Czary i czarownice
wczoraj i dziś
Antoni Łuczak
wydawnictwo karat
Antoni Łuczak
Czary i czarownice
— wczoraj i dziś
? 9 m. Hf
1 6 CZE. 2004 <
1 2 GRO. Iu03
? 9 US. 2004 20. MAR. 2007
2 7 kwi. źod;
© Copyright by Oficyna Wydawnicza KARAT Co. Ltd., Tarnów 1993
Ali rights reserved.
Projekt okładki i ilustracje: Marek Gil Redaktor techniczny: Mirosław J. 
Niedbałowski
po - a) 1-0
i 0
/????'
Printed in Poland
Oficyna Wydawnicza „KARAT" Tarnów, 1993 Wydanie pierwsze
ISBN 83-85601-29-5
Skład: „KARAT' Co. Ltd., Tarnów, ul. Krakowska 2
Druk: Drukarnia Narodowa w Krakowie, ul. M. J. Piłsudskiego 19
Akc. ??? \??
Czarownice w wierzeniach, dawniej i dziś
?
Czarownice w wierzeniach, dawniej i dziś
Na samym początku zanim wgłębimy się w czasy czarownic, czartów, służebnic 
diabła oraz czarów, należy przede wszystkim ustalić znaczenie słowa „czary".
Według Briana P. Levacka, w okresie wczesnonowożyt-nym Europejczycy używając 
wyrazu „czary" zawsze mieli na myśli dwojakiego rodzaju czynności.
Pierwszym były praktyki wyrządzające szkodę, była to czarna, czyli 
niszczycielska magia, spełnianie szkodliwych , czynów za pośrednictwem pewnego 
rodzaju niezwykłych, tajemniczych, okultystycznych, nadprzyrodzonych czy 
nadnaturalnych mocy. Ten typ magii tworzyły zabójstwa osób przez przebijanie 
kukły uczynionej na ich podobieństwo, zadawanie dzieciom choroby przez 
recytowanie zaklęć, ściąganie gradu na plony przez spalenie zaczarowanych 
substancji, wywoływanie pożaru przez zostawienie w domu zaczarowanej szpady, czy 
też wywoływanie impotencji u nowożeńca przez podrzucenie w jego pobliżu kawałka 
skóry z zawiązanymi na nim supłami.
Wszystkie te akty określano zazwyczaj po łacinie jako „maleficią", po angielsku 
zaś czasem nazywano je witch-craft. Osoby dokonujące tych czynów zazwyczaj 
określano
3
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
wyrazami malefici lub maleficiae, stosując je powszechnie w epoce średniowiecza 
i w okresie wczesnonowożytnym.
Drugą zasadniczą cechą, jak pisze Levack, wyróżniającą maleficia jest to, iż z 
definicji swej są one niszczycielskie, a nie dobroczynne. Kryje się w nich 
zamiar wywołania obrażeń fizycznych, choroby, śmierci, nędzy lub podobnych 
nieszczęść. Należy je przeciwstawić działaniom magicznym, których celem jest 
przysporzenie pożytku sobie lub innym.
Biała magia może powodować dobroczynne skutki w sensie przyczyniania się do 
urodzaju lub pomocy kobietom w rodzeniu dzieci, może być lecznicza w sensie 
uzdrawiania chorych, może chronić zapobiegając nieszczęściom przez uniknięcie 
czy odwrócenie uwagi złego ducha lub czarownicy. Rozróżnienie między białą a 
czarną magią oczywiście łatwo się zaciera, zwłaszcza gdy czarownik szkodzi innej 
osobie, by ochronić siebie, lub też gdy leczy kogoś przenosząc chorobę na kogoś 
innego. Magia miłosna bardzo często znajduje się na tym pośrednim terenie, gdyż 
sukces jednej osoby w miłości łatwo może powodować przegraną innej.
Magia miłosna może być również szkodliwa, przynajmniej w myśl powszechnych 
stereotypów, gdy prowadzi do cudzołożnego związku, ale także dobroczynna, gdy 
powoduje ponowne połączenie się dotkniętego oziębłością męża z małżonką. 
Maleficia przypisywane czarownicom we wczesnonowożytnym okresie dziejów w 
większości wypadków należały do kategorii magii niskiej, gdyż przeważająca 
większość czarownic pochodziła z niższych warstw społecznych, a także dlatego, 
że magia wysoka jest w większości magią białą.
4
Czary i czarownice w wierzeniach ludowych
Czary i czarownice w wierzeniach ludowych
W wierzeniach ludowych prawie zupełnie zatarł się obraz jędz i jag. Zlał się on 
w jedną całość z wizerunkiem czarownicy wspólniczki diabła. Z wypowiedzi jednak 
różnych autorów z XVI-XVIII w., gdy wspomnienia o tych postaciach demonicznych 
były dość żywe, można wysunąć przypuszczenie, że były to jakieś złośliwe i 
okrutne postacie demoniczne, posiadające postać starych i potwornie brzydkich 
kobiet. Z siedemnasto- i osiemnastowiecznych protokołów procesów o czary wynika, 
że w opinii szerokich rzesz ludności postać czarownicy nieco odbiegała od modelu 
urobionego na wzorach zachodnich.
Można w niej znaleźć pewne specyficzne cechy lokalne. W pewnym stopniu były to 
relikty dawnych wierzeń w demoniczne istoty kobiece, różne jędze, mamuny, 
południce itp., których cechy zostały przeniesione na cechy czarownic. Trzeba 
pamiętać, że wśród oskarżonych o czary były często wiejskie lub małomiasteczkowe 
znachorki. W oczach sąsiadów ich czynności mogły być uważane za czarodziejskie, 
wykonywane na polecenie diabłów. W wierzeniach ludowych zachował się jednak 
najczęściej inny obraz czarownicy. Przeważnie osoby w starszym wieku, bardzo 
często upośle-
5
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
dzonej  fizycznie,  która już swym wyglądem wzbudzała strach i obrzydzenie.
Odpychało ją to od otoczenia, powodowało pewną izolację, co z kolei wpływało na 
jej swoisty sposób życia. Niekiedy były to kobiety młode, nie odznaczające się 
specjalnymi właściwościami fizycznymi. W celach zarobkowych zajmowały się one 
znachorstwem czy wróżbiarstwem, co w mniemaniu otoczenia mogło być uważane za 
czary. Opinia wiejska dość chętnie przylepiała etykietę czarownicy kobietom 
powszechnie nie lubianym, a więc skąpym, nieżyczliwym, zawistnym, złośliwym, 
wyjątkowo nietowarzyskim. Wystarczyło bliżej niesprecyzowane posądzenie, by do 
końca życia uchodzić za czarownicę.
W wierzeniach ludowych niekiedy kobiety same decydowały się pójść na służbę do 
przedstawicieli piekieł. W opinii wiejskiej istniały ku temu różne powody, a to 
złe skłonności, jakie już od dzieciństwa wykazywała przyszła czarownica, a to 
chęć zemsty na wiarołomnym kochanku czy też złym sąsiedzie itp.
Złe czary w wierzeniach ludowych dokonywane były przez czarownice czy rzadziej 
czarowników, jednak szkodliwe czary czynione były również przez ludzi, którzy 
nie byli czarownikami, znali jednak pewne magiczne sposoby uczynienia komuś coś 
złego.
Za bardzo groźne uchodziło zadanie komuś kołtuna, nazywanego po łacinie Plica 
Polonica, co może świadczyć, że w dawnych czasach choroba ta niewątpliwie 
związana była z Polską, a przynajmniej najbardziej na naszych ziemiach 
rozpowszechnioną. Powszechnie uważano, że kołtuna obcinać nie należy, gdyż może 
to doprowadzić do ślepoty bądź
6
Czary i czarownice w wierzeniach ludowych
głuchoty. Zdarzyło się w roku 1679 w mieście Bieczu, że szlachcic pewien 
oskarżył męża swojej siostry, że spowodował śmierć jego żony, jako że „sam swemi 
rękami kołton, który się jej podczas tej choroby wywił, urżnął i on swemi na 
pewnym miejscu zakopał, dlatego małżonka jego w ciężką chorobę wpadłszy 
trzeciego dnia umarła. Z kołtunem należało walczyć za pomocą przeróżnych 
zamówień magicznych, lub też uciekać się pod ochronę kościoła, dopiero w 
późniejszych czasach odkryto, że skutecznym sposobem lecznia kołtuna jest mydło 
i woda. Jeszcze w okresie międzywojennym na wsiach spotkać można było dzieci, 
których rodzice za żadne skarby świata nie dawali obciąć kołtuna.
Jednym z najgroźniejszych czarów, jakimi można było szkodzić, było zrobienie 
załomu, zawitki lub zakrutu. Na rogu pola lub w innym miejscu, należało załamać, 
potem zawiązać kilkanaście kłosów żyta lub innego zboża, tworząc rodzaj kukły.
Wykonując kukłę należało mówić groźnie brzmiące zaklęcia, w których życzyło się 
właścicielowi pola straty dobytku, całego majątku, utraty zdrowia, ciężkiej 
choroby. Na Białorusi na Polesiu, kobiety po sporządzeniu zawitki rozbierały się 
do naga, rozpuszczały włosy, oddawały mocz przy zapalonej świecy, by następnie 
odwrócić ją w dół knotem, żeby zgasła.
Sposobem na przeciwdziałanie zawitce było wyrwanie jej na własnym polu nocą i 
wyrzucenie jej na najbliższy cmentarz, co powodowało że nieszczęście, którego 
życzył twórca zawitki właścicielowi pola, przechodziło na niego samego.
W wierzeniach ludowych wielu krajów, także i Polski, rozpowszechnił się pogląd, 
że istnieją ludzie, którzy swoim
7
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
wzrokiem mogą wywołać zjawiska szkodliwe dla innych. Ludzi takich nazywano 
„urokliwymi", „uroczliwymi", a oczy mieli oni „uroczne", „urokliwe", 
„przyroczne" lub „złe", „niedobre", „brzydkie". Jedni rodzili się z takimi 
oczami, zwykle jednak właściwości te pozyskiwały osoby, które jako niemowlęta po 
odsunięciu od piersi drugi raz zostały do niej przystawione.
Niektórzy w końcu pozyskiwali takowe oczy dzięki łasce szatana. Za urokliwych 
uważani byli zazwyczaj ludzie zezowaci, posiadający przenikliwy wzrok, ci, 
którzy mieli białka oczne poprzecinane na krzyż żyłkami. Uroczne oczy mieli 
przeważnie ludzie źli i czarownice, dlatego też w procesach o czary wiedźmom 
zawiązywano oczy, lub sadzano tyłem do ławy sędziowskiej. Za pomocą urocznych 
oczu spowodować można było choroby, bezpłodność, impotencję, brak szczęścia i w 
końcu śmierć.
Przed urocznymi oczami chronić należało dzieci i młode zwierzęta gospodarskie 
poprzez zawiązywanie im na szyi, ręce czy nodze czerwonej wstążeczki, koralików 
itp. Ludzi dorosłych dobrze chronił przed urokami sznur, na którym powiesił się 
wisielec. Bogaty był asortyment środków, przy pomocy których można było 
stwierdzić, czy dana choroba spowodowana jest „urokiem", czy też innymi 
przyczynami, dowiedzieć się kto rzucił ów „urok", czy też „odczynić go". Znanym 
sposobem było rzucanie do naczynia z zimną wodą rozżarzonych węgli drzewnych, 
niekiedy łącznie z kawałkiem chleba. W zależności czy pływały czy nie, zdobywano 
potrzebne wiadomości. Należało przy tym wymawiać tekst, ??.: „ Urok nie urok, 
przybywa sam Bóg od nieba do ziemi, Boskie Przemienienie". Przy „zamawianiu 
uroku" należało wymawiać tekst następujący: „Idźcie, uroczyska na kopiska!
8
Czary i czarownice w wierzeniach ludowych
Idźcie uroki z rąk i nóg i ze wszystkich członków!" lub „ Uroki! Uroki! Czyście 
spadły z łasa? Czy z ludzi? Czy z czego innego? Idźcie na góry, na łasy, na 
korzenie, gdzie nie przystoi żadne stworzenie."
9
Literatura pisana dotycząca czarownic i spraw czartowskich
Literatura pisana dotycząca czarownic i spraw czartowskich
Literatura dotycząca tej materii jest obszerna; zarówno teoretycy kościoła jak i 
świeccy sporo miejsca sprawom czarów i czartostwa poświęcali. Wieki średnie, jak 
też i czasy obejmujące myśl oświeceniową, przepełnione są dywagacjami na ten 
temat.
Bulla papieża Innocentego VIII z roku 1484, stwierdzała:
„Wiele osób męskiego i żeńskiego rodzaju, zapominając o zbawieniu duszy i wierze 
katolickiej, wdaje się z demonami zarówno inkubami (tj. męskimi), jak subkubami 
(tj. żeńskimi) sprowadzając zniszczenie i zbrodnię za pomocą czarów, zaklęć i 
innych haniebnych wieszczbiarskich wykroczeń, skutkiem czego, niszczeją i giną 
nowonarodzone dzieci i zwierzęta, płody pól, winnice i owoce w sadach, ponadto 
złe te istoty bólem i udręczeniem nawiedzają ludzi i zwierzęta, odbierają 
mężczyznom zdolność płodzenia, a kobietom poczęcia, przeszkadzają mężom i żonom 
wypełnić wzajemne obowiązki małżeńskie, wreszcie w bluźnierczy sposób wypierają 
się wiary, przez sakrament chrztu świętego, otrzymanej".
11
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Nic więc dziwnego, że ten sposób rozumowania i traktowania problemu przez 
najwyższe władze kościelne z papieżem na czele, wzmocnił jedynie huragan 
wymyślań na domniemane wspólniczki diabła wśród podwładnego duchowieństwa, nie 
wspominając o szerokich masach chłopstwa, w którym wiara we wszelkiego rodzaju 
gusła, duchy opiekuńcze i czyniące zło była powszechna, a ich praźródeł 
należałoby szukać w czasach przedchrześcijańskich, o czym szerzej pisał będę w 
dalszych rozdziałach.
„Młot na czarownice"
Uwagi i zalecenia zawarte w bulli papieskiej skwapliwie poparli książką pt.: 
„Młot na czarownice" niemieccy profesorowie teologii, dominikanie, Henryk 
Institoris i Jakub Sprenger.
Za pomocą Ojców kościoła, postanowień synodów kościelnych, oraz oświadczeń 
papieży i scholastyków, przy pomocy prawa kanoniczego i życiorysów świętych, 
wykazali wagę każdego słowa zawartego w bulli papieskiej.
Dali też wiele, jak należy procesy sądowe przeciw czarownicom uprościć. „Młot na 
czarownice" przetłumaczono na wiele języków, na język polski przełożył tę 
poczytną lekturę w roku 1614 Stanisław Ząbkowic z Krakowa.
Pierwsza jej część omawia w szesnastu rozdziałach „Postępek zwierzchny w 
czarach", część druga składająca się z ośmiu rozdziałów, omawia „Sposoby 
leczenia czarów". Obie te części napisali Sprenger i Institoris. Do drugiej 
części dołączona jest rozprawa „Jana Nidera zakonu domini-
12
Literatura pisana dotycząca czarownic i spraw czartowskich
kańskiego świętego Theologa ? Inąuistatora o czarownicach Xięga", zajmująca 
dwanaście rozdziałów, na końcu dodana jest jeszcze jedna rozprawa pt.: „Xiąszka 
pożyteczna ? bardzo potrzebna w sposób dyaloga o czarownicach pisana przez 
Ulryka Molitora w Duchownym prawie Doktora ".
Tłumaczenie „Młota" czytano w Polsce tam gdzie sztuka czytania była znaną, a 
zatem w pałacach i dworkach szlacheckich, w klasztorach, na plebaniach. „Młot" w 
rękach księży stał się podręcznikiem medycyny pastoralnej i niewyczerpanym 
źródłem tematów do kazań, nauk i dysput Prawdy w nim zawarte były powszechnie 
znane, uznane i niezaprzeczalne.
13
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
„Uważając te trudności nie widzi mi się rzecz przystojną, żeby czary czarami 
miały być leczone.
A to z tej przyczyny, że czary nie mogą być uleczone, tylko z pomocą szatańską, 
bo jeśli bywają leczone, lekarstwo to, byłoby abo od ludzi, abo od Boga, abo od 
szatana. Nie może być od ludzi, dlatego, że moc mniejsza więtszej sprzeciwić się 
nie może, jaki jest człowiek przeciw aniołom dobrym, i złym.
Nie może też być od Boga, boby to była sprawa cudowna, której Pan Bóg nie zażywa, 
jeno według woli swojej, a nie naleganie ludzkie. Czego i doświadczenie 
potwierdza, ponieważ przez czary bywają wybawieni, jakożkolwiek się uciekają do 
pomocy Boskiej, i przyczyny świętych. Zaś przeciwnym sposobem, gdy się uciekają 
do czarownic, i niewiast zabobonnych, częstokroć bywają wybawieni.
Tedyć rzecz sama pokazuje, że takowe choroby nie bywają zbyte, jeno z pomocą 
szatańską, której człowiekowi Chrześcijańskiemu nie godzi się zażywać, boby był 
Apostata i odstępca wiary.
Przeto ani czarów czarami leczyć (nie) godzi się.
14
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
Nadto Thomasz S i Bonawentura w Xięgach swych, o chorobach z czarów pochodzących 
powiedają: czary tak są trwałe i wieczne, że nie mogą mieć lekarstwa od ludzi, 
bo jeśliby miały lekarstwo od ludzi, nie byłoby to lekarstwo wiadome, abo 
ktoreby się godziło.
Którymi słowy dają znać, iż taka choroba bywa nie uleczona, i zawsze trwająca.
I przydają jeszcze. Choćby Pan Bóg mógł taką chorobę uleczyć szatana 
przymusiwszy, ono wszakże lecznie nie byłoby ludzkie. Przeto jeśli sam Pan Bóg 
czarów nie uleczy, nie godzi się lekarstwa żadnym sposobem szukać.
Nadto kościelne Exorcismy nie zawsze bywają pomocne do ukrócenia szatanów: co 
się tknie wszelkich chorób cielesnych, a to za tajemną sprawą sądów Bożych. 
Zawsze wszakże bywają skuteczne przeciw przenagabaniu szatańskiemu, w tych 
rzeczach, dla których osobliwie są postanowione, to jest: przeciw opętanym, i w 
Exorcizowaniu dziatek.
A jeśliby kto rzekł. Jeśli do grzechu Pan Bóg daje moc szatanowi na człowieka i 
tedy gdy przestaje grzech, ma ustawać i moc. Lecz to miejsca nie ma. Częstokroć 
abo-wiem karanie zostaje, choćże grzech bywa zniesiony, z których słów 
namienionych Doktorów pokazuje się, że się nie godzi leczyć czarów, ale raczej 
mają być zaniechane, tak puściwszy je na wolę Bożą, który je może w niwecz 
obrócić, według swego upodobania.
Przeto wierni Boży przeciw takiemu przenagabaniu szatańskiemu, muszą mieć 
lekarstwa, nie tylko ochraniające, o których mówiliśmy w pierwszej części, ale 
też i leczące; bo inaczej ludzie od Pana Boga nie dobrzeby byli obwarowani,
15
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
i sprawy szatańskie się mocniejsze być nad sprawy Boże. wszakże Augustyn święty 
mówi.
Anioł nie jest mocniejszy nad dusze nasze gdy z Panem Bogiem przestajemy."
Mimo tych wątpliwości autorzy podają szereg lekarstw na uczarowanych, szeregując 
ich podług choroby, jaka zesłana została na nich przez szatana i jego ziemskich 
popleczników.
Oto co ciekawsze z nich:
Lekarstwa tym, którzy w władzy rodzajnej uczarowani bywają
„Aczkolwiek białychgłów czarownic, jest w liczbie nierówno więcej, aniżeli 
mężczyzn: wszakże mężczyzn uczarowanych więcej się nadaje, a to z tej przyczyny, 
iż Pan Bóg więcej dopuszcza na sprawę cielesną, jako na tę, przez którą grzech 
pierworodny na wszytek naród ludzki się rozlewa, czego nie tak wiele jest w 
inszych sprawach ludzkich, także przez węże się to odprawuje, które są do czarów 
sposob-niejsze nad insze zwierzęta, dla tego, iż wąż był pierwszym naczyniem 
szatańskim do grzechu, więc też i dla tego, że sprawa cielesna snadniej w 
mężczyźnie może być uczarowa-na, aniżeli w białejgłowie.
Co się pokazuje z piąci sposobów którymi szatani władzą rodzajną zarażać zwykli, 
i bardziej mogą być wykonane w mężach, niżeli w białychgłowach.
16
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
Opiszemy tedy lekarstwo według możności naszej na każdy sposób osobno, żeby ten, 
który 3'est uczarowany tak, przypatrzył się, do któregoby sposobu uczarowania 
jego należało. Szatan albowiem duchem będąc, ma moc za Bożym dopuszczeniem, nad 
stworzeniem cielesnym. Tą tedy mocą mogą szatani w ciałach męskich i 
białogłowskich przeszkodę czynić, żeby się z sobą nie łączyli, a to dwojakim 
sposobem. Pierwszy gdy sprawuje, że jedno, od drugiego stroni, i nie może do 
drugiego przybliżyć się. Drugi, czyniąc jaką przeszkodę, abo się w wziętym na 
się ciele, w środek zakładając.
Wtóry sposób takiego uczarowania, gdy człowieka zapala ku jednej białejgłowie, a 
ku drugiej oziębłym czyni, co może uczynić tajemnie, przykładaniem ziół, abo 
inszych rzeczy, które do tego baczy służące.
Trzeci, gdy mniemanie, abo fantazja męża, bądź też i białejgłowy tak odmienia, 
że jedna osoba, drugą się brzydzi.
Czwarty, potężność członku wstydliwego wątląc, która do rodzenia jest potrzebna, 
co także w inszych członkach czynić może, ruchomość mu odejmując.
Piąty broniąc przejścia wiatrów do członków, w których jest władza ruszania, 
także przeszkadzając nasieniu drogi, żeby nie przychodziło do członków 
rodzajnych, abo żeby z tamtąd nie wychodziło.
Rzecze kto. Niewiem do którego sposobu uczarowanie moje, które cierpię należało, 
to tylko wiem, iż do społeczności z żoną moją nie jestem sposobny. Może się 
odpowiedzieć. Jeśli jest sposobny do inszych białygłów, a do żony nic, tedy do 
w|ó|^et^BQsobu należy, pierwszy abowiem
FILIA % 13
2 — Czary i czaro wiiiccy;?,.
17
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
sposobem od latawca, abo latawice przeszkodą by było. Także, jeśli się żoną 
brzydzi, wszakże jej poznać nie może, a insze może, tedy i na ten czas do 
wtórego i trzeciego sposobu.
Jeśli się zaś nią nie brzydzi, i radłby ją poznał, ale nie jest potężnym, 
czwartemu sposobowi podlega. Lecz jeśli jest potężny, a nasienia wypuścić nie 
może, tedy do piątego sposobu należy.
Sposób leczenia pokażemy powiedziawszy wprzód, jeśli takiemu uczarowaniu równie 
ludzie sprawiedliwi, i w łasce Bożej będący, jako i grzeszni podlegają. A zaiste 
nierównie, wyjąwszy czwarty sposób co się bardzo rzadko przytrafia. Gdzie 
czytelnik wiedzieć ma, iż mówimy tu o sprawie cielesnej między osobami w 
małżeństwie mieszkającymi, bo wszelka społeczność cielesna oprócz małżeństwa, 
jest grzechem śmiertelnym, i żaden się nią nie maże, jeno ten który jest prożen 
łaski Bożej. Polegając tedy na Piśmie Świętym przyznać musimy. Iż Pan Bóg 
szatanom daje więtszą moc nad grzesznymi, niżeli nad sprawiedliwymi.
Aczkolwiek czytamy o utrapieniu przez szatana Joba sprawiedliwego, nie było to 
wszkże karanie na władzy ro-dzajnej.
A przez to rzecz pewna, iż na którekolwiek w małżeństwie żyjące takowe czary 
przypadają, znak jest, że abo obie osobie, abo jedna z nich, nie jest w łasce 
Bożej.
Przeto gdy z łaski Bożej przez grzech wypadają. Pan Bóg takowej mocy w 
uczarowaniu władzy rodzajnej szatanowi więcej dopuszcza. A jeśliby kto spytał, 
coby to za grzech takowy był? bespiecznie mówimy, że grzech niewstydu i nie 
wstrzemięźliwości, według słów Hieronima S., który cudzo-
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
łożnikiem zowie męża, żonę własną niewstydliwie miłującego, jakowi miłośnicy 
namienionym przypadkiem pospolicie podlegają.
Lekarstwo tedy kościelne jest dwojakie, jedno od sędziego kościelnego. Drugie od 
spowiednika. Przeto, jeśli u sądu skarga jest, o niepotężność która z czarów 
przypadła, trzeba wiedzieć, iż to dwojako bywa, abo do czasu, abo do śmierci. 
Jeśli do czasu jest niepotężność, nierozrywa małżeństwa, którą doczesną zowie, 
gdy trzy lata z sobą społecznie mieszkając, i o uzdrowienie według możności 
starając się, bądź przez Sakramenta kościelne, bądź inszymi lekar-stwy do 
zdrowia przychodzą. A jeśliby żadne przez ten czas lekarstwo pomocne nie było. 
Ta już niepotężność wieczną bywa nazywana.
Powtóre, ta niepotężność, abo uprzedza wstąpienie w małżeństwo, i wykonanie jego, 
taka niepotężność przeszkodą jest do małżeństwa, i rozrywa uczynione małżeństwo: 
oprócz jeśliby w czystości żyć chcieli, jako św. Maryja i Józef i mają po sobie 
prawo.
Lekarstwo zaś kościelne opisuje się w te słowa. Jeśliby za sprawą czarownic, 
pomocą szatańską, a dopuszczeniem Bożym, sprawa małżeńska kiedykolwiek nie 
dochodziła: Ci którym się to przydaje, mają być napomnieni, żeby sercem 
skruszonym, i duchem upokorzonym Bogu i kapłanowi zupełną spowiedź, ze 
wszystkich grzechów uczynili, i łzami obfitymi, także jałmużnami, modlitwami, i 
postami, Pana Boga błagali. Z których słów pokazuje się, iż takowe rzeczy, jeno 
dla grzechu przypadają. Do tego kapłani przydawać mają Exorcismy, i insze 
lekarstwa kościelne, żeby jako i poratowani byli.
19
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Zamykając ten rozdział, mówimy. Iż pięć jest sposobów, których tak uczarowani 
przystojnie dla uleczenia zażywać mogą. Pierwszy odprawienie drogi, abo 
pielgrzymstwa do grobów, abo do kościołów świętych którychkolwiek. Drugi 
uczynienie tamże prawdziwie spowiedzi wszystkich grzechów z skruchą serdeczną. 
Trzeci częste zażywanie znaku krzyża św. zmówieniem modlitw nabożnych. Czwarty 
zażywanie przystojnych Exorcismów, które jakoby miały być czynione niżej pokaże. 
Nakoniec ostrożne czarów wyrzucenie, jakośmy wspomnieli, o onym Hrabi, który, 
trzy lata w takowym uczarowaniu trwał.
Lekarstwa służące uczarowanym w miłości, abo gniewie nieporządnym
Ponieważ miłość nieporządna, także i gniew, na woli ludzkiej się funduje, 
przypatrzmy się wprzód przyczynie ich, a potem według możności będziem mówić o 
lekarstwach. Miłość nieporządna, jednego ku drugiemu, z trojakiej przyczyny 
pochodzić może. Naprzód z nieostrożności oczu. Po-tym z pokusy szatańskiej samej. 
Nakoniec z sprawy czarownic z szatańmi społecznej. O pierwszej Pismo mówi. Każdy 
bywa kuszony, od pożądliwości swojej pociągany, tą pożądliwość gdy pocznie, 
rodzi grzech, grzech zaś skoro będzie wykonany, rodzi śmierć. Wtóra przyczyna 
miłości nie-porządnej, sama tylko pokusa, abo podusczenie szatańskie. Z której 
przyczyny Aman siostry swojej urodziwej, barzo się rozmiłował, tak że dla 
miłości jej chorował. Nie mógł abo-wiem tak zgołabydź nakażonego rozumu, żeby 
śmiał tak brzydkie kazirodztwo popełnić, gdyby cięszko przez szatana
20
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
niebyt skuszony. O takowej niłości jest pełno przekładów w Xięgach ojców 
świętych, które świadczą, że ta pokusa miłości cielesnej na puszczy od nich 
odchodziła. Niektórzy wszakże, nad podziwienie częstokroć pokusy miłości 
cielesnej cierpieli. Przetoż i Paweł św. mówi. Dany mi jest bodziec ciała mego, 
szatan który mnie policzkuje, gdzie gloza wykłada, iż w pokusach cielesnej żądze 
cierpiał cierpiał ten bodziec.
Powiedają niektórzy, iż pokusa na którą nie zezwalamy, nie jest grzechem, ale 
palcem pokazania cnoty, to się ma rozumieć o pokusie, która bywa od szatana, ale 
nie od ciała, jest abowiem grzechem powszechnym, choćże do niej zezwolenie 
nastąpi. O czym jest przykładów nie mało. Trzecia przyczyna miłości niepożądnej, 
jest sprawą czarownic, z szatańmi złączona, której przyczyny umysł ludzki do 
miłości albo gniewu nieporządnego nakłonić i pobudzić mogą.
Nienawiść między małżonkami z podejrzeniem cudzołóstwa, aczkolwiek bydź może za 
sprawą szatańską, wszakże gdy kto ogniem pożądliwości cielesnej tak dalece jest 
rozżarzony i zapalony, że żadnym zawstydzeniem, słowy, karaniem i inszymi 
rzeczami nie może być pohamowany. Także gdy kto częstokroć nadobną żonę 
opuściwszy przystanie do jakiej szpetnej. Także gdy w nocy spać nie mogą, ale są 
tak zaślepieni, że muszą leda gdzie się tułać.
Co trafia się osobliwie ludziom znacznym, prałatom, i inszym bogaczom, którzy 
częstokroć tym zaślepieniem bywają uwikłani.
I rzecz jest pewna, że ten wiek zniewieściały, o którym Hildegradus opowiedział, 
nie może tak długo trwać, jako do tego czasu trwał, ponieważ świat pełen jest 
cudzołóstwa,
21
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
a osobliwie między przednimi ludźmi. Mało tedy potym wypisywać tym, którzy 
lekarstwem się brzydzą. Jednak żeby się czytelnikowi dogodziło, cokolwiek krótko 
powiemy o szalonej miłości bez uczarowania.
Awicena lekarstwa kładzie, dla leczenia tych, którzy szaloną miłością uwikłani 
bywają. Pierwsze złączenie w małżeństwo z tą osobą (JeśH tylko prawo tego 
dopuszcza) abowiem za dogodzeniem przyrodzeniu zdrowie następuje. Osoba zaś 
zamiłowana bywa poznana z odmiany pulsów chorego, gdy mu wspomina zamiłowaną 
osobę, abowiem tam jest grunt choroby. Drugie zażywanie lekarstw, do tego 
służących, o których on pisze.
Trzecie, żeby chory miłość swoją od zamiłowanej osoby, obrócił do miłości czego 
inszego, co ma sobie przekładać, nad one pierwszą rzecz, i ma się strzedz 
widzenia tej. Potym trzeba żeby był słowy zgromiony, i trapiony z pokazowa-niem, 
iż miłość taka jest wielka nędza. Abo też posyłać do niego często ludzi takich, 
którzyby ile prawda i sumienie dopuszcza, ganili ciało i urodę zamiłowanej osoby, 
także i obyczaje z zakrzywianiem twarzy szpetnym. Nakoniec takowi mają bydź 
zabawieni sprawami wielkimi, i trudnymi.
Ale jako rzecz jest sromotna, że ludzie letni porzuciwszy dary przyrodzone i 
oręża cnot, sami sobie bronić wzbraniają się, ponieważ częstokroć panienki 
wielkimi cnotami, i statecznością, takowe czary od siebie odpędzały, dla których 
zalecenia jeden przykład z wielu inszych przywiedziemy.
W Biskupstwie Konstantyjskim była panna we wsi jednej dorosła, urodziwa, w 
obyczajach jeszcze urodziwsza. Miłością jej człowiek jeden lekki w obyczajach, a 
bodaj nie Xiądz zjęty był, który rany serca swego dłużej taić nie mo-
22
Sposoby leczenia czarów według „Miota na czarownice"
gąc, przyszedł a dom namienionej panny, i z słowy uczciwe-rni, pokazując się być 
siecią szatańską, wprzód mową począł umysł panienki, ku miłości swojej nakłaniać, 
co ona zrozumiawszy, statecznie odpowiedziała.
Panie w dom mój z takimi słowy nie uczęszczajcie, bo (odpuście mi) z żalem tego 
zażyjecie. Której on odpowiedział. Jeśli się teraz we mnie zakochać niechcesz, 
za powodem pięknych słów, po małym czasie rzeczą samą przywiedziona, że będziesz 
mię miłowała obiecujęć dobrym słowem. A ten był podejrzany o czary. Panna tę 
mowę jego lekce sobie ważyła, i najmniejszej iskierki miłości cielesnej ku onemu 
człowiekowi na ten czas w sobie nie uczuła, lecz po wyszciu małego czasu, myśli 
miłosne o cnym mężu przypadać jej poczęły. W czym się ona postrzegszy za 
natchnieniem Bożym, do matki miłosierdzia panny Błogosławionej się uciekła, 
prosząc nabożnie, żeby przyczyną swoją, ratunek jej u Syna swego uprosiła, i 
natychmiast postarawszy się o uczciwe towarzystwo, udała się na pielgrzymstwo do 
kościoła Błogosławionej Panny na pusczy cudownie poświęconego w tymże 
Biskupstwie. Gdzie uczyniwszy spowiedź dostateczną, żeby nic w niej nie najdował 
duch przeklęty, i gorąco o przyczynę Najświętszej panny wzywając, zaraz one 
sidła szatańskie ustąpiły, że i napotym pokój miała dostateczny.
Są wszakże ludzie zarośli, gusłami czarownic, na takowyż hak przywidzeni, którzy 
udają, jakoby żadnym sposobem, od miłości takiej wstrzymać się nie mogli, ci w 
prawdzie gdyby sercem męskim takowym pokusom się sprzeciwiali, i namienionym 
sposobem o całości zdrowia i sumienia swego radzili, pewnie wszystkie chytrości 
szatańskie i nacierania wniwecz obrócili.
23
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Czego zwierciadłem jest młodzieniec jeden bogaty w mieście Izburgu, który 
jakieby miewał przenagabanie od czarownic, pióro dostatecznie wypisać nie może, 
ten męskim sercem najazdom takowym sprzeciwiając się, i namie-nionych lekarstw 
zażywając, niebespieczeństwa uchodził. Przeto nie jest rzecz wątpliwa, iż 
opisane lekarstwa przeciw namienionym chorobom, są barzo pewne, gdy ich kto tak 
jako przynależy zażywa.
Toż się ma rozumieć o gniewie, abo nienawiści niepo-rządnej. To same czarownice 
do tego się znają, że przez węże takowe czary dla gniewu i nienawiści sprawują, 
dla tego: iż wąż pierwszym był naczyniem szatańskim, i ku przeklęc-twu jego, 
stała się nieprzyjaźń między nim, a niewiastą, przeto nieprzyjaźni takie przezeń 
sprawować czarownice się starają, kładąc skórę abo głowę wężową pod próg domu, 
abo komory. Potrzeba tedy ludziom zawaśnionym, żeby wszytkie kąty domu wyszukali, 
i ile może bydź wyszperali i odnowili, abo w inszych domach mieszkali, jeśliby 
wiedzieli, iż czarów nienawiść między sobą mają.
Wspomnieliśmy wyżej, że ludzie uczarowani mogą sami sobie Exorcisować, to się ma 
rozumieć, iż słowa święte, błogosławieństwa, i modlitwy na szyjej nosić mogą: 
czytać abo-wiem i błogosławieństwa nad samymi sobą czynić nie potrafiliby, w 
czym jako przystoi postępować niżej nauczymy.
24
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
Lekastwa tym, którym przez czary wstydliwy członek bywa odejmowany, gdy w 
postaci besfyalskie bywają przemienieni
Zmamieni i oszukani przez czary, którzy rozumieją że abo członek wstydliwy 
utracili, abo w postać bestyalską są przemienieni, jakoby mieli bydź poratowani, 
dosyć jaśnie wyżej powiedzieliśmy.
Takowi abowiem ponieważ zgoła z łaski Bożej wypadli, co w ludziach uczarowanych 
gruntem jest, nie jest rzecz można, żeby lekarski plastr mógł bydź przyłożony, 
póki żelazo w ciele jest.
Przeto potrzeba: żeby jacy ludzie przez prawdziwą spowiedź, z Panem Bogiem 
wprzód pojednali się, przyczym dotknęliśmy, i lekarstwa w tymże rozdziale, żeby 
ile może bydź takowi czarownicę sobie podejrzaną przejednali, i dobrymi 
sposobami przywrócenie takiego członku wymogli, abo jeśliby to miejsca niemiało, 
żeby do gróźb się udali. Strony tych zaś, którzy rozumieją się bydź 
przemienionymi w postać bestyalską, wiedzieć potrzeba, iż czary takie w 
zachodnich stronach, i państwach nie tak są zwyczajne, jako w królestwach 
wschodnich: co się ma rozumieć o drugich osobach, bo co się tknie własnych osób 
czarownic, to częstokroć i u nas się trafią, iże się czarownice w koty i insze 
bestye przemieniają, na co wiele ludzi patrzało, jakośmy w ósmym rozdziale 
części pierwszej powiedzieli.
Na takie czarownice, lekarstwa urzędowego potrzeba. O tym tedy przemienieniu 
ludzi w bestye, jeden między inszymi przykład tu przynosimy, wziąwszy o nim 
wiadomość od człowieka wiary godnego zakonnika w Rodzie. Ten po-
25
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
wiadał, iż w Salaminie mieście królestwa Cypryjskiego taki się przypadek trafił.
Ponieważ abowiem tam jest port morski. Czasu jednego jeden okręt towarów pełny 
do portu przypłynął, dla naku-pienia żywności, z którego gdy ludzie wychodzili 
po różnych potrzebach, młodzieniec także jeden siły dobrej wyszedłszy, przyszedł 
ku domowi niejakiej niewiasty, który za miastem nad brzegiem morskim stał, gdzie 
spytał gospodyniej jeśliby miała jajca przedajne.
Widząc niewiasta młodzieńca dużego cudzoziemca do tego, zaczym mniejsze miało 
bydź podejrzenie u mieszczan choćby on zginął. Odpowiedziała mu, poczekaj mało 
wy-niosęć nie długo. Agdy się cokolwiek bawiła, dom zawarłszy, młodzieniec przed 
domem stojąc, o rychłą odprawę żeby go okręt nieodbieżał prosił: wyniozszy tedy 
niewiasta kilka jajec oddała mu, rzekszy żeby jeśliby go snadź okręt odbieżał, 
do domu, jej wrócił się. Wskok tedy wziąwszy jajca bieżał do okrętu, który przy 
brzegu morskim stał, i pierwej niż wszedł do niego, ponieważ się jeszcze było 
towarzystwo nie zeszło, jadł one jajca: aż oto w godzinę niemym się stał, jakoby 
nierozumnym, 0ako sam o sobie potym powiadał) czemu bardzo się dziwował, coby mu 
się stało nie mógł się wszakże domyślić.
Chcąc tedy do okrętu wejść, co którzy w okręcie byli, kij-mi go pobiwszy 
odpędzili, z wielkim wrzaskiem. Oto, oto coś się osłowi dzieje? przepadni bestya, 
czy i ty chcesz z nami po morzu jeździć odegnany młodzieniec, i słowa 
towarzystwa swego, którzy go osłem nazywali, rozumiejąc domyślawał się, że był 
od onej niewiasty uczarowany, osobliwie iż nie mógł słowa żadnego przemówić, a 
sam wszy-
26
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
stkich rozumiał. Powtóre tedy gdy się kusił wsiąz do okrętu, lepiej mu się kijem 
dostało, tak że zwielką żałością i gorzko-ścią serca zostać, i na odchodzenie 
okrętu onego patrzyć musiał.
Musiał się przeto do domu onej niewiasty wrócić, której dla zachowania żywota 
służył więcej niż trzy lata żadnej roboty nie odprawując, jeno drwa nosił, także 
śmieci i plugastwa insze z domu wynosił, tę same pociechę mając że choć go 
wszyscy osłem bydź rozumieli, czarownice wszakże tak domowa, jako i insze różne 
mieszkające jako z człowiekiem się obchodziły, i jako człowieka szanowały.
Spyta tu kto. Jakim sposobem ciężary nań, jako na bydlę jakie kładzione były? 
Powiadamy ze świętym Augustynem piszącym o niewiastach gościnnych, które goście 
w bydło dla noszenia ciężarów obracały. Także o ojcu Praestanauso-wym, który 
rozumiał się być koniem, i żywność z inszemi bydlęty żołnierzom nosił, iż się w 
tym omamieniu trojakie dzieje.
Pierwsze względem ludzi, którzy młodzieńca nie człowiekiem, ale osłem bydź 
rozumieli. Co jako szatan sprawić może powiedzieliśmy, przedtym w rozdziale 
ósmym. Powtóre, iż te ciężary nie były zmyślone, ale gdy możność i siłę 
młodzieńca przechdziły, szatan je niewidomym sposobem nosił. Naostatek. Iż 
młodzieniec ten bawiąc się między ludźmi, mniemał się być osłem, ponieważ 
fantazja jest do ciała, czego mu jednak rozum nie pokazywał, który się nie tak 
do ciała wiąże, i owszem wiedział że był człowiekiem, ale uczarowanym, żeby go 
za bestyę rozumiano, tamże przykład jest o królu Nabuchodonozorze.
27
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Po wyszciu tedy trzech lat, w czwartym roku gdy dnia jednego przed południem do 
miasta wszedł, a niewiasta zdale-ka za nim z kijem bieżała, trafiło mu się, że 
mimo kościoła idąc, usłyszał dźwięk dzwonka (w tym abowiem królestwie 
nabożeństwa Łacińskimi a nie Greckimi obrzędami odpra-wują) w który dzwoniono ku 
podnoszeniu ciała Pańskiego. Przeto się udał do kościoła wejść nie śmiał, ale 
przede-drzwiami poślednimi nogami na ziemi klęknął, a przednie wyniozszy złożone, 
z oślej głowy, cześć najświętszemu Sakramentowi, przy podnoszeniu jego uczynił.
Który cud niektórzy z kupców Genueńskich widząc, z po-dziwieniem szli za onym 
osłem, rozmawiając sobie, o onej dziwnej rzeczy. Aż oto czarownica za osłem z 
kijem bieży. A iż jakochmy powiedzieli, czary takowe, w tamtych krainach często 
się trafiają, za staraniem kupców onych, osła i z czarownicą pojmano, która na 
próbie będąc do występku się przyznała, i jenoby do domu doszła, obiecała 
młodzieńca do jego postaci przywrócić. Skoro ją tedy wypuszczono, i do domu 
wróciła się, młodzieniec przyszedł do pierwszej swojej postaci. Onę sarnę potym 
pojmano, i według zasługi jej skarano, a młodzieniec z weselem do ojczyzny 
pojechał.
Lekarstwo ludziom od szatana opętanym przez czary
Iż podczas za sprawą czarownic, a dopuszczeniem Bożym szatani ludzi obecnie 
osiadają, z rozdziału dziewiątego, pierwszej części pokazuje się, także z 
których to przyczyn bywa. Którymi by zaś lekarstwami mieli bydź wyswobodze-
28

Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice "
ni, to jest, przez Exorcizmy kościelne, a to z prawdziwą skruchą, abo też 
spowiedzią, gdyby kto był za śmiertelny grzech opętany tamże się pokazało, z 
wybawienia Xiedza onego Czecha. Ale iż nad te dwie lekarstwa, jest inszych troje 
do tego pomocnych, to jest, przyjęcie Ciała i Krwie Pańskiej, drugi abo 
pielgrzymowanie na miejsce święte, i ludzi nabożnych modlitwa i rozgrzesznie z 
klątwy.
Wszystkie rzeczy które od Pana mamy bądź to wesołe, bądź smutne, wszystkie nam 
bywają dawane dla pożytku naszego, jako od dobrotliwego ojca, i łaskawego 
lekarza. Dla tegoż ludzi szatanom, jako mistrzom jakiem podaje, dla wyćwiczenia 
w pokorze, żeby oderwanymi będąc od świata tego, abo czystrzemi przenieśli się 
do żywota inszego, abo tu karanie cierpieli, którzy według Apostoła podani tu są 
szatanowi ku skazie ciała, żeby duch zbawiony był w dzień Pana naszego Jezusa 
Chrystusa.
Lecz tu trudność jest z słów Pawła Apostoła, który mówi: Niech się doświadcza 
człowiek, i tak chleba tego pożywa, że jako mogą ludzie opętani, nie władając 
rozumem pożywać Ciało Pańskie? Na to odpowiada Thomasz św. mówiąc. Dwojacy są 
ludzie, którzy rozumem nie władają. Jedno którzy słabo i bardzo mało rozumu 
zażywają, jako zowiemy tego niewidomym, który mało widzi. A iż takowi mogą mieć 
jakiekolwiek nabożeństwo ku temu sakramentowi, niema im bydź sakrament broniony. 
Drudzy zaś są, którzy nic zgoła rozumu nie zażywają, i takimi są i takimi są z 
przyrodzenia, tym sakrament niema być dawany, iż niemieli w sobie żadnego 
nabożeństwa i uczciwości ku temu sakramentowi.
Niektórzy się też między tymi najdują, którzy kiedykolwiek przy rozumie byli, 
takim się jeśli w nich, gdy rozumu
29
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
zażywali, nabożeństwo ku Sakramentowi pokazywało, ma być Sakrament przy śmierci 
dany, oprócz żeby było niebe-spieczeństwo zwrócenia bo wyplwania przeto Synod 
Kar-thagiński mówi. Ten który w chorobie pokuty pragnie, jeśliby z trafunku 
przed przyściem kapłana z choroby mowę zamknął, abo oszalał, niech dadzą 
świadectwo o nim, którzy to słyszeli. A jeśliby było niebespieczeństwo śmierci, 
ma być rozgrzeszony przez kładzienie rąk, i może bydź wlany w usta jego 
sakrament. O ludziach kszczonych, których ciała szatani opanowali, także o 
inszych szalonych takowyż sposób ma być zachowany.
Poty Thomasz św. przydawa wszakże, iż ludziom opętanym bronić sakramentu 
niepotrzeba, oprócz żeby pewna wiadomość, że to dla jakiego grzechu śmiertelnego 
cierpią. Do czego przydaje Piotr św. iż w takowym przypadku, ci za wyklętych i z 
kościoła wyłączonych mają bydź miani, którzy podani są szatanowi. Stąd pokazuje 
się, iż jeśli którzy są od szatana opętani choć dla swoich występków, a mają 
podczas wolność rozumu, której zażywając żałują za grzechy swoje, abo się 
przystojnie spowiadają, takowi iż dostąpili odpu-sczenia przed Panem Bogiem, 
żadnym sposobem od przyjmowania Sakramentu najświętszego niemają bydź odłączeni.
Odprawowaniem dróg na miejsce święte, także modlitwami nabożnymi, iż opętani od 
szatana wolnymi bywają, historye ojców świętych dostatecznie świadczą. Zasługi 
abo-wiem świętych męczenników, wyznawców i panien sprawują, że duchowie 
przeklęci ich w ojczyźnie przebywających modlitwą i przyczyną bywają zwyciężeni, 
których święci tu na świecie zwyciężyli.
30
Sposoby leczenia czarów według „Miotana s --------------------------------------
---------\czarownice "
Ludzi także świątobliwych w kościele wojujący, twy nabożne, iż ratunek opętanym 
dawają rzecz je ^m modn" pliwa. Przetoż Kassianus upominając nas do te .st 
mew3t_ Byśmy byli tego rozumienia, abo wiary, o której ?? ^° mowi; żebyśmy 
wierzyli, iż cokolwiek Pan Bóg czyni z na*^. wyzeJ ko się dziać dla pożytku dusz 
naszych, nie tylko ???1' ?2?}~ pogardzili ludźmi opętanymi, ale bychmy się za 
?\? ???? ?? członki nasze, nieustawając modlili, szczerze ? ?? e' J za z nimi 
bolejąc i żałując ich.                                ^"awdziwie
O ostatnim sposobie rozgrzeszania, kogo od kl<w dzieć potrzeba, iż ten sposób 
nie jest pospolity jakc\^^ wie" wykląwszy z kościoła Korynta podał go szatanowi 
AP0St°ł ciała, żeby duch zbawiony był w dzień Pana naszej11 skazie Chrystusa. 
Także i kacermistrze, którzy wiarę stra<x*>°Jezusa Himenea, Aleexandryą podał 
szatanowi żeby siębK ; i0Je^ uczyli. Takowej abowiem mocy był Apostoł, i 
takc\*uznic nie miał, iż odstępujących od wiary, słowem tylko sam\/wa- *ask? wał 
szatanowi.                                                 \^poda-
Przetoż w kościele starodawnym, gdy było potK dzi do wiary cudami pociągnąć, 
jako Duch Święty \ ze ' cudem pokazywał się: tak też od kościoła wyłączo^1 
?1???? bywał szatanowi podany, dla trapienia ciała. I nie ? Jawme z drogi, gdy 
kościół człowieka tego o którym jeszcz masz mc ja jest, szatanowi podawa, nie 
daje mu go abowiem e nadzie" pieniu, ale poprawy, ponieważ w mocy koście v P^" z 
ręku jego wyrwać go, gdy mu się podoba.                J J'
Powiada Grzegorz święty, o jednej białejgło\*\.
obcując cieleśnie z mężem swoim w Wigilią poświę *e' ktora
ścioła Sebastiana św. nie mając o to sumienia, be^ama   .
się wmieszała w kościelną procesję, zaczym od szavPieczme
\ana opę-
31
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
zażywali, nabożeństwo ku Sakramentowi pokazywało, ma być Sakrament przy śmierci 
dany, oprócz żeby było niebe-spieczeństwo zwrócenia bo wyplwania przeto Synod 
Kar-thagiński mówi. Ten który w chorobie pokuty pragnie, jeśliby z trafunku 
przed przyściem kapłana z choroby mowę zamknął, abo oszalał, niech dadzą 
świadectwo o nim, którzy to słyszeli. A jeśliby było niebespieczeństwo śmierci, 
ma być rozgrzeszony przez kładzienie rąk, i może bydź wlany w usta jego 
sakrament. O ludziach kszczonych, których ciała szatani opanowali, także o 
inszych szalonych takowyż sposób ma być zachowany.
Poty Thomasz św. przydawa wszakże, iż ludziom opętanym bronić sakramentu 
niepotrzeba, oprócz żeby pewna wiadomość, że to dla jakiego grzechu śmiertelnego 
cierpią. Do czego przydaje Piotr św. iż w takowym przypadku, ci za wyklętych i z 
kościoła wyłączonych mają bydź miani, którzy podani są szatanowi. Stąd pokazuje 
się, iż jeśli którzy są od szatana opętani choć dla swoich występków, a mają 
podczas wolność rozumu, której zażywając żałują za grzechy swoje, abo się 
przystojnie spowiadają, takowi iż dostąpili odpu-sczenia przed Panem Bogiem, 
żadnym sposobem od przyjmowania Sakramentu najświętszego niemają bydź odłączeni.
Odprawowaniem dróg na miejsce święte, także modlitwami nabożnymi, iż opętani od 
szatana wolnymi bywają, historye ojców świętych dostatecznie świadczą. Zasługi 
abo-wiem świętych męczenników, wyznawców i panien sprawują, że duchowie 
przeklęci ich w ojczyźnie przebywających modlitwą i przyczyną bywają zwyciężeni, 
których święci tu na świecie zwyciężyli.
30
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
Ludzi także świątobliwych w kościele wojującym modlitwy nabożne, iż ratunek 
opętanym dawają rzecz jest niewątpliwa. Przetoż Kassianus upominając nas do tego 
mówi. Byśmy byli tego rozumienia, abo wiary, o której było wyżej żebyśmy 
wierzyli, iż cokolwiek Pan Bóg czyni z nami, wszytko się dziać dla pożytku dusz 
naszych, nie tylko bychmy nie pogardzili ludźmi opętanymi, ale bychmy się za nie, 
jako za członki nasze, nieustawając modlili, szczerze i prawdziwie z nimi 
bolejąc i żałując ich.
O ostatnim sposobie rozgrzeszania, kogo od klątwy wiedzieć potrzeba, iż ten 
sposób nie jest pospolity jako Apostoł wykląwszy z kościoła Korynta podał go 
szatanowi ku skazie ciała, żeby duch zbawiony był w dzień Pana naszego Jezusa 
Chrystusa. Także i kacermistrze, którzy wiarę stracili, to jest Himenea, 
Aleexandryą podał szatanowi żeby się bluźnić nie uczyli. Takowej abowiem mocy 
był Apostoł, i takową łaskę miał, iż odstępujących od wiary, słowem tylko samym 
podawał szatanowi.
Przetoż w kościele starodawnym, gdy było potrzeba, ludzi do wiary cudami 
pociągnąć, jako Duch Święty widomym cudem pokazywał się: tak też od kościoła 
wyłączony jawnie bywał szatanowi podany, dla trapienia ciała. I nie masz nic z 
drogi, gdy kościół człowieka tego o którym jeszcze nadzieja jest, szatanowi 
podawa, nie daje mu go abowiem ku potępieniu, ale poprawy, ponieważ w mocy 
kościelnej jest, z ręku jego wyrwać go, gdy mu się podoba.
Powiada Grzegorz święty, o jednej białejgłowie, która obcując cieleśnie z mężem 
swoim w Wigilią poświęcania kościoła Sebastiana św. nie mając o to sumienia, 
bezpiecznie się wmieszała w kościelną procesję, zaczym od szatana opę-
31
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
tana była, i szalała. Co widząc kapłan kościoła onego, porwawszy z ołtarza 
szeszynkę nakrył ją, lecz i samego kapłana szatan zaraz posiadł.
A iż nad siły swoje ważył się więtszej rzeczy, przeto w utrapieniu swoim musiał 
poznawać coby zacz był.
Strony żeby żaden Exorcista przy odprawianiu powinności i urzędu swego żartów 
niezażywał. Powiada Nider, iż w klasztorze Koleńskim widział brata jednego 
żartowliwego bardzo, ale darem wyganiania szatanów wielce wsławionego. Ten w 
klasztorze Koleńskim szatana z opętanego człowieka wyganiał, prosił go szatan 
żeby mu miejsce naznaczył gdzieby miał wyniść. Z czego weseląc się brat on, 
rzekł mu żartem, wnidź do kloaki mojej, wyszedł tedy szatan, lecz brat on, w 
nocy gdy tam na potrzebę szedł, szatan tak bardzo go bił i dręczył, że zaledwie 
żyw został.
Tego też osobliwie warować potrzeba, żeby ludzie opętani, choć za sprawą 
czarownic niebyli wodzeni. Bo Grzegorz św. o wyżej namienionej białejgłowie 
powiada. Gdy ją powinni i krewni o zdrowie, i wybaczenie jej starając się, do 
czarownice przywiedli, do rzeki ją zaprowadziły, i w wodzie z odprawowaniem 
rozmaitych czarów ponurzały, za czym miasto wygnania szatana jednego, cały huf w 
nie wstąpił, których rozlicznymi głosami wołać poczęła. Co krewni jej widząc i 
za grzech swój żałując, przywiedli ją do Biskupa św. Fortunata, który czas długi 
modląc się, i postami trapiąc zupełnie tą do zdrowia przywrócił.
Cośmy zaś powiedzieli, iż strzedz Exorcistowie mają, żeby do Exorcismow żadnej 
rzeczy zabobonnej, abo o czary podejrzanej nie przydawali, mógłby Exorcista 
wątpić. Jeśliby mógł ziół pewnych i kamieni choć nie święconych w tym
32
Sposoby leczenia czarów według „Miota na czarownice"
przypadku zażywać. Wczym wiedzieć ma. Iż jeśli zioła, abo rzeczy insze są 
święcone, jako jest ziele jedno, które zowią po łacinie (fuga demonis), abo też 
przyrodzenia kamieni niektórych jeśliby kto zażywał nie będzie nic zabobonnego, 
by jeno tak wierzył, że nie zgoła przyrodzeniem swoim szatany uciskają, abo 
wyganiają, wpadłby abowiem w błąd, iż podobnym sposobem, słowami, abo ziołami 
inszymi mógłby to sprawić, według błędu Nekromantytów, którzy rozumieją, że 
wszystko sprawują skrytą i wrodzoną stworzonych rzeczy mocą.
Przetoż Thomasz św. mówi, nie mamy wierzyć, żeby jakiej cielesnej mocy szatani 
podlegać mieli wyjąwszy tylko przymierze, abo umowę z nimi postanowioną. Według 
którego postanowienia pismo mówi u Izaiasza w 18.
Postanowiliśmy przymierze z śmiercią, i z piekłem uczyniliśmy umowę. Iż tedy 
człowiek do szatana posiedzony, może być poratowany, abo mocą melodyjej, jako 
Saul przez Cythrę Dawidowe: abo mocą ziela jakiego, i inszej rzeczy stworzonej, 
dlatego tych rzeczy zażywać Exorcistowie mogą. Co nie jest przeciwko zdaniu 
doktorów, i rozumowi.
Lekarstwa przez przystojne zaklinania, abo Exorcismy kościelne, przeciw wszelkim 
chorobom od czarownic sprawionym, i sposób exorcizowania, abo zaklinania 
uczarowanych
Ponieważ czarownice wszelkie choroby, czarami swymi jakośmy wyżej wspomnieli 
sprawować mogą, w leczeniu ich to wobecz trzeba wiedzieć: iż lekarstwa bądź 
słowne, bądź
3 — Czary i czarownice
33
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
uczynkowe, wyżej namienionyrn chorobom służą. A iż między słownymi lekarstwy na 
przedniejsze miejsce mają Exor-cismy przystojne, o których częstokroć wzmianka 
wyżej, jako o powszechnym lekarstwie była.
Przeto o nich trzy rzeczy powiemy. Naprzód, jeśli kto niebędąc Exorcistą, jako 
laik, abo świecki człowiek może szatany, i jego czary Exorcizować? Gdzie 
wyliczymy siedem kondycij potrzebnych do modlitw i błogosławieństwa żeby ich kto 
mógł zażywać, i przy sobie nosić, przydawszy naukę, jako choroba ma być 
Exorcizowana, i szatan zaklinany. Po-wtóre, co czynić potrzeba, gdy kto przez 
Exorcismy do zdrowia nieprzychodzi. Nakoniec powiemy, o lekarstwach niesłownych, 
ale uczynkowych, z odpowiedzeniem na przeciwnej stronie dowody.
Co się tknie pierwszej rzeczy, pisze Thomasz św. w te słowa. Zostając kto 
Exorcistą, abo na inszy z mniejszych stopniów kapłaństwa, wstępując, bierze moc, 
żeby to, abo owo z powinności swojej jaką kto jego moc, mógł czynić, na-przykład 
Exorcizować. Która rzecz, i ci którzy nie są ??????-stami przystojnie odprawować 
mogą, aczkolwiek urzędu tego na sobie nie mają. Jako i w domu niepoświęconym 
może bydź msza odprawowana. Powiadają abowiem, o panience jednej ubogiej, a 
bardzo nabożnej, iż gdy jej powinny w nogę czarami zarażony był, co lekarze 
przyznawali, ponieważ żadne lekarstwo przyrodzone ratować go nie mogły, trafiło 
się gdy onego powinnego panienka nawiedzała, prosił jej zaraz, żeby na nogę jego 
błogosławieństwo jakie uczyniła. Zezwoliła ona, i cichuchno tylko pacierz, i 
kredo z częstym powtarzaniem znaku krzyża św. nad nogą zamówiła.
34
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
Chory on zaraz poczuł się bydź uzdrowionym, i prosił panienki dla przypadku 
napotym co za błogosławieństwa nad nim zażywała? Która odpowiedziała. Wy ludzie 
małej wiary, nabożnych i od kościoła uchwalonych modlitw niezażywa-cie, a do 
bajek, i lekarstw zabronionych częstkroć w waszych chorobach udajecie się, 
przeto na ciele rzadko do zdrowia przychodzicie, bo na sumieniu szkodę wielką 
zawsze obnosicie. Ale gdybyście do modlitwy i pozwolonych lekarstw od kościoła 
umysł swój obracali, łatwiuchnobyście do zdrowia częstokroć przychdzili, nic 
inszego abowiem nad wami nie mówiłam, jeno modlitwę Pańską abo pacież i kredo, a 
zaraz uzdrowieni jesteście.
Spyta kto dla dalszego zrozumienia, jako mają być poznane modlitwy i 
błogosławieństwa pozwolone od kościoła, także też i zabobonne? więc zaś jakim 
sposobem odprawo-wane bydź mają? i czyli szatan ma być zaklinany, i choroba 
Exircowana? Na które pytanie odpowiadając mówimy. Iż wszystkie rzeczy w kościele 
Bożym są przystojne, i pozwolone, które niesą zabobonne, abo okolicznościami 
złymi, i zbytecznymi nakażone.
Także zabobonne rzeczy są, cokolwiek zwymysłów ludzkich poszedszy płaszczykiem 
nabożeństwa się okrywa, bez pozwolenia zwierzchniego. Jako to na przykład. 
Pieśni przydawać do mszyi, prefacią abo przemowę we mszej żałobnej przerwać. 
Składek wiary chrześcijańskiej dla śpiewania we mszę skrócić, abo na organach, 
nie chorze śpiewać. Przy mszej respondenta, odpowiadacza nie mieć i tym podobne. 
Ale wracając się do przedsięwzięcia naszego. Gdy się jaka sprawa odprawuje 
przystojnie i według obrzędów wiary chrześcijańskiej, to jest gdyby kto chciał 
chorego ratować jaką modlitwą, abo błogosławieństwem przez słowa św. ten
35
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
ma uważać siedem kondicyi, które jeśli się znajdują, takowe błogosławieństwo i 
żegnanie, ma bydź rozumiane za przystojne i pozwolone.
Pierwsza kondicja która ma być w uważaniu, jako się z nauki Tomasza św. pokazuje, 
żeby słowa nic w sobie nie zamykały coby należało do wzywania szatana bądź 
wyraźnego bądź tajemnego.
Takim sposobem czarnoksiężnicy czynią obrazy, pierścionki, i kamienie według 
nauki, które wszytkie rzeczy przyrodzonej skłonności nie mają, do sprawowania 
takowych skutków, których oni bardzo często spodziewają się. Przeto do spraw ich 
musi się szatan przymieszać. Powtóre przestrzegać potrzeba, żeby żegnania, i 
błogosławieństwa, nie miały w sobie żadnych słów, i imion nie znajomych, takich 
abowiem Chryzostom S. strzec się każe, żeby słowa w sobie fałszu nie zamykały, 
takim abowiem sposobem skutku, od Pana Boga oczekiwać nie jest rzecz podobna, bo 
on nie jest światkiem fałszu. Tak pospolicie niektóre baby w swych wierszach i 
zamawianiu bajki mają. Panna Marya Jordan przeszła, a Sczepan święty drogę jej 
zabieżał i zapytał jej. Inszych także wiele głupstw i bajek zażywają.
Czwarta, żeby w nich rzeczy niebyłe próżne, i charaktery wszelkie, oprócz znaku 
krzyża świętego. Przeto Breuia abo listy z charakterami, które noszą żołnierze, 
godne wielkiej nagany.
Piąta, żeby człowiek nadzieje niepokładał w sposobie pisania, czytania i 
wiązania, abo w jakiejkolwiek takowej próżności bo gdzieby inaczej było, pewnie 
by były zabobony-
36
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
Szósta, żeby w przyrodzeniu i w wymawianiu słów Bożych, abo pisma świętego, 
wzgląd tylko był na same słowa święte, i rozumienie ich, i na chwałę, abo moc 
Boską, od którego skutku czekać trzeba, także na kości, abo reliąuie Św., od 
których skutku także może oczekiwać.
Naostatek żebyśmy skutek, którego oczekiwamy pusczali na wolę Bożą, który wie, 
jeśliże zdrowie, abo utrapienie jakie, człowiekowi wzywającemu go 
pożyteczniejsze jest, abo nie.
Zamykając tedy tę rzecz, powiadamy. Jeśliby żadną z tych kondycji, niebyła 
sprawie naszej i Exorcismom także żegnaniu przeciwną, tę mamy mieć za przystojną, 
i od kościoła pozwoloną.
Skąd Thomasz święty zamyka, iż zachowując namienione kondycye słowami Boskimi, 
węże zaklinać godzi się. Czego dalej dowodząc mówi: Nie mniejszej są 
świątobliwości słowa Boże, niż reliąuie świętych. Tedyć jakożkolwiek wzywać 
będziemy imienia Pańskiego, bądź przez modlitwę Pańską, przez pozdrowienie 
Anielskie, przez jego narodzenie, mękę, pięć ran, przez siedem słów, które mówił 
na drzewie krzyża świętego przez tytuł, abo napis tryumfujący, przez trzy 
gwoździe, i przez insze oręża wojny Chrystusa Pana przeciw szatanowi i sprawom 
jego, będzie się godziło i może w tym nadzieja być pokładana, poruczając skutek 
woli Boskiej.
Co się zaś wspomniało o zaklinaniu wężów, toż się może rozumieć o inszym 
robactwie, by jeno na same słowo Boże i moc Boską wzgląd był brany. W tym 
wszakże zamawianiu, abo zaklinaniu ostrożnie sobie postępować potrzeba, abowiem 
jako tenże Doktor powiada: Takowi zaklinacze czę-
37
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
stokroć zażywają nieprzystojnych rzeczy i przez szatany skutki otrzymywają 
osobliwe w wężach. Ponieważ wąż był pierwszym naczyniem szatańskim ku oszukaniu 
człowieka.
W mieście abowiem Salzburgu, był niejaki zaklinacz, abo zamawiacz, który dnia 
jednego, dla uciszenia inszych wszyt-kie węże, którzy byli na milę od miasta, w 
dół jeden zamawianiem swym zgromadzić chciał, w którymby pozdychały. Gdy się 
tedy zewsząd węże zgromadziły, a on zaklinacz nad dołem stał, przyszedł 
naostatek jeden wielki i straszny wąż, który ociągał się wniść w dół on i 
częstokroć swoim łaszeniem jakoby prosił żeby mu dopuścił iść gdzieby mu się 
podobało. Ale on gdy zaklinania nad nim czynić nie przestawał, a już wszystkie 
insze w dole onym wyzdychały, przychodziło   na  to   i  onemu  wężowi  że  
musiał  wchdzić, przyczołgawszy się tedy na jedną stronę dołu, właśnie przeciwko 
zaklinającemu, uczynił wielki szus i na zamawiacza skoczył, którego w pety sobie 
opasąwszy, z sobą w dół wciągnął, gdzie obydwa zginęli. Stąd pokazuje się, że do 
takowych rzeczy mocy Boskiej zażywać choć z bojaźnią i uczciwością nie godzi sie 
jedno dla pożytku ludzkiego, gdyby takie bestie z mieszkania ludzkiego wyganiać 
była potrzeba. Strony noszenia zaś na szyi abo zaszywania w szaty pisanych 
exorcismów i zamawiania inszego, nie zda się, żeby ta rzecz pozwolona była, gdyż 
św. Augustyn mówi: Do zabobonów ściągają się niezliczone czarownic węzły i 
lekarstwa, (którym i lekarstwa nauka przyganę daje) bądź to były w zamawianiu 
jakim, bądź w znakach, abo charakterach, bądź też w zawieszaniu na sobie rzeczy 
jakich i zawięzowaniu. Zamykając tę wszytkę rzecz, dla ludzi prostych niech 
będzie ten sposób Exorcisowania człowieka uczarowanego. Naprzód, żeby uczynił 
spowiedź dostateczną. Potym ma bydź
38
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
pilne szukanie, we wszech kątach domu mieszkania, w łożu, w kołdrach, pod 
progiem drzwi, jeśliby jakie czary nie mogły bydź znalezione, które po 
znalezieniu zaraz w ogień wrzucić trzeba. I to by rzecz potrzebna była, żeby 
pościel i szaty człowiek takowy odmienił, a nawet dom i mieszkania. A jeśliby 
zaś nic takowego nie naleziono, tedy człowiek uczarowany, jeśli może, rano do 
kościoła niech wnidzie, osobliwie w święta uroczyste, jakie są dni Panny Maryjej, 
abo wigilie ich, wtenże czas kapłan pobożnego żywota, a do tego spowiedzią 
oczyszczony ratunek mu może dać. Ma tedy człowiek uczarowany postawnik święcony 
w ręku trzymać, jako będzie mógł siedząc, abo klęcząc, za którym modlić się 
powinni nabożnie ludzie przy tym będący. Potym niech kapłan pocznie letanię. 
Poratowanie nasze w imieniu Pańskim. A respondent ma mu odpowiadać. Pokropi go 
potym wodą święconą, i stułę włożywszy na szyję Psalm będzie mówił. Boże ku 
ratunku memu przybądź, po tern nastąpi le-tania, jako zwyczaj jest nad chorym, 
mówiąc: Przy wzywaniu świętych módl się, abo módlcie się za nim i bądź miłościw 
wybaw go Panie, porządnie wszystko odprawując aż do końca. Gdy zaś przydzie do 
modlitw, na miejsce ich ma zacząć Exorcism.
Te Exorcismy mogłyby bydź odprawowane przynajmniej trzykroć w tydzień, żeby tak 
za uczesczaniem próźb do zdrowia człowiek mógł prędzej przyśdź. Naostatek 
przyjąć ma taki człowiek ciało Pańskie, aczkolwiek niektórzy rozumieją to czynić 
przed Exorcismami. Ana spowiedzi kapłanowi przestrzegać i upatrwać należy, 
jeśliby taki chory niebył w jakiej klątwie. A jeśliby kto spytał, coby była za 
różność, między kropieniem wodą święconą i Exorcismem, ponieważ oboje skutecznie 
przeciw przenagabaniu szatań-
39
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
skiemu służy? Odpowieda na to święty Thomasz, szatan prześladuje ludzi 
wewnętrznie i zewnętrznie. Woda tedy święcona służy przeciw zewnętrznemu 
przenaśladowaniu szatańskiemu. A Exorcism przeciw wewnętrznemu. Przetoż takowi, 
którym Exorcismy są potrzebne, bywają nazywani Energumeni, jakoby wewnątrz 
pracujący, abo utrapieni, Exorcisowaniu tedy uczarowanego człowieka obojej 
rzeczy potrzeba, bo tak zewnątrz, jako i wewnątrz bywają udręczeni.
Co się tknie wtorej części rozdziału tego to jest: Coby czynić należało, gdy kto 
przez Exorcismy namienione do zdrowia nie przychodzi? Odpowiedź. Może to bydź 
dla sze-ści przyczyn, acz jest i siódma, która niech będzie na rozsądku 
uczeńszych. Gdy abowiem kto nie może bydź wybawiony, dzieje się naprzód 
niedowiarstwem, tak przy tym będących, jako i chorego przywodzących. Powtóre dla 
grzechu uczarowanych. Potrzecie dla zaniedbania lekarstw przystojnych. Potym dla 
niedowiarstwa jakiego Exorcisty. Zaś dla uszanowania i uważania ich Exorcisty.
Nakoniec dla oczyścienia, abo zasług tych którzy są ucza-rowani.
Potrzeba tedy czytelnikowi mieć pilne oko na sześć na-mienionych przeszkód, 
aczkolwiek abowiem, opętanym od szatana, a nie uczarowanym służą, wszakże w 
obojgu równej mocy trzeba, i owszem bespiecznie rzec możem, iż z więtszą 
trudnością przychodzi uczarowanego zleczyć, aniżeli opętanego od szatana wybawić. 
Co się z tej przyczyny pokazuje. Abowiem jako się wyżej powiedziało w rozdziale 
10. Niektórzy bywają posiadani od szatana, bez wszelkiego swego grzechu, ale dla 
cudzego małego, i dla inszych roz-
40
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
maitych przyczyn. W czarach zaś, gdy ludzie dorośli bywają uczarowani, nawięcej 
się tego trafia, iż na zatracenie dusze swojej od szatana wewnętrznie bywają 
posiadani.
Lekarstwa przeciw gradom, i bydłu uczarowanemu
Jakoby zaś bydło uczarowane leczone bydź miało, także burze powietrza rozganiane, 
tu mówić będziemy w przód powiedziawszy o niektórych lekarstwach niepozwolonych, 
których wiele ludzi zażywać zwykło. Te tedy lekarstwa bywają odprawowane słowy 
abo uczynkami zabobonnemi. Słowy jako gdy niektórzy robaki w palcach, abo 
członkach jakich będące, słowami i zamawianiem nie pozwolonym leczą. Uczynkami 
jako niektórzy ludzie są, którzy na bydło uczarowane nie kropią święconą wodą, 
aleją w gębę leją.
Słowne lekarstwa iż nie są przystojne, nad to cośmy wyżej powiedzieli. Gwilhelm 
tak dowodzi. Jeśliby abowiem słowa miały jaką moc, ta moc byłaby z czterech miar, 
abo względem powietrza, abo względem dźwięku, abo względem rozumienia, abo 
względem tych wszystkich rzeczy. Nie względem powietrza, bo powietrze nie zabija, 
chyba żeby było zarażone. Nie względem także dźwięku, bo tylko dźwięk wielki 
obraża słuch. Nie względem także rozumienia, abowiem wspomnienie szatana, 
śmierci, abo piekła za-wszeby szkodzieło, także zdrowia i dobroci wspomnienie 
zawszeby pożyteczne było: Nie względem też wszystkich rzeczy, rzecz abowiem 
spojona z cząstek słabych i sama jest słaba.
41
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
A jeśliby kto rzekł. Pan Bóg dał moc słowom jako ziołom i kamieniu, to miejsca 
niema. Jeśli abowiem moc jaka naj-duje się w słowach niektórych jako 
Sakramentalnych, abo w błogosławieństwach i modlitwach pozwolonych, tę moc w 
sobie mają, nie jako słowa, ale z postanowienia, i zrządzenia Bożego i z 
obietnice Bożej.
Lekarstwa także uczynkowe, które się próżne bydź zdradzają, wysszej opisane są. 
Jako w krainach Swewiej jest obyczaj wzięty, iż dnia pierwszego maja, pierwej 
niż słońce wnidzie, niewiasty wiejskie wychodzą i z lasów, abo drzew przynoszą 
gałęzie wierzbowe, abo też inszego drzewa, z którego wieniec uplotszy, 
zawieszają nad wroty stajnie abo obory powiedając: iż tym sposobem bydło cały 
rok od czarownic bespieczne bywa. Które to lekarstwo, według rozumienia tych, 
którzy mówią: że rzeczy próżne próżnymi tłumić godzi się, byłoby przystojne i 
pozwolone. Jako też i owo, gdy choroby wierszami, abo zamawianiem niektóre 
odganiają. Ale mówiąc bez urazy. Jeśliby pierwszego dnia bądź też i drugiego 
niewiasta, abo mężczyzna wyszedł, nie upatrując wschodu słońca, ani zachodu, dla 
zbierania ziół, abo gałązek z modlitwą Pańską, i składem wiary Chrześcijańskiej, 
abo Kredem, i wieniec z tych gałązek uplotszy zawiesiłby nade drzwiami z dobrą 
wiarą, poruczając skutek woli Bożej, takowyby nic nie zgrzeszył, i owszem 
godnyby był pochwały. Jako są i owi, którzy w winnicach, abo zbożu krzyż święty 
stawiają, gałązki i kwiatki w niedzielę kwietną święcone miotają doświadczają 
tego, że choć po bliżu grad zboże pobijał, zboża ich wszakże w cale zostawały.
Podobne są im owe niewiasty, które dla zachowania mleka, żeby go im czarownice 
czarami swego nie odejmowały,
42
Sposoby leczenia czarów według „Miota na czarownice"
wszytko mleko, które w sobotę udoją, za jałmużnę ubóstwu rozdają.
Nadto Nider w Xięgach pisze, że przeżegnawszy krzyżem świętym krowę i pacierz 
zmówiwszy z pozdrowieniem anielskim trzydzieści kroć, abo blisko tego, ustaje 
sprawa szatańska, jeśli jeno jest z czarów. Do tego iż czarownice, gdy chcą 
której krowie mleko odjąć, zwykły z domu onego, gdzie krowa jest, trochi mleka, 
abo masła od onej krowy zrobionego dostawać, i tak nauką swoją bezbożną bydlę 
potym uczaru-ją. A przeto niech będą ostrożne białegłowy, u których podejrzane 
niewiasty czegokolwiek proszą, żeby im bynajmniej nie pożyczały i nie dawały. Są 
także drugie, które gdy baczą, że się w robieniu masło darzyć niechce, które w 
maslnicach pospolicie robią, tedy najprędzej z domu białogłowej podejrzanej, 
trochy masła dostają, jeśli mogą dostać, z którego trzy sztuczki uczyniwszy, 
wzywając Trójcę przenajświętszą one sztuczki w maslnicę wrzucają, i tak czary 
odganiają. Które także próżne rzeczy próżnymi tłumią, z tej tylko miary, iż 
masło od czarownice podejrzanej dostają-
A gdyby zaniechawszy tego, wzywając Trójce przenajświętszej, pacierz tylko 
mówiąc, choć swego masła własnego trzy sztuczki wrzuciła skutek woli Bożej 
poruczając, niemia-łaby bydź naganiona, aczkolwiek też i chwalić nie masz co, 
dla trzech sztuczek masła wrzuconych. Lepiej by uczyniła, gdyby miasto tych 
trzech sztuczek masła, wodą święconą pokropiwszy, i troszkę święconej soli 
wrzuciwszy z modlitwą, jako wyżej, czary odganiała. Na koniec iż częstokroć 
krowy od czarów zdychają, mają bydź ostrożne, którym się to przydaje, żeby pod 
progiem obory, abo stajnie, pod żłobem i gdzie bydło poją, ziemia była wybrana, 
a na miejsce
43
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
jej ziemie inszej święconą wodą pokropiwszy żeby nakła-dziono. Częstokroć 
abowiem czarownice to przyznawały iż naczynia czarów swoich na tych miejscach 
osobliwie chowały, przyznały i to, że za rozkazaniem szatańskim tylko były 
powinny dołek wykopać, w którym szatan sam czary wkładał, które to czary, rzecz 
bardzo podła bywała, drewno, mysz, abo wąż jaki. Przeciwko gradom zaś i burzom 
nadto cośmy o postanowieniu znaku krzyża świętego wyżej wspomnieli, to też 
lekarstwo jest zwyczajne. Trzy ziarna gradu wzywając Trójce Przenajświętrzej 
miecą w ogień, a zmówiwszy dwa albo trzykroć pacierz z pozdrowieniem anielskim 
przydają Ewangelia Jana św. Na początku było żegnając burzą w przód, i pozad i 
ze wszystkich stron ziemie. Na koniec powtarzają. Słowo stało się ciałem, a za 
każdym powtarzaniem mówią Słowa Ewangeliej świętej, niech rozżoną burzą te. 
Jeśliby tedy burza ona sprawiona była przez czarownice, natychmiast ustanie. Te 
są bardzo pewne rzeczy częstym doświadczeniem utwierdzone i niepodejrzane. To 
abowiem samo miecą gdyby się działo bez wzywania Boskiego ratunku, podejrzane by 
te sprawy czyniło. A jeśliby kto rzekł: azali bez tych ziarn gradowych burza nie 
mogłaby bydź uśmierzona? I owszem mogłaby, przez insze słowa św. Lecz ten, który 
trzy ziarna takowe, abo sztuczki gradu w ogień miecie, pragnie szatana trapić, 
gdy jego dzieło wzywają Trójce przenajświętszą w niwecz obraca. W ogień zaś a 
nie w wodę dlatego miece, że jako się prędzej wrzucony grad w ogniu rozpływa, 
żeby także dzieło i robota szatańska prędko zniszczała. Skutek wszakże na wolą 
Bożą ma bydź puszczany. Bywa też i to co czarownica jedna od sędziego pytana, 
objawiła. Jeśliby jakim sposobem burze przez czarownice sprawione mogły bydź 
uśmierzone? Odpowiedzia-
44
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
ła: że mogą, to jest te słowa mówiąc. Przysięgam, i zaklinam was grady, i wiatry, 
przez pięć ran Chrystusa Pana, i przez trzy gwoździe, które jego ręce i nogi 
przebodły, i przez czterech Ewangielistów świętych Matheusza, Marka, Łukasza i 
Jana, żebyście w wodę rozpłynąwszy puściły się na dół.
Przetoż Nider mówi: Ta jest przyczyna, dla której pospolicie w kościołach na 
burze dzwonią. Naprzód żeby przed nimi jako przed trąbami Bogu poświęconymi 
szatani uciekali, i odbiegali swoich czarów. Potym też, żeby ludzie do modlitwy 
byli pobudzeni, i Bożej pomocy przeciw burzom wzywali. Ta jest przyczyna, że dla 
uśmierzenia i rozegnania burze z Sakramentem najświętszym, z śpiewaniem nabożnym, 
pospolicie wychodzą osobliwie w Niemczech i we Francuskiej ziemi, a to zdawna z 
zachowałego Kościołów tamtych zwyczaju. Ale iż ten sposób w wynoszeniu 
sakramentu, dla uśmierzenia burze, zda się bydź niektórym coś zabobonnego, 
którzy nie wiedzą reguł, abo prawidł rzeczą zabobonną od mniej zabobonnych 
dzielących. Głupie czynią ludzie ślub czyniąc, głowy w sobotę nie czosać, abo w 
niedzielę pościć, jakoby w dzień lepszy, i im podobne rzeczy. Z której reguły 
noszenie sakramentu nie widzi się bydź zabobonnie.
Lekarstwa niektóre przeciw pewnym tajemnym szatańskim sprawom, abo tajemnemu 
prześladowaniu
Przystąpmy zaś do wypisania lekarstw urodzajom ziemskim służących, które podczas 
przez robactwo, szarańczą,
45
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
wielkimi hufaihi po powietrzu z dalekich krain lecącą, tak, że ziemię okrywa, z 
gruntownym zepsowaniem wszystkich urodzajów, traw, winnic, bywają wyniszczone i 
spasione. Do czego przydamy lekarstwa przeciw dzieciom za sprawą szatańską 
kradzionym, abo podrzuconym. Co się tknie pierwszej rzeczy. Thomasz święty w 
pytaniu: Jeśli się godzi zaklinać stworzenie nierozumne? Odpowieda, że się godzi, 
wszakże w sposób przymuszenia, które się ma ściągać do szatana, ponieważ on 
szkodzie naszej zwykł zażywać stworzenia nierozumnego. Sposób ten w kościele 
odprawuje się przez Exorcizmy, którymi moc szatańska od stworzenia nierozumnego 
bywa odganiana. Bo gdyby klątwa nie na szatana, ale na stworzenie nierozumne, 
które nic nie rozumie czyniona była, próżna by i nieważna była. Skąd pokazuje 
się iż Exorcizmami przystojnymi i zaklinaniem mogą bydź ode-gnane, z wzywaniem 
wszakże od ludu miłosierdzia Bożego, przez posty, procesje, i insze nabożeństwa: 
dla cudzołóstw abowiem i wielkości grzechów, karania takowe Pan Bóg przepuscza, 
przeto do spowiedzi ludzie mają bydź napominani. W niektórych też prowincjach 
klątwy na nie bywają wydawane, ale te do szatanów ściągają się, nie do samego 
stworzenia nierozumnego. Bywa i insze straszne na ludzi od Pana Boga 
przepusczenie, gdy niewiastom podczas dzieci ich własne giną, a cudze od 
szatanów bywają podmiatane, które to podmioty trojakie bywają. Jedne z nich 
zawsze chude i płaczliwe, z których jedno i czterech białygłow pokarmem nie 
nasyciłoby się. Drugie są sprawą latawców spłodzone, których wszakże dziećmi nie 
są, ale właśnie tego człowieka, którego nasienie dostają. Co więc czynią 
mężczyznę do zmazy nocnej przywodząc. Takowe dzieci podczas za Bożym 
dopusczeniem podmiatają, własne ludzkie dzieci
46
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice
pokrywszy. Trzecie są, gdy podczas szatani, wziąwszy na się postać małych 
dziatek, mamkom sami siebie podmiatają. Te trojakie podmioty w tym się zgadzają, 
iż są bardzo.ciężkie, chude, a nie rosną i żadnym dostatkiem mleka nakarmione 
być nie mogą, i powiedąją że częstokroć z oczu ginęły.
Dlaczegoby zaś Pan Bóg Wszechmogący takowe rzeczy na ludzi przepusczał, możemy 
mówić. Iż dla dwu przyczyn. Pierwsza, że rodzicy dzieci nazbyt miłują, przeto ku 
dobremu ich Pan Bóg to przepuscza. Druga jest podobna, iż bia-łegłowy którym się 
to przydaje pospolicie w zabobonach się kochają, i w wielu rzeczach od szatana 
oszukiwane bywają. Przeto Pan Bóg prawdziwy Zelotes, według swojej żarliwości, 
abo miłości gorącej przeciw swojej oblubienicy ludzkiej, która krwią swoją 
najdroższą odkupił, i przez wiarę poślubił: nieinaczej jako mąż żarliwy cierpieć 
nie może, nie tylko żeby od niego się oddalając, do kogo inszego przystać miała: 
ale też żeby jakie podejrzenie zdrady i krzywoprzysięstwa w dotykaniu, rozmowie, 
obcowaniu i inszym jakimkolwiek sposobem, z nieprzyjacielem szatanem na sobie 
ponosiła. Jeśliż tedy podejrzeniem i znakami cudzołóstwa mąż żarliwy obraża się, 
cóż rozumiesz gdy cudzołóstwo popełnione bydź widzi? Przeto nie dziw się, gdy z 
takiej przyczyny własne dzieci giną, a podmioty bywają podrzucane.
Co lepiej żeby było zrozumiano, jako Pan Bóg duszę ludzką żarliwie miłuje, i nie 
rad na niej żadnych znaków podejrzenia o niej czyniących widzi, pokazuje się z 
zakonu starego, gdzie Pan Bóg żeby lud swój gruntownie oderwał od bałwochwalstwa, 
nie tylko bałwochwalstwa zakazał ale i inszych rzeczy wiele, które mogły 
przyczynę dać do bałwo-
47
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
chwalstwa, i które z wierzchu zdadzą się być niepożyteczne, w rzeczy wszakże 
samej, i tajemnym rozumieniu dziwny pożytek czynią. Skądże nie tylko zakazał. 
Czarownikom nie dopusczaj żyć na ziemi, ale i to przydał. Niech nie mieszka w 
ziemi twojej, żeby się do grzechu nie przywodził. Jako białogłowa wszeteczna 
bywa zabijana, i obcować jej między ludźmi nie dopusczają. Przypatrz się i tu 
żarliwości Bożej. Rozkazał Bóg. Żeby lud jego gniazda z jajcy, abo ptaszęty, z 
matką na nich siedzącą razem w domu nie chował, ale żeby matce odlatywać 
dopuszczał, tego abowiem poganie do niepłodności czynienia zażywali. Lecz Pan 
Bóg Zelotes w ludzie swoim nie chciał cierpieć takiego znaku cudzołó-sta. Toż 
baby czynią, gdy z nalezienia grosza jednego we śnie znak szczęścia wielkiego 
opowiadają. A gdy się zaś o skarbie śni, za znak nieszczęścia to sobie mają. 
Także przykazał, żeby naczynia wszystkie nakrywane były, a które by wieka nie 
miało, żeby nieczystym było poczytane.
Także nie będziecie strzydz wkoło włosów, ani będziecie golić brody, czynili to 
abowiem poganie ku uczciwości bałwanom.
Także zakazał. Żeby mężowie nie chodzili w szatach bia-łogłowskich, ani 
białegłowy w szatach męskich. Abowiem to zwykły były czynić ku uczciwości bogini 
Wenery, a mężowie ku uczciwości Marsa i Pryapusa. Z tejże przyczyny rozkazał 
żeby były ołtarze bałwanów popsowane, i Ezechiasz zepso-wał węża miedzianego, 
gdy mu lud chciał ofiary czynić mówiąc. Miedź to jest. Dla tejże też przyczyny 
zakazał snów wykładać także pisku ptaszego i rozkazał, żeby tak mąż jako i 
białagłowa, wieszczeniem się bawiąc była zabita: które wszystkie rzeczy, iż 
czynią podejrzenie cudzołóstwa duchownego, przeto z miłości żarliwej, którą ma 
Pan Bóg ku
48
Sposoby leczenia czarów według „Miota na czarownice"
duszom sobie przez wiarę poślubionym, jako oblubieniec ku oblubienicy, takowych 
rzeczy zakazał. Potrzeba tedy, żeby kapłani i kaznodzieje wiedzieli iż Panu Bogu 
żadnej inszej milszej ofiary nad żarliwość dusz, jako Hieronim święty pisząc na 
Ezechiela świadczy. Przetoż w inszej części będziem pisać o wykorzenieniu 
czarownic ostatnim lekarstwem, do którego kościół jest od Boga obowiązany, który 
rozkazał. Czarownikom niedopuszczaj żyć na ziemi. Tamże będą i lekarstwa przeciw 
strzelcom czarowników, takowi abowiem ludzie, nie inaczej jeno władzą urzędu 
świeckiego mogą być wykorzenieni.
Lekarstwo, gdy niektórzy doczesnymi pożytkami uwie-dzeni, szatanowi się zupełnie 
oddali, jako się tego częstokroć doświadczyli, przez spowiedź prawdziwą, 
aczkolwiek z mocy szatańskiej wybawieni bywali, wszakże długi czas po tym, a 
osobliwie w nocy od szatanów przeznagabanie miewali. Co za karanie Pan Bóg na 
nie dopuszczał. Znak zaś wybawienia ich ten był, bo im pieniądze w workach po 
spowiedzi ginęły: co moglibychmy wielą przykładów objaśnić, ale krótkości 
dogadzamy."
Wpływ „Młota na czarownice" znać już w polskiej publikacji z 1570 pt.: 
„Postępekprawa czartowskiegoprzeciw narodowi ludzkiemu".
Pięć ostatnich rozdziałów tej broszury zawiera rozprawę „O czarownicach które: 
mogą przeszkodzić ludzkim robotom, wieszczby powiadać, latać, grady i niepogody 
czynić i inne odmienności, których człowiek pospolity nie może czynić. 
Czarownica „jedna drugą będzie uczyła, zioła, maści ukazywała, przymawiania 
czartowskiego uczyła, ofiar i posług, takież czart im zasięg temu chuci i nauki 
na osobnym
4 — Czary i czarownice
49
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
miejscu dodawa, aby w nim zupełną nadzieję miały, aby im to stało, czego żądają.
Według wiary ich, stanie się im tak, to jest, gdy chcą mieć deszcz, bierze 
piasek w ręce, miecie przez się, obróciwszy się tyłem ku wschodu słońca, a gdy 
chce mieć grad, tedy krzemienie, kiedy ludzi zwadzie albo małżeństwo, tedy drwa 
w poprzek kładzie przeciw onemu domowi, gdzie chce złość wyrządzić, przymawiając 
czartowskie słowa, chcieli też kędy lecieć, maścią to sprawi, tak jakom przy 
Farelu pisał; aby świnie zdychały, warzy szczeciny świńskie z mrowiskiem i wiele 
innnych rzeczy takich, których wiele może czartem sprawić."
Omawiając „pokusy przeszkadzające ludziom" autor publikacji wylicza po nazwisku 
diabłów. Spośród nich pomocnikiem i instruktorem czarownic jest „Farel" — czart 
wygnaniec. Zajmuje on się „potwierdzeniem" maści czarto-wskich zakopanych na 
rozstajnych drogach, mających tę właściwość, że gdy nimi czarownica posmaruje 
kij, na końcu jednym przywiąże nietoperza, na drugim kreta, leci gdzie chce, 
głównie w celu psucia mleka. Obok Farela jest też „z narodu czartowskiego" — 
„Latawiec". Używają go do posług baby i wszystkie czarownice, i rozmowy z nim 
mają w cieniu, tak iż jeden drugiego nie widzi, jedno pomaca.
„Przekażają ludzkim małżeństwom, ale nie tym obyczajem, jak ludzie mniemają, 
przez małżeński uczynek. Nie chciej temu wiary dać, boć on nie ma takiego 
przyrodzenia, jako człowiek ma, ani ciała własnego, jedno obłudne; wiele się na 
nim omylą zwłaszcza ci, co dawno pisali, aby święty Merlinus był z Latawca 
poczęty i zrodzony. Musiał ci się ten
50
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
Merlinus urodzić z człowieka jako i drugi, dla wstydu swego ta królewna 
brytańska pomówiła na Latawca."
Wreszcie trzecim diabłem czarownic jest „Odmieniec", który się przemienia to w 
człowieka to w zwierzę. Na tym też jeżdżą baby, gdy się przemieni w wilka, 
stądże go drudzy zowią wilkołek. „Ten wiele przekażą pożytkom ludzkim przez baby, 
gdy zakręci wiatrem od morza północnym, między dobytkiem prędko się odmieni, 
będzie ze zdrowego chore, także i świnie, owce.
Przeto mówią, wilkołek pokąsał owce, ano je pomorsz-czyzna pomożyła. Także 
przychodzi i na gęsi, kokoszy i na inny dobytek."
Autor „Postępku prawa czartowskiego" widocznie znał „Miot" z tekstu łacińskiego, 
jednak z treścią jego nie we wszystkim się zgadzał, jak tego dowodzi historia św. 
Merli-nusa, uwzględnił jednak także zakorzenioną od dawna wśród ludu wiarę w 
diabły i czarownice. Jego diabły są krajowego pochodzenia i noszą polskie 
nazwiska.
Ks. Piotr Skarga też sporo ważkich słów poświęcił czarom, czarnoksiężnikom i 
czartowskim służebnicom. W roku 1579 wydał on „Żywoty Świętych", obejmujące dwie 
księgi spraw świątobliwych, ale i ponurych. Popyt na te księgi musiał być 
niezwykle duży, o czym świadczą kilkakrotne w XVI i XVII wieku wznawiane wydania 
tego dzieła. Skarga opracował je na podstawie cudzoziemskich, wcześniejszych 
publikacji.
Zaopatrzył też żywot każdego kalendarzowego świętego w swój komentarz, nazwany 
„Obrokiem duchownym". Jak „Młot na czarownice" stanowi opis diabelskich i 
czarnoksięskich sztuk potępionych, czyli „czarnej magii" używanej ku
51
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
zgubie człowieka, tak znów „Żywoty Świętych", to opis bohaterskich zmagań ludzi 
pobożnych z diabłami i czarnoksiężnikami przy pomocy modlitw, postów, 
niezwykłych cudów, praktyk obrzędowych, święconych amuletów, słowem — przy 
użyciu środków dozwolonej, uświęconej „białej magii", środków prowadzących 
człowieka ku jego uświęceniu i szczęściu wiecznemu.
Tak jak w życiu ludzi grzesznych również i w życiu ludzi świątobliwych problem 
seksualny, czyli „walka z pokusą cielesną" odgrywa niepoślednią rolę. Oto 
wyjątki z dzieła ks. Skargi, omawiające funkcje czartów, czarnoksiężników, 
czartowskich służebnic, niewiast wszetecznych w życiu świątobliwych ludzi.
„Bardzo to dawno, jako zdarzyło się, że pewną panienkę w porcie genueńskim 
oczarował zakochany w niej młodzian. Z porady czarnoksiężnika zakopał pod jej 
progiem słowie jakieś dziwne, na miedzi wyrzezane. Oczarowana szalała i 
przywoływała tego onego sprośnika. Przywiedziono ją do opata Hilariona. Ten wdał 
się w dyskusję z diabłem okupującym ową panienkę. Diabeł wypędzić z niej się nie 
pozwolił, twierdził iż z nią jest związany pod progiem, skąd tylko ów 
młodzieniec może go wypuścić. Opat spytał więc, czemuż nie wszedł w młodzieńca? 
Ano dlatego — odpowiedział — że on ma drugiego diabła gamrackiego. Opat nie 
bardzo dowierzał chytremu czartowi, czarów spod progu nie wymiatał, ale 
uzdrowiwszy pannę, sfuknął ją, że takie rzeczy czyniła, przez które wniść do 
niej diabeł mógł".
52

Sposoby leczenia czarów według „Miotaj €Zerownice"
Córka niewolnicy Brygida, została na służbę do czarnoksiężnika oddana. Pasła u 
niego krowy. Mlekiem krów obdarzała ubogich, za to w gospodarstwie 
czarnoksiężnika masła mniej w dzieżach bywało. Żona czarnoksiężnika poczęła się 
frasować, ale Brygida uciekła się po ratunek do Boga. Wysłuchał Pan Bóg jej 
prośby i wnet tego masła tak przyczynił, że dzieżka pełna była. Czarnoksiężnik, 
gdy ten cud zobaczył, ochrzcił się.
W r. 310 sławną dysputę religijną prowadził żyd czarownik Zambro z papieżem 
Sylwestrem I. Żyd kończąc dysputę szepnął w ucho woła jakieś magiczne słowo, pod 
wpływem którego wół ryknął i zdechł, a Żyd do otoczenia z dumą powiedział, że 
takiego cudu papież nie jest zdolny uczynić. Na to papież zaproponował Żydowi, 
by on ukazał swoją moc przywrócenia życia wołowi. Żyd nie potrafił tego uczynić. 
A wtedy papież wezwawszy imienia Bożego, rozkazał, aby wół wstał. Wół ci zaraz 
ożył i łaskawym się uczyniłtak j2 8° trzymać ani wiązać nie potrzeba było. 
Widząc to Rzymianie krzyknęli dając zwycięstwo Sylwestrowi, a Żydowie wszyscy 
upadając do nóg jego, wiarę świętą przyjęli.
Około r. 520 spalono z różnymi czarnoksiężnikami niejakiego Bazyliusza. Pokazało 
się, że był to diabeł w mniszym odzieniu, który za biskupią protekcją dostał się 
do klasztoru zakonnic.
„Pochorowała się tam jedna z zakonnic, a w gorączce i w tęsknicy domagała się 
ojca Bazyliusza. Ale był ci tam inny mnich, Ekwicjusz, który miał pod opieką ów 
klasztor. Domyślił się że Bazyliusz to diabeł i wygnał g° z zakonu, a zakonnicy 
myśli o nim wypłoszył".
53
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Diabła z czarownikami spalono na stosie. Tego samego Ekwicjusza „czasu młodości 
jego zapalenie cielesne i pobudki nieczyste bardzo gabały", a gdy na te pokusy, 
niebezpieczeństwa i niepokoje pomocy Boskiej szukał i wzywał, nocy jednej stanął 
przy nim anioł i — jak pisze Skarga — kazał go rzezać i zdało mu się przez ono 
widzenie, iż prawie takim był. Po tym widzeniu tak się czuł wolnym od 
wszystkiego zapalenia z tej żądzej, jakoby prawie płci męskiej na sobie nie 
nosił".
Czarnoksiężnik Cyprian dostarczył bogatemu studentowi Aglaidesowi słoik z 
czarodziejskim płynem do skrapiania. Przez moc tego płynu student miał pozyskać 
przychylność córki kapłana bałwochwalczego Justyny. Gdy dom Justyny został 
skropiony tym płynem w nocy, „uczuła w swym ciele niespokojne wiatry i burzenia 
złej cielesnej chuciwości i żądzej i piekielne ono upalenie co dalej, tym 
więtsze i przychodzi jej na myśl Aglaides i powstają w niej myśli złe. Dziwuje 
się panienka i sama się siebie wstydzi, czuje krew wszytką w sobie wzburzoną i 
jako w kominie wrzącą, do tego czego była i myślić nie zwykła i czym się jako 
zgniłym psem brzydziła". Ratunek od tych czarów znalazła w modlitwie.
W Cylicji żył ekonom kościelny Teofil, którego wierni obrali na biskupa. Nie 
chciał jednak tej godności przyjąć dla swej skromności. Zapłacono mu tam za to 
szykaną, zdjęto go bowiem z godności ekonoma kościelnego. W poczuciu wyrządzonej 
mu krzywdy uciekł się pod opiekę Żyda — czarownika. Żyd skontaktował go z 
czartem. Po podpisaniu czartowi cyrografu, wrócił za czartowską interwencją na
54
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
dawną posadę. Dręczony jednak wyrzutami sumienia, kajał się przed Bogiem, a 
pewnej nocy przebudziwszy się, znalazł ów cyrograf na swej piersi. To diabeł 
musiał mu zwrócić ów cyrograf.
Skarga opisuje też żywoty dwóch Makarych. Jeden Makary, to znany z „Miota na 
czarownice" cudotwórca, który kobiecie w klacz zamienionej, ludzką postać 
przywrócił. Drugi Makary kłopot miał z cielesnymi pokusami. Znalazł jednak na to 
lekarstwo. Przez sześć miesięcy siedział przy błocie w dzikiej bardzo i 
bagnistej puszczy „gdzie komarowie są tak wielcy, iż się osom równają, żądłami 
swymi i skórę na wieprzach przebić mogą. Tęgo go p0 wszystkim ciele tak skąsali, 
iż wielu mniemało, aby był strędowaciał".
Około roku 500 zdarzyło się iż „pewna niewiasta wszete-czna, zamówiła biskupa 
Broana, człowieka niewinnego, jakoby z nim dzieciątko, które nosiła, powić miała. 
Wyjawiło się to po wszystkiej ziemi i obraziła ta rzecz św. Brygidę, a bacząc w 
tym szatańskie zastrzały, wezwie ku sobie onej niewiasty i pyta jej, kto jest 
tego dziecięcia ojcem. Ona rzekła: Biskup Broan. Tedy św. Brygida na jej usta 
Krzyż św. włożyła, wnet jej srodze gęba spuchła.
A kładąc zasię Krzyż św. na język dzieciąteczka-niemow-lęcia, rzecze: Powiedz 
nam dziecino, kto jest twoim ojcem? A Pan Bóg, jako usta oślice, tak onego 
dzieciątka usta otworzył, iż rzekło: Nie jest biskup Broan ojcem moim. 
Niewinność biskupa była pochwalona od wszystkich, szatan hańbę odniósł, a ona 
niewiasta w pokorze jawnej grzech swój opłakała".
W dwieście lat później podobna historia zdarzyła się w Trewirze, ale z innym 
wynikiem dla tamtejszego biskupa.
55
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
W Trewirze był zwyczaj, że rodzice podrzucali w kościele dzieci, których się 
wstydzili, albo nie mieli ich czym żywić. Dzieci te witrykus (kościelny) obnosił 
po mieście i gdzie mógł, lokował na wychowanie.
W tym czasie żył tam mnich Goara, Francuz, którego obwiniono o żarłoczność. 
Biskup posłał do niego ludzi na zwiady. Gdy ich Goara chciał uraczyć, odmówili 
przyjęcia posiłku. Za to Bóg ich ukarał, bo w drodze powrotnej dręczył ich tak 
straszny głód, że Goara musiał przywołać trzy łanie, których mlekiem pokrzepili 
się wywiadowcy biskupa. Zamiast okazać wdzięczność, oskarżali Goarę o 
czarnoksię-stwo. Skarga wydawała się biskupowi tym więcej uzasadniona, iż 
przybyły Goaranie nie mając gdzie powiesić kapicy, zawiesił ją na 
przedzierającym się przez okno do sali promieniu słonecznym.
Do sali wtedy wszedł witrykus, niosąc na ręku dziecię, aby uzyskać pozwolenie od 
biskupa na ulokowanie go na mieście. Biskup, chcąc doświadczyć świątobliwości 
Goary wpadł na myśl, by ten odgadł czyje to dziecko. Goara przeląkł się tak 
niesłusznego kuszenia Boga, pomodlił się jednak o wspomożenie go w tej potrzebie 
i zwrócił się z zapytaniem do witrykusa, wiele dni ma to dziecię. Odpowiedziano 
mu że trzy, a Goara rzecze: „Trójco Święta, ciebie wzywam i ciebie dziecino w 
imię Trójcy Św. zaklinam, abyś mi ojca swego mianowała". Dziwna rzecz — dziecię 
sięgnąwszy rączką do biskupa, głosem zrozumiałym i dobrą wymową przemówiło: „Ten 
ci jest ojciec mój Rusticius biskup, a matkę moją zowią Florą".
Tak było — pisze ks. Skarga — iż ten „niebożny biskup sam o swym dziecięciu nie 
wiedział, a iż potajemnie sproś-
56
Sposoby leczenia czarów według „Młota na czarownice"
ności służył, złe sprawy jego Pan Bóg odkrył sprawiedliwie, aby ten, co w słudze 
Bożym Boskie dzieła powtarzał i święty jego żywot lżył, sam się z swymi 
sprośnościami i obłudnym żywotem zataić nie mógł. Widząc biskup, iż tajemna jego 
sprośność duchem Pańskim odkryta jest, potępiony w sumieniu swym, padł do nóg 
świętego Goary, wielką mu świątobliwość przyznając".
Ks. Skarga pisze też dziwne historie o świętych, którzy swe ścięte głowy nosili. 
Oto „tułob i ciało bez głowy św. Dyonizyusza wstało i głowę swoją wziąwszy 
niosło ją dwie mile, aż na to miejsce, gdzie kościół wierni postawili i tam 
podawszy Katulii — niewieście niejakiej — głowę, upadło na ziemię ciało".
W r. 653 wódz Duńczyków ujął w klasztorze w Chichen-zie królewnę Osytę. „Gdy jej 
głowę ścięto, dziwna rzecz się stała, ciało wstało, głowę wziąwszy, szła z nią 
aż do kościoła św. Piotra i Pawła, jako przez trzy staje, a znajdując kościół 
zamkniony, rękoma we drzwi kołata, i drzwi one skrwawiła i tamże u drzwi padła". 
Rzecz zaiste wstrząsająca, fantastyczna i czarowna.
Około roku 330 żył niejaki Abranius. W dniu ślubu zbiegł od żony w lasy. Tam 
zbudował chatkę, w której „przepustni-kował" 10 lat. Odnosił tam „srogie 
gabania" czartowskie. Czart przyszedł do niego w wielkim majestacie i kusił go 
pochlebstwami. Ale Abranius oszukać się nie dał, wołając: „Stul gębę 
nieprzyjacielu!". Brat jego z żoną osierocili córeczkę Marię, którą przyjaciele 
przywieźli, oddając mu w opiekę. Postanowił ją przygotować do ślubów zakonnych. 
Aby uniknęła grzechów tego świata, urządził jej w pobliżu komórkę, tam ją 
zamknął, a przez okienko opatrował jej
57
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
potrzeby duszne i cielesne, nauczył ją Pisma św. i ćwiczenia zakonnego, aż 
doszła do lat dwudziestu.
Wtedy znalazł się jeden człowiek, mnich po sukni, ale złośliwy wilk wewnątrz. 
Nawiedzając Abraniusa, ujrzał też tę synowicę jego, której urodą zraniony, do 
sprośnych ją myśli pobudził i zwiódł, tak iż z owej komórki wyszła i z owym 
przeklętym człowiekiem czystość swą straciła, rozkoszą cielesną zwyciężona. 
Pobieżała do miasta Esa i tam się na sprośny i nierządny żywot z urody i 
młodości swojej niepoczciwego zysku i rozkoszy szukając, udała. Stryj dwa lata 
nie wiedział, co się z nią dzieje, „aż się po dwóch le-ciach dowiedział o niej 
gdzie była, a jako na sprośnym warsztacie nieczystości przy jednym gościńcu w 
karczmie zasiadła".
Tam ją odnalazł. Bojąc się by go nie poznała „począł jej świecką a dobrą myśl 
uczynić", kazał przynosić potrawy, a „on człowiek, który i pojrzeć na niewiastę 
nie śmiał, a nigdy mięsa nie jadł i wina nie pił, począł jeść i pić z 
nierządnicą dla pozyskania duszy jej. A po wieczerzy, gdy z nią szedł na pokój, 
zaparł ostrożnie drzwi, a widząc, iż już mu zeń uciec nie mogła, jąwszy ją za 
rękę, dał się jej poznać jako stryj i uprowadził ją z karczmy, ratując jej 
duszę".
W początkach VII wieku żył w Aleksandrii zakonnik Witalis, który popadł w 
zelżywość u ludzi, bo spisał sobie wszystkie wszeteczne niewiasty w złych domach, 
za każdą z nich modlił się, a co zarobił w dzień, to wieczorem kolejno rozdawał 
między wszetecznice, zobowiązując każdą, aby za te pieniądze zachowała się w tym 
dniu w czystości. Osobiście pilnował tego zobowiązania: „sam wlazłszy w jeden 
kąt, ca-
58

Sposoby leczenia czarów według „Miota na czarownice"
łą noc ręce podnosząc, modlił się i chwalił Pana Boga, prosząc za jej 
upamiętanie".
A czynił to co dzień, do innej a do innej chodząc, a każdej prosząc, aby nikomu 
nie powiedziała spraw jego". Powiada ks. Skarga, że poszczęścił mu Pan Bóg w 
owej takiej posłudze około dusz, bo wiele z nich porwawszy się z łóżka, z nim 
zaraz przyklękały i modliły się. Ale ludzie jak ludzie: „wielu się tedy ludzi 
onym jego postępkiem zgorszyło, bo już mało nie wszyscy o tym wiedzieli, a jedni 
mu łajali, drudzy nań plwali i upominali, a on znosił wszystko skromnie, w tym 
się kochał, iż tak o nim ludzie źle trzymali".
Podobne zwyczaje miał Symeon z Edessy, nazwany „Salem", czyli głupi. „Wchodził w 
dom bogaczy, dziewki ich i sługi obłapiał i całował. Raz spostrzeżony był u 
jednej panny, która zgrzeszywszy z innym nań skłamała, jakoby on ją brzemienną 
uczynił. Lekkość onę i niesławę rad na sobie nosił i jako żonie swej, onej 
niewieście służył i jeść dawał. Ale gdy powić dzieciątko miała, a w boleści, 
rzekł Symeon: nie będzie wolna, aże powie, kto jest ojcem dzieciątka tego — i 
tak się stało.
Chodził do nierządnic wszetecznych i obiecował im pie-niądzy wiele (które on 
cudownie nie wiem gdzie brał), a gdy im dawał, przysięgać mu musiały, iż już w 
czystości żyć miały. A gdy która przysięgi nie dotrzymała, prosił Pana Boga, aby 
w niemoc upadła, albo na nią diabła, aby ją trapił, puszczał. Miał dziwne 
umartwione członki swe nad inne święte, tak iż z białą płcią jako drewno z 
drewnem, pobudki żadnej nie czując, zostawać mógł". Zapewne podobne walory 
posiadał niejaki Efrem diakon. Gotował sobie strawę. Z o-
59
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
kienka naprzeciwko obserwowała go zaczepna niewiasta i rzecze:
— Czegóż tam nie dostaje do twego obiadu?
— Kamienia a gliny, żebym to okienko, którym patrzysz zalepił. Ale ona się nic 
nie hamując, więcej jeszcze swej wszeteczności używać zaczęła.
Rzecze niewieście:
— Jeśli chcesz co mieć, pódźże tam, gdzie ja chcę. A św. Efrem rzecze:
— Pójdź na rynek wśród dnia. Ona to usłyszawszy rzecze:
— Ale to sromota, gdyby ludzie patrzyli.
Od słowa do słowa wypomniał jej, by takich rzeczy nie robiła, a ona popłakała 
się, a niedługo, jak Magdalena, Efremowi do nóg padła, który ją do klasztoru 
między po-^ kutnice wprawił.
Około roku 450 w pobliżu miasta Porfirionu żył pustelnik Jakub. Czarty nastawały 
na niego sieci, aby go w jaką hańbę wprawić i z pustelni wygonić. Nasłali mu w 
nocy, w czasie burzy niewiastę, która go o nocleg prosiła. Niechętnie, ale 
wpuścił ją i zostawił w sieni. Za chwilę poczęła jęczeć, że boleje na wnętrze i 
na serce i prosi go o pomoc.
Gdy ją olejem zaczął nacierać, ona „chcąc go już z ciała swego jadem 
pożądliwości zarazić, aby ją dłużej mazał, on w prostocie wierzył niewieście, 
służący w potrzebie jej w onej zmyślonej niemocy, ale też przy prostocie 
gołębiej, zachował wężowe mądrość i uchodząc sidła złej zapalczy-wości, czując 
jako chytry jest szatan w pokusie cielesnej i chcąc wszytką nierządną 
popędliwość (która się z dotyka-
60
Sposoby leczenia czarów według „Miota na czarownice"
nia w sercu jego dobywała, a zezwolenie na grzech wyciągała) mocnie od siebie 
odsądzić i jej w czas ode drzwi zaskoczyć, onę rękę lewą w ogień wsadził i przez 
długi czas tak mężnie trzymał, iż mu palce ugorywać poczęły". To bacząc 
niewiasta, przyznała się, iż czartu służyła i nasłana na niego była od Samarytów.
On jej dał naukę niebieską i odesłał do biskupa na czynienie pokuty i przyjęcie 
chrztu, bo była poganka.
„Tak czart, gdzie chciał wygrać, szyję złamał i wieczną hańbę wziął" — jak to ks. 
Skarga czytelnikom „Żywotów Świętych" wyświetlił. Niejeden jeszcze taki 
portrecik służebnic czarta zręcznie naszkicował.
Przekłady „Młota na czarownice" jak i wiele podobnych wydawnictw, których w 
ówczesnej Europie krążyło sporo, umacniały i krzewiły wiarę w istnienie 
czarownic na ziemiach polskich. Wiara ta jednak istniała już wcześniej, postać 
czarownicy ukształtowała się z różnych, niekiedy odległych wzorów. Nie bez 
znaczenia były lokalne wierzenia dotyczące postaci zwanych jędzami, lub niekiedy 
w innej formie jagami lub babami jagami, dalej wiedźmami, posądzanymi o czary 
wróżkami — znachorkami, które zgodnie z dawnymi wierzeniami ludowymi niekiedy 
pozostawały w kontaktach z nieczystymi siłami, niekoniecznie jednak z 
przedstawicielami piekła.
61
Polowania na czarownice

Polowania na czarownice
Aby polowania na czarownice w ogóle zaistniały, musiały być spełnione pewne 
warunki. Dotyczy to wierzeń społeczności lokalnej na temat czarostwa, a także 
instytucji sądowych oraz nastrojów panujących w całej społeczności. Niezbędną 
rzeczą było, by zarówno lud jak i warstwy panujące, niejakie wiadomości na temat 
czarów oraz zgubnego wpływu tychże na los ludzki miały.
Jeżeli pospolity lud nie wierzył w maleficia i w istnienie czarownic, i nie był 
skłonny do świadczenia, że jego nieszczęścia były wynikiem czarów, mogło to 
obrócić wniwecz wysiłki nawet najbardziej zdeterminowanego prokuratora, czy też 
doprowadzić do opozycji ludu przeciw procesom.
Zasadnicze zatem musiało być istnienie populacji wierzącej w czary i czarownice, 
aby w ogóle mogło zaistnieć polowanie.
Ludowe wierzenia w różnego rodzaju strzygi i czary znacznie jednak wyprzedzały 
ukształtowaną przez kościół teorię czartostwa. Na niej też kaznodzieje mogli 
budować wiarę we wspólniczki diabła, które przeciw prawom boskim i ludzkim 
występując, wszelkie zło na ziemię przynoszą. Taki obraz czarownicy dalece 
odbiegał od ludowego pojmowania wróżki, znachorki, czy też osoby zajmującej się 
bliżej nieokreślonym zamawianiem, lub odpędzaniem złych mocy.
63
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Osób takich w tamtych czasach było wiele i na nie przede wszystkim spadło odium 
czarostwa, i wspólnoty z szatanem.
Znacznie jednak większą wagę miały przekonania klas rządzących i elit 
administracyjnych niż ludu, ponieważ warstwy te stanowiły prawo i do nich 
należało sądzenie o czary, zatem ich sposób pojmowania tego procederu miał 
decydujący wpływ na rozwój polowań na czarownice czy też na ich brak.
Sprawna machina prawna i sądownicza wyposażona w jasne przepisy prawne dotyczące 
zbrodni czarostwa, jak i środki i narzędzia proceduralne umożliwiające ściganie 
i karanie czarownic, to następny czynnik ułatwiający rozwój polowań.
Rolę jasnej definicji spełniały zazwyczaj statuty, edykty lub też kodeksy prawne 
dotyczące czarostwa. Problem ten szerzej rozwinięty jest w następnym rozdziale.
Wielkie polowania, bo o takich można mówić, że posiadały charakter polowań, 
obejmowały od jednego do kilkunastu tysięcy ofiar. Najpowszechniejsze były w 
Niemczech, jednak w każdym kraju Europy zdarzył się choćby jeden tak potężny 
objaw zbiorowej histerii.
Procesy te opierały się na zasadzie reakcji łańcuchowej: pierwsze czarownice w 
trakcie tortur powoływały następne (tzw. czarownica powołana) by te z kolei 
denuncjowały kolejne, i tak w nieskończoność. Polowanie na największą skalę 
odbyło się w Trewirze, gdzie 306 czarownic powołało ok. 1500 wspólników, każda z 
nich pociągnięta do odpowiedzialności powołała ok. 20 następnych.
Reakcje łańcuchowe nie były jedynym źródłem rozwoju polowań. W niektórych 
przypadkach jeden lub grupa oskar-
64
Polowania na czarownice
życieli mogła powołać znaczną liczbę czarownic. Opętane przez złe moce 
dziewczęta z Salem mogły to zrobić z łatwością, ponieważ nie podlegając 
oskarżeniom o czary nie obawiały się wyroku sądowego. Nawet gdy nie szło o 
opętanie, niewielka stosunkowo liczba oskarżycieli mogła być odpowiedzialna za 
rozwój polowania na znaczną skalę. Tak się stało w Rouen, gdzie 
dziewięcioosobowa grupa złożyła 525 oskarżeń w roku 1670. Na wielkie polowanie 
składać się mogło wiele małych polowań, zwłaszcza wtedy gdy obszar, na którym 
ścigano wspólniczki diabła, był obszerny lub gdy polowanie trwało przez dłuższy 
czas. W Szkocji np. należy mówić o wielkich polowaniach w latach 1661 - 1662, 
dlatego że w tym właśnie okresie toczyło się setki procesów i egzekucji na 
terenie całego kraju, i procesy te nie były odrębne od siebie, jako że znaczną 
liczbę rozpraw prowadzili ci sami sędziowie.
Jakkolwiek szereg spośród wielkich polowań składało się w rzeczywistości z 
mniejszych, wielkość strachu przed czarami wykazywała takie samo natężenie w 
czasie wszystkich procesów odbywających się na danym terenie.
Cechą główną wielkiego polowania był powszechny strach i panika. Mieszkańcy 
miasteczek i wsi na wieść, że w okolicy toczą się procesy o czary, że coraz 
więcej ich sąsiadów jest posądzanych o czarostwo, popadali w przerażenie.
Obawiali się, że mogą dostać się pod ich wpływ, czy też mogli być powołani. W 
tej atmosferze osoby te mogły popaść w rodzaj szczególnego obłędu polegającego 
na samo-oskarżaniu się czy też zbiorowych omamach wzrokowych
5 — Czary i czarownice
65
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
jak chłopi z okolic Rouen w 1670 r. którzy widzieli przelot nagich ludzi 
trwający pół godziny.
Polowania na czarownice nie trwały zbyt długo, zazwyczj 3 lub 4 lata. Kończyły 
się przeważnie nagle, co oznaczało, że nie powtórzą się przez wiele lat lub 
zanikną w ogóle.
Mara na myśli jedynie wielkie polowania, jako że małe i średnie polowania 
zdarzały się co jakiś czas, były one jednak zjawiskiem odrębnym. Kończyły się 
zazwyczaj osądzeniem i skazaniem niewielkiej liczby oskarżonych nie pociągając 
za sobą znanej z wielkich polowań lawiny oskarżeń.
Wielkie polowania stwarzały o wiele poważniejsze problemy, gdyż mogły rozciągać 
się w nieskończoność. Jak ważny był to problem dla współczesnych, niech świadczy 
obawa władz miasta Rottenburga, które obawiały się że polowanie z 1585 r. 
wyeliminuje wszystkie kobiety w mieście.
Ich obawy były uzasadnione, gdyż w tym właśnie roku dwa okoliczne miasta w 
wyniku szału czarownic pozbawione zostały kobiet.
Generalnie jednak wielkie polowania kończyły się nie tak poważnymi stratami. 
Powody przerwania polowania, albo skazania stosunkowo niewielu obwinionych były 
różnorakie, w wielu przypadkach polowania dobiegały końca, gdy dana społeczność 
gminy, miasta lub regionu dochodziła do wniosku, że obwinieni są niewinni lub że 
procesy przynoszą więcej szkód niż pożytku. Póki stereotyp czarownicy (czyli 
najczęściej starej brzydkiej kobiety) istniał i wzbudzał strach i nienawiść, 
polowania rozwijały się osiągając swój cel. Lecz jeśli łańcuch oskarżonych 
zaczynał się rozszerzać na osoby zamożne, czy w końcu na elity, jak to zdarzyło 
się w Wurz-
66
Polowania na czarovi,n^ce
burgu w 1629 r. gdzie polowanie nabrało takiego rozmachu że w końcu powoh/wano 
dzieci, studentów prawa, duchownych, by skończyć na samym biskupie, polowanie 
przy Ogó]_ nej zgodzie przerwano. Schemat ten powtarzał się w wieju innych 
miastach, gdzie grono oskarżonych o czarostwo sje_ gało elit władzy, procesy te 
pośpiesznie przerywano.
Przełamanie stereotypu nie zdarzało się jednak na^Dyt często, przeważająca 
liczba czarownic odpowiadała teinu schematowi, zatem powody przerwania polowań 
miały ??? charakter i przebieg.
W wielu przypadkach sędziowie w miarę mnożenia się liczby powołanych, zaczynali 
powątpiewać w prawdziwość zarzutów.
Dowodów na maleficia było coraz mniej, co w czasach panicznego lęku przed 
czarownicami mogło znaczyć jedynie, że ich w ogóle nie było. Uniewinnienia 
przerywały ciąg oskarżonych, przyczyniając się do sceptycyzmu i nieprzychylnego 
nastawienia wśród ludu.
Osobną kwestią niewątpliwie przyczyniającą się do 2a_ kończenia wielu polowań 
były koszty, jakie wiązały się z p0_ stępowaniem sądowym w trakcie ich trwania. 
Chociaż oskarżonych o czary trudno było nazwać ludźmi zamożnymi, zdarzały się 
jednak przypadki pociągnięcia do odpowiedzialności zamożnych, wówczas szansa 
wzbogacenia Sję pobudzała wyobraźnię sędziów.
Wzbogacić się na polowaniach mogli również tzw. poszukiwacze diabelskiego piętna 
i łowcy czarownic, oferująCy swoje usługi tam wszędzie, gdzie się pojawili. Gdy 
jednak jakaś społeczność ponosząc ogromne koszty machiny sądowniczej, nie będąc 
w stanie wypłacić odpowiednich sum na
67
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
dalsze procesy, ograniczała wydatki na dalsze koszty sądowe, polowania w 
znacznej mierze traciły swój poprzedni wigor, by na koniec umrzeć śmiercią 
naturalną.
Zdarzały się też polowania urywające się niespodziewanie w wyniku odkrycia 
oszustwa. Najsławniejszy jest przypadek niejakiego Edmunda Robinsona z 
miejscowości Hoarstones w Anglii, który zdarzył sie w roku 1633. Młodzieniec ten 
doniósł, że czarownica zabrała go na sabat gdzie 60 czarownic mleko i masło 
produkowało pociągając za sznurki przywiązane do stodoły. Robinson powołał 
kilkanaście osób, w wyniku czego zostały one skazane. Musiały jednak zaistnieć 
jakieś niejasności, gdyż sąd zwrócił się do tajnej rady o ponowne zbadanie 
sprawy. Biskup Chester prowadził śledztwo, w trakcie którego Robinson przyznał 
się że cała historia jest wymyślona, a do wszystkiego namówił go ojciec i 
podpowiedział mu nazwiska osądzonych chcąc zemścić się i zyskać ich dobra. 
Sprawę zakończono, a wszystkich zasądzonych wypuszczono na wolność.
Podobnych przypadków można znaleźć jeszcze kilka. Zatem przyczyny zakończenia 
polowań były różnorakie, a to ze świadomości, że oskarżeni są niewinni, a to z 
kłopotów finansowych, czy z faktu, że polowanie zakończy się wymordowaniem 
wszystkich kobiet w danej społeczności. Polowania urywały się również, gdy 
sędziwie prowadzący procesy zmuszani byli do prowadzenia postępowań o czary 
wobec własnych żon czy rodziny, procesy takie urywały się równie szybko, jak się 
zaczynały.
Znaczący wpływ na koniec polowań na czarownice w Europie miały warstwy wyższe, a 
przynajmniej ich najświatlejsi przedstawiciele.
68
Polowania na czarownice
Europa wchodziła w czas oświecenia, zmieniały się poglądy co do istoty 
człowieczeństwa, jego roli w otaczającym go świecie, co niosło za sobą 
sceptycyzm co do całego procederu czarostwa, czarów i czarownic. Przekonanie to 
powoli, lecz w miarę upływu czasu zataczało coraz większe kręgi, przełamując 
stereotyp czarownicy, wiarę w jej zgubną moc. Edykty zakazujące ścigania 
czarownic w każdym kraju wprowadzono w różnym czasie, można jednak powiedzieć, 
że wielkie polowania odeszły w niepamięć z wiekiem XVIII. Chociaż zdarzały się 
jeszcze gdzieniegdzie procesy pomniejsze obejmujące nie więcej niż kilka osób, 
nie wspominając różnego rodzaju samosądów czy nadgorliwości sędziów, praktyka 
sądzenia czarownic przez spalenie na stosie odchodziła w niepamięć.
Proceder palenia na stosie czarownic obejmował praktycznie całą Europę. Biorąc 
pod uwagę, iż wiele sprawozdań sądowych uległo zniszczeniu i zaginęło, a 
ponieważ procesy wielu czarownic nie zostały zaprotokołowane, trudno ustalić 
dzisiaj ogólną liczbę egzekucji.
Niektórzy twierdzą, że jest to liczba 9 milionów, zapewne jest to przesada. 
Ogólna liczba została wyolbrzymiona zarówno przez uczestników polowań, 
przechwalających się liczbą spalonych czarownic, jak i przez późniejszych 
autorów, z różnych przyczyn pragnących uwypuklić wagę omawianego przez siebie 
procesu.
Jeżeli weźmiemy nawet pod uwagę, że niektóre protokoły sądowe zaginęły lub 
zostały zniszczone, ogół ludzi rzeczywiście sądzonych za uprawianie czarów w 
Europie nie osiągnął liczby 100 000 osób.
69
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Około połowa tych osób zamieszkiwała niemieckie landy w granicach Świętego 
Cesarstwa Rzymskiego.
Według badań przeprowadzonych w Niemczech, gdzie szczególnie i konsekwentnie 
ścigano i karano czarownice, liczba osób, które podlegały sądzeniu, sięgała 50 
000. W Polsce, gdzie prawo procesowe o czary wzorowane było na prawie niemieckim 
i czarownice sądzono równie surowo, osądzono i skazano około 15 000 osób. 
Badania te są jednak szacunkowe, gdyż w Polsce nie prowadzono systematycznych 
prac nad zapisami sądowymi i prawdopodobnie jest większa, jako że na porządku 
dziennym były procesy pozaprawne i samosądy.
W Szwajcarii, którą uważano za centrum polowań, osądzono około 9 000 czarownic. 
We Francji liczba ta wynosi 10 000 procesów, natomiast w Angli i Szkocji odbyło 
się około 5 000 procesów i 5 000 w Skandynawii. Na Węgry, Siedmiogród, Mołdawię, 
Wołoszczyznę i Rosję przypada nie więcej niż 4 000 procesów.
W krajach śródziemnomorskich — tj. w księstwach włoskich i królestwie Hiszpanii 
zanotowano 10 000 procesów, przy czym stosunkowo niewiele z nich kończyło się 
skazaniem obwinionych na stos w przeciwieństwie do Niemiec i Polski, w których 
prawo o czary było niezwykle surowe. Dane te wskazują, iż liczba procesów 
osiągnęła 110 000, przy czym liczbę wyroków szacuje się na 60 000. Liczba ta nie 
może i nie oddaje charakteru tej zbiorowej paniki i strachu. W wielu 
miejscowościach tracono w ciągu jednego roku kilkadziesiąt osób czy kilkaset w 
miastach, przy czym oskarżonych było znacznie więcej.
70
Polowania na czarownice
Dla ludzi żyjących w XVI i XVII w. głównym zagadnieniem statystycznym nie było, 
ile czarownic skazano, lecz ile jeszcze przebywa na wolności. I tak w 1571 r. 
czarownica francuska imieniem Trois Eschelles powiedziała królowi Karolowi IX, 
że w jego królestwie znajduje się 300 000 czarownic, a w 1602 r. demonolog Henri 
Boguet na podstawie tej informacji oszacował ogólną liczbę czarownic w Europie 
na 1 800 000, „wszędzie są tysiące czarownic, które mnożą się na ziemi jak 
robaki w ogrodzie".
Zmierzch i przeżytki
Pomimo iż wielkie polowania na czarownice i procesy pomniejsze zniknęły z 
pejzażu Europy bez mała trzy wieki temu, wiara w czary i czarownice wśród ludu 
przetrwała. Co jakiś czas można usłyszeć o samosądach czynionych na 
współczesnych służebnicach diabła, oto przykłady niektó-, rych z nich: W roku 
1976 w małej niemieckiej wsi, sąsiedzi podejrzewali niejaką Elizabeth Hahn o to, 
że jest czarownicą i że zmieniła swoich krewnych w psy. Sąsiedzi unikali ją, 
rzucali w nią kamieniami, grozili śmiercią, w końcu podłożyli ogień pod jej dom, 
tak że doznała ciężkich poparzeń, a także zabili jej zwierzęta, ponieważ sądzili, 
że rzucała na nich złe moce.
W 1981 roku w Meksyku tłum ukamieniował na śmierć kobietę, którą mąż oskarżył o 
to, iż posługując się czarami chciała spowodować zamach na papieża.
W 1957 roku w Polsce w jednej z wiosek dwaj bracia zamordowali pewną kobietę, 
zadając jej około czterdziestu
71
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
ran kłutych, a następnie zakopali zwłoki w piwnicy. Przyczyną tej zbrodni było 
posądzenie, że kobieta swymi czarami miała doprowadzić jednego z braci do 
choroby umysłowej. W „zadanie czarów" na upośledzonego wierzyła cała jego 
rodzina.
W 1976 roku szeroko znana była sprawa studentki pedagogiki uniwersytetu w 
Wurzburgu (miasto skądinąd znane z polowań na czarownice w XVII wieku) Annaliese 
Michel, która zmarła na skutek tego, że duchowni stwierdziwszy, że chora na 
epilepsję dziewczyna opętana została przez pięciu diabłów, zamiast pozwolić ją 
leczyć, przeprowadzili intensywne egzorcyzmy.
Pomimo tego, że proceder ten wzbudził ogólne poruszenie i gniew, opinia 
publiczna żądała oddania pod sąd egzorcystów, trwali oni przy swoim twierdząc 
przez jednego z autorytetów w tej dziedzinie proboszcza Adolfa Rodewy-ka, że 
dziewczyna musiała umrzeć. Lekarze nie byli w stanie pomóc w czymkolwiek. Dopóki 
demony były w dziewczynie, medycyna nie miała tam nic do roboty.
Wszystkie te incydenty w taki czy inny sposób nawiązują bezpośrednio do lęków 
przed czarami i czarownicami, cechując życie w okresie wczesnonowożytnym, 
współcześnie przybierają one formy ludowego wymiaru sprawiedliwości. Zdarzają 
się na tyle rzadko, by sądzić, że wiara w czarownice i ich zgubny wpływ zanika. 
Jest to na szczęście relikt przeszłości i tak powinien być traktowany. Z innego 
rodzaju reliktem mamy do czynienia, gdy obserwujemy praktyki magiczne i czary 
współcześnie. Trudno ustalić, ile obecnie osób uprawia czary, ocenia się, że w 
Ameryce jest ich około 20 000, a w Anglii 10 000. Zapewne w każdym kraju współ-
72
Polowania na czarownice
czesnej Europy i świata istnieją tysiące osób przyznających się do uprawiania 
czarów. Czy jednak współczesne praktyki oznaczają w jakimś stopniu kontynuację 
działalności czarto-wskiej w wiekach XVI, XVII? Posługując się definicją czarów, 
naturalnym jest, że istnieją pewne podobieństwa. Dzisiejsze czarownice 
niewątpliwie można określić jako osoby uprawiające magię, ale twierdzą one że są 
istotami dobroczynnymi, a nawet zawiązały ligę przeciw zniesławieniu. Twierdzą, 
że uprawiają magię dobroczynną, podczas gdy czarownice średniowieczne, bez 
względu na złe czy dobre intencje, zawsze były przedstawiane jako kwintesencja 
zła.
Status społeczny czarownic w porównywanych okresach jest odmienny, czarownice 
okresu dawnego pochodziły zazwyczaj z nizin społecznych, podczas gdy współczesne 
czarownice pochodzą ze wszystkich warstw, a zwłaszcza ze środowisk akademickich, 
zatem są dobrze wykształcone i czarostwo traktują jako rodzaj zabawy, hobby czy 
antidotum na nudę dnia powszedniego, zapewnie byłoby ich znacznie mniej gdyby 
towarzyszyła im atmosfera nagonki, a sądy skazywały je na jakąkolwiek karę.
Podstawowa zaś różnica polega na tym, iż obecnie czarownice rzeczywiście parają 
się różnego rodzaju praktykami magicznymi, podczas gdy czarownice okresu 
wczesnono-wożytnego mimo, iż czasem uprawiały białą i czarną magię, w 
rzeczywistości nie miały nic wspólnego z zarzucanymi im sprawami.

73
Polskie prawo procesowe o czary
Polskie prawo procesowe o czary
Zasady prawne stosowane przeciwko czarownicom na ziemiach polskich, oraz sposoby 
ich praktycznego wykorzystywania w sądach miejskich i gminnych w XVII i XVIII 
wieku.
Prawo polskie przeciw czarownicom napisane przez Groickiego, oparte zostało na 
prawie niemieckim, nazwanym „magdeburskim", które nakazywało palenie czarownic 
na stosie.
Prawo to i późniejsze ustawy karne, jak tzw. „Karolina" z roku 1532 i 
wcześniejsza od niej ustawa miasta Bamberga z 1507 ?., wydana przez księcia 
biskupa Grzegorza III, przepisujące z drobiazgową szczegółowością stosowanie 
tortur, były znane w Polsce. Praktyka sądowa opierała się na tych ustawach, a 
narzędzia i sposoby torturowania czarownic były ściśle wzorowane na niemieckiej 
praktyce sądowej.
W r. 1769, a więc zaledwie siedem lat przed wydaniem zakazu torturowania i 
palenia czarownic, niejaki Jakub Czechowicz w książce „Praktyka kryminalna" 
pisał o postępowaniu sądowym w sprawach czarownic. W sześciu rozdziałach w 
należyty sposób ujął sposoby traktowania osoby tej materii dotyczące.
Oto tytuły rozdziałów: O sposobie, w jaki proces formować w sprawie czarostwa; 
Jakiemi czarostwa dowodzić po-
75
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
trzeba probacjami; O presumpcjach, które dostatecznie in-dicium do tortur czynią; 
Że sprawiedliwe magistraty i sądy czarowników i czarownic karzą na życiu; Jako 
mają być karani czarownicy i czarownice, z diabłem w ugodę wchodzące i jemu się 
oddające; O tych, którzy nie mając wyraźnego z diabłem przymierza, nauką się 
czartowską bawią. Jakub Czechowicz, sędzia miasta Chełmna, wykorzystał w swej 
książce wszystkie niemieckie prawa i poglądy specjalistów, praktycznie te prawa 
stosujących.
Według Czechowicza za czarostwo poczytywać należało, jeżeli spostrzeżono, że pod 
progiem, gdzie stajnie albo chlewy są, kopała i czary zakładała i stąd by zaraz 
bydło zdychało, jeżeliby widziano o czarostwo podejrzaną, że niewiniątko zabija, 
albo jeżeli czarownica osobie nieprzyjaznej zdrowej odgrażała, a osoba ta nagle 
zmarła, albo uległa apopleksji, czy też nagłej chorobie. Również gdyby sędzia 
słyszał jak czarownica głośno suplikowała do diabła o odjęcie oczarowania, 
będzie to dowód doskonały czarostwa, a także i wówczas gdyby znaleziono ugodę 
zawartą między czarownikiem a diabłem, przez diabła opieczętowaną.
„Kobieta, która by wyszła w nocy z łóżka przez zamknięte drzwi i w taki sposób 
też na łóżko wróciła, albo jeżeliby oczarowała ludzi, bydło, zboże, na powietrze 
się wzbiła, psu mowę dała i członki roztargawszy, krew wyrzuciła i znowu też 
same członki do kupy spoiła, czarownicą jest. Występek czarostwa jest większy 
nad mężobójstwo, cudzołóstwo i złodziejstwo. Czarownice bowiem Boga odstępują, 
diabłu się kłaniają i z osobliwymi ceremoniami i dusze i ciała na potępienie 
wieczne oddają. Straszny jest występek czarostwa, bo w nim strasznym przypadkiem 
czarownicy i czarownice z diabłem się łączą, z którym duchem nieczystym łącząc 
się,
76
Polskie prawo procesowe o czary
ciało swoje i członki, które są naczyniem Ducha Świętego, pod diabła podkładają, 
a tak wiarę chrześcijańską zgoła oddaliwszy przez commixtyą z nim się jednym 
ciałem stają.
Tej diabelskiej sekty wyznawcy są nieprzyjaciółmi zbawienia ludzkiego, bo 
ludziom i bydłu szkodzą, diabelską nienawiść między małżeństwem wzbudzają, 
sprawie małżeńskiej i potencji rodzącej przeszkadzają, pokarm w mam-kach 
wysuszają i gubią, poronienie w białogłowach, także w bydle wyrzucenie płodu a 
niekiedy i w całych trzodach czynią. Deszcze, grady, błyskawice, wiatry i 
grzmoty sprowadzić i wzbudzać mogą. Także muchy, węże, żaby, myszy, szarańczę i 
inne różne robactwo wyprowadzić i na zboże puścić mogą. Mogą tak ludzi, jak i 
bydło albo dotknięciem się, albo samym tylko wzrokiem zabić. Nawet dusze w 
ciałach zabijają różnym sposobem.
Trzy są rodzaje czarostw:
Pierwszy nazywa się — species divinatoria. Ten rodzaj czarowników uzurpuje sobie 
coś z bóstwa i usiłuje wróżyć o przeszłych i przyszłych rzeczach. Są to 
nekromatycy i czarnoksiężnicy.
Drugi nosi nazwą — species amatoria, bo się dzieje dla amorów lubieżnych i w 
celu nakłaniania niewiast i mężczyzn do lubieżności.
Trzeci nazywa się — species venefika, lub maleńka i ten jest najszkodliwszy, bo 
z niego wynikają nieszczęścia, choroby i śmierć. Dlatego ten trzeci rodzaj 
czarowników nazywają nieprzyjaciółmi rodzaju ludzkiego, bo niekiedy nawet mocą 
słów swoich ludzi zabijają. Dlatego też czarowników i czarownice najprzód prawo 
boskie każe zabijać, jak poucza Pismo Św., a potem prawo cywilne również 
nakazuje ich zabijać, bo występek ten jest daleko cięższy od mężobój-
77
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
stwa, złodziejstwa i cudzołóstwa, za które także grozi kara śmierci.
Któż tedy nie osądzi, cokolwiek pobożności i zdrowego rozumu mający, czy 
niesłusznie i niesprawiedliwie według Prawa tak Boskiego jako i ludzkiego czynią 
Magistraty i sądy, że na życiu tak czarowników jako i czarownice karzą. Karą 
odpowiednią na czarowników i czarownice jest kara śmierci przez spalenie. Kara 
zaś miecza tylko do tych czarowników winna być stosowana, którzy nie zarzuciwszy 
wiary chrześcijańskiej nie wchodzili w przymierze z diabłem, lecz jedynie mają z 
nim „commercium bez przymierza", albo innymi sztukami czarowskimi szkodzą."
Trzy są sposoby wdrożenia procesu przeciw czarownikom.
Pierwszy, gdy ktoś przed sędzią oskarży kogo o występek czarostwa, obiecując go 
dowieść i zapisuje się na poniesienie kary (poena talionis) na wypadek 
nieudowodnienia występku; drugi sposób, gdy kto donosi o czarownicy i opowiada, 
nie zobowiązując się przeprowadzić dowodu, ani nie skarżąc formalnie, ale mówi, 
że donosi z żarliwości religijnej, albo że boi się klątwy lub kary sądowej z 
powodu tajenia spraw czarowskich. Wreszcie trzeci sposób jest kiedy nie ma 
takiego, który by skarżył albo donosił, lecz w jakimś mieście lub wsi szerzy się 
fama, że są tam czarownice. W tym wypadku sędzia ma wdrożyć postępowanie z 
urzędu i zbierać poszlaki i dowody.
„Indicia" czyli wskazówki, które otwierają drogę do śledztwa są różne. Wystarczy, 
by podejrzany „dyffamony" był o występek czarostwa, by zadenuncjował go 
towarzysz występku, czarownik lub czarownica, by podejrzany zrodzony był z 
rodziców czarowników, by oczarowany żywił niena-
78
Polskie prawo procesowe o czary
wiść do czarownicy, by kobieta przenosiła się ze wsi do wsi, lub gdyby się 
znalazł choć jeden świadek popierający oskarżenie.
Przyznanie się oskarżonej do czarów uchodziło według prawa procesowego za 
wystarczający dowód winy. Aby ten dowód uzyskać, poddawano oskarżoną rozmaitym 
torturom tzw. „corporale". Zwyczaj jednak tortury poprzedzało „wypróbowanie 
czarownicy". Praktyka sądowa znała pięć takich prób: próbę łez, próbę szpilkową, 
próbę ogniową, próbę wodną i próbę wagową. Zapisane zostało że kobieta, która 
jest czarownicą, nie jest zdolna do uronienia nawet jednej łzy. Sędzia, 
przystępując do próby łez, zaklinał podejrzaną na łzy Jezusa Chrystusa, które za 
zbawienie ludzkie wylewał na krzyżu, aby jeśli jest niewinna, łzy roniła, jeśli 
zaś winna, aby ich nie roniła.
Próbą następną była próba szpilkowa. Poprzedzało ją dokładne wygolenie włosów na 
całym ciele podejrzanej. Utrzymywano bowiem, iż z chwilą, gdy czarownicę się 
„odwłosi", diabeł przestaje mieć moc nad nią. Następnie sędzia przy pomocy 
chirurga przystępował do dokładnych oględzin ciała czarownicy w poszukiwaniu tzw. 
„znamienia". Znamię takie w postaci brodawki czy plamy na ciele było pieczątką 
diabelską, przy czym odznaczało się taką właściwością, że z miejsca tego, po 
ukłuciu szpilką, krew nie ciekła.
Mniej stosowana była próba ogniowa, ograniczała się ona jedynie do zapytywania 
podejrzanej, czy jest gotowa nieść rozpalone żelazo, gdy jednak oskarżona 
gotowość taką objawiła, próby tej zwykłe nie stosowano w przekonaniu, że za 
sprawą diabła wypadnie ona dla niej pomyślnie. Za to w powszechnym użyciu była 
próba wodna, inaczej „kąpielą czarownic" nazywana. Pławienie takie odbywało się 
publi-
79
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
cznie. Kobiety spędzano nad staw lub rzekę i rozbierano do naga. Następnie 
„wiązano je w kozła", tj. związywano prawą dłoń z lewą stopą i lewą dłoń z prawą 
stopą i na linie wrzucano do wody. Jeśli wrzucona tonęła zaraz, był to dowód 
niewinności, jeżeli zaś pływała — był to znak że jest czarownicą.
Po miastach stosowano także ważenie czarownic. Utarło się, że za sprawą szatana 
czarownice są lekkie, jak pierze, toteż jeżeli kobieta mniej ważyła, aniżeli 
określał przepis, stanowiło to dowód winy. Ważenie przeprowadzała komisja, 
składająca się z dwóch ławników, pisarza i zaprzysięgłego wagmistrza. Przed 
ważeniem kobieta musiała się rozebrać, po czym jeszcze ją dokładnie rewidowano, 
czy nie schowała gdzieś jakiegoś przedmiotu, który by ciężar jej powiększył. Po 
zważeniu, o ile wypadło szczęśliwie, uzyskiwała certyfikat o wyniku wagi. Jeżeli 
zaś wynik wagi był niekorzystny, szła do więzienia, gdzie prowadzono z nią 
śledztwo przy pomocy tortur. Wyrok skazujący przewidywał dla czarownicy karę 
śmierci przez spalenie jej żywcem na stosie.
Proces o czary wywoływał zazwyczaj tzw. instygator, odpowiadający dzisiejszemu 
prokuratorowi. Takim prokuratorem mógł być ktokolwiek bądź. Instygatorów 
zazwyczaj występowało w procesie trzech, a doniesienie swoje musieli poprzeć 
przysięgą. O to nie było trudno, gdyż przesąd na punkcie czarownic był 
powszechny i wierzyli weń wszyscy. Mąż, gdy się chciał pozbyć żony, to obejmował 
rolę instyga-tora i oskarżał ją o czary, przysięgał i brał na swoje sumienie. 
Zachował się protokół procesu o czary we wsi Wierz-bowice z roku 1669. Według 
tego protokołu przysięga instygatorów brzmiała następująco:
80
Polskie prawo procesowe o czary
„Ja Kazimierz, Szymon, Piotr przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy 
Świętej Jedynemu: iż ta pracowita Anna z tejże wsi Wierzbowic Ratajka jest 
prawdziwą i jawną czarownicą, którą biorę na sumienie swoje, a czynię to nie z 
gniewu, nie z nienawiści, nie z zawziętości, nie z namowy, nie z przenajęcia, 
ale z samej wiadomości i sprawiedliwości i cokolwiek mnie i innym ludziom złego 
stało się, tylko przez nię. Jako i syna mego o śmierć przyprawiła. A że to moja 
prawdziwa i nieomylna jest przysięga, tęż Annę Ratajkę po pierwsze, po wtóre i 
po trzecie przysięgam i na sumienie swoje biorę. Z tego wszystkiego na Strasznym 
Sądzie Boskim rachunek dać obiecuję. Tak mi pomóż Panie Boże Wszechmogący i jego 
niewinna Męko!"
Protokół torturowania i zeznania, złożone na torturach przez ową Annę Ratajkę, 
indagowaną przez „sławetnego" Wójta Wojciecha Pietrzykowskiego i „sławetnych" 
również ławników, Łukasza Kostanarskiego i Jakuba Ostrzegańskie-go z miasteczka 
Pyzdr, wynajętych przez szlachcica Jaroszewskiego do sądzenia sprawy. Z tytułów 
widać, że Ratajka to chłopka, osoby bowiem stanu chłopskiego tytułowano 
„pracowitymi", a sędziami są mieszczanie, bo tytułowali się przynależnym ich 
stanowi tytułem „sławetnych".
Według protokołu:
„Po uczynionej przysiędze w podaniu wyżej mianowanych instygatorów taż pracowita 
Ratajka wzięta jest na pierwsze tortury. Na których nic zeznać nie chciała, 
tylko wołała: Najświętsza Maryo — Najświętszy Sakramencie, obrazie Studzieński. 
Potem do ludzi „zmiłujcie się nad Najświętszą Panną i nad Najświętszym 
Sakramentem".
Wieczorem tego dnia wzięto ją po raz drugi na tortury, na których w męczarniach 
zaczyna się przyznawać. Powia-
6 — Czary ? czarownice
81
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
da, że ją czarownica nauczyła Jagna Łakomianka z Wierz-bowic, że „przykrasiła" 
do niej szatana, z którym „miała wesele". Bywała na Łysej Górze ku Kaliszowi na 
sabacie. Latały tam wszystkie razem, a potem zaczęła wymieniać znajome i 
sąsiadki ze wsi Chwalibogowa, Skarboszewa, Ciążenia, opowiadając, co działo się 
na sabacie. Wszystkie choroby bydła w oborze Jaroszewskiego przypisywała czarom, 
również nieurodzaj, a Agatę Korfankę oskarżyła o ukradzenie Pana Jezusa na 
odpuście i smaganie na Łysej Górze, aż krew płynęła.
Obwiniła siebie samą o zatrucie dziecka i oddanie go diabłu na Łysej Górze. 
Zatrzymała deszcz, aby ziemi nie ożywiał, a także sporządzała proszki z koszul 
trupich i parszywych żab na nieszczęście ludzkie, uczyniła Kazimierzowi, aby 
szczęścia w dobytku nie miał, odprzysięgła się z innymi Boga Stwórcy i Matki 
Chrystusowej — a za te wszystkie zbrodnie sąd wyznaczył według art. 13 
Zwierciadła saskiego tak na Ratajkę, jak i „wyzdradzone" przez nią inne 
czarownice, wyrok tej treści:
„Tedy sąd poważny teraźniejszy gajny Wójtowski Pyzdr-ski za takie złe i 
niecnotliwe sprawy czarowania, ich Boga odstąpienie a diabła słuchanie, dekretem 
swoim i zgodnymi sentencjami nakazuje, aby z tego mizernego świata — jaka robota, 
taka zapłata — ogniem były zniesione i wcale na stosie spalone. Zachowując tę 
kondycję Agacie, aby ręce obiedwie jej po kikut smołą i siarką polane w górę 
wyniesione i tak gorzały za to, iż się ona odważyła dotykać Najświętszego 
Sakramentu, a to na ukazanie wszystkich ludzi, aby się złego wystrzegali, a do 
dobrego pobudkę mieli.
Pod ten dekret i karanie pracowita Katarzyna i Regina podpadają, albowiem one 
takież są i toż czyniły, jako się ni-
82
Polskie prawo procesowe o czary
żej pokaże, gdyż Katarzyna przez pracowitego Macieja w ten sens jako niżej 
opisano jest poprzysiężona. Pracowita zaś Regina przez pracowitych Wawrzyńca, 
Macieja i Kazimierza są przysiężone. Z tym wszystkim niech idą na straszny Sąd 
Boski i tam liczbę dadzą ze wszystkich spraw swoich, a teraz tobie mistrzu te 
wszystkie cztery Annę, Jagatę, Katarzynę i Reginę sąd w moc oddaję; ty czyń z 
nimi wyrok według dekretu i Prawa Bożego".
Mistrz stos zapalił i ogniem zniósł wszystkie „z tego mizernego świata".
Torturowanie i palenie czarownic praktykowane było w Polsce we wsiach 
klasztornych i szlacheckich oraz po miastach.
W Krowodrzy w r. 1698 sądził sąd gromadzki sprawę niejakiego Stanisława Dudka. 
Powiedział on przed ludźmi, że Regina Bupiła jest czarownicą, bo bez opasywała 
powrósłami, bo na jego miedzy gałązką kropiła, wierzbą trzęsła, i garnki 
czarostwem napełnione na jego gruncie zostawiła. Do sprawy tej zasiadło prawo, 
czyli wójt i siedmiu przysięż-nych i kazało najpierw przysięgać Budzynce, że nie 
jest czarownicą, a dopiero potem ukarano oszczercę. Zaznaczyć przy tej okazji 
należy, iż sąd w tym wypadku wykazał się niezwykłą łagodnością, zazwyczaj sprawy 
takiej natury kończyły się stosem, drugą sprawą o tak łagodnym przebiegu była 
sprawa w Siarkach w 1610 roku.
A zatem posprzeczała się Szczęsna Szczepanka ze Stanisławem Kołodziejem, 
pomawiając jego żonę o czary. Kłopotu z tego było we wsi co niemiara. W piątek 
środpostny zabrała się do sądzenia tej sprawy cała gromada i urząd gromadzki.
83
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Wplątana w sprawę żona Kołodzieja musiała przysięgać, że nie jest czarownicą, a 
nadto zwaśnione strony musiały sobie dać poręczycieli, że już więcej nigdy nie 
będą sobie wzajemnie takich zbrodni „wymiatać". O czary sądzona wówczas była 
Regina Biała. Według zwyczajowo stosowanego prawa magdeburskiego skazano ją na 
tortury, a potem miała być śmiercią ukarana, czyli spalona żywcem na stosie. Ale 
widocznie samo prawo tj. sąd gromadzki, przeraziło się skutków własnej głupoty, 
bo po torturach „samo nisko upadłszy Wielmożnej Dobrodziejce — dziedziczce wsi, 
prosiło o życie Białej".
Dziedziczka darowała jej życie, ale zasądziła ją na zapłacenie „ekspensów 
prawnych" i „mistrzowskich", czyli wynagrodzenia dla „prawa" i kata, oraz kar 
pieniężnych dla dworu, a w formie wosku dla kościoła. Zaś z „instygatora-mi" 
czyli rugownikami albo oskarżycielami, za to że ją oskarżyli, a na żadnym pewnym 
uczynku doskonałym nie dociekli, zasądzeni zostali na zapłacenie grzywien 
dworowi, sądowi i na danie wosku do kościoła, a także na leżenie trzy razy 
krzyżem w kościele podczas nabożeństwa. Wyrok ten na „instygatorów" był zgodny z 
ówczesnym prawem, które w ten sposób starało się zabezpieczyć ludzi przed zbyt 
pochopnymi oskarżycielami.
W tychże Jadownikach czarownic było jednak więcej. Prawie każda kobieta, którą 
wzięto na tortury albo pławiono w stawie, „przyznawała się" do winy i jeszcze 
inne zdradzała. Niejaka Regina Kozubka przechwalała się, że ma złote maśnice i 
skopce. „Prawo" wrzuciło ją do wody, gdzie potwierdziła że rzeczywiście posiada 
tak drogocenne przedmioty. Powinna jeszcze iść na tortury, ale wobec tego, że 
już nie znalazł się tak naiwny „instygator", by oskarżenie prze-
sz
Polskie prawo procesowe o czary
ciw niej popierał, skończyło się na „pańskiej" grzywnie 10 złotych, „prawnej" 10 
złotych i 2 funtach wosku do kościoła, przy czym Kozubce zagrożono, że jeśli 
tego nie popłaci, to zada jej mistrz sto plag nieodpuszczonych.
Gdy do wody wrzucono podejrzaną o czary Perkową, ta zaczęła lamentować; 
„kiedyście mnie kąpali, to już wszystkie koło Corcieńca trzeba kąpać". To 
odezwanie się zrozumiało „prawo", że i też inne kobiety są czarownicami, a skoro 
ich nie wyjawiła, wiec ją za to ukarano grzywnami.
Z roku 1721 zachował się opis procesu o czary, jaki rozegrał się przed sądem 
ławniczym w Nieszawie. Niejaki Stanisław Gałek pod przysięgą obwinił Annę 
Szymkową i Zofię Pędziszkę o czary i że panu Malewskiemu szkodziły na zdrowiu i 
bydło czarami „psowały". Obie kobiety wzięto na tortury. Szymkową podczas 
torturowania odezwała się: „czemuście Zofii pierwej na męki nie kazali wziąć". 
Przy ponownych zaś torturach wołała: „Mam diabła szlachcica, imię mu Bartek, 
teraz niedawno mię odstąpił. Zofia na zdrowie jegomości uczyniła, jej się pytać. 
Ona o tym lepiej wie. Kiedy mnie ożeniła z diabłem, wtenczas na Łysą Górę 
jeździłam w karecie, w której była kobyla głowa. Dwa razy za Nieszawą byłam na 
Łysej Górze i tam diabłem moim miałam sprawę małżeńską".
Zofia Pędziszka na pierwszych torturach zeznała, że płakała, iż pan na nią jest 
zły, a Regina, siostra Szymkowej dała jej trochę masła, a w tym maśle musiała 
coś „zadać", bo wraz z siostrą kazała „na bydło pańskie uczynić, abym tego masła 
do obory zaniosła, com uczyniła". Po drugich torturach Anna Szymkową zeznała, że 
Pędziszka nauczyła ją, aby się Pana Boga i Najświętszej Panny i wszystkich 
Świętych wyprzysięgła. Ożeniły mnie na Łysej Górze za Nieszawą.
85
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Tam zaraz miałam małżeńską sprawę z diabłem. Było tam wtenczas wiele czarownic, 
ale je trudno uznać było, bo się różnie zakrywały, jedne w kapy, inne też w 
czarne kitaj-cze odzienie. To co mi wtenczas dała Pędziszka, nosiłam przy sobie. 
Diabłu memu imię Bartek, a Pędziszki diabłu imię Grzegorz. Kiedym się z moim 
diabłem żeniła, dał mi znak, zadrapał mnie w rękę lewą z wierzchu" (jak zaznacza 
protokół, sąd znak ten naocznie sprawdził).
Na trzech torturach Zofia Pędziszka zeznawała, jak się jej diabeł w lesie ukazał, 
niby znajomy chłopiec. Potem znów Regina dała jej kocię, które podrapało ją w 
kolano, a to był czart, z którym potem miała „sprawę małżeńską". Czart ten dał 
jej znamię pod piersią i na kolanie (sąd naocznie to stwierdził).
Potem pod progiem wetknęła proszek na kołtun jegomości, kucharka zaś gotowała 
nietoperza i wstawiła go w łóżko swoje, bo w ten sposób chciała Tupalskiego 
zniewolić ku lu-bieżności. Regina, siostra Szymkowej dała jej masła i kazała do 
szopy zanieść, aby bydło pańskie zdychało. Wzięto i Annę Szymkową na trzecie 
tortury. Przyznaje się, że pod progiem zakopała proszek „na zepsowanie zdrowia 
pańskiego", że Pędziszka ma dwóch diabłów Bartka i Grzegorza, że jakaś Ewa 
jejmości w rydzach „uczyniła" na chorobę, że gdy jeździła na Łysą Górę dawała 
jej Pędziszka na smarowanie nagiego ciała maści, którą na murku w rogu pieca 
trzymała.
„Comkolwiek wyznała, prawdziwiem wyznała i z tym na straszny Sąd Boski idę!" — 
tak zakończył sąd protokół z torturowaną Szymkową.
Za te przewiny, sąd wójtowski w Nieszawie wydał decre-tum, mocą którego zasądził 
je „żywo na stosie spalić". Wy-
86
Polskie prawo procesowe o czary
rok ten wykonano. Na podstawie zeznań spalonych kobiet przystąpił sąd wójtowski 
do osądzenia także i tych kobiet, które nieboszczki miały widywać na łysej Górze 
na sabatach czarownic. Były to Agata i Agnieszka Jakubkowe, które również „żywo 
spalono na stosie".
W r. 1640 w Słomnikach sprowadzony ? Krakowa mistrz św. sprawiedliwości" „palił 
Krystę Gajową" p0 bokach szynami rozpalonymi, a potem mieczem ściął. Niebawem 
tenże żonę szewca, u której znaleziono nieżywego nietoperza, co było dowodem 
czarostwa. Spalono ją w Kacicach: kaci ją na stos przyprawili i takowy zażegli, 
aż dymy srogie buchnęły, z których niegodna przykład zacny a ustraszenie białym 
głowom czyniąc, głosy żałosne strzeliste często puszczała, aż zasię w dymiech 
zdławiona, nad zachodem zgorzała. Lud zasię sławiąc sprawiedliwość a mądrość 
sądu, do do-miech z ukontentowaniem poszedł".
W 1645 r. spalono żywcem pod szubienicą w Poznaniu Reginę Boroszkę ze Stręczewa, 
bo zeznała, że spółkowała z czterema diabłami, Rokickim, Tórzem, Trzcinką i 
Rogalińskim.
W państwie „żywieckim" z czarownic zasłynęła wieś Lipowa. W 1595 r. sołtys tej 
wsi i cała gromada lipowska posądziła niejaką Barbarę Opiolunkę że „od kilku lat 
u nich w złym podejrzeniu była i żeby im miała bydło psować i pożytki odejmować, 
dlaczego ze wsi wygnana była. A ta przed mękami i po mękach do niczego się nie 
znała i z tym na sąd Boży poszła". W tej samej miejscowości w 1698 zdarzały się 
w Lipowej wypadki, które nie inaczej jak czarownicom przypisano, a mianowicie: w 
folwarku lipowskim krowa urodziła cielę, które miało dwie głowy. Krowa jak i 
cielę zdechły. Niedługo potem urzędnik dworski Jan Kozieł nagle
87
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
umarł, w cztery tygodnie później zmarła jego żona i córka. W tymże roku 
brakowało paszy dla bydła z powodu nieurodzaju i długiej zimy. Wygłodzone krowy 
nie dawały mleka.
„Padło wówczas podejrzenie na Jadwigę Kubienkę i Katarzynę Chyrdulę, jakoby one 
miały się czarami bawić i pożytki sąsiadce odbierać i psować". Doniesiono o tym 
żywieckiemu podstarościemu, Gabrielowi Drozdowskiemu, który kazał obie kobiety 
pławić w rzece Koszarawie. Obie kobiety w koszulach śmiertelnych na wodę 
puszczono, jednak to pławienie wedle prawa nie było dowodem.
W r. 1719 w miasteczku Raciążu, odbył się sąd nad czarownicą Anną Ćwierciaczką. 
Kobieta ta na pierwszych torturach zeznała, że „z tańca, gdy grano na ochocie, 
Bene-dyktowa z Brodziną, którym towarzyszyły też córki, zabrały ją na Łysą Górę, 
wioząc ją tam czterema wołami. Ona Be-nedyktowa, tytułująca się między 
pospólstwem miejskim „królową" i Brodziną sprawiały na Łysej Górze swym córkom 
wesele, na którym przygrywał na żółtych skrzypcach diabeł, przybrany w czarną 
suknię i kapelusz".
Cwiertaczka wyznała, iż jakiemuś Adamowi na Kupidu-szyńskim, zadała w gorzałce 
diabła na pół roku. Diabeł ten, imieniem Michał miał postać czarno ubranego 
chłopca. Obiecała jednak tego diabła „odczynić". Na drugich torturach zeznała, 
że jeszcze przed trzema laty zadała po jednym diable Chotomskiej i Piotrowej. Na 
trzecich torturach zeznała, że oprócz Benedyktowej, Brodzinej i ich córek nie ma 
w Raciążu innych czarownic.
W protokole z tegoż procesu czytamy, że nazajutrz przed wznowieniem tortur 
Cwiertaczka oświadczyła, że wszyscy, którym zadała diabła, zostali od niego 
uwolnieni, jak tylko wymówiła słowa „diable przeklęty ustąp z tych ciał grzesz-
88
Polskie prawo procesowe o czary
nych". Przy czym dodała, że Marianna, czarownica, którą spalono w Sierakowie, 
nauczyła ją i dała jej w skorupie różnej maści, „której tylko dać komu umyślisz, 
to go zaraz zły pokuśnik opanuje". Wzięta ponownie na tortury zeznaje, że 
jechała wołami czerwonymi na Łysą Górę ponad górami, mimo wodnej góry, po dwa 
razy tylko, we czwartek. W czasie tej jazdy: wyrzekaliśmy się Pana Boga i 
Najświętszej Panny i Wszystkich Świętych a wezwały diabłów, mówiąc tak: diable 
przeklęty przystąp do nas, tak się strój, jako i my. I przyszli. Więcej nic 
diabłów nie było, tylko okrom tego, co nam grał, a drugi rotmistrz, ten co go 
Benedyktowa wzięła za męża, gdy matka „królowa" ją żeniła i tameśmy jadły placki, 
które Benedyktowa wzięła z sobą". Na drugich torturach nic pomieniona nie 
zeznała, tylko: żem dwa razy była i obcowałam a nadto nic więcej nie wiem, tylko 
to, com zeznała i więcej nikogo nie chcę na duszę swoją brać, ani mi każcie, co 
wszystko pod Boskim sumienia swego potwierdziła sądem i jego wzywała w mękach 
swoich.
„A ponieważ z podanej przez instygatorów i poprzysię-żonej Anny Ćwiertaczki, 
Jana Ćwiertaka żony, sąd wójtowski zasiadający na sprawiedliwość świętą, przez 
tortury mistrza, więcej różnymi sposobami zażywając, jako jest spe-cyfikowano 
wyżej i przeróżnymi Imci wyrozumieć ani wy-czerpnąć tak przez męki jako też 
dobrowolnie nie mogli, więc tym dekretem według sprawiedliwości świętej i praw 
opisanych naznacza iudicum śmierć ogniową przez stos według zwyczaju na 
czarownicę każdą. Lubo ta obwiniona Anna Cwiertaczka przy każdej męce swojej, że 
grzech ten rewokowała i miłosierdzia Boskiego żądała, zachowując Sąd wszelkie 
należące mu circumstantiae według dekretu i konfessat wyznanych, przez powołanie 
osób Benedyktowej
89
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
i Brodzinej z córkami od Janowej Ćwiertaczki, której ostatnie wyznanie i 
konfirmacja przez powołanie swoje odmienne nie były na wyżej wyrażone osoby, Sąd 
tym dekretem słowa przy stosie, które przez Annę Ćwiertaczkę w te słowa 
wypowiedziane były, iż dawniej one to zasłużyły, aniżeli ja, czemuż taką 
śmiercią nie mają zejść z tego świata".
To obciążające zeznanie, w obliczu śmierci przy stosie złożone przez Ćwiertaczkę, 
stało się podstawą do nowej sprawy o czarostwo, popartej także punktami z 
konfessat, czyli zeznaniami dziesięciu kobiet, które przy tym dekrecie 
stwierdziły, że „Benedyktowa z Brodziną i czarownicą Marianną, mającą męża z 
Kosobud, spaliła kościół w Raciążu, uczyniła na dzieci szwagrowi swemu, Brodziną 
zaś napso-wała ludzi niemało, na dobytek uczyniła, i na zdrowie, i na wszystko. 
Benedyktowa uczyniła Szymonowi kramarzowi, zadała mu w gorzałce i od tego umarł. 
Ratusznemu Walentemu Inglotowi uczyniła, coby się nigdy nie dorobił i nie 
wskórał, także Ciesielskiemu uczyniła na zdrowie, na dobytek i na wszystko, 
uczyniła też Michałowi Grotowskiemu na zdrowie i na dobytek, coby się nie 
dorobił i na fortunę.
Córka zaś Brodzinej Łucja czarownica, co do Warszawy uciekła, szkodziła ludziom 
w piwie i gorzałce, drugą zaś córkę Kurkusową wyszkoliła stara Brodziną, aby 
ludzi czarowała i aby suchoty zadawała. Dokument nie zawiera żadnych informacji 
co się z tymi czterema kobietami stało.
Opierając się na prawie magdeburskim Stokowski dziedzic z Doruchowa, ziemi 
wieluńskiej, dopuścił się straszliwego sądowego morderstwa na 14 kobietach.
W 1776 r. zdarzyło się, że żona Stokowskiego dostała wielkiego bólu w palcu, a 
włosy zaczęły się jej zwijać w kołtun. Sprowadzono do chorej kobietę z 
sąsiedniej wsi, która
90
Polskie prawo procesowe o czary
trudniła się leczeniem, a ta zaraz orzekła, że „cioty" zadały kołtuna, a Dobra 
najpierwsza. Dobra, żona gospodarza Kazimierza, była kobietą gospodarną, 
powodziło się jej nieźle, toteż posądzono ją o dobrą komitywę z diabłem 
oblubień-cem, który jej wszystkiego dostarcza.
Drugą „ciotą" miała być wyrobnica — wdowa, którą posądzono o zadanie czarów 
własnej córce, która z tego zmarła. Podejrzewana była też o czary „dziewka", 
która udawała czarownicę, bo wysuszone liście dębowe puszczała na wiatr, a 
dzieciom mówiła, że w ten sposób myszy robi. Kobiety te uwięziono wraz z kilkoma 
innymi jeszcze, którym zarzucono, że w każdy czwartek mają schadzki z diabłami, 
że kominami wylatują na Łysą Górę, wysmarowane maścią, że zatrzymują deszcze lub 
sprowadzają słoty, i że dmuchaniem na rękojeść ze stłuczonych tyglów sprowadzają 
na ludzi postrzały.
Razem pojmano ich siedem: pięć córek gospodarskich, jedną wdowę i dziewczynę 
służącą. Mimo przedstawień proboszcza, aby nie karano niewinnych, dziedzic uparł 
się „sprawiedliwość wymierzyć". Tego samego dnia pławiono je w wodzie. 
Wprowadzono je na most, powiązano ręce, założono pod pachy powróz i czterech 
ludzi powolutku każdą spuszczało w wodę. Jednak żadna z nich nie tonęła, gdyż 
obszerne spódnice, nim namokły, każdą z nich unosiły na wodzie. Dziedzic 
Stokłowski widząc każdą pływającą wołał: „nie tonie — czarownica".
Po tym orzeczeniu dziedzica odprowadzono je do dworskiego spichlerza i 
powsadzano do beczek. Beczka miała w klepkach blisko dna wyrżniętą dziurę 
czworograniastą, przez którą wystawały nogi i ręce z tyłu związane, które z 
zewnątrz kołkiem drewnianym zatknięte były. Skutkiem
91
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
takiego skrępowania żadna z kobiet ani stać, ani siedzieć nie mogła, lecz każda 
musiała klęczeć. Beczki z wierzchu poprzykrywano płótnem, a na boku 
poprzylepiano na nich kartki z napisem Jezus + Maria + Józef, aby diabli nie 
zbliżyli się i pomocy jakiejś czarownicom nie udzielili. W nocy przywieziono 
jeszcze siedem kobiet, czyli razem było ich czternaście. Wszystkie okrutnie 
jęczały.
Dziedzic kazał przygotować stos. A więc najpierw wkopano w ziemię wielką sosnę, 
a około niej układano jedną warstwę pni i smolnych drew, a drugą słomy i tak na 
przemian na wysokość kilkunastu łokci. Na samym wierzchu była usłana słoma i 
kilkanaście klocków dębowych, a na każdym napis: Jezus! Maria! Józef! Do 
dyspozycji skazanych na śmierć sprowadził dziedzic trzech księży zakonników.
Nadto z miasteczka Grabowa sprowadził „prawo" czyli sąd oraz dwóch katów. 
Rozprawa sądowa odbyła się w domu zwanym „kopcem", w którym mieszkał podstarości. 
W izbie ustawiono stół, trzy stołki, papier, pióra, kałamarz, lichtarze ze 
świecami, butelkę wódki i kilka kieliszków. Potem czterech ludzi wniosło do izby 
kloc wielki z żelaznym pałąkiem. W otworze, urządzonym w suficie, umieszczono 
koło od wozu, u którego zwisały powrozy. Okna w izbie po-zasłaniano i zapalono 
świece. Sędziowie, posiliwszy się gorzałką, kazali przyprowadzić czarownicę.
Przyniesiono na rękach jedną z kobiet i obnażono ją zupełnie, potem postawiono 
ją na klocu, a nogi podłożywszy pod pałąk przymocowano powrozem. Do rąk 
związanych w tył przywiązano powróz zwisający od koła, na plecy włożono szpagę, 
podobną do grabi z żelaznymi zębami, które w ciało wchodziły i przypasano ją 
powrozami, na krzyż na
92

Polskie prawo procesowe o czary
piersi opasanymi, a końce tych powrozów z tyłu przywiązano do powroza, 
zwisającego u koła. Sędzia zadał parę pytań, a wtem kat zawołał do oprawców na 
górze będących: „obracaj koło". Gdy ci zaczęli koło obracać, powrozy obwi-jały 
się około walca i pociągały za sobą postronki od rąk i od żelaznych grabi, 
których zęby wchodziły w plecy. Krew się zaczęła wydobywać, a kości w ramionach 
trzeszczeć. Z bólu kobieta torturowana okropnie jęczała. W ten, sposób wszystkie 
czternaście kobiet po kolei brano na tortury i męczono. Trzy z nich nazajutrz 
umarły.
Po południu fornalki zajechały przed spichlerz i na trzy wozy wpakowano w 
beczkach kobiety żywe na czwarty zaś wóz umarłe. Przy żywych na każdym wozie 
siedział zakonnik. Przyjechawszy na plac egzekucyjny, oprawcy wydobyli z beczek 
kobiety i wciągnęli po drabinach na stos. Na stosie stał już kat z czterema 
pomocnikami. Pomocnicy odebrawszy kobietę, kładli każdą twarzą do ziemi i 
klockami dębowymi każdej przyciskali kark i nogi, a beczkami próżnymi stos 
obstawili. Trzem zmarłym kobietom ucięto głowy na klocku, a potem ciała ich wraz 
w jednym dole złożono.
Gdy sędzia zawołał: „zapalaj pochodnie!", kaci ustawili około stosu szereg ludzi 
z pochodniami. Po chwili sędzia straszliwym głosem zawołał: „pal!" i cały stos 
stanął w płomieniach. Gdy dym zaczął dusić, słychać było jęk ofiar, jakby z pod 
ziemi podnoszący się ku obłokom.
Zgromadzony lud, którego było kilka tysięcy, wtenczas dopiero pobudzony do 
litości, szemrał i oburzał się na dziedzica, uganiającego na koniu, który widząc 
zżymanie się i pogróżki tłumu, spiesznie się oddalił.
93
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Po kobietach umęczonych zostały trzy córki, około 15 lub 16 lat mające. Te także 
następującej nocy po spaleniu ich matek na plac egzekucji zaprowadzono gdzie im 
sędzia przeczytał dekret: „że będąc córkami czarownic, musiały się już nauczyć 
tej diabelskiej sztuki i dusze swe czartom zapisać, aby się więc wyrzekły 
wspólnictwa z diabłami, mają być u słupów rózgami smagane". Po czym oprawcy 
obnażyli je po pas, każdą przywiązali do osobnego słupa, ręce i nogi do obręczy 
i bito je rózgami po gołych plecach. Jedna z nich w kilka dni potem zmarła.
Przyjaciel Ludu r. 1835
Czyn ten wywołał w Polsce powszechne oburzenie. Dziedzic jednak uszedł bezkarnie, 
gdyż prawo zezwalało mu na tego rodzaju sprawiedliwość. Fakt ten jednak sprawił, 
że w tymże roku sejm Rzeczpospolitej zakazał używania tortur w śledztwie i 
zniósł karę śmierci za czary.
Szał na punkcie czarownic, ugruntowany wiekową tradycją w ich sądzeniu i 
skazywaniu na stos, spotykał się zawsze z krytyką, z początku nieśmiałą, lecz w 
miarę upływu czasu brzmiał on coraz głośniej. Niepomierną rolę w walce z 
zabobonami mieli księża.
Największym i najbardziej znanym przeciwnikiem procesów czarownic był niemiecki 
jezuita Fryderyk Spee. Był on spowiednikiem przeszło 200 czarownic skazanych na 
spalenie. Ze spowiedzi tychże wysnuł on wniosek że procesy czarownic są 
niesprawiedliwe, a osądzane pod wpływem tortur same się obwiniają, by uniknąć 
dalszych cierpień. Dzieło, w którym zawarł on swoje poglądy wydał pod 
pseudonimem i bez wiedzy zakonu, zapewne w obawie przed prześladowaniami.
94
Polskie prawo procesowe o czary
W 1639 r. nieznany autor wydał zapewne pod wpływem Fryderyka Spee książkę pt: 
„Czarownica powołana". Autor podważył w niej wszystkie prawdy związane z 
czarownicami, w które wierzono od dawna piętnując przy okazji stosowanie tortur. 
Przyjaciel Fryderyka Spee, Filip von Schonborn w swej diecezji zakazał 
prowadzenia procesów przeciw czarownicom. W Polsce również znaleźli się światli 
ludzie, którzy próbowali walczyć z paleniem czarownic. Biskup kujawski, Florian 
Kazimierz Czartoryski wydał list pasterski, skierowany przeciw fanatyzmowi 
sędziów sądzących czarownice. Synod kościelny, wileński w 1643 r. nakazał 
proboszczom wpływanie na szlachtę, by na podstawie byle jakich podejrzeń nie 
torturować i skazywać oskarżonych.
W pierwszej połowie XVII wieku synody odbyte w Krakowie, Poznaniu, Płocku, w 
Łucku i na Żmudzi, piętnują sądy świeckie za ich postępowanie z oskarżonymi o 
czary. Synod krakowski w roku 1711 tak się wypowiedział o procesach przeciw 
czarnoksiężnikom i czarownicom: „Niechże będzie oczywistym tak z prawa 
kanonicznego, jak i ze statutów królestwa, że czarostwo i wróżbiarstwo należy do 
form duchownego, ażeby ich rozpoznanie, z istoty bardzo trudne, przez teologów i 
biegłych w prawie wpierw było przedyskutowane. Jednakowoż świeckie urzędy i 
ludzie po większej części nieświadomi i nieoświeceni, przywłaszczając sobie 
osądzanie i orzekanie, nie obawiając się przelewać krew niewinną. Niewiasty, 
szczególnie podejrzane z błahych powodów, przez pławienie albo torturowanie 
wypróbowują i szczególnie okrutnie ani na podstawie przyznania się, bez 
udowodnienia, ogniem i mieczem mordują. Zatem w celu zapobieżenia na przyszłość 
tego rodzaju nieprawidłowościom, powagą synodu teraźniejszego wszystkim świeckim
95
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
urzędom zabraniamy przywłaszczać sobie kompetencję bezpośrednią w tego rodzaju 
sprawach, lecz wpierw niech je do nas i sądu naszego do Generalnego Officjała w 
celu przedyskutowania i rozważenia odeślą. Także naszych Offi-cjałów Sądowych, 
jak i Dziekanów i Proboszczów napominamy, aby z całą powagą zwrócili uwagę i 
baczyli, aby rozmaite kuglarstwa, które tu i ówdzie rozmnażają się skandalicznie 
z niebezpieczeństwem dla dusz, przez ludzi wielce nieuświadomionych, nie były 
uprawiane, lecz niech ich pouczają i powiadamiają, by we wszystkich 
koniecznościach i niebezpieczeństwach, zawsze zwracali się do Boga, który jest 
sprawcą życia i śmierci.
Według dekretu biskupa płockiego z r. 1733, plebani mieli cztery razy w roku 
ogłaszać ludowi taką przestrogę biskupa:
„Między innymi, które się znajdują szkodliwymi zwyczajami i tern częstokroć bywa, 
że po mniejszych miasteczkach, ba! i częstokroć po wsiach, burmistrze, wójtowie, 
nie tylko nauki i prawa nie mający, ale czytać i pisać nie umiejący, wdają się w 
sądy względem czarownic, z wielkim niebezpieczeństwem, jako się nieraz trafia, 
że niewinne osoby na ciężkie tortury, a czasem na śmierć potępiają. Dlatego 
stosując się do tego, co świątobliwi antecessorowie nasi postanowili byli, 
surowo i pod klątwą zakazujemy, ażeby te wzwyż po-mienione urzędy do sądzenia 
tych spraw nie wtrącali się, ale osoby podejrzane do miast główniejszych i kędy 
na sądach ludzie uczeni i rozumni zasiadają, odsyłali. Nawet nie powinny się 
żadne świeckie urzędy, w takie wdawać sądy, aż wprzód w sądzie duchownym 
agitowana ta sprawa, i potem do sądu świeckiego odesłana będzie.
96
Polskie prawo procesowe o czary
Kwoli czemu otrzymaliśmy reskrypt nieśmiertelnej pamięci Najjaśniejszego Króla 
Augusta II, który jest in Ap-pendice nr 2 ingrossowany. Dlatego, jeżeliby w 
pomniejszych miasteczkach albo wioskach jako się rzekło, takowe odprawować się 
miały sądy, plebani tymże reskryptem królewskim składać się, i wszelkim sposobem 
opponować się będą, Klątwą etiam grożąc; jeżeliby zaś uporu przeprzeć nie mogli, 
o tym do Nas albo Officjała Naszego Generalnego znać dawać powinni będą, jak 
najprędzej".
W tym czasie ukazały się pozycje książkowe podnoszące nieprawidłowości i samą 
zasadę sądzenia o czary. Serafin Gamalski w książce „Przestróg} duchowne" 
twierdził, „iż przyznanie się czarownicy do winy nie jest środkiem dowodowym, bo 
niejedna czarownica wymyśla z bólu nieistniejące fakty, aby uchronić się przed 
dalszą męką". Krytykuje światków i zauważa, że „wymyślają oni więcej, o czym i 
diabeł, krążąc około czarownic, wpierw duszę sędziów niesprawiedliwych łowi, 
pęta i przysiada. Złodzieje, cudzołożnicy, zabójcy, złoczyńcy w magistrackich 
sądach bronieni są przez adwokatów, a niewiastę, obwinioną o czarostwo zdręczoną 
wyprowadzają pod szubienicę nie pozwalając nikomu ani słowa w jej obronie 
powiedzieć.
Mimo iż głosy te były odosobnione, a w kraju wszędzie płonęły stosy, przekonanie 
o zniesieniu i zakazaniu prześladowań czarownic obejmowało coraz większe kręgi 
społeczeństwa. Ostatecznie karę tortury i śmierci przeciw czarownicom zniósł 
sejm Rzeczypospolitej w roku 1776.
7 — Czary i czarownice
97
Tortury i narzędzia kaźni
Tortury i narzędzia kaźni
Aby przybliżyć nieco sam charakter procesów czynionych przeciw czarownicom, czy 
też „pospolitym przestępcom", należy pokazać w jakich warunkach i za pomocą 
jakich narzędzi kaźni zeznania od podsądnych zdobywano. Jest to o tyle istotne, 
iż nie każdy współczesny czytelnik, może zdawać sobie sprawę jak takie procesy 
przebiegały.
Polska praktyka sądowa kształtowana była pod wpływem sądowej praktyki 
niemieckiej. Masowo napływający do Polski koloniści z Niemiec, osadzeni w 
miastach i we wsiach, wszystkie stosunki prawne regulowali według prawa 
ojczystego, do jakiego się przyzwyczaili. Zwyczaje prawne niemieckie zaczęły się 
przyjmować i utrwalać między ludnością, tak że prawo niemieckie stało się z 
biegiem czasu prawem powszechnie stosowanym w miastach i we wsiach, a wywierało 
ono także znaczny wpływ na kształtowanie się praw stanowych, którymi rządziła 
się szlachta.
Z Niemiec przeszczepiono do Polski praktykę prowadzenia procesów sądowych, a w 
zwyczajach niemieckich znaleziono pierwowzory różnych kar stosowanych przez 
sądownictwo polskie. Powszechnie znane w Polsce było prawo saskie, a w 
szczególności zbiór tego prawa zwany Zwierciadło saskie. Zwano je też krótko 
„Saksonem". Takie np. „państwo suskie" posiadające dobra obejmujące części dzi-
99
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
siejszego regionu wadowickiego i żywieckiego, sprawowało nad poddanymi swych wsi 
sądownictwo podług wzoru „Sa-ksonu", jak to twierdzą „Księgi sądowe". Prawo 
niemieckie zwane było też popularnie „prawem magdeburskim", ze względu na to, iż 
w zawiłych sprawach i w wątpliwościach prawnych zwracały się sądy po orzeczenie 
do sądu ławniczego w Magdeburgu.
Znana była też w Polsce późniejsza „Sądowa ordynacja gardłowa" księstwa Bambergu 
i jeszcze późniejsza „Konstytucja kryminalna" od imienia cesarza Karola V, który 
ją ogłosił, zwana „Karoliną". Polscy prawnicy, jak np. Groicki, na ich podstawie 
opracowali podręczniki do praktycznego użytku w polskich sądach.
Procedurę w miejskich i wiejskich sądach ławniczych opisał szczegółowo radca i 
sędzia miasta Chełmna Jakub Czechowicz. Tytuł jego dzieła, wydanego drukiem 
dopiero po śmierci autora w r. 1769, brzmi: „Praktyka kryminalna to jest wzór 
rozważnego ? porządnego spraw kryminalnych sądzenia według praw przyzwoitych ? 
przystosowanych zdaniem autora poważnych". Dzieło to stanowi dokument 
historyczny, oświetlający praktykę sądów w stosowaniu przepisów procesowych i 
materialnego prawa karnego. Dzieło to poświęca też sporo uwag sprawie stosowania 
tortur w procesie karnym.
Według praw niemieckich przyznanie się obwinionego do popełnienia zarzucanego mu 
czynu karygodnego, stanowiło najważniejszy dowód w procesie. Toteż prawnicy 
obmyślili sposoby wydobycia przyznania się od podejrzanego. Sposobem uznanym, 
przez wieki stosowanym, było torturowanie, czyli wydawanie na różne męki 
człowieka podejrzanego. Do zadawania bólu służyły przeróżne narzędzia,
100
Tortury i narzędzia kaźni
z początku prymitywne i proste, a z biegiem czasu zamieniane na precyzyjne 
maszyny. Zapasy tych narzędzi i maszyn posiadały miasta większe i bogatsze, a 
także zarządy wielkich dóbr magnackich, utrzymujące w karbach posłuszeństwa i 
niewoli tysiące poddanych. Starostowie grodzcy, a czasem i starostowie 
ekonomiczni, dzierżawcy królewsz-czyzn, używali tortur.
Taki np. Mikołaj Komorowski, wójt wadowski „na Mikołaju", a zarazem starosta 
barwałdzki i nowotarski, nieraz chłopów torturami częstował. Szlachcic uboższy, 
albo sam urządzał tormenta, jak to np. uczynił dziedzic z Doruchowa z okazji 
procesu czarownic, albo też wynajmował w sąsiednim miasteczku sędziów i kata 
wraz z jego pomocnikiem „hyclem", którzy ze sobą całą maszynerię katowską na 
wieś przywozili celem zawodowego wykonania rzemiosła, jakim dla nich było 
torturowanie, sądzenie i zabijanie ludzi.
Również niektóre urzędy gromadzkie stosowały tortury. Np. urząd gromadzki w 
Tryńczycy stosował tortury jak świadczy zapisek z r. 1683 w księdze sądowej tej 
wsi. Torturowano tam Majchra Czwałkę, a widocznie tortura okrutna spowodowała 
śmierć delikwenta, gdyż zapisek mówi, że składa on zeznania „in agone mortis".
Proces karny rozpoczynał się od uwięzienia człowieka podejrzanego o popełnienie 
czynu przestępczego.
Więzień typu dzisiejszego nie znano. Za więzienie służyły piwnice, lochy, wieże, 
bramy, strażnice, a po wsiach także spichlerze, chlewy, a nawet specjalne 
kamienne areszty.
Przytrzymywanego człowieka przede wszystkim krępowano łańcuchami lub sznurami w 
ten sposób, że dłonie przywiązywano do stóp. Nazywało się to „kozłem", metodę tę 
stosowano również przy pławieniu czarownic. Związanie
101
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
mogło nastąpić albo w pozycji siedzącej, albo w pozycji klęczącej.
W pierwszym przypadku ręce wyciągnięte były w przód ku stopom, a po przywiązaniu 
ich do stóp, człowiek całymi dniami i nocami siedział skulony. Pomiędzy ręce i 
nogi przeciągano drążek sporej długości i przy jego pomocy przenoszono skulonego 
z miejsca na miejsce i zawieszano go na haku lub na gałęzi. Wyciągnięte plecy 
ułatwiały katom i ich pachołkom smaganie związanego powrozami i kijami. W 
wypadku związania w pozycji klęczącej, ręce związanego wysunięte były w tył ku 
stopom. Żeby związany nie poruszał się, nie leżał na jednym lub na drugim boku, 
przywiązywano go jeszcze do słupa.
Dziedzic w Doruchowie zastosował oryginalny sposób wiązania kozłem. Związane 
kobiety w pozycji klęczącej wstawiał do beczek. Przez otwór w beczce w klepkach 
obok dna wyciągnął na zewnątrz beczki związane razem stopy z dłońmi, a 
wetknąwszy między stopy i dłonie kij uniemożliwiał nie tylko wciągnięcie rąk i 
nóg do beczki, ale w ogóle wszelki ruch związanej.
Były też inne sposoby pozbawienia ruchu aresztowanych. Służyły do tego „dyby". 
Były to grube kloce drzewa, położone na sobie i skręcone śrubą. W każdym klocu 
wyżłobiony był otwór w formie korytka. Po odsunięciu kloca górnego aresztowany 
wkładał w wyżłobiony otwór nogi i ręce, po czym nasuwano z powrotem kloc górny. 
Wystające na zewnątrz dłonie i stopy, były zarazem zasuwami, nie pozwalającymi 
wydobyć z dybów ani rąk, ani nóg. Nieraz zamykano w dyby tylko nogi, 
pozostawiając ręce wolne. Jeżeli dyby były ustawione wysoko, ciało opadało na 
dół, tak że zakuty nogi miał w górze, a głowa zwisała mu ku ziemi.
102
Tortury i narzędzia kaźni
Toteż nie chcąc cierpieć w takiej pozycji, obiema rękami obłapiał kłodę i wisiał 
w tej pozycji, dopóki z sił całkowicie nie opadł i nie omdlał. Nazwa pochodzi z 
niemieckiego „dieb", co oznacza w polskim złodzieja.
Przykuwano też aresztowanych do ścian lub do belek zbitych w kształt krzyża, a 
krzyż ustawiano w pozycji leżącej lub stojącej. W niektórych piwnicach i lochach 
wykuwano w ścianach wnęki zamykane żelaznymi drzwiami. We wnękę taką wstawiano 
człowieka. Zamknięty w niej nie mógł ani siedzieć, ani się poruszać. Do 
krępowania i przywiązywania człowieka używano żelaznych kajdan oraz powrozów. 
Krępowani ludzie narażeni byli na różnego rodzaju robactwo, rzucały się na nich 
zgłodniałe szczury, przed którymi obronić się nie mogli. Pomieszczenia 
przypominały chlewy. Ci, których potraktowano, leżeli w kącie lochu na wiązce 
słomy zbutwiałej i przegniłej, obsługując zakutych i związanych.
Więźniowie, których osadzono w takich pomieszczeniach pamiętników nie spisywali, 
dlatego też trudno jest dzisiaj ocenić rzeczywiste warunki w jakich przebywali 
skazani. Jednak w Kopenhadze Hrabina Leonora Krystyna Ulfeld, która 22 lata 
przesiedziała niewinnie w tzw. „modrej wieży" tamtejszego zamku, pozostawiła 
„pamiętnik cierpień". Należy jednak pamiętać, że warunki w jakich przyszło jej 
cierpieć były nieporównanie lepsze z tymi, w jakich przebywali osadzeni stanu 
niższego, a więc szlachta zubożała, mieszczaństwo, o włościanach nie wspominając.
A zatem wspomniana Leonora Krystyna Ulfeld pisze, że podłoga w jej izbie 
więziennej, w której siedziała wraz ze swą służącą, powstała z silnie udeptanych 
odchodów ludzkich. O świecę łojową musiała staczać boje ze szczurami, a robactwo 
żywcem ją toczyło.
103
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Zasadą postępowania procesowego było orzeczenie, wstępnym postanowieniem sądowym, 
oddania podsądnego na tortury. Sędzia mógł skazać na tortury, jeżeli istniały do 
tego „indicia", czyli znaki pokazujące występek.
Czechowicz w „Praktyce kryminalnej" podaje, że uznanie czy „indicia" zachodzą, 
pozostawia się rozsądkowi, roztropności i sumieniu sędziego. Jako przykładowe 
„indicia" wymienia ucieczkę, pozasądowe wyznanie podejrzanego, przyjęcie do 
gospody sprawcy występku, odgrażanie się, kłamstwo, lękanie się, bojaźń, nagłe 
wzbogacenie się i rozrzutność, przy występku cudzołóstwa zamkniecie się z cudzą 
żoną, przyłapanie listów miłosnych, spacerowanie po gaju i drogach tajemnych, 
pocałunki i lubieżne dotykanie się i ściskanie się z cudzą żoną lub uczęszczanie 
w dom urodziwej białogłowy we dnie i w nocy, „obciążenie płodem żony" gdy mąż 
był długo chory, a wreszcie kiedy mężczyznę jakiego i żonę cudzą na samym 
naturalnym i realnym uczynku cudzołóstwa zastaje tak dalece, że „pudenda in 
pudendis stant posita".
W występku „niewiniątka uduszenie albo zabicia indi-cium do tortur dostateczne 
jest, jeżeli białogłowa wyzna, że dziecię nieżywe urodziła, która przedtem płód 
w żywocie potajemnie nosiła i ona umyślnie bez czyjej pomocy sama tylko na świat 
wydała". Jeżeli torturowany wskazał „towarzysza występku" wystarczyło to, by 
również wskazanych oddać na tortury. Proceder ten ze szczególnym upodobaniem 
stosowali sędziowie przeciw czarownicom, tzw. „czarownica powołana".
Samo torturowanie powinno być wyprzedzone postraszeniem podsądnego torturami. W 
tym celu sąd udawał się do katowni. Katownię urządzano zazwyczaj w podziemiach,
104
Tortury i narzędzia kaźni
tak że ani promień słońca do niej nie miał dostępu, ani też jęki męczonych nie 
wydobywały się na zewnątrz. Wprowadzonemu podsądnemu kat okazywał narzędzia 
tortur i objaśniał ich działanie, przy czym groził mu, że dotąd go będzie męczył, 
„aż światło przez niego będzie przeświecać". Jeżeli ten pierwszy stopień 
przestraszenia nie skutkował, stosowano stopień drugi. Podsądny musiał się 
rozebrać, po czym dano mu spróbować którejś z tortur. Jeśli i to nie 
poskutkowało, sędzia zażądał rzeczywistego stosowania tortur. Tortury dzieliły 
się na kilka stopni, każdy stopień tortury mógł być zaostrzony przez dodanie do 
niego jednej bądź więcej równoczesnych tortur. W Niemczech, a za ich wzorem 
także i w Polsce najczęściej stosowano następujące tortury:
1. zaśrubowanie kciuków
2. sznurowanie ramion
3. hiszpańskie buty
4. rozciąganie na drabinie, desce lub przy pomocy windy
5. przypiekanie
Do zaśrubowania kciuków używano narzędzia w formie prasy na śrubach. Narzędzia 
te były albo pojedyncze do ściskania palców u rąk, albo podwójne do ściskania 
jednocześnie palców u rąk i nóg. Te ostatnie nazywano „hiszpańskim kozłem", a 
pełniły tę samą rolę, jak opisany już wcześniej „polski koziołek".
Powierzchnia desek tworzących prasę, była guzowata, a guzy te przy zaśrubowaniu 
palców, wtłoczonych między deski, wciskały się w ciało, gniotąc je i przecinając 
aż krew z nich tryskała. Sprawiało to straszliwy ból. Ciało z bólu wygięte 
smagano kijami lub powrozami. Przy tym klepano młotkiem po prasie, co jeszcze 
więcej wzmagało ból. Prasy
105
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
z biegiem czasu coraz bardziej ulepszano, a za czasów Marii Teresy stanowiły one 
już precyzyjne cacko. Tortura ta uważana była za najlżejszą.
Za bardzo bolesną uchodziła tortura sznurowania ramion. Używano do tego celu lin 
włosianych lub konopnych. Delikwentowi wyciągano ręce w tył lub w przód i 
obwiązywano je w taki sposób, że środek liny opasywał ręce, końce jej zaś 
trzymali dwaj hycle podczas gdy trzeci trzymał ręce. Sędzia zadawał stosowne 
pytanie delikwentowi, a gdy ten nie dawał zadawalającej odpowiedzi, hycle 
szarpali końce liny w taki sposób, jakby jeden drugiemu chciał je wyrwać, 
skutkiem czego sznury na ręce się zaciskały, przerzynały mięśnie i niby piła 
przecinały kości.
Hiszpańskimi butami nazywano dwie żelazne płyty, podobne do rozciętej cholewy 
buta, które zakładano na goleń i łydkę i zaśrubowywano. Płyty żelazne miały na 
wewnętrznej ścianie guzy, które przy zaśrubowaniu wciskały się w ciało i 
gruchotały golenie. Hiszpański but, zaśrubowany na nodze, wypełniano jeszcze 
specjalnymi klinami, wbijanymi młotami. Oczywiście kliny te, wciskając się 
między ciało i kości oraz żelazną cholewę, również gruchotały kości nogi i 
szarpały ciało. Zdejmowanie i wdziewanie tych butów powtarzano kilkakrotnie w 
celu zwiększenia cierpień, albo też klepano młotami po żelazach, co potęgowało 
ból,
Hiszpańskie buty były stosowane w Polsce. Wspomina o nich ks. Jędrzej Kitowicz w 
„ Opisie obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III". Pisze, że były to 
„ostre żelaza, karby na kształt zębów, kształt piły mające, z dwóch sztab 
złożone, przez które przechodziły z obu końców śruby; tymi ściągano żelaza 
zębate na wierzch piszczeli nóg, które pod spodem przymocowane były".
106
Tortury i narzędzia kaźni
Te więc, coraz bardziej gniotąc i kalecząc nogi, nieznośny ból sprawiały. 
Mistrzowie, ??\?2.? podobne dybom, po swojemu nazywali butami hiszpańskimi. 
Utrzymywano powszechnie, że nie było zbrodniarza, którego by obuwie to do 
przyznania winy nie przymusiło.
Jeśli nie przymusiło, to nieraz torturę tę łączono z torturą wyciągania. Była to 
najstraszniejsza spośród tortur.
Kaci używali tu kilka systemów. W katowni u sufitu osadzony był hak z kółkiem o 
wyżłobionych krawędziach, przez które przeciągnięty był łańcuch lub lina (jest 
to tak zwany „flaszencug" lub „kluba"). W ścianie zaś lub w podłodze wprawiona 
była żelazna witka. Pod kółkiem usadzono więźnia, związano mu z tyłu na plecach 
ręce i węzeł sznura przymocowano do liny względnie łańcucha od flaszencuga. Nogi 
zaś, związane sznurem, przymocowano do witki w ścianie lub w podłodze lub też 
obciążono przywiązanymi do stóp ciężkimi kamieniami.
W tym momencie sąd zwracał się do oskarżonego, aby się przyznał, zaklinając go 
na wszystkie świętości. Gdy to nie pomagało, wówczas wójt zwracał się do 
instygatora (oskarżyciela); „Mów więc mistrzowi sprawiedliwości, niechaj postąpi 
z nim według prawa". Instygator zaś wołał donośnym głosem na kata: „Mistrzu! 
postąp z winowajcą według prawa". Kat zwracał się do siedzącego za stołem wójta 
i przy-siężnych i do stojącego przed stołem rugownika i swoich pachołków: „Mości 
panowie zastoli i przedstoli, czy z wolą to waszą czy nie z wolą?" Rugownik 
odpowiadał: „Z wolą", a wtedy — jak pisze Kitowicz „kat silnie pociągnął za 
powróz".
Wtenczas ręce więźnia poczęły się wyłamywać ze stawów i ramion, podnosić się w 
górę tyłem głowy, postać zaś
107
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
więźnia, poddając się wyższą częścią ciała za sznurem, znajdowała się na stoliku, 
nogi zaś wyciągnięte i do haka przywiązane, wisiały jak w powietrzu. Jeśli po 
tej męce więzień w dalszym ciągu trwał w uporze, kat przyzwał wówczas swego 
pomocnika i obydwaj z całych sił za sznur ciągnęli. Wówczas więzień wyciągnięty 
był jak struna. Ręce wykręciły się tyłem i stanęły w prostej linii z ciałem nad 
głową, w piersiach zrobił się dół głęboki, w który stoczyła się głowa, cały 
człowiek wisiał na powietrzu.
Wszystkie żebra, kości, stawy i żyły stały się wydatnymi, że można je było 
policzyć. Jeżeli zdarzyło się, że więzień na torturach skonał, wszystko się 
natenczas kończyło i zmarłego pochowano, a sprawa upadła.
Po zakończeniu tortury sadzano więźnia na stołku, powykręcane ze stawów ręce 
nakręcano z powrotem przy szalonym bólu, potem, złożywszy je na piersiach na 
krzyż, kolanem tłoczono między łopatki i tym sposobem naprowadzono je w stawy, 
co też sprawiało ból, nie mniejszy niż tortura. Celem obostrzenia tej tortury 
albo przywiązywano nogi do haka w podłodze, albo na stopach zawieszano ciężary, 
zazwyczaj kamienie, przez co ciało tak było rozciągnięte, że blask świecy 
przebijał przez nie na drugą stronę. Spełniła się więc zapowiedź kata.
Zamiast flaszencuga używano też długiej ławy, podobnej do magli, do której 
przywiązywano więźnia. Z jednej strony ławy u jej krawędzi umocowywano ręce w 
tył wyciągnięte, u drugiego zaś krańca umocowane na linie nogi przywiązywano do 
ruchomego walca, którym skręcano sznur i wyciągano ciało jak strunę. Pod plecy 
podkładano tzw. „jeża", to jest krążki nabite gwoździami, które w czasie 
wyciągania ciała szarpały i wyrywały mięso z pleców.
108
Tortury i narzędzia kaźni
Odmianą tortury na „łożu sprawiedliwości", było usadzenie związanego w kozła 
więźnia na ławie i przeciąganie po jego plecach grabiami z ostrych gwoździ 
sporządzonymi.
Zamias windy i ławy używano też specjalnej drabiny, na której rozciągano więźnia 
w podobny sposób jak na ławie. Torturę przypalania ciała łączono z torturą 
rozciągania ciała. Polegała ona na przypalaniu ciała pod pachami. Używano w tym 
celu specjalnych pochodni z rozpaloną smołą lub siarką, albo też polewano barki 
i plecy spirytusem i podpalano. Stosowano też wlewanie gorącego oleju do gardła, 
czy też przykładano rozpalone blachy. Stąd też utrwaliło się powiedzonko „pal go 
sześć", które oznaczało ni mniej ni więcej jak to, by kat na polecenie wójta 
zastosował sześciokrotną torturę przypalania świecą boków.
Postępowanie karne przy pomocy tortur prowadzono przeciw „plebejom" tzn. chłopom 
i mieszczanom. Duchowieństwo, szlachta, wyżsi urzędnicy nie mogli być torturo- \ 
wani, chyba że popełnili przestępstwo polityczne. Prawo zwyczajowe nie dozwalało 
torturować dzieci niżej lat 14 i starców powyżej lat 60, ludzi niespełna rozumu, 
chorych oraz kobiet w odmiennym stanie. Groicki pisze, że „nie może bydź zwolen 
od męki, jedno ten którego prawo pisane czyni wolnym iako są Doktorowie, Rycerze, 
Przełożeni na wielkie dostoieństwa, Urzędnicy wielkich stanów, ? Urzędnicy 
miejscy, póki są na urzędzie".
Często się zdarzało, że osoby, poddane torturom, nie wytrzymały męki i umierały 
na torturach. Prawie zawsze osoba torturowana doznawała kalectwa trwałego. W 
Bambergu przy stosowaniu tortur obecny był lekarz, który połamane kości 
zestawiał.
109
Czary i ich rodzaje
Czary i ich rodzaje
Katalog Magii mnicha Rudolfa z Rud Raciborskich
Rozdział VIII
O bałwochwalstwie, które uprawiają kobiety
przy czarodziejskich praktykach z dziećmi
Już Ewa, pierwsza matka, przekazała zarazek bałwochwalstwa, wsączony jej przez 
diabła pod postacią węża, swoim córkom, to znaczy głupim kobietom, które chcą 
więcej wiedzieć, niż przystoi.
Ją to naśladując kobiety w szczególności chcą dużo wiedzieć, a nie znając samych 
siebie, uprawiają wiele próżnych praktyk, przez co popadają w bałwochwalstwo.
Jeżelibyś, cherubinie, chciał je (te praktyki) zbadać, kop przy pomocy 
roztropnego pytania pod ścianą (sumienia), a znajdziesz wiele gadzinowego jadu i 
odrażających rzeczy.
Pytaj najpierw, co czynią przy porodzie dzieci a przekonasz się, że:
1. Dzieci jeszcze bardzo delikatne wsadzają do worka, aby spały.
111
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
2. Chodzą z dzieckiem dookoła ogniska, podczas gdy inna idzie z tyłu i pyta: co 
niesiesz; a odpowiada głupia: rysia, wilka i śpiącego zająca.
3. Kradną wiecheć słomy, którym czyści się piec, i w kąpieli myją nim dziecko.
4. Uszy zajęcy, nóżki kretów i wiele innych rzeczy kładą do kołyski, a czynią to 
aby dzieci nie płakały. Pytaj też pilnie o słowa, które przy tym wymawiają, a 
znajdziesz wiele po-dziwienia godnych rzeczy.
5.  Oprócz tego, gdy je (kobiety) prowadzą z miejsca porodu do łóżka, wymawiają 
jakieś niedorzeczne błogosławieństwa.
6. Położone uderzają je w głowę siekierą.
7.  Naczynie, w którym się kąpią, obwiązują surowym sznurkiem.
8. Układają kupki mąki i soli, które liżą, aby miały obficie mleka.
9.  Ojcu pokazują najpierw wielki palec nóżki dziecka, a nie twarz.
10.  Z błony porodowej dziecka odgryzają trzy kawałki, które zamieniwszy w proch 
dają ojcu do pożywienia, aby kochał dziecko. I inne jeszcze odrażające praktyki 
wykonują z ową błoną porodową.
11. Do pierwszej kąpieli dziecka wkładają jajko, które ojcu dają do spożycia.
12. Wodę z tej kąpieli wlewają na ręce ojca.
13.  Dziecko błogosławią źdźbłem słomy, na którym zrobiły węzełek.
112
Czary i ich rodzaje
14.  Ognia nikomu z domu nie pożyczają i wiele innych bluźnierczych praktyk przy 
porodzie czynią.
15.  Podobnie po chrzcie dziecka nóżkami jego dotykają gołego ołtarza, sznur 
dzwonu kładą mu na usta, rączkę kładą na księgę, aby się dobrze uczyło, a 
prześcieradłem z ołtarza głaszczą jego twarz, aby było piękne.
16. Niosąc dziecko (z kościoła) do domu rozdeptują na progu domu jajko pod 
miotłą.
17.  Do kąpieli po chrzcie wkładają dziewięć rodzajów ziarna, wszelkiego rodzaju 
żelastwo, a pod palenisko wsadzają czarną kurę, naprzeciw której tańczą 
zapaliwszy światła.
18. Z koszulką dziecka robią czary, aby wszystko, co zgubi, znalazło.
19. Wodę z kąpieli dziecka wylewają pod płot innej położnicy, aby tamto dziecko 
płakało, ich zaś było spokojne.
20.  Tym miejscem ciała, które jest bramą naszego wejścia na świat, pokładają 
się na dziecko, lecz nie tak jak to czynił Elizeusz, aby je uzdrowić od 
wszelkich słabości i chorób.
21. Wieczorem trzymając dziecko na ręku, stoją z tyłu za drzwiami i wzywają 
leśną babę, którą nazywamy fauną, aby dziecko fauny płakało, a ich było 
spokojnie, i jeszcze wiele innych środków pełnych niedorzeczności stosują wobec 
dzieci bądź aby było spokojne, bądź aby było mądre.

8 — Czary i czarownice
113
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Rozdział IX
O czarodziejskich praktykach
dziewcząt i złych kobiet
Dziewczęta ponadto oddalają się od Boga przez złe myśli; symbolem ich jest owa 
umarła dziewczynka, którą wskrzesił Jezus z łoża śmierci. Aby się przypodobać 
ludziom, uprawiają one wiele różnych praktyk, zapominając, co jest napisane, że 
ci, którzy chcieli się podobać ludziom, zostali okryci hańbą, gdyż Bóg wzgardził 
nimi.
A także Augustym powiada: kto się podoba samemu sobie, głupiemu człowiekowi się 
podoba.
22. W tym celu (aby się podobać) wymawiają przy kąpieli nad wodą pewne słówka, 
inne znowu, gdy zakładają swoje ozdoby.
23. Nad niektórymi ziołami, które długo byłoby wyliczać, wypowiadają nie tyle 
błogosławieństwa, jak mówią, ile raczej przekleństwa.
24.  Różnymi słowami zapytują księżyc i gwiazdy, chcąc podobnie jak Bóg znać 
przyszłość. Wobec mężczyzn, którzy mają być ich mężami, uprawiają 
najróżnorodniejsze czarodziejskie praktyki:
25.  To paski swoje zawieszają na płotach, to w nocy te same paski podkładają 
pod siebie i nie żegnają ani niczego więcej tej nocy nie mówią.
26.  Przy pomocy pięciu kamieni dowiadują się, kto ma być ich przyszłym mężem. 
Poszczególnym kamieniom nadają poszczególne imiona mężczyzn i rozpalają je w 
ogniu,
. a gdy trochę ostygły, wrzucają je do wody. I jeżeji któryś
114
Czary i ich rodzaje
z kamieni wydaje jakiś trzask, o tym jest przekonana, że za wszelką cenę będzie 
jej mężem.
27.  Robią także mydliny i razem z grzebieniem, owsem i kawałkiem mięsa 
ustawiają koło ustępu i mówią: przyjdź, diable, wstąp i się uczesz. Koniowi 
twojemu daj owsa, jastrzębiowi mięso, a mnie pokaż męża mego.
28.  Żeby (ich mężowie) je kochali, robią im na ramionach krzyż z wydzielin 
wspólnego stosunku płciowego.
29.  Swoją krew menstrualną dają im do pokarmu albo napoju.
30.  Przygotowują dla nich ciastka, do których mieszają włosy z całego ciała 
swojego i nieco swojej krwi.
31. Trzy rybki wkładają, jedną do ust, drugą pod piersi, a trzecią w drogi rodne, 
dopóki nie zdechną. Potem zmieniają je na proch i dają mężom swoim do pokarmu 
albo do napoju.
32. W podobny sposób zabijają kurę w dole (ziemnym). Następnie jej serce 
zamieniają na proch i dają mężom swoim do pokarmów.
33.  Podobnie postępują z krwią albo z mięsem gołębia. I wiele innych praktyk 
uprawiają, od których mężowie popadają w chorobę, a często umierają.
34.  Oprócz tego pokrzywy, zamoczone we własnej ury-nie, kości umarłych, drzewo 
z grobów i wiele innych rzeczy wrzucają do ognia, aby jak one płoną w ogniu, tak 
mąż ich płonął miłością ku nim.
35.  Także wiele ziół, których po imieniu za długo by trwało, różnymi słówkami 
raczej przeklinają, niż błogosławią.
115
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
36. A co niektórzy wyprawiają z żabami, olejem Św., wodą chrzestną i z 
postaciami Komuni Św., tego nie da się wprost opowiedzieć.
37.  Inne które się mają za mądrzejsze w sztuce szatańskiej, robią sobie figurki 
mężów to z wosku, to z ciasta, to z innego materiału i wrzucają je albo do ognia, 
albo do mrowiska, aby ich kochankowie cierpieli.
Tego rodzaju odrażające praktyki i jeszcze wiele innych znajdziesz cherubinie, 
jeżeli roztropnym pytaniem przy spowiedzi będziesz pilnie kopał pod ścianą 
(sumienia ludzkiego)-
Stosują także liczne niedorzeczne praktyki, aby nie zajść w ciążę.
38. Gdy siedzą albo leżą, kładą pod siebie kilka palców. Wierzą mianowicie, że 
tyle lat nie zajdą w ciążę, ile palców pod siebie podłożyły.
39.  To, co nazywają swoim kwiatem, rzucają na drzewo czarnego bzu i mówią: ty 
noś za mnie, a ja będę kwitła za ciebie.
Niemniej jednak drzewo kwitnie dalej, a one rodzą dzieci w boleściach.
40.  Trochę tego samego swojego kwiatu rzucają za siebie, aby nie zajść w ciążę.
41.  Z niego też dają psu albo prosiakowi, albo rybce w wodzie, aby nie zajść w 
ciążę.
To i wiele innego znajdziesz, cherubinie, w tej dziedzinie materii.
116
Czary i ich rodzaje
Rozdział X
O czarodziejskich praktykach
do osiągnięcia szczęścia
Aby zapewnić sobie szczęście, a także opływać w ziemskie dobra, uprawiają przez 
Boga znienawidzone praktyki.
42. W nocy Bożego Narodzenia zastawiają stół dla królowej nieba, którą 
powszechnie nazywają panią hołdą, aby ich wspomagała.
43. W nowych domach albo w takich, w których mają od nowa zamieszkać, zakopują 
do ziemi w różnych kątach mieszkania, a czasem za piecem, garnki wypełnione 
różnymi rzeczami na cześć bogów domowych, których powszechnie nazywają 
opiekunami domu. Dlatego nie pozwalają nigdy za piec niczego wylewać. Czasem 
rzucają tam coś ze swoich pokarmów, aby byli dobrze usposobieni dla mieszkańców 
domu. Czy nie powinniśmy nazwać tego bałwochwalstwem?
44.  Na początku wielkiego postu jedzą mięso, aby ich zboże dobrze rosło.
45. W dniu apostołów Filipa i Jakuba (1 maja) kładą na dachy gałązki ciernistego 
krzaka, aby ich bydło dawało obficie mleko.
Przed drzwiami swoimi ustawiają drzewka. O takim kościele można to samo 
powiedzieć, co niegdyś o bałwochwalczej synagodze: pod każdym zielonym drzewem 
rzucasz się na ziemię jak cudzołożnica.
46. W niedzielę po urodzeniu sadzają dziecko na krowę, naśladując przy tym głos 
kukułki.
117
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
47. Składają ofiary owym trzem siostrom, które poganie nazywają Clotho, Lachesis 
i Atropos, aby im użyczały bogactwa. Gdy się odbywa wesele, odprawiają dziwne 
obrzędy.
48. Nie wchodzą do domu przez drzwi, przez które wynosi się umarłego.
49. Kroczą po poduszkach.
50. Odgryzają kawałek chleba i sera i rzucają przez głowę, aby zawsze żyli 
dostatnie. I wiele innych rzeczy praktykują, o których się, cherubinie, dowiesz, 
jeżeli się będziesz pytał.
51. Niektórzy wyprawiają w czwartek dziwne rzeczy z jajkami.
52. Oprócz tego zaklęcia czarownic i zamawiania starych bab. Któż mógłby to 
wszystko wyliczyć?
53. Poza tym chcąc znać przyszłość jak Bóg, zważają na sny, wierzą w znaki, 
robią horoskopy z ognia, leją gorący ołów, aby zbadać losy ludzi.
Przez takie i tym podobne praktyki powracają do Egiptu, to znaczy do pogańskiego 
obyczaju, z którego z nadmiernym wysiłkiem, to jest męką Jezusa Chrystusa i jego 
najdroższą krwią, zostali odkupieni.
Edward Karwot
Katalog ??? Rudolfa. Zródla etnograficzne XIII wieku, Wrocław
1955, s. 7,11; za (Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowo-
żytnej.) Wrocław - Warszawa - Kraków, 1991
118
Czary i ich rodzaje
Aneks Zbiór praktyk czartowskich z dawnych ksiąg spisanych dla użytku 
współczesnych przysposobione.
Praktyczne i najpopularniejsze środki magiczne do wywołania miłości
Rozmawiając z młodą dziewicą, której miłość pragniecie posiąść, udajcie, że 
chcecie jej wywróżyć cokolwiek, np. czy prędko wyjdzie za mąż. Podczas spotkania, 
które w tym celu nastąpić powinno w miejscu samotnym, postarajcie się, żeby 
spojrzała wam w oczy, a gdy się wasze wejrzenia połączą, rzeknij z mocą: „Kaphe, 
Kasita, non Kapheta tepubłica filii omnibus suis". Nic nie szkodzi że treści 
tych słów tajemniczych nie znacie, wymówcie je z wiarą, a będziecie kochani.
Utoczyć kilka kropel krwi swojej w porze wiosennej w piątek, wziąć kawałek 
wątroby gołębia, uczynić z tych substancji proszek i dać go do połknięcia osobie, 
której pożądacie.
Jeśli działanie nie nastąpi od razu, to powtórzyć do trzech razy, a skutek 
będzie pewny i posiądziecie miłość.
Przymocujcie do poduszki łoża kobiety lub dziewicy jak najbliżej miejsca, gdzie 
spoczywa jej głowa, kawałek pergaminu z napisem: „Michael, Gabriel, Raphael, 
sprawcie, żeby (nazwisko osoby) zapałała ku mnie miłością prawdziwą".
119
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Osoba ta nie będzie mogła zasnąć bez myśli o was; wkrótce miłość ku wam zjawi 
się w jej sercu.
Żeby osoba, której miłość posiadacie, pozostała wam wierna, weźcie kosmyk jej 
włosów, spalcie je i rozsypcie na krawędziach u wezgłowia jej łoża, które 
uprzednio posmarujcie miodem. Będzie ona marzyła tylko o was.
Jeśli chcecie, żeby wasze bileciki miłosne i listy o interesach miały powodzenie, 
które by urzeczywistniło wasze marzenia, weźcie skrawek pergaminu i napiszcie z 
obydwu stron zaklęcia następujące:
„Adamie i Ewo, jak Stwórca Wszechmogący połączył was w raju ziemskim, w miejscu 
świętym niepodzielnie, wzajemnie i nierozerwalnie, tak również i serce tych, do 
których będę pisał, niech bęędzie dla mnie życzliwym i niech mi niczego odmówić 
nie będzie w możności: Ely + Ely + Ety".
Potem spalić ów pergamin i zebrać starannie cały popiół. Wziąć świeżego 
atramentu, wlać go w nowe naczynie gliniane, wsypać w nie popiół otrzymany z 
pergaminu, wlać siedem kropli mleka kobiety, karmiącej dziecko pierworodne, 
dosypać szczyptę sproszkowanego magnesu. Używać pióra nowego, zatemperowanego 
nowym nożykiem. Każda osoba, do której napiszecie atramentem tak przygotowanym i 
piórem, będzie pragnęła uczynić wszystko, co będzie w jej mocy.
Wziąć pięć włosów własnych, złączyć je z trzema włosami osoby ukochanej i 
wrzucić je w ogień ze słowami: „ Ure, igne
120
Czary i ich rodzaje
Sancti Spiritus,  renes,  nostros et cor nostrum,  Domine. Amen". Zdobędziecie 
tym sposobem powodzenie w miłości.
W wigilię św. Jana przed wschodem słońca, zerwijcie roślinę zwaną Oenula Compana. 
Noście ją w płótnie delikatnym przez dni dziewięć; później zmielcie ją w proch i 
rozsypcie na szaty osoby ukochanej. Pragnienia wasze tym sposobem urzeczywistnią 
się.
Psalm 137, zaczynający się od słów: „Confiteor tibi, Domine Quoniam audisti..." 
posiada moc budzenia miłości w sercu osoby będącej przedmiotem pożądań waszych. 
Oto jak należy postępować.
Wlać do czaszy szklanej oleju z lilii białej, odmówić nad nią psalm 137 i 
zakończyć go imieniem anioła Anaela oraz osoby ukochanej. Potem napisać imię 
tego anioła na kawałku cyprysu i zanurzyć go w olejku; później lekko namaścić 
powieki tym olejkiem i umocować do prawej ręki osoby której pożądacie, a miłość 
zjawi się w jej sercu. Operacja ta będzie skuteczniejsza, jeśli wykonacie ją o 
wschodzie słońca, w piątek następujący po nowiu.
Przodkowie nasi mniemali, że dzięcioł zielony, zjedzony na czczo z solą 
poświęconą, jest dobrym środkiem przeciw urokowi zawiązanego węzełka; urok ten, 
jak wiadomo, odbiera moc płciową.
Jeśli ktoś chce zobaczyć we śnie obraz kobiety, którą w przyszłości ma poślubić, 
powinien wziąć koralu sproszkowanego, proszku magnesowego, krwi białego gołębia, 
wszy-
121
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
stko zmieszać i otrzymaną substancję owinąć białym jedwabiem. Zawiniątko 
umieścić na szyi, pod poduszkę włożyć gałązkę mirtową i odmówić modlitwę: „Kyrie 
clementissime, qui Abraham servo tuo dedistis wcorem et filii eius obedientis-
simo per admirabile signum indicasti Rebeccam wcorem, indi-ca mihi servo tuo 
ąuam nupturus sim wcorem, per mysterium tuorum Śpirytuum Baalibeth, Assaibi, 
Abumostih. Amen".
Rankiem trzeba przypomnieć sobie twarz widzianą we śnie; jeśli się nic nie ukaże, 
trzeba powtórzyć doświadczenie magiczne przez trzy piątki z rzędu; a jeżeli i po 
trzeciej nic się nie pokaże, to można wnioskować że małżeństwo wcale nie nastąpi.
Jeśli dziewica pragnie zobaczyć we śnie twarz tego, kogo poślubi, to powinna 
wziąć małą gałązkę topoli, przewiązać ją własnoręcznie białą wstążką i ukryć pod 
poduszką.
Następnie powinna potrzeć skronie krwią dudka i przed zaśnięciem odmówić 
modlitwę poprzednią zmieniając słowa: „Servo tuo ąuam nupturus sim wcorem" na 
słowa: „Ancil-lae tuae ąuem sim nuptura virum".

«>    ..     ?_
122
Czary i ich rodzaje
Zbiór zaklęć i praktyk magicznych użytecznych do wszystkiego
Zaklęcie na powstrzymanie krwotoku
„Z krwi Adama urodziła się śmierć, Z krwi Chrystusa urodziło się życie, O krwi, 
zatrzymaj się!"
Przeciwko głodowi
Jest to wielka tajemnica, której doświadczył znany mag podczas ostatniego głodu 
i dzięki której zdołał ocalić życie wielu ludziom. Uciekli się również do niej 
prorocy Eliasz i Elizeusz; znajduje się ona również w Ewangelii, gdzie jest opis, 
jak Chrystus rzesze liczne nakarmił małą ilością chleba.
Wszędzie powtarza się ta sama tajemnica, oparta na trzech zasadach kabały.
Módlcie się do Pana Zastępów w ciągu 7 dni z rzędu rano i wieczorem. Na 7 dzień 
weźcie liść rośliny jadalnej, jak sałata, szczaw itp. Napiszcie na liściu miodem, 
rosą lub wodą deszczową następujące słowa przed wschodem słońca: „Jako deszcz 
spuszczę wam chleb z wyżyn niebieskich", a z drugiej strony: „Manetur". Okadźcie 
liść i zjedzcie go.
123
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Kto go zje, przeżyje 7 dni bez uczucia głodu. Można powtórzyć doświadczenie 7 
razy, co da 49 dni, ale tak długiego okresu zapewne nie da się wam osiągnąć.
Taki chleb przyniósł anioł prorokowi w pustyni.
Żeby zatrzymać węża
Wymówić na jego widok: „Osi, Osod, Osia", a pozwoli się wziąć do ręki.
Żeby zatrzymać mordercę
Wziąć krwi ofiary, gdy jest jeszcze ciepła, rzucić w ogień, aby się spaliła. 
Zobaczycie, że morderca nie będzie się mógł oddalić, a nawet, jeśli się będzie 
znajdował w odległości czterech mil będzie zmuszony do powrotu na miejsce 
zbrodni.
Żeby zatrzymać od razu jedną lub kilka osób
Wymówić: „Veide, Rongan, Rada, Bagadin". Położyć kolano i rękę prawą na ziemi, 
przechylając się w tył.
Podnieść się nie dotykając lewą nogą ziemi.
124
Czary i ich rodzaje
Aby mieć podróż szczęśliwą
Nosić ze sobą werbenę.
Na rany głębokie i śmiertelne
Wziąć roślinę vinea purvinea z korzeniami, włożyć ją do wina, które się daje do 
picia choremu w ciągu kilku dni. Jeśli w ranie znajdzie się drzewo, żelazo lub 
inne ciało obce, to wyjdzie i chory wyzdrowieje.
Żeby wiedzieć, czy chory umrze czy wyzdrowieje
Wziąć kawałek słoniny, otrzeć nią podeszwy nóg chorego i dać ją psu, jeśli ją 
pożre, chory wyzdrowieje; jeśli nie, umrze.
Żeby uleczyć chorobę ucha
Wziąć małą cebulkę, upiec ją dobrze w popiele; wziąć delikatnego płótna z 
kawałkiem masła niesolonego; owinąć w płótno masło i cebulkę i włożyć choremu w 
ucho, gdy cebula jest jeszcze możliwie gorąca. Trzymać jedną minutę.
125
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Na ból zębów
Wziąć nieco wódki na dłoń i wdychać tym nozdrzem, które znajduje się na zbolałej 
części twarzy.
Żeby uleczyć kolki
Wziąć trzeba gumy arabskiej z mlekiem.
Przeciw oparzeliźnie
1 łyżkę dobrego octu, 12 łyżek wody, dodać bieli hiszpańskiej, mieszać razem, 
żeby utworzył się rodzaj kremu. Wysmarować nim płótno i przykładać na oparzone 
miejsce.
Aby pszczoły nie kąsały
Wziąć trzy liście rośliny, zwanej plantago amita i trzymać je w ustach przy 
zbliżeniu do pszczół.
?
Aby drzewa przynosiły owoc
Trzeba je szczepić na 3 lub 4 dni przed nowiem.
126
Czary i ich rodzaje
Żeby zmusić do śmiechu dziewicę
Wziąć trzy małe ziarnka bobu, umieścić każde z nich pomiędzy dwoma palcami 
prawej ręki, położyć rękę na sercu, wejrzeć z powagą na osobę i wymówić:
„Ego ago et superago et conswnatum est".
Inny sposób: trzy białe fasole. Mówić: „Ehe, Mebe, Matri-stope".
Żeby nie być zranionym na wojnie
Napisać na blaszce cynkowej słowa następujące: „Patrzcie na miecz Adonaja i 
Gedeona". Blacha powinna być wycięta w kształcie gwiazdy o siedmiu ramionach. 
Okadźcie ją i umocujcie do rękojeści swej szabli. Poranicie nią swego 
nieprzyjaciela nawet jeśli byłby w zbroi.
Jsis
127
Czary i czarownice — wczoraj i dziś
Literatura
Baranowski ?.: W kręgu upiorów i wilkołaków, brak roku i miejsca
wydania Czarna magia, Mitel 1991 Eliade M.: Okultyzm, czary, mody kulturalne, 
Oficyna Literacka,
Kraków 1992 Instytor H., Sprenger J.: Młot na czarownice. Przełożony przez
Stanisława Ząbkowica, Kraków 1614
Levack ?. ?.: Polowanie na czrownice w Europie wczesnonowożytnej, brak roku i 
miejsca wydania
Potkowski E.: Czary i czarownice, Warszawa 1970
Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, Łódź 1952
Przybyszewski L: Czary i czarownice. Studium historyczne,
Poznań 1932 Putek J.: Mroki średniowiecza. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1956
Rosenblatt J.: Czarownica powołana. Przyczynek do dziejów spraw przeciw 
czarownicom w Polsce, Warszawa 1883
Skarga ?.: Żywoty świętych, Kraków 1603 Tuwim J.: Czary i czarty polskie oraz 
wypisy czarnoksięskie, Warszawa 1924
128
Spis treści
Czarownice w wierzeniach, dawniej i dziś........3
Czary i czarownice w wierzeniach ludowych   ......5
Literatura pisana dotycząca czarownic
i spraw czartowskich    ................11
„Młot na czarownice"..................................12
Sposoby leczenia czarów według
„Młota na czarownice"     ..............14
Polowania na czarownice.................63
Polskie prawo procesowe o czary    ............75
Tortury i narzędzia kaźni.................99
Czary i ich rodzaje.....................?
Katalog Magii mnicha Rudolfa z Rud Raciborskich........111
Praktyczne i najpopularniejsze środki magiczne
do wywołania miłości ..^?.V...........................119
Zbiór zaklęć i praktyk magicznych
użytecznych do wszystkiego.............................123
Literatura    .........................128
Spis treści..........................129
129
9 — Czary i czarownice

JAK ZAMAWIAĆ?
Aby otrzymać jedną lub kilka z wymienionych książek należy zakreślić kwadracik 
przy zamawianym tytule, podać swój dokładny adres, nakleić znaczek i wysłać to 
zamówienie do nas. Można też zamawiać telefonicznie — tel. (014) 22 38 59.
Zamówione pozycje otrzymacie pocztą. Nie wysyłajcie pieniędzy, zapłacicie po 
otrzymaniu przesyłki na poczcie lub u doręczyciela.
Przy zakupie powyżej 2 (tych samych lub różnych) pozycji nie doliczamy kosztów 
wysyłki.
Dla zamawiających na kwotę ponad 150.000 złotych dodatkowo 10 %-owy rabat.
Nie zwlekajcie z zamawianiem pozycji, które Was interesują - nakłady ograniczone.
Jeżeli nie jesteś zainteresowany przekaż kartę pocztową znajomym.
KARTKA POCZTOWA
miejsce
na znaczek
pocztowy
Adresat:
Oficyna Wydawnicza
„KARAT" Co. Ltd.
ul. Krakowska 2, Ip. 33-100  TARNÓW
JAK ZAMAWIAĆ ?
Aby otrzymać jedną lub kilka z wymienionych książek należy zakreślić kwadracik 
przy zamawianym tytule, podać swój dokładny adres, nakleić znaczek i wysłać to 
zamówienie do nas. Można też zamawiać telefonicznie — tel. (014) 22 38 59.
Zamówione pozycje otrzymacie pocztą. Nie wysyłajcie pieniędzy, zapłacicie po 
otrzymaniu przesyłki na poczcie lub u doręczyciela.
Przy zakupie powyżej 2 (tych samych lub różnych) pozycji nie doliczamy kosztów 
wysyłki.
Dla zamawiających na kwotę ponad 150.000 złotych dodatkowo 10 %-owy rabat.
Nie zwlekajcie z zamawianiem pozycji, które Was interesują - nakłady ograniczone.
Jeżeli nie jesteś zainteresowany przekaż kartę pocztową znajomym.
KARTKA POCZTOWA
1295
miejsce na znaczek pocztowy
Adresat:
Oficyna Wydawnicza
„KARAT" Co. Ltd.
ul. Krakowska 2, Ip. 33-100  TARNÓW
ZAMAWIAM KSIĄŻKI ! ! ! 3 Materiały do samodzielnej nauki gry na GITARZE
Przegląd rodzajów gitar * Jak przy kupnie wybrać dobry instrument * Cztery 
metody stroje-a gitary * Podstawowe zasady gry * 120 podstawowych chwytów 
gitarowych * Chwyty irre (z poprzeczką) * Gramy z nut * Zasady harmonii dla 
początkujących* Kupon uprawniają-t do zakupu kasety do nauki gry na gitarze po 
obniżonej cenie *..............................48.000.-zł
3 Nauka gry na instrumentach klawiszowych
CASIO, YAMAHA, JVC, TECHNICS, KORG, HOHNER - Co kupić? co wybrać? * gra z 
automa-cznym akompaniamentem! * Tabele układów akordowych * Niezbędne wiadomości 
z nauki o uzyce * Kupon na szkoleniową kasetę magnetofonową z przykładami 
muzycznymi., 42.000,-zł
1 RAP, HIP-HOP, DISCO, MODA DYSKOTEKOWA
Najnowsze ? najmodniejsze tańce (40 tańców dyskotekowych, 100 fotografii, 120 
stron) * siążka może pomóc wszystkim którzy chcą się podobać, modnie i dobrze 
tańczyć ... 58.000,-zł
1  LISTY MIŁOSNE - poradnik z przykładami
Praktyczny poradnik dla zakochanych ? nie tylko * Jak pisać i o czym pisać? * 40 
wierszy
d Waszych listów * Przykładowa korespondencja dwojga zakochanych 
*..................38.000.-zł
3 Przepisy kulinarne - mojej babci, mojej mamy i moje
Zupy, coś na „drugie" i nie tylko * Surówki i sałatki * Ciasta, ciastka i 
ciasteczka * Trunki i na-oje * Różne, stare i nowe, wypróbowane przepisy * 
Przyjemnie jest przyrządzić samodzielnie nakowitą potrawę dla siebie i 
ukochanego mężczyzny...............................................34.000.-zł
3 JAK POKONAĆ NAPASTNIKA BĘDĄC KOBIETĄ
żyli BANDYCI MIEJCIE SIĘ NA BACZNOŚCI !!!
Słaba ? bezbronna kontra silny i brutalny * Punkty wrażliwe na ciele mężczyzny ? 
sposoby ich takowania * Sposoby obrony przed atakiem * Broń gazowa w samoobronie 
* Samoobrona a aragraf * Szczegółowy instruktaż na 72 stronach zilustrowany 30 
fotografiami...........33.000,-zł
3 Jak zapewnić idealny odbiór radiowy i telewizyjny?
Anteny radiowe i telewizyjne — dobór ? samodzielny montaż * Gdzie skierować 
antenę? * Wy-az nadajników TV i UKF FM pracujących w Polsce i na terenach 
przygranicznych * Zakłóce-?? odbioru, instalacje zbiorcze, strojenie i regulacja 
OTV * Anteny do odbioru radia i tv sat. raz sposoby ich instalowania * 
Informacje o polskich programach satelitarnych........37.000,-zł
U Otyłość, Łysienie, Impotencja
Niezawodny sposób prababek zapobiegający WYPADANIU WŁOSÓW * Rewelacyjna mie-
zanka ODCHUDZAJĄCA * Preparaty poprawiające SPRAWNOŚĆ SEKSUALNĄ.....36.000,- zł
2  HAZARD - EMOCJE - PIENIĄDZE
Gramy w ruletkę * Jak wygrać w ruletkę * Gramy w Black Jack'a * Poker bez 
tajemnic
Poker- rozdzaje oszustw ? sposoby 
zabezpieczeń.....................................................18.000,-złj
Hój adres:
1
'   i
ZAMAWIAM KSIĄŻKI ! ! !
D Przepowiednie o losach Polski i świata do końca XX wieku
* Przepowiednie wielkich zmian w latach 1993 - 1995 I * widzenie ks. Piotra * 
wizja z Tęgoborza * przepowiednie o polskim Papieżu * co czeka świat w 
najbliższej przyszłości? * Apokalipsa * Proroctwa Malachiasza * jasnowldzowie z 
Niemiec, Polski I Ameryki..................30.000,-zt
?  Proroctwo MICHALDY - Królowej ze Saby
„... gdy na świecie zrobi się przemiana w pieniądzach ? nastąpią opłaty 
dokuczliwe ? nieznośne. Pieniądz będzie topniał jak śnieg. Coraz więcej będzie 
pan płacił za służbę I coraz mniej za to sługa mieć będzie...." oraz Objawienie 
z Fatimy ? Znaczenie snów..........................38.000.-zł
D Życie przed narodzeniem i po śmierci?
* Czy żyjemy tylko raz? * Co robimy przed narodzeniem na Ziemi? * Dokąd 
odchodzimy po opuszczeniu naszego ziemskiego ciała? * Śmierć kliniczna-fikcja 
czy fakt?...............35.000,-zł
D O ŚMIERCI, ANTYCHRYŚCIE I O KOŃCU ŚWIATA
Interesująca pozycja dotycząca czasu objawienia się Antychrysta, Końca Świata, 
Sądu Ostatecznego I strąconych w czeluści piekielne * Czym są: - Niebo, Czyściec, 
Piekło...........32.000,-?!
D Zagadki ludzkiej natury
* Duchy, zjawy, upiory * Tajemna wiedza szamanów * Podświadomość * Hipnoza.... 
30.000,-zł
D Chiromancja czyli WRÓŻENIE Z RĘKI
* Jakie jest znaczenie: kształtu dłoni, palców, paznokci, wzgórków ? linii na 
dłoni człowieka? * Kim są nasi znajomi? * Jakie są ich charaktery? * Jakie grożą 
im choroby ? ...............28.000.-zt
D Zemsta zza grobu
* Bogaty człowiek mści się za śmierć syna-powieść 
sensacyjna ...............................29.000,-zł
D O Szatanie, czarach, opętaniu i czcicielach Złego
* Postać Szatana i zagadnienie Zła * Praktyki magiczne * Opętania przez 
demony .... 39.000.-zt
D Relacje o zdarzeniach prawdziwych, chociaż nieprawdopodobnych
* Relacje ludzi, którzy zetknęli się z dziwnymi i niewytłumaczalnymi 
zjawiskami..........35.000,-zł
? CIEŃ WŁADCY SABATU (powieść grozy)
* Dzieje młodego szlachcica, który musi spłacić, zaciągnięty przed wiekami przez 
jego przodka, dług wobec Szatana polującego na ludzkie 
dusze..................................................35.000,-zł
O 100 PIĘKNYCH WIERSZY NA RÓŻNE OKAZJE
Z okazji urodzin dziecka, I-ej Komunii, Bożego Narodzenia, Zaręczyn, Ślubu i 
wielu innych okazji. Miło jest poczytać wiersze w dniu pracy, dniach szczęścia ? 
smutku.......................42.000,-zł^
Mój adres:
?-??............................................................??-??
??