosławii, t. g. naddunajska (T. c. dobrogicus) w obszarze naddunajskim na za- chód od Krems przez Nizinę Naddunajska po Rumunię oraz t. g. turecka (T. c. kareiinii) żyje w południowej Jugosławii, Albanii, Bułgarii, Grecji, Azji Mniejszej, na Kaukazie i w północ- nym Iranie. Środowisko: występuje zarówno na terenach nizinnych, jak i w górach do wysokości 1000 m n.p.m., rzadziej do 2000 m n.p.m. Zasiedla różnorodne biotopy, ale w ich obrę- bie tylko stanowiska w pobliżu wody. Preferuje środowiska bujnie porośnięte roślinnością oraz obszary o naturalnej roślinności typu pa- rkowego, również często na terenach użytko- wanych gospodarczo. Rozradza się w niewiel- kich zbiornikach wodnych, do których podąża na wiosnę. Tryb życia: w czasie przebywania na lądzie traszki grzebieniaste są zwierzętami ociężały- mi i powolnymi, kryjącymi się w ciągu dnia pod kamieniami, leżącym drewnem i w szpa- rach murów. Opuszczają schronienia przewa- żnie dopiero po zapadnięciu ciemności. Wcze- sną wiosną, (marzec/kwiecień), z nadejściem pory godowej, traszki grzebieniaste poszukują czystych, gęsto zarośniętych stawów, zala- nych żwirowni i kamieniołomów, rzadziej nie- dużych jezior i rowów o wolnym przepływie wody. Tu w ciągu kilku dni okrywają się gład- ką, śliską skórą; pojawiają się falbaniaste fał- dy na wargach i ogonie, u samców również osobliwy grzebień grzbietowy. Wraz z przybraniem tej „wodnej szaty" zmienia się również tryb życia tych płazów. Nieporadne na lądzie zwierzęta poruszają się teraz z prawie rybią zwinnością. Pomimo tego, że są aktywne w ciągu dnia, nie są łatwe do zaobserwowa- nia. Kryją się przeważnie na dnie lub wśród roślin wodnych. Można je spostrzec dopiero wtedy, gdy podpływają do powierzchni wody, by zaczerpnąć powietrza. Wydech i wdech odbywają się jednak tak szybko, że obserwa- tor musi rzeczywiście dokładnie śledzić powierzchnię wody, by zauważyć traszkę. Traszka grzebieniasta (Triturus crista Rozród: gotowy do rozrodu samiec traszki grzebieniastej, szukając partnerki, penetruje dno albo trwa w oczekiwaniu. Reaguje na każdy przejaw ruchu w zasięgu wzroku i pod- pływa w tym kierunku. Spotykające się samce dotykają się wzajemnie pyskami i węchem rozpoznają swoją pleć. Jeśli samiec spotka i wyczuje samicę, ustawia się na ukos lub w poprzek przed partnerką. Wygina tułów w tzw. koci grzbiet i zaczyna za pomocą za- maszystych uderzeń płetwy ogonowej przesy- łać w stronę samicy substancje zapachowe, wydzielane z kloaki. Uderzenia ogona mogą być tak silne, że prąd unosi przedmioty leżące na dnie (liście, szlam, kawałki drewna). Nie- chętna zalotom samica odwraca się od samca lub usiłuje odpłynąć. Przeważnie samiec po- dąża w ślad za odpływającą samicą, przyj- muje ponownie swoją postawę godową i pró- buje od nowa pobudzić ją swoim zacho- waniem. Jeśli samica przyjmuje zaloty, to po- woli zbliża się do samca. Ten przysuwa się nieco do niej, wreszcie podążająca za nim samica dotyka pyskiem jego ogona. Ta delika- tna podnieta powoduje, że samiec składa spermatofor. Podążająca dokładnie śladem samca samica wchodzi nad pakiet spermy, który przyczepia się do kloaki i zostaje wciąg- nięty do jej wnętrza. Kilka dni po zapłodnieniu samica rozpoczyna składanie jaj, trwające kil- ka tygodni. Składa w tym czasie 200-300 jaj, każde oddzielnie między liście roślin wod- nych. W tym celu zwija liść lub jego część tylnymi nogami w kształt litery U i wciska do powstałej kieszeni jajo, którego lepkość utrzy- muje liść w zwiniętej formie. Wylęgające się po blisko 14 dniach larwy mierzą 10 mm dłu- gości i żywią się początkowo głównie pierwo- tniakami, wkrótce jednak zaczynają zjadać drobne skorupiaki i inne małe zwierzęta. Star- sze larwy posiadają duże skrzela zewnętrzne, nieznaczne poprzeczne bruzdy na bokach cia- ła i wysokie płetwy grzbietową i ogonową; ta ostatnia wybiega na końcu w delikatny, długi szpic. Przeważnie przebywają w ukryciu mię- dzy roślinami, jednak można je zaobser- wować, jak nieruchomo unoszą się w otwartej toni wodnej. W odróżnieniu od kijanek płazów bezogonowych, u których rozwijają się najpierw 30 Stadia larwalne tylne kończyny, u larw traszek wykształcają się jako pierwsze przednie nogi. Po blisko 3 miesiącach osiągają długość 50-70 mm. Skrzela ulegają uwstecznieniu, a brązowe ubarwienie larwalne zmienia się na czarne. Opuszczają wtedy wodę. Jeśli zasiedlany zbiornik nie wyschnie, traszki grzebieniaste pozostają w wodzie po zakończeniu okresu godowego jeszcze przez kilka tygodni, a opu- szczają go dopiero późnym latem (pojedyncze osobniki pozostają w wodzie przez cały rok). Po opuszczeniu wody traszki grzebieniaste za- przestają dziennej aktywności przechodząc na nocny, skryty tryb życia. Przed pierwszymi przymrozkami nocnymi wyszukują osłonięte kryjówki, gdzie nie zagrozi im mróz, m.in. pod korzeniami drzew, gdzie spędzą kilkumie- sięczny okres snu zimowego. Wczesną wiosną na przełomie marca i kwietnia podążają bez zwłoki ponownie do zbiorników, w których od- bywa się ich rozród. Pokarm: żyjące na lądzie traszki grzebieniaste zjadają przede wszystkim dżdżownice, małe ślimaki nagie oraz różne stawonogi. W wodzie ich głównym pokarmem są ośliczki, rozwieli- tki, skąposzczety, a także larwy traszek i ki- janki płazów bezogonowych (żaby trawnej, moczarowej i rzekotki). Ich zapotrzebowanie pokarmowe jest bardzo duże. Uwagi: w odróżnieniu od innych traszek, które po zakończeniu rozwoju larwalnego pozostają na lądzie póki po blisko 3 latach nie uzyskają dojrzałości płciowej, młode osobniki traszki grzebieniastej można stosunkowo często spot- kać w wodzie. Nie są jednak jeszcze wtedy dojrzałe płciowo. Traszka górska (Triturus alpestris) Rodzina salamandro- watę (Salamandridae) Wygląd: traszka śred- niej wielkości, szero- ko- i płaskoglowa, czarniawa o krępym ciele, krótkich nogach i wyraźnie bocznie spłaszczonym ogonie. W czasie przebywania na lądzie skóra jest sucha, aksamitna, często lekko ziarnista. Żyjące w wodzie okazy, prze- de wszystkim gotowe do rozrodu samce, mają gładką skórę; poza okresem godowym z grzbietem szarym do niemal czarnego, częs- to matowo punktowanym oraz brzuchem żół- topomarańczowym do ognistoczerwonego. Szata godowa samca: górna strona szara do jasnoszarej, często także niebieskoszara z ba- rwnym deseniem albo bez. Środkiem grzbietu biegnie zaczynająca się między oczyma, po- kryta żółtoczarnym wzorem listwa skórna 2 mm wysokości; na ogonie pokryta rzędem ciemnych plam. Boki głowy i ciała srebrnobia- łe ze zlewającymi się, małymi, lakowoczarny- mi plamami. Pod nimi położona jest błękitnie ubarwiona strefa, która graniczy z żółtopoma- rańczowym do ognistoczerwonego brzuchem. Ogon z umiarkowanie rozwiniętymi fałdami skórnymi i mniej lub bardziej wyraźną niebie- skawobiałą wstęgą. Samica: grzbiet zielo- nawy, jasno- lub ciemnoszary do czarniawe- go, często z wyraźnym marmurkowaniem. Ubarwienie brzucha takie jak u samców. Dłu- gość ciała: samców blisko 80, samic do 110 mm. Samica traszki górskiej jest podobna do samicy traszki grzebieniastej, jednak ma zawsze brzuch ubarwiony jednolicie. Samica traszki grzebieniastej ma natomiast na brzu- chu dobrze widoczny wzór barwny złożony z czarnych plam. Występowanie: od południowej Danii do Rumu- nii i Bułgarii, i od środkowej Francji do Grecji. Występuje również na izolowanych stanowi- skach na Półwyspie Iberyjskim; zasiedla także północne Włochy, natomiast brak jej w Irlandii i Anglii. W Polsce zwarcie w Karpatach i Sude- tach oraz wyspowo w Górach Świętokrzyskich i na Dolnym Śląsku; pod ochroną gatunkową. Tworzy szereg interesujących podgatunków. Środowisko: zasiedla przede wszystkim terenw pagórkowate i górzyste, występuje również na nizinach. W górach sięga do 3000 m n.p.mj w Tatrach do 1660 m. Zamieszkuje najchętniej biotopy położone w sąsiedztwie wody: gęsto zarośnięte tarasy potoków, widne lasy liściastei i obszary pokryte roślinnością typu parkowego. Wymaga wód stojących i wolno płynących, w których może się rozradzać. W południowej części zasięgu występuje przede wszystkim w wyższych położeniach górskich. Zasiedla wtedy dzikie, jałowe, skąpo porośnięte roślin- nością tereny. Tryb życia: podczas przebywania na lądzie tra- szka górska jest ciemnolubna. Dzień spędza dobrze ukryta w szczelinach pod kamieniami lub kępami mchów, szczególnie jednak chętnie pod próchniejącym drewnem leżącym na ziemi i jamach między korzeniami drzew. W okresie godowym zasiedla głównie chłodne kałuże i stawy w lasach liściastych, ciche zakątki wol- no płynących potoków górskich i bardzo zimne, wysoko położone jeziora. Występuje również w miejscach nasłonecznionych; zamieszkuje kanały na wysoko położonych łąkach (np. w Bośni i Hercegowinie) i stale zmącone, prze- ważnie o głębokości tylko 20 mm i nieustannie rozdeptywane przez pasące się bydło zagłębie- nia w ziemi (Czarnogóra), które jako nie osło- nięte nagrzewają się silnie w ciągu dnia, a dra- stycznie oziębiają nocą. Osobniki żyjące w ta- kich wodach osiągają zazwyczaj bardzo małe rozmiary i jako dostosowanie do swojego eks- tremalnego środowiska życia mają jasnobrązo- wawą grzbietową stronę ciała. Traszka górska w odpowiadających jej wodach występuje w wielu miejscach wspólnie z t. zwyczajną, t. grzebieniastą, żabą śmieszką i kumakiem górs- kim, nierzadko również ze swoimi wrogami naturalnymi - żółwiem błotnym, ż. kaspijskim i zaskrońcem zwyczajnym. Przeważnie zwierzęta przebywające w wodzie są bardziej narażone na pożarcie, niż osobniki pędzące na lądzie skryty, nocny tryb życia. Zagrażają im większe owady wodne, ryby, płazy, gady, ssaki i ptaki. Po zakończeniu okresu godowego i składania jaj, przeważnie na przełomie czer- wca i lipca, traszki górskie pozostają jeszcze dłuższy czas w wodzie. Powoli porzucają śro- 32 (5 we wspaniałej szacie godowej Traszka górska {Triturus alpestris) dowisko wodne i kilka dni lub tygodni później wychodzą na ląd. W zasadzie traszka górska opuszcza środowisko wodne nocą, ale w po- chmurne i deszczowe dni także w ciągu dnia. Zależnie od pogody, przeważnie w paździer- niku, traszki szukają kryjówek zimowych, któ- re mogą znajdować się w ziemi, pod pniami drzew i większymi głazami. Zbierają się w nich często w większej liczbie osobników, nierzadko wspólnie z innymi płazami, i nieru- chomieją. Jeśli zostaną zaskoczone przez mróz w czasie wędrówki do schronienia lub kryjówka zimowa przemarznie, ulegają często całkowitej zagładzie. Gdy nie dopuści się do snu zimowego traszek europejskich, to nie są w stanie się rozmnożyć. Rozród: w korzystnych warunkach klimaty- cznych traszki podążają do wody na rozród zaraz po przebudzeniu się ze snu zimowego. Osiągają tam już po 10-14 dniach pełną ak- tywność godową. Ponieważ występują niejed- nokrotnie w czystych, pozbawionych roślinno- ści wodach są łatwiejsze do zauważenia na tle jasnego dna niż inne gatunki traszek. Tak jak u traszki zwyczajnej często większa liczba samców ubiega się o jedną samicę. Godujący samiec zatrzymuje się naprzeciwko samicy, tak że oba zwierzęta mogą dotknąć się pys- kami i wysyła w jej stronę wydzielane z kloaki substancje zapachowe za pomocą ogona za- giętego wzdłuż boku. Gdy samica się oddala, podążający za nią samiec z godną podziwu wytrwałością ponawia zaloty, dopóki samica nie odwróci się do niego. To zachowanie po- woduje, że samiec nieco się od niej odsuwa. Jeśli zostanie przez odpowiednio pobudzoną samicę lekko dotknięty w okolice ogona, wtedy składa spermatofor, który samica postępująca dokładnie tropem samca podnosi wargami kloaki. Gdy zasiedlany zbiornik wodny jest porośnięty roślinnością, samica swoje liczne jaja składa pojedynczo z dużą troskliwością między liśćmi roślin wodnych. W zbiornikach pozbawionych roślin samica składa jaja poje- dynczo lub większymi grupkami. Przy ciepłej pogodzie już po 14 dniach wylęgają się larwy 8-milimetrowej długości. Ich rozwój do prze- obrażenia trwa około 3 miesięcy. Traszka gór- ska osiąga dojrzałość płciową po blisko 3 la- tach i dopiero wtedy dorosłe traszki po raz: pierwszy wchodzą do wody. Pokarm: w czasie przebywania na lądzie tra-J szka górska zjada rozmaite owady i ich larwy, skąposzczety, stonogi i pająki. W wodzie na jej pokarm poza owadami wodnymi, drobnymi skorupiakami i skąposzczetami składają się również mniejsze larwy traszek i kijanki pła- zów bezogonowych. Uwagi: traszki górskie po opuszczeniu wody wędrują do kryjówek w jej bliskim sąsiedzt- wie. Opisano dotychczas 10 podgatunków tej traszki, których głównym obszarem wystę- powania jest terytorium byłej Jugosławii. W bośniackich górach Vranica żyje w jeziorze Prokosko endemiczna (tzn. o występowaniu ograniczonym tylko do tego rejonu) t. g. boś- niacka (T. a. reiseri). Mniejsza część populacji tego podgatunku to osobniki stale posiadające skrzela. Na szczególną uwagę zasługują rów- nież niektóre podgatunki zasiedlające wysoko położone jeziora krasowe w Czarnogórze. Te traszki zachowują skrzela larwalne i mogą się w tym stanie rozmnażać (neotenia). Żyjące na lądzie traszki wszystkich gatunków mają wysokie wymagania odnośnie warunków klimatycznych w swoim najbliższym otocze- niu. By uniknąć wyschnięcia spędzają dzień w miejscach, gdzie panuje wysoka wilgotność powietrza, np. pod próchniejącym drewnem, a uaktywniają się w warunkach nocnej wilgoci. W ich dziennych kryjówkach, wilgotnych, lecz nigdy nie mokrych, chroni się często w szcze- gólnie sprzyjających miejscach większa liczba osobników. Z wyjątkiem traszki grzebieniastej, której skóra jest przeważnie wilgotna, lądowe formy pozostałych gatunków traszek mają su- chą, jedwabistą skórę, na której woda zbiera się kroplami i która jest zwykle grubsza niż u osobników przebywających w wodzie. 34 l a ąpuanus rj, poniżej i obok g________ Typowe ubarwienia gardła T. alpestris apuanus Traszka karpacka {Triturus montadoni) Rodzina salamandro- watę (Salamandridae) Wygląd: niewielka, masywnie wygląda- jąca traszka o ziarni- stej skórze. Szeroka głowa z 3 podłużnymi bruzdami. Grzbiet oli- wkowy, zielonkawy lub brązowawy, często z czarnymi plamami lub marmurkowany. Brzuch jednobarwnie żółty lub pomarań- czowy. Samce w szacie godowej z niską płet- wą grzbietową i wyraźnymi bocznymi fałdkami grzbietowymi. Ogon jest bocznie spłaszczony, otoczony umiarkowanie szeroką błoną płetwo- wą i zakończony cienką nitką. Całkowita długośą ciała 80-90 mm (samce) i 100 mm (samice) Występowanie: endemit całego łuku Karpatj w Polsce pod ochroną gatunkową. Środowisko: blisko wody, w lasach liściastyc w górach i na pogórzu do wysokości 1000 n.p.m., rzadko do 2000 m n.p.m. Tryb życia: w czasie przebywania na lądzi aktywna nocą. Dzień spędza ukryta pod leżą- cym drewnem lub kamieniami. Do wody wcho- dzi na wiosnę i prowadzi dzienny tryb życia, Pokarm: skąposzczety, owady, stonogi, pajątó w wodzie drobne skorupiaki, larwy, itp. Traszka portugalska* (Triturus boscai) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: nieduża, dość krępa traszka o tępym pysku i poje- dynczej podłużnej bruździe na głowie. Grzbiet u samców jest brązowawy, u samic zielonobrązowy, często z jasną smugą środkową i małymi, czarnymi punktami. Samce w szacie godowej z niską płetwą grzbietową, wyraźnymi bocznymi fałd- kami grzbietowymi i silnie bocznie spłaszczo- nym ogonem otoczonym umiarkowaną fałdą płetwową. Na końcu ogona może występować białawy kolcowaty wyrostek. Brzegi brzuch jasne, środek żółty lub pomarańczowy, a sami brzuch pokryty czarnymi plamami. Długości ciała 80-90 mm. Występowanie: zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego (Portugalia). Środowisko: zbliżone do stanu naturalnego* obszary i użytki rolnicze blisko wody. Tryb życia: na lądzie kryje się w ciągu dnia1 pod kamieniami, natomiast na łowy rusza no- cą. W okresie rozrodu zasiedla małe kałuże i stawy, często także kanały. Aktywna w ciągu dnia. Zimuje. Pokarm: skąposzczety, owady, drobne skoru piaki, itp. Traszka włoska* (Triturus italicus) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: bardzo mała, brązowawa traszka o krótkiej głowie z charakterystycznie ubarwionymi boka- mi. Strona grzbieto- wa brązowawa z nieregularnie rozmiesz- czonymi, ciemnymi plamami. Boki żółtawe z oliwkowymi plamami i lekkim metalicznym połyskiem. Podgardle i brzuch żółto ubarwione i mniej lub bardziej pokryte ciemnymi plamami. W okresie rozrodczym przebywające w wo- dzie samce i samice mają na bokach głowy po żółtej plamie, a na bocznie spłaszczonym ogonie niską błonę płetwową. Mniejszy samiec ma w tym okresie nabrzmiałą kloakę i krótki wyrostek ogo- nowy. Całkowita długość ciała 65-75 mm. Występowanie: środk. i pd. Włochy. Środowisko: otoczenie małych, zarośniętych zbiorników wodnych. W górach występuje do 1500 m n.p.m. Tryb życia: na lądzie prowadzi skryty, nocn/i tryb życia; w czasie przebywania w wodzie jest aktywna w ciągu dnia. Pokarm: małe skąposzczety, pająki, muchy; wodne owady i drobne skorupiaki. 36 Traszka zwyczajna (Triturus vulgańs) —-j---------v«~^vi Rodzina salamandro- . LtLf wa,e (Salamandridae) »-' MH9^ Wygląd: smukła tra- J*!Ł JłJB szka o delikatnych 2f kończynach i 3 podłu- / --^8P P żnych bruzdach na ^y^J^^s_r głowie. Skóra jest —¦"—' w czasie przebywa- nia na lądzie sucha i drobnoziarnista, w wo- dzie natomiast gładsza. Ubarwienie samca: głowa w jasne i ciemne podłużne paski, grzbiet i boki oliwkowozielonkawe, brązo- wawe do czarniawych, z ciemnym, zwykle obfitym deseniem z zaokrąglonych plam, strona brzuszna biaława z pomarańczową do czerwonej strefą środkową oraz czarnymi plamami. Szata godowa: ubarwienie ciała takie jak w czasie przebywania na lądzie, jednak wszy- stkie barwy zdecydowanie intensywniejsze. Cechą rzucającą się w oczy jest wysoki, za- czynający się między lub za oczami, ząbkowa- ny lub falisty grzebień grzbietowy, który bez przerwy przechodzi w również ząbkowany lub falisty płetwowy fałd ogonowy, zakończony mniej lub bardziej wyraźnie zaznaczonym szpicem. Dolna krawędź płetwy ogonowej jas- krawo pomarańczowoczerwona lub niebieska. Na palcach stóp tylnych nóg znajdują się czar- niawe, bardzo szerokie fałdy skórne. Strona grzbietowa samic jest przeważnie jednolicie gliniastożółta lub brązowawa, często z mały- mi, ciemnymi plamkami, rzadziej z jaśniejszą strefą środkową. Boki brzucha często z lekkim złotym połyskiem, środek żółtawy do czerwo- nawego, zazwyczaj z małymi, ciemnymi punk- tami. U samic nie występuje grzebień grzbie- towy, natomiast ogon otoczony jest szeroką błoną płetwową. Malsymalna długość 110 mm. Występowanie: środkowa i północna Europa, od środkowej Francji do zachodniej Azji. W ca- łej Polsce, także, chociaż rzadko, w Tatrach i Karkonoszach, pod całkowitą ochroną gatun- kową. Na całym tym rozległym obszarze wy- stępowania tworzy szereg podgatunków, z któ- rych część trudno od siebie odróżnić. Ponie- waż areały podgatunków pokrywają się w wie- lu miejscach ze sobą, powstają między nimi mieszańce. 38 Środowisko: występuje przede wszystkim na nizinach, często również na terenach pagór] kowatych i górzystych. Rzadko występuje na wysokości ponad 1000 m n.p.m. (np. na BaH kanach), w Karyntii spotykana jest jednak dd wysokości 2500 m n.p.m. Występuje w różnych! środowiskach: w lasach liściastych, parkach i na łąkach, jak również na wyżej położonych,] skalistych, latem zupełnie suchych stanowi- skach oraz w bezpośrednim pobliżu osiedli; (może tam np. żyć w wiejskich sadzawkach)., W okresie rozrodczym znajduje się ją w zupeł- nie małych zbiornikach wodnych. Preferuje czyste, płytkie, nasłonecznione i niezbyt zim- ne, gęsto zarośnięte roślinnością stawy, zala- ne żwirownie i kamieniołomy, również zaroś- nięte, wolno płynące kanały. Zasiedla też mniej atrakcyjne, okresowo wysychające i o zmąconej wodzie zagłębienia w ziemi; niekiedy głębokie studnie; może także przeżyć w lekko zasolonej wodzie. Tryb życia: żyjące na lądzie traszki zwyczajne są w swoim zróżnicowanym środowisku trud- ne do zaobserwowania, nie tylko ze względu na niewielkie wymiary i niepozorne ubarwie- nie, ale również z uwagi na swój nocny tryb życia. Dzień spędzają w ukryciu pod kamie- niami, leżącym drewnem i kępami mchów; w osiedlach ludzkich w szparach murów, pod leżącymi na ziemi deskami, blachą, itp. W cią- gu dnia poza kryjówką można je spotkać tylko wyjątkowo przy pochmurnej, deszczowej pogodzie. Traszki zwyczajne wędrują do swo- ich jeszcze bardzo zimnych zbiorników rozrod- czych zaraz po zakończeniu snu zimowego, przy odpowiedniej pogodzie już w lutym. Przy temperaturze wody poniżej +6DC przebywają na dnie zbiornika lub kryją się wśród gęstej roślinności, niemal nie żerują i nie poruszają się. Gdy temperatura wody podniesie się po- wyżej + 8°C rozwijają pełną aktywność. W cią- gu 10-14 dni samce przybierają wtedy swoją szatę godową. Aktywne rozrodczo traszki zwyczajne, zwłasz- cza samce, są zwinnymi, chętnie pływającymi zwierzętami, wykazującymi w otwartej toni wodnej niemal rybią ruchliwość. Bez proble- mu mogą wypłynąć ku powierzchni z dość dużej głębokości w celu zaczerpnięcia powie- Traszka zwyczajna {Triturus vulgaris) trza, unosić się dtużej w toni wodnej i polować na zdobycz, a także odbywać swoje zaloty godowe. Można je tatwo obserwować w czys- tych, płytkich zbiornikach wodnych, gdyż w ta- kich, odpowiadających im wodach mogą wy- stępować w czasie pory godowej w zdumiewa- jących niekiedy ilościach. Często jest to zwią- zane z faktem, że w najbliższej okolicy brak innych odpowiednich zbiorników wodnych. Rozród: poszukujące partnerki samce często po kilka ubiegają się o względy jednej samicy, ale bez przepędzania któregokolwiek z rywali. Rozpoczynający zaloty samiec sytuuje się tak przed samicą, że oboje partnerzy stykają się pyskami, następnie zagina ogon wzdłuż boku ku przodowi i zaczyna nim wykonywać faliste ruchy. Jednocześnie z kloaki wydziela podnie- cające substancje zapachowe, które wach- lowaniem kieruje w kierunku samicy. Kilka dni po skutecznym podniesieniu spermatoforu (por. traszka grze- bieniasta) samica, u której w kształ- tach ciała już wy- raźnie odznaczają się dojrzewające ja- ja, rozpoczyna ich składanie. Za pomocą tylnych nóg samica tro- skliwie zawija je pojedynczo w liście roślin wodnych lub składa między łodyżkami msza- ków. Przy sprzyjającej pogodzie jaja rozwi- jają się w przeciągu 14 dni, ale w zimnych wodach kamieniołomów czas rozwoju mo- że trwać nawet dwukrotnie dłużej. Świeżo wylęgnięte larwy mają prawie 10 mm długości i nie są początkowo zdolne do samodzielnego ruchu. Po opuszczeniu osłonek jajowych opa- dają na dno lub tkwią zawieszone na jakim- kolwiek podwodnym przedmiocie. Początkowo żywią się pierwotniakami, ale wkrótce za- czynają zjadać drobne skorupiaki i inne niewielkie zwierzęta. W ubarwieniu star- szych larw przeważa brąz. Mają płetwy grzbietową i ogonową, przy czym ta ostat- nia jest tępo zakończona, oraz pierzaste skrzeia i delikatne przednie kończyny. Lar- wy mogą dorastać do 40 mm długości. Po przeobrażeniu, czyli metamorfozie, w trasz- kę mają matową, suchą skórę i żółte lub brązowawe ubarwienie. Na lądzie w ciągj dnia kryją się w różnych schronieniach (npj pod kamieniami) i dopiero po 3 latach, gdJ osiągną dojrzałość płciową, wchodzą pono-] wnie do wody, by po raz pierwszy w życi przystąpić do rozrodu. Pokarm: na lądzie traszki zwyczajne zjadaj rozmaite owady, pająki, stonogi i małe skąpo- szczęty. W wodzie ich główną zdobyczą są larwy owadów, skąposzczety i drobne skoru- piaki, a wczesną wiosną podstawym poka- rmem może stać się skrzek żaby trawnej. Tra- szki bardzo zręcznie wydobywają jajo z osło nek jajowych i pożerają całą kulę żółtkową. Uwagi: jeśli niezbyt delikatnie dotknie się przebywającą w wodzie traszkę zwyczajną, to można usłyszeć głośny piskliwy dźwięk. Nato- miast osobniki przebywające na lądzie reagu- ją nierzadko znieruchomieniem w typowej zwiniętej pozycji. Sporadycznie również u te- go gatunku trafiają się dorosłe osobniki z ce- chami larwalnymi, skłonnością do neotenii ce- chuje się jednak przede wszystkim t. górska. Traszki zwyczajne mają ogromną rzeszę wro- gów naturalnych, takich jak duże owady wod- ne, np. larwy ważek i źółtobrzeżki, ryby, żaby, węże, ryjówki, szczury, jeże, kuny oraz dziki. Jednak dopiero zniszczenie lub skażenie wię- kszości małych zbiorników wodnych doprowa- dziło do drastycznego spadku liczebności tego gatunku w wielu rejonach. Obecnie liczne po- pulacje traszki zwyczajnej żyją we wzajemnej od siebie izolacji i często nie znajdują zastęp- czych zbiorników, gdy ich miejsca rozrodu zostaną zasypane lub zamienione na wysypis- ka śmieci. Nie mogą się wtedy rozmnażać i wkrótce cała populacja ginie. Wszystkie traszki zwyczajne linieją w nieregu- larnych odstępach czasu; stara wylinka jest zsuwana do tyłu i, w czasie przebywania w wodzie często, a podczas życia na lądzie niekiedy, zjadana. Niezwykle rzadko miłośni- kowi przyrody uda się zaobserwować śpiącą traszkę. Tego, że traszki zasypiają, dowiodły obserwacje przeprowadzone na zwierzętach, hodowanych w akwariach. Zamykają wtedy mocno oczy i pozostają w bezruchu z charak- terystycznie podwiniętymi przednimi nogami, zaczepionymi o rośliny lub cokolwiek na dnie. 40 J w pełnej szacie godowej, poniżej forma lądowa traszki zwyczajnej 9| Salamandrowate m?s T. v. graecus Traszka helwecka {Triturus helveticus) Rodzina salamandro- wate (Salamandridae) Wygląd: niewielka, smukła traszka o wy- dłużonej głowie, za- okrąglonym pysku i bocznie spłaszczo- nym ogonie. Boki gło- wy z ciemnymi paskami biegnącymi przez oczy. Górna strona ciała żółtawa, oliwkowa lub jasnobrązowa, przeważnie pokryta cie- mnymi plamami lub marmurkowana. Lekko prześwitujące podgardle jest różowo zabar- wione, z poprzecznym fałdem. Brzuch ubar- wiony białawo ze słomkowożółtą partią środ- kową. Samiec w szacie godowej z ciemnobru- natnym rysunkiem na głowie i fałdem skórnym zaczynającym się w okolicy karku. Grzbietowy fałd płetwowy przechodzi bez przerwy w umiarkowanej wysokości płetwę ogonową. Znajdują się na niej 2 rzędy ciemnych plam, a w dolnej strefie bladoniebieska smuga. Lo- patkowate zakończenie ogona jest zaopatrzo- ne w 5-6-milimetrowy nitkowaty wyrostek, tzw. nić ogonową. Wyraźne fałdki boczne, dobrze widoczne fałdy skórne między palcami tylnych stóp i półkolista kloaka są cechami właściwy- mi dla samca. Całkowita długość ciała 80-90, rzadko 100 mm. Występowanie: od północnych krańców Półwy- spu Iberyjskiego przez Francję, Szwajcarię, kraje Beneluksu do zachodnich Niemiec. Wy- stępuje również w Anglii. Środowisko: nie jest specjalnie wybredna w wyborze środowiska - zasiedla zarówno obszary o bogatej pokrywie roślinnej, jak i te- reny z umiarkowanie rozwiniętą roślinnością. Rozprzestrzeniona jest na niżu, wyżynach i w górach. Sięga przeważnie do wysokości 1400 m n.p.m., ale w niektórych rejonach swe- go zasięgu, np. w północnej Hiszpanii, dociera do wysokości 2000 m n.p.m. Występuje prze- ważnie w najbliższym sąsiedztwie niewielkich zbiorników wodnych, w których się rozmnaża. Tryb życia: w ciągu dnia przebywa ukryta pod kamieniami lub pniami drzew i uaktywnia się dopiero po zapadnięciu ciemności. Wczesną wiosną (przełom marca i kwietnia) zasiedla rozmaitego typu wody: wolno płynące potoki, stawy, zalane żwirownie i obficie zarośnięte małe jeziora. Spotykana jest również w okre- sowych kałużach, powstających po opadach deszczu i wodach lekko zasolonych. W odpo- wiadających jej zbiornikach występuje często razem z traszką górską i t. zwyczajną. Po zakończeniu zalotów i złożeniu jaj traszka hel- wecka opuszcza szybko wodę i już po upływie kilku dni trudno ją tam znaleźć. Rozród: w czasie zalotów samiec zatrzymuje się naprzeciw samicy i kieruje ogonem w jej stronę substancje zapachowe, wydzielane z kloaki. Zaloty te prowadzi z dużą wytrwałoś- cią, dopóki samica go nie zaakceptuje. Teraz odsuwający się nieco samiec pozostawia sper- matofor, który przykleja się do kloaki wolno za nim postępującej samicy. Kilka dni po za- płodnieniu samica zaczyna składać 200-300 jaj. Są one składane pojedynczo w zwinięte liście roślin wodnych. Przy sprzyjającej pogo- dzie rozwój zarodkowy trwa ok. 14 dni. Przy niekorzystnej temperaturze wyląg larw może nastąpić po ponad dwukrotnie dłuższym cza- sie. Po zakończeniu rozwoju mające 30 mm długości młode traszki wychodzą na ląd, gdzie do czasu uzyskania dojrzałości płciowej pro- wadzą nocny tryb życia. Pokarm: owady, skąposzczety, drobne skoru- piaki. Uwagi: traszki helwecka i zwyczajna są, zwła- szcza w okresie przebywania w wodzie, bar- dzo trudne do rozróżnienia. Najpewniejszą ce- chą diagnostyczną samicy traszki helweckiej są 2 małe, wypukłe modzele na podeszwowej stronie tylnych nóg. Mimo częstego w przyro- dzie wspólnego występowania obu gatunków krzyżówki między nimi obserwuje się niezmie- rnie rzadko, natomiast w warunkach sztucz- nych (w akwarium) powstają mieszańce. Szata godowa niektórych występujących na południu podgatunków traszki zwyczajnej jest bardzo podobna do szaty traszki helweckiej. Samce traszki zwyczajnej mają wtedy wyraźne boczne fałdy, nieząbkowany fałd płetwy grzbietowej i ogonowej, oraz często nitkowaty wyrostek ogonowy. Gdy oba gatunki zasiedlają ten sam zbiornik, larwy ich są nie do rozróżnienia w warunkach polowych. Traszka helwecka pro- wadzi przede wszystkim lądowy tryb życia. 42 Pieczarnik sardyński, salamandra jaskiniowa (Hydromantes genei) Rodzina bezpłucniko- wate, salamandry bez- płucne (Plethodontidae) Wygląd: płaz średniej wielkości, gładkoskóry, krótkoogonowy o sze- rokiej, odgraniczonej od szyi głowie, wypukłych oczach, tępym pysku i tępo zakończonych pal- cach tylnych stóp spiętych błoną płetwową. Strona grzbietowa o żółtawym, oliwkowozielo- nym lub ciemnobrązowym ubarwieniu i z jas- nym lub ciemnym plamistym rysunkiem. Brzuch żółtawy do bladoróżowego, niekiedy również ciemniej przyprószony. Całkowita dłu- gość ciała do 140 mm. Występowanie: południe i południowy wschód Sardynii. Środowisko: żyje przede wszystkim we wnę- trzu mniejszych i dużych jaskiń na terenach pagórkowatych i górzystych, do wysokości 1000 m n.p.m. Występuje jednak również poza jaskiniami kryjąc się pod pniami drzew, kamieniami i w szczelinach skalnych. Wymaga wysokiej wilgotności powietrza (ponad 85%) i niskich temperatur (11-12,5 C). Unika stale mokrych miejsc. Tryb życia: wspina się wyjątkowo zwinnie; w jaskiniach przebywa również w strefie sta- łych ciemności. Rozród: w czasie kopulacji samiec najpierw wspina się na samicę i mocno ją chwyta przednimi kończynami. Następnie samiec zwalnia uchwyt, ustawia się przed partnerką i składa spermatofor. Ten przykleja się do warg kloaki postępującej do przodu samicy. Samica składa niewiel- ką liczbę jaj na lądzie i do momentu wylęgu, następującego po bli- sko 12 miesiącach, pil- nie ich strzeże. Młode pieczarniki przypomi- nają dorosłe. Pokarm: zdobycz chwyta pyskiem lub błyska- wicznym wyrzutem lepkiego języka. Pieczarnik włoski (Hydromantes italicus) TW* . \A^ > ^ 0 \f> \f SL»*s \-> SA '¦"?' *' Rodzina ropuszkowa- te (Discoglossidae) Wygląd: bardzo po- dobna do znacznie szerzej rozmieszczo- nej r. krągłojęzycz- nej, ale o występowa- niu ograniczonym do wysp na Morzu Tyrreńskim. Z uwagi na dużą zmienność osobniczą podstawą pewnego oznaczenia do gatunku jest miejsce pochodze- nia okazu. Status tej ropuszki jako odrębnego gatunku jest niepewny i prawdopodobnie naj- bardziej właściwe byłoby traktowanie jej jako geograficznie izolowanej formy wyspowej ro- puszki krągłojęzycznej. Różni się od niej prze- de wszystkim szerszą głową, mniej wyraźną plamistością grzbietu i brakiem jasnego obrzeżenia plam tworzących barwny deseń. Na środku grzbietu znajduje się przeważnie jasna plama. Samce są nieco większe od sa- mic i mogą osiągać do 9 cm długości, zazwy- czaj ropuszki te mierzą tylko 7 cm długości. W okresie godowym u samca na kciuku i 2. palcu wykształcają się silne, dobrze widoczne! czarne modzele. Występowanie: Sardynia, Korsyka, Monte Christo i Isles d'Hyeres na Morzu Tyrreńskim. Środowisko: jest podobnie niewybredna w wy- borze zbiornika wodnego jak r. krągłojęzycz- na, jednak wydaje się, że preferuje niżej poło- żone tereny; w górach sięga do wysokości ok. 1600 m n.p.m. Tryb życia: aktywna zarówno w dzień, jak] i w nocy; przeważnie spotyka się ją bezpo- średnio przy brzegu lub w wodzie niewielkie- go zbiornika. Rozród: nie wykazuje żadnych specjalnych wymagań odnośnie temperatury wody i rozra- dza się od wiosny do lata. Skrzek jest składa- ny na roślinach wodnych, a rozwój zarodkowy trwa ok. 10 dni. Uwagi: ropuszki należą do bardzo pierwo- tnych płazów bezogonowych, których specjali- zacja nie poszła tak daleko, jak w przypadku przedstawicieli innych rodzin. 56 Pętówka babienica (A/ytes obstetricans) Rodzina ropuszkowa- te (Discoglossidae) Wygląd: długość cia- ła 4-5 cm; źrenica szparowata, ustawio- na pionowo. Ubar- wienie górnej strony ciała zmienne od cie- mnoszarego, niebieskoszarego do brązowa- wego. Na grzbiecie i na górnej powierzchni kończyn występują liczne małe brodawki, któ- re na bokach skupione są w brodawkowaty fałd. Na spodniej powierzchni dłoni występują 3 zbliżonej wielkości modzele. Samce i sami- ce są bardzo trudne do odróżnienia; latem często spotykane są samce z nogami owinię- tymi skrzekiem. Brak rezonatora. Dźwięczny głos godowy przypominający dzwonienie. Występowanie: pd.-zach. i częściowo środk. Europa (w Polsce nie występuje) oraz Maroko. Środowisko: płaz w znacznym stopniu unieza- leżniony od obecności wody, zasiedla widne lasy, zdziczałe tereny uprawne z resztkami kamiennych budowli, opuszczone kamieni łomy i tym podobne środowiska. Występuji przede wszystkim na nizinach, ale w południ wej części obszaru występowania sięga w gó- rach do wysokości 2000 m n.p.m. Rozród: r* nawołuje z kryjówki na lądzie. Tutaj odbywa się również kopulacja, w czasie której rj chwyta początkowo Q w okolicy lędźwi (amj pleksus pachwinowy), Po złożeniu skrzeku przez samicę samiec przesuwa się do przodu, chwyta samicę za szyję i zapładnia jaja. Sa- miec owija sobie następnie sznury skrzeku wokół goleni i regularnie je nawilża w kału-! żach i bajorkach, dopóki nie wylęgną się ki- janki, które pozostawia w wodzie. i Pętówka babienica Pętówka iberyjska* {A/ytes cisternasii) Rodzina ropuszkowa- te (Discoglossidae) Wygląd: następujące cechy umożliwiają odróżnienie pętówki iberyjskiej od p. ba- bienicy: 4. palec znacznie krótszy od 2., a na spodniej stronie dłoni znajdują się 2 niejednakowej wielkości duże modzele (por. rysunek). Szarobrunatny grzbiet pokryty jest licznymi czarniawymi punktami. Często na gó- rnej powiece występuje rząd jasnych bro- dawek. Występowanie: Portugalia i graniczące z nią obszary w środkowej i zachodniej Hiszpanii. Środowisko: preferuje siedliska na glebach piaszczystych - dzięki takim wymaganiom jest częściowo lub w znacznym stopniu izolowana środowiskowo od występującej na tym samym obszarze p. babienicy. Tryb życia: podobny do trybu życia p. babieni- cy. Pętówka iberyjska chętnie kopie w piasku 58 niewielkie norki, służące jej za kryjówkę. Gło- sy godowe samców są bardzo podobne do dźwięków wydawanych przez samce p. babie- nicy. Rozród: samiec pętówki iberyjskiej zachowuje się w czasie kopulacji i opieki nad skrzekiem jak samiec p. babienicy. Jaja nie noszone przez samca ulegają szybkiemu porażeniu grzybami i giną. Przed wylęgiem kijanek sa- miec wchodzi do wody. Toleruje już tempera- turę 3-4;C. Kijanki odżywiają się również pad- liną. Zaniepokojone błyskawicznie pierzchają i mogą wtedy na krótko wyskoczyć ponad po- wierzchnię wody. Pętówka iberyjska Pętówka babienica Nurzaniec błotny (Pelodytes punctatus) oj jc~iS Rodzina nurzańco- 53Ł\i wate (Pelodytidae) ąVJ ¦L_".'¦ Wygląd: mały płaz, ł^^Y ° długości zaledwie j^^^^^" 5 cm i wyglądzie bar- L ^^ 0 dzo podobnym do ^K^*°° przedstawicieli rodzi- ny żabowatych; repre- zentuje odrębną, malutką rodzinę nurzań- cowatych. Jest łatwy do rozpoznania po piono- wej źrenicy, niemal zupełnym braku błony pły- wnej i brodawkowatej skórze grzbietu. Cechu- je się ponadto wysmukłym ciałem i długimi nogami. Staw skokowy wygiętej do przodu tylnej nogi sięga za oczy. Głowa płaska; oczy duże, błona bębenkowa słabo widoczna. Gór- na strona ciała na jasnoszarym lub oliwkowo- zielonym tle pokryta małymi, intensywniej za- barwionymi plamami, które mogą być opalizu- jąco zielone. W przedniej części grzbietu mo- że występować wzór barwny w kształcie litery X. Samce mają rezonatory wewnętrzne. Pod wodą wydają stłumione „kwo-ak", poza wodą —i--------v»^yi Rodzina grzebiuszko- *-> />, "^ wate (Pelobatidae) L< fAy^^ Wygląd: płaz bez- L#\ JijJB ogonowy o ropucho- ;feMB watym, krępym ciele, r-JyjW (H krótkich, silnych \Z^$^y\Lx.'.. kończynach i dużych, ¦"'"..........' ~—*^ wyłupiastych oczach, zaopatrzonych w pionowo ustawioną źrenicę (jedyny z występujących w Polsce o tak usta- wionej źrenicy!). Osiąga zazwyczaj od 5 do 7 cm długości, rzadko do 8 (Q). Na wierzchu głowy za oczami znajduje się wyraźne guzo- wate wysklepienie. Ubarwienie zmienne - zie- lonkawooliwkowe lub ciemnobrązowe, także jaśniejsze, z mniej lub bardziej wyraźnym de- seniem na grzbiecie. Często występują na nim małe ceglastoczerwone cętki. Skóra gładka lub pokryta małymi brodawkami. Błony pływ- ne dobrze wykształcone. Na spodzie tylnej stopy u nasady małego palca znajduje się jasny, podłużny modzel piętowy, służący do zagrzebywania się w ziemi. skrzypiący dźwięk. W porze godowej rozwijaj się u nich modzele godowe na wewnętrznej stronie 1. i 2. palca, przedramion i ramion oraz na bokach piersi. Od samic można je odróżnić ponadto po krótszym ciele, grubi szych ramionach i ciemniejszym podgardlu. Występowanie: południowo-zachodnia Europa. Środowisko: wilgotne stanowiska na terenach uprawnych lub w pobliżu wody, często w gęs- tych zaroślach. Tryb życia: skacze, pływa i nurkuje bardzo zręcznie; dzięki brzuchowi pełniącemu rolą „przylgi" może się wspinać po gładkich po- wierzchniach. Dzień spędza zwykle w ukryciu, aktywny staje się nocą. Rozród: grube sznury skrzeku, ok. 20 cm dłu- gości, zawierają 100-300 jaj. Okres rozrodczy ciągnie się od wiosny do jesieni. Rozwój zaro- dkowy trwa 8-10 dni. Kijanki z ogonem otoczo- nym pofalowaną, zaokrągloną i sięgającą po- za jego koniec błoną płetwową można łatwo odróżnić od kijanek innych płazów bezoogo- nowych. Występowanie: od nizin zachodniej Europy (Francja) po Ural, w stepach Kirgistanu aż po Morze Aralskie. W Europie Środkowej znajdy- wana bardzo rzadko. W Polsce na całym niżu, pod ochroną gatunkową. Środowisko: otwarte na suchych, piaszczy- stych glebach na terenach równinnych i pagó- rkowatych; często także w lasach sosnowych. Tryb życia: aktywna w zasadzie dopiero po zapadnięciu ciemności. W czasie suchego lata zapada w sen letni. Rozród: okres godowy rozpoczyna się w kwie- tniu i może trwać kilka miesięcy. Kijanki tego gatunku są ogromne (10-17 cm długości). Olbrzymia kijanka Przeobrażony osobnik Grzebiuszka ziemna, huczek ziemny (Pelobates fuscus) 60 * 4 L, 0 m»~~ /Tg/f •*¦ 3f .¦¦L> '% ¦~:4m'3P***Qg&* SCgjSJflCj^^NSj ^'•* % i PTss|(jj"' *: ¦*¦'^'^¦jHSf^"'' m : ;'iPV"v«!i§l'-J fmt.L'' " ' m.' \-cw*..U %S^% \ Ą i 'C [y. 'J , - ^ ¦ ,'jjjp^^a"^ *$ą -% 4. ,-* ¦ ¦ !f- P "%&,., ^ :¦¦¦ >• ,.-/'¦: • K * -^v' f,f ISk»l v** I 61 Grzebiuszka gibraltarska {Pelobałes cultripes) Modzel piętowy Rodzina grzebiuszkowate (Pelobatidae) Wygląd: osiągający do 10 cm długości, nieco niezgrabny płaz o gładkiej skórze, podobny do grzebiuszki ziemnej, ale ma słabiej za- znaczoną wyniosłość na głowie i czarne modzele piętowe na stopach tylnych kończyn. Nieliczne, płaskie brodawki skórne tworzą na szarym tle bardziej lub mniej rozmyty deseń, przy czym występować może żółtawe tło i jaśniejsze paskowanie. Duże, silnie wy- łupiaste oczy mają pionowo ustawioną źreni- cę. Błona bębenkowa nie jest widoczna. Głos godowy samców to szybko powtarzane „ko-ko-ko ...", przypominające nieco gdaka- nie kury. W porze godowej u samca na ze- wnętrznej stronie ramienia rozwija się gruczoł; w pozostałej części roku samce róż- nią się od samic grubszymi ramionami. Występowanie: Półwysep Iberyjski oraz połu- dniowa i zachodnia Francja przy geograficznej izolacji od grzebiuszki ziemnej. Środowisko: drzewostany szpilkowe na piasz- czystych glebach, również tereny podmokłe. Tryb życia: taki jak innych grzebiuszkowatych; przypuszczalnie wybitnie nocny. Dzień spędź zakopując się tyłem w piasku lub luźnej glebie. Rozród: po długich okresach suszy zbiera się często masowo w zbiornikach rozrodczych. W nie sprzyjających warunkach może w da-j nym roku nie przystąpić do rozrodu. Pokarm: owady, pająki, stonogi, skąposzczety. Uwagi: grzebiuszka gibraltarska i poniżej omówiona g. syryjska są gatunkami blisko ze sobą spokrewnionymi. Są do siebie bardzo podobne pod względem trybu życia i wyma- gań środowiskowych. Ich występowanie warunkuje obecność luźnych, piaszczystych gleb, w których mogą się zagrzebywać, i czysj tych, słabo zarośniętych roślinnością wodną zbiorników. Zbiorniki te muszą być wiosną i wczesnym latem wypełnione wodą, nato-l miast w pełni lata i pod jego koniec mogą wysychać. Grzebiuszki stają się aktywne w zasadzie do- piero po zapadnięciu ciemności lub gdy wil- gotność powietrza wzrośnie do punktu wystą-. pienia rosy. Niebezpieczeństwo dla nich sta- nowią na obszarach suchych sztuczne zbior- niki wodne o gładkich ścianach, gdyż wspinają się bardzo słabo i wiele grzebiuszek tonie. Grzebiuszka syryjska (Pelobates syriacus) Rodzina grzebiuszko- wate (Pelobatidae) Wygląd: ta osiągają- ca &-9 cm długości grzebiuszka przypomi- na, złożonym z zielon- kawych plam dese- niem grzbietu, ropu- chę zieloną, jednak pionowo ustawiona źreni- ca i kształt ciała jednoznacznie wskazują na jej przynależność do rodziny grzebiuszko- watych. Od blisko spokrewnionej grzebiuszki ziemnej różni się innego typu deseniem i bra- kiem wyniosłości w tylnej części głowy. Ponadto modzel piętowy jest jasny, a błona \A->. "d\> V 1('« v pływna łącząca palce tylnych nóg głębiej wy- cięta. Intensywniejsze barwy skupiają się] w zielonkawych lub brązowawych plamach, przeważnie ostro odcinających się od szara- wego, białawego lub żółtawego tła. Strona brzuszna jednolicie szara. Lekko brodaw- kowaty grzbiet i boki ciała pokryte licznymi żółtawymi, czerwonawymi lub pomarańczowy- mi cętkami. Samce są tylko nieznacznie mniejsze od samic, łatwe do rozpoznania po obecności dużego gruczołu naramiennego. Występowanie: w pd.-zach. Europie występuje podgatunek grzebiuszka bałkańska P. s. bal- canicus. Obszar rozprzestrzenienia tego gatunku sięga aż do pd.-zach. Azji. 62 IGrzebiuszkowate -¦ 63 Ropucha szara (Bufo bufo) —3---------i^-^Fl Rodzina ropuchowate ^———^—"2-1 długości. Ropucha szara jest największą i najpospolitszą eu- ropejską ropuchą. Ubarwienie jej ciała jest przeważnie jednolicie brązowe, brunatne lub ochrowe i przechodzi stopniowo bez wyraźnej granicy w białawą, brązowawą lub szarą bar- wę strony brzusznej. Brzuch może być jedno- barwny, jednak często pokryty jest ciemniej- szym marmurkowaniem, W północno- i środ- kowoeuropejskiej części zasięgu rzadko spo- tyka się odstępstwa od jednolitego ubarwienia podstawowego, natomiast w południowej Europie spotykane są niemal ceglastoczerwo- ne, piaskowej barwy lub oliwkowozielone oso- bniki ropuchy szarej. Występujące w tym rejo- nie ropuchy mają ponadto często na grzbiecie ciemne cętki lub plamy, tworzące delikatny deseń. Żyjące w południowej Europie ropuchy to również formy cechujące się bardzo szyb- kim wzrostem, dzięki czemu mogą dwukrotnie przewyższać długością i masą ciała ropuchy z północnej części areału gatunkowego. Zależnie od wieku szczególnie zmienna jest wielkość ciała u samic, przeważnie zdecydo- wanie większych od samców. Różnice wielko- ści są szczególnie widoczne w czasie groma- dzenia się ropuch w zbiornikach rozrodczych. Nierzadko samce, gdy napotkają samicę po drodze, pozwalają się jej nieść na grzbiecie przez wiele setek metrów do miejsca rozrodu. Samce w stanie ampleksusu trzymają samice za pomocą czarniawych, rogowych modzeli godowych rozwijających się na wewnętrznych powierzchniach 3 pierwszych palców tak moc- no, że można je oderwać tylko z trudem. Po obecności tych modzeli godowych można od- różnić dużego samca od niewielkiej samicy. Samce nie posiadają rezonatorów, tak że wy- dawane przez nie głosy godowe, brzmiące jak „orrt, orrt..." są słabo słyszalne. Charakterystyczne dla ropuchy szarej jest po- łożenie dużych, silnie wypukłych gruczołów przyusznych, czyli parotydów. U mniejszej r puchy paskówki i r. zielonej biegną one rów nolegle do siebie, u r. szarej rozchodzą się k" tyłowi na boki. Głowa r. szarej jest przy tyrrt szersza i bardziej zaokrąglona. Błona pływną sięga prawie do połowy najdłuższego palca. 1 Cała powierzchnia grzbietu jest pokryta mniej lub bardziej wypukłymi, większymi i mniejszy- mi brodawkami, co może nadawać temu zwi&J rzęciu szpetny wygląd. Osobniki r. szarej z pcH łudniowej części areału gatunkowego mogą często mieć na brodawkach utwory w formie kolców. Zaliczane są do odrębnego podgatun-j ku B. b. spinosus. Tęczówka barwy złotozielonej do miedzianej^ Źrenica ustawiona poziomo. Tęczówki r puchy paskówki i r. zielonej są jaśniejsze. R' szara ma stosunkowo długie tylne nogi. Ska cze i wspina się, jednak nie biega tak zręcznie jak r. paskówka. Jej bieg to właściwie miaroJ we, powolne kroczenie. Zaniepokojona usiłuje ujść zagrożeniu skacząc. Występowanie: ropucha szara, obok żaby tra- wnej, ma największy zasięg spośród europejs- kich płazów bezogonowych. Prawdopodobnie występuje na obszarze rozciągającym się od południowej Hiszpanii po środkową Szwecję, przy czym ma większe zagęszczenie od jesz- cze dalej na północ sięgającej żaby trawnej. W Polsce ropucha szara rozprzestrzeniona jest na obszarze całego kraju, zarówno na niżu, jak i w górach, pospolita, niemniej jed- nak pod ochroną gatunkową. W rejonie śrócH ziemnomorskim zasiedla cały Półwysep Iberyjski, Włochy wraz z Sycylią, Półwysep Bałkański oraz większość wysp greckich na Morzu Egejskim. Brak jej na Krecie, Sardynii Korsyce i na Balearach oraz daleko na pół- nocy w tundrze. Nie występuje również w Ir-j landii. Obszar rozsiedlenia tego gatunku sięg szerokim pasem przez środkową i północn Azję po Japonię. Ropucha szara żyje również w północnej Afryce, która według podziału zoogeograficznego wspólnie z Europą i pół-j nocną Azją należy do Palearktyki. Środowisko: tak szeroki obszar rozsiedlenia ropuchy szarej wskazuje bez wątpienia na toj że gatunek ten nie ma specjalnych wymagań środowiskowych. Rzeczywiście spotyka się jaj 64 Ropuchowate 65 Ropucha szara (Bufo bufo) od nizin i obszarów depresyjnych po środowi- ska położone na wysokości 2000 m n.p.m. (na Babiej Górze do 1600 m n.p.m.), a w górach środkowej Azji nawet jeszcze wyżej. Ropucha szara występuje zarówno w zbliżo- nych do naturalnych lasach i w strefie laso- stepu, jak i w obrębie ludzkich osiedli, na brzegach małych zbiorników wodnych, rzek i zatok, a także w słonawych wodach polderów nad Morzem Północnym. Warunki panujące w lasach liściastych i drzewostanach o chara- kterze parkowym, zaroślach, winnicach, na odłogach, w sadach, skupiskach krzewów, ka- mieniołomach i piaskowniach, a także w wil- gotnych, dostępnych dla niej piwnicach także odpowiadają wymaganiom tego gatunku ropu- chy. Gatunek o tak szerokim zakresie wyma- gań ekologicznych określany jest jako „eury- top", co oznacza „zdolny do życia w każdym miejscu". Przekształcenie przez człowieka krajobrazu dzięki powstaniu niedużych i zupełnie małych zbiorników wodnych, których obecność jest jednym z ważnych warunków umożliwiających jej istnienie, znacznie rozszerzyło możliwości życiowe ropuchy szarej, są to bowiem miejsca rozrodu tego pożytecznego płaza. Tryb życia: ropucha szara prowadzi głównie nocny tryb życia, opuszcza kryjówkę zimową już w czasie pierwszych ciepłych nocy wiosen- nych. Deszcze i temperatura powyżej 10°C zazwyczaj wyzwalają w niej pęd do wędrówki rozrodczej. Samice opuszczają zbiorniki wodne zaraz po zakończeniu okresu godowego, a sa- mce wkrótce potem. Na lądzie ropuchy szare wiodą ponownie swój skryty, nocny tryb życia. W ciągu lata oddalają się o kilometry od wody i znikają w najbardziej niezwykłych miejscach. Kryjówki znajdują w starych zabudowaniach i w piwnicach, w których panuje wysoka wilgot- ność powietrza i gdzie nie docierają pasożyt- nicze muchy padlinówki (ropuchówki) (Lucilia bufonivora i L. silvarum) z rodziny plujkowa- tych (Calliphoridae), które składają jaja na ro- puchach. Larwy wdrażają się przez otwory noso- we do wnętrza ich ciał i żerują w nich, doprowa- dzając do śmierci swego żywiciela. W październiku ropuchy ponownie podążają do swych kryjówek zimowych. 66 Rozród: okres godowy trwa krótko; często j po kilku nocach w końcu marca i na począt kwietnia kończy się on dla większości oso ników lokalnej populacji. Ciepłe deszcze b dzą zwierzęta chronione dotychczas prz mrozem w kryjówkach zimowych pod deskami i większymi kamieniami lub zagrzebane w gleJ bie lasów liściastych i zarośli. Ze wszystkicrj stron ropuchy ściągają teraz do tych zbiornij ków wodnych, w których same przyszły na świat. W wędrówkach rozrodczych nie uczestj niczą jedynie jeszcze niedojrzałe płciowo oso] bniki. Po drodze, występujące przeważnie w nadmiarze, samce natykają się na wędrują] ce samice. Wdrapują się im wtedy na grzbiet i mocno je chwytają. Tak pozwalają się do- nieść do miejsca rozrodu, którym jest macie-l rzysty dla samicy zbiornik wodny, wywierający! na niej widocznie tak silne piętno w okresie! rozwoju larwalnego, że niemal zawsze powra-l ca do niego jako dorosły płaz. Gdy szlak węd-| rowki prowadzi przez drogi komunikacyjne, wówczas ropuchy padają masowo ofiarąj ruchu kołowego. W niektórych miejscach gro- madzenia się wędrujących ropuch droga już po krótkim czasie jest usłana ich rozgniecio- nymi ciałami. Następstwem tego mogą być tragiczne wypadki drogowe. Dzięki znakowaniu dobrze już poznano wędró- wki ropuch, a w wielu wypadkach dokładniej je zbadano. Obecnie wiemy, jakie warunki mu- szą być spełnione, by została podjęta masowa migracja, ale nie znamy sposobu, w jaki ropu- chy odnajdują drogę do swego stałego zbior- nika rozrodczego. Ponieważ nie widzą na więi kszą odległość, nie kierują się w tym wypadku wzrokiem. Ponadto zwykle ulega zmianie tej ren, przez który prowadzi trasa ich wędrówki] Powstają nowe drogi, budowle, bądź obsza zostaje zalesiony. Ropuchy odnajdują miej sce, w którym znajdował się ich zbiornik na wet wtedy, gdy on sam już nie istnieje, gdyż np. został zasypany. Należy więc również wnosić, że i specyficzny zapach wody określ lonego zbiornika nie służy pomocą w odnaj- dywaniu drogi. Przypuszcza się, że główną rolę odgrywają łącznie pole magnetyczne Zie-I mi i fazy Księżyca. Ropucha szara {Bufo bufo) Pomimo dużego przywiązania do macierzy- stych zbiorników wodnych, ropuchy zaczynają wkrótce wykorzystywać do rozrodu nowo po- wstające niewielkie zbiorniki. Ich ogromna płodność (przeciętnie 1000 jaj na samicę w czasie jednego sezonu rozrodczego) powo- duje szybkie powstanie nowej populacji. Po dotarciu do zbiornika rozrodczego wię- kszość samic nie zwleka z przystąpieniem do składania skrzeku. Samce zawzięcie walczą o, zwykle znacznie mniej liczne, samice. Głosy godowe samców brzmią jak chropowate „kwak, kwak ..." i można je teraz słyszeć niemal cały czas. Są to głosy obronne, gdyż w ten sposób samce sygnalizują swoją płeć. Wykazują bowiem odruch chwytania wszys- tkiego, co znajdzie się w zasięgu ich przed- nich nóg. Bez tego sygnału pozostawałyby na długo wzajemnie ze sobą sczepione i nie bra- łyby udziału w rozmnażaniu. Gdy samiec uchwyci gotową do rozrodu samicę już wtedy, gdy podąża ona do zbiornika, to uzyskuje zna- czną przewagę nad rywalami. Odpycha ich tylnymi nogami i wydaje głos obronny. Gdy tylko samica rozpoczyna składanie sznurów skrzeku, samiec wydala nasienie i zaptadnia zewnętrznie jaja. Są one składane w postaci podwójnego sznura. Otoczone są łączącymi je, zdolnymi do pęcznienia, galaretowatymi osłonkami białkowymi, które chronią jaja przed zagrzybieniem. Wielometrowej długości sznury skrzeku, zawierające od 2000 do ponad 5000 jaj, zawisają na wodnych roślinach lub znajdujących się pod wodą gałęziach, tak że gęsto przez ropuchy nawiedzane zbiorniki rozrodcze mogą się pokryć setkami takich sznurów. Ich owijanie się wokół podwodnych przedmiotów zapobiega opadnięciu skrzeku na denny muł, gdzie zarodki rozwijałyby się żle lub wcale. Dlatego w zbiornikach rozrod- czych pozbawionych roślinności wodnej rozwija się znacznie mniejsza liczba zaro- dków. Samce powodowane odruchem chwytania wszystkiego dokoła mogą przytrzymywać tak- że przedmioty, które wyglądem daleko odbie- gają od samic ropuchy szarej. Obserwowano samce, uchwycone końca gumiaka, jak ró- wnież pyska karpia. Przy bardzo niekorzyst- 68 Postawa odstraszająca nym stosunku płci zdarza się, że jedną samicę chwyta większa liczba samców. Topi się ona; wtedy, a ponieważ już się nie broni, przycze- piają się do niej następne samce i powstają w ten sposób tzw. ropusze warkocze. Rozwój zarodkowy trwa ponad 2 tygodnie, po) upływie których wylęgają się czarne kijanki o ciemnoszarej stronie brzusznej. Żywią się głównie mikroskopijnymi glonami, niekiedy ró- wnież śniętymi rybami. W zbiornikach rozrod- czych o korzystnych warunkach kijanki mogą występować tak masowo, że żadni wrogowie naturalni nie są w stanie ograniczyć ich licze- bności. Strategią przetrwania tego gatunku jest więc ogromna płodność: wrogowie natu- ralni zostają w krótkim czasie nasyceni nad- miarem pokarmu. Tylko to bowiem gwarantu- je, że wystarczająca liczba kijanek zdoła się przebrazić w młode ropuchy. Mierzą one 1-2 cm długości i opuszczają wodę pod koniec czerwca lub na początku lipca. Rozpoczynają na lądzie życie podobne do trybu życia osob- ników dorosłych. Pokarm: ropuchy szare żywią się skąposzcze- tami, ślimakami, stonogami, pająkami i owa-^ darni, na które polują w czasie nocnych wy- praw łowieckich. Uwagi: nastawienie do ropuch uległo w naszych czasach zasadniczej zmianie. Trak- towane dawniej jako „obrzydliwe ropuchy" są obecnie uznawane za bezpłatnych, w gruncie rzeczy całkiem sympatycznych pomocników w pozbywaniu się szkodników ogrodowych, z którymi walczono dotychczas za pomocą silnych trucizn. Jednak swoją pożyteczną rolę ropuchy spełnią jedynie wtedy, gdy będą mog- ły się swobodnie rozmnażać. Tworzenie dla nich zbiorników rozrodczych nie stanowi więc tylko wyłącznie akcji miłośników płazów, lecz jest działaniem zmierzającym do aktyw- nej ochrony środowiska. Kijanki ropuchy szarej Ropuchowate '• "• - y* —»- są*-,-._ B. b. spinosus C; powyżej B. b. spinosus podczas ampleksusu 69 Ropucha paskówka (Bufo calamita) Rodzina ropuchowate (Bufon idae) Wygląd: średniej wiel- kości, krępa ropucha o długości przeważ- nie 6-7, wyjątkowo ponad 8 cm. Środ- kiem grzbietu biegnie wąska, żółtawa, ale często również biaława lub czerwonawa wstęga, której obecność jest cechą charakterystyczną dla tego gatunku. Za- czyna się między oczyma i ciągnie się przez cały grzbiet aż do kloaki. W rzadkich przypad- kach brak tego charakterystycznego paska. Pozostała część grzbietu ubarwiona brązowa- wo, szarobrązowo lub lekko zielonkawo, pokryta niewyraźnymi, ciemnymi plamami, je- dnak tworzony przez nie rysunek barwny nie jest tak widoczny jak u r. zielonej. Położone z tyłu głowy parotydy biegną równolegle względem siebie i w tylnej części nie rozcho- dzą się na boki tak jak u r. szarej. Źrenica jest ustawiona poziomo; złotawej barwy tęczówka ma srebrzysty połysk. Malutka błona bębenkowa zazwyczaj trudna do zauważenia. Całą powierzchnię grzbietu pokrywają wię- ksze i mniejsze brodawki, na których znajdują się czerwonawe punkty. Strona brzuszna uba- rwiona żółtoszaro i czasem nieznacznie pla- mista. Typowe dla ropuchy paskówki są rów- nież stosunkowo krótkie, silne nogi, wskutek czego nie może skakać tak jak inne gatunki ropuch. Przeważnie wykorzystuje je do ca- łkiem zwinnego biegu i w ruchu przypomina biegnącą mysz, zwłaszcza obserwowana o zmierzchu. Samiec ma na podgardlu pojedynczy rezona- tor, nadymany kuliście w czasie wydawania głosu. Trwające 1-2 sekundy dźwięki, przypo- minające trele kanarka, brzmią jak „err..." Przeważnie kilka samców wydaje trele chóral- nie i dźwięki te są dobrze słyszalne w bez- wietrzną noc z odległości ponad kilometra. Inaczej niż u samca r. zielonej, którego głos godowy wznosi się i opada, trel samca r. paskówki zaczyna się i urywa nagle. W porze godowej rozwijają się u samca modzele godo- we na górnej i wewnętrznej stronie trzech Bieg .M^ Wygląd: najmniejsza ^AJjjjJB spośród wszystkich mt 3 gatunków „żab /^~^^R^C^ zielonych" o spicza- 535- „y\^C-- stym pysku i smukłej budowie ciała, Po- dobna do żaby śmieszki, ale drobniejsza, jaś- niejsza i o znacznie krótszych tylnych nogach. Długość ciała 4-5 cm, tylko wyjątkowo więcej. Spotkanie ż. jeziorkowej o 9-centymetrowej długości ciała należy do rzadkości. Żaba ta ma duży, silny i ostrokrawędzisty modzel pię- towy, osiągający 2/3 długości pierwszego pal- ca. Tylna część ud może być ubarwiona żółto lub pomarańczowo, rzadziej także brązowo lub czarniawo marmurkowana. Pęcherze gło- sowe są w zasadzie białe lub białawe. W prze- ciwieństwie do większej ż. śmieszki, tylne nogi ż. jeziorkowej są stosunkowo krótkie, nie mo- że ona wykonywać tak imponujących skoków z brzegu do wody i często skacze z wyżej położonych miejsc w dół. Niekiedy spotyka się żaby jeziorkowe z wyraźnym paskiem biegną- cym środkiem grzbietu, który jasnozieloną lub źółtawobrązową barwą odcina się od tła. U samców w porze godowej głowa i przednia część grzbietu staje się wyraźnie żółtawa. Wy- dawane przez nie głosy godowe są bardzo podobne do rechotania ż. śmieszki, jednak znacznie cichsze. Dźwięki przypominające „keker" nie są tak wyraziste, natomiast bar- dziej równomierne i mniej rozciągnięte lub bardziej stłumione. Często godujące samce rechoczą chóralnie, szczególnie o zmierzchu, ale nierzadko również w ciągu dnia. Zazwy- czaj leżą wtedy z mniej lub bardziej rozpostar- tymi nogami na powierzchni wody, a głowa i pęcherze głosowe wystają ponad nią. Utrzy- mują między sobą znacznie mniejsze odstępy niż samce ż. śmieszki. Występowanie: od Francji na wschód po Ro- sję, na północ po południową Szwecję, a na południu we Włoszech i na Bałkanach. W Pol- sce pospolita na obszarze całego kraju, do ok. 800 m n.p.m., chroniona w okresie od 01.03-31.05. Całego obszaru rozmieszczenia tego gatunku nie można jednak określić z cał- 92 kowitą pewnością z uwagi na częste mylenie] wszystkich 3 gatunków żab zielonych. Środowisko: zasiedla w zdecydowanej więJ kszości niewielkie zbiorniki wodne, kałuże i stawy, jej polska nazwa jest niezbyt właśJ ciwa, gdyż byłaby bardziej odpowiednia dla jejj większych krewniaczek - ż. wodnej i ż. śmien szki, z którymi w wielu rejonach ż. jeziorkowa krzyżuje się. Nie można więc mówić o jakima ścisłym rozdzieleniu ekologicznym wszystkich] gatunków żab zielonych, a jedynie o pewnej] tendencji do zasiedlania przez ż. jeziorkowa małych zbiorników wodnych. Tryb życia: żaba jeziorkowa prowadzi bardzo] podobny tryb życia do ż. wodnej i ż. śmieszki] jednak zimuje często również na lądzie w odl powiednio wilgotnych miejscach. Aktywna w ciągu dnia; spotyka się ją często na na- słonecznionych brzegach, gdzie poszczególne] osobniki zachowują między sobą mniejsze od- ległości niż w przypadku ż. śmieszki. Niekiedy] znajduje się ż. jeziorkowe w dużej liczbie, stłoczone na brzegach małych, gęsto zaro-] śniętych roślinnością sadzawek. W poszukiwać niu pokarmu ż. jeziorkowe penetrują takża przyległy do zbiornika ląd, stale jednak trzy-J mają się miejsc wilgotnych, gdyż ich skóra szybko traci wodę. Rozród: okres godowy ż. jeziorkowej zaczyna się dopiero późną wiosną. Samce chwytaj gotowe do rozrodu samice pod pachami Skrzek składany jest w niedużych kłębach i opada na dno zbiornika. Zależnie od wielko-^ ści samicy kłąb skrzeku zawiera od 500 doJ sporadycznie, ponad 1000 jaj. Są one bardzo małe i rozwijają się szybko. Kijanki wylęgają się po upływie blisko 7 dni. Do momentu prze- obrażenia, następującego po 3-4 miesiącach rozwoju w wodzie, dorastają do 5 cm długościj Młode żabki spotyka się w ogromnej ilości na wilgotnych łąkach otaczających zbiorniki wodi ne. Gdy staną się trochę większe, trzymają sid ponownie brzegów zbiornika. Pokarm: różnorodny podobnie jak ż. śmieszka jednak w związku z mniejszymi rozmiarami ciaj ła znacznie rzadziej jej ofiarą padają małe kręj gowce. Żaby jeziorkowe żywią się przede wszy* stkim muchówkami i innymi owadami, przylatuj jącymi do wody. Chwytają je błyskawicznie. Żaba wodna {Rana «esculenta») Rodzina żabowate (Ranidae) Wygląd: osiąga wielkość niemal pośrednią po- między ż. jeziorkową a ż. śmieszką, jednak rozmiary ciała są u tego mieszańca bardzo zróżnicowane. Średnia długość ciała doros- łych samic ż. wodnej może wynosić do 10 cm, a duże samice mogą osiągać do 12 cm długo- ści. Różnice wynikające z płci, czyli dymorfizm płciowy, nie są zbyt silnie zaznaczone. Ubarwienie i deseń barwny strony grzbietowej zmienne; zwykle jednak najbardziej zbliżone do tychże u ż. jeziorkowej. Przeważają jasne odcienie barw. Ściemnienie barw w tylnej czę- ści ciała, względnie całego grzbietu, powsze- chne u ż. śmieszki, u ż. wodnej występuje rzadko. Spotyka się jednak wiele osobników ż. wodnej, u których deseń barwny przybiera pasiastą formę. Tylna strona ud jest zazwyczaj ubarwiona brązowo lub czarniawo i żółtawo lub żółtopomarańczowo marmurkowana. Po- dobnie jak u samców ż. jeziorkowej, uwypuk- lające się w kątach szczęk samców ż. wodnej duże pęcherze głosowe są białawe. W niektó- rych rejonach występowania głowa i grzbiet samców ż. wodnej w okresie godowym stają się żółtawe, ubarwienie to zanika wraz z na- dejściem lata i przechodzi w normalny zielony odcień. Pojedynczo wśród osobników ż. wod- nej trafiają się okazy „niebieskie", w ich skó- rze brak żółtego barwnika. Żaba wodna zajmuje pośrednie miejsce między ż. jezior- kową a ż. śmieszką nie tylko pod względem rozmiarów, ale również kształtów ciała. Jej pysk jest mniej spiczasty niż u ż. jeziorkowej, jednak nie tak zaokrąglony jak u ż. śmieszki. Przy podobnej długości ciała można odróżnić ż. wodną od ż. jeziorkowej po wyraźnie dłuż- szych nogach. Ponadto ż. wodne mają na tyl- nych stopach mniejszy i nie tak stwardniały wewnętrzny modzel piętowy, osiągający od 2/3 do 1/2 długości pierwszego palca. Również siła głosu, jego intensywność i wyso- kość dźwięku podczas rechotania ż. wodnej jest pośrednia między głosami godowymi wy- dawanymi przez samce żab jeziorkowej i śmieszki. Samce ż. wodnej koncertują, zwła- szcza w czasie słonecznej pogody, bardzo aktywnie, jeśli tylko któryś samiec zainicjuje „śpiew". W głosach godowych samców ż. wo- 94 dnej brakuje jednak przeważnie dźwiękó' „keker", tak charakterystycznych dla recho niaż. śmieszki. Hybrydyzacja: opisany stan rzeczy, zwłaszc pośredni charakter niemal wszystkich cech ż by wodnej między cechami ż. jeziorkowej a śmieszki skłania do przypuszczenia, że ż. \ ziorkowa, a zwłaszcza ż. wodna nie są odrę nymi gatunkami. W wielu rejonach wyst powania tzw. ż. zielonych trudno oznaczyć j w sposób pewny do gatunku. Status ż. jezio kowej jako odrębnego gatunku podawano z wsze w wątpliwość, dopóki nie zbadano d kładnie zjawisk dziedziczenia u wszystkie 3 „gatunków" żab zielonych, co wskazało, ż w ich wypadku chodzi z dużym prawdopod bieństwem o kompleks mieszańców. Badani mające na celu rozwikłanie zagadki tego kom pleksu, prowadzone są nadal z nie słabnący zaangażowaniem, gdyż okazało się, i stosunki dziedziczenia są bardziej złożone ni początkowo sądzono. Wskazują na to następu jące fakty: żaba wodna nie jest samodzielny gatunkiem, lecz efektem skrzyżowania si (mieszańcem) ż. jeziorkowej i ż. śmieszk W przypadku tej hybrydyzacji materiał gene' czny nie jest rozdzielany równomiernie w n stępnym pokoleniu, lecz w czasie bardz skomplikowanych procesów dziedziczeni prowadzi również m.in. do powstawania tri pi idów, czyli form posiadających, w odróżnieni od normalnych diploidalnych żab, potrój liczbę chromosomów w jądrach komórkowyc Powtórne skrzyżowanie, czyli krzyżówka wst czna, z jednym z gatunków rodzicielskich, pr wadzi do otrzymania żab o „typie żaby w nej", a procent prawidłowo rozwijający się jaj jest zdecydowanie wyższy. Gdy popul cje składają się wyłącznie z żab wodnyc czyli mieszańców, mogących się krzyżów' tylko między sobą i pozbawionych konta' z przedstawicielami gatunków rodzicielskie maleje stopniowo żywotność osobnikó w kolejnych pokoleniach: wzrasta udział n' zapłodnionych jaj w składanym skrzeku i w naturzonych larw. Wydaje się więc, że popul cje ż. wodnej, by utrzymać si;, muszą poz stawać w łączności z populacjami ż. jezio kowej lub ż. śmieszki (lub z oboma gatunka Żaba wodna (Rana «esculenta») rodzicielskimi). Niektórzy specjaliści sądzą, że ż. wodna jest gatunkiem znajdującym się do- piero w fazie powstawania, w związku z czym w celu podkreślenia niepewnego statusu ga- tunkowego naukową nazwę «esculenta» umie- szcza się w cudzysłowie. Pojawiające się nie- kiedy zaburzenia rozwoju, których przyczyną jest, jak się przyjmuje, szkodliwe odddzia- ływanie środowiska, wynikają z nierównego rozchodzenia się chromosomów w czasie po- działów komórkowych w zarodku rozwijają- cym się w jaju. Usunięta zostaje w ten sposób część genów, np. odpowiedzialnych za wy- kształcenie 1 nogi, w związku z czym kijance wyrastają tylko 3 nogi. Takie wady budowy mogą dotyczyć wszystkich części ciała i pro- wadzić do wcześniejszej lub późniejszej śmie- rci rozwijającej się kijanki. Jeżeli takie uszko- dzenia genetyczne są na tyle rozległe, że uniemożliwiają zupełnie prawidłowy rozwój, wtedy zarodki się nie rozwijają. Następstwem jest zamieranie 40% lub więcej (nawet do ponad 70%) jaj w złożonym skrzeku. Żaba wodna cechuje się jednak ogromną płodnoś- cią, więc liczba składanych jaj i prawidłowo rozwijających się z nich kijanek zapewniają istnienie jej populacji. Występowanie: w związku z mieszańcowym charakterem ż. wodnej trudno określić dokład- nie jej zasięg, jednak musi się on pokrywać w znacznym stopniu z areałem rozsiedlenia ź. jeziorkowej i ż. śmieszki w związku z koniecz- nością krzyżowania wstecznego z jednym lub oboma gatunkami rodzicielskimi. Są również rejony, gdzie nie występuje ż. jeziorkowa, a w związku z tym brak również ż. wodnej; np. na przeważającej części Płw. Bałkańskiego występuje wyłącznie ż. śmieszka. Również w obrębie zasięgu ż. jeziorkowej nie wszędzie spotyka się ż. wodne (np. na Kor- syce). Obecnie można jedynie domniemywać, gdzie znajduje się centrum hybrydyzacji lub rejon jej rozszerzania się. Być może epoka lodowcowa rozdzieliła obszar występowania „żab zielonych" na 2 części. Przypuszczalnie w zachodniej ostoi na Półwyspie Iberyjskim przeżyli tylko przodkowie ż. śmieszki (patrz przypisy przy ż. śmieszce), na Półwyspie Ape- nińskim być może protoplaści ż. jeziorkowej, 96 a w refugium wschodnioeuropejsko-zachod nioazjatyckim znowu ż. śmieszki lub obu gaJ tunków. Po ustąpieniu lodowców populacja „żab zielonych" zaczęły rozszerzać swoje za-j sięgi i znalazły się ze sobą w kontakcie." Nastąpił trwający do dzisiaj proces hybrydyza- cji. Wysoka płodność, wyrażająca się liczbąi ponad 1000 jaj na jedną samicę, zapobiega temu, by dobór naturalny spowodował szybkia wytworzenie skutecznych barier między oboma gatunkami, względnie wyodrębnienia! się ż. wodnej jako samodzielnego gatunku, j Środowisko: spokojne zbiorniki wodne wszyst- kich typów, zwłaszcza obticie zarośnięte roś-j linnością. W tych re- x/" jonach, w których licz-i ^^—j? na iest ż. śmieszka] imś-jŚil^Śi występowanie ż. wo- dnej ogranicza się (w wyniku konkuren] cji) do niewielkich] Strumień wody zbiorników wodnych. Tryb życia: w znacznym stopniu pokrywa sią z trybem życia ż. jeziorkowej. Ż. wodna spę-j dza większą część swojego życia na pobrzeżd i w wodzie. Silnie wzburzony samiec wytryskuje wodę wyj sokim łukiem do tyłu na odległość do 30 cml Przy dużym zagęszczeniu populacji i małych możliwościach manewru omijania się może dochodzić do walk między samcami. Przeciw nicy płynąc z dużą szybkością dzięki silnym odbiciom nóg wpadają na siebie i usiłują sią wzajemnie przepędzić. Rozród: okres godowy w maju; duże sami składają ponad 10 000 jaj. Pokarm: żaby wodne polują przede wszystki na owady, które znajdują się na brzegu lub n powierzchni wody. W Polsce żaba wodna objęta jest okrese ochronnym od 1.03 do 31.05 (przyp. tłum.). * Jest także możliwe, że pierwotnie był tylko jeden gatunek i dopiero rozdzieleni w epoce lodowcowej jego zasięgu na 3 częś zapoczątkowało w odizolowanych od siebi populacjach proces specjacji, w wyniku któr go powstały 3 bardzo blisko spokrewnion i krzyżujące się ze sobą gatunki - ż. pirene ska, ż. śmieszka i ż. jeziorkowa (przyp. tłum. 4 Żabowate m Rechoczący samiec 97 Żaba rycząca, ż. wół {Rana catesbeiana) Rodzina żabowate (Ranidae) Wygląd: bardzo duża, silna żaba o szero- kim, masywnym cie- le. Samce osiągają ponad 15 cm długo- ści, a bardzo duże samice mogą mierzyć 20 cm długości przy długości tylnych nóg wynoszącej 25 cm. Masa ich ciała może wynosić do 600 g. W odróż- nieniu od żab zielonych, z którymi ewentual- nie można pomylić małe osobniki ż. ryczącej, brak u nich gruczołowych fałdów grzbieto- wych, niemniej jednak rzuca się w oczy fałd skórny biegnący od tylnego brzegu oka wokół bardzo dużej błony bębenkowej do nasady przedniej nogi. U samic błona bębenkowa jest tak duża jak oko, u samców jeszcze większa. Samce mają wewnętrzne rezonatory, które przy wydawaniu głosu godowego wyraźnie uwypuklają podgardle. Długie palce tylnych stóp są spięte dużą błoną pływną, sięgającą do końca 4. palca. Palec ten jest znacznie dłuższy od pozostałych palców. Przeważnie oliwkowozielona lub oliwkowobrązowa strona grzbietowa może być pokryta większymi ciem- nymi polami lub plamami. Na tylnych nogach znajdują się dobrze widoczne, a na przednich nogach nie tak wyraźne ciemne pręgi. Głowa jest jasnozielona, brzuch białawy, nieznacznie ciemno marmurkowany. Rejon podgardla mo- że być w żółtawym odcieniu. Nazwa gatunkowa związana jest z głuchymi rykami wydawanymi przez samce. Słyszy się je jako pochrząkujące „brr-oam" względnie ,,brr-uwm", co w Ameryce chętnie tłumaczy się jako „morę rum", czyli „więcej rumu". Występowanie: wschodnia część Ameryki Półno- cnej. W Europie introdukowano ją w wielu miejs- cach. Liczniejsze skupiska tego gatunku znajdują się we Włoszech w okolicach Pawii i Mantui (oba te miasta leżą w regionie Lombardii). Hoduje się ją również w celu pozyskiwania żabich udek w Lineburskiej Pustaci w Niemczech. Środowisko: jeziora i stawy z rozległą strefą przybrzeżną, starorzecza, zatoki i spokojne brzegi wolno płynących rzek. Tryb życia: żaba rycząca prowadzi zdecy- Żaba śmieszka Żaba rycząc; dowanie samotny tryb życia. Nie zbiera si w grupy nawet w okresie rozrodu i nie łącz; wydawanych głosów godowych w chóry. Roz1, brzmiewające daleko, ryczące dźwięki służą do akustycznego oznakowania zajmowaneg terytorium. Obce samce są atakowan i w miarę możliwości przepędzane. Porykiw nia można usłyszeć w czasie ciepłej, bezwL trznej i spokojnej nocy letniej z odległości ponad 2 km. Podobnie jak ż. śmieszka, takźa ż. rycząca przebywa w wodzie lub na brzeguj W razie niebezpieczeństwa skacze potężnym] susem do wody i nurkuje. Rozród: pomimo silnego terytorializmu ż. czącej kopulacja przebiega u niej tak samo j u „żab zielonych". Ż. rycząca przystępuje rozmnażania, gdy temperatura wody osiągn! 17°C. Samice składają ogromne kłęby skrzep ku, utrzymujące się na powierzchni wody. Jed-i na samica składa 10 000-20 000 jaj; bardzd duże samice mogą złożyć ponad 25 000 jajj Średnica jaja wynosi prawie 1,5 mm i wyraź-] nie zaznaczają się w nim bieguny - górna. ciemny i dolny jasny. Kijanki wylęgają się j upływie ponad tygodnia. W chłodniejszych i jonach rozwój do momentu przeobrażeni trwa do 3 lat, natomiast w południowej częś swego naturalnego obszaru rozmieszczeni w Ameryce Północnej rozwój kijanek przebieg , zazwyczaj w ciągu jednego okresu letniego. Pokarm: wprawdzie owady stanowią podstawi pożywienia tej żaby, jednak z uwagi na swoja] rozmiary może ona polować z powodzenie na mniejsze kręgowce. Mogą to być żarów świeżo wyklute pisklęta, jak i podrośnięta mł dzież ptaków, małe karczowniki, rzęsor' młode żółwie wodne, ryby, a przede wszys kim inne żaby. Zapotrzebowanie żaby rycz cej na pokarm jest duże, co powoduje, że ni może żyć w większych grupach. 98 Żółwie {Tesłudines) Żółwie, dzięki swej charakterystycznej bu- dowie ciała, tworzą odrębny rząd gadów. Od pozostałych przedstawicieli tej groma- dy różnią się chroniącym ciało pancerzem, który składa się: z części grzbietowej - ka- rapaksu i części brzusznej - plastronu. Ka- rapaks osadzony jest na zrośniętych z nim wyrostkach ościstych kręgów oraz żeb- rach, dzięki temu jest bardzo mocno spojo- ny z ciałem. Z kolei plastron połączony jest z żebrami brzusznymi, czyli tzw. gastralia- mi oraz kośćmi pasa barkowego. Pancerz większości żółwi składa się z płyt kos- tnych, pokrytych mocnymi tarczami ro- gowymi. Na tych ostatnich powstaje, w miarę wzrostu zwierzęcia, charaktery- styczny rysunek, ponieważ pancerz, stano- wiący integralną część ciała, rośnie razem z nim. U niektórych grup żółwi (z gatunków spotykanych w Europie tylko u bardzo rza- dkiego żółwia skórzastego) kostna część pancerza jest uwsteczniona, a rogowe tar- cze zanikły całkowicie. Funkcję ochronną przejmuje wówczas mocna, gruba skóra z rozsianymi w niej niewielkimi płytkami kostnymi. Większość żółwi może wciągnąć do wnęt- rza pancerza głowę, ogon i nogi zabezpie- czając się przed naturalnymi wrogami. Ze względu na sposób, w jaki żółwie chowają głowę w głębi pancerza, wyróżnia się ich dwa podrzędy, a mianowicie żółwie boko- szyjne (Pleurodira) i żółwie skrytoszyjne (Cryptodira). Pierwsze z nich kryją głowę zginając szyję w bok w płaszczyźnie pozio- mej, natomiast drugie wyginając ją esowa- to w płaszczyźnie pionowej. Wszystkie ro- dzime żółwie europejskie należą do pod- rzędu żółwi skrytoszyjnych. Żółwie nie mają zębów, tylko mniej lub bardziej ostre rogowe listwy. U niektórych gatunków, między innymi u karetty, koniec górnej szczęki jest hakowato wygięty, po- dobnie jak dziób papugi. Na ogonie żółwi, który u samców jest z reguły dłuższy niż u samic, oraz na nogach, znajdują się ro- 100 gowe tarczki i łuski. Na części z nich mogą się znajdować struktury przypominające kolce. Kształt ciała żółwi odzwierciedla prowa- dzony przez nie tryb życia. Pancerz żółwi lądowych jest wysoko wysklepiony, kopuło- waty, natomiast pancerz żółwi morskich i słodkowodnych jest spłaszczony, dzięki czemu bardziej opływowy, co ułatwia zwie- rzęciu pływanie. Żółwie lądowe żywią się głównie lub wyła cznie pokarmem roślinnym, zaś żółwie wo- dne są drapieżne. Jedne i drugie zjadają jednak okazjonalnie padlinę. Największy z obecnie żyjących żółwi, a jednocześnie jeden z najokazalszych współczesnych ga- dów, żółw skórzasty, żywi się niemal wyłą- cznie meduzami. Samice żółwi składają jaja do, wygrzeba- nych w odpowiednich po temu miejscach, niewielkich dołków w ziemi lub piasku. Żół- wie morskie odwiedzają w tym celu spokój ne, odludne plaże. Liczba jaj składanyc przez żółwie lądowe i słodkowodne wah się zwykle od 5 do 25, w przypadku żółwi morskich jest znacznie wyższa i wynosi oa 100 do 200 sztuk. Spotykane w morzach oblewających wyj brzeża Europy morskie żółwie należą dffl dwóch rodzin: żółwi skórzastych (Den mochelydidae) oraz żółwi morskich (ChĄ loniidae). Oba europejskie gatunki słodkoj wodnych żółwi zaliczane są do rodziny żój łwi błotnych (Emydidae), a trzy gatunkj lądowych żółwi do dużej rodziny żółwi lą dowych (Testudinidae), do której nale' także ogromny żółw słoniowy i równie wi Iki żółw olbrzymi. Wszystkie żyjące na kuli ziemskiej gatun żółwi znajdują się w niebezpieczeństwi i wymagają ochrony. Szkielet żółwia greckiego (Testudo hermanni) 1_2 kręgosłup (część sztywna) 2-3 kręgosłup (odcinek ogonowy - ruchomy) 4 kość ramieniowa 5 kość łokciowa i promieniowa 6 kość udowa 7 kość piszczelowa (kość strzałkowa niewidoczna) 8 kość krucza 9 miednica 10 kości stepu 11 kości śródstopia i członów palców 12 pazury Żółwie T Żótw błotny (Emys orbicularis) 101 Żółw grecki (Testudo hermanni) Rodzina żółwie lą- dowe (Testudinidae) Wygląd: pancerz długości 20-25 cm, rzadko dłuższy, ka- rapaks silnie wypuk- ły, prawie okrągławy, lekko tylko rozsze- rzony w tylnej części. Tarcze kręgowe są sto- sunkowo wąskie, a u osobników dorosłych niemal dokładnie kwadratowe i wyraźnie uwy- puklone. Barwa pancerza jest zwykle mniej lub bardziej zielonkawożółta lub brązowa- wożółta z różnych rozmiarów ciemnymi plamami. Spotykane są również osobniki uba- rwione pomarańczowo. Od blisko spokrewnio- nego i bardzo podobnego żółwia śródziemno- morskiego różni się podzieloną podłużnym wgłębieniem na 2 części tarczką nadogonową i twardym, dobrze wykształconym, zwłaszcza u samców, bruzdkowanym kolcem na końcu ogona. Znajduje się na nim jedna lub dwie duże, gładkie łuski, a nie, tak jak u żółwia śródziemnomorskiego, liczne małe łuski. Na przedniej części przednich nóg znajdują się mniejsze i słabsze łuski niż w tym samym rejonie ciała u żółwia śródziemnomorskiego. Płeć dorosłych osobników jest dość łatwo określić: plastron samca w jego tylnej części jest słabo wklęsły, a ogon wyraźnie dłuższy niż u samicy, której plastron jest płaski lub lekko wypukły, natomiast ogon stosunkowo krótki. Niewielkie, niemniej jednak istotne dla przetrwania gatunku wklęśnięcie brzusznej części pancerza ułatwia samcowi wspięcie się na samicę podczas kopulacji. Występowanie: centrum zasięgu żółwia grec- kiego jest wschodnia część rejonu śródzie- mnomorskiego. Jego areał rozprzestrzenie- nia, stale rozszerzany przez celowe wsiedla- nie lub mimowolne zawlekanie tego gatunku na różne nowe stanowiska, rozciąga się od Balearów, Sardynii i Korsyki na zachodzie, przez cały Półwysep Bałkański aż po Dunaj. Żółw grecki występuje również w zachodnich i południowych Włoszech, włącznie z Sycylią, a także w południowej Francji. W niektórych rejonach jest już obecnie bardzo rzadki. Środowisko: ten plastyczny ekologicznie, ma- jący duże zdolności przystosowawcze gatun zamieszkuje w obrębie swego areału « powania najrozmaitsze środowiska. Można gd spotkać zarówno w makii, na jałowych, ubo4 gich florystycznie łąkach i trawiastych zbój czach gór, równie dobrze w krasie, jak i na| nadmorskich nizinach, w widnych lasach, p- krytych roślinnością wydmach, ale równie^ w środowiskach antropogennych, w któryc znajdują się rozdzielające ogrody luźn kamienne murki, zarośla i suche piaszczyst" tereny. Podstawowym klimatycznym warun-j kiem występowania żółwia greckiego są wys~ kie temperatury lata, unika jednak zbyt dużyć' upałów zapadając wówczas w sen letni. Tryb życia: wiosną żółw grecki opuszcza sw je zimowe kryjówki i przede wszystkim wydal odchody nagromadzone w jego ciele w c spoczynku zimowego. Podczas trwające około pół roku snu zimowego żółw grecki spa, la od 10 do 40 g swych rezerw tłuszczowych] Nic więc dziwnego, że wiosną jest bardzo głodny. Intensywnie penetruje okolicę zja-| dając młode, pełne witamin pędy roślin i \ grzewa się w wiosennym słońcu. Efektem teg żerowania jest dość szybki wzrost, wskute którego na pancerzu powstają jasne pręgi, ni mogą one jednak służyć do określania wiek danego osobnika, ponieważ okresy wzrost i odpowiadające im strefy przyrostu mogą p" wtarzać się kilka razy w ciągu roku. Na wiosenny okres dużej aktywności żółwia! greckiego przypadają również jego gody. Pol nich wiedzie bardziej skryty tryb życia. Nia pada również wówczas tak łatwo ofiarą ruchil kołowego na drogach. Pod koniec wiosny i naj początku lata ilość dostępnego dla żółwi świeJ żego pokarmu roślinnego maleje. PodczaJ największego upału kryją się w cieniu. PrefeJ rowana przez nie temperatura wynosi od 20] do 30CC. Aby osiągnąć taką ciepłotę ciała z luj bością wygrzewają się rano w promieniaclj słońca. Gdy ich ciało jest już odpowiedniej nagrzane, udają się na poszukiwanie pokaH mu. Często poruszają się wówczas od dawn używanymi trasami. Zapotrzebowanie organi zmu na wodę pokrywane jest głównie z pobie-j ranego pokarmu. Rzadko tylko żółwie te piji wodę z płytkich zbiorników. Niemniej jednała. 102 ~m Środowisko naturalne żółwia greckiego -m.i Żółw grecki (Testudo hermanni) po długotrwałej letniej suszy chętnie piją wo- dę z kałuż powstałych po wczesnojesiennych deszczach. Podczas letnich upałów zapadają często w stan odrętwienia określany mianem snu let- niego. W tej fazie życia, którą spędzają zwykle zagrzebane w ziemi, ich tempo przemiany ma- terii obniża się podobnie jak w czasie snu zimowego. Rozpoczynające się późnym latem opady przerywają żółwiom greckim letnie odrętwienie, wywabiając je ponownie z kryjó- wek. Zaczyna się wówczas kolejny etap inten- sywnego żerowania, który trwa do jesieni i kończy się wówczas, gdy żółwie nagromadzą już w swych organizmach zapasy tłuszczu wy- starczające do przetrwania zimy. Zakopują się teraz w odpowiednich miejscach i zimują do wiosny następnego roku. Podczas snu zimo- wego ich tempo przemiany materii jest silnie obniżone, a ciepłota ciała spada do około 5°C. Przebudzenie na wiosnę jest wynikiem zadzia- łania zakodowanego w organizmach żółwi we- wnętrznego zegara biologicznego, na który czynniki zewnętrzne wpływają tylko w niewiel- kim stopniu. Rozród: po obudzeniu się ze snu zimowego i pierwszym intensywnym żerowaniu samce zaczynają wędrować po okolicy w poszukiwa- niu gotowych do rozrodu samic. Nierzadko w jednym miejscu zbiera się razem kilka sam- ców, które toczą wówczas ze sobą walki. Sil- nymi uderzeniami usiłują skłonić rywali do ucieczki. Dość brutalnie traktowane są ró- wnież samice. Samiec uderzeniami w pan- cerz, kąsaniem w nogi i wielokrotnym okrąża- niem samicy zmusza ją do zatrzymania się i pozostania w miejscu. Kopulacja jest trudna, ponieważ samiec często ześlizguje się z pan- cerza samicy. Do aktu płciowego nie może dojść również wówczas, jeśli zestresowana zachowaniem samca samica schowa się zbyt głęboko w swym pancerzu. Na tym przy- kładzie widać wyraźnie, że posiadanie pance- rza ma także swoje słabe strony. Po wielu wysiłkach samca dochodzi jednak zwykle do kopulacji, podczas której samiec z szeroko rozwartym pyskiem wydaje charakterystyczne, osobliwe dźwięki, przypominające skomlenie szczeniąt lub żałosne miauczenie kociąt. Po 104 grecki śródziemnomorski Żółw pewnym czasie od momentu zapłodnienia sa-j mica wygrzebuje tylnymi nogami jamkę w zie-j mi, do której składa jaja. Młode samice skta-j dają 1-2, natomiast starsze do 10 jaj. Nastęw nie jamka zostaje zasypana, a jej powierzch- nia wyrównana za pomocą służącego w tyraj przypadku jako „walec drogowy" plastronuJ Jaja są białe, nieco wydłużone, okryte twardą skorupką. Rozwój zarodkowy trwa kilka miel sięcy, a jego ostateczna długość uzależniona jest od panujących w danym miejscu i czasia warunków klimatycznych. Świeżo wylęgnięte młode, długości około 3,5 cm, mają okrągławy pancerz z dość wyraźnym rysunkiem. Pokarm: żółw grecki żywi się głównie zielony- mi częściami roślin, których kęsy odcina ost- rymi, rogowymi listwami położonymi na kra-j wędziach szczęk. Znajdujące się w przej wodzie pokarmowym bakterie biorą udział w rozkładzie zawartego w pokarmie błonnika (celulozy), umożliwiając tym samym peł-j niejsze wykorzystanie jego wartości odżyw- czej. Z pokarmu roślinnego uzyskują również niezbędną dla organizmu wodę. Niekiedy żół-i wie jedzą owady, zwłaszcza naziemne chrzą-j szcze, dżdżownice, a nawet padlinę czy też odchody różnych zwierząt. W celu ułatwienia rozdrobnienia pokarmu w żołądku, żółwie, po- dobnie jak ziarnojady wśród ptaków, połykająj małe kamyki. Uwagi: świeżo wylęgnięte z jaj żółwie często padają ofiarą różnych drapieżników. Dorosłe są natomiast dość dobrze chronione pan- cerzem, niemniej bywają niekiedy skuteczniej atakowane przez duże ptaki drapieżne i NsyJ Największe straty w ich populacjach powoduje! jednak człowiek. Tylko z terenu byłej Jugosła-j wii zostało w 1971 roku wywiezionych ponadj 400 000 żółwi greckich. Na szczęście obecnie postawiono kres temu procederowi wpro-j wadzając ochronę prawną tego gatunku. Żółw śródziemnomorski [Testudo graeca) Rodzina żółwie lą- dowe (Testudinidae) Wygląd: bardzo po- dobny do żółwia greckiego, z którym jest często mylony, również ze względu na swą naukową nazwę gatunkową (graeca znaczy grecki). Po- prawne rozróżnienie obu tych blisko spokrew- nionych gatunków umożliwiają następujące cechy: u żółwia śródziemnomorskiego tarczka nadogonowa jest jednolita, nie podzielona po- dłużnym wgłębieniem na 2 części, ogon nie jest zakończony rogowym kolcem, natomiast pokryty licznymi małymi łuskami, a na tylnej stronie ud tylnych nóg, przy nasadzie ogona, znajdują się wydatne, stożkowate zrogowace- nia, mogące kojarzyć się z ostrogami. Przy oznaczaniu najlepiej jest uwzględnić wszyst- kie wymienione cechy. Niekiedy może się bo- wiem zdarzyć, że również u tego żółwia płytka nadogonowa jest podzielona na 2 części. Żółw śródziemnomorski odznacza się ponadto wy- raźnie większymi łuskami na przedniej stronie przednich nóg i nieco gładszym pancerzem. Cechy te przy oznaczaniu pojedynczego osob- nika, bez możliwości porównania z pokre- wnym gatunkiem, są jednak mniej przydatne. Długość pancerza wynosi przeciętnie około 20 cm, niekiedy jest większa. Występowanie: areał rozprzestrzenienia żół- wia śródziemnomorskiego jest silnie porozry- wany. Gatunek ten występuje w południowej części Półwyspu Iberyjskiego, na Balearach, wybrzeżu Sardynii, południu Półwyspu Apenińskiego i na Sycylii, a także we wschod- niej i południowo-wschodniej Grecji oraz w Bułgarii, a wzdłuż wybrzeża Morza Czar- nego dociera aż do leżącego na terenie Ru- munii ujścia Dunaju. Ponadto żyje w północnej Afryce, Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie po Iran. We Włoszech i na Półwyspie Bałkań- skim jego zasięg pokrywa się z areałem wy- stępowania żółwia greckiego. Środowisko: suche tereny trawiaste o charak- terze stepowym z zaroślami oraz pojedynczy- mi krzewami i drzewami, półpustynie i suche zbocza lub widne lasy górskie do wysokości 106 około 1500 m n.p.m. Jest równie mało wybred- ny jak żółw grecki, ale chętniej wybiera tereny piaszczyste. Niekiedy spotykany jest również j w ogrodach i na polach. Tryb życia: po zakończeniu snu zimowego, który trwa od października do marca lub po- czątku kwietnia, żółwie śródziemnomorskie są szczególnie aktywne i poszukują partnerów. Rankami wygrzewają się na silnie nasłonecz- nionych miejscach, natomiast w najbardziej upalnej porze dnia przebywają w cieniu lub półcieniu. Podobnie jak żółwie greckie dobrze wspinają się po zboczach i zręcznie przecis- kają się przez szczeliny skalne oraz zbity gąszcz roślinności. Rozród: okres godowy ma miejsce w kwietniu lub maju, wkrótce po obudzeniu się żółwi ze snu zimowego. Samica wykopuje na dobrze nasłonecznionym miejscu w pulchnej, luźnej ziemi jamkę głębokości co najmniej 10 cm. Składa do niej 2-7 wyraźnie wydłużonych jaj. Jeśli zostaną złożone w czerwcu, wówczas młode wylęgają się z nich we wrześniu. Dłu- gość ich karapaksu wynosi około 3,5 cm. Wkrót- ce po wylęgu zakopują się w sypkiej, piasz- czystej ziemi i w takich kryjówkach zimują. Pokarm: głównie pędy i liście niskich roślin, ale także kwiaty, a ponadto w niewielkich iloś- ciach ślimaki, owady, a nawet padlina. Uwagi: w Europie występują dwa podgatunki żółwia śródziemnomorskiego. Pierwszy z nich, T. g. graeca z żółtym wierzchem głowy, żyje w południowej Hiszpanii i w północnej Afryce od Maroka do Libii. Drugi podgatunek, T. g. ibera, zamieszkuje Półwysep Bałkański, Kaukaz i Bliski Wschód. Ma on czarniawy wierzch głowy i wyraźne, ciemne, ułożone w 5-6 podłużnych rzędach łuski na przednich nogach. Ograniczony i porozrywany (w każ- dym razie w Europie) zasięg żółwia śródziem- nomorskiego, a ponadto jego niska płodność i nadmierne odławianie oraz przekształcanie zamieszkiwanych przez niego środowisk, powoduje, że gatunek ten jest w coraz więk- szym stopniu zagrożony. W państwach należą- cych do Unii Europejskiej handel tymi żółwia- mi jest zabroniony na mocy przepisów o ga- tunkowej ochronie zwierząt. Żółwie lądowe EW C>4t ft-p* *m, v ¦ j <&*& 107 Żółw obrzeżony (Tesłudo marginata) Rodzina żółwie lądowe (Testudinidae) Wygląd: charakterystyczną cechą dorosłego żółwia obrzeżonego są dość silnie wydłużone i wygięte ku górze tarcze brzeżne tylnej części karapaksu. Tarcze te wydłużają się stopniowo wraz ze wzrostem żółwia, w związku z czym młodego osobnika trudniej odróżnić od innych gatunków żółwi lądowych, niż dorosłego. Naj- pewniejszą cechą umożliwiającą prawidłowe oznaczenie żółwia obrzeżonego jest barwa grzbietowej części pancerza i brak występują- cych u innych gatunków żółwi stożkowatych zrogowacen na tylnej stronie tylnych nóg w pobliżu nasady ogona (zrogowacen takich nie ma również żółw grecki). Ciemne, a u oso- bników o długości 20-50 cm czarne, obrzeże- nia dużych tarcz karapaksu nie dochodzą do zawsze żółtawych ich środków. Występowanie: Grecja na południe od Olimpu oraz niektóre wyspy na Morzu Egejskim. Żyje również na Sardynii, na którą jednak został prawdopodobnie wsiedlony lub zawleczony. Środowisko: porośnięte krzewami, kamieniste stoki gór i wzgórz; w rejonach, w których wspotwystępuje z żółwiem greckim, wycofuje się w wyższe położenia górskie. Tryb życia: podobny jak u obu poprzednio omówionych żółwi lądowych. Chętnie przeby- wa na skrajach gęstych zarośli graniczących z terenami otwartymi. Zapada w niezbyt głę- boki sen zimowy; budzi się zwykle pod koniec kwietnia lub na początku maja. W czasie wiel- kich upałów kryje się w cieniu. Rozród: do godów przystępuje wkrótce po za- kończeniu snu zimowego. Kilka tygodni póź- niej samice składają 3-10 jaj do samodzielnie wykopanych jam. Pokarm: niemal wyłącznie różne części roślin. Żółw kaspijski (Mauremys caspica) Rodzina żółwie słod- kowodne (Emydidae) Wygląd: podobny do żółwia błotnego, od którego różni się jaś- niejszym ubarwie- niem, ciągłymi jas- nymi smugami na bo- kach głowy, szyi i na nogach oraz obecnością w plastronie tarczy pachwinowej (rys.). Pancerz oliwkowobrązowy, u młodych osobni- ków jaśniejszy, często żywo brązowy z czer- wonawym lub żółtawym rysunkiem. Środkiem karapaksu biegnie wyraźny kil, u dorosłych osobników zachowujący się przynajmniej w ty- lnej części pancerza. Przednia część plastro- nu nie jest ruchoma. Długość do 35 cm. Występowanie: Półwysep Iberyjski, południo- wa część Półwyspu Bałkańskiego, wyspy na Morzu Egejskim, Cypr, Zakaukazie, Dagestan, pn.-zach. Afryka, zach. Azja. Środowisko: wody stojące i powoli płynące, niekiedy również duże rzeki. Tryb życia: w niektórych rejonach zapada w sen zimowy, a w razie wyschnięcia zbior- ników - w sen letni. Rozród: kopulacja odbywa się zwykle w wo- dzie; samica składa 6-12 jaj w samodzielnie wykopanej jamie na brzegu. Pokarm: żaby, duże owady, wodne skąpo- szczety, niekiedy także rośliny. Żółw błotny 108 Żółw błotny (Emys orbicularis) Rodzina żółwie błot- ne (Emydidae) Wygląd: doskonale pływający żółw. Od żółwi lądowych różni się silnie grzbieto- brzusznie spłaszczo- nym pancerzem; od podobnego słodkowodnego żółwia kaspijskiego - ciemniejszym, zwykle czarniawym lub ciem- nobrązowym ubarwieniem karapaksu. Jego głowa i szyja pokryte są licznymi, małymi kropkami, cętkami lub krótkimi smużkami. Po- dobny rysunek, choć może nieco mniej rzuca- jący się w oczy, znajduje się również na no- gach i pancerzu, zwłaszcza na jego brzusz- nych tarczach. Żółw błotny nie ma także tarczy pachwinowej. Pancerz ma zarys owalny, z lek- kim rozszerzeniem w tylnej części. U młodych osobników występuje jeszcze podłużny kil na karapaksie, u starszych go brak. Długość pan- cerza nie przekracza zwykle 20 cm, ale spoty- kane są również żółwie błotne o karapaksie długości 30 cm. Pancerz, choć twardy, jest częściowo ruchomy, nawet u starych osob- ników, dzięki zawiasowemu połączeniu przed- niej i tylnej części plastronu (połączenia takie- go brak u żółwia kaspijskiego). Pancerz mło- dych żółwi błotnych jest bardziej miękki, zwła- szcza po stronie brzusznej. Świeżo wylęgnięte żółwie błotne mają długość około 2 cm; ich pancerze są bardziej okrągłe przez co ogony sprawiają wrażenie dłuższych niż u osob- ników dorosłych, u których część ogona wy- stająca spod pancerza nie przekracza połowy jego długości. Ogon samca jest dłuższy od ogona samicy tej samej wielkości. Jasny plas- tron pokryty nieregularnymi ciemnymi plama- mi, może jednak być również czarny. Takie plastrony spotykane są najczęściej u żółwi błotnych występujących na południu Europy. Samce od samic można odróżnić po barwie tęczówki: u samców jest zwykle pomarańczo- wa, podczas gdy u samic żółta, często z wyra- źnym czarnym rysunkiem krzyża. Występowanie: rozprzestrzeniony od Półwy- spu Iberyjskiego przez całą południową Euro- pę i środkową Azję aż do Jeziora Aralskie- go. Zasiedla także południową połowę Francji oraz znaczną część środkowej Europy, sięga- jąc po wybrzeże Bałtyku. W Alpach nie wy- stępuje; na położone na północ od nich stano- wiska został prawdopodobnie wprowadzony przez człowieka. Żółw błotny żyje również w pn.-zach. Afryce. W Polsce na wyspowych, reliktowych stanowiskach, pod ochroną. Środowisko: wody stojące o mulistym dnie i ob- fitej roślinności, najchętniej spokojne, leśne sta- wy i starorzecza. W południowej Europie także kamieniste górskie potoki i słonawe zalewy. Tryb życia: chętnie i długo wygrzewa się w pro- mieniach słonecznych na brzegu lub w odpowie- dnim miejscu w wodzie. W razie niebezpieczeń- stwa szybko nurkuje. Doskonale pływa i może długo przebywać pod wodą. W październiku zapada w sen zimowy, który trwa do marca lub kwietnia; w tych częściach jego zasięgu, w któ- rych panują latem bardzo wysokie temperatury, może również zapadać w sen letni. Aktywny jest głównie rano i wieczorem. Rozród: okres godowy przypada na maj. Sami- ce składają jaja w czerwcu i na początku lipca do jam samodzielnie wykopanych na brzegu. Młnde często wylęgają się dopiero na wiosnę następnego roku. Nie jest pewne, czy w pół- nocnej części swego zasięgu żółw błotny jest w stanie skutecznie się rozmnażać. Pokarm: w przeciwieństwie do żółwi lądowych żółw błotny żywi się prawie wyłącznie pokar- mem zwierzęcym. Łowi małe ryby, żaby, ską- poszczety, ślimaki, skorupiaki i owady. 110 Żółwie błotne Żółw skórzasty [Dermochelys coriacea) Rodzina żółwie skorzaste (Dermochelydidae) Wygląd: bardziej podługowaty od przedstawi- cieli rodziny właściwych żółwi morskich {Che- loniidae). Na karapaksie znajduje się 7, a na plastronie 5 wydatnych, podłużnych fałdów, dzielących pancerz na wyraźnie oddzielone od siebie części, przypominające fragmenty skórki banana i nadające mu charakterystycz- ny wygląd. Długość pancerza dorosłych osob- ników może przekraczać 180 cm (według nie- których źródeł dochodzi nawet do 3 m - przyp. tłum.). Duże ż. skorzaste o długości ponad 2 m i masie 500-600 kg są cięższe od najwięk- szych krokodyli. Osobniki ważące ponad 350 kg spotykane są bardzo rzadko. Świeżo wylęgnięte z jaj młode mierzą około 6 cm długości i dzięki podłużnym fałdom na pance- rzu już wtedy można określić ich przynależ- ność gatunkową. Ten olbrzym wśród żyjących w morzach żółwi nie ma typowego twardego pancerza. Przeciwnie, jest on zbudowany z bardzo wielu drobnych, nie zrośniętych ze sobą płytek kostnych zatopionych w grubej, mocnej, lecz jednocześnie gładkiej i stosunko- wo miękkiej skórze - stąd nazwa żółwia. Na krawędzi przedniej części szczęki znajdują się dwa podobne do zębów wyrostki (po jed- nym z każdej strony), oddzielone od tylnej części szczęki głębokim wycięciem, dzięki czemu profil głowy tego żółwia ma bardzo charakterystyczny wygląd. Na szyi znajdują się małe jasne plamy, które mogą tworzyć rzędy. Przednie nogi są silnie rozwinięte i tworzą znakomite, potężne wiosła, dzięki którym żółw skórzasty może pływać szybko i wytrwale. Nie ma na nich pazurów, ani du- żych łusek. Rozpiętość przednich nóg u dużych osobników może przekraczać 2,5 m. Tylne nogi są słabiej rozwinięte, a ogon jest krótki i tylko nieznacznie wystaje poza pan- cerz. Ubarwienie waha się od ciemnobrą- zowego do czarnego. Występowanie: na całym świecie w tropikal- nych, subtropikalnych i umiarkowanych strefach oceanów. W morzach europejskich występuje głównie u wybrzeży Atlantyku, rza- dziej w Morzu Północnym i Śródziemnym. Tam również znajdują się plaże, na których samice składają swoje jaja. 112 Środowisko: żółw skórzasty jest zdecydowani związany ze strefą otwartego morza, dlatego też rzadko spotyka się go w pobliżu lądu. Tryb życia: mało wiadomo o zwyczajach tego rzadkiego i trudnego do obserwowania zwie- rzęcia. Prawdopodobnie odbywa długie wę- drówki w poszukiwaniu partnera (partnerki) i odpowiednich plaż. Rozród: samice brzemienne dojrzałymi jajami] wychodzą na brzeg, wyszukując uprzednio od- powiednie, odludne i piaszczyste plaże poło- żone zwykle na ustronnych wybrzeżach tropi-i kalnych mórz. Następnie te potężne, ważące znacznie ponad 100 kg zwierzęta, pełzną aż poza linię najwyższego przypływu i wykopują przednimi nogami obszerne jamy. Każda sa- mica składa do takiego zagłębienia 90-150 jaj rozmiarów piłki tenisowej, po czym jamę sta- rannie zasypuje. Po zakończeniu trwającego około 2 miesięcy rozwoju zarodkowego z jaj wylęgają się młode, i najkrótszą drogą podą- żają natychmiast do morza. Tylko dzięki temu, że wykluwają się masowo i niemal jednocześ- nie, części z nich udaje się ujść żarłoczności ich naturalnych wrogów. Są przecież wówczas jeszcze zupełnie bezbronne i zaciekle poluje na nie wiele drapieżników. Dopiero gdy ich długość przekroczy 1 m mogą stosunkowo bezpiecznie przemierzać morza i oceany. Gdy młode samice dojrzeją płciowo, będą starały się wrócić w celu złożenia jaj na tę samą plażę, na której przyszły na świat. Pokarm: niewielkie morskie zwierzęta, głównie meduzy, w tym również niebezpieczna dla ką- piących się ludzi, ze względu na zawarty w jej parzydełkach bardzo silny jad, bąbelnica (Phy- salia physalis). Żółwie skorzaste muszą zjadać ogromne ilości tych składających się niemal wyłącznie z wody jamochłonów, aby pokryć za- potrzebowanie swych organizmów na niezbęd- ne składniki odżywcze. Zębowate wyrostki na krawędzi szczęki ułatwiają im chwytanie śliskiej zdobyczy. Żywią się również pelagicznymi mię- czakami, skorupiakami i niewielkimi rybami. Uwagi: z pancerza żółwia skórzastego nie da się wykonać żadnego wartościowego wyrobu. Gatunek ten jest jednak zagrożony wskutek rabunkowego zbierania jaj, które uważane są za wyszukany przysmak. Karetta [Caretła caretta) Rodzina żółwie morskie (Cheloniidae) Wygląd: karapaks sercowaty, czerwonobrą- zowy, z 5 płaskimi tarczami kręgowymi i 5 pa- rami tarcz żebrowych, u młodych osobników zakończonych występami, dzięki którym pancerz wygląda jak zębaty. Plastron białawy do jasnobrązowego. Na brzusznej stronie pan- cerza znajdują się z reguły 3 pary tarcz za- brzeżnych (inframarginale) pozbawionych po- rów, czym karetta różni się od żółwia zatoko- wego. Tarcze brzeżne (marginale) umiejs- cowione w tylnej części karapaksu mają nie- zbyt długie i stosunkowo tępe wyrostki, dzięki czemu krawędź pancerza jest słabo piłkowana. Długość karapaksu 100-110 cm, wyjątkowo do 140 cm. Głowa karetty jest stosunkowo duża i wygląda na znacznie masywniejszą niż u in- nych gatunków żółwi morskich. Jej wierzch po- kryty jest 4-5 tarczkami przedczołowymi. Na przekształconych w mocne wiosła, silnie spła- szczonych przednich nogach, pomiędzy ich przednią krawędzią a dużymi rogowymi płyt- kami położonymi na tylnej krawędzi, znajdują się 3-4 rzędy nieco mniejszych tarczkowatych łusek. Nogi zakończone są pazurami. Występowanie: tropikalne, subtropikalne i umiarkowane wody mórz i oceanów całego świata; spotykana również w wodach przy- brzeżnych. W Morzu Śródziemnym karetta jest najpospolitszym morskim żółwiem. Jej areał rozprzestrzenienia w Europie sięga od le- żących u północnych wybrzeży Szkocji Orka- dów, poprzez południową część Morza Półno- cnego do zachodniego Bałtyku, w którym jed- nak obserwowana była tylko wyjątkowo. U pol- skich wybrzeży dotychczas nie stwierdzona. Środowisko: przede wszyskim otwarte wody mórz i oceanów w tropikalnych, subtropikal- nych i umiarkowanych szerokościach geogra- ficznych. Karetta toleruje również wody słona- we, w związku z czym wpływa niekiedy do rzecznych ujść. Częściej niż inne żółwie morskie przebywa w wodach przybrzeżnych, dzięki czemu często widywana jest w pobliżu plaż i portów. Wytrzymuje niższe temperatury wody niż żółw szylkretowy. W celu złożenia jaj wyszukuje spokojne, piaszczyste plaże. Najważniejsze europejskie miejsca jej roz- rodu znajdują się na plażach Prowansji 114 i Korsyki, gdzie jednak karetta staje się coraz rzadsza. Tryb życia: karetta pływa bardzo sprawnie i uważana jest za stosunkowo „agresywną". Chętnie poszukuje pokarmu w wodach przy- brzeżnych, pokonuje również długie trasy w otwartym morzu. Przy spokojnej powierzch- ni wody można ją bez trudu obserwować, gdy wypływa aby zaczepnąć powietrza. Należy je- dnak podkreślić, że o trybie życia tego dobrze pływającego i odbywającego dalekie wędrów- ki żółwia wciąż jeszcze niewiele wiadomo. Pokarm: przebywając na otwartym morzu ka- retta poluje na meduzy i osłonice, niekiedy również na ryby. W wodach przybrzeżnych zja- da także jeżowce, mięczaki, zwłaszcza ślimaki, oraz skorupiaki, przede wszystkim kraby. Rozród: samice karetty składają jaja na] ustronnych, piaszczystych plażach, w wykopa- nych samodzielnie jamach o głębokości dochodzącej do 50 cm. Jedna samica może złożyć do 150 jaj o średnicy około 40 mm. Młode wylęgają się, zależnie od warunków klimatycznych, po 1-2 miesiącach i bezzwło- cznie podążają do morza. Gody odbywają się tylko raz w roku. Karetty są zwierzętami dłu- gowiecznymi, samica w ciągu swego całego życia może złożyć ponad 1000 jaj. Spośród wylęgniętych z nich młodych żółwi średnio tylko 2 osiągają dojrzałość płciową i przystę- pują do rozrodu. Możliwe, że rzeczywista śmiertelność jest jeszcze wyższa. Uwagi: dalsze istnienie tego gatunku, podob- nie zresztą jak i innych żółwi morskich, uzale- żnione jest w dużym stopniu od dostępności i ścisłej ochrony miejsc lęgowych odpowied- nich do składania jaj i zapewniających moż- liwość niezakłóconego przebiegu rozwoju za- rodkowego aż do momentu wyklucia się mło- dych żółwi. W jakim stopniu na spadek liczeb- ności żółwi morskich wpływa zanieczysz- czenie wód, zwłaszcza produktami ropopocho- dnymi, nie jest jeszcze w pełni jasne. Niewątp- liwie jednak powodem zmniejszania się licze- bności karetty nie jest bezpośrednie prześla- dowanie jej przez człowieka, ponieważ ani jej pancerz, ani mięso, uważane za niezbyt sma- czne, nie ma praktycznie żadnej wartości. Żółw zatokowy, żółw oliwkowy Kempa (Lepidochelys kempii) Rodzina żółwie morskie (Cheloniidae) Wygląd: dorosłe osobniki mierzą 50-65 cm długości, rzadko nieco więcej. U młodych żó- łwi zatokowych tarcze kręgowe mają wyraźne kile, które sprawiają, że pancerz wygląda jak zębaty i dzięki temu jest bardzo podobny do pancerza karetty. Karapaks, zarówno młodych ż. zatokowych jak i dorosłych osobników, jest zawsze proporcjonalnie szerszy niż u pozosta- łych przedstawicieli tej rodziny. Cechą charak- terystyczną ż. zatokowego są 4 pary tarcz zabrzeżnych, na których znajdują się pory. Barwa karapaksu może być czarniawa, szara, brązowawa lub oliwkowobrązowa ze słabo wi- docznymi smugami. Zawsze brak odcieni czerwieni. Pomiędzy przednią krawędzią a du- żymi, owalnymi płytkami na tylnej krawędzi przednich kończyn ciągnie się 5-6 rzędów mniejszych tarczek, a więc 1-2 rzędy więcej niż u karetty. Na masywnej głowie znajduje się 4-5 tarczek przedczołowych. Środowisko: morze. Występowanie: właściwą ojczyzną tego gatun- Rodzina żółwie morskie (Cheloniidae) Wygląd: żółwia szylkretowego można bezbłęd- nie rozpoznać po dachówkowato zachodzą- cych na siebie głównych tarczach karapaksu, ostro piłkowanej tylnej części jego krawędzi i hakowato wygiętym końcu szczęki. W miarę wzrostu żółwia, tarcze rozchodzą się i u du- żych osobników już się nie przekrywają. W ra- zie wątpliwości można żółwia szylkretowego odróżnić od żółwia jadalnego po 2 parach tarczek przedczołowych (u tego drugiego jest tylko 1 para). Tarcze kręgowe mają kształt rombowaty. Tarcz żebrowych są 4 pary. Na brzusznej stronie pancerza znajdują się 4 du- że tarcze zabrzeżne (inframarginale). Barwa karapaksu jest zróżnicowana, od złoto- szarej lub bursztynowej po jaśniejsze i ciem- niejsze odcienie kolorów zielonkawego, czer- wonobrązowego, brązowego, a nawet czarnia- wego. Poszczególne plamy barwne tworzą na pancerzu „płomienisty" rysunek. Plastron jest żółty. Długość karapaksu żółwia szylkretowe- go dochodzi do 90 cm. 116 ku jest Zatoka Meksykańska, od wschodnich wybrzeży Meksyku, gdzie na plażach samice składają jaja, aż po Florydę. Młode żółwie dość regularnie docierają z Prądem Zato- kowym do wybrzeży zachodniej Europy. Tryb życia: ż. zatokowy uważany jest za dość agresywnego. Na lądzie takie zachowanie nie przynosi jednak większych korzyści, ponieważ ciężkie zwierzęta są wówczas bardzo niepora- dne. Rozród: akt płciowy odbywa się w wodzie. Samice składają jaja również w ciągu dnia, co jest zjawiskiem wśród morskich żółwi wyjąt- kowym. Zwykle wychodzą na brzeg jednocześ- nie, często wręcz masowo. Pokarm: kraby, krewetki i kałamarnice (wg niektórych źródeł podstawowym pożywieniem tego żółwia są rośliny - przyp. tłum.). Uwagi: dawniej uważano, że żółw zatokowy jest mieszańcem powstałym w wyniku skrzy- żowania żółwia jadalnego z karettą, co oczy- wiście nie jest prawdą. Występowanie: tropikalna strefa mórz i ocea- nów. Rzadko spotykany w pobliżu wybrzeży Europy, głównie w Morzu Śródziemnym. Środowisko: wody przybrzeżne, zatoki, la- guny, niekiedy ujścia rzek. Tryb życia: podobny jak innych żółwi mor- skich. Żółw ten pływa szybko i zwinnie. Rozród: samica raz do roku składa 150-200 jaj, średnicy około 4 cm, do wygrzebanej w miękkim piasku jamy. Obecnie już tylko nieliczne plaże służą jako miejsca lęgowe te- go gatunku żółwia, w związku z czym uważany jest za poważnie zagrożony wyginięciem. Pokarm: ż. szylkretowy zjada zarówno rośliny, jak też ryby, skorupiaki i mięczaki. Uwagi: z polerowanych rogowych tarcz kara- paksu tego żółwia uzyskiwano niegdyś szyl- kret, używany do wyrobu grzebieni i innych przedmiotów. Później szylkret zastąpiły sztuczne tworzywa, ale producenci pamiątek zaczęli z kolei sprzedawać spreparowane ma- łe, lakierowane żółwie szylkretowe. Obecnie jest to zabronione. Żółw szylkretowy (Eretmochelys imbricata) Żółw jadalny, żółw zielony (Chelonia mydas) Rodzina żółwie morskie (Cheloniidae) Wygląd: duży żółw morski z owalnym, bardzo masywnym karapaksem długości do 140 cm, z 4 parami tarcz żebrowych. Na głowie znaj- duje się tylko jedna para tarczek przedczoło- wych, po czym można bez obawy popełnienia omyłki odróżnić żółwia jadalnego od bardzo dużych osobników żółwia szylkretowego. Karapaks może mieć barwę od oliwkowej do brązowej, często z żółtawymi smugami i plam- kami lub ciemniejszym marmurkowaniem. U żółwi żyjących wśród tropikalnych raf kora- lowych widoczne są na powierzchni pancerza pościerane miejsca. Tarczki pokrywające wierzch głowy mają jasne obrzeżenia. Pysk jest bardziej tępo zakończony niż u żółwia szylkretowego. Na pancerzu nie ma podłu- żnych, kilowatych fałd, dzięki czemu nawet przy pobieżnej obserwacji pływającego w mo- rzu żółwia jadalnego można z łatwością od- różnić od podobnej wielkości żółwia skórzas- tego. Występowanie: tropikalne i subtropikalne rejo- ny mórz i oceanów; u wybrzeży europejskich spotykany tylko wyjątkowo. Dawniej żółw jada- lny był liczniejszy, zwłaszcza w Morzu Śród- ziemnym, na plażach którego wciąż jeszcze znajduje się kilka miejsc lęgowych tego gatun- ku. W niektórych rejonach został jednak na skutek rabunkowych odłowów i wybierania jaj niemal zupełnie wytępiony. Środowisko: płytkie wody przybrzeżne o dnie porośniętym wodorostami, szczególnie zo- sterą, czyli tasiemnicą morską (Zostera mari- na). Często wędruje także przez otwarte mo- rze i dążąc do swych miejsc lęgowych przeby- wa ogromne odległości. Tryb życia: żółwie jadalne pływają stosunko- wo powoli (jednak zgodnie z niektórymi relac- jami potrafią w razie potrzeby rozwinąć pręd- kość dochodzącą do 40 km/godz. - przyp. tłum.). Przemierzają przybrzeżne wody w po- szukiwaniu łanów wodorostów stanowiących ich pokarm. Pod wieczór udają się do spokoj- nych zatok i lagun porośniętych namorzynami. Chcąc zaczerpnąć powietrza wysuwają nad powierzchnię wody głowę z szeroko otwartym pyskiem, wydając przy tym głuche, lecz dono- śne stękanie. Rozród: w okresie godowym żółwie jadalne gromadzą się w pobliżu brzegów, na których znajdują się plaże będące ich tradycyjnymi miejscami lęgowymi. Zapłodnione samice wy- chodzą w nocy na ląd. Wyszukują na plaży odpowiednie miejsca, w których silnymi, gwał- townymi ruchami przednich, wiosłowatych kończyn wygrzebują metrowej głębokości jamy, do których następnie składają od 75 do 200 jaj rozmiarów piłki do ping-ponga, otoczo- nych elastyczną skorupką. Po złożeniu jaj sa- mica zasypuje jamę i wygładza powierzchnię piasku. Wracając do morza samica musi częs- to odpoczywać lub też poczekać na przypływ. Pozostawia na piasku wyraźne ślady, tak że bez większego trudu można odszukać miejs- ce, w którym zostały złożone jaja. Są one wysoko cenionym przez smakoszy przy- smakiem, nic więc dziwnego, że od dawna są tysiącami wybierane i sprzedawane. Z ocala- łych z pogromu jaj młode wylęgają się prze- ciętnie po 2 miesiącach. Natychmiast po wy- kluciu się pędzą do morza i jest to dosłownie wyścig ze śmiercią, który przeżywają tylko nieliczne młode żółwiki. W ciągu dnia polują na nie bowiem mewy, czaple, miejscami także wrony, wałęsające się psy i zdziczałe świnie. W nocy czyhają na nie duże kraby. Również w morzu małe żółwie nie są bezpieczne - ata- kują je tam m.in. drapieżne ryby. Pokarm: młode żółwie początkowo żywią się najróżniejszymi drobnymi zwierzętami mor- skimi. Wraz ze wzrostem rozmiarów ciała zwiększa się w ich jadłospisie udział roślin, zwłaszcza zostery morskiej. Uwagi: chrząstka znajdująca się pomiędzy płytami kostnymi pancerza stanowi podstawo- wy surowiec do sporządzania słynnej zupy żółwiowej. Znakomite jest również mięso i jaja żółwia jadalnego. Polowania i wybieranie jaj doprowadziły w wielu rejonach do zdziesiąt- kowania tego gatunku. W niektórych krajach wprowadzono zakaz importu jakichkolwiek składników używanych do gotowania zupy żół- wiowej. Głównie jednak od spadku popytu na nie będzie zależało, czy ustanie rabunkowa eksploatacja, która doprowadziła tego żółwia na krawędź zagłady. Niezbędna jest również ochrona jego miejsc lęgowych. 118 Łuskoskóre {Sguamała} Jaszczurki (Sauna) Jaszczurki to najbogatsza w gatunki grupa gadów. Na świecie występuje blisko 3000 gatunków jaszczurek. W Europie - 51 ga- tunków, a więc jest ich niemal 2 razy wię- cej niż węży, z którymi łącznie (w randze podrzędów) zaliczane są do rzędu łusko- skórych (Squamata). Wspólną cechą obu tych grup gadów jest obecność rogowych łusek okrywających całe ciało. Odróżnienie jaszczurek od węży nie jest takie zupełnie proste, gdyż również wśród nich spotyka się gatunki, których nogi uległy takiemu uwstecznieniu, że ich pozostałości nie są widoczne na zewnątrz. Jednak znakomita większość jaszczurek ma dobrze rozwinięte nogi, dzięki którym (zwłaszcza przedstawiciele rodziny jasz- czurkowatych - Lacertidae) biegają bardzo zwinnie. Wszystkie jaszczurki mają dłuższy lub krótszy ogon. W niektórych grupach jaszczurek występuje tendencja do skraca- nia ogona, jednak zawsze zaznacza się ona znacznie słabiej niż redukcja nóg. Tu- łów jest przeważnie walcowaty, jak u przedstawicieli rodziny scynkowatych (Scincidae), bądź wężowaty, jak u padal- cowatych (Anguidae). U niektórych jasz- czurek, np. jaszczurki zwinki, ogon, gdy chwyci go atakujący napastnik pęka w ściś- le określonych miejscach, zwykle zaraz za kloaką, i wije się jeszcze dłuższą chwilę po oderwaniu. Dzięki temu cała uwaga napas- tnika kieruje się na ogon, a jaszczurka może uciec. Utracony ogon regeneruje się (poza agamowatymi - przyp. tłum.) i choć nie jest już tak elegancki jak pierwotnie, to może ponownie ocalić jaszczurce życie. Zdolność do regeneracji utraconej części ciała jest jedną z charakterystycznych wła- ściwości jaszczurek. Rogowe łuski nie chronią wprawdzie ciała jaszczurek tak doskonale jak pancerz żó- łwi, ale zapobiegają utracie wody przez skórę. W przeciwieństwie do płazów, które muszą ograniczyć swe występowanie lub 120 aktywność życiową do środowisk wilgot- nych, bądź do okresów wysokiej wilgotno- ści powietrza, jaszczurki mogą być aktyw- ne również w promieniach prażącego słoń- ca. Ich zmiennocieplne ciała poddane ką- pieli słonecznej nagrzewają się do takiego stopnia, że możliwe staje się wykonywanie szybkich ruchów. To dlatego niemal wszys- tkie jaszczurki są tak „spragnione słońca". Tylko podczas wyjątkowego żaru muszą się chronić w cieniu, by uniknąć przegrza- nia. Jednak również i w tej grupie gadów, o tak wybitnych zdolnościach przystosowaw- czych, zdarzają się wyjątki od wspomnia- nej reguły. Niektóre jaszczurki, np. wię- kszość przedstawicieli gekonowatych (Gek- konidae), są aktywne w nocy, a dzień spę- dzają w różnego typu kryjówkach. Spłasz- czone palce wielu gekonów są zaopatrzo- ne w blaszki skórne tworzące przylgi, dzię- ki czemu jaszczurki te mogą wspinać się nie tylko po pionowych ścianach, ale rów- nież biegać po suficie. U innych jaszczurek silnie natomiast rozwinięte są pazury, umożliwiające wspinanie się na krzewy i skały lub kopanie w ziemi. Jaszczurki posiadają znacznie lepiej od płazów rozwinięty słuch. Błona bębenkowa może być prawie nieosłonięta lub też ukry- ta głębiej pod łuskami. Większość jaszczu- rek ma ruchome powieki. Wzrok jest dos- konale rozwinięty. Niektóre gekony mogą wykorzystywać w czasie polowania rozpro- szone światło zmroku i nocy. Większość samic jaszczurek składa jaja do wygrzebanych przez siebie dołków i jam, zasypywanych ponownie ziemią. Inkubację jaj umożliwia ogrzewanie ziemi przez słoń- ce. Taki sposób rozmnażania zawodzi w rejonach chłodnych i wilgotnych oraz w miejscach, gdzie podłoże jest nieodpo- wiednie. U tych gatunków jaszczurek, ob- serwuje się wówczas tendencję do rodze- nia żywych młodych, np. u jaszczurki ży- Jaszczurka zielona Jaszczurki worodnej i u padalca zwyczajnego jaja po- zostają w ciele samicy aż do czasu zakoń- czenia rozwoju zarodków, młode rozrywa- ją osłonki jajowe w momencie składania jaj. Ten typ rozrodu nazywamy jajożyworo- dnością. Podrząd jaszczurek obejmuje szereg ro- dzin reprezentujących rozmaite typy przy- stosowania. Przedstawiciele rodziny ge- konowatych to niewielkie, przeważnie krę- pe jaszczurki o dużych głowach i silnie wyłupiastych oczach. Ich skóra jest delikat- na, ziarnista lub pokryta szorstkimi, guzko- watymi płytkami. Europejskie gatunki geko- nowatych mają szparowatą, pionowo usta- wioną źrenicę. Powieki są ze sobą zroś- nięte i przykryte przezroczystą błoną, tzw. okularami. Większość gatunków prowadzi nocny tryb życia. W odróżnieniu od innych jaszczurek gekony wydają dźwięki. Z szeroko rozmieszczonej w strefie tropi- ków i subtropików Starego Świata i bogatej w gatunki rodziny agamowatych (Aga- midae) w Europie występuje tylko jeden gatunek - hardun. Podobnie tylko przez jeden gatunek reprezentowane są w Euro- pie kameleonowate (Chamaeleonidae). Z kolejnej rodziny- padalcowatych (Angui- dae) - występują 2 gatunki - padalec zwy- czajny i żółtopuzik bałkański. Budową ciała i sposobem poruszania się przypominają węże, jednak ich oczy mają ruchomą po- wiekę, a ogon pęka w określonych miejs- cach i może zostać odrzucony w razie nie- bezpieczeństwa tak jak u jaszczurkowa- tych. Ponadto ich ciało wykazuje znacznie mniejszą ruchomość od ciała węży. Padal- ce zwyczajne rodzą żywe młode, natomiast żółtopuziki bałkańskie składają jaja. Bardzo przypominająca padalca zwy- czajnego ostajnica trójpalczasta nale- ży do odrębnej, bardzo bogatej w gatunki rodziny scynkowatych (Scincidae), z której jednak w Europie występuje tylko niewiele gatunków. To właśnie u przedstawicieli tej rodziny szczególnie silnie zaznacza się tendencja do uwstecznienia kończyn. Ich ciała okrywają duże, błyszczące łuski, dzięki czemu scynki są zupełnie gładkie w dotyku. Cechują się niewielką głową po- łączoną grubą szyją z wydłużonym, wal- cowatym tułowiem. Nogi są małe, a u nie- których gatunków wykształcone jedynie ja- ko kikutowate wyrostki. Brak na nich porów udowych. Scynki są przeważnie aktywne w ciągu dnia. Samice, zależnie od gatunku, rodzą żywe młode lub składają jaja. Jaszczurkowate (Lacertidae) są również rodziną bogatą w gatunki. Cechują się wy- dłużonym, często krępym ciałem, wyraźnie odgraniczoną od tułowia głową i obecnoś- cią porów udowych. Pory udowe są to ujścia gruczołów znajdujących się na spo- dniej stronie ud, u samców znacznie silniej rozwinięte niż u samic. Wydzielane przez nie substancje chemiczne grają istotną ro- lę w czasie zalotów godowych i kopulacji. Wiele jaszczurek, zwłaszcza przedstawi- ciele rodziny jaszczurkowatych, to zna- komici łowcy owadów, w związku z czym są konkurentami pokarmowymi owadożer- nych ptaków. Na ziemi, dzięki swojej zwin- ności mają przewagę nad ptakami, jednak owady latające w powietrzu są dla nich niedostępne. Łowienie ich pozostaje więc wyłączną domeną ptaków i nietoperzy. 122 Gekon murowy, tarentola (Tarentola mauritanica) Rodzina gekonowate (Gekkonidae) Wygląd: duży gekon o krępym, spłasz- czonym ciele i wyraź- nie rozszerzonych pal- cach. Strona grzbie- towa jest nierówno- miernie ułuszczona i pokryta ułożonymi w po- dłużne rzędy, guzkowatymi płytkami skórnymi przechodzącymi na płaski ogon, co nadaje zwierzęciu kolczasty wygląd. Na dużej, spła- szczonej głowie znajdują się jasne oczy o nie- ruchomych powiekach i szparowatej, pionowo ustawionej źrenicy, oraz dobrze widoczne otwory uszne. Szerokie palce, z których 3. i 4. zakończone są pazurkami, mają na dolnej stronie dobrze widoczne blaszki skórne. Ubar- wienie grzbietu zmienia się w zależności od pory dnia i miejsca przebywania zwierzęcia. W zasadzie jest ono brązowawoszare, może być jednak białoszare lub czarniawe. Długość ciała 160 mm. Występowanie: obszar śródziemnomorski, w tym wiele wysp. Rozprzestrzeniony jest od Hiszpanii przez Francję, Włochy i kraje byłej Jugosławii po Wyspy Jońskie i Kretę. Wystę- puje również na Wyspach Kanaryjskich [w północnej Afryce od Maroka do Egiptu. Środowisko: gekon murowy zasiedla przede wszystkim obszary nadbrzeżne, ale miejscami (na Półwyspie Iberyjskim i w południowej Francji) wnika daleko w głąb lądu. Żyje przede wszystkim na skałach, murach i ścianach sta- rych budowli, również chętnie na pniach drzew, np. na dziuplastych oliwkach. Tryb życia: prowadzi głównie nocny tryb życia, ale często bywa aktywny również w ciągu dnia. Ponieważ jest wtedy przeważnie ciemno ubarwiony, jest dobrze widoczny na tle ja- snych skał lub murów. Nocą barwa jego ciała staje się na tyle jasna, że pełni funkcje mas- kujące. Z uwagi na to, że w osiedlach ludzkich gekon murowy nie jest specjalnie płochliwy, można go łatwo zaobserować w porze aktyw- ności. Trzyma się w pobliżu kryjówki, do której może błyskawicznie uciec w razie zagrożenia. Chętnie przesiaduje na murach blisko źródła światła, gdzie czatuje na przylatujące owady. 4:^#^ Gekon murowy Gekon turecki Liściopalczyk Gekon Kotschya Zagrożony może odrzucić ogon, który później wprawdzie regeneruje się, jednak nie osiąga już pierwotnej długości i ubarwienia. Rozród: nie poznano jeszcze wszystkich szczegółów biologii rozmnażania gekona mu- rowego. Samica składa 2 niemal okrągłe jaja, które ukrywa w szparze w murze, pod kamie- niem lub w szczelinie skalnej; może również, co przez długi czas przeoczano, zagrzebywać je w piasku. Nie jest jasne, czy zjawisko to dotyczy tylko samic pewnych populacji gekona murowego, czy też jaja zakopują w podłożu jedynie niektóre samice. Po upływie 3-4 mie- siący wylęgają się z jaj małe gekony przypo- minające wyglądem osobniki dorosłe. W chwi- li wylęgu mierzą ok. 50 mm długości. Pokarm: różne motyle nocne, muchy, chrząsz- cze, świerszcze, szarańczaki, pająki, stonogi i pareczniki, także mniejsi przedstawiciele własnego gatunku i młode innych gekonów. Wrogowie: przede wszystkim ptomykówka, pójdźka, węże i domowe koty. Uwagi: zdumiewająca zdolność wielu ga- tunków gekonów do poruszania się po gład- kich, pionowych powierzchniach nie jest zwią- zana z tworzeniem podciśnienia przez blaszki skórne na dolnej stronie palców, lecz wynika z przyczepości pokrywających je mikroskopij- nych szczecinek rozszczepionych pędzelko- wato na końcach. U wielu gekonów obie po- wieki są ze sobą zrośnięte, przezroczyste, a pokrywająca je naskórkowa błona tworzy okulary. W ciągu dnia źrenica ma postać tylko wąskiej szpary, natomiast w ciemności znacz- nie się rozszerza. Gekony rozpoznają zdobycz przede wszystkim wtedy, gdy się ona porusza. W czasie regularnie odbywających się wylinek gekony pomagają sobie pyskiem przy ściąga- niu martwych fragmentów naskórka i zjadają wylinkę. 124 fl& ' aa? 125 Gekon turecki (Hemidactylus turcicus) Rodzina gekonowale (Gekkonidae) Wygląd: wyraźnie smuklejszy od więk- szego gekona muro- wego, ale o grzbiecie i ogonie pokrytym, podobnie jak u niego, ułożonymi w podłużne rzędy guzkowatymi łus- kami. Sprawiająca wrażenie lekko przezroczy- stej strona grzbietowa jest żółtawa, jasnobrą- zowa lub brązoworóżowawa. Występują na niej ciemne, różnej wielkości plamy, przecho- dzące na ogonie w poprzeczne pasy. Dolna strona palców z 2 rzędami czepnych blaszek skórnych, które nie dochodzą do ich końców zaopatrzonych w pazurki. Oko ma pionowo ustawioną źrenicę; brzuch jasny. Całkowita długość ciała 80-100 mm, rzadziej do 120 mm. Występowanie: od krajów położonych nad Mo- rzem Śródziemnym i wysp śródziemnomor- skich przez wybrzeża Morza Czerwonego po Sindh w Pakistanie, a na południe do Kenii; Lisciopalczyk europejski, (Phyl/odactylus europaeus) Rodzina gekonowate (Gekkonidae) Wygląd: bardzo mały gekon o szerokiej głowie, widocznych otworach usznych i spłaszczonym ciele. Nogi krótkie, roz- szerzone, parzyste blaszki skórne występują jedynie na końcach palców. Skóra grzbietu ziarnista, bez guzkowatych płytek skórnych. Grzbiet żółtawy, czerwonawobrązowy lub sza- ry z jasno-ciemnym wzorem barwnym i delika- tnym cętkowaniem. Samce mają małe kolcza- ste łuski po obu stronach zgrubiałego trzonu ogona, u samic nasada ogona jest zwykle przewężona. Całkowita długość ciała gekona 60-80 mm. Używa ogona do podpierania w czasie wspinania się. Występowanie: wyspy Morza Śródziemnego u wybrzeży Francji i pd.-zach. Włoch; miejs- cami w głębi lądu we Włoszech. Vw*- v»\ ~s .L J_!^t , ^>-^ >^i D Jfc.° \ SK 8S''',¦ «* ' '¦' ,4 *c=* zawleczony w Ameryce Północnej i Środ- kowej. Środowisko: zarówno nie zamieszkane, jak i zasiedlone budowle, a także oddalone od siedzb ludzkich tereny skaliste. Tryb życia: aktywny nocą. Wyrusza na łowy po zapadnięciu ciemności. Gekon Kotschya (patrz niżej) jest aktywny również w ciągu dnia i mimoi braku przylg zręcznie się wspina. Wydaje także dobrze słyszalne dźwięki. Mierzące 8-10 mm jaja samica składa pod kamienie. Lisciopalczyk europejski (patrz niżej) zasiedla przede wszyst- kim hałdy żwiru i wychodnie skał; miejscami również przebywa na pniach drzew. Także ge- kon Kotschya może zamieszkiwać nagrzane skały, chętnie również budynki mieszkalne, co stanowi regułę u gekona tureckiego. Pokarm: motyle nocne, chrząszcze, pająki, pa- reczniki i duże muchówki, które znalazły się na murze blisko źródła światła lub szukały wieczorem ciepłych, nagrzanych miejsc na skałach. Wszystkie 3 gatunki żywią się podob- nym pokarmem. Gekon Kotschya {Cyrtodactylus kotshyi) Rodzina gekonowate (Gekkonidae) Wygląd: smukły ge- kon o szerokim, płas- kim ciele i krótkich nogach. Delikatnie I ziarnista strona grzbietowa pokryta 8-14 rzędami wyraźnie guzkowatych płytek skórnych. Grzbietowa strona ogona pokryta silnymi, kolczastymi łuskami. Oczy duże, źre- nica ustawiona pionowo. Błona bębenkowa dobrze widoczna. Palce nie mają blaszek skó- rnych, poszczególne człony palców łączą się ze sobą pod kątem. Strona grzbietowa mato- wożółtawa do szarobrązowej z ciemnymi, jas- no obwiedzionymi, zygzakowatymi pasami poprzecznymi. Brzuch białawy lub żółty. Całko- wita długość ciała 100 mm, rzadziej do 135 mm. Występowanie: pd.-zach. Włochy, pd. i wsch. część Półwyspu Bałkańskiego oraz okoliczne wyspy, Krym i zach. Azja. Vw. . \A-> "Ćj\ V i j *^Ł.*" s CT7-' *^FV'''-- fc^^ 126 Hardun (Słellio stellio, Agama steliio) Rodzina agamowate (Agamidae) Wygląd: duża, krępa, kolczasta agama o dużej, szerokiej, wyraźnie odgraniczo- nej od tułowia gło- wie, silnych nogach i długich, zakończonych mocnymi pazurami palcach. Grzbiet pokryty kolczastymi łuskami, najsilniej wykształconymi wokół błony bęben- kowej, na nogach i na ogonie. Ubarwienie grzbietu jest zmienne i waha się od jasno- do ciemnoszarego; może być również brązo- wawe lub zupełnie czarne. Na grzbiecie wy- stępuje żółtawy, rombowy deseń, natomiast na ogonie jasne i ciemne przemienne prążki. Strona brzuszna żółtawa z ciemniejszym mar- murkowaniem. Dojrzałe do rozrodu samce są często wspaniale ubarwione. Zależnie od rejo- nu występowania ich głowy mogą przybierać czerwony, żółty lub niebieski odcień, podgard- le staje się pomarańczowe, a barwy tułowia i nóg jaskrawsze. Samice są zawsze mniejsze od samców; pojawienie się u nich jaskra- wszych barw jest tylko lekko zaznaczone. Cał- kowita długość ciała 300-350 mm. Występowanie: hardun żyje na Kortu i na nie- których Cykladach; izolowane stanowisko znajduje się w północnej Grecji w okolicach Salonik. Występuje ponadto w Azji Mniejszej i. Egipcie. Środowisko: głównie silnie nasłonecznione, skaliste i kamieniste tereny oraz widne gaje, w których hardun może przebywać na pniach drzew. Często spotyka się go w pozostałoś- ciach budowli i murów, w antycznych ruinach bywa przeważnie nie do przeoczenia. Tryb życia: wybitnie ciepłolubny hardun zwra- ca na siebie uwagę gdy kiwa głową w unie- sionej, czujnej postawie. W stosunku do znaj- dującego się naprzeciw człowieka zachowuje zwykle daleko posuniętą ostrożność i bojażń. Przestraszony, ucieka gwałtownie i z dużym hałasem kryje się w swoim schronieniu. Gdy się go tam niepokoi, nadyma się i doskonale klinuje w swojej kryjówce, tak że niemożliwe staje się wydobycie go stamtąd. Złapane har- duny znane są z dużej bojowości. Mogą do- Charakterystyczne kiwanie głową tkliwie podrapać ostrymi pazurami i mocno pogryźć silnymi zębami. Harduny żyją w nie- wielkich grupach, składających się z jednego dominującego samca i kilku podporządko- wanych samców stojących niżej w hierarchii, pewnej liczby samic oraz z dojrzewającej mło- dzieży. W tak zorganizowanej społeczności najjaskrawsze barwy ma samiec zajmujący najwyższą pozycję. Przebywa na najwyżej po- łożonym słonecznym miejscu. Rozród: wszystkie gotowe do rozrodu samice są zapładniane przez dominującego samca. Składają 8-10 jaj o wymiarach 11x19 mm. Pokarm: świerszcze, pasikoniki, chrząszcze i szarańczaki, małe jaszczurki i części roślin. Wrogowie: mimo swojej bojowości hardun ma wrogów naturalnych np, duże położy (połoz kaspijski i malpolon). Polują na nie także koty domowe. Uwagi: bardzo często spotyka się harduny po- zbawione ogona. Ponieważ agamowate nie mają możliwości odrzucania ogona w razie niebezpieczeństwa (i jego późniejszej regene- racji - przyp. tłum.), takie okaleczenia są ra- czej skutkiem toczonych między nimi walk. W przeciwieństwie do innych gadów, kry- jących się w najgorętszej porze dnia w swoich kryjówkach lub w cieniu, harduny są jeszcze aktywne przy temperaturze powietrza i gruntu bliskiej 60CC. Także podczas silnego wiatru, przebywają na otwartych, nasłonecznionych miejscach; znikają jednak natychmiast w swych kryjówkach, gdy tylko niebo zachmu- rzy się. Okres niekorzystnej pogody spędzają nieruchomo w ukryciu. Jeśli wytropi się har- duna w kryjówce w czasie zimnej pogody, zwykle nie jest w stanie uciec. 128 Kameleon pospolity (Chamaeleo chamaeleon) Rodzina kameleono- wate (Chamaeleoni- dae) Wygląd: z uwagi na wyjątkowo charakte- rystyczną budowę jaszczurki tej nie mo- żna pomylić z żad- nym innym europejskim gadem. Dorosły kameleon pospolity osiąga 30 cm długości, jednak przeważnie, licząc razem z ogonem, jego długość nie przekracza 25 cm. Podparcie dla spłaszczonego bocznie tułowia wspartego na niemal jednakowej długości przednich i tyl- nych nogach, daje uchwyt częściowo zrośnię- tych w rodzaj cęgów palców i zwykle dodat- kowo zrolowany ku tyłowi ogon chwytny. Duża głowa jest zakończona bardzo głęboko wycię- tym otworem gębowym, sięgającym niemal do nasady przednich nóg. Kołnierzowaty wyro- stek, który wyraźnie odgranicza głowę od tuło- wia, w przedniej części przechodzi w 2 listwy sterczące ponad oczami. Same oczy są zdu- miewająco zbudowane. Wystają ponad głowę jako 2 stożkowate wzgórki i poruszają się niezależnie od siebie we wszystkich kie- runkach. Na samym ich szczycie znajduje się stosunkowo mała źrenica przykryta delikatny- mi, ułożonymi w okrąg łuskami. Ruchy kame- leona są wyjątkowo powolne, takie jak na filmie wyświetlanym w zwolnionym tempie. Kameleony spędzają często wiele czasu tkwiąc w zupełnym bezruchu. Jedynie oczy wskazują na to, że zwierzę dokładnie obser- wuje otoczenie. Ubarwienie zmienia się od zieleni do brązu we wszystkich możliwych odcieniach i nasyce- niu. Zmiana barwy może odbywać się bardzo szybko, by kameleon w pełni dostosował się do tła znajdującego się za nim lub pod nim. Może jednak równie dobrze powodować, że zwierzę staje się doskonale widoczne na tle otoczenia. Na bokach kameleona pospolitego biegną 2 jasne, często białawe, podłużne smu- gi. Czasami, zwłaszcza w sytuacjach konflik- towych, mogą się pojawiać czarne plamy i pa- ski. Wczesnym rankiem, gdy kameleon rozgrzewa się na słońcu, jego ubarwienie jest przeważnie bardzo ciemne, niekiedy zupełnie czarne. W momencie zagrożenia lub irytacji nadyma się i otwiera szeroko pysk. Śpiące zwierzęta są zazwyczaj brązowoszare. Występowanie: przedstawiciele liczącej ponad 80 gatunków rodziny kameleonowatych zamie- szkują Afrykę, Madagaskar, południowo-za- chodnią Azję i niektóre wyspy na Oceanie Indyjskim. Kameleon pospolity, którego cent- rum rozmieszczenia znajduje się w Afryce, na obszarze Europy występuje w południowych rejonach Hiszpanii i Portugalii, na Korsyce, Sycylii, Peloponezie, Krecie i Malcie, ponadto zasiedla Wyspy Kanaryjskie, Cypr oraz Azję Mniejszą, Nie jest wykluczone, że na niektóre z wymienionych wyżej obszarów został zawle- czony w czasach historycznych. Środowisko: jako pierwotnie tropikalny ga- tunek kameleon pospolity wymaga suchego, subtropikalnego klimatu, dlatego w Europie znajduje się go niemal wyłącznie w suchych, wystawionych na działanie wiatru, nadbrze- żnych wydmach i lasach. Przebywa tu na krze- wach. By móc się wspiąć potrzebuje, ze względu na swoje wyspecjalizowane, cęgowa- te stopy, gałązek odpowiedniej średnicy. Jego małe zapotrzebowanie na wodę, zaspokojane w zasadzie przez pobierany pokarm, pozwala mu na zasiedlenie obszarów pozbawionych deszczu i wysuszonych przez upał, charakte- ryzujących się znacznymi wahaniami tem- peratury między dniem a nocą (dochodzących nierzadko do 40°C). Szczególnie sprzyjające warunki znajduje tam w regularnie zraszanych ogrodach. Tryb życia: kameleony są jedną z najbardziej wyspecjalizowanych grup gadów. Ich strategia łowiecka to tkwienie niemal w bezruchu w oczekiwaniu na ofiarę lub wyjątkowo powol- ne podkradanie się do niej. Muchy i inne aktywne w ciągu dnia owady są przy tempera- turze powietrza powyżej 30°C wyjątkowo trud- ne do schwytania bez podjęcia specjalnych środków ostrożności, gdyż bardzo szybko re- agują. Kameleon na tyle wolno podkrada się do zdobyczy, że ona tego zupełnie nie zauwa- ża. Jeśli kameleon zdoła zbliżyć się do niej na odległość około 20 cm, to zastosuje teraz swój specyficzny oręż - język. W ułamku sekundy (pomiary wskazują, że dzieje się to w ciągu 130 131 Kameleon pospolity (Chamaeleo chamaeleon) poniżej 1/25 sek.) wyrzuca go z niemal bez- błędną celnością. Tak „ustrzelona" ofiara przykleja się do nieco rozszerzonego, lepkie- go końca języka i zostaje wraz z nim wciąg- nięta do wnętrza pyska. Teraz kameleon stara się szybko potknąć swoją zdobycz. Język mo- że być wyrzucany na odległość większą od długości ciała, a „zakres rażenia" wynosi 25-30 cm, przy czym prędkość ruchu wyrzuca- nego języka musi przewyższać szybkość reak- cji ofiary. Jeśli znajduje się ona w odpowied- niej odległości to celność trafień jest bardzo wysoka. Muchy, a zwłaszcza samice z gotowy- mi do złożenia jajami, są z uwagi na zawar- tość odpowiedniej ilości wody najlepszym po- karmem dla kameleona. Strategia podkra- dania się lub oczekiwania na ofiarę jest w tym przypadku szczególnie korzystna, gdyż nie wymaga dużych nakładów energii. Kameleon nie musi poruszać się tak szybko jak skaczące za owadami żaby lub biegające w ich poszuki- waniu jaszczurki. Jednak budowa jego ciała i wiele elementów trybu życia muszą być do- stosowane do tak wyjątkowych technik łowiec- kich. Dla bezbłędnej celności języka niezbęd- ne jest stabilne położenie ciała, czemu służą pełniące rolę cęgów stopy i chwytny ogon, gdyż nawet niewielkie drżenie ciała powodo- wałoby zmniejszenie celności trafień. Szybka zmiana barw służy z jednej strony dostosowa- niu ubarwienia zwierzęcia do tła, co powodu- je, że kameleon staje się trudny do wykrycia. Spłaszczone bocznie ciało zielonej, żółtawej lub brązowawej barwy imituje zielone lub zwiędłe liście i inne części rośliny. Kameleon dzięki temu jest w dużym stopniu chroniony przed atakiem wrogów naturalnych i nie musi przed nimi uciekać. Z drugiej strony zmiana barw stanowi dla współplemieńców sygnały, ponieważ „oszczędne" ruchy nie mogą być pomocne w przekazywaniu sygnałów gotowo- ści do rozrodu czy agresji. Celność trafień językiem jest ściśle związana z doskonałą zdolnością widzenia poruszających się nieza- leżnie od siebie oczu. Gdy kameleon odkryje potencjalną ofiarę, namierza ją obojgiem oczu. Dzięki temu jest w stanie bardzo dokład- nie ustalić odległość, jaka go od niej dzieli. Swoim rozszerzonym kolbkowato na końcu, 132 lepkim i błyskawicznie wyrzuconym do przodu językiem kameleon może upolować również większą zdobycz, jak np. duże szarańczaki. Rozród: pora godowa kameleona pospolitego przypada na sierpień lub wrzesień. Samce nie wykonują w obecności samic jakichś specjal- nych zalotów godowych, znanych u innych ja- szczurek. Samiec przeważnie szybko zbliża się do samicy i wspina się na jej grzbiet. W tym czasie przytrzymuje ją przednimi noga- mi, a tylnymi nogami stara się znaleźć oparcie na nasadzie jej ogona. Akt płciowy może trwać krótko, ale również przeciągnąć się do 15 minut. Kopulacja może się powtarzać i od- bywać z różnymi partnerami. Po upływie 50-60 dni samica schodzi na ziemię, gdzie w sprzyjającym miejscu - zwykle w pobliżu krzewu - wygrzebuje niewielką, 10-15-cen- tymetrowej głębokości jamę, do której składa 20-50 jaj. Na koniec zasypuje zagłębienie po- nownie ziemią. Składanie jaj odbywa się prze- ważnie w chłodniejszej, obfitszej w opady po- rze roku, a więc między październikiem i lis- topadem, krótko przed zimowym spoczynkiem. Po trwającym blisko 8-9 miesiący rozwoju za- rodków, który jednak w miesiącach zimowych ulega zahamowaniu, wylęgają się w okresie od lipca do sierpnia małe kameleony. Młode mierzą w momencie wylęgu 2,5-3 cm długości (bez ogona). Wspinają się zaraz na wyższą roślinność. Pokarm: głównie drobne i większe owady, ta- kie jak muchy, motyle i szarańczaki. Wrogowie: pomimo tego, że kameleon jest trudny do odkrycia, polują na niego ptaki i ma- Ipolon (Malpolon monspessulanus). Uwagi: na pozbawionych krzewów obszarach północnej Afryki jest zwierzęciem naziemnym, kryjącym się w wygrzebanych przez siebie w ziemi norach na obrzeżu oaz (przyp. tłum.). 133 Lusecznica* wspaniała* (Algyroides nigropunctatus) Rodzina jaszczurko- wale (Lacertidae) Wygląd: smukła ja- szczurka o wysoko wysklepionej głowie, grzbiecie pokrytym dużymi, kilowatymi - łuskami i długim ogo- nie. Grzbiet cynamonowobrązowy lub ciemno- brunatny, zwykle z czarnymi punktami, często ułożonymi w podłużne rzędy. Podgardle i szy- ja ej1 są ciemnoniebieskie, pomarańczowo- czerwonawy brzuch ma często żółto zabarwio- ny środek, a jego brzeżne tarczki są częścio- wo niebieskawe. Mniejsza O ma brzuch żółto- zielonkawy lub bladopomarańczowy. Całkowi- ta długość ciała 180-210 mm. Występowanie: rejony nadbrzeżne pn. Włoch i zach. Grecji oraz Wyspy Jońskie. Tryb życia: samce zajmują niewielkie rewiry. Lusecznica* peloponeska* {Algyroides moreoticus) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: mała jasz- czurka o górnej stronie ciała pokrytej dużymi, zakończony- mi kilem łuskami i stosunkowo długim ogonie. Jednobarwnie czerwonawy lub cie- mnobrunatny środek grzbietu jest u $ ob- wiedziony po brzegach żółtawym paskiem; żó- łtawozielonkawe boki są ciemno marmur- kowane, a przednie nogi pokryte białymi cęt- kami. Grzbiet C 2 przeważnie jednolicie brą- zowy. Brzuch u obu płci białawy do bladozie- lonego. Całkowita dług. ciała 135 mm. Występowanie: Peloponez i Wyspy Jońskie. Środowisko: zarówno suche, pozbawione roś- lin, skaliste tereny, jak i porośnięte bujną roś- linnością środowiska nadwodne. Lusecznica* mała* (Algyroides fitzingeri) Lusecznica* hiszpańska* ( Algyroides marc hi) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: bardzo mała, smukła jaszczurka o małej, spłaszczonej głowie i długim, sil- nym ogonie. Grzbiet jednolicie szaro- lub ciemnobrunatny, niekiedy czarniawy; brzuch pomarańczowy, żółtawy, niebieskawy lub sza- ry. Całkowita długość ciała 120-130 mm. Występowanie: endemiczna dla Korsyki, Sardy- nii i małej wysepki La Maddalena koło Sardynii. Środowisko: przebywa najczęściej w miejs- cach położonych blisko wody, porośniętych luźną roślinnością, między kamieniami i żwi- rem, w półcieniu. Tryb życia: aktywna przeważnie w godzinach przed- i popołudniowych. Unika miejsc silnie nasłonecznionych i preferuje środowiska peł- ne rozmaitych kryjówek. Pokarm: owady, pająki i skąposzczety. Rodzina jaszczurko- watę (Lacertidae) Wygląd: mała, smukła jaszczurka o umiar- kowanie płaskim cie- le, dużych, zakoń- czonych słabo za- znaczonym kilem łuskach grzbietowych i małych, ziarnistych tarczkach bocznych. Grzbiet oliwkowo- lub czerwonawobrązowy, boki czarniawe, brzuch żółty. Podgardle c: białawe lub niebieskawo- szare, Q białawe lub jasnożółte. Okrywające szyję łuski u o maJ3 wyraźniej rozwiniętą stępkę, natomiast u 2 są niemal zupełnie gładkie. Całkowita długość ciała 140-150 mm. Występowanie: masywy górskie w połu- ] dniowo-wschodniej Hiszpanii. Środowisko: najczęściej spotyka się ją na wy- sokości 1000-1500 m n.p.m. w położonych w pobliżu wody miejscach o wysokiej wilgot- ności powietrza i porośniętych ziołoroślami. 134 Wężooczka* strojna*, jaszczurka wężooka {Ophisops elegans) Rodzina jaszczurko- watę (Lacertidae) Wygląd: niepozorna, smukła jaszczurka o grzbiecie oliwko- wym, szarobrązowym lub brunatnym. Na pokrytych często ja- sno-ciemną siatką bokach występują żółtawe paski, wyraźniejsze od strony grzbietu, a sła- biej zaznaczone bliżej brzucha. Grzbiet i boki przeważnie pokryte czarniawymi plamami, często ułożonymi w rzędy. Brzuch biatawosza- ry do bladozielonkawego. Zrośnięta z górną dolna powieka jest przezroczysta, pokryta bło- ną naskórka. Całkowita długość ciała 190 mm. Występowanie: europejska część Turcji, pd.-wsch. Bułgaria, skrajne rejony pn.-wsch. Grecji, wyspa Thasos, Cypr, przedgórze Kau- kauzu i zach. Azja. Środowisko: murawy, uprawy, widne gaje. Tryb życia: aktywna przez cały dzień, bardzo zwinna jaszczurka, występuje często w dużym zagęszczeniu. Samce toczą ze sobą walki de- monstrując siłę, ale bez bezpośredniego za- grożenia dla żadnego z rywali. Rozród: samica składa corocznie 2-3 złoża zawierające 4-5 jaj. Grzebieniopalczyk* europejski* (Acanthodactylus erythrurus) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: średniej wiel- kości, krępa jaszczur- ka o krótkiej, wy- sklepionej wysoko głowie. Ubarwienie zmienne. Grzbiet zwykle szary lub szarobrązowy. Ciągnie się na nim do 10 jasnych pasków, przerywanych matymi plamami. Boki z jasnymi, ciemno obrzeżonymi plamami, brzuch biatawoszary. Ogon wyjątkowo długi, a jego nasada u sam- ców jest wyraźnie zgrubiała. Młode osobniki pokryte kontrastowymi czarno-białymi pas- kami. Dolna strona ogona u samic i młodych osobników żywo czerwona. Grzebykowate łu- ski rozwinięte silniej jedynie na 4. palcu tyl- nych stóp. Całkowita długość ciała do 230 mm. Występowanie: Półwysep Iberyjski i północ- no-zachodnia Afryka. Środowisko: suche, gorące tereny na podłożu piaszczystym, porośnięte skąpą roślinością. Występuje często na morskich plażach. Tryb życia: pełnię ruchliwości osiąga jedynie w prażącym słońcu. Porusza się wyjątkowo zwinnie, czasem skrada się powoli. Rozród: samica składa od 4 do 6 jaj. Stepniarka różnobarwna, s. drobnołuska (Eremias arguta) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: masywna ja- szczurka o silnie roz- winiętej głowie i krót- kim, zgrubiałym u na- sady ogonie. Podsta- wowe ubarwienie jest bardzo zmienne, zwykle jednak szare lub brązo- we z ułożonymi w podłużne rzędy jasnymi pla- mami na grzbiecie. Plamy te mogą być czarno obrzeżone. Brzuch zawsze biaty. Samce więk- sze od samic. Całkowita długość ciała 200 mm. Występowanie: od północno-wschodniej Ru- munii do Rosji. Środowisko: obszary stepowe, często niemal zupełnie pozbawione roślinności, Na wybrze- żach Morza Czarnego żyje na piaszczystych plażach. Tryb życia: zwinna jaszczurka, w razie niebez- pieczeństwa uciekająca bardzo szybko i długi- mi susami, przy czym unosi tułów i ogon po- nad powierzchnię gruntu. Kopie krótkie nory mieszkalne lub wykorzystuje do odpoczynku naturalne kryjówki. Rozród: po pełnych temperamentu godach sa- mica składa przeważnie dwukrotnie w ciągu roku do 10 jaj. Pokarm: przede wszystkim chrząszcze i sza- rańczaki. 136 ';.t&^ Jaszczurkowate 5^5^5;i Piaskarka algierska (Psammodromus algirus) Rodzina jaszczurko- watę (Lacertidae) Wygląd: wyjątkowo smukła jaszczurka o małej głowie, silnie kilowatych łuskach grzbietowych i bocz- nych oraz bardzo dłu- gim ogonie. Grzbiet jasno- lub ciemnobrązo- wy, względnie oliwkowy. Na jego bokach znaj- dują się 2 wyraźne, białawe lub żółtawe paski, odgraniczające grzbiet od bardzo ciemnych boków ciała. W okolicy łopatki niebieska pla- ma. Środek grzbietu jest niekiedy pokryty roz- mytym, ciemnym rysunkiem. Dolna strona tyl- nych nóg i ogona zwykle czerwonawa, a brzuch białawy do zielonkawego. Samce w okresie godowym mają pomarańczowo uba- rwione boki głowy i podgardle. Całkowita dłu- gość ciała 310 mm. Występowanie: Półwysep Iberyjski, najbardziej skrajne obszary południowej Francji i Isola di Conigli, ponadto północno-zachodnia Afryka. Środowisko: nasłonecznione, pełne kryjówek obszary z bujną roślinnością zielną. Tryb życia: aktywna szczególnie w godzinach przed- i popołudniowych, preferuje obszary pełne dogodnych ukryć, chętnie przebywa ró- wnież na zupełnie odsłoniętych, nasłonecznio- nych terenach. P. algierska dobrze się wspina. Rozród: po dość długim okresie zimowania odbywa się kopulacja, podczas której samiec mocno kąsa samicę w okolice szyi. Składające się z 8—10 jaj złoże samica zasypuje ziemią, Pokarm: szarańczaki, małe świerszcze, chrzą- szcze, pareczniki, pająki, mrówki i rozmaite owady latające oraz małe jaszczurki. Wrogowie: naturalnymi wrogami piaskarki al- gierskiej są połoz podkowiasty i malpolon, a także pustułki, pójdżki i gąsiorki. Atakują ją również dudki. Uwagi: na niewielkiej wysepce Galitone u wy- brzeży Tunezji żyje populacja piaskarki algier- skiej o wyjątkowo ciemnym ubarwieniu ciała. Piaskarki te chętnie wspinają się na skały i krzewy by grzać się w słońcu. Piaskarka hiszpańska* [Psammodromus hispanicus) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: nieduża ja- szczurka o małej gło- wie, lekko spłasz- czonym ciele i wyraź- nie kilowatych, sto- sunkowo dużych łu- skach. Ubarwienie nie jest jednolite - często szare, szarobrązowe lub żółtawe z jasnym wzorem z ułożonych w rzędy plam i czarnymi plamami poprzecznymi. Nierzadko spotyka się osobniki ubarwione szaro lub szarobrązowo o niemal niewidocznym rysunku. Strona brzu- szna biaława, bladozielonkawa, ale również czerwonawa. Piaskarka hiszpańska ma wyraź- nie krótszy ogon od p. algierskiej. Całkowita długość ciała 140-150 mm. Występowanie: Półwysep Iberyjski i południo- wa Francja. Środowisko: piaszczyste, nasłonecznione obszary pokryte nisko rosnącą roślinnością, zbiorowiska o charakterze parkowym, miedze i skarpy. Chętnie zasiedla nadmorskie wydmy. W pd. Francji występuje do wysokości 850 m n.p.m., w Hiszpanii do 1500 m n.p.m. Tryb życia: w odpowiednich środowiskach pia- skarkę hiszpańską spotyka się często w du- żych zagęszczeniach. Porusza się bardzo zwinnie, wykorzystując przy tym każdą dogod- ną osłonę i często spostrzec ją można dopiero wtedy, gdy biegnie błyskawicznie po otwartej przestrzeni. Również piaskarka hiszpańska, podobnie jak p, algierska, wydaje dźwięki które można usłyszeć, gdy jaszczurka jest roz- złoszczona. W upalne lato zapada w sen letni, a także, chociaż nie wszędzie, w sen zimowy Prześladowane jaszczurki szybko uciekają mogą się również zagrzebać w sypkim piasku Rozród: samica składa liczące 3-4 jaja złoże do wygrzebanego przez siebie zagłębienia w ziemi. Pokarm: mniejsze chrząszcze, a także szarań- czaki, pająki i mrówki. Uwagi: u piaskarki hiszpańskiej brak cech dy- morfizmu płciowego. 138 Jaszczurkowate mrigszi 139 Jaszczurka perłowa [Lacerta lep/da) Rodzina jaszczurkowate (Lacertidae) Wygląd: bardzo duża jaszczurka o silnej, ma- sywnej sylwetce. Głowa jest potężna, z wypuk- łymi policzkami i zaokrąglonym pyskiem. Sze- roko osadzony ogon kończy się długim, cien- kim szpicem. Ubarwienie ciała zmienne. Po- kryta drobnymi, perłowatymi łuskami strona grzbietowa jest przeważnie zielona, rzadziej oliwkowobrązowa z grubym, ale często rów- nież bardzo delikatnym, czarnym, siatkowa- tym lub esowatym rysunkiem, który lekko za- znacza się również na przeważnie zielonych bokach ciała. Znajdują się na nich 3, niekiedy także 4, rzędy dużych, intensywnie niebieskich plam, które mogą być czarno obwiedzione. Nogi i nasada ogona są zielone i czarno pla- miste, natomiast brzuch jest prawie zawsze białawy lub żółtawy, rzadziej białozielonkawy. Młode j. perłowe mają jaskrawą szatę młodo- cianą - na oliwkowo- lub ciemnozielonym tle występują czarno obrzeżone, żółte plamy, uło- żone przeważnie w poprzeczne rzędy. Całko- wita długość ciała 600-650 mm. Występowanie: Półwysep Iberyjski, pd. Fran- cja, pn.-zach. Włochy i pn.-zach. Afryka. Środowisko: zasiedla suche, porośnięte skąpą roślinnością i silnie nasłonecznione stanowis- ka pełne różnych kryjówek. Występuje rów- nież na plantacjach i w winnicach, a także na terenach piaszczystych lub skalistych. W gó- rach spotykana do 2100 m n.p.m. Tryb życia: wiosną, po spoczynku zimowym, i jesienią jaszczurka perłowa jest szczególnie żądna słońca. Spędza wtedy wiele godzin na kąpielach słonecznych. Latem, gdy panują wy- sokie temperatury, wygrzewa się na słońcu znacznie krócej, natomiast wydłużają się okresy aktywności. Jaszczurka perłowa prze- mierza zajęte przez siebie terytorium przekra- dając się powoli. W razie zagrożenia lub sprzeczki ze współplemieńcem może jednak 140 naprawdę szybko uciekać, przy czym tułów i ogon są lekko uniesione ponad podłoże. W sytuacji bez wyjścia sapie z szeroko otwar- tym pyskiem i skacze na prześladowcę. W od- powiednich środowiskach jaszczurki perłowe potrafią występować w zdumiewająco dużych zagęszczeniach, mogą być również spotykane tylko pojedynczo. Jaszczurka perłowa wygrze- buje podziemną norę lub korzysta z naturalnej kryjówki (np. nory gryzonia, pryzmy kamieni, dziuplastego drzewa, itp.) i przebywa w jefl pobliżu, powracając do niej, gdy chce udać się na spoczynek lub schronić przed wrogiem. Rozród: dojrzałe do rozrodu samice szukają towarzystwa samców, które toczą między so- bą pozorowane demonstracyjne walki, zwykle nie przynoszące im żadnej szkody. Wydaje się, że przy wzajemnym dobieraniu się obu płci ważną rolę odgrywa zapach, zaobserwo- wano bowiem, że samiec oblizując kloakę sa- micy sprawdza jej gotowość do rozrodu. Doj- rzałość płciową samce osiągają po dwóch, a samice po trzech latach życia. Złoże składa się przeważnie z 20 lub więcej jaj. Wylęgające się po blisko 3 miesiącach małe jaszczurki perłowe mierzą 105-120 mm długości. Pokarm: jaszczurka perłowa żywi się głównie większymi owadami, wyszukiwanymi w czasie powolnej penetracji zajmowanego przez siebie rewiru. Poluje przede wszystkim na chrząszcze, świerszcze, pasikoniki i sza- rańczaki, ale również na pokryte śluzem lub nieapetyczne i zdolne do obrony zwierzęta, takie jak ślimaki, skolopendry i skorpiony. Szarańczaki, mimo swojej liczebności w śro- dowisku nie stanowią podstawy pożywienia jaszczurki perłowej, gdyż ze względu na swo- ją szybkość poruszania się są dla niej zbyt trudne do złapania. Drobne kręgowce tylko wyjątkowo padają łupem tej jaszczurki. Wrogowie: mimo swojej wielkości (a może właśnie dzięki niej) i waleczności j. perłowa ma wielu naturalnych wrogów. Są nimi ptaki drapieżne (np. kanie, orzełek włochaty i jast- rząb) oraz malpolon. W dwóch regionach Hisz- panii jest łowiona i zjadana przez ludzi. Uwagi: poza naturalnymi wrogami jaszczurce perłowej w wielu rejonach zagraża postępują- ce zanieczyszczenie środowiska. Jaszczurka hiszpańska, j. zielona hiszp., j. Schreibera ( Lacerta schreibeń) Rodzina jaszczurko- watę (Lacertidae) Wygląd: średniej wielkości jaszczurka o charakterystycz- nym kształcie głowy, krępym tułowiu, sil- nych kończynach i długim ogonie. Samce mają jasno- lub ciem- nozielony grzbiet pokryty gęstym wzorem zło- żonym z małych czarnych plamek. Intensy- wnie żółty lub zielonkawy brzuch jest czarno plamisty. U samic strona grzbietowa jest także zielona, często również brązowawozielona. Występujące na grzbiecie czarne plamy są większe i układają się w podłużne rzędy. Rzę- dy takie tworzą także nieco mniejsze plamy na bokach ciała. Brzuch ubarwiony podobnie jak u samców, najczęściej jednak nie tak inten- sywnie plamisty. Podgardle samców jest zawsze, a samic często, błękitnej barwy. Mło- de osobniki są oliwkowozielone do zielonka- wobrązowych z wyraźnymi podłużnymi rzęda- mi białawożółtych, czarno obwiedzionych pla- mek. Ogon przeważnie żywo ubarwiony. Cał- kowita długość ciała 300 mm. Występowanie: północno-zachodnia i środ- kowa część Półwyspu Iberyjskiego. Środowisko: jaszczurka hiszpańska żyje w miejscach położonych w bliskim sąsiedzt- wie wody, np. często na wysepkach przecina- jących nurt potoków, w górach występuje do wysokości 1800 m n.p.m. Bardziej oddalone od wody biotopy zasiedla jedynie wtedy, gdy pa- nuje w nich wysoka wilgotność powietrza. Tryb życia: często długimi godzinami wygrze- wa się na prażącym słońcu na krzewach i pniach drzew. Porusza się z reguły powoli, przekradając się po swoim pełnym kryjówek terytorium. W razie spotkania rywalizującego wspołplemienca lub naturalnego wroga ucieka z ogromną szybkością, również do wody, w której nurkuje i na krótki czas chowa w kry- jówce. Pokarm: w niewoli zwierzęta terraryjne zjadają szarańczaki, chrząszcze, skąposzczety i pająki. Jaszczurka trójpręga [Lacerta trilineata) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: Bardzo du- ża, masywna jasz- czurka o szerokiej głowie i bardzo dłu- gim ogonie. Żółto- zielona lub zielona strona grzbietowa pokryta delikatnymi, czar- nymi cętkami. Boki szyi, a najczęściej rów- nież boki tułowia i nasadowej części ogona mogą być jasnoniebieskie lub niebieskozielo- ne (barwa ta jest wyraźniejsza u samców niż u samic). Podgardle żółte lub zielonkawe, a najczęściej jednolicie ubarwiony, pozbawio- ny rysunku brzuch - żółty. Młode osobniki jaszczurki trójpręgiej są blado- lub czekolado- wobrązowe z 3 lub 5 słabiej lub mocniej za- znaczonymi podłużnymi paskami. Uda jasno cę- tkowane. Całkowita długość ciała do 600 mm. Występowanie: kraje bałkańskie i wyspy wokół Półwyspu Bałkańskiego; Azja Mniejsza i za- chodnia część Azji. 142 Środowisko: jaszczurka trójpręga występuje zarówno na suchych, skalistych obszarach o bogatej rzeźbie terenu, jak i w środowiskach wilgotnych, silnie zakrzaczonych i położonych w sąsiedztwie wody. W tych biotopach zasied- la tylko silnie nasłonecznione miejsca. W eu- ropejskiej części zasięgu występuje w górach do wysokości 1500 m n.p.m., poza Europą (np. w Armenii) spotyka się ją powyżej 2000 m. Tryb życia: wydaje się, że j. trójpręga nigdzie nie występuje w większych zagęszczeniach. Opuszcza kryjówkę wczesnym rankiem i roz- grzewa się na słońcu, po czym udaje się na poszukiwanie pokarmu. W czasie dużego upa- łu ogranicza aktywność do zacienionych miejsc. Ze snu zimowego pierwsze budzą się dfj, a 00 dopiero 14 dni później. Rozród: w maju i jeszcze raz po upływie kilku tygodni w czerwcu samica składa do kryjówki 15 lub więcej jaj. Pokarm: szarańczaki, pasikoniki, świerszcze, pająki, stonogi, a także małe jaszczurki, jak również groźne skorpiony i skolopendry. Jaszczurka zielona (Lacerta viridis) Rodzina jaszczurko- wate {Lacertidae) Wygląd: średniej wielkości krępa ja- szczurka o stosun- kowo dużej głowie, silnych kończynach i długim lub bardzo długim ogonie. Ubarwienie grzbietu u obu płci jest jasno- lub ciemnozielone, rzadziej brązo- wawe. U samca z reguły występują na grzbie- cie małe, czarne punkty, tworzące niekiedy barwny rysunek, natomiast u samicy ciemne znamiona układające się w rzędy oraz biała- we, żółtawe lub bladozielone linie zlewające się w wyraźne, podłużne smugi. Dolna szczę- ka i podgardle intensywnie niebieskie. Brzuch przeważnie bez plam, białawy, zielonkawy lub żółtawy. Samce mają masywniejszą, na wierz- chu ciemniejszą i gęściej biało punktowaną głowę oraz intensywniej niebiesko zabar- wione okolice podgardla. Całkowita długość ciała rzadko powyżej 400 mm. Występowanie: od północnej Hiszpanii na za- chodzie do południowej Rosji na wschodzie i od Normandii na północy po Sycylię na połu- dniu. W Polsce jedyne pewne stanowisko na Śląsku Cieszyńskim, chociaż w ubiegłych wie- kach doniesienia o jej występowaniu w róż- nych regionach kraju były dość liczne; pod ochroną gatunkową. Środowisko: jaszczurkę zieloną spotyka się w ciepłych, ale stosunkowo wilgotnych środo- wiskach, np. na gęsto zarośniętych brzegach potoków i stawów, porośniętych krzakami mie- dzach i zaroślowych zbiorowiskach naskal- nych od nadmorskich nizin po wysokość 2000 m n.p.m. w górach. Tryb życia: jaszczurka zielona przy sprzyjają- cej pogodzie w marcu lub kwietniu opuszcza schronienie zimowe; pierwsze pojawiają się samce, potem samice, a wreszcie młode oso- bniki. Wiosną i latem jaszczurki wychodzą ze swoich naturalnych lub przez siebie wygrze- banych kryjówek wczesnym rankiem i długo grzeją się na słońcu, póki nie osiągną tempe- ratury 32-36C. W poszukiwaniu pokarmu lub partnera przemierzają zajmowane przez siebie terytorium o powierzchni 30-50 mz. Ja- Wslępne zaloty godowe szczurka zielona wyszukuje dogodną do zimo- wania kryjówkę zwykle już we wrześniu, jej spoczynek zimowy trwa 6 miesięcy. Młode osobniki mogą pozostawać aktywne do końca października. Rozród: samiec i samica spotykają się jeszcze przed rozpoczęciem właściwego okresu godo- wego, wykorzystują wspólnie to samo miejsce do kąpieli słonecznej i nocują również razem w jednej kryjówce. Po pierwszym złożeniu jaj, które odbywa się na przełomie maja i czerw- ca, w sprzyjających warunkach klimatycznych jaszczurka zielona powtórnie odbywa gody i samice ponownie składają jaja na przełomie czerwca i lipca. Złoże zawiera do 20 jaj. Mło- de wylęgają się po upływie ok. 80-85 dni. Pokarm: jaszczurka zielona żywi się głównie większymi owadami, takimi jak chrząszcze, szarańczaki, pasikoniki i świerszcze; zjada ró- wnież stonogi, mniejsze ślimaki, ptasie jaja i młode osobniki innych gatunków jaszczurek. Wrogowie: jeże, kuny i różne gatunki ptaków, jednak wpływ wrogów naturalnych na liczebność populacji jaszczurki zielonej jest niewielki. Uwagi: młode osobniki jaszczurki zielonej są przeważnie jednolicie oliwkowobrązowe lub brązowawe, w zasadzie bez jaskrawszej szaty młodocianej; mogą jednak mieć również jaś- niejsze plamy na bokach lub delikatne podłuż- ne paski. W czasie pierwszych miesięcy życia tworzą zwykle niewielkie grupki. Przy spotka- niu się dwóch dorosłych samców dochodzi często, po wzajemnej zrytualizowanej demon- stracji siły, do zajadłego boju, który w szczyto- wym momencie może prowadzić do powa- żnych okaleczeń rywali. Podczas zimnego deszczowego lata spada li- czebność tego gatunku, gdyż nie wszystkie młode wylęgają się, a wylęgnięte słabo rosną, zaś dojrzałe do rozrodu samice składają na- stępnej wiosny mniejszą liczbę jaj. 144 Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: krępa jasz- czurka o dużej głowie z krótkim, zaokrąg- lonym pyskiem, ma- sywnym ciele i sil- nych nogach oraz stosunkowo grubym, umiarkowanie długim ogonie. U jaszczurki zwinki wyraźnie za- znacza się dymorfizm płciowy. Zaczynający się od ciemnego wierzchu głowy szaro- lub ciemnobrązowy, szeroki pas na grzbiecie roz- pada się w przedniej 1/3 ogona na oddzielne plamy; okalają go z obu stron jasne smugi, które również mogą przechodzić na przednią część ogona. Środkiem grzbietu ciągnie się delikatna, biała, niekiedy przerywana linia. Grzbiet i boki pokryte są różnej wielkości czar- nymi plamami, które w górnej części boków mają białe środki. Same boki i brzuszna stro- na ciała samca są jasno- lub ciemnozielone, przy czym brzuch jest zawsze pokryty czar- nymi plamami. Nogi i ogon są brązowawe. Samice mają grzbiet przeważnie jasnoszary, żółtobrązowy lub brązowy pokryty podobnym rysunkiem barwnym jak u samców. Brzuch samic jest kremowożółty lub żółty i przeważ- nie pozbawiony plam - niemal nigdy nie bywa zielony. Młode osobniki jaszczurki zwinki ma- ją charakterystyczne ubarwienie (patrz ry- sunek). Całkowita długość ciała 200-240 mm, we wschodniej Europie miejscami do 275 mm. Występowanie: olbrzymi zasięg jaszczurki zwinki rozciąga się od Szwecji, Finlandii i po- łudniowej części Wielkiej Brytanii na północy po kraje byłej Jugosławii, Azję Mniejszą i Kaukaz na południu i od Pirenejów na za- chodzie po północno-zachodnie Chiny na wschodzie. Jaszczurka zwinka nie występuje w południowej i zachodniej Francji oraz we Włoszech, jak również niemal na całym Pół- wyspie Iberyjskim (poza 2 skrajnymi północ- no-wschodnimi prowincjami Hiszpanii). W Po- lsce pospolita na obszarze całego kraju, pod- lega całkowitej ochronie gatunkowej. Środowisko: ta niezbyt wyspecjalizowana jaszczurka zasiedla całą gamę różnorodnych biotopów: brzegi lasów i pól, nasypy kolejowe, skarpy, wrzosowiska oraz nieczynne ka- mieniołomy i żwirownie. Preferuje nasłonecz- nione, ciepłe lub lekko wilgotne stanowiska o luźniejszej pokrywie roślinnej lub widne za- rośla. Często spotyka się ją na starych cmen- tarzach i w zdziczałych ogrodach. W Pirene- jach występuje do wysokości 2000 m n.p.m., a w bułgarskich górach Riła do 2500 m n.p.m. W Polsce w górach jest rzadka powyżej 700 m n.p.m. i nie przekracza 1200 m n.p.m. Tryb życia: po zimowaniu, które u środkowo- europejskiej jaszczurki zwinki trwa od paź- dziernika do końca marca lub początku kwiet- nia, pierwsze pojawiają się młode osobniki, potem samce, a dopiero 2-3 tygodnie później samice. Przy pięknej pogodzie jaszczurki wy- chodzą ze swoich ukryć około godziny 8 rano, by rozgrzać się w ciepłych promieniach słoń- ca. Gdy temperatura ich ciał podniesie się do ok. 38°C, opuszczają nasłonecznione stanowi- ska i poszukują pokarmu w półcienistych miej- scach bądź ruszają na poszukiwanie partnera. Rozród: samce gdy w końcu kwietnia wyjrzą po raz pierwszy w roku na światło dzienne, mają intensywnie zieloną szatę godową. Z re- guły samce kopulują z każdą gotową do roz- rodu samicą, jednak wiosną mogą zawią- zywać się między partnerami trwalsze związki - wówczas obie jaszczurki wygrzewają się wspólnie na ulubionych stanowiskach. W okre- sie godowym stare samce stają się wybitnie terytorialne. W poszukiwaniu gotowej do roz- rodu partnerki opuszczają niekiedy zajmowa- ny rewir i mogą natknąć się wtedy na innego samca. Są wówczas skore do kłótni i rozpo- czynają pozorowaną, demonstracyjną walkę, która odbywa się według następujących reguł: obaj rywale unoszą się na przednich nogach, bocznie spłaszczają ciało, opuszczają głowę i nadymają podgardle. W takiej pozycji nie ustawiają się na wprost przeciwnika, lecz sta- rają się być zawsze zwrócone do niego roz- szerzonym w tym momencie bokiem. Gdy oba samce czują się jednakowo silne, zbliżają się do siebie i usiłują wzajemnie pochwycić szczękami za dolną część głowy. Jeśli któryś samiec uzna się za pokonanego, uchodzi lub okazuje tupaniem swą uległość. Tupanie pole- ga na tym, że jaszczurka przyciska ciało do 146 Samiec o czekoladowej barwie grzbietu T Brzemienna samica Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) ziemi i uniesionymi do góry przednimi nogami szybko uderza raz po raz o podtoże. W czasie tupania zwycięski samiec przytrzymuje poko- nanego szczękami, a uchwyt rozluźnia dopie- ro wtedy, gdy poczuje, że przeciwnik stara się uciec; z reguły goni go jeszcze przez chwilę, ale zwykle go nie dopędza. Zdarza się, że oba samce silnie się pogryzą, co może prowadzić do cięższych okaleczeń. Jeżeli samiec spotka gotową do rozrodu samicę, zbliża się do niej powoli drepcząc. Samica okazuje swoją goto- wość przez potupywanie i rytmiczne drgania tylnej części ciała. Następnie samiec chwyta szczękami za środek ogona samicy i w czasie powolnego przemieszczania się obojga do przodu samiec przesuwa uchwyt szczęk w gó- rę do nasady jej ogona. Gdy tam dotrze, oboje partnerzy dłuższy czas trwają w tej pozycji. Następnie samiec gryzie samicę w bok i w taki sposób skręca ciało, by zetknęły się kloaki obu zwierząt, po czym przekłada tylną nogę ponad nasadę ogona samicy i wprowadza do jej kloaki hemipenis. Tak połączeni partnerzy pozostają ok. 3-5 minut. Składanie 10-14 miękkoskorupkowych jaj odbywa się w maju lub czerwcu do wygrzebanej przez samicę małej jamy lub innego, wystawionego na dzia- łanie słońca ukrycia. Czas trwania rozwoju zarodków w dużym stopniu zależy od tempe- ratury - w temperaturze 21-24CC trwa 62-63 dni. Młode osobniki mają podobne ubarwienie i taki sam rysunek jak samice. W momencie wylęgu mają blisko 50-60 mm długości. Po upływie ponad 6 miesięcy u młodych samców pojawia się na bokach zielony odcień. Jasz- czurka zwinka osiąga dojrzałość płciową w wieku 1,5-2 lat. Pokarm: nie jest wybredna w wyborze poży- wienia i łowi szarańczaki, pasikoniki, świersz- cze, chrząszcze, pająki, stonogi i pareczniki; często również pszczoły, osy, mrówki i plusk- wiaki kowale bezskrzydłe. Dość często chwyta małe jaszczurki i zjada jaszczurcze jaja. Uwagi: populacje jaszczurki zwinki w wielu rejonach środkowej Europy są poważnie zagrożone. Jaszczurka ta jest wprawdzie ob- jęta ochroną gatunkową, ale przynosi to właś- ciwe efekty tylko wtedy, gdy zachowane zo- stają odpowiednie dla niej środowiska. Te 148 ostatnie jednak wskutek gospodarczego wyko- rzystania terenu rozpadły się na małe, izolo- wane wzajemnie wyspy niemal bez kontaktu między osobnikami zamieszkujących je popu- lacji. Taki stan niesie za sobą dodatkowe nie- bezpieczeństwo, gdyż wskutek wyłącznego rozmnażania się tych gadów w obrębie izo- lowanych populacji (chów wsobny) następuje ujednolicenie ich pul genowych i osłabienie odporności populacji, a także zwiększona śmiertelność zarodków i młodych osobników spowodowana wzrostem ilości genów letal- nych. Zachowanie odpowiedniego poziomu zróżnicowania genetycznego może zapewnić jedynie wymiana osobników między zdrowymi i liczebnymi populacjami. Populacje jaszczurki zwinki stają się w tych warunkach bardziej wrażliwe na wszelkie niekorzystne wpływy po- gody. W sprzyjających latach, gdy średnie temperatury wiosny i lata są wysokie, oraz przy obfitości pokarmu, samice składają więcej jaj i procent wykluwających się młodych jest wy- ższy niż w latach zimnych i wilgotnych. Straty powodowane przez naturalnych wrogów są wówczas równoważone. W czasie kilku kolej- nych niesprzyjających lat liczebność populacji szybko spada. Jeśli w otoczeniu znajduje się dostateczna liczba dogodnych ukryć, miejsc do kąpieli słonecznych i chronionych przed mro- zem kryjówek zimowych, to straty powodowane przez naturalnych wrogów i niekorzystną pogo- dę nie są znaczące. Gdy jednak następuje roz- członkowanie środowisk i opryskiwanie na- sypów kolejowych insektycydami i herbicy- dami, wtedy populacje jaszczurki zwinki tracą zdolność wyrównywania strat liczebności. Wylęgające się mtode 14Q Jaszczurka żyworodna, żyworódka (Lacerta vivipara) —jr-------3jfcF| Rodzina jaszczurko- . JM watę (Lacertidae) ,y fK^fl Wygląd: nieduża ja- Jfi^K^ I szczurka o wydłuzo- ^--------—'-'—^^ szpicem na końcu). Samce i samice mają stronę grzbietową nie- mal identycznie ubarwioną. Środkowa strefa grzbietu jest jasno- lub ciemnobrązowa z ma- łymi, nieregularnie rozrzuconymi lub uporząd- kowanymi, jasnymi i ciemnymi plamami i deli- katnie zaznaczoną, ciemniejszą linią środ- kową. Boki ciała z reguły ciemniejsze od grzbietu i pokryte jasnymi i ciemnymi znamio- nami. Podgardle i szyja są u samca bladonie- bieskawe, jasnoczerwone lub białawe. Brzuch i spodnia strona nóg i ogona żółte lub poma- rańczowoczerwone z delikatnym czarnym pla- mkowaniem. U samic brzuch może być biała- wy, żółtawy, szary lub pomarańczowy; z regu- ły jest pozbawiony czarnych plam, względnie występują one tylko w jego tylnej części. Mło- de osobniki mają grzbietową stronę ciała cie- mno- lub czarnobrunatną o wyraźnym połysku brązu. Ich spodnia strona jest ciemnoszara do niebieskawo- lub zielonkawoczarnej. Barwy typowe dla dojrzałego osobnika osiągają w 3. roku życia. Całkowita długość ciała 160 mm. Występowanie: j. żyworodna zasiedla ogromny obszar rozciągający się od północnej Hiszpanii na zachodzie do Mongolii na wschodzie i od Szwecji na północy po Bułgarię na południu. Brak jej w rejonie śródziemnomorskim. Z wszy- stkich gadów sięga najdalej na północ, dociera- jąc miejscami do wybrzeży Morza Barentsa i Morza Arktycznego. W Polsce występuje na obszarze całego kraju, miejscami pospolicie; pod ochroną gatunkową. Środowisko: jaszczurkę żyworodna spotyka się przede wszystkim w lasach; w obrębie swego ogromnego areału występowania zasiedla również torfowiska wysokie, poro- śnięte obficie roślinnością brzegi potoków i zakrzewione skarpy. W południowej części zasięgu występuje na obszarach wyżej poło- żonych, np. w Karpatach dociera do wysokości 2400 m n.p.m. W Tatrach, gdzie jest najczęś- ciej spotykanym gadem, dochodzi do piętra kosodrzewiny na wysokości 1700 m n.p.m. Unika obszarów bardzo suchych. Tryb życia: w sprzyjających klimatycznie oko- licach opuszcza kryjówki zimowe bardzo wcześnie, często już w lutym. W północnej części zasięgu i w wysokich górach środkowo- europejskich pojawia się dopiero w czerwcu. Po opuszczeniu ukrycia wczesnym rankiem udaje się w nasłonecznione miejsce. Tam trwa w bezruchu z rozpłaszczonymi żebrami tak długo w prażących promieniach słońca, póki temperatura jej ciała nie podniesie się do 25-30'C. Rusza wtedy na przeszukiwanie swo- jego rewiru, ale przed końcem okresu aktyw- ności powraca na nasłonecznione miejsce lub chowa się w kryjówce. Może to być wygrzeba- na przez nią jama w ziemi, z reguły jednak za schronienie służy jej nora gryzonia lub zagłę- bienie pod kamieniem. Jaszczurka żyworo- dna, w odróżnieniu od innych jaszczurek c chuje się słabo rozwiniętym terytorializme Jest to szczególnie dobrze widoczne, gdy wi ksza liczba dorosłych osobników wygrzewa się wspólnie w jednym najbardziej nasłonecz- nionym miejscu. Jaszczurka żyworodna wy- stępuje zwykle w dużych zagęszczeniach - w austriackim Tyrolu do 538 osobn./1 ha. Rozród: okres godowy jaszczurki żyworodnej przypada w środkowej Europie na maj; do ostrzejszych walk między konkurującymi sam- cami dochodzi wyjątkowo, częściej jedynie w okresie upalnej pogody. Kopulacja przebie- ga podobnie jak u j. zwinki. Jaszczurka żywo- rodna rodzi w zasadzie żywe młode w liczbie od 4 do 10 sztuk i mierzące 45 mm długości. Wylęgają się one jeszcze w ciele matki bezpo- średnio przed złożeniem jaj lub zaraz po nim, jednak w określonych warunkach może być również jajorodna, tzn. składa jaja. Znalezio- no np. wspólne gniazdo kilku samic, w którym było 60 w różnym stopniu rozwiniętych jaj. Pokarm: jaszczurka żyworodna wyszukuje ofiary nie tylko za pomocą wzroku, ale rów- nież węchu. Zjada pająki, pareczniki, muchy i chrząszcze oraz larwy owadów. Wrogowie: gniewosz plamisty i żmija zyg- zakowata. 150 Jaszczurka okularowa* [Lacerta perspicillata) Rodzina jaszczurkowate (Lacertidae) Wygląd: stosunkowo smukta jaszczurka o spłaszczonym, nieco wydłużonym tułowiu, długim ogonie i drobnych, ziarnistych łuskach na grzbiecie. Ubarwienie bardzo niejednolite. Grzbiet oliwkowy względnie szary, zielon- kawy, brązowawy lub wręcz czarniawy; zwyk- le ciemną, środkową część grzbietu pokrywa- ją białawe, żółtawe lub jasnozielonkawe pla- my, a po obu jego bokach ciągną się jasne smugi, które przechodzą często na ogon. Dość często grzbiet pokryty jest również siatkowa- tym lub plamistym wzorem. Brzuch przeważ- nie białawy lub zielonkawy ewentualnie lekko niebieskawy. W odróżnieniu od małych, ziar- I------------, , ,1 Rodzina jaszczurko- -śigl^CT watę [Lacertidae) cL~V /r~ Wygląd: duża, bardzo j~)i t^ krępa i zmiennie uba- P~~-^/\ [T^- rwiona jaszczurka o AZ^SSyJ^Ą^ wydłużonej, w okoli- t22^y7°" if cy skroni szerokiej y~~^--------------1 i spiczasto zwężają- cej się w kierunku pyska głowie, grubej, pofał- dowanej szyi, spłaszczonym tułowiu i długim, zgrubiałym u nasady ogonie. Grzbiet za- zwyczaj zielonawy, zielony, oliwkowy lub jas- nobrązowy względnie miedziany, pokryty ukła- dającymi się często w siatkowaty deseń wydłu- żonymi plamami i paskami. Niekiedy wzór bar- wny rozwija się w takim stopniu, że cały grzbiet jest ciemno ubarwiony. Brzuch może być biała- wy, żółtawy, zielonkawy, pomarańczowy, a na- wet czerwony. Całkowita długość ciała 280 mm. Występowanie: Korsyka i Sardynia oraz otaczające je małe wyspy. Środowisko: zasiedla pasma górskie poroz- dzielane trudnymi do pokonania naturalnymi 152 nistych łusek grzbietowych tarczki brzuszne są prostokątne, ułożone w 10 rzędach. Chara- kterystyczna jest budowa powiek - w pełni ruchoma powieka dolna ma przezroczyste okienko. Całkowita długość ciała nie przekra- cza 160 mm. Występowanie: północna Afryka; w Europie występuje tylko na Minorce w archipelagu Ba- learów, gdzie została introdukowana. Środowisko: jaszczurka okularowa preferuje środowiska o wysokiej wilgotności powietrza; na Minorce występuje głównie na nasłonecz- nionych, wilgotnych stanowiskach, np. na po- rośniętych roślinnością skałach, na stokach wśród ziołorośli i bylin, oraz na terenach lekko zabagnionych. Spotyka się ją również w par- kach i wilgotnych ogrodach. Tryb życia: po ziemi jaszczurka okularowa poru- sza się bardzo zwinnie. Wspina się również dość wysoko po grubych pniach drzew. Przy sprzyjają- cej pogodzie jest aktywna przez cały rok. Pokarm: owady i inne stawonogi; okresowo zjada również jagody. barierami. Na Korsyce jest niemal wyłącznie mieszkanką gór (na południu tej wyspy rów- nież na nizinach), tylko rzadko spotyka się ją na wysokościach poniżej 500 m n.p.m. Na wysokościach 1000 m n.p.m. występuje regu- larnie, a sięga do 2700 m n.p.m. Również na Sardynii jaszczurka ta żyje głównie w górach, jednak schodzi tu także poniżej 300 m n.p.m. i zasiedla (podgatunek L. b. Ierrerae) skupiska skał na wybrzeżu morskim. J. tyrreńska zamie- szkuje porośnięte luźną roślinnością skały lub odsłonięte, nagie, pełne szczelin skaliste stoki. W najbardziej sprzyjających miejscach wy- stępuje często w większej liczbie osobników. Żyje również na wilgotniejszych, zakrzaczo- nych lub zalesionych obszarach. Unika blisko- ści wody, nie lubi również mżawki. Tryb życia: jaszczurka tyrreńska nie jest pło- chliwa, często zwleka z opuszczeniem miejsca odpoczynku po zjawieniu się człowieka. Sen zimowy może, w wysokich położeniach górs- kich trwać nawet 7 miesięcy. Pokarm: głównie owady oraz owoce. Jaszczurka tyrreńska , j. Bednagi (Lacerta bedriagae) Jaszczurka kaukaska* {Lacerta prałicola) Rodzina jaszczurko- watę (Lacertidae) Wygląd: stosunkowo mata, krótkonoga ja- szczurka o malej gło- wie, wydłużonym tu- łowiu i średniej dłu- gości ogonie oraz dość jednolitym ubarwieniu. Strona grzbie- towa od karku do nasady ogona jest szara, szarobrązowa, brązowa lub czerwonawo- brązowa. Środkiem grzbietu ciągnie się wyra- źna, przeważnie jasno- lub ciemnobrązowa względnie czerwonobrązowa, podłużna smuga, po bokach obwiedziona małymi plamami. Smuga ta z reguty przechodzi na nasadę ogona. Na bokach ciała znajduje się szeroki, zaczynający się w rejonie otworu usz- nego, zwykle ciemnobrązowawy pas, który od brzucha odgraniczony jest białawą, żółtą lub jasnobrązową, wąską smugą. Dolna strona głowy i gardło białawe, brzuch i spodnia stro- na ogona białawożótte, żółte lub bladozielon- kawe. Całkowita długość ciała maksymalnie od 150 do 160 mm. Występowanie: w Europie w Serbii, Rumunii, Bułgarii, europejskiej części Turcji i na pni Kaukazie. Środowisko: zasiedla podobne siedliska jak ja- szczurka żyworodna. Występuje głównie na wilgotnych, leśnych obszarach, na brzegach lasów i na zakrzaczonych miedzach. W Europie nie przekracza zwykle wysokości 600 m n.p.m. Tryb życia: j. kaukaska prowadzi głównie na- ziemny tryb życia; nie jest specjalnie płoch- liwa wobec ludzi i zazwyczaj występuje w wię- kszych zagęszczeniach. Unika intensywnego nasłonecznienia, aktywna przede wszystkim rankiem i późnym popołudniem. Jest wpraw- dzie mniej zwinna od innych jaszczurek, dob- rze się jednak wspina. Ze snu zimowego, trwającego od października do przełomu mar- ca i kwietnia, pierwsze budzą się samce. Rozród: samica sktada w maju 4-6 jaj, z kto-' rych po 45-50 dniach wylęgają się młode. Wrogowie: gniewosz plamisty. Jaszczurka grecka [Lacerta graeca) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: duża, smuk- ła jaszczurka o wy- dłużonej, pofałdowa- nej szyi i długiej gło- wie. Jej nogi i ogon długie, ogon zakoń- czony długim, cienkim szpicem. Ubarwienie lekko połyskującego grzbietu zmienia się od żóttobrązowego do szarobrązowego lub szarego, jego środek pokrywają ciemniejsze plamy lub cętki, które układają się w podłużne rzędy względnie zlewają się w poprzeczne paski. Przeważnie ciemne boki pokrywają jas- ne, mniej lub bardziej wyraźne niebieskie pla- my. Brzuch żółty lub pomarańczowy. Całkowi- ta długość ciała 240-260 mm. Występowanie: Grecja (Peloponez). Środowisko: jaszczurka grecka zasiedla skali- ste obszary położone na wysokości 700-1500 m n.p.m. Wyraźnie preferuje kamieniste, lekko wilgotne środowiska, występuje głównie w otoczonych skałami łożyskach potoków i słonecznych parowach. Miejscami spotykana jest na grubych, dziuplastych pniach drzew oraz na zdecydowanie mokrych miejscach, ta- kich jak małe, kamieniste wysepki w potokach. Tryb życia: ta dość spokojna jaszczurka poru- sza się zwykle powoli i z rozwagą. W przeci- wieństwie do większości innych jaszczurek nie jest szczególnie agresywna. Pomimo tego, że preferuje miejsca skaliste, penetruje ró- wnież murawy i zbiorowiska ziołorośli. Dobrze się wspina i ucieka w razie niebezpieczeństwa na pnie drzew. W zasiedlanym przez siebie środowisku unika miejsc silnie nasłonecznio- nych. Chętnie szuka pokarmu w ściótce leśnej. Pokarm: szarańczaki, świerszcze, chrząszcze, gąsienice oraz pareczniki i skąposzczety. 154 Jaszczurka skalna (Lacerta saxicola) Rodzina jaszczurkowate (Lacertidae) Wygląd: średniej wielkości jaszczurka o smuk- łym, lekko spłaszczonym tułowiu, wydłużonej, płaskiej głowie i długim ogonie. Ubarwienie podstawowe jest zmienne i przyjmuje różne odcienie brązu, szarości i zieleni. Zazwyczaj wyraźny, plamisty wzór na grzbiecie zagęsz- cza się na bokach tworząc siatkowatą wstęgę, w której występować mogą również jasne i niebieskie plamki. Brzuch białawy, żółty, ró- żowy lub pomarańczowy. W okresie godowym bardziej krępy samiec jest intensywnie ubar- wiony, a niebieskawe punkty (które mogą, chociaż znacznie słabiej zaznaczone, wy- stępować także u samicy) stają się gęstsze i jaskrawsze. Młode jaszczurki mają tylną po- łowę ogona ubarwioną lekko niebieskoszaro. Całkowita długość ciała 230 mm. Występowanie: Kaukaz, azjatycka część Tur- cji, północny Iran i południowy Turkmenistan. W Europie występowanie ogranicza się tylko do skrawka Półwyspu Krymskiego. Środowisko: jaszczurka skalna żyje na równi- nach, obszarach pagórkowatych i górskich. W gó- rach spotykana do wysokości 2000 m n.p.m., rzadziej powyżej 2600 m n.p.m. Zasiedla tere- ny pokryte żwirem, porośnięte bujną roślin- nością brzegi potoków i izolowane wychodnie skał w lasach i zaroślach. Często występuje na obszarze osiedli ludzkich, np. na mostach, murach i w ruinach. Tryb życia: w szczególnie sprzyjających miej- scach występuje bardzo licznie, mimo to nie jest jaszczurką specjalnie towarzyską. Swoją kryjówkę, przeważnie szczelinę skalną lub ja- mę w ziemi, opuszcza rano między godziną 8 a 10. Wygrzewa się następnie długo na słońcu, po czym przez dłuższy czas jest bar- dzo ruchliwa i przed godziną 19 powraca do swojej kryjówki. Rozród: w kilka tygodni po zakończeniu zimo- wania samce zdobywają całkiem spore teryto- ria, które zamieszkują wspólnie z 2 lub 3 goto- wymi do rozrodu samicami. W obrębie rewiru nie tolerują jednak obecności innych samców. Wzajemnie pokojowo do siebie usposobione samice kopulują nie tylko z posiadaczem swo- jego terytorium, ale również z samcami z są- siednich rewirów, a nawet z samcami, które nie mając własnego terytorium odwiedzają ukradkiem rewiry innych samców. Samica składa zwykle 3-5 jaj do lekko wilgotnej kryjó- wki. Długość głowy i tułowia wylęgających się młodych wynosi tylko 25 mm; dojrzałość płcio- wą osiągną po upływie blisko 2 lat. Pokarm: przeważnie łupem jaszczurki skalnej padają muchówki, również pająki, stonogi, mrówki, skąposzczety i ślimaki. Interesujący jest fakt, że dobrze latające owa- dy chwytane są nie tylko wtedy, gdy usiądą, ale również w locie za pomocą pewnie sięga- jących celu, długich skoków. Wrogowie: poruszającej się głównie po ziemi jaszczurce skalnej zagrażają przede wszyst- kim gniewosz plamisty, połoz kaspijski i żmija kaukaska (Vipera kaznakowi); młode osobniki padają głównie ofiarą różnych ptaków. Uwagi: w korzystnych klimatycznie rejonach okres aktywności jaszczurki skalnej może trwać 9-11 miesięcy. W szczególnie odpowie- dnich kryjówkach zimowych jaszczurka skalna zbiera się w większej liczbie osobników, by przetrwać wspólnie zimną porę roku. Takie ukrycia zimowe mogą skupić 300-400 zwierząt. W cieplejszych okolicach jaszczurki pojawiają się na powierzchni już na początku marca, jednak przebywają jeszcze przez pe- wien czas w pobliżu zimowej kryjówki i w tym okresie nie dochodzi jeszcze do swarów mię- dzy samcami. Dopiero wtedy, gdy jaszczurki zaczynają się rozpraszać w środowisku i sam- ce zdobywają rewiry, stają się bardzo wojow- nicze. Małym wrogom naturalnym jaszczurka skalna przeciwstawia określone zachowania obronne. Jeśli zostanie zaatakowana, np. przez niewielkiego węża, wsuwa do jego pys- ka jedną z tylnych łap, skręca się w koło i unika w ten sposób pożarcia. Tak jak wszyst- kie jaszczurki posługuje się przede wszystkim wzrokiem. 156 Jaszczurka chorwacka* {Lacerta horvathi) Rodzina jaszczurko- watę (Lacerłidae) Wygląd: mała, bardzo smukła jaszczurka o płaskiej, tępo za- kończonej głowie i długim, silnym ogonie wyciągniętym na końcu w delikatny szpic. Na stronie grzbie- towej biegnie zaczynający się na karku, szero- ki, oliwkowo- lub jasnoszary pas, który często przechodzi na ogon. Boki pokryte ciemno- lub jasnoczerwonawobrązowymi, na brzegach charakterystycznie ząbkowanymi, szerokimi smugami, przechodzącymi na ogon w postaci rzędów ciemnych plam. Środkową część grzbietu z reguły pokrywają słabo zaznaczo- ne, ciemnobrązowe piętna, które mogą ukła- dać się w delikatną środkową linię. Nogi są niewyraźnie ciemno plamkowane. Podgardle białawoszare, a brzuch, wewnętrzna strona nóg oraz część spodniej strony ogona żółte lub zielonkawożółte. Samce mają masywniej- szą głowę, grubszą nasadę ogona i dłuższy ogon w porównaniu z samicami. U młodych osobników ogon jest lekko zielonawej barwy. Całkowita długość ciała wynosi 185 mm. Występowanie: wyspowe; nieliczne populacje na pograniczu Włoch w Istrii i od Chorwacji do Szybeniku w Dalmacji. Na cały zasięg tego gatunku składają się więc poszczególne, prze- ważnie izolowane od siebie, małe populacje. Środowisko: strome ściany skalne w poprzeci- nanym rozpadlinami krasie na wysokościach 500-2000 m n.p.m. W niektórych okolicach wy- stępuje w nietypowych miejscach, np. nad Jezio- rami Plitwickimi żyje na sterczących z wody, nie porośniętych roślinnością ścianach skalnych. Tryb życia: jaszczurka chorwacka przebywa poza swoją kryjówką również przy stosunko- wo niskich temperaturach (w słońcu przy 15°C, w cieniu przy 12°C). W niżej położonych rejo- nach może występować razem z murówką zwyczajną i jaszczurką żyworodną. Pokarm: chrząszcze, pająki i pareczniki oraz latające owady, które chwyta skacząc. Jaszczurka dalmatyńska* (Lacerta mosorensis) y , \l\-J o- "ć/\ ' v^N ' V V )!> \ Sy? J~r^~ długim ogonie. Pod- Z_^\Z-^ji\ stawowa barwa lC2^y,*>° \J grzbietu to przeważ- ^~~~^------------1 nie zieleń w różnych odcieniach; może być on również brązowawy lub brązowy. Zwykle czarno plamisty środek grzbietu jest z obu stron obrzeżony jasną smugą. Boki ciała pokryte ciemniejszym, siat- kowatym lub plamistym rysunkiem. Często u obu płci występuje w okolicy łopatki niebies- ka plama. Brzuch jest białawy, żółtawy lub pomarańczowy, a najbardziej zewnętrzne tar- czki brzuszne mogą być niebieskie. Podgardle i brzuch są intensywnie ciemno plamiste. Na- sada ogona pokryta czarno-białymi plamami. Całkowita długość ciała 200 mm. Występowanie: północno-zachodnia Hiszpania i północna Portugalia. Dokładny zasięg tej mu- rówki nie jest znany. Środowisko: zasiedla przede wszystkim su- che, porośnięte luźną roślinnością obszary skaliste do wysokości 1800 m n.p.m. Często przebywa w najbliższym sąsiedztwie wsi. W niektórych miejscach powinna żyć również na grubych pniach drzew. Tryb życia: przy ciepłej pogodzie aktywna przez cały dzień. W niektórych okolicach jest zdumiewająco liczna. W sprzyjających klim tycznie rejonach nie zapada w sen zimo Bardzo często występuje wspólnie z murówką zwyczajną i oboma gatunkami piaskarek - al- gierską i hiszpańską. Pokarm: murówka hiszpańska żywi się głów- nie owadami, takimi jak muchy, motyle, sza- rańczaki i larwy świerszczy. Zjada również pająki, stonogi i pareczniki. Ofiarę chwyta pe- wnie drobnymi ząbkami i rozgniata za pomocą szczęk. Na koniec ustawia ją prawidłowo do połykania, ocierając bocznymi ruchami głowy o podłoże i pozbywając się w ten sposób obcych cząstek zaśmiecających pysk. Środowisko: murówka zaroślowa występuje przede wszystkim na suchych, pokrytych gęsto krzewami, kamienistych obszarach; żyje je- dnak również na skałach. Tryb życia: murówka zaroślowa jest aktywna przeważnie rankiem i po południu. Grzeje się często na słońcu lub szuka pokarmu w swoim otoczeniu. Pokarm: motyle, chrząszcze, pająki i stonogi. Uwagi: murówkę zaroślowa niektórzy specjali- ści uważają za podgatunek m. hiszpańskiej. Murówka zaroślowa {Podarcis bocagei) 162 Jaszczurkowate 1fi3 Murówka balearska* (Podarcis lilfordi) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: krępa jasz- czurka o krótkiej, szerokiej i stosunko- wo spiczastej gtowie, grubej szyi, drob- nych, gładkich łus- kach i wyraźnie grubym ogonie. Ubarwienie grzbietu może być zielone, szarobrązowe lub nawet głęboko czarne. Środkowa część grzbietu, pokryta często czarniawymi, uło- żonymi w podłużne rzędy punktami, jest zwyk- le obrzeżona z obu stron jaśniejszymi smuga- mi. Boki ciała mogą mieć ciemny, plamkowa- ny lub siatkowaty rysunek; brzeźne tarczki brzuszne częściowo niebieskie lub czarne. Całkowita długość ciała 200-250 mm. Występowanie: tylko wchodzące w skład Bale- arów wyspy Majorka i Minorka (tu introduko- wana) oraz szereg mniejszych wysp. Środowisko: murówka balearska żyje na bar- dzo suchych, kamienistych obszarach, które miejscami są zupełnie pozbawione roślinnoś- ci. Czasem zasiedla sterczące bezpośredni z morza, nieduże skały. Tryb życia: murówka balearska przebywa zwykle na ziemi, jednak by grzać się w słońcu wspina się na skały. Jest to bardzo wojowni- cza jaszczurka, tak że w wielu populacjach niemal wszystkie osobniki bądź nie mają ogo- nów, bądź mają zregenerowane. Pokarm: obok motyli, much, chrząszczy i sza- rańczaków zjada również stonogi, pająki i ską- poszczety, a także jagody i inne owoce. W ra- zie niedoboru pokarmu żywi się częściami kwiatów i liści oraz nasionami. Łakomie po- chłania także resztki pokarmu pozostawione przez ludzi. W niektórych miejscach murówki zbierają się wokół biwakowiczów i chwytają natychmiast spadające resztki chleba, kiełba- sy i sera, a nawet wchodzą do toreb, by tam szukać pokarmu. Uwagi: wśród opisanych blisko 15 podgatun- ków murówki balearskiej niektóre cechują się bardzo ciemnym ubarwieniem grzbietu. Murówka pitiuzyjska [Podarcis pityusensis) LLŁ sjj/ Jz^S\J~^ ^ K^y**' V Rodzina jaszczurko- wate [Lacertidae] Wygląd: średniej wielkości murówka o bardzo rozmaitym wyglądzie. Przeważ- nie jest to bardzo krępa jaszczurka o krótkiej głowie, długim ogonie i silnych no- gach. Ubarwienie grzbietu zmienne - może być jasnozielone, żółte, niebieskozielone, sza- re, brązowe lub czarne. Pokrywający grzbiet rysunek barwny tworzą małe, czarne plamki, które często układają się w podłużne rzędy. Środkowa część grzbietu jest zwykle obrzeżo- na jasną smugą. Jasnobrązowe lub szare boki ciała są upstrzone czarnymi plamkami lub sia- tkowatym deseniem; brzeżne tarczki brzuszne częściowo niebieskie lub czarne. Brzuch może być białawy, jasnoszary, żółty, niebieskawy, czerwonawy lub czarniawy, a jego strefę brze- żną mogą pokrywać niebieskozielone lub cza- rniawe plamki. Z żyjących obecnie ok. 30 pod- gatunków względnie odmian tej murówki nie- które cechują się bardzo ciemną lub wręcz czarną barwą grzbietu. Brzegi brzucha u przedstawicieli tych odmian są kobaltowe lub ultramarynowe. Całkowita długość ciała 200-250 mm. Występowanie: należące do grupy Pitiuzów wyspy Ibiza i Formentera i pobliskie małe i zupełnie drobne wysepki. Na Majorce intro- dukowana. Środowisko: m. pitiuzyjska zasiedla głównie kamieniste, nadbrzeżne rejony większych wysp i całe terytoria większości mniejszych wysepek. Występuje również w bezpośredniej bliskości ludzkich osiedli, gdzie żyje na mu- rach, pryzmach kamieni wśród pól i zwałach gruzu oraz na odłogach. Szczególnie na mniejszych wysepkach przebywa na odsłonię- tych, pozbawionych roślinności, skalistych gle- bach. Tryb życia: m. pitiuzyjska jest aktywna w ciągu całego dnia. Bardzo agresywna; często skupia się licznie na ograniczonej przestrzeni. 164 szczureówate n& 165 Murówka adriatycka (Podarcis melisellensis) Rodzina jaszczurko- watę (Lacertidae) Wygląd: mała, dość krępa jaszczurka o krótkiej głowie i umiarkowanej dłu- gości ogonie. Grzbiet przeważnie zielony, oliwkowy lub brązowy. Rysunek tworzą mniej lub bardziej wyraźne czarne plamki i piętna, które częściowo mogą się zlewać w podłużne rzędy i zazwyczaj występującą, biegnącą śro- dkiem grzbietu, ciemną wstęgę. Ciemno pla- miste boki są odgraniczone od grzbietu i brzu- cha jaśniejszymi paskami. Brzuch białawy, żó- łty, pomarańczowy lub nawet ceglasty. Część brzeżnych tarczek brzusznych może być nie- bieskiej barwy. Obok kontrastowo ubarwio- nych zwierząt spotyka się osobniki o jedno- licie zielonym grzbiecie i jasnobrązowawych bokach lub jasnobrązowawe ze zmatowiałymi wstęgami grzbietową i bocznymi. Całkowita długość ciała 150-180 mm. Występowanie: od północnych Włoch wzdłuż całego wybrzeża Adriatyku (łącznie z wyspa- mi) po Albanię. Środowisko: murówka adriatycka żyje głównie na obszarach nadbrzeżnych od rejonów poło- żonych bezpośrednio nad morzem po wy- sokość 1200 m n.p.m. w górach. Przebywa na trawiastych miedzach, rumowiskach i zakrza- czonych brzegach dróg, a także na terenach zielonych w obrębie osiedli ludzkich. Tryb życia: ta murówka przebywa głównie na ziemi, ale również zwinnie się wspina. Jest aktywna w ciągu całego dnia, jednak w czasie upalnej pogody chowa się w swojej kryjówce. Murówka adriatycka występuje często wspól- nie z murówką zwyczajną, łusecznicą wspaniałą i jaszczurką zieloną. Rozród: w okresie godowym samce są bardzo wojownicze. Zdobywają wówczas rewiry, któ- rych bronią przed innymi samcami. Pokarm: drobne owady, pająki, stonogi i parę- czniki oraz małe ślimaki. Murówka tyrreńska* (Podarcis tiliguerta) Typy ubarwienia ciała Rodzina jaszczurkowate (Lacertidae) Wygląd: krępa, silnie zbudowana jaszczurka o stosunkowo dużej głowie i długim ogonie. Grzbiet szarobrązowy lub brązowy, u samców często zielonawy. Pokrywają go zazwyczaj czarne plamy, a z obu stron obrzeża jaśniej- szy, plamisty pasek. Nieznacznie ciemniejsze boki ciała pokrywa rysunek złożony z żółtych, zielonkawych i czarnych plam. Brzuch biała- wy, żółty, pomarańczowy lub czerwony, zwyk- le z nielicznymi ciemnymi plamami. Samice mają zazwyczaj pozbawiony plam, brązowy środek grzbietu, obrzeżony z obu stron jas- nym paskiem, który może przechodzić aż na ogon. Ich brązowawe, zwykle ciemno plamiste lub siatkowate boki są również od strony brzu- cha obwiedzione jasną smugą. Całkowita dłu- gość ciała 200-250 mm. Występowanie: Korsyka, Sardynia i pobliskie, małe wysepki. Środowisko: zasiedla przede wszystkim bar- dzo suche biotopy, gdzie żyje wśród gru- zowisk, na miedzach, zarośniętych, kamienis- tych stokach i w uprawach rolniczych. W gó- rach występuje zwykle na średnich wyso- kościach, ale spotykano ją również na wyso- kości 1800 m n.p.m. Tryb życia: murówka tyrreńska przebywa przede wszystkim na ziemi. Niekiedy występu- je bardzo licznie. W sen zimowy, trwający od października do przełomu lutego i marca, za- pada w kryjówce, którą może być nora gryzo- nia, ziemna jama lub szczelina pod skałami. Rozród: kopulacja odbywa się w kwietniu. Zło- że, składające się z 6-12 jaj, samica umiesz- cza w ukryciu w wilgotniejszym miejscu. Pokarm: szarańczaki, chrząszcze, pająki. 166 Jaszczurkowate 167 Murówka minowa, jaszczurka minowa (Podarcis sicula) Rodzina jaszczurko- watę (Lacertidae) Wygląd: osiągająca znaczne rozmiary, krępa jaszczurka o podtugowatej, pła- skiej głowie i dłu- gim, cienkim ogonie. Grzbiet ubarwiony szaro, jasnobrązowawo, oliwkowo lub jaskrawozielone Często środ- kiem grzbietu biegnie zaczynający się w okoli- cy karku, wąski, brązowy pas, który tworzą czarne plamki. Wstęga ta zwykle przechodzi na nasadę ogona. Środkowa część grzbietu może być z obu stron obrzeżona jasnymi i cie- mnymi plamami, a na szarych lub brązowa- wych, pokrytych plamistym lub siatkowatym rysunkiem bokach znajdują się dodatkowo białawe, żółtawe i zielonkawe plamki. Zwykle zielona barwa w tylnej części ciała jest wy- blakła lub przechodzi w brąz. Często spotyka się osobniki o bardzo kontrastowym, czarnym, siatkowatym rysunku, rzadziej pozbawione deseniu, jednolicie bladooliwkowo ubar- wione zwierzęta. Samice o bardziej brązowym lub oliwkowozielonym ubarwieniu podsta- wowym są pokryte zmatowiałym, plamistym rysunkiem, ale podłużne rzędy plam są u nich wyraźniejsze. Brzuch białawy, żółty, zielo- nawy lub czerwonawy, a u podgatunku P. s, klemmeri niebieski. Całkowita długość ciała 250 mm. Występowanie: Korsyka, Sardynia, Elba i inne wyspy na Morzu Tyrreńskim, Włochy z Sycy- lią, kraje byłej Jugosławii od Istrii do Dubrow- nika wraz z pobliskimi wyspami, europejska część Turcji; introdukowana na Minorce, w pd. Hiszpanii oraz w USA (okolice Filadelfii). Środowisko: bardzo ruchliwa murówka ruino- wa jest gatunkiem niezwykle plastycznym eko- logicznie, przystosowującym się łatwo do roz- maitych środowisk. Występuje na nizinach, wyżynach i w górach, gdzie sięga do wysoko- ści 1800 m n.p.m. Zasiedla zarówno obficie porośnięte roślinnością, kamieniste stoki, jak i trawiaste lub zakrzaczone obszary na rów- ninach. Szczególnie licznie występuje w osie- dlach ludzkich, gdzie jest spotykana na brze- gach dróg, miedzach śródpolnych, murkach z luźno ułożonych kamieni, a nawet na tere- nach zielonych wewnątrz osiedli. Tryb życia: przebywa głównie na ziemi, ale często spotyka się ją na murach, skalistych pobrzeżach dróg i kamiennych murkach. Po- mimo to, że generalnie jest bardzo agresyw- na, występuje często w większej liczbie w szczególnie sprzyjających miejscach, takich jak np. wysypiska śmieci. Wykorzystuje je wówczas jako środowisko życia kryjąc się w razie niebezpieczeństwa w pustych pu- szkach po konserwach i polując na zlatujące się tu owady. W sprzyjających klimatycznie rejonach przerywa sen zimowy w okresie pię- knej pogody i opuszcza swoją kryjówkę, by wytrwale grzać się w słońcu. Zwykle bardzo szybko zasiedla odpowiednie, nowo powstają- ce w wyniku gospodarki człowieka środowis- ka. Często występuje wspólnie z murówka ad- riatycką i łusecznicą wspaniałą. Pokarm: owady, pająki i skąposzczety. Uwagi: opisano blisko 40 podgatunków m. mi- nowej, różniących się między sobą głównie kształtem ciała i ubarwieniem. Jednym z naj- bardziej znanych jest P. s. coerulea ze skał Faraglioni koło Capri. Cechuje się czarnonie- bieskim grzbietem i niebieskim brzuchem. Podgatunek ten został opisany w 1872 r. W okolicach, gdzie nie zagraża jej ze strony człowieka żadne niebezpieczeństwo, murówka ruinowa traci w krótkim czasie wszelką płoch- liwość. Można wówczas te zgrabne jaszczurki obserwować w kawiarnianych ogródkach w pd. Włoszech, jak skaczą po kamiennych balustradach, a na- wet nierzadko wcho- dzą na blat stolika i próbują okruchów z ciastek lub polują na owady zlatujące się do słodyczy. Murówka ta należy do najbardziej ulu- bionych jaszczurek trzymanych w terra- riach. Plamkowanie ogona 168 fL***«* ^-^^C^-. ^<«J8H»T\ ';:v*rv\. 169 Murówka sycylijska* (Podarcis wagleriana) kach na grzbiecie Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: smukła, śre- dniej wielkości jasz- czurka o lekko spła- szczonej, ostropys- kiej głowie, drob- nych, ziarnistych łus- długim, smukłym ogonie, U (j(5 kontrastowo wyróżniająca się od tła, środkowa część grzbietu jest w różnych od- cieniach zieleni, zwykle bez barwnego rysun- ku. Środkiem może przebiegać delikatny po- dłużny pasek względnie dodatkowo mogą znajdować na nim rzadkie, czarne plamki i punkty, również układające się niekiedy w podłużne rzędy. Najczęściej środkową część grzbietu obrzeża z każdej strony jasny, zaczynający się na karku pasek. Grzbiet u 2Q oliwkowozielony, oliwkowobrązowy lub brązo- wawy. Zielonkawe lub jasno- albo ciemnobrą- zowe boki są u rJ-v, \ * Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: średniej wiel- kości, smukła jasz- czurka o szerokiej głowie i długim ogo- nie. Strona grzbie- towa ubarwiona sza- robrązowo, szarozielono lub oliwkowozie- lono i często obrzeżona z obu boków jas- nym paskiem. Grzbiet i boki pokryte czarnia- wymi plamami, które mogą zlewać się ze sobą w siatkowaty wzór, ale u samic zwyk- le zagęszczają się tworząc boczny pas. Barwa brzucha zmienia się od białawej do ceglastoczerwonej. Niebieskie brzeżne tarczki brzuszne mogą tworzyć mniej lub bardziej wyraźny pas. Całkowita długość cia- ła 220 mm. Występowanie: Albania, Macedonia, Bułgaria, Grecja do Peloponezu; Wyspy Egejskie. Środowisko: kamieniste, porośnięte ziołoro- ślami i skąpymi zaroślami obszary na równi- nach i terenach pagórkowatych; wyjątkowo sięga do wysokości 1000 m n.p.m. Tryb życia: m. egejska żyje przeważnie na ziemi. Przypomina tym m. krymską. Podobnie jak ona opuszcza kryjówkę wczesnym rankiem i początkowo wytrwale rozgrzewa się na słoń- cu. Jest najbardziej aktywna przed południem. Najgorętsze godziny południowe spędza w swoim ukryciu i pojawia się ponownie na powierzchni późnym popołudniem. Samce za- jmują terytoria, których bronią przed innymi samcami. W obręb rewirów wpuszczane są jedynie samice. M. egejska porusza się nie- mal wyłącznie po ziemi. W stosunku do ludzi jest ostrożna, ale niezbyt płochliwa. Pokarm: szarańczaki, muchy, motyle, chrząsz- cze, stonogi i pająki, również małe jaszczurki. Uwagi: wszystkie 3 przedstawione tu gatunki murówek są ze sobą bardzo blisko spokrew- nione i wiodą podobny tryb życia. Ich status systematyczny, tzn. czy są to samodzielne ga- tunki czy też tylko podgatunki, nie został do- tychczas określony z całą pewnością. 174 Murówka peloponeska (Podarcis peloponnesiaca) Rodzina jaszczurko- wate (Lacertidae) Wygląd: duża, silna, charakterystycznie ubarwiona murówka. Samce mają masyw- ną gtowę i brązo- wawą lub zielonawą podstawową barwę ciata. Grzbiet bywa zupeł- nie pozbawiony rysunku barwnego bądź jego środkiem może ciągnąć się delikatna linia lub też pokryty jest ciemnymi plamami. Boki są przeważnie ciemnoplamiste. Ponad nasadami przednich nóg znajdują się duże niebieskie plamy, które u wielu osobników przechodzą również na boki ciała. Dolna strona głowy, szyja i brzuch są białawe lub intensywnie pomarańczowe. Zazwyczaj brązowawo ubar- wione samice odróżniają się od samców dzię- ki zdecydowanym jasnym i ciemnym podłuż- nym smugom i często ciemniejszym bokom. Całkowita długość ciała prawie 250 mm, częs- to nawet więcej. Ruchy ciata w czasie biegu Występowanie: Peloponez. Środowisko: głównie suche, silnie nasłonecz- nione stanowiska. Żyje w pełnych kryjówek zaroślach, w zdziczałych uprawach oliwek i w zakrzaczonych, kamienistych miejscach. Murówka peloponeska przebywa chętnie w obrębie osiedli ludzkich oraz w ruinach budowli antycznych. Tryb życia: charakteryzujące się jaskrawymi barwami samce są w stosunku do siebie bar- dzo wojownicze i często się gryzą. Gdy spot- kają się, po próbach wzajemnego zaimpono- wania sobie, dochodzi do zajadłego kąsania się, po czym słabszy samiec ratuje się szybką ucieczką. Gdy to mu się nie uda, zostaje częs- to poważnie okaleczony. Pokarm: owady i inne stawonogi. Murówka milojska* [Podarcis milensis) Rodzina jaszczurkowate (Lacertidae) Wygląd: krępa, mała jaszczurka o stosunkowo płaskiej, szerokiej głowie i średniej długości ogonie. Środkowa część grzbietu u samców może być zupełnie pozbawiona rysunku barw- nego bądź jego środkiem ciągnie się delikatna linia lub występują nieliczne, drobne, ciemne plamy. Boki głowy, podgardle i boki czarniawe, z wyraźnymi, zróżnicowanymi pod względem wielkości, okrągłymi plamami, które bywają niebieskawe, żółtawe i białe. Brzuch pokrywa czarniawy deseń. U samic ciemnobrązową śro- dkową część grzbietu, na której mogą występo- wać ciemne plamy, z reguły obrzeża z obu stron jasna podłużna smuga. Szyja i boki ciem- niejsze i pokryte jasnymi, zaokrąglonymi plam- kami. Całkowita długość ciała 200 mm. Występowanie: grupa wysp Melos (Milos); za- chodnie Cyklady. Środowisko: często w bezpośrednim sąsiedzt- wie człowieka na kamienistych stokach, wychodniach skał i okalających drogi murach z luźno ułożonych kamieni. Tryb życia: z wyjątkiem okresu godowego bar- dzo towarzyska murówka przebywająca częs- to w większej liczbie osobników; jednak w po- rze godowej samce są nastawione do siebie bardzo wojowniczo - często prowadzą za- wzięte walki. Ponieważ pokonany samiec z re- guły zdąży się w porę uratować ucieczką, do poważniejszych zranień dochodzi rzadko. Pokarm: szarańczaki, motyle i ich gąsie- nice, muchy, chrząszcze, pająki, pareczniki i stonogi. Uwagi: ta mało płochliwa murówka jest trudna do przeoczenia dzięki swojemu ubarwieniu i liczebności, zwłaszcza na murkach zabezpie- czających brzegi dróg i na nasypach drogo- wych. Zazwyczaj przechodzącym obok człowiekiem nie interesuje się niemal wcale, wobec stojącego zachowuje ostrożność i ob- serwuje go uważnie, a przed zbliżającym się ucieka dopiero wówczas, gdy ten znajdzie się zbyt blisko. 176 zurkowate r Padalec zwyczajny {Anguis fragilis) fc f*~^Y\ Ro('zina padalcowate * ćn>9 I Wygląd: beznoga ja- &jkJLJM | szczurka o węzowa- i krótkiej, niewyraź- nie odgraniczonej od tułowia i tępopyskiej gło- wie. Małe, z ruchomymi powiekami oczy mają czerwonawożółtą tęczówkę i ciemną źrenicę. Długi ogon, który jedynie u brzemiennej sami- cy jest wyraźnie odgraniczony od tułowia, jest tępo zakończony. Ubarwienie strony grzbieto- wej utrzymane jest w różnych odcieniach brą- zu; może być jednak również żółtawe, ołowia- noszare lub miedziane. Obok zwierząt bez wzoru barwnego na grzbiecie, spotyka się osobniki, u których występują ciemniejsze po- dłużne smugi (tworzone przez oddzielne lub łączące się ze sobą kreski lub plamki) bądź delikatne, ciemne kreski na łuskach grzbieto- wych. W odróżnieniu od samic, których łupko- wo- lub czarniawoszary, wyjątkowo nawet czarny brzuch jest jednobarwny, brzuch sam- ców jest pokryty deseniem: żółtawy często niebieskoszarym wzorem, a łupkowoszary - żółtawymi piętnami. W Niemczech rzadko, a we wschodniej Europie znacznie częściej, spotyka się padalce (przede wszystkim sa- mce), których grzbiet pokrywają rzadziej lub gęściej rozmieszczone, delikatne, jasno- lub ciemnoniebieskie plamki (jest to tzw. padalec turkusowy - przyp. tłum.). Młode osobniki ma- ją stronę grzbietową błyszcząco złotawą lub srebrzystoszarą; środkiem grzbietu ciągnie się ciemniejsza linia zaczynająca się od poło- żonej na głowie plamy kształtu kropli, a sięga- jąca do końca ogona. Brzuch młodych okazów jest brunatny lub stalowoszary, często również zupełnie czarny. Całkowita długość ciała 400-450 mm, rzadko 500 mm. Występowanie: z wyjątkiem skrajnej północy padalec zwyczajny zasiedla niemal całą Euro- pę. W Polsce na obszarze całego kraju, pod ochroną gatunkową. Nie występuje w Irlandii, na Krymie, w południowej części Hiszpanii i na wielu śródziemnomorskich wyspach. Da- lej na wschód sięga do Uralu, Kaukazu i połu- 178 dniowo-zachodniej Azji. Nie jest pewne, czy występuje w północno-zachodniej Afryce. Środowisko: od nasłonecznionych do półcieni- stych, lekko wilgotnych terenów z bogatą roś- linnością runa i licznymi krzewami. Często żyje w lasach liściastym z bogatym podszytem i dobrze rozwiniętą warstwą mchów, pełnych paproci, próchniejącego drewna i kamieni, na torfowiskach, wilgotnych łąkach oraz w par- kach i ogrodach. Na północy jego występowa- nie ogranicza się do równin, w środkowej Europie dochodzi do wysokości 1000 m n.p.m, i jest pospolity; w Tatrach i na Babiej Górze spotykano go na wysokości 1100 m n.p.m., a w Alpach i na Bałkanach sięga do wysokości 2400 m n.p.m. Tryb życia: podczas ciepłej pogody padalca zwyczajnego spotyka się głównie we wczes- nych godzinach rannych i przed zmierzchem (główny okres jego aktywności przypada jed- nak na zmierzch i wczesne godziny nocne - przyp. tłum.). Po ciepłych deszczach opusz- cza swoją kryjówkę, mieszczącą się pod kępą mchu, w spróchniałym pniu, pod kamieniem lub leżącym drewnem również w innych po- rach dnia, by zdobyć pożywienie. Porusza się przeważnie po podłożu pełnym dogodnych ukryć i porośniętym splątaną roślinnością, przedzierając się zręcznie wśród korzeni roś- lin, kęp mchów oraz próchna. Na kryjówkę zimową padalec zwyczajny wybiera norę gry- zonia, jakieś inne naturalne ukrycie lub powraca do jamy wykopanej przez siebie. Ja- ma ta rzadko sięga w glebie na głębokość większą niż 1 m i często jest zatykana od wewnątrz ziemią i mchem. W szczególnie do- godnych kryjówkach może wspólnie zimować do 100 osobników. Ponieważ takie ukrycia zdarzają się rzadko, są poszukiwane również przez inne zwierzęta. W ten sposób obok pa- dalców zwyczajnych ze wspólnej kryjówki zi- mowej korzystają salamandra czarna i s. pla- mista, jaszczurka żyworodna i żmija zygzako- wata. Ze snu zimowego padalec zwyczajny budzi się na przełomie marca i kwietnia. Rozród: kopulacja odbywa się wkrótce po obu- dzeniu się ze snu zimowego. W jej trakcie samiec chwyta szczękami za kark samicę i tak skręca pod nią ciało, by kloaki obu partnerów Ze zregenerowanym ogonem w kształcie stożka 179 Padalec zwyczajny (Anguis fragi lis) zetknęły się. Wprowadza wtedy jedną z części parzystego hemipenisa do kloaki samicy, Po trwającej 11-13 tygodni ciąży rodzi się w lipcu i sierpniu (rzadko również we wrześniu lub nawet później) w kilkuminutowych odstępach od 8 do 12 młodych (ich liczba może niekiedy dochodzić do 26); młode znajdują się jeszcze wówczas w cienkich, przezroczystych osłonkach jajowych, przez które zaraz się przewiercają. Młode padalce mierzą w momencie urodzin 70-90 mm. Dojrzałość płciową osiągają po upływie 4 lat, mierzą wówczas blisko 250 mm długości. Pokarm: przede wszystkim ślimaki nagie i dżdżownice, ponadto stonogi, pająki i pare- czniki oraz mało ruchliwe owady i ich larwy. Wrogowie: dorosłe padalce zwyczajne są zja- dane nie tylko przez lisy, dziki i świnie domo- we oraz łasicowate i jeże, ale również przez wiele ptaków, takich jak bociany, czaple, kru- kowate i ptaki drapieżne, a także ptactwo do- mowe. Wśród gadów najgroźniejszym wro- giem naturalnym padalca jest gniewosz plami- sty. Młode osobniki są zjadane przez ryjówki, drozdy, ropuchy szare i młode żmije zygzako- wate. Niestety mimo objęcia nieszkodliwego padalca ochroną gatunkową jeszcze dzisiaj w wielu rejonach uważa się go za jadowitego węża i zabija (czego robić nie wolno, gdyż również żmija zygzakowata znajduje się w Po- lsce pod ochroną - przyp. tłum.). Uwagi: odżywianie się głównie ślimakami na- gimi i dżdżownicami jest przystosowaniem pa- dalca do jego niezbyt szybkiego i zwinnego sposobu poruszania się. Najpierw niemrawą ofiarę padalec obserwuje dłuższy czas z bar- dzo bliska, potem powoli i z rozwagą chwyta ją pewnie małymi, spiczastymi, skierowanymi ku tyłowi ząbkami i równie wolno zjada. Poły- kanie zdobyczy może trwać 10-15 minut. Na- stępnie padalec usuwa z pyska śluz i zanie- czyszczenia przez ocieranie boków głowy o podłoże. Ponieważ padalec ma słaby wzrok (nie rozróżnia również wcale kolorów, a źle odcienie szarości) wysuwa często język na wzór węży, odbierając nim z otoczenia bodźce dotykowe i smakowe. W czasie wysuwania języka pysk nie jest jednak zamknięty jak u węży, lecz lekko otwarty. Jeżeli złapie się 180 padalca zwyczajnego za ogon, może go od- rzucić w całości lub części (autotomia) i dzięki temu często ujść cało. Na to, że padalce po- chodzą od czworonożnych jaszczurczych przodków, wskazują nie tylko zachowane jesz- cze w szkielecie resztki pasów, ale również fakt, że zarodki padalca mają przed narodze- niem się drobne zawiązki kończyn. Inaczej niż węże, które w czasie linienia zrzucają starą skórę w całości jak rękawiczkę wywróconą na drugą stronę (stosunkowo często znajduje się takie wylinki), padalec zrzuca skórę w formie zwiniętego pierścienia i zsuwa ją przez ogon pozostawiając w dowolnym miejscu. Taka nie- pozorna wylinka jest bardzo trudna do znale- zienia. Młode osobniki linieją 3- lub 4-krotnie w ciągu roku. Godny wzmianki jest fakt, że padalec zwyczajny może osiągać dość „sędzi- wy" wiek. Wprawdzie wszystkie dostępne da- ne otrzymano dla zwierząt hodowanych w ter- rariach, pozwalają one jednak sądzić, że rów- nież padalce żyjące w warunkach naturalnych żyją dłużej od innych gatunków jaszczurek o porównywalnej wielkości. Wielokrotnie padalce przetrzymywano w hodowli ponad 30 lat. W porównaniu do jajorodności większości gadów, jajożyworodność padalca zwyczajnego jest niewątpliwie cechą ewolucyjnie postępo- wą. Całkowity rozwój zarodków w ciele sami- cy pozwala bowiem na uniknięcie niekorzyst- nego wpływu takich czynników, jak np. zbyt wysoka temperatura, susza i wrogowie natu- ralni, które mogą powodować obumieranie lub zniszczenie złożonych jaj. Żółtopuzik bałkański [Ophisaurus apodus) Rodzina padalcowate (Anguidae) Wygląd: duża, silna, beznoga jaszczurka o wyglądzie węża, mająca dużą, ostro- pyską głowę, wyraź- nie widoczne otwory uszne i pełne wyrazu oczy o ruchomych po- wiekach i okrągłej źrenicy. Na bokach okryte- go grubą łuską tułowia znajduje się wyraźna bruzda ciągnąca się od końca głowy do ot- woru kloakalnego. Długi, nie mający wyraźne- go odgraniczenia od tułowia i wyciągnięty w szpic ogon może być odrzucany. W miejscu pęknięcia, po zabliźnieniu rany powstaje jedy- nie tępe zakończenie. Ubarwienie grzbietowej strony żółtopuzika jest brązowawe lub kaszta- nowobrązowe, przy czym głowa jest przeważ- nie jaśniejsza od reszty ciała. Brzuch jest zazwyczaj żółty. Młode osobniki mają wyraź- ną szatę młodzieńczą - ich głowa i tułów jest pokryta ciemnymi poprzecznymi plamami. Całkowita długość ciała ok. 125 cm; najwięk- szy dotychczas złowiony okaz mierzył 144 cm. Występowanie: od Istrii przez kraje bałkańskie (także wyspy na morzach Adriatyckim, Jońs- kim i Egejskim), Krym, Kaukaz i Azję Mniejszą po środkową i zachodnią Azję. Środowisko: suche do umiarkowanie wilgo- tnych, intensywnie nasłonecznione tereny po- kryte bujną roślinnością. Żółtopuzik bałkański przebywa chętnie na pełnych ukryć, kamienis- tych pagórkach, w zaroślach makii, pryzmach kamieni na terenach leśnych, na polach upra- wnych i nierzadko na odłogach w obrębie ludzkich osiedli. Żyje zarówno na obszarach nadmorskich, jak i w górach, gdzie sięga do wysokości 2400 m n.p.m. Tryb życia: żółtopuzik bałkański jest aktywny w ciągu całego dnia. W czasie słonecznej, ciepłej pogody opuszcza swoją kryjówkę już wczesnym rankiem, by cierpliwie rozgrzewać się w słońcu. Następnie wijąc się powoli pene- truje otoczenie. W najgorętszej porze dnia od- poczywa w ukryciu lub przebywa w ocienio- nym miejscu. Sen zimowy trwa od przełomu października i listopada do marca lub kwiet- nia. Rozwidlony język Rozród: przypadający niedługo po obudzeniu ze snu zimowego okres aktywności godowej bardzo rzadko udaje się zaobserwować. Z 6-10 ukrytych w bezpiecznym miejscu jaj młode wylęgają się po blisko 45 dniach. Pokarm: przede wszystkim ślimaki oskorupio- ne i nagie, ponadto duże owady, jaszczurki i myszy. Dzięki bardzo silnym szczękom żółto- puzik jest w stanie pokonać nawet dużego ślimaka oskorupionego; chwyta go za miękkie części ciała i rozgniata skorupę. Swoją ofiarę wyszukuje podczas powolnej penetracji terenu przerywanej dłuższymi okresami obserwacji otoczenia. Do upatrzonej zdobyczy zbliża się ostrożnie na odległość kilku centymetrów, ot- wiera pysk i szybko chwyta ofiarę od góry. Broniące się zwierzęta, takie jak myszy, głu- szy szybko wirując wokół własnej osi. Wrogowie: naturalnymi wrogami żółtopuzika są większe ssaki, np. lis, oraz ptaki drapieżne. Młode są zjadane przez jeże i węże. Duże straty w liczebności żółtopuzika powodują rów- nież ludzie, którzy zabijają go biorąc za węża. Na szosach, po których żółtopuzik porusza się wolno i nieporadnie, jest przejeżdżany nie tylko przez nieuwagę, ale często wręcz celowo. Uwagi: w zasadzie żółtopuziki uważane są za zwierzęta bardzo płochliwe, ale nie zawsze tak jest. Często żółtopuzik pozostaje tak długo na miejscu, że można go ostrożnie dotknąć. Wystraszony ucieka bardzo hałaśliwie i jeśli to możliwe w dół stoku. Rusza szybko z takim rozpędem, że często „przelatuje" ponad natu- ralnymi progami w terenie. W czasie wielokro- tnie odbywającego się w roku linienia skóra zsuwana jest w formie pierścienia, który jest zrzucany przez ogon. Jaskrawiej ubarwione młode osobniki obserwuje się w warunkach naturalnych raczej rzadko. Po blisko 3 latach upodobniają się ubarwieniem do dorosłych żółtopuzików. 182 Okularowiec panoński, ablefarus panoński {Ablepharus kitaibelii) Rodzina scynkowate (Scincidae) Wygląd: mały, smukły scynk o szeroko rozstawionych, deli- katnych nogach, gła- dkich łuskach, nie- wielkiej, słabo od- graniczonej od tułowia głowie i zrośniętych ze sobą, nieruchomych, przezroczystych po- wiekach okrytych rodzajem przezroczystej po- krywy z naskórka (tzw. okulary, stąd nazwa). Stosunkowo gruby ogon zakończony cienkim szpicem. Metalicznie błyszczący grzbiet jest barwy brązu lub oliwkowy, a brzuch przeważ- nie zielonkawy lub niebieskawoszary. Po- krywający grzbiet rysunek barwny składa się z ciemniejszych punktów i kresek, zlewa- jących się często w 4 podłużne smugi. Z obu stron na bokach, od nozdrzy aż na boki ogona, ciągnie się ciemny podłużny pas. Całkowita długość ciała 120 mm. Występowanie: południowa część byłej Czecho- słowacji, kraje bałkańskie, wyspy na morzach Egejskim i Jońskim, europejska część Turcji. Środowisko: nasłonecznione, ciepłe, kamienis- te tereny trawiaste z kępami krzewów; żyje również w widnych lasach (w ściółce liściastej) i na murawach porastających południowe stoki. Tryb życia: okularowiec panoński jest aktywny podczas słonecznej pogody wczesnym rankiem, późnym popołudniem i często o zmierzchu. Rozród: w czasie kopulacji, która odbywa się na przełomie kwietnia i maja, samiec chwyta samicę szczękami za bok. Jaja w liczbie od 2 do 4 są składane od czerwca do sierpnia do wilgotnego ukrycia; młode wylęgają się po upływie ok. 65 dni. Pokarm: rozmaite owady i ich larwy, pająki, stonogi, pareczniki i skąposzczety. Wrogowie: j. zielona, wąż Eskulapa, gniewosz plamisty, jeż, kuny i małe ptaki drapieżne. Uwagi: młode okularowce poruszają się głów- nie za pomocą nóg, natomiast dorosłe przede wszystkim ruchem ślizgowym, wężowato wyginając ciało. Ostajnica nakrapiana {Chalcides ocellatus) w, \^\ J Rodzina scynkowate t<3^-} p~~~~~~\ (Scincidae) /m% ***%& Ślepuchowate Dusicielowate f'M m <*%i 'X ,*^ x •^fca* wr % J\ f 195 Malpolon (Ma/polon monspessulanus) c-j T*^*] Rodzina wężowate, . /)) ^ połozowate «' UJV> (Colubridae) &Lkj^ ( Wygląd: bardzo duży, ^V^, j% krępy wąż. Głowa ^m^T^S^i,' w środkowej części j5^-.-v^N^-'- jest wzdłużnie wgłę- biona. Górna szczęka wystaje do przodu, a wyjątkowo duże, osłonię- te od góry wystającą listwą oczy mają okrągłą źrenicę. Głowa ubarwiona jednolicie lub pokryta jasnymi i ciemnymi plamami i liniami. Wierzch ciała jest przeważnie żółtawy, jasno- szary, szarobrązowy lub czarniawy, często po- kryty małymi, jasnymi i ciemnymi plamami. Brzuch kremowożółty lub żółtoszary, często ciemnoplamisty. Całkowita długość ciała 170, rzadziej do 200 cm. Występowanie: Półwysep Iberyjski, połu- dniowa część Francji oraz północne Włochy i od Istrii przez kraje południowobałkańskie do południowo-zachodniej Azji; północna Afryka. Środowisko: przede wszystkim otwarte, suche tereny na obszarach równinnych i pagórkowa- tych, często jednak występuje w wyższych po- łożeniach górskich, gdzie spotyka się go jesz- cze na wysokości 2000 m n.p.m. Malpolon zasiedla zazwyczaj położone wśród upraw rol- nych wyspowe, poddane silnej operacji słone- cznej stanowiska zdziczałej roślinności na ka- mienistych glebach, skaliste, pokryte zarośla- mi stoki gór i wzgórza z pryzmami kamieni. Występuje również, ale zdecydowanie rza- dziej, w wilgotnych, pełnych kryjówek zaroś- lach nad brzegami wód. Tryb życia: malpolon opuszcza kryjówki zimo- we dość wcześnie na wiosnę i wygrzewa się całymi godzinami w promieniach słońca. Jest szybkim i ruchliwym, bardzo płochliwym wę- żem, przestraszony błyskawicznie ucieka, po- tem często jednak zatrzymuje się i z uniesioną do góry głową rozgląda się dokoła. Rozzłosz- czony syczy głośno i energicznie kąsa. Zimo- wanie trwa od końca października do początku marca. Za kryjówki zimowe służą mu głębokie szczeliny skalne i jamy w ziemi. Rozród: kopulacja odbywa się w kwietniu lub w maju. W lipcu samica składa w wilgotnym miejscu 8-18 jaj i dobrze je ukrywa. Następnie samica żarłocznie żeruje uzupełniając ubytki energii zużytej na wytworzenie i złożenie jaj. Pokarm: jaszczurki, węże, gryzonie i ptaki. Malpolon jest zawziętym łowcą zaciekle ata- kującym swoje ofiary i uderzającym w które- kolwiek miejsce ich ciała. Dysponuje wpraw- dzie zupełnie dobrze funcjonującymi zębami jadowymi, ale pokonuje swoją zdobycz chwy- tając ją i owijając się wokół niej. Znajdujące się głęboko z tyłu szczęk zęby jadowe działają zwykle dopiero wtedy, gdy wąż nasunie się pyskiem na zdobycz tak daleko, że zęby jado- we mogą wniknąć w jej ciało. Jad przede wszystkim ułatwia strawienie zdobyczy. Wrogowie: głównie gadożer. Uwagi: malpolon i spora część gatunków z ro- dziny wężowatych należą do grupy węży okre- ślanej jako Opisthoglypha (z greckiego: opis- the - tylny, stojący z tyłu i glyphe - zagłębie- nie, jama - przyp. tłum,). Oznacza to, że jad ścieka rynienką w zębach jadowych znajdują- cych się głęboko z tyłu szczęk. Do wniknięcia toksyny do ciała człowieka może dojść więc jedynie wtedy, gdy ręka lub palec znajdą się dostatecznie głęboko wewnątrz pyska (dlatego węże te określa się jako warunkowo jadowite). Szczególnie szybko jad malpolona działa na jaszczurki oraz węże. Zostają one zwykle już po kilku chwilach sparaliżowane. Malpolon du- żych rozmiarów może połknąć zdumiewającą liczbę ofiar jedną po drugiej. Jeśli nadarzy mu się taka okazja, to w przeciągu kilku minut jest w stanie upolować wiele dorosłych osobników jaszczurki zielonej. Nie czeka wówczas na zadziałanie toksyny, lecz łyka zdobycz ży- wcem. Interesującym przykładem składu ja- dłospisu tego węża jest znaleziony w żołądku 140-centymetrowej długości malpolona 4,5- -centymetrowy żółw lądowy. 196 Połoz podkowiasty {Coluber hippocrepis) Rodzina wężowate {Colubridae) Wygląd: krępy, po- kryty barwnym de- seniem połoz o du- żych oczach i gład- kim ułuszczeniu. Wy- kazuje dużą zmien- ność osobniczą ubarwienia, które może być oliwkowe, żółtawe, pomarańczowe lub czer- wonawe. Często do tego stopnia jest pokryty czarnym pigmentem, że wydaje się czarny. W tyle głowy zwykle rysunek w kształcie końs- kiej podkowy. Grzbiet gęsto pokrywają duże, zaś boki mniejsze czarnobrązowe lub czarne plamy. Żółty, pomarańczowy lub czerwony brzuch na bokach ciemnoplamisty. Całkowita długość ciała 140-150, wyjątkowo do 200 cm. Występowanie: północ i południe Półwyspu Iberyjskiego, Pantelleria i Sardynia; Afryka Północna. Środowisko: tereny kamieniste o charakterze stepowym i porośnięte skąpą roślinnością, ka- mieniste zbocza górskie. Występuje również w obrębie osiedli ludzkich. W niektórych rejo- nach żyje w miejscach wilgotnych. Tryb życia: aktywny głównie w ciągu dnia. Przeważnie rankiem cierpliwie rozgrzewa się na słońcu, po czym zaczyna penetrować oto- czenie poszukując pokarmu. Rozród: kopulacja odbywa się na przełomie marca i kwietnia. Samica ukrywa 5-10 jaj w lekko wilgotnym miejscu. Pokarm: małe ssaki, ptaki i jaszczurki. Połoz algierski* [Coluber algirus) y - \,-w 6- "d^ o NJT x$% 5 * *^J Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: niewielki, smukły, ale sprawia- jący wrażenie krępe- go połoz o wąskiej, ciemnej z wierzchu głowie nieznacznie odgraniczonej szyją od tułowia, stosunkowo dużych oczach z okrągłymi źrenicami, gła- dkich łuskach i długim ogonie. Ubarwienie ciała waha się w różnych odcieniach szarości lub brązu. Barwny rysunek tworzą ciemne, leżące daleko od siebie plamy, zaokrąglone na bokach. Brzuch jest białawy. Spotyka się również osobniki pokryte niewyraźnym wzo- rem barwnym. Często żółto lub czerwonawob- rązowo ubarwione młode położy mają bar- dziej zdecydowany rysunek barwny niż osob- niki dorosłe. Całkowita długość ciała 100 cm. Występowanie: północno-zachodnia Afryka; w Europie jedynie na Malcie. Środowisko: głównie tereny suche, silnie na- Dorosty osobnik słonecznione. Żyje na porośniętych skąpą roś- linnością, kamienistych stanowiskach o chara- kterze stepowym, łagodnie opadających stokach z niskimi ziołami i roślinnością kol- czastą oraz na pryzmach kamieni wśród słabo zagospodarowanych użytków rolnych. Tryb życia: połoz algierski jest bardzo szybkim wężem. Cierpliwie wygrzewa się w słońcu w godzinach porannych; potem penetruje oto- czenie, a w czasie największego upału ponow- nie chowa się w kryjówce. Na powierzchni pojawia się znów po południu i przeszukuje okolicę. Swoją ofiarę spostrzega głównie wte- dy, gdy ona się porusza i ją atakuje. Pokarm: małe ssaki, ptaki i jaszczurki. 198 Wężowate *ę*&i m w 199 Połoz wysmukły (Coluber najadum) Vw~ \A -> 1 Rodzina wężowate Łjj?^>-,r-^\ [Colubridae) ^_<^^|i jf Wygląd: niezwykle '^vK^TV~j; smukły, gładkołuski n \^^k1^''' po,oz ° dtu9.ie' ^°" <~J/ ifife w'e wyaźnie od- ""'? >* ^Z^ dzielonej od tułowia, dużych oczach z okrą- głą źrenicą i bardzo długim, wybiegającym w delikatny szpic ogonie. Wierzch głowy jest jasnoszary lub płowobrązowy, a od nozdrzy do kącików pyska biegną ciemne smugi. Grzbiet w przedniej części ciała jasno-, oliw- kowo- lub czerwonawobrązowy, natomiast w tylnej przeważnie ciemniejszy. Typowy dla tego gatunku rysunek barwny tworzą różnej wielkości, czarniawe plamy rozmieszczone po obu stronach szyi; są one jasnożółto lub biała- wo obrzeżone. Białawy brzuch jest pozbawio- ny plam. Całkowita długość ciała 100-130 cm. Występowanie: od Istrii przez nadbrzeżne re- jony byłej Jugosławii do Grecji (z Wyspami Jońskimi i Egejskimi) oraz południowa Bułga- Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: bardzo duży, smukły połoz o głowie wyraźnie odgraniczonej od tułowia, dużych oczach z okrągłą źrenicą, gładkich łuskach i ogonie wybiegającym w cienki, delikatny szpic. Ubarwienie grzbietu i boków zmienne; może być żółto- lub ciemnobrązowe, oliwko- wobrązowe lub nawet czarne. Łuski mają górę i dół ciemno obrzeżone, a środek żółtawy, co sprawia, że całe ciało wydaje się lekko prąż- kowane. Brzuch jasnożółty, brązowawy, czer- wonawy, ceglastoczerwony lub czarny, zwykle bez plam. Młode i dorastające położy mają na grzbiecie i bokach wyraźne, ciemne plamy. ria; Azja Mniejsza, Kaukaz i zachodnia Azja. Środowisko: porośnięte ziołoroślami i krzewa- mi, kamieniste tereny na nizinach, w górach do wysokości 1800 m n.p.m. Połoz wysmukły żyje na silnie nasłonecznionych, porośniętych zaroślami, skalistych zboczach, w rosnących na kamienistych glebach zaroślach makii i na pełnych ukryć uprawach rolnych. Tryb życia: ten bardzo ciepłolubny połoz jest zwierzęciem niezwykle płochliwym. Widząc zbliżającego się człowieka błyskawicznie i bezgłośnie umyka. Aktywny od kwietnia do października. Rozród: na przełomie czerwca i lipca samica składa do kryjówek niewielką liczbę jaj. Pokarm: niemal wyłącznie jaszczurki, rzadko owady i zupełnie wyjątkowo małe gryzonie. Ofiarę rejestruje wzrokiem, błyskawicznie ją dopada i połyka żywą. Całkowita długość ciała 170-200 cm, w niektó- rych rejonach do 250 cm, a wyjątkowych przy- padkach do 300 cm. Występowanie: południowa Europa po Ural; Azja Mniejsza. Środowisko: przede wszystkim suche, intensy- wnie nasłonecznione stanowiska na równi- nach, terenach pagórkowatych i w górach. Za- siedla często kamieniste, porośnięte skąpą ro- ślinnością stepy, pokryte kolczastymi krza- kami i pnączami żwirowate stoki i widne gaje. Występuje również w pobliżu zbiorników wod- nych. Tryb życia: połoz kaspijski jest aktywnym w ciągu dnia, bardzo szybkim, ruchliwym wę- żem; długo wygrzewa się w słońcu w godzi- nach porannych i popołudniowych. Rozród: kopulacja odbywa się przeważnie w maju; 6-10, niekiedy również więcej, jaj samica składa do zagłębienia w ziemi, pod leżący głaz lub w inne ukrycie. Pokarm: małe ssaki, ptaki, jaszczurki i węże. Młode osobniki zjadają jaszczurki i owady. Połoz kaspijski [Coluber caspius (C. jugularis caspius)) 200 Połoz żółtozielony (Coluber viridiflavus) to / •_ J ł*» ą^M "S^S v Ly Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: duży, smukły wąż o głowie słabo od- dzielonej szyją od tułowia, dużych oczach z okrągłą źrenicą, gładkich łuskach i długim ogonie. Głowa i cały tułów czarne, w przedniej części żółto lub zielono przyprószone, przy czym piętna te układają się w niewyraźne poprzeczne pasy. Tylna część w równolegle do siebie biegnące podłużne linie. Wierzch głowy, ale przede wszystkim jej boki są czar- no-źółto cętkowane. Żółtawy lub szary brzuch jest na bokach często ciemnoplamisty. Podga- tunek C. v. carbonarius jest niemal jednolicie czarny. Całkowita długość ciała 170-180 cm, czasami do 200 cm. Występowanie: północno-wschodnia Hiszpa- nia, Francja, południowa Szwajcaria, Istria, Włochy, Sycylia, Malta, Pelagosa, Sardynia, Korsyka, Elba i inne wyspy. Środowisko: suche, nasłonecznione zarośla makii, zarośnięte zbocza i widne lasy. Tryb życia: przede wszystkim porusza się po ziemi, ale również dobrze się wspina, swój" ukrycie opuszcza wczesnym rankiem. Małą zdobycz łyka żywą, wokół większych ofiar owi- ja się i je dusi. Rozród: kopulacja odbywa się na przełomie kwietnia i maja. Jest poprzedzona długotrwa- łymi zalotami. W czasie aktu płciowego samiec mocno trzyma samicę za kark. Jaja, przeważnie w liczbie 8-15 sztuk, są składane do bezpiecznej kryjówki. Pokarm: małe ssaki, ptaki, jaszczurki i węże, rzadziej żaby, owady i ślimaki. Uwagi: wydaje się być odpornym na ukąsze- nia węży jadowitych, ponieważ zjada również żmije. Połoz długoogonowy [Coluber gemonensis) gładkich łuskach Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: bardzo smukły połoz o gło- wie wyraźnie odgra- niczonej szyją od tułowia, dużych oczach z okrągłą źre- i długim ogonie. Żół- tawy, brązowawy lub oliwkowobrązowy wierzch przedniej części ciała jest pokryty licznymi małymi, podłużnymi, czarnymi pla- mami i bladożółtymi cętkami. Białawy lub żół- tawy brzuch mogą w przedniej 1/3 części po- krywać małe, ciemne plamki. Całkowita długość ciała 90-100 cm. Występowanie: wybrzeże Adriatyku od Istrii po Czarnogórę, Albania i Grecja oraz wiele przy- ległych wysp, Kreta. Środowisko: zasiedla głównie tereny silnie na- słonecznione. Występuje tam na stokach po- przecinanych zaroślami i wychodniami skał, wśród pnączy i kolczastych roślin rosnących na murach ograniczających pobocza dróg oraz na zakrzaczonych miedzach. Tryb życia: jest jednym z najbardziej żwa- wych, aktywnych w ciągu dnia węży. Gdy czło- wiek zbliża się zachowując ostrożność, połoz długoogonowy pozostaje często długo na swo- im nasłonecznionym stanowisku, ale później z szybkością strzały rzuca się do ucieczki. Jeśli zostanie schwytany, kąsa i stara się „żu- jącymi" ruchami szczęk głębiej wbić zęby w miejsce ugryzienia. Wspina się zwinnie w gałęziach krzewów i drzew, ale nie przylega ściśle do gałęzi. Swoją ofiarę goni i chwyta w dowolnym miejscu z ogromną szybkością, przyciska zdobycz do ziemi lub innych przed- miotów i w ten sposób zabija. Mniejsze i bez- bronne ofiary połyka żywe. Rozród: samica składa 4-10 jaj w lekko wilgot- nym miejscu. Pokarm: małe ssaki, ptaki i jaszczurki; młode żywią się małymi owadami, 202 Połoz leopardowy [Elaphe situla) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: smukły, bar- dzo jaskrawo ubar- wiony wąż o głowie wyraźnie odgraniczo- nej szyją od tułowia, dużych oczach z ok- rągłą źrenicą, gładkim ułuszczeniu i długim ogonie. Podstawowe ubarwienie grzbietu jest żółtawe, szare lub czerwonawobrązowe. Występuje na nim rząd większych, czerwono- brązowych lub czerwonych, czarno obwiedzio- nych, poprzecznych plam. Boki ciała są pokry- te w regularnych odstępach czarnymi plama- mi, brzuch jest w przedniej części ciała blado- żółtawy, w tylnej zaś stopniowo czerniejący. Na głowie znajduje się wyraźny, czarny rysu- nek. Występują również odmiany pasiaste, u których plamisty wzór na grzbiecie zastąpio- ny jest przez dwie podłużne smugi. Całkowita długość ciała 100 cm. Występowanie: Malta, południowe Włochy, Sy- cylia, Półwysep Bałkański, północne Sporady, Cyklady, Kreta, Krym, Kaukaz i Azja Mniejsza. Środowisko: głównie niziny i obniżenia w wy- żej położonych obszarach, w górach miejsca- mi dociera do wysokości 1000 m n.p.m. Żyje zarówno w suchych, jak i w umiarkowanie wilgotnych środowiskach na nasłonecznio- nych, porośniętych bujną roślinnością ziołoro- ślową i krzewiastą stanowiskach, na łagodnie opadających, kamienistych i zakrzaczonych skłonach wzgórz i w zdziczałych ogrodach. Chętnie przebywa na murach okalających po- brzeża dróg, kamienistych nasypach i w zaro- ślach w bezpośredniej bliskości cystern i ka- nałów. Tryb życia: połoz leopardowy jest mało płoch- liwy wobec znajdującego się naprzeciwko człowieka. Rzadko ucieka i pozostaje tak dłu- go na miejscu, póki nie zostanie uniesiony do góry. Wtedy owija się wokół trzymającej go ręki i kąsając próbuje uwolnić się. Ruchy ma powolne, potrafi się jednak z dużą zręcznoś- cią poruszać wśród gęstej roślinności i wspi- nać po wyższych krzewach. W godzinach przedpołudniowych wygrzewa się w słońcu, potem zaczyna penetrować otoczenie lub chro- Oplecenie ofiary ni się w ocienionym miejscu. Po południu po- jawia się ponownie na nasłonecznionym sta- nowisku. Można spotkać go tam jeszcze po zachodzie słońca, ponieważ korzysta wów- czas z ciepła wypromieniowywanego przez podłoże. Połoz leopardowy powoli zbliża się do upatrzonej ofiary, wygina bocznie przednią część tułowia w kształcie litery „S" i uderza na nią błyskawicznie. Owija się silnie wokół zdobyczy splotami ciała i dusi ją. Rozluźnia wtedy sploty, odnajduje głowę ofiary i zaczyna ją połykać. Na sen zimowy połoz leopardowy chroni się na przełomie października i listopa- da do podziemnego ukrycia. Rozród: kopulacja odbywa się w maju lub czerwcu. Przed zapłodnieniem samiec przytrzymuje szczękami samicę za głową w rejonie szyi. Gdy samica nie jest jeszcze gotowa do godów, wykręca się żywo do przo- du i próbuje się uwolnić od samca. Właściwa kopulacja może trwać kilka godzin. W tym czasie kopulująca para trwa w bezruchu lub wije się niespokojnie. Samica składa w lipcu lub sierpniu 3-5 stosunkowo dużych, miękko- skorupowych jaj pod kępę mchu, w szparę między kamieniami lub do wilgotnej kryjówki w ziemi. Młode w momencie wylęgu mają 30-35 cm długości; pierwszą linkę przechodzą po 10-14 dniach. Pokarm: przede wszystkim drobne gryzonie, ponadto ptaki i ich pisklęta oraz jaszczurki. Uwagi: w hodowli połoz ten dostarcza opieku- nowi wielu problemów, pomimo to jest ciągle łowiony przez kolekcjonerów węży i trzymany w terrariach. Połoz leopardowy stał się gatun- kiem rzadkim. 204 205 Połoz stepowy, p. czteropasiasty, p. czteropręgi (Elaphe guatuorlineata) Rodzina wężowate [Colubridae] Wygląd: bardzo duży, krępy wąż o wydłużo- nej, z wierzchu brą- zowej głowie; od oczu do kącików pys- ka ciągną się ciemne pręgi. Łuski grzbietowe są zaopatrzone w kile. Na przeważnie jednolicie żółtobrązowym lub brązowym grzbiecie znajdują się 4 czarnobrą- zowawe podłużne pasy, które bledną w tylnej części ciała i stopniowo zupełnie nikną. Żół- tawo ubarwiony brzuch jest przeważnie ciem- no przyprószony. Młode położy stepowe mają wyraźną szatę młodzieńczą - na żółtawym lub jasnobrązowym tle grzbietu i boków występują u nich duże, ciemno- lub czarnobrązowe pla- my, a na głowie kontrastowy jasno-ciemny rysunek. Całkowita długość ciała 150-160 cm, rzadko do 200 cm. Występowanie: środkowe i południowe Włochy (włącznie z Sycylią) oraz izolowane stanowis- ka w północnych Włoszech, ponadto od Istrii przez kraje leżące na południu Półwyspu Bał- kańskiego do południowo-zachodniej Azji. Środowisko: żyje przeważnie na terenach umiarkowanie wilgotnych, np. w widnych, peł- nych kryjówek gajach, na kamienistych, zaroś- niętych zboczach górskich i nasłonecznionych, porośniętych roślinnością krzaczastą prze- cinkach w lasach. Zasiedla również zarośnięte chwastami odłogi i miedze wśród upraw rol- nych. Tryb życia: w czasie upalnej pogody połoz stepowy jest zwierzęciem aktywnym o zmierz- chu i nocą; w ciągu dnia nie chowa się jednak w swoim ukryciu, lecz spędza często wiele godzin w półcieniu. Na widok ostrożnie zbliża- jącego się człowieka zwleka z opuszczeniem swojego stanowiska lub czeka przyczajony; przestraszony błyskawicznie ucieka do kryjó- wki. W sytuacji bez wyjścia głośno syczy, na- tomiast rzadko próbuje kąsać. Połoz stepowy przebywa głównie na ziemi. Jest stosunkowo powolnym wężem, jednak potrafi się zwinnie wspinać na wyższe krzewy i drzewa. Niewiel- kie ofiary łyka żywcem, większe lub broniące się chwyta pyskiem, oplata się silnie wokół Szata młodociana nich i dusi. Po ustaniu ruchów obronnych zdo- byczy połoz rozluźnia sploty, zwalnia uchwyt szczęk. Za pomocą języka stara się odnaleźć głowę ofiary i od tej strony zaczyna ją łykać. Jeśli połoz pokonał zdobycz dużych roz- miarów, połykanie może trwać 10-15 minut. Po udanym polowaniu szuka słonecznego sta- nowiska, aby jego ciało osiągnęło pożądaną temperaturę. Rozród: po długo trwającym zimowaniu kopu- lacja odbywa się w marcu lub kwietniu, ale jak się wydaje, połoz ten może być aktywny roz- rodczo również w innych miesiącach. Samica ukrywa 10-16 jaj w lekko wilgotnym miejscu. Przy sprzyjającej temperaturze młode wy- lęgają się już po 55-60 dniach; mają wówczas 25-30 cm długości. W pierwszych miesiącach życia żywią się głównie jaszczurkami, ponadto noworodkami drobnych gryzoni. Pokarm: małe ssaki, ponadto ptaki oraz ptasie jaja i pisklęta. Uwagi: w niektórych rejonach występowania, zwłaszcza tych, które jako objęte ochroną zo- stały zamknięte przed turystyczną ekspansją, połozowi stepowemu rzadko już coś grozi ze strony człowieka. Jednak w wielu miejscach jego powolność, oraz fakt, że jest ulubionym, interesującym, a przy tym niewymagającym obiektem hodowli terrarystycznych, a nawet żywym rekwizytem podczas procesji religij- nych powodują, że połoz stepowy wciąż jesz- cze jest odławiany. Szczególnie zagrożone są duże okazy tego połoza. Zmiana ubarwienia z plamistej szaty mło- docianej na pasiastą, właściwą dla osobnika dorosłego, kończy się po blisko 3 latach. W niektórych rejonach swego zasięgu połoz stepowy osiąga długość ponad 2,5 m. Tych rozmiarów położy polują już na zwierzęta wie- lkości szczura. 206 Śk Szata młodociana Wężowate ' vv,*J '¦!*•* Tr^ •'-i '*& 207 Wąż Eskulapa (Elaphe longissima) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: duży, smuk- ły, gibki wąż o długiej głowie wyraźnie od- graniczonej szyją od tułowia, stosunkowo dużych oczach z okrą- głą źrenicą, gładkim ułuszczeniu i długim ogo- nie. Tułów jest ubarwiony żółtobrązowo, brą- zowo lub oliwkowo i właściwie jednolicie poza małymi, białymi brzegami wielu łusek grzbie- towych i bocznych. Po bokach tylnej części głowy znajduje się blado lub intensywnie za- znaczona żółta plama, która często jest czar- no obwiedziona. Brzuch białawy lub żółty. W niektórych okolicach spotyka się węże Es- kulapa, u których występują niewyraźnie za- znaczone, podłużne pasy. Młode osobniki ma- ją wyraźną szatę młodocianą - poza bardziej kontrastowym rysunkiem na głowie są pokryte większą liczbą rzędów ciemnych plam na żół- tawym lub brązowawym tle. Całkowita długość ciała 140-160 cm, w południowych rejonach zasięgu do 200 cm. Występowanie: północno-wschodnia Hiszpa- nia i wyspowo w północnej Hiszpanii, Francja, Włochy z Sycylią, Sardynia, południowa Szwajcaria, Austria, południowe Niemcy, połu- dniowo-wschodnia Polska, Czechy i Słowacja, Węgry, kraje bałkańskie, Azja Mniejsza, Kau- kaz i północny Iran. W Polsce bywa spotykany jedynie w Bieszcza- dach, a niedawno jeszcze również na Zamoj- szczyźnie; jest gatunkiem wymierającym, umieszczonym w Czerwonej Księdze, pod cał- kowitą ochroną gatunkową. Środowisko: głównie ciepłe, silnie nasłonecz- nione tereny. Żyje wśród gęstych krzewów na brzegach lasów, w widnych zaroślach z boga- tym podszytem, zakrzaczonych, pełnych kryjó- wek stokach i skalistych obszarach z drzewa- mi rosnącymi w luźnym zwarciu. Wąż Eskula- pa przebywa chętnie wśród rozpadających się budowli, na murkach z luźno ułożonych kamieni i kamiennych nasypach na terenach rolniczych. Występuje na równinach, terenach pagórkowatych i w górach, gdzie sięga do wysokości 1800 m n.p.m. Tryb życia: wąż Eskulapa jest aktywny w ciągu dnia i o zmierzchu. Swoją kryjówkę zimową opuszcza dopiero pod koniec kwietnia lub na i początku maja. Spędza wtedy dużo czasu cier- pliwie wygrzewając się na słońcu. Wąż Esku- lapa przeważnie skrada się powoli do upat- rzonej ofiary. Gdy zbliży się do niej na do- stateczną odległość, wygina szyję do tyłu i skacze do przodu z ogromną siłą. Mocno chwyta zdobycz, szybko owija ją splotami cia- ła i dusi. Po krótkiej chwili zwalnia chwyt, rozluźnia sploty i zaczyna za pomocą węchu i dotyku szukać głowy ofiary, by zacząć ją łykać od tej strony. W wypadku szczególnie dużej zdobyczy proces połykania może trwać 15-20 minut. Wąż następnie szeroko rozdzia- wia pysk, aby połączone elastycznymi więzad- łami kości szczęk powróciły na swoje miejsce. Wąż Eskulapa nie tylko niezwykle zręcznie wspina się po gałęziach krzewów i drzew, ale potrafi również pełzać po grubych, pokrytych chropowatą korą pniach drzew. Wykorzystuje do tego celu każdą najmniejszą nierówność, o którą zaczepia swoimi tarczkami brzuszny- mi, zaopatrzonymi na bokach w kile. Tą meto- dą potrafi wdrapywać się niemal pionowo. Wąż Eskulapa jest bardzo spokojnym wężem, który w okresie aktywności przeważnie powoli penetruje okolicę. W celu znalezienia zdoby- czy przeszukuje również podziemne ukrycia. Gdy ciepłota jego ciała obniży się poniżej progowej temperatury aktywności, szuka słonecznego stanowiska, by się rozgrzać. W tym celu rzadko ciasno się zwija, przeważ- nie pozostaje skręcony w luźnych splotach lub zupełnie wyprostowany. Pozwala zbliżyć się do siebie ostrożnie, umyka bardzo rzadko. Zwykle pozostaje na miejscu zwlekając z ucie- czką i można go spokojnie obejrzeć. Zaniepo- kojony, nie pierzcha gwałtownie, lecz umyka stosunkowo powoli. Schwytane zwierzęta owi- 208 Wąż Eskulapa (Elaphe longissima) jaja się silnie wokół ręki i kąsają. Dość wcześ- nie, bo w chłodnych latach często już pod koniec września lub na początku października, węże Eskulapa kryją się w szczelinach skal- nych, pod pniami drzew, w naturalnych zagłę- bieniach w ziemi lub podziemnych chodnikach różnych zwierząt, by chronione w nich przed mrozem zimować do wiosny następnego roku. Rozród: okres godowy zaczyna się pod koniec maja lub na początku czerwca. W poszukiwa- niu samic samce wędrują całymi dniami po okolicy. Gdy dwa samce natkną się na siebie, dochodzi przeważnie do nieszkodliwych zapa- sów; oba samce owijają się wokół siebie (przy czym pozycje ciągle się zmieniają) i próbują się wzajemnie przycisnąć do ziemi. Poje- dynek, który przebiega bez zranienia którego- kolwiek z przeciwników, kończy się w chwili, gdy słabszy z rywali salwuje się ucieczką. Przynależość do określonej płci węże rozpo- znają dzięki doskonale rozwiniętemu zmysło- wi węchu. Jeśli samiec napotka samicę, wspi- na się na jej grzbiet i usiłuje mocno chwycić szczękami partnerkę za kark lub szyję. Ponie- waż samica jest zwykle gotowa do kopulacji dopiero po kilku godzinach od momentu spot- kania samca, więc początkowo nie toleruje jego uchwytu i usiłuje uciec. Ten jest zmuszo- ny ją puścić. Podczas samej kopulacji, która przebiega tak jak u innych węży (patrz zaskro- niec zwyczajny), partnerzy mogą pozostawać długo w bezruchu lub wić się niespokojnie. W czasie trwającej kilka tygodni gotowości do rozrodu samce niemal w ogóle nie pobierają pokarmu. Pod koniec czerwca samica składa 5-8, niekiedy nawet 10 lub więcej jaj do nory małego gryzonia, w szparę pod kamieniem, pod grubą kępę mchu lub w próchno pniaka. Jaja wymagają do rozwoju oprócz ciepła rów- nież wilgoci. Podczas ciepłego lata młode wy- lęgają się z jaj po 6-8 tygodniach. Młode węże Eskulapa mierzą w momencie wylęgu 20-25 cm i mają wyraźną szatę młodzieńczą. Żywią się początkowo małymi jaszczurkami. Pokarm: małe ssaki, ptaki i ich jaja oraz pisk- lęta, a także jaszczurki. Wrogowie: dużym wężom zagrażają przede wszystkim dziki, kuny i duże ptaki drapieżne. Na mniejsze polują jeże, szczury i średnie ptaki, m.in. krukowate, natomiast malutkie węże Eskulapa łowią również mniejsze ptaki, takie jak dzierzby i drozdy. Uwagi: w Księdze Rodzaju wąż namówił Ewę, aby zerwała jabłko z drzewa wiadomości dob- rego i złego. Z tego powodu wąż w naszym kręgu kulturowym stał się symbolem złości i fałszu. Również w naszych czasach węże mogą odgrywać ważną rolę w chrześcijań- skich zwyczajach, czego dowodzą procesje z wężami, które odbywają się w niektórych rejonach Włoch. Do tego celu używa się dob- rze wspinających się węży, takich jak wąż Eskulapa i połoz stepowy. Węże naziemne, np. zaskroniec zwyczajny i połoz żółtozielony, nie pozostają długo na wzniesionym do góry miej- scu i schodzą na ziemię. Symbol zawodu leka- rza - wąż owinięty wokół laski grecko-rzyms- kiego boga sztuki lekarskiej Asklepiosa (Esku- lapa) jest wszystkim znany. Wielu zoologów przyjmuje obecnie, że był to wąż Eskulapa. Człowiek pozostaje największym wrogiem wę- ża Eskulapa. W wielu okolicach węże te są nadal zabijane lub łowione przez terrarystow amatorów. Ciągle wyławiane są większe węże ponieważ są łatwiejsze do znalezienia. Wsku- tek tego gatunek nie rozmnaża się, jego licze- bność nieustannie spada, aż w końcu w da- nym regionie wymiera. Postępująca antro- pogenizacja krajobrazu powoduje kurczenie się środowisk odpowiednich dla dziko ży- jących zwierząt, w tym również dla węża Es- kulapa, i zmniejszanie liczebności jego popu- lacji. W Niemczech (gdzie rzekomo został osiedlony przez Rzymian), podobnie jak w Pol- sce, ten piękny, duży, gibki wąż jest objęty ochroną gatunkową, jednak należy do gatun- ków gadów najbardziej zagrożonych wyginię- ciem. Jeśli nie uda się objąć ochroną terenów, na których żyje wąż Eskulapa i zapobiec ich zalesieniu bądź przekształceniu w intensy- wnie użytkowane uprawy rolne, to zagrożenie I istnienia tego gatunku będzie postępować da- lej. mimo objęcia go ochroną na całym ob- 1 szarże jego występowania. 210 Połoz drabinkowy (Elaphe scalaris) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: duży, smukły połoz o głowie słabo odgraniczonej szyją od tułowia, oczach z okrągłą źrenicą i tu- łowiu pokrytym gład- kimi łuskami. Typowo ubarwione zwierzęta są żółtawe, ciemnobrązowe lub czerwonobrą- zowawe, z obu stron grzbietu aż do końca ogona ciągnie się ciemny pasek. Brzuch bia- ławy lub żółtawy. Młode położy drabinkowe mają wyraźną szatę młodzieńczą, w której układ plam przypomina szczeble drabiny (patrz rysunek). Całkowita długość ciała 120-160 cm. Występowanie: Półwysep Iberyjski, Minorka, francuskie wybrzeże Morza Śródziemnego, lles d'Hyeres. Środowisko: nasłonecznione, suche i zakrza- czone zbocza, skąpo porośnięte, kamieniste, poprzecinane kolczastymi zaroślami tereny na równinach i leżące odłogiem użytki rolne. Tryb życia: połoz drabinkowy przebywa głów- nie na ziemi, również zwinnie wspina się na krzewy i drzewa. W zasadzie jest aktywny w ciągu dnia, jednak w czasie upału kryje się, a uaktywnia dopiero o zmierzchu i nocą. Zaniepokojony przez człowieka, pierzcha do swojej kryjówki; syczy, gryzie jednak rzadko. Owija się wokół zdobyczy i zabija ją dusząc. Zimuje od października do marca. Rozród: kopulacja odbywa się na przełomie maja i czerwca; samica składa jaja we wrze- śniu. Pokarm: małe ssaki, ptaki i jaszczurki. Uwagi: godna podkreślenia jest różnica w ubarwieniu i rysunku, pozwalająca bez problemu odróżnić osobnika młodego od do- rosłego. U młodego węża ciągnie się wzdłuż grzbietu drabinkowaty, plamisty wzór, co na- daje mu niepowtarzalny wygląd. Wzór ten zanika, gdy wąż uzyskuje dojrzałość płciową. Znaczenie tak odmiennej szaty młodzieńczej, występującej również u innych gatunków wę- ży, pozostaje nadal zagadkowe. Szata młodzieńcza Zaskroniec żmijowy, z. żmijowaty (Natńx maura) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: średniej wielkości, często kon- trastowo ubarwiony wąż o głowie wyra- źnie odgraniczonej szyją od tułowia i sto- sunkowo krępym tułowiu. Podstawowe ubar- wienie może być żółtawe, żółtopomarań- czowe, brązowawe lub oliwkowoszare. Wzór na pokrytej kilowatymi łuskami stronie grzbie- towej tworzy zazwyczaj rząd dużych, ciemno- lub czarnobrązowych plam, mogących łączyć się w wyraźny zygzak. Boki są jaśniejsze od grzbietu i pokryte dużymi, ciemnymi plamami poprzecznymi. Plamy te mogą mieć niekiedy jaśniejszy środek. Z tyłu głowy i na karku występuje charakterystyczny rysunek złożony z 2 ciemnych plam, a na bokach głowy od oczu do kącików pyska biegną paski. Zaskroń- ca żmijowego można pomylić ze żmiją zygza- kowatą, ma jednak w odróżnieniu od niej okrą- głą źrenicę i większe tarczki głowowe. Całko- wita długość ciała 70-80 cm, rzadko do 100 cm. Występowanie: Półwysep Iberyjski, Francja, pd.-zach. Szwajcaria, pd.-zach. Włochy, Sardy- nia, Baleary, lles d'Hyeres i północna Afryka. 91? ,Ą. - ns ^m, Zaskroniec zwyczajny {Natrix natrix) t> /**t^| Robina wężowate tfjLJEJM wąż o owalnej głowie wyraźnie odgraniczo- z okrągłą źrenicą, wyraźnie kilowatych łuskach i długim ogonie. Jego ubarwienie to różne odcienie szarości, rzadziej brązu. Zaskrońce zwyczajne mogą być jednolicie ubarwione bądź pokryte plama- mi grzbietowymi i bocznymi, względnie czar- nymi plamami i jasnymi podłużnymi paskami. Na głowie występują zazwyczaj dwie mniej lub bardziej wyraźne, charakterystyczne biała- we, żółtawe lub pomarańczowe plamy skroniowe, czarno odgraniczone od boków tyl- nej części głowy. Białawy lub żółtawy brzuch jest czarno kratkowany, kremowożółty lub żół- toszary, często ciemnoplamisty. Całkowita długość ciała samca 70-75, samicy 85-90 cm; niekiedy również 150, a nawet 200 cm. Występowanie: zaskroniec zwyczajny wystę- puje w całej niemal Europie, zachodniej Azji i w północnej Afryce. Brak go w Irlandii i na rozmaitych wyspach śródziemnomorskich. Na tym ogromnym obszarze rozsiedlenia wyró- żniono 9 podgatunków, różniących się przede wszystkim ubarwieniem. W Polsce zaskroniec zwyczajny występuje pospolicie na nizinach, natomiast w górach jest rzadki; podlega ochronie gatunkowej. Środowisko: zaskroniec zwyczajny występuje szczególnie licznie na porośniętych trzciną, sitowiem i krzewami brzegach jezior, stawów i bajorek; występuje również na terenach pod- mokłych oraz nierzadko w suchszych środowi- skach, takich jak żwirownie i kamieniołomy. Występuje głównie na nizinach, jednak miejs- cami żyje również w wyższych położeniach górskich; spotykano go jeszcze na wysokości 2400 m n.p.m. Tryb życia: zaskroniec zwyczajny jest aktywny wyłącznie w ciągu dnia. Pod wieczór kryje się ponownie w swoim ukryciu i odpoczywa zwi- nięty w kłębek. Wczesnym rankiem, jeszcze odrętwiały nocnym chłodem, opuszcza kryjów- kę, by cierpliwie rozgrzewać się w słońcu. ?14 Jest szczególnie aktywny w godzinach przed- południowych i po południu. W czasie najwięk- szego upału chowa się w kryjówce. W ciepłe wieczory letnie może penetrować swoje oto- czenie aż do zachodu słońca. Porusza się żwawo i zwinnie nie tylko po lądzie, ale także doskonale pływa i nurkuje. Poszukujące po- karmu zaskrońce straszą podczas przeszuki- wania terenu swoją ulubioną zdobycz - żaby. Wąż reaguje bowiem głównie na ruch, nato- miast tkwiącej w bezruchu obok niego żaby nie rozpoznaje, zauważa ją dopiero wtedy, gdy ta ucieka lub gdy natrafi na nią językiem. Ofiara zostaje uchwycona w dowolnym miejs- cu ciała i połknięta żywcem. Proces połykania rozpoczyna się od głowy lub tylnej nogi. W sy- tuacji bez wyjścia zaskroniec zwija się w pła- ski „talerz", przy czym rozszerza żebra i roz- płaszcza ciało. Może wtedy nieco unieść przednią część ciała, głośno syczeć, żywo wy- suwać język i uderzać w prześladowcę zamkniętym pyskiem. Jeśli mimo wykazy- wanego zachowania obronnego wąż jest na- dal niepokojony, to próbuje się wyrwać ude- rzając tu i tam ciałem; opróżnia często gru- czoły analne z cuchnącej cieczy barwy wody wapiennej. Jej zapach długo jeszcze pozosta- je na rękach i ubraniu. Szczególnym rodzajem postawy obronnej, którą może zastosować przerażony zaskroniec, jest „udawanie mart- wego" - przed momentem jeszcze żywy wąż wiotczeje nagle w trzymającej go dłoni, otwie- ra pysk i wywiesza z niego język, a źrenice przesuwają się do dolnego brzegu oczu. W tym przypominającym śmierć stanie można nim obracać na ziemi we wszystkie strony, a wąż nie da żadnych oznak życia. Jeśli pozo- stawi się takiego zaskrońca w spokoju, zwykle jeszcze przez dłuższy czas leży tak w bez- ruchu. Potem jednak bardzo szybko „przycho- dzi do siebie" i ucieka. W ciągu roku zaskroń- ce linieją wielokrotnie. Zbliżającą się linkę rozpoznaje się po tym, że barwy węża mato- wieją, a oczy mętnieją. Zaskroniec rozpoczy- na zrzucanie starej, zrogowaciałej warstwy naskórka od tarcia głową o rozmaite przed- mioty, dzięki czemu naskórek pęka na krawę- dziach szczęki i żuchwy. Następnie wąż po- zbywa się stopniowo wylinki z całego ciała, Zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix) zaczepiając nią o korzenie i krzaki. Na sen zimowy, pod koniec września lub na początku października, wpetza do chodnika drobnego gryzonia lub kreta, naturalnej jamy w ziemi lub szczeliny w pniu, względnie w szparę pod kamieniem. W szczególnie korzystnych ukryciach gromadzi się na zimę duża, a częs- to nawet ogromna liczba zaskrońców. Za- skrońce opuszczają zimową kryjówkę przewa- żnie pod koniec marca. Rozród: kopulacja odbywa się na początku maja. Wokół samicy zbiera się zwykle wiele samców. W środowiskach, w których zaskroń- ce występują licznie, dokota jednej samicy może skupić się nawet 20 dojrzałych płciowo samców. Przy takim nagromadzeniu mogą one sobie wzajemnie przeszkadzać i żadnemu nie uda się odbyć kopulacji. Nierzadko samica umyka przed nie dającymi jej spokoju podnie- conymi samcami. Gdy te zauważą nieobe- cność samicy, wówczas rozpełzają się po oko- licy. Jeśli ją ponownie odnajdą, zaczynają swoje zaloty od nowa. Każdy samiec usiłuje dotrzeć do boku lub dostać się na grzbiet samicy. Gdy wreszcie jakiemuś samcowi uda się zająć właściwą pozycję i połączyć z sami- cą, ta próbuje się oddzielić. Partnerzy pozo- stają połączeni przez dłuższy czas. W razie niebezpieczeństwa nie są w stanie rozłączyć się od razu, przez co nie mogą uciekać. Każdy z partnerów próbuje wówczas umknąć w swo- ją stronę, w rezultacie większa samica ciągnie samca za sobą. Składanie jaj odbywa się w li- pcu lub sierpniu. Do tego celu samica wybiera chętnie sterty gnijących liści, sitowia lub tro- cin. W szczególnie dogodnych miejscach jaja może składać niekiedy większa liczba samic. Czasami znajduje się w takich miejscach nie- wiarygodnie dużą liczbę jaj, ciasno upakowa- nych na małej przestrzeni. W latach 1965 i 1966 znaleziono na Pojezierzu Meklemburs- kim w wypełnionej wiórami jamie w tartaku 3500-4000 jaj. Samica składa zazwyczaj 30 jaj, jednak znajdowano złoża zawierające 73, 96, a nawet 105 jaj. W warunkach naturalnych młode wylęgają się po 60-75 dniach. Małe zaskrońce mierzą w momencie wylęgu 15-22 cm i ubarwieniem przypominają osob- niki dorosłe. Porównanie położenia tarczek przedocznych (praeoculare) \ _^-C-T=c=», ' zaocznyCh ^-yśK2J''Z0'3§g' (postoculare) Zaskroniec zwyczajny TliK^^g^ Zaskroniec żmijowy /M)41HeC3-VtŚ§c$ Gniewosz Pokarm: zaskroniec zwyczajny żywi się głów- nie żabami brunatnymi i zielonymi, ale regula- rnie łowi również rzekotki, ropuchy i płazy ogoniaste, a także ryby (małe karpie, karasie, kiełbie itd.). Gardzi tylko, jak się wydaje, ku- makami, a spośród płazów ogoniastych sala- mandrami plamistymi. Wrogowie: zaskrońce zwyczajne są zjadane przez wiele zwierząt; szczury i mrówki mogą zniszczyć złoża jaj, świeżo wylęgnięte za- skrońce padają łupem dużych biegaczy, żab śmieszek i ryb. Na małe i duże zaskrońce polują jeże i kuny. Są zjadane również przez wiele gatunków ptaków, takich jak czaple, nu- ry, bociany, myszołowy i błotniaki, gadożery, różne krukowate, oraz dzierzby i kosy. Wśród ptaków najskuteczniejszym łowcą węży jest gadożer. Wielokrotnie obserwowano, jak nawet wróbel domowy zabijał świeżo wylęg- nięte zaskrońce zwyczajne. Uwagi: liczni wrogowie naturalni nie są w sta- nie poważnie zagrozić istnieniu zaskrońca zwyczajnego. Chociaż w wielu rejonach wąż ten występuje nadal licznie, to w niektórych stał się wyraźnie rzadszy. Przyczyną tego jest urządzanie kąpielisk w miejscowych sadza- wkach, intensywne uprawianie sportów wo- dnych, wycinanie trzcinowisk na jeziorach i osuszanie terenów podmokłych. 216 Zaskroniec wysuwający język ''^gatunek N. n. schweizeri; powyżej składanie jaj Podg 217 Zaskroniec rybolów (Natrix łessellata) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: średniej wielkości, smukły wąż o podługowatej, wąskiej głowie, du- żych oczach z okrą- głą źrenicą, wyraźnie kilowatych łuskach i długim ogonie. Grzbiet jest szary, oliwkowoszary lub brązowawy, rza- dziej także czarniawy. Rysunek tworzą często przenikające się wzajemnie, ciemne plamy układające się w mniej lub bardziej wyraźne podłużne rzędy. Plamy te mogą zlewać się w poprzeczne prążki. Białawy, żółtawy lub lekko czerwonawy brzuch pokrywają ciemne plamy. Całkowita długość ciała 75-90 cm, rza- dko 100 cm, niekiedy nawet więcej. Występowanie: od zachodniej części środ- kowej i południowej Europy po zachodnią i środkową Azję. W Niemczech występują reli- ktowe populacje tego zaskrońca nad Renem i jego dopływami Nahe, Mozelą i Ahr. W Pol- sce nie występuje. Środowisko: zaskroniec rybołów żyje przede wszystkim w wolno płynących rzekach o płas- kich, żwirowatych brzegach otoczonych bujną roślinnością, oraz w pełnych ryb, zarośniętych trzciną i sitowiem jeziorach na równinach i te- renach pagórkowatych. Tryb życia: ten bardzo ciepłolubny zaskroniec jest aktywny w ciągu dnia, zarówno przy wy- sokich temperaturach, jak i w czasie pochmur- nej, deszczowej pogody. Przeważnie wygrze- wa się w słońcu w bezpośredniej bliskości wody lub na zwieszających się nad wodą ga- łęziach zarośli nadbrzeżnych lub pochylonych trzcinach. Gdy rozgrzeje się i osiągnie właś- ciwą ciepłotę ciała, zsuwa się do wody. Za- skroniec rybołów jest związany z wodą w jesz- cze większym stopniu niż z. zwyczajny i z. żmijowy. Wytrwale pływa i świetnie nurkuje, głównie w strefie płytkiej wody. Zwinnie pływa po powierzchni wody, również często zanurza się. Zanurzony pływa żywo dokoła lub odpo- czywa - często godzinami - niemal bez ruchu między kamieniami na dnie lub wśród podwo- dnej roślinności; wystawia wówczas w regula- rnych odstępach czasu głowę ponad powierz- chnię, by zaczerpnąć powietrza. Zazwyczaj opuszcza wodę w późnych godzinach popołu- dniowych, aby skryć się na lądzie. Swoje ofia- ry zaskroniec ten łowi pod wodą lub w czasie wypraw łowieckich. Ryby chwyta błyskawi- cznie i mocno przytrzymuje drobnymi, igieł- kowatymi zębami. Mniejszą zdobycz połyka natychmiast, większą wyciąga na brzeg. Jeśli zaskroniec rybołów przestraszy się w czasie zjadania posiłku, zwraca zdobycz i umyka do wody. Rozród: kopulacja odbywa się na lądzie nie- długo po obudzeniu się zaskrońców rybo- łowów ze snu zimowego; przebiega podobnie jak u zaskrońca zwyczajnego, rzadko jednak dochodzi do tak dużych zgromadzeń godują- cych osobników. W poszukiwaniu odpowie- dniego miejsca do złożenia jaj samica oddala się niekiedy o prawie 1 km od zasiedlanego przez siebie zbiornika. Złoże, składające się z 5-25 miękkoskorupowych jaj, samica umie- szcza pod rozkładającymi się roślinami, w próchnie pniaków, pod kamieniami lub w wi- lgotnej glebie. Młode wylęgające się z jaj mierzą 22-24 cm długości. Nie mają odmien- nej szaty młodzieńczej. Pokarm: ryby, rzadko żyjące w wodzie płazy. Wrogowie: kuny, ptaki drapieżne i wodne; ma- łe zaskrońce rybołowy padają łupem żab zie- lonych. Uwagi: niewielkie, izolowane populacje za- skrońca rybołowa w wielu rejonach zagrożone są wyginięciem. Intensywna żegluga i turys- tyka, wciąż nowe kąpieliska i kempingi oraz regulacja brzegów ograniczają coraz bardziej możliwości życiowe tego wodnego węża. 218 W&* sBmm W5*TK 219 Gniewosz plamisty (Coronella austria* & /"^sFl "ot'z'na wężowate &' ^l^SL— Wygląd: stosunkowo Źjtl^SJM nieduży, krępy wąż <*¦ o spiczastej głowie ^¦^P^W ¦ bardzo słabo odgra- 525-. w^P>- niczonej szyją od tu- łowia, małych oczach z okrągłą źrenicą, gładkich łuskach i długim ogonie. Samiec ma grzbiet i boki ubarwione brązowawo lub czerownawobrązowo, samica szaro lub brązowawoczarno. Rysunek na grzbiecie tworzą przeważnie małe, ciemne plamy i cętki, które zlewają się częściowo w niewyraźne, podłużne pasy. Po bokach gło- wy, od nozdrzy ponad oczami do karku biegną brązowawe paski. Brzuch jest u samca czer- wonawobrązowy lub pomarańczowy, u samicy szary lub czarniawoszary. Może być u obu płci lekko plamisty. Długość ciała zmienna; rzadko większa niż 60-70 cm, w niektórych okolicach jednak tylko do 52 cm. Występowanie: północna i środkowa Europa od Norwegii i Szwecji do wschodniej Hiszpanii i Portugalii; na wschód do Azji Mniejszej i Kaukazu. W Polsce na obszarze całego kraju (jednak zdecydowanie rzadszy od zaskrońca zwyczajnego), liczniejszy na południu kraju, oprócz gór; pod całkowitą ochroną gatunkową. Środowisko: widne lasy, wrzosowiska i zaroś- nięte hałdy, stoki górskie o słonecznej wysta- wie (szczególnie licznie w Pieninach w dol- nych partiach południowych, silnie nasłonecz- nionych zboczy) oraz na brzegach lasów i dróg. Gniewosz plamisty spotykany jest rów- nież dosyć często w zaroślach śródpolnych. W niektórych rejonach wnika dość daleko w głąb ludzkich osiedli. Tryb życia: gniewosz plamisty jest bardzo po- wolnym, ale gibkim wężem poruszającym się głównie po ziemi. Zwinnie jednak również wspina się na krzewy. Jest bardzo przywiąza- ny do raz wybranego stanowiska, tak że za- wsze spotyka się go w tym samym miejscu, zarówno przy sprzyjającej pogodzie, jak i w pochmurny dzień. Ponieważ jest wężem mało wrażliwym na niską temperaturę, kryjó- wki zimowej szuka często dopiero w połowie października. Przy ciepłej pogodzie aktywny już w marcu. Większe lub energicznie broniące się ofiary chwyta szczękami, mocno owija się wokół nich i dusi splotami ciała; małą zdobycz łyka żywą. Silne jaszczurki zwykle tak mocno obezwładnia swoimi splotami, że nie mają moż- liwości gryzienia. Jeśli jednak mu się to nie uda, jaszczurka gryzie go mocno, a wówczas gniewosz rozluźnia sploty, porzuca jaszczurkę i ucieka. Wobec zbliżającego się człowieka wąż ten tak długo pozostaje w bezruchu na swoim miejscu, póki jest pozostawiony w spokoju. Pó- źniej przeważnie zwija się, na przemian kąsa i syczy. Drobnymi zębami może się zahaczyć w miejscu ukąszenia i dłuższy czas przytrzy- mać. Igłowate zęby powodują delikatne nakłu- cia, z których może wypłynąć trochę krwi. Rozród: okres godowy przypada na kwiecień. Podczas kopulacji samiec mocno chwyta szczękami samicę w okolicy szyi i owija się wokół niej. Gniewosz plamisty jest jajożyworo- dny. Cykl rozrodczy samicy zależy od jej kon- dycji i przebiegu wiosennej pogody - może rodzić młode corocznie lub w 2—3-letnich od- stępach. Młode w liczbie 4-15 przychodzą na świat w przezroczystych, śluzowych osłon- kach, z których zaraz wydobywają się żwawy- mi, wiercącymi ruchami ciała. W momencie urodzin mierzą blisko 15 cm długości. Pokarm: jaszczurki (także padalce zwyczajne), słabe, niewielkie ssaki. W niektórych rejonach żywi się głównie jaszczurkami, gdzie indziej noworodkami ryjówek. Wrogowie: jeż, kuna, dzik i świnia domowa oraz wiele gatunków ptaków; na terenach zur- banizowanych mniejszym gniewoszom za- grażają przede wszystkim szczury. Uwagi: z powodu agresywności przejawianej zwłaszcza podczas obrony i pewnego po- dobieństwa do żmii zygzakowatej (mającej je- dnak pionową źrenicę, łuski zaopatrzone w kil oraz ubarwienie tworzące charakterystyczny rysunek) gniewosz plamisty jest przez ig- norantów traktowany jako niebezpieczny, jadowity wąż i zabijany (w Polsce ochroną gatunkową została również objęta żmija zyg- zakowata!). Równocześnie kurczą się lub wręcz zanikają odpowiednie dla tego węża środowiska, dla jego przetrwania podstawowe znaczenie ma przede wszystkim ich ochrona. 220 Jasna odmiana Połoz szary* (Coluber ravergieri) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: silny połoz o podtugowatej głowie od- graniczonej szyją od tułowia, oczach z okrągłą źrenicą, nieznacznie kilowatych łuskach i dłu- gim ogonie. Ubarwienie w różnych odcieniach szarości. Wierzch głowy pokrywa zmienny ry- sunek lub też może być bardzo ciemny. Prze- ważnie po obu stronach głowy od oczu do kącików pyska biegną ciemne paski. Grzbiet i boki ubarwione jednolicie, bądź też pokryte większymi, czarnymi plamami. Brzuch jasno- lub ciemnoszary i zazwyczaj brązowoplamisty. Młode położy szare mają wyraźną szatę mło- dzieńczą - na głowie dobrze widoczny rysunek, a na grzbiecie wiele ciemnych, poprzecznych plam. Całkowita długość ciała 100-120 cm. Występowanie: od wyspy Rodos do środkowej Azji. Środowisko: tereny suche i silnie nasłonecznio- ne. P. szary żyje na porośniętych skąpą roślin- nością hałdach żwiru, zakrzaczonych stepach i niemal pozbawionych roślin kamienistych pu- stkowiach. W górach do 2300 m n.p.m. Tryb życia: połoz szary jest wężem aktywnym przeważnie w ciągu dnia, bardzo ciepłolu- bnym i wyjątkowo zwinnym. Zdobycz błyska- wicznie oplata zwojami ciała i dusi. Zimowa- nie trwa 4-5 miesięcy. Rozród: samica składa na przełomie czerwca i lipca 5-10 jaj, które ukrywa w wilgotnym miejs- cu pod kamieniem, w ziemnej jamie lub w pró- chnie pniaka. Młode położy wylęgają się we wrześniu, mierzą wówczas 20-24 cm długości. Pokarm: małe ssaki, ptaki i jaszczurki. Gniewosz południowy, g. żyrondzki [Coronella girondica) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: na pierwszy rzut oka wąż ten bar- dzo przypomina g. plamistego; ma smuk- łe ciało, głowę słabo odgraniczoną szyją od tułowia, małe oczy z okrągłą źrenicą i gład- kie łuski. Ubarwiony szaro, żółtobrązowo lub ochrowo z ciemnymi, poprzecznymi plamami. Od oczu do szyi biegną ciemne paski. Brzuch żółty, pomarańczowy lub czerwony, pokryty kratkowanym lub pasiastym deseniem. Całko- wita długość ciała do 80 cm. Występowanie: Włochy włącznie z Sycylią, po- łudniowa Francja, Półwysep Iberyjski i północ- no-zachodnia Afryka. Środowisko: gniewosz południowy zamieszku- je suche, ciepłe stanowiska na nasłonecznio- nych, kamienistych stokach, brzegi dróg poro- śnięte krzakami i bylinami oraz leżące odło- giem, zdziczałe użytki rolne. Tryb życia: g. południowy jest aktywny o zmie- rzchu i nocą, spotyka się go również już po południu, gdy jeszcze ostro świeci słońce. Owija się wokół zdobyczy i dusi ją. Jego zwy- czaje są jeszcze bardzo mało znane. Rozród: biologia rozmnażania się tego gatun- ku jest słabo poznana; w odróżnieniu od gnie- wosza plamistego, który jest jajożyworodny, g. południowy najprawdopodobniej składa jaja. Pokarm: jaszczurki, rzadziej drobne gryzonie. Różnice w kształcie tarczek brzusznych Strona brzuszna Gniewosz południowy Gniewosz plamisty 222 eżowate Skorpiożerek* pasiastogłowy* {Eirenis modestus) y. . \*\J^ __'i "ć^ J V^V -^ V fe.g S "'"V \J *V I ¦"¦'"« *^ Ubarwienie gtowy Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: niewielki wąż o dużych oczach i gło- wie słabo odgraniczonej szyją od tułowia. Ubarwienie grzbietu i boków przeważnie jed- nolicie jasno- lub szarobrązowe względnie czerwonawobeżowe, rzadko również ciemno- plamiste. Brzuch białawoszary lub żółtawy. Z przeważnie jasnym ubarwieniem ciała ostro kontrastuje czarny rysunek na głowie. Całko- wita długość ciała 50-60 cm. Występowanie: wyspy na Morzu Egejskim, eu- ropejska część Turcji po zach. Azję. Środowisko: suche, rzadziej również umiarko- wanie wilgotne, kamieniste, zakrzaczone tere- ny równinne i pagórkowate, a także góry do wysokości 1800 m n.p.m. Tryb życia: kryje się zwykle w ciągu dnia między większymi głazami, w jamach ziem- nych i szczelinach. Pokarm: poluje przede wszystkim na owady. Kapturzec* (Macroprotodon cucul/atus) Rysunek kaptura Rodzina wężowate {Colubridae) Wygląd: mały, krępy wąż o płaskiej głowie słabo odgraniczonej szyją od tułowia, oczach z okrągłą źrenicą i gładkich łuskach. Strona grzbietowa jasnoszara, brązowawa lub czer- wonawa, przeważnie z układającymi się w po- dłużne pasy plamami. Od karku na szyję scho- dzi rysunek w postaci pasa. Brzuch żółtawy, różowy lub czerwonawy, pokryty czarnymi, po- przecznymi plamami układającymi się w sza- chownicę lub w podłużne rzędy. Całkowita długość ciała 50-65 cm. Występowanie: pd. część Półwyspu Iberyjskie- go, Baleary, Lampeduza; pn. Afryka; Izrael. Środowisko: Silnie nasłonecznione hałdy kamieni, zarośla i użytki rolne na terenach równinnych i pagórkowatych. Tryb życia: aktywny przeważnie o zmierzchu i nocą. Jest to wąż warunkowo jadowity, gdyż ma położone z tyłu szczęk rynienkowate zęby jadowe (Opisthoglypha- patrz str. 196). Upolo- wane jaszczurki łyka żywe. Uwagi: dotychczas nie stwiedzono jego jado- witości w stosunku do ludzi. Wąż koci, zaskroniec koci (Telescopus fallax) Rodzina wężowate (Colubridae) Wygląd: smukły wąż o płaskiej głowie wy- raźnie odgraniczonej szyją od tułowia, oczach z pionowo ustawioną źrenicą i gładkich łuskach. Ubarwiony szaro lub brą- zowawe Na głowie i karku znajduje się ciem- ny rysunek. Grzbiet i boki pokrywają ciemne plamy. Brzuch kremowy, żółtawy lub różowy, z reguły pokryty ciemnymi plamkami. Całkowi- ta długość ciała 70-80 cm, rzadko do 100 cm. Występowanie: od Istrii przez Półwysep Bał- kański po Kaukaz i zachodnią Azję. Środowisko: silnie nasłonecznione, kamieni- ste, zakrzaczone stanowiska na terenach rów- ninnych i pagórkowatych. Tryb życia: tego aktywnego o zmierzchu i nocą węża obserwuje się bardzo rzadko. Swoje ofiary zabija lub paraliżuje słabym jadem, względnie unieruchamia splotami ciała. Pokarm: jaszczurki, wyjątkowo również myszy. Uwagi: wąż warunkowo jadowity, jest nieszko- dliwy dla ludzi. 224 Żmija łąkowa (Vipera ursinii) Rodzina żmijowałe (Viperidae) Wygląd: mała, krępa żmija o płaskiej głowie niewyraźnie odgraniczonej szyją od tułowia, oczach z pionowo ustawioną źrenicą, kilowa- tych łuskach i krótkim ogonie. Ubarwienie strony grzbietowej zmienia się we wszystkich odcieniach szarości i brązu; wzór barwny two- rzy umiarkowanej szerokości brązowy lub czarnobrązowy, falisty pas czarno obwiedzio- ny, oraz duże, ciemne plamy na bokach. Wierzch głowy jest przeważnie pokryty wyraź- nym rysunkiem, a jasno- lub ciemnoszary, nie- rzadko również czarniawy lub czerwonawy brzuch - cętkowany. Całkowita długość ciała 40-50 cm, wyjątkowo do 60 cm. Występowanie: od środkowej Europy po środ- kową Azję, jak również w Azji Mniejszej i pół- nocno-zachodnim Iranie. Zasięg tej żmii w Eu- ropie jest porozrywany, czyli ma dysjunktywny charakter. Żmija łąkowa żyje w południowej Francji, środkowych Włoszech, Dolnej Austrii, na Węgrzech, w krajach byłej Jugosławii, Al- banii, Rumunii i Bułgarii. Środowisko: na obszarze Europy żmija łąkowa zasiedla przede wszyskim góry, w których się- ga do wysokości 2000 m n.p.m. Żyje na silnie nasłonecznionych stanowiskach, na mura- wach rosnących na kamienistych zboczach, w rzadkich zaroślach na terenach pagórkowa- tych i na łąkach z licznymi podziemnymi chod- nikami drobnych gryzoni. We wschodniej czę- ści obszaru rozsiedlenia występuje miejscami również w wyższych położeniach górskich, ale przede wszystkim na stepach. Tryb życia: aktywna w ciągu dnia żmija łąko- wa prowadzi bardzo skryty tryb życia, przez co trudno ją obserwować. Chętnie wygrzewa się na słońcu na pochylonych roślinach, kreto- wiskach lub na innych odpowiednio wyniesio- nych ponad poziom gruntu miejscach, przewa- żnie w pobliżu otworu mysiej nory, pochylone- 226 go głazu lub innej kryjówki. Jest bardzo płoch- liwa i błyskawicznie chowa się, gdy tylko wy- czuje najmniejsze drgania ziemi, nawet z od- ległości wielu metrów. Żmija łąkowa kończy zimowanie na przełomie marca i kwietnia. Za- raz potem linieje i przystępuje do rozrodu. Swoje ofiary zabija lub paraliżuje słabym ja- dem względnie unieruchamia splotami ciała. Rozród: we wrześniu samica rodzi przeważnie 4-6, rzadziej 8-15 młodych. Po porodzie jest chuda i pomarszczona; musi teraz intensy- wnie żerować, by osiągnąć odpowiednią masę ciała zapewniającą jej przetrwanie zimy. Jeśli jej się to nie uda ze względu na szczupłość zasobów pożywienia, dłuższe okresy nie- sprzyjającej pogody lub z innych przyczyn, to szanse przeżycia zimy ma niewielkie. Pokarm: żmija łąkowa żywi się głównie więk- szymi owadami, takimi jak świerszcze i sza- rańczaki; zjada jednak również jaszczurki i w szczególnych przypadkach małe gryzonie. W odróżnieniu od innych żmij europejskich, których posiłki złożone z niedużej liczby ofiar rozdzielają dłużej trwające przerwy, ź. łąkowa musi, aby nasycić się, zjeść odpowiednio dużą liczbę owadów (w żołądku jednej żmii znale- ziono 100 ciasno upakowanych szarańcza- ków). Jaszczurki i niewielkie gryzonie łowi przede wszystkim wiosną, gdy brak owadów. Uwagi: Bonaparte - autor nazwy naukowej tej żmii nadał ją dla uczczenia hrabiego Orsini, jej odkrywcy w Abruzzach. Jest ona najmniej jado- witą spośród europejskij żmij i właściwie czło- wiekowi nie grozi z jej strony poważne niebez- pieczeństwo. Podobnie jak żmija zygzakowata, z którą w wielu miejscach wspólnie występuje, przez rozpostarcie żeber na boki może się rozpłaszczyć na podłożu. Czyni to przeważnie wówczas, gdy przy niskiej temperaturze otocze- nia rozgrzewa się na słońcu. W wielu okolicach ż. łąkowa stała się bardzo rzadka i objęto ją ochroną. Za zagrożenie jej istnienia nie są od- powiedzialni wrogowie naturalni, lecz człowiek. Przez rabunkowe odłowy do hodowli terrarys- tycznych i postępujące niszczenie właściwych dla niej środowisk (osuszanie łąk, nadmierny wypas itd.) zmniejsza się liczebność tego gatun- ku, występującego przecież już i tak na relik- towych, bardzo nielicznych stanowiskach. Żmija zygzakowata (Vipera berus) fZ ^fesf] Rodzina żmijowate % |K€ Wygląd: krępa żmija ^LjĘ^ o masywnym tułowiu, rtm P!^ 9towie staD0 odgrani- -------1"— oczach z pionowo ustawioną źrenicą, kilowatych łuskach i bar- dzo krótkim ogonie. Ubarwienie strony grzbie- towej może być białawo-, srebrzyście- lub jas- noszare, również żółtawe, czerwonawe, miedziane lub czarne. Na głowie znajduje się rysunek w kształcie litery X lub podobnego kształtu, a na jej bokach od tylnego brzegu oczu do szyi ciągną się pasy. Wzdłuż całego grzbietu biegnie szeroka, zygzakowata wstęga, która u samców jest barwy ciemno- brunatnego aksamitu lub głęboko czarna i zdecydowanie odcina się od tła. Pas grzbie- towy jest u samicy brązowy lub czekoladowo- brązowy i znacznie mniej wyraźny. Na bokach ciała występuje rząd dużych, ciemnych plam. Zazwyczaj wyraźnie, choć niekiedy bardzo słabo plamisty brzuch jest czarniawy, a spod- nia strona ogona od żółtawobiałej do poma- rańczowej. Całkowita długość ciała 55-60 cm, rzadko 70 cm, a wyjątkowo do 80 cm. Występowanie: północna i środkowa Europa (poza Irlandią), następnie przez środkową Az- ję po Amur i wyspę Sachalin. W Polsce wy- stępuje na całym obszarze, miejscami dosyć pospolicie, szczególnie liczna jest w Kar- patach, a zwłaszcza w Bieszczadach, na- tomiast w Tatrach stała się już rzadka; pod- lega całkowitej ochronie gatunkowej. Środowisko: słoneczne, porośnięte krzewami i bylinami pobocza dróg, zarośnięte czarną jagodą i brusznicą zręby leśne z pozostawio- nymi pniakami, torfowiska, lasy łęgowe i silnie nasłonecznione, pokryte bujną roślinnością, kamieniste stoki. Żyje zarówno na nizinach, jak i w górach. W polskich górach sięga do 1700 m n.p.m., bardziej na południu Europy do wysokości 3000 m n.p.m. Zasiedla przede wszystkim te tereny, na których występują skrajne różnice temperatury między dniem a nocą, oraz wysoka wilgotność gleby i po- wietrza. Tryb życia: żmija opuszcza swoją kryjówkę przeważnie już wczesnym rankiem, gdy jest jeszcze chłodno i otoczenie nie zostało roz- świetlone słońcem. Wolno pełznie w kierunku miejsca, na które wkrótce padną promienie słońca i ciasno zwija się płasko lub pozostaje w luźnych zwojach. Gdy dosięgnie ją słońce, rozpłaszcza początkowo ciało, by wchłonąć maksymalną ilość ciepła. Kąpieli słonecznej, zażywa do chwili, kiedy ciepłota jej ciała pod- niesie się do 33°C, dzięki czemu z odpowied- nią szybkością zaczynają przebiegać wszyst- kie jej procesy życiowe. Przeważnie chowa się wtedy do zacienionej kryjówki lub rusza na poszukiwanie pożywienia. Późnym popołu- dniem ponownie szuka słonecznego stanowis- ka lub nagrzanej słońcem gleby, by się ogrzać. Żmija zygzakowata jest aktywna w ciągu dnia i o zmroku. Szczególnie żwawa jest w ciepłe, parne dni i po dłuższych okre- sach brzydkiej pogody. W czasie wietrznej pogody rzadko opuszcza kryjówkę. Na zimo- wanie żmija zygzakowata udaje się w paździe- rniku znajdując kryjówkę pod pniami drzew, w zagłębieniach w ziemi lub pod skalnymi blokami. W szczególnie sprzyjających miej- scach na zimowanie gromadzi się większa liczba żmij, nierzadko wspólnie z jaszczurką żyworodną, padalcem zwyczajnym i płazami. Sen zimowy kończy się na przełomie marca i kwietnia, często jeszcze wtedy, gdy okolicę pokrywają większe płaty śniegu. Rozród: kopulacja żmij zygzakowatych od- bywa się od kwietnia do maja. Przeważnie wokół samicy gromadzi się większa liczba samców, które toczą między sobą przypomi- nające tańce walki polegające na demonstra- cji siły. Gdy 2 samce natkną się na siebie, stopniowo posuwają się w tę samą stronę, unoszą ku sobie przednią część tułowia i czę- sto przy tym owijają się częściami tylnymi. Próbują wówczas mocno napierać na siebie przednią częścią tułowia, by pozbawić przeciwnika równowagi. Dodatkowo mogą uderzać głowami. Takie zapasy trwają tak dłu- go, aż jeden z rywali nie uzna się za pokona- nego i nie umknie. Do kopulacji dochodzi o wszystkich porach dnia, przeważnie odbywa się ona jednak o zmroku i w nocy. Samiec 228 Żmija zygzakowata (Vipera berus) musi zazwyczaj przez dłuższy czas zalecać się do samicy, by ją odpowiednio podniecić. W tym celu wspina się na jej grzbiet i stymuluje ją drganiami ciała oraz żywiołowym dotykaniem językiem. Podobnie jak wstępne zaloty, tak i sam akt płciowy może trwać godzinami. Nie może być nagle przerwany, gdyż oboje part- nerzy są w razie niebezpieczeństwa zupełnie bezbronni. Długość rozwoju zarodków zależy w znacznym stopniu od geograficznego położe- nia stanowiska występowania i od pogody, w skrajnych przypadkach może przeciągnąć się do 5 miesięcy. W miocie rodzi się 10—14, rza- dziej do 20 młodych. Świeżo urodzone żmijki mierzą 14-23 cm. Przychodzą na świat otoczo- ne przezroczystą otoczką śluzową (jajożyworo- dność), z której się szybko uwalniają. Po poro- dzie boki samicy są wyraźnie pofałdowane. Pokarm: ż. zygzakowata żywi się głównie dro- bnymi gryzoniami, w niektórych okolicach zja- da żaby trawne, a w innych jaszczurki żywo- rodne lub ryjówki. W zasadzie oczekuje na nadejście zdobyczy, ale odnajduje ją również podczas penetrowania naziemnej i podzie- mnej strefy swojego środowiska. Gdy zauważy mysz, stara się do niej pomału zbliżyć. Po ukąszeniu pozostawia ją w spokoju, póki nie zadziała toksyna jadowa. Zwykle mysz jest jeszcze w stanie przebiec kilka metrów, zanim zdechnie. Żmija pozostaje przez pewien czas na swoim dawnym miejscu, szeroko rozdzia- wia pysk, by ruchomo ze sobą połączone ko- ści szczęk ułożyły się we właściwej pozycji, żywo wysuwa język i rozpoczyna poszukiwa- nie zdobyczy. Korzysta wtedy wyłącznie z dos- konale rozwiniętego zmysłu węchu. Gdy odnajdzie trop, posuwa się nim. Z reguły za- czyna połykać ofiarę od strony głowy. Połyka- nie może trwać do 15 minut, lub dłużej. Doros- ła żmija może zjeść kolejno 2-3 gryzonie. Ogranicza później swoją aktywność i przeby- wa w ciepłym miejscu, by jej ciało osiągnęło ciepłotę właściwą dla procesu trawienia. Wrogowie: głównym wrogiem naturalnym żmii zygzakowatej jest jeż. Nie jest wprawdzie od- porny na jej jad, jednak chroni go przed uką- szeniem kolczasta okrywa. Ponadto zagraża jej tchórz, dzik oraz wiele ptaków, np. kruki, sowy, ptaki drapieżne, czaple i bociany. Uwagi: największe straty w liczebności żmii zygzakowatej powoduje człowiek, który prze- śladuje ją w wielu okolicach. Ogranicza po- nadto odpowiednie dla niej środowiska przez osuszanie torfowisk i przejmowanie pod upra- wę wielu obszarów. Ukąszenia żmii zygzako- watej rzadko są śmiertelne; mają jednak po- ważny przebieg, pociągają za sobą ogromne bóle i ciągnącą się latami chorobę. Do uką- szenia przez żmiję dochodzi głównie z powo- du nieuwagi i lekkomyślności. W okolicach, w których żmije występują, nie należy nigdy biegać boso, a w czasie zbierania jagód lub grzybów należy uważać, za co się chwyta. Z reguły ż. zygzakowata ucieka na długo przedtem, nim człowiek jest w stanie ją spo- strzec. Niepokojona zwija się i zaraz kąsa. W wielu rejonach wyznaczano premie pienięż- ne za głowę lub złowienie żmii. Na przykład w jednym tylko rejonie Niemiec w latach 1889-1904 zabito 37 565 żmij. W innym miejscu zoolog wśród zabitych i dostarczonych dla uzyskania premii pieniężnych 202 „jadowitych węży" stwierdził obecność 160 padalców zwy- czajnych i 22 gniewoszy plamistych. Żmija hiszpańska* (Vipera seoanei) była uwa- żana przez długi czas za rasę geograficzą ż. zygzakowatej. Stwierdzono jednak, że ta bar- dzo zmienna pod względem wyglądu żmija, której obszar rozsiedlenia jest oddalony o po- nad 300 km od granicy zwartego zasięgu ż. zygzakowatej, jest odrębnym gatunkiem. Żyje w pn.-zach. Hiszpanii, najbardziej skrajnej pn. części Portugalii oraz na niewielkim obszarze w pd.- zach. Francji. Występuje tam w ciepłych, nawiedzanych obfitymi opadami terenach o do- statecznie wysokiej wilgotności powietrza i gle- by. Przebywa na nasłonecznionych brzegach rzek i na kamienistych zboczach. 230 Żmija żebrowana (Yipera aspis) Rodzina żmijowate (Viperidae) Wygląd: średniej wiel- kości żmija o trójką- tnej gtowie wyraźnie odgraniczonej szyją od tutowia, żółtych lub brązowych oczach z pionowo ustawioną źrenicą, lekko wygiętym pysku, kilowatych tuskach i krótkim ogonie. Podstawowe ubarwienie może być jasno- szare, szarobrązowe, żółtawe, brązowe lub czerwonawe. Barwny wzór składa się prze- ważnie z ciemnych, przemiennie ułożonych, poprzecznych plam. Niekiedy tworzą one rów- nież zygzakowatą lub falistą wstęgę, która jest często poprzerywana lub rozpada się miej- scami na oddzielne plamy. Znajdujące się na bokach ciała plamy mogą być mniejsze lub większe, wyraźne lub matowe. Ubarwienie brzucha zmienia się od szarożółtawego doczarniawego; może być on przyciemniony lub plamkowany. Całkowita długość ciała 65-70 cm. Występowanie: północno-wschodnia Hiszpa- nia, Francja (poza jej częścią północno-zacho- dnią), Włochy z Sycylią, Elba, Monte Christo, Szwajcaria i południowy Szwarcwald. Środowisko: przede wszystkim suche, na- słonecznione stanowiska. Występuje często w zaroślach rosnących na skarpach i kamieni- stych stokach. W niektórych rejonach przeby- wa również w bardziej wilgotnych miejscach. W górach sięga do wysokości 2500 m n.p.m, miejscami także do 3000 m n.p.m. Tryb życia: żmija żebrowana opuszcza swoją kryjówkę bardzo wczesnym rankiem, gdy jesz- cze jest zimno. Poszukuje słonecznego stano- wiska, na którym zwija się ciasno lub spoczy- wa w luźnych splotach. Przy temperaturze po- wietrza + 4°C i własnej ciepłocie ciała 15=C może ją podnieść w czasie godzinnej kąpieli słonecznej do 29C. Szczególnie wczesną wio- sną, po zimowym spoczynku i wówczas, gdy temperatura powietrza podnosi się bardzo wo- lno, żmija często godzinami rozgrzewa się na słońcu. Jeśli korzystne do kąpieli słonecznej stanowisko nagrzeje się (optymalna ciepłota ciała żmii żebrowanej wynosi 37°C), żmija szuka cienistego miejsca, wraca do swojej kryjówki lub penetruje okolicę. Jeśli znajdzie się w cieniu przy niskiej temperaturze otocze- nia, to ciepłota jej ciała szybko spada i musi szukać wtedy nasłonecznionego miejsca, by się odpowiednio rozgrzać. Aby ugasić pra- gnienie, żmija opuszcza swoją kryjówkę (szczególnie latem) często przed wschodem słońca. Nie osiągnąwszy jeszcze właściwej ciepłoty ciała, pełznie powoli i niezdarnie w poszukiwaniu kropel rosy. Zwierzęta, które mogą być jej zdobyczą, odkrywa przypadkowo lub wyszukuje podczas penetrowania zasied- lanego przez nią środowiska. Przeszukuje wówczas także nory i rozmaite szczeliny. Po ukąszeniu ofiary żmija odczekuje pewien czas, po czym rusza na jej poszukiwanie. Wy- korzystuje do tego celu dobrze rozwinięty zmysł powonienia (patrz ż. zygzakowata). Zdobycz połyka przeważnie od strony głowy. W okresie rozrodczym bardzo aktywnie prze- szukujące okolicę samce nie pobierają w ogó- le pokarmu lub bardzo niewiele. Żmije nie jedzą również przez pewien czas przed zbliża- jącą się linką, którą zapowiada zmatowienie ubarwienia i zmętnienie oczu. Wczesną wios- ną z ukryć zimowych na powierzchnię pierw- sze wychodzą samce, a w 10-14 dni później samice. Rozród: kopulacja odbywa się głównie w ma- ju. Cykl rozrodczy samic żmii żebrowanej nie jest dobrze poznany. Żmije żebrowane na wię- kszej części swojego obszaru rozsiedlenia rozradzają się corocznie. W sierpniu lub we wrześniu samica rodzi przeważnie 4-15 mło- dych (patrz ż. zygzakowata). Często we wrześ- niu lub na początku października u żmii żebro- wanej występuje ponownie aktywność rozrod- cza, która wkrótce wygasa. Pokarm: poluje przede wszystkim na niewiel- kie ssaki (głównie na polnika i nornika bure- go), rzadziej na jaszczurki i małe ptaki. 232 Żmijowate Żmija iberyjska (Vipera lałasti) Rodzina żmijowate (Viperidae) Wygląd: średniej wiel- kości żmija o głowie wyraźnie odgraniczo- nej szyją od tułowia, miękkim, sterczącym wyrostku na pysku i kilowatych łuskach. Oczy z pionowo ustawio- ną źrenicą. Grzbiet i boki są jasno- lub żółto- szare, względnie czerwono- bądź ciemnobrą- zowe. Wzór tworzy zwykle szeroka, zygzako- wata lub falista wstęga, u samców przeważnie czarniawa lub czarna, a u samic szara lub brązowawa, oraz ciemne plamy boczne. Na głowie samców występuje najczęściej rysunek w kształcie litery V. Szary lub czarniawy brzuch jest jasno lub ciemno cętkowany, a spód krótkiego ogona czarny. Całkowita dłu- gość ciała 60-70 cm, rzadko do 80 cm. Występowanie: Półwysep Iberyjski, pn. Afryka. Środowisko: słoneczne, zakrzaczone, kamieni- ste zbocza gór, widne lasy i rzadkie gaje do wysokości 2500 m n.p.m. Tryb życia: żmija aktywna w ciągu dnia. Rozród: żyworodna. Pokarm: drobne ssaki, rzadziej jaszczurki. Uwagi: bardzo rzadka. Żmija bliskowschodnia (Daboia xanthina (Viperaxanthina)) Rodzina żmijowate (Viperidae) Wygląd: duża żmija o głowie wyraźnie odgraniczonej szyją od tułowia i aż po 2 duże tarczki nad- oczne pokrytej drob- nymi łuskami. Wierzch głowy z 2 plamkami, a za nimi charakterystyczny rysunek z 2 roz- chodzących się dużych plam. Ciało pokryte ki- lowatymi łuskami, jasnoszare lub srebrzys- tobiałe, z szeroką, ciemnobrązową lub czarną, często wielokrotnie poprzerywaną falistą wstę- gą. Boki są ciemnoplamiste. Brzuch szary i cętkowany; spód ogona żółtawy. Całkowita długość ciała 80-120 cm, osobniki żyjące w środkowej Turcji są zwykle większe. Występowanie: Sporady, europejska i azjatyc- ka część Turcji. Środowisko: nasłonecznione, porośnięte krze- wami i bylinami, kamieniste lub skaliste stano- wiska na terenach pagórkowatych i w górach. Tryb życia: wiosną ż. bliskowschod. jest aktyw- na w ciągu dnia, latem w czasie upałów nocą. Uwagi: ź. bliskowschodnia, którą znaleziono również w pn. Grecji, jest bardzo jadowitym wężem. Niepokojona głośno syczy i silnie kąsa. Żmija lewantyńska (Daboia lebetina (Vipera lebetina)) Rodzina żmijowate (Viperidae) Wygląd: duża, krępa żmija o masywnej głowie wyraźnie odgraniczonej szyją od tułowia, sto- sunkowo niedużych oczach z pionowo ustawioną źrenicą i kilowatych łuskach. Ubar- wiona białawoszaro, szaro, popielato lub sło- mkowożółto. Na grzbiecie znajdują się ułożo- ne w 2 rzędach przemiennie rozmieszczone, żółtawe lub ochrowe, poprzeczne plamy. Całe ciało jest upstrzone żółtawymi, ochrowymi, miejscami również niebieskawymi punktami. Obok typowo ubarwionych osobników wy- stępują także okazy ceglastoczerwone. Całko- wita długość ciała 70-80 cm, ale spotyka się pojedyncze osobniki o długości do 150 cm. Występowanie: zach. Cyklady, pd.-zach. Azja oraz niektóre rejony w pn. Afryce. Środowisko: nasłonecznione, porośnięte skąpą roślinnością, kamieniste stoki, stepy i luźno ułożone murki na terenach rolniczych. Tryb życia: aktywna zwykle w ciągu dnia. Rozród: jajorodna (z wyjątkiem niektórych po- pulacji podgatunku D. I. obtusa, które są żywo- rodne). Pokarm: drobne ssaki, ptaki, jaszczurki, węże. Uwagi: ukąszenie ż. lewantyńskiej zagraża ży- ciu człowieka, uważana jest za jednego z naj- bardziej niebezpiecznych, jadowitych węży zach. Azji i pn. Afryki. W przypadu ukąszenia przez tę żmiję należy podać surowicę. 234 235 Żmija nosoroga (Vipera ammodytes) '•i ^^L[>4 iM W\}^t D Jl t." S * Rodzina żmijowate (Viperidae) Wygląd: krępa żmija o trójkątnej lub ser- cowatej gtowie wy- raźnie odgraniczonej szyją od tutowia i do- brze widocznym, cha- rakterystycznym miękkim wyrostku na pysku. Oczy mają pionowo ustawioną źrenicę, tuski wyraźny kil, ogon jest krótki. Ubarwienie bar- dzo zmienne - może być biatawoszare, jasno- lub ciemnoszare, żótte, oliwkowozielone, brą- zowawe bądź ceglastoczerwone. Barwny wzór tworzy wąska lub szeroka, zygzakowata względnie falista wstęga, która może być jas- no- lub ciemnoszara, brązowawa w rozmai- tych odcieniach, jak również ceglasto- bądź winnoczerwona, a nawet gtęboko czarna. Boki ciata, zwłaszcza samców, pokrywają ciemne barwy w kolorze wstęgi grzbietowej. Brzuch jest szary, szarożółty, czerwonawoszary lub czarniawy, z delikatnym deseniem lub bez niego. Koniec ogona może być bladozielony, żółty, pomarańczowy względnie ceglastoczer- wony. Bardziej kontrastowo ubarwione samce, mają przeważnie na głowie wyraźny, ale bar- dzo zmienny rysunek. Całkowita długość ciała 70-80 cm, pojedyncze okazy do 110 cm; formy żyjące na wyspach nie są z reguły dłuższe niż 40-50 cm. Występowanie: od północnych Włoch, Styrii i Karyntii w Austrii przez Bałkany po Azję Mniejszą, Syrię i Zakaukazie. Środowisko: kamienne hałdy, wychodnie skal- ne i większe kopce kamieni w widnych lasach liściastych. Żmija nosoroga sięga w górach do wysokości 2000 m n.p.m. Tryb życia: żmija nosoroga jest aktywna w cią- gu dnia i o zmroku. Wczesnym rankiem ciasno zwinięta lub ułożona w luźnych splotach grze- je się cierpliwie w palących promieniach słoń- ca, a gdy upał stanie się zbyt duży przenosi się w miejsce półcieniste. Porusza się bardzo powoli, ale w razie niebezpieczeństwa szybko ucieka. Przeważnie kryje się wówczas prędko w swojej kryjówce. Jeśli jej się to nie uda, syczy głośno, trochę nadyma się, wygina unie- sioną przednią część ciała i kąsa. Na zimo- 236 wanie żmija ta wybiera z reguły głębokie na kilka metrów, suche szczeliny w skałach. W szczególnie korzystnych zimowiskach kryje się niekiedy również większa liczba żmij, nie- rzadko wspólnie z połozem stepowym i p. kaspijskim. W jednej z takich kryjówek zimo- wych znaleziono 1100 żmij. Jeśli temperatura przez dłuższy czas utrzymuje się około zera, to zimujące węże giną. Pokarm; większe żmije nosorogie żywią się drobnymi ssakami, ale łowią również jaszczu- rki i ptaki. Młode żmije polują głównie na małe jaszczurki. Wrogowie: poza ssakami, takimi jak jeż, kuny i dzik, na żmiję nosoroga polują ptaki (czaple, kruki i ptaki drapieżne), a także niektóre gady, np. żółtopuzik bałkański i połoz kaspijski. Uwagi: dawniej za każdą zabitą żmiję nosoro- ga w wielu krajach bałkańskich wypłacano premię. Obecnie przeszukuje się systematycz- nie całe duże obszary, jak również miejsca zimowania, by odłowione zwierzęta wykorzys- tać w przemyśle farmaceutycznym. W celu zapobieżenia rzekomej „pladze wężów" miej- scami w krajach byłej Jugosławii zaaklimaty- zowano wężożerną mangustę egipską i man- gustę mungo. Ukąszenie żmii nosorogiej jest niebezpieczne, ale dla człowieka tylko bardzo rzadko może być śmiertelne. Po ukąszeniu przez tego jadowitego węża często dochodzi do silnego krwotoku w tkankach podskórnych i narządach wewnętrznych. Towarzyszą mu przyśpieszone bicie serca, ból i zawroty gło- wy, uczucie osłabienia, wymioty i bóle brzu- cha. Nierzadko następuje ustanie krążenia. Podanie w odpowiednim czasie surowicy wkrótce powoduje ustąpienie dolegliwości. Samica Płazy [Amphibia) i gady (Reptilia) Płazy są najprymitywniejszą gro- madą kręgowców lądowych. Przed ok. 400 milionami lat ich przodkowie pokonali granicę między wodnym a lądowym środowiskiem życia. Te najbardziej pierwotne płazy wyodręb- niły się z prastarej grupy ryb - ryb trzonopłetwych, których jedynym obe- cnie żyjącym przedstawicielem jest morska latimeria. Ich płetwy piersio- we i brzuszne uległy stopniowo prze- kształceniu w prymitywne kończyny, dzięki którym mogły opuszczać płytką wodę i wychodzić na ląd. Wynika z te- go, że od wspólnych przodków pochodzą wszystkie współczesne kręgowce lądowe i wodne, w tym „nowoczesne" ryby, z ich olbrzymim, chyba jeszcze nie w pełni poznanym przez nas zróżnicowaniem gatun- kowym. Dla tych pierwotnych płazów, w okre- sie dewońskim ery paleozoicznej, bo- gato zasiedlony przez rośliny i owady ląd musiał być bardzo atrakcyjnym środowiskiem, wolnym od drapieżni- ków i pełnym pokarmu. W morzu na- tomiast panowała silna konkurencja wskutek bujnego rozwoju ryb i innych dużych stworzeń morskich1. Opano- wanie nowego olbrzymiego środowis- ka życia przyniosło znaczne korzyści. Wkrótce u przodków dzisiejszych pła- zów rozwinęły się różnorodne przystosowania do życia na lądzie. Z jednej z linii rozwojowych wyodręb- niły się w końcu gady, które ze swej strony dały początek dwóm najwyżej rozwiniętym gromadom kręgowców - ptakom i ssakom. Z dawnej różnorodności przeżyła do dnia dzisiejszego jedynie niewielka część form; pozostałe wyginęły w ciągu wielu milionów lat wskutek 238 ciągle zmieniających się warunków życia. Obecnie płazy odgrywają istotniejszą rolę w niewielu środowiskach. Ich rozmiary pozostały niewielkie; wię- kszość gatunków osiąga tylko kilka centymetrów długości, mające po- wyżej 20 cm długości należą do rzad- kości. Wyjątek stanowi salamandra olbrzymia, której długość dochodzi do 1,5 m. Wielkie płazy żyjące w odległej przeszłości, musiały ustąpić lepiej przystosowanym gadom i wymrzeć. Płazy należą bez wyjątku do zwierząt zmiennocieplnych, których ciepłota ciała zależy od temperatury oto- czenia. Wytwarzanie ciepła w ich or- ganizmach jest tak niewielkie, że nie są w stanie utrzymać stałej ciepłoty ciała. Pełną wydolność funkcjonalną mięśni i narządów płazy uzyskują je- dynie przy odpowiedniej temperatu- rze otoczenia. Ta zależność ma znacznie większe znaczenie na lądzie, gdzie tempe- ratury ulegają silnym i szybkim zmia- nom, niż w wodzie, w której wahania temperatury są znacznie mniejsze. Z jednej strony ciepło słoneczne zwiększa aktywność płazów, z drugiej pod wpływem nagrzania przez słońce tracą w znacznym stopniu wodę, po- nieważ ich skóra słabo chroni przed jej parowaniem. Ubytki muszą być uzupełnione przez pobranie wody, co ] również odbywa się przez skórę. Większość płazów pozostaje więc ści- śle związana z wilgotnymi środowis- kami. Nieliczne gatunki, które nie są silnie uzależnione od obecności 1 Wbrew temu, co podaje autor leksykonu, przod- kami płazów byty słodkowodne ryby trzonopłetwe, które dopiero później przeszły do życia w morzu. Opanowanie środowiska lądowego nastąpiło więc z wód słodkich (przyp. tłum.). Rozwój traszki od zarodka (jeszcze w osłonkach jajowych) przez stadium larwy żyjącej w wodzie do młodej traszki przebywającej na lądzie wody, zmuszone są do ograniczenia swojej aktywności do okresu nocnego chłodu, gdy panuje wysoka wilgot- ność powietrza. Ta grupa zwierząt przystosowała się więc do lądowego trybu życia jeszcze w niedostatecznym stopniu. Jest to szczególnie wyraźne w sposobie roz- mnażania się płazów. Większość z nich składa jaja otoczone wielowarstwową, 239 galaretowatą osłonką. Na lądzie takie jaja szybko by wyschły. W wodzie wylęgają się z nich larwy, zwane ki- jankami, przypominające nieco wy- glądem ryby. Posiadają skrzela ze- wnętrzne, przynajmniej w początko- wym stadium, oraz ogon otoczony fał- dem płetwowym. Dopiero, gdy larwa osiągnie odpowiednie rozmiary ciała, przeobraża się w małego płaza przy- pominającego rodziców. Larwy pła- zów ogoniastych są bardziej zbliżone wyglądem do postaci dorosłych niż kijanki płazów bezogonowych. Nie- które płazy ogoniaste przechodzą ca- ły rozwój larwalny w brzuchu samicy, tak że na świat przychodzą już żywe, prawie zupełnie rozwinięte młode. In- ne, przede wszystkim bezogonowe płazy tropikalne, noszą skrzek ze so- bą, starają się mu zapewnić odpowie- dnią wilgoć i dbają o to, by wylęgają- ce się larwy znalazły się w najbar- dziej korzystnym dla ich rozwoju zbiorniku wodnym. Z płazów europej- skich taki interesujący sposób rozro- du ma pętówka babienica. Płazy tro- pikalne dostarczają wielu fascynu- jących przykładów tendencji do unie- zależnienia rozwoju potomstwa od wody i związanych z nią niebez- pieczeństw. Wilgotne tropiki są obszarem, na któ- rym doszło do ogromnego rozkwitu płazów bezogonowych. W umiarko- wanych szerokościach geograficz- nych mamy do czynienia jedynie ze słabym odbiciem niezwykłej różnoro- dności ubarwienia i form budowy tej grupy zwierząt, jakie spotykamy w strefie tropikalnej. Ciepło i wysoka wilgotność są idealnymi warunkami dla ich życia - mają bowiem cechy charakterystyczne dla pogranicza środowisk wodnego i lądowego. Ten pośredni stan znalazł swoje od- 240 zwierciedlenie w nazwie naukowej / Amphibia, która obecnie w niektórych I językach przenika również często do I mowy potocznej. Oznacza ona takie ] zwierzęta, które żyją w obu środowis- I kach - wodnym i lądowym. Ze stanem przejściowym pomiędzy przy- I stosowaniem do życia w wodzie i na I lądzie związany jest szereg cech bu- I dowy ciała. Oddychanie zachodzi za- równo w bardzo prosto zbudowanych płucach, jak i przez powłoki skórne; | w stadium larwy oddychanie odbywa i się natomiast przez skrzela. W dewonie i kolejno po nim następu- j jących okresach geologicznych głó- wnym źródłem pokarmu dla prada- wnych płazów były owady i inne sta- wonogi. Dzisiejsze płazy ogoniaste żywią się przede wszystkim ślimaka- mi i skąposzczetami. Największe zró- żnicowanie płazy ogoniaste osiągnęły w wilgotnych i chłodnych środowi- skach umiarkowanych szerokości geograficznych półkuli północnej. Płazy bezogonowe przeciwnie - są najbardziej zróżnicowane w strefie tropików. Europa leży dla nich jedy- nie na granicy zasięgu występowania, więc żyje tu niewielka liczba gatunków tych płazów. Nie poznano dotychczas wielu szczegółów ich biologii. Płazy żyły na Ziemi już ponad 100 milionów lat, gdy w późnym karbonie, przed ponad 300 milionami lat poja- wiły się pierwsze gady. Pochodzą one bez wątpienia od płazich przod- ków, których larwy oddychały jeszcze za pomocą skrzeli zewnętrznych. W ciągu milionów lat jedną z najważ- niejszych zmian, którym uległy, było otoczenie jaja skorupką. Dopiero z momentem pojawienia się tak bar- dzo postępowej cechy stał się moż- liwy wszechstronny rozwój tej grupy zwierząt. Cały rozwój zarodkowy od •lit! .-'-•••¦• Brodawkowata skóra ropuchy zygoty do zdolnego do samodzielne- go życia młodego osobnika został ograniczony do przestrzeni „minia- turowego akwarium". Taką bowiem rolę ścianek akwarium pełni osłonka jaja. W jej wnętrzu znajduje się nie- zbędna dla rozwoju zarodka ilość wo- dy i związków pokarmowych, zapew- niających obfite zaopatrzenie we wszystkie niezbędne do życia skła- dniki. Składanie oskorupionych jaj pozwoli- ło gadom na ostateczne uniezależnie- nie się od środowiska wodnego. Nie- potrzebne im również było utrzy- mywanie przepuszczalnej dla wody skóry - przeciwnie wytworzenie ochronnej warstwy rogowej w postaci łusek lub płytek zabezpieczało w do- statecznym stopniu przed ciągłą utra- tą wody na ciepłych, suchych te- renach. Dzięki temu gady opanowały na lądzie te środowiska, które pozo- stawały niedostępne dla płazów. Mo- gły być ponadto w pełni aktywne na- wet w palących promieniach słońca. Ciała gadów pochłaniają tyle ciepła, że ich procesy życiowe przebiegają znacznie sprawniej niż u płazów. Łuskowa okrywa jaszczurki perłowej Z odmiennym przebiegiem rozwoju gadów łączyły się istotne ulepszenia w budowie narządów wewnętrznych. Serce stało się mocniejsze, a krwio- bieg został podzielony - morfologicz- nie wprawdzie jeszcze niezupełnie, ale w znacznym stopniu pod względem wydajności - na dwa, z których jeden rozprowadza po ciele krew natlenioną, a drugi zbiera krew odtlenioną. Wydatnie zwiększyły się również zdolności oddechowe płuc. Dzięki temu reakcje gadów są nie tylko znacznie szybsze od takowych u płazów, ale gady pozostają w więk- szym stopniu ciągle gotowe do reago- wania. Pomimo to nadal uzależnione są od temperatury otoczenia. Ich przemiana materii działa na jeszcze niedostate- cznym poziomie, by utrzymać stałą ciepłotę ciała, jaką mają ssaki i ptaki. Jak się przypuszcza jedynie duże, wymarłe gady mogły utrzymywać, częściowo dzięki swej wielkiej masie ciała, w znacznym stopniu stałą tem- peraturę. Jednak zmiennocieplny gad nie jest w każdej sytuacji i pod każdym 241 względem gorszy od stałocieplnego ssaka. Na przykład jego zapotrze- bowanie pokarmowe jest pięciokro- tnie mniejsze niż ssaka o podobnych rozmiarach ciała. Niemal cały przyswojony pokarm gad może wyko- rzystać na poruszanie się, wzrost, produkcję jaj lub odkładanie substan- cji zapasowych, podczas gdy ssak zmuszony jest zużywać znaczną część związków pokarmowych na utrzymanie stałej ciepłoty ciała. Z tych przyczyn gady mają przewagę w środowiskach gorących, gdzie ssa- ki mają trudności z ochłodzeniem cia- ła. Gady wyszukują sobie wówczas takie stanowiska, na których panuje optymalna dla nich temperatura. Mo- gą się tam dłuższy czas obywać bez pokarmu i pozostawać w bezruchu czego nie jest w stanie uczynić ssak. Te podstawowe właściwości biolo- giczne powodują, że przeważająca większość gadów żyje w gorących, suchych i ubogich w wodę środowis- kach, które na ludziach mogą sprawiać wrażenie niegościnnych. Większość gadów to mięsożercy. Ga- tunki o drobniejszych rozmiarach cia- ła zaspokajają swoje zapotrzebo- wania białkowe łowiąc owady, więk- sze polują również na kręgowce. Krokodyle, warany i inne duże jasz- czurki należą do typowych drapieżni- ków. Wśród wymarłych dinozaurów wiele form reprezentowało ten typ. Mniejsze gatunki, zwłaszcza jasz- czurki, są owadożercami. Szczególne miejsce, dzięki swemu bardzo wyspecjalizowanemu sposo- bowi zdobywania pokarmu, zajmują węże. W porównaniu do swoich roz- miarów polują i pochłaniają duże ofiary, mogą również dłuższy czas głodować. Roślinożerne jaszczurki są spotykane wyjątkowo, roślinożerna jest nato- miast spora część żółwi. Spośród roś- linożernych kręgowców żółwie po- trzebują najmniej pokarmu na jedno- stkę masy ciała, jednak w związku z tym ich procesy życiowe przebiega- ją stosunkowo powoli. Wyróżnić można 2 podstawowe typy budowy gadów: łuskoskóre obejmu- jące jaszczurki i węże oraz opan- cerzone żółwie. Te typy budowy są wynikiem dostosowywania się tych Gadzi „raj" w Czarnogórze H 242 zwierząt do środowiska i związanego z tym trybu życia, a nie zawsze są efektem pokrewieństwa. Tak np. wężowaty kształt ciała występuje nie tylko u węży, ale również u należą- cych do jaszczurek padalcowatych i wielu scynkowatych, oraz u obrącz- kowców, reprezentowanych w faunie europejskiej tylko przez jeden ga- tunek - obrączkowca europejskiego. Warto wspomnieć, że jaszczurczy kształt ciała mają również krokodyle i reliktowa hatteria, które jednak w Europie nie występują. Zachowania i rozród Płazy i gady wykazują bardzo zróżni- cowane zwyczaje. Nie są one wpraw- dzie tak niezmienne i sztywne jak u bezkręgowców, jednak wiele sposo- bów zachowania się przebiega według z góry zaprogramowanego, wrodzo- nego wzorca. Dotyczy to zwłaszcza za- chowań związanych z rozrodem. Zapewnia to właściwą kolejność pro- stych reakcji samców i samic, np. podczas zalotów godowych traszek, co prowadzi w odpowiednim momen- cie do podjęcia przez samicę warga- mi kloaki spermatoforu złożonego przez samca. Samiec wachlowaniem płetwy ogonowej kieruje w jej stronę prąd wody zawierający pobudzające ją płciowo związki chemiczne. Po wspaniale rozwiniętej szacie godowej i zapachu samica rozpoznaje, że ma przed sobą samca własnego gatunku. Zaloty godowe są tak widowiskowe, że zawsze znajdują chętnych obser- watorów, zarówno wśród amatorów, jak i w gronie naukowców. W porównaniu z prostym uchwyce- niem samicy przez samca, co jest regułą u płazów bezogonowych, i na- stępującego po nim zewnętrznego za- płodnienia jaj w wodzie, gdy tylko samica zaczyna składać skrzek, rytu- ał zalotów godowych traszek stoi zde- cydowanie na wyższym poziomie roz- woju zachowań. Jednak zdecydowanie pewniejszym i skuteczniejszym sposobem zapło- dnienia wewnętrznego jest przekaza- nie spermy podczas dociśnięcia do siebie kloak obu partnerów, lub jesz- cze lepiej po uprzednim wprowadze- niu do kloaki samicy narządu kopula- cyjnego samca. Jaszczurki i węże mają parzysty narząd kopulacyjny - hemipenis, którego połowa jest w czasie aktu płciowego wprowadza- na do kloaki samicy. Znajdujące się w drogach rodnych samicy nasienie długo zachowuje żywotność, tak że jednorazowe zaplemnienie może wie- lokrotnie służyć do zapłodnienia. Właściwą kopulację poprzedzają przeważnie zaloty, które w różnych grupach gadów mogą mieć całkowi- cie odmienny przebieg. Samce żółwi próbują pobudzić płciowo samice przez uderzanie w nie pancerzem. Jeżeli samica nie jest jeszcze go- towa, stara się uchylić przed sam- cem, nim po prostu nie zacznie ucie- kać. W czasie aktu płciowego samica musi pozostawać nieruchomo, by umożliwić samcowi wdrapanie się na jej wypukły pancerz. U morskich żół- wi kopulacja odbywa się w wodzie. Samce jaszczurek mocno chwytają samicę szczękami za kark lub bok. Zaloty mogą wyglądać jak walka, ale dokładniejsza obserwacja zawsze wykaże, że przebiegają one według pewnych określonych reguł. Szcze- gólnie skomplikowany charakter przybrały zaloty godowe u węży. W ich trakcie samiec owija się wokół ciała samicy; rytmicznym drganiem ciała i żywiołowym dotykaniem języ- 243 Zapasy samców żmii zygzakowatej Kopulacja (widoczny hemipenis) kiem stara się ją pobudzić płciowo, póki nie uda mu się wprowadzić he- mipenisa do kloaki samicy. Podobnie zróżnicowane są zacho- wania nie związane z kopulacją. U li- cznych gatunków występuje silnie za- znaczony terytorializm. Samiec przebywa wówczas na dogodnym miejscu, z którego może najlepiej ob- serwować zajęty przez siebie rewir i jest również dobrze widziany. Nie- rzadko określone barwy na głowie i bokach samca sygnalizują jego do- minującą pozycję. Inne samce bądź respektują jego władanie tym teryto- rium, względnie przystępują do walki z nim. Strategia toczonych walk spro- wadza się w większości przypadków do demonstracji siły, którą sprawdza- ją podczas toczonych zapasów obaj przeciwnicy. Z reguły zapasy te nie powodują poważniejszych uszkodzeń ciała u żadnego z nich. Dźwięki w repertuarze gadzich za- chowań nie grają żadnej roli, z wyjąt- kiem gekonów i krokodyli. Są na- tomiast bardzo istotne w przypadku wielu gatunków płazów bezogono- wych. Samce ich gromadzą się w miejscu rozrodu i tworzą wspólny chór. Takie zachowanie zwiększa do- nośność wydawanych głosów i wska- zuje gotowym do rozrodu samicom, gdzie znajdują się partnerzy. Pozostałe różnorakie zachowania związane są z sygnalizowaniem sta- nu psychicznego, podniesieniem ciepłoty ciała lub z łowieniem pokar- mu. Ich obserwowanie jest bardzo frapującym zajęciem. Również kra- jowe gatunki dostarczają pod tym względem wielu doznań. Szczególnie fascynujący wgląd w ży- cie płazów otwiera śledzenie rozwoju skrzeku. Nigdzie pierwszych etapów budzącego się życia nie można tak dokładnie obserwować jak w przypa- dku rozwoju jaj żab, ropuch czy tra- szek. U większości grup zwierząt pro- cesy rozwoju zarodka są ukryte przed okiem obserwatora względnie jaja są tak małe, że ich obserwacja jest moż- liwa jedynie przy zastosowaniu skom- plikowanej aparatury. W przypadku dużych jaj płazów wystarcza do obser- wacji niewielka lupa, bądź można ją prowadzić bezpośrednio nieuzbrojo- nym okiem. Widać, jak zachodzą po- OAA Rozwój żaby trawnej od jaja do kijanki działy i bruzdkowanie w zapłod- nionym jaju. Przezroczyste i trwałe jaja zapewniają lekcję poglądową, której długo się nie zapomni/Wkrótce można rozpoznać już zarysy ciała przyszłej larwy, obserwować jej pier- wsze ruchy, a przy odrobinie cierpli- wości zobaczyć, jak wydobywa się ona z galaretowatej osłonki jajowej i rozpoczyna samodzielne życie jako jeszcze zupełnie malutka kijanka. Rozwijają się najpierw skrzela, póź- niej pojawiają się, w odmiennej ko- lejności u płazów bezogonowych i ogoniastych, tylne, a potem przed- nie nogi. Gdy obie pary kończyn są już wykształcone, kijanka zaczyna przeobrażać się w małą żabę lub tra- szkę. U płazów bezogonowych proces metamorfozy jest wyraźniejszy niż u płazów ogoniastych, gdyż u pierw- szych z nich kijanki w znacznie mniej- szym stopniu przypominają wyglą- dem dorosłe osobniki niż larwy tych drugich. Same larwy zależnie od gatunku są ¦różnie zbudowane. Przy pewnej wprawie i dokładnej obserwacji, moż- na poszczególne kijanki znalezione w pobliskim zbiorniku rozrodczym za- Rozwój ropuchy szare] od jaj ułożo- nych w sznur skrzeku do młodego osobnika żyjącego na lądzie liczyć do określonego gatunku. Kijan- ki grzebiuszki ziemnej osiągają ol- brzymie rozmiary nim się przeob- rażą, zaś kijanki ropuchy szarej są czarne, a fałd płetwowy otaczający ogon jest wąski, nie wyższy od tuło- wia. Zielonkawoczarne kijanki żaby trawnej mają fałd płetwowy wyższy od tułowia, u zielonkawych kijanek żaby wodnej jest on lancetowaty i po- dobnie jak u żaby śmieszki wyraźnie wyższy od tułowia. U żaby dalmatyń- skiej bardzo wysoki fałd płetwowy jest wyraźnie plamkowany, a sam ogon na końcu spiczasty. U zielonych kijanek rzekotki drzewnej fałd płetwo- wy zaczyna się już na środku grzbietu i osiąga wysokość równą podwójnej wysokości tułowia. Jeszcze inaczej wyglądają kijanki kumaków, pętówki babienicy i ropuchy paskówki. Wiele drobnych szczegółów trybu ży- cia larw płazów pozostaje nadal nie- znanych. Ich zbadanie będzie opłaca- lnym zadaniem, gdyż może również pomóc sprawie ochrony tych ga- tunków. Dopiero bowiem wtedy, gdy poznamy wymagania wszystkich stadiów rozwojowych każdego gatun- ku z osobna, można będzie pro- wadzić skuteczne działania związane z ich ochroną. Kijanka żaby trawnej z nogami i ogonem na krótko przed przeobrażeniem OAR Systematyka i zoogeografia Gatunki i podgatunki Wiele z przedstawionych w tym prze- wodniku gatunków na pierwszy rzut oka wydaje się łudząco do siebie po- dobnych. Inne różnią się wyraźnie. Nawet fachowcom nie jest łatwo jed- noznacznie uporządkować różnorod- ność europejskich płazów i gadów. Uporządkowanie oznacza takie po- grupowanie gatunków, które opiera się na uwzględnieniu stopnia ich wzajemnego pokrewieństwa. Współ- czesna systematyka jako dyscyplina naukowa opiera się obecnie na dokładniejszych i subtelniejszych me- todach niż miało to miejsce w ostat- nich dwóch stuleciach, kiedy europej- skie gatunki otrzymywały swoje nau- kowe nazwy. Nowoczesne techniki badania białek i chromosomów po- zwalają nam coraz głębiej wniknąć w związki między poszczególnymi gatunkami. Dzięki temu zarysowujące się „drzewa rodowe" są coraz bliż- sze rzeczywistym stosunkom pokre- wieństwa, ale jednocześnie bardziej skomplikowane. Podstawą każdej próby usystematy- zowania świata zwierząt jest gatunek. Ma on swoje jednoznaczne okreś- lenie - naukową nazwę. Składa się ona z dwóch członów - pisanej dużą literą nazwy rodzajowej i pisanej ma- łą literą nazwy gatunkowej. Lacerta (rodzaj) agilis (gatunek) jest nie- zmienną, uznaną na całym świecie nazwą jaszczurki zwinki. Jaszczurka ta należy do rodziny jaszczurkowa- tych, dawniej zwanych również jasz- czurkami właściwymi (Lacertidae), zaliczanych do podrzędu jaszczurek (Sauria) w obrębie rzędu łusko- skórych (Sguamata), stanowiącego część gromady gadów (Reptilia). Te ostatnie należą z kolei do kręgow- ców. W wyniku takiego „systematycz- nego postępowania" każdy gatunek zajmuje na „drzewie rodowym przy- rody" określone miejsce, które już przez same nazwy w pełni informuje o przebiegu rozwoju organizmów i zachodzących pomiędzy nimi związ- kach pokrewieństwa. Osobniki jednego gatunku swobodnie krzyżują się między sobą, nie mogą natomiast krzyżować się z osobnika- mi innego gatunku. Jeśli nawet niekiedy dochodzi do takich krzy- żówek, to albo brak potomstwa (zygo- ta bądź rozwijające się zarodki obumierają), względnie jest ono sła- bo żywotne lub bezpłodne. Zdolność wydawania na świat płodnych potom- ków stanowi więc rozstrzygającą wła- ściwość, pozwalającą odróżnić przed- stawicieli jednego gatunku od innych. Szczególnym wyjątkiem jest roz- mnażanie bezpłciowe przez parte- nogenezę, obserwowane m.in. u nie- których jaszczurek. Taka „bariera rozrodcza" czy też izo- lacja płciowa, powstała między odrę- bnymi gatunkami, uniemożliwia po- między nimi swobodny przepływ genów warunkujących przejawianie się cech dziedzicznych, a sam prze- pływ genów zostaje ograniczony tylko do przedstawicieli danego gatunku. Przeważnie istnieje kilka cech, które u poszczególnych, odrębnych, lecz pokrewnych gatunków są tak odmien- nie wykształcone, że mogą być użyte jako tzw. cechy diagnostyczne, nazy- wane również „cechami kluczowy- mi". Tylko w wyjątkowych wypad- 249 kach trzeba w warunkach hodow- lanych poszukiwać wyjaśnienia, czy chodzi o przedstawicieli różnych, czy też tego samego gatunku. Funkcja izolacji własnego materiału genetycznego przed obcym związana jest z koniecznością zachowania przystosowań uzyskanych w ciągu ist- nienia gatunku w określonych warun- kach środowiskowych. Gdyby aparat dziedziczenia „otworzył się", to w szybkim tempie ponownie utracone zostałyby wartościowe, umożliwiają- ce przeżycie cechy przystosowawcze. A tak są zachowane i mogą być prze- kazywane z pokolenia na pokolenie. Dzięki nim środowisko może być wy- korzystywane w pełniejszym stopniu, a znacznie większa liczba gatunków potrafi znaleźć niezbędne do życia nisze. Miliony genów składających się na pulę genową każdego gatunku nie są równomiernie rozdzielone ani nie ulegają takiemu wymieszaniu w cza- sie każdego procesu rozrodczego, aby wszystkie osobniki danego gatun- ku były równie dobrze przystoso- wane. Jeśli genotyp nie zawiera wie- lu genów ważnych dla przeżycia, to rozwijający się osobnik potomny bę- dzie skazany na śmierć. Dobór natu- ralny spowoduje, że dorosną i przy- stąpią do rozrodu tylko te osob- niki, które są nosicielami genów korzystnych dla przeżycia. Skład puli genowej właściwie stale ulega zmianom, a wraz z nim przekształ- cają się cechy, dostosowując się do przemian zachodzących w środo- wisku. Wartości przystosowawcze cech są związane również z warunkami panującymi w danym środowisku. Cecha, która w jednych warunkach byłaby bez znaczenia, w odmiennych może okazać się decydująca. Tak na przykład wśród gadów żyjących w górach stosunkowo często spo- tyka się osobniki ciemno lub wręcz czarno (melanistycznie) ubar- wione. Mogą one lepiej wykorzysty- wać energię słoneczną i skuteczniej chronić się przed silnym promienio- waniem ultrafioletowym od norma- lnie ubarwionych krewniaków z nizin. I tak melanistyczne okazy żmii zygzakowatej są znacznie częs- tsze w górach i na zimnych torfowis- kach wysokich niż na ciepłych tere- nach nizinnych. Podobnie jak barwa ciała również in- ne cechy zwierząt mogą być dostoso- wane do warunków środowiska. Dostosowanie odbywa się tym szy- bciej i pełniej, im bardziej lokalna populacja jest izolowana od swoich współplemieńców należących do innych populacji gatunku. Dlatego mi- grujące w niewielkim stopniu, silnie przywiązane do miejsca swego poby- tu gady i płazy mają większą skłon- ność do tworzenia ras geograficznych czy też podgatunków niż pokonujące bez trudu znaczne odległości, dobrze latające ptaki. Naturalne bariery w postaci pasm górskich, rzek czy rozleglejszych terenów nieodpowie- dnich środowisk izolują od siebie po- szczególne populacje. Im ta bariera jest trudniejsza do pokonania, tym wyraźniejsze różnice rozwiną się u rozdzielonych populacji i łatwiej bę- dziemy mogli określić, czy są to od- rębne podgatunki. Jak wiadomo, każdy gatunek rozpada się na populacje, które kontaktują się między sobą tylko w ograniczonym zakresie. Powszechnie przyjmuje się, że podgatunek to grupa wyodrębnio- nych z pewnych względów populacji macierzystego gatunku. Tworzące je 250 osobniki charakteryzują się okreś- lonymi, pozwalającymi na ich wyróż- nienie cechami i tożsamą pulą geno- wą. Są one wprawdzie nadal zdolne do krzyżowania się z przedstawiciela- mi innego podgatunku, jednak w wa- runkach naturalnych do wzajemnych krzyżówek, głównie z powodu izolacji geograficznej, dochodzi tylko wyjąt- kowo. Z czasem te różnice pogłębiają się. Gdy izolacja trwa dostatecznie długo, poszczególne podgatunki mogą stać się tak różne, że wzajemne krzy- żowanie staje się niemożliwe, nawet jeśli powstałe w ten sposób nowe ga- tunki zetkną się ponownie ze sobą. Proces powstawania gatunków, czyli specjacja, wymaga wielu tysięcy po- koleń. Jest to więc proces wyjątkowo powolny, trwający zwykle setki tysię- cy lat. Jego szybkość zależy m.in. od liczebności izolowanych od siebie po- pulacji. Mała liczebność wyjściowej populacji, odgraniczonej jakąś ba- rierą od populacji macierzystej, ma oczywiście tylko stosunkowo niewiel- ką część jej puli genowej, czyli zesta- wu genów odpowiedzialnych za wszy- stkie cechy charakterystyczne dla ga- tunku i warunkujące jego przysto- sowania. Duże populacje na rozle- głych, pozbawionych naturalnych barier obszarach są mniej skłonne do tworzenia podgatunków od nielicz- nych, dobrze izolowanych od siebie populacji. Skrajnym, ale chyba najle- piej ilustrującym proces specjacji przykładem, jest dotarcie na izolowa- ną od kontynentu wyspę niewielkiej grupy osobników, np. zabłąkanego stada ptaków lub jednej zapłodnionej samicy. Jeśli nie ulegną one za- gładzie w nowym dla nich środowisku (względnie nie ujawnią się zgubne skutki genów letalnych wskutek krzy- żowania się w obrębie niewielkiej, bardzo blisko ze sobą spokrewnionej grupy osobników), to zapoczątko- wana przez nie populacja szybko przekształci się w oddzielny gatunek. Zrozumiałe staje się więc, że dobrze wyodrębnione podgatunki występują głównie na terenach, które są poroz- dzielane wieloma naturalnymi barierami. Takie obszary występują zwłaszcza na Półwyspie Iberyjskim i Bałkańskim oraz na licznych pół- wyspach i wyspach Morza Śródziem- nego. Na te obszary wiele płazów i gadów zostało zepchniętych w czasie epoki lodowej, gdy północną i północno-za- chodnią Europę pokrył lodowiec. Lo- dowce ze środkowoeuropejskich wysokich gór zeszły także na po- łudnie, a zimno panujące na sąsiadu- jących z nimi terenach uczyniło je nie do zamieszkania dla ciepłolubnych płazów i gadów. Pozostające w izolacji populacje wyj- ściowego gatunku rozwijały się w cią- gu tysięcy lat odmiennie i wykształ- ciły na tyle odrębne cechy, że po ustąpieniu lodowców zaczęły się wy- raźnie różnić między sobą. Należy je więc traktować jako oddzielne podga- tunki, o ile nie są to już różne gatunki. Powstały w ten sposób następujące pary gatunków: kumak górski i k. ni- zinny, grzebiuszka ziemna i g. gibral- tarska, żaba śmieszka i ż. jeziorkowa, rzekotka drzewna i rz. śródziem- nomorska oraz jaszczurka zielona i j. hiszpańska. W przypadku innych gatunków doszło jedynie do po- wstania odrębnych podgatunków. Dla ich określenia systematyka korzysta z trzeciego słowa, dodanego do na- zwy gatunku. I tak zachodni pod- gatunek salamandry plamistej ma następującą naukową nazwę - Sa- 251 Geograficzne zróżnicowanie wystę- pujące w obrębie gatunku u zaskroń- ca zwyczajnego Natrix natrix: u góry na lewo: N. n. persa z Bał- kanów (paskowany) u góry na prawo: N. n. astreptophora z Hiszpanii (czerwona tęczówka) pośrodku na lewo: N. n. sicula z Sycy- lii (żółtoczerwony koniec pyska) pośrodku na prawo: N. n. helvetica z zachodniej Europy (wyraźne plamy) u dołu na lewo: N. n. corsa z Korsyki u dołu na prawo: N. n. natrix/helveti- ca (forma mieszańcowa obu pod- gatunków ze środkowej Europy) 252 w lamandra salamandra terrestris, natomiast podgatunek nominoty- powy, który został opisany jako pierwszy, czyli wcześniej otrzymał nazwę - Salamandra salamandra sa- lamandra. Różnica między deseniem złożonym z plam a wzorem utworzonym z po- przerywanych pasków jest tak uderzająca, że obie odmiennie ubar- wione formy byłyby łatwe do wyróż- nienia nawet wówczas, gdyby chodziło jedynie o zwykłą odmianę (czyli aberację). Tymczasem sala- mandry pokryte pasiastym wzorem występują w dobrze odgraniczonych geograficznie rejonach zachodnich Alp i zastępują tam salamandry po- kryte mniej lub bardziej nieregular- nymi plamami, ale z drugiej strony obie te formy nie różnią się w takiej mierze, aby uzasadnione było wyró- żnienie ich jako odrębnych gatun- ków. Nadano im więc rangę podga- tunków. Podobnie dopiero niedawno odkryty w jednym z północnowłoskich pasm górskich podgatunek salamandry cza- rnej Salamandra atra aurorae chara- kteryzuje się żółtą barwą grzbietu. Wynika z tego, że nawet u salamand- ry czarnej, która jak się wydawało nie tworzy podgatunków, taki proces za- chodzi. Jest wysoce prawdopodobne, że populacje tego gatunku żyjące w poszczególnych pasmach górskich są tak mocno izolowane od siebie, że wymiana materiału dziedzicznego między nimi niemal nie zachodzi. Należy jednak przestrzec przed wi- dzeniem w każdym, różniącym się wyglądem od typowego, osobniku przedstawiciela nowego podgatunku lub co gorsza pochopnym opisy- waniem go dla nauki. Doskonałym przykładem rozdzielania się gatunku na szereg podgatunków, które dodatkowo są zewnętrznie łat- we do odróżnienia, jest zaskroniec zwyczajny. Podgatunek nominotypo- wy N. n. natrix jest szeroko rozsied- lony w środkowej i północnej Europie i nie wykazuje żadnych wyraźnych zewnętrznych oznak różnicowania się. Ale już na Bałkanach i w innych rejonach południowej Europy za- skroniec zwyczajny podlega jednak dość silnemu procesowi specjacji tworząc odrębne podgatunki, jak np. paskowany N. n. persa. Na stronach 252-253 przedstawiono zdjęcia 5 eu- ropejskich podgatunków i formę mie- szańcową zaskrońca zwyczajnego. Podgatunki są ważnymi etapami ewo- lucji. Stanowią bowiem w decydującej mierze materiał wyjściowy do dalsze- go rozwoju gatunków, jaki zawsze trwał w historii Ziemi i będzie trwać nadal. Dlatego w działaniach związa- nych z ochroną, należy przykładać uwagę nie tylko do zachowania gatunku jako takiego, rozumianego wyłącznie jako zbiór pewnej liczby tworzących go osobników, ale przede wszystkim do utrzymania istnienia wszystkich jego populacji. Należy więc zawsze dążyć do zapobieżenia wyginięciu wszystkich istniejących podgatunków danego gatunku, tak aby zachowały one swoją pulę gene- tyczną. Niestety w przypadku bardzo wielu gadów i płazów większość two- rzonych przez nie podgatunków to obecnie rzadkości faunistyczne. Spotyka się je jedynie na kilku stano- wiskach i to przeważnie w niezbyt liczebnych populacjach. Zmienność U jaszczurek, żab i ropuch stwierdza się wyraźne różnice nie tylko wtedy a Szata młodzieńcza potoza długo- ogonowego t- Szata godowa murówki tyrreńskiej gdy porównujemy ze sobą gatunki czy podgatunki, ale często również wtedy, gdy porównujemy poszczegól- ne osobniki, nawet jeśli należą do tego samego podgatunku. Różnice w wyglądzie mogą być spowodowane różnym wiekiem oglądanych zwierząt lub odmienną płcią. Na przykład żół- te, półksiężycowate plamy w tyle gło- wy zaskrońca zwyczajnego są u sam- ców znacznie jaskrawsze niż u samic. Nierzadko młode zwierzęta są zupeł- nie inaczej ubarwione i mają inny rysunek niż dorosłe. Pewną rolę od- grywa także pora roku. Gdy węże opuszczają wiosną kryjówki zimowe, są przeważnie wyblakłe, ubarwione niepozornie; świeżo po lince błyszczą pełną paletą barw. U jaszczurek jask- 254 255 Wewnątrzpopulacyjna zmienność ry- sunku i ubarwienia u ropuszki krąg- łojęzycznej z okolic Gerony (Włochy) rawe barwy pojawiają się szcze- gólnie w okresie rozrodczym. Opali- zujący wzór barwny, taki jak u przed- stawionego na stronie 255 samca mu- rówki tyrreńskiej, pojawia się na gło- wie lub bokach ciała. Również u sam- ca naszej jaszczurki zwinki grzbiet staje się intensywnie zielony. W okre- sie godowym u samców żaby mocza- rowej całe ciało staje się jasnoniebie- skie. Gdy traszki opuszczają wodę kończąc „fazę wodnego życia", ich barwy zmieniają się, a określone czę- ści ciała ulegają przekształceniu. Ktoś niewtajemniczony mógłby uważać obie formy - wodną i lądową -za odrębne gatunki. Ta znaczna zmienność stwarza duże problemy przy opisie cech charak- terystycznych dla gatunku i wyborze materiału ilustracyjnego. Duże partie tekstu czyta się tak, jakby wszystkie cechy były wykształcone „mniej lub bardziej". Tak rzeczywiście jest i czę- sto niezwykle trudno opisać różnice między bardzo podobnymi do siebie gatunkami płazów i gadów, o wiele trudniej niż w przypadku większości ptaków. Związane to jest również z tym, że subtelne różnice w rysunku i ubarwieniu odgrywają w życiu pła- zów i gadów znacznie mniejszą rolę niż u posługujących się przede wszy- stkim wzrokiem ptaków. Niektóre ga- tunki jaszczurek nie muszą wyraźnie różnić się od blisko z nimi spokrew- nionych gatunków, ponieważ w wa- runkach naturalnych, wskutek rozdzie- lenia obszarów występowania nigdy nie staną przed potrzebą odróżnienia własnych współplemieńców od przed- stawicieli gatunków pokrewnych. Bardzo duża zmienność wewnątrz- gatunkowa spotykana wśród wielu płazów i gadów jest więc zjawiskiem naturalnym, którego badanie jest bardzo ciekawym, a nawet wręcz niezbędnym z wielu punktów widze- nia zajęciem. Dokładne prześle- dzenie jakiejś populacji, np. żaby trawnej lub padalca zwyczajnego, może pozwolić bowiem na ujaw- nienie ciekawych subtelności, które podkreślą wyjątkowość takiej małej populacji. Hybrydyzacja W latach 70. w czasie gruntownych badań licznych populacji żaby wo- dnej uderzyła polskich i amerykań- skich naukowców ogromna zmien- ność, z którą znawcy stosunków pa- nujących wśród płazów nie bardzo mogli się pogodzić. Dalsze badania, poparte udanymi eksperymentami hodowlanymi w kontrolowanych warunkach, jak również drobiazgowe analizy białek, w których uczestni- czyli również naukowcy niemieccy, utwierdzały jednak wszystkich coraz bardziej w przekonaniu, że znana wszystkim żaba wodna nie jest samodzielnym gatunkiem, lecz mieszańcem (hybrydem) żaby jezior- kowej i ż. śmieszki. Ponieważ ten mieszańcowy gatunek mógł się wste- cznie krzyżować z oboma gatunkami rodzicielskimi bądź też rozmnażać się całymi latami bez takiego „odświeżenia" materiału genetycz- nego, wzajemne pokrewieństwa oka- zały się tak skomplikowane, że zaczęto mówić o „kompleksie żab zielonych". Rozumie się przez to, że w przypadku naszych środkowoeuro- pejskich żab zielonych chodzi nie tyl- ko o dwa odrębne gatunki, ale rów- nież o ich mieszańca i formy powsta- łe w wyniku wstecznych krzyżówek z nimi, których nie można już od nich odróżnić. Zniesienie bariery między- gatunkowej niesie bowiem w efekcie tak dużą zmienność wielu cech, że jest po prostu niemożliwe bez szcze- gółowych badań, pewne określenie gatunku żaby znalezionej w wa- runkach naturalnych. Trzeba zado- wolić się wtedy jedynie stwierdze- niem, że schwytany okaz bardziej odpowiada „typowi żaby wodnej" niż „typowi ż. jeziorkowej". Rów- nież granice pomiędzy cechami żaby śmieszki a żaby wodnej są płynne, chociaż nie w aż tak silnym stopniu, jak między ż. wodną a ż. jeziorkową. Przykład kompleksu żab zielonych pokazuje, co się dzieje, gdy w czasie powstawania dwóch gatunków nie wykształcą się skuteczne mechani- zmy izolujące w postaci różnic w za- chowaniu się, trybie życia lub barier genetycznych. Załamują się wów- czas różnice między tymi gatunkami, a ich miejsce zajmuje trudna do zde- finiowania forma mieszańcowa. Zetknięcie się żaby śmieszki i ż. je- ziorkowej w środkowej Europie po ustąpieniu epoki lodowej odwlekało się niemal do naszych czasów ze względu na odmienne wymagania środowiskowe tych obu gatunków żab. Spowodowane przez człowieka, m.in. wskutek budowy kanałów, łączenie się zasiedlanych przez nie systemów wodnych doprowadziło prawdopodobnie do ich wzajemnego kontaktu i zainicjowało hybrydyza- cję. Niewykluczone, że w jej wyniku w ciągu setek lub tysięcy lat powsta- nie nowy gatunek, który najpraw- dopodobniej będzie odpowiadał pod- stawowemu typowi żaby wodnej. 257 Osiągnie on w ciągu trwającej długi czas wysokiej śmiertelności (wskutek wysokiego udziału niezapłodnionych lub nieprawidłowo rozwijających się jaj) na tyle dużą stabilność swego materiału genetycznego, że będzie mógł istnieć bez gatunków wyjś- ciowych. Hybrydyzacja może występować ró- wnież u innych gatunków płazów. Ga- tunki, u których skrzek zapładniany jest zewnętrznie, są na nią podatniej- sze od gatunków o skomplikowanych mechanizmach przenoszenia spermy. Znamy mieszańce między kumakiem górskim a k. nizinnym, ropuchą szarą a r. paskówką, ropuchą zieloną a r. paskówką, traszką grzebieniastą a t. marmurkową oraz pomiędzy wieloma gatunkami żab. We wszystkich przypadkach znalazły się one ze so- bą w kontakcie w wyniku działalności człowieka. Mieszańce mogą powstawać także między bardziej odległymi od siebie gatunkami, jak również przedstawi- cielami oddzielnych rodzajów. Są one jednak bezpłodne. Gatunki wyspowe Najbardziej skrajną formą izolacji dla płazów jest występowanie na oceani- cznych wyspach. Otaczająca wyspę ze wszystkich stron słona woda stwarza barierę nie do pokonania i skutecznie uniemożliwia rozprzes- trzenianie się. Podobnie wygląda sprawa w odniesieniu do większości gadów lądowych. Jedynie w przy- padku morskich żółwi wyspy nie oznaczają oczywiście izolacji. Są dla nich co najwyżej miejscami skła- dania jaj. Rejon Morza Śródziemnego należy do najbardziej zróżnicowanych mor- Nowo odkryta pętówka balearska fologicznie mórz na świecie. Bardzo liczne Wyspy Egejskie leżą między Europą a Azją. Również w kierunku Afryki na Morzu Śródziemnym rozcią- gają się większe i mniejsze wyspy. Stanowią one przeważnie resztki po- łączonych dawniej płyt kontynental- nych i pozostały po powstaniu Morza Śródziemnego. Niektóre wyspy są po- chodzenia wulkanicznego. Cały ten obszar jest geologicznie niestabilny. Często nawiedzają go trzęsienia zie- mi i w ciągu minionych milionów lat podlegał stosunkowo szybkim zmia- nom. Na tych wyspach proces powstawania gatunków jest szczególnie dobrze wi- doczny. Z reguły na każdej wyspie występuje mniej lub bardziej odmien- na populacja murówek. W przypadku niektórych z nich proces specjacji po- szedł już tak daleko, że uważane są za odrębne gatunki, zwykle jednak występujące różnice pozwalają je- dynie na wyróżnienie osobnych pod- gatunków lub tylko populacji lokal- nych. W związku z tym nie powinno nas dziwić, gdy w czasie odwiedzin 258 wysp śródziemnomorskich zetkniemy się z murówkami, które niezupełnie dokładnie będą odpowiadać formom zilustrowanym w niniejszym leksy- konie. Wyspy służą równocześnie jak ostoje dla gatunków, które już nigdzie wię- cej nie występują. Żółw słoniowy z Wysp Galapagos czy ż. olbrzymi z Aldabry są tu najbardziej znanymi przykładami. Zupełnie niedawno odkryty został na Majorce szczegól- ny relikt - należąca do rodziny ropu- szkowatych pętówka balearska* (Ba- lephryne muletensis (Alytes mule- tensis)). Ta podobna do pętówki ba- bienicy ropuszka została najpierw opisana na podstawie subfosylnych szczątków odkrytych na Majorce w osadach datowanych na okres epoki lodowej. Sądzono, że wymarła, jednak dokładne poszukiwania wyka- zały, że gatunek ten jeszcze istnie- je. Znaleziono larwy i w 1980 r. moż- na było ogłosić, że pętówka balears- ka jest gatunkiem żyjącym również obecnie. Zdumiewające, jak dobrze na takich małych wyspach czują się zwłaszcza gady, przy czym szczególnie na nie- wielkich występują nawet w więk- szych zagęszczeniach niż na stałym lądzie. Przyczyną tego zjawiska jest prawdopodobnie brak konkurencji, zwłaszcza ze strony ptaków śpie- wających, żywiących się podobnie jak małe jaszczurki owadami. Jedna para ptaków musi zasiedlić obszar o powierzchni hektara lub większej, by móc wyżywić siebie i swoje pisk- lęta. Dla trwałego zasiedlania przez lokalną populację ptaków powierz- chnia wyspy winna wynosić co naj- mniej kilkadziesiąt hektarów. W przy- padku małych jaszczurek dostateczną powierzchnią dla pojedynczego osob- nika jest kilka metrów kwadratowych, a dla całej populacji kilkaset metrów kwadratowych. Przy braku wrogów naturalnych i konkurentów liczebność populacji może silnie wzrosnąć, zaś jej zagęszczenie kilkakrotnie przewy- ższyć zagęszczenie populacji tego samego gatunku żyjącej na stałym lądzie. Dlatego wyspy są szczególnie korzystnymi środowiskami dla ga- dów, zwłaszcza gdy położone są w sprzyjających im klimatycznie rejo- nach. Ponieważ takie warunki panują w rejonie Morza Śródziemnego, prze- staje dziwić, że region ten cechuje się takim bogactwem gatunkowym gadów. Zróżnicowanie gatunkowe Na Wyspach Brytyjskich żyje 12 gatunków płazów i gadów. W Nie- mczech stwierdzono występowanie 31 gatunków. W obszarze śródzie- mnomorskim znaleziono przynaj- mniej 113 gatunków. Bogactwo gatun- kowe wzrasta więc idąc z północy i północnego zachodu na południe i południowy wschód. Obserwowane w Europie zjawisko występuje na ca- łym świecie. Liczba gatunków płazów i gadów rośnie w kierunku równika, maleje zaś ku biegunom. Z zasadą tą związane są podstawowe wymagania środowiskowe przedstawicieli obu tych gromad kręgowców dotyczące ciepła i często również wilgoci. W chłodnych i zimnych regionach eg- zystować może tylko niewiele gatun- ków tych zwierząt. Północne koło podbiegunowe przekraczają jaszczur- ka żyworodna oraz żaba trawna i ża- ba moczarowa, docierają do niego zaskroniec zwyczajny i ropucha sza- ra. Liczba występujących gatunków płazów i gadów wzrasta z 5 w rejonie 259 koła podbiegunowego, do 12-15 w strefie borów szpilkowych. Podwo- jenie lub nawet potrojenie liczby ga- tunków obserwuje się po przejściu do klimatycznie umiarkowanej strefy biomu lasów liściastych. O dużym bogactwie gatunkowym można mówić dopiero w odniesieniu do subtropikal- nych rejonów obszaru śródziemno- morskiego. Znaczny wzrost liczby ga- tunków jest tu częściowo spowodowa- ny silnym zróżnicowaniem geogra- ficznym rejonu, umożliwiającym ist- nienie obok siebie blisko spokrewnio- nych gatunków o bardzo ograni- czonym areale występowania. Przedstawione wyżej zróżnicowanie zoogeograficzne jest z jednej strony następstwem strefowości klimatu, z drugiej ma swoje historyczne przy- czyny. Dla wielu gatunków w okre- sie epoki lodowej obszar śródziemno- morski stał się ostoją, umożliwiającą przetrwanie. Mogły stąd, po ustąpie- niu lodowców, powtórnie zasiedlić Europę. Przy dokładnym prześle- dzeniu map rozmieszczenia poszcze- gólnych gatunków zwierząt nierzad- ko można znaleźć gatunki „wscho- Węże jadowite i ich toksyny Z blisko 2500-2700 gatunków węży żyjących obecnie na Ziemi około 400 to węże jadowite i w mniejszym lub większym stopniu groźne dla człowie- ka. Z 43 gatunków żmijowatych w Eu- ropie występuje tylko 8, pozostałe ży- ją w Azji i Afryce. Z wszystkich węży jadowitych zęby z wewnętrznym kanalikiem żmijo- watych (Viperidae) i grzechotnikowa- tych (Crołalidae) są najdoskonalszym i zarazem najbardziej wyspecjalizo- wanym aparatem jadowym. Składa dnie" lub „zachodnie", względnie nawet pary takich gatunków. Także sięgający daleko na południe Półwy- sep Apeniński i duże wyspy na Morzu Śródziemnym były takimi centrami specjacji, ale bariera Alp utrudniała przenikanie tych gatunków na północ. Jeszcze jednym obszarem, z którego do środkowej Europy napływały rozmaite gatunki zwierząt był rejon Morza Czarnego, czyli obszar pontyj- sko-pannoński. Ostatnim wreszcie szlakiem migracji były wyspy na Morzu Egejskim, którędy przeniknęła niewielka liczba gatunków z Azji Mniejszej lub Bliskiego Wschodu. Przykładem takiego gatunku jest hardun, jedyna europejska agama. Dopiero dalej na wschodzie Europy, na pograniczu południowej Rosji i Kaukazu, a więc między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim występują inne gatunki agamowa- tych. Fauna płazów i gadów Europy stanowi mozaikę elementów bardzo różnego pochodzenia. Prześledzenie ich his- torii dostarcza fascynujących danych do zoogeografii tego kontynentu. się on z 2 dużych, przednich, rurko- watych zębów chwytnych, które usta- wiają się sztorcem i są połączone z gruczołami jadowymi (Solenogly- pha z greckiego: solenos = kanał, glyphe = zagłębienie, jama). Wyjąt- kowo duże, igłowate zęby podczas ukąszenia pełnią funkcję igieł iniekcyj- nych. W zamkniętym pysku są one odchylone do tyłu jak ostrze kieszon- kowego scyzoryka i ukryte w fałdach błony śluzowej. W czasie otwierania pyska kość poprzeczna podniebienia ?fiO przesuwa się do przodu, wychylając niczym dźwignia kości szczękowe z osadzonymi na nich zębami, które ustawiają się wówczas prostopadle do wewnętrznej powierzchni pyska. Za każdym z dwóch aktualnie funk- cjonujących zębów jadowych znaj- dują się liczne zęby zapasowe na różnym etapie rozwoju. Jeśli jeden z zębów jadowych zostanie utracony, wtedy jego miejsce zajmuje następny rezerwowy ząb jadowy. Znacznie niżej w rozwoju ewolu- cyjnym stoi aparat jadowy występują- cy u węży z rodziny zdradnicowatych {Elapidae), do których ostatnio w ran- dze podrodziny włącza się również dawne tropikalne wręgowcowate, czyli węże morskie (Hydrophiidae). Złożony on jest z parzystych, osadzo- nych nieruchomo w przedniej części górnej szczęki zębów jadowych z po- dłużnie przebiegającą rynienką (lub częściowo kanalikiem). Dlatego tę ro- dzinę (względnie obie, zależnie od ujęcia systematycznego) zaliczamy do grupy Proteroglypha (z greckiego: proteros = przedni, glyphe = zagłę- bienie, jama). Zdradnicowate cechują się również bardzo silnie działający- mi toksynami, jednak same zęby ja- dowe, poza tym, że są nieruchome i brak im ciągłego kanalika jadowego, nie są tak igłowate jak zęby węży z grupy Solenoglypha. Jad ścieka do rany rynienką po zewnętrznej ściance zęba, przy czym u wielu gatunków to wyżłobienie jest słabo zaznaczone. Najprostszym i najprymitywniejszym aparatem jadowym cechują się jado- wite gatunki wężowatych (Colubri- dae) o uzębieniu typu Opisthoglypha (por. str. 196). Wydłużone, zaopatrzo- ne z przodu i częściowo również z ty- łu w otwartą wzdłużną rynienkę, nie- ruchome zęby jadowe znajdują się u nich nie z przodu, lecz głęboko w tyle szczęki górnej. Są używane przy ukąszeniu ofiary jedynie wówczas, gdy szczęki obejmą jej cia- ło dostatecznie głęboko. Dlatego uważa się wężowate, przede wszyst- kim przedstawicieli podrodziny mangrowców (węży mangrowych) (Boiginae) - poza kilkoma znanymi wyjątkami, za węże w zasadzie nie- szkodliwe, określając je jako wa- runkowo jadowite. Ponieważ ugryzie- nie przez mangrowce i innych dyspo- nujących jadem przedstawicieli wę- żowatych może w niefortunnych oko- licznościach doprowadzić do wpro- wadzenia toksyny do rany, więc na- wet w przypadku praktycznie nieszko- dliwego malpolona (Malpolon mon- spessulanus), należy postępować z nimi, a zwłaszcza z dużymi okaza- mi, ze szczególną ostrożnością. Oso- bne miejsce wśród węży z grupy Opi- sthoglypha zajmują 2 afrykańskie mangrowce dysponujące bardzo si- lnym jadem - dysfolid czyli boom- slang (Dispholidus typus) i wąż drze- wny (Thelotornis kirłlandi), których ukąszenia powodują śmiertelne ofiary wśród ludzi. Czwartą wreszcie pod względem typu uzębienia grupą węży są Aglypha (z greckiego: a = zaprzeczenie i glyphe = jak wyżej). Obejmuje ona wszystkie niejadowite węże mające w górnej szczęce zęby mniej więcej jednakowej długości i nie łączące się z gruczołami jadowymi. Zęby te są gładkie, pozbawione zarówno rynienki, jak i wewnętrznego kanalika. W Europie, gdzie występuje tylko kil- ka gatunków żmij, można bez specjal- nych problemów rozpoznać, czy ma- my do czynienia z wężem jadowitym, gorzej sprawa przedstawia się w kra- jach, w których żyje wiele gadów 261 i oprócz żmij można spotkać zdradni- cowate i mangrowce. Występujący bowiem w Europie przedstawiciele rodziny żmijowatych wykazują sto- sunkowo jednolity pokrój. Charaktery- zują się krępym, masywnym ciałem i wydłużoną lub sercowatą głową mniej lub bardziej wyraźnie oddzielo- ną szyją od tułowia. Oczy w jasnym świetle dziennym mają pionowo usta- wioną źrenicę. Łuski grzbietowe są zaopatrzone w wyraźny kil, ogon jest krótki, a tarczka analna nigdy nie jest podzielona na dwie części. Pomimo, że ukąszenia europejskich żmij są bardzo bolesne i mogą często zagra- żać życiu, przebieg choroby jest zwy- kle łagodniejszy i lżejszy niż po uką- szeniach węży pozaeuropejskich. Stare, wiarygodne dane dowodzą, że co roku (poza Europą, Chinami i by- łym Związkiem Radzieckim) po ukąszeniach węży umiera na świecie przynajmniej 40 000 ludzi. Ponieważ w czasie tych badań rejestrowano nie wszystkie ukąszenia, które spowo- dowały zgony, liczba śmiertelnych ofiar jest zapewne znacznie wyższa. W Szwecji rocznie zostaje ukąszo- nych przez żmiję zygzakowatą ok. 1300 osób, z których umiera 0,3%. W Bośni i Hercegowinie w okresie 4 lat (1907-1911) zostało pokąsanych 780 osób, głównie przez żmiję noso- roga. Zmarło wskutek ukąszenia 40 osób (5,1%), większość z nich z po- wodu niewłaściwego leczenia. Ponie- waż obecnie we wszystkich krajach europejskich, w których występują węże jadowite, odpowiednie instytu- cje i lekarze dysponują ratującymi ży- cie surowicami przeciwjadowymi lub mogą je zdobyć w krótkim czasie, zgony po ukąszeniach węży zdarzają się bardzo rzadko. Mimo to na tere- nach, na których występują węże ja- dowite, nie należy beztrosko i bezmy- ślnie biegać, lecz uważnie patrzeć, gdzie się stąpa. Trzeba zawsze nosić mocne obuwie sięgające powyżej ko- stki i zakładać długie spodnie. W cza- sie wspinaczki powinno się chronić ręce skórzanymi rękawiczkami i dokładnie sprawdzać miejsce, gdzie się chwyta. Wprawdzie węże zwykle uciekają zawczasu, gdy zbliża się człowiek, to jednak zdarza się - zwła- szcza gdy wygrzewają się w po- rannych promieniach słońca - że nie opuszczą zajmowanego stanowiska nawet wówczas, gdy podejdzie się do nich bardzo blisko. Tak zachowują się przede wszystkim żmije nosoroga i lewantyńska. Obie te żmije chętnie leżą między blokami skalnymi, ukryte w gęstej trawie lub w ściółce liścias- tej, gdzie można je łatwo przeoczyć. Żmija zygzakowata w odpowiadają- cych jej środowiskach występuje czę- sto w miejscach regularnie odwiedza- nych przez ludzi. Na gęsto porośnię- tych brzegach dróg lub pobrzeżach lasów niemal przywykła już do turys- tów, wczasowiczów i robotników leś- nych. Jej płochliwość osłabła na tyle, że reaguje dopiero wówczas, gdy ktoś za bardzo zbliży się do niej, np. zbieracz jagód czy grzybów. Kąsa wówczas błyskawicznie. Po ukąsze- niu węża najważniejszą rzeczą jest zachowanie spokoju i opanowanie paniki. Jeżeli jest szansa dotarcia w ciągu godziny do szpitala lub leka- rza będącego w stanie przeprowadzić odpowiednią terapię, to pomoc może ograniczyć się do ściśnięcia odpowie- dniej kończyny powyżej miejsca uką- szenia. Można to zrobić używając chusteczki, krawata lub paska. Należy przy tym uważać, by puls pozostawał wyczuwalny. Aby uniknąć obumarcia kończyny trzeba co 10-15 minut roz- 262 luźnić opaskę. Nie radzimy natomiast wykonywania zalecanych wcześniej, a często jeszcze i obecnie, wymaga- jących niemałej odwagi, głębokich nacięć wykonanych ostrym nożem lub brzytwą w celu upuszczenia z krwią możliwie dużej ilości toksyny. Mogą one jednak przynieść skutek, jeśli ukąszenie nastąpiło w tułów lub gło- wę, względnie gdy nie można spodziewać się pomocy lekarskiej w odpowiednim czasie. Przypalenie rany lub przemycie jej nadmangania- nem potasu nie jest zalecane; podob- nie nie doradza się wysysania zmie- szanej z toksyną krwi. Jad może się wówczas przedostać do krwi niosące- go pierwszą pomoc przez naj- mniejsze zranienia błony śluzowej, które mogą powstać nawet w momen- cie samego silnego zasysania. Nale- ży wypić kawę, herbatę lub sok owo- cowy, natomiast w żadnym wypadku nie wolno pić alkoholu. Ukąszony po- winien iść powoli lub być transporto- wany na leżąco. Spośród żmij europejskich ukąszenia żmii lewantyńskiej, bliskowschodniej i nosorogiej są bardzo bolesne i spo- wodowana przez nie choroba ma naj- częściej ciężki przebieg. W przypad- ku wymienionych gatunków- zwłasz- cza ż. lewantyńskiej - podanie odpo- wiedniej surowicy może uratować ukąszonemu życie. Z 4 dalszych eu- ropejskich żmij najsilniejszym jadem dysponuje ż. żebrowana. Ukąszenia żmij iberyjskiej i zygzakowatej mogą wprawdzie również powodować po- ważne zatrucia, jednak bardzo rzadko prowadzą do śmierci dorosłego zdro- wego człowieka, nawet jeśli nie poda- no mu surowicy. Wyjątek stanowi za- mieszkujący Bośnię podgatunek ż. zygzakowatej (l/. berus bosniensis), dysponujący niezwykle silnym jadem z wysokim udziałem neurotoksyn. Za najmniej groźnego węża jadowitego Europy uważa się ż. łąkową. Jad jest skomplikowaną mieszaniną składającą się z enzymów i innych polipeptydów, substancji śluzowych, tłuszczy i soli oraz 50-80% wody. Wy- twarzany jest w gruczołach jadowych, położonych po bokach głowy za oczy- ma i zajmujących tam rozmaitą prze- strzeń. Wstrzyknięcie jadu nie od- bywa się automatycznie przy każdym ugryzieniu, lecz może być przez węża dozowane lub nawet zupełnie zatrzy- mywane. Ilość jadu zależy m.in. od tego, w jakiej kondycji jest wąż, jaka ilość jadu znajduje się jeszcze w jego gruczołach jadowych, w jakiej tempe- raturze nastąpiło ukąszenie i ile cza- su upłynęło od ostatniego ukąszenia zdobyczy. Wydzieliny jadowe węży są lepkie, białawe, żółtawe lub zielonka- we. Zęby jadowe służą wężom prze- de wszystkim do pokonania ofiary, ale korzystają z nich również do obrony. Do ugryzienia, które przewa- żnie odbywa się błyskawicznie, są używane przez rzeczywiście niewiele gatunków węży. By ukąsić ofiarę przedstawiciele żmijowatych i grze- chotnikowatych zadają cios uderzając szeroko otwartym pyskiem. Podczas ukąszenia długie, zaopatrzone w ka- nalik wewnętrzny zęby jadowe wnika- ją głęboko w rany i jad jak przez igłę iniekcyjną jest wstrzykiwany do ciała ofiary. Zęby są następnie uwalniane z rany i wąż czeka, póki ofiara nie zdechnie, jednak węże żyjące w koro- nach drzew zwykle utrzymują mocny uchwyt dopóty, dopóki zwierzę nie zginie. Węże z rodzin wężowatych i zdradnicowatych po ukąszeniu wykonują szczękami żujące ruchy i rozpoczynają połykanie jeszcze ży- wej zdobyczy. Jeszcze nim rozpocz- 263 nie się proces połykania w upolowa- nej zdobyczy zaczyna się rozkładają- ce działanie jadu, ułatwiające stra- wienie zdobytego pokarmu. Podczas połykania mogą być dawkowane do ciała ofiary dalsze porcje jadu. W wa- runkach laboratoryjnych stwierdzo- no, że toksyna jadowa skutecz- nie wspomaga trawienie. Zabite jadem zwierzę zostaje strawione w ciągu 4-5 dni, tej samej wiel- kości ofiara połknięta bez uprzednie- go użycia toksyny dopiero po 12-14 dniach. Jady węży dzieli się ze względu na ich główne działanie na 2 grupy - od- działujące na układ krążenia i na układ nerwowy (neurotoksyny), przy czym obu typów trucizn nie można od siebie jednoznacznie oddzielić. Jady działające na układ krążenia uszkadzają również nerwy, a neu- rotoksyny powodują zaburzenia krążenia. Żmijowate i grzechotniko- wate dysponują głównie jadami powodującymi zaburzenia krążenia i rozkład tkanek (cytotoksyny), jednak jad należącego do tych ostatnich grzechotnika straszliwego czyli ka- skabela [Crotalus durissus) ma odmienne działanie. Zaraz po pokąsaniu przez żmiję czy grzechotnika występuje w miejscu ukąszenia silny ból, który w ciągu krótkiego czasu zaczyna się promie- niście rozchodzić. Wkrótce dochodzi do wyraźnych obrzęków i puchnięcia gruczołów limfatycznych. Następuje rozpad czerwonych krwinek i jam cia- ła. Komórki, tkanki i narządy mogą obumierać. Krew traci swoje właści- wości krzepnienia, tak że często na- stępuje ciągły krwotok. Ukąszony jest bardzo osłabiony, przeważnie gorą- czkuje, ma silne nudności, napady lę- ku, bóle głowy oraz krwawą biegun- 264 kę, często wymiotuje. Bez podania surowicy ofiara umiera wskutek roz- ległego wewnętrznego krwotoku lub zatrzymania krwiobiegu. Na układ nerwowy (neurotoksycznie) działają przede wszystkim jady węży z rodziny zdradnicowatych (łącznie z wręgowcowatymi). Ukąszenia tych węży powodują z reguły tylko słabo odczuwalny ból w miejscu ukąszenia, ale objawy zatrucia mogą być znacz- nie silniejsze i mieć cięższy przebieg niż po ukąszeniu żmii czy grzechot- nika. Ukąszony odczuwa przede wszystkim ogromne znużenie i całko- wite osłabienie. Ciśnienie krwi szyb- ko się obniża, występuje tak silny śli- notok, że ofierze może grozić udusze- nie własną śliną. Zwęża się tchawica i postępujące porażenie ośrodka od- dechowego w coraz większym sto- pniu utrudnia oddychanie. W końcu ofiara umiera na skutek uduszenia. Ukąszenia węży działają najsilniej na dzieci i chorych. Obecnie, gdy do le- czenia skutków ukąszeń można stosować bardzo efektywne surowice przeciwjadowe, pokąsanie przez ja- dowitego węża utraciło nieco ze swej grozy. Jednak mimo odpowiedniej te- rapii ukąszenia są nadal związane z silnymi bólami i nierzadko pociąga- ją za sobą trwałe, rozległe uszkodze- nia ciała. Nie leczone ukąszenie przez żmiję lub grzechotnika może doprowadzić do śmierci w ciągu 6-8 godzin, w przypadku pokąsania przez niektóre zdradnice dysponu- jące wyjątkowo silnie działającym jadem zgon człowieka może nastą- pić już po kilku minutach. Ukąsze- nia żmij i grzechotników, które bez- pośrednio trafią w układ krwionośny lub w głowę, mogą również doprowa- dzić do śmierci w ciągu krótkiego czasu. Prześladowanie węży Człowiek prześladował i zabijał węże od zawsze. Tylko w jednym z okrę- gów wschodnich Niemiec w latach 1889-1904 zabito 37 565 żmij zygzako- watych, za które wypłacono nagrody. Poza Europą działo się podobnie. W brazylijskim Instytucie Butantan „zużyto" w latach 1901-1959 aż 554 882 jadowitych węży różnych ga- tunków. Głównym celem w tym przy- padku było otrzymanie surowic. Jady węży odgrywają coraz większą rolę przy produkcji surowic i wytwa- rzaniu środków farmaceutycznych. Ponieważ dostarczające jadów gatun- ki stały się już w wielu rejonach rzad- kościami, z dużą trudnością udaje się chciwym zysku łowcom pokryć istnie- jące zapotrzebowanie. Problem ten doprowadził w wielu krajach do sto- sowania nieodpowiedzialnej, rabun- kowej gospodarki tymi tak specyficz- nymi zasobami przyrody, żeby pozys- kać odpowiednią liczbę okazów. Wy- syłane są zespoły zawodowych ło- wców, którzy w krótkim czasie potra- fią wyniszczyć całe populacje jadowi- tych węży. Nierzadko chwyta się przy okazji również inne gady i wpro- wadza się je do handlu dzikimi zwie- rzętami. Po wyłapaniu niemal wszyst- kich węży pozostają tylko te, które przeoczono lub znajdowały się w podziemnych kryjówkach, więc po- zostaje jeszcze jedna godna napięt- nowania metoda łowiecka - w zimnej porze roku przeszukuje się znane miejsca zimowania węży i wybiera się je stamtąd wszystkie. Takie meto- dy postępowania w niektórych re- jonach doprowadziły do wytępienia na dużych połaciach praktycznie wszelkich węży. By chociaż częścio- wo uniezależnić się od materiału po- chodzącego z odłowu, rozwija się ho- dowle jadowitych węży. Zwierzęta przeważnie nie mogą się w nich roz- mnażać, służą jedynie do pozyskiwa- nia jadu. Nadzieje na długie życie tych węży są bardzo nikłe, z uwagi na niewłaściwe przetrzymywanie i po- bieranie od nich w regularnych odstę- pach dużych porcji jadu. Ulegają zra- nieniom w okolicach pyska, odmawia- jąc wtedy pobrania pokarmu i padają z wycieńczenia lub na skutek choro- by. W byłym Związku Radzieckim ostatnio pozyskiwano jad od węży w miejscu ich złowienia i w taki spo- sób, by zwierząt przy tym nie uszko- dzić. Na koniec wypuszczano węże na wolność. Jednak i ta metoda nios- ła ze sobą problemy, gdyż samice węży po urodzeniu młodych lub zło- żeniu jaj są tak osłabione, że najmniejsze dodatkowe stresy mogą prowadzić do ich śmierci. Jeszcze dzisiaj węże są w wielu krajach ma- sowo zabijane i to zarówno jadowite, jak i niejadowite, co jest wynikiem panicznego strachu przed nimi i zwy- kłej ludzkiej głupoty. Stale postępują- ce zanikanie populacji węży w wielu częściach Europy jest również wyni- kiem niszczenia odpowiednich dla nich środowisk. Często produkuje się z tych zwierząt pożałowania godne pamiątki sprze- dawane później turystom. Słusznie nowoczesne ustawodawstwo ochrony przyrody usiłuje położyć kres tym barbarzyńskim praktykom. Również dzisiaj do produkcji różnych modnych wyrobów stosuje się skóry wielu zagrożonych gatunków węży. Ten więc, kto kupuje przedmioty wykonane ze skór węży przyczynia się do wyniszczania tej grupy zwierząt. 265 Ochrona płazów i gadów Spadek liczebności Wyniki badań przeprowadzonych przez Federalny Zakład Ochrony Przyrody w Bonn jednoznacznie świadczą o tym, że przynajmniej 188 spośród 486 żyjących na terenie Nie- miec rodzimych gatunków kręgow- ców, a więc około 39%, jest obecnie zagrożonych poważnym, a nawet sta- wiającym pod znakiem zapytania ich dalsze istnienie, spadkiem liczebnoś- ci. Udział zagrożonych gatunków wśród ogółu kręgowców występują- cych w Polsce oceniany jest, zależnie od przyjętych kryteriów, na 20-50%. Brak jest niestety jednoznacznych da- nych odnośnie stanu zagrożenia bez- kręgowców. Wśród niektórych lepiej poznanych pod tym względem grup owadów, w Polsce za zagrożone uznano 35% gatunków chrząszczy i 27% gatunków motyli. W przypadku mięczaków w Polsce zagrożonych jest 70% gatunków małży, 45% gatunków ślimaków lądowych i 50% ślimaków wodnych. Jeśli uwzględni się jeszcze inne, w miarę dobrze pod tym względem poznane grupy bez- kręgowców, to okaże się, że w sumie stan zagrożenia dotyczy około 30% środkowoeuropejskich gatunków zwierząt. Na dłuższą metę, nie mają one, a przynajmniej większość z nich, szans samodzielnego utrzymania się przy życiu, o ile nie zostaną w porę podjęte odpowiednie i energiczne kroki zmierzające do ich ratowania. Takie zagrożone gatunki powinny być, rzecz jasna, chronione przede wszystkim. Pierwszym krokiem w tym kierunku jest wciągnięcie ich na tzw. Czerwoną listę - regionalną, ogólno- krajową lub też obejmującą kilka-kil- 266 kanaście krajów, np. należących do Unii Europejskiej (u nas powstała już „Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce" i „Polska Czerwona Księga Zwierząt", stano- wiące opracowania zbiorowe pod re- dakcją Z. Głowacińskiego, oba opub- likowane w 1992 r. - przyp.tłum.). Ta- kie listy czy księgi stanowią podstawę przy wydawaniu przepisów o ga- tunkowej ochronie zwierząt. Sam za- kaz ich zabijania czy prześladowania w inny sposób nie wystarczy jednak do wyprowadzenia chronionych ga- tunków ze stanu zagrożenia. Koniecz- ne jest podjęcie w tym celu bardziej zdecydowanych i dalekosiężnych kro- ków. Dotyczy to w szczególności pła- zów i gadów. Obie te gromady kręgowców należą bowiem bezsprzecznie do najbardziej zagrożonych środkowoeuropejskich grup zwierząt. W Niemczech w niebezpiecznej sytuacji znajduje się 58% gatunków płazów i 57% ga- tunków gadów, proporcjonalnie znacznie więcej, niż wynosi przecięt- na dla pozostałych grup zwierząt (ok. 32% gatunków owadów i 14% mięczaków). W Austrii za zagrożone uznano 85% płazów i gadów. Podob- nie krytyczna jest sytuacja w Szwaj- carii. W Polsce na „Czerwoną listę" wciągnięto traszkę karpacką, żabę dalmatyńską, żółwia błotnego, jasz- czurkę zieloną i węża Eskulapa (te same gatunki umieszczono w „Czer- wonej Księdze"), a ochroną - w przy- padku żaby jeziorkowej, żaby śmieszki i żaby wodnej okresową - objęto wszystkie gatunki krajowych płazów i gadów (przyp.tłum.). > * Niszczenie ważnego dla ptazów środowiska: wypełnione wodą wyrobisko żwirowni zasypywane przez odpadki Oznacza to, że w zachodniej części Europy tylko nieliczne płazy i gady mają jeszcze - a przynajmniej tak wciąż jeszcze można sądzić - wystar- czająco wysoką liczebność, która gwarantowałaby ich dalsze istnienie bez konieczności aktywnej pomocy ze strony człowieka. Są to ropucha sza- ra i żaba trawna spośród płazów oraz jaszczurka zwinka i zaskroniec zwyczajny spośród gadów. Wszystkie pozostałe gatunki tych zwierząt nie mają już nigdzie zwartych, dużych obszarów występowania, na których osiągałyby znaczną liczebność, umożliwiającą łatwą i szybką wy- mianę pomiędzy populacjami za- mieszkującymi poszczególne sąsia- dujące ze sobą tereny. Areały wy- stępowania takich gatunków, jak nie uważana jeszcze za szczególnie zagrożoną salamandra plamista czy traszka górska, są już teraz w du- żym stopniu porozrywane. Pogłowie ich, w razie zaniknięcia zbyt wielu lokalnych populacji, może się już nie odbudować, ponieważ w okolicy nie będzie ich przedstawicieli, mogących na nowo zasiedlić opustoszałe te- reny. Niewielkie, pozornie nieistotne in- gerencje w środowisko przyrodnicze mają w przypadku płazów i gadów bez porównania poważniejsze skutki niż w przypadku ptaków czy nawet ssaków, przedstawiciele obu tych gromad kręgowców dysponują bo- wiem znacznie większymi możliwo- ściami odbudowy swej liczebności i szybkiego ponownego zasiedlenia odpowiednich, a opuszczonych z jakiegoś powodu stanowisk. Ssaki potrafią przemierzyć dużo większe odległości niż nawet najlepiej spo- śród płazów i gadów biegające jasz- czurki, a ptaki mogą bez trudu przyle- cieć na wybrane miejsce. Tymczasem dla małych jaszczurek lub węży na- wet stosunkowo niewielka rzeka sta- nowi często przeszkodę niemal nie do przebycia. Przedstawiciele tylko nielicznych gatunków płazów pene- trują teren większy niż bezpośrednie otoczenie ich zbiornika rozrodczego, ale nawet najbardziej aktywne i przedsiębiorcze z nich rzadko 267 Wąż Eskulapa w środowisku naturalnym kiedy oddalają się na odległość więk- szą niż kilka kilometrów. Liczebność i areał występowania wie- lu, jeszcze przed kilkudziesięcioma laty zdecydowanie pospolitych gatun- ków uległy obecnie znacznemu, a często groźnemu dla ich dalszego istnienia ograniczeniu. Od lat 50. zwłaszcza stwierdzono w wielu przy- padkach alarmujący wręcz spadek li- czebności niektórych płazów i gadów. Najbardziej zagrożone były zawsze i są nadal gatunki występujące w roz- proszeniu, na nielicznych, relikto- wych stanowiskach. Dalsze ograni- czanie wskutek działalności czło- wieka areałów występowania - lub ściślej mówiąc ich resztek - tych ściś- le wyspecjalizowanych i uzależnio- nych od specyficznych warunków kli- matycznych i/lub środowiskowych ga- tunków zwierząt musi spowodować ich nieuchronną zagładę. Na terenie Niemiec w takiej właśnie niebez- piecznej sytuacji znajduje się, wystę- pujący na północ od Alp wyłącznie wyspowo, wąż Eskulapa (podobnie krytyczny jest status tego gatunku w Polsce - przyp.tłum.) czy też żmija łąkowa w najbardziej wschodnich re- jonach Austrii. W kraju tym zagro- żona wymarciem jest również ro- pucha paskówka. Z kolei w Szwajcarii w bardzo poważnym niebezpieczeń- stwie znajduje się żaba dalmatyńska, ropucha zielona, grzebiuszka ziemna, traszka grzebieniasta i traszka zwyczajna. Stwierdzono również, że im dokładniejsze badania pro- wadzi się nad liczebnością i rozprze- strzenieniem płazów i gadów, tym więcej gatunków tych zwierząt trzeba zaliczyć do kategorii zagrożonych. Okazało się na przykład, że nie wszędzie występują obecnie za- skroniec zwyczajny czy jaszczurka zwinka, a zbiorniki rozrodcze ropuchy szarej i żaby trawnej stały się tak rzadkie, iż areał występowania tych dwóch najpospolitszych europejskich płazów nie tylko nie jest jednolicie zwarty, ale wręcz przeciwnie, dość mocno porozrywany. Przyczyny tak niezwykle wysokiego stopnia zagrożenia większości wystę- pujących w Europie płazów i gadów 268 są wprawdzie w poszczególnych przypadkach rozmaite, dają się je- dnak niemal bez wyjątku sprowadzić do jednego wspólnego mianownika: aktywności człowieka. Z drugiej natomiast strony należy stwierdzić, że to właśnie dzięki jego działalności gospodarczej, niektóre gatunki płazów i gadów od wieków rozszerzały swój areał występowa- nia, wkraczając na tereny uprawne. Dochodziło także do celowego wsie- dlania na pewne tereny cenionych przez ludzi gatunków. Między innymi wprowadzono w średniowieczu żół- wia błotnego na obszary położone na północ od Alp, ponieważ jego mięso było poszukiwaną przez sma- koszy potrawą postną. Świadomie aklimatyzowano w Europie żabę ryczącą, jednak obecnie wsiedlenie tego północnoamerykańskiego płaza ocenia się jako zbędną, a nawet nie- korzystną ingerencję w rodzimą przyrodę. Prawdopodobnie wszyst- kie stanowiska węża Eskulapa poło- żone na północ od Alp są efektem wprowadzenia go tam przez otacza- jących czcią tego węża Rzymian. Mocne podstawy do takich przypusz- czeń są w każdym razie w przypadku stanowisk znajdujących się w górach Taunus i w okolicach Pasawy nad Dunajem. Daleko idące skutki wywołało przekształcenie pierwotnych, głów- nie leśnych, środowisk w tereny uprawne. Powstanie w środkowej i północno-zachodniej Europie rozle- głych obszarów rolniczych otworzyło niektórym ciepłolubnym, pierwotnie stepowym gatunkom płazów drogę do rozprzestrzeniania się na nowe rejony. Udało im się przystosować do sztucznych stepów, jakie z punktu widzenia ich wymagań środowis- kowych stanowią pola uprawne i łą- ki, przypominające w dużej mierze pod względem panujących na nich warunków naturalne stepy i lasoste- py południowo-wschodniej Europy. Nie wymagało to zbyt dużych zmian w ich dotychczasowym trybie życia. Pod pewnymi względami nowe środowiska wyraźnie przewyższały nawet uprzednie. Płazy znajdowały w nich bowiem większą obfitość po- karmu niż w naturalnych stepach i lasostepach. Na terenach rolni- czych z reguły mniejsza jest również presja ze strony drapieżników. Licz- ne sztuczne zbiorniki wodne (stawy, sadzawki itp.) wydatnie zwiększyły liczbę dogodnych miejsc rozrodu, które ogromnie ułatwiły większości tych gatunków skuteczne zasiedlenie nowych dla nich środowisk, powsta- łych pod wpływem gospodarki człowieka na terenach środkowej Europy. Żaba trawna i ropucha szara są w gruncie rzeczy tylko dlatego najliczniejszymi i bez porównania najszerzej rozprzestrzenionymi eu- ropejskimi płazami, ponieważ czło- wiek umożliwił im zasiedlenie ogro- mnych, nowych, niedostępnych dla nich uprzednio obszarów. Inne gatunki płazów i gadów wyma- gają natomiast naturalnych lub moż- liwie jak najbardziej zbliżonych do naturalnych, a w każdym razie nie- zbyt silnie przekształconych wskutek gospodarczej działalności człowieka środowisk i w związku z ich stopnio- wym, a na domiar złego coraz szybszym zanikaniem stają się rzad- sze. Tak właśnie uległ porozrywaniu areał występowania żmii zygzako- watej, a liczebność żaby moczarowej i żaby dalmatyńskiej silnie spadła z powodu niemal zupełnego zani- knięcia w zachodniej Europie 269 preferowanych przez te płazy środo- wisk - rozległych torfowisk i lasów łęgowych. Przez całe wieki wszelkie zmiany za- chodziły bardzo powoli. Ich ogólny bilans był raczej korzystny, ponieważ mozaikowość dawniejszego krajob- razu rolniczego umożliwiała życie w nim rozmaitym gatunkom zwierząt. Zmieniło się to dopiero w ostatnich dziesięcioleciach. Zachodząca w szy- bkim tempie, w krajach zachodniej Europy po ostatniej wojnie, intensyfi- kacja i mechanizacja rolnictwa spowodowała w krótkim czasie prze- kształcenie pozytywnego wpływu urozmaiconego dotychczas krajob- razu rolniczego na płazy i gady w oddziaływanie niekorzystne. Uży- wanie na skalę masową pestycydów i nawozów sztucznych oraz praktycz- nie całkowite zmechanizowanie upra- wy roli bardzo poważnie zmniejszyło ilość dostępnego dla tych zwierząt pokarmu. Uległy także likwidacji dające im schronienie żywopłoty i nieużytki, zniknęły również wpra- wdzie niewielkie, ale ważne róż- nice w wilgotności i strukturze gleby występujące na poszczególnych polach. Płazy szczególnie ciężko ucierpiały także wskutek zmian zachodzących w ich zbiornikach rozrodczych. Chodzi tu nie tylko o zanieczyszcze- nie wód rozmaitymi związkami chemicznymi, ale często także o zbyt dużą obsadę ryb, zjadających skrzek i kijanki oraz konkurujących z nimi o pokarm. Niemal każcie, nawet nie- wielkie, ale wypełnione wodą wyrobi- sko pozwirowe, staw lub sadzawka jest obecnie w Niemczech obiek- tem hodowli ryb. Dzięki sztuczne- mu dokarmianiu ich pogłowie może być znacznie wyższe, niż byłoby 270 w warunkach całkowicie natural- nych. Regularnie prowadzone odłowy zapobiegają wprawdzie zbyt dużej konkurencji wśród samych ryb i wy- stąpieniu zaburzeń w ich rozwoju, jednak ofiarą tak intensywnej ich hodowli padają płazy, które nie potrafiły się do niej przystoso- wać. Podstawowym warunkiem skutecznej ochrony płazów jest zatem istnienie w krajobrazie odpowiedniej liczby niewielkich, wolnych od ryb zbiorni- ków wodnych. Niestety zbiorniki takie, uważane powszechnie za zbędne, po- nieważ nieproduktywne, były i nierza- dko są nadal zasypywane śmieciami, gruzem i innymi odpadkami. Tysiące, a może dziesiątki tysięcy ta- kich małych zbiorników padło w latach 50. i 60. w całej Europie ofiarą podobnego podejścia i trak- towania, aż nagle okazało się, że znane dotychczas każdemu dziecku żaby niemal zupełnie wymarły. Rzekotka stała się prawdziwą rzadko- ścią, a w bardzo wielu regionach na- uczyciele biologii nie byli już w stanie przynieść na lekcję zebranego w wa- runkach naturalnych skrzeku ropuchy szarej czy żaby trawnej w celu obser- wacji rozwoju tych płazów. Powód był oczywisty - zniszczono ich zbiorniki rozrodcze. W Polsce sytuacja, ze względu na zapóźnienie gospodarcze naszego kraju, nie jest jeszcze tak tragiczna, niemniej jednak działają i u nas, choć Tunele (u góry) chronią podążające do miejsc rozrodu ropuchy szare i traszki przed śmiercią na drodze. W czasie akcji przesiedlania niezbęd- ne jest korzystanie z pojemników na skrzek (u dołu). może z mniejszym natężeniem, omó- wione powyżej czynniki, w związku z czym z roku na rok położenie pła- zów i gadów systematycznie się po- garsza (przyp. tłum.). Nowe zbiorniki do składania skrzeku Na to wysoce groźne łączne działanie ograniczenia dostępności pokarmu wskutek intensywnego gospodarcze- go wykorzystania terenu, kurczenia się odpowiednich do życia środowisk w związku z zanikaniem zbiorników rozrodczych, obniżenia jakości wody spowodowanej przez zanieczyszcze- nia oraz z powodu konkurencji ze strony ryb, populacje niemal wszyst- kich gatunków płazów reagują znacz- nymi, niekiedy niemożliwymi do odrobienia spadkami liczebności. W niektórych rejonach duże straty powodują pojazdy gdy płazy, a szcze- gólnie ropuchy, w czasie wędrówek odbywanych w okresie godowym, dą- żąc do swoich ulubionych zbiorników rozrodczych przekraczają drogi o du- żym natężeniu ruchu. Ponieważ w tym przypadku zagrożone jest rów- nież bezpieczeństwo użytkowników pojazdów, więc problem ten roz- wiązano technicznie, jednak w dal- szym ciągu niewiele się robi w spra- wie budowy ogrodzeń i tuneli dla ro- puch. Te skuteczne środki zapobieże- nia masowej śmierci naszych najpos- politszych płazów pod kołami sa- mochodów przedsięwzięto jedynie w niewielu, szczególnie niebezpie- cznych miejscach. Całościowe roz- wiązanie tego problemu wymaga jed- nak znacznie większego wysiłku. Na szczęście jednak dzięki konse- kwentnym i niestrudzonym działa- niom nielicznych, lecz wytrwałych idealistów nastąpiła w tej dziedzinie wyraźna poprawa i ochrona płazów znajduje w społeczeństwie dość powszechne zrozumienie. Punktem wyjścia było i jest zakłada- nie w odpowiednich miejscach sadza- wek dla płazów. Okazuje się, że sztu- cznie założone oczka wodne szybko są zasiedlane przez płazy, jeśli tylko są korzystnie położone. Zapotrze- bowanie na nie jest bardzo duże; dla- tego dość szybko zaczynają się w nich rozmnażać również takie ga- tunki, jak ropucha szara - bardzo przywiązane do zbiorników, w któ- rych same przyszły na świat. Traszki i kumaki zjawiają się już w kilka dni po wykopaniu sadzawki. Trwa jednak kilka lat, nim powstanie niewielka sta- ła populacja, która zacznie wykorzys- tywać nowy staw jako centrum swego rozprzestrzeniania się. Nawet pozornie zupełnie nieodpowied- nie małe sadzawki są również zasied- lane. Praktyka pokazuje, że tylko nie- wiele warunków musi być spełnionych, by nowy staw mógł pełnić rolę odpo- wiedniego dla płazów środowiska. Pierwszym kryterium jest położenie sadzawki w terenie. Miejsce powinno być tak wybrane, aby między przyszłym oczkiem wodnym a otacza- jącymi go terenami, które mogą być odpowiednie dla płazów (lasy liścias- te, ogrody, mokradła, torfowiska, łąki) nie było żadnych dróg, przecinają- cych szlaki wędrówek do i ze zbior- nika. Im ściślej staw jest związany z otaczającymi go środowiskami, tym efektywniej płazy będą się w nim roz- mnażały. Nowy zbiornik wodny nie U góry: najodpowiedniejszy zbiornik do składania skrzeku dla ropuchy pas- kówki; u dołu: „żabia sadzawka" po- winna w celu zapewnienia optymalne- go rozwoju skrzeku być wolna od ryb 272 ¦ powinien być zagrożony dopływem ścieków lub zanieczyszczonych wód powierzchniowych. Jeśli zasilające sadzawkę wody gruntowe są prze- azotowane, to zaleca się uszczelnie- nie dna folią plastikową, aby uniknąć masowego rozwoju glonów wskutek nadmiaru związków pokarmowych. Zawartość azotanów na poziomie 50 mg/l należy uważać za maksymal- ną wartość graniczną. Pewną rolę od- grywa również pH wody. Wrażliwe gatunki, takie jak np. rzekotka drzew- na, unikają wód kwaśnych. Wapnowa- nie wody, jakie przeprowadza się w stawach hodowlanych, może w pe- wnych warunkach uzdatnić zbyt kwa- śną wodę w sadzawce. Drugim kryterium jest wielkość zbior- nika. Rozpiętość rozmiarów jest tutaj bardzo duża. Odpowiednia wielkość zależy z jednej strony od gatunku, dla którego chcemy sadzawkę przezna- czyć, z drugiej od charakteru terenu. Tak np. kumak górski omija już stawy o powierzchni przekraczającej 10 m2 i głębokości powyżej 1/2 m- Ponie- waż gatunek ten czuje się najlepiej w głębszych, wypełnionych wodą ko- leinach na leśnych drogach lub brzegach lasów doskonale jako namiastka takich zbiorników służyć mu będą płytkie, częściowo ocienione w ciągu dnia niewielkie sadzawki. Idealne do szybkiego i trwałego zasiedlenia przez tego płaza będą doły pożwirowe głębokości od kilku do 30 cm o nieregularnej linii brzego- wej, wykopane na skraju lub we- wnątrz lasu. Atrakcyjnymi miejscami do rozrodu ropuchy szarej są zbior- niki wodne o powierzchni od 50 do 500 m2 i głębokości od 30 do 100 cm. Sitowie luźno rosnące przy brzegach umożliwi składającym skrzek ropu- chom zaczepienie sznurów jaj. Niewielkie, okrągłe kałuże o silnie nagrzanych słońcem strefach przy- brzeżnych są odpowiednie dla żaby trawnej. W łęgach można liczyć na przybycie żaby dalmatyńskiej, o ile występuje ona w danym rejonie. Nie- mal zawsze w nowych zbiornikach wodnych, jeśli tylko nie są one zewsząd otoczone polami uprawnymi znajdą się również traszki. Specjalne wymagania mają pod tym względem rzekotka drzewna i ro- pucha paskówka. Ta ostatnia preferu- je takie zbiorniki, które znajdują się -*W,1M*%.. na zupełnie odsłoniętych miejscach pozostałych po wydobyciu piasku i żwiru, a w samych zbiornikach nie rozwinęła się jeszcze roślinność wodna. Takie miejsca wydają się z pozoru niezbyt odpowiednie dla tej ropuchy, która szczególnie na przedgórzu Alp zagrożona jest wygi- nięciem. Rzekotka drzewna poszukuje nato- miast małych, dobrze natlenionych i obficie porośniętych roślinnością stawków. Jeśli jest to sztuczne oczko wodne, to upływa kilka lat, nim roślin- ność wodna rozwinie się w takim sto- pniu, że powstaną warunki optymalne dla rozwoju tego pełnego uroku pła- za. Jedynie w sytuacji krańcowego braku miejsc do złożenia skrzeku rze- kotka wykorzystuje do tego celu od- słonięte zbiorniki powstałe po wydo- byciu żwiru i wolne od roślinności wodnej. Zwykle bowiem rzekotka wy- biera takie stawki, z brzegami poroś- niętymi wysokimi krzewami i ziołami, na których młode rzekotki po przeob- rażeniu będą mogły się wygrzewać w słońcu. W sierpniu i wrześniu zaraz < Uszczelnianie folią plastykową Harmonijnie wkomponowane w krajo- braz zbiorniki wodne służące do roz- rodu płazów po opuszczeniu wody, a jeszcze w trakcie resorbcji ogona, wspinają się na krzewy i wygrzewają się w słońcu na liściach. Kijanki rzekotki drzewnej rozwijają się najlepiej wte- dy, gdy w wodzie jest niewiele lub nie ma zupełnie traszek oraz ryb. Takie warunki rzekotka znajduje niekiedy w ogrodach, jeśli są w nich zbiorniki otoczone krzewami. Podwyższone betonowe brzegi basenów, zarówno użytkowych, jak i ozdobnych, rzekot- ka pokonuje bez trudu. Dla traszek są one jednak zaporą nie do przebycia. Ogrodowe oczka wodne mogą ró- wnież być odpowiednie do złożenia skrzeku przez płazy. Prawidłowo za- łożone zdobią ogród, jednocześnie umożliwiają rozwój ropuchom i ża- bom, a także traszkom. Szczególnie w ich przypadku należy zwracać uwa- gę na to, by zwierzęta miały odpowie- dnie możliwości dotarcia do nich, ale także ich opuszczenia, gdyż inaczej będą stanowić pułapkę. Za pomocą mocnej folii można zrobić 275 i ir u<- W H\ 3rH sadzawkę w ogrodzie nawet wtedy, gdy wody gruntowe znajdują się głę- boko. Do obsadzenia oczka roślinami należy zawsze korzystać z rodzimych gatunków roślin przybrzeżnych i wod- nych. Potem pojawi się w nim niemal automatycznie cała przebogata fauna drobnych stworzeń wodnych, za- mieszkujących takie miniaturowe zbiorniczki również w warunkach na- turalnych. Sadzawka ogrodowa jest mikrośrodowiskiem, które odwdzię- cza się za trud włożony w ich urzą- dzenie możliwością nieustannych, ciekawych obserwacji. Płazy, jeśli się już pojawią, szybko okażą się wa- żnym, ale nie jedynym elementem powstającego zbiorowiska. Wkrótce zaroi się w nim od ważek, kiedy in- dziej odkryje się obecność wodnych chrząszczy, pluskwiaków czy rozto- czy. Każdy rok rozwoju ogrodowej 97R sadzawki jest inny i wkrótce przekona- my się, że oczko przeznaczone dla rzekotki drzewnej odpowiada nie tylko jej. Pojawiają się w niej także jej wro- gowie naturalni i nie ze wszystkich złożonych jaj wylęgają się już kijanki. Niemniej w czerwcu roi się w wodzie od kijanek rzekotki, które od kijanek innych gatunków płazów różnią się bardzo wysokim grzbietowym fałdem płetwowym, kończącym się spiczasto na końcu ogona. W miarę dorastania liczba ich zmniej- sza się. W pełni lata i późnym latem przeobrażone małe rzekotki wywę- drowują z sadzawki i rozpraszają się w otaczających ją środowiskach. Z setek kijanek, którym udało się wy- lęgnąć z tysięcy złożonych jaj, prze- obraża się jedynie kilkadziesiąt mło- dych rzekotek. Po dwóch lub trzech latach do macierzystego zbiornika < Kamienny murek dla jaszczurek powróci tylko część z nich, by przy- stąpić do rozrodu. Wysokie straty w liczebności na wszystkich etapach życia są w przy- rodzie niejako „skalkulowane". Nie mogą się one jednak stać nadmierne, jeśli istnienie gatunku w warunkach naturalnych ma być zapewnione. Dlatego większość płazów w zna- cznym stopniu musi „schodzić sobie z drogi", by uniknąć zbyt silnej kon- kurencji międzygatunkowej. Jednak- że płazy zjadają się również wzajem- nie. Kłęby skrzeku rzekotki drzewnej są nie tylko pożądanym pokarmem dla ryb, ale także dla traszek, które wpychają się w kłąb skrzeku i wyłus- kują jajo po jaju z galaretowatych osłonek, aby wreszcie zjeść niemal wszystkie. Dlatego zbyt duża licze- bność traszek źle wróży powodzeniu rozrodu rzekotki drzewnej. Tylko rza- dko udaje się zapewnić przy zakłada- niu nowego zbiornika wodnego korzy- stne warunki życiowe dla większej liczby gatunków płazów. Zabieg ten można uważać za udany, gdy oczko służy jako stałe miejsce do życia i/lub składania skrzeku dla 2-3 gatunków. Stworzenie odpowiednich warunków dla 4 lub większej liczby gatunków uda- je się właściwie tylko wyjątkowo i prze- ważnie wyłącznie przez stworzenie ca- łego kompleksu zbiorników wodnych. Takie postępowanie zaleca się wtedy, gdy do dyspozycji jest większa połać terenu. Położone obok siebie dwa lub trzy stawy o rozmaitej wielkości, głębo- kości i rozwoju roślinności są korzyst- niejsze niż jeden duży, ponieważ doda- tkowo zmniejsza się wówczas ryzyko występowania i rozprzestrzenienia się w nich ryb. Od stopnia zróżnicowania stawów, w tym również roślinności za- Pryzma z luźno ułożonych kamieni jest dogodnym miejscem do brania kąpieli słonecznych leży różnorodność świata zwierząt, jaki się w nich rozwinie po kilku latach. Zakładanie zbiorników dla płazów jest ważnym zadaniem aktywnej ochrony przyrody. Jeśli tylko prze- strzega się tych niewielu zasad, które wynikają z „podwójnego", ziemno- wodnego życia płazów, to niemal każ- dy nowy staw będzie stanowić wzbo- gacenie środowiska i po kilku latach przyniesie pożądany efekt. Celem po- winno stać się utworzenie w całym kraju sieci niewielkich zbiorników wo- dnych, odległych od siebie co najwy- żej o 1,5 km. Dzięki temu w nowo- czesnym krajobrazie rolniczym będą mogły przetrwać również rzadsze ga- tunki płazów. 277 Świeżo ułożony „jaszczurczy pagó- rek" w ogrodzie Jaszczurczy pagórek Setki, a być może tysiące niewielkich zbiorników wodnych dla płazów powstało wzdłuż i wszerz całych Nie- miec w minionych 10 latach. Na efek- ty nie trzeba było długo czekać. Sto- jące niemal na progu wymarcia popu- lacje rzekotki drzewnej ponownie zwiększyły swój zasięg i liczebność. Za pomocą specjalnych programów próbuje się również wspomóc takie „trudne" do ochrony i rzadkie gatun- ki, jak ropucha paskówka czy żaba dalmatyńska. W ramach ochrony zalewa się kamieniołomy, by utwo- rzyć niewielkie zbiorniki wodne umo- żliwiające przetrwanie pętówki babie- nicy. Jednak najbardziej uprzywile- jowany, wskutek podejmowanych dotychczas środków ochrony płazów, jest gad - zaskroniec zwyczajny. Czerpie on korzyści z „żabich sadza- wek", gdyż żaby stanowią jego głów- ny pokarm. Wszystkich innych gadów wspo- mniane wyżej działania ochronne nie dotyczą. Jedynie w przypadku bardzo 278 rzadkiej i szczególnie pięknej jasz- czurki zielonej oraz legendarnego już węża Eskulapa opracowano progra- my ochrony, przyniosły one jednak dotychczas nader skromne efekty, przede wszystkim dlatego, że te duże gady wymagają odpowiednio rozle- głych, ciepłych i suchych środowisk. W ten sposób ochrona gadów ograni- cza się nierzadko jedynie do po- nawiania kierowanych do społe- czeństwa apeli, aby nie mordować każdego węża, który wyda się żmiją zygzakowatą, a która przypomi- namy, też objęta jest ochroną! Pra- wie niezauważalnie, pomimo tych akcji uświadamiających, zaczęła zmniejszać się liczebność niejado- witego gniewosza plamistego, a w wielu rejonach gatunek ten wymarł. Zanikanie tego węża po- zostaje przypuszczalnie w ścisłym związku ze zmniejszaniem się liczeb- ności jaszczurki zwinki, jego główne- go pokarmu. Powody zmniejszania się liczebności gadów wydają się być dokładnie takie same jak w przypadku ropuch w kra- jobrazie rolniczym. Zanikają miedze, zagospodarowuje się nieproduktyw- ne odłogi, a sztuczne nawożenie zmienia jałowe murawy w żyzne łąki, których intensywne użytkowanie i zwarta pokrywa roślinna uniemożli- wia występowanie jaszczurek. Gady, ograniczone w swym występowaniu do niewielkich reliktowych populacji, znajdują się w wielu rejonach na gra- nicy wymarcia. Tylko w niewielu miej- scach wały przeciwpowodziowe, groble i nasypy kolejowe oferują no- we, sprzyjające dla gadów środowis- ka. Przeważnie trzeba takie miejsca fizycznie i ekologicznie „umocnić", tzn. obsadzić je gęściej lub rzadziej różnorodną roślinnością, względnie dla zapewnienia stabilności warun- ków abiotycznych murawę krótko się strzyże, tak jak przysłowiowy angiel- ski trawnik. Takie odpowiednie dla gadów środowiska stają się nastę- pnie „użytkami ekologicznymi". Ogrody położone na obrzeżach wiosek i przedmieściach miast są czę- sto ostatnimi stanowiskami jaszczu- rek, które mogą w nich znaleźć kryjó- wki przynajmniej w ogrodzeniach, skarpach i przy granicach parceli. Istnieje tutaj możliwość zrobienia czegoś dla tych tak bardzo zaniedba- nych pod względem czynnej ochrony gatunków, ale także dla innych gadów, jak np. dla padalca zwyczaj- nego - chodzi tu o ułożenie pagórka dla jaszczurek. Stanowi on w pewnym stopniu przeci- wieństwo, ale zarazem uzupełnienie „żabiej sadzawki". Ułożony z dużych kamieni, pomiędzy którymi pozostają puste szczeliny, i usytuowany w sło- necznym miejscu służy jaszczurkom w dwojaki sposób: jako miejsce do wygrzewania się na słońcu i jako kry- jówka w razie niebezpieczeństwa lub w czasie chłodnej pogody. Taki „jasz- czurczy pagórek" nie musi być wcale bardzo duży. Wystarczy, że będzie miał od 50 do 100 cm wysokości i średnicę podsta- wy nieco poniżej 2 m, a chętnie za- mieszkają w nim jaszczurka zwinka i padalec zwyczajny. Idealne do tego celu są luźno ułożone, faliste dachó- wki, gdyż glina bardzo dobrze się na- grzewa i długo utrzymuje ciepło. Jeśli do takiej konstrukcji doda się nieco piasku, to pagórek będzie mógł peł- nić dla jaszczurek również funkcję doskonałego miejsca do składania jaj. Jaszczurki same wyszukają sobie najbardziej odpowiednie stanowiska, gdy tylko da się im taką sposobność. Oczywiście „jaszczurczy pagórek" nawet w przybliżeniu nigdy nie będzie przez nie tak licznie zamiesz- kany jak „żabia sadzawka" przez ża- by i traszki. Dlatego wskazane byłoby zbudowanie kilku takich pagórków w odległości paru metrów jeden od drugiego. Należy wówczas zwracać uwagę przede wszystkim na to, aby wszystkie takie konstrukcje znajdo- wały się w nasłonecznionych miej- scach. Jeśli na terenie ogródków działkowych lub na obrzeżu wsi znaj- dzie się większa liczba podobnych pagórków, wtedy stworzy się moż- liwość utrzymania się tam wprawdzie stosunkowo niewielkiej liczebnie, ale jakże ważnej dla zachowania gatunku populacji jaszczurek. Pod kamieniami znajdą przypuszczalnie schronienie również padalce i ropuchy, będzie to także azyl dla mnóstwa drobnych stworzeń, których brak jest tak odczu- walny w naszym krajobrazie. To, co sprawdza się tak dobrze w nie- wielkim ogrodzie, odegra na pewno odpowiednio większą rolę na rozleg- lejszym obszarze. Prawie zawsze wy- dobyty podczas rozmaitych prac zie- mnych materiał jest dużym nakładem pracy i kosztów ponownie niwelowa- ny; dzieje się tak przy budowie dróg, zapór, osiedli mieszkaniowych i tym podobnych przedsięwzięciach. Mniej lub bardziej nieregularny pagórek o wysokości kilku lub kilkunastu met- rów jest zwykle traktowany jako nie- miłe zakłócenie krajobrazu, więc od- powiednie władze decydują na ogół o jego niwelacji. Wskutek takiego postępowania wiele gadów traci ważne dla siebie wtórne środowiska. Przecież na takim wzgó- rzu mogłaby szybko rozwinąć się roś- linność złożona ze światłolubnych ga- tunków roślin, w której jaszczurki 279 znalazłyby odpowiednie warunki bytowania. Pulchna gleba i dobre na- słonecznienie to podstawowe warunki udanego rozwoju złożonych przez nie jaj. Tego typu „pagórek" mógłby w określonych warunkach zapewnić schronienie zdolnej do permanentne- go trwania populacji jaszczurek, jeśli się go zaprojektuje i wykona we właś- ciwy sposób. Należy w tym celu przenieść luźno leżące, większe kamienie na miejsca, z których nie będą mogły się stoczyć, oraz posadzić małe, gęste krzewy, by mogły spełniać funkcję kryjówek. Z nieforemnego pagórka zakłócające- go wygląd okolicy stworzy się w ten sposób pełen specyficznego uroku i sprzyjający ochronie przyrody element krajobrazu. Ochrona środowiska Takie działania jak zakładanie zbior- ników służących do składania skrze- ku dla płazów czy budowa „jaszczur- czych pagórków" dla gadów mogą oczywiście wspomagać te gatunki, które jeszcze w danej okolicy wystę- pują i są w stanie dostosować swój tryb życia do warunków panujących w krajobrazie rolniczym. Podjęte środki nie dotyczą jednak szeregu gatunków płazów i gadów, szczególnie tych bardzo rzadkich. Ży- ją one bowiem na stanowiskach, gdzie takie działania nie są podejmo- wane. W przypadku tych gatunków najbardziej celowe jest objęcie ochroną właściwych dla nich śro- dowisk. Ustawy o ochronie przyrody w poszczególnych krajach stanowią tu podstawę - czy są skuteczne, zale- ży to od każdego, kto takie obszary chronione odwiedza. I nic nie pomoże obejmowanie gatunków ochroną, jeśli nie usunie się tych decydujących, podstawowych czynników, które za- grażają ich przetrwaniu. Najczęściej jednak sytuacja wygląda niestety na- stępująco - przepisy ochronne zabra- niają wszystkich działań z wyjątkiem rolniczego, leśnego lub rybackiego wykorzystania ziemi i wód. Zasięg wpływu i oddziaływania gospodarki ludzkiej jest przy tym dowolny, co wielokrotnie prowadzi do spadku liczebności populacji lub nawet całko- witego zaniku chronionego gatunku. Jaszczurka zielona niewiele skorzy- sta na nadaniu jej statusu gatunku szczególnie chronionego, gdy jej śro- dowisko zostanie przekształcone w intensywnie zagospodarowaną winnicę. Podobnie występowanie rze- kotki drzewnej na terenach prawnie chronionych zostaje poważnie za- grożone, gdy w jej zbiornikach rozro- dczych prowadzona jest intensywna gospodarka rybacka. Najlepszą strategią wydaje się tutaj nabycie praw do przyrodniczego uży- tkowania danego terenu przez jego wykup. Inaczej niż w przypadku mię- dzynarodowego handlu pamiątkami wykonanymi z morskich żółwi lub krokodylich skór tutaj kupno jest naj- lepszym środkiem ochrony. Płazy i gady mają bowiem najczęściej ściś- le określone wymagania środowis- kowe, pozwalające jasno wytyczyć granice obszaru chronionego. Wiel- kość powierzchni chronionej może być przy tym znacznie mniejsza niż w przypadku ptasich rezerwatów. Wykupienie terenu o powierzchni na- wet poniżej 1 ha lub co najwyżej kilku hektarów pozwala na zapewnienie skutecznej ochrony płazów i gadów. Przedsięwzięcie takie bywa celowe także wówczas, gdy nie jest pewne, czy lokalna populacja, która żyje na 280 terenie chronionym, jest zdolna do przetrwania. Liczne lokalne lub ogólnokrajowe or- ganizacje ochrony przyrody aż do or- ganizacji międzynarodowych włącz- nie wzmogły w ostatnich latach wysi- łki zmierzające do wykupywania takich zasługujących na ochronę ob- szarów. Znaną i zasłużoną na polu ochrony przyrody organizacją międzynarodo- wą jest WORLD WILDLIFE FUND, któ- ra w Polsce nie ma jeszcze przedsta- wicielstwa. W naszym kraju ochroną przyrody zajmuje się Departament Ochrony Przyrody Ministerstwa Ochrony Przyrody, Zasobów Natural- nych i Leśnictwa (Warszawa, ul. Wa- welska 52/54), a społecznie m.in. ta- kie organizacje i fundacje, jak Liga Ochrony Przyrody (Zarząd Główny, Warszawa, ul. Tamka 37 m 2), IUNC Poland (Polski Oddział Międzynaro- dowej Unii Ochrony Przyrody, War- szawa, ul. Narbutta 40/21), Instytut na Rzecz Ekorozwoju Fundacja (Warsza- wa, ul. Łowicka 31), Terra Sana Fun- dacja na Rzecz Rozwoju Parków Kra- jobrazowych, Narodowych i Lasów Polskich (Warszawa, ul. Olesińska 21 lok. 216) i kilka innych. Zasady ochrony W Niemczech wszystkie płazy i gady są chronione. Niemiecka ustawa o ochronie gatunkowej nadaje im taki status, a przepisy ochrony w poszcze- gólnych krajach związkowych uzupeł- niają ją i precyzują. Nie zezwalają one na chwytanie, prześladowanie, posiadanie lub sprzedaż krajowych płazów lub gadów. Szczególnie waż- nym punktem jest tu zakaz sprzeda- ży. Żaby i jaszczurki były zwłaszcza w ostatnich latach przedmiotem oży- wionego handlu; po części używano je do wykonywania badań lub prepa- ratów. Ponieważ żyjące w warunkach naturalnych populacje tych zwierząt nie są w stanie przetrzymać więcej takich masowych odłowów, więc taki zakaz jest jak najbardziej uzasadnio- ny. Placówki badawcze, bazujące na krajowych płazach i gadach, mogą i powinny zaopatrywać się w nie z własnych hodowli lub wykorzystać do badań łatwiejsze w hodowli gatun- ki egzotyczne. Jeśli istnieją uzasa- dnione programy badań naukowych, to władze odpowiedzialne za ochronę przyrody mogą wyjątkowo udzielić zezwoleń. W Polsce zasady ochrony przyrody reguluje ustawa z dnia 16 paździer- nika 1991 r. o ochronie przyrody z pó- źniejszymi zmianami. Zgodnie z roz- porządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa dnia 6 stycznia 1995 r. uznaje się za podlegające ochronie następujące gatunki płazów i gadów, zwane dalej gatunkami chronionymi: salamandrę plamistą (Salamandra salamandra) traszki (Triturus) - wszystkie gatunki kumaki (Bombina) - wszystkie gatunki grzebiuszkę ziemną (Pelobates fuscus) ropuchy (Bufo) - wszystkie gatunki rzekotkę drzewną (Hyla arborea) żaby (Rana) - wszystkie gatunki, przy czym: a) żabę jeziorkową (Rana lessonae) b) żabę wodną (Rana esculenta) c) żabę śmieszkę (Rana ridibunda) - tylko w okresie od dnia 1 marca do dnia 31 maja żółwia błotnego (Emys orbicularis) jaszczurki (Lacertilia) - wszystkie ga- tunki węże (Serpentes) - wszystkie gatunki. Zgodnie z paragrafem 2 pkt. 1 tego 281 rozporządzenia w stosunku do chro- nionych gatunków płazów i gadów za- brania się: 1) umyślnego zabijania, okaleczania, płoszenia, chwytania oraz przetrzy- mywania i preparowania; 2) umyślnego niszczenia legowisk oraz jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych, a w szczególności kija- nek; 3) filmowania, fotografowania ich w miejscach rozrodu i regularnego przebywania; 4) przemieszczania: a) z miejsc rozrodu i regularnego przebywania na inne miejsca b) z ośrodków hodowli, ogrodów zoo- logicznych, zwierzyńców na stanowi- ska naturalne; 5) zbywania, nabywania żywych, mar- twych lub spreparowanych - w cało- ści lub ich części; 6) wwożenia i wywożenia poza grani- ce Państwa w stanie żywym lub mart- wym całych zwierząt oraz ich części lub pochodnych. W przypadku płazów i gadów zgodnie z pkt. 2 tego paragrafu dopuszcza się jedynie filmowanie i fotografowanie w obrębie zabudowań i w miejscach udostępnionych do przebywania. Ponadto zgodnie z pkt. 3 tego para- grafu zabrania się niszczenia i usu- wania krzewów i drzew (szczególnie dziuplastych), skarp i urwisk, śródpol- nych i śródleśnych „oczek wodnych", bagien, torfowisk oraz wydm, które są miejscami rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych; zakaz nie dotyczy usuwania drzew i krzewów w związku z potrzebami wykonywania ochrony oraz potrzeba- mi wynikającymi z prowadzenia racjo- nalnej gospodarki człowieka, a szcze- gólnie rolnej, leśnej, rybackiej. W pkt. 4 tego paragrafu w odniesieniu do miejsc rozrodu i przebywania żół- wia błotnego (Emys orbicularis) i wę- ża Eskulapa (Elaphe longissima) za- brania się - w odległości 200 m od tych miejsc w okresie całego roku, a w odległości do 500 m od tych miejsc od dnia 1 lutego do do dnia 31 sierpnia - dokonywania zmian obej- mujących wycinanie drzew i krze- wów, prowadzenie robót meliora- cyjnych, wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji oraz innych prac mających wpływ na ochronę miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych. Zgodnie z pkt. 5 tego paragrafu grani- ce miejsc rozrodu i regularnego prze- bywania gatunków chronionych wy- znacza wojewoda oraz prowadzi ich wykaz. Przepisy ochronne dotyczą więc gatun- ków bez względu na miejsce ich po- chodzenia. W celu uniknięcia nadużyć, w ustawie prawnie zagwarantowano, że np. prawnie chroniona w Polsce i objęta zakazem handlu rzekotka drzewna nie może pochodzić z Jugo- sławii ani z żadnego innego kraju, w którym gatunek ten występuje. Hodowla rodzimych gatunków płazów i gadów wymaga specjalnego zezwo- lenia Ministerstwa Ochrony Przyrody, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. To ograniczenie jest krytykowane przez niektórych początkujących terrarystów, ale długoletnia praktyka wykazała, że jest to rozsądny przepis. Dzięki temu bowiem popula- cje naszych rodzimych gatunków nie ponoszą już dodatkowego uszczerbku ze strony miłośników hodowli ter- raryjnych i akwaryjnych. Punkt cię- żkości przesunął się na bezpośrednie obserwacje w warunkach natural- nych, które są najważniejsze i rokują w przypadku wielu gatunków moż- 282 liwości nowych odkryć. Ten, kto w swoim ogrodzie wykorzystuje moż- liwość stworzenia nowych środowisk życia dla płazów i gadów, zostanie wynagrodzony wieloma interesują- cymi obserwacjami. W Niemczech, rodzimych jest tylko 31 gatunków płazów i gadów, w Polsce 27. Około pięciokrotnie większa licz- ba gatunków występuje w innych kra- jach, przede wszystkim w krajach śródziemnomorskich. Przeważnie przepisy ochrony są odmienne w róż- nych krajach. Obszerne pod tym względem są przepisy obowiązujące w krajach Unii Europejskiej. Na pod- stawie tego zestawienia można zo- rientować się odnośnie przepisów obowiązujących w poszczególnych krajach, a także o statusie ochronnym konkretnych gatunków. W ramach Unii Europejskiej próbuje się wypracować jednolite zasady, a przynajmniej ich ogólne ramy. Je- szcze dalej poszła w tym kierunku międzynarodowa umowa, tzw. Kon- wencja Waszyngtońska o ochronie gatunków zagrożonych wymarciem. Zgodnie z tą umową zakazano lub poważnie ograniczono niemal na ca- łym świecie handel takimi gatunkami zwierząt. Ma ona również duże zna- czenie dla państw środkowej Europy, chociaż Konwencja Waszyngtońska nie uwzględnia żadnego gatunku pła- za czy gada z tego rejonu. Sednem Konwencji Waszyngtońskiej jest za- kaz handlu. Zawiera listę gatun- ków (Dodatek I), objętych zakazem. Z uwzględnionych w niniejszym le- ksykonie przyrodniczym gatunków w Dodatku I wymienione są żółwie morskie. Oznacza to, że zakazuje się kupna i sprzedaży karett, żółwi jadal- nych i innych żółwi morskich w cało- ści lub części, bez względu na to, czy spreparowany pancerz nabyto na tar- gu na Sycylii, w Hiszpanii czy na Se- szelach. Nawet wtedy, gdy dane pań- stwo nie podpisało jeszcze Konwencji Waszyngtońskiej, pośrednio również dotyczy go ten zakaz, gdyż zabrania się wwozu przywiezionych takich „pamiątek" z urlopu do krajów, które ratyfikowały tę konwencję, jak m.in. Polska. Druga lista, czyli tzw. Dodatek II, obejmuje te gatunki, które nie są za- grożone aż w tak dużym stopniu, więc kontrolowany handel nimi jest do- puszczalny. Gatunki uwzględnione w Dodatku II mogą być importowane z macierzystych krajów na podstawie oficjalnych zezwoleń eksportowych. Są to wszystkie gatunki z rodziny żó- łwi lądowych - Testudinidae, wszyst- kie kameleony, warany, krokodyle, dusicielowate oraz niektóre poza- europejskie gatunki płazów bezogo- nowych. Konsekwencją tych przepisów jest np. to, że urlopowicz nie może żad- nego greckiego żółwia lądowego ku- pić bezpośrednio na ulicy lub same- mu złowić go w czasie pobytu na Bałkanach, i następnie próbować go wwieźć do Polski. Jest to możliwe jedynie w przypadku posiadania ofic- jalnego zezwolenia wywozowego. Pozostaje mieć nadzieję, że przepisy te doprowadzą do, przynajmniej czę- ściowego, zahamowania procesu zanikania lądowych żółwi na Bałka- nach, bowiem nie zawsze i nie wyłą- cznie tylko niekorzystne zmiany środowiska powodowały i powodują nadal wymieranie lokalnych populacji. Zbyt wiele lądowych żółwi było po prostu wyłapywanych, by pędzić nędz- ny żywot w o wiele za małych terra- riach lub klepać biedę w zbyt zimnych ogródkach przydomowych, póki za- 283 interesowanie pupilami nie zaniknie. Środki ochrony gatunków były i są szczególnie potrzebne. Oczywiście nie są one w przybliżeniu tak skutecz- ne, jak byłoby to pożądane, zależy to jednak nie od samych przepisów, lecz od zachowania wielu ludzi, którzy wciąż na nowo łamią je lub próbują obejść. Dlatego ochrona gatunków Autorzy fotografii (Skróty: d. - na dole, d. p. - na dole po prawej, d. I. - na dole po lewej, g. - na górze, g.p. - na górze po prawej, g. I. - na górze po lewej, śr. - w środku, śr.p. - w środku po prawej, śr.L - w środku po lewej). T, Angermayer: s. 215 g.; Pfletschinger: s. 13 g., 17 d„ 39 d., 43 g., 49 śr.L, 51 d.p., 67 g., 67 d., 75 g. p., 83 g., 97 d., 121 d., 123 g„ 123 d., 149 g., 149 d., 181 g., 191 d.L, 217 g. p„ 217 śr.p.; W. Bischoff: s 135 śr., 137 d., 153 d.l., 155 g., 157, 165 g. p., 171 g., 185 d.; W. Bóhme: s. 153 d.p.; R. Cramm: s. 39 g., 55 dl, 61 d., 65 d., 79 d.p., 81 d„ 105 d.p., 111 d.p., 131, 147 g., 163 d., 193 g., 201 g., 219 g.; J. Diedrich: s. 77 g.L, 85 d., 95 d.; G. Diesener: s. 11 d.L, 11d.p., 15 d., 27 g., 27 d., 29 g., 29 d., 31 g., 31 śr., 31 d., 35 g.L, 35 g.p., 35 śr.L, 35 d., 41 g., 41 śr„ 41 d.L, 41 d.p., 51 d.L, 53 g„ 53 d.L, 53 d.p., 55 g., 55 d.p., 69 g., 69 śr., 69 d., 87 d.L, 103 d., 105 g.L, 105 g.p., 105 śr., 135 g.L, 147 d., 161 g„ 167 g.L, 167 śr.L, 173,183 d., 193 d., 223 g., 229 d., 235 g.L, 235 g.p., 237 g.L, 237 g.p., 237 śr., 237 d.L, 237 d.p.; H. Dossenbach: s. 211; W. Eikhorst: s. 37 d„ 135 śr., 135 d„ 155 d.; F. Forman: s. 25 g.; śr. Franzen: s. 127 g., 133 g., 225 g.L, 225 g.p.; D. Fuchs: s. 23 g., 63 d.L, 89 śr.L, 89 śr.p., 109 g., 127 śr., 127 d.p., 129 d., 135 g.p., 141 d., 145 d., 175 g., 175 d„ 177 g.l., 185 g., 187 d., 189 g., 195 g., 195 d., 205 g., 207 g., 217 d.L, 231 g.; Dr. U. Gruber: s. 57 g„ 105 d.L, 137 g., 175 śr.p., 191 d.p., 203 d., 207 d., 217 d.p.; śr.S. Hoogmoed: s. 113 g., 113 d.; D. Kuhnel: s. 25 d., 45 g., 83 d.L; W. Layer: s. 139 d., 153 g.; H. Magdełrau: s. 177 g.p., 201 d., 205 d., 209 d.; R. Malkmus: s. 59 d., 189 d.; W. Mudrack: s. 19 g„ 21 g., 21 śr.L, 21 d.L, 37 śr., 45 d.; B. Munker: s. 13 d., 79 g., 83 d.p., 103 g., 139 g., 141 g., 151 d„ 165 d.L, musi być czymś więcej, niż tylko sa- mym systemem zakazów. Powinna się ona opierać na naszej odpowie- dzialności i poczuciu rzetelności wo- bec przyrody. Tylko wówczas będzie możliwe zachowanie fascynującej rozmaitości przyrody i zabezpie- czenie przyszłości zagrożonych ga- tunków. 165 d.p., 179 d., 191 g., 213 g., 213 śr., 215 d„ 217 śr.L; śr. Pforr: s. 33 d., 75 d., 93 d., 151 g., 181 d„ 231 d.; R. Podloucky: s. 49 d., 71 d., 73 d., 87 d.p., 89 g., 95 g., 111 d.l; Dr. E. Pott: s. 51 g., 81 g.; J. Reichholf: s. 75 g.L, 77 g.p., 97 g., 119 g„ 119 d.; H. Reinhard: s. 17 g„ 23 d„ 43 d„ 65 g., 107 g., 111 g., 121 g„ 183 g., 203 g., 209 g„ 217 g.L, 219 d„ 225 d„ 229 g., 233 g., 233 d.; G. Riedel: s 171 d.L, 171 d.p.; B. Schus- ter: s. 115 g., 115 d., 117 g., 133 d.; Silvestris Fotoservice: Bellmann: s. 47 g., 49 g., 57 d., 91 g., 169 g., 221 d., 223 d.; Muller: s. 11 g., 15 g.; R. Kónig: s. 59 g„ 77 d„ 99 g., 99 d., 109 d., 117 d., 125 g., 125 d., 127 d.L, 137 śr., 143 d., 163 g„ 165 śr.L, 167 g.p., 167 d., 169 d., 197, 199 g., 213 d., 221 g„ 235 śr., 235 d.; G. Steinbach: s. 79 d.L; O. Stemmler: s. 19 d., 37 g., 159 g.; L. Trutnau: s. 21 d.p., 61 g., 63 d.p., 89 d., 143 g., 159 d„ 161 d., 177 d., 187 g., 199 d., 225 śr., 227 g„ 227 d.; K. Wothe: s. 49 śr.p., 107 d„ 119 śr., 179 g.; P. Zeininger: s. 33 g., 63 g., 71 g., 73 g., 85 g„ 87 g., 91 d„ 93 g., 129 g., 145 g. Część opisowa: T. Angermayer: Pfletschinger: s. 239 g.p., 239 śr., 239 d„ 245 g.L, 245 g.p., 245 śr.L, 245 śr.p., 245 d., 246 g„ 246 śr., 247 g.L, 247 g.p., 247 śr.p., 248 d.; B. Bertelmann: s. 274 d.; G. Diesener: s. 242 d.. 268 g.; J. Died- rich: s. 247 d.p.; F. Forman: s. 252 śr., 252 d„ 253 g„ 253 śr., 253 d.p., 256 g.L, 256 śr.L, 256 d.L; D. Fuchs: s. 252 g.; A. Limbrunner: s. 241 g.L, 244 g.L, 244 g.p.; B. Munker: s. 3 d., 6, 241 g.p., 275 g.; Naturschutzzentrum Pforzheim: s. 271 d.; R. Podloucky: s. 258 g.p., 267 g., 271 g.L, 271 g.p., 273 g.; Dr. E. Potts: s. 273 d.; G. Steinbach: s. 276 g., 277 g.p., 278 g.L; W. Zepf: s. 255 d.p.; P. Zeininger: s. 266 g. 284 Wykaz gatunków Ablefarus panoński 184 Ablepharus kitaibelii 184 Acanthodactylus erythruws 136 Agama stellio 128 Agamidae 122, 128 Agamowate 122,128, 260 Aglypha 261 Aksolotl 46 Algyroides fitzingeri 134 Algyroides marchi 134 Algyroides moreoticus 134 Algyroides nigropunctatus 134 Alytes cisternasii 58 Alytes muletensis 259 Alytes obstetricans 58 Ambystoma meksykańska 46 Ambystomatidae 46 Ambystomowate 46 Amfizbena europejska 188 Amphisbaenia 190 Amphisbaenidae 188 Anguidae 122, 178 Anguis fragilis 178 Anura 48 Balephryne muletensis 259 Bezptucnikowate 10, 44 Blanus cinereus 188 Boidae 194 Boiginae 260 Bombina bombina 54 Bombina yariegata 50, 52 Bombina yariegata kolombatovici 53 Bombina variegata pachypus 50 Bombina yariegata scabra 50, 53 Bombina yariegata yariegata 50 Boomslang 260 Bufo yiridis 72 Bufo bufo 64, 66, 68 Bufo bufo spinosus 64, 69 Bufo cafamita 70 Bufonidae 48, 64 Caretta caretta 114 Caudata 10 Cbalcides bedriagai 186 Cbalcides cbalcides 186 Cbalcides ocellatus 184 Cbamaeleo cbamaeleon 130, 132 Chamaeleonidae 122, 130 Chelonia mydas 118 Cheloniidae 188,112 Chioglossa lusitanica 18 Coluber algirus 198 Coluber caspius 200 Coluber gemonensis 202 Coluber hippocrepis 198 Coluber jugularis caspius 200 Coluber najadum 200 Coluber rayergieri 222 Coluber viridiflavus 202 Coluber viridiflavus carbonarius 202 Colubridae 196, 261 Coronella austriaca 220 Coronella girondica 222 Crotalidae 192, 260 Crotalus durissus 264 Cryptodira 100 Cyrtodactylus kotscbyi 126 Daboia lebetina 234 Daboia lebetina obtusa 234 Daboia xantbina 234 Dermochelydidae 100, 112 Dermochelys coriacea 112 Dinozaury 242 Discoglossidae 48, 50 Discoglossus pictus 56 Discoglossus sardus 56 Dispbolidus typus 261 Dusicielowate 194, 283 Dysfolid 261 Eirenis modestus 224 Elaphe longissima 208, 210 Elapbe quatuorlineata 206 Elapbe scalaris 212 Elaphe situla 204 Elapidae 261 Emydidae 100 Emys orbicularis 101, 110 Eremias arguta 136 Eretmochelys imbricata 116 Eryx jaculus 194 Eumeces schneideri 186 Euproctus asper 20 Euproctus montanus 24 Euproctus platycephalus 24 Gady 100-236, 238, 240-243, 244, 251 Gekkonidae 120, 124 Gekon Kotschya 124, 126 Gekon liściopalcy europejski 126 Gekon murowy 124 Gekonowate 120, 122, 124-126 Gekony 244 Gniewosz plamisty 150, 154, 156, 170, 172. 180, 184, 216, 220, 222, 230 Gniewosz południowy 186, 222 Gniewosz żyrondzki 222 Grzebieniopalczyk europejski 136 Grzebiuszka bałkańska 62 Grzebiuszka gibraltarska 62, 251 Grzebiuszka syryjska 62 Grzebiuszka ziemna 49, 60, 62, 247, 251, 268, 281 Grzebiuszkowate 48, 60-62 Grzechotnik straszliwy 264 Grzechotniki 263, 264 Grzechotnikowate 192, 260, 264 Hardun 122, 128, 260 Hatteria 243 Hemidactylus turcicus 126 Huczek ziemny 60 Hydromantes genei 44 Hydromantes italicus 44 Hydrophiidae 261 Hyla arborea 74, 76 Hyla arborea sarda 74 Hyla meridionalis 26, 78 Hylidae 48, 74 Jaszczurka Bedriagi 152 Jaszczurka chorwacka 158 Jaszczurka dalmatyńska 158 Jaszczurka grecka 154 Jaszczurka hiszpańska 142, 251 Jaszczurka iberyjska 160 Jaszczurka kaukaska 154 Jaszczurka krymska 174 Jaszczurka murowa 172 Jaszczurka okularowa 152 Jaszczurka ostropyska 158, 160 Jaszczurka perłowa 140, 241 Jaszczurka ruinowa 168 Jaszczurka Schreibera 142 Jaszczurka skalna 156 Jaszczurka trójpręga 142 Jaszczurka tyrreńska 152 Jaszczurka wężooka 136 Jaszczurka zielona 121, 144, 166, 184, 251, 266 Jaszczurka zielona hiszpańska 142 Jaszczurka zwinka 146-148, 150, 249, 256, 267, 268 Jaszczurka żyworodna 121, 122, 123, 150, 158, 228, 259 Jaszczurki 120-188, 190, 192, 242, 243, 281 Jaszczurki właściwe 242 Jaszczurkowate 120, 122,134-176, 242 Kameleon pospolity 130-132 Kameleony 283 Kameleonowate 122,130-132 Kapturzec 224 Karetta 114, 116,283 Kaskabel264 Krągłojęzyczne 48, 56 Krokodyle 112,243, 280 Kumak nizinny 50, 52, 54, 251, 258 Kumak górski 32. 50-52, 54, 251, 258, 272 Kumaki 48, 248, 281 285 Lacerta agilis 146, 148, 249 Lacerta bedriagae 152 Lacerta bedriagae ferrerae 152 Lacerta graeca 154 Lacerta hon/athi 158 Lacerta lepida 140 Lacerta monticola 160 Lacerta mosorensis 158 Lacerta oxycephala 160 Lacerta perspicillata 152 Lacerta praticola 154 Lacerta saxicola 156 Lacerta schrelberi 142 Lacerta trilineata 142 Lacerta viridls 144 Lacerta vivipara 150 Lacertidae 120, 134 Latimeria 238 Lepidochelys kempH 116 Liściopalczyk europejski 124,126 Łusecznica hiszpańska 134 Łusecznica mała 134 Łusecznica peloponeska 134 Łusecznica 134, 166, 168, 172 Łuskoskóre 120-236 Macroprotodon cucul/atus 224 Malpolon monspessulanus 196, 261 Malpolon 128, 132, 138, 140, 172, 186, 196, 261 Mangrowce 261 Mertensiella luschani 18 Mauremys caspica 108 Murówka 172 Murówka adriatycka 166, 168, 172 Murówka balearska 164 Murówka egejska 174 Murówka hiszpańska 162 Murówka krymska 174 Murówka maltańska 170 Murówka melijska 176 Murówka peloponeska 176 Murówka pitiuzyjska 164 Murówka ruinowa 160, 168, 172 Murówka skyryjska 174 Murówka sycylijska 170 Murówka tyrreńska 166, 256 Murówka zaroślowa 162 Murówka zwyczajna 158, 160, 162, 166, 172 Natrix maura 212 Natrix natrix 214, 216 Natrix natrix astreptophora 253 Natńx natrix corsa 253 Natrix natrix helvetlca 253 Natrix natrix natrix 253, 254 Natrix natrix persa 217, 253, 254 Natrix natrix schweizeri 217 Natrix natrix sicula 253 Natrix tesseliata 218 Necturus 46 Nurzaniec błotny 48, 60 Nurzańcowate 48, 60 Obrączkowce 188, 190, 243 Obrączkowcowate 188 Obrączkowiec europejski 188, 243 Odmieniec jaskiniowy 10, 22, 46 Odmieńcowate 10, 46 Okularowiec panoński 184 Opbiomorus punctatissimus 188 Ophisaurus apodus 182 Ophisops elegans 136 Opisthoglypha 196, 224, 261 Ostajnica iberyjska 184,186 Ostajnica nakrapiana 184, 186 Ostajnica trójpalczasta 122,186 Padalcowate 122, 178-182, 243 Padalec zwyczajny 122, 123, 178-180, 228, 230, 257 Pelobates cultripes 62 Pelobates fuscus 60 Pelobates syriacus 62 Pelobates syriacus balcanicus 62 Pelobatidae 48, 60 Pelodytidae 48, 60 Pelodytes punctatus 60 Pętówka babienica 48, 58, 248 Pętówka balearska 259 Pętówka iberyjska 58 Pętówki 48 Pbyllodactylus europaeus 126 Piaskarka algierska 138, 162 Piaskarka hiszpańska 138, 162 Pieczarnik sardyński 44 Pieczarnik włoski 44 Pieczarniki 10, 44 Plethodontidae 10 Pieurodeies waltl 22 Pleurodira 100 Płazy 10-98, 238-240, 243, 251, 257 Płazy bezogonowe 10, 26, 30, 48-98, 240, 243, 244, 257 Płazy ogoniaste 10-46, 240 Podarcis bocagei 162 Podarcis erbardii 174 Podarcis filfolensis 170 Podarcis galgeae 174 Podarcis hispanica 162 Podarcis lilfordi 164 Podarcis melisellensis 166 Podarcis milensis 176 Podarcis muralis 172 Podarcis peloponnesiaca 176 Podarcis pityusensis 164 Podarcis sicula 168 Podarcis sicula coerulea 168 Podarcis sicula klemmeri 168 Podarcis taurica 174 Podarcis tiliguerta 166 Podarcis wagleriana 170 Połoz algierski 198 Połoz czteropasiasty 206 Połoz czteropręgi 206 Połoz długoogonowy 202, 255 Połoz drabinkowy 212 Połoz kaspijski 128, 156, 200, 236 Połoz leopardowy 204 Połoz podkowiasty 138, 198 Połoz stepowy 206, 210, 236 Połoz szary 222 Połoz wysmukły 200 Połoz żółtozielony 170, 202, 210 Połozowate 196 Położy 128, 172 Proteidae 10, 46 Proteroglypba 261 Proteus angulnus 46 Psammodromus algirus 138 Psammodromus hispanicus 138 Rana arvalis 84 Rana arvalis wolłerstorffi 84 Rana catesbeiana 98 Rana dalmatina 86 Rana esculenta 94, 96 Rana graeca 88 Rana iberica 88 Rana latastei 88 Rana iessonae 92 Rana perezi 26, 90 Rana ridibunda 90 Rana temporaria 80, 82 Ranidae 48, 82 Ropucha paskówka 49, 64, 70, 72, 248, 258, 267, 272, 273 Ropucha szara 50, 64-68, 70, 72, 180, 241, 246-247, 248, 257, 259, 267, 269, 272 Ropucha zielona 49, 62, 64, 70, 72, 257, 267 Ropuchy 48, 58, 246, 280 Ropuchowate 48, 64-72 Ropuszka krągłojęzyczna 56, 256 Ropuszka tyrreńska 56 Ropuszki 48 Ropuszkowate 48, 50-58, 259 Ryby trzonopłetwe 238 Rzekotka drzewna 74-76, 78, 248, 251, 272, 274, 280 Rzekotka śródziemnomorska 74, 78, 251 Rzekotki 48 Rzekotkowate 48, 74-78 Salamandra atra 16 Salamandra atra aurorae 254 Salamandra salamandra 12, 14 Salamandra salamandra almanzoris 14 Salamandra salamandra benardezi 14 Salamandra salamandra fastuosa 14 286 Salamandra salamandra salamandra 12,254 Salamandra salamandra terrestris 12, 254 Salamandra anatolijska 10,18 Salamandra czarna 10,16, 178, 254 Salamandra jaskiniowa 44 Salamandra luzytańska 20 Salamandra okularowa 18 Salamandra olbrzymia 238 Salamandra plamista 10, 12-14, 16, 178, 254, 267, 281 Salamandridae 10, 12 Salamandrina terdigitata 18 Salamandrowate 10,12-42 Salamandry bezpłucne 10, 44 Salamandry jaskiniowe 10 Salientia 48 Sauria 120 Scincidae 122, 184 Scynk długonogi 186 Scynkowate 122,184-188, 243 Skorpiożerek pasiastogłowy 224 Solenoglypha 260 Squamata 120, 190 Stellio stellio 128 Stepniarka drobnołuska 136 Stepniarka różnobarwna 136 Strzelec stepowy 194 Ślepucha robakowata 194 Slepuchowate 194 Tarentola mauritanica 124 Tarantolina 18 Tarentola 124 Telescopus fallax 224 Testudines 100 Testudinidae 100, 281 Testudo graeca 106 Testudo graeca graeca 106 Testudo graeca ibera 106 Testudo hermanni 101, 102, 104 Testudo marginata 108 Tbelotornis kirtlandi 261 Traszka górska 12, 16, 32-34, 40, 42, 267 Traszka górska bośniacka 34, 35 Traszka grzebieniasta 26, 28-30, 32, 34, 40, 258, 268 Traszka grzebieniasta alpejska 28, 31 Traszka grzebieniasta naddunajska 28, 31 Traszka grzebieniasta turecka 26, 31 Traszka helwecka 42 Traszka karpacka 36, 266 Traszka korsykańska 24 Traszka marmurkowa 26, 258 Traszka pirenejska 20 Traszka portugalska 36 Traszka sardyńska 24 Traszka Waltla 22 Traszka włoska 36 Traszka zwyczajna 32, 34, 38-40, 42, 268 Traszki 240, 244, 246, 247, 281 Triturus alpestris 32, 34 Triturus alpestris apuanus 35 Triturus alpestris reiseri 34 Triturus boscai 26, 36 Triturus cristatus 28, 30 Triturus cristatus carnifex 28 Triturus cristatus cristatus 28, 29 Triturus cristatus dobrogicus 28 Triturus cristatus karelinii 28 Triturus beheticus 42 Triturus italicus 36 Triturus marmoratus 26 Triturus montadoni 36 Triturus vulgaris 38, 40, 41 Triturus vulgaris dalmaticus 41 Triturus vulgans graecus 41 Typblopidae 194 Typblops yermicularis 194 Urodela 10 Vipera aspis 232 Vipera berus 228, 230 Vipera berus bosniensis 263 Vipera kaznakowi 156 Vipera latasti 234 Vipera lebetina 234 Vipera seoanei 230 Vipera ursinii 226 Mipera ursini rakosiensis 227 Vipera xantbina 234 yiperidae 226, 260 Warany 242 Wąż drzewny 261 Wąż Eskulapa 184, 208-210, 266, 267, 268. 282 Wąż koci 224 Węże 120, 122, 190-236, 242, 244, 260-265, 280 Węże mangrowe 261 Węże morskie 261 Wężooczka strojna 136 Wężowate 196-224, :60, 263 Wężowiec beznogi 188 Wręgowcowate261, 263 Zaskroniec koci 224 Zaskroniec rybołów 218 Zaskroniec zwyczajny 32, 191, 193, 210, 214-216, 218, 252-253, 254, 259, 266, 267 Zaskroniec żmijowaty 212 Zaskroniec żmijowy 212, 216, 218 Zdradnice261, 264 Zdradnicowate261, 264 Żaba dalmatyńska 80, 86, 88, 248, 266, 268, 269, 272 Żaba hiszpańska 88 Żaba jeziorkowa 90, 92, 94, 96, 251, 257, 266 Żaba moczarowa 80, 82, 84, 254, 259, 269 Żaba moczarowa Woiterstorffa 84 Żaba pirenejska 90 Żaba rycząca 98, 268 Żaba strumieniowa 88 Żaba śmieszka 32, 90, 92, 94, 96, 98, 248, 251, 257, 266 Żaba trawna 64, 80-82, 84, 86, 88, 90, 245, 248, 259, 266, 269, 272 Żaba włoska 86, 88 Żaba wodna 90, 92, 94-96, 248, 256-257, 266 Żaba wół 98 Żaba zwinka 86 Żabowate 48, 60, 80-98 Żaby 48, 56, 246, 247 Żaby właściwe 48 Żaby zielone 90, 92, 94, 96, 98, 257 Żebrowiec Waltla 14, 22 Żmija bliskowschodnia 234, 263 Żmija iberyjska 234, 263 Żmija hiszpańska 229, 230 Żmija kaukaska 156 Żmija lewantyńska 234, 261, 263 Żmija łąkowa 226, 263, 267 Żmija nosoroga 193, 236, 261, 262 Żmija zygzakowata 150, 180, 191, 212, 220, 226, 228-230, 232, 244, 261, 263, 269 Żmija żebrowana 232, 263 Żmije 260, 263, 264 Żmijowate 226-236, 260, 261, 263 Żółtopuzik bałkański 122, 182, 236 Żółw błotny 32, 101, 108,110, 266, 268, 281 Żółw grecki 101, 102-104, 106,108 Żółw jadalny 116,118, 281 Żółw kaspijski 32,108, 110 Żółw obrzeżony 108 Żółw olbrzymi 100, 258 Żółw oliwkowy Kempa 116 Żółw skórzasty 100,112 Żółw słoniowy 100, 258 Żółw szylkretowy 114, 116, 118 Żółw śródziemnomorski 102, 104,106 Żółw zatokowy 116 Żółw zielony 118 Żółwie 100-118, 120,243 Żółwie błotne 100,108-110 Żółwie bokoszyjne 100 Żółwie lądowe 100, 102-108, 242, 283 Żółwie morskie 100, 112,114-118. 283 Żółwie skórzaste 100,112 Żółwie skrytoszyjne 100 Żyworódka 150 287 LEKSYKON PRZYRODNICZY To seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. Drzewa Grzyby Ptaki lądowe Minerały Ssaki Ptaki wodne Motyle Zioła i owoce leśne Ryby morskie Seria obejmuje następujące tytuły: Skamieniałości Płazy i gady Ryby słodkowodne Owady Gwiazdy Tereny wilgotne Trawy Życie i przeżycie