JAN KRAWCZYK
PAMPA
Rozdział I
1
Kiedy zagłębilisię w ciemny, nasycony wilgocią las i pozostali sami, ogarnęło 
ich uczucie bezradności i opuszczenia. Franczak spoglądał wokoło jak człowiek, 
któremu usuwa się ziemia spod nóg. Broda drgała mu spazmatycznie, a usta 
zacisnęły się kurczowo. Tłumił w sobie wydzierający się z piersi szloch. Antek 
ze zdziwieniem patrzył na ojca ukradkiem ocierającego łzę, lecz nie wywarło to 
na nim specjalnego wrażenia. Całą uwagę miał bowiem zajętą małpkami, których 
gromadka uwijała się na pobliskim drzewie. Ciekawie spoglądały z wysoka na 
dwunożne istoty, znajdujące się u stóp drzewa. Raptem z piskiem się rozproszyły 
i znikły bez śladu. Sprawcą popłochu był jastrząb niespotykanych rozmiarów, 
który przeleciał nisko nad koronami drzew.
Franczaka zdjął nagle niesamowity lęk. Przez całą drogę — od Porto Alegre aż do 
Santa Maria, a stamtąd do samego Jaguari — pocieszał żonę, że jakoś to będzie. 
Przecież nie zginą. Tej otuchy nie skąpił także i towarzyszom podróży, z którymi 
wybrał się do ziemi obiecanej. Wieś lubelska pozostała daleko za nimi, za morzem, 
wracali do niej wspomnieniami, szukając pociechy i oparcia przed obcością, która 
się na nich nagle zwaliła i straszyła na każdym kroku.
Przede wszystkim — ta gęstwina! Ani nosa w nią wrazić, ani wzrokiem ją 
przeniknąć. Jedna zbita ściana! A za nią mrok, wilgoć, woń gnijących liści i 
tajemnicze szmery. Właściwie Franczak nigdy nie czuł obawy przed lasem. Wychował 
się bowiem na jego skraju i zżył się z jego szumem i zapachem. Tylko że tamten 
las, który teraz wspominał, był inny, jakiś przytulny, pełen nabożnego skupienia 
i ciszy, przesycony zapachem liści i traw, wonią kwiatów i jagód. Natomiast ten 
tu, splątany sznurami lian, warkoczami bambusu, poprzetykany olbrzymimi 
paprociami i drzewiastymi pokrzywami, przejmował go dreszczem grozy i budził 
posępne myśli. Któż mógł odgadnąć, co krył w sobie i przed czym należało się 
wystrzegać!...
5
Informowano ich po drodze, że powinni przede wszystkim wystrzegać się pająków i 
jadowitych gadów. Widział już coś takiego grubości kiełbasy, sunącego po ziemi w 
elastycznych skrętach. Znikło bezszelestnie w gęstych zaroślach,  śladu  po  
sobie  nie  pozostawiając.  Jak  się  przed  takim
upilnować?
Spojrzał pochmurnie na żonę — płakała.
— Nie płacz, głupia, i tak nic nie poradzisz!
Sam jednak czuł, że coś niewidzialnymi palcami ściska go za gardło i
dech w piersi zapiera.
Jeszcze raz rzucił wzrokiem za siebie — ślad po karosach dawno już wsiąkł w 
leśną gęstwinę. Wąska drożyna, a właściwie ledwie widoczna ścieżka zdawała się 
być wąską niteczką łączącą ich z dalekim światem. Światem, gdzie przebywali 
normalni ludzie, rozciągały się orne pola, stały chaty i toczyło się zwykłe, 
gwarne życie.
Ciężkie westchnienie żalu, przygnębienia i rezygnacji wyrwało się z piersi 
chłopa. Ale cóż tu mogło pomóc jakieś biadolenie!
Franczak popchnął lekko żonę w kierunku chaty. Nie była to właściwie chata, ale 
szałas sklecony z'łupanych pni palmowych, nakryty dachem z liści tego samego 
drzewa. Weszli do środka i niemal potknęli się o kamienne palenisko, znajdujące 
się na środku izby. Okiennica bez zawiasów wypadła na dwór i potoczyła się w 
krzaki. Złożyli na podłodze swój skromny dobytek.
Franczak rozejrzał się bezradnie.
—  I co teraz? — spytał.
—  Ano, chciało ci się do Brazylii! — zabrzmiała wymówka.
—  Mnie? — ogarnęło go zdumienie. — Przecie ty także!...
Żona pochlipywała bez przerwy, Antek gapił się z progu na przelatujące nad 
drzewami, rozkrzyczane papugi. Dookoła chaty stał ciemny mur lasu. Franczak 
obdarzył go nienawistnym spojrzeniem. Miał do niego pretensję, jak do żywej 
istoty, czyhającej na jego zgubę. Wreszcie wziął do ręki siekierę i wyszedł na 
dwór. Na próbę uderzył w najbliższy pień. Odpowiedział mu głuchy dźwięk. Drgnął 
i ręka mu sama opadła. Spo-chmurniał jeszcze bardziej. Zrozumiał, że jeżeli 
zwali pierwsze drzewo, to już żadna moc ludzka stąd go nie wyrwie. Puszcza 
weźmie go w swoje posiadanie, oplącze sznurami długich lian i przykuje 
korzeniami do ziemi. Do ziemi, obcej, zagadkowej, niezrozumiałej. A tak — byli 
jeszcze wolni,
mogli uciekać.
„Uciekać — zastanowił się — ale dokąd?"
6
Jakże daleko pozostały milejowskie pola i lasy, podmokłe łąki nad Wieprzem , 
rosnące nad nim wierzby! Wspomniał Piaski i Łęczna dokąd jeździł na jarmarki, 
gdzie miał znajomych i przyjaciół. Zamajaczyły mu jak we snie, białe brzózki 
koło domu... Przeliczy, w myśli czas trwania podroży, a potem własne możliwości 
materialne. Nie było o czym marzyć Czuł slę jak rozbitek na kruchej skale, 
otoczony zewsząd bezmiarem wód'
Wrócił do chaty.
^   - Chłopak jest głodny, przygotuj mu coś do zjedzenia - zatroszczył
Wszelako nie o jedzeniu myślał. Czuł nieodpartą chęć posłyszenia ludzkiego głosu 
W tym przerażającym pustkowiu, w tej niesamowitej ciszy ciemnego lasu był mu on 
potrzebny jak ramię, na którym mógł sie wesprzeć i utrzymać równowagę. Kobieta 
wytarła hałaśliwie nos w zapaskę i ociężałym krokiem ruszyła z miejsca.                                           
°-v**^
Franczak ujął syna za rękę i obaj ostrożnie zagłębili się w puszczę Utknęli 
niedaleko przed kępą bambusów, schylających do ziem, swoŁ wiotkie warkocze 
Zupełnie jak wierzby nadwiepr2ańskie! Ale skojarzenie trwało krotko , ochoczo 
zabrał się do pracy. Naciął sporo długich tyczek które syn zaciągnął do domu. 
Zanim żona zgotowała garść ryżu okraszonego skwarkami wędzonej słoniny, Franczak 
sporządził dwa solidne tapczany.                                                                         
?
krótkoNiC ??? Zamia™ ??? ^ SOłeJ 2???? ????? Z g3dami ~ wy->aśnił Do wieczora 
czas mu upłynął na medytowaniu nad własnym losem i oglądaniu kątów palmowej 
chaty. Jej prymitywna budowa nie budziła w nim zachwytu.
-  Przy pierwszej lepszej wichurze diabli ją rozniosą! ___ stwierdzj}
StanOWCZO.                                                                                                  
"««??
—  Podeprzyj kołkami — poradziła żona.
Przy pomocy syna nazbierała trochę suchej trawy oraz bambusowych gałązek . tym 
wymościła oba tapczany. Nie zapowiadało to wielkiej wygody, lecz pod ręką nie 
było nic lepszego. Następnie zabrała się do rozpakowywania tobołków.                                            
-                    c
Wieczerze spożyli w nastroju posępnym - żadnemu z dwojga nie chciało się odzywać. 
Jedynie Antek  opowiada) z zapałem o dziwnym ptaku   którego  spotkał  niedawno  
w   zaroślach.   Cały  był  granatowy skrzydła miał czerwone i żółty, 
niesamowitych rozmiarów dziób. Siedział sobie na gałęz,  przyglądając  się 
chłopcu  i  krakał  ochrypłym głosem
7
Rodzice nie zwracali na to uwagi, milczeniem odgradzając się od własnych
utrapień.
Zanim udali się na spoczynek, Franczak nabił strzelbę śrutem i zawiesił
ją na ścianie nad łóżkiem. Ale noc mieli spokojną. Świerszcze grały do
samego rana, a sowa pohukiwała bez przerwy. Poza tym — nic! Ani
porykiwania  dzikich  bestii,  ani  szmeru  prześlizgiwania  się  ohydnych
gadów. Może nie będzie tu tak strasznie, jak im to opowiadano po drodze.
Wciskające się szparami w ścianach światło dzienne zbudziło ich ze snu.
Pomimo wzrastającej niechęci do życia należało jednak wstać i zabrać się
do jakiejś pracy. Po skromnym posiłku Franczak wziął siekierę i poszedł
rąbać las. Nie szło mu to widocznie zbyt łatwo, bowiem Antek słyszał, jak
ojciec warczał przez zaciśnięte zęby:
— A masz, ścierwo! A masz!
Wrócił na obiad zmordowany, koszula na nim cała była mokra, z twarzy zgarniał 
pełne garście potu. Wypoczywał krótko. Sprawdził, czy piła ostra, i poszli oboje. 
Niebawem doleciał do Antkowych uszu metaliczny chrzęst piły, potem suchy trzask 
i przeciągły łoskot walącego się drzewa. Wreszcie głuchy jęk ugodzonej ziemi.
Odgłosy te tłukły się po lesie przez kilka dni, wstrząsając chatą, aż z jej 
ścian sypały się nadgniłe włókna palmowe. Franczak na ogół nie grzeszący 
gadatliwością, po jakimś czasie po prostu jakby zaniemówił. Szedł do pracy z 
twarzą pochmurną i z zaciętymi ustami. Walił się wieczorem na tapczan jak kłoda, 
dysząc ciężko, i długo w noc, zanim usnął, postękiwał. Przestał kląć, co było 
tym dziwniejsze, że dawniej za pomocą kilku dosadnych słów zwykł był wyrażać 
całą swoją złość lub niezadowolenie. Wychudł, sczerniał, twarz mu się pokryła 
rudą szczeciną, poprzetykaną srebrnymi nitkami. W tej zabójczej harówce dużą 
wyręką była mu żona. Często chodziła z nim do lasu, pomagając mu przy pile.
Antek zaś żył na uboczu. Z początku zwracano na niego uwagę i strofowano, by 
zbytnio nie oddalał się od domu, mógł bowiem natknąć się na jakąś gadzinę lub po 
prostu zabłądzić w gęstwinie. Niebezpieczne były także padające drzewa. 
Osamotniony, bawił się na powalonych kłodach, krajał kozikiem cienkie liany i 
kręcił z nich, jak z nadwieprzańskich wierzb, smętne fujareczki.
Franczakowa zaczęła wzdychać:
— Naokoło nic, jeno pustka, żeby chociaż jaka kurka i ze dwoje kurcząt! Zaraz by 
się człowiekowi raźniej zrobiło...
Uosobieniem  prawdziwego  gospodarstwa  był  dla  niej   rozgdakany
8
i piszczący drób. Bez jego gwaru i kręcenia się pod nogami czuła wokół siebie 
pustynię. Wiedziała jednak, że marzenie to jest niemożliwe do zrealizowania. 
Przynajmniej na razie. Do najbliższych osad było ładnych kilkanaście kilometrów 
i aby dostać się tam, Franczak musiałby poświęcić ze dwa dni. Nawał pracy nie 
pozwalał na razie na taki luksus. Któregoś dnia Franczak powiedział:
—  Wystarczy już tego rąbania. Będzie ładny kawałek ziemi, i jeżeli ona obrodzi, 
nie zaznamy głodu.
Franczakowa zabrała się do kopania ziemi wokół chaty. Mąż popatrzył na nią bez 
zachwytu.
—  Ogródek? A skąd kwiaty weźmiesz? — spytał.
—  Nie kwiaty, ale groch posadzę — odparła Franczakowa. Dopiero teraz 
przypomniał  sobie te różne zawiniątka, jakie żona
upychała po tobołkach, gdy przygotowywali się do podróży. Wówczas był przeciwny 
tego rodzaju obciążeniom, święcie przekonany, że w Brazylii wszystkiego będą 
mieli pod dostatkiem. Tu na miejscu z przykrością przekonał się, że jego pojęcie 
o obfitości tego kraju nie pokrywało się z rzeczywistością. Prawdą jest, że 
udało mu się, na równi z innymi, zaopatrzyć w Jaguari w czarną fasolę, zwaną 
fiżonem, kukurydzę oraz trochę pszenicy. Natomiast marzyć wprost nie mógł o 
jęczmieniu, gryce czy prosie. Zbóż tych tutaj nie znano. I jak tu żyć? — martwił 
się szczerze.
Po paru tygodniach spiekoty, kiedy wydawało się, że słońce wyssie z ziemi 
wszelką wilgoć, Franczak podłożył ogień pod zwalony las. Płomień buchnął wysoko 
i zaraz rozlał się naokoło z piorunującą szybkością. Dmuchał lekki wiatr, 
płomienie więc płynęły chyżo, jak rozszalałe złote morze. Antek przyglądał się z 
podziwem rozhukanemu żywiołowi. Gęsty wał rudosinego dymu wzniósł się wysoko 
ponad las i płynął, jak kudłaty potwór ku wysokim obłokom.
Po dwóch godzinach na porębie pozostały tylko osmolone pnie martwych drzew i co 
grubszych konarów, które zdołały się oprzeć pożarowi. Tu i ówdzie snuły się 
jeszcze cienkie spirale dymu, dobywające się ze spróchniałych pni.
Teraz tylko deszczu — wyraził westchnieniem Franczak swoje pragnienie.
Na razie jednak niebo było pogodne.
Franczakowa kończyła kopanie ziemi. Drobna to była kobiecina, ale
energiczna i żwawo krzątała się na odmierzonym pólku.
9
—  A może byś tak sporządził jaki płot? Inaczej wszystko, co posadzę, zniszczą 
leśne zwierzaki.
—  Czemu nie.
Uporanie się z wyrębem lasu wpłynęło nieco na zmianę usposobienia Franczaka. 
Bary mu się trochę wyprostowały i jakby poweselał. Ochoczo przystąpił do 
wycinania bambusu i zrobił z niego ogrodzenie jak się patrzy. Kobiecina 
ucieszyła się, jakby już widziała przed sobą pełne strąki zielonego grochu.
2
W nocy spadł nareszcie upragniony deszcz i obficie zrosił ziemię.
Wyszli oboje z samego rana, by posadzić kukurydzę. Żona dłubała w ziemi maleńkie 
otwory, a on wrzucał do nich po trzy, cztery ziarenka kukurydzy i przydeptywał 
piętą. Tak ich nauczono w Jaguari, zanim zostali wysłani do puszczy. Żmudna to 
była praca, od częstego schylania się bolało w krzyżu, ale wytrwali tak cały 
dzień. Antek towarzyszył im skacząc z pnia na pień, niekiedy wspinał się na 
osmolone kłody i siadywał na nich okrakiem, wywijając piętami. Ubrudził się przy 
tym tak, że wyglądał jak Murzyn i matka raz po raz musiała mu ocierać zapaską 
osmoloną i zasmarkaną buzię.
Nadszedł dzień, kiedy Franczak musiał się udać do ludzi.
—  Jak ty tu zostaniesz? — zafrasował się poważnie.
—  Zwyczajnie, zamknę się i nie wpuszczę nikogo.
—  Nie musisz się obawiać ludzi, bo ich tu nie ma, raczej tygrysów.
—  Pamiętasz, jak nas nimi straszono? No i jakoś nie widzieliśmy jeszcze żadnego. 
Zresztą chyba nie wedrą się do chałupy.
—  Nie wiem. W każdym razie masz tu strzelbę. Jest nabita i w razie czego pal 
gdzie popadnie. Najlepiej w ślepia. I pilnuj mi Antosia!
Z tymi słowami poszedł. Jeszcze obejrzał się ze ścieżki, machnął jej ręką na 
pożegnanie i znikł w zaroślach.
Franczakowa zabrała się do cerowania bielizny. Chodziło przede wszystkim o 
koszule, które od potu i słońca rozłaziły się w palcach jak zbutwiałe. Chłopak 
bawił się na progu — zabrała go do środka i zamknęła drzwi. Robota szła jej 
jakoś opornie, bowiem wszystkimi myślami krążyła wokół spraw, dla których mąż 
właśnie poszedł do ludzi. Zamierzał przynieść trochę różnych drobiazgów, jak 
zapałki, nafta, sól i gwoździe. Zwłaszcza najpilniejsze były te ostatnie — 
chciał bowiem sporządzić jakiś
10
stół i ze dwa stołki, bez których życie było bardzo trudne. Przy okazji pragnął 
także postarać się o parę kurcząt, którymi i żona, i Antoś na pewno się ucieszą.
—  Mamo, wody!
—  Weź sobie z wiaderka. Kubek zadzwonił o puste dno.
—  Nie ma...
Kobieta przerwała cerowanie.
—  Siedź spokojnie, zaraz ci przyniosę.
Do strumyka nie było dalej niż pięćdziesiąt metrów. Wzięła wiadro i udała się 
żwawo po wodę. Antek usiadł na progu z brodą zagłębioną w dłoniach wspartych na 
kolanach. Czarny punkcik nieznanego ptaka krążył z wolna wysoko na niebie. 
Poprzez las ciągnęło stadko kłótliwych papug. Przypomniał sobie strzelbę wiszącą 
na ścianie. Gdyby ją tak wziąć, wymierzyć w kierunku ciemnego punktu na niebie i 
pociągnąć za spust! Ale rychło przypomniał sobie przestrogę ojca: nie bierz 
broni, bo może cię zabić! Ciekawe, czy mówił prawdę... Ale mimo podniety i 
wątpliwości jakoś nie ruszał się z miejsca. Czarny punkcik wzbijał się coraz 
wyżej na wyblakłe niebo, czasem się zniżał i znowu wspinał, majestatycznie 
płynąc z rozłożonymi skrzydłami.
Nagle daleki krzyk matki wyrwał chłopca z interesującej kontemplacji. Biegła od 
źródła bez wiadra, z włosem rozwianym i z przerażeniem w rozszerzonych źrenicach.
—  Synu, kochany, żmija mnie ukąsiła! — zawołała.
Wpadła do chaty, zakręciła się na miejscu i nagle zatrzymała się bezradnie. 
Chłopiec spoglądał na matkę niemal obojętnie, niejasno zdając sobie sprawę z 
tego, co zaszło. Kobieta dyszała ciężko, twarz wykrzywił jej obłędny strach, 
oczy wychodziły z orbit. Wiedziała z opowieści, że ukąszenie żmii jest 
niebezpieczne, często kończy się tragicznie. Świadomość tego ścięła jej krew w 
żyłach, sparaliżowała ruchy i zamroziła myśli. Nie była zdolna do obmyślenia 
jakiegokolwiek ratunku. Ukąszenie nastąpiło w prawą nogę powyżej kostki. Czuła 
wzrastający ból i powolne drętwienie stopy. Spojrzała na dwie grubsze i dwie 
słabsze ranki, nie większe niż ukłucie szpilką — ciało wokół nich nabrzmiewało 
szybko. Puchło.
—  Synku, ratuj!
Chłopiec nie ruszał się z miejsca, aczkolwiek już poczynał zdawać sobie sprawę, 
że zaszło coś niezwykłego. Przejęta grozą matka upadła na podłogę. Znikąd pomocy! 
Bo cóż ten
11
dzieciuch mógł uczynić, jeżeli ona sama była bezradna? Raptem przypomniała sobie 
zasłyszaną w podróży opowieść, jak postępowano w podobnych wypadkach. Należało 
przeciąć ciało po obu stronach rany, aby nie dopuścić do rozprzestrzeniania się 
zabójczego jadu. Chwyciła nóż i zagłębiła jego ostrze w nogę. Stępione narzędzie 
z trudem zaledwie przecięło skórę i ani rusz dalej. Czarna, gęsta krew sączyła 
się skąpymi kroplami. Z całych sił przycisnęła palcami miejsce ukąszenia. 
Gniotła je, aż na czoło wystąpiły jej grube krople potu. Oczy zaszły łzami, w 
skroniach czuła łomotanie, a uporczywa, niczym nie dająca się odpędzić myśl wyła 
w niej bez przerwy: śmierć!... śmierć!
—  Synku! — wyrwało się z niej boleśnie, gdzieś aż spod serca.
—  Co, mamusiu? — odezwał się drżącym głosem chłopiec.
—  Źle, dziecino! Nieszczęście idzie!...
Dźwignęła się nagle na kolana i poczęła rozniecać ogień. Poruszała się z trudem, 
czuła sztywność w członkach. Dmuchała na gałązki ze wszystkich sił, nie chciały 
się tlić. Wydobyła z łóżka garść trawy i znowu potarła zapałkę. Naraz chwyciły 
ją torsje. Upadła ponownie na ziemię, wijąc się z rozdzierającego ją bólu. Czuła 
we wnętrznościach okropny, przepalający ją na wylot ogień. Chłopiec, 
przestraszony, rozpłakał się żałosnym głosem. Podczołgała się do niego, objęła 
za szyję ruchem szukającym pociechy i jednocześnie dającym ukojenie. Potrząsnęła 
nim z całej mocy — tak się jej zdawało — i nagle zaskomliła:
—  Dziecino! Leć i wołaj ludzi!
Ale zaraz sobie uświadomiła całą niedorzeczność tej prośby. Wokół rozciągał się 
las, dziki, posępny, nieprzytulny. Wiało od niego obcością, grozą, śmiercią... 
Straszny to był i nieludzki las. Otaczał ich ciasnym pierścieniem, którego nikt 
nie mógł rozerwać ani przełamać...
—  Synuniu, leć po tatusia!
Daremne, nierozsądne żądanie. Gdzież ten chłopiec samotnie pobiegnie w groźny 
bór i dokąd? Zabłądzi w przeklętej gęstwinie, zwierz go zaatakuje i... 
przepadnie na wieki! O Boże!
Dźwignęła się ostatkiem sił i usiadła na podłodze. W głowie czuła szum i zamęt. 
Jakaś potworna siła czy może ból, nie zdawała sobie już z tego sprawy, wysadzały 
jej oczy z orbit. Całe ciało niby nalane ołowiem ciążyło ku ziemi. Żadna z ran — 
ani ta od ukąszenia, ani ta od cięcia nożem — wcale ją nie bolała. Jakby w ogóle 
ich nie było. Natomiast ciało na nogach poczynało nabierać barwy sinej, członki 
nabrzmiewały i puchły w oczach. Od dołu płynęły kąsające bóle, palące żywym 
ogniem paraliżujące swobodę
12
ruchów. Prawy bok był jak martwy, odrętwienie posuwało się coraz wyżej. Obłędny 
strach zaciskał kobiecie gardło, dusił ją, tamował oddech. Co będzie? Co będzie? 
— łomotało jej w głowie bez przerwy. Traciła przytomność.
Chłopiec przylgnął głową do łona matki i szlochał strasznym, nieutulonym płaczem.
Ostatnim wysiłkiem zamierającej woli matka przycisnęła chłopaka do siebie. Ból w 
skroniach ogłuszał ją aż do utraty zmysłów. Czuła, że się kończy, że ziemia 
umyka spod jej stóp. Jeszcze chwila... Nagle z ust buchnęła struga krwi.
3
Po powrocie Franczak zastał żonę martwą. Po długim i męczącym płaczu chłopiec 
ledwie zipał resztkami sił. Wszystko, co ojciec trzymał w ręku, wysunęło mu się 
na ziemię —jakieś ziarno rozsypało się z pękniętego woreczka, dwie kury z 
gdakaniem rzuciły się w las, a z jaj zrobiła się kupka mazi. W pierwszym odruchu 
chciał rzucić się na trupa, szarpać go i budzić ze snu, ale zaraz poniechał tego. 
Osunął się jedynie na kolana i zwiesił ponuro głowę. Chłopca, który przysunął 
się do niego, przycisnął do piersi i tak długo trwali bez ruchu.
Opamiętał się dopiero wówczas, gdy słońce poczęło zsuwać się z nieba za czarną 
ścianę lasu. Wstał, wyszedł na dwór, wziął łopatę i przez jakiś czas przyglądał 
się jej, nie mogąc dociec, jaką miała spełnić rolę. Wreszcie na niewielkim 
pagórku opodal chaty wykopał dól i zawlókł tam ciało żony. Na kopczyku świeżej 
ziemi zatknął marny koślawy krzyżyk, nad którym namozolił się sporo. Stał przy 
nim kilka chwil z odkrytą głową, lecz nie modlił się, bowiem rozpacz utrudniała 
mu skupienie rozchwianych myśli, zaciśnięte gardło z trudem przełykało suche 
powietrze.
Chłopak plątał się koło jego nóg, popłakując coraz ciszej. Od czarnego, popiołem 
pokrytego pola, poczynającego ożywiać się kiełkującą tu i ówdzie kukurydzą, 
wiało posępną pustką.
Tego wieczoru obaj poszli spać bez kolacji. Antek, wyczerpany płaczem i głodem, 
usnął natychmiast. Natomiast ojciec przewracał się na swoim tapczanie i wzdychał 
całą noc. Wyrzucał sobie, że przyjechał do Brazylii po to tylko, aby żonę 
pochować na obcej ziemi! Czuł się winnym jej śmierci, i to go gryzło. Gdyby się 
nie oddalał od chaty, na pewno nie doszłoby do tego nieszczęścia. Widział przed 
sobą beznadziejną pustkę, której nic nie
13
było w stanie wypełnić. Nic go nie cieszyło i sam teraz nie wiedział, po co żyje.
Z ulgą powitał wstający dzień. Wyszedł z chaty i przez jakiś czas spoglądał na 
purpurowe niebo. Nie widział przelatującego ptactwa i nie słyszał jego gwaru — 
myślami był daleko. Wreszcie wrócił do chaty i usiadł na pieńku opodal tapczana. 
Wpatrzył się w syna oddychającego równo i spokojnie. Raptem jakby się coś w nim 
obudziło — przecież ta krucha jeszcze istota była jedyną więzią łączącą go z 
życiem! Chłopiec zaledwie wkraczał na próg świadomego istnienia, otwierały się 
przed nim wrota nieznanego, należało przygotować go do życia, uczynić silnym, 
wytrwałym i świadomym swego losu! Ciężkie westchnienie wyrwało się z jego piersi.
Nagotował wody, zaparzył herbaty herwowej i zabrał się do jedzenia. Szło mu to z 
trudem, zupełnie jakby przełykał kłąb czegoś najeżonego kolcami. Kiedy wreszcie 
udało mu się z tym jakoś uporać, chłopiec otworzył oczy i zapytał o matkę.
—  Mamusi nie ma ?— powiedział głuchym, jakby nie swoim głosem. 1 dodał z trudem: 
— Nie pytaj mnie o nią nigdy.
Nakarmił syna i zabrał ze sobą. Obeszli całe pole, obejrzeli wybłyskują-ce spod 
popiołu żółtozielone piórka wschodzącej kukurydzy. Potem zajrzeli do lasu. 
Omszałe drzewa, przystrojone girlandami lian i liściastych pnączy, stały w 
dostojnym milczeniu. Zajrzeli znowu do domu, wreszcie sprawdzili, co rośnie w 
ogródku, i weszli do zagrody, gdzie według planów miały znaleźć się w 
niedalekiej przyszłości: krowa, koń, świnie... Wszystko to wymagało troskliwych 
rąk, ciężkiej pracy, wielkiego wysiłku i... poświęcenia. Kto się tym teraz 
zajmie? „Nie ma co biadolić, bo to na nic się nie zda. Trzeba zabierać się do 
roboty samemu" — myślał z głuchą zawziętością.
I tak oto poczęły się toczyć dni jeden za drugim, wypełnione pracą, troską i 
zabiegami o każdy drobiazg. A wszystkiemu towarzyszyła myśl, że robi to 
wyłącznie dla syna.
Któregoś dnia wziął ze sobą Antka i poszli odwiedzić sąsiada Klimeckiego 
oddalonego od nich o kilka kilometrów. Razem przyjechali z Polski, i jeszcze w 
drodze mocno się zaprzyjaźnili — na dobre i złe.
Klimecka na wieść o nieszczęściu Franczaka rzewnie się rozpłakała, a jej mąż 
zwrócił się do niego ze szczerym współczuciem:
—  Wiem, ciężko ci z chłopakiem, bo to nie ma komu go dopilnować ani zgotować 
strawę. I do tego jeszcze cię krępuje — bo ani w domu siedzieć, ani pola 
pilnować. Zostaw go na jakiś czas u mnie. Niech się bawi z dziećmi. Będzie mu tu 
weselej, a i moja zadba o niego po kobiecemu.
14
—  Na co ci taki kłopot?
—  Kłopot kłopotem, ale chłopcu opieka jest potrzebna. Jak podrośnie, albo gdy z 
tego się trochę otrząśniesz, zabierzesz go do siebie.
Franczaka ujęła ta życzliwość, serce mu zmiękło i uległ namowom. Zresztą sam 
wiedział doskonale, że w obecnej chwili nie był w stanie zapewnić chłopcu tego, 
co mu teraz najpilniej było potrzeba, a więc atmosfery rodzinnej i 
macierzyńskiego ciepła.
Dzieci u Klimeckich było sporo — własne i zamężnych córek — i chłopak od razu do 
nich przylgnął. Cała rodzina żyła w zgodzie, uczciwie dzielili się tym, co 
ziemia dawała. Franczak prawie z zazdrością spoglądał na zięciów sąsiada i z 
goryczą rozmyślał nad sobą: sam jeden na świecie, jak palec! Zrobiło mu się 
smutno i przykro. Posiedział jeszcze trochę, pogawędził i zabrał się do siebie. 
Czekała go robota.
Po trzech tygodniach znowu odwiedził Klimeckich. Tęsknił za chłopakiem. Ten 
Ucieszył się obecnością ojca, ale ani myślał wracać do domu. Było mu tu świetnie.
—  Jakoś nietęgo wyglądasz — zagadnął Klimecki Franczaka.
—  Ba, las!... Każdemu da się we znaki.
—  Las i... samotność.
Franczak kiwnął głową potakująco. Nierad był wywnętrzniać się ze swoich kłopotów.
—  Powinieneś obejrzeć się za jakąś babą.
—  Gdzie? Tu, w lesie?
—  Sęk w tym, że nie ma gdzie. TJ naszych może byś jeszcze znalazł jakąś 
dziewczynę, ale to młódki jeszcze. Może gdzieś u obcych...
—  Jak się dogadać? Na migi?
—  W Jaguari jest kilku naszych z wcześniejszej emigracji. Może tam? Po twarzy 
Franczaka przeleciał skurcz cierpkiego uśmiechu.
—  Kto tam zechce starego?
—  No, tak ostatnio przecie jeszcze nie wyglądasz. A co do lat, to i starsi od 
ciebie się żenią.
—  Jakoś brak mi na to ochoty.
—  Gospodarka bez baby to jak wóz bez konia.
—  Wiem o tym. I dlatego często zbiera mnie chęć rzucić to wszystko do cholery i 
pójść, gdzie oczy poniosą! — rzucił z pasją.
—  Gdzie pójdziesz?
—  Nie wiem. Różne myśli chodzą mi po głowie, noc w noc nie dają spokoju.
15
—  Odpędź je i pamiętaj, że masz syna.
—  Właśnie, stale jego dobro mam na myśli.
Antek — oto największy jego problem. Dla siebie niczego już nie pragnął, byleby 
tylko synowi zapewnić lepsze życie. Sam niejedno już przeszedł, nacierpiał się 
też co niemiara, często było mu głodno i chłodno, ludzie popychali go do 
najgorszych robót. Zwyczajnie, jak sierotę. Z całego serca pragnął zaoszczędzić 
synowi podobnej poniewierki. Dlatego też zapracowywał się bez pamięci. Harował 
od świtu do nocy, jadł byle co i byle jak, bowiem stale brakowało mu czasu. 
Niekiedy pokazywał się u Klimeckich, przygarniał do siebie syna i opowiadał mu o 
wszystkim, co dotyczyło gospodarstwa i życia w domu. Przemógł w sobie 
małomówność, gdy spostrzegł, że syn stroni od niego, i przywabiał go różnymi 
sposobami, pragnąc przywiązać do siebie. Okazywał mu dużo troskliwości i nawet 
dwukrotnie przywiózł jakieś zabawki z Jaguari, dokąd jeździł ze sprzedażą 
produktów rolnych.
Czas leciał szybko, gojąc w nim gorycz i żal do świata. Coraz dotkliwiej 
odczuwał swoje osamotnienie i podświadomie szukał ludzkiego towarzystwa. Po 
dwóch latach zabrał chłopca do siebie. Nie obyło się przy tym bez tragedii na 
skalę dziecięcą — płaczu i krzyku. Ale chłopiec miał już dwanaście lat, rozumiał 
wiele rzeczy, toteż rychło zapomniał o Klimeckich i towarzyszach codziennych 
zabaw. U ojca zastał dużego psa i kilka gołębi tak oswojonych, że jadły z ręki.
W obórce znajdowały się już koń i krowa, w chlewie prosięta, a w kurniku 
kilkanaście kur. Natomiast w chacie nic się nie zmieniło. Szopa, obórka, chlew i 
gołębnik — oto zabudowania, których poprzednio tu nie było. Za płotem ciągnęło 
się pole kukurydzy i rdzewiejącej w słońcu dojrzewającej fasoli. Ściana lasu 
znacznie oddaliła się od chaty, nawet dróżka prowadząca do „ludzi" miała wygląd 
poszerzonego i oczyszczonego z chwastów, często uczęszczanego szlaku. Można było 
chodzić nią śmiało, bez obawy o natknięcie się na gada lub pająka.
—  Jak ci się tu podoba? — zapytał ojciec w nadziei, że syn potrafi w pełni 
ocenić jego wysiłek włożony w to wszystko.
—  \ tak sobie...
Odpowiedź różnie można było sobie tłumaczyć, ale stary jakimś swoim, nie 
nazwanym zmysłem, wyczuł w głosie chłopca zadowolenie.
W nocy, zanim sen ich zmorzył, długo gawędzili o przyszłości. Franczak odkrył w 
Jaguari szkołę i pragnął, aby jego syn nauczył się tego, czego sam nie umiał, a 
więc czytania i pisania. Wyobrażał sobie, na
16
podstawie własnego doświadczenia, że ta umiejętność może być synowi 
niejednokrotnie przydatna w życiu. Co prawda w lesie nie istnieli urzędnicy, a o 
sołtysie nikt nawet nie marzył — wszyscy osadnicy żyli nie licząc na 
czyjąkolwiek pomoc, a państwowe urzędy nie troszczyły się o los swoich nowych 
obywateli. Ale co nauka, to nauka! Takiego człowieka, który umie płynnie czytać 
i ładnie się podpisać, zaraz inaczej się szanuje. Któż mógł przewidzieć, jak 
Antkowi ułoży się życie, na wszelki wypadek lepiej przygotować go do wszystkiego.
Syn już zdołał podczas pobytu u Klimeckich poznać tajemnicę liter i na upartego 
mógł sylabizować łatwiejsze wyrazy, lecz do szkoły nie poszedł. Raz, że było za 
daleko, po drugie, Franczak nie posiadał potrzebnego funduszu na opłatę. A po 
trzecie — Klimecki pocieszył go, że jeśli przybędzie więcej osadników i okolica 
zaludni się, władze same będą zmuszone otworzyć jakąś szkółkę.
Przewidywania Klimeckiego sprawdziły się, ale tylko w odniesieniu do nowych 
osadników. Przybyło kilkanaście włoskich rodzin i te z miejsca zabrały się do 
zakładania plantacji winorośli. Franczak początkowo nawet cieszył się nowym 
sąsiedztwem, liczył bowiem, że to będą sami swoi, ale gdy posłyszał mowę 
przybyszów, zaraz mu mina zrzedła. Zresztą nie na długo. Fakt posiadania w 
pobliżu sąsiadów wpłynął dodatnio na jego samopoczucie. W razie nagłej potrzeby 
miał do kogo zwrócić się o pomoc. Od Klimeckiego dowiedział się, że szkoła i tak 
musi być, należy tylko wystosować do władz odpowiednią petycję. Więc Włosi i 
Polacy wysłali wyłonioną spośród siebie delegację do odpowiedniego urzędu, 
domagając się otwarcia w ich rejonie elementarnej szkółki. Kazano im czekać. Po 
trzech miesiącach nadeszła odpowiedź. Władze, owszem, rozumiały troskę 
kolonistów o wykształcenie swego potomstwa, gotowe były nawet wyznaczyć z 
funduszy municypalnych odpowiednią pensję dla nauczyciela, powstało tylko 
pytanie: — Kto będzie uczył? W miasteczku nie było kandydata na to stanowisko.
Czas leciał Franczakowi szybko. Tym szybciej, że poza pracą na roli nic więcej 
go nie obchodziło. Antek pomagał mu sumiennie we wszystkich codziennych 
zajęciach. Obaj razem poszerzali areał uprawnej ziemi, razem siali, 
sadziłrXzt5łecąli płody rolne. Do sąsiadów wpadał coraz rzadziej — nie miy^czasu 
n&^ogawędki ani głowy do plotek. Wszystko, co nie
J 1\?»" Y
\?
,r«h-
\?
17
dotyczyło bezpośrednio ziemi, nie budziło w nim zainteresowania. U Klimeckiego 
bywał dwa czy trzy razy do roku i to nie z ciekawości, ale z sąsiedzkiego 
obowiązku.
Z Wiochami żył w zgodzie. Byli to ludzie prości, spokojni i pracowici. Częściowo 
powycinali lasy i założyli winnice. Potem zabrali się do hodowli nierogacizny. 
Najbliższym sąsiadem był Capriglione, Sycylijczyk z pochodzenia, człowiek 
starszy, o kruczych włosach, przyprószonych siwizną. Winnica była jedynym celem 
jego życia i tylko jej poświęcał się bez reszty. Żona chodziła koło świń, a 
dzieci doglądały kukurydzy i fasoli. W wolne chwile Capriglione brał strzelbę i 
szedł do lasu. Tam zabijał wszystko, co popadło: kutije, sarny, sarakury, a raz 
zdarzyło się, że przyniósł do domu ziaguatirikę. Zdarł z niej skórę, wysuszył i 
powiesił w domu na ścianie. Było*to dla niego nie lada trofeum, którym szczycił 
się przy każdej okazji.
Kiedy spotkali się po raz pierwszy, Włoch pozdrowił go uprzejmie:
—  Buon giorno!
Franczak przez długi czas zachodził w głowę, co to mogło znaczyć. Domyślił się 
dopiero znacznie później, że było to „dzień dobry" po włosku.
Przy każdym spotkaniu Włoch objawiał wielką ochotę do konwersacji, ale rozmowa 
jakoś im się nie kleiła. Wprawdzie obaj. znali już sporo wyrazów portugalskich, 
które poparte odpowiednimi gestami rąk i mimiką, mogły świetnie ułatwić wymianę 
myśli, cóż, kiedy gesty Włocha były nieuchwytne, a słowa podobne do jakiegoś 
dziwnego bełkotu. Capriglione wzdychał z żalem, gdy Franczak dawał mu do 
zrozumienia, że nie pojmuje jego paplaniny i odchodził, obiecując przyjść na 
pogawędkę innym razem.
Nie pokazywał się przez długi czas. Lecz gdy przyszedł znowu, to usiadł na 
kamieniu i w milczeniu pykał fajeczkę. Franczak zajęty był wycinaniem motyką 
chwastów, które bujnie rozkrzewiały się na każdym skrawku ziemi. Włoch 
przyglądał się jego pracy z pewnym zainteresowaniem. Gładził dłonią siwiejącą 
bródkę i niekiedy wycierał palcami krogulczy nos, strzepując na ziemię jego 
zawartość. Wreszcie hamując wrodzoną obrotność języka przemówił łamaną 
portugalszczyzną:
—  Kumie, jest źle.
—  Dlaczego? Co się stało?
—  Zdaje się, że przyjdzie nam stąd uciekać. Franczak wsparł się na motyce.
—  Przed kim?
—  Napadają i rabują. Zabijają!...
18
—  Kto?
—  Nie wiem. Ludzie...
—  Zbóje?
—  Chyba tak. Opowiadają, że wokół Jaguari kręcą się jakieś podejrzane typy. 
Napadają na spokojnych ludzi.
Franczak machnął ręką i znowu pochylił się nad motyką.
—  Niech tam! U mnie nic nie znajdą. Od dawna nie widzę pieniędzy. To była 
prawda. Krowę i konia nabył drogą wymiany, za kukurydzę i
fasolę, które wywiózł do miasteczka wypożyczoną furmanką. Ponieważ obszar 
uprawnej ziemi zwiększał się z każdym rokiem, uznał, że w gospodarstwie 
koniecznym jest wóz, choćby dwukółka. Głowił się tedy, jak i gdzie nabyć 
pożądany wehikuł. W końcu, po rozmowie z Capriglionem, bagatelizując wiadomość o 
opryszkach, dosiadł konia i pojechał do Jaguari. Wyjechał rano, a wrócił ciemną 
nocą. Cały ten czas Antek pozostawał u Capriglionów, gdzie bawił się z dziećmi 
starego. Najstarsza dziewczyna, Stella, o dwa lata młodsza od niego, dzielnie mu 
dotrzymywała towarzystwa w penetracji niedostępnych zarośli, jakie rozciągały 
się za winnicą. On pomagał jej pilnować młodszego rodzeństwa lub wyręczał w 
niektórych drobniejszych zajęciach domowych.
Franczak wrócił z miasteczka podniecony. Złożyły się na to dwie przyczyny. 
Pierwsza — miał możliwość nabycia tanio używanego wozu. Druga — wiadomość o 
opryszkach była prawdziwa. Oddział złożony z kilku ludzi udał się pod dowództwem 
komisarza policji w pogoń za łotrzykami. Dopadł ich gdzieś niespodzianie i 
doszło do wymiany strzałów. Taborda, komisarz policji w Jaguari, wycofał się z 
potyczki ze stratą dwóch ludzi. Sam doznał jakichś obrażeń cielesnych, 
niewielkich co prawda, ale właśnie one były przyczyną rejterady. Banda dalej 
grasowała nieuchwytna i groźna. Chodziły pogłoski, jakoby przewodził jej pewien 
zdegradowany pułkownik, mający do wyrównania z Tabordą jakieś dawne porachunki. 
Franczakowi obojętne były motywy różniące antagonistów, niepokoił go przede 
wszystkim sam fakt napadów i to nie tylko ze strony opryszków. Szeptano sobie na 
ucho, że przy starciach z bandą sam Taborda — niby przedstawiciel władzy — 
również pozwalał sobie na uprawianie rabunkowego procederu, co później szło na 
karb wyjętych spod prawa bandytów.
Po drodze wstąpił do Klimeckich.
— Trudno — rzekł stary. — Ja, obaj synowie i zięciowie — razem pięciu chłopa,  
stawimy  w  razie czego  zbrojny  opór.   Mamy  przecie
19
pukawki. A gdy zajdzie potrzeba, to i baby wezmą się za fojsy. Gorzej z tobą, 
boś sam. Powinieneś pogadać z Wiochami. Może wspólnie coś postanowicie.
—  Nie wiem, czy zdołam się z nimi dogadać. Każdy z nich zawsze jest czymś 
zajęty — jak nie kręcą się kolo swoich krzaczysk, z których ma być wino, to 
chodzą na kapiwary. Wytlukli już prawie wszystką zwierzynę. Teraz to zabierają 
się nawet do żab.
—  Żaby? A to na co?
—  No, do jedzenia.
—  Tfu!
—  To naród na mięso chciwy.
—  Słabą będziesz miał z nich pociechę.
—  Jak na razie w niczym mi nie przeszkadzają. Jeden z nich, niejaki Capriglione, 
to nawet niezły chłop. Przy spotkaniu on swoje bełkocze, a ja swoje, i tak jakoś 
sobie żyjemy...
—  Ale co do rabusiów powinieneś coś wymyślić.
—  Postaram się.
Myślał niemal całą noc i spał mało. Na każdy głośniejszy szelest psa koło budy 
czy stukanie krowy rogami o ścianę w obórce zrywał się na równe nogi, brał 
strzelbę i wyglądał oknem, długi czas nadsłuchując. Chłopak pomrukiwał coś przez 
sen, przekomarzał się ze Stellą, a spod podłogi dochodziło granie świerszczy. 
Nic się nie działo, kładł się więc ponownie do łóżka i dalej rozmyślał. Rano 
wstał zdecydowany pogadać z sąsiadami. Włocha zastał na progu pykającego 
fajeczkę. Trzymał w ręce stary dwururkowy pistolet i bacznie go oglądał ze 
wszystkich stron. Żona jego krzątała się po podwórku, popędzając dzieci do tego 
czy innego zajęcia.
—  Buon giorno! — powiedział.
—  Buon giorno] — odparł Capriglione, nie przerywając swojego zajęcia.
—  Nie strzela?
—  Zacina się, bestia.
—  Zardzewiał. Najlepiej naoliwić.
—  Posmarowałem małpim smalcem, nie pomaga.
—  Hm... A jak winnica?
—  Rozwija się coraz piękniej. Ziemia dobra.
—  To znaczy — będzie wino?
—  Ha! 1 jeszcze jakie!
20
—  To dobrze. A ten pistolet należy naprawić, bo może się przydać. I kto wie, 
czy nie wkrótce... Słuchajcie, Capriglione, ja tu do was w ważnej sprawie. 
Musimy wspólnie wykombinować coś przeciwko tym zbójom, co to grasują koło 
Jaguari.
—  Na oczy ich nie chcę widzieć.
—  Ja również. Ale jeżeli przyjdą, to co? Włoch zaklął brzydko w swoim języku.
—  Czy nie byłoby dobrze, gdybyście się umówili ze swoimi rodakami, by każdy z 
nich trzymał kolejno straż? Dzień i noc — rozumie się. W razie jakiegoś 
niebezpieczeństwa kropnie z fuzji parę razy w powietrze na sygnał, a my już 
będziemy wiedzieli: uciekać w las czy się bronić.
Capriglione podniósł się i poklepał po ramieniu o całą głowę wyższego od siebie 
Franczaka.
—  Dobrze pomyślane — powiedział z uznaniem. — Zaraz to uzgodnimy. Stella, leć 
mi piorunem po chłopów!
Antek kopnął się za dziewczyną.
—  Ha! — zawołał z przejęcia. — To ci będzie heca. Tata powiedział, że pozwoli 
mi strzelać z fuzji. Będę kropił do każdego rabusia.
—  Ojej! A potrafisz?
—  Też pytanie!
—  I nie będziesz się bał?
—  Nie jestem przecie babą.
Dziewczyna spojrzała na niego z podziwem. Miała czarne, głębokie oczy, okolone 
rzęsami w takim samym kolorze, oraz bujne włosy o ledwie uchwytnym odcieniu 
ciemnej miedzi. Była wesoła, towarzyska, łobuzowata. To pociągało Antka. Bawił 
się świetnie w jej towarzystwie, oboje rywalizowali w biegach, w wdrapywaniu się 
na najwyższe drzewa, przekomarzali się z małpami i wyszukiwali ptasie gniazda. 
Aczkolwiek młodsza od niego, biegała szybciej. Teraz też zdystansowała go w 
kilku zaledwie susach i parła przed siebie jak wiatr.
—  Ojej, Stella — wołał zadyszany. — Tylko nie tak prędko, bo nie podołam!
Niebawem na podwórku Włocha zgromadziła się spora gupka mężczyzn. Gospodarz nie 
wyjmując z ust fajeczki, wyjaśnił, o co chodziło. Wszyscy gestykulowali, kręcili 
głowami i przekrzykiwali się między sobą, prowadząc niezrozumiałe dla Franczaka 
targi. Zmiarkował po ich minach, że jego propozycja wcale im nie przypadła do 
gustu. Jeden z nich splunął zamaszyście pod nogi, tupnął i począł coś długo 
wykładać. Capriglione
21
słuchał w milczeniu i z uwagą. Widocznie zaabsorbowało go to, bowiem wyjął nawet 
z ust fajeczkę i spoglądał pilnie na mówiącego. Wreszcie zwrócił się do 
Franczaka:
—  Nie wiedzą, co wartownik ma uczynić po alarmowym wystrzale.
—  Co? Dać nura w zarośla i koniec.
—  A jeśli nie zdąży?
—  To jego rzecz.
—  No, a jeżeli okaże się, że alarm fałszywy?
—  Świat się przecie nie zawali.
—  Słusznie.
Spory i targi toczyły się długo. Większość skłonna była do trzymania warty, 
chodziło teraz o to, kto zacznie pierwszy. Każdy miał ochotę wymigać się od tego 
pierwszeństwa, bowiem akurat wypadało mu coś pilnego do zrobienia. Wreszcie 
wybuchła awantura. Dwóch rosłych drabów o czarniawych gębach i kędzierzawych 
czuprynach chwyciło się za bary i poczęło na wyścigi pluć sobie w twarz. 
Capriglione usiłował zaprowadzić porządek, ale skutek tego był opłakany: dostał 
pięścią w nos i stracił rękaw u koszuli.
Franczaka poniosły nerwy. Nigdy nie widział czegoś podobnego i nie miał zamiaru 
tracić czasu na podobne hece. Powiedział krótko:
—  Jak się dogadacie, to dajcie mi znać.
Wrócił do siebie. Krowa miała się cielić, a ponieważ nie zapisał sobie daty, 
musiał teraz jej pilnować. Zły był na Włochów. Spodziewał się po nich zachowania 
bardziej męskiego, plucie sobie w twarz godne było dzieci lub bab, ale nie 
chłopów, i to dzieciatych. Rozumiał jedno: albo prać mocno pięściami albo dojść 
do porozumienia.
Krowa stała w obórce spokojnie i ani w głowie jej było cielenie się. Podrzucił 
jej trochę świeżej trawy i udał się do klitki narąbać drzewa. Zbliżało się 
południe, chciał coś upitrasić do zjedzenia.
Antek zaś wydobył z szopy zrobioną przez siebie klatkę, wziął garść kukurydzy i 
poszedł do lasu. Od dawna chciał schwytać arapongę, której metaliczny głos 
budził w nim zachwyt. Nie chciał ptaka dla siebie. Stella była dla niego bardzo 
koleżeńska, bawiła się z nim, jak gdyby sama była chłopcem, i dzieliła się 
każdym owocem. Pragnął zrobić jej przyjemność.
Udał się w znany sobie zakątek puszczy, gdzie często przysłuchiwał się ptasim 
wrzaskom i rozejrzał za odpowiednim miejscem dla ustawienia pułapki. Znalazł je 
w rozwidleniu pitangiejry, na którą z niemałym trudem udało mu się wdrapać, i 
tam umieścił klatkę. Ale po dokonaniu tej
22
czynności nasunęła mu się wątpliwość, czy araponga pójdzie na kukurydzianą 
przynętę. A może jest to ptak mięsożerny, jak na przykład jastrząb? Zagadnienie 
to było tak zawiłe, że chłopak postanowił zwrócić się do ojca po informację. 
Zsunął się na ziemię i — nagle zamarł z przerażenia. Otaczało go kilku zbrojnych 
mężczyzn, brodatych i kudłatych, o drapieżnych oczach.
—  Jak ci- na imię? — zapytał jeden z nich.
—  Antonio.
—  Gdzie mieszkasz?
—  Niedaleko.
—  Kto jest w domu? —. Tylko tatuś.
Chłopak na tyle już znał język portugalski, że odpowiadał bez zająknięcia. Po 
uzbrojeniu drabów i ich zarośniętych gębach domyślał się, że ma do czynienia z 
rabusiami, o których niedawno była mowa. Zbóje zachowywali się spokojnie, żaden 
z nich nie objawiał instynktów zbrodniczych. Było ich sześciu, myślał, że w 
gąszczu jest ich więcej, ale jakoś nikt stamtąd nie wychodził. U żadnego z nich 
nie spostrzegł splamionych krwią rąk ani ubiorów. Ten, który z nim rozmiawiał, 
wyglądał na herszta i kazał prowadzić do domu.
Franczak akurat kończył gotowanie ryżu do wczorajszego fiżonu. Wytrzeszczył oczy 
na przybyszów, coś nim targnęło i chciał skoczyć do strzelby na ścianie, ale 
herszt powstrzymał go ruchem ręki.
—  Tylko bez tej zabawki — powiedział. — Mam nadzieję, że się dogadamy, po co 
więc wszczynać hałas? Pieniędzy od ciebie nie chcemy, bo nie po to tu 
przyszliśmy. Jesteśmy głodni, daj nam więc coś przegryźć. Pójdziemy stąd tak 
cicho, jak przyszliśmy. Zgoda?
Takie postawienie sprawy od razu wyjaśniało sytuację. Franczak zakrzątnął się 
szybko i na stole ukazała się czarna fasola, maniok, ryż i słodkie kartofle. Ze 
skrzynki służącej za kredens wydobyty został kawał suchej kiełbasy i nawet 
butelka mocnej kasiasy. Kubek, napełniony wódką, powędrował z rąk do rąk, twarze 
drabów poweselały. Herszt bandy uśmiechnął się zadowolony.
—  Dobry z ciebie człowiek — powiedział. — Nie skrzywdzimy cię, możesz nam 
wierzyć.
Franczak skłonił głowę z wdzięcznością. Rad był, że ta wizyta miała się tylko na 
tym skończyć.
Zbóje  pojedli   sobie,   później   odpoczywali.   Butelkę  wysuszyli   do
23
ostatniej kropli. Czuli się syci i wódka nieco ich rozmarzyła. Chętnie by 
pozostali dłużej, ale herszt naglił do pośpiechu. Wydobył z kalety przy guajace 
kilka srebrnych monet i cisnął na stół.
—  Nie widziałeś nas nigdy, rozumiesz?                                         l
—  Jasne — mruknął Franczak.
Kiedy ostatni drab wsiąkł w zaroślach, ocknął się jakby z ciężkiego snu. 
Przeciągnął palcami po czole i przetarł oczy.
—  A niech to diabli!... Gdzieżeś ich zdybał? Antek opowiedział swoją przygodę.
—  Po jakiego pioruna łaziłeś do lasu? — sarknął ojciec. — Zobaczysz, jeszcze z 
tego wyniknie jakie nieszczęście.
—  Przecie ten ich starszy powiedział wyraźnie, że krzywdy nam nie zrobią. 
Odeszli zadowoleni.
—  Głupiś!
Chłopiec umilkł, a ojciec oddał się niewesołym myślom. Czuł w sobie niepokój, 
lecz nie umiał sobie uświadomić, co by im mogło grozić. Na wszelki wypadek 
zabronił chłopcu surowo wspominać komukolwiek o wizycie rabusiów...
5
Rzecz zrozumiała, że tak ojciec, jak i syn nie puścili pary z ust, lecz na nic 
się to zdało. Pobyt bandytów w' chacie został zauważony przez Włochów, którzy 
właśnie skończyli swoje spory i jeden z nich biegł do Franczaka. Zobaczył 
wychodzących z chaty drabów i momentalnie zawrócił z powrotem. U Capriglionów 
obwieścił nowinę, która podziałała na zebranych jak grom z jasnego nieba. 
Uzbrojeni w co kto mógł — siekiery, motyki, fojsy, nawet noże kuchenne, zabrane 
Capriglionowej — zatarasowali się w chacie, oczekując napadu. W strasznym 
zaduchu wytrwali bohatersko do wieczora. Ponieważ nic nie zaszło, rozeszli się 
do swoich domów, roznosząc wiadomość o niebywałym wydarzeniu.
Na trzeci dzień zjawił się u Franczaka stary Klimecki.
—  Obawiałem się o was — powiedział zsiadając z konia. — Z bandytami nie ma 
żartów.
—  Eh! Czego to ludzie nie wymyślą!... Byli głodni jak psy więc nie myśleli o 
zabijaniu. Zresztą — za co?... Za żarcie zapłacili uczciwie, choć tego nie 
wymagałem.
—  Masz szczęście. Z takimi nigdy nie wiadomo, co i jak. Opowiadają,
24
że hersztuje im niejaki Vitoriano Camargo. Zadarł z kimś i teraz ukrywa się po 
lasach. Taborda poluje na niego z całą zaciekłością.
—  Jeśli poluje, to nie wie gdzie. Zresztą pal ich licho! Grunt, że nikogo nie 
skrzywdzili.
Klimecki posiedział jeszcze chwilę, pogawędzili na tematy rolnicze, wreszcie 
pożegnał się i odjechał.
Franczak wziął na ramię piłę, do ręki parokilowy młot, Antek zaś żelazny klin i 
poszli do lasu. Chłopak setnie się zmęczył, zanim parusetletni anziko, 
poderżnięty z obydwu stron, runął na ziemię. Od razu zabrali się do piłowania 
półmetrowych klocków na gonty. Syn przytrzymywał klin na pniu, a ojciec walił 
weń z całej siły młotem. Cienkie deseczki odskakiwały od pnia jak karty z talii. 
Były gładkie, równe i to cieszyło Franczaka. Nawet nie trzeba będzie wiele 
obciosywać.
Nosił się z zamiarem postawienia obszerniejszej chaty. Obecna miała już dziury w 
dachu i w czasie deszczu lało się do niej jak z cebra. Nie czynił w niej żadnych 
poprawek, uważał to bowiem za bezcelowe. Włosi, chociaż osiedlili się tutaj 
później, już budowali dla siebie lepsze i zgrabniejsze budynki, dlaczego on 
miałby być gorszy? Zaczynał więc od gontów, które wymagały sporo czasu na 
przeschnięcie.
Z Antka spływał rzęsisty pot. Usiadł na jednym z klocków i rękawem koszuli 
ocierał twarz. Dyszał ciężko.
—  Tato, dlaczego tak się męczymy? — wyrwało mu się nagle. Franczak, zaskoczony, 
spojrzał na syna. W głosie chłopaka było coś, co
kazało mu się zastanowić.
—  Skąd ci to, synu, przyszło do głowy?... Męczymy się, bo pracujemy. Nikt tego 
za nas nie zrobi. Ale... daj spokój takim myślom, bo to przeszkadza w pracy i po 
nocach spać nie daje.
Chłopak zorientował się, że poruszył w duszy ojca bolesną strunę. I zrobiło mu 
się jego żal. Widział go pracującego dzień i noc, jak gdyby w ten sposób pragnął 
zagłuszyć trawiący go niepokój czy rozterkę. Nigdy nie odpoczywał, zawsze gdzieś 
go pędziło — na pole, do krowy, do świń i kur, chodził po lesie, odmierzał, 
planował, medytował... I tak stale. A zaczęło się to od owego wydarzenia z matką. 
Chłopak pamiętał doskonale ten wypadek, odświeżany częstym odwiedzaniem 
matczynego grobu, na który chodził razem z ojcem. Ojciec gładził twardą dłonią' 
swoje siwe włosy, ocierał z czoła niewidzialny pot i gmerał coś palcami koło 
oczu. Wreszcie cichym głosem mówił do syna:
—  Tu leży, Antosiu, twoja matka... Dzielna z niej była i dobra kobieta.
25
Pamiętała o wszystkim, kochała cię bardzo, a dla mnie była podporą i pociechą... 
Nie ma jej, leży tu, w ziemi. Pustka i praca nas otacza, synu. 1 nic więcej. 
Pamiętaj, że tylko praca trzyma człowieka w ryzach, ona nie pozwala mu zatracić 
się w zmartwieniu i zgryzocie...
Na pewno nie było to jeszcze wszystko, co ojciec chciał wyrazić, ale chłopak 
wyczuwał jego dziwny nastrój i podniosłość wspominek. Nie mówił nic, tylko 
potakiwał głową.
Na grobie często spotykał świeże kwiaty. Nie były piękne, ogrodowe, bo skądże je 
tu wziąć, ale przecie kwiaty — żółte, różowe, czerwone lub fiołkowe, znajdywane 
nad strugą, na polu czy w puszczy. Posiadały delikatny, ledwie uchwytny zapach i 
skromny wygląd. Podczas zimy, kiedy przymrozki i ulewne deszcze nie sprzyjały 
rozwijaniu się kwiatów, grobowy kopczyk stale bywał oczyszczony z chwastów i 
ładnie oklepany. W ostatnim roku doczekał się nawet bambusowego płotka.
Wszystko to było dziełem ojca. Nawiązywał do przeszłości rzadko i raczej 
niechętnie. Zdawać by się mogło, że unika tego świadomie, jakby w obawie, że 
może mu to przeszkadzać w pracy, w wytrwaniu. Ale przecież nie mógł się od tego 
uwolnić, każda jego czynność miała jakiś związek z przeszłością, z towarzyszką i 
przyjaciółką najlepszą, której przyszło odejść tak tragicznie...
—  Hej, jest tam kto? — rozległo się nagle w gęstwinie czyjeś donośne wołanie.
Franczak uniósł się z pnia i odkrzyknął po portugalsku:
—  Bywaj, ktokolwiek jesteś!
Na ścieżce ukazało się czterech jeźdźców. Zbrojni byli w strzelby i rewolwery, u 
pasa mieli długie fakony. Na przedzie sunął sam komisarz Taborda, za nim 
podążali gęsiego jacyś Mulaci, podobni więcej do opryszków niż ludzi uczciwych. 
Sam szef miał minę skończonego obwiesia. Zrośnięte nad nosem brwi kryły oczka 
małe i złośliwe. Typ był antypatyczny i na pewno niebezpieczny.
—  Czy to pan Franchaąue? — zapytał komisarz podjeżdżając bliżej.
—  Ano ja.
—  Właśnie szukam pana.
—  O co chodzi?
—  O drobiazg — odparł niedbale Taborda, niby od niechcenia bawiąc się ciężkim 
nahajem, którego uderzenie mogło powalić z nóg najtęższego człowieka. — 
Dowiedziałem się, że gościł pan u siebie Camargę i jego bandę. Co pan ma mi do 
powiedzenia na tern temat?
26
—  A nic.
—  No, proszę. A to dlaczego?
?— Bo właściwie nie mam nic do gadania. Nie jadłem z nimi ani nie piłem, więc 
nie zwierzyli mi się. ze-swoich planów.
—  Ale... nakarmił ich pan i to nieźle, hę?
—  Byli głodni i^ mieli broń. Co miałem uczynić?
—  Trzeba było mnie o tym powiadomić.
—  Tak od razu? Natychmiast?
—  Natychmiast.
—  Nawet mi to do głowy nie przyszło. Zresztą, nie miałem czasu.
—  A czy pan wie, czym to pachnie?
—  Nie. Skądże?
—  To źle. Bardzo źle.
Taborda miał twarz złą, złowróżbną. Oczy latały mu drapieżnie dookoła, a nozdrza 
rozdęły się nagle jak u podrażnionego konia. Prawa jego dłoń zacisnęła się 
mocniej na głowni harapa.
Wygląd komisarza nie podobał się Franczakowi. Stał koło pnia, w którym tkwiła 
wbita siekiera. Położył dłoń na toporzysku, palce jego zacisnęły się.na nim jak 
liana dookoła peroby.
—  Co mówili?
—  Do mnie? Nic.
—  Jakże to, w ogóle nic?
—  Przecie nie mogłem ich wypytywać.
—  Dokąd się udali?
—  Tam, skąd przybyli — w las.
—  Kłamiesz! — wrzasnął nagle Taborda wyprowadzony z równowagi. — Ty przeklęty 
gringol Całe miesiące polujemy na tego łotra, a ty go ukrywasz. Taka wspaniała 
okazja i przez ciebie stracona. A niechaj cię najjaśniejszy piorup!... Masz 
zapłatę!
I z całej siły zdzielił Franczaka nahajem przez twarz. Uderzony zachwiał się, na 
moment go zamroczyło. Po drugim uderzeniu oprzytomniał. Zaklął ordynarnie po 
polsku. Szybkim jak błyskawica ruchem wyszarpnął siekierę i zamachnął się nią do 
zadania ciosu. Wtedy gruchnął strzał. Franczak zakręcił się w miejscu i nawet 
bez jęku runął na ziemię.
Okropny strach poderwał Antka na nogi i cisnął w największą gęstwinę. Biegł na 
oślep jak oszalały. Za sobą słyszał przekleństwa, nawoływania i strzały.
27
Rozdział U
1
Antek pochował ojca na tym samym miejscu, gdzie padł od kuli Tabordy. Nie płakał 
nad nim, aczkolwiek przez zaciśnięte skurczem gardło wydzierał się siłą tamowany 
szloch rozpaczy. Przecierał raz po raz suche, pozbawione łez oczy, twardo 
zaciskał pięści i zęby.
Noc spędził na bolesnym roztrząsaniu swego sierocego losu. Nieludzka śmierć ojca 
wstrząsnęła nim do głębi. Ponieważ czuł lęk przed samotnością i czernią nocy, 
przywołał do siebie psa. Wierny Burek tulił się do niego, skomlił cicho i lizał 
go po twarzy. Z dworu płynął nieustanny dźwięk grających świerszczy i 
przenikliwy gwizd cigarry. Ale przybity nieszczęściem nie słyszał tych głosów. 
Dławiła go wypełniająca chatę martwa cisza. Piekielny ból rozsadzał mu czaszkę, 
a przed rozgorączkowaną wyobraźnią przesuwały się jakieś zwidy i majaczenia. 
Wstawał, szedł do okna i pilnie nadsłuchiwał. Zdawało mu się niekiedy, że jakieś 
konie zbliżają się do chaty, dzwonią wędzidła i ktoś wydaje rozkazy. Lecz pies 
leżał spokojnie, rozumiał tedy, że były to po prostu majaki. Zmęczony wreszcie 
czuwaniem i cierpieniem legł koło psa i, ogrzewany jego ciałem, zapadł w sen.
Ze wschodem słońca był już na nogach. Wyszedł na dwór, ciepłe promienie musnęły 
go po twarzy. Wokoło rozbrzmiewał gwar poranka. Bezwiednie wziął się do 
czynności, które ojciec wykonywał od lat: wypuścił z kurnika kury, nakarmił 
konia i zajrzał do krowy, liżącej cielę. Widok ten wzbudził w nim przelotne 
zainteresowanie. „Ojciec by się ucieszył" — pomyślał z żalem. Pogładził je po 
aksamitnej sierści i wyszedł z obory. Przez chwilę zatrzymał się w cieniu drzewa, 
rosnącego na środku podwórka — czegoś mu brakowało. Chciał skupić błąkające 
myśli, ale trud ten wydał mu się ponad siły. Gładził kręcącego się u stóp psa i 
rozmyślał, czym powinien się zająć. Ojciec o tej porze dnia rozniecał ogień, 
grzał wodę na herbatę i smażył słoninę na śniadanie. Mógłby również uczynić to 
samo,
28
tyle że nie odczuwał głodu. Przypomniał sobie Burka i wyniósł mu kawałek chleba.
Powlókł się w stronę grobu matki. Chciał zawrócić w pół drogi, ale się rozmyślił. 
Siedział długo pod bambusowym płotkiem i wodził zmartwiałym wzrokiem po polu. 
Wydało mu się puste i obce. Wstał i poszedł do lasu. Na ziemi leżała porzucona 
siekiera, opodal na kupie wiórów, czerniła się plama zaschłej krwi. Krążyły nad 
nią duże zielone muchy. Uciął dwie proste gałęzie marmeleiro, związał łykiem 
cienkiej liany na krzyż i zatknął w świeżą kupkę ziemi. Cisnęły mu się teraz do 
oczu gorące łzy. Usiadł na pniu i zapłakał gorzko. Był sam i zagubiony w tym 
pustkowiu. Pomimo lęku, jaki go wypełniał przed wszystkim, co mogło go jeszcze 
spotkać, czuł się przykuty do tego miejsca bardziej niż kiedykolwiek.
Płacz przyniósł mu ulgę. Uspokoił się i począł rozmyślać nad sobą. Był 
przekonany, że dalej powinien robić to samo co i jego ojciec — gospodarzyć! Taki 
szmat ziemi z niemałym poświęceniem wydarty puszczy, uprawiony i zasiany — 
szkoda byłoby pozostawić go na ponowne zdziczenie. Musiał go pilnować, rozwijać, 
ulepszać. Ale czy podoła tej pracy?
Otarł oczy i spojrzał na swoje dłonie — były jeszcze małe, to prawda, ale 
pokryte już grubiejącą od ciężkiej pracy skórą. Czy wystarczy mu siły? Obok 
determinacji, jaka w nim wzbierała, budziło się jeszcze wahanie i niepewność.
Raptem wstał i udał się wprcst do Capriglionów. Stara rozpłakała się nad jego 
dolą. Nieszczęścia, jakie spadły na chłopaka, nie mogły się pomieścić jej w 
głowie. Miała dobre serce i rada by Antkowi nieba przychylić, ale w tym wypadku 
była zupełnie bezradna.
Gdy pochlipywania zaczęły się przedłużać ponad miarę, stary fuknął ze złością:
—  Przestań, do licha!... I tak tu nic nie pomożesz.
—  Mamma mia, co on teraz pocznie?
—  Nie ślimacz się i chłopaka niepotrzebnie nie roztkliwiaj. W obecnym położeniu 
potrzebny mu jest twardy charakter i silna wola, a nie babskie łzy. Inaczej 
zginie.
—  Gdy będzie miał twoje lata, to i charakter mu się wyrobi. Nie wymagaj od 
dziecka rzeczy niemożliwych. Teraz potrzebna mu jest pomoc i opieka.
—  Do diabła, tylko nie babska!... Tonio, co zamierzasz robić?
—  Nie wiem.
29
—  Nie dziwię się. W takim położeniu!... Gospodarzyć?
—  Chyba tak.
—  Nie dasz rady, chłopcze. Przychodź do nas, wystarczy miejsca i dla ciebie. 
Gdy dorośniesz i zmężniejesz, wrócisz na swoje. Co ty na to?
7- A bo ja wiem?... Gdyby przyszło rzucić to wszystko już teraz, to wolałbym 
chyba udać się do Klimeckich. Ale... myślę, że nie ruszę się nigdzie. Ojciec 
pilnował grobu matki, a ja mam teraz dwa!
—  To się chwali, mój synu! Ale zastanów się nad taką sprawą: mieszkasz sam, ? 
?? — nie daj Boże! — jakiś wypadek, na przykład jak z twoją matką. Zanim ktoś 
dowie się czegoś o tobie, twoje ciało dawno już będzie rozniesione przez sępy. I 
co?
Antek liczył się z taką możliwością, wszelako był na swój sposób nieustępliwy. 
Tu przecież leżeli Jego rodzice, jakże miał ich opuścić? Ostatecznie — jak 
mawiał jego ojciec — wszędzie świat jest taki sam i wszędzie trzeba pracować. A 
co do gospodarowania, to nie miał się czego lękać — umiał orać, siać, sadzić. 
Potrafił także nieźle machać fojsą, motyka zaś była dla niego dziecinną zabawką. 
O co właściwie więcej chodziło?
Capriglione uznał te argumenty za przekonujące i przestał nalegać. Natomiast 
przypomniało mu się co innego. Spojrzał bystro na chłopaka i zagadnął:
—  Słuchaj! A co będzie z Tabordą?                                       1
—  Nie rozumiem.
—  No, zamordował przecież twego ojca.
—  Ano — nic.
—  Mówisz poważnie? - — Tak.
Stary spoglądał na chłopaka z niedowierzaniem. Nawet wyjął z ust fajeczkę i ze 
zdumienia szeroko otworzył gębę. Połykał powietrze jak ryba wydobyta z wody. Nie, 
tego nie mógł zrozumieć. Jak żyje, jeszcze nie spotkał się z takim brakiem 
poszanowania dla spraw rodowych. Ten chłopiec nie wiedział, co to jest honor!
Pochylił się nad Antkiem i zaczął mu wymachiwać przed nosem cybuchem fajeczki.
—  Czyś ty oszalał?! Nie wolno ci pod żadnym pozorem puścić tego płazem! Wstyd 
dla ciebie i hańba na całe życie!... Gdyby podobna rzecz przydarzyła się na 
Sycylii, oho! — dawno by już diabli tańczyli na grobie zabójcy. U nas, bracie, 
honor domaga się odwetu. A więc oko za oko, ząb
30
za ząb. Każde zabójstwo musi być pomszczone! Inaczej hańba rodzinie zabitego! 
Hańba do dziesiątego pokolenia. Zrozumiałeś?
Antek spoglądał na starego wytrzeszczonymi oczyma. Nic nie rozumiał z jego 
argumentacji.
—  To... Jak? — wybąkał. — Mam zabić?
—  Nie inaczej.
—  Ależ to zbrodnia!                                                     /
—  A ten drab co uczynił?
Chłopiec  umilkł.  Właśnie,  to,  co  uczynił  Taborda,  było  przecie mordem. 
Innego określenia nie mogło być.
—  Gdzie mam go... szukać? — zająknął się.
—  No, gdzież, jeżeli nie w Jaguari!
—  Nigdy tam nie byłem... Nie potrafię...
—  Zapytasz ludzi, wskażą ci drogę.
—  A jeśli nie podołam?
—  Kula malutka, a powala nawet słonia.
—  No, a jeżeli on mnie wpierw zabije?
—  Trudno. Przynajmniej uratujesz honor.
—  A co to jest honor?...
Capriglione stracił cierpliwość i począł kląć. Podniósł się, kopnął stołek i 
zdenerwowany chodził tam i z powrotem. Niebawem uspokoił się i przystąpił do 
dawania chłopcu wyjaśnień w tak zawiłej sprawie, jaką było poczucie honoru. 
Antek ani rusz nic z tego nie mógł zrozumieć. Zabicie człowieka było dla niego 
bądź co bądź zawsze morderstwem bez względu na okoliczności. I serce aż się w 
nim wzdragało na myśl, że on miałby uczynić dobrowolnie również coś podobnego. 
Górnolotne słowa Włocha, nawet poparte wieloma przykładami z życia, okazywały 
się bezskuteczne.
Capriglionowa chwyciła się za głowę z przerażenia.
—  Mamma mia, do czego ty chłopaka namawiasz?
—  Nie wtrącaj się, babo, bo nic nie rozumiesz.
—  Toć to jeszcze dzieciuch.
—  Dzieciuch, powiadasz? Tonio, ile masz lat?
—  Chyba... piętnaście.
—  Ja w twoim wieku miałem już kochankę.
—  Madonna Santissimal... — Człowieku, co ty wygadujesz! A przysięgałeś, że 
jestem dla ciebie pierwszą!...
—  Pierwszą jako żona. Ale to nie ma nic do rzeczy. Tonio, powiedz szczerze, co 
zamyślasz?
31
Antek był jednak zbyt wyczerpany ostatnimi przejściami, by móc skupić myśli i 
zastanowić się poważnie nad swoim położeniem. Nie ulegało wątpliwości, że Włoch 
miał rację, radząc zemstę. Taka wielka krzywda mogła być okupiona tylko śmiercią 
nędznika. Wszelako chłopak wzdragał się przed taką ostatecznością. Niezależnie 
od uczuć natury moralnej gnębiły go jeszcze inne obawy. Przede wszystkim — 
strach!... Jeżeli ojciec, który w jego pojęciu dotychczas uchodził za 
niepokonanego mocarza — uległ, to co mówić o nim, któremu tak dużo brakowało, by 
sprostać dorosłym! Poza tym — odległość. Po drodze mógł się zagubić, zabłąkać i 
trafić tam nawet gdzie nie potrzeba... Sama myśl o morderstwie była czymś 
ohydnym, czymś, co przejmowało go grozą. Nie, nie i nie!
W tej chwili potrzebny był mu spokój. Chciał ukoić roztrzęsione nerwy, ochłonąć 
z tego wszystkiego i jakoś przyjść do siebie.
Dźwignął się ze stołka. Oczy błyszczały mu stanowczością.
—  Idę do domu. Muszę się zastanowić nad tym wszystkim.
Stella wybiegła za nim na drogę. Serce wezbrało w niej litością dla chłopaka, 
chciała mu jakoś pomóc.
—  Tonio, nie będziesz się bał sam? — spytała. Potrząsnął głową.
—  Nie, mam Burka. To dobry i mądry pies.
—  Bo, widzisz... — zająknęła się troszkę. — Jeżeli boisz się sam, mogę 
zamieszkać z tobą. Nie będziesz miał ze mną kłopotu...
I widząc wahanie chłopaka dodała, jako przekonujący argument:
—  Ja umiem już gotować!
Antek utkwił swoje spojrzenie w jej oczach. Spoglądały na niego spod długich i 
cienistych rzęs ufnie i odważnie. Zastanawiał się nad odpowiedzią. Przeciągające 
się milczenie wprawiło ją w zakłopotanie. Czarny warkocz znalazł się w jej ręku, 
rozwijała go i zwijała. Naraz uświadomiła sobie, że mogła być źle zrozumiana. 
Oblał ją gorący rumieniec wstydu. Gotowa już była do czmychnięcia, lecz jakoś 
się przemogła. Nie przestając skubać warkocza, nie spuszczała z Antka wzroku. 
Ten jasnowłosy, o niebieskich oczach, skupionym wyrazie twarzy i twardo 
zaciśniętych szczękach towarzysz zabaw, wydał się jej w tej chwili prawie 
dorosłym, poważnym, a jednocześnie jakże już obcym młodzieńcem! Niemal 
przestraszyła się tego odkrycia. To nie był już dawny Tonio, z którym "biegała 
wieczorem po drodze łowiąc świetliki, które umieszczone w butelce z powodzeniem 
zastępowały naftową, latarkę. Działo się to jeszcze nie tak dawno, a przecie 
nagle poczuła się tak, jakby to już upłynął wiek cały...
32
Czy aby Tonio pamięta jeszcze owe beztroskie chwile i zrozumie właściwie jej 
intencje?
Na jego ustach ukazało się coś jakby uśmiech zrozumienia. Powiedział ciepło:
—  Stello, Stello! Jesteś jeszcze dzieckiem!...
Uchyliła się jak pod smagnięciem witki. Wykrzywiła żałośnie usteczka, a do jej 
oczu napłynęły łzy. Antek spostrzegł, że niebacznie uraził dziewczynę, więc 
dodał:   .
—  Ale... lubię ciebie. I... nigdy nie zapomnę. Czy zaczekasz na mnie? 
Zrozumiała i w odpowiedzi kiwnęła głową z całą powagą. Uśmiechnęła
się do niego nawet z wdzięcznością i ufnie. Nie wiedziała jednak, co ma 
powiedzieć. Spytała tedy:
—  Zabijesz Tabordę?
—  Nie wiem. Jeszcze nic nie postanowiłem.
—  Ale... gdy się zdecydujesz, nie zapomnisz pożegnać się ze mną?
—  Sądzisz, że mogę nie wrócić?
—  Nie. Tego nie miałam, na myśli. Tylko, wiesz, kiedy mężczyzna udaje się na 
niebezpieczną wyprawę, zwykł się żegnać ze swoją... swoją...
Zabrakło jej właściwego określenia i to wprawiło ją w kłopot.
—  Dziewczyną — podpowiedział chłopak. — No, tak, pożegnam się na pewno. Jesteś 
dobrą i miłą dziewczyną — dodał. — I dlatego właśnie cię lubię.
Stella pokraśniała. Uścisnął jej rękę na pożegnanie i poszedł do siebie. Chodził 
po podwórku i po polu, a pies włóczył się za nim machając wesoło ogonem. 
Wreszcie w chacie zdjął strzelbę ze ściany i przez chwilę oglądał ją z większym 
niż dotychczas zainteresowaniem. Długim żelaznym prętem wykręcił papier i śrut, 
wysypał proch. Przygotował mocniejszy nabój, wsypał grubsze ziarna śrutu i 
przybił solidnie. Następnie wygarnął z progu do przelatującej nad obórką gralii. 
Ptak zakołował w powietrzu i runął na ziemię. Odmierzył odległość strzału. 
Wynosiła coś około osiemdziesięciu kroków. A więc — miał oko! Świadomość tego 
napełniła go satysfakcją. Ale czy potrafiłby z równą dokładnością strzelić do 
żywego człowieka? Czy ręka by mu nie zadrżała?
Usiadł na progu i zamyślił się. Ale nie Taborda był mu w głowie. Oczyma 
wyobraźni widział przed sobą Stellę...
2
Przez kilka dni z rzędu Antek nie opuszczał chaty. Miał koło domu sporo zajęcia.  
Poprawiał płoty, łatał dachy na domku, na chlewie i kurniku,
3 — Pampa
33 -
doglądał cielęcia, które śmiesznie poruszało się na sztywnych nogach. Nie była 
to jednak robota zdolna do zaabsorbowania wszystkich jego myśli. Rozumiał, że 
powinien jakoś zorganizować swoje życie, wziąć się W karby i przystąpić do pracy 
systematycznej i sensownej, lecz rtie wiedział, jak się do tego zabrać. I tak 
przepychał się po prostu z dnia na dzień w tajonym oczekiwaniu, że musi się coś 
wydarzyć. Nie była to jednak ani cicha nadzieja, ani specjalne pragnienie 
odmiany. Po prostu „to" spłynęło na niego samo i tkwiło w nim jak robak w 
spróchniałym pniu, tocząc go bez przerwy.
Klimecki zastał go w nieszczególnym nastroju. Przybył na wieść o nieszczęściu. 
Pragnął jakoś pomóc chłopcu, który wydał mu się zabiedzony, zgorączkowany i w 
pewnym sensie jakby nieprzytomny. Od razu postawił kwestię jasno:
—  Mój chłopcze! Nie wolrto ci siedzieć tutaj dłużej jak odludeL Zabieraj się do 
mnie, i to jak najszybciej. Nie radziłbym ci ponownego spotkania z Tabordą, 
którego diabli mogą lada dzień przyprowadzić w te strony. Nie ręczę za twoje 
życie.
—  Niech się pokaże, jestem do tego przygotowany. A stąd nie ruszę się za nic 
"na świecie. Tu moje miejsce...
Widział w oczach chłopaka chłodne błyski stanowczości. „Uparty jak ojciec"! — 
pomyślał Klimecki. I więcej już nie nalegał. Uznał, że najlepiej będzie 
pozostawić chłopaka samego W spokoju. Samotność, być może, pozwoli ńlu na 
uzyskanie wewnętrznej równowagi, a ta znowu zmusi go do szukania ludzkiego 
towarzystwa. Zastanawiał się jedynie nad tym, którego z zięciów powinien 
przysłać chłopakowi, niby do pomocy, a w rzeczywistości do czuwania had nim.
—  Jak u ciebie z jedzeniem? — zagadnął.
Okazało się, że chłopak nie miał chleba, ale w spiżarce była kukurydziana mąka, 
z której gotował sobie mamałygę.
—  A czym ją krasisz?
—  Smalcem. W komorze stoi pełna lata.
—  To dobrze. Przyślę ci trochę kiełbasy i ze dwa bochny chleba. Tylko, chłopcze, 
mówię ci: uważaj!
Antek uśmiechnął się śTnutno.
—  No, przecież nie jestem dzieckiem.
Klimecki ucałował go jak własnego syna, serdecznie i z rozrzewnieniem, i 
odjechał, obiecując wpaść dnia następnego lub przysłać przez któregoś z zięciów 
potrzebne wiktuały.
34
Na chleb i kiełbasę Antek już się nie doczekał. Zaledwie KHmecki znikł na drodze, 
gdy od strony lasu nadciągnęło sześciu konnych. Poznał w nich Camargę i jego 
zbirów. Herszt zlazł z konia, wszedł do chaty i rozsiadł się na stołku 
naprzeciwko chłopca. Przyglądał mu się w milczeniu dłuższą chwilę, wiercąc go 
przenikliwym spojrzeniem ciemnych oczu. Wreszcie odezwał się szorstko:
—  Zabito ci ojca?
—  Tak.
—  Komisarz czy jego płatny zbir?
—  On sam.
—  Jak się czujesz?
—  Beznadziejnie — wyznał szczerze.
—  Umiesz strzelać z rewolweru?
—  Nie. Tylko ze strzelby.
—  Az winczestera potrafiłbyś?
—  Nie wiem.
Camargo stanął w drzwiach, dał sygnał i jeden z jego kamratów, stojących przy 
koniach, podał mu broń.
—  Jak ci na imię, chłopcze, bo już zapomniałem.
—  Antonio.
—  Słuchaj, Tonico, to jest winczester, W jego magazynku znajduje się w tej 
chwili dziesięć kul. Po każdym wystrzale pociągasz za cyngiel i palisz ponownie. 
Aż do wyczerpania magazynku. Tędy wkłada się nowe kule. Masz, zobaczymy, co 
potrafisz. Strzelaj do tamtego pnia.
Lekko drżącymi rękami Antek przyłożył kolbę do ramienia, przymknął lewe oko i 
powstrzymując oddech, pociągnął za spust. Huknęło i z pnia posypały się drzazgi. 
Camargo poszedł w tamtym kierunku wolnym krokiem.
—  Dystans — sto kroków. Trafiłeś w sam środek. To znaczy — strzelasz świetnie. 
Masz konia?
—  Mara.                                                                                      
\
—  Siodłaj go. Pojedziesz z nami.
—  Nie mam siodła.
—  To gorzej. My też nie mamy zapasowego. Ale to nic. Jak ci idzie konna jazda?
—  Nie najgorzej.
—  Pięknie, pojedziesz na oklep.
Uzupełnił magazynek broni i podał ją chłopcu.
35
—  Twoja. Bierz konia i spiesz się, bo nie mamy zbyt wiele czasu. Przed nocą 
musimy wszystko załatwić.
—  A to?... wszystko... — chłopak zatoczył ramieniem koło obejmujące dom, 
podwórko i zagrody razem z zabudowaniami.
, — Nie ucieknie. A jeśli — to i tak nie będziesz miał czego żałować. Diabelnie 
nudne musi być życie człowieka przywiązanego do ziemi. Zresztą, jeżeli zechcesz 
— wrócisz.
Antek poszedł na pastwisko po konia, osiodłał go, zarzucił na jego grzbiet 
pelegę i z braku popręgu przymocował ją zwykłym sznurkiem. Po chwili siedział 
już na nim jak prawdziwy kawalerzysta.
Camargo zlustrował wierzchowca okiem znawcy i zauważył:
—  Ciężki, ale na taką wyprawę wystarczy. Pomknęli co koń wyskoczy.
—  Kiedy mijali domostwo Capriglionów, Antek ujrzał na podwórzu Włocha. Obok 
niego czerniła się główka Stelli. Machnął ręką w tamtym kierunku. W odpowiedzi 
ujrzał, jak stary przesłonił oczy przed słońcem i długo patrzył za jadącymi. Pęd 
powietrza bił Antka w twarz i zrywał z głowy słomiany kapelusz. Przytrzymywał go 
jedną ręką, w drugiej zaś zaciskał cugle i broń. Jechali w milczeniu — szef na 
przedzie, on za nim, reszta — na końcu. Po obu stronach drogi stał las, 
poprzerzynany tu i ówdzie skrawkami pól. W głębi, w otoczeniu ogrodów widniały 
szare, niskie domki kolonistów. Większa część pól zajęta była przez rozległe 
winnice. W szerokolistnej kukurydzy błądziły gdzieniegdzie słomiane kapelusze, 
podobne do wielkich grzybów. Koloniści zajęci byli odchwasz-czaniem pola, które 
— jeśli nie pilnowane — szybko porastało zaroślami i nową puszczą.
Antkowi nagle się przywidziało, że ogląda po raz ostatni te pola i lasy, drogę 
wijącą się wężem pod górę i wszystko, co w tej chwili rozciągało się przed jego 
oczyma. Nie pytał o nic, ale miał wrażenie, że ten szaleńczy bieg musi zakończyć 
się czymś zgoła nieoczekiwanym. Czymś, co może gruntownie zmienić jego życie. 
Ale poddawał się bezwolnie temu biegowi, niemal bez zastanowienia, jako czemuś, 
co się samo narzucało i czemu on musiał się poddać. Przeżywał jeszcze 
zaskoczenie spowodowane nagłym pojawieniem się opryszków i czuł w sobie jakieś 
nieokreślone podniecenie bronią, którą mocno dzierżył w garści.
Koło zagrody Klimeckiego przelecieli jak wicher. Nie zauważył tam nikogo. 
Pofolgowali koniom dopiero, gdy znaleźli się na trakcie wiodącym w kierunku 
Jaguari.
36
Camargo odwrócił głowę i spojrzał na chłopaka z pewnym zaciekawieniem.
—  Nie boisz się?
—  Czy ja wiem? — wyznał szczerze.
—  To i dobrze.
Pędzone konie znowu zerwały się do biegu. /Dwukrotnie spotkali na drodze jakieś 
furmanki załadowane kukurydzą i konnych, ubranych po tutejszemu, to znaczy w 
szerokie spodnie, zwane bombasiami, buty o niskich i marszczonych cholewach, 
rewolwery u pasa i długie lassa przywiązane do siodła.
Antek zaczynał już odczuwać ból pod żebrami i w pośladkach. Nie był 
przyzwyczajony do tak długiej jazdy konnej, jak i koń do noszenia człowieka. 
Była to raczej szkapa pociągowa i niosła ciężko, trzęsąc niemiłosiernie. Brak 
siodła też dawał się chłopcu we znaki. Mimo to nie okazywał swoich cierpień.
Naprzeciwko nich ukazali się jacyś jeźdźcy. Camargo sprawdził, czy rewolwer 
chodzi lekko w pochwie, a jego towarzysze uczynili to samo. Obojętnie, lecz z 
zaostrzoną uwagą, minęli nadjeżdżających. Byli to jacyś vaqueiros, trudniący się 
zazwyczaj pilnowaniem bydła na pampie. Świadczyły o tym przytroczone do siodeł 
boleadeiry.
—  Szkoda, że to nie Taborda — wymknęło się Camardze. — Przynajmniej 
zaoszczędziłby nam trudów tej jazdy.
Antka przeszył chłód. Czuł, jak mu serce podeszło do gardła i tam utknęło jak 
kawałek kamienia. Chciał pozbyć się niemiłego uczucia, ale ślina nie mogła mu 
przejść przez gardło. Splunął tedy zamaszyście, jak zwykł był to czynić jego 
ojciec, gdy czuł się ogarnięty pasją, ale zamiast zakląć jak on, zacisnął tylko 
zęby.
Słońce wisiało już nisko nad horyzontem, dotykając brzeżkiem rozpalonego dysku 
ciemniejącej linii lasów, które pozostały teraz daleko za nimi. Dojeżdżali do 
miasteczka położonego na równinie. Jechali obok siebie, dając pilne baczenie na 
boki. Antek znajdował się pośrodku, tuż obok Camargi. Na jego polecenie trzymał 
w prawej garści winczester, wspierając kolbę na biodrze. Broń była odbezpieczona, 
gotowa do użycia w każdej chwili. Herszt polecił strzelać do każdego, kto 
chciałby ich zatrzymać. Chłopiec był podniecony i nerwy miał napięte jak 
postronki. Serce w dalszym ciągu tkwiło pod gardłem, dusiło go. Chwilami zrywał 
się w nim bunt przeciwko swojej tu obecności, ale mowy być już nie mogło o 
wycofaniu się z tego cajego przedsięwzięcia. Zagryzał więc tylko usta i pełen 
napięcia rozglądał się bacznie naokoło.
37
Wąskie uliczki miasteczka były prawie puste. Spotkali zaledwie jednego 
przechodnia, dwóch konnych i jeden wóz zaprzężony w czwórkę koni. Wszyscy 
powracali do domów, spiesząc się przed nadciągającą nocą.
Skręcili w boczną ulicę, minęli otwarty sklep kolonialny, w którym za ladą 
drzemał sklepikarz. Zatrzymali się przed niewielkim murowanym budynkiem, którego 
drzwi były otwarte na oścież. Zanim Antek zorientował się w sytuacji, już przez 
okno buchnęły strzały. Ludzi Camargi jakby zmiotło z koni. Rozsypali się naokoło 
i szturmowali dom od ulicy i od ogrodu. Sam Camargo wdarł się do środka jak 
huragan, zionąc przekleństwami i strzelając gęsto. Nagle przed zdumionymi oczyma 
Antka ukazał się Taborda ze wzniesionymi do góry rękami. Za nim kroczył Camargo, 
dziobiąc go raz po raz lufą rewolweru w plecy. Gdy wydostali się na ulicę, 
herszt krzyknął w stronę Antka:
—  Dwóch leży tam, w środku. Idź i obejrzyj ich.
W pierwszym pokoju znajdował się rozciągnięty w kałuży krwi na podłodze młody 
Mulat. Z oczu pokrytych szkliwem wyzierała nieubłagana śmierć. Chłopiec 
wzdrygnął się i na sztywnych nogach poszedł dalej. W następnych drzwiach 
przejście tarasował mu drugi trup. Twarz miał skrytą pod zgiętym ramieniem. 
Antek zdjęty grozą wycofał się na dwór. Ludzie Camaragi wracali z poszukiwań w 
ogrodzie, którędy wymknęła się reszta zbirów Tabordy. Dali nura w przylegające 
zarośla i tam przepadli bez
śladu.
Cała ta akcja odbyła się w tak zawrotnym tempie, że Antek nawet nie wiedział 
dokładnie, co się dzieje i jaki udział miał mu przypaść w tej wyprawie. 
Oprzytomniał, gdy już było po wszystkim. Zbliżył się do konia, by go dosiąść, 
gdy posłyszał głos Camargi:
—  Tonico, masz tu zbója i czyń z nim, co należy!
—  Zlitujcie się i nie zabijajcie mnie — wrzasnął rozdzierającym głosem
Taborda.
Camargo odczepił sznur od siodła i związał nim ręce swojemu więźniowi. Przy 
okazji wyrżnął go w zęby.
—  Nie wyj, tchórzu!
I zwracając się do Antka:
—  Widzę, że nieco się krępujesz, ale to tak bywa, gdy podobną historię przeżywa 
się po raz pierwszy. Później to nie robi wrażenia. Żeby jednak uniknąć 
niepotrzebnych świadków zabieraj draba do ogrodu i tam palnij mu w łeb! Tylko 
spiesz się, bo nie powinniśmy tu za długo marudzić.
U wylotu ulicy ukazało się parę osób, z ciekawością przyglądających się
38
scenie przed komisariatem. Widząc jednak, na co się zanosi, szybko poszukali 
schronienia w przyległych opłotkach.
Antek, rad nierad, popędził Tabordę przed sobą. Zatrzymał się w ogrodzie pod 
drzewami pomarańczy. Wokół ani żywej duszy — jakby wymarło. Chłopca ogarnął 
strach. Niezawodnie zabicie człowieka wymagało psychicznego przygotowania, a on 
tego nie miał. Rozsądnie rzecz biorąc, Taborda faktycznie zawinił, był sprawcą 
jego nieszczęścia, ale pomimo wszystko był przecież człowiekiem! Być może wcale 
nie miał zamiaru odbierać życia jego ojcu. Jeżeli jednak doszło do tego, było to 
wynikiem splotu okoliczności. Należało wziąć także pod uwagę i odruch ojca, 
który sięgnął po siekierę. Gdyby tego nie uczynił, to kto wie, czy nie żyłby 
dotychczas i wszystko wyglądałoby zupełnie inaczej.
Taborda stęknął z rozpaczliwą rezygnacją:
—  Jeśli rzeczywiście pragniesz mojej śmierci, to nie zabijaj mnie związanego. 
To dyshonor dla prawdziwego gaucha. A ja zawsze się nim czułem i czuję. Ściągnij 
roi więzy i pal prosto w serce, nie będę się tak męczył.
Z tajonym lękiem chłopak stanął za więźniem i począł mu rozplątywać więzy na 
przegubach. Wtedy stało się coś zgoła nieoczekiwanego. Z chwilą gdy uwolnił 
dłonie Tabordy Antek otrzymał tak silne kopnięcie w brzuch, że z przerażającym 
jękiem siadł na ziemi. Zdawało mu się, że pękł w nim żołądek. Świat mu 
pociemniał w oczach, a w uszach posłyszał straszny łomot, jakby go ktoś zdzielił 
czymś twardym przez głowę. Taborda tylko na to czekał — dał susa w krzaki i w 
kilka sekund później śladu po nim nie było. Krzaki łączyły się z laskiem, ten 
zaś wybiegał daleko poza krańce miasteczka.
Trzymając się oburącz za rwący nieludzkim bófem -brzuch, Antek pokuśtykał na 
ulicę.
—  Co?!... — wrzasnął zaskoczony Camargo — Pozwoliłeś mu uciec?
—  Wyrwał mi się...
—  Ach ty zatracona gapo! Ty przeklęty gringo\
Aż kipiał od gotującej się w nim wściekłości. Przez moment zdawało się, że rzuci 
się na Antka i pocznie go okładać pięściami. Rychło jednak się opamiętał i 
machnął ręką z rezygnacją.
—  Nigdy więcej, mój chłopcze, drugiej takiej okazji nie będziesz miał. Jeden 
jedyny strzał, a byłbyś wolny na całe życie. Czy ty sobie wyobrażasz, coś 
narobił?
A kiedy Antek zaprzeczył ruchem głowy, dodał:
39
—  Już ten łotr zapoluje na ciebie, nie bój się! Daję głowę, że już teraz, w tej 
chwili snuje plany, jak to uczynić. I nie spocznie, dopóki cię nie zgładzi. 
Chyba, że moja kula dosięgnie go wcześniej. Ale nie nastąpi to szybko, bo na 
razie wynosimy się z tych stron.
Antek ze wstydem wysłuchiwał słów Camaragi, ale jednocześnie wypełniało go 
jakieś bliżej nieokreślone zadowolenie. Obolały jeszcze wysłuchał w milczeniu 
wyrzutów Camargi, a gdy ten wreszcie się wysapał, zapytał pokornie:
—  Czy mogę wracać do domu?
—  Do domu?... Chyba oszalałeś! Za tydzień lub dwa będziesz miał u siebie wizytę 
Tabordy. A w jakim charakterze, to możesz się domyślić. Ja, na twoim miejscu, 
starałbym się unikać powrotu na stare miejsce. Jeśli jednak chcesz, to jedź. 
Jedno tylko ci radzę: staraj się wziąć go na muszkę winczestera wcześniej niż on 
ciebie. Nie masz innego wyjścia! To powinieneś dobrze sobie zapamiętać. Zabieraj 
winczester. Jest twój. Saturnino, dodaj mu jeszcze trochę amunicji!
3
Drogę powrotną Antek miał niewesołą. Wokoło leżała ciemna noc, a myśli, które go 
trapiły, były jeszcze ciemniejsze. Jechał na oślep, zdany jedynie na instynkt. 
Koń człapał wolno z nisko opuszczonym łbem, zdając się węchem badać ślad 
powrotny. Chłopiec nie popędzał go, rozumiejąc jego straszne zmęczenie. Czuł, 
jak dysząc, robił ciężko bokami. Chętnie by zatrzymał się gdzieś na uboczu i dał 
nieco wypocząć biednemu zwierzęciu, ale jego samego trapił niepokój. Uspokoił 
się co nieco, gdy koło północy na niebo wytoczył się księżyc i rzucił na ziemię 
srebrzystą poświatę. Okazało się, że koń niósł go we właściwym kierunku. Nabrał 
tedy otuchy i raz jeszcze począł rozważać własną sytuację.
Rada Camargi wydawała mu się rozsądna. Siedząc w domu narażał się na utratę 
życia. Nie było takiej siły moralnej i fizycznej, która by powstrzymała Tabordę 
przed pomszczeniem zniewagi, jaka go spotkała ze strony chłopaka, mającego go na 
muszce winczestera. Gdyby nie ten fakt, wszystkie trudności nie miałyby żadnego 
znaczenia. Teraz nie pozostawało mu nic innego, jak tylko ratować się ucieczką. 
Lecz podjęcie tej decyzji też nie było łatwe. Gdzie miał się udać? Gdzie 
schronić? Wszyscy ci, na których pomoc mógł liczyć ;— a myślał tu przede 
wszystkim o Klimeckich — mieszkali zbyt blisko miasteczka. Co gorsza, udzielając 
mu schronienia
40
narażali także siebie i swe rodziny. Pozostawał jedynie las. Ale w lesie także 
mogło różnie się zdarzyć. Jeżeli najchytrzejszy z leśnych mieszkańców, jaguar, 
nie potrafi ukryć przed człowiekiem swych śladów, to co mówić o nim, który wcale 
nie był przystosowany do życia w puszczy! Zakładając nawet, że nikt go nie 
wytropi, zachodziło pytanie, jak długo będzie musiał przebywać z dala od ludzi? 
Bo trudno przecież łudzić się, że Tabordę niebawem diabli wezmą!
Im dłużej się zastanawiał, tym bardziej utwierdzał się w przekonaniu, że 
sytuacja jego jest beznadziejna. Dał się poprowadzić jak bezwolne cielę i teraz 
nie widział dla siebie żadnego wyjścia. Był zły na siebie i czynił sobie wyrzuty. 
Jeżeli już pozwolił się zaciągnąć do Jaguari, to powinien był być konsekwentnym 
aż do końca. Zamiast kramarzyć się koło komisarza, należało od razu wpakować mu 
kulę w łeb. Miałby teraz spokój. A tak — chwila słabości, nieuwagi — i oto 
skutki!
Przerwał naraz rozmyślania, bo oto zorientował się, że stoi przed zagrodą 
Klimeckiego. Skręcił z drogi, i nie zsiadając z konia, otworzył bramę. Na 
podwórzu skoczyły do niego ujadające psy. W oknie mignęła postać Klimeckiego.
—  Kto tam?
—  To ja, Antek.
—  Dlaczego włóczysz się po nocy?
W głosie Klimeckiego brzmiał niepokój. Strzelbę, którą trzymał w ręku, opuścił 
lufą do ziemi.
—  Chciałem chwilę porozmawiać.
—  To zejdź z konia i chodź do środka.
—  Nie mam czasu.
—  Stało się coś złego?
Klimecki wybiegł na dwór w bieliźnie i w trepach na bosych nogach.
Antek opowiedział mu w kilku słowach o wszystkim, co zaszło. Stary chwycił się 
oburącz za głowę i przez chwilę słowa nie mógł z siebie wydusić. Potem jął 
strofować chłopaka i wymyślać mu od dzieciuchów, głupców i smarkaczy. Rychło 
jednak uprzytomnił sobie, że to do niczego nie prowadzi, gdyż Antek przybył do 
niego nie po wymówki, ale po pomoc i ojcowską radę. Nie mógł mu jej odmówić. 
Zaczerpnął oddechu i zmienił ton:
—  Palnąłeś wielkie głupstwo, ale tego już nie cofniesz. Co się stało, to się 
nie odstanie, trzeba żyć dalej. Musisz uciekać stąd jak najszybciej, o ile nie 
chcesz brać udziału we własnym pogrzebie. Młody jesteś, życie stoi przed tobą 
otworem, musisz się ratować. Uciekaj!...
41
—  To samo radził mi Camargo. Chciałbym wiedzieć — dokąd?
—  Dokądkolwiek, byle jak najdalej stąd. Chyba to rozumiesz?
—  Rozumiem, ale.,.
—  Przypominasz sobie rozwidlenie drogi przed Jaguari?
—  Tak, przypominam.
—  Jedź natychmiast w tamtym kierunku. U rozwidlenia skręcisz na lewo i udasz 
się prosto do Sao Francisco de Assis, stamtąd zaś do Alegrete. Będziesz miał ze 
sto kilometrów drogi, ale na to nie ma rady. Poszukasz sobie tam jakiegoś 
zajęcia i pozostaniesz. O pracę w dzisiejszych czasach jest łatwo. Po jakimś 
czasie dasz znać o sobie, wtedy obmyślimy, co masz czynić dalej. Nie ma 
najmniejszego sensu trzymać cię tutaj w lesie, bo to nie zapewni ci 
bezpieczeństwa. O swój dobytek nie musisz się troszczyć, dopilnujemy wszystkiego.
—  No to i dobrze! — Antek odetchnął z ulgą. — Zrobiło mi się trochę lżej na 
duszy — wyznał Jzczerze. — Jestem spokojniejszy. Dziękuję za radę. Jadę już. 
Trzeba korzystać z nocy.
—  Zaczekaj chwileczkę! — poprosił Klimecki.
Stary wpadł do mieszkania i po chwili był już z powrotem.
—  Masz tu na drogę trochę grosiwa, niewiele, ale wystarczy na opędzenie 
najważniejszych potrzeb. Bierz tę kurtkę i kapelusz, przydadzą ci się podczas 
chłodów, Gdy ulokujesz się w Alegrete daj znać. Ale,., zaczekaj jeszcze trochę. 
Dam ci konia i siodło, bo na tej szkapie nie zajedziesz daleko.
W parę chwil później Antek znajdował się już w siodle. Gdy wydostał się na 
główną drogę, popuścił nieco cugli i koń pocwałował w stronę Jaguari.
Rozdział III
1
Na lewym brzegu strumienia Inhandui leżała estancja majora Cornelio Mendonsy de 
Azevedo. Była to posiadłość, nawet jak na miejscowe warunki, dość duża, bo 
wynosząca pięćset czterdzieści tysięcy hektarów przeważnie szczerego stepu. Do 
posiadłości włączone było kilka pięknych zagajników, przeważnie karłowatej 
roślinności, oraz spory szmat ziemi ornej, na której rosły w pewnych okresach 
roku kukurydza, maniok i bataty, płody rolne potrzebne do domowego użytku. 
Najważniejszy jednak był sam step, główne źródło dochodów majora Azevedo, 
Praktycznie posiadłość ta była o wiele większa, ponieważ major korzystał bez 
żadnych ograniczeń z terenów bezpańskich, graniczących z jego estancja.
Dom — stara, rozłożysta budowla — wzniesiony z kamienia, i zapewne pamiętający 
czasy jezuickie, stał nie opodal strumienia, Otaczały go pomniejsze zabudowania, 
służące za pomieszczenie dla peonów, koni, mlecznych krów, świń i drobiu. Tu i 
ówdzie rosły drzewa umbu, obok rozciągał się spory sad pomarańczowo-
brzoskwiniowy oraz krzewiło się kilkanaście bananowców, obumierających każdej 
zimy. Ponad to wszystko wystrzelały pióropusze kilku palm. Pośrodku olbrzymiego 
podwórza stało rozłożyste drzewo cinamono. Przymocowany do jego gałęzi wisiał 
kolorowy hamak, w którym często wypoczywał sam właściciel i z którego codziennie 
rozbrzmiewały rozkazy i dyspozycje dla służby.
Antek trafił tu przypadkowo. W Alegrete wstąpił do gospody, aby się posilić i 
wypocząć. Zażądał także kukurydzy dla konia. Właściciel gospody wdał się z 
Antkiem w rozmowę. Ten szczupły, niezbyt wysoki, o błękitnych oczach i włosach 
koloru dojrzewającej pszenicy chłopak wzbudził w nim sympatię. Gdy dowiedział 
się, że poszukuje pracy, nastręczył mu estancję majora.
— To bogaty człowiek — objaśnił. — Opowiadają o nim, że posiada kilkanaście 
tysięcy sztuk bydła, drugie tyle koni i niezliczone stada owiec.
43
Możesz więc wyobrazić sobie, ile ludzi potrzebuje do pilnowania tego wszystkiego. 
Na pewno dostaniesz pracę.
Major przyjął chłopca bardzo łaskawie. Na jego surowym obliczu; ukazało się 
nawet coś jakby współczucie dla przybyłego młodzieńca. Antek opowiedział mu 
historię swego sieroctwa, nie wtajemniczając go w przyczynę tułaczki.
Ponieważ akcent zdradzał w nim cudzoziemca, major zagadnął go o narodowość.
—  Polacol Hm, jeszcze nie słyszałem o takich gringach. Skąd przybyli twoi 
rodzice?
— Z Europy.
—  Hm, coś niecoś o niej wiem, ale to nieważne. Umiesz strzelać i jeździć?
—  Trochę.
—  Nauczysz się szybko. Zostań. Zobaczymy, co się z ciebie da zrobić. Miejsce do 
spania dostał Antek w obszernej szopie przeznaczonej dla
wszystkich peonów. Jeśli chodzi o samych ludzi pracujących na estancji, była to 
zbieranina w różnym wieku. Antek był najmłodszy. Najstarszy z nich nosił się 
pochyło, twarz miał pokrytą siecią zmarszczek, a włosy oszronione siwizną. 
Nazywał się Zeferino i był prawą ręką majora. Antka przyjęto do swego grona w 
sposób naturalny i przyjacielski. Od razu poczuł się jak w wielkiej rodzinie i 
nabrał przekonania, że zżyje się z tymi ludźmi bardzo 
szybko.                                                                 ,
Cała służba gromadziła się trzy razy dziennie w dużej szopie, zwanej galponem. 
Stale płonęło tu ognisko, na którym wisiały czajniki z grzejącą się wodą na tak 
zwany amargo, który był niczym innym jak znanym mu już' simaronem. Tu wypijano 
poranną kawę, tu zjadano obiady i kolacje. Poza tym galpon służył za schronienie 
przed deszczem czy zimnem, albo za przystań w każdej złej czy dobrej przygodzie. 
Tu także wypoczywano po pracy, naradzano się, snuto barwne opowieści o życiu 
człowieka na szerokiej pampie.
Galpon był także miejscem, gdzie odbywały się wszystkie rodzinne uroczystości 
służby oraz zabawy taneczne. Bo na estancji mieszkały także kobiety — żony 
niektórych parobków i ich córki. Sam major, mimo że miał żonę i dorastające 
córki, zatrudniał na swych pokojach kilka dziewcząt.
Właściwie galpon był wielką ruderą, krytą dachem z długiej trawy stepowej,  
rosnącej  rzadkimi kępami nad strumykami lub jeziorkami.
posiadał tylko trzy ściany, oporządzone z tarcic palmowych, czwarta zaś była 
otwarta i służyła za wejście szerokie i gościnne dla wszystkich. Szopa ta 
odgrywała ważną rolę w życiu ludzi na estancji. Antek przekonał się o tym dość 
szybko i na równi z innymi darzył to miejsce szacunkiem. Cornelio Mendonsa de 
Azevedo zaglądał tu rzadko, ale każde jego odwiedziny zazwyczaj miały związek z 
jakimś ważnym wydarzeniem.
Major nie rozstawał się nigdy ze swoim harapem, który był przedmiotem respektu, 
bowiem posiadał rękojeść z twardego drzewa, obciągniętego surową skórą. Harap w 
jego ręku był niepodważalną oznaką władzy i spadał na karki i plecy zbyt 
opieszałych parobków. Takie postępowanie budziło nieraz niezadowolenie i 
sprzeciw ciemiężonych, lecz nikt nie miał dość odwagi, by głośno zaprotestować. 
Major był nie tylko gospodarzem, chlebodawcą i opiekunem rodzin swoich parobków, 
ale także i autorytetem na pampie. Z tym należało się liczyć. I liczono się.
Antek został wtajemniczony we wszystkie te szczegóły przez samych peonów, którzy 
szczerze mu radzili, aby żadnym gestem czy słowem nie drażnił patrona. Patron 
zaś, jeżeli nie przechadzał się po rozległym dziedzińcu, to rozciągał się w 
rozwieszonym hamaku, nakrywał twarz kapeluszem i zdawał się drzemać. Lecz wcale 
to nie była drzemka, wszyscy
0  tym wiedzieli, ale rozmyślania majora nad przyszłością. Planowanie —
I jak mawiano. Plany te zapewne musiały mieć jakieś solidne podstawy, a 
realizacja ich zdawała się być tylko kwestią czasu, bowiem ten i ów z peonów, 
przechodząc koło hamaka, słyszał, jak major pomrukiwał do I siebie:
—  Wszystko to się jeszcze odmieni i będzie inaczej. Musi być inaczej!... I Moja 
w tym głowa.
Szeptano sobie na ucho, iż na stepie coś poczyna się budzić, że coś się I 
zaczyna dziać, że jakieś doniosłe wydarzenia mają mieć miejsce ??. pampie.
1 że major odegra w nich ważną rolę, która albo go wyniesie jeszcze wyżej, 
albo...
2
—  Sam zobaczysz, co z tego wyniknie — powiedział Pacheco do Antka, gdy 
wydostali się na szeroką równinę stepową. — Wszyscy znają
I majora, uparty jest jak osioł i na pewno dopnie swego.
Antek siedział na młodym, lekkim koniu, który został mu przydzielony io pracy. 
Wierzchowiec był dobrze ujeżdżony, więc chłopak z przyjemnoś-
44
45
cią kołysał się w siodle. Obok posuwał się Pacheco, głośno dzwonią olbrzymimi 
ostrogami, umocowanymi do bosych stóp. Ostrogi te sprawiał; mu wielką uciechę, 
bowiem zdobył je podczas jakiegoś zakładu, któr wyglądał na beznadziejny. Raz po 
raz dotykał nimi boków konia zmuszając go do nieustannych pląsów. Wierzchowiec 
strzygł uszanr podrzucał łbem, biegł bokiem lub dreptał w miejscu. Antek widział 
? podobnego po raz pierwszy w życiu, dlatego obserwował towarzysza z ni 
ukrywanym podziwem.
Pacheco był dwudziestoletnim młodzieńcem o ciemnej cerze, rzadki zaroście, lekko 
skośnych oczach i spłaszczonym nieco nosie. Jaka w ni płynęła krew, sam tego nie 
wiedział. Ojca nie znał, a matka była p Murzynką, pół Indianką. Przepadał za 
końmi i gdy raz znalazł się w siodlj wyprawiał z koniem najróżniejsze harce. 
Major często miewał z nin kłopoty, nigdy bowiem nie wykonał polecenia ku pełnemu 
zadowoleni! rozkazodawcy. Winna była temu widocznie owa domieszka nieznanej krw 
która mogła Jbyć równie dobrze portugalska, co i hiszpańska.
—  A o co właściwie patronowi chodzi?
—  O co? Czyż jeszcze tego nie zauważyłeś? Prawda, jesteś gringo, obc dlatego 
nic jeszcze nie wiesz.
Żgnął konia znowu ostrogami, ten skoczył i przez chwilę ściągali cuglami tańczył 
dookoła Antka. Kiedy się uspokoił, Pacheco ciągnął:
—  Przede wszystkim musisz wiedzieć jedno: polityk, na którego nasil patron 
postawił cały swój autorytet miejscowego kacyka, sromotnie przegra! w ostatnich 
wyborach. Wyniesiony natomiast został ten, na któree postawił Alcebiades 
Figueiredo de Farias. A wiesz, co to znaczy?
Kiedy Antek zaprzeczył ruchem głowy, wyjaśnił:
—  To znaczy, że zaczęły rosnąć wpływy owego Fariasa... Jeżeli jeszcł nie 
zrozumiałeś, to dodam: jest to zwykła w tych stronach rywalizaa| wpływów i 
prestiżu miejscowych kacyków.
Antek nie rozumiał tej gry, ale żeby nie uchodzić za matoła, spyta
—  A kto to jest ten Farias?
—  Nasz sąsiad, mieszkający o dwadzieścia parę kilometrów stą1 Śmieje się teraz 
z naszego patrona. A było to tak. Stanął między nirtj zakład o to, kto zostanie 
gubernatorem i zasiądzie w pałacu rządowym Porto Alegre. Zakład był wysoki, szło 
o sto młodych i dobrych ??? Patron przegrał. A to znaczy, że naraził na szwank 
swoją opinię człowiek! liczącego się w tych stronach. Rozumiesz, co go teraz 
wypełnia -I podrażniona duma!
46
Sprawy te były Antkowi równie obce, co obojętne. Przysłuchiwał się wywodom 
towarzysza z pewnym roztargnieniem. Całą jego uwagę pochłaniał step, rozległa 
pampa, którą jechali i po której wodził zaciekawionym spojrzeniem. Lekko falista 
równina, pokryta niską trawą, rozciągała się szeroko we wszystkich kierunkach aż 
po daleki horyzonty gdzie stapiała sję w całość z szarobłękitnym niebem. Słońce 
przygrzewało coraz silniej, a 0d dalekich i pagórkowatych przestrzeni niósł się 
łagodny wiaterek, chłodzący rozpalone twarze jeźdźców.
W pewnym momencie na rozległej równinie ukazały się szare punkciki, poruszające 
się z zadziwiającą szybkością. Antek wytężył wzrok.
—  Co to takiego?
—  Emu.
—  Nie rozumiem.
—  Rodzaj stepowych strusi.
—  Ptaki?
—  No, przecież nie krowy, bo mają skrzydła i są upierzone.
—  Kto je hoduje?
—  Sanie się hodują. Czasem urządza się na nie polowanie. Ciekawa zabawa. 
Pędzisz konno za ptakiem i ciskasz boleadeirę. Albo bierzesz się za lasso...
Pacheco dźgał konia ostrogami, Antek również popędzał swojego^ by dotrzymać 
towarzyszowi kroku.
—  Musimy dotrzeć na miejsce przed południem, inaczej w drodze powrotnej noc 
może nas zaskoczyć w stepie.
Antek po prostu był oczarowany pampą. Naokoło, jak okiem sięgnąć, rozciągał się 
falujący step. We wgłębieniach terenu lub małych dolinkach, zazwyczaj podmokłych, 
wykwitały kępki zarośli lub drzew, tu i ówdzie widniały miniaturowe gaje palm 
albo samotny, rozłożysty umbu. A nad tym wszystkim wysoko, na bezchmurnym niebie 
krążące czarne plamki sępów — urubu.
—  Czego one tak wypatrują? — zainteresował się Antek.
—  Padliny.
—  Padliny? Skąd?
—  Mało tu chodzi po stepie bydła? Widzisz tamte ruchome plamki? Jest tego tam 
jak mrowia. To bydło majora. Ale to nic w porównaniu z tym, co jeszcze zobaczysz. 
Z podziwu zbieleje ci oko!
Co do tego Antek nie miał żadnych wątpliwości. Step był dla niego zjawiskiem 
nowym, nie znanym i zaskakującym. Co krok spotykał się
47
z rzeczami czy sprawami, które wprowadzały go w zdumienie. To nie takj jak w 
lesie, gdzie wszystko otoczone jest ciasnym pierścieniem drzew u zarośli, 
zakryte przed wzrokiem. Na pampie widział przed sobą przestrzeń! ograniczoną 
jedynie dalekim horyzontem. Ale gdy dotarł do owego! horyzontu, przestrzeń 
biegła dalej i dalej, aż po kraniec nowego widnokrę-l gu. I tak w nieskończoność.
Daleko przed nimi wyłoniła się zza pagórków i wzgórz ciemna linia jakichś 
większych zarośli. Zanim dotarli do niej, przedzierali się dłuższy] czas przez 
tabuny koni, pasących się grupami lub pojedynczo. Jedne! uciekały przed nimi w 
dzikim popłochu, inne zaś strzygły niespokojniej uszami, węsząc rozdętymi 
chrapami. Ujrzeli niebawem podążających im ??? spotkanie dwóch jeźdźców. Pędzili 
wyciągniętym kłusem.
—  Oho! — zaśmiał się nagle Pacheco. — Widocznie wzięli nas za obcych, a może 
nawet za koniokradów.
Postawa nadjeżdżających nie była wcale przyjazna. Poprawiali rewoUJ wery, 
trzymając konie krótko za cugle. Niebawem dało się widzieć icffl przyjazne 
wymachiwanie rękami.
— -Buenas, buenasl... — ozwały się ich głosy. — Jedźcie dalej. Co. nowego?
—  Dziewczyny kazały was uściskać.
—  Lepiej by było gdyby raczyły się same pofatygować. Co z patronemĄ
—  Zdrów jak ogier.
—  Dobra. A ten nowy, to kto?
—  Swój chłopak. Gdzie Valentim?
—  Siedzi w szałasie i żarcie pitrasi.
—  No, bywajcie.
—  Buena suertel
Pomknęli szybciej, choć do celu było już niedaleko. Mieli przed sobąj zarośla, 
składające się ze starych, mchem porosłych, karłowatych drzewl Dalej wyciągały 
swe długie szyje kędzierzawe palmy.
Antek obejrzał się za jeźdźcami, którzy wracali do koni. Duża kapelusze chwiały 
się im na głowach w takt galopu wierzchowców. Gdzie! w okołicach serca dźgnęła 
go zazdrość. Wydało mu się, że owi wyprostoJ wani w siodłach mężczyźni, o 
twarzach ogorzałych od słońca i wiatru, d pogodnym i beztroskim spojrzeniu, byli 
wolni jak ptaki stepowe i stokroa szczęśliwsi od niego. Mieli wokół siebie 
niezmierzoną pampę, pogodna niebo nad głowami, a pod sobą ścigłe rumaki, mogące 
ich ponieść gdziej tylko dusza zapragnie. Nikt ich nie prześladował, nic im nie 
groziło!
48
Ale zaraz przypomniała mu się ciężka ręka majora, ciosy spadające niekiedy na 
opieszałych czy krnąbrnych peonów i cierpkie uwagi o jego dyspotyzmie...
Szałas był starą ruderą, od dawna opuszczoną przez dawnych mieszkańców. Służył 
obecnie za przygodne schronisko dla pastuchów, zapędzających się w te strony. 
Zbudowany- z tyczek na krzyż i obrzucony niedbale gliną, w wielu miejscach 
świecił otworami na przestrzał. Dach z palmowych gałęzi, zaklęsły pod ciężarem 
wichrów i nawałnic, groził zawaleniem. Nikt się jednak nie troszczył o jego 
naprawę. Bo i po co?... Człowiek pampy nie miał dużych wymagań — koń i poncho 
wystarczały mu w zupełności. O resztę nie dbał.
U wejścia do szopy dymiło ognisko. Obok niego kucnął mężczyzna, uzbrojony w 
długą kopyść, którą kręcił w garnku, zawieszonym nad żarem. Od kociołka 
rozchodził się zapach strawy, nęcąc powonienie przybyłych.
—  Buenas dias, Valentim!
—  Buenas...
—  Jak tam z fejzioadąl
—  Dojrzewa, dojrzewa...
—  To widzę, tylko czy długo to jeszcze potrwa?
—  Aha, już byś żarł!
—  Żarł czy nie żarł, nie o to chodzi. Jestem głodny.
—  Widzę, że patron ma z ciebie nieszczególną pociechę, jeżeli na żarcie tutaj 
cię przysyła.
Antek przyglądał się Valentimowi z dużym zaciekawieniem. Mimo oznak zrzędzenia i 
pewnych niedoskonałości fizycznych był człowiekiem wzbudzającym sympatię. Twarz 
miał drobną i zasuszoną, wąsy sterczące sztywno i najeżone brwi. Posiadał jedno 
oko normalne i pełne jakiejś niczym nie uzasadnionej dobroci, natomiast drugie 
było zezowate i uparcie biegło w bok. Głowie jego, kryjącej się pod rondem 
szerokiego kapelusza, brakowało lewego ucha. Także u lewej ręki Antek nie mógł 
doliczyć się dwóch palców, a na miejscu trzeciego sterczał zaledwie mały, 
zniekształcony kikut.
Starego nie zaskoczyło zdziwienie Antka na widok tak zdekompletowanej postaci. 
Uśmiechnął się do chłopca przyjaźnie i powiedział wyjaśniająco:
—  Nie dziw się, że brakuje mi tego czy owego. Bywało się w różnych opresjach i 
oto są skutki młodzieńczej lekkomyślności. Ale musisz wiedzieć, że prawdziwy 
gaucho nie dba o swoje ciało i wygląd. Jest szczery,
4 — Pampa
49
gościnny i hojny, rozdaje siebie po kawałku, potrzebne to komu czy nie. Sam 
widziałem takich, którzy już nie posiadali rąk i nóg, a mimo to nie przestawali 
być sobą i gotowi byli do dalszych poświęceń. Gdyby ci się zdarzyło spotkać 
kogoś bez głowy, to wiedz, że masz przed sobą prawdziwego gaucha. Gaucha nad 
gauchamil I w zupełności by się to pokrywało z powiedzonkiem, że gaucho często 
traci głowę...
—  Dla byle sinoki — przerwał Pacheco. — A później żałuje, że mu odcięto to czy 
tamto.
—  Tego czy tamtego gaucho nie pozwoli sobie nigdy odciąć! Valentim śmiał  się  
głośno  i  serdecznie,  zadowolony z własnego
dowcipu.
—  Co tam słychać w domu?
—  Major przysyła polecenie, by wybrać dwadzieścia trzylatków i odesłać na 
estancję.
—  Zrobi się. Koniki są i czekają. Zamówienie, co?
—  Tak.
—  Chyba do Argentyny, jak zwykle. Co poza tym? , — Ano, żyje się i pracuje.
—  Pracuje? Już ja wiem, jak wy się tam przepracowujecie!... Chyba nad 
pieczonymi bykami, bo do niczego innego nie jesteście zdolni. Żarłoki z was i 
lenie skończone — znamy się. No, a patroni Planuje po dawnemu?
—  Jakżeby inaczej! To jego choroba.
—  Ciężka choroba i nie ma na nią lekarstwa. Trudno mu zrozumieć, że co się 
stało, tego nie odmieni. Nowe czasy nadchodzą i kacykowie idą w odstawkę. A 
szkoda!...
Wyniósł z szałasu kawałek deski, wyłożył na nią rozgotowane mięso i zaczął kroić 
na kawałki. Potem zgarnął wszystko znowu do kotła, wytarł ręce o spodnie i 
sapnął z zadowolenia:
—  No, gotowe.
—Ja czekam — przypomniał Pacheco.
Valentim uderzył parokrotnie młotkiem w kawałek wiszącej szyny. Na dźwięk tego 
zaimprowizowanego dzwonu poczęli ściągać ze stepu parobcy, którzy uwijali się 
dotychczas przy koniach. Było ich siedmiu, wszyscy zbrojni w adagi lub fakony, 
rewolwery i pistolety, Valentim nakładał każdemu na blaszany talerz porcję 
rozgotowanej czarnej fasoli i posypywał z woreczka maniokową mąką. Peonowie 
porozsiadali się wygodnie w cieniu krzaków posilając się w skupieniu. Ten i ów 
brał dokładkę, jadło bowiem było tłuste, pożywne i smacznie przyrządzone. Było 
to zasługą Yalentima,
50
który wiedział, że fasola musi być gotowana długo i na wolnym ogniu, a mięso nie 
może — przed włożeniem do garnka — leżeć w wodzie.
Po posiłku przyszła kolej na simaron, którego smak również uzależniony był od 
sposobu przyrządzania. W tym Valentim także był niezrównanym mistrzem. Według 
niego herwę należało najpierw zalewać zimną wodą, a gorącą — używaną do picia — 
odstawiało się od ognia na kilka sekund przed zagotowaniem. Tak przygotowany 
napój był na tyle gorzki, że piło się go jak najlepszy przysmak.
Były to rzeczy, o których Antek dowiadywał się po raz pierwszy. Tam w lasach, 
zarówno Klimecki jak i Capriglione nie zwracali uwagi na takie drobiazgi. Pili, 
jak popadło i wszystko było w porządku. Tu natomiast wszystko podlegało pewnym 
rygorom, uświęconym przez zwyczaj i tradycję. W lasach podawano tykwę z herwą 
bez specjalnego ceremoniału, tu musiała ona krążyć za biegiem słońca — od 
wschodu na zachód. Kiedy nadeszła jego kolejka, przyjął ją z lekkim ukłonem i z 
poważnym wyrazem twarzy, dostosowanym do spełnianego rytuału. Woda parzyła go w 
usta i język, zaś metalowa rurka sprawiała wrażenie, jak gdyby przez chwilę 
wyjęto h wprost z ognia. Wyssał jednak gorzki płyn i zwrócił tykwę z miną 
człowieka, który dokonał czynu bohaterskiego.
Na skutek upału i sytości ludzi poczęło ogarniać rozleniwienie i ociężałość. 
Rozmowa jakoś się nie kleiła, ten i ów kładł się na ziemię i naciągał na oczy 
sombrero. Znajdujące się opodal psy głośno kłapały zębami, opędzając się przed 
bzykającymi złośliwie muchami. Valentim kiwał się sennie, trzymając w jednej 
ręce tykwę, a w drugiej żelazny czajnik. Ognisko dogasało. Nad stepem unosiła 
się błękitna mgiełka upału.
Antek, obserwując wszystko, czynił porównania z tym, co pozostało w lasach 
jaguarijskich. Tam panowały zaduch i ciasnota, tu natomiast mógł oddychać pełną 
piersią!
—  Jak tam na stepie? — zagadnął nagle Valentim.
—  Cisza — odmruknął któryś z peonów.
—  A konie? -?- Spokojne.
—  Nic podejrzanego?
—  A niby co?
—  Chyba wam wiadomo, że o rabusiów nietrudno.
—  Ze strony Argentyńczyków nic nam nie grozi.
—  Uspokoili się, to prawda, ale chyba nie na długo. Nieraz już się tak
51
przyczajali, by potem większą partię koni uprowadzić. Konie majora to łakomy dla 
nich kąsek.
—  Niech się tylko odważą, daleko nie ujdą.
—  Tfu! Nie wywołuj wilka z lasu! Na co taki kłopot? Chyba nie chcesz, żeby 
patron zalał ci sadła za skórę...
—  Nudno jak diabli. Przydało by się jakieś małe urozmaicenie.
—  Tobie — tak, ale moje stare kości wolą jednak spokój.
—  Wiadomo. Nam też będzie pachniał spokój, ale gdy osiągniemy twój wiek. 
Teraz...
—  Wątpię, czy osiągniecie — przerwał Valentim. — Nie umiecie żyć. Dzisiejsza 
młodzież jest do niczego. Słabe to wszystko, rachityczne, bez życia i werwy. 
Prawdziwe ciepłe kluski.
—  A bo dlatego, że stale sami i sami. Gdyby się trafiła jakaś sinoka, toby to 
ożywiło trochę człowieka,
—  Głupiś i nic więcej.
—  Może i głupi, ale widzisz sam, jak tu cholernie nudno.
- Antek trącił Pachekę, który leżał na wznak z ustami otwartymi i głośno chrapał, 
aż mu w piersiach grało.
—  Jak? Wracamy? — zagadnął.
Ten ziewnął szeroko i dźwignął się z ziemi niechętnie.
—  Chciałoby się jeszcze trochę podrzemać, ale tam patron na pewno zacznie się 
niecierpliwić.
Poprawili popręgi u siodeł, sprawdzili wytrzymałość kulbak i wskoczyli na nie 
pośpiesznie. Poleciał za nimi głos Valentima:
—  Powiedzcie patronowi, że konie będzie miał za trzy-cztery dni...
3
Major Cornelio Mendonsa de Azevedo obejrzał w zagrodzie sprowadzone konie i 
rzekł krótko:
—  Ujeździć je!
Był to rozkaz, który musiał być wykonany bez dodatkowych wyjaśnień czy uwag. 
Człowiek, do którego skierowane zostało polecenie, doskonale wiedział, jakie są 
jego obowiązki. Nazywał się Josue Bandeira, był niewielkiego wzrostu, lat około 
pięćdziesięciu, o twarzy suchej, obciągniętej żółtawą skórą, orzechowych oczach, 
spłaszczonym nosie i odstających uszach. Mówiono, że mu je ponadcinano w 
awanturze z Argentyńczykami, która miała miejsce w Paso de los Libres, skąd 
wrócił ledwie żywy.
52
Twierdzono, że w młodości odznaczał się temperamentem zbyt agresywnym i stąd 
często popadał w tarapaty. Jakkolwiek by tam nie było w przeszłości, teraz nikt 
nie miał mu nic do zarzucenia.
Przeznaczono mu do pomocy trzech ludzi, a między innymi i Antka. Chłopaka 
zaskoczyło to wyróżnienie.
—  Musisz z wolna zaprawiać się do tej pracy — objaśnił go Zeferi-no. — Uważaj 
tylko na kopyta, byś nie dostał nimi w nieodpowiednie miejsce. Wtedy tylko sępy 
zapłaczą nad twoim losem. Zapamiętaj to sobie dobrze!
—  To takie niebezpieczne jest zajęcie amansadordl
—  Jak dla kogo, dla ciebie na pewno. Radzę ci, bądź ostrożny. Zeferino był to 
stary kaboklo, który od najmłodszych lat związał swój
los z estancją. Chudy i wysoki jak bambus, o smętnym spojrzeniu czarnych oczu i 
powolnych ruchach ramion, odnosił się do chłopaka życzliwie i po ojcowsku. Ujął 
go tym i pozyskał -jego zaufanie. Antek wiedział, że może polegać w zupełności 
na jego radach i wskazówkach.
Wstępną czynnością do ujeżdżania konia było złapanie go na lasso. Zwierzę 
osaczone przez jeźdźców stawało ogłupiałe w kącie zagrody, nieświadome 
czekającego go losu. Furkot pętli spadającej na szyję rumaka wprowadzał go w 
szał. Dawał szczupaka przed siebie i rwał jak wicher, lecz niezbyt daleko. Dwóch 
peonów już trzymało go na długich lassach. Antek podawał siodło. Poprzez 
ogrodzenie z długich żerdzi zaciskano popręg. Koń dygotał jak w febrze, pocił 
się i w panicznym strachu tulił uszy.
Kiedy wszystko było gotowe, Bandeira dosiadał rumaka i dawał rozkaz usunięcia 
drągów, zagradzających wylot korytarza.
Pierwszym odruchem ogłupiałego stworzenia była chęć wysadzenia jeźdźca z siodła. 
A więc stawanie dęba i gwałtowne podskoki. Gdy to nie odnosiło skutku, koń 
zaczynał galopować dookoła zagrody, wierzgać, a nawet kłaść się na ziemię. 
Brutalne szarpnięcie cuglami podrywało go na nogi. Tańczył dalej ku uciesze 
obserwujących widowisko peonów. Wreszcie wierzchowiec, cały spływający pianą, 
zatrzymywał się w miejscu na szeroko rozstawionych nogach. Ciężko zmordowany 
dyszał i rzęził bliski obłędu. Wtedy Bandeira klepał go łagodnie po szyi, karku 
i przemawiał pieszczotliwie. Z początku koń nic nie rozumiał. Stał zbaraniały 
strzygąc uszami i tocząc dzikim spojrzeniem po ludziach. Trzeba było dużo 
cierpliwości i czasu, by zmusić zwierzę do ruszenia z miejsca. Ale gdy ruszył, 
był już inną istotą.                                                          
___
Bandeira był nie lada mistrzem w swoim zawodzie. Posiadał nie tylko cierpliwość.   
Z  dźwięku jego  głosu, jak  i  z całego  ciała  zdawały się
53
emanować jakieś fluidy, posiadające moc czarodziejską. Koń po długiej i 
oszalałej szarpaninie stawał się potulny, łagodny i w końcu pozwalał kierować 
sobą. Później zwierzę przywiązywało się do niego i chodziło za nim posłuszne jak 
pies.
Antek nie mógł wyjść z podziwu. Przez cały czas ujeżdżania koni chodził jak 
oczarowany. Takie cuda, jakie widział na estancji, były dla niego dawniej wprost 
nie do pomyślenia. Gdyby nie to, że widział własnymi oczyma, nigdy by nie 
uwierzył, że taki mizerny człeczyna jak Bandeira potrafi pokonać i ujarzmić 
dzikiego, rozhukanego rumaka stepowego. Czy — na przykład — taki Capriglione 
potrafiłby dokonać czegoś podobnego? Albo Klimecki? Czy bodaj któryś z jego 
zięciów? A więc pomijając już samą groźbę wiszącego nad nim zagrożenia ze strony 
Tabordy, dobrze uczynił wyrywając się z puszczy. Cóż bowiem, poza harówką na 
roli, mogło go tam dobrego spotkać. Gdyby nie to, że często myślał o Stelli, 
nawet by nie wspomniał, że niegdyś tam przebywał.
Major, jako człowiek spostrzegawczy, rychło zauważył pracowitość i ciekawość 
chłopaka. Przywołał go do siebie.
—  Jak ci się tu podoba? — spytał łaskawie.
—  Jestem zadowolony.
—  Masz ochotę tu pozostać na dłużej? Potrzebni mi są tacy chłopcy jak ty, 
chętni do pracy i sprytni. Mów?4
—  Chyba tak... Bo właściwie to nie mam gdzie się podziać.
—  A konie lubisz?
—  Lubię.
—  Widać to po tobie. I dlatego uważam, że powinieneś poznać je dokładnie. Bo 
nie myśl sobie, że wystarczy tylko dosiąść konia i galopować jak wariat. Należy 
wiedzieć, jak konie się rodzą, wychowują, jakie mają obyczaje, umieć do nich 
przemawiać i przy wiązywać je do siebie. A także je rozumieć. W zamian koń 
potrafi być wdzięczny i darzyć człowieka przyjaźnią. Pomyślę nad tobą.
Widocznie pomyślał, bo któregoś wieczoru Zeferino zwrócił się do Antka z 
oznajmieniem:
—  Jutro rano udasz się do Valentima. Przydasz mu się do pilnowania stadniny.
Pytający wzrok Antka musiał zaskoczyć starego, bo powiedział rozczarowany:
—  Widzę, że się nie cieszysz, a powinieneś.
—  Niby dlaczego?
54
—  Z wyróżnienia. Patron interesuje się twoją osobą i pragnie w przyszłości 
uczynić cię amansadorem. Czy wiesz, co to znaczy? Poza ujeżdżaniem koni 
amansador nic więcej nie robi. Dobrze się odżywia i sypia po całych dniach.   .
—  Jakoś po Bandeirze tych wygód nie widać.
—  Bo łobuz i mimo wieku jeszcze lata na hulanki! Jeśli będziesz mądry, na pewno 
zajmiesz jego miejsce.
Antek pozwolił się przekonać i udał, że jest zachwycony swoim losem, ale w nocy 
układając się do snu nie potrafił ukryć westchnienia żalu. Życie na estancji 
bądź co bądź obfitowało w pewne urozmaicenia i niemal każdy dzień przynosił coś 
nowego.
—  Cymbał z ciebie! — powiedział z sąsiedniego łóżka Pacheco. — Nie masz czego 
żałować. Nie tu, w tej zakisłej estancji, ale tam na stepie dopiero jest życie.
—  Nie rozumiem.
—  Boś gringo!... Właściwie to ty nic tam nie będziesz robił. Głupie koniska 
same sobie uskubią trawy, a do wody także trafią bez ludzkiej pomocy. Cały dzień 
nic — tylko wylegiwanie się w cieniu, spoglądanie w niebo albo drzemka. Valentim 
nikogo palcem nie tknie, podczas gdy tutaj Zeferino każdemu depcze po piętach i 
różne zajęcia wynajduje.
Wszystko to było prawdą, lecz mimo to Antek spal źle tej nocy. Miał sen, w 
którym Taborda ścigał go nieubłaganie po stepie równym jak stół, a przerażony 
chłopiec nie miał gdzie się skryć. Przebudził się cały zlany potem. Na dworze 
już świtało.
Wyruszył w drogę jeszcze przed wschodem słońca. Powietrze było chłodnawe i trawa 
stepowa lśniła kroplami rosy. Cała pampa, poprzecinana ścieżkami we wszystkich 
kierunkach, wyglądała jak olbrzymie cielsko pokryte żyłami. Jedną z takich 
ścieżek Antek podążył wprost przed siebie. Słońce wisiało już wysoko, gdy na 
pustym horyzoncie ujrzał kilku jeźdźców, szybko zbliżających się ku niemu. Z 
opowiadań peonów wiedział, że takie spotkania z nieznajomymi typami nie zawsze 
bywały szczęśliwe. Postanowił więc uniknąć tego. Skręcił konia w bok i uderzył 
go piętami. Manewr ten został natychmiast zauważony. Nadciągający jeźdźcy 
rozsypali się w szerokie półkole. Wyraźnie zamierzali go otoczyć. Jeźdźców było 
sześciu i Antek doskonale zdawał sobie sprawę, że w razie starcia znikąd nie 
mógł spodziewać się ratunku. I co gorsza, nie był odpowiednio uzbrojony. Poza 
starym dwururkowym pistoletem oraz fakonem nic więcej przy sobie nie posiadał. 
Pech chciał, że wybierając się z estancji zapomniał
55
zabrać ze sobą winczestera. Zrobiło mu się naraz zimno, bowiem przypomniał sobie 
przygodę z nocnego snu. Był pewien, że ma przed sobą Tabordę i jego zbirów. 
Znowu skierował konia w bok i począł umykać co sił. Ale tamci go już dopędzali. 
Nawet huknął strzał i kula z przeciągłym gwizdem przeleciała mu koło ucha.
Antek, przerażony, rzucił wzrokiem poza siebie. Ujrzał, jak jeden z najbliższych 
prześladowców rozwinął lasso i zataczał pętlą koła nad własną głową. Pomyślał o 
nożu, ale okazało się to niedorzecznością. Przecięcie sznura plecionego z 
surowej skóry nie było rzeczą zbyt łatwą. Pozostawał jedyny ratunek w pistolecie. 
Jeżeli dwoma strzałami położy dwóch ludzi, to pozostanie mu jeszcze czterech 
wrogów. Rzuci się na nich z fakonem. Wiedział, że ich nie pokona, ale 
przynajmniej nie da się wziąć żywcem. Zacisnął zęby i z głuchą determinacją 
szarpnął za cugle. Koń zarył kopytami w miejscu i odwrócił się ku ścigającym. 
Antek trzymał w jednej dłoni pistolet, a w drugiej nóż. Uniósł pistolet na 
wysokość oka i mierzył w nadjeżdżającego. Gdy miał już pociągnąć za spust, nagle 
posłyszał znajomy głos:
—  Tonico, do diabła, co ty wyprawiasz?
Było to takim zaskoczeniem, że chłopak zbaraniały wybałuszył oczy. Patrzył i nie 
wierzył. Wydawało mu się, że śni. Ale to nie był sen, lecz jawa, najwspanialsza 
rzeczywistość. Miał przed sobą Camargę we własnej osobie!
—  Więc jeszcze Taborda cię nie wypatroszył?
—  Jakoś nie... — wybąkał, jeszcze nie mogąc przyjść do siebie. Camargo się 
roześmiał.
—  Jak widać, szczęście ci dopisuje, ale na jak długo? Co porabiasz tutaj?
—  Służę u majora Mendonsy.
—  Ach, znam tego łobuza. I wcale ci nie zazdroszczę. Ostatecznie Mendonsa 
lepszy jest dla ciebie niż Taborda — to jasne!... Jak ci się wiedzie?
—  Nie najgorzej. Praca niezła, no i jak mówią peonowie, żarcia nie
brakuje.
—  Pod tym względem major nie jest skąpy. Ale straszny z niego piła i despota 
nie do zniesienia! Co tam u niego w domu? Chyba nic się nie zmieniło. Córki 
dalej trzyma w zamknięciu?                    /
—  Tak, są w domu.
—  Tak, po prostuje więzi. Jak każdy despota! Szkoda dziewcząt! W
56
ten sposób żadna nie wyjdzie za mąż. A najstarsza — Araci jej na imię —
jak?
Antek nie bardzo rozumiał, o co Camardze chodzi. Dziewczyna jak dziewczyna — 
kręciła się po pokojach, nawet widywał ją rzadko, jako że jego obowiązki 
obracały się wokół galponu i czynności związanych z doglądaniem koni.
—- Ach, ty nic nie wiesz! — przypomniał sobie raptem Camargo. — Nie szkodzi. Gdy 
wrócisz na estancję, przekaż jej moje ukłony i pozdrowienia. A majorowi powiedz 
— nie zapomnij tego! — że jestem jego uniżonym sługą. Już on będzie wiedział, co 
to znaczy. Uczynisz to?
—  Jak najchętniej.
—  No, dobrze. Muszę się spieszyć, bo moi towarzysze już nadciągają. Jedź, a na 
drogę zapamiętaj moją radę: Nie uciekaj nigdy na stepie przed napotkanymi ludźmi 
— ktokolwiek by to nie był. Taki odruch budzi podejrzenie. Wziąłem cię za 
Tabordę i, gdyby nie chęć wzięcia go żywcem, byłbym strzelał. Widzisz więc 
jeszcze raz, że dopisuje ci szczęście! Adiosl
—  Adiosl
—  Jeszcze chwilkę. Zapomniałem powiedzieć ci o czymś, co naprawdę może cię 
zainteresować. Otóż doniesiono mi, że Taborda spalił twoją budę i złoży} solenne 
przyrzeczenie, iż przy najbliższej okazji obedrze cię żywcem ze skóry! Unikaj 
więc spotkania z tym łotrem. A jeśli już do tego dojdzie, bez zastanowienia pal 
mu w łeb!
4
Jak Antek słusznie przewidywał, pilnowanie koni na stepie nie było
I zajęciem atrakcyjnym. Cóż bowiem za przyjemność tkwić cały dzień w
I siodle i przyglądać się koniom skubiącym trawę? Pierwszy dzień pobytu na
i pampie, owszem, miał swój urok, ale niebawem wszystko mu spowszednia-
1 ło. Konie rozłaziły się niekiedy po stepie i wtedy należało je spędzać w
jedno miejsce, zwłaszcza przed zapadnięciem zmroku, lecz było to zadanie
bardzo łatwe. Oczywiście może w tym określeniu było nieco przesady, ale
pracę tę mógł z powodzeniem wykonywać człowiek najprymitywniejszy.
Żadnych zmian, żadnych niespodzianek, żadnego nic! A przecież — jak
opowiadali peonowie — dawniej życie było tu intensywne i urozmaicone.
Często pojawiali się złodzieje czatujący na nieuwagę koniuszych, aby
zagarnąć co  lepsze sztuki.  Dochodziło wtedy do wymiany strzałów,
pościgu, starć i tym podobnych epizodów, które następnie były tematem
barwnych i nie kończących się opowieści, snutych w długie zimowa wieczory. 
Obecnie nic się nie działo. Koniokradzi widocznie zrezygnowali ze swego 
procederu, bowiem przestał być dla nich popłatny. Argentyńczyci i Urugwajczycy 
posiadali własne tabuny koni, zaś do Paragwaju było za daleko. Tak więc na 
pampie panował spokój i nuda. I nic nie wskazywała na to, by w najbliższej 
przyszłości mogła nastąpić jakaś zmiana.
Antek szarpał się w tej pustce, szukając czegoś, co by mu ją wypełniło] Ale ani 
konna jazda, ani spanie czy gawędzenie z towarzyszami nie mogbj mu dać 
zadowolenia. Jeździł to tu, to tam, zaglądał do gajów, gdzie witaj go agresywny 
krzyk ąuero-ąuero i gdzie mógł w jakimś stawie czy bajorkiu pochlapać się trochę 
w wodzie, obserwował pusty horyzont, spoglądał na wyblakłe od upału niebo i 
dołączał do towarzyszy. Ci obserwowali go I uśmiechem wyrozumienia, 
przeświadczeni, że chłopak w końcu przywyknie do falistej równiny, zobojętnieje 
na pustkę i czuć się będzie na pampie jak u siebie w domu.
—  To tylko taki jest początek — wtajemniczał go któryś z peonów. —A Człowiek 
wierci się niespokojnie na miejscu i biega, jakby go toczył! robaki. Później 
następuje rezygnacja i otępienie. I wtedy, bracie, nic byś nil robił, tylko spał 
i spał. Spał dzień i noc bez przerwy.
—  Opowiadasz bzdury.
—  Przekonasz się. Antek nie  wierzył,  ale  szybko  przekonał  się  o  
słuszności  tyc!
spostrzeżeń. Brak zainteresowania okolicami, w których przebywali objawił się w 
nim wcześniej, niż mógł przypuszczać. Wszystko stało ? codzienne, powszednie i 
obojętne. Później spadła na niego senność z taki mocą, że nie mógł się jej 
oprzeć. Całymi godzinami drzemał w cienia zarośli.
Czuwali przy koniach. Noce były spokojne, a oni leżeli na zierr^ zasłanej 
pelegami, wsłuchując się w równe i niezbyt odległe parskanie kora Spali na 
zmianę. Sen nadchodził szybko i mocno sklejał ociężałe powieki Ale bywały także 
noce bezsenne, przesycone skwarem minionego dnia; Wtedy nawet nie można było 
oddychać, a co mówić o normalnym śrm Aritek leżał z otwartymi oczyma i błądził 
wzrokiem po roziskrzonym od| gwiazd niebie. Słuchem łowił dalekie wycie wilka 
stepowego lub pohukiwa^ nia sów. Step był usiany kopczykami ziemi, obok których 
w głębokich! jamach mieściły się gniazda tych ptaków. Były noce, kiedy te 
stworzenff urządzały prawdziwy koncert. Wówczas można było dostać szału!
—  Eh, żeby chociaż jaka sinoka\ — wzdychał marzycielsko Amilca:
warzysz pracy Antka. — Samotność byłaby nieco lżejsza, a ten diabelski koncert 
sów przyjmowałoby się z innym uczuciem.
Antek milczał,  chociaż rozumiał  tęsknotę  przyjaciela.  Sam także
cierpiał na samotność. Gdyby tak miał tutaj kogoś z tych, którzy pozostali
jaguari, byłoby do kogo usta otworzyć i pogadać o dawnych czasach...
__Jest tam,  na estancji dziewczyna,  która mi do cna w  głowie
zawróciła.                                  .                                                                  
-
—  Araci?
—  Córka patrona! Głupstwa gadasz! Tak wysoko nie sięgam. Mówię o Alvinie. Chyba 
ją znasz? Tak mi przypadła do serca, że po prostu rady sobie bez niej dać nie 
mogę.
—  Zapomnij. Pacheco tam się kręci!
—  To nieważne. Dała mi słowo, więc niczego się nie obawiam. Tyle, że stale o 
niej myślę.
—  Jedyna rada, przestań!
—  Gdyby to było możliwe...
—  Jest druga rada — ożeń się z nią.
—  Wydaje mi się, że innej nie ma i być nie może. Chyba zdecyduję się i poproszę 
majora, by pozwolił się nam pobrać.
—  Czy patron tu musi decydować? — zdziwił się Antek.
—  A jak ty myślisz? Usługuje w jego domu.
—  I co dalej?
—  Pobierzemy się i będziemy żyli.
—  Gdzie? Tu, na pampie!
—  Co znowu — na estancji! Patron potrzebuje ludzi. A gdyby nawet odmówił 
miejsca na estancji, to choćby i na stepie! Step jest szeroki, nie będziemy 
przeszkodą dla nikogo. Przyczaimy się w jakimś gaju i zaczniemy własną hodowlę 
koni...
—  Z czego? Z dziesięciu palców? Ile masz koni? Nawet ten, na którym jeździsz, 
należy do majora.
—  Jedna dobra klacz wystarczy na początek.
—  Może, mnie jednak się wydaje, że to za mało. Poza tym, o ile wiem, stepy te 
należą do majora, a on nie znosi konkurencji.
—  Ziemi stepowej, która nie należy do nikogo, jest tyle, ile dusza zapragnie. 
Chodzi tylko o to, by pobudować jakiś szałasik i... zacząć.
Tyle było żaru i naiwnej ufności we własne siły w słowach Amilcara, że Antek 
mimo woli zastanowił się nad nimi. Niewątpliwie towarzysz był zakochany i 
dlatego pływał w obłokach marzeń. Życie, Antek doznał już
58
59
tego na własnej skórze, było bardziej surowe, niż zakochanym wydawało, choćby 
nawet toczyło się pod okiem „łaskawego" major| Przypomniał sobie Alvinę. Była to 
wyjątkowa dziewczyna, wesoł^ zaczepna, żartobliwa i... płocha. Względami nie 
jego darzyła, lecz Pa chekę.
— Powiadam ci, obraz jej towarzyszy mi dzień i noc. Miałem ju niejedną — dodał 
Amilcar nieco cichszym tonem — ale żadna n; przypadła mi do serca jak ta. Jak 
uważasz, chyba mi coś zadała alb rzuciła czary?
Antek nic nie odpowiedział, bo odpowiedzi na takie pytanie dać ni mógł. Poza tym 
myśli jego pobiegły gdzie indziej i ujrzał przed sobą twar-córki Capriglionów. 
Czy to, co czuł dla niej, również można było określi mianem miłości? Ostatnio 
myślał o Stelli coraz częściej, ale nie tak jaj Amilcar o Alvinie. Amilcar już w 
marzeniach układał sobie wizj wspólnego pożycia z Alviną
nazwać swoją dziewczyną.  Łączyły  ich jakieś  słowa, jakieś  niejas 
przyrzeczenia czy obietnice, lecz kto wie, jak z nimi będzie?
Jakby to było wspaniale — zatęsknił nagle — gdyby teraz była tu Stell i oboje 
konno wyruszyliby w ciemny step przed siebie. Daleko, gdzieś z
- Oczywiście! To pretendent do ręki naszej Araci, to znaczy — córki patrona.
__ Czy wiesz o nim coś bliższego?
—  Wiem, ale to długa historia. Opowiem ci ją przy innej okazji. Teraz śpij, bo 
już późno.
Jednak nie spali długo, gdyż zbudzono ich na nową zmianę. Na niebo wytoczył się 
księżyc w pełni i było niemal tak jasno jak w dzień. Amilcar zaproponował:
—  Ty pojedziesz na prawo, a ja na lewo. Objedziemy konie naokoło i wrócimy na 
to samo miejsce.
Nad stepem leżała teraz głęboka cisza, nie mącił jej żaden odgłos. Nawet wilk 
się nie odezwał, a sowy zapewne wszystkie pochowały się do swoich nor. Koń Antka 
posuwał się dużym półkolem, aby swoją bliskością nie wywoływać popłochu w 
pasących się zwierzętach. Antek wodził sennym jeszcze spojrzeniem po rozległej 
równinie, ginącej w powłoce jsrebrzystej mgiełki, z żalem rozmyślając o miękkiej 
peledze, którą przed
A on nie wiedział, jak będzie z nim i ze Stellą, którą także miał prawl01™11^ 
musiał opuścić. Obowiązek czuwania, którym obarczono peonów,
m-ydal mu się przesądu)  i niepotrzebny.  Cóż bowiem mogło zagrażać [zwierzętom? 
-
Raptem ściągnął krótko konia. Z daleka słychać było wystrzały. [Zaintrygowany 
wsłuchał się w nie z całą uwagą. Trudno było się dziesiąty horyzont! Czuł w 
sobie również nagły przypływ energii i nara|oriento^ać' sk^«ne pochodziły, ale 
wyraźne i pojedyncze trzaskanie zdało mu się, że gdyby miał u swego boku 
dziewczynę, nie lękałby sf™3*0 ° "?? T\ °dległ°Ści- Antek Polecony uderzył konia 
niczego. Nawet Tabordy! Bo któż to jest Taborda? Nikczemnik, zwykł?^"1-1 P°mknął 
2a Anulcaran. Niebawem go dopadł.
tchórz, który ma odwagę strzelać do bezbronnych. I raptem Antkowi myśli 
zatrzymały się na Klimeckim. Począł sobie wyrzucać, że dotychczaj nie powiadomił 
go o miejscu swego pobytu, jak to wspólnie uzgodnili. Sani nie wiedział, 
dlaczego tak się z tym ociągał, przeszkód bowiem nie miał żadnych. Musi uczynić 
to niezwłocznie, gdy tylko wróci do domu. Napisz! parę słów i prześle. Ciekawiło 
go, co teraz się tam dzieje. Czy KlimecH zabrał do siebie Burka? Chyba tak, bo 
gdzieżby biedne psisko się tułało! Chata spalona, to pewnie i pole porasta 
chwastami. Biedny ojcie! chwyciłby się za głowę na taki widok... Masz ci los! 
Tyle lat znojnej pracj po to tylko, aby ponownie puszcza zakryła wszystko.
— Słuchaj! — zwrócił się nagle do Amilcara, który nie przestawał wzdychać za 
dziewczyną. — Czy słyszałeś coś o Camardze?
Sam był zdziwiony tym pytaniem, bowiem nie umiałjobie uświadomi^ skąd i dlaczego 
mu ono naraz przyszło do głowy.
60
—  Słyszysz, co się dzieje?
—  Tak, od dłuższej chwili.
—  Co to może znaczyć?
—  Ba, żebym to wiedział.
—  Jak to, ty, człowiek miejscowy, nie wiesz, co się święci?...
—  Niestety — wyznał ze skruchą Amilcar.
—  Skąd nadchodzą strzały?
—  Zdaje się, że od strony bydła patrona.
—  Kto je pilnuje?
—  Venancio. Ale to stary wyga. Ma do pomocy dziesięciu pastuchów. Wk im nie 
grozi.
Zawrócili konie i pomknęli do towarzyszy. Ci już nie spali. Wszyscy ?>??? 
zaalarmowani, ale zdania były podzielone. Jedni wierzyli, że Venancio Ta 
utarczkę z napastnikami, pragnącymi uszczknąć coś niecoś z powierzo-
61
nego ich pieczy bydła, drudzy zaś przypuszczali, że to jacyś podróżrl biwakujący 
w stepie popili się i z uciechy strzelają teraz na wiwat. Lecz to ostatnie było 
o tyle mało prawdopodobne, że strzelanina przeciągała sil dłużej, niż mogła na 
to pozwolić zwykła pijatyka.
Po naradzie stanęło na tym, że dwóch, pozostanie przy koniach, a reszta" skoczy 
— na wszelki wypadek — do Venancia. Coraz bardziej skłonni bylj| wierzyć, że 
Venancio odstrzeliwuje się złodziejom bydła. Nieraz bywało, żi sprytni i 
zuchwali złodzieje udanym napadem zagarniali kilkaset sztu] bydła, które pędzili 
następnie do Pelotas. Tam znajdowały się wielki chłodnie mięsne i zakłady 
przetwórcze, należące do koncernów amerykad skich i angielskich. Rolę 
zaopatrzeniowców pełnili pośrednicy, a nieraz sami złodzieje, przetwórniom zaś 
obojętne było pochodzenie bydła, ważrJ
mknęły ochoczo, zdawać by się mogło, że bieg ten był im potrzebn
właściwym kierunku. Po pewnym czasie — Antek nie miał pojęcia, ja] długo jechali 
— ujrzeli przed sobą ciemną masę stłoczonego i falujące
O świcie wrócili do swego obozu i tu czekała ich przykra niespodzianka. Znaleźli 
swoich towarzyszy powiązanych jak barany. Długi czas nie mogli się z nimi 
dogadać. Po prostu byli oszołomieni tym, co ich spotkało.
— Jesteście skończonymi bałwanami! — pyskował jeden z nich. — Wywabili was w 
step, by łatwiej dokonać rabunku! Podeszli nas cichaczem, powiązali i uszli ze 
stadem najlepszych koni. Ciekaw jestem, co na to powie patron, gdy się dowie?
Rzucono się do sprawdzania koni, lecz trudno było zorientować się w rozmiarze 
strat. Stłoczone na stepie ślady świadczyły, że równie dobrze mogło zginąć sto 
sztuk, jak i trzysta.
Peonom zrzedły miny — czuli się winnymi. Tego niedopatrzenia major na pewno im 
nie wybaczy! I biada temu, kto pierwszy tę wiadomość mu
była natomiast cena, a cena złodziejska zawsze była niższa od normalne» zawiezie!                                                                                               
^^
Antek znajdował się w grupie pędzącej na odsiecz. Wypoczęte ?????      Yalentim 
strzygł zezem w stronę Antka. Wahał się czy namyślał?
Wreszcie powiedział z ciężkim westchnieniem:
Valentim doskonale orientujący się w nocy na pampie prowadził ich w«J      — 
Tonico! Nie ma innego wyjścia, pojedziesz ty! Opowiesz dokładnie
wszystko, co i jak. Ty jesteś najmłodszy i świeży na estancji, a do tego
gringo. Te fakty powinny majora ułagodzić. Gdybyś jednak zauważył coś
bydła. Nawoływaniem oznajmili, kim są, i wtedy od masy zwierząt odlB 
podejrzanego, wtedy — na miły Bóg! — trzymaj się z daleka od jego
się ludzki cień, a oczom ich ukazał się konno sam Yenancio. Z jego relaJ harapa. 
Każdy wie, że rękę ma ciężką, a i harap jest jakby z żelaza. Nie daj
wynikało, że zostali zaatakowani przez nie znanych napastników. Ostrzel li ich 
ze znacznej odległości, ponieważ tamci nie dali podejść do siebii
—  Ilu ich było?
—  Trudno to określić, zachowywali przezornie dystans, który ni| pozwalał na 
dokładną obserwację przeciwnika. Zresztą nikt nie myślał rachowaniu napastników, 
ale o odparciu ataku.
—  Nikomu nie stała się krzywda?
—  Na szczęście nie.
—  Widać, że potraficie dbać o swoją skórę — zauważył Valentim| przekąsem. — 
Patron potrafi to ocenić. O ile się okaże, że nic nie zginęło]
—  Za bydło ręczę, lecz jeśli idzie o konie, to nie moja sprawa — odcj się 
Venancio.
—  Dobrze, dobrze. Jak uważasz, wrócą jeszcze?
—  Być może, lecz nie dziś. Ruszyli z powrotem. W drodze dzielili się uwagami na 
temat napa
Wszyscy byli zgodni co do jednego, że sprawcami mogli być jedyij Argentyńczycy, 
uchodzący za ludzi odważnych i zdecydowanych. Dziś ' się nie udało, ale jutro 
mogą wrócić.
62
Boże dostać nim po głowie. Trup gotowy! Bóg mi świadkiem, że chciałbym ci 
oszczędzić tej nieprzyjemności, ale mi trudno. Jedź, chłopcze i... uważaj!
Wprawdzie Antka nie spotkała żadna krzywda, ale przywieziona przez niego 
wiadomość uczyniła na majorze wrażenie piorunujące4. Najpierw wytrzeszczył oczy, 
jakby się dławił, a następnie zeskoczył z hamaka i porwał za harap. Antek, nie 
czekając dalszych następstw, popędził co sił do galponu. Za nim niósł się 
wściekły wrzask patrona:
— Stój, do pioruna, bo łeb roztrzaskam!
Następnie major Carnelio Mendonsa de Azevedo począł biegać w kółko po podwórzu, 
jakby dostał kręćka. Wydzierał się na całe gardło i miotał ciężkimi 
przekleństwami. Wszystko umykało przed jego furczącym harapem, jak spłoszone 
ptactwo przed jastrzębiem. Zeferino, który w tym momencie zajęty był popijaniem 
simaronu, ledwie wytknął głowę z galponu, Jzaraz ją cofnął z powrotem. Major 
przedstawiał obraz rozjuszonego byka,
63

gotowego do tratowania wszystkiego na swojej drodze. Rozsądek nakazy wal staremu 
przeczekać burzę.
Antek zaś wzburzony dopadł do Zeferina i począł go szarpać za ręka\d
koszuli.
—  Gdzie mój winczester? Gdzie mój winczester? — wołał jak opętany Stary, 
tknięty złym przeczuciem, odepchnął go daleko:
—  Czyś ty zmysły postradał?... Do patrona chcesz strzelać? A niech cid ręka 
boska broni! — krzyknął przerażony.
—  Nic podobnego! — zaperzył się Antek. — Ale mam już dosyć tegd wszystkiego! 
Gdzie mój winczester? Gdzie moje rzeczy? Zabieram się stąd]
—  Zeferino! — huknęło z podwórza. Stary peon wcisnął się przezornie za baranie 
skóry, wiszące w kącie ni
ścianie...
—  Zeferino,  do  stu piorunów!  Gdzie jesteś? Wyłaź prędzej z tei przeklętej 
nory, bo cię sam stamtąd za łeb wyciągnę i jeszcze nahaje: przyłożę! Zeferino!
Dalszy upór nie był wskazany i Zeferino, aczkolwiek niechętnie, wylazł ze swojej 
kryjówki. Antek widział go, jak podchodził do swego chlebodawoj ostrożnie i z 
obawą. Patron rzucił się kii niemu wymachując zaciśniętl pięścią i ziejąc 
stekiem przekleństw. To nie był człowiek, ale rozjuszonj
bestia.
Antek zrezygnował z obserwacji dalszego widowiska. Na ścianie, tui nad jego 
głową wisiał poszukiwany winczester. Chwycił go drżącą dłonif ściągnął zapasową 
koszulę, którą dostał od Klimeckiego, oraz kilka innych szmat i wszystko począł 
ładować do woreczka.
—  Rzuć to! — nagle przerwał mu Zeferino. — Patron cię potrzebują
—  Czego chce?
—  Pojedziesz z nim na poszukiwanie rabusiów.
—  Nic mnie to nie obchodzi! Nigdzie nie pojadę! Zabieram się stąd I
koniec!
—  Tylko bez głupstw! Samowolnie nigdzie stąd się nie ruszysz, bJ patron każe 
cię oćwiczyć. Zrozumiałeś? Idź, czeka na ciebie.
Antek poszedł i poprosił o natychmiastowe zwolnienie z pracy. Majj nawet nie 
chciał  o  tym  słyszeć.  Przeciwnie,  skrzyczał  go jeszcze! nawymyślał od 
głupich gringów. Nareszcie kazał mu sposobić się dJ pościgu, który zamierzał 
poprowadzić za rabusiami. Parobcy już siodłali konie i Antek miał akurat tyle 
czasu, by wpaść do kuchni i złapać coś ni ząb, bo wygłodniały był jak pies. 
Bandeira na czele kilku peonów wyruse
64
w stronę Uruguaiany, w nadziei, że tam dopadnie koniokradów. Inni popędzili co 
sił na Alegrete, Ouarai, Itaqui i do dalszych okolic, jako jedynych możliwych 
miejsc, którymi mogli przeciągnąć ze zrabowanymi końmi złodzieje.
Antek i Pacheco mieli udać się w step razem z majorem, który pragnął osobiście 
przekonać się o rozmiarach strat.
—  Zabieraj pistolet i tamtą pukawkę — wskazał na winczester pacheco. — W drodze 
może się przydać jedno i drugie.
W tym momencie ukazała się przechodząca Alvina. Pacheco przywołał ją do galponu. 
Na widok Antka zatrzymała się niezdecydowana.
—  Co, boisz się gringo"! — zaśmiał się Pacheco. — To jeszcze dziecko. — Słuchaj 
— zwrócił się do Antka — wyjdź na chwilkę, bo chcę się pożegnać z dziewczyną. 
Widzisz — dodał tonem usprawiedliwienia — człowiek nie wie, czy wróci cało.
Antek, wychodząc, widział skierowane na siebie uporczywe i ciekawe spojrzenie 
Alviny. Uśmiechnęła się nawet do niego.
W kilka chwil później we trzech pędzili galopem przez pampę.
Major uzbrojony był jak na wielką wyprawę. Za pasem miał ciężki rewolwer kalibru 
44, kordelas w srebrnej pochwie, na głowie duży kapelusz, obszyty na załamaniach 
cienką skórą, na szyi jedwabną chustę i bombasie wpuszczone w pomarszczone 
cholewy oraz ostrogi o dużych brzęczących rozetach. Pacheco również pobrzękiwał 
ostrogami, które tym razem miał umocowane do skórzanych butów, w jakie 
zaopatrzył się na tę drogę. Poza tym zabrał także rewolwer bębenkowy i pokaźnych 
rozmiarów fakon. Kapelusz spadł mu na plecy i chwiał się poruszany pędem 
powietrza.
Wszyscy trzej mieli wygląd wojowniczy, groźny i chyba właśnie to napełniało 
Pachekę animuszem. Co chwila spoglądał na Antka z uśmiechem na szerokiej twarzy 
i cieszył się na cały głos:
—  Będzie pukanina, oj będzie!
—  Wierzysz? — dopytywał się Antek, któremu w głowie nie mogło się pomieścić, by 
mogli dopaść koniokradów.
—  Zobaczysz! Zalejemy im sadła za skórę!...
Major nawet nie obejrzał się na młodzików, jakby ich wcale nie było. Zuł w sobie 
wściekłość i ze wszystkich sił złorzeczył niedołężnym peonom. Nie znał rozmiarów 
straty i to go najbardziej gnębiło. Nosił się z zamiarem wyprawienia żony z 
córkami do miasta, a to wymagało przecież pewnych kosztów. Liczył, że będzie je 
miał z czego pokryć, a tu taka niespodzianka!
65
Dziewczęta dobiegały wieku zamążpójścia i należało im to umożliwić. 
Najodpowiedniejsze warunki ku temu mogły znaleźć jedynie w mieście. Początkowo 
myślał o Porto Alegre, nawet miał już gotowe pewne plany,; ale wskutek 
przegranej jego kandydata wszystko odmieniło się na niekorzyść. Zdecydował się 
tedy na Uruguaianę. Wprawdzie nie było to miasto stołeczne, ale jednak posiadało 
swoje zalety. Raz, że nie leżało daleko, po drugie — na granicy argentyńskiej. 
Miał w Argentynie powiązania rodzinne, mogły one się przydać córkom. A poza tym 
z Uruguaiany bez trudu można dotrzeć do Buenos Aires. A tam — wiadomo — inny 
świat.
Valentim oczekiwał majora z duszą na ramieniu. Spodziewał się, żej runie na 
niego jak burza z piorunami — bo przecie nikt inny jak tylko on był 
odpowiedzialny za sprawność peonów i całość stadniny. Tymczasem Mendonsa zdążył 
już przez drogę nieco ochłonąć i teraz wypytywał o wszystko głosem chłodnym i 
zrównoważonym. Wreszcie skupił całą swoją uwagę na dokładnym prześledzeniu tego, 
co pozostało ze śladów końskich kopyt.  Była to żmudna i wyczerpująca praca.  
Spośród gmatwaniny odcisków wyłoniły się ślady podkucia, które nie należały do 
koni majora, i Wiodły one w kierunku Alegrete. Skierowali się tedy w tamtą 
stronę we! czterech: Mendonsa, Antek, Pacheco i Valentim. Po kilkunastu kilome-1 
trach wydostali się na szlak wiodący z Alegrete do Quarai, miasteczka leżącego 
na granicy urugwajskiej. Nie mieli wątpliwości, że koniokradyj ciągnęli właśnie 
na Urugwaj. Doskonale obeznany z miejscowymi warun-i kami, jak również i 
zwyczajami złodziei, major wiedział, że jego konie zostaną przerzucone przez 
granicę nie w miasteczku, ale bokiem, gdzieś mało uczęszczanym szlakiem. 
Przeprawa przez rzekę powinna nastąpić w miejscach obfitujących w brody łatwe do 
przebycia. Lecz nie znając tych; miejsc trudno było przeszkodzić przeprawie.
Z rzadka mijani ludzie nie potrafili udzielić żadnych konkretnyca informacji. To 
denerwowało majora, klął i naglił do pośpiechu. Dopiera napotkany jakiś peon 
objaśnił ich, że widział na drodze tabun koni] pędzonych przez pięciu jeźdźców. 
Z dalszych informacji wynikało, żi zarówno jeźdźcy, jak i pędzone konie byli 
strasznie zdrożeni. Wiadomość ucieszyła majora.
—  Nie ujdą nam! — zapewniał siebie i towarzyszy.
—  Dlaczego pięciu? — zastanowił się nagle Antek. — Przecież razem z Camargą 
powinno być ich sześciu!
Major szarpnął cuglami.
66
—  Z jakim Camargą? — wrzasnął, jakby go kto źgnął rozpalonym żelazem.
Wtedy Antek szczegółowo opowiedział o spotkaniu w stepie i przekazał 
pozdrowienia od herszta bandy. W majora jakby piorun trzasnął. W pierwszej 
chwili wtulił głowę w ramiona i przymknął oczy, a potem zatoczył koniem młynka, 
aż mu kopyta zafurczały.
—  Dlaczego nie powiedziałeś mi tego wcześniej? — wrzasnął unosząc harap.
Antek umknął w bok i przy tym zwrocie omal nie wypadł z siodła. Major szykował 
się już do nowego natarcia, gdy raptem zrezygnował. To nie miało najmniejszego 
sensu. Zacisnął tedy zęby i warknął z wściekłością:
—  Prędzej!
—  Dokąd? — zdumiał się Valentim.
—  Na estancję\
Konie cwałowały pełnym galopem, aż kurz podrywał się spod ich kopyt. Antek 
zrównał się z Pachekiem.
—  Co za giez go uciął?
—  Patronat U niego to zwyczajne. Kiedy człowiek najmniej się spodziewa, oh 
wyskakuje z jakimś nieoczekiwanym pomysłem. Tak jest i teraz. Widocznie coś 
sobie przypomniał.
—  Ciekawe co?
—  Niebawem się dowiesz.
—  Czy między patronem a Camargą zaszło kiedy coś poważnego?
—  Czy zaszło? A jakże! To ty nic o tym nie wiesz?
—  A skąd, jeżeli nikt mi nic nie powiedział!
—  Poczekaj, ja ci powiem. Ale nie teraz. Patron ma dobry słuch, jak posłyszy, o 
czym mówimy, to gotów się wściec.
Na estancję wrócili późno w nocy. Tu wybuchła nowa bomba. Ulubiona córka majora, 
Araci — znikła z domu! Zakomunikowała mu to jego własna żona przez ledwie 
uchylone drzwi, które zaraz zaryglowała od wewnątrz. Major naparł na nie całym 
ciałem, ale dom posiadał budowę masywną, drzwi były okute żelazem, wszystko 
opatrzone przezornie celem przetrzymania niespokojnych czasów, jakie przewalały 
się nad tą
częścią kraju. Mendonsa wołał na pomoc peonów, ale nikt się nie pojawiał.
—  Jak to się stało, do jasnej cholery? — darł się przez zamknięte drzwi.
—  Nie wiem — mówiła żona z drugiej strony. — Wyszła po obiedzie do ogrodu i 
więcej nie wróciła. Alvina widziała ją rozmawiającą z Camargą. Widocznie z nim...
—  Spodziewałem się tego! — ryczał major jak rozjuszony tur. Dyszał ciężko i na 
chwilę odjęło mu mowę. Nie wiedział, gdzie się
znajduje, i spoglądał przy świetle kaganka na poczerniałe wiekiem drzwi. 
Wreszcie ochłonął i począł mówić spokojniejszym tonem:
—  Teraz widzę, że kradzież koni była jedynie pretekstem do wyciągnięcia mnie z 
estancji. Chodziło mu tylko o Araci. Ale — dodał z pogróżką —
jeszcze go dostanę.
—  A, co  będzie z Araci? — dał  się  słyszeć zaniepokojony głos
żony.
—  Otwórz drzwi! Nie mogę krzyczeć w nieskończoność... I tak już
ochrypłem — poprosił major.
Gdy go wpuściła, usiadł ciężko na otomanie. Czuł się zmiażdżony — dwa ciosy 
równocześnie! Było to za dużo nawet na tak silnego człowieka jak on. Wsparł ręce 
na kolanach i opuścił głowę, wbijając spojrzenie w
podłogę.
—  Araci? — warknął nagle. — Nahajami skórę jej spiszę i do klasztoru
oddam!
—  Nie opowiadaj głupstw! Przecież to twoja własna córka!
—  Córka nie córka, a karę ponieść musi!
—  A co, jeśli... nie będzie już sama?
- Wszystko jedno, oddam do zakonnic!
Rozdział IV
1
Przez kilka następnych dni major chodził jak struty. Nie odzywał się do nikogo, 
nawet przestał wydawać rozkazy, wyglądało na to, że nic go już nie obchodzi. Od 
rana do wieczora spędzał czas w hamaku pod drzewem cinamomo, kryjąc twarz przed 
ludźmi pod szerokim rondem kapelusza. Domyślano się — zresztą nie bez racji — że 
więcej bolała go ucieczka córki niż strata koni. Była to dla niego zniewaga nie 
do zniesienia. Żona chodziła koło niego cichutko na palcach, a służba omijała z 
daleka. Jedynie Zeferino miał prawo przystępu, ale i on nie nadużywał tego 
przywileju. Dwa, trzy słowa i zaraz się ulatniał z młodzieńczą niemal energią. 
Później chodził między peonami nadęty jak paw, szczycąc się swoją „odwagą".
Poza tym życie na estancji toczyło się trybem normalnym, ustalonym jeszcze przez 
przodków majora. Kończono właśnie ujeżdżanie nowej partii koni. Chodziły one pod 
Bandeirą jak w cyrku, gotowe i posłuszne na każdy jego sygnał. Antek asystujący 
przy ujeżdżaniu nie mógł wyjść z podziwu dla tych nieposkromionych do niedawna 
zwierząt, które obecnie szły posłusznie do wyciągniętej dłoni ujeżdżacza, 
wyjadając z niej ziarna kukurydzy.
—  Koń niekiedy wierniejszy jest człowiekowi bardziej niż pies — mawiał do niego 
Bandeirą. — Uniesie go przed niebezpieczeństwem, a jak zajdzie potrzeba, to i 
obroni. Sam byłem świadkiem, jak koń rzucił się z kopytami na wroga swego pana i 
stratował go na śmierć.
—  W jaki sposób takie zwierzę może wyczuć, kto wróg, a kto przyjaciel?
—  Trudno to wytłumaczyć. Najprawdopodobniej posiada jakiś dodatkowy zmysł, 
którym się kieruje. Muszę wyznać, że sam nie wiem. Wiem tylko tyle, że koń jest 
zwierzęciem rozumnym, posłusznym i wiernym.
Bez wątpienia Bandeirą znał się na koniach lepiej niż ktokolwiek inny. Lata przy 
nich spędzone nauczyły go niejednego, pozwoliły być może odkryć tajniki duszy 
zwierzęcej, niedostępnej dla zwykłego śmiertelnika.
69
Umiał wkraść się do serca zwierzęcia, zaskarbić sobie jego sympatię i pozyskać 
przyjaźń. Jak to robił, bo chyba nie samym ujeżdżaniem do tego dochodził, nie 
chciał zdradzić. Twierdził jedynie, że każdy powinien sam szukać klucza do duszy 
czworonoga. Więc Antek począł podglądać i śledzić Bandeirę. Doszedł wreszcie do 
przekonania, że amansador albo sobie kpi z niego, albo rzeczywiście posiada 
jakieś swoiste nikomu nie
znane sposoby.
Z podglądania ostatecznie nic nie wyszło, bo major w końcu jakoś przyszedł do 
siebie i ponownie rozpoczął wydawać rozkazy. Któregoś dnia zamiast iść normalnie 
do swego hamaka pod drzewem, jak zwykł był to czynić, gdy układał dzień pracy, 
krzyknął w kierunku żony:
—  Możecie zbierać się do drogi!
Widocznie było to umówione już wcześniej i oczekiwano tylko hasła z jego strony, 
gdyż zaraz zaczął się na estancji niezwykły ruch. Służba biegała nerwowo we 
wszystkich kierunkach, dziewczęta usługujące na pokojach nawoływały się 
piskliwie, smarowano osie wysokich karos, ładowano skrzynie, a bambusowe kosze 
wypełniano bielizną i pościelą. Jednym słowem ruch taki, jak gdyby na estancję 
spadła gorączka wyludnienia.
—  A to co takiego? — zastanawiał się głośno Antek. — Patron wyprowadza się stąd 
na stałe?
—  Wyprawia żonę i córki do Uruguaiany — objaśnił go Pacheco. — Obawia się 
widocznie, by jakiś inny Camargo nie sięgnął po resztę córek. Każda chętnie by 
się ulotniła spod ojcowskiej twardej ręki, słówka nie pisnąwszy. Jak sam widzisz, 
te młodsze ładniejsze są od Araci i nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby znalazł 
się na nie jakiś amator. Lecz obawiam się, że major nie przeżyłby takiego 
dyshonoru!
—  A co właściwie zaszło między majorem a Camargą? Obiecałeś mi coś opowiedzieć 
na ten temat i jakoś nie mogę się tego doczekać. Chyba nie
zapomniałeś?
—  Nie, nie zapomniałem. Po prostu nie było jak, zawsze ktoś się kręci i 
podsłuchuje, a ja nie chciałbym, by to doszło do uszu patrona. Otóż przed dwoma 
laty Camargo starał się o rękę Araci. Ponieważ kandydat ma jakieś związki 
rodzinne z Freitasem, major mu odmówił. Tym bardziej, że w owym czasie starał 
się o rękę Araci niejaki Taborda, na którego pomoc w wyborach tak bardzo liczył 
nasz patron...
—  Taborda? — zakrztusił się Antek.
I nagle poczuł, jak po całym jego ciele przechodzą zimne dreszcze Wszystkiego 
mógł się spodziewać, tylko nie wzmianki o komisarzu.
— Tak jest, komisarz w Jaguari. Major dawno by już ją wydał za niego, ale ona 
się uparła i zagroziła, iż wpierw się otruje lub pchnie nożem, niż wyjdzie za 
Tabordę. Camargo zaś, miał zapewnić, że dziewczynę — gdy zajdzie tego potrzeba — 
weźmie siłą, co właśnie zrealizował. Niezależnie od tego między rywalami 
istnieją jakieś zadawnione porachunki, ciągnące się od czasu, gdy obaj razem 
służyli w wojsku. O co właściwie im idzie, tego nikt nie wie, ale po cichu mówi 
się, że wtedy także im poszło o jakąś kobietę.
Antek już nie słuchał dalszych wyjaśnień Pacheki. Był wstrząśnięty. Cień Tabordy 
znowu pojawiał się nad nim, jak chmura gradowa. Jeszcze przed chwilą gotów był 
uważać Tabordę za złe wspomnienie, wierzył, że nazwiska jego nigdy więcej już 
nie posłyszy, a oto pojawia się ono ponownie jak złowrogie fatum...
Lecz chłopak nie miał więcej czasu na rozważania, gdyż Zeferino przystąpił do 
popędzania ociągających się ludzi. Wynoszono ciężkie skrzynie i pokaźne toboły, 
majorowa strofowała dziewczęta, a patron pokrzykiwał.
Trzy dni trwały przygotowania do drogi. Nareszcie wozy były już załadowane, a w 
zagrodzie stała nowa partia ujeżdżonych koni. Dwóch parobków kręciło się koło 
wierzchowca majora. Stał już osiodłany, żuł wędzidło, strzygł uszami i machał 
ogonem, gdy sprawdzano jego podkowy. Wszystko wydawało się być w porządku. Major 
dał Zeferinowi ostatnie polecenia i dosiadł rumaka. Na wozach, we wgłębieniu 
między tłumokami siedziały żona i córki. Na ich obliczach malowało się 
zadowolenie, a oczy patrzyły ciekawie. Kończyła się dla nich nuda i pustka, 
odcięcie od świata i nieznośna powszedniość życia na estancji. W mieście czekało 
ich nowe życie. Pod wyrazem „nowe", rozumiały: bale, spotkania, wizyty, 
przyjęcia, znajomości, młodzież... No, a w końcu — ożenek! Dziewczęta szczerze 
zazdrościły siostrze. Podziwiały jej odwagę, chytrość, a przede wszystkim — 
milczenie! Do tego kroku przygotowywała się zapewne od dłuższego czasu, a 
przecież nie zdradziła się ani słówkiem, ani najmniejszym gestem. Postępek Araci 
wydał się siostrom normalny. Podobne sprawy, jak porwanie czy ucieczka z 
rodzicielskiego domu, zdarzały się na stepie często, niemal stały się zwyczajem 
i weszły w tradycję. Teraz Araci miała swój własny dom, męża i nie musiała się 
obawiać głosu gniewnego ojca albo karcących upomnień matki. Przyznawały, że 
Camargo był przystojnym, Postawnym mężczyzną, jeśli wierzyć plotkom, posiadał 
gdzieś na wschodzie własną estancję.
71
—  W drogę! — rozkazał major. Ruszyły wozy, za nimi major i paru parobków. Kiedy 
oddalili się spory
kawałek drogi, rozwarto wrota i z zagrody wysypały się ujeżdżone konie. Bandeira 
i trzech peonów pokłusowało za nimi. Wyciągnęli się w długiego węża i pomknęli 
na zachód. Niebawem cała kawalkada znikła w chmurze
pyłu.
—  Przynajmniej teraz człowiek sobie odetchnie — powiedział Pacheco do Antka. A 
było tu już nie do wytrzymania.
—  Zaraz ci dam wytchnienie, ty leniu! — zawołał przechodzący Zeferino. — Robota 
cię czeka...
—  Robota swoją drogą, ale jakaś mała zabawa, sądzę, nikomu by nie zaszkodziła.
—  Patrzcie! Jeszcze patron nie znikł mu z oczu, a on już o zabawie
myśli.
—  Czy to komu szkodzi? Jakoś nie mogę sobie przypomnieć, kiedy to mieliśmy 
ostatnią zabawę. Chyba bardzo dawno, inaczej bym coś zapamiętał.
—  No, no!...
Mimo tych pomrukiwań z miny Zeferina wynikało, że wcale nie jest przeciwnikiem 
małej zabawy. Sam usiadłby z ochotą w kącie galonu z simaronem w ręku, aby 
pogapić się na pary wirujące w takt muzyki.
—  Więc jak? — dopytywał się natarczywie Pacheco. — Będzie potańcówka czy nie?
—  Aha, żebyś później się biesił! Znają cię wszyscy. O byle co skaczesz ludziom 
do oczu i później są tylko kłopoty z twego powodu. Tacy narwańcy jak ty w ogóle 
nie powinni myśleć o żadnej zabawie. A jeszcze gdyby major się dowiedział!...
—  Daję słowo, że nikt nie będzie miał ze mną kłopotu. Wystarczy? Nie? A więc 
przysięgam!
Uprzątnięto galpon z niepotrzebnych gratów i przystrojono go palmowymi liśćmi. 
Po kątach rozstawiono bambusowe gałęzie, mające imitować autentyczny szałas 
wiejski. Z rupieciarni wydobyto długie sznury z umocowanymi na nich 
chorągiewkami w tęczowych kolorach, które rozciągnięto od ściany do ściany. 
Posługiwano się tymi proporczykami od lat przy każdej uroczystości, a przede 
wszystkim w Noc Świętojańską,
72
letóra zawsze miała charakter zabawy ludowej. Palono wówczas ognie, strzelano z 
rac, puszczano baloniki i raczono się pieczonymi orzeszkami piniorowymi. Krążyły 
także kubki z grzanym winem, przyprawianym na takie okazje pomarańczowymi 
skórkami, goździkami i imbirem. Była także muzyka, tańce i śpiewy. Teraz, co 
prawda, daleko jeszcze było do św. Jana, ale nieobecność majora i jego rodziny 
stwarzała również wspaniałą okazję do zabawienia się hucznie i wesoło.
Najwięcej uwijał się Pacheco. Miał w tym swój interes. Zwierzył się Antkowi na 
ucho, że Alvina dziś właśnie obchodzi swoje urodziny, chciał więc sprawić jej 
przyjemność i niespodziankę. Nie ulegało wątpliwości, że pragnął wkraść się tą 
drogą do jej serca i zawładnąć dziewczęcymi uczuciami. Dlatego biegał, znosił, 
rozwieszał i uzgadniał.
O zmroku pośrodku klepiska w galponie rozniecono duże ognisko. Nie za duże 
jednak ze względu na słomiany dach, który acz wysoki, przecie mógł się zająć od 
byle iskry. Do żaru przystawiono żelazny czajnik z wodą na amargo. Wkrótce 
poczęli się schodzić mieszkańcy estancji — parobcy, ich żony, córki i dzieci. 
Było ich sporo, bowiem major zatrudniał u siebie ponad setkę ludzi. Przysiadano 
na stołkach i ławach wzdłuż ścian, a gdy zabrakło miejsc, każdy kucał gdzie 
popadło. Ten i ów dobywał zza pasa nóż lub sztylet i skrobał nim koniec 
tytoniowego sznurka. Zaraz też poczynały krążyć gadki o stepowych nowinkach i 
dawno przebrzmiałych wydarzeniach.
Muzykantów znalazło się dwóch — harmonista i gitarzysta. Zajęli przygotowane dla 
siebie miejsca w przeciwległym końcu_ szopy i od razu zabrali się do dzieła. Ten 
i ów zerkał ku grupie dziewcząt, stojących u wejścia i chichoczących między sobą 
w sposób objawiający nieśmiałość i jakby zażenowanie. Ale to należało do dobrego 
tonu.
Uczynił się ruch dopiero, gdy pojawiła się Alvina. W pukle Uemnych włosów wpięła 
dwa białe kwiatki, które miały wyróżniać i podkreślać jej urodę. Cienka sukienka 
uwypuklała jej kształty, co sprawiło, że gdy weszła, wszystkie spojrzenia 
skierowały się na nią. Na estancji ładnych dziewcząt nie brakowało, ale ona 
przyćmiewała wszystkie urodą. Zagrano akurat jandango, ktoś pociągnął Alvinę do 
tańca i natychmiast wokół ogniska zawirowało i zafurczało, jakby wicher wpadł do 
galponu i zawinął młyńca. Śpiewano i wybijano takt klaskaniem w dłonie. 
Gitarzysta szarpiąc struny, wyśpiewywał sennym nieco głosem:
Mocą bonita e veneno, Mata tudo ąue 'e vivente.
73
Embebeda as criatura, Tira vergonha da gente...
Antek, wciśnięty w kąt koło Zeferina, z zaciekawieniem obserwował toczące,się 
kołem pary. Czegoś podobnego jeszcze nie widział. Pacheco wywijał Alviną jak 
piórkiem, tylko sukienka się za nią unosiła, jakby ją wiatr podwiewał. Za każdym 
razem, gdy się ukazywały jej kształtne nogil powyżej kolan, rozlegały się 
oklaski, okrzyki i wiwaty.
Gitarzysta mimo niepozornego wyglądu miał ładny, melodyjny głos i] Antek 
przysłuchiwał się jego śpiewowi z przyjemnością. Było to jegoj pierwsze 
spotkanie z tymi ludźmi w tak szerokim gronie, z muzyką if śpiewem. Same tańce 
wywarły na nim duże wrażenie. Otwierał się przed! nim nie znany dotychczas świat, 
świat melodii, poezji i piękna. Chwilami zdawało mu się, że śni. Mrugał oczami, 
przecierał je i patrzył.
Wprawne palce grajka dobywały z instrumentu harmonijne dźwięki i pieśń leciała 
dalej:
Poprzez pampę wieją wiatry Słyszę tętent licznych koni — Choć los pędzi mnie 
daleko, Nie zapomnę nigdy o niej!
Pieśń dotyczyła stepu, życia gaucha, rozległych równin, nieogarniętych pustkowi 
i łagodnego nieba, rozciągającego się szeroko od horyzontu do horyzontu. Jakiś 
bezimienny poeta zawarł w niej tęsknotę samotnego wędrowca, czy wojownika, za 
opuszczoną dziewczyną.
Tak melodia, jak i słowa pieśni chwyciły Antka za serce. Dał się porwać 
marzeniom i spojrzał oczyma wyobraźni w głąb własnej duszy. Jakoś to wszystko, 
co go otaczało, pasowało do jego usposobienia. On, syn polskich łąk i pól, 
wyrwany przez los z dzikiego lasu i rzucony na bezkresnej równiny pampy, czuł 
się dobrze i swojsko w tym nowym dla siebie świecieJ Prawda, wspominał często to, 
co pozostało za oceanem, aczkolwiek czas i odległość zacierały z wolna tamte 
obrazy.
Wspominał również Jaguari. Jakże chętnie by teraz wrócił tam, bodaj na chwilę, 
aby spotkać się z Klimeckimi, pogawędzić z Capriglionem ? porozmawiać ze Stellą.
Nagle drgnął, przed nim stała Alvina z uśmiechem na ustach, z błyszczącymi 
oczyma. Pociągnęła go za rękę.
74
—  Chodź, potańczymy!...
Cały zapłoniony jak dziewczyna, niezgrabnie drepcząc, znęcał się niemiłosiernie 
nad jej bucikami, popychał ją i szarpał, sam będąc n0pychany przez innych i 
pozwalał wciągać się w wirujące koło tańczących par. Kroplisty pot zalewał mu 
twarz i spływał po plecach, przeżywał w sobie mękę nieporadności i onieśmielenia. 
Zdawało mu się, że wszystkie spojrzenia spoczywają na nim, że słyszy złośliwe 
szepty pod swoim adresem, że staje się obiektem zjadliwych uwag i docinków. 
Pragnął, aby ziemia rozstąpiła się i pochłonęła go.
Alvina, widząc nieporadność chłopaka, postępowała sobie z nim bezceremonialnie.
—  Coś taki niemowa, zapomniałeś języka w gębie? Nogi masz sztywne jak kołki! 
Uginaj je w kolanach i rozstawiaj szerzej, nie bój się, nic ci się nie stanie. 
No, obracaj się żywiej, śmielej! Ciapa z ciebie! Nie. odsuwaj się tak ode mnie, 
przecie cię nie ugryzę!...
—  Co powie Pacheco?
—  Nie martw się o to.
—  Nie martwię się, ale wiem, że będzie na mnie zły.
—  Nie ukąsi cię.
—  Wiem, ale jakoś nie wypada.
—  Co nie wypada?
—  Przecież jesteś jego dziewczyną.
—  Dlaczego tak myślisz?
—  Widziałem, całował ciebie... Alvina zaśmiała się długo i dźwięcznie.
—  A czy to nie wolno się całować? Gdyby każdy pocałunek zobowiązywał do czegoś, 
to w tej chwili co najmniej sześciu chłopaków powinno sobie rościć do mnie 
pretensje.
—  Słyszałem, jak Pacheco mówił, że jesteś jego dziewczyną.
—  Te same pretensje rości sobie Amilcar, Rezende i kilku innych. Jak chyba 
zauważyłeś, wszyscy lubią mnie, ale ja lubię ciebie — powiedziała patrząc mu 
prosto w oczy. Zmieszał się pod jej spojrzeniem. — A wiesz dlaczego? — Bo jesteś 
jakiś inny niż wszyscy. Potrafisz być uprzejmy, nie narzucasz się, nie 
opowiadasz głupstw. Oj! — syknęła nagle z bólu.
—  Przepraszam. Ale tak tu popychają, że nie mogę się ruszyć, żeby ciebie nie 
nadepnąć. Nie przyciskaj mnie tak mocno, bo ci palce u nóg tak zmaltretuję, że 
chodzić nie będziesz mogła przez dwa tygodnie.
—  Nie obawiaj się o to, stopy mam wytrzymałe. A trzymać cię muszę
75
mocno, bo inaczej gotów jesteś uciec. Widać to po tobie. Chyba jestel 
nietutejszy?
—  Zgadłaś.
—  Wcale nie zgadłam, tylko czytam to w twoich oczach. Są jakieś inne! nikt nie 
ma takich! Chciałabym czasem z tobą porozmawiać, ale ty, niJ wiem czemu, 
uciekasz przede mną. Powiedz, boisz się mnie?
Dalszego ciągu już Antek nie słyszał. Poczuł czyjeś silne popchnięciel zatoczył 
się i wypadł z koła tańczących jak z procy. Zanim się obejrzał, jui czyjaś dłoń 
trzymała go twardo za kark, popychając ku wyjściu. Na<J uchem słyszał wściekły 
syk Pacheki:
—  Ty gringo przeklęty!... Dam ci ja taką nauczkę, że do końca życia
popamiętasz!
Na dworze Pacheco tak uderzył go w twarz, że ujrzał przed sobą! gwiaździstą 
kaskadę świateł. Chwycił się oburącz za obolały policzek, gdjl w tym samym 
czasie otrzymał nowy cios, tym razem kułakiem w brzuch!
—  Dlaczego zabierasz mi dziewczynę?
—  Ja? — zdumiał się Antek szczerze.
—  Mówiłem ci już, że to moja dziewczyna.
—  Wiem, pamiętam, ale to nie moja wina. To ona sama...
—  Jak to nie twoja, ty psi synu! jCały czas stroisz do niej głupie miny,] 
oczami przewracasz i w tańcu przyciskasz z taką siłą, że biedaczka oddychać nie 
może! Myślisz, że jestem głupi albo ślepy? Czekaj!
I zanim Antek zorientował się, co to słowo może zwiastować, już] Pacheco zwalił 
się na niego całym ciężarem ciała. Przez jakiś czas tarzali sia w ciemności po 
ziemi, sczepieni ciasno, okładając się wzajemnie kułakami. Wreszcie ich 
rozdzielono.
Antek, cały obolały, zły i ze łzami w oczach, udał się do sąsiedniego galponu, 
gdzie mieściła się jego kwatera. Stękając wyciągnął się ni tapczanie jak długi. 
Całe to zajście wydało mu się głupie i napełniło go niesmakiem. Dzika zazdrość 
Pacheki nie tylko go zaskoczyła, all jednocześnie uprzytomniła mu, jak bardzo 
niebezpiecznego miał towarzyl sza. Niby zawsze "taki przyjacielski i uczynny, a 
równocześnie tali nieobliczalny! A niech go licho!
Posłyszał w ciemności, jak na sąsiednim legowisku ktoś zwalił sij ciężko. 
Tapczan trzeszczał i skrzypiał, raz po raz dochodziły go cichł pojękiwania. 
Potem przez jakiś czas panowała cisza, tylko z szopy, gdzil się bawiono, 
dobiegały dźwięki sanjony i gitary. Nagle ktoś się odezwał
— Tonico...
76
—  Czego? — odezwał się niechętnie. .— Jak się czujesz?
.— Kości mnie bolą.
—  Mnie także nieźle dogodziłeś. Karkiem nie mogę poruszyć.
—  Twoja wina. Nie trzeba było zaczynać.
—  To wina Alviny. Dałem jej po gębie!
—  Za co?
—  Za wszystko. Wyznała, że tylko ciebie jednego lubi.
—  Taka pociecha jest mi zbyteczna.
—  Powiedziałem jej to samo. Ale widzisz, każda dziewczyna jest głupia, leci jak 
sroka na wszystko co nowe i błyszczące. Nie wiem, co w tobie ujrzała. Wyznała, 
że w życiu jeszcze nie widziała takiego gringa...
—  Ona w ogóle jeszcze nic nie widziała.
—  Jestem tego samego zdania. To naprawdę głupia dziewczyna. Nie gniewaj się na 
mnie. Będę ci szczerym i oddanym przyjacielem. Przysięgam!
—  Wiem, do następnej okazji.
—  Mówię szczerze. Słowo mężczyzny!
Antek nie odrzekł nic. Pachece nie można było ufać, jak młodemu, nie ujeżdżonemu 
koniowi. Z wolna poznawał ludzi i poczynał oceniać ich na podstawie charakterów 
i uczynków. Pacheco nie należał do typów, którym można było ufać.
Bójka wszczęta na zabawie nie przypadła staremu Zęferinowi do smaku. Nie była to 
pierwsza bójka na estancji i sama w sobie nie odznaczała się niczym szczególnym, 
szczególnym natomiast był powód, który ją wywołał. Zeferino wiedział z 
doświadczenia, że tam gdzie wchodzi w grę spódniczka, budzą się także i inne 
uczucia, nie tylko miłość, i one właśnie stanowią duże niebezpieczeństwo.
Przywołał Antka do siebie i zakomunikował swoją decyzję:
— Nie chcę mieć tu żadnych kłopotów, a zwłaszcza podczas nieobecności patrona. 
Pachekę wyślę do Valentima, a ty pojedziesz do Venancia. znajdzie się dla ciebie 
zajęcie i będziesz tam siedział, dopóki major nie wróci. Później niech on sam 
decyduje.
Antek wyruszył w drogę z ochotą, tym bardziej że w obecnej sytuacji le widział 
dla siebie miejsca na estancji. Yenancio przyjął go chętnie, bo
77
mieli sporo pracy i każda dodatkowa pomoc była mile widziana. Venancioj 
dysponował teraz grupą ośmiu pastuchów. Byli to wszystko ludzie młodzij zdrowi i 
pełni sił. A te przymioty były nieodzowne do sprostania spoczywającym na nich 
obowiązkom. Z rodzajem tych obowiązków Antell zapoznał się już następnego dnia 
pobytu na pampie.
Jeszcze pochrapywał  sobie w najlepsze,  gdy zbudziło  go  wołania
jednego z towarzyszy:
— Hej, gringol Wstawaj, bo słońce już wysoko na niebie i jaka zabłąkany urubit 
może ci napaskudzić do otwartych ust. Szybko, bo Venancio zaczyna wąsami ruszać, 
a to niedobry znak.
Antek pobiegł do strumyka, gdzie umył się i wrócił pod szopę, przed którą nad 
ogniem bulgotała w kociołku woda. Obok skwierczały nad żarem rozciągnięte na 
patykach spore połcie świeżej baraniny. SzybkJ zjadali pieczeń, posypywaną 
maniokową mąką, która zastępowała chleb. Następnie okulbaczyli konie i 
pośpiesznie pognali w step, do bydła.
Bydło, na poły dzikie, rozłaziło się daleko po stepie w poszukiwaniu lepszej 
paszy i wody, kryło się po rzadkich gajach, chowało się w cienii przed zbyt 
upalnym słońcem i dokuczliwymi muchami.
Peonowie o tej porze roku mieli pełne ręce roboty. Zwierzęta chodziły! 
zarobaczywione. Należało je chwytać na lasso, unieruchamiać i stosował zabiegi 
lecznicze, które najczęściej polegały na tym, że peonowie wprowal dzali do ran 
środek dezynfekcyjny zwany kreoliną. Nie wszystkie sztull bydła mogły być 
odpowiednio opatrzone i zabezpieczone. Z leczenil starych częstokroć rezygnowano, 
młode natomiast, gdy było możliwa ratowano. Inną dolegliwością zwierząt były 
kleszcze, które trzymały się skóry bydląt z taką siłą, że nie zawsze dawały się 
oderwać.
Peonowie harowali ciężko i nic nie zapowiadało, że uda im się szybki uporać z 
robotą. Venancio przepowiadał, że o ile wcześniej nie przyjdj chłody, to do 
końca lata będą mieli zajęcie.
Antek czuł się najlepiej w towarzystwie Venancia. Stary pastuch, I twarzy 
Indianina, pokrytej rzadkimi kępkami zarostu, miał dużo wyrozu miałości dla 
chłopaka, który wykazywał zainteresowanie pracą. WypytJ wał go często o życie 
kolonistów w Jaguari, o jego własne przeżycia! niejednokrotnie opowiadał o tym, 
co działo się niegdyś na pampik Wspominał o swoim bracie Manuelu, który 
przyczaił się na stepie, gdzieś! okolicach Sao Luiz Gonzaga, i tam „dziczał". 
Venancio dużo wiedział n| temat życia na stepie i Antek mógł być wdzięczny 
losowi, że pozwolił nil zetknąć się z tym człowiekiem.
78
—  Czy w waszym kraju — zapytał chłopaka pewnego razu Venancio — wszyscy mają 
takie jasne włosy jak ty?
—  Nie, nie wszyscy.
—  A czy śnieg, o którym mi mówiłeś, przypomina tutejszy zmarznięty szron?
—  Prawie. Tyle tylko, że jest puszysty. Miękki. Czasami na metr gruby.
—  I można po nim chodzić?
—  Można. Wszyscy chodzą.
—  W naszym stanie też pada śnieg, ale w kilku zaledwie miejscowościach. I 
krótko, w nocy, i zaraz na drugi dzień topnieje. Ja czegoś podobnego jeszcze nie 
widziałem, ale rozmawiałem z takimi, co widzieli. Powiadają, że można go jeść... 
A ten okręt, który was przywiózł, to był duży?
—  Bardzo duży.
—  Większy niż estancjdl
—  Nie, nie większy, ale kilka razy taki jak dom majora.
Taka pogawędka, aczkolwiek ciekawa i pouczająca dla obu stron, zdarzała się 
nieczęsto. Przyczyną tego był brak czasu. Oto nadeszła nowa harówka: piętnowanie 
bydła. Pieczęć majora miała kształt dwóch splecionych liter: M i ? Wypalano nią 
znak na tylnej łopatce zwierzęcia. Piętno zabezpieczało właściciela przed 
kradzieżą czy przywłaszczeniem sobie bydła przez sąsiadów.
Antek z wolna poznawał tajniki sztuki rzucania lassem i brał udział w 
piętnowaniu jałówek i byczków. Nie była to praca ani lekka, ani zbyt bezpieczna. 
Wymagała dużej sprawności mięśni, wysiłku fizycznego, czujności zmysłów i 
szybkiego refleksu. Należało bardzo uważać, gdyż w każdej chwili zwierzę mogło 
kopnąć lub zaatakować rogiem. Prawie każdy z pastuchów nosił na sobie ślady 
blizn, którymi chlubił się jak najwymyślniejszym tatuażem. Kiedy Antek je 
oglądał, nie mogąc ukryć podziwu, ten i ow naprężał swoje muskuły, każąc mu 
następnie je pomacać. Były twarde jak żelazo. Z wolna zawiązywała sie nić 
serdecznej przyjaźni między Antkiem a ludźmi, którzy przyjęli go do swojej 
społeczności, jak gdyby był Jednym z nich. Służono mu radą i pomocą, a chłopiec 
przyjmował te świadczenia z wdzięcznością. Starał się być usłużnym i gdy mógł, 
zawsze k«goś wyręczał w jakiejś czynności. Oczywiście obie strony wychodziły na 
tym dobrze.
Po jakimś  czasie  Antek już potrafił  radzić  sobie z  boleadeirą;
79
niezbędnym narzędziem pracy każdego pastucha. Składało się ono z trzecll 
kamiennych kul, obszytych skórą i połączonych sznurem skórzanynl metrowej 
długości. Służyło ono do zatrzymania w biegu zwierzęcia, gdy z jakiegokolwiek 
powodu nie wychodził rzut lassem. Przy pierwszej próbie Antek omal nie 
pogruchotał nóg zwierzęciu. Ale za trzecim razem sznur* boleadeiry, oplątując 
nogi ofiary, powaliły ją na ziemię. Później władał tyrJ narzędziem równie 
sprawnie jak nożem, którym wycinał co smaczniejsze kęsy z pieczonej cielęciny.
—  Ho! Ho! Jak widzę już niedługo staniesz się prawdziwym gau\ chem — mawiał z 
zadowoleniem stary Venancio. — Kłopot tylko z twoimi włosami i oczami. Żebyś nie 
wiem jak się maskował, każdy pozna od razul żeś gringo.
—  He! He! Prześpi się z jaką sinoką, to i kolor mu od razu się zmieni —I
żartowano z chłopaka.
—  A wam nic, tylko same głupstwa w głowie. Przyjdzie czas to 1 dziewczynę sobie 
znajdzie. Na pewno nie będzie prosił was o pomoc, j
Życie pastuchów było prymitywne. Sypiano w szałasie, ale najczęściej] pod gołym 
niebem, wprost na ziemi lub na rozpostartych pelegach —1 zależnie od pory roku i 
temperatury. Za pokarm służyły im czarna fasolal ryż, maniok lub jego mąka, 
słodkie kartofle oraz mięso, którego oczywiście! nigdy nie brakowało. Sprzyjały 
temu warunki stepowe oraz obfitość bydła i owiec. Złamanie nogi, skręcenie karku 
przez owcę podczas upadku ?? przepaść i inne nieprzewidziane wypadki dostarczały 
ludziom pożywienia! Nie powodowało to żadnego uszczerbku w stadach majora, mięsa 
starczała jeszcze na pokarm dla urubu.
Antka dziwiło takie marnotrawstwo. Przyzwyczajony w domu od] dzieciństwa do 
oszczędzania wszystkiego, co mogło być pożyteczne dla człowieka, przekonany był, 
że zemści się to kiedyś na nich. A major prędze! czy później też zwróci uwagę na 
straty.
—  Jakie tam straty! — odparł Venancio z lekceważeniem. — Przecid patron nigdy 
się nie doliczy ile właściwie posiada bydła. To, co się mówi o takiej czy innej 
ilości, to są cyfry zaledwie przybliżone, dalekie od rzeczywistych. Zazwyczaj 
podaje się zawsze mniejszą ilość niż większą, a t(j celem uniknięcia 
niespodzianek.
W wolnych chwilach, chociaż praktycznie takie określenie na stepie nia istniało, 
zabawiano się rzucaniem kości lub zaprawianiem w fechtunku. ?? ile to pierwsze 
nie pociągało Antka, to walka na długie noże wydała mu sia o wiele 
atrakcyjniejsza. Przykładał się do niej z całego serca, ćwicząc
80
zapałem i nie szczędząc sił. On, syn lasu, jak mawiano o nim nieraz z orzekąsem 
— poczynał dorównywać mieszkańcom stepów: jeździł konno, rzucał nieźle lassem, 
ciskał boleadeirą i umiejętnie władał jakonem. Powodów do dumy miał więc niemało!
—  Nie wiedziałem, że polaco potrafi być takim zuchem! — mówił z uznaniem 
Venancio. — Major może cię teraz bez obawy wysłać do Pelotas czy Rio Grandę z 
bydłem dla przetwórni mięsnych. A stamtąd już bliżej do Porto Alegre, gdzie 
możesz zobaczyć dziwy i cuda. Tam właśnie mieszka gubernator, z którym wojuje 
nasz patron.
—  Wojuje? W jaki sposób?
—  Politycznie.
—  I co takie wojowanie daje?
—  Sam nieraz nad tym się zastanawiam, ale nic nie mogę zrozumieć. Bo chyba nie 
o pieniądze mu chodzi. Jest przecie bogaty, podrę de rico...
4
Venancio nadstawił pilnie uszu.
—  Ki diabeł! — zaklął, odrywając wzrok od ogniska. — Kogo to licho gna przez 
pampę?
Tętent rósł i z każdą chwilą stawał się coraz bliższy. Pastuchowie spoglądali po 
sobie pytająco i niepewnie.
—  Upiór jaki, czy co?
—  Jaki tam upiór! — oburzył się jeden z nich. — Zwyczajny koń. Nie słyszycie, 
jak ziemia dudni?
—  Kogo to opętało, żeby jechać w taką noc? — zaniepokoił się Venancio. 
Rzeczywiście noc nie nadawała się do konnej jazdy. Smołowata czerń
rozpościerała się dookoła jak ciężka i posępna chmura. Upał wisiał w powietrzu 
kładąc się niewidocznym ciężarem na piersi ludzi, którzy oddychali ciężko i z 
trudem. Czas taki mógł zwiastować tylko burzę. Nie słychać było jeszcze grzmotów, 
ale spoza odległego krańca widnokręgu przebłyskiwały łuny niewidocznych jeszcze 
ognistych zygzaków. Wszystko wokół zastygło w wyczekiwaniu na nadciągającą ulewę. 
Ten i ów z bardziej zabobonnych kładł na czole i piersi znak krzyża i całował 
końce palców.
— A może to... — wyrwało się komuś nie dokończone zdanie.
—  Lepiej byś nie bajał głupstw! — surowo skarcił go Venancio. — A jeśli 
obleciał cię strach, to nie strasz przynajmniej innych. Zresztą Prawdziwy gaucho 
niczego się nie boi!
Pampa
81
Lecz mimo tego stwierdzenia sam przysunął się nieco bliżej ogniska, jakby w jego 
blasku mógł czuć się bezpieczniej. Podrzucił nawet parę drewien i świeży płomień 
rozszerzył krąg światła. Kilka par oczu wpiło się w mrok, który czaił się poza 
zasięgiem blasku płonących polan.
Tętent stawał się coraz wyraźniejszy i wszyscy już wiedzieli, że jeździec 
kieruje się wprost na ich obozowisko. Jeszcze kilka chwil napięcia iw kręgu 
światła ukazał się najpierw koń, a później człowiek w siodle. Jeździec ten miał 
długie włosy, rozwiane pędem powietrza.
__ Kobieta! — wyrwało się komuś z niedowierzaniem.
__ Alvina! __ Ozwał się tym samym tonem Venancio. — Co ty t
robisz, dziewczyno?
Córka zeskoczyła lekko  z  konia,  obrzuciła wszystkich  baczny spojrzeniem, 
nieco dłużej zatrzymując je na Antku i wreszcie rzekła:
—  Przybyłam...
—  Widzę to, u diaska, na własne oczy! Ale o tej porze?...
—  Koń mi zabłądził... __Tylko nie do mnie z takimi bzdurami!
—  Nie tyle zabłądził, co okulał.
—  Oj, dziewczyno! Widzi mi się, że będę musiał cię poczęstować tym oto harapem! 
— surowo powiedział ojciec. — Koń ci okulał, a ty pędziłaś na nim, jakby cię kto 
ścigał. Nawet głupi się w tym połapie!               'l
Zbliżył się do wierzchowca ciężko robiącego bokami. Obejrzał goj dokładnie ze 
wszystkich stron, sprawdził nawet jego kopyta i powiedział głosem wykluczającym 
wszelkie wątpliwości:                                        ?
—  To nieprawda! Zaczynasz coś kręcić, a to mi się nie podoba.
—  Mówię prawdę. Koń kulał, tylko że później mu przeszło. Dziewczyna kucnęła 
przed ogniskiem. Wszystkie spojrzenia spoczęł
na   zgrabnej   figurce.   Duże   oczy   Alviny   śmiały   się   do   płomieni 
własnych myśli. Antek zauważył, że ojciec i córka są do siebie podobni. 
Przynajmniej z oczu i sposobu patrzenia na ludzi. Stary kucnął obol córki i 
widząc coraz zuchwalsze spojrzenia pastuchów, powiedział suroj
wo:                                                                             
                                 .      , 1
—  Wiesz doskonale, że nie ma tutaj miejsca dla dziewcząt. Jakie hcn|
przyniosło cię o tej porze?
—  Major przysłał mnie po Tonica.
—  Tó już wrócił z Uruguaiany? _ Wrócił i zażądał obecności tego gringa.
—  A nie mógł to przysłać kogo innego?
82
—  Nie, nie mógł. Pacheki nie ma w domu, a Bandeira złamał nogę. Inni są zajęci.
—  Gdzież ja ciebie na noc umieszczę? — zatroszczył się ojciec. — Zanosi się na 
ulewę i wszyscy będziemy musieli gnieść się w ciasnej szopie. Mowy nie ma, byś 
spała w takim towarzystwie.
—  Nie turbujcie się, ojcze — odezwał się jeden z pastuchów. — Zrobimy Alvinie 
miejsce między sobą i jakoś to będzie.
Stary pogroził nahajem.
—  Niedoczekanie twoje!... — Ja tu w poważnym kłopocie, a on mi wyjeżdża z 
głupimi żartami.
—  Tato, niepotrzebnie się martwisz. Musimy wracać natychmiast na estancję. Nie 
ma czasu do stracenia.
—  Czyś ty oszalała, dziewczyno? W taką noc!...   -
—  Za trzy godziny będziemy w domu.
—  Po co majorowi ten pośpiech?
—  Nie wiem. Podobno chodzi o skradzione konie.
Venancio zasępił się, lecz rozkaz był rozkazem. Wiedział z doświadczenia, że 
major nie znosił nieposłuszeństwa. Wstał od ogniska i udał się do szałasu, niby 
w poszukiwaniu czegoś. Za chwilę przywołał Antka i w ciemności wpił kościste 
palce w jego ramię.
—  Słuchaj! — powiedział przytłumionym głosem. — Polubiłem cię jak własnego syna 
i wierzę, że mogę ci zaufać. Nie zawiedziesz mnie?
Antka zaskoczył ton głosu starego.
—  O có chodzi?
—  Widzisz, Alvina jest młodą i niedoświadczoną dziewczyną, stale głupstwa jej w 
głowie siedzą. Często nie wie, co mówi i robi. Wierzę, że nie zechcesz 
wykorzystać jej nieświadomości i mojemu dziecku nie wyrządzisz żadnej krzywdy.
—  Palcem jej nie tknę! — przyrzekł Antek uroczyście. Stary serdecznie uściskał 
chłopca i po ojcowsku pocałował go w czoło.
Gest Venancia zmiękczył Antkowe serce, przypomniał sobie własnego ojca i nagle 
łzy poczęły mu napływać do oczu. Zacisnął zęby i z trudem opanował wzruszenie.
W parę chwil później młodzi pędzili przez nocą zakryty step. Daleko poza nimi 
pozostał błyszczący punkcik ogniska, szałas, stary Venancio i jego towarzysze. 
Konie biegły wyciągniętym kłusem.
— Czy trafimy do estancji w takich ciemnościach — zwątpił naraz Antek.
83
—  Trafimy. Konie znają drogę. Nie raz szły tędy.
—  Co właściwie się stało?
—  Podobno nakryto koniokradów, aż nad argentyńską granicą. Siedzą
zamknięci.
Uczucie niepokoju przeszyło Antka na wskroś. Wiadomość skojarzyła mu się z 
Camargą. Nie chciałby świadczyć przeciwko niemu za żadną cenę. Ale co będzie, 
jeżeli major tego zażąda? Czy będzie miał odwagę odmówić? Były to pytania, na 
które w tej chwili nie mógł sobie odpowiedzieć. Czuł tylko, że ogarnia go coraz 
większy niepokój. „Jakże to życie piekielnie się komplikuje! — pomyślał z 
goryczą. — Czyż nie ma na kuli ziemskiej takiego zakątka, gdzie byłbym wolny od 
niepokoju i wątpliwości?"
Nagle koń Alviny zatrzymał się gwałtownie, a dziewczyna zsunęła się na ziemię. 
Antek dostrzegł to w łunie błyskawic i zaraz wstrzymał swego wierzchowca.
—  Co się stało? — zapytał zaniepokojony.
—  Nic. Koń się potknął i spadłam. Zdaje się, że zwichnęłam sobie
nogę. Nie mogę ruszyć.
Antek zaraz znalazł się koło dziewczyny i wsparł ją swoim ramieniem.
Zapytał z troską:
—  Boli cię?                                                                                  
1
—  Trochę. Ale zdaje się, że będziesz miał ze mną kłopot. Sama nie dosiądę konia.
—  Pomogę ci.
—  Wiesz co? — powiedziała nagle tonem, który zmieszał Antka — czuję się dobrze 
wsparta na tobie. Tylko obejmij mnie mocniej.
Nierówny oddech dziewczyny, ciepło bijące od jej ciała oraz jej ramię zaciśnięte 
na jego szyi — wszystko to sprawiło, że Antkowi błysnęła! podejrzliwa myśl.
—  Słuchaj — powiedział stanowczo — nie sądź tylko, że jestem
Pachekiem.
Dziewczyna odskoczyła od niego jak oparzona. O własnych siłacłu wdrapała się na 
konia. W ciemności trudno to było dostrzec dokładnie, ala Antkowi wydało się, że 
uczyniła to lekko i zwinnie. Milczała długi czasl myśląc o czymś intensywnie. 
Wreszcie odezwała się ze złością w głosiei
—  Jesteś głupi gringo... Antek uśmiechnął się do siebie.
—  Dałem twojemu ojcu słowo.
—  Nic mnie nie obchodzi twoje słowo. Nienawidzę cię!
84
Nagle oślepiająca błyskawica rozdarła zasłonę chmur i w seledynowej poświacie 
ukazała się przed nimi rozległa równina stepowa. Głuchy, daleki grzmot, zadudnił 
ciężko i wstrząsnął ziemią w posadach. Równocześnie wiatr dmuchnął w ich twarze 
gorącym tchnieniem. Konie stuliły uszy i pomknęły przed siebie.
— Nie zdołamy uciec przed burzą! — zaniepokoił się poważnie Antek.
Alvjna nawet nie raczyła się odezwać. Widocznie trawiła w sobie gniew i 
upokorzenie. Chłopcu zrobiło się przykro, chciał jej powiedzieć coś 
pocieszającego, lecz powstrzymał się, zaniepokojony nagłą zmianą, jaka zaszła na 
stepie. Ziemia dudniła coraz bliższymi grzmotami, a błyskawice rozjaśniały niebo. 
Antek widział w ich świetle, jak olbrzymie zwały chmur pędziły z wiatrem na 
wyścigi. Poprzez pampę niósł się dziwny, z każdą chwilą potężniejący szum. Wiatr 
przeradzał się teraz w szalejącą wichurę, zdolną wysadzić z siodła nieostrożnego 
jeźdźca. Fale powietrza smagały bezlitośnie. Gdyby nie barbikasio pod brodą, 
Antek dawno już byłby bez kapelusza. Poprzez chwilami przycichający jęk wichury 
słychać było odgłos zbliżającej się ulewy.
—  Alvina! — zawołał Antek.
W świetle błyskawicy spostrzegł, że nie ma jej koło niego. Znikła, po prostu 
rozpłynęła się w czerni nocy.
—  Alvina! — zakrzyknął z rozpaczą w sercu, jak mógł najgłośniej. Odpowiedziało 
mu rozszalałe wycie wichury, targającej nim jak liściem.
Wstrzymał konia i zaczekał na następną błyskawicę. W jej świetle ogarnął 
spojrzeniem cały step przed sobą. Nowy grzmot wstrząsnął ziemią i powietrzem. 
Piorun uderzył gdzieś blisko, bo w powietrzu rozeszła się woń siarki. Koń 
trwożliwie zarżał i przysiadł na zadzie. Serce Antka przeszył niesamowity strach. 
Był sam — po Alvinie ani śladu!
Rozpacz zjeżyła chłopakowi włosy na głowie.
— Alvina!...
Poczuł na twarzy  smagnięcia pierwszych  kropel  nadciągającej  z południa 
nawałnicy.
Rozdział V
Burza przeszła równie szybko, jak przyszła, lecz Antek dostał się na estancję 
dopiero koło południa dnia następnego. Cały ten czas spędził na poszukiwaniu 
Alviny. Wszelkie ślady po niej zatarła gwałtowna ulewa i chłopiec błądził po 
stepie jak ogłupiały. Zaginięcie dziewczyny było nie tylko zagadkowe, ale i 
przerażające. Czuł się odpowiedzialny za jej bezpieczeństwo, tym bardziej że 
Venancio w pełni mu zaufał. Wprawdzie słowo, które dał staremu, miało inny sens, 
ale nie zmieniało to samego faktu, że Alvina zniknęła.
Po powrocie z miejsca miał przeprawę z majorem, który zrugał go od najgorszych 
gringów i na zakończenie postawił pytanie, dlaczego nie wrócił jeszcze dnia 
poprzedniego.                                                                   
a
—  Posłałem Alvinę po ciebie z samego rana, więc czasu było dosyć na 1 powrót 
tego samego dnia! — wrzeszczał patron, smagając nahajem cholewę I własnego buta. 
— Gdzie, do diabła, włóczyła się ta przeklęta dziewczyna? 1
Przywołał Zeferina i rozkazał gromko:
—  Natychmiast podjąć poszukiwania Ab/iny. I to piorunem! A do Antka powiedział:
—  Pojedziesz ze mną. Najpierw idź przebrać się w coś suchego. I wypij!
kawę!...
Kiedy chłopiec posilał się w kuchni, na dworze przygotowywano doi drogi dwa 
wierzchowce. Sprawdzano im kopyta, dwukrotnie dociągane popręgi, na siodła 
zarzucono puszyste pelegi. Wiadomo, czekała ich daleka droga, nie mógł być 
pominięty żaden drobiazg. Niebawem obaj —i Cornelio Mendonsa i Antek — 
znajdowali się w siodłach. Antek trzymał vi ręku winczester, podarowany mu przez 
Camargę, a patron miał na sobe pełny rynsztunek, jak gdyby wybierał się na 
wyprawę wojenną. Dyndali mu u pasa dwa rewolwery, długi sztylet w srebrnej 
oprawie i pokaźnyca rozmiarów Jakon. Pod pelegą po lewej stronie siodła był 
przymocowani
36
szybkostrzelny karabinek. Była to broń celna, poszukiwana, ale ze względu na 
wysoką cenę nie każdemu dostępna. Antek miał już okazję podziwiania, jak major 
celnym strzałem z remingtona strącał z najwyższej gałęzi cinamomo maleńkiego 
wróbelka.
Jakiś czas posuwali się w milczeniu. W pewnym momencie major uważnym wzrokiem 
zlustrował Antka i powiedział z uznaniem:
—  Wyglądasz z tym winczesterem wcale nieźle. Skąd go masz?
—  Dostałem w prezencie.
—  Czy strzelasz dobrze?
—  Zdaje mi się, że nie najgorzej.
—  A czy strzeliłbyś do człowieka?
Widząc wahanie chłopca, dodał tytułem wyjaśnienia:
—  Wtedy, oczywiście, gdyby szło o obronę własnego życia.
—  Zdarzyło mi się raz, że muszka tej broni spoczywała na czole człowieka. 
Uratowało go to, że bałem się pociągnąć za spust.
—  To było dawniej, a dziś?... Antek zastanawiał się chwilę.
—  Trudno powiedzieć — wyznał wreszcie. — Zdaje mi się, że sprostałbym zadaniu. 
Oczywiście w wypadku, gdyby mi groziło poważne niebezpieczeństwo.
—  To dobrze — pochwalił major. — Mogę więc być spokojny, że w razie czego 
wstydu mi nie zrobisz i swoim portkom zaoszczędzisz niepotrzebnego prania.
Po opuszczeniu estancji skręcili na zachód i posuwali się szybko przez step, 
pokryty niewysokimi wzgórzami, zwanymi tutaj coxilhas. W południe dotarli do 
niewielkiej osady stepowej, zwanej Itapeva. Składała się ona z kilkunastu 
starych domów, kaplicy, kuźni, sklepu i zajazdu, w którym zatrzymali się na 
obiad. Mendonsa zamówił kawał pieczeni, która miała być niebawem gotowa, bo — 
jak zapewnił oberżysta — mięso znajdowało się już na ogniu. Usiedli przy stole, 
sporządzonym ze zwykłych desek, stojącym na krzyżakach i Mendonsa polecił podać 
butelkę wina. Pili je w milczeniu, wodząc wzrokiem po nieciekawym wnętrzu 
brudnej oberży. Za otwartym oknem rozciągała się cicha, piaszczysta ulica. W 
drzwiach otwartej kuźni po drugiej stronie ulicy siedział na stołku kowal i 
leniwie pociągał simaron z dużej jak dynia tykwy.
—  Mamy do Uruguaiany przeszło sto kilometrów — powiedział major. — Jutro 
wieczorem powinniśmy być na miejscu.
Antek skinął głową posłusznie. Łyknął dwa razy wina i od razu poczuł
87
ciepło rozchodzące się po całym ciele. Na policzki wystąpiły mu silne rumieńce. 
Zdjął kapelusz i rozluźnił kołnierz koszuli pod szyją.
—  Nie jesteś przyzwyczajony do wina — zauważył major.
—  Nie — przyznał chłopiec.
—  Wobec tego nie pij. Jeszcze mi spadniesz po drodze z konia.
Zdecydowanym ruchem Antek odsunął swoją szklankę, major natomiast nalał sobie 
drugą porcję i pił dalej. Gdy butelka została opróżniona, poprosił o następną. 
Ciemnoczerwony płyn przypadł mu do smaku, mlaskał głośno i cmokał. Wreszcie 
zsunął kapelusz na tył głowy i zawołał w stronę oberżysty:
—  Hej, ty tam! Zapewne ten byk, z którego mamy jeść pieczeń, jeszcze chodzi po 
pampiel...
—  Już lecę!...
Lecz zanim oberżysta ruszył z miejsca, zatętniło za oknem i przed zajazdem 
zatrzymał się nowy jeździec. Ubrany był zwyczajnie, jak wszyscy gauchowie, to 
znaczy na głowie miał kapelusz o szerokich kresach, na szyi jedwabną chustę, 
szerokie bombasie, buty i ostrogi. U pasa, upstrzonego rzędem naboi, wisiał 
dużych rozmiarów rewolwer ifakon w żółtej, złotymi ćwiekami nabijanej pochwie. 
Kiedy wchodził do oberży, major rzucił ku niemu szybkie spojrzenie i raptem 
przybladł.
—  Alcebiades Figueiredo de Farias — wycedził przez zęby. — Żeby go wszyscy 
diabli!...
Tymczasem przybyły rozejrzał się po wnętrzu i rzucił siedzącym przy stole 
zdawkowe:
—  Dzień dobry! A do oberżysty:
—  Daj mi, człowieku, coś do przegryzienia, bo mi kiszki marsza grają. Zajął 
miejsce przy następnym stole i czekał spokojnie bez zwracania
uwagi na siedzących. Był, zdaje się, zajęty własnymi myślami.
Mendonsa odsunął od siebie szklankę i przez chwilę badał przybyłego spod oka. 
Musiało dziać się w nim coś niezwykłego, bowiem Antek zauważył, że zęby miał 
zaciśnięte i nahaj położył przed sobą na stole. Wreszcie, tamując nieco 
wewnętrzne wzburzenie, powiedział:
—  Widocznie byk przeznaczony na nasze siurrasko nie został jeszcze złapany na 
lasso i hasa sobie swobodnie po stepie. Tym lepiej, bowiem nie mógłbym w 
obecności tego przybysza przełknąć najmniejszego nawet kęsa. Ten człowiek 
odbiera mi apetyt.
Ponieważ uwaga ta została7wypowiedziana nieco głośniej, niż tego
88
wymagała potrzeba, a niezależnie od tego zawierała w sobie coś z nie tajonej 
agresywności, przybyły odwrócił głowę i spotkał się ze spojrzeniem majora. Gęste 
wąsy poruszyły mu się nagle i brwi.zjeżyły, jakby czymś podrażnione. Następnie 
jego dłoń uniosła się na wysokość stołu i zacisnęła twardo w pięść. Przez chwilę 
ważył w sobie coś, co później rzucił w stronę oberżysty:
—  Powiedz mi, dobry człowieku, kto tu tak zanieczyszcza powietrze? Wydawało się, 
że lokal ten jest dla ludzi przyzwoitych, a tymczasem widzę wieprza wtykającego 
swój śmierdzący ryj w nie swoje sprawy!...
W Mendonsę jakby piorun strzelił. Podskoczył na ławie i huknął gromko:
—  Powietrze stało się śmierdzące od chwili, gdy w pałacu gubernator-skim 
zasiadł Anibal Freitas. A oczyszczone zostanie wtedy, gdy diabli go wezmą razem 
z jego wszystkimi lizusami.
—  Ha! I ty byś lizał, nawet gorliwiej niż inni, całe nieszczęście w tym, że nie 
chce ci się nadstawić!... — odparł przybyły.
Antek skurczył się w sobie ze strachu. W ciszy, jaka teraz zaległa, czuć było 
burzę.
—  Nikt z Mendonsów ani Azevedów nie pójdzie śladem Figueiredów i Fariasów!
Obrażony Figueiredo uniósł się i odsunął od stołu. Jego czarne oczy, 
przysłonięte do połowy powiekami, ciskały błyskawice. Prawa dłoń wsparła się na 
biodrze obok kolby rewolweru.
—  Ktokolwiek wypowie jeszcze raz choćby jedno słowo obelgi w stosunku do tych 
nazwisk, połknie kulę z tego oto rewolweru!
I uderzył się po kolbie.
—  Hi! Hi! Hi! — zachichotał Mendonsa. — Jeszcze się taki nie urodził, który by 
mógł mnie zastraszyć. Ci, którzy odważyli się na to, dawno już ziemię gryzą!... 
Trzeba jeszcze uczynić to samo ze sławetnym koniokradem Camargą i jego 
nieodrodnym wujaszkiem Figueiredem!...
Ruchem szybkim jak błyskawica Figueiredo wyszarpnął z kabury rewolwer i 
pociągnął kilkakrotnie za cyngiel. Na próżno — nie rozległ się ani jeden 
wystrzał! Wtedy niefortunny strzelec zorientował się, że zapomniał załadować 
rewolwer. Otworzył broń i gorączkowo począł wydłubywać z pasa naboje. Wtedy 
Mendonsa uderzeniem harapa wytrącił mu broń z ręki, dobył własnego rewolweru, 
wsparł jego lufę o brzuch przeciwnika i powiedział ochrypłym głosem:
— I co teraz, panie Figueiredo? Gdzie jest pański Alcebiades Farias?...
89
Taki wielki gubernator, niech kiwnie teraz choć palcem w twojej obronie!... Może 
kiwać nawet dziesięcioma i skutek będzie taki sam, jak w tej chwili. Może zwołać 
choćby całą zgraję swoich lizusów, co ja mówię! — całą armię stanową wysłać ci 
na pomoc i... na próżno. Bo oto za chwilę ruszę jednym tylko palcem i wpakuję w 
twój gnojem wypełniony brzuch wszystkie sześć
kul!...
Zamiast odpowiedzi Figueiredo charknął głęboko i z całej siły plunął w twarz 
Mendonsy. Ten, zaskoczony, zachwiał się i cofnął o krok, ale palcem nie poruszył. 
Natomiast uniósł w lewej ręce trzymany harap i zdzielił nim przeciwnika przez 
łeb. Figueiredo zatoczył się, a wtedy spadł na niego cios drugi i trzeci. 
Wówczas ten potężnie zbudowany i cieszący się dobrym zdrowiem mężczyzna runął na 
podłogę, aż jęknęła. Mendonsa kopnął leżącego w brzuch, w głowę, jeszcze raz 
zdzielił nahajem i warknął w stronę
Antka:
—  Jedziemy!
Oberżysta wyskoczył zza lady.
—  Pieczeń gotowa!...
—  Wsadź ją sobie do d...!
Oberżysta zachwiał się, jak pod ciosem, chwycił za głowę i żwawo pomknął w głąb 
oberży. Słychać było za nim tylko zatrzaskiwane drzwi. Figueiredo z wolna 
poruszył się na podłodze, uniósł z trudem i wsparł na łokciach, ale zaraz z 
powrotem opadł.
—  Tym razem jeszcze nie zdechniesz — zapewnił go major z nienawiścią w głosie. 
— Ale przyjdzie czas i na to. Mendonsa de Azevedo to ci obiecuje!
2
Dotarli do Uruguaiany zdrożeni i pokryci kurzem. Zajechali do domu] majora, 
który znajdował się przy ulicy Farrapos. Umyli się tam, odpoczęli trochę, zjedli 
obiad i udali się do sędziego. Był to starszy człowiek, niskiego! wzrostu, 
nazywał się Vicentino de Castro. Na widok majora szeroko! otworzył ramiona i 
przez dłuższą chwilę ściskali się obaj, głośno poklepująd po plecach. Znali się 
od dawna i łączyły ich więzy dalekiego pokrewieńJ stwa. Na wychudłej twarzy 
Castra malowało się szczere zadowolenie z
wizyty krewniaka.
— Nareszcie  raczyłeś  się  pokazać,  kochany majorku.  A ja już! myślałem, że 
sępy dawno rozniosły twoje kości po stepie!... Jak to człowiela
90
często się myli!...  Co tam słychać u ciebie w domu!...  Jak rodzina, zdrowa?... 
Co się dzieje na pampie!... Jak stoją sprawy polityczne?...
—  O tych rzeczach porozmawiamy sobie później i na osobności. Teraz pragnąłbym, 
abyś wiedział, że przywiozłem świadka, który doskonale zna Camargę. I nie tylko 
to. Spotkał go niedawno włóczącego się po mojej posiadłości.
—  To dobry argument. Bo nie wiem, czy jest ci wiadome, że Camargo posiada już 
niezłych obrońców.
—  Niech ma ich, ilu chce. Chodzi o to, by przygwoździć go z miejsca dowodami 
winy. Brakuje nam jeszcze Tabordy, który poświadczy o jego wyczynach w Jaguari i 
okolicach. Ale powinien tu niedługo nadjechać... jak uważasz, mój drogi sędzio, 
ile będziesz mógł wlepić temu łobuzowi? Bo tu nie chodzi tylko o sam rabunek 
mienia,'ale także i o porwanie. Rozbój — choć to inna sprawa — nie boli mnie 
tyle, co porwanie córki! Piętnaście lat, prawda?...
Sędzia zacierał zagadkowo ręce, usiłując przywołać na swoją twarz coś w rodzaju 
przymilnego uśmiechu.
—  W tej chwili trudno to powiedzieć. Wszystko zależy od tego, jak potoczy się 
sprawa.
—  Byłbym bardzo zadowolony, gdyby co najmniej przez lat dziesięć nie mógł 
ujrzeć świata bożego.
—  Być może dostanie więcej.
—  To pięknie!... A po procesie, kochany sędzio, chciałbym cię ujrzeć na mojej 
estancji. Mam już przeznaczonego dla ciebie konia. Lepszego nie znajdziesz w 
całym Rio Grandę do Sul.
—  Z góry dziękuję. Serdecznie dziękuję... Zaraz, a ten Taborda to kto taki?
—  Komisarz z Jaguari. Zna on Camargę od podszewki, bo właśnie w jego rejonie 
zaczął rozrabiać. Miał tam z nim drobne utarczki.
—  Bardzo dobrze, zastanowimy się nad tym. I coś się zrobi, aby łobuza spotkała 
zasłużona kara. Choćby nawet przyszło z tego powodu zadrzeć z osobami wysoko 
postawionymi. Miałem już takie sprawy. Możesz, majorze, spać spokojnie, 
sprawiedliwości stanie się zadość.
—  Bardzo mi zależy na szybkim załatwieniu tego. Jak myślisz, sędzio, otrzymam 
uprowadzone konie?
—  Naturalnie. O ile nie zostały jeszcze przerzucone przez granicę. Antek, 
tłumacząc się chwilową niedyspozycją, skierował swe kroki ku
wyjściu.
91
— To efekt podróży! — zawołał za nim major. — Wracaj do domu, połóż'się w hamaku 
i prześpij nieco. To ci dobrze zrobi.
Wiadomość o Tabordzie podziałała na Antka jak kubeł zimnej wody. I Błyskawicznie 
zorientował się, czym może mu grozić pojawienie się I komisarza. Ten człowiek, 
który płakał przed nimi rzewnymi łzami, me 1 zawaha się użyć wszelkich sposobów 
by oskarżyć go razem z Camargą. j Sytuacja tak naświetlona mogła zaprowadzić 
Antka za kratki i chłopak aż 1 wzdrygnął się na myśl o takiej perspektywie.
Żona Mendonsy była trochę zdziwiona, gdy Antek powiedział jej, ze na 1 polecenie 
majora musi natychmiast wracać na estancję. Wszelako kazała służbie nakarmić go, 
przygotować małe zapasy na drogę i podać świeżego j konia. Zabrał wszystko i 
pogalopował przez miasto z takim pośpiechem, jak gdyby go ścigano. Czuł się tu 
niepewnie i spokój wrócił mu dopiero wtedy, gdy był już daleko za miastem. Na 
stepie począł się zastanawiać nad obraniem drogi. Rozsądek radził mu udanie się 
głównym traktem, jako ; drogą najkrótszą,  a  tym  samym  i  szybszą,  natomiast  
przezorność nakazywała mu porzucić go z obawy przed spotkaniem z Tabordą. Z ? 
drugiej strony moralny obowiązek nakazywał mu zasięgnąć wiadomości o i
Alvinie.
Noc zatrzymała go w jakiejś podrzędnej gospodzie w miejscowości j Carumbe. 
Poprosił o pokój dla siebie i miejsce dla konia na podwórzu. Zajazd był starą 
ruderą, a jego właściciel, rodem z Portugalii, klął szpetnie i na los   który 
zapędził go w te niegościnne strony i kazał zająć się obsługiwaniem nielicznych 
i skąpych gości. Przy świetle łojowej świeczki Antek zjadł czarną fasolę z ryżem, 
polaną gęstym paprykowym, sosem. 1 — Może podać wina? — zapytał usłużny 
Portugalczyk. Wino, które pił poprzednio z majorem, niezbyt mu posłużyło, 
dlatego odmówił kategorycznie. Była już noc, czuł się zmęczony i pragnął udać 
się zaraz na spoczynek. Poprosił jeszcze oberżystę o zbudzenie go wcześnie
rano.
_ A dokąd  to tak ci  spieszno,  mój  synu? — zainteresował  się
Portugalczyk.                                                                 , 
. .        .
Niezwykły ruch u drzwi wejściowych, na które właściciel zajazdu przeniósł swoją 
uwagę, zaoszczędziły Antkowi kłopotliwej odpowiedzi. Do środka wszedł obcy, na 
którego widok Antek zdrętwiał i zaraz odwrócił swoją twarz. Ni mniej, ni więcej 
- był to komisarz Taborda we własnej osobie. Żądał noclegu dla siebie i trzech 
swoich towarzyszy, którzy weszli za nim do gospody, napełniając ją gwarem rozmów, 
tupaniem butów
92
i brzękiem ostróg. Zajęli miejsca przy stole naprzeciwko kontuaru i z miejsca 
zażądali butelki graspy.
Antek chyłkiem wymknął się na korytarz i w swoim pokoju zaryglował ciężkie drzwi. 
Gorączkowym ruchem pochwycił za winczester i jakiś czas stał nieruchomo, 
wsłuchując się w odgłosy dobiegające z izby gościnnej. Po czym usiadł ciężko na 
tapczanie i skupił się, aby odzyskać równowagę psychiczną i opanować nerwy. Oto 
nastąpiło to, czego najwięcej się obawiał — spotkanie z Tabordą. Zły był na 
siebie, że nie zdecydował się na jazdę jakąś boczną ścieżyną, ale wybrał właśnie 
ten, mogący się okazać fatalny w skutkach, szlak. Miał przecie pożywienie dla 
siebie i kukurydzę dla konia, mógł świetnie spędzić noc gdzieś w jakich 
zaroślach nad brzegiem strumyka... Zajmowany przez niego pokój przylegał 
bezpośrednio do izby gościnnej. Cienkie drewniane przepierzenie przepuszczało 
każde słowo głośniej tam wypowiedziane. Początkowo nie zwracał na ten fakt 
żadnej uwagi, dręczony jedynym pragnieniem, aby goście zjedli kolację jak 
najszybciej i udali się na spoczynek. Miał nadzieję, że potem uda mu się dostać 
do konia i na jego grzbiecie ujść w ciemną noc. Rychło jednak przekonał się, że 
pragnienie jego musiało być wystawione na ciężką próbę cierpliwości.
Goście musieli być zapewne już pijani, bowiem przekrzykiwali się wzajemnie, a 
oberżysta klął teraz na cały głos wszystko, na czym świat stoi, narzekając na 
los, który pokarał go tą przeklętą dziurą, gdzie nic się nie działo i którą co 
lepsi goście omijali z daleka.
— Bo przecież tego gringa, który poszedł już spać, nie mogę uważać za uśmiech 
losu. Cóż bowiem można wycisnąć z takiego biedaka, którego nie stać nawet na 
szklankę wina?... Antek nadstawił uszu.
—  Jaki gringo! — posłyszał głos Tabordy.
—  No, ten, którego widzieliście niedawno.
—  Sam tu jest?
—  Sam.
—  Skąd jedzie?
—  Nie moja to sprawa, ładnie bym wyglądał, gdybym badał każdego, skąd i dokąd 
się udaje. Wydaje mi się, że nie powinien budzić żadnych podejrzeń, bo to 
jeszcze chłopiec.
—  Chłopiec, powiadasz? — w głosie Tabordy wyczuwało się coraz większe 
zaciekawienie. — Chłopiec i do tego gringo!... To zastanawiające. Jako komisarz 
mam prawo spojrzeć na jego gębę. Słuchaj, oberżysto, sprowadź go tutaj!
93
Ponieważ oberżysta  opierał się, twierdząc,  że nie widzi potrzeby  1
przerywać spoczynku utrudzonemu podróżnemu, Taborda polecił jednemu  j
ze swych towarzyszy sprowadzić nie znanego gringa. Antek natychmiast  I
zerwał się z łóżka, ujął broń i stanął w pozycji obronnej. Po chwili rozległo   
j
się pukanie do drzwi.
— Hej, kawalerze, pozwól do nas na chwilę!
Antek milczał, ale umysł jego gorączkowo pracował nad tym, jak i wybrnąć cało z 
tej ciężkiej sytuacji. Postanowił, że nie będzie się odzywał i I drzwi nie 
otworzy. W postawie gotowej na wszystko oczekiwał wtargnięcia 1
intruza.
Taborda już krzyczał:
—  Wywalać drzwi!...
Na korytarzu dały się słyszeć liczne kroki i pod naporem kilku ramion I drzwi 
zaczęły niebezpiecznie trzeszczeć. Gdzieś z dala doleciało gol ostrzeżenie 
oberżysty:
—  Zapłacicie mi za zdemolowanie lokalu!
Antek pełen najwyższego napięcia trzymał wzrok utkwiony w trzeszczą- I cych 
drzwiach i jednocześnie zerkał na okno. Gdyby miał pewność, żel konie przybyszów 
znajdują się jeszcze na ulicy przed oberżą, byłby gotowi szukać ratunku na 
grzbiecie któregoś z nich. Niestety, zapewne znajdowały się one już na podwórzu, 
rozsiodłane i chrupiące kukurydzę, tak samo jak ii
jego wierzchowiec...
W tej chwili drzwi runęły z trzaskiem. Antek błyskawicznie skierował! lufę broni 
ku cieniom zbitym na tle słabo oświetlonego korytarza i..J nacisnął spust. 
Zarepetował i — znowu! I jeszcze raz! Huk wystrzałów i wrzask ludzkich głosów 
zlały się w jedno. Jakieś ciało zwaliło się ni podłogę, potem następne. Ochrypłe 
wrzaski, tupot nóg uciekającycll ludzi, ohydne przekleństwa i — nagle zrobiło 
się cicho, jakby makienl
zasiał.
Dysząc ciężko i dygocąc z wrażenia Antek wyskoczył na korytarz — nie było nikogo! 
Wpadł do izby gościnnej — za kontuarem szukał schronieni! oberżysta, szary z 
przerażenia.
—  Gdzie reszta? — wykrztusił nieswoim głosem Antek. ?
—  Nnniema! U-.uciekli!                                                               
I
—  Taborda?
—  W tej chwili jest już daleko.
—  Bierz pieniądze i dawaj mi konia. Natychmiast.
Oberżysta skoczył jak oparzony, a Antek powiódł drżącą ręką po czole
94
ińokrym od potu. Wszystko w nim dygotało, cały był roztrzęsiony. Na moment 
opuściły go siły, usiadł na ławie. Ale koń był już gotowy do drogi.
Na twarzy starego Venancia pojawiły się nowe bruzdy wyżłobione przez cierpienie. 
Smutnym wzrokiem wodził po pagórkowatej płaszczyźnie pampy. Usta miał zaciśnięte 
i milczące. Antka powitał ledwie widocznym skinieniem głowy. Wydawało się, że 
unika jego wzroku.
Antek rozumiał gorycz starego i zrobiło mu się przykro.
—  Venancio — powiedział ściśniętym głosem — w tym, co się stało, nie czuję się 
winnym niczego.
—  Wiem o tym — mruknął Venancio — ale postaraj się zrozumieć serce ojca. Alvina 
była moim jedynym dzieckiem i stanowiła dla mnie pociechę na stare lata. Mając 
ją, czułem się jakbym posiadał nie wiem jaki skarb! A oto teraz masz!... Nie 
wiadomo nawet, co się z nią stało.
—  Gdyby nie burza... Po ulewie znikły wszystkie ślady.
—  Chwilami przychodzi mi do głowy podejrzenie, że musiały brać w tym udział 
jakieś nieczyste siły. Niemożliwe przecież, by Alvina i jej koń rozpłynęły się 
na stepie jak poranna mgła... Ludzie z estancji stracili na poszukiwanie kilka 
dni. Wszystko na próżno, najmniejszego nawet znaku!...
Boleść starego była tak wymowna, że Antek przejął się nią do głębi. Zapomniał 
nawet o własnym położeniu. Chciał pocieszyć starego, lecz jakich miał użyć słów, 
jeżeli wszelka nadzieja była stracona? Siedział więc w milczeniu koło ogniska ze 
wzrokiem utkwionym w skwierczącą nad żarem pieczeń.
Od ucieczki z Carumbe nie miał nic w ustach i głód skręcał mu kiszki Ostatnie 
noce spędził z dala od ludzkich szlaków i każdego jeźdźca zauważonego na 
horyzoncie omijał wielkim półkolem. Zależało mu na oddaleniu się od stron, w 
których ewentualnie mógłby znaleźć go zarządzony przez Tabordę pościg. Kołowanie 
takie i okrążanie wydłużały tylko jego drogę. Z tej racji był wygłodzony zarówno 
on, jak i jego koń. Ostatnie kilometry przemierzał w zwolnionym tempie. 
Zastanawiał się teraz, czy nie należałoby zatrzymać się tutaj choć na parę dni, 
aby odżywić nieco konia. Venanciowi wytłumaczył, że wrócił na polecenie majora, 
stary zas, przygnębiony własnym nieszczęściem, nie wypytywał o nic więcej.
Zbliżał się wieczór, słońce staczało się za falisty widnokrąg. Ludzie
95
pilnujący bydła wracali na noc. Witano Antka radosnymi okrzykami ? wysilano się 
na żarty, on jednak nie reagował na te objawy serdecznosci| Twarz miał posępną i 
niecierpliwie wyczekiwał, kiedy wreszcie «????5?;??
^będzie gotowe.                                                                                  
1
Jeden z pastuchów-klepnął go przyjacielsko po ramieniu i życzliwiej
P°W- Odpędź od siebie ten żal, bo to na nic się nie zda. Prawdziwy gauchM nigdy 
się nie smuci. Stało się, trudno!... Wierzę, że spłoszony koń, unosząc I Alvinę, 
wpadł w jakiś parów, skąd oboje nie mogą się wydostać. Jeśli I dotychczas nie 
zauważono sępów na stepie, to znaczy, że są przy zycm. AB żyć mogą, bo w takich 
głębokich i szerokich rozpadlinach rośnie trawa, lj tej porze roku nie brakuje 
także różnych owoców. Woda także jest, więc I pragnienie nie może im dokuczać.
Venancio, zapatrzony w ognisko, odwrócił głowę.
—  Tak sądzisz? — zapytał z nagłym ożywieniem.
—  Jakem Miranda! A Mirandowie zazwyczaj rzadko się mylą. Pieczeń była już 
gotowa. Odkrawano spore kawały mięsa i spożywano j
je w milczeniu. Antek połykał chciwie smaczne kęsy, oblizując palce \ ociekające 
tłuszczem. Potem zaczęła krążyć z rąk do rąk duża tykwa j napełniona świeżą 
herwą. Po tłustej baraninie simaron smakował lepiej niz I najwyborniejsze wino. 
Antek ssał przez, metalową rurkę, zwaną bombąĄ gorący gorzkawy płyn i z żalem 
rozmyślał, że niedługo trzeba mu będzie^ opuścić to wszystko, do czego zdołał 
przywyknąć i co stało się dla mego swojskie i bliskie. Gdyby miał pewność, że po 
tej przeprawie w Carumbe Taborda zrezygnuje ze swoich mściwych zamiarów, chętnie 
by wrócił wj lasy, na własny kawał ziemi, i tam osiadł na stałe. Zatęsknił za 
Klimeckimi i serce silniej w nim zabiło na wspomnienie Stelli. Na pewno wyrosła 
juz na dużą, dzielną dziewczynę i pomaga matce w gospodarstwie. Natomiast stary 
Capriglione zapewne jak dawniej chodzi ze strzelbą do lasu i wybija
resztę zwierzyny...
—  Tonico — nagle przerwał jego rozmyślania Venancio. — PojedziesJ ze mną jutro 
do miejsca, gdzie zaginęła AMna?
—  Pojadę.
—  Zaczniemy poszukiwania od nowa.
Było ciepło i świerszcze grały całą noc. Antek nie spał, rozmyślając 4 sobie i o 
tym wszystkim, co go spotkało. Czuł się beznadziejnie zaplątan: w sieci chytrze 
zastawione przez nieprzyjazny mu los. Lecz myśli rwały mi się co chwila, więc 
zaczynał je od nowa, pracowicie jak pająk snujący swoj<
96
njci na pajęczynę. Przez jakiś czas słyszał gawędzenie pastuchów, opowiadających 
sobie wydarzenia dnia lub wspomnienia sprzed lat. Głosy ich były coraz 
wolniejsze, słabsze, bardziej senne, aż wreszcie umilkły. Antek pozostał sam ze 
swymi problemami. Wpatrywał się w ciemne niebo, usiane rojem gwiazd, i szukał 
dla siebie jakiegoś znaku czy wskazówki, mogącej go poprowadzić prosto poprzez 
zawikłane ścieżki życia. Coraz uporczywiej nawiedzała go myśl o szukaniu dla 
siebie schronienia za granicą. Na przykład — w Urugwaju. Wystarczyło udać się do 
Ouarai i tam przekroczyć rzekę, aby znaleźć się już w innym kraju. A wtedy 
wszystkie obawy i niepokoje pozostałyby za nim. Bo w tej chwili nie tylko 
Taborda był jego potencjalnym wrogiem. Jako nowy prześladowca pojawił się na 
widowni także i Figueiredo. Po owym zajściu majora z Figueiredem Antek ponad 
wszelką wątpliwość mógł się uważać za jego przeciwnika. Był przecież 
„człowiekiem" Mendonsy i jako taki traktowany będzie na równi ze swoim patronem.
Roztrząsając to wszystko w nocnej ciszy, Antek czuł się zagubiony i z rozpaczą 
rozmyślał o swojej przyszłości.
Rano wyruszyli we trzech — Venancio, Miranda i Antek. Słońce jeszcze nie wzeszło 
i cały step pokryty był rosą. Konie, wypoczęte i nakarmione, szły rączo, 
parskając raźno. Kiedy mijali podmokłe łączki, witały ich krzykiem ąuero-ąuero. 
Tu i ówdzie z wysokich traw wypryskiwała w powietrze biała czapla. Z samotnych 
zarośli dolatywał krzyk ptaka bem-te-vL Upłynęły ze dwie lub trzy godziny, zanim 
dotarli do miejsca, gdzie Antek widział po raz ostatni Alvinę. Tu czekało ich 
najtrudniejsze zadanie: zlokalizowania kierunku, w jakim spłoszony koń poniósł 
dziewczynę. Step miał podłoże skaliste i grunt na nim był twardy, więc gdyby 
nawet pozostały jakieś ślady, to deszcz na pewno je zatarł. Należało więc 
kierować się więcej instynktem niż jakimś logicznym rozumowaniem. Teren był 
bardziej niż gdzie indziej sfalowany, w niektórych miejscach przecinały go 
głębokie szczeliny. Była to zapewne pozostałość po dawnych mchach tektonicznych 
i w nocy mogły one przedstawiać dla podróżnego poważne niebezpieczeństwo. 
Przystąpili do szczegółowego badania kolejnych szczelin, parowów i rozpadlin. 
Step przechodził w lekką wyżynę, spod trawy coraz częściej wyłaniała się goła, 
szara skalista powłoka. Tu i ówdzie zagradzały im drogę głębokie jary, na dnie 
których rosła bujna roślinność i błyszczały niewielkie lustra stawów. Urwiste 
skarpy utrudniały zejście na dół. Jeden lub drugi zjeżdżał po lassie, by bacznie 
przetrząsnąć dno niewielkich szczelin. Czas biegł szybko, słońce wzbiło się 
wysoko na niebo,
~ Pampa
97
a oni zapuszczali się w  step coraz dalej i dalej. Byli już zmęczeni ? 
wyczerpani, zlani potem ii., rozczarowani. Nic i nic!
Nagle Miranda, ocierający pot z czoła, wskazał trzymanym w ręku i kapeluszem 
step przed sobą.
—  Patrzcie w tamtym kierunku.
Daleko  przed nimi   gromada czarnych  sępów zataczała na niebiea posępne 
kolisko. Od czasu do czasu któryś z nich zniżał lot nad stepem ?
nikł za wzgórzami.
—  Tam jest padlina!
Trawieni najgorszym przeczuciem popędzili konie. PO upływie kilkudziesięciu 
minut znaleźli się na niewysokiej wyniosłoś-1 ci, która raptem urywała się przed 
nimi, jakby ucięta nożem. Oczom ???? ukazała się niewielka dolina pokryta bujną 
roślinnością, zamknięta ze wszystkich stron stromymi ścianami około stumetrowej 
wysokości, w której aż się kotłowało od sępów.
Po lassie umocowanym do wystającego kamienia, zsunęli się na dno dolinki, 
najpierw Venancio, następnie Antek i na końcu Miranda. Natychmiast uderzyła ich 
w nozdrza dusząca woń rozkładającego się ścierwa. W krzewach, tuż obok ściany, 
leżał, do połowy już rozszarpany przez zgłodniałe sępy* koń. Po siodle Venancio 
rozpoznał w nim wierzchowca AWiny. Ale gdzie się znajdowała sama dziewczyna?
Przystąpili do gorączkowych poszukiwań. Raz po raz płoszone posępne I ptaszyska 
biły ciężkimi skrzydłami powietrze, po to aby unieść się nieco ? ? powrotem  
opaść na żerowisko.  W  odległości kilkudziesięciu kroków natknęli się na 
chustkę Alwiny. Wisiała zaplątana w ostre kolce krzewu unha-de-gato. Widocznie 
po stwierdzeniu, że koń jest stracony, dziewczyna poszła w ciemności wprost 
przed siebie, być może jeszcze podczas ulewy. Przebadali naokoło wszystkie ślady, 
jakie pozostały po upadku konia, między innymi ślad poślizgu na wygniecionej 
trawie porastającej ścianę i — nic! Jedynym potwierdzeniem obecności dziewczyny 
w dolince była owa chustka na unha-de-gato- Przejrzeli dokładnie całą dolinkę, 
odkrywając u jej zakończenia łagodniejszą pochyłość ściany, po której zapewne 
Alvina wydostała się na step. Świadczyły o tym połamane w kilku miejscach 
gałązki krzewów i kamyki poruszone na pochyłości. Zlustrowali także dokładnie 
teren stepowy wokół dolinki. Tu darmo wypatrywali śladów. Grunt kamienistym 
pokryty niską, suchą trawą nie wykazywał niczego, na czym można by budować 
jakiekolwiek domysły.
__Widocznie Alvina P° wydostaniu się na step poszła wprost przed
98
siebie — rzekł Venancio. — Dobrze byłoby wiedzieć, w którym kierunku-
Widać było, że w starego wstąpiły otucha i nadzieja. Stał się bardziej 
energiczny, a twarz promieniała mu ożywieniem. Poza dolinką, nad którą krążyły 
sępy, innych takich miejsc na stepie nie dostrzegli.
—  Jest to niezbitym dowodem, że dziewczyna żyje! — zapewnił stanowczo Miranda.
—  Daj Boże! — powiedział Venancio. — Pozostaje nam teraz rozjechać się i zbadać 
jak największą przestrzeń na stepie. Być może znajduje się tu gdzieś w okolicy... 
Rozstańmy się więc i jedźmy każdy w inną stronę. Wieczorem spotykamy się przed 
naszym szałasem. Tylko na miły Bóg! Zwracajcie uwagę na każdy szczegół, na 
najdrobniejszy nawet ślad!...
Konie, przynaglone do biegu ostrogami, pomknęły w trzech przeciwnych kierunkach.
Rozdział VI
1
Liczne ścieżyny na pampie biegły we wszystkich kierunkach. Kto je wydeptał — 
pasące się bydło czy podróżni konno przemierzający te przestrzenie — trudno było 
dociekać. Zresztą Antek nie głowił się nad tym, w jego położeniu nie miało to 
żadnego znaczenia. Chodziło mu tylko o bezpieczne dojechanie do granicy i 
dlatego stale posuwał się na południe. Powziął ostateczną decyzję szukania tam 
schronienia i nie było takiej siły, która by go odwiodła od tego zamiaru. 
Początkowo brał pod uwagę możliwość udania się na północ. Pamiętał, że jego 
ojciec często wspominał; o polskich osiedlach w Ijui i Guarani das Missoes, nie 
licząc innych, jakiej znajdowały się w tamtych stronach. Antek łudził się, że 
między swoimi łatwiej mu przyjdzie znaleźć jakiś kąt dla siebie i tam się 
urządzić. Ala kiedy sobie uprzytomnił, że Taborda z racji zajmowanego stanowiska 
moża niekiedy zawitać i w tamte strony — wolał z tego zrezygnować. Urugwaj 
wydawał mu się najlepszą przystanią. Stamtąd, myślał sobie, da znać Klimeckiemu, 
a może, o ile będzie to możliwe, zaprosi go do siebie i wspólnie zastanowią się, 
co powinien dalej czynić. Czuł, że tu w Rio Grandę do Sul — grunt palił mu się 
pod nogami.                             1
U  podnóża  niewielkiego  pagórka,  gdzie  rosło  kilka samotnycłf krzewów, 
wypływał spod kamienia nikły strumyk czystej wody. Tu Antek zatrzymał się na 
krótki popas. Koń, uwiązany na lasso, z miejsca zajął się skubaniem soczystej 
trawy, rosnącej bujnie wokoło, a chłopak rozpostarł * cieniu pelegę i ułożył się 
na niej. Dzień był pogodny i jak zwykle o tej porze roku, panował niesamowity 
upał. Koszula, mokra od potu, lepiła mu się do ciała, zdjął ją więc i rozwiesił 
na krzaku, by przeschła. Natychmiaf zaatakowały go roje drobnych muszek i ubrał 
się z powrotem. Uciął pal gałązek z najbliższego krzewu i począł się przed nimi 
opędzać. Trwało i dłuższą chwilę, lecz w końcu poskutkowało i natrętne owady 
odleciał Wówczas Antek postanowił uciąć sobie małą drzemkę, bo po bezsenne
100
spędzonej nocy oczy mu się kleiły. Kiedy już prawie zasypiał, posłyszał daleki 
tętent. Uniósł się na łokciu i zlustrował horyzont. W oddali, na jednym ze 
wzgórz ujrzał zbliżającego się jeźdźca. Koń szedł drobnym kłusem i dla Antka 
było jasne, że za parę minut będzie miał przed sobą nieznajomego. Podniósł się 
na nogi, naładował winczester i z bronią gotową do strzału — czekał. Serce biło 
mu głośno i czuł, jak pot cienką strużką spływa mu po krzyżu, aż do pasa. 
Parokrotnie otarł rękawem czoło i oczy.
Nadjeżdżający z daleka zamachał przyjaźnie ręką.
—  Hej, kolego, odwróć lufę w innym kierunku. Nie jestem żadnym rzezimieszkiem, 
a to diabelstwo nie rozumie nic i gotowe wypalić w najmniej spodziewanym 
momencie.
—  Samo nie wypali, za to ręczę. Ale skąd mogę wiedzieć, jakie żywisz zamiary? — 
zapytał Antek spoglądając nieufnie na obcego.
—  Mądra uwaga — przyznał przybyły. — Jak mogę wnioskować z twego wyglądu, 
przyjacielu, jesteś nietutejszy i stąd ta twoja ostrożność. Należy ją pochwalić 
i czynię to z całym podziwem dla twojej młodości, bowiem młodość nie zawsze 
chadza w parze z roztropnością i przezornością. U ciebie jest odwrotnie. Ale 
chciałbym cię zapewnić, że z mojej strony nie masz czego się obawiać, nie 
zaatakowałbym cię nawet, gdybym potrzebował pieniędzy, honor by mi na to nie 
pozwolił. A poza tym moja sytuacja materialna jest tego rodzaju, że to właśnie 
ja powinienem obawiać się zagrożenia ze strony rabusiów.
Antek uważnie zlustrował przybyłego i uznał, że można mu zaufać.
—  Jeżeli szukasz spoczynku, to miejsca tu wystarczy dla nas obydwóch.
—  Właśnie to miałem na myśli kierując się na te krzaczki. Skrawek cienia i łyk 
świeżej wody — oto wszystko, czego w tej chwili mi potrzeba.
—  Zejdź z konia i rozgość się — powiedział Antek.
Przybysz zeskoczył z konia, następnie go rozkulbaczył i puścił na trawę. Był 
młody, wyglądał sympatycznie i chyba nie miał więcej niż trzydzieści lat. 
Wyciągnął rękę do Antka.
—  Rodrigo Garay.
Z uzbieranych naprędce patyków rozniecił ognisko i przystawił do niego żelazny 
czajnik napełniony wodą. Sypiąc proszek herwowy do tykwy, mówił do Antka:
—  Nie ma nic lepszego na zmęczenie i upał jak amargo. Diabelnie Pusty jest ten 
step i człowiek czuje się na nim nieszczególnie, zwłaszcza gdy
101
podróżuje samotnie. Bardzo mnie cieszy, że spotkałem ciebie, przyjacielu. 1 Jest 
przynajmniej do kogo gębę otworzyć i zamienić parę słów. Przypu-1 szczam, że nie 
wzgardzisz moim amargo. Niechaj będą błogosławieni Indianie, którzy wpadli na 
sposób użytkowania liści herwowych. Świństwo! bo świństwo, ale niejednego 
człowieka ono już uratowało i pokrzepiło. Sam nie jadłem nic od samego rana i 
kiszki marsza mi grają, ale czuję, ze| gdy pociągnę jeden łyk simaronu, zaraz 
wrócą mi siły i energia.
Kiedy zostały przełamane pierwsze lody, Antek zauważył, że z Rodriga | byłby 
niezły kompan w podróży. Ucieszył się teraz, gdy ten wyznał, żel wraca do swojej 
posiadłości w Quemados, to znaczy w Urugwaju, gdzie» miał sporą haciendę. Wracał 
z Alegrete, gdzie bawił u stryja, zamożnego plantatora drzew herwowych. Stryj 
był już w starszym wieku, Rodrigo! uważał więc za swój obowiązek odwiedzić go 
chociaż raz do roku. — Woda już gotowa. Możemy pić.
Wypili kilka kolejek i Antkowi simaron wydał się bardzo smaczny. Dowiedział się 
od Rodriga, że herwa do niego użyta pochodziła z plantacji stryja. Według jego 
słów stryj był nie lada specem od herwy. Posiadał niej tylko samą plantację, ale 
także młyny, w których proszkowano liście, ii drobne gałązki z drzewa herwowego. 
Urugwajczyk podczas pobytu u niego zaznajomił się ze wszystkim, co wiązało się z 
produkcją.
Antek słuchał ciekawie, ale jednocześnie umysł jego nie przestawał pracować. 
Przyszło mu do głowy, że mógłby wykorzystać to spotkanie. Może sam los sprawił, 
że natknął się na tego człowieka w krytycznym momencie swego życia.
Począł więc wypytywać Rodriga, jakie jest życie w Urugwaju.
Rodrigo roześmiał się, ubawiony jego ciekawością. Jakie? Podobne jak
w Brazylii. To znaczy, takie samo jak w tym stanie, w Rio Grandę do Sul.
Na stepie hoduje się wszelkiego rodzaju bydło, łącznie z owcami. Bydło na
mięso, owce na wełnę. Poza tym — konie. A na żyznych równinach sieje się
pszenicę.
—  Dlaczego to tak ciebie interesuje? — zagadnął wreszcie.
__ go... _ Antek zawahał się na moment i wyznał szczerze: — pragnąłbym się tam 
przenieść. Chwilowo jestem bez zajęcia i szukam pracy.
—  A co potrafisz?
—  Dotychczas pracowałem na estancji majora Mendonsy.
—  Słyszałem, że to duża posiadłość; konie, krowy i owce. Zgadza się? No tak, to 
człowiek bardzo bogaty i stać go na sowite wynagradzanie swych ludzi. A dlaczego 
nie chcesz pracować u niego dłużej?
102
Antek znowu się zawahał. Po krótkim namyśle uznał, że lepiej zataić prawdę.
??- Pragnę poznać trochę świata. Po prostu ciekawość.
—  Ale ty jesteś nietutejszy?
—  Nie. Przybyłem z Polski.
—  Wiesz, ubiegłego roku byłem w Montevideo i tam spotkałem dwóch ludzi, którzy 
mówili, że również pochodzą z Polski. To ludzie pracowici i zapobiegliwi. 
Słuchaj, a może byś zechciał popracować u mnie? Ręczę ci, że nie będziesz miał 
więcej zajęcia niż u majora Mendonsy. Powiedz, co potrafisz robić?
—  Wszystko, co robi zwykły pastuch czy peon. To znaczy umiem się posługiwać 
lassem i boleadejrą, brałem udział w piętnowaniu bydła i myślę, że potrafiłbym 
też ujeździć dzikiego konia..
To ostatnie było oczywiście przechwałką z jego strony, ale liczył, że Rodrigo 
nie będzie tego sprawdzał, podczas gdy on może tylko na tym zyskać, jako 
człowiek wartościowy.
—  Zrobione! — powiedział Urugwajczyk wyciągając rękę na przypieczętowanie ugody. 
— Więc zabieram cię z sobą!
Zapanowała między nimi zupełnie przyjazna atmosfera. Gawędzili, jakby znali się 
od lat. Rodrigo był rozmownym i miłym kompanem. Antek wyciągnął z sakwy 
wczorajszą pieczeń baranią, którą zabrał z sobą jako zapas na drogę. Stosownie 
do powziętej decyzji miał zamiar przekroczyć granicę. Świadomość tego faktu 
usposabiała go pogodnie i życzliwie do-całego świata. Gotów był podzielić się 
wszystkim, co posiadał. Alvina zeszła na dalszy plan. Uważał bowiem, że jeżeli 
teraz sam Venancio i Miranda włączyli się do poszukiwań, to praktycznie on nie 
miał już nic do roboty. Bo jeżeli dziewczyna żyje, a wszystko przemawiało za tym, 
że tak, to prędzej czy później zostanie odnaleziona. Natomiast jeśli szło o 
niego samego, to musiał się śpieszyć, o ile nie życzył sobie, by drogi jego i 
Tabordy skrzyżowały się ponownie. Bowiem jak mówi przysłowie: do czasu dzban 
wodę nosi...
Rodrigo jadł z apetytem i oblizując palce, chwalił:
—  Smaczne to, ale niestety, za mało!... Czuję, że zjadłbym ze trzy'razy tyle. 
To, co wziąłem zfazendy stryja, jeszcze tego samego dnia wyrzuciłem w krzaki — 
śmierdziało niesamowicie! Widocznie Alvina nie zdążyła dopiec...
Antek poderwał głowę.
—  Co za Alvina?
103
Rodrigo spojrzał podejrzliwie.
—  Czyżbyś ją znał?
—  Zależy, o jaką Alvinę tu chodzi!
—  AWina, o której mówię, jest prostą dziewczyną, którą spotkałem zabłąkaną w 
stepie...
—  Kiedy?
—  Przed paroma dniami. Jechałem wtedy do stryja.
—  Po burzy?
—  Czekaj...  Tak,  po  burzy.  Ale  co  to  ma wspólnego  z dziewczyną?
—  Ma. Zaraz powiem. Czy jest zdrowa?
—  Zdrowa. Jak ryba.
Westchnienie ulgi wyrwało się z Antkowej piersi. Nie uszło to uwagi Rodriga. 
Przyjrzał mu się uważnie.
—  To twoja dziewczyna? — spytał poufnym tonem.
—  Nie.
I  Antek  opowiedział mu szczegółowo,  co  zaszło  owej  burzliwej
nocy.
Rodrigo uśmiechnął się.
—  Jeżeli to nie twoja dziewczyna, to nie wiem, dlaczego tak się przejmujesz jej 
losem. Ona wszędzie doskonale da sobie radę. Sprytna jest i ładna... Taka nie 
zginie — dodał z przekonaniem. — Ona już zdążyła się zadomowić na fazendzie 
stryja.
—  Jakże się nazywa ta fazenda!
—  Taąuari. Dlaczego o to pytasz?
Ale Antek, zamiast odpowiedzi, zwinął lasso i począł siodłać konia. Rodrigo 
ruszył się również. Kiedy obaj znajdowali się już w siodłach, Antek wyciągnął 
dłoń do Tjrugwajczyka:
—  Do widzenia! Dziękuję za miłe towarzystwo. I do zobaczenia.
—  Jak to? Nie jedziesz ze mną? Przecież uzgodniliśmy wszystko!...
—  Na razie — nie! Rozmyśliłem się i jadę na fazendę Taąuari.
—  Phi! Domyślam się, o co ci idzie. Niepotrzebnie kryłeś się ze swoimi 
uczuciami. Dziewczyna rzeczywiście warta zainteresowania.
—  Mylisz się, Rodrigo. Chodzi mi jedynie o to, by jej powiedzieć a' niepokoju 
ojca. Niech wraca do niego lub powiadomi go, że żyje. Późnie! jadę za tobą do 
Quemados. Zgoda?
—  Jak chcesz, w każdym razie będę czekać na ciebie.
104
2
Odnalezienie fazendy Taąuari nie było specjalnie trudne. Każdy z napotkanych po 
drodze, zresztą nielicznych mieszkańców tych okolic znał doskonale jej 
właściciela. Juan Francisco Garay przybył z Hiszpanii w młodym wieku i 
początkowo zamieszkiwał w Urugwaju. W jakiś czas później przeniósł się do Rio 
Grandę do Sul, gdzie przed trzydziestu laty nabył Taąuari, na której z 
powodzeniem gospodarzył, ciesząc się powszechnym szacunkiem i poważaniem.
Antek dotarł na fazendę po południu, w chwili gdy jej właściciel dosiadał konia 
z zamiarem udania się do odległego o kilka kilometrów Alegrete, gdzie miał 
umówione spotkanie z kupcami nerwowymi. Tegoroczne żniwa zapowiadały się nieźle, 
należało tedy starać się już o miejsce zbytu. Na widok przybyłego Garay 
zatrzymał się i poprosił go do domu. Zaraz po pierwszych słowach Antka 
zainteresował się nim bliżej i poczęstował pomarańczowym winem własnego wyrobu. 
Wino było mocne, a chłopak głodny, więc zakręciło mu się w głowie. W takim 
stanie nie potrzebował wielkiej zachęty do mówienia, toteż opowiadał o 
wszystkich swoich strapieniach.
Staruszek Garay przyglądał mu się z dobrotliwym uśmiechem na drobnej i 
zasuszonej twarzy, ruszał przy tym dużymi brwiami i raz po raz przeciągał dłonią 
po szczotce siwych włosów. Z twarzy patrzyło mu dobrze, miał ludzkie serce i był 
wyrozumiały — tak się przynajmniej Antkowi wydawało. Dowiedział się od niego, że 
AWina już dawno przyszła do siebie, a potłuczenia i zadrapania minęły bez śladu. 
Poruszała się po całej fazendzie z taką swobodą i śmiałością, jakby tu mieszkała 
od lat. Antek zapragnął ujrzeć ją i zakomunikować o trosce starego Venancia, ale 
fazender zaoponował:
— Zaraz, zaraz, kawalerze. Skąd ten pośpiech?... Widzi mi się, że najpierw 
powinieneś coś zjeść, a potem się wyspać, bowiem widać po tobie, że ledwie się 
trzymasz na nogach. Spotkanie w takim stanie może wypaść dla ciebie ujemnie. He! 
He! He!... A ty tego sobie nie życzysz, prawda?... He! He! He!...
Śmiał się głośno i szczerze z zakłopotania chłopaka.
Antek, gdy nieco oprzytomniał, energicznie zaprotestował przeciwko Podejrzeniu, 
jakoby mogło go łączyć z dziewczyną coś więcej niż zwykła znajomość czy przyjaźń.    
"~
— Ho! ho! Mój chłopcze, jesteś, jak widzę, w gorącej wodzie kąpany.
105
Przede wszystkim - wypoczynek!... Na powrót masz jeszcze czas. Jeden dzień 
wcześniej, jeden dzień później, to nie odgrywa roli...
Przywołał służbę i dał jej polecenie nakarmienia chłopaka. Następnie kazał mu 
się wyciągnąć w hamaku, który wisiał na werandzie i zaczekać,   ! donóki sam nie 
wróci z Alegrete.
-To niedaleko - zapewnił. - Za trzy godziny będę z powrotem.
Lecz Antkowi nie odpoczynek był w głowie. Dowiedział się od służby,
edzie przcoywa AWina, i udał się na jej spotkanie. Wychodziła akurat z
baraku dla służby. Miała na sobie cienką sukienkę, która podkreślała jej
kształty.   Antek  dopiero  teraz  spostrzegł, jak  piękną  i  ponętną  była
dziewczyną.
Na widok Antka stanęła jak wryta.
—  A ty skąd się tu wziąłeś?
—  Szukałem cię. Wszyscy cię szukają. Dlaczego uciekłaś?...
_ Zaraz — uciekłaś!... Co cię upoważnia do takiego przypuszczenia.'
—  Nietrudno się domyślić. Twój koń wcale nie był płochliwy. Szkoda go!
—  Tak — westchnęła. — To był wspaniały koń.
—  Całe szczęście, że sama nie skręciłaś karku.
Spojrzała na niego uważnie. W czarnych jej oczach zajaśniało cos jakby
iskra nadziei.                                                .
—  Tak ci na mnie zależy? — spytała cicho.
—  Twój ojciec ma do mnie słuszną pretensję, że dopuściłem do twojego J 
zaginięcia. To mnie najwięcej bolało.
—  Tylko to?...
—  Tak  tylko to. Może to jeszcze mało?
—  Ach, a ja głupia myślałam, że... - urwała uciekając spojrzeniem 1
gdzieś w bok.
Antek 
chrząknął.                                                                      .    
'    ??
_ Jeżeli uważasz, że będę wchodził Pachece w paradę, to się grubo mylisz Pacheco 
za tobą świata nie widzi. Myślę, że lepszego chłopaka me znajdziesz». Zresztą - 
dodał po chwili - nie zawracaj sobie mną głowy, ja iuż od dawna mam dziewczynę.
AWina milczała. Wzrok jej błądził po gałęziach drzew brzoskwiniowych na których 
wisiały złociste, pokryte delikatnym puszkiem, pachnące owoce Antek również 
milczał, dziwiąc się w duchu, dlaczego ta dziewczyna tak się na niego uwzięła. 
Była mu zupełnie obojętna i jeżeli juz myślał o kimś to przede wszystkim o 
Stelli. Może tamta nie była tak piękna i me miała tyle wdzięku, za to darzył ją 
najgorętszym uczuciem.
106
—  Kiedy wracasz na estancję? — zagadnął.
—  Nie wiem — odparła niechętnie.
—  Co to ma znaczyć?
—  To, co mówię.
—  Chyba nie chcesz powiedzieć, że pozostajesz tutaj?
—  Kto wie.
—  Pomyśl, co robisz. Tam ojciec twój  odchodzi od zmysłów, bo przekonany jest, 
że przepadłaś na zawsze.
—  Nie martw się o niego. Zaraz jutro wyślę mu wiadomość. Ale wracać nie myślę!
Podejrzliwa myśl ukłuła Antka.
—  Jeżeli nie chcesz wracać ze względu na mnie, to zbyteczne są twoje obawy...
Wzruszyła ramionami.  W  odruchu  tym  było  więcej  rozpaczy niż obojętności, 
którą pragnęła zademonstrować.
—  Nie pracuję już dla majora, więc widok mój nie będzie cię drażnił. Zresztą 
Pacheco nie może doczekać się ciebie. Wracaj!
—  A ty gdzie się wybierasz?                              i
—  Ja?... Muszę zmienić otoczenie. Nie czuję się tutaj dobrze. Jadę do Urugwaju.
—  Co będziesz tam robił?
—  Mam już załatwioną pracę w Quemados. U młodego Garaya. Zajęcie takie samo jak 
u majora.
—  Weź mnie z sobą. Zapewniam cię, że nie pożałujesz.
—  A mnie na co taki kłopot? — prawie krzyknął wyprowadzony z równowagi. — Ja 
mam Stellę!
—  Twoja Stella jest daleko i jeszcze nie wiadomo, czy będzie twoja. A jeśli 
idzie o kłopot — to jaki? Nie będziesz miał żadnego, przysięgam ci!... Popatrz, 
już mi dojadło wszystko — u majora i tutaj także. Czymże ma się zająć i co ma 
robić taka dziewczyna jak ja, której nikt nie chce?... Przyjrzyj mi się dobrze — 
powiedziała nagle ze łzami w oczach. — Czyż naprawdę zasługuję na to, zęby 
przejść obok mnie obojętnie jak koło kłody drzewa?, Przecież jeszcze brzydsze 
wychodzą za mąż... Pacheco chciałby tylko wykorzystać moją słabość, a ty na mnie 
nawet nie spojrzysz, choć wiesz, że ciebie jednego kocham... Na estancji majora 
wszystkim się zdaje, że powinnam zadawać się kolejno z każdym!... Pomyśl sam, co 
to dla mnie za życie!...
Zanim Antek się spostrzegł, dziewczyna już beczała jak małe dziecko.
107
Oparta o brzoskwiniowe drzewo ukryła twarz w dłoniach i szlochała na cały głos. 
Antek czuł się głupio w roli obserwatora i sam nie wiedział, co począć: 
pocieszać ją czy przeczekać, aż się wypłacze. Wydało mu się, że dopiero teraz 
zaczyna rozumieć temperament dziewczyny. Było jej ciasno na estancji, nie mogła 
znieść stepowej monotonii i szukała ucieczki przed pustką. Gdyby znalazła sobie 
odpowiedniego towarzysza, kto wie, może naprawdę byłaby dobrą żoną...
—  I co teraz? — zapytał, gdy przestała płakać.
—  Co jeszcze chcesz wiedzieć. Mało ci mego nieszczęścia? Zostaw mnie w spokoju 
i jedź swoją drogą.
—  Dobrze radzisz, tylko trudno mi z tego skorzystać.
—  W czym problem? — rzuciła opryskliwie.
—  Pojedziesz ze mną do Venancia. Nie masz nawet pojęcia, jak się
martwi o ciebie.
—  Nie pojadę! Jeśli myślisz, że w drodze mnie zdobędziesz, to się
mylisz.
—  Alvino!...
—  Był czas, że mogłeś mnie mieć, ale jesteś trąba!
—  Alvino!!!
—  Idź precz! Nienawidzę ciebie!...
3
W pomarańczowym sadzie znajdowały się dwie ławeczki, na których fazender 
siadywał niegdyś ze swoją żoną, by nacieszyć oczy widokiem baraszkujących dzieci. 
Ale było to dawno, przed wielu laty. Żona zmarła w Hiszpanii, dokąd jeździła na 
leczenie, córka wyszła za mąż za łotra i załamana nieszczęśliwym losem, zażyła 
truciznę, syn zaś zginął pod rogami rozjuszonego buhaja. Tak więc miejsce to 
było dla Garaya już tylko wspomnieniem po bliskich, których los zabrał mu 
przedwcześnie. Unikał tego zakątka, ale teraz wyjątkowo zaciągnął Antka do sadu, 
posadził na jednej z ławek, a sam usiadł na drugiej. I zaczął opowiadać o 
wszystkim, co łączyło się z jego osobą, a należało już do przeszłości. Widocznie 
czuł potrzebę zwierzenia się komuś z tego, co się w nim od lat nagromadziło. 
Trafił na wdzięcznego słuchacza, który nie tylko pilnie słuchał, ale od czasu do 
czasu rzucał jakieś pytanie. Antek wyczuł instynktownie, że sprawia tym staremu 
przyjemność, a Garay budził w nim sympatię i zaufanie. Poza fazetidą Taąuari i 
pracą na niej Juan Francisco Garay nie miał nic
108
i nikogo. Brataniec, Rodrigo, nie wchodził w rachubę. Początkowo Garay łudził 
się, że będzie inaczej, ale szybko doszedł do przekonania, że nie jest on godnym 
reprezentantem rodu Garayów. Młody, lekkomyślny, nie miał poczucia obowiązku ani 
żadnej powagi. W głowie mu siedziały hulatyka, wino i konne wypady daleko od 
domu. Miał żonę i dzieci, ale poświęcał im mało uwagi. Co gorsze, uganiał się za 
kobietami. Ot, na przykład, gdy był tu ostatnio, Garay stale musiał go mieć na 
oku, bowiem bez przerwy uganiał się za Alviną. Czy na takim człowieku można 
polegać? Na pewno nie! Dlatego lepiej, że Rodrigo siedzi u siebie w Quemados, a 
on, stary — w Taąuari. Ale przecież wszystko na świecie ma swój koniec. Garay 
doczekał się ładnych lat, jest zmęczony przeżyciami i pracą, chciałby sobie 
wreszcie wypocząć. Oczywiście nie tutaj, ale między swoimi, w Andaluzji. Tam się 
bowiem urodził... Hiszpania leży daleko, za oceanem, żeby się do niej dostać, 
potrzeba sporo pieniędzy, a poza tym należy pozałatwiać pewne sprawy i tak je 
ustawić, by można było resztę żywota spędzić bez kłopotów i niespodzianek. 
Niestety, nie trafiają się kupcy na fazendę, a za byle co oddać jej też nie ma 
sensu, bowiem posiadłość jest rentowna. Wobec takiej sytuacji przydałby mu się 
administrator, człowiek młody, spokojny i z głową na karku, aby mógł cały ten 
interes odpowiednio poprowadzić...
—  Właśnie szukam takiego człowieka — kontynuował stary. — Miałem już kilku 
kandydatów, ale żaden z nich nie zdobył sobie mojego zaufania. Byli to 
przeważnie chciwcy, usiłujący mnie oszukać. Być może jestem zbyt wymagający, ale 
to się tylko tak wydaje. Przede wszystkim kładę nacisk na uczciwość. Z uczciwym 
człowiekiem zawsze się dogadam, nie mam zamiaru wykorzystać nikogo, przeciwnie, 
gotów jestem jeszcze dołożyć z własnego i to z największą chęcią. Pragnę tylko 
jednego, mieć pewność, że mogę wyjechać bez obawy, że nikt nie wystrychnie mnie 
na dudka. Czy rozumiesz to?
Antek kiwnął głową.
—  Ile ty masz lat?
—  Osiemnaście.
—  Phi, osiemnaście!... Kiedy miałem osiemnaście lat, zjeździłem już całą 
Hiszpanię wzdłuż i wszerz. Później była Brazylia, Argentyna i Urugwaj. Po wielu 
życiowych tarapatach osiadłem tutaj, w nadziei że wszystko teraz będzie szło jak 
z płatka. Materialnie, owszem, powiodło mi się nie najgorzej, ale co mi z tego, 
gdy pozostałem sam.
Popatrzył Antkowi głęboko w oczy.
—  Słuchaj, nie chcę cię namawiać, ale wszystko,,co widzisz dookoła,
109
wszystko   co się tutaj znajduje, może być twoje. Wystarczy tylko, że 3?^ 
pilnował całej fazendy i co roku przyślesz mi okreslon, sum pieniędzy. Nie chcę 
dużo, tyle tylko, bym spokojnie mógł dozyc reszty dni w mojej ojczyźnie. Co ty 
na to?...
Antek uśmiechnął się smętnie.                                            ???????
—  Na co mi to wszystko, jeżeli lada dzień może się pojawić Taborda, przed 
którym zmuszony będę uciekać?
Garay uczynił ręką ruch mający wyrażać zniecierpliwienie.
—  Jeżeli masz tylko takie zmartwienie, to możesz byc zupełnie spokojny. Ze 
strony Tabordy nic ci już nie grozi. Właśnie dziś dowiedzia-
em S w Alegrete, że komisarz walczy ze śmiercią. 0P^??? ma najmniejszych szans 
na wymiganie się przed-kostuchą. Ktoś na własną odpowiedzialność sprowadził 
nawet do niego księdza.
Była to dla Antka wiadomość ze wszech miar pomyślna. Jak ?????? słońca po 
długiej i ciemnej nocy.
—  Trudno mi w to uwierzyć — powiedział szczerze. Ale jednocześnie przestraszył 
się.
—  Mói Boże' To byłoby trzech za jednym zamachem!...
_ Trzech czy dziesięciu - to na jedno wychodzi. Działałeś w obronie 1
Wła-Może za jego zbirami nikt się nie ujmie, ale jeśli idzie o niego sameeo  to 
ktoś gotów się odezwać.
1 Taborda znany jest powszechnie od tej najgorszej strony. Ma na sumieniu kilka 
poważnych zabójstw, co jak chyba już sam zauważyłeś, w ehTonach me jest czymś 
wyjątkowym. Mówiąc bez przesady, widu ludzi życzy mu od dawna wiecznego pobytu 
na samym dnie piekła^ Dziwi mS ylko kto go zaprotegował na to stanowisko, bo 
żeby pełnie funkcję Tzefe Dolicli trzeba posiadać odpowiednie kwalifikacje, i co 
najważniejsze, mL^pocude sprawiedliwości. Od tej strony nikt go tu pozytywnie?? 
?2?7^? 'ie, że popierał go ktoś wpływowy. Ale z chwilą gdy diabli zaj^ą sinego 
duszą, nawet ten wpływowy szybko o nim zapomni. Więc właściwie z tej strony nic 
ci nie grozi.
Galay nie spuszczał wzroku z twarzy Antka. Chłopak miał spuszczone oczy i 
skupionąW Propozycja była ponętna, rozumiał to doskon^e nie czuł sie na siłach, 
by samodzielnie podejmować decyzję. Był oczywiście ????? własnego losu, mógł 
powiedzieć Garayowi tak lub udać się wprost do STalosTtam zaangażować się do 
pracy. Czuł w sobie niepokój obawę JS krokiem, który w przyszłości mógł się 
okazać mylnym, niewłaściwym.
110
—  Więc jak, decydujesz się?
Antek poruszył się na ławeczce. Utkwił uważne spojrzenie w oczach pytającego i 
odparł:
—  Czy mógłbym się namyślić, zanim dam odpowiedź?
—  Oczywiście. Na twoim miejscu uczyniłbym to samo. Ile czasu na to ci potrzeba? 
Zostań tutaj na kilka dni, obejrzysz wszystko dokładnie, zorientujesz się, na 
czym polega praca na fazendzie, i wtedy zadecydujesz.
—  Wobec tego może zrobimy inaczej. Mam znajomych, którzy są dla mnie prawie jak 
rodzice. Chciałbym ich odwiedzić i jednocześnie zobaczyć, co się dzieje z moją 
ziemią^ Tam znajdują się groby moich rodziców. Pojadę tam i potem wrócę, by panu 
odpowiedzieć.
—  Dobrze — zgodził się Garay. — Co nagle, to po diable. Masz czas, namyśl się, 
ewentualnie poradź się tych ludzi, do których jedziesz i wracaj.
—  Wobec tego chciałbym wyruszyć jutro rano.
—  Jedź. Dam ci dobrego konia. I wracaj szczęśliwie!
4
Klimecki powitał Antka z taką miną, jakby ten powracał z zaświatów. Pomimo 
radości i zadowolenia nie omieszkał skarcić go za to, że tak długo nie dawał 
znaku życia.
—  Wszyscy byliśmy święci przekonani, że Taborda dopadł cię gdzieś na stepie. 
Moja stara gorzko opłakała twoją śmierć, a nawet i pacierz zmówiła za duszę... A 
tu, patrzajcie! Chłopak jest z powrotem cały i zdrów! Co ja mówię, nie chłopak, 
chłop na schwał! Nikt by cię nie poznał. Ile ty masz teraz lat?...
Antek także cieszył się ze spotkania. Traktował Klimeckich jak własnych rodziców 
i miał im wiele do zawdzięczenia. Ściskał ich długo i serdecznie, całował z 
szacunkiem po rękach, tak jak go nauczył ojciec, i wodził radosnym spojrzeniem 
po ich twarzach. Zauważył, że o ile Klimecka — mała, drobna kobiecina — 
właściwie nic się nie zmieniła, to jej mąż mocno się pochylił, a na twarzy 
pojawiły się nowe zmarszczki. Oboje jednak trzymali się rześko, ruchy mieli 
jeszcze energiczne, a ich oblicza wyrażały zadowolenie z własnego losu. 
Zięciowie i synowie mieszkali już na własnych działkach, a wnuki chowały się 
zdrowo.
—  Rosną, jak grzyby po deszczu — mówiła Klimecka.
—  A ty, Antoś, co?...
Posadzili go w kuchni przy długim stole i stara podsunęła mu na dużej
111
patelni smakowitą jajecznicę. Zapach świeżej kiełbasy wiercił go w nosie, 
powiększając apetyt. Obok leżał bochen chleba, nie z kukurydzianej mąki, jak za 
dawnych lat, ale prawdziwy, pszenny. Jak świąteczny placek! Znalazła się również 
kawa w dużym kubku, suto zabielona mlekiem.
Prawdziwa uczta!...
— Jedz, Antoś, jedz, boś pewnie wygłodniał w dalekim świecie! —
zachęcała Klimecka.
Jedząc Antek przysłuchiwał się opowieściom o wydarzeniach, jakie miały miejsce 
na kolonii podczas jego nieobecności. Przede wszystkim dowiedział się, że osada 
powoli, lecz stale, się rozwija. Przybyło troch-rodaków z Polski, już zdołali 
się jako tako zagospodarzyć i teraz pchają mozolnie taczkę swego żywota. Chleba 
mają wszyscy pod dostatkiem, ale pieniędzy w dalszym ciągu nie widzą. W Jaguari, 
które nadal przeżywa zastój, łatwiej jest sprzedać konia lub krowę niż produkty 
rolne, na które w ogóle nie ma popytu. Posiadają nareszcie własną szkołę, w 
której nauczyciel uczy dzieci po portugalsku i po polsku.
Wszystko to interesowało Antka bardzo. Od czasu do czasu rzucał jakieś pytanie 
celem uzupełnienia wiadomości.
—  Ależ ta twoja polszczyzna jest jakaś dziwna — zauważyła Klimecka. —? Nie 
rozumiemy, co to jest jakiś amansador, wakiejano czy kurral. Po
jakiemu to jest?
Antek uśmiechnął się z wyrozumiałością i wyjaśnił znaczenie tych słów.
Klimecka plasnęła w dłonie.
—  Mój Boże! Jeszcze trochę, a zupełnie cię nie poznamy!
—  Czegóż wydziwiasz? — wtrącił mąż. — Przecie cały czas obraca się tylko między 
samymi Brazylijczykami.
Teraz i Antek sam zorientował się, że podczas rozmowy wtrąca dużo wyrazów 
portugalskich i hiszpańskich, używanych na co dzień przez ludzi
pampy.
—  Nie mając do kogo przemówić słowa po naszemu, zapomniałem nieco polskiego. 
Tyle jeszcze, że dalej myślę po naszemu. Ale i to też mi się
czasem plącze.
Zapytał  o  swoją działkę.  Okazało  się,  że  korzysta z  niej  stary
Capriglione.
—  To twój najbliższy sąsiad i jemu to najlepiej odpowiadało — wyjaśnił Khmecki. 
— Poza nim jednym nikt się do uprawy tego kawałka nie kwapił. Założył tam 
winnicę. Powiada, że najlepsze winogrona rodzą się właśnie na twojej  działce.  
Teren jest nieco  pochyły i doskonale
112
nasłoneczniony. Uważa, że obaj się wzbogacicie. Obiecał płacić za dzierżawę 
uczciwie, a to porządny człowiek i można mu ufać. Chyba, że masz zamiar sam 
zająć się teraz swoją ziemią.
—  Myślałem o tym i dlatego tu jestem, aby się zorientować w sytuacji.
—  No, cóż, nie przypuszczam, aby była jakaś ku temu przeszkoda. Chodzą pogłoski, 
że już po komisarzu. Podobno zginął w jakiejś bójce. Masz tedy szczęście!... Idź 
więc na swoje i zabieraj się do roboty, pomożemy ci. Między swojakami na pewno 
będzie ci lepiej niż tam na stepie...
Antek wstał nagle od stołu i powiedział:
—  Pójdę, chcę zobaczyć groby...
Okolice, które mijał, wydały mu się jakieś inne, obce. Coraz mniej było lasów, a 
coraz więcej uprawnych pól, tu i ówdzie pokazywały się skromne domki. Na 
pastwiskach pasły się konie i krowy, koło domów naszczekiwa-ły psy. W długich 
rzędach kukurydzy widział pojedyncze postacie kolonistów. Tu jednak było inaczej 
niż na szerokiej pampie.
Capriglione nie posiadał się z radości.
—  Porca madonnal — wołał donośnym głosem, szeroko machając śmierdzącą fajką. A 
toż z nieba nam spadłgś!
Capriglionowa przeistoczyła się na chwilę w prawdziwy słup soli. Nie mogła 
przemówić słowa ani ruszyć się z miejsca, tylko z oczu kapały jej jak krople 
deszczu rzęsiste łzy. Z głębi mieszkania wypadła jakaś dziewczyna i z okrzykiem 
radości rzuciła się Antkowi w ramiona. Jego aż zatkało ze zdumienia. Była to 
Stella we własnej osobie. Oczy i warkocze, nawet uśmiech — te same, natomiast 
wzrost i kibić zupełnie inne. Toż to już była dorosła panna! Wzruszenie ścisnęło 
Antka za gardło — słowa nie mógł z siebie wydobyć. Przy akompaniamencie 
radosnych okrzyków, duszących uścisków i mocnych poklepywań po plecach 
wprowadzono go wreszcie do mieszkania i posadzono za stołem. Postanowiono go 
przede wszystkim solidnie nakarmić. Nie przyjmowano jego protestów. Jest co jeść 
— proszę — zaraz Stella poda pieczoną kurę, jaka pozostała z niedawno spożytego 
obiadu. Jest również smaczna mamalyga, pięknie przyrumieniona na patelni. A do 
tego buteleczka wina własnego wyrobu.
Stella, żywo się zakrzątnęła i z ujmującym uśmiechem poczęła stawiać przed 
chłopcem talerze.i miski pełne jadła. Było jeszcze ciepłe i pachnące, bo 
wyciągnięte wprost z pieca. Widelce i łyżki zadzwoniły równie dźwięcznie, jak 
śmiech dziewczyny. Antek, oczarowany urodą Stelli, wzroku z niej nie spuszczał. 
Stella to czy nie Stella? — zadawał sobie
8 — Pampa
113
w duchu pytanie. A ona również nie spuszczała z niego wzroku, wodziła I nim po 
jego twarzy, ustach, oczach, zdawała się badać wszystkie szczegóły, 1 które 
składały się na jego postać, taką samą jak dawniej, tyle tylko że 3
zmężniała i poważną...
Nic się w tym domu nie zmieniło, Ta sama ciasnota i te same ściany  \ odrapane z 
wapna. Jedyna zmiana, to podrastające dzieci. Wszystkie już duże i w jakimś 
niezrozumiałym wyścigu doganiały Stellę.
A Stella... Boże kochany!... Antek nie mógł się jej nadziwić. W ra- j dosnym 
zdumieniu obserwował jej krzątaninę, podziwiał wdzięk i zręcz-? ność. Musiał 
przyznać, że piękniejszej i kochańszej dziewczyny nie znajdzie j nigdzie na 
świecie. Ona zaś rumieniła się pod jego spojrzeniami, śmiała się 1 doń całym 
sercem, szukała jego wzroku, aby zaraz umknąć spojrzeniem na I moment i wrócić 
ponownie. Świat tu był piękny i pełen powabu.
Antek nie był głodny, ale przecież musiał coś niecoś wziąć do ust, nie 1 mógł 
sobie bowiem pozwolić na urażenie gospodarzy, którzy okazywali mu 1 tyle 
serdeczności i gościnności. Zresztą Stella co chwila nakładała na jego I talerz 
to kawałek kury, to plastry mamałygi i dolewała wina, dopytując się 1
bez przerwy:
— Tonio, a może jeszcze kawałeczek? Smakuje ci?... Jedz, jedz, ja sama |
to przyrządziłam.
Ze szczęścia już sama nie wiedziała, co mówi, aż matka musiała jej zwrócić uwagę. 
W końcu usiadła przy stole naprzeciwko chłopaka i patrzyła w niego jak w tęczę.                                                                  
I
Rozmawiano bez przerwy. Przez tyle lat uzbierało się sporo tematów. Okazało się, 
że Capriglione doglądał jego ziemi z większą pieczołowitością niż swojej własnej.
— Warta była zachodu — twierdził — rodziła wszystko, co na niej posiano lub 
posadzono. A jeśli idzie o samą winnicę... Powiadam ci, za trzy lata zrobimy 
takie wino, jakiego jeszcze nikt nie widział — mówił stary z entuzjazmem. — 
Zrobiłem już prasę jak się patrzy i moszcz będziemy mieli czysty. Dwa lata temu, 
jak mi dzieci nagniotły nogami soku winnego, ? musiałem wszystko wylać do rowu. 
A zawinił Giovanni, któremu ?
chciało się nóg umyć...
—  Może podać ci kawy? — dopytywała się Antka Stella.
—  Mamy też herbatę — proponowała stara.
—  Przygotuj simaronul — rozkazał Capriglione. Po simaronie wyszli na pole,  
bowiem stary chciał się pochwali
wynikami swojej pracy.
114
— W dalszym ciągu nic nie robi, tylko włóczy się ze strzelbą po lesie — żaliła 
się na męża Capriglionowa. — Gdyby nie dzieci, chodzilibyśmy głodni. Raz 
zabłądził, widocznie wypił sobie wtedy za dużo wina, i całe trzy dni nie było go 
w domu. Trzy dni o głodzie w lesie, gdzie zna każdą ścieżkę j ślady wszystkich 
sarakur. Przyniósł wtedy do domu upolowaną małpę i chciał, byśmy ją jedli. Ale 
sam nie ruszył nawet kęsa...
Na polu dojrzewała kukurydza. Suche strąki czarnej fasoli szeleściły przy lada 
podmuchu wietrzyka. Wspaniałe łodygi manioku o pięciopalcza-stych liściach 
sięgały pasa. Pszenica była już zżęta i żółte ściernisko pokrywało się zielenią 
podrastających traw i chwastów.
W pewnym momencie Antek rozejrzał się dookoła i powiedział cichym głosem:
—  Teraz pójdę do siebie.
—  Idź, synu, i pomódl się za dusze rodziców — powiedziała stara z 
rozrzewnieniem.
Poszedł prosto przez pola. Ze zdziwieniem zauważył, że oba, aczkolwiek oddalone 
od siebie, były jednakowo zadbane. Otaczały je bambusowe płotki i rosły na nich 
kwiaty białe i czerwone. Domyślił się, że była to zasługa Stelli. Poczuł w sercu 
przypływ wdzięczności dla dziewczyny.
Potem obejrzał rozległą winnicę i zajrzał do szopy postawionej przez Caprigliona 
na miejscu spalonej chaty. W szopie panował porządek, znajdował się w niej jakiś 
stołek, a pod ścianą tapczan był nakryty pelegami. Widocznie stary Włoch spędzał 
tu czas, gdy podczas pracy w winnicy zastał go deszcz. Antek usiadł na progu i 
popatrzył po chwastach panoszących się na podwórku. Niby to było swoje i bliskie, 
ale czuł się tu jakoś obco. Zdawał sobie sprawę z tego, że obcość ta wynikała z 
wielu lat rozłąki. Ale przecież coś go tu ciągnęło. Co to mogło być? — 
zastanawiał się. Groby rodziców? Ziemia? A może Stella?... Prawdopodobnie 
wszystko po trochu.
Wodził wzrokiem dookoła, po polach, winnicach i lasach, których skrawki jeszcze 
widniały tu i ówdzie, ale czuł w sobie jakiś niedosyt. Nie umiał go określić ani 
podać jego źródła. Może był to skutek gwałtownej zmiany, jaka nastąpiła w jego 
położeniu. Taborda przestał być groźny, Antek mógł tu osiąść na ojcowiźnie, 
ożenić się ze Stellą i żyć normalnie, jak wszyscy ludzie. A niezależnie od tego 
miał jeszcze do wyboru fazendę Taąuari. Wystarczyło tylko powiedzieć Garayowi: 
„Tak, godzę się na warunki!" Podobna okazja nigdy w życiu mu się nie trafi. 
Czegóż więc jeszcze się wahał? Stella na pewno zgodzi się pójść z nim na fazendę.
115
Przecież życie tam będzie lżejsze i łatwiejsze niż tu, na roli, gdzie kobieta 
musi harować na równi z mężczyzną. Potarł dłonią czoło...
Słońce kryło się powoli za linię dalekich lasów i po upalnym dniu nadchodził 
orzeźwiający wieczór. Z pól ciągnął ledwie uchwytny powiew, który chłodził 
chłopakowi czoło. Cofnął się do szopy, otworzył okiennicę i legł na tapczanie. 
Stawało się coraz ciemniej i z dworu płynęła uroczysta; cisza, pełna jakiegoś 
nieokreślonego wyczekiwania. Chwila, kiedy zamierają dzienne szmery, a nocne 
jeszcze się nie przebudziły. Przez okno zaglądał księżyc. Na ciemniejącym niebie 
rozbłyskiwały z wolna pojedyncze gwiazdy. Gdzieś w trawach za ścianą odezwał się 
świerszcz. W strumyku zakum-kały żaby. Niedaleko w zaroślach rozdżwięczała się 
cigarra. A poza tym —1 cisza, jakaś senna, ale nie usypiająca.                                                 
I
Antek uniósł się ze skrzypiącego tapczana i stanął w oknie. Od lasu ciągnęło 
lekkim chłodem. Winnica srebrzyła się w bladej księżycowej poświacie. Nagle 
drgnął. Zdało mu się, że od drogi sunie jakiś cień. Mignął wśród drzew, wsiąkł 
czy przyczaił się w zaroślach, i przez chwilę Antek nie widział nic. Ale zaraz 
cień ukazał się ponownie i teraz sunął szybko w stronę szopy. Chłopiec 
rozszerzył źrenice i radosny niepokój targnął jego sercem. Skoczył ku drzwiom i 
czekał w wielkim napięciu. Te kilkanaście sekund wydały mu się wiekiem. Serce 
tłukło się w nim jak ptak w klatce. Cień był już niedaleko. Nie szedł, nie sunął, 
ale płynął, jak radosna
zjawa.
—  Stella!...
—  Tonio! — rozległ się przytłumiony radosny okrzyk. Rzuciła się w jego ramiona, 
cała dygocąc z podniecenia.
—  Jak dobrze, że jesteś! Jak dobrze!                                            
i Usta ich spotkały się same, całował ją po raz pierwszy, nieumiejętnie,
dziecinnie.
— Ach,  Tonio!  Tonio!...  Jak ja się  bałam  o  ciebie!  Jak  długo czekałam!... 
Już myślałam, że zapomniałeś!... A ty, drogi, najdroższy.
najukochańszy, przyjechałeś!...
Brakowało im słów, aby wypowiedzieć uczucia, jakie ich w tej chwil wypełniały, 
umilkli, a usta, nienawykłe do szeptania żarliwych wyznań
spotykały się raz po raz.
Dziewczynie brakło tchu, była zadyszana biegiem i niepokojem.   1
—  Chodź do domu — powiedziała wreszcie. — Rodzice czekają-
—  Chodźmy!... — objął ją wpół, i tak poszli.
116
Rozdział VII
1
Oczywiście, były rozmowy, nawet długie, i z Klimeckimi, i z Capriglio-nami, lecz 
zarówno jedni, jak i drudzy nie potrafili Antkowi poradzić nic konkretnego. 
Uważali, że to jest jego problem i on sam powinien zadecydować o wyborze 
właściwej drogi: jechać do Cuemados do Taquari czy ewentualnie pozostać na roli. 
Właściwie to ostatnie wydawało się Klimeckim najwłaściwszym dla Antka wyjściem.
— Czy musisz włóczyć się gdzieś po stepach, mając własny kawałek ziemi? 
Wybudujesz sobie domek, ożenisz się — ze Stelli będzie dobra gospodyni! — i 
będziesz sobie żył tak jak twoi rodzice, jak twoi dziadkowie w Polsce i jak my 
tutaj wszyscy — mówiła Klimecka. Życie na stepie to żywot człowieka dzikiego i... 
lenia! Czegóż ty się tam doczekasz? Konia czy setki koni? Przyjdzie zaraza i koń 
ci padnie, jedynie korwy będą miały z tego pożytek. A ty, jak nic nie miałeś, 
tak nic nie będziesz miał... Natomiast ziemia zapewnia ci przyszłość spokojną i 
chleb stały. Może nie zawsze smaczny, ale pewny!
Był to pogląd, może nieco zbyt uproszczony, ale nie pozbawiony logiki, ludzi 
umiejących liczyć się z rzeczywistością. I Antek byłby skłonny przychylić się do 
tej rady, choćby ze względu na samą dziewczynę, której byłoby ciężko znieść 
nagłą rozłąkę z rodzicami. Niemal w ostatniej chwili zmienił jednak decyzję. I 
to właśnie po rozmowie ze Stellą.
-  Może rzeczywiście jest tak, jak mówi mój tata: że ten fazender pragnie cię 
wykorzystać. Bo, zastanów się, z jakiej racji chciałby cię uszczęśliwić? — 
rozumowała dziewczyna. — Wyobraź sobie — taki majątek!... — Czy to nie budzi w 
tobie podejrzeń?
-  Budzi! — przyznał Antek. — I sam nad tym się zastanawiam. Stary rzeczywiście 
wygląda na zmęczonego i pragnie wrócić do Hiszpanii, ale czy jego intencje są 
uczciwe?
— Najlepiej będzie, jeżeli wrócisz na fazendę i tam dokładnie się
117
rozejrzysz. Za granicę — nie ma po co jechać. A tu możesz w każdej chwili
wrócić.
Antek uznał to za słuszne i wrócił na fazendę. Garay powitał go serdecznie i — z 
ulgą. Sam to przyznał. Nadchodził okres wytężonej  pracy na plantacji.  
Przypadało to w miesiącach od kwietnia do lipca, kiedy należało obcinać gałązki 
herwowe, suszyć je i przekazywać do specjalnych młynów na przemiał.
Antek doglądał tej pracy sam, rzadko — chyba w wypadkach wyjątkowych — pokazywał 
się Garay. Wszyscy mieszkańcy fazendy pracowali przy żniwach, niekiedy nawet i w 
nocy, przy świetle roznieconych ognisk. Tam gdzie do niedawna jeszcze rósł gęsty 
las herwowy, teraz sterczały gołe pnie i kikuty obnażonych galązi. Przypominały 
one Antkowi polskie wierzby. Spieszono się, by zdążyć przed zimowymi deszczami i 
przymrozkami, które mogły utrudnić pracę i wpłynąć na pogorszenie
jakości produktu.
Zaraz w pierwszych dniach Antek spotkał się z poważną trudnością. Należało 
zapisywać liczbę pracujących ludzi, wielkość produkcji i sumować wszystko, a on 
umiał zaledwie się podpisać, której to sztuki nauczył się w domu, u Klimeckich. 
Wstydził się swego nieuctwa, ale wrodzona ambicja nie pozwalała mu na rezygnację. 
Oświadczył tedy staremu, że co najmniej dwa razy w tygodniu będzie jeździł do 
Alegrete na naukę rachowania. Stary fazender, który polubił Antka, pomedytował 
chwilę i powiedział-— Nie pojedziesz nigdzie. Do Alegrete kawałek drogi, a teraz 
mamy najwięcej pracy. Pilnuj jej w dalszym ciągu i wieczorami przychodź do mnie. 
Udzielę ci tylu lekcji, ile będziesz potrzebował.  I nie lękaj się, wystarczy ci 
tego w zupełności na tutejsze warunki.
Chłopak okazał się pojętnym uczniem i już po paru tygodniach nieźle rachował. A 
to, że niekiedy szły jeszcze w ruch palce i ziarna kukurydzy lub fasoli, które 
nosił w kieszeni, to nie miało znaczenia. Najważniejsze, że dawał sobie radę z 
ołówkiem i tabliczką mnożenia.
Na plantacji wrzała praca. Wspinano się na drzewa za pomocą drabin, obcinano 
fakonami i fojsami gałęzie, kobiety gromadziły je na kupki, by następnie każdą 
gałąź z osobna przeciągnąć nad płomieniami ogniska. Nazywało się to sapekowaniem, 
czyli przypiekaniem, celem wydobycia z liści pierwszej goryczy. Później zwożono 
gałęzie do specjalnej suszarni, składającej się z dużego pieca, który okładano 
herwowymi gałązkami, następnie rozniecano w nim ogień. Ponieważ suszarnia miała 
dach, pracę w niej wykonywano niezależnie od pogody. Z suszarni gałęzie 
wędrowały do
118
młyna, gdzie długie wały drewniane, zaopatrzone w palce, podnosiły stępory, te 
natomiast opadały na dno koryta wypełnionego suszem herwowym.
Garay nie przeszkadzał Antkowi swoją obecnością. Nadchodziły chłody i one kładły 
na piersi starego ciężar duszności. To wywoływało męczący astmatyczny kaszel. 
Wolał więc siedzieć w domu. Zazwyczaj przebywał w kuchni, gdzie koło pieca, w 
cieple popijał sobie simaron lub sączył wino.
Stary umie sobie dogadzać — posłyszał Antek, jak pewnego razu powiedział któryś 
z robotników. — Gdyby był młodszy, na pewno znalazłby sobie na rozgrzewkę coś 
lepszego niż wino. Ale w takim wieku dobre jest i wino. Działa krzepiąco na 
stare gnaty.
Ha, chciałbyś i ty takie wino — wtrącił inny. — Już tam Alvina kręci się koło 
niego nie na darmo...
Antka zastanowiły te słowa. Wiedział, że dziewczyna pełniła różne posługi tak w 
kuchni, jak i na pokojach fazendera. Nie przeszkadzało mu to w niczym, 
aczkolwiek miał pretensję, że nie wróciła do ojca. Wyobrażał sobie, jak tam 
Pacheco szaleje za Alviną. Był o nią zazdrosny i należało się spodziewać, że 
będzie żywił do Antka urazę za to, że nie odesłał jej na estancję majora, Z 
uwagi na te wątpliwości postanowił rozmówić się z dziewczyną. Spotkał ją 
trzepiącą rozwieszoną na sznurze pelegę.
Nie trzep z taką siłą — spróbował zażartować — bo wy trzepiesz w niej dziurę.
—  Nie troszcz się, nie trafiło na biednego.
—  No, na pewno!... — Jak ci tu idzie?
A co, może masz zamiar mnie odprawić? — rzuciła hardo.
—  Nie mnie służysz, więc po co ta obawa?
-  Muszę się liczyć z taką możliwością, bo widzę,, że rządy przechodzą w twoje 
ręce. Któregoś dnia stary kipnie i ty zajmiesz jego miejsce.
-  Któregoś dnia kipniemy wszyscy, z tą różnicą, że jedni wcześniej, drudzy 
później.
~ Ty będziesz należał do tych ostatnich. A ostatni zawsze na tym dobrze wychodzą.
Widzę, że w dalszym ciągu masz do mnie żal.
A czy nie mam powodu?
Głupi powód. Ale nie o to chodzi. Chciałbym, żebyś mi powiedziała, czy już 
powiadomiłaś swojego ojca, co się z tobą dzieje?
—  Czy to takie ważne?
119
-  Dla mnie - na pewno nie, ale dla twego ojca - bardzo ważne.
-  Może byś już przestał się o to martwić?
-  Chciałbym! ale nie mogę-  Widzę, że sam będę musiał pchnac posłańca na 
estancję majora!...                                   ^0„:pm
P    Przestała trzepać i przeszyła go gniewnym spojr ????,
_ Am mi się waż! - krzyknęła me panując nad sobą. - Czego i>
"^?? "adają tutaj o tobie. Nie chciałbym, by to doszło
d0 -? Z %S*~-i -** - * -* t *-*;
zadawać me myślę. Jeszcze mogłabym - dodała wyzywająco - z tobą, ale wp,erw 
musielibyśmy dojść do porozumienia.
Wvbuch ten oszołomił Antka. ?     Wiem i wszyscy wiedzą tak samo, że czyhasz na 
smierc starego, by wszystko po nim objąć. I nie miałabym nic przeciwko temu, 
gdybyś ? też i o mnie. Możesz mieć we mnie najlepszego sprzymierzeńca i 
przyjaciela, tylko daj mi nadzieję, ze... będziesz mo !
Tpo^H na wariatkę i odwrócił się na pięcie. Słyszał, jak syczała za
^SffidK! nienawidzę!... Zapamiętaj sobie, co mówię: gorzko pożałujesz!...
2
Gdy Antek zastanawiał się, kogo by pchnąć konno do Jenancia z wiadomością o jej 
córce, otrzymał polecenie stawienia się przed uarayem. Startznadow 1 się w dużym 
pokoju, zwanym pokojem gościnnym. sleTział w leżaku trzymając tykwę w ręku, a 
obok na podłodze stała chaleira z gorącą wodą.
-  Może się napijesz?                                                     .
-  Nie   dziękuję. Przed chwilą miałem rozmowę z AWiną.
-  Ach to anioł nie dziewczyna! - powiedział Hiszpan w uniesieniu -Jak ona garme 
się do pracy i o wszystkim pamięta! Inna na jej Teiscu na pewno by się brzydziła 
starego, a ona wcale! Pierze czyści, Tprląta wszystko podjdo ręki. Czy to nie 
jest zadziwiające? Nie wiem,
^^??. jest pracowita jak mało kto i nie tylko wypełnfa swoje obowiązki, ale 
zdawałoby się, że szuka dodatkowych. Ale
120
mam z nią kłopot — wyznał Antek, przeświadczony, że nie powinien ukrywać przed 
starym niczego.
Garay spojrzał na niego filuternie.
—  Czyżby? Nie sprzyja ci? Bo trzeba przyznać bezstronnie, że bestyjka jest 
ładna i warta zachodu. Jeżeli sam sobie nie umiesz radzić, to wątpię, czy czyjaś 
pomoc może tu cośkolwiek zdziałać.
—  Sprawa wygląda odwrotnie. Alvina wbiła sobie do głowy, że musi mnie zdobyć. 
Ja mam swoją dziewczynę, ale jej wcale to nie obchodzi. Sprawa jest nieprzyjemna, 
tym bardziej że kocha się w niej niejaki Pacheco. Wszystko jest proste i 
zrozumiałe dla ludzi normalnych, lecz ona uparła się jak rozkapryszone dziecko i 
pragnie postawić na swoim.
Tu Antek opowiedział drobiazgowo o wszystkim, co zaszło na zabawie między nim a 
Pachekiem, i o tym, że w Jaguari oczekuje na niego Stella. Zresztą przyrzekł 
Stelli, że poza nią samą nikim więcej się nie zainteresuje. Niby takie 
przyrzeczenie to drobiazg, ale on nie ma najmniejszego zamiaru sprzeniewierzać 
się danemu słowu.
—  Phi! — parsknął Hiszpan. — To ci dopiero kłopot!... Dziewczyna sama się 
naprasza, a ty — nic! Wyjątkowy okaz mężczyzny! Ale to głupstwo, porozmawiam z 
nią przy najbliższej okazji. Nie, nie bój się, nie skompromituję cię. Uczynię to 
w sposób okrężny, by niczego się nie domyśliła. I przy sposobności naraję jej 
jakiego chłopaka z fazendy, bo tych tu nie brakuje. Jeżeli oboje zechcą, 
postaram się ułatwić im życie... Ale — pogładził wąsa — są to sprawy, które 
będzie można załatwić później. Teraz mam do ciebie prośbę. W kuchni siedzi peon, 
którego Alvina częstuje kawą. Przysłał go tu Alcebiades Figueiredo de Farias, 
mój kum i serdeczny przyjaciel, z takich, na których możesz liczyć w każdej 
potrzebie. Pojedziesz z owym peonem do niego i dowiesz się dokładnie, o co mu 
chodzi. Bo z gadaniny peona niczego nie można się domyślić. Wybrał sobie 
kiepskiego posła...
—  Jak długo mam się tam zatrzymać?
—  Tak długo, aż dowiesz się wszystkiego.
Droga wiodła przez pampę. Posuwali się w milczeniu, bowiem posłaniec nie 
wykazywał najmniejszej ochoty do rozmowy. Był to typ kabokla pochodzącego ze 
skrzyżowania Portugalczyka z Indianinem. Takich ludzi cechowała zazwyczaj 
nieufność i podejrzliwość. Wiekowe prześladowania, surowa przyroda i ciężkie 
warunki, w jakich musieli walczyć o byt, wyrobiły w nich nie tylko odporność na 
głód i niewygodę, ale także i specjalną psychikę, którą wpierw należało 
zrozumieć, aby móc trafić do ich duszy.
121
Antek znał tych ludzi. Zdobywając sobie ich sympatię i zaufanie, można było 
całkowicie na nich polegać.
—  Kto to jest ten twój patron! — zagadnął go po jakimś czasie Antek.
—   To dobry człowiek.
—  Dobry w jakim sensie?
—  Służby nie bije, nie poniewiera, nie wymaga rzeczy niemożliwych.
—  Wygląda zatem na rozsądnego człowieka. A jak żyje z sąsiadami?
—  Dobrze.
—  Jesteś skąpy w udzielaniu informacji.
__ Patron zabronił rozgłaszania plotek i głupstw.
__ Zupełnie słusznie. Jak się nazywa wasza estancjal
—  Nuporanga.
—  Wszak to jest gdzieś po sąsiedzku z majorem Mendonsą — powiedział Antek z 
pewnym niepokojem.
—  Tak.
—  Czy twój patron nie miał jakiego zatargu z Mendonsą?
—  Miał.
—  Domyślałem się. Jak się czuje po tym incydencie?
—  Wraca do zdrowia.
Antkowi zrobiło się nieswojo. Na pewno los znowu gotuje mu jakąś niespodziankę. 
Nie poczuwał się do żadnej winy, ale sam fakt znajdowania się po jednej z 
antagonistycznych stron narzucał konsekwencje wynikające z zatargu. Czuł 
mrowienie na plecach. Co począć — zawrócić do Taquari czy jechać w innym 
kierunku, rezygnując ze wszystkiego? A może wracać na „s\|oje"?
Zły na siebie i na wszystko spiął konia i pomknął jak wicher. Zdawało mu się, że 
bieg konia i pęd powietrza przywrócą mu równowagę. Lecieli tak dłuższy czas, aż 
wreszcie kaboklo zwrócił mu uwagę:
—  Szkoda koni. I tak zdążymy na czas.
—  Jak ci na imię?
—  Francisco. Wołają mnie Chico.
—  Słuchaj, Chico, skąd pochodzisz?
—  Jestem tutejszy. Urodziłem się na stepie, patron przygarnął mnie i
dał pracę.
—  Jesteś zadowolony ze swego losu?
—  Jakżeby nie! Mam dach nad głową i nie chodzę głodny!
Antek zastał Fariasa leżącego na tapczanie. Na widok wchodzącego
122
uniósł się trochę i ze zmarszczonym czołem przyglądał mu się przez dłuższy czas. 
Wreszcie twarz mu się rozjaśniła.
—  My się chyba znamy? Zdaje się z Itupeva, prawda?
—  Prawda — powiedział Antek otwarcie, czując, że nie powinien kłamać. Znajdował 
się pod opieką Garaya.
—  Co słychać u Mendonsy?
—  Nie wiem. Nie pracuję już u niego.
—  A co, dosolił ci?
—  Nie. Sam go opuściłem.
—  I słusznie uczyniłeś. U niego nie ma miejsca dla ludzi szlachetnych.
Pokazał czerwoną bliznę, biegnącą od czoła przez cały lewy policzek aż do brody.
—  Widzisz, co mi pozostawił? Wszak byłeś świadkiem i pamiętasz.
—  Tak, pamiętam.
—  Jedną nogą byłem już na drugim świecie. Nie znalazłem tam nic ciekawego, 
dlatego wolałem wrócić. Nie wiem, czy uczyniłem dobrze, bo jak widzisz, jeszcze 
nie mogę się poruszać o własnych siłach. Niekiedy łomocze mi we łbie, jak w 
diabelskim młynie. Czasem wydaje mi się, że gdybym dosiadł konia i wyskoczył na 
step, od razu siły by mi wróciły i w głowie by się uciszyło. Sęk w tym, że sam 
jeszcze nie mogę się podnieść. A co to byłby za gaucho ze mnie, gdybym się 
odwoływał do cudzej pomocy? Wstyd tylko i nic więcej!
Umilkł i wzrok jego błądził gdzieś ponad głową Antka. Widocznie szukał czegoś w 
myśli, bowiem marszczył niekiedy czoło i pocierał je dłonią. Wreszcie zapytał:
—  Co sądzisz o tym wszystkim?
—  Czy ja wiem!... Nie czuję się powołany do wydawania opinii w sprawach, które 
są mi nie znane.
—  Dobrze mówisz! Zaraz widać, żeś niegłupi. To mnie cieszy. I jeżeli Garay 
darzy cię zaufaniem, sądzę, że ja także mogę ci zaufać. Siadaj tu, koło mnie i 
porozmawiamy...
Farias był nieodrodnym synem tej ziemi i jak każdy gaucho, lubił dużo gadać. 
Mówienie było odzwierciedleniem jego życia, treścią wypełniającą całą 
egzystencję. Antek skupił uwagę i słuchał.
Z opowiadania wynikało, że niegdyś obaj — Farias i Mendonsą — byli do tego 
stopnia zaprzyjaźnieni, że jeden za drugiego był gotów skoczyć w ogień.  
Pomagali  sobie wzajemnie,  gdy  tylko zachodziła  potrzeba,
123
w sprawach prywatnych i politycznych. Wszystko szło pięknie i byłoby może szło 
dalej, gdyby nie ostatnie wybory, które ich rozdzieliły-
Stan  Rio  Grandę  do   Sul,  zresztą jak  wszystkie jednostki  unii
brazylijskiej, cieszył się dużą swobodą. Jego ludność wybierała własnego 
gubernatora, parlament stanowy i władze municypalne. Tak ukonstytuowany rząd w 
ramach autonomii prowadził własną politykę, odpowiadającą interesom obywateli 
stanu. W ostatnich wyborach o fotel gubernatorski ubiegało się dwóch kandydatów: 
Antonio Herculano Saraiva i Anibal Secundino Freitas. Pierwszego popierali 
hodowcy bydła, niektórzy fazenderzy i przemysłowcy. Za drugim, bardziej 
radykalizującym, opowiedziało się miasto, to znaczy robotnicy i mali właściciele 
ziemscy. Przez kilka miesięcy toczyła się zajadła kampania wyborcza.
Na wiecu w Uruguaiana major Mendonsa oświadczył publicznie, że prędzej wyrosną 
mu włosy na dłoni, niż Anibal Secundino Freitas wejdzie do pałacu gubernatora w 
Porto Alegre. Alcebiades Figueiredo de Farias, który poczuwał się do dalekiego 
pokrewieństwa z drugim kandydatem, w zapale wyborczym rzucił wyzwanie:
— Stawiam setkę koni przeciwko pięćdziesięciu, że gubernatorem będzie właśnie 
Anibal Secundino Freitas!...
Oczywiście, Mendonsa wyzwanie przyjął i zakład przegrał. Strata pięćdziesięciu 
koni dla niego nie znaczyła nic, bowiem stać go było na poświęcenie o wiele 
większe, problem leżał w tym, że zwycięski gubernator obiecał podczas kampanii 
wyborczej przeprowadzenie kilku reform gospodarczych, które godziły w interesy 
wielkich hodowców bydła. Świat pracy w mieście domagał się obniżki cen na mięso, 
było ono bowiem dla wielu nieosiągalne i gubernator zapewnił, że obietnicy 
dotrzyma z całą pewnością. Stąd niezadowolenie właścicieli ziemskich, 
pośredników, kupców i właścicieli wielkich przetwórni mięsnych...
Antek słuchał cierpliwie, ale im dłużej słuchał, tym mniej rozumiał przyczynę 
swojej obecności tutaj. Zatarg Fariasa z Mendonsa był jasny i nawet 
usprawiedliwiony. Jeden, krewniak, więc zainteresowany powodzeniem gubernatora, 
drugi zaś przegrany i narażony na ewentualne straty przy obniżce cen bydła, ale 
co on, Antek, miał właściwie z tym wszystkim wspólnego? Zaczynało go to nudzić.
— O ile się orientuję, to mój pracodawca, pan Garay, stoi po stronie pana i 
gubernatora — powiedział wreszcie, by przerwać potok słów. — Swoich sympatii 
wcale nie ukrywa, ale nawet jest głęboko przekonany, że
124
obecny gubernator zaprowadzi trochę porządku na pampie. Chciałbym jednak 
dowiedzieć się, do czego ma służyć moja osoba?   ;
—  Jeszcze trochę cierpliwości, a zaraz się dowiesz.
Farias poprawił się na tapczanie, zaczerpnął oddechu i mówił dalej:
—  Nie wiem, czy zdajesz sobie z tego sprawę, ale na stepie zaczyna się już 
gotować. Co to znaczy? Znaczy to, że hodowcy bydła są niezadowoleni z nałożonych 
na nich podatków oraz częściowej obniżki cen na mięso. Marzą się im dawne czasy, 
kiedy nikt ich nie kontrolował, a oni gromadzili olbrzymie zyski. Oliwy do ognia 
dolewają także przetwórnie mięsne, bowiem podatki także i ich dotknęły. Więc, 
jak powiedziałem, zaczyna już wrzeć. Z tego gotowania powstają chmury, a chmury 
mogą spowodować burzę. Burza zaś ponad wszelką wątpliwość zagraża gubernatorowi 
— może zlecieć z zajmowanego stołka. Tacy ludzie jak Mendonsa zdolni są do 
wszystkiego. I trzeba wiedzieć, że Mendonsa powraca do dawnej aktywności.W tym, 
co się dzieje, gra pierwsze skrzypce i kontaktuje się z innymi, takimi samymi 
jak on, osobnikami. W tej chwili zawiązuje się grupa dawnych kacyków, organizują 
klub pod nazwą Renovadores da Ordem, to znaczy: Odnowiciele Porządku. Głównym 
ich celem jest prowadzenie kampanii przeciwko obecnemu rządowi. Klub ten ma 
zamiar posługiwać się wszelkimi dostępnymi środkami. Jeżeli uda im się obalić 
gubernatora, to ja, Garay i wszyscy inni, którzy popieraliśmy obecnego 
gubernatora — jesteśmy straceni! W razie zamieszek czy rozruchów, wyrżną nas jak 
barany. Panuje tu jeszcze takie prawo, że zwyciężonych usuwa się z drogi. Na 
zawsze! To samo powinien uczynić również i gubernator. Niestety, to za wielki 
liberał i idealista! Czy pojmujesz teraz, co mam na myśli?...
—  Wydaje mi się, że tak. Chodzi o zaangażowanie się Garaya przeciwko polityce 
opozycji i czynne poparcie gubernatora.
—  Tak jest. Poparcie pod każdym względem. Jakimi siłami dysponuje Garay?
—  Nie rozumiem.
—  Ile ludzi pracuje na fazendzie!
—  Coś około osiemdziesięciu chłopa, nie licząc dzieci i kobiet.
—  Wynika zatem, że w razie potrzeby mógłby wystawić zbrojny oddziałek, 
składający się co najmniej z trzydziestu ludzi. Hm, nie jest to dużo, ale jednak 
coś znaczy... Wiesz, chciałem napisać w tej sprawie do Garaya, ale zdecydowałem 
się na posłańca. Pismo to już pewien ślad, a tu na razie trzeba działać bez 
śladu.
125
—  Czy... Czy zanosi się na wojnę? Farias poruszył się niecierpliwie.
—  Byłoby lepiej, gdyby na wojnę, bo wojna naród łączy, ale gorzej, bo grozi nam 
rewolucja. A rewolucja dzieli ludzi!...
—  Czy Garay ma brać w tym wszystkim czynny udział?
—  Garay jest Hiszpanem, to prawda, ale sądzę, że leży mu na sercu i spokój, i 
dobro tej ziemi.
Antek zastanowił się przez chwilę.
—  Nie wiem, jakie stanowisko zajmie mój patron, ale jedno jest pewne: ja w tej 
rewolucji udziału brać nie chcę — powiedział stanowczo.
—  A to dlaczego? — zdziwił się Farias.
—  Dlatego, że jestem cudzoziemcem — gringol Przybyliśmy — podkreślił z 
naciskiem — do Brazylii, by pracować i budować, a nie rujnować.
—  Pięknie powiedziane, ale bez sensu. Jeżeli chcecie pracować i budować, to 
musicie zapewnić warunki do takiej działalności. Jeżeli tego nie uczynicie, to 
szkoda waszego tutaj pobytu.
Obrzucił Antka podejrzliwym spojrzeniem.
—  Spodziewam się, że o tym, o czym tu mówiliśmy, poza Garayem nikt więcej nie 
będzie wiedział.
—  Może pan być spokojny. Nie jestem materiałem na zdrajcę!
3
Garay chciwie wysłuchał Antkowej relacji. Przeczytał też pilnie sążnisty list od 
Fariasa. List naświetlał w ogólnych zarysach obecną sytuację gospodarczą i 
polityczną, nie poruszał jednak tematów drażliwych, Farias był ostrożny, te 
ustnie przekazał mu Antek. Po przeczytaniu ponownie wezwał chłopaka do siebie i 
znowu konferowali długi czas. Wreszcie Hiszpan zamknął się w swoim pokoju na dwa 
dni, skąd wychodził jedynie na posiłki, a na trzeci dzień miał przygotowane dwa 
listy, jeden do Fariasa, drugi zaś do Lopesa w Sao Luiz Gonzaga. Z pierwszym 
natychmiast odjechał specjalny posłaniec, drugi Garay wręczył Antkowi ze słowami:
— Jutro pojedziesz do Sao Luiz i doręczysz pismo osobiście człowiekowi, którego 
nazwisko znajduje się na kopercie. Piszę do niego, by w razie wątpliwości 
zwrócił się do ciebie po wyjaśnienia. Dlatego nie kryj przed nim niczego — mów 
wszystko, co wiesz! Sprawa jest najwyższej wagi i nie wolno ci jej bagatelizować. 
Ponieważ zabawisz w drodze parę dni, możesz
126
już się do niej przygotować. Po drodze nie wdawaj się w komitywę z byle kim, 
żeby sprawa nie rozniosła się przed czasem.
Podróż po stepie nie wymagała specjalnych przygotowań. Trochę wiktuałów na drogę, 
kapa przeciwko deszczom i woreczek ziarna kukurydzianego dla konia — to wszystko. 
Reszty należało szukać po zajazdach lub u przygodnie spotkanych mieszkańców. W 
kuchni, do której Antek się udał po suszone mięso, kiełbasę i chleb, spotkał 
Alvinę. Powitała go wrogim spojrzeniem.
—  Lizus! — rzuciła nienawistnie. Nie rozumiał, o co jej chodziło.
—  Coś nagadał przed patronem na mnie?
—  Nic takiego, co by nie było zgodne z prawdą — odparł.
—  Nie zapomnę ci tego! — powiedziała takim tonem, że pożałował swojej 
szczerości wobec Garaya.
Tej nocy spał kiepsko. Prześladowały go niewesołe myśli. Żałował, że nie 
pozostał w Jaguari. Rano, siodłając konia przyszło mu na myśl, żeby wytłumaczyć 
się przed Alviną z intencji, jakie nim kierowały. Niestety, zaszyła się gdzieś w 
kąt i nikt nie mógł jej znaleźć. Pojechał niezadowolony z siebie.
Po niedawnym deszczu mróz oszronił pampę, tak że wyglądała jak pokryta cienką 
warstwą śniegu. Było zimno, więc koń niósł go szybko, parskając kłębami pary. 
Dopóki słońce wisiało nisko na niebie, podróż była przyjemna. Lecz gdy wzniosło 
się wyżej, ociepliło się i cały step począł parować od topniejącego szronu. 
Zrobiło się znowu gorąco. Antek zatrzymał konia, zdjął z siebie grubą i ciężką 
pelerynę, zwinął w rolkę i umocował z tyłu do siodła. Następnie ruszył dalej.
Przyjeździe normalnym szlakiem droga do Sao Luiz Gonzaga wynosiła około dwustu 
kilometrów, ale kierując się na przełaj, mógł ją skrócić do stu dwudziestu. 
Postanowił z tego skorzystać. Ruszył tedy w kierunku Sao Francisco de Assis, a 
stamtąd wprost przez stepy do Santiago i dalej. Koń biegł ochoczo, widocznie 
zadowolony ze zmiany trasy, bowiem grunt na stepie był trawiasty i twardy. Około 
południa zerwał się ciepły wiatr, który osuszył pampę. Po drodze Antek spotkał 
liczne stada bydła, pędzone na zimowiska. Obiad zjadł w towarzystwie kilku 
pastuchów, którzy poczęstowali go świeżą cielęciną, gorącym simaronem i wskazali 
dalszą drogę.
Wieczorem dotarł do samotnego ransia nad rzeką Itu. Był to szałas Manuela, brata 
Venancia. Ten chętnie ofiarował gościnę i na wzmiankę o bracie szeroko otworzył 
drzwi mizernej chaty.
127
— Chata i wszystko, co się w niej znajduje, są do twojej dyspozycji -oświadczył 
radośnie.
Był gościnniejszy, niż pozwalały mu posiadane warunki. Mieszkał tu od wielu lat, 
zajmując się hodowlą owiec, których miał kilkanaście sztuk. Mógł powiększyć 
swoją hodowlę, ale obawiał się, że właściciel ziemi, którą użytkował, może 
wrócić w najmniej spodziewanym momencie i każe mu zabierać się stąd. Miał kiedyś 
żonę, ale zmarła w sposób głupi i niewybaczalny. Po prostu przebiła sobie stopę 
na jakimś kolcu, w zaniedbanej ranie wywiązało się zakażenie i — koniec.
Siediieli przy ognisku długo w nocy i gawędzili jak dwaj znajomi. Manuel podobny 
był do swego brata, Venancia, tak samo rozmowny i taki samo życzliwy.
Po północy zbudził Antka kąśliwy chłód. Ognisko wygasło, a przez szczeliny w 
ścianach wciskało się przejmujące zimno. Naciągał na siebie pelerynę i pelegi, 
lecz z małym skutkiem. Dzwoniąc zębami wciskał brodę między kolana. Natomiast 
Manuel, zagrzebany w baranich skórach, spał jak suseł. Rano, gdy się rozwidniło, 
posłyszał jego głos:
—  Na dworze bielutko!
Antek stwierdził, że było bardziej biało niż poprzedniego dnia. Szron pokrywał 
trawę stepową grubą warstwą. Pobliskie zarośla wyglądały jak ośnieżone kukły.
—  Chodź — powiedział  Manuel  — mam  ci coś ciekawego  do
pokazania.
Począł kopać łopatą w ruinach, które znajdowały się w pobliżu. Wyglądało to 
jakby resztki dawnej budowli — dworzyszcza czy fortecy. Mimo przejmującego 
chłodu spocił się setnie, zanim łopata zazgrzytała o żelazo. Niebawem dobył z 
ziemi kociołek, z takich, jakie były tu w powszechnym użyciu. Końcem noża 
podważył pokrywę, pokrytą grubą warstwą rdzy, i Antek ujrzał wnętrze wypełnione 
aż po brzegi różnymi monetami.
—  Skarb?
—  Tak, skarb — potwierdził Manuel. — Trzymam to dla brata. On już wie o 
znalezisku, tylko nie wierzy, myśli, że zwariowałem. Gdy go spotkasz, powiedz, 
coś widział na własne oczy. Może ci uwierzy. Jak myślisz, można sobie za to 
urządzić życie dostatnio czy nie?
Antek nie wiedział, ale sądząc po ilości złotych i srebrnych monet uważał, że 
tak.
—  Po kim to? — zagadnął.
128
— Dawno — nikt nie pamięta kiedy — była tu estancja Paraiso. Bogata i ludna. 
Podczas walk Portugalczyków z Hiszpanami spłonęła. Później zrównano ją z ziemą. 
Widzisz, jeszcze walają się kawałki zwęglonego drzewa — pozostałość z dawnych 
galponów i zagród. Nikt nie ocalał. Przed śmiercią widocznie ktoś to zakopał i 
tak pozostało. Odkrycie nastąpiło przypadkowo. Zauważyłem w ziemi otwór i 
zacząłem grzebać. Pancernika nie znalazłem — musiał umknąć wcześniej — ale za to 
dokonałem odkrycia, jakiego nigdy bym się nie spodziewał.
—  Kiedy to było?
—  Dokładnie nie pamiętam, ale chyba będzie jakieś osiem lat temu.
—  I cały ten czas siedzisz tutaj, pilnując skarbu? — dziwił się Antek.
—  Czekam na brata. Zdaje się, że ma dzieci, a ja — nie. Mógłby im zabezpieczyć 
lepszą przyszłość.
—  Myśl jest dobra, tylko należałoby się teraz pospieszyć.
—  Ja również tak myślę, ale z bratem trudno się dogadać. Mówi, że jestem 
wariatem, tymczasem to on nim jest. Jak go spotkasz, powiedz, że oczekuję go. 
Powiesz?                                                        >
—  Powiem na pewno.
—  Może znowu nie uwierzy. Weź kilka tych monet dla siebie na pamiątkę. Jak mu 
pokażesz, to powinien uwierzyć.
4
Antek* wyszedł od Lopesa w nie najlepszym nastroju. Sytuacja była poważna. Z 
rozmowy z wojskowym wynikało, że pogłoski o rosnącej sile przeciwników 
gubernatora były jak najbardziej uzasadnione. Już toczyła się walka. Na razie 
miała ona charakter polityczny i terenem jej była sala sejmowa, gdzie padały 
ostre słowa krytyki, wytaczano zarzuty i ciskano kalumnie.  Kampania przybierała 
na  sile.  Prasa w  Porto  Alegre,  za pieniądze opozycji, poddawała ostrej 
nagonce i krytyce każde pociągnięcie władz stanowych, każdy dekret był 
przedmiotem długich i wnikliwych analiz, po to, aby druzgocącymi argumentami 
zmiażdżyć go i ośmieszyć. Nie dekret, ale gubernatora, jego doradców i 
pomocników. Zarzucano mu brak kompetencji, przenikliwości politycznej, 
faworyzowanie popleczników i otaczanie się karierowiczami. To, że z 
wykształcenia i zawodu był prawnikiem i że w poprzednim rządzie pełnił z dużym 
powodzeniem urząd dyrektora rolnictwa, nie miało teraz najmniejszego znaczenia, 
przeciwnie — było powodem do jeszcze większych ataków. Domagano się, by ten
9 — Pampa
129
człowiek, otrzaskany z sądownictwem od lat, wykazywał większą dbałość o 
sprawiedliwość społeczną. A mając na uwadze jego doświadczenie w sprawach 
rolniczych, uważano, że winien wskazać środki zaradcze celem uzdrowienia 
gospodarki stanowej.
Jednym słowem — kipiało.                         <•
Bardziej uświadomieni politycy zdawali sobie sprawę, że albo dojdzie do 
rezygnacji ze strony gubernatora, albo poleje się bratnia krew. Dla ludzi 
uczciwie myślących i gorących patriotów ta alternatywa była nie do przyjęcia; 
sam komendant miejscowego garnizonu, Lopes, opędzał się przed tą wizją jak przed 
koszmarem — lecz był bezradny. Ponieważ chodziło tu o wewnętrzne sprawy stanu, 
wojsko federalne zastrzegło się, że nie ma zamiaru mieszać się do czegokolwiek. 
Pozostanie neutralne! Natomiast stanowe siły zbrojne były rozdwojone — część 
stała wiernie przy władzach, druga natomiast nie kryła swego niezadowolenia z 
obecnej sytuacji. To właśnie groziło bratobójczą walką. Okazało się, że Lopes 
nie był specjalnie zaskoczony misją Antka. Sam był wtajemniczony w wiele spraw i 
niemal codziennie otrzymywał informacje o tym, co się dzieje w promieniu 
czterystu kilometrów. Przyglądając się walce politycznej, nieraz miał 
wątpliwości i nie wiedział, po czyjej stronie jest słuszność, ale stał na 
stanowisku, że władze obrane legalnie powinny mieć oparcie w wojsku. Wiedział, 
że skarb stanowy jest poważnie nadszarpnięty, a to na skutek rozrzutności 
poprzedniego rządu, i rozumował, że aby ratować gospodarkę przed załamaniem się, 
konieczne są radykalne posunięcia w wielu sektorach życia stanowego. Lecz do 
tego potrzebny był spokój. Miał nadzieję, że gubernator jakoś sobie da radę w 
mieście i opanuje okolice położone bliżej miasta stołecznego, lecz jeśli idzie o 
samą pampę, i to w południowo-zachodniej części stanu, to obowiązek czuwania nad 
nią wziął na siebie. List Garaya otworzył mu oczy na kilka spraw,  o których nie 
miał pojęcia.  Przede wszystkim chodziło tu o nazwiska kilku osób, 
zaangażowanych po stronie opozycji.
— Bardzo mnie cieszy, że mogłem poznać młodego i tak zrównoważonego człowieka — 
powiedział. — Kraj potrzebuje ludzi właśnie takich jak ty, szczerze zatroskanych 
o los tej ziemi i jej mieszkańców. To nie gra roli, że jesteś gringo. Zresztą 
podobnych do ciebie jest tu znacznie więcej. Osiedlają 'się oni teraz w 
północno-zachodniej części stanu. Są tam olbrzymie lasy i władzom zależy na tym, 
by je jak najszybciej skolonizować. Zdaje nii się, że są to też Polacy... 
Poczekaj, przecież tu w mieście jest jeden Polak. Nazywa się Wo... Wo... Już 
wiem — Wolski. Prowadzi sklep i zajazd. Będziesz mógł u niego wypocząć.
130
Antek udał się pod wskazany adres i znalazł tam niewielką oberże i dobrze 
zaopatrzony sklep, w którym można było kupić wszystko co mieszkańcom potrzebne 
było do życia. Z zazdrością uświadomił sobie że podobny sklep przydałby się 
kolonistom w Jaguari. Wolski przebywał w Brazylii od wielu lat. Miał siwe oczy, 
szczeciniaste brwi i dwie wiechy wąsów. Rzadkie włosy przygładzał dłonią z 
niezwykłą starannością lecz l marym skutkiem, bo mu się rozsypywały na boki, 
ujawniając wypolerowa-
—  Czy pan Wolski? — zapytał po polsku.
—  Z kim mam przyjemność?...
—  Antonio Franshaąue.
Chwila namysłu i uważne spojrzenie, a potem okrzyk-
—  Jaki tam Franshaque! Od razu powiedz po ludzku- Franczaki Chwycił Antka w 
ramiona i ściskał długo, serdecznie
—  Rodak!... Rodak!... Jakże się cieszę! Chodź, chłopcze, dalej   do mieszkania. 
Poznasz moją rodzinę. Jesteśmy ludzie prości   ale życzliw, Powiedz mi najpierw, 
bo jestem strasznie ciekawy, skąd'tv iesteś   ?.. urodzony czy z Polski?                                                
\    ? J          lu
—  Oczywiście, że z Polski, tyle że sprzed kilku lat,
Kiedy dowiedział się, że spod Lublina, Wolski nie posiadał się z radości
—  Ja sam jestem lublinianinem. Urodziłem się w Lublinie i nracowa łem w fabryce 
wyrobów kotlarskich Plagego. Wiesz, gdzie to jest?
Antek me wiedział, bo skądże? Może wiedziałby coś jego ojciec lecz ten przecież 
nie żył. Zresztą Lublin pamiętał tylko od strony 'dwo a kolejowego, gdzie 
wsiedli do pociągu, który powiózł ich naLerw do Warszawy, a później dalej w 
świat.
Przy obiedzie potoczyła się ożywiona rozmowa, przeolatana nie kończącymi się 
pytaniami gospodarza domu, stęsknionego za rodzinom Lublinem. Przy okazji Antek 
dowiedział się, że w Sao i^tZ mieszkają jeszcze dwie rodziny polskie, ale Wolski 
widywał sie z nimi rzadko, gdyż mieszkali daleko za 
miastem.                             ?
- Ciężko tu bez swoich - wyznał stary. - Nieraz myślę sobie rzucić
aweT?? PrZCnieHĆ "I-" d° IJUl' Sant° Angd0' PaSS° F-do"bo nawe   do Guaran, das 
Missoes. Tam teraz osiedlają się nasi masowo
????? są żyzne, równinne, zupełnie jak na Lubelszczyźnie, tyle że nokryte 
wielkimi lasami. Między swoimi człowiek czuje się zawsze, ?**?%*
Tym ?   H°g° PrTÓW1Ć IUdZkim JCZykiem * P°gaW*d2ić ° ^?????????' Tym bardziej, 
ze dzieci podrastają i nie chciałbym, by zapomniały polskiej
131
mowy. Czasem w nocy, kiedy nie mogę spać, snuje mi się po głowie powrót do kraju, 
który odzyskał niepodległość. Już dwadzieścia lat dobiega, jak go z żoną 
opuściliśmy... Zdaje się — niedawno, tak ten czas szybko zleciał... Czas 
pomyśleć o  złożeniu kości na  swojej  ziemi...  Ale,  widzisz,  na przeszkodzie 
stoi moja stara, która trzyma stronę córek, a tym marzą się kawalerzy z czarnymi 
wąsikami, o bujnych kędzierzawych czuprynach... Długo zwierzał się Wolski 
Antkowi ze swoich kłopotów. Antek zaś, słuchając ich, uśmiechał się w duchu. 
Jakież tam znowu kłopoty! Siedział sobie w domu, ludzie zaś sami przychodzili po 
zapałki, świece lub sól, on natomiast zgarniał pieniądze do szuflady! W sklepie 
pomagały córki. Pokoje,  które  odnajmował  rzadkim  przyjezdnym,  obsługiwała  
żona, mająca do pomocy młodą Murzynkę. Daj Boże wszystkim takie kłopoty! W 
mieście było nudno,  i temu wcale się nie dziwił.  Miasteczko, położone na 
stepie, żyło ze stepu, to znaczy z tego, co bogaci farmerzy pozwolili  
miejscowym  kupcom  wydusić  z  siebie.  Podmiejskie  małe gospodarstwa 
utrzymywały się z warzyw, hodowli drobiu i nierogacizny. Urozmaiceniem była 
niedziela i pójście do kościoła, gdzie spotykali się I znajomi, aby wzajemnie 
informować się o swoich kłopotach. Raz, czasem dwa razy do roku, odbywały się 
uroczystości kościelne, na które zjeżdżali się okoliczni hodowcy bydła i 
plantatorzy herwy. Wtedy lały się strugi czerwonego wina, objadano się pieczonym 
mięsem wprost z rożna i urządzano walki kogutów lub wyścigi konne. Szły grube 
zakłady, kończące się rozmaicie... Poza tym — nic więcej!
—  Będzie to tak trwało, dopóki coś nie wybuchnie — zauważył Antek ostrożnie. — 
Chodzą gadki, że na coś się zanosi.
—  Ano, tak — przyznał Wolski. — Opozycja i rząd ostrzą na siebie zęby. Któregoś 
dnia nie wytrzymają i skoczą sobie do oczu. Nic dobrego z tego nie wyniknie. 
Nakradną sporo bydła i koni, zeżrą masę cieląt i baranów, zrujnują do szczętu 
biedotę, bo bogaci zabezpieczą się ucieczką za granicę, do Urugwaju czy 
Argentyny, i tam przeczekają najgorszy okres. Ty siedzisz w Alegrete, więc 
powinieneś wiedzieć, że właśnie tam znajdzie się  ognisko  największego 
niezadowolenia.  Już czuć  smród padliny  i wszyscy tylko się oglądają, gdzie 
najpierw wybuchnie — w Porto Alegre czy tutaj. Jesteś młody jeszcze i dlatego 
nie zdajesz sobie sprawy z tego, co tu może się dziać. Ja już przeszedłem jedną 
rewolucję, właśnie tutaj, więc wiem, co to znaczy. Życzę ci, byś nie angażował 
się po niczyjej stronie, bo narazisz się na niebezpieczeństwo. Najlepiej tym, 
którzy siedzą w lasach, z dala od tego wszystkiego. Na przykład, naszym w 
Guarani das Missoes nic
132
nie zagraża, są z dala od politycznych rozgrywek. I tobie radzę: uciekaj z pampy 
dopóki jeszcze czas!
—  Ba! — odparł Antek. — Gdyby to było łatwe. Mam w Jaguari kawałek ziemi, ale 
kto ją kupi? Gdyby nie ona, może bym pomyślał o Guarani das Missoes. Jestem po 
prostu uwiązany.
—  To nie stanowi żadnego problemu. Tamtą ziemię możesz zostawić na łasce losu, 
a w Guarani dostaniesz nową, i jeśli nie za darmo, to za pół ceny — zauważył 
Wolski — władze stosują różnego rodzaju ułatwienia. Dla przykładu: zrobisz 
parukilometrowy odcinek drogi i masz ziemię za wykonaną pracę. Pomyśl — czy to 
nie ponętna propozycja? A do tego między swojakami! Mam tam znajomego 
sklepikarza, nazywa się Leon Warpechowski, niejednemu z naszych pomógł się tam 
osiedlić. Chcesz, dam ci list polecający do niego.
Propozycja była naprawdę interesująca i Antek uśmiechał się do niej w myśli. Ale 
gdy sobie uświadomił, komu służy, co pragnie osiągnąć i jakie jest obecne jego 
położenie, zapał w nim ostygł. Miał Stellę i wobec niej pewne zobowiązania, 
musiałby najpierw z nią uzgodnić taką decyzję. Pytanie jeszcze, czy Klimeccy by 
się zgodzili na przeniesienie w inne strony, bo bez nich, pojedynczo, nie miał 
zamiaru nigdzie ruszać. A co najważniejsze, na drodze znajdowała się fazenda 
Taquari!
5
Z nastaniem nocy wiatr przycichł i w końcu ustał zupełnie, ale przejmujący chłód 
wnikał głęboko pod pelerynę, którą Antek przykrył się aż po czubek nosa. Niebo 
było wyiskrzone i gwiazdy migotały w zimnym powietrzu. Niedaleko skubał trawę 
koń, parskając od czasu do czasu. Nad pampą zapanował nocny spokój.
Antek poruszył się na swoim legowisku, wstał i podrzucił do ognia nową garść 
chrustu. Buchnął jaskrawy płomień i oświetlił czarną ścianę zarośli. Znajdował 
się w niewielkiej kotlince, po której dnie toczył się leniwo strumyk. Latem 
słychać by tu było gwar kumkających żab, ale o tej porze roku nawet świerszcze 
nie raczyły się odezwać. Obecna zima była dotkliwsza niż poprzednie. Antek czuł 
na całym ciele dreszcze zimna i wilgoci przenikającej z ziemi. Nawet pelega, na 
której leżał, niewiele tu pomagała. Chwilami zastanawiał się, czy nie byłoby 
lepiej dosiąść konia i puścić się w dalszą drogę. Ale powstrzymywał go przed tym 
wzgląd na konia, który bez przerwy niósł go całe czterdzieści kilometrów. 
Wspominał
13?
miło Wolskich, gdzie poprzednią noc spędził pod ciepłą, puszystą pierzyną. W 
pokoiku, położonym na pięterku, było cicho, spokojnie i przytulnie. Zastanowiło 
go pytanie: dla kogo właściwie i po co gnał po stepie, marzł i narażał się na 
niewygody? Bo przecież nie dla siebie. Jakże by było rozkosznie znajdować się w 
tej chwili pod jakimś przytulnym dachem, zabezpieczającym przed zimnem i móc 
wygodnie się wyciągnąć w ciepłym
łóżku...
Dalsze jego rozmyślania przerwał dziwny szelest. Nie był to właściwie szelest, 
ale niepokój konia, którego cień majaczył w blasku ogniska. Wierzchowiec uniósł 
łeb w kierunku zarośli i strzygł uszami.
Antek ruszył się spod peleryny, gdy nagle osadził go na miejscu ostry
okrzyk:
—  Ani kroku i ręce do góry!
Z zarośli wynurzyła się ludzka postać. W świetle zamierających płomieni ujrzał 
wymierzoną w swoim kierunku lufę rewolweru.
—  O co chodzi?
—  Dawaj broń! Szybko!... Nie, zostaw ją tam, gdzie leży. Nie ruszaj
się!
Zanim Antek się zorientował, tak winczester, jak i jego pistolet już znajdowały 
się w posiadaniu napastnika. Wbił zaniepokojone spojrzenie w twarz opryszka i 
nagle ogarnęło go zdumienie.
—  Pacheco!
—  Hi! Hi! Hi! Widzę, jakiś znajomek. Ba, któżby inny, jeżeli nie nasz
Tonico!... Jak się masz, chłopaku?
—  Co ty wyprawiasz, Pacheco! Żarty sobie stroisz, czy co u licha?
—  Żadne żarty. I radzę ci uważać! Przygotuj konia. Szybko! Zaraz
jedziemy.
Antek usiłował protestować, ale popchnięty brutalnie lufą rewolweru, zabrał się 
do kulbaczenia konia. I kiedy obaj już jechali, bo Pacheco również był konno, 
zapytał z goryczą:
—  Czy przypominasz sobie, Pacheco, naszą ostatnią rozmowę na estancjft 
Obiecałeś wtedy, że będziesz moim przyjacielem? Więc, co to
wszystko znaczy?
Pacheco nie odpowiedział. W ciemności nie można było dostrzec jego twarzy, więc 
Antek nie mógł wiedzieć, co ona wyrażała. Po uporczywym milczeniu zmiarkował 
jednak, że nie powinien mieć żadnych złudzeń — Pacheco żywił wrogie zamiary.
—  Powiedz mi przynajmniej, dokąd jedziemy?
134
—  Niebawem się dowiesz — padła sucha odpowiedź. Ton wypowiedzi nie zwiastował 
nic dobrego.
Ponieważ ciemność nocy nie pozwoliła na przyspieszenie kroku wierzchowców i te 
wlokły się powoli, Antek mógł jakoś zebrać swoje myśli. Pierwsze zaskoczenie 
minęło i teraz należało rozważyć na zimno sytuację. Czyżby zaszła jakaś pomyłka?
—  Pacheco! Czy ty uważasz mnie za swego wroga?
—  Po tym, coś uczynił z Alviną, nie mogę cię traktować jak przyjaciela. 
Najgorszy wróg by tego nie zrobił, co ty!
Antkowi uczyniło się nieco lżej. Jeżeli chodziło tylko o to, wszystko było jasne 
i zrozumiałe.
—  Alvina jest na fazendzie Taąuari i dobrze się jej wiedzie. Chyba już wszyscy 
o tym wiedzą.
—  Wszyscy, tylko nie ja! Dlaczego nie puściłeś jej do domu?
—  Odpowiedzi na to może ci udzielić tylko ona sama. Nakłaniałem ją do powrotu, 
ale bez skutku, jest uparta.
—  Nie wierzę.
—  Nie musisz. Przekonasz się sam.
Pacheco milczał. Po chwili odezwał się z urazą w głosie:
—  Gdyby ci na niej nie zależało, mogłeś ją odstawić do ojca, lub powiadomić nas, 
gdzie przebywa. Nie zrobiłeś tego!
—  To prawda, nie zrobiłem — przyznał chłopak. — Ale jedynie przez własną 
głupotę. Myślałem, że karteczka wysłana do jej ojca wystarczy. To był błąd z 
mojej strony.
—  Diabli wiedzą, jakie pobudki tobą kierowały.
W głosie Pacheki nie było żądnej życzliwości. Wyczuwało się w nim urazę, 
nienawiść, żal, pretensję i kto wie jakie inne jeszcze uczucia, które w tej 
chwili musiały się kłębić w jego duszy. Antek z przykrością uświadomił sobie, że 
to był jego zadeklarowany wróg.
—  Jakiekolwiek by nie były pozory, jedno tylko mogę ci powiedzieć: z Alviną 
nigdy mnie nic nie łączyło i nie łączy! Przysięgam!
Pacheco zaśmiał się nieco zdławionym głosem.
—  Nie myśl sobie, że jestem aż tak naiwny!
Antka opadły posępne myśli. Spośród wszystkich jedna poczęła mu szczególnie 
dokuczać. Czyżby Pacheco przeszedł na służbę do Tabordy? Alvina mogła tu być 
jedynie pretekstem. Ani chybi, tylko jest wiedziony prosto w łapy komisarza! To 
podejrzenie wydało mu się tak prawdopodobne, że oblał go ze strachu zimny pot. 
Pomyślał o Wolskich i przypomniał
135
sobie słowa starego: „Uciekaj z pampy, póki masz czas!" Jakże się one szybko 
sprawdziły!
Daleko w mroku zamigotało coś, jakby świetliki. Antek doszedł do wniosku, że 
musi to być ognisko. I rzeczywiście, po kilku chwilach znaleźli się w miejscu, 
które posiadało wszystkie cechy obozowiska. Na polance, otoczonej niskimi 
zaroślami, płonął wesoło ogień, a wokół niego siedziało kilkanaście ludzkich 
postaci. Antek poczuł przypływ otuchy, wydawało mu się, że Taborda nie mógł 
dysponować taką grupą ludzi, kim więc oni byli?
Na czyjeś pytanie Pacheco rzucił hasło i obaj wjechali w krąg światła. Naokoło 
siedzieli lub leżeli na pelegach uzbrojeni mężczyźni, gwarzący z cicha. Antek 
naliczył ich ponad dwudziestu. Niedaleko pasło się kilkanaście koni. Jedno 
uważne spojrzenie uświadomiło-mu, że dostał się w ręce bandy, która 
najprawdopodobniej miała do czynienia z kradzieżą koni.
Tymczasem Pacheco oddalił się i na uboczu poszeptał z jakimś osobnikiem. W 
następstwie tego wyłonił się z mroku antypatyczny brodacz, o wejrzeniu 
zawodowego rzezimieszka. Zbliżył się do Antka i począł go indagować, skąd jedzie, 
dokąd i po co. Na koniec polecił jednemu ze swych towarzyszy zrewidować chłopaka. 
Na widok patakonów, wyciągniętych z Antkowej guajaki, oczy mu się ożywiły.
—  Skąd to masz?
—  Znalazłem.                                                                      
>
—  Hm, znalazłeś. A gdzie?
—  Na pampie.
—  Nie udawaj głupka i mów rzeczowo. Gdzie?
Antek nie miał czasu do namysłu, a nie chciał powiedzieć prawdy. Wiedział, czym 
to mogło grozić Manuelowi. Siedzące przed ogniskiem postacie poczęły się 
podnosić i zbliżać, otaczając go coraz ciaśniejszym kołem. Monety przechodziły z 
rąk do rąk, oglądano je z uwagą i oceniano ich wartość.
—  Otrzymałem od znajomego.
—  Powiesz może, że w prezencie, co?
—  Tak jest. Na pamiątkę spotkania.
Brodacz zmierzył Antka ponurym spojrzeniem i westchnął obłudnie:
—  Wiesz, żal mi ciebie! Bo jeżeli okaże się, że kłamiesz, tym oto nożem 
własnoręcznie wypruję ci flaki.
—  Głowę daję, że kłamie — przekonywał Pacheco. — Najlepiej byłoby od razu 
posadzić go na węgle.
—  Jestem  tego  samego  zdania.  Wszelako  lepiej  zaczekajmy  na
136
Camargę. Już on wydobędzie z niego całą prawdę! Ale, jeżeli zechcesz — zwrócił 
się do Antka — mogę wstawić się za tobą. Żal mi ciebie, bo taki jesteś jeszcze 
młody! Pod jednym jednak warunkiem, że powiesz nam, gdzie byłeś i z kim się 
spotykałeś.
Antek uznał, że właściwie nie ma tu nic do ukrycia, i wspomniał o nocy spędzonej 
w szałasie Manuela. Lecz zaraz tegó>ożałował, bowiem Pacheco nagle się ożywił i 
powiedział:
— Camargo bardzo się tym ucieszy. Kiedyś, za młodzieńczych lat poszukiwał w tych 
ruinach, ale nic nie znalazł. Dzisiaj by się nam przydał garnek pełen patakonów.
-  Chętnie porozmawiam z Camargą — powiedział z nadzieją w glosie Antek. — Gdzie 
on jest?
-  Gdzie, to nie twoja sprawa! — odparł brodacz. — To nie twój brat ani swat.
-  Znamy się od dłuższego czasu...
-  Co? Jak?... — rzucił się Pacheco. — Jakim cudem?
-  Nie żaden cud, tylko bardzo prosta sprawa. A jeżeli już tak koniecznie chcesz 
wiedzieć - to przez przypadek. Wiele mam mu do zawdzięczenia. Spodziewam się, że 
i teraz mi nie odmówi. Słyszałem że siedział zamknięty w Uruguaiana.
-  Siedział, ale nie siedzi — przerwał brodacz. — Więzienie czeka na kogo innego.
Pacheco niecierpliwił się coraz więcej. Widać to było po jego przestępowaniu z 
nogi na nogę. Dręczyła go jakaś obawa. Nagle wcisnął się między Antka i brodacza.
—  Ten gringo należy do mnie! — powiedział z mocą. — Gdyby nie moja ciekawość, 
która przywiodła mnie do jego ognia, nic byście o nim nie wiedzieli. Am on was 
ziębi, ani grzeje. A ja mam z nim stare porachunki
Brodacz zmarszczył niecierpliwie brwi.
-  Co ci strzeliło do głowy? O jakich porachunkach mówisz?
—  O dziewczynę!
—  Phi, pierwszy raz słyszę, żebyś miał dziewczynę.
-  Nie  miałem  powodów  do   przechwalania  się.  Ale sprawa  jest honorowa.
—  Ty i honor? Śmiać mi się chce. Doprawdy, zaczynasz żartować. Tfu! o, ałe 
jeżeli tak sprawy stoją, to zaczekajmy na powrót Camargi
—  To nie jest sprawa Camargi, ale moja - krzyczał Pacheco, czując « Antek mu 
się wymyka z rąk. - Ten gringo znieważył mnie. Uprowadź*
?37
moją dziewczynę, a taka sprawa może być załatwiona jedynie rozlewem krwi! Niech 
staje ze mną do walki!
—  Pacheco ma rację — zauważył ktoś.
—  Tak jest! — poparli inni. — Niech się biją!
Na Antka padł dławiący strach. Wszystkiego mógł się spodziewać, tylko nie 
takiego obrotu sprawy. Wiedział, że nie sprosta Pachece, dlatego za wszelką cenę 
pragnął uniknąć walki. Sama postawa zbirów wskazywała jednak na to, że nie 
zrezygnują z zapowiadającego się krwawego widowiska, tym bardziej że brodacz 
także przychylił się do nalegań większości. Ogólny rozgardiasz, jaki teraz 
powstał, zagłuszył protesty. Zdawał sobie sprawę, że Pacheco domagał się walki 
nie dla urojonej zemsty, nie dla oczyszczenia pohańbionego honoru, ale po prostu, 
by go zabić. Usunąłby go tym sposobem z drogi, a sam powiększył swoje szanse 
zdobycia serca Alviny.
—  Wobec tego bijcie się! — dał rozkaz brodacz.
Nie było ratunku i Antek uświadomił sobie z goryczą, że nie może liczyć na 
nikogo. Czuł się przeraźliwie samotny. Nie poczuwał się do żadnej winy, nikogo 
nigdy nie skrzywdził, dlaczego więc miał ginąć jak zarzynany baran? Czyż ci 
ludzie nie mieli sumienia? W głowie nie mogło mu się pomieścić, by Camargo miał 
w swojej bandzie takich osobników.
Ktoś przyciągnął z zarośli spore naręcze chrustu i ognisko zapłonęło jaśniejszym 
blaskiem. Antek, oszołomiony, ujrzał rzucone sobie do stóp jedwabne poncio i 
pokaźnych rozmiarów fakon. Pacheco sposobił się do walki. Takim samym pondem 
owinął sobie lewe ramię, a w prawą dłoń ujął ciężką macietę. Ostrze jej rzucało 
w blaskach ogniska czerwone błyski, jak gdyby już było pokryte krwią.
Antek rozejrzał się dookoła bezradnie. Widział twarze brodate i najeżone wąsami, 
zimne, wrogie spojrzenia i drapieżnie błyskające zęby. Wszystko to było straszne 
i kłóciło się z jego dotychczasowym pojęciem o człowieku. Zdał sobie sprawę, że 
znajduje się w otoczeniu dzikiej zgrai, chciwej zapachu i widoku krwi! Czyż miał 
ulec?
Z poczuciem bezsilności zaczął owijać sobie cienkim materiałem lewe ramię, 
podobnie, jak to uczynił Pacheco. Nie za ciasno, lecz luźno, jak go nauczyli 
pastuchowie Venancia. Wiedział, że przylegający szczelnie do ciała materiał 
staje się podatniejszy na cięcia. Potem ujął rękojeść maciety. Zajęty tymi 
przygotowaniami, czuł, jak go ogarnia żal za życiem, za Stellą, za światem, 
który był piękny, i za wszystkim, czego jeszcze nie widział i nie
138
zaznał. Ale równocześnie poczuł w sobie także i przypływ gniewu. Nie! Niech 
dzieje się co chce, ale on nie pozwoli się zarżnąć tak łatwo. Pokaże tej bandzie 
dzikusów jak walczy gringo] Nie, nie gringo, ale prawdziwy Polak!                                                                                              
J
— Hej, chłopaczku, stawaj! — naglił brodacz.
Stanęli, zmierzyli się i szczęknęły żelaza...
Rozdział VIII
1
Koń biegł wolno stepem, na którym we wgłębieniach widać było resztki nocnego 
przymrozku. Dzień był znacznie cieplejszy. niż wczorajszy i ta zmiana 
temperatury mogła zwiastować jedynie nadejście deszczu. Antek cieszył się 
powrotem na fazendę. Miał dwa powody do zadowolenia: pierwszy to przerwa w 
pojedynku, spowodowana pojawieniem się Cama-rgi, a drugi — powrót pod dach przed 
nastaniem długiej zimowej szarugi.
Zastanawiał się nad swoim położeniem i coraz częściej poddawał je krytycznej 
analizie. Wydawało mu się, że propozycja Wolskiego, odnośnie przenosin do 
Gaurani das Missoes, była nie do pogardzenia. Należało jednak najpierw 
porozumieć się z Klimeckim, wysłuchać jego zdania, a także opinii innych 
kolonistów. Chmury gromadzące się na stepie nie zapowiadały nic dobrego. 
Rozruchy, zamieszki i, co za tym idzie, napady i rabunki, wszystko to zagrażało 
spokojnej pracy i życiu polskich osadników. To samo groziło również i Włochom. 
Gdyby wszyscy — Polacy i Włosi — zgodzili się przenieść na północ, gotów był 
brać Stellę ze sobą i iść razem z nimi. Poświęciłby swój kawałek ziemi, fazendę 
Taąuari i inne ewentualne korzyści, byle znaleźć się jak najdalej od tego 
zarzewia, które poczynało się iskrzyć. Ale zachodziło pytanie, czy osadnicy 
zgodzą się na ten krok? Opuścić pola uprawne, zabudowania — dorobek wielu lat 
pracy — i iść w nieznane? A co z dobytkiem?... Nie, pomysł był fantastyczny, 
wątpił w możliwość jego realizacji. Gdyby odległość wynosiła dwadzieścia czy 
pięćdziesiąt kilometrów, to jeszcze pół biedy, ale tu chodziło o przebycie 
trzystu kilkudziesięciu kilometrów, co w praktyce oznaczało — przy dobrej 
pogodzie — dwa do trzech tygodni podróży wozami. Któż się na to zgodzi? Może 
jedynie Capriglione, bo temu zawsze uśmiechało się włóczęgowskie życie. Ale gdy 
wspomniał piękną winnicę Włocha, to zwątpił, czy nawet jego skusiłby do takiej 
podróży. Nie wypadało nic innego, jak zrezygnować z tej myśli.
140
Ale swoją drogą "sytuacja w tej części kraju stawała się coraz groźniejsza i 
każdy przemijający dzień zdawał się utwierdzać go w przekonaniu, że nie uniknie 
tego, co mu pisane. Z rozmowy z Camargą, który siłą go wyrwał z rąk szalejącego 
Pacheki, dowiedział się, że on sam, już zupełnie oficjalnie, formuje zbrojne 
grupy gauchów, wiernych rządowi i gotowych w razie potrzeby do uderzenia na 
wzrastające siły warchołów, podjudzanych przez estancjerów i ich sprzymierzeńców, 
przebywających bezpiecznie za granicą.
Camardze udało się wydostać z więzienia dzięki narastającemu ogólnemu 
niezadowoleniu oraz przy pomocy przekupionego dozorcy, który należał do jego 
bandy. A banda ta zresztą nie była żadną bandą — tak przynajmniej twierdził 
Camargo — ale jedną z grup, należącą do ugrupowania o nazwie Vigilantes da 
Patria. Celem tej organizacji miała być obrona przed nierządem, warcholstwem i 
rozbojem.
„Rozbojem?" — szczerze zdumiał się Antek — przecie nie komu innemu jak właśnie 
Camardze stawiano takie zarzuty. Podobno napadał i rabował o wiele wcześniej, 
wówczas jeszcze, gdy na fotelu gubernatorskim zasiadał inny człowiek. Lecz wtedy 
mówiło się, że Camargo dochodził swoich praw, mścił się za doznane krzywdy. 
Jakie one były — tego Antek nie wiedział.
Teraz Camargo był jednym ze stepowych kacyków — komandante de Vigilantes, jak 
sam siebie tytułował. Rozporządzał sporą grupą zbrojnych ludzi, zaopatrzonych w 
dobre konie, rozsypanych w małe oddziałki, stacjonujące w różnych miejscach, 
przede wszystkim tam, gdzie miejscowa ludność opowiadała się za ładem i 
porządkiem. Oczywiście, Lopes musiał o tym wiedzieć — Antek tego się domyślał — 
inaczej nie dopytywałby się o ilość ludzi mfazendzie Garaya. Wynikało z tego, że 
Vigilantes da Patria, pomyślane było jako siła pomocnicza rządu dla utrzymania 
porządku i, w razie potrzeby, dla przeciwstawienia się rebeliantom.
Antek porządkował swoje myśli w przekonaniu, że Garay zechce mieć dokładną i 
szczegółową relację z wyprawy. Poza ustnymi zaleceniami i uwagami Lopes nie 
obarczył Antka żadnym listem. Jakiekolwiek pismo było wykluczone ze względu na 
dobro sprawy.
Nafazendzie czekała na Antka niespodzianka — Garay nie żył. Ludzie chodzili 
podnieceni i niepewni jutra. Szeptano po kątach. Spodziewano się przybycia 
młodego Garaya z Urugwaju, dokąd pojechał umyślny posłaniec. Antek udał się do 
izby, w której leżał nieboszczyk. Po drodze ktoś szeptem zwrócił mu uwagę na 
nienormalny wygląd twarzy zmarłego. Antek uniósł prześcieradło i spojrzał. 
Zmarły miał twarz obrzękłą i zupełnie siną, oczy wychodziły z orbit.
141
Wyszedł na dwór poważnie zafrasowany.
— Otruto go! — doleciał jego uszu szept służby.
Począł rozpytywać się szczegółowo o wszystko, co zaszło podczas jego 
nieobecności. Oczywiście, jak zawsze w takich wypadkach, niczego dokładnie nie 
wiedziano. Jeżeli nawet ktoś coś wiedział, wolał zatrzymać to dla siebie. 
Wczorajszego ranka znaleziono Garaya w łóżku bez życia — był zimny i sztywny. 
Sina i wykrzywiona twarz — według powszechnej opinii — świadczyła najwyraźniej o 
otruciu. Zachodziło pytanie, kto je spowodował? Wykluczone było, żeby Garay sam 
mógł targnąć się na własne życie. Cieszył się przecież dobrym zdrowiem i był 
pełen nowych planów na przyszłość. Zatem — kto? A przede wszystkim należałoby 
zbadać, czy był to przypadek czy świadome otrucie? Antek rozważał tę pierwszą 
możliwość, bo nikomu na fazendzie nie zależało na śmierci Garaya. Przeciwnie, w 
interesie całej służby było, by żył jak najdłużej. Wrogów także nie miał, 
przynajmniej Antek o tym nic nie wiedział. Przypomniał sobie Alvinę, ale ta 
odpadała. Dogadzała staremu pod każdym względem, a on sam doceniał jej 
troskliwość.
Należało zająć się pogrzebem. Chłód zimowy nieco zelżał, trochę się ociepliło i 
w takich warunkach ciało nie mogło leżeć zbyt długo. Przyjazd młodego Garaya 
mógł nastąpić w najlepszym wypadku za cztery dni. Antek musiał polegać na sobie 
i na pomocy służby. Kazał przygotować trumnę. Ciężką skrzynię spuszczono do dołu, 
wykopanego w pomarańczowym sadzie, między dwiema ławeczkami, na którym Garay 
niegdyś często przesiadywał. Stary Elidio, Mulat, który od samego początku 
pracował na fazendzie, wspomniał zasługi patrona, a jego żona Jandira, pełniąca 
funkcję kucharki, -głośno odmówiła modlitwę za spokój duszy zmarłego. W 
modlitwie tej więcej było zaklęć indiańskich i murzyńskich niż wzniosłych i 
pokornych słów do Stwórcy. Stara błagała, by sprawcę śmierci starego jeszcze za 
życia dosięgła zasłużona kara, a po śmierci wiekuiste męki piekielne. Antek 
zauważył, że wszyscy powtarzali za nią te słowa w skupieniu i z ogromnym 
przejęciem. Jedynie Alvina w pewnym momencie oderwała się od grupy i pobiegła 
przygotować miejsce dla Rodriga, którego przybycia spodziewała się wcześniej niż 
inni.
Rodrigo przybył dopiero na szósty dzień. Kiedy zjawił się u niego posłaniec, nie 
było go w domu, stąd jego spóźnienie. Pochwalił Antka, że dopilnował wszystkiego. 
Potem pojechał do Alegrete załatwić formalności związane ze śmiercią stryja. 
Kiedy wrócił, zamknął się z Antkiem w pokoju starego i powiedział:
142
—  Sędzia w Alegrete przystępuje do załatwienia spraw spadkowych, ale to potrwa 
dłuższy czas. Co zamierzasz?
—  Wracam do swoich w Jaguari.
—  A nasza dawna umowa? Nie uśmiecha ci się bardziej Quemados?
—  Nie. Wolę się zająć swoją ziemią.
—  Co ci to da? Harując ciężko, ile lat musisz czekać, by coś osiągnąć?
—  To nie szkodzi! Przynajmniej będę miał spokój.
—  Zapomnij o spokoju. Jadąc tu, słyszałem, że zanosi się na poważną ruchawkę. 
Będzie jak za dawnych lat: pożoga, rzeź i rabunek. Nie pierwszy to i nie ostatni 
raz.
Antek zasępił się.
—  Co mi radzisz? — zapytał.
—  Nic ci radzić nie mogę, jedynie proponuję. I to stosownie do moich potrzeb i 
interesów. Ty zgodzisz się lub nie, również uwzględniając swoje potrzeby. Tak 
powinny być układane stosunki między ludźmi.
—  Zatem słucham.
—  Pozostaniesz tutaj i będziesz pilnował wszystkiego jak dawniej. Jak za życia 
stryja. Ja tymczasem wrócę do siebie, do Ouemados. Będę usiłował pozałatwiać tam 
różne sprawy. Później wrócę odebrać od ciebie fazendę. Wynagrodzę cię tak, że 
będziesz mógł się urządzić wygodnie na resztę życia.
—  Jak długo masz zamiar zabawić w Quemados?
—  Nie wiem. Przypuszczam, że trzy miesiące mi wystarczą, ale może to potrwać 
znacznie dłużej.
Zapukano do pokoju i w uchylonych drzwiach ukazała się głowa Alviny.
—  Czy podać amargol — spytała usłużnie.
—  Tak, podaj — powiedział Rodrigo.
Za chwilę była z powrotem. Nalała i podała Rodrigowi. Odebrał czajnik z jej rąk 
i rzekł:
—  Możesz odejść. Gdy będziesz potrzebna, zawołam cię.
2
Nowy patron był zadowolony, ale Antek niezupełnie. Nie dlatego, by był zazdrosny. 
Przeciwnie, uważał, że dziewczyna jest już na tyle dorosła, że ma pełne prawo 
dysponowania własną osobą. Wcale mu nie zależało na jej względach, ale czuł się 
niejako upokorzony, gdy dowiedział się od
143
Elidia, że Alvina spędziła noc z Rodrigiem. Wciąż pamiętał o przyrzeczeniu danym 
jej ojcu, że będzie nad nią czuwał, a jakoś nie umiał się z tego wywiązać. 
Przychodziła mu do głowy myśl, żeby przywołać dwóch peonów i wydać im polecenie 
odwiezienia Alviny siłą do ojca. Obawiał się jednak, że mogło to być sprzeczne z 
wyraźnym poleceniem Rodriga: pilnować wszystkiego, by dalej szło tym samym 
trybem, to znaczy — bez zmian! Takie polecenie wykluczało jakąkolwiek inicjatywę 
z jego strony i mogło być nie w smak młodemu Garayowi.
Antek spostrzegł, że jego sytuacja na fazendzie nie była już taka sama jak 
poprzednio. Wówczas wspierał go jeszcze autorytet starego Garaya, teraz nad 
wszystkim zaciążyła atmosfera tymczasowości. Znane były wszystkim słabostki 
Rodriga, jego lekkomyślność, beztroska i hulaszczy tryb życia. Po pogrzebie 
stryja chodził jak pijany i na drogę też zabrał ze sobą pięciolitrową butlę wina. 
Nie wróżyło to najlepiej interesom faźendy. Najgorsze prognozy pod tym względem 
miał sam Elidio.
—  Fazenda zejdzie teraz na psy. Rozpuści się wszystko jak dziadowski bicz. A 
wszystko przez Alvinę! — powiedział ponuro.
—  Dlaczego przez Alvinę? — zaniepokoił się Antek.
—  Bo wszystko zaczęło się od chwili, gdy pojawiła się na fazendzie. Najpierw 
usiłowała omotać starego i dogadzała mu we wszystkim. Gdy jej się to nie udało, 
po prostu struła go! Teraz zawróciła w głowie młodemu i już poczyna rządzić się 
jak szara gęś na każdym kroku.
—  Ej, Elidio, coś mi się wydaje, że grubo przesadzasz. Opowiadasz rzeczy, od 
których włosy stają dęba na głowie. Co właściwie się dzieje? Kto ci powiedział, 
że to ona struła Garaya?
—  Wszyscy o tym gadają.
—  A dowody na to?
—  Nie ma. Bo na tyle, diablica, jest sprytna, że je usunęła. Przecie ona sama 
nosiła staremu jedzenie, nikt więcej! Zaniosła mu rosołu z kurczaka. Jandira 
sama go przyrządziła, dopilnowała jeszcze, żeby nie był za słony ani zbyt 
pieprzny. Jak zawsze, stary zjadł i położył się spać. By nie wstać więcej! Rano 
wszyscy widzieli jego siną twarz, wykrzywioną bólem!
—  To bardzo poważny zarzut — zauważył Antek — ale czy są dowody na jego 
poparcie? Czemu nie powiedzieliście tego Rodrigowi?
—  Nie wiem, czyby uwierzył. Dziewczyna, ledwie ją przywiózł, umiała chodzić 
koło niego. Ale wtedy była tu nowa i w niczym się nie orientowała. Kto wie, czy 
Rodrigo byłby wówczas tak szybko odjechał, gdyby nie stary, który zorientował 
się, co się święci, i po prostu, przepędził go
144
do żony i dzieci. Obecnie Alvina nabrała wprawy i myślę, że wie, czego chce.
—  Postaram się z nią porozmawiać — obiecał Antek. Elidio pokiwał głową ze 
współczuciem.
—  Wątpię, czy co z tego będzie. Lepiej siedź cicho aż do powrotu Rodriga, 
chociaż i tak nic nie wiadomo, co może wyniknąć później. Obawiam się, że trudno 
będzie z nią wytrzymać. Już zaczyna wtrącać się do wszystkiego. Na przykład w 
kuchni, Jandira nie ma teraz nic do gadania. Alvina każe jej robić tak lub owak. 
Jeśli coś nie idzie po jej myśli, wszczyna awanturę i obiecuje poskarżyć się 
Rodrigowi.
Mimo danej obietnicy Antek zwlekał z rozmową. Obawiał się starcia, którego 
pragnął uniknąć. Te parę miesięcy, jakie obiecał Rodrigowi, może jakoś 
przetrzyma. A później niech dzieje się, co chce. Oczywiście takie stanowisko 
było dla niego najwygodniejsze, tyle tylko że Alvina wcale nie miała zamiaru iść 
mu na rękę. Przy każdej sposobności starała się mu dokuczyć. Nie tylko w 
mieszkaniu, gdzie właściwie nie miała nic do roboty, ale w kuchni, na podwórzu, 
w galponach i wszędzie, gdzie Antek musiał zajrzeć i sprawdzić, co się dzieje. 
Mijał ją obojętnie, często udając, że jej nie dostrzega, po prostu unikał 
dziewczyny. Ona widziała to i z jej zachowania wynikało, że umyślnie go 
prowokuje. Parokrotnie zwróciła się do niego per „panie szefie", ale takim tonem, 
że wyczuł w nim jawną drwinę. Nie zareagował, łudząc się, że jeżeli w swoich 
prowokacjach nie posunie się dalej, to jakoś to przetrwa. Pragnął uporać się z 
herwą, której sporo jeszcze znajdowało się w suszarni. Była to właściwie końcowa 
faza jej przeróbki. Robotnicy przewozili wysuszone liście z barbakua do młyna. 
Była to odległość wynosząca ponad dwa kilometry, mżył deszcz, wyciągano ze 
składów  płótna   brezentowe,   służące  do  przykrywania załadowanych wozów. 
Okazało się, że niektóre z nich pocięte były przez myszy i szczury. Należało 
dziury załatać lub zacerować.
—  Przeszukałem wszystkie kąty i nigdzie nie znalazłem ani igieł, ani nici — 
skonstatował przez Antkiem zatroskany Elidio.
—  Może Jandira coś wie o tym?
—  Wiedziała.   Jeszcze w  tamtym tygodniu przewracała w koszyku kłębki sznurków 
i nici. Dziś — znikło wszystko. Razem z koszykiem.
Niemożliwe! Gdzieżby się mógł podziać?
—  Jandira nie wie ani nikt. Koszyk znajdował się w kuchni na półce. Teraz tam 
pusto.
—  Chodźmy.
10 — Pampa
145
Poszli, Jandira wskazała miejsce, ale poza ogryzkami świec, pogniecionymi 
latarkami naftowymi i podobnymi drobiazgami niczego więcej tam nie było.
—  Może Alvina?...
Jandira uśmiechnęła się kwaśno.
—  Nie chcę już nic więcej mówić, aby nie pogłębiać nieporozumienia.
—  Gdzie ona jest?
Nikt nie wiedział. Poszukiwania nie przyniosły rezultatu. Przepadła jak kamień w 
wodę. A przecież nie miała gdzie się podziać, bowiem przetrząśnięto wszystkie 
zabudowania, a nawet Antek, tknięty pewnym podejrzeniem, sprawdził obecność 
wszystkich mężczyzn. Do wieczora — nic! Zjawiła się dopiero przy kolacji. Gdy 
skończono posiłek, Antek zawołał ją do pokoju, który służył zmarłemu za 
kancelarię.
—  Nie było cię pół dnia, gdzie byłaś?
—  Czy musisz śledzić każdy mój krok? — spytała agresywnie.
—  Nie, nie muszę — odparł spokojnie. — Ale przecie powinienem wiedzieć, co się 
dzieje na fazendzie. Inaczej, na cer właściwie zdałaby się tutaj moja obecność?
—  Właśnie, zadaję sobie pytanie, co ty tu masz jeszcze do roboty? Stary Garay 
umarł i fazenda przechodzi w ręce młodego. Szkoda, że stało się tak, miałeś 
przecie możliwości pozostania jako jej właściciel — powiedziała obłudnie. — Nie 
umiałaś wykorzystać wspaniałej okazji.
—  Co chcesz przez to powiedzieć?
—  To, że jesteś osioł! Myślałeś, że wystarczy chodzić potulnie koło starego i 
nic więcej! Naiwny jesteś jak dziecko. Jeżeli ktoś nie wie, czego chce, i nie 
potrafi zabiegać o własne interesy, musi go spotkać niepowodzenie.
—  Patrzcie ją, jaka mądra!
—  Żebyś wiedziała, że mądra. Mądrzejsza od ciebie! Wiem, czego chcę, i dopnę 
swego.
—  Już dopięłaś — powiedział, mając na myśli jej kontakty z Rodri-giem — wszyscy 
o tym gadają.
—  Co gadają? — rzuciła się nagle. — Jestem niewinna!
—  Czy tak bardzo niewinna, tego nie wiem. Prędzej czy później będziesz musiała 
ponieść konsekwencje. Są świadkowie. Przed kim za to odpowiesz, nie wiem, ale za 
swoje postępowanie człowiek musi odpowiadać.
—  Głupi jesteś i na to nie ma rady! Jandira sama przygotowywała jedzenie, a ja 
tylko je zaniosłam. Stary kładł się spać zupełnie zdrowy...
146
- Co ty gadasz?
—  To, co słyszysz. Nie miałam żadnego powodu do zgładzenia starego. Rozumiesz?
Antek raptem uświadomił sobie, że coś zaczyna mu się wyjaśniać."
—  Słuchaj — powiedział, tknięty pewną myślą — przed świadkami nie wykręcisz się 
kłamstwem. Widziano cię, jak przygotowywałaś truciznę!
Zaniemówiła na chwilę. Antek szedł dalej tym samym tropem.
—  Czy ty wyobrażasz sobie, że uczynisz to samo z Rodrigiem? Zastanów się: on ma 
żonę i dzieci!
—  O Rodriga nie musisz się martwić. On jest mój!
W głosie Alviny było tyle pewności siebie, że zastanowiło to Antka. Spojrzał jej 
uważnie w oczy.
—  A co będzie — powiedział z naciskiem — gdy się dowie, że otrułaś jego stryja?
Parsknęła czymś w rodzaju wymuszonego śmiechu.
—  Nie dowie się. A zresztą, skąd masz pewność, że to ja? Rodrigo nie uwierzy. 
Pomyśli sobie, że rzucasz na mnie podejrzenia przez zazdrość. Już go uprzedziłam, 
że z twojej strony mogą być kłopoty. Strzeż się!
3
Zuchwały plan Alviny przeraził Antka. Nie miał najmniejszej wątpliwości, że to 
właśnie ona spowodowała śmierć Garaya. Fazenda, przechodząc w ręce nowego 
właściciela, to jest spadkobiercy, dawała jej większe możliwości życiowe. Był to 
już nie tylko sam udział w decydowaniu o wielu sprawach, ale także 
nieograniczony wpływ na Rodriga. Jak Antek zdołał się już zorientować, Rodrigo 
był nie tylko lekkoduchem i leniem, ale także niezrównanym kobieciarzem. Zanim 
odjechał do Quemados, kilka nocy spędził w Alegrete, skąd wracał pijany. Nie 
lubił problemów i starał się ich unikać. Im łatwiej, tym lepiej — to można było 
uznać za jego życiową zasadę. Przy takim usposobieniu nie można było spodziewać 
się po nim niczego poważnego. Mógł fazendę sprzedać i pieniądze roztrwonić w 
bardzo krótkim czasie albo zatrzymać Alvinę na niej jako swoją przyjaciółkę, do 
której mógł przyjeżdżać z Quemados pod pretekstem doglądania posiadłości 
pozostałej po stryju.
Mając to wszystko na uwadze Antek uważał swój pobyt na fazendzie za stratę czasu. 
Mógł go bowiem wykorzystać z większym pożytkiem w Jaguari czy gdziekolwiek 
indziej.
147
I był zły na siebie, że podjął się obowiązku, do którego nie miał już ani serca, 
ani zapału. Chętnie by rzucił wszystko, gdyby nie wypadki, które spowodowały 
pojawienie się groźnych chmur na horyzoncie.
Zima miała się już ku końcowi, gdy nadeszły wieści o zbrojnych utarczkach między 
siłami pro- i antyrządowymi. Pierwsza z nich miała miejsce na wschodzie, w 
miejscowości Videira, położonej nad rzeką Camaąuam. Siły należące do ugrupowania 
zwanego Renovadores, zmusiły wojska Vigilantes da Patria do wycofania się na 
drugą stronę rzeki i aczkolwiek ofiar jeszcze nie było, tym samym hasło rewolty 
zostało rzucone* Na pampie ukazały się pojedyncze sylwetki konnych posłańców, 
jadących we wszystkich kierunkach. Jeden z nich zawitał na fazendę Garaya z 
pismem od jego dalekiego przyjaciela. Posłaniec nie wiedział, co zrobić z pismem, 
bowiem nie miał instrukcji, jak postąpić w wypadku śmierci adresata. Antek 
również nie potrafił mu niczego zasugerować. Dowiedział się tylko od niego, że 
siły Camargi rosną i... że Taborda wymigał się przed śmiercią! Co gorsza, 
komisarz również gromadził poważne siły i sposobił się do generalnej rozprawy z 
Camargą.
Ledwie posłaniec odjechał, już były nowe wiadomości. Zrabowano i doszczętnie 
spalono estancję Ibicui i Serrito. Na zgliszczach biwakowały bandy, bijąc 
cielęta i rżnąc barany. Część zrabowanego bydła odesłano gdzieś na wschód, 
resztę popędzono na zachód. Było to dziełem Tabordy.
Antek jeszcze nie ochłonął po tych wieściach, gdy już były inne, zaledwie sprzed 
dwóch dni. Donosiły one o zaciętej bitwie między siłami Camargi i Tabordy. Miała 
ona miejsce nad rzeką Itu, po obu stronach padło dużo zabitych i rannych. Jak 
informował uciekający stamtąd wieśniak, rzeka zabarwiła się krwią, czego w 
historii tego stanu jeszcze nie notowano. Bitwa nie została rozstrzygnięta, gdyż 
przeszkodziła temu zapadająca noc. Pod jej osłoną przeciwnicy wycofali się na 
dogodniejsze pozycje. Z nastaniem dnia żadna ze stron nie wystąpiła z inicjatywą 
zaczepną. Dlatego ..też Taborda poszedł na południe, a Camargo pociągnął do Sao 
Luiz Gonzaga, gdzie prawdopodobnie czuł się bezpieczniej. Być może miało to 
jakiś związek z faktem koncentracji przez Lopesa drobnych oddziałów wojska, 
stacjonujących na granicy argentyńskiej.
Antek znalazł się teraz w położeniu człowieka na beczce prochu, do którego 
zbliżał się zapalony lont. Nafazendzie zakotłowało się. Wystraszone kobiety 
biegały naokoło nie przestając biadolić, a dzieci chroniły się po kątach. 
Mężczyźni natomiast, jako istoty praktyczne, wyciągali z różnych zakamarków 
wszelkiego rodzaju broń palną i sieczną, sposobiąc się do
148
rozprawy z ewentualnym napastnikiem. Ale nawet ten marsowy nastrój nie potrafił 
napełnić Antka otuchą. Camargi — aczkolwiek nadchodzące wieści mówiły, że łupi, 
pali i niszczy podobnie jak Taborda — nie bał się, natomiast wręcz tragicznie 
mogła przedstawiać się sytuacja, gdyby fazendę najechał Taborda. Siły jego 
szacowano na około dwustu ludzi, a czy przy takiej liczbie napastników można 
było marzyć o oporze?
Rola biernego obserwatora nie odpowiadała Antkowi. Nie mając wyraźnych 
instrukcji, jak postępować w podobnej sytuacji, pchnął posłańca do Ouemados. 
Rodrigo powinien coś postanowić. Sugerował mu od siebie, aby dla ratowania 
dobytku, bydło popędzić małymi grupkami w stronę granicy urugwajskiej, gdzie 
mógł je umieścić we własnej posiadłości. Konie zaś — których zresztą nie było 
zbyt wiele — gotów był ukryć w niewielkich kotlinkach stepowych, nawet bez 
koniecznej opieki. Co do herwy, ta mogła pozostać we młynie. Jako łup dla 
napastników nie przedstawiała żadnej wartości.
Posłaniec dotarł zaledwie do Alegrete i wrócił stamtąd ogarnięty popłochem. 
Mieszkańcy w gorączkowym pośpiechu opuszczali miasteczko. Co zamożniejsi kupcy 
kryli swój dobytek po różnych zakątkach stepu lub po prostu uciekali za granicę. 
Taborda podobno przeciągnął przez Sao Francisco de Assis, kierując się w stronę 
Jaguari. Po drodze zostawił zgliszcza kilku fazend i estancji.    < '
Antek zląkł się poważnie o los Stelli. Usiłował wmówić sobie, że samym 
kolonistom, jako cudzoziemcom nie mieszającym się do wewnętrznych rozgrywek 
politycznych kacyków, nie powinno nic zagrażać, ale znając Tabordę, mógł 
spodziewać się po nim nawet rzeczy nieprawdopodobnych. Kazał siodłać konia i 
zaczął się sposobić do drogi. Alvina zaraz przybiegła do niego z krzykiem i 
lamentem, że ich zostawia na pastwę losu, że obowiązkiem jego jest czuwać nad 
bezpieczeństwem i całością fazendy.
Jeżeli ci chodzi o własną skórę — powiedział — to masz dwie drogi do wyboru: 
wracać do ojca albo jechać do Rodriga. Jego żona czeka na ciebie z otwartymi 
ramionami! Jeśli jednak pragniesz mojej rady, to radzę ci, żebyś szukała Pacheki!
—  Jadę z tobą!
- Nic podobnego. Nie chcę twojej opieki. Stary Garay wyszedł na niej źle.
Gdy dosiadał konia, pogroziła mu pięścią:
—  A bodajś kark skręcił!...
Szybko przeleciał przez Alegrete, nie zwracając uwagi na małe grupki
149
konnych, uwijających się tu i ówdzie. Po drodze minął kilka wysokich karos, 
posuwających się na południe, w stronę urugwajskiej granicy. Pod budami 
siedziały kobiety z zatroskanymi minami i wystraszone dzieci. Za miasteczkiem 
mijał okolice puste, wyludnione. W Sao Francisco dowiedział się, że tu już 
panuje niepodzielnie komisarz Taborda. Mieszkańcy nędznej mieściny, składającej 
się z kilkudziesięciu domków i chałup, siedzieli wystraszeni, oczekując dalszych 
wypadków. Mimo uzbrojenia, jakie każdy posiadał, nikt nie przejawiał ochoty do 
zorganizowania kolektywnej obrony. Ktoś z życzliwych poradził Antkowi, by omijał 
Jaguari z daleka.
—  Komisarz jest cięty na wszystkich gringów. Poderżnie ci gardło, zanim słówko 
piśniesz.
Stosując się do tej rady, Antek okrążył Jaguari dużym półkolem. W wyludnionych 
okolicach nie spotkał nawet żywej duszy. Noc spędził w lesie i z nastaniem dnia 
jechał dalej. Około południa spotkał wyłaniającego się z lasu Mulata, który na 
widok chłopaka stanął jak wryty. W jego oczach czaił się lęk. Wyglądał na 
wygłodniałego. Antek wyjął z torby kawałek chleba i podał mu.
—  Powiedz mi, co się tu dzieje? — zapytał.
Mulat przyjął chleb z podziękowaniem, przyjrzał się Antkowi i odetchnął z ulgą.
—  Z gringiem mogę być szczery — powiedział wreszcie — bo z naszymi sprawa jest 
trudniejsza. Człowiek rozmawia, ale nie wie, z jaką reakcją się spotka. Niech 
Bóg cię broni przed pokazaniem się w miasteczku. Niby tam spokój, ale nikt nie 
jest pewny swego życia. Taborda likwiduje wszystkich przeciwników. Nie 
gubernatora, ale swoich własnych. A tych przez kilka lat urzędowania uzbierała 
się spora grupa. Kogo dopadł — już wykończył. Kogo nie, to poluje na niego z 
zaciekłością psa gończego. Tfu! Też doczekaliśmy się czasów!
—  Nie wiesz, co się dzieje w okolicach, gdzie się osiedlili Polacy i Włosi?
—  Słyszałem, że puścił ich z dymem!
Antek przestraszył się nie na żarty. Podziękował Mulatowi i szybko pomknął dalej. 
Przed wieczorem dotarł do zagrody Klimeckich. Na szczęście zabudowania były całe 
— ale puste! Po ludziach i dobytku najmniejszego śladu. Żadnej żywej istoty, 
nawet marnego kota ni kury!
Ze ściśniętym sercem udał się do najbliższego sąsiada Klimeckich, Waryszaka.  Tu 
zastał  zgliszcza, jeszcze  świeże,  ciepłe.  Cała  rodzina
150
Waryszaka — a składała się ona z ośmiu osób — jakby się rozpłynęła w powietrzu.
Popędził co tchu konia w stronę Capriglionów. Te parę kilometrów przebył niemal 
w jednej sekundzie. Tu tak samo — jeszcze tlące się zgliszcza. W zaroślach wył 
pies. Antek pobiegł w tamtym kierunku i natknął się na trupa starego Włocha. 
Leżał na wznak ze wzrokiem utkwionym w niebo. Gardło miał poderżnięte, w ręce 
trzymał fajeczkę, której brakowało cybucha. Niedaleko —jego syn Giovanni, 
chłopiec dwunastoletni z piersią przedziurawioną kulą. Oba trupy były zimne. Na 
Boga, a gdzie reszta?
Daremnie Antek chodził po polu i krzakach, nawoływał i nadsłuchiwał. Nie 
pojawiał się nikt! U sąsiadów — podobnie. Z tą tylko różnicą, że nie było tam 
zabitych. Udał się na własną posiadłość. Tam również kupa popiołu. Mało tego, 
wspaniała winnica, owoc ciężkiej i długoletniej pracy ojca Stelli, przedstawiała 
obraz barbarzyńskiego zniszczenia. Większość krzaków była ścięta, połamana i 
stratowana końskimi kopytami, żerdzie powyrywane, druty pocięte.
Poszedł obejrzeć groby rodziców — zrównane były z ziemią. Czyjaś mściwa ręka 
zryła je głęboko i rozsypała naokoło ziemię.
Antek zawrócił ku zgliszczom domu Capriglionów. „Co się stało z resztą rodziny? 
— myślał z lękiem. Gdzie jest Stella?" Szedł na miękkich nogach. Usiadł obok 
trupa starego Włocha i zapłakał. Zdawało mu się, że nie mogło go spotkać większe 
nieszczęście.
Pies, skomląc żałośnie, przyczołgał się i legi u jego stóp.
4
— Dowiedzieliśmy się o nadciąganiu bandy Tabordy o parę dni wcześniej. Dlatego 
stale mieliśmy się na baczności. Droga wiodąca z Jaguari obsadzona była przez 
straże, które czuwały dzień i noc. Krytycznego dnia strzałami zasygnalizowano 
nam zbliżanie się zbrojnej grupy. Już wtedy cały nasz dobytek znajdował się w 
lesie. Na wieść o niebezpieczeństwie wszystko, co żyło, rzuciło się w gęstwinę, 
do uprzednio przygotowanych kryjówek. Bandyci nie zastali nikogo i nie mieli też 
co rabować. Pokręcili się trochę i odeszli. Ale w dwa dni później pojawili się 
znowu. Wtedy zastali Capriglionów, których jakby coś skusiło do wyjścia z lasu. 
Czas jest wiosenny, chcieli przygotować ziemię pod zasiewy. Cała rodzina rzuciła 
się do ucieczki. Stary nie zdążył ze względu na syna, który miał stopę przebitą 
na jakimś pniaku i utykał. Obaj przypłacili to życiem.
151
—  Kiedy się to stało?
—  Wczoraj wieczorem.
—  A gdzie reszta?
—  Siedzą w lesie.
—  Stella?...
—  Jest z nimi. To dzielna dziewczyna. Strzelała do bandytów. Podobno raniła 
jednego z nich.
Antek spoglądał na Klimeckiego z wdzięcznością. Za taką wiadomość gotów był go 
uściskać. Wstąpiła w niego otucha.
—  Całe szczęście — ciągnął Klimecki — że uległem namowom Capriglionowej i 
przyszedłem tutaj pogrzebać ciała. Inaczej byś mnie nie spotkał i nie wiedział, 
gdzie nas szukać. Chodź!
Przedzierali się przez gęsty las, podszyty wszelkiego rodzaju zaroślami i 
splątany lianami oraz warkoczami kresjumy. Kluczyli, starając się posuwać bez 
użycia fakon, by nie pozostawiać po sobie najmniejszego śladu. Ludziom nie 
sprawiało to trudności, gorzej było z koniem, nawykłym do stepowej przestrzeni. 
Antek prowadził go za uzdę, omijając wykroty i powalone pnie, na poły 
spróchniałe i mogące być siedliskiem różnego rodzaju gadów. Lasy tu były 
rozległe, dziewicze, niedostępne, stanowiły więc doskonałą kryjówkę dla ludzi i 
zwierząt. Drogę zagrodził im mały strumyk, po jego przebrnięciu zaczęli się 
wspinać po niewielkiej pochyłości. Nad głowami wisiały frędzle lian, strzępy 
mchów, porosty i niezliczona ilość storczyków. Znaleźli się w samym sercu 
odwiecznej puszczy.
—  Najbardziej trapi nas to — mówił Klimecki — że nie możemy wychodzić w pole. 
Ziemia aż się prosi o motykę i pług. Jeżeli w przeciągu najbliższych paru 
tygodni nie zrobimy nic na polu, to cały rok będzie stracony! Później przyjdzie 
nam głodować.
—  Nie wierzę, by Taborda zatrzymał się w Jaguari zbyt długo — zauważył Antek. — 
Ograbi ludzi z czego się da, wykończy swoich przeciwników i pójdzie dalej. Taka 
jest jego rola. Później spotka się z Camargą, jak to już raz było, lub z jakąś 
inną grupą Vigilantes, i dojdzie do generalnej rozprawy. W końcu musi się też 
ruszyć sam gubernator i każe wojsku zaprowadzić porządek w całym stanie.
—  Czekaj tatka latka — zauważył Klimecki. — A tu tymczasem czas ucieka. My nie 
mamy takiej cierpliwości jak tutejsi ludzie, którzy całymi latami mogą czekać 
cierpliwie i bez przejmowania się czymkolwiek. Dla nas czas to życie, praca i 
jej wyniki. Nie możemy siedzieć z założonymi rękami.
152
Klimecki gorączkował się, podniecał własnymi myślami i ubolewał nad zastojem, 
spowodowanym, w jego pojęciu, przez grupę łajdaków spragnionych łupów.
— Wybacz mi — ciągnął — ale cholera mnie bierze, gdy patrzę na to wszystko. 
Tutejszemu narodowi łatwo to przetrzymać i przeżyć, ale nie nam. On nie jest 
nawykły do pracy, bo sama przyroda go w tym wyręcza. Puści parę bydła na step i 
samo mu się ono rozmnaża — bez jego udziału, bez jego wysiłku i pracy. I z tego 
żyje. A nam przyroda sama nic nie da. Musimy przewracać ziemię, sadzić, siać, 
chodzić koło tego kilka miesięcy, pielęgnować, a potem zbierać i przerabiać na 
chleb. Czy to rozumiesz? A może na tych stepach zapomniałeś o tym, że życie 
człowieka polega na pracy?...
—  Nie, nie! — zaprzeczył żywo Antek. — Rozumiem wszystko i chciałbym znaleźć 
dla was jakieś wyjście. Przyszła mi do głowy taka myśl: gdyby tak stworzyć z 
naszych ludzi zbrojny oddziałek, skontaktować się z Camargą, Lopesem i wspólnymi 
siłami uderzyć na Tabordę? Jeżeli go nie rozbijemy, to może przynajmniej 
przepłoszymy z tych stron. Wówczas moglibyście spokojnie wrócić do swoich domów.
—  A co będzie, jeżeli Taborda pojawi się znowu? Na to obaj nie mogli znaleźć 
odpowiedzi.
Po długiej i uciążliwej wędrówce dotarli wreszcie do miejsca kryjówki. Była to 
duża polana, otoczona gęstym lasem bambusowym, najeżonym kolcami, które 
stanowiły doskonałą ochronę przed nieproszonymi gośćmi. Wiodło do niej wąskie 
przejście przez głębokie trzęsawisko, które latem musiało stanowić wylęgarnię 
komarów, zatem miejsce niezdrowe i malaryczne.
—  Wymrzecie tutaj jak muchy! — powiedział Antek, przerażony wyborem miejsca. — 
Latem będzie tu niesamowity zaduch. Nie trzeba Tabordy, by was wykończyć. 
Musicie uciekać stąd jak najprędzej!
Polana roiła się od ludzi, zwierząt i drobiu. Stało kilka szałasów, służących 
jako schronisko dla ludzi i magazyny na żywność. Między kilkoma wozami uganiały 
się dzieci z piskiem i śmiechem za psami.
Antek chwycił się za głowę.
— Przy tym całym zgiełku Taborda może was posłyszeć nie wychodząc nawet z 
Jaguari. I co z takiej kryjówki?
Klimecka rozpłakała się znowu na widok Antka, jak dawniej, tyle że teraz były to 
łzy nie żalu nad jego sieroctwem, ale łzy dumy i zadowolenia. Zupełnie jakby był 
jej synem. Wyrósł i zmężnia!, mimo że nie miał jeszcze
153
dwudziestu lat. Tryb życia, jaki prowadził, zapewne był korzystny dla niego, 
bowiem rozwinął się fizycznie. Ruchy miał zwinne, elastyczne ramiona barczyste. 
Twarz mu ogorzała od słońca i stepowego wiatru, pod nosem sypał się wąs, a oczy 
spoglądały śmiało i rezolutnie.
-  SdjBoŻe! - zawołała z radością. - Toż to Stella się twoim widokiem ucieszy!
-  A jak ona?.,.                                                         ":? 
'           , .
-  Zuch dziewczyna! Będziesz miał żonę jak się patrzy! Nie mogłeś
trafić lepiej!                                                   ...                 
? ,       ;
Zmierzchało, więc zasiedli do kolacji, składającej się z pieczonej kury , 
maniokowych placków. Potem rozmawiali do późnej nocy. Rozważali różne możliwości 
wyjścia z sytuacji, ale jedyny ratunek widzieli w użyciu siły przeciwko 
Tabordzie. Na koniec Antek powiedział:
_ Pojadę do Lopesa. Poradzę się jego, chociaż wiem, że mi powie: przenoście się 
do Guarani das MissoSes. Ale... zobaczymy! Idziemy teraz
'^Rano po zjedzeniu kawałka chleba ze smalcem i wypiciu herbaty udał się do 
Włochów, których obozowisko znajdowało się znacznie dalej. Dostęp do niego był 
nieco trudniejszy, a więc wydawało się, ze jest bezpieczniejszy. Gdyby nie 
trzęsawiska, Antek byłby poleciał tam jeszcze w nocy Włosi, powiadomieni o jego 
przybyciu, już go oczekiwali. Pierwsza rzuciła się do niego spłakana 
Caprighonowa.
—  Tonio, gdzie jest moja córka, gdzie jest Stella?
—  Co się stało?
—  Stella pojechała do ciebie!
—  Co znowu' - wykrzyknął Antek. — Na oczy jej me widziałem!
—  Pojechała do ciebie, do Taquari, po ratunek! Wczoraj rano uparła sie że 
koniecznie musi jechać, że tylko ty jeden możesz znaleźć jakieś wyjście z tej 
sytuacji. Wzięła konia i nie słuchając rad, pojechała prosto na fazendę. Jakże 
to się stało, że nigdzie jej nie spotkałeś? O Boże!
Przed oczyma Antka zawirowały ciemne płaty. Oparł się o drzewo.
—  Co za pech' — wyrwało mu się z zaciśniętych ust. — Widocznie minęliśmy się 
gdzieś w drodze. Gdybym nie kołował, a jechał normalnym szlakiem, być może 
byłbym ją spotkał.
—  Boże! Boże' .. — j^ała kobiecina. — Męża mi zabili! Syna mi zabili' Teraz 
tylko brakuje, żeby Stellę spotkało nieszczęście!
—  Nie trzeba jej było puszczać w taki czas! — burknął gniewnie.
—  Madonna miał,. Cóżem mogła uczynić? Przecież ty ją znasz,
154
narwana jak ojciec! Z pistoletem leciała na Tabordę! Ledwieśmy ją utrzymali. Tak 
jej zawróciłeś w głowie, że musiała pojechać — dodała z wyrzutem w głosie.
— Którędy pojechała?
??? fÓS JCden raCZy Wiedzieć!" Madonm mia!- Co ja nieszczęśliwa
Z lamentów i szlochów Capriglionowej Antek nic więcej sie nie dowiedział. Jedno 
było pewne, mianowicie to,,że pojechała na fazendę Którędy? Najprawdopodobniej 
zwykłym szlakiem. Innej drogi nie moda wybrać, bo innej nie znała.
Włosi otaczający Antka stali w milczeniu. Patrzyli mu w oczv wyczekująco i z 
nadzieją. Powiódł wzrokiem po ich twarzach. Na co oni czekali? Czego się po nim 
spodziewali? Cudu? O Boże'
Szarpnął konia za cugle i pociągnął za sobą. Miał przed sobą parogodzinne 
przedzieranie się przez mokradła i gąszcz leśny To eo doprowadzało do furii.
t ? ? ?° ? ""?° de AS8iS Antek dowiedział sie ° tym, że przeciągnęła tędy 
Tabordowa banda jeszcze tej nocy. A więc komisarz uznał, że pobyt jego w Jaguan 
jest na razie zbyteczny. Poszedł wprost do Alegrete i fakt ten mocno zaniepokoił 
Antka. Stamtąd było już niedaleko do Taąuari Ten niepokój nakazywał mu pośpiech, 
ale zdrowy rozsądek radził oszczędzać ???? Zjechał tedy z drogi, rozsiodłał 
wierzchowca i puścił go na trawę barn legł na peledze z zamiarem ucięcia 
krótkiej drzemki Ale nie wypoczywał długo. Tupot końskich kopyt zmusił go do 
wysadzenia głowy z zarosi,. Nadjeżdżał jakiś chłop, pospolity mieszkaniec tych 
okolic Ubrany był nędznie i konia miał zabiedzonego. Jedynym cennym przedmiotem, 
jaki posiadał, był rewolwer za pasem i sam pas gęsto utkany żółtymi nabojami. 
Antek kiwnął ręką, ten zatrzymał konia.
- Kumie — powiedział pośpiesznie, widząc że nieznajomy manipuluje dłonią koło 
broni, spokojnie, nie jestem rabusiem. Tylko dwa słowa Skąd jedziesz?                                                                                    
' OŁ*u
—  Z Alegrete.
—  Co tam się dzieje?
—  W Alegrete spokój, ale okoliczne fazendy płoną!
—  Co ty gadasz! — przeraził się Antek.
155
—  Mówię prawdę. Widziałem na własne oczy dymy na horyzoncie. Nieszczęście idzie 
na spokojnych ludzi, nie ma gdzie się ukryć! Renovadores czy Yigilantes — to 
jedna hołota! Napadają, łupią i palą! A rząd — nic! — przybysz nagle umilkł, 
uświadomiwszy sobie, że nie wie, z kim rozmawia.
Antek uspokoił go ruchem ręki.
—  Prawdę powiadasz — jedna hołota. Znaleźli sobie pretekst, więc łupią obcych i 
swoich, wrogów i przyjaciół! Kto tutaj grasuje?
—  Taborda.
—  A nie słyszałeś czego o Camardze?
—  To jest taki sam szatan! Tyle że należy do obozu rządowego. Spryciarz, wie w 
którym kierunku wiatr wieje. Gdy rządowcy stłumią przeciwnika, będzie miał 
zasługi i medale. Być może darują mu także dawne przewinienia.
—  Jakie?
—  Toś nie tutejszy, jeżeli nie wiesz. Dezercja z wojska, napady rabunkowe i 
zabójstwa.
—  Niech go diabli! A ja myślałem, że to swój człowiek.
—  Swój? A niech nas Bóg broni przed takimi swoimi!
—  Więc powiadasz, że nadeszły ciężkie czasy? .
—  Tak. Płoną estancje i fazendy. Spalona została Ortigueira, splądrowano 
Timoneirę, Freitasową estancje zrównano z ziemią. Robota Alcebia-desa Figueiredo 
de Farias. Przynajmniej tak się mówi. Dziś nie wiadomo, kto jest przeciw komu. 
Załatwia się sprawy prywatne, szuka pomsty za dawne urazy, za głupstwa. I kraj 
na tym cierpi.
—  Dziękuję ci, amigo, za informacje. Jedź z Bogiem!
Antek pożegnał go i gdy tamten odjechał na znaczną odległość, założył kulbakę na 
wierzchowca i pogalopował, trawiony wzrastającym niepokojem. Żeby chociaż 
dotrzeć jak najszybciej do Taquari!
Późną nocą wyjechał w wąskie uliczki Alegrete. Powitała go zupełna cisza. Miasto 
spało albo było wyludnione. Nigdzie żadnego odgłosu, żadnego światełka. Jedyny 
dźwięk to stukot kopyt jego konia. Musiał zdobyć wiadomości i zastanawiał się, 
do kogo by się zwrócić. Najlepiej znał notariusza, Arlindo de Vasconcelos. Udał 
się na poszukiwanie jego rezydencji. Odnalazł ją w tych ciemnościach z trudem. 
Zatrzymał się przed niewielkim domkiem, przylegającym do ulicy i zastukał 
ponownie, dobiegł go z wnętrza szmer potrąconego krzesła, a później głos zza 
okiennicy zamkniętej na głucho: - Kto tam?
156
—  Swój.
—  Nie znam żadnych swoich. Nazwisko.
—  Antonio. Z fazendy Taąuari.
—  Czego chcesz?
—  Proszę o parę słów i zaraz jadę dalej.
Skrzypnęła okiennica, za którą zamajaczył jakiś cień   pa usłyszał ostrzeżenie 
notariusza:                                             Równocześnie
—  Tylko bez głupich żartów, bo mam broń! Słucham-
Z krótkiej rozmowy -na dłuższą notariusz nie chciał sie zeodz.0 wynikało,  ze  
siły rewoln™;™ „ou-        ?                           ę zgodzie —
połączyły sie w Alell.^ - u     ąCC  d°  ?*?*™^  Renoradores potączyty się w 
Alegrete z jakąś bandą i razem udały sie w „,> ma
kierunku. Stało się to dziś przed południem, żadnymi radamTnn           ^
chciał mu służyć, twierdząc że w obecnych czasach klltl            ? ""
wyłącznie na siebie i własne siły                                     ? P°Wmien 
?1?2??
— J^Tazie"1^^"11 W miaStCCZkU ??? ma W^ nikogo? jdK na razie — sami tutejsi.
—  A czy są jakieś wieści z Taąuari?
—  Człowieku,  któż może to lepiej  wiedzieć fe**t;    • Dobranoc!                                            
P J  wieaziec Jezeli nie  ty sam?
Notariusz zatrzasnął okiennicę i poszedł spać.
Gdy ???? sw,t rozjaśni! niebo na wchodzie, Antek DodrS •      ,J , rnszyi na 
obchód spatone, f^. Mia! pr^d   „???tl^ch
?5 ? "? -* ** —-? ????:
«*- pairzyi przedmie ZZ~t ZCJS^SST.
157
Oczekiwanie jednak okazało się skuteczne. Razem z pierwszymi promieniami 
wstającego słońca na pogorzelisku ukazała się postać Elidia, a później kilkoro 
osób ze służby. Noc spędzili w zaroślach, które rozciągały
się za lasem herwowym.
Z opowiadania Elidia wynikało, że ofiar wśród mieszkańców fazendy nie było. 
Prawdopodobnie dlatego, że nie Taborda im przewodził. Zrabowano tylko to, co 
przedstawiało jakąś wartość, a pod resztę podłożono ogień. Służba zaledwie 
zdążyła wypędzić żywy dobytek, z którym każdy chronił się gdzie mógł. Możliwości 
takich wiele nie było, tak więc część rozlokowała się za lasem herwowym, reszta 
zaś w bambusowym gaju, odległym o trzy kilometry, gdzie była woda i łączka 
sporych rozmiarów, na niej właśnie pasły się konie.
Na obliczach ludzi widniało strapienie i niepokój przed tym, co jeszcze
mogło nadejść.
—  Czy nie było tu obcej dziewczyny? — Antek zagadnął niecierpliwie
Elidia.
—  Pokazała się jakaś wczoraj wieczorem, gdy było już po wszystkim. Przyjęła ją 
Alvina. Pogadały obie jakiś czas, potem dosiadły koni i pojechały.
—  W jakim kierunku?
—  Tego nie wiem. Wiesz, jaka jest Alvina — opryskliwa i zarozumiała. Nie 
odrzekła ani słowa, mimo że się dopytywałem. Ale posłyszałem, jak między sobą 
mówiły coś o Sao Luiz Gonzaga.
—  Czy mógłbyś mi przygotować zapasowego konia?
—  Coś się znajdzie.
—  Tylko na miły Bóg, pośpiesz się! — poprosił Antek.
W kilkanaście minut Elidio już prowadził rosłego kasztana.
—  To szatan, nie koń — mówił do chłopaka, gdy ten przekładał kulba-kę z jednego 
wierzchowca na drugiego. — Bojaźliwy jest i nieufny, trzeba z nim ostrożnie, jak 
z ogniem: pożyteczny, ale niebezpieczny! Niesie jak wicher.
—  Wiem, wiem. Już na nim jeździłem.
—  Ty pojedziesz, a co z nami?
—  Hm... Najlepiej zabierzcie się do jakiejś pracy. Przypuszczam, że rabusie nie 
przyjadą tu po raz drugi. Zapewne była to banda, która przyłączyła się do 
Tabordy. Każ naciąć tyczek bambusowych i na miejscu
t pogorzeliska zbudujcie szopy. Na dach możecie użyć liści palmowych, i 
cienkiego bambusu. Zróbcie coś solidnego, bo nie wiadomo, jak długo przyjdzie 
wam w nich mieszkać. Pchnij też posłańca do Rodriga. Musicie sobie sami radzić. 
Do zobaczenia!
158
Rozdział IX
1
Podążał tym szlakiem, co wówczas, gdy posłował Garayowi do Lopesa. Step był tak 
samo pusty, ale wtedy nużył go swoją monotonią. Teraz Antek, będąc zajęty 
własnymi myślami, nie dostrzegł jego jednostajności. Jedynym jego pragnieniem 
było dotrzeć jak najszybciej do celu, a celem tym było Sao Luiz Gonzaga. Tam 
chciał zajechać wprost do Wolskich. Przypomniał sobie, że wiele opowiadał Stelli 
o tej niezwykłej rodzinie. Czuł do Wolskich szczerą sympatię, tym bardziej że 
potraktowany został przez nich z rzadko spotykaną życzliwością. Być może 
dziewczyna, mając na uwadze właśnie ich serdeczność, postanowiła udać się tam, w 
nadziei, że dowie się czegoś o Antku. Alvina służyła jej chyba za przewodniczkę. 
Jeżeli Alvina postąpiła  tak  z pobudek czysto ludzkich,  to  dobrze  o niej 
świadczyło. Antek uważał, że powinien zmienić wobec tego swój stosunek do  niej.  
Przyznał się  sam przed  sobą,  że coraz mniej  rozumiał  tę dziewczynę.
Wstąpił na odpoczynek do szałasu Manuela. Nawoływał długo i niecierpliwie, zanim 
samotny mieszkaniec wygrzebał się z jakiejś jamy pośród gruzowiska. Z wysiłkiem 
przykusztykał do Antka. Był w opłakanym stanie, ubranie miał poszarpane, w boku 
dziurę od kuli, a w oczach strach. *
—  Kto cię tak urządził?
—  Ech, zwyczajna to rzecz dla gaucha — usiłował zbagatelizować sprawę Manuel. — 
Jedna dziura mniej, jedna więcej, nic takiego. Najważniejsze, że jeszcze się 
poruszam i oglądam ten piękny świat.
—  Pokaż mi tę ranę.
Rana była paskudna i Antek zaraz przystąpił do założenia opatrunku. Kiedy to 
robił, Manuel opowiadał, co mu się ostatnio przydarzyło:
—  Pierwszy raz w życiu widziałem tego człowieka. Na oko taki sam jak każdy, ale 
w gruncie rzeczy inny. Trudno mi powiedzieć na czym polegała ta odmienność. Może 
na chciwych spojrzeniach, a może na przesadnej
159
wścibskości. Przybył konno, łeb obandażowany, krew na bandażach, ledwie trzymał 
się w siodle. Prosił o pozwolenie na wypoczynek w chacie. Jak odmówić 
człowiekowi w takim stanie? Wprowadziłem go do środka i powiadam: „Pozwól, że 
obejrzę twoją ranę". A on na to, że rana jest jego i nikomu nic do niej. „A 
niech cię!" — myślę sobie. Chodzi za mną krok w krok i wypytuje o wszystko. 
Wcale nie myśli o wypoczynku. Obszedł chatę parę razy dookoła i pyta mnie, czy 
przed paru miesiącami nie gościłem młodego gringa. Z opisu domyśliłem się, że 
chodzi o ciebie. Powiedziałem, że tak, bo niby z jakiej racji miałbym to ukrywać? 
Wtedy on powiada, żeby mu dać garść takich samych patakonów, jakie widział u 
ciebie.
—  To Pacheco — domyślił się Antek.
—  Nie wiem, bo mi nazwiska swego nie powiedział ani ja o to nie pytałem. Jak mi 
wspomniał o monetach, to sobie myślę: „Manuel, uważaj, bo będzie żle!" Więc 
mówię mu, że o żadnych monetach nie wiem nic, bo gdybym wiedział, to z takim 
skarbem tu bym nie siedział. Ale on nic, tylko dalej zagaduje. Powiada, że za 
garść takich monet mógłby się urządzić w : Sao Borja czy gdzieś indziej, bo mu 
się już sprzykrzyło życie z jakimś Camargą, czy kimś podobnym. Widząc wreszcie, 
że z tego nic nie wychodzi, przytknął mi rewolwer do boku i powiada: „Dosyć 
żartów i gadaj uczciwie — gdzie panela z monetami?"
—  A to łajdak! Wiesz, to moja wina, że...
—  Słuchaj dalej. Jak mnie szturchnął lufą, myślę sobie: „Ma głowę poharataną, 
to prawda, ale jest młody i siłę ma nie byle jaką, lepiej nie ryzykować". Więc 
mówię: „Chodź, zaprowadzę cię do kryjówki". Przez drogę pocę się i myślę na 
różne sposoby, co tu począć. Ale nic z tego nie wychodzi. Pomysły różne,  ale 
żaden nie gwarantuje stuprocentowego powodzenia. Już byłem w rozpaczy. Bo 
wyobraź sobie, tak długo trzymam tę panele dla brata, aż tu naraz trzeba ją 
oddać w taki głupi sposób! Zaprowadziłem  go  do  rumowiska  i  tam  chodzimy  
po  krzakach  i kamieniach. W pewnym momencie potknął się, wtedy ja — nura w 
krzaki! Posłał za mną kulę, wtedy mi się dostało, ale szczęśliwie dopadłem jamy, 
gdzie się ukryłem z zamiarem przeczekania, aż odjedzie, lecz nie nastąpiło to 
szybko. Chodził po gruzach, zaglądał do pieczar, których tu sporo, i nawet 
grzebał pod kamieniami. Wreszcie, zniechęcony, wrócił do konia. Widziałem, jak 
zdarł z głowy bandaże i cisnął w krzaki. Okazało się, że był to wybieg, by mnie 
łatwiej podejść. Kiedy dosiadał konia, nadjechały dwie
dziewczyny...
— Dziewczyny? Na Boga! Gadaj dalej!
160
—  Z mojej kryjówki nie udało mi się dostrzec dokładnie wszystkiego. Wydawało mi 
się, że obie były zaskoczone widokiem tego -jak ty mówisz - Pacheki. Prowadzili 
długą rozmowę. Jedna się boczyła, natomiast druga bardzo kręciła się koło tego 
łajdaka, który mnie poczęstował kulą. Później ta, która tak interesowała się 
Pachekiem, poczęła coś długo mówić do swej towarzyszki. Trwało to kilka chwil, 
wreszcie we trójkę odjechali.
Antek ścisnął Manuela za ramię.
—  Gdzie pojechali?
—  W stronę Sao Luiz Gonzaga.
—  Dziękuję ci, stary!
—  Co, już jedziesz?
—  Jadę. Nie wolno mi tracić czasu. Do zobaczenia!
Antek zdawał sobie sprawę, że sama wzmianka o Sao Luiz jeszcze nie świadczy, ze 
cała trójka akurat musiała udać się w tamtym kierunku. Ale z braku mnego, 
bardziej logicznego, uczepy się kurczowo właśnie tego punktu oparcia i 
postanowił trzymać się go aż do końca. Łudził się poza tym, ze po drodze uda mu 
się zebrać jakieś informacje na temat poszukiwanych. Była to dla mego męcząca ze 
wszech miar podróż. Podczas gdy wątła niteczka nadziei wiodła go w jednym 
kierunku, to rodzące się w nim wątpliwości i podejrzenia usiłowały zepchnąć go 
na bezdroża. Przecież Pacheco okazał się skończonym łajdakiem i mógł ważyć się 
na wszystko. Po odkryciu, kim jest Stella dla Antka, gotów uczynić wszystko, by 
oboje nigdy więcej się nie spotkali! Myśl ta była dla niego nie do zniesienia.
V2
W Sao Luiz Gonzaga panował zupełny spokój i życie toczyło się normalnie. 
Właściwie to mało kto interesował się tym, co niektórzy określili mianem 
rewolucji. Ze gdzieś tam strzelano do siebie, nikogo to nie wzruszało. 
Mieszkańcy spali spokojnie, ufając wojsku i jego komendantowi.
Wolscy nie widzieli żadnych dziewcząt. Zmartwili się bardzo kłopotem Antka. W 
głębi ducha chłopak nie spodziewał się spotkać tutaj Stelli, lecz trzymał się 
jeszcze tego okrucha nadziei, żeby się nie załamać. Dotychczas był sam ze swoim 
niepokojem i rozpaczą, a teraz nareszcie miał się z kim podzielić - 
nieszczęściem. Wolski uścisnął go serdecznie, starając się go pocieszyć i dodać 
otuchy. Osobiście nie wierzył, aby Pacheco mógł wyrządzić Stelli krzywdę.
????.??
161
—  Znam dostatecznie tych mieszańców — powiedział — i mogę ręczyć, że nie są to 
ludzie źli. Są mściwi i dochodzą swych praw, gdy są skrzywdzeni. Ale to samo 
dzieje się przecież także i między białymi. Moim zdaniem, cała ta trójka albo 
jeszcze błądzi po stepie w poszukiwaniu przytułku, albo twoja Stella już jest w 
domu.
Antek pragnął w to uwierzyć, lecz nie mógł.
—  Gdyby Pacheco był uczciwy, od razu by ją odesłał do Jaguari. Jednak tego nie 
uczynił! Sam nie wiem, co mam myśleć o tym wszystkim. Po co była ta wzmianka o 
Sao Luiz?
Może Manuel coś źle zrozumiał? — odparł Wolski.
—  Przecież obrali ten kierunek. W jakim celu? Wolski zastanowił się.
—  Tak, w tym coś jest — powiedział wreszcie. — Sęk w tym, że nie wiemy co. 
Najlepiej idź do Lopesa, może on coś poradzi.
Młody Franczak poszedł, ale nie od razu się do niego dostał. Uderzył go przede 
wszystkim dużo większy ruch, niż wtedy gdy był tu poprzednim razem. Kancelaria 
komendanta znajdowała się w, przedniej części koszar, na pierwszym piętrze. Po 
schodach biegali kurierzy w mundurach i cywilni posłańcy, brzęczący ostrogami. 
Na schodach i korytarzu krzyżowały się słowa, których sens mógł zrozumieć tylko 
ten, kto wiedział, co się dzieje na pampie. Ponieważ Antek był zorientowany w 
sytuacji, od razu domyślił się, że ma to związek z rebelią. Siedział więc 
cierpliwie i czekał obserwując spod oka wojskowego, który siedział za stołem i 
przeglądał papiery. Kiedy przyszła kolej na niego i drzwi się przed nim otwarły, 
niemal wbiegł do gabinetu komendanta.
—  Dobrze, że się pokazałeś! — ucieszył się Lopes. — Ciekaw jestem, co porabia 
twój patron i jakie poczynił przygotowania.
Oblicze Lopesa zachmurzyło się, gdy Antek opowiedział mu dokładnie o śmierci 
Garaya i o zniszczeniu dokonywanym na stepie przez Renovado-
res.
—  Tak, śmierć tego Hiszpana to duża dla nas strata, przyznał po krótkim 
milczeniu, szkoda, że zniszczono fazendę. Trudno, ktoś będzie musiał kiedyś 
wyrównać te straty i ponieść odpowiednią karę. Świadome niszczenie i łupienie 
kraju — to ubożenie narodu. Szkoda, że ci, którzy dbają tylko o własne interesy, 
nie potrafią tego zrozumieć. Ale powiedz mi teraz, co się dzieje z tobą?
Słuchał Antkowej opowieści ze skupioną uwagą i zmarszczonymi brwiami. Wreszcie 
powiedział:
— Jeżeli Pacheco, który jak mówisz, jest ci nieżyczliwy i gotowy wyrządzić 
krzywdę, ukrył Stellę gdzieś tu w Sao Luiz, to dam ci człowieka z odpowiednim 
poleceniem i obaj przetrząśnięcie całe miasto. Zajmie to trochę czasu, ale nie 
widzę innego wyjścia. Chcesz?
Rozpoczęto poszukiwania najpierw od zajazdów, knajp i sklepów. Dużą pomoc okazał 
tu Wolski. Znał wielu sklepikarzy i oberżystów i do nich właśnie skierował Antka. 
Później przystąpiono do odwiedzania domów prywatnych. Połączone to było z dużymi 
nieprzyjemnościami, jedni chętnie odpowiadali na pytania, inni zaś nie 
szczędzili zjadliwych uwag, zgoła nie kryjąc swojej wrogości. Antka ratowało 
tylko towarzystwo człowieka w mundurze. Mundur budził pewien respekt i szacunek. 
W ciągu zaledwie kilku dni Antek przetrząsnął całe miasteczko, ale wynik 
poszukiwań był niestety negatywny.
Niepocieszony Antek znowu zjawił się u Lopesa.
—  Przykro mi — powiedział ten — ale jak widzisz, więcej nie mogę ci tu pomóc. 
Być może po drodze zaszło coś, co kazało zawrócić tamtej trójce. Trudno 
przewidzieć co, ale przecież w podróży różnie bywa. Zatem jako teren dalszych 
poszukiwań pozostaje ci pampa.
—  Wracam do Jaguari — powiedział Antek. — Po drodze będę się rozpytywał i 
zbierał wiadomości. Być może zastanę Stellę w domu. Teraz pozostaje jeszcze 
sprawa kolonistów.
Lopes słuchał z uwagą długo i cierpliwie. W końcu powiedział tak:
—  Młody jesteś i dlatego nie dziwię się, że nie masz właściwego rozeznania w 
sytuacji, jaka panuje w całym stanie. Otóż rząd w Porto Alegre nie robi nic! Nie 
ma żadnych rozkazów ani rozporządzeń. Gdyby jakieś były, chętnie wysłałbym 
oddział złożony z trzystu ludzi i natychmiast zaprowadził porządek na stepie. Bo 
to, co się na nim dzieje, jest karygodne i szkodliwe dla interesów kraju. 
Przecież tak Vigilantes, którzy mianują się być podporą władz, jak i Renowdores, 
stojący w opozycji do obecnego porządku, w gruncie rzeczy są zdrajcami kraju i 
działają na jego zgubę. Jeszcze nie wiemy, kto to finansuje, ale wiemy, że z 
Argentyny płyną grube pieniądze na opłacanie tych, którzy palą i rabują. Weź dla 
przykładu Tabordę i Camargę, obaj się nienawidzą i zwalczają wzajemnie, ale 
przecież obaj pobierają pieniądze płynące z jednego źródła. Czy myślisz, że 
mógłbym popierać jednego, a zwalczać drugiego? Chętnie kazałbym siadać wojsku na 
koń, wytoczył armaty i rozpędził całą tę hołotę na cztery strony świata. Ale nie 
mogę. Rząd mówi: stać i nie mieszać się do niczego! Robi mi się niedobrze, gdy 
patrzę na to wszystko. Dlatego, na własny rachunek
163
i odpowiedzialność,  ściągam straże  pograniczne i  gromadzę wojsko. Wierzę, że 
ono się przyda. Kiedy? Nie jestem na tyle mądry, by to
przewidzieć.
__ cóż wiec mają począć koloniści?
__ Niech sobie radzą sami.
—  Ale... jak?
__Nie umiem tego powiedzieć.
__ Mają dalej siedzieć w lesie i oczekiwać zmiłowania boskiego?
—  Jeżeli nie mają innego wyjścia.
—  Wobec tego, kto będzie sadził kukurydzę i siał pszenicę? __ ? kto siał i 
sadził, zanim oni tu przyjechali?
__ Nie wiem, chyba nikt. Naokoło nie było pól uprawnych, jedynie
stepy i lasy.
__ Nasze konie zawsze miały kukurydzę.
—  A chleb?
__ Argentyna stale nam dostarczała pszenicę i dalej chętnie będzie to
robić, ma bowiem zboża ponad swoje potrzeby.
__ Dlatego może Argentyna dostarcza pieniądze dla Renovadores i
Vigilantes. Im dłużej będą trwały zamieszki, tym więcej chleba będzie 
potrzebowała Brazylia/zwykły interes...
__ CZy wiesz coś na ten temat? — ożywił się Lopes.
—  Nic nie wiem, tak mi coś przyszło na myśl. Przecież przed chwilą 
rozmawialiśmy na temat finansowania rebelii. Kto wie, czy moje podejrzenie nie 
jest słuszne. Panie komendancie, a czym zapłacicie za pszenicę, jeżeli 
przetwórnie mięsne w Rio Grandę czy Pelotas staną z powodu braku
bydła?
__Argentyna kupuje od nas herwę.
__Nie będzie żadnej herwy, jeżeli inne fazendy również poszły z
dymem jak Taquari.
Lopes odsapnął.
__ Nie można odmówić ci racji i logiki w argumentowaniu. Ale wierz
mi, czuję się tak, jakbym miał związane ręce. Pomimo jak najlepszych chęci nic 
wam pomóc nie mogę.
Antek zamilkł, ramiona mu opadły i spuścił głowę. Lopes spoglądał na niego ze 
współczuciem. Miał dużo podziwu dla tego młodego gringa i rzeczywiście chciałby 
mu jakoś pomóc. Po dłuższym namyśle rzekł:
__ Dam ci radę, jedyną w mojej sytuacji. Zbierz swoich kolonistów i
wspólnie przenieście się albo tutaj, albo nieco dalej na północ, do Guarani
164
das Missoes. Czasy są ryzykowne, ale chyba macie trochę broni. Zorganizujcie się 
i kupą ruszajcie w drogę. W razie czego pchnę wam oddziałek na pomoc. Co ty na 
to?
Antkowi twarz się trochę wypogodziła.
—  Porozmawiam z nimi. Dziękuję i do widzenia
Gdy wyszedł z kancelarii komendanta na schodach zaczepił go jakiś gaucho. Twarz 
miał sympatyczną, oczy śmiałe i ujmujący uśmiech. Podszedł do Antka i zapytał go:
—  Czy jest Lopes?
—  Tak.
—  W jakim nastroju?
—  Dobrym - odpowiedział. - To jest człowiek, z którym można rozmawiać zawsze i 
na każdy temat.
—  Dziękuję ci, mogę iść śmiało. Szybko wyminął Antka i pobiegł na górę.
Antek zaś poszedł do Wolskich, żeby się pożegnać.
Wstający dzień zastał  Antka  daleko  za  miasteczkiem  na  stepie.
Rozglądał się po okolicy. O ile z jednej strony powinien unikać spotkania z
udzmi, to z drugiej obecność ich była mu potrzebna. Przecież trójka,
której poszukiwał, musiała być przez kogoś widziana i pozostawiła gdzieś
jakiś ślad.
Około południa ujrzał na horyzoncie samotnego jeźdźca i zaraz skierował ku memu 
swojego konia. Po kilkunastu minutach kiedy postać nieznajomego urosła do 
znacznych rozmiarów, pożałował swego odruchu. Nadjeżdżający był uzbrojony jak 
prawdziwy bandoleiro udający się na łupieżczą wyprawę, ale Antek w tej samej 
chwili go poznał.
—  Pacheco! — wykrzyknął poruszony do głębi. Dłoń tamtego spoczęła na kolbie 
rewolweru.
—  Tonico! Co za niespodzianka! Okazuje się, że jednak tz pampa nie jest znowu 
tak bardzo szeroka, jeżeli spotyka się dwóch zacnych przyjaciół!
—  Czuje w twoim głosie drwinę, ale muszę cię zapewnić, że nie mam powodów,  by 
uważać, że jesteś moim wrogiem.
—  Wolałbym, żebyś był bardziej szczery.
—  Będę, ale przestań manipulować koło swego rewolweru, bo mój też me jest pusty.
165
—  Jeżeli myślisz, że będę strzelał do ciebie, to się mylisz. Ja nie mam takiego 
zamiaru, w ogóle moje zamiary są inne, niż sobie wyobrażasz.
—  Ciekawe, jakie  to  są zamiary.  Ale zanim raczysz mi o  nich opowiedzieć, 
jedno pytanie: gdzie jest Stella?
—  Spodziewałem się, że cię to zainteresuje. Otóż mogę cię zapewnić, że znajduje 
się w bezpiecznym miejscu i z dala od ruchawek na stepie.
—  Chciałbym ci wierzyć, ale jakoś trudno mi się na to zdobyć.
—  Mówię prawdę i możesz mi zaufać. Jedno tylko zastrzeżenie. Nie powiem ci, 
gdzie...
Antek przez chwilę patrzył Pachece prosto w oczy.
—  Słuchaj — odparł spokojnie. — O ile mi wiadomo, tobie zależało tylko na AMnie. 
Masz ją, czego chcesz więcej?
—  To nieważne. Sprawa jest inna. Powiedz mi, zależy ci na Stelli?
—  Oczywiście. Chciałbym wierzyć, że jej nie skrzywdziłeś.
—  Czuje się dobrze. Słuchaj, dostaniesz ją, ale za monety Manuela!
—  Zwariowałeś? Zwróć się z tym do niego.
—  To twarda sztuka. Udaje, że o niczym nie wie.
—  Może i nie wie. Skąd masz pewność, że posiada jakieś monety?
—  Nie udawaj, bo wiesz, że ma, więc teraz decyduj się. Ale szybko, bo
czas ucieka.
Antek nigdy nie żywił wobec nikogo zbrodniczych zamiarów, ale w tej chwili 
nawiedziła go myśl, żeby sięgnąć po broń. Ten łajdak zasługiwał na kulę. Przed 
tym odruchem powstrzymała go nie obawa, że Pacheco może go uprzedzić, ale fakt, 
iż Stella była w jego ręku.
—  Jeżeli idzie o monety, to poproś o nie samego Manuela, a co do Stelli, to 
odnajdę ją bez twojej pomocy.
Na twarzy Pacheki wypłynął drwiący uśmieszek.
—  Chcesz ryzykować? Bardzo proszę! Nie będę cię dłużej zatrzymywał. Do widzenia!
To mówiąc poderwał konia cuglami.
Antkowi nie pozostało nic innego, jak tylko się targować. Podniósł rękę
i zawołał.
—  Poczekaj, może jakoś się dogadamy.
—  To zależy od ciebie. Uważam, że ty powinieneś być więcej zainteresowany niż 
ja. Bo właściwie ja nie mam nic do stracenia. Przypuszczam, że doskonale zdajesz 
sobie z tego sprawę.
Tak, przewaga była po stronie Pacheki i dlatego ten stosował szantaż. Gdyby 
Antkowi udało się obezwładnić Pachekę, na pewno rozmowa poto-
166
czyłaby się zupełnie na innej płaszczyźnie. Krytycznym spojrzeniem ocenił 
przeciwnika. Widział w jego oczach czujność i gotowość do natychmiastowej 
reakcji. Nie, chwila nie była odpowiednia, należało grać na zwlokę.
—  Zgoda. Pojedziemy po patakony. Ale kto mnie zapewni, że po ich zdobyciu nie 
wystrychniesz mnie na dudka?
—  Masz moje słowo.
—  Twoje słowo? Jakie słowo?
—  Słowo gaucha.
No tak, słowo gaucha miało swoją wagę. Ale czy także słowo Pacheca?... Antek 
miał wątpliwości. Znał go na tyle, że wiedział, iż on takie przyrzeczenie mógłby 
zlekceważyć bez najmniejszych skrupułów, wierzył, że mógłby nie dotrzymać nawet 
najświętszej przysięgi. Antek pomyślał sobie: „Chcesz mnie wywieść w pole, 
dobrze, ale zobaczymy kto kogo!"
—  Dobrze — rzekł po krótkim wahaniu! — jedziemy!
Jadąc Antek milczał, mimo że jego towarzysz .wykazywał dużo chęci do konwersacji. 
W odpowiedzi na uwagę Pacheki, że Antek raczej powinien się cieszyć z 
porozumienia, ten odparł cierpko:
—  Radość może być dla ciebie, lecz nie dla mnie. Nigd^ńe byłem zdrajcą i to, do 
czego mnie zmuszasz, kiedyś zaciąży na twoim „umieniu!
Do wieczora jechali w milczeniu. Przez cały ten czat; umysł Antka pracował 
gorączkowo. Chłopak rozważał różne wersje dojrzewającego w nim planu i wszystkie 
wydawały mu się zbyt ryzykowne. W razie najmniejszej nawet pomyłki wszystko by 
się zawaliło i mogłoby dojść do krwawej rozprawy. A taka ewentualność groziła 
śmiercią jednej ze stron, co prowadziłoby do wątpliwego rozwiązania całego 
konfliktu.
Na nocleg zatrzymali się w niewielkiej dolince. Rozniecając ognisko Antek 
zagadnął swego przeciwnika:
—  Powiedz mi, jak czuła się Stella, gdy ją spotkałeś kcło szałasu Manuela?
—  Cieszy mnie to, że nareszcie przemówiłeś. Rozumiem twoją ciekawość i niepokój 
o jej zdrowie. Zaoszczędź sobie tego. Kiedy odjeżdżałem, czuła się świetnie i 
stale wypytywała o ciebie.
—  A ty, oczywiście, najbezczelniej ją okłamywałeś.
—  No, niezupełnie. Po prostu powiedziałem jej, że dla bezpieczeństwa musi 
pozostać z Alviną i że sam wybieram się na poszukiwanie ciebie.
—  Wątpię, czyją przekonałeś. N&fazendzie musiała się dowiedzieć, że wyruszyłem 
do Jaguari.
—  Alvina przekonała ją, że pojechałeś po Rodriga do Quemauos.
167
__ Oboje jesteście skończonymi łajdakami i porwaliście ją celowo,
wiedząc, że jest mi dfoga.
__ Trochę przesadzasz, ale nie o to idzie. Najważniejsze jest to, że
znajduje się w bezpiecznym miejscu i czeka na ciebie.
__ Teraz nie ma tu miejsc bezpiecznych. Chyba tylko za granicą.
__ Zagranica leży zbyt daleko i nie mam tam nikogo.
. „Aha!" — przemknęło Antkowi przez głowę. — Wynika z tego, że umieścił Stellę u 
kogoś, kto mu jest bliski. Może u krewniaka? Ważne jest to, że w granicach stanu. 
Jeżeli Pacheco wraca z kryjówki, gdzie zostawił obie dziewczyny, to chyba nie 
może ona znajdować się zbyt daleko. Biorąc pod uwagę czas i odległość powinna 
leżeć gdzieś między Sao Luiz Ganzaga, a Sao Borja i Uruguaiana".
Teraz dopiero zdał sobie sprawę z przewrotności charakteru Alviny. Oboje ona i 
Pacheco, byli typami działającymi z niskich pobudek. Jeśli szło o Pachekę, mógł 
to zrozumieć, ale w odniesieniu do Alviny wydawało mu się to niepojęte. Czyżby 
Venanciowi aż tak się wyrodziła córka?
Ponieważ nawiązali rozmowę, Antek zagadywał Pachekę na wszystkie sposoby, w 
nadziei, że dowie się czegoś bliższego o kryjówce dziewcząt. Ale ten był 
ostrożny i trzymał język na wodzy. Zjedli skromną kolację, składającą się 
głównie z Antkowych wiktuałów, i Pacheco zaproponował:
__ Może pójdziemy spać? Jestem zmęczony drogą.
Kiedy układli się każdy na swojej peledze, odgrodzeni od siebie ogniskiem, 
Pacheco dodał z naciskiem:
__ Tonico! Chcę cię ostrzec, że mam lekki sen, i lada szelest stawia
mnie na nogi. Wobec tego — uważaj!
__ Niby na co mam uważać?
__^a t0; c0 może ci strzelić do głowy. Żadnych niespodzianek, bo to
ci nic nie da. Siłą ze mnie nic niewydusisz, a tylko możesz zaszkodzić Stelli! 
Antek leżał na wznak i spoglądał w niebo.
__ Pacheco! — odparł spokojnie. — Jeżeli osądzasz mnie według
siebie, to się bardzo mylisz. Ja nigdy bym się nie poniżył do takiej podłości 
jak ty bo pragnę być człowiekiem uczciwym. Mam sumienie czys'te. Natomiast tego 
nie można powiedzieć o tobie. Ciekawy jestem, co w przyszłości z ciebie będzie.
Pacheco zaśmiał się drwiąco.
__ O mnie możesz być spokojny. Kiedy wejdę w posiadanie patakonów
Manuela, zabieram Alvinę i oboje się ulatniamy. Dokąd? Nie musisz wiedzieć. Gdy 
będziesz miał swoją Stellę, reszta nie powinna cię obchodzić.
168
-  Uważasz, że nie powinna? Mylisz się. Szanuję starego Venancia, a on nawet 
sobie nie wyobraża za jakiego łotra wyjdzie jego córka? O ile jeszcze wyjdzie! 
Bo w życiu różnie bywa...
-  Nie marudź, tylko śpij.
-  Kiedy nie mogę.
Antek wstał i dorzucił drew do ognia. Pacheco uniósł głowę i obserwował go przez 
chwilę. Potem ułożył się ponownie.
-  Snują mi się po głowie różne myśli - mówi, dalej Antek A wszystko przez 
ciebie i twoją towarzyszkę. Myślałem, że przynajmniej Alvina okaże się 
mądrzejsza od ciebie. Niestety, oboje jesteście ulepieni z tej samej gliny.
-  Śpij wreszcie!
-  Myślisz, że mogę? Znowu trzeba dołożyć do ognia, bo inaczej zagaśnie.
Wstał i poszukał patyków. Płomienie pojaśniały, a krąg światła rozszerzył się. 
Lecz nie na długo i ciemność ponownie poczynała napierać ze wszystkich stron.
-  Nigdy nie miałem tak podłej podróży jak ta. Bolą mnie wszystkie kość. Nawet 
przewrócić się na bok nie mogę. Diabli nadali to wszystko!
-  Może byś tak się uspokoił, do pioruna! - gromił go Pacheco. Był senny, oczy 
mu się kleiły, a tu Antka jakby coś napadło, gadał,
bredził, wspominał i narzekał. Co chwila wstawał, poprawiał ognisko, kładł się i 
znowu gadał. Zęby chociaż to jego gadanie miało jakiś sens! Pacheco odwracał się 
na bok i zatykał uszy. Antek zaś za każdym razem, gdy dokładał patyków do ognia, 
nie przestawał zagadywać leżącego. Kiedy tamten me odzywał się, obserwował go 
pilnie i zaczynał na nowo Trwało to dosyć długo. W końcu, gdy Pacheco przestał 
zupełnie reagować podszedł do mego, zabrał mu broń, razem zfakonem, i zaniósł w 
odległe zarosła. Później wrócił na swoje miejsce, ujął w rek wi„czester i 
postanowił czuwać do rana.
Pacheco poruszał się niekiedy na swoim posłaniu, coś tam mruczał przez sen, ale 
tak był znużony czuwaniem i podróżą, że chrapał dalej. Do rana było daleko i 
Antek zmęczył się setnie, zanim dostrzegł na wschodzie jaśniejący brzeżek nieba. 
Kiedy się rozwidniło na tyle, że mógł rozróżnić Kształty niedalekich zarośli 
oraz sylwetki pasących się koni, Antek podniósł się na nogi, trącił lufą 
śpiącego i zawołał: — Wstawaj, przyjacielu, bo czas nam w drogę!
169
Na widok wymierzonej w swoją pierś broni Pacheco poderwał się błyskawicznie i w 
tej samej chwili zamarł w bezruchu.
—  Co za głupiec ze mnie! — powiedział zduszonym, wściekłym głosem. — Powinienem 
był się tego po tobie spodziewać.
—  Powinieneś. Lecz nic ci teraz nie pomoże. Zbieraj się do drogi, bo czas umyka. 
Koło południa powinniśmy dotrzeć do szałasu Manuela.
—  O czym ty myślisz? — spytał Pacheco zaniepokojony.
—  Oczywiście o tym samym co i ty — o patakonachl Chyba jeszcze z
nich nie zrezygnowałeś?
Pacheco nie odezwał się ani słowem. Zacisnął zęby i spoglądał na
Antka ponuro z nienawiścią.
— Siodłaj konie. Nuże! Pojedziesz przodem. I pamiętaj, że nie mam zamiaru 
patyczkować się z tobą, w razie czego — kula w łeb!
4
Nagła zmiana w położeniu Pacheki wpłynęła także i na zmianę jego usposobienia. Z 
zuchwalca, świadomego swej przewagi stał się teraz potulnym barankiem. Był 
posłuszny i gorliwie wypełniał wszystkie polecenia Antka. Lecz mimo tej 
uległości Antek mu nie ufał i starał się mieć go stale przed sobą. Całonocna 
bezsenność, jak również obecne czuwanie wyczerpały Antka do ostateczności. Mimo 
tego trzymał się dzielnie. Z wyższego niż inne pagórka ujrzał w dali szałas 
Manuela. Zauważył też, jak Pacheco, posuwający się przed nim, raptem skurczył 
się w siodle. Zląkł się, że oto jest u kresu.
—  Jakie masz plany? — spytał Antka, nie odwracając głowy.
—  Jak myślisz? Chyba zasłużyliśmy sobie na spoczynek?
—  Nie o to pytam. Masz mnie w ręku i pragnę wiedzieć, co dalej?
—  Zastanowimy się.
—  Zastanowimy?... To znaczy: ty i Manuel?
—  Sądzę, że należy dopuścić do głosu także i twoją osobę. Tym bardziej, że 
Manuel ma do ciebie uraz o ten chybiony strzał. Uważa, że powinieneś był 
strzelać celniej.
—  Chciałbym, abyś mi uwierzył, że strzeliłem niechcący. Po prostu
potknąłem się na kamieniu.
—  Właśnie, gdy mu opatrywałem ranę, Manuel mi to tłumaczył.
—  A jak rana? To nic poważnego, prawda?
—  Szczęście, że był to tylko drobiazg. Zresztą nie musisz się teraz o to
170
martwić. Jeszcze parę chwil i Manuel sam cię poinformuje dokładnie o stanie 
swego zdrowia.
Pacheco nie odpowiedział nic, ale po jego minie było widać, jak panicznie boi 
się o swoją skórę. Mimo że mu to nie sprawiało żadnej satysfakcji, Antek pragnął 
utwierdzić go w przekonaniu, że musi za swoje sprawki ponieść zasłużoną karę. 
Tylko jeszcze nie wiedział jaką.
Manuel musiał widocznie zauważyć jeźdźców z daleka", bowiem powitał ich w 
drzwiach swojej rudery ze strzelbą w ręku. Opuścił ją, kiedy poznał, że ma przed 
sobą Antka, ale zaraz podniósł ponownie i wymierzy} w pierś Pacheki.
—  Nie strzelaj, na miłość boską! — zawołał ten przerażony dygocąc na całym 
ciele.
—  A skąd u ciebie, łajdaku, miłość boska?
I byłby może nacisnął na spust, gdyby Antek nie pospieszył z wyjaśnieniem:                                                              
M
—  Powstrzymaj się na razie, Manuel. Pacheco jest moim więźniem, więc jeszcze 
nie spiesz się z załatwieniem własnych porachunków. Jest na to czas. Mam do 
ciebie pytanie: Czy udzielisz nam swojej gościny?
Widać było, że Manuel się waha.
—  Gościny? Tobie — tak, ale temu łotrowi — pod żadnym warunkiem! Jeszcze mi się 
rana nie zabliźniła i w nocy strasznie dokucza. Bodaj go piekło pochłonęło!
—  Dobrze, dobrze, zapomnij o tym na chwilę i...
—  Zapomnieć? Nigdy w życiu!
I znowu uniósł broń do oka, lecz zaraz ją opuścił ze słowami:
—  Aha, widzę, że trzymasz go na muszce. Dobrze, kończ, coś zaczął.
—  Chciałem ci powiedzieć, żebyś przygotował kawałek sznura, ale mocnego.
—: A co? Będziemy go wieszać?
Pacheko skierował błagalny wzrok na Antka. Było to spojrzenie zaszczutej istoty, 
przekonanej o swoim rychłym końcu. To napełniło Antka ukrytą satysfakcją. „Niech 
wie, szubrawiec, że to nie przelewki!" — pomyślał.
—  Dla bezpieczeństwa należałoby go związać — powiedział.
Gdy Manuel poszedł, aby spełnić Antkowe żądanie, Pacheco odezwał się drżącym 
głosem:
—  Tonico, pamiętaj o Stelli!
—  Bądź spokojny, pamiętam.
171

— Jeśli mnie zabijecie, nigdy jej nie odnajdziesz.
__ jQ sje okaże__odparł Antek niedbale. — Nie będzie przecież wieki
siedzieć w ukryciu. Alvina sama nie wytrzyma i wyskoczy na świat. Przy jej 
usposobieniu jest to nieuniknione. Poza tym, chyba sobie nie wyobrażasz, że 
Stella jest potulna jak dziecko?
Pacheco umilkł. Manuel pojawił się ze sznurem. Kazali więźniowi zejść z konia i 
poprowadzili do chaty. Szedł z oporem, ale szedł.
__ Tak  braciszku — mówił do niego Antek — siadaj tu i nadstaw
rączki. Wprawdzie sznur jest szorstki, ale krzywdy ci nie zrobi, jeżeli będziesz 
je trzymał spokojnie przy sobie. Nie szarp się, po co niepotrzebnie zużywać 
energię. Teraz nogi. Manuel, przywiąż je dobrze do stołka. Muszą być 
unieruchomione. Chodzi o to, byś nie wierzgał. Ostrogi także ci odejmiemy, bo 
właściwie teraz ich już nie potrzebujesz.
Pacheco był zdruzgotany. Zwiesił głowę, a ponury wzrok utkwił w podłodze. Strach 
go sparaliżował i dlatego zupełnie nie reagował na to, co z nim robili. Dopóki 
go krępowali, milczał jak słup. Kiedy wreszcie Manuel odsapnął, jak po dokonaniu 
wielkiego wysiłku, spytał przybitym głosem:    -
—  Co ze mną teraz będzie?
__ Ja bym ci chętnie łeb ukręcił! — wyznał szczerze Manuel.
—  Musimy się namyślić — odparł Antek. — Wprawdzie jesteś skończonym łotrem, ale 
to nie znaczy, że powiesimy cię bez sądu.
Ciemna twarz Pacheki poszarzała z przerażenia. Utkwił błagalne spojrzenie w 
swoich oprawcach.
—  Na Boga! Nie czyńcie tego! Powiem wam wszystko!
—  Hm, tak powiadasz? Manuel, co ty na to?
—  Nie wierzę psubratu, szkoda, że nie ma tu w pobliżu jakiegoś przyzwoitego 
drzewa, które by wytrzymało pod tym łotrem. Ale można posłużyć się także belką 
nad drzwiami.
—  Wiesz, niezły pomysł. Chodźmy się naradzić.
Wyszli obaj na dwór, a Pacheco pozostał sam pogrążony w ponurych myślach i z jak 
najgorszymi przeczuciami. Usiedli na kamieniach wystających z rumowiska.
—  Co zamierzasz? - zagadnął Manuel.
__ Chodzi mi tylko o wydobycie z niego zeznania, gdzie umieścił Stellę.
__j0 nje będzie trudne. Już wyraził na to ochotę. Ale powiedz mi —
co dalej?
—  Jadę po Stellę.
172
—  A ten szubrawiec?
—  Niech idzie do diabła! Obojętny mi jest jego dalszy los.
—  Tobie obojętny, ale nie mnie. Przecież, jak twierdzisz, chodzi mu o te 
nieszczęsne patakony. Widać po jego gębie, że nie zrezygnuje z nich żadną miarą. 
Puścisz go wolno dziś, pojawi się jutro. Pół biedy, jeśli wróci sam, ale może 
sobie znaleźć jakiegoś pomocnika, A wtedy, co ja zrobię?
—  Nie pomyślałem o tym — wyznał Antek. — Sprawa jest rzeczywiście poważna. 
Jakie widzisz wyjście?
—  Nigdy nie dybałem na niczyje życie, ale widzę, że nie obejdzie się bez 
pociągnięcia nożem po gardle!
—  Nie! — zaprotestował Antek. — Pomyśl, taki młody człowiek! Przecież to nie 
zbój!
—  Nie? A do mnie to kto strzelał! Jak myślisz, z żartów czy dla zabawy?
—  Pchnęła go do tego chciwość.
—  Zgoda. Ale któż mi zaręczy, że nie uczyni ,tego po raz drugi? Sam się 
przekonałeś, co to za łotr. Jesteś wspaniałomyślny, darujesz mu życie po to, by 
dybał na moje?...
Obawy Manuela były całkiem usprawiedliwione. Ale myśl o zabiciu bezbronnego 
człowieka z zimną krwią była Antkowi wstrętna, choć wiedział, że tego wymagało 
bezpieczeństwo Manuela. Jak wybrnąć z tej sytuacji?
Sto kilometrów na południowy zachód od Sao Luiz Gonzaga znajdują się ruiny 
osiedla Santo Antonio. Jest to pozostałość jednej z dawnych redukcji, należącej 
do indiańskiego państwa Siedmiu Narodów, zorganizowanego przez jezuitów jeszcze 
w czasach hiszpańskiej konkwisty Pod naporem Hiszpanów i Portugalczyków państwo 
uległo rozkładowi, a jego ludy rozsypały się, szukając schronienia w Argentynie 
i Paragwaju Pozostały jedynie niedobitki i rozsypujące się budowle, ruiny, 
jedyne świadectwo dawnej świetności.
Antek obojętnie mijał stare rumowiska. Porastały je olbrzymie chwasty krzaki i 
rzadkie, omszałe ze starości drzewa, zwane figueiras. Spotykał tu mało ludzi. 
Byli to miejscowi mieszańcy, przeważnie biedota, odnoszący się do niego 
podejrzliwie i z nieufnością. Utrzymywali się jedynie z uprawy małych skrawków 
ziemi oraz hodowli nielicznych owiec.  Kierując się
173
uzyskanymi informacjami, Antek musiał przebyć jeszcze ponad dwadzieścia 
kilometrów w stronę argentyńskiej granicy, zanim dotarł do płytkiego strumyka o 
nazwie Urucatai.
Tu, w niewielkiej kotlinie, na skraju palmowego lasku stała murowana rudera, 
wzniesiona jeszcze przez hiszpańskich kolonizatorów. Część domostwa znajdowała 
się w zupełnej ruinie. Zapadły dach pokryty był gęstym mchem i kępkami trawy. 
Druga część budynku trzymała się jako tako, dając schronienie całej rodzinie.
Głową tej rodziny był osobnik o chorowitym wyglądzie. Policzki miał zapadłe, 
wzrok błędny, zmierzwione włosy i wychudłe ciało, pokryte łachmanami. Był to 
właśnie Jose Nunes, jakiś krewny Pacheki, sprawujący z jego polecenia opiekę nad 
dziewczynami. Antkowi typ ten nie spodobał się od pierwszego wejrzenia, lecz 
ponieważ przybył tu w określonym celu, od razu przystąpił do sprawy:
—  Przyjechałem po dziewczyny.
Nunes zlustrował go nieufnym spojrzeniem od stóp do głów i oznajmił
krótko:
—  Niepotrzebnie się fatygowałeś. Już ich tu nie ma.
—  Co to znaczy — nie ma? Gdzie się podziały?
—  Dosiadły koni i pojechały jeszcze wczoraj rano.
Był to cios, którego Antek się nie spodziewał. Tyle zgryzoty, tyle trudu i 
wszystko na próżno! A może Nunes po prostu kłamał? Postawa jego była 
nieszczególna, strzygł oczami w stronę rudery.
—  Żałuję, że Pacheco sam się ni#pofatygował — powiedział Antek. — Ale 
przeszkodziła mu w tym zwichnięta noga. Nie będzie zadowolony z wieści, którą mu 
przywiozę. Dziewczyny zostały pod twoją opieką i na twoją odpowiedzialność. 
Jakże więc?...
—  Pozostawił je tu, lecz nie było mowf o tym, że mam stale siedzieć koło nich i 
pilnować jak kwoka kurcząt? Mam swoje sprawy i czasem muszę wyjechać z domu.
Wszystko to brzmiało prawdopodobnie, lecz Antek nie miał podstaw, by mu wierzyć. 
Chwilę się namyślał, a potem wyciągnął rewolwer.
—  Prowadź do domu! — powiedział ostro.
Dziewczyny, Stella i AMna, siedziały razem z córkami gospodarza i zawzięcie nad 
czymś dyskutowały. Na widok wchodzącego Stella z okrzykiem radości rzuciła się w 
jego ramiona. Natomiast Alvina wcisnęła się w kąt, chcąc pozostać nie zauważona. 
"
174
—  Zbierajcie się do drogi — powiedział Antek bez wstępów. — Nie ma chwili do 
stracenia.
—  Gdzie Pacheco? — odezwała się niechętnie Alvina.
—  Czeka na ciebie z niecierpliwością.
—  Krokiem się stąd nie ruszę.
—  Tym lepiej. Zaoszczędzisz mi kłopotów.
—  Konie są na pampie - powiedział Nunes. - Nie wiem więc, czy uda się je złapać. 
Będziecie musieli trochę zaczekać.
—  Zaczekamy. Tylko ty się nie musisz trudzić, wystarczy, że wyślesz po nie 
jedną z córek.
—  To nie jest robota dla moich córek - zaprotestował gospodarz
—  Amigo - odezwał się Antek głosem stanowczym i nie znoszącym sprzeciwu. - 
Tutejsze dziewczęta to bardzo dzielne istoty i nie takie rzeczy potrafią! Wydaj 
polecenie, tylko szybko!
Kiedy jedna z jego córek ruszyła ku wyjściu, AMna rzuciła za nią:
—  Przyprowadź także mojego!
Kiedy w końcu dosiedli koni, AMna skierowała się w przeciwnym niż oni kierunku. 
Antek zakrzyknął za nią:
—  Nie chcesz nic wiedzieć o Pachece? Nawet się nie obejrzała.
—  Jest na ciebie wściekła - zauważyła Stella. - Cały czas opowiadała o tobie 
takie rzeczy, że aż mi się robiło przykro. Nawet sam Pacheco często ją mitygował, 
gdy posuwała się za daleko. W gruncie rzeczy oboje jednakowo cię nienawidzą. 
Tonio, coś ty im takiego zrobił?
Konie szły stępa, a przed nimi rozciągała się stepowa równina. Oboje czuli się 
wolni i szczęśliwi. Z Antka opadło całe dotychczasowe napięcie, jak skorupa 
błota spłukana ulewnym deszczem. Przepełniało go uczucie lekkości i beztroski.
—  Powiedz mi - zwrócił się do Stelli - jak mogłaś ulec Alvinie? Jakimi 
kłamstwami się posługiwała, żeby pozyskać twoją ufność?
—  Po prostu powiedziała mi, że pojechałeś do Sao Luiz gdzie w jakichś sprawach 
zatrzymasz się kilkanaście dni. Zależało mi na jak najszybszym skontaktowaniu 
się z tobą, a ona zaofiarowała się, że będzie moją przewodniczką.
—  Jaka z niej przewodniczka, jeżeli sama nie zna tych stron!
—  Ja nic nie wiedziałam i dlatego jej zaufałam. Trwało to dotąd, dopóki me 
natrafiłyśmy na ową szopę, samotnie stojącą w stepie. Tam pojawił się ten twój 
przyjaciel, Pacheco.
175
—  Przyjaciel? Niech mnie Bóg broni od takich przyjaciół.
—  Tak mi opowiadał. A ty nigdy o nim nic nie wspominałeś. Chcąc nie chcąc, 
musiałam uwierzyć. Ostrzegał nas, że na pampie jest teraz niebezpiecznie, bo 
rozpoczęły się już jakieś rozruchy. Chciał nas poprowadzić okrężnymi drogami do 
Jaguari, ale w końcu zrezygnował z tego. Powiedział, że toczą się tam zacięte 
walki.
—  Po prostu skłamał. Chodziło mu o to, by cię odciągnąć jak najdalej od swoich. 
Tym sposobem stawałaś się zależna od niego i mógł przystąpić do realizacji swego 
planu. Plan ten musieli uknuć we dwójkę.
—  Nie wiem, ale wydaje mi się, że masz rację. Przy każdej sposobności 
porozumiewali się szeptem lub na uboczu. Zależało im, żebym o niczym nie 
wiedziała. Wtedy dopiero zaczęłam ich podejrzewać o nieczyste zamiary. Bałam się 
obojga. Dopiero u Nunesa Alvina wyznała mi, że lepiej będzie, gdy tu zostaniemy, 
a Pacheco wyruszy sam, by móc szybciej do ciebie
dotrzeć.
—  A tymczasem udał się do Manuela. Myślał, że go zaskoczy i zmusi do oddania 
patakonów. Może miał także i inny plan, trudno odgadnąć. I może byłoby mu się 
udało, gdyby nie pech — oczywiście dla niego — żeśmy się obaj spotkali Gdyby nie 
to, nie wiem, gdzie bym cię szukał.
—  To on przyznał się do wszystkiego?
—  Tylko częściowo, choć niechętnie.
—  Tonico! Użyłeś siły? — zapytała z lękiem w oczach. —- Nie zabiłeś
go, prawda?                         ?
—  Nie,  żyje i znajduje się pod  opieką  Manuela.  Aż do mojego
powrotu.
—  Co z nim zrobicie?
—  Chyba darujemy mu życie, bo inaczej nie wypada. Tylko przedtem należy 
zabezpieczyć Manuela.  Nie  wiem jeszcze jak,  ale  chyba coś
obmyślimy.
—  To dobrze, Tonio, to dobrze. Bo, widzisz, ja strzelałam do Tabordy i jego 
ludzi. Myślałam, że to nic, ale to straszne!
—  Bądź spokojna, jeśli idzie o mnie, to włos z głowy mu nie spadnie, lecz 
popędzajmy konie, zbyt marudzimy, a czas ucieka.
—  Gdzie teraz jedziemy, Tonio?
—  Do Sao Luiz Gonzaga. Zostawię cię u Wolskich. To dobrzy ludzie, zaopiekują 
się tobą. Mają dwie córki w twoim wieku. Bardzo miłe, będziesz czuła się dobrze 
wśród nich. A stamtąd pojadę do Jaguari, do naszych.
176
Rozdział X
Cała południowa część stanu Rio Grandę do Sul, położona wzdłuż urugwajskiej 
granicy, poczynając od portu Rio Grandę nad Atlantykiem aż po Uruguaianę, Itaqui 
i Sao Borja, leżące nad rzeką Uruguaiem która stanowiła naturalną granicę z 
Argentyną, objęta była rozruchami'na t\P politycznym.
> Tak to się nazywało, w praktyce natomiast było to grasowanie kilku band, 
posługujących się mianem Renowdores albo Vigilantes, i to przede wszystkim w 
okolicach, gdzie znajdowały się zamożne estancje lub większe posiadłości 
ziemskie. Łupiono więc, rabowano i niszczono. Do przetwórni mięsnych nad 
Atlantykiem pędzono dzień i noc stada bydła i owiec konie zaś, gdy było to 
możliwe, uprowadzano za granicę. O ile początkowo nadmiar bydła był na rękę 
przetwórniom mięsnym, to niebawem okazało się, że wprowadza chaos ekonomiczny i 
zaburzenia na rynku wewnetr™™ i zewnętrznym.                                                                         
cuzuym
Prasa stołeczna uderzyła na alarm, a gubernator zwołał nadzwyczajne posiedzenie 
sejmu. Rozpoczęły się gorące debaty bez końca. Gubernator wysunął szereg 
propozycji, zmierzających do zaprowadzenia ładu i porządku, lecz opozycja 
rzuciła się na niego z krzykiem, że zamierza wprowadzić reformy wbrew interesom 
całej prowincji i ze szkodą ludzi uważających się za sól tej ziemi. Tak naprawdę 
godziło to w różnych kacyków, zwanych kaudyliami, którzy z racji zasług 
rzeczywistych czy urojonych rościli sobie pretensje do decydowania o wielu 
sprawach na terenach przez siebie zamieszkiwanych.
Niezależnie od tego, bandy zawodowych degoladores oddawały się swojej profesji z 
coraz większą swobodą i gorliwością. Ciesząc się zupełną bezkarnością grasowały 
szajki płatnych zbirów, których jedynym zajęciem było usuwanie przeciwników 
politycznych.
Antek był częściowo zorientowany w sytuacji, lecz o wiele więcej
~- Pampa
177
dowiedział się od przygodnie spotkanego w stepie gaucha. Ujrzał go siedzącego 
pod jakimś krzaczkiem i grzebiącego patykiem w ognisku, nad którym wisiał 
czajnik z wodą. Obok pasał się spokojnie jego koń, a nieco dalej biło z ziemi 
źródło czystej wody. Kiwnął Antkowi przyjaźnie ręką i zaprosił:
—  Zsiadaj z konia i wypoczywaj. Potrzebuję kompana do simaronu, który za chwilę 
będzie gotowy. Słońce zbytnio doskwiera, więc lepiej przeczekać upał w tym miłym 
cieniu.
—  Jak najchętniej! — przystał Antek.
I po chwili obaj już pociągali z tykwy gorzki płyn herwowy.
—  Zdaje się, że my się znamy — powiedział po którejś tam kolejce Antek.
Nieznajomy uśmiechnął się pod krótko przystrzyżonym wąsem.
—  Jakżeby nie! Przecie spotkaliśmy się u Lopesa! Ty wychodziłeś od niego, a ja 
wchodziłem. Przypominasz sobie?
—  Oczywiście!
—  Nazywam się Carneiro. Miałem interes do Lopesa. Rozmawiałem z nim o różnych 
sprawach. Mówiliśmy także o tobie.
9 — O mnie? — nie mógł ukryć zdziwienia Antek. — Niby dlaczego?
—  Nic w tym nadzwyczajnego. Dziś takie mamy czasy, że gada się o wszystkim, to 
o tym, to o tamtym. Jak to zwykle bywa. Komendant jest ,pełen uznania dla ciebie.
Połechtało to mile Antka, odparł:
—  Chyba dlatego, że opowiedziałem mu o wszystkim, co wiem o grasujących na 
stepie bandach. Wydawał mi się życzliwy i godny zaufania.
—  I wcale się nie pomyliłeś. Służbista, bo służbista, ale dbały o dobro kraju. 
Co dziś, niestety, jest wielką rzadkością.
—  Tak, zauważyłem to. Szkoda tylko, że nie ma możliwości działania. Przepisy 
utrudniają mu podjęcie decyzji. Musi czekać na rozkazy, a czekanie jest zgubne 
dla kraju. Mnie samego to denerwuje.
—   Rozumiem. Komendant wtajemniczył mnie w twoje niektóre sprawy. Co z twoją 
dziewczyną? Odnalazłeś ją?
—  Tak. Już jest w Sao Luiz. U znajomych.
—  To miałeś szczęście. A ten facet, który ją porwał?
—  Potraktowałem go po ludzku...
Tak, załatwił sprawę, lecz nie ku pełnemu zadowoleniu Manuela, domagającego się 
przykładnego ukarania Pacheki. Proponował coś w rodzaju ucięcia jednego ucha czy 
bodaj palców u prawej ręki. Szczęśliwe
178
znalezienie  Stelh  napełniło jednak  Antka  taką  radością,  że  wszyst. 
zapomniał wrogowi i postanowił puścić go „a wolność. Wymó JT^m jeszcze obietnicę, 
że zapomni o Antku, Manuelu i jego patakonach Co tam Pacheco sobie myślał, 
składając solenne przyrzeczenie, że nigdy w j. s. nie zawita pod żadnym pozorem, 
nie wiadomo. Dosiadł fe/??? konia ^ wkrótce sylwetka jeźdźca znikła na dalekim 
horyzoncie.                            '
Pus*ow!eZabrał "? d° PrZek°nyWania Manuela> ^y opuścił na 2awsze t0
—' Zabieraj swoje patakony i jedź do jakiegoś miasta, nie na nołudniP lecz na 
północ, na przykład do Santo Angelo. Tam się będziesz mTgł tak urządzić, zęby 
więcej nie pracować. Tutaj stale ktoś będzie cię naThodJiH molestował. Nawet ten 
nędznik Pacheco. Nie wierzę w jego przv!7 bo zbyt łatwo mu ono przyszło. Jeśli 
nie odpowiada ci Santo^Z?S do Santa Mana lub po prostu do Porto Alegre. Będziesz 
tam ?$?
Po długich naleganiach Manuel obiecał, że tak zrobi, i nawet nrzvstanił do 
wydobycia z ziemi kociołka z monetami.  Wtedy  dopiero Antek uspokojony, ruszył 
w dalszą drogę.                                                        k'
Carneiro słuchając tego pokiwał tylko głową.
- Radziłeś mu dobrze, pytanie tylko, czy cię usłucha. Musisz bowiem wiedzieć, ze 
kto raz zakosztował życia samotnego, nie łatwo da JS na jego zmian?. Dla twego 
Manuela większą wartość przedstawiał owiec, do których się przywiązał, niż owe 
srebrne czy złote moriety
Rozmowę przerwał im nagle tętent koni. Przed nimi pojawiła sie iLna grupa 
jeźdźców.  Zsiedli z wierzchowców i ciasnym   kręgiem  ™? pyących sunaron. 
Carneiro nawet nie ruszył się z miejsca/Antek natomts powstał , rozejrzał się 
niespokojnie po twarzach przybyłych
-Nie przerywajcie sobie - uspokoił ich jeden z jeźdźców którv zdawał się byc 
przywódcą grupy. - chętnie się z wami nap1Jemy' ^ dosypcie świeżej herwy.                                                          
??««?, ?????
Carneiro w milczeniu spełnił ich życzenie. Nalał wody do tykwy ? ????? ją 
pierwszemu z brzegu.                                                               
?   ? dal
— My należymy do Renomdores, a szefem naszym jest ??????? powiedział herszt. - A 
wy kim jesteście i dokąd jedziecie!
Antek zakręcił się na miejscu i ponownie usiadł koło Carneiry rIHvhv mógł, 
chętnie byłby się zapadł pod ziemię.                                             
? ?
???????. Udaję S1? W r°dZmne Str°ny W ^ - P°Wied2iał n^bale
1-79
—  A mnie droga prowadzi do Santiago — odparł Antek, usiłując
opanować drżenie głosu.
—  Hm — mruknął herszt pociągając łyk simaronu. — Wybraliście się w 
nieodpowiedni czas. Tam grasują bandy Yigilantes.
—  Żeby ich jasny piorun! — zaklął Carneiro. — Może jednak będzie lepiej 
zawrócić? Jak uważacie?
—  Ja sądzę, że to najlepsze wyjście — podchwycił Antek.
—  A może przystaniecie do nas? Potrzebujemy ludzi. Źle wam z nami nie będzie. 
Stanowimy jedną wielką rodzinę.
—- Ciekawa propozycja — powiedział powoli i z namysłem Carneiro. — Warto by się 
nad tym zastanowić. Bo właściwie mnie samego cholera bierze na ten rząd i całą 
tę hołotę, która go popiera.
—  Więc świetnie się składa — ucieszył się herszt. — Nie pożałujecie tego. 
Taborda jest człowiekiem wyrozumiałym i potrafi nagradzać tych, którzy służą mu 
wiernie i z oddaniem. Dlatego z dnia na dzień rosną jego
siły.
—  A dużo was teraz jest? — zapytał od niechcenia Carneiro.
—  Sporo, ale nie o ilość chodzi, lecz o ludzi oddanych i pewnych.
Przez jakiś czas Carneiro nie odzywał się i Antek również milczał, zajęty swoimi 
myślami. Skonstatował z niezadowoleniem, że ilekroć wydawało mu się, iż jest 
wolny od kłopotów, a przed nim otwiera się droga wolna od przeszkód i trudności, 
zaraz pojawiało się posępne widmo Tabordy. Czyżby prześladowało go jakieś fatum?
Herszt oddał tykwę i rzekł do towarzyszy:
—  Nie możemy zabawić tu dłużej, jedziemy. Dziękujemy za amar-
go-
—  Przyjemnie się z wami gawędziło. Szkoda, że już odjeżdżacie.
—  To jak — nie chcecie przyłączyć się do nas?
—  Szczerze mówiąc, serce i dusza są po waszej stronie, ale moment jest 
niewłaściwy. Muszę zawrócić do domu, by powiadomić żonę i dzieci. Inaczej 
rodzina by mnie przeklęła.
—  No, a ten młody amigdl
—  On decyduje o sobie sam.
—  Mam ojca w Santiago, którego od dawna nie widziałem. Leży
obłożnie chory.
—  Tfu! Bohaterzy! — zdenerwował się nagle herszt. — Obejdzie się bez
was!
180
2
T h H J T °dWr°tnym "* grUpa **"?*« należąca do Tabordy. Wprawdzie wydłużało to 
podróż, ale jeżeli zależało im na bezpieczeństwie, nie mieli innego wyjścia. 
Zresztą, jak zwierzyT sie Carneiro, dłuższa podróż zapewniała im lepsze 
rozpoznanie terenu
-  Rozpoznanie? - zdziwił się Antek. - Jaki z tego pożytek?
-  Dla ciebie żaden - przyznał Carneiro. - Leczyła mnie - duży
-  Domyślam się. Nie jestem przecież głupi, żeby się nie zorientować jaką misję 
masz do spełnienia.                                              "eniowac,
Carneiro skierował na Antka przenikliwe spojrzenie.  Przez chwile zdawał się 
zastanawiać, a potem rzekł-                                               *
-  Jeżeli się domyśfasz, mam nadzieję, że mi nie przeszkodzisz w wykonywaniu 
mego zadania.                                                 ^uzisz w
-  Dztkuję^' NaWet'JCŚli MZiC t0 mOŻHWe' ChętniC d d°P°mo^ Dalej jechali już w 
milczeniu, niekiedy tylko rzucając jakieś słowo
dotyczące terenu, po którym się posuwali, albo najbliższego eZu podroży. 
Wieczorem dotarli do niewielkiej osady, składającej się 2 kuku luźno 
rozrzuconych domków. Na ulicy spotkali ku swojemu zaskocz liu" grupki jezdnych i 
P1echurów siedzących wokół ogniska, nad któZ skwierczały spore połcie mięsiwa. 
Sposobiono się do posiłku. Z pobieżnej obserwacji wynikało, że ci ludzie 
przygotowywali się do spędzenia nocy w tej osadzie. Antka znowu ogarnął niepokój
-  Może to ludzie Tabordy? - szepnął w stronę towarzysza
-  Nie widzę jakoś nikogo z tych, którzy popijali z nami simaron Bacznie 
obserwuję ich gęby, wszystkie są mi obce
dziuTzef11110 t0 JCdŻmy ^?' P° C° ???? Si? 2???2?????? w tej podłej
Przez chwilę zdawało się, że Carneiro przystanie na tę propozycje
kinT^rHP°Wied?łrreSZCie ~ ??????? P°wi"y ** dowiedzieć, kim są ci ludzie — 
Vigilantes czy Renoradores
Zatrzymali konie przed jedną z chat, położoną nieco z dala, i poprosili o 
miejsce na nocleg. Gospodarz wykręcił się ciasnotą mieszkania L nie
slTklrcidokturydzy dla koni-Wyniósł zaraz {postawił p**»™
spore koryto, do którego wsypał ziarno.
-  Kim są ludzie biwakujący na ulicy? - zagadnął człowieka Carneiro
-  Należą do Tabordy i właśnie czekają na niego. Nie wiem, gdzie się
181
zawieruszył, ale tutaj właśnie mają się spotkać. Czekają na niego od
południa.
— Dobrze. Daj jeszcze koniom wody. Skorzystamy z nocnego chłodu i
pojedziemy dalej.
Ruszyli w ciemną noc, gościńcem wiodącym w kierunku Carovi. Konie s-Jy wolno i 
to pozwalało im na swobodną wymianę zdań. Antek, obawiając się Tabordy, naglił 
do pośpiechu, natomiast Carneiro, jako człowiek Marszy i bardziej doświadczony, 
zalecał umiarkowanie. Przede wszystkim — utrzymywał — nie ma potrzeby tak się 
śpieszyć, Taborda nie dotarł jeszcze do osady, którą opuścili, i nie wiadomo, 
czy tej nocy jeszcze tam dotrze. A gdyby nawet dotarł, to będzie tam popasał, 
może nawet zatrzyma się kilka dni. W tym czasie oni będą mieli za sobą 
kilkadziesiąt kilometrów. Teraz powinni zatrzymać się na popas, konie sobie 
odpoczną, a oni zdrzemną się ze trzy godziny. O świcie pojadą dalej, żeby 
dotrzeć do Carovi.
—  Góż tam jest do zobaczenia? Na pewno taka sama dziura jak ta,
którą minęliśmy.
—  Chodzi o nastroje i o zebranie wiadomości o siłach rebeliantów. To
rzecz ważna.
—  Dla Lopesa?
—  Dla niego i władz.
Tak, to potwierdzało przypuszczenia Antka co do charakteru misji Cameiry. Misja 
ta nie nastręczała zbyt wielkich trudności i niebezpieczeństw, zważywszy, że 
nikt nie wiedział, kim on jest i w jakim celu porusza się po stepie. Mógł 
otwarcie, zależnie od okoliczności, sprzyjać tak grupie Renovadores, jak i 
Vigilantes. Tym sposobem, zyskując sobie ich zaufanie, zdobywał potrzebne 
wiadomości.
Około północy zatrzymali się przy jakimś strumieniu i w blasku wschodzącego 
księżyca ułożyli się na spoczynek. Antek nie mógł zasnąć, gdyż przez cały czas 
rozmyślał nad ich sytuacją, za to Carneiro chrapał, jakby znajdował się we 
własnym łóżku. Kiedy księżyc wzbił się na znaczną wysokość, Antek zbudził go i 
pojechali dalej.
Ze wschodem słońca wjeżdżali w ulice Carovi. I tu spotkała ich niespodzianka. Na 
ulicy biwakowali ludzie, tliły się ogniska, konie stały uwiązane do płotów lub 
pojedynczych drzew. Straży przy wjeździe nie było żadnych, lecz zaledwie 
zrównali się z pierwszym ogniskiem, natychmiast zostali otoczeni i zaprowadzeni 
przed oblicze szefa bandy. Ten siedział akurat w swojej kwaterze przy stole i 
pił kawę. Ponieważ był obrócony plecami, Antek nie wiedział, z kim ma do 
czynienia. Był jednak przekonany,
182
że jest to nie kto inny, jak sam Taborda. Doznał ulgi, gdy rozpoznał w nim 
majora Mendonsę.
—  Tonico! Co za niespodzianka! Gdzie się tak dluy^ podziewałeś?
—  Wędrowałem po świecie.
—  Nie przesadzaj, pampa to nie świat, lecz zaledwie jego przedsionek. Opuściłeś 
mnie tak nagle, iż obawiałem się, czy nie padłeś ofiarą jakiegoś napadu. Gdybyś 
dotrwał do końca, bylibyśmy unieszkodliwili Camargę raz na zawsze! Czy zdajesz 
sobie sprawę z tego, co on wyprawia? Nie mogę przeboleć, że moja własna córka 
poszła za nim, jak pierwsza lepsza gęś! Ale opowiadaj o sobie.
—  Spotkałem kamrata i obaj udaliśmy się na poszukiwanie pojezuic-kiego skarbu.
—  I znaleźliście co?
—  Nic.
—  Takich naiwnych jak ty było już wielu. Ale naiwność to odmiana głupoty. Nie 
przejmuj się tym, po tobie pójdą inni. I z takim samym skutkiem. Czy ty sobie 
wyobrażasz, ile miałem kłopotów po twoim zniknięciu?
—  Nie przypuszczałem nawet, że będą kłopoty. Gdybym się spodziewał, nie 
ruszałbym się z miejsca.
—  A to kto taki? — wskazał na Carneirę.
—  Towarzysz podróży.
—  Chyba nie szukaliście skarbu obydwaj?
—  Podczas gdy Antek zawahał się na moment, Carneiro wystąpił nieco naprzód.
—  Tak jest — powiedział — To ja go do tego namówiłem. Ponieważ nic z tego nie 
wyszło, teraz udajemy się w kierunku Lavras do Sul, gdzie znajdują się płuczki 
złota. Sądzę, że może nam się poszczęści.
—  Ja, na waszym miejscu, tego bym nie czynił — powiedział Mendonsa.— Jak 
widzicie, czasy są niepewne i w drodze łatwo o przygodę. Lepiej byście zrobili, 
lokując się w jakiejś dziurze i tam starali się przeczekać.
—  Zastanawiałem się nad tym — odparł Carneiro — lecz doszedłem do wniosku, że 
trzeba coś robić, aby żyć. Gdybym miał zdrowsze zęby, kto wie, czy nie 
przystałbym do was. Odstrasza mnie od tego fakt, że odżywiacie się tylko samym 
mięsem, co mi nie odpowiada. Bo specjalnego kucharza, tylko dla mnie, nie 
zechcecie utrzymywać.
—  Na takich wojakach, troszczących się tylko o własny żołądek, wcale
183
mi nie zależy. Ale tobie, Tonico, radziłbym pozostać. U mnie możesz zyskać 
bardzo wiele, tym bardziej że poszukuję młodzieńca w twoim wieku, sprytnego i z 
głową na karku.
—  Panie majorze — odparł Antek zbierając się na odwagę. — Mam umowę z 
towarzyszem, że go w tej podróży nie opuszczę. Obaj doznaliśmy razem sporo 
kłopotów i niewygód, a tó trochę zobowiązuje. Dwukrotnie wyciągnął mnie z 
poważnych tarapatów. Pozostawienie go samego byłoby z mojej strony czarną 
niewdzięcznością.
—  Ha! I ty będziesz mi gadał o wdzięczności! — żachnął się Mendon-sa. — Niech 
cię czarci biorą! Umykajcie obaj sprzed mych oczu!
—  Słówko, panie majorze — wtrącił się Carneiro. — Czy moglibyśmy się zatrzymać 
tutaj, aby nieco się pożywić i dać koniom wypocząć?
Major skinął głową, więc obaj udali się na poszukiwanie kwatery. Znaleźli ciasną 
komórkę, gdzie złożyli siodła, pelegi i kapy. Za niewielką opłatą dostali dla 
koni suchej lucerny i trzy kilo zżartego do połowy przez robaki kukurydzianego 
ziarna. Zjedli skromny posiłek u właściciela komórki i wyszli, by się rozejrzeć 
po osadzie. Miała ona dwie ulice wzdłuż i trzy w poprzek, kilkanaście domów, coś 
w rodzaju drewnianej kaplicy, zamkniętej na głucho, jeden sklep o wywalonych 
drzwiach, świecący pustymi półkami, i malutki domek z napisem „Sub-Intendencia", 
ale widocznie opuszczony przez podkomisarza policji, o czym świadczyły otworzone 
na oścież drzwi i okiennice. Dookoła kręcili się zbrojni ludzie — obwiesie i 
obdartusy — z oczu patrzyło im źle i gotowi byli rzucić się zaraz do rabunku, 
gdyby ujrzeli przed sobą odpowiedni obiekt. Carneiro wykalkulował że nie było 
ich więcej niż około setki. Byli to przeważnie młodzi peonowie, zbieranina z 
różnych estaneji, przeważnie z tych, które już padły ofiarą rabunku.
W pewnym momencie przeleciało koło nich dwóch konnych, których wygląd zwrócił 
uwagę Carneiry.
—  Daję głowę, że to Argentyńczycy — powiedział.
Byli to młodzi ludzie o smagłych obliczach, przystrojonych wąsikami i baczkami, 
mieli na sobie fantazyjnie zarzucone cienkie poncha, na głowie szerokoskrzydłe 
kapelusze o przypłaszczonych denkach, a u boku błyszczące rewolwery. Dobrze 
utrzymane rumaki niosły ich jak na skrzydłach. Obaj zatrzymali się przed kwaterą 
Mendonsy, gdzie zabawili około piętnastu minut. Wyprowadził ich sam major i 
podał rękę na pożegnanie mówiąc:
—  Bardzo dziękuję. Do widzenia!
Teraz już im się nie spieszyło, konie biegły truchtem. Carneiro szarpnął Antka 
za ramię i rzucił krótko:
184
—  Nie pytaj o nic, tylko biegiem za mną!
Wpadli do swojej komórki, wyrzucili siodła i pośpiesznie kulbaczyli konie. W 
parę chwil pędzili już pełnym galopem w kierunku, gdzie zniknęli Argentyńczycy. 
Nikt ich nie zatrzymywał. Po drodze Carneiro wyniszczył Antkowi swój plan. Ten 
uznał go za zwariowany i nie wierzył w jego powodzenie, ale dał się jakoś 
przekonać towarzyszowi. Chyba tylko dlatego, że miał dla niego dużo sympatii.
Po niecałej godzinie ujrzeli przed sobą Argentyńczyków. Jechali stępa. Na odgłos 
pogoni zatrzymali konie i ujęli za rewolwery. Carneiro z daleka krzyczał, aby 
ich uspokoić:
—  Swoi! Swoi!
—  O co chodzi? — zapytał jeden z nich. Major zapomniał wam doręczyć tego 
tutaj...
I Carneiro począł gorączkowo grzebać w swojej guajace. Gdy zatrzymani poczynali 
już się niecierpliwić, skierował ku nim lufę swego rewolweru.
—  Ręce do góry!
Antek z drugiej strony trzymał ich już na muszce swego winczestera.
Jeszcze Antek nie zdołał otrząsnąć się po zajściu z Argentyńczykami, gdy 
Carneiro wystąpił z nową propozycją, równie szaleńczą jak poprzednia. Chodziło o 
to, by Antek przyjął służbę u majora.
— Na krótki okres, dwa lub trzy dni — dowodził. — W tym czasie może uda mi się 
uchwycić coś, co będzie bardzo ważne dla władz. Już wiemy, że na finansowanie 
tej ruchawki idą pieniądze z Argentyny, lecz nie wiemy, kto je przesyła. 
Argentyńczycy powiedzieli nam, że doręczyli majorowi sporą sumę pesów oraz jakąś 
korespondencję. Ważne jest, czyj podpis czy też podpisy widnieją na tych pismach. 
Gdyby mi się udało je zdobyć, to więcej nic nie mam tutaj do roboty.
Antek był ostrożniejszy.
.^?         ^est ^Ikie,  a co  będzie, jeżeli major  dowie się,  że
wydusiliśmy z Argentyńczyków kompromitujące go wiadomości?
- Nie dowie się niczego. Oni pojechali wprost do siebie. Do głowy im nie 
przyjdzie wracać dojnajora. Zaskoczyliśmy ich tak, że na pewno do tej pory 
zachodzą w głowę, kim jesteśmy. Mogą podejrzewać, że stanowimy większą grupę, i 
nie zechcą narażać swego życia. Przecież wyraźnie im powiedziałem, żeby nawet 
się nie oglądali za siebie!
185
Carneiro był wymowny i umiał przekonywać. Jednym z argumentów, który ostatecznie 
przekonał Antka, było zapewnienie,-że po zduszeniu ruchawki zapanuje w kraju 
spokój, a wtedy koloniści w Jaguari wcale nie będą musieli opuszczać swych 
gospodarstw.
Mijając kwaterę Mendonsy, ujrzeli go wychodzącego w towarzystwie jednego ze 
swych ludzi, któremu wydawał jakieś pilne polecenie. Na widok wracających nie 
mógł_ukryć zdziwienia.
—  Jak to? Przecież mieliście jechać dalej?
—  Rozmyśliliśmy się — powiedział Carneiro. — Pozostajemy.
—  A jakże to będzie z twymi zębami?
—  Jakoś dam sobie radę. Antonio obiecał, że przed każdym posiłkiem będzie mi 
siekał mięso na miazgę.
—  Wątpię, czy będzie miał czas. Od zaraz zacznie pracować u mnie. Będzie pełnił 
funkcję ordynansa.
Carneiro był jak najlepszej myśli. Rozlokowali się ponownie w tej samej komórce 
i poszli do biwakujących ludzi. Dostali kawałek pieczeni, a z przydziału 
woreczek ziarna kukurydzianego, z którym natychmiast wrócili do swych koni. Koń, 
stały i jedyny środek lokomocji tych ludzi, wymagał nieustannej opieki. 
Nakarmiony i napojony, gotów był do drogi o każdej porze dnia i nocy.
—  Składa się lepiej, niż mógłbym sobie życzyć. Będąc stale na usługach Mendonsy, 
większą część czasu będziesz przebywał na jego kwaterze — pouczał Antka Carneiro. 
— Miej oczy i uszy otwarte na wszystko. Uważaj pilnie na papierki, jakie 
zobaczysz w jego ręku. Gdybyś zobaczył coś ważnego, bierz do ręki i natychmiast 
do mnie!
—  A później co?
—  Nie martw się, znajdziemy jakieś wyjście. Teraz połóż się i wypocznij sobie 
trochę, a ja pójdę przejść się między ludźmi. Może dowiem się czegoś 
ciekawego.            ,
Ledwie Antek przymknął drzwi komórki i legł na peledze, rozciągniętej na 
podłodze, zjawił się posłaniec od Mendonsy.
—  Major czeka na ciebie.
—  Czy coś ważnego? — zaniepokoił się.
Zastał majora w nastroju wielkiego podniecenia. Nerwowo uderzał nahajem po stole, 
a na widok Antka porwał się z krzesła. Przewiercił go jadowitym spojrzeniem i 
zapytał na pozór spokojnym tonem:
—  Gdzie jest twój przyjaciel?
—  Kręci się gdzieś między ludźmi.
186
—  Kto to jest?
—  Towarzysz włóczęgi. Już opowiadałem o nim. Major usiadł i silniej uderzył 
nahajem o stół.
—  Czego chcieliście od Argentyńczyków?
Antek zbladł i poczuł, że grunt usuwa się spod nóg.
—  Pytaliśmy ich o drogę w kierunku Lavras do Sul.
—  Kłamiesz!
—  Carneiro może to poświadczyć.
Mendonsa klasnął w dłonie i bocznymi drzwiami weszło do środka dwóch 
Argentyńczyków, tych samych, których zatrzymali na stepie.
—  Poznajesz ich?
Antkowi zabrakło tchu. Serce podeszło mu do gardła. Wykrztusił z trudem:
—  Poznaję.
—  Opowiedzieli mi o wszystkim. Co ty na to? ' — Nie mam nic do dodania.
To i lepiej, bo szkoda tracić czas na kłamstwa. Major skinął na dwóch drabów 
stojących za plecami Antka.
Zamknąć go i poszukać tamtego starego lisa! Antek wyszedł na miękkich nogach. 
Wszystko to nastąpiło tak szybko, że upłynęła spora chwila, zanim zdołał skupić 
myśli i zrozumieć jedno: że wpadł! Oprzytomniał dopiero na dźwięk znajomego 
głosu:
—  Tonico!
—  Venancio!
—  Co się z tobą dzieje?
—  Przecież widzisz!
—  Jakim sposobem?
—  Taki los!
Nieokreślony ruch ręki dopełniał reszty słów, które nie mogły przecisnąć się 
Antkowi przez gardło. Stary wakiejro przyłączył się do eskorty odstawiającej 
więźnia.
Wiem, że Alvina była nafazendzie Taąuari — ciągnął dalej stary — ale podczas 
rozruchów gdzieś przepadła i nie mogę natrafić na jej ślad. Może ty coś wiesz?
Rozstałem się z nią nad strumieniem Urucatai. Stamtąd pojechała gdzieś przed 
siebie.
—  Nie wiesz, dokąd?
Nie wiem. Ale to dzielna dziewczyna, nie musisz troszczyć się o nią. Da sobie 
radę w każdej sytuacji.
187
—  Dziękuję ci, Tonico — powiedział Venancio ciepło. — Powiedz mi, w czym można 
ci pomóc?
Antek zaczerpnął tchu i powiedział łamiącym się głosem:
—  Jeśli mnie zabiją, przekaż Stelli, znajdującej się u Wolskich w Sao Luiz 
Gonzaga, wiadomość że... mnie już nie ma!
Zamknięto go w ciemnej komórce, a u drzwi postawiono na straży oberwańca w 
podeszłym wieku. Ten kucnął sobie pod ścianą i siedział kiwając się sennie. Od 
czasu do czasu budził się, ziewał szeroko i dziobał krótkim sztyletem ziemię pod 
swoimi stopami. Antek obserwował przez szparę w ścianie jego zachowanie, ale 
niebawem zaniechał tego, przygnębiony beznadziejnością własnej sytuacji. Major 
był surowy i jak słyszał Antek, uciekał się w pewnych wypadkach nawet do kary 
śmierci. Wszystko buntowało się w nim przeciwko takiemu zakończeniu życia.
Raptem jego rozmyślania przerwało gwałtowne szarpnięcie drzwiami i do komórki 
wepchnięto kogoś brutalnie. Ten ktoś zatoczył się na ścianę, aż jęknęło, i 
zaklął w najwyższej pasji:
—  Bodaj was diabli smażyli w smole!
Był to Carneiro, zadyszany i ziejący przekleństwami.
—  Więc znowu razem — stwierdził Antek ze smutkiem.
—  Razem i to powinno cię cieszyć. We dwóch jest raźniej, a dwie głowy prędzej 
coś wymyślą niż jedna.
—  Tu nie ma nic do myślenia. Komórka ciasna, dobrze zamknięta i pod strażą. 
Mysz nawet się nie wyślizgnie.
—  Nie trać otuchy. Jeszcze będziemy górą.
—  Chyba na gałęzi!
—  Właśnie to obiecał nam ten twój majorek. Rozmawiałem z nim. Pienił się jak 
cholera. Nie przyznałem się do niczego, ale niewiele to pomogło, bo 
Argentyńczycy siedzieli koło niego i zaprzeczali wszystkiemu. Diabli ich tu 
nadali! Miałeś rację, kiedy mówiłeś, że mogą wrócić. Należało ich ukatrupić tam 
na stepie i mielibyśmy spokój. Przykro mi, że wmieszałem ciebie w tę sprawę, ale 
może jakoś z tego wybrniemy.
—  Jak?
—  Nie wiem. Ale bywałem już w gorszych opałach. Grunt to nie tracić
nadziei.
Antek się nie odezwał, natomiast Carneiro zagadywał, złorzeczył i głośno snuł 
plany ucieczki. Widać było, że stary gaucho nadrabia miną i tylko udaje, bo w 
rzeczywistości nie mieli żadnych szans. Byli zamknięci, pod strażą i ciążyła na 
nich wina, którą Renovadores mogli podciągnąć pod
188
miano zdrady, A zdrada wszędzie i zawsze dopuszcza najwyższy wymiar kary — 
śmierć!
Na dworze zaczęło się zmierzchać i po chwili w komórce panował już gęsty mrok. 
Antek nie widział nic przed sobą, zaledwie jasne szczeliny w klanach, a i te 
powoli zacierały się w ciemności. Carneiro ruszył się z miejsca, potknął o coś i 
zakołatał do drzwi:
—  Hej tam, strażniku!
—  Czego się drzesz, stary nicponiu? — odezwało się z zewnątrz.
—  Od samego rana nie mogę się załatwić, bo stale coś mi przeszkadza. Nie 
wytrzymam już dłużej. Wyprowadź mnie na chwilę w krzaczki.
—  Żebyś mi zwiał? Nie ma głupich! Możesz się załatwić w komórce.
—  Bodaj cię pokręciło!
Zapadło milczenie, w którym Antek pogrążył się jak w lepkiej cieczy, z której 
nic go nie mogło wyrwać. Było to swego rodzaju odrętwienie, jakie zapewne 
przeżywają ci, którzy zrozumieli, że znaleźli się u kresu swoich dni.
Było już późno, gdy do ich uszu doleciał cichy skrzyp drzwi i przytłumiony głos 
zawołał:
—  Tonico!
—  To ty, Venancio?
—  Ciszej, na miłość boską! Chodźcie, niosę wam wolność.
—  A co się stało z tym drabem, który siedział pod drzwiami? — odezwał się 
Carneiro.
—  Zwolniłem go przed chwilą na rozkaz majora. Spieszcie się, bo rano mają was 
wieszać.
—  Żeby ich diabli! Dlaczego tak im się spieszy?
Poszli chyłkiem za Venanciem i przez kilka chwil kluczyli między domami, kryjąc 
się w ciemnościach nocnych. Dogasające ognie biwakujących pozostały z boku. 
Weszli w opłotki, minęli jakieś rudery i zagłębili się w zaroślach. Jeszcze 
kilka kroków i zatrzymali się przed końmi, które uwiązane skubały spokojnie 
trawę.
—  Jest wszystko — oznajmił Venancio — nawet wasza broń, pelegi i kapy.
—  Toś postąpił dzielnie, bracie, i z rozsądkiem — przyznał Carneiro. — Czym my 
ci się wypłacimy?
—  Nie ma o czym gadać. Jadę razem z wami.
189
—  Postępujesz roztropnie — odparł Carneiro, dosiadając wierzchowca. — Tego, coś 
dla nas uczynił, major nigdy by ci nie darował.
—  A niech go...! Mam dosyć tego obserwowania zgliszcz, ruin i rabunku. To nie 
dla mnie. Taborda, Mendonsa, Camargo — wszyscy oni są jednacy. Cała estancja 
Mendonsy poszła z dymem. Robota — tak mówi — Camargi. Ale czy to prawda — nie 
wiem.
—  Poczekajcie — powiedział nagle Carneiro, gdy już we trzech znajdowali się w 
siodłach. — Coś mi się przypomniało. Zaraz będę z powrotem.
Zsunął się na ziemię i znikł w ciemnościach.
—  A to co? — spytał szeptem Antek.
—  Zwyczajna rzecz — wyjaśnił Venancio. — Sparło go i poszedł za swoją potrzebą!
Czekali na niego chyba z kwadrans, a może i więcej. Wrócił zasapany i zaraz 
dosiadł konia. Ruszyli gęsiego, posuwając się powoli i ostrożnie. Dopiero gdy 
wydostali się na jaśniejsze pasmo odcinającej się w mroku drogi, trącili konie 
ostrogami i pomknęli galopem. Wokoło leżała głęboka cisza, z rzadka przerywana 
krzykiem quero-quero, zbudzonych zapewnie przelotem sowy lub spacerem wilka 
stepowego. Pęd powietrza podziałał na Antka orzeźwiająco. Otrząsnął się z 
napięcia, jakie mu towarzyszyło cały czas od chwili wyjścia z komórki, i poczuł 
przypływ energii.
—  Czy nie czujecie, jak tu pachnie? — zwrócił uwagę towarzyszom. —'- Wiosna 
idzie — odparł Carneiro. — Rzeczywiście, czuć odurzającą
woń kwiatów primavery.
Niebo widocznie pokryte było chmurami, bowiem nie widzieli nad sobą najmniejszej 
gwiazdy. Między ziemią a niebem wisiało ciepłe powietrze, przesycone wonią 
młodych traw, kwiatów i parującej ziemi. Tętent kopyt końskich cichł tłumiony 
wilgotnym powietrzem. Kiedy poczęło szarzeć na wschodzie, Venencio podniósł 
głowę, rozejrzał się naokoło i oznajmił:
—  Santiago przed nami!
Daleko, zza horyzontu roztaczającego się przed nimi poczynały wyrastać najpierw 
kępki zarośli, następnie drzew, a po upływie kilkunastu minut zarysy jakichś 
domostw, nad którymi w paru miejscach wykwitały wstęgi dymów. Miasteczko budziło 
się do życia.
Carneiro poprawił pas na sobie i oznajmił:
—  Głodny jestem jak sto diabłów! Brzuch mi już przylega do krzyża. Antek 
obrzucił wzrokiem jego sylwetkę i naraz ogarnęło go zdumienie.
—  A skąd się wzięła u ciebie ta guajakdl
190
Carneiro miał na sobie nowy, szeroki pas, nabijany srebrnymi ćwiekami i 
przetykany paseczkami z białej skóry. Kaleta umocowana do niego wypchana była 
czymś grubym, solidnym. Antek ani rusz nie mógł sobie przypomnieć, by ją widział 
poprzednio u Carneiry. Ten, uśmiechając się tajemniczo, odparł niedbale:
—  Znalazłem ją w nocy...
—  Chyba nie w krzakach? — zauważy} Venancio.
—  Nie. Nad głową Mendonsy. Spoglądali na niego z niedowierzaniem, jak na 
człowieka, którego się
trzymają żarty.  Carneiro  uśmiechnął  się,  zadowolony z  wywołanego wrażenia.
—  Kiedy wy na mnie czekaliście, myśląc że poleciałem w krzaki, ja tymczasem 
podkradłem się pod kwaterę Mendonsy. Ponieważ u drzwi stała straż, okrążyłem 
chatę i podszedłem z drugiej strony. Okiennica była zamknięta, ale kiedy nią 
poruszyłem, okazało się, że zapomniano założyć zaczepkę od środka. Wsunąłem rękę 
do środka i przejechałem nią po ścianie. Major widocznie spal pod oknem, bo 
słyszałem jego chrapanie. Nie należy do rzeczy przyjemnych macanie komuś nad 
głową, i do tego jeszcze temu, który wydał na nas wyrok śmierci. Przemogłem się 
jednak i przez moment nawiedziła mnie myśl, by pchnąć go nożem. Moja rola nie 
jest jednak rolą skrytobójcy, więc porwałem tylko to, co miałem pod ręką. 
Jeszcze tam pod oknem przekonałem się, że torbę wypełniają jakieś papierki, a 
ponieważ takie papierki major wolał trzymać blisko przy sobie, zabrałem je, w 
przekonaniu,f że mogą się one przydać komuś bardziej niż jemu.
Zza krawędzi widnokręgu wytoczyła się częściowo zakryta chmurami miedziana 
tarcza słoneczna. Step zabłysnął diamentami rosy. Nad pobliską kępą zarośli 
stepowych krążyły nisko krzykliwe czajki. Na chwilę zawisł nad nimi dużych 
rozmiarów jastrząb, ale zaraz znikł, odpędzony przez agresywne quero-quero.
?— Kto wie, czy major już nie wysłał za nami pogoni — przypomniał Antek.
—  Na pewno — zgodził się Carneiro. — Tym szybszą, im ważniejsze okażą się 
papierki, które mu zabrałem.
Dobył je z guajaki i przeglądał uważnie. Nad niektórymi kiwał głową. Wreszcie 
schował je i rzeki do towarzyszy:
—  Jest w nich wszystko albo prawie wszystko. Nazwiska, sumy pieniężne już 
przekazane i te, które będą przekazane w przyszłości.  Są
191
również i polecenia. Jednym słowem materiał obciążający przeciwnika i
argumenty do jego natychmiastowego zmiażdżenia. Rząd zadecyduje, co z
tym zrobić.
Wyciągnął rękę do towarzyszy:
— Tu się pożegnamy. Niech każdy jedzie w swoją stronę. Adiosl
I rozjechali się każdy w innym kierunku. Carneiro zawrócił na północ,
Vanancio do Santiago, skąd miał rozpocząć poszukiwania córki, a Antek
na wschód, do swoich.
Rozdział XI
W Jaguari Antek zastał względny spokój, lecz wśród ludności widać było 
niepewność jutra. Raz po raz przelatywały tędy grupki zbrojnych obwiesiów, które 
grabiły resztki dobytku. Mieszkańcy przemykali ulicami miasteczka z rzadka i 
tylko w wypadku najwyższej konieczności. Ci, którzy nie musieli wychodzić, 
woleli przebywać w domu, ostrożnie wyglądając zza lekko uchylonych okiennic. Gdy 
pokazał się ktoś obcy, natychmiast je zatrzaskiwano, ryglując od wewnątrz 
wszystkie drzwi. Co zamożniejsi dawno już wywędrowali w bezpieczniejsze okolice, 
głównie na północ. Pozostała jedynie sama biedota, wystraszona i niepewna swego 
losu. Wielu z miejscowych mężczyzn poszło za Tabordą, dając się zwieść 
możliwością łatwego zysku z łupionych estancji.
Antek nie zatrzymywał się nigdzie. Przeleciał galopem przez tereny należące 
kiedyś do Polaków i Włochów, pokryte teraz bujnymi chwastami, i zagłębił się w 
puszczę, która wydała mu się obecnie o wiele dziksza niż poprzednio. 
Niecierpliwił się i zżymał, gdy przyszło mu przedzierać się przez zbitą gęstwinę 
zarośli i kępy bambusów.
Klimeccy powitali go z ulgą, ale i z takim uczuciem, jakby powracał z innego 
świata. Tym innym światem był dla nich step, dymiący od pożogi i pełen trupów, 
nad którymi musiały niezawodnie krążyć chmary sępów urubu.
Stara Klimecka raz po raz wznosiła ręce ku niebu i powtarzała bez przerwy:
— Dzięki Bogu! Dzięki Bogu! Już myślałam, że nie wrócisz! Dzięki Bogu!
Koloniści żyli już resztkami nadziei. Byli nie tylko wystraszeni, ale i 
zrozpaczeni. Kończyła im się żywność, dobijali ostatnie świnie, poszło już pod 
nóż parę cieląt, dobierali się do kukurydzy przeznaczonej na siew. Niektórym  
ziarno  pszeniczne zbutwiało  na  skutek  nadmiaru wilgoci
13 — Pampa
193
i nieodpowiednich warunków przechowywania. Dzieci zapadały na różne choroby. Nie 
mogli siedzieć tu dłużej, musieli zmienić miejsce pobytu.
—  To nie jest życie — powiedział Klimecki głosem znękanym i smutnym. — Nie w 
tym problem, że człowiek cierpi niedostatek, niewygody, ale w tym, że w ogóle 
nic się nie robi. Pole leży odłogiem, zarasta chaszczami, a my tkwimy tu w 
wilgoci, smrodzie gnijących liści i rozkładających się starych pni. Mało tego, 
otacza nas trująca woń pajęczych wydzielin, opary bagienne, zgnilizna błota i 
czy ja wiem czego jeszcze? Jeszcze tu, pod tymi bambusami można nieco wytrzymać, 
gorzej jest w leśnej gęstwinie, gdzie na każdym kroku czyhają jadowite węże, 
roje kleszczy, pcheł nożnych i jakichś miklów, których gołym okiem nie 
dostrzeżesz, a które jak cię obsiada, to doprowadzają człowieka swoim swędzeniem 
do prawdziwego szału! Ażeby się przed tym zabezpieczyć, smarujemy się naftą, ale 
z marnym skutkiem. Wściec się po prostu można! Niech to wszyscy diabli! Gdybym 
wiedział, co nas tutaj spotka, nikt by mnie nie skusił za żadne skarby do tej 
ziemi obiecanej! Nie widzę innego wyjścia, tylko uciekać stąd, jak najszybciej i 
jak najdalej. Choćby do owego Guarani das Missoes!
Klimecki był zrozpaczony, cała jego rodzina buntowała się przeciwko ich pobytowi 
w lesie, gdyby mogli, już — w tej chwili — gotowi byli stąd uchodzić. Antek 
spostrzegł, że przez te kilka dni jego nieobecności chłop znacznie się postarzał, 
pochylił w barkach, a oczy miał przyćmione.
—  Antoś! Uciekajmy stąd, póki nas jaka cholera nie przyciśnie i nie powali na 
ziemię!
—  A co inni? — zapytał. — Jak oni się na to zapatrują?
—  Wszystkim już dojadło! Taki las, to nie dla naszych ludzi. U nas, w Polsce 
mogłeś pójść do lasu i chodzić jak po jakim parku. Wszędzie zapachy, które 
chorym płucom przynosiły zdrowie. Tutaj zaś zatyka dech w piersi, po prostu dusi! 
Jeżeli starzy nie mogą wytrzymać, to wyobraź sobie, co się dzieje z dziećmi!
—  Co mówią na to Włosi?
—  Przeklinają. Gdyby nie strach przed Tabordą, już dawno by pouciekali, 
pojedynczo. Jest między nimi taki jeden, który słyszał o Caxias do Sul. Powiada, 
że tam jest dużo Włochów i powodzi im się świetnie. Wszyscy mają winnice i 
wyrabiają wina. Chcieliby iść w tamtym kierunku, tylko nie znają drogi.
—  Musimy się naradzić i wszyscy razem postanowić, co czynić. Jeżeli większość 
zgodzi się na osiedlenie w Gaurani das Missoes, pójdziemy
194
w tamtym kierunku. Nie będzie to bardzo bezpieczne, ale z Bożą pomocą może jakoś 
dotrzemy.
— Wobec tego trzeba zwołać ludzi i wspólnie się zastanowić nad tą sprawą.
Zebranie odbyło się najpierw u Polaków, a później u Włochów. Wszyscy mieli dosyć 
siedzenia w lesie i chcieli wyjść z niego, obojętnie gdzie. Kiedy Antek 
wspomniał o Guarani das Missoes, wszyscy nadstawili ciekawie uszu. I właściwie 
nie było żadnego sprzeciwu. Nawet ten, któremu marzyło się dalekie Caxias do Sul, 
poparł propozycję Antka. Wielką orędowniczką Tonią stała się sama Capriglionowa.
—  Słuchajcie go! — wołała — on wie, co mówi, i pragnie waszego dobra!
Na uboczu chwyciła go w objęcia i wycałowała jak własnego syna. Wiadomość o 
córce, znajdującej się pod opieką dobrych ludzi, wypełniła jej serce 
wdzięcznością i uznaniem dla Antka. Wierzyła mu bez zastrzeżeń i gotowa była iść 
za nim choćby na koniec świata.
—  Figlio mio — mówiła rozrzewniona — niech cię Madonna wynagrodzi za wszystko, 
coś uczynił dla Stelli!
Na Antka spadł teraz najcięższy obowiązek zorganizowania i dopilnowania 
wszystkiego do tej długiej podróży. Pierwszy problem, jaki się wyłonił, dotyczył 
środków lokomocji. Wszyscy posiadali konie, ale gorzej przedstawiała się sprawa 
z wozami. Nie wszyscy je mieli. Po dokładniejszym przeglądzie okazało się, że 
mowy być nie może o załadowaniu całego dobytku Polaków i Włochów na te kilka 
wozów, którymi dysponowali. Kilku kolonistów wyruszyło w okolice Jaguari na 
poszukiwanie odpowiednich wehikułów. Po uciążliwej wędrówce udało im się nabyć 
za bezcen kilka wozów i dwukołowych wysokich karos o  drewnianych  osiach,, 
powszechnie używanych do transportu ciężarów. Ale te ostatnie były tak 
rozklekotane, że wymagały gruntownej  naprawy.  Znaleziono  także u pewnego 
plantatora trzciny cukrowej, zrujnowanego przez „rewolucję", kilka par wołów, 
przyuczonych do chodzenia w jarzmie. Kilka dni trwały poszukiwania, narady i 
targi, zanim uzupełniono tabor. Wozy ukrywane w lesie wyniesiono z gąszczu 
kawałkami, a później zmontowano na ziemi Capriglionów. Gdy zgromadzono razem 
wszystkie wekikuły, okazało się, że koloniści posiadają osiem wozów i dziesięć 
masywnych karos.
Podczas gdy ludzie zajęci byli przysposabianiem wozów i przygotowywaniem się do 
podróży, Antek przystąpił do zbierania wiadomości na temat tego, co działo się 
na stepie. Uzyskiwał je od przygodnie spotkanych
195
samotnych podróżnych lub ludzi kręcących się po okolicach Jaguari. Na ich 
podstawie zdołał sobie stworzyć obraz sytuacji na pampie.
Dowiedział się, że Taborda połączył się z Mendonsą i cała banda, którą obecnie 
dowodzili, mogła liczyć w przybliżeniu około trzystu ludzi. Uwzględniając, że po 
drodzejnógł się jeszcze ktoś do niej przyłączyć, Antek obliczał ich siły na 
trzysta pięćdziesiąt ludzi. Siły, bądź co bądź, dość poważne i niebezpieczne 
nawet dla takich miasteczek jak Sao Luiz Gonzaga. Cała banda wyruszyła na wschód, 
prawdopodobnie w poszukiwaniu Camargi, który na razie znikł gdzieś z horyzontu. 
Prawdopodobnie przyczaił się w jakiejś dolinie na pampie i wyczekiwał dogodnej 
dla siebie okazji. Taborda i Mendonsą dotarli podobno aż do Sao Miguel, gdzie 
tamtejszym mieszkańcom polecili złożyć sobie okup i dostarczyć żywności, 
ponieważ zamierzali zatrzymać się tam dłuższy czas.
Wiadomość ta była o tyle korzystna, że otwierała kolonistom na przeciąg kilku 
dni wolną drogę na północ. Należało więc skorzystać z tego, tym bardziej że 
każda zwłoka mogła być dla nich fatalna w skutkach. Pogoda im sprzyjała, było 
coraz cieplej, step porastał młodą trawą, co dla wygłodzonego w lesie bydła i 
koni miało ogromne znaczenie.
2
Karawana rozwinęła się w długiego węża, na którego czele stanął Antek z 
Klimeckim oraz dwóch poważnych i roztropnych Włochów, Leonardi i Portella. Za 
nimi posuwały się wozy, później konie i bydło, następnie ciężkie i niezgrabne 
karosy, a wreszcie jeźdźcy, którzy zamykali cały pochód. Na wozach znajdowały 
się dzieci, kobiety, toboły i skrzynki oraz żywność. Karawana posuwała się 
zachowując względną ciszę, bowiem drewniane osie karos co jakiś czas smarowano 
smalcem. Nawet psy, towarzyszące karawanie, nie szczekały, jakby czuły, że tego 
wymaga wyjątkowe położenie. Marszrutę mieli wytyczoną przez Ponta Fria w 
kierunku na Floridy, później wprost na północ, przez kraj pustynny i stepowy. Po 
osiągnięciu Coimbry mieli skierować się na zachód, aż do Sao Luiz Gonzaga. 
Stamtąd, posuwając się dalej na północ, pragnęli dotrzeć do Guarani das Missoes 
— celu swojej wędrówki.
Wiosna była w całej pełni. Naokoło, jak okiem sięgnąć, sfalowany step pokrył się 
już jasnozieloną trawą, z której ostrożnie wyglądały tu i ówdzie nikłe główki 
kwiatów o barwie żółtej, niebieskiej i czerwonej. Słońce przypiekało, zwłaszcza 
w południe, i całe szczęście, że tak wozy, jak
196
i karosy były zaopatrzone w płócienne budy, które dawały cień dzieciom i 
kobietom.
Przez pierwsze dwa dni podróży nad całą karawaną ciążył niepokój i obawa przed 
tym, co może się znajdować za krawędzią dalekiego horyzontu. Ale ponieważ nie 
zdarzyło się nic, ludzie zaczynali powoli oswajać się z nowym położeniem i 
nabierać otuchy.
Ponieważ tak dla pojazdów, jak i dla bydła trzeba było wyszukiwać specjalnych 
przejść, unikać głębszych strumieni, i omijać liczne jary, Antek obliczył sobie, 
że podróż ta powinna trwać około dwóch tygodni. Ciężkie i powolne woły grzęzły w 
miękkim gruncie, zapadały się w muliste dna rzek i potoków, z trudem posuwając 
się po nierównościach terenu. Nocą krowy i woły pasły się na pampie, konie 
karmiono kukurydzą, dzieci bawiły się wokół ognisk, a kobiety gotowały strawę. 
Przestrzegano zasady, aby nie rozpalać zbyt dużych ognisk. Wraz z zapadnięciem 
zmierzchu gaszono ogień, by blask, nie sprowadził w nocy niepożądanych gości.
Któregoś wieczoru zatrzymali się na skraju zgliszcz, jakie pozostały z dużej 
estancji. Widok kupy gruzów, pokrytej świeżą warstwą popiołu, ścięła ludziofh 
krew w żyłach. Nad zabitymi końmi pastwiły się sępy, a w dali wył opuszczony 
pies. Przerażone kury gdakały w zaroślach, a naokoło panowała posępna cisza. 
Kiedy wpuszczono wiadro do studni, okazało się, że znajdowały się na jej dnie 
dwa trupy.
Na widok rozniecanych ogni z mroków nocnych wysunęła się skurczona postać 
starego człowieka. Był to peon ze spalonej estancji. Prosił o kawałek chleba i 
kobiety poczęstowały go plackiem z kukurydzianej mąki. Powiedział im, że przed 
trzema dniami przeciągnęła tędy banda rabusiów. Właściciel estancji ugościł ich, 
jak mógł najlepiej. Nawet ich poczęstował kasiasą. I to spowodowało nieszczęście. 
Bandyci, pijani, zażądali pieniędzy. Gdy estancjer odmówił, rzucili się do 
plądrowania mieszkania i zabudowań. Gospodarz porwał za broń, ale padł przeszyty 
kulą. Trupa ciśnięto do studni. To samo uczyniono z jego synem. Służba, 
przerażona, rozpierzchła się po stepie. Żonę estancjera młodą kobietę, 
uprowadzono, by potem porzucić gdzieś na pampie. Wreszcie podłożono ogień pod 
zabudowania i zabrano konie.
—  Ilu ich było? — spytał Antek.
—  Nie wiem, może stu, albo więcej.
—  Kto im przewodził?
Peon zastanawiał się przez chwilę.
—  Nie wiem, jak się nazywał ich herszt, ale był to wysoki bru-
197
net o czarnych  i  gęstych  brwiach,  zrośniętych nad nosem,  i małych oczach...
—  Już wiem, to Taborda!
Ludziom miny zrzedły, a Antek zasępił się. Bliskość komisarza, który według-
wcześniej uzyskanych wiadomości miał przebywać w Sao Miguel, nie wróżyła nic 
dobrego.
—  W jakim kierunku udała się banda?
—  Tego nie mogę powiedzieć. Kiedy wylazłem z kryjówki, już jej nie było i pożar 
przygasał.
Sytuacja była niezwykle poważna i rozmyślano nad nią do późnej nocy. Prawie nikt 
nie spał, wędrowcy obawiali się, że mogą być zaskoczeni jeszcze tej nocy. Na 
szczęście skończyło się tylko na strachu. O świcie ruszyli dalej. Pragnęli jak 
najszybciej przejechać zagrożoną okolicę. Zanim opuścili spaloną estancję, Antek 
dowiedział się od starego peona, że w promieniu ponad pięćdziesięciu kilometrów 
nie ma żadnej osady ani ludzi. Było to o tyle pocieszające, że w bezludnych 
okolicach rabusie nie mieli nic do roboty.
Słońce wstało czerwone i z wolna wytoczyło się na pogodne niebo. Zmęczony 
bezsennością wzrok przesuwał się nieufnie po rozległym horyzoncie. Ale oprócz 
pagórków, zwanych kosilias, oraz kęp zarośli i palmowych lasków, ludzie nic 
więcej nie widzieli. Kiedy słońce wzbiło się jeszcze wyżej, mieli przed sobą 
falujące od nagrzanej ziemi powietrze i niebo pokryte szaroniebieską 
przezroczystą mgłą. Woły wlokły się leniwo, głuche na ludzkie pokrzykiwania.
Dzień ten jednak upłynął spokojnie. Następne również nie przyniosły żadnych 
zmian. Dopiero dziesiątego dnia podróży około południa uwaga jadących została 
zaalarmowana pojawieniem się daleko przed nimi ciemnego punktu. Antek mimo woli 
wstrzymał konia, jego towarzysze uczynili to samo. Nadciągnęły wozy i zwierzęta.
—  Taborda!... — wyszeptał zbielałymi ustami Klimecki.
—  Nie może być! — zaprzeczył energicznie Antek, chociaż bez przekonania. Po 
krótkiej naradzie karawana ukryła się w niewielkiej dolinie, a Antek
i jego towarzysze ruszyli na zwiady. Z owego punkcika na horyzoncie zrobiło się 
niebawem trzech jeźdźców. Po kilku minutach można już było rozróżnić maść koni i 
kolor kapeluszy nadjeżdżających. W pewnym momencie tamci wstrzymali swoje 
wierzchowce.
—  Boją się lub mają nieczyste zamiary — mruknął Antek, czując na swoich plecach 
dreszcz niepokoju.
198
Tymczasem tamci rozsypali się nagle po stepie i z wolna poczęli się zbliżać, 
czujni na każdy ruch stojącej w miejscu czwórki. Niebawem dwóch wstrzymało konie, 
natomiast trzeci posuwał się dalej. Szarpną! konia za cugle dopiero w odległości 
około dwudziestu kroków. Był to młody Mulat o rzadkim zaroście na twarzy.
—  Kim jesteście? — rzucił ostrym tonem.
—  Raczej my kierujemy to pytanie pod waszym adresem — odparł Antek, mocniej się 
wspierając w strzemionach.
Wierzchowiec jego źle zrozumiał ten odruch i ruszył z miejsca.
—  Hej, nie za blisko! — ostrzegł tamten błyskając lufą niklowanego rewolweru.
, — Tylko bez pogróżek, bo my też mamy takie same pukawki! — odpalił Antek. — I 
nie strzelamy na próżno!
—  Nie mamy złych zamiarów.
—  My również.
Mulat skręcił konia i przyłączył ? do swoich towarzyszy. Jeden z nich był chudy 
jak kościotrup i posiadał nochal potężnych rozmiarów, natomiast twarz drugiego 
tonęła w skołtunionym czarnym zaroście. Wszyscy trzej dobyli rewolwerów i 
błyskając nimi groźnie, dali do zrozumienia, że gotowi są strzelać.
—  Czego właściwie chcecie?
—  Dowiedzieć się, kim jesteście i dokąd jedziecie? — odparł brodacz.
—  Ciągniemy z Santiago i udajemy się do Sao Borja.
—  W takim razie nie tędy droga. Sao Borja leży na zachodzie, a nie na północy.
—  Czyżby? — Antek udał zdziwienie. — W takim razie zmyliliśmy kierunek. Do 
diabła! Na tej przeklętej/?am/>/e łatwo zabłądzić. Dziękujemy za informacje. A 
wy kim jesteście?
Tamci szeptem się naradzali. Wreszcie brodacz odparł:
—  Nic wam do tego! Jedźcie swoją drogą.
—  Ależ amigos, teraz wy jesteście winni nam odpowiedź. Na cóż taka tajemnica? 
Czyż na stepie nie obowiązuje szczerość i przychylność? Nas nauczyło tego życie, 
a was?
Słowa te nie przypadły drabom do gustu.
—  Jedźcie dalej, jeżeli miłe wam życie!
Postawa drabów nie była przyjazna i Antek instynktownie wyczuł niebezpieczeństwo. 
Pragnął przedłużyć rozmowę, by zyskać na czasie i znaleźć jakieś  wyjście.  
Rozumował,  że jeżeli  ta  trójka  odjedzie  nie
199
zatrzymana, to w niedługim czasie zwali się na karawanę cała banda Tabordy. 
Szczególnie niebezpieczny wydał mu się brodacz, którego gdzieś już widział. Ten 
chyba również był tego samego mniemania, gdyż bez przerwy świdrował swymi oczyma 
Antka. W pewnym momencie zawołał:
—  Hej, a gdzie jest twój towarzysz, z którym miałeś zawisnąć na gałęzi?
Antek nagle pobladł. Błyskawicznym jak myśl ruchem wyszarpnął rewolwer i 
gruchnął w przeciwników. Jego towarzysze uczynili to samo. Koń pod brodaczem 
stanął dęba i zwalił się na ziemię, przygniatając swym ciężarem jeźdźca. Dwaj 
jego kamraci runęli do ataku. Z obydwu stron sypnęły się strzały, błysnęły 
ostrza fakonów i zadźwięczała głośno stal. Antek zwarł się z chudzielcem, a dwaj 
Włosi natarli na Mulata. Ten, widząc przewagę nacierających, prześliznął się 
między nimi jak wąż i wichrem pomknął w step. Włosi rzucili się za nim w pogoń. 
Klimeckiemu nagle okulał koń, co uczyniło go niezdolnym do czynnego udziału w 
potyczce. Antek po odparciu ciosu adagi lufą rewolweru sięgnął po własny fakon. 
Tymczasem jego przeciwnik, osamotniony, już umykał w popłochu. Antek pomknął za 
nim, popędzając konia ze wszystkich sił. Chodziło o to, by żaden z tych ludzi 
nie uszedł cało. Od tego bowiem zależał dalszy los kolonistów. Na placu boju 
pozostał Klimecki. Zsunął się z konia i pochylił nad powalonym brodaczem, z 
którego uchodziło już życie.
Uciekający zdołał już odsądzić się od Antka na odległość kilkunastu metrów. Jego 
koń mknął ledwie dotykając ziemi. Antek zdał sobie sprawę, że na swoim 
wierzchowcu nie doścignie przeciwnika, sięgnął więc po boleadejrę, z którą nigdy 
się nie rozstawał. Zakręcił nią parę razy nad głową i cisnął pod nogi pędzącego 
przed nim rumaka. Pocisk doleciał do celu, koń potknął się i padł wyrzucając z 
siodła jeźdźca na odległość paru kroków. Antek dopadł ściganego, ale ten dał 
nura pod nogi swego prześladowcy, powalając go na ziemię. Kto wie, jak 
zakończyłaby się ta walka, gdyby nie powracający z pościgu Włosi. Drab został 
momentalnie związany i unieruchomiony.
—  A gdzie się podział trzeci? — wykrztusił zadyszany Antek.
—  Umknął! odparł Portella. — Znikł już za horyzontem.
—  To źle! Bardzo źle!
—  Miał szybszego konia. Nasze są ciężkie, gospodarskie.
—  Zobaczycie, sprowadzi na nas nieszczęście.
—  Będzie, co ma być — skomentował Klimecki.
Z miejsca przystąpiono do badania pojmanego. Nie potrzeba mu było
200
słów zachęty, wiedział bowiem, co go czeka w razie stawiania oporu. Dokładnie 
odpowiadał na wszystkie pytania. Okazało się, że Mendonsa znajduje się w 
odległości niewiele większej niż dziesięć kilometrów. Ciągnął w te strony ze 
swymi ludźmi, zwabiony wieściami o ukazaniu się Yigilantes. Znacznie dalej, po 
prawej stronie buszował Taborda. Obaj mieli się niebawem połączyć. Gdyby to 
nastąpiło, sytuacja karawany stałaby się niezwykle niebezpieczna. Ratunkiem 
mogło być tylko ukazanie się gdzieś na pampie Yigilantes, którzy by ściągnęli na 
siebie całą uwagę Renowdores.
3
Karawana sunęła się teraz z większym niż poprzednio pośpiechem, choć woły 
ciągnące wozy nie dawały się zbytnio popędzać. W odległości mniej więcej 
kilometra przed karawaną jechali, wysłani na zwiady, Portella i Leonardi. 
Zadaniem ich było lustrowanie okolicy i sygnalizowanie zbliżającego się 
zagrożenia.
Przed nimi feżał step porznięty licznymi dolinami. Nie było tu żadnych estancji, 
nie widzieli też niczego, co świadczyłoby o obecności człowieka. Tereny o 
podłożu kamienistym nie sprzyjały osiedlaniu się ani uprawie roli. Czy 
Renowadores zechcą zapuścić się w takie bezludzie? Najwyżej wieść o Antku, 
zawieziona przez człowieka, który mu umknął, może przywieść tu Tabordę.
Antek wyraźnie czuł wiszące w powietrzu niebezpieczeństwo i bardzo się tym 
martwił. Nie chodziło mu jedynie o własne życie, ale także o życie tych ludzi, 
których chciał ocalić, a zdawał sobie sprawę, że wiedzie ich może na nieuchronne 
zatracenie. Zaufali mu, wierzyli w jego roztropność, umiejętność omijania 
trudności i zagrożeń. Czyżby teraz mieli się na nim zawieść? Im dłużej Antek 
roztrząsał i analizował swoje położenie, tym bardziej odczuwał na sobie ciężar 
odpowiedzialności. Za nic w świecie nie mógł dopuścić, by spotkała ich krzywda! 
Wodził więc zatroskanym wzrokiem po stepie, czujny na pojawienie się każdego nie 
znanego punktu, który okazywał się później jakimś krzaczkiem, kępą trawy czy 
sterczącym kikutem uschłego drzewa. Pustka ta powinna była go cieszyć, ale on 
czuł ucisk w sercu.
Słońce znikło za horyzontem, a oni posuwali się dalej, tak długo, jak na to 
pozwoliła zapadająca noc. Kiedy wskutek ciemności musieli przystanąć, Antek dał 
polecenie, by zaniechano rozniecania ogni, poszukiwania wody i oddalania się od 
karawany. Odpoczywano, dopóki nie ukazał się na niebie
201
skrawek księżyca. Przy jego słabym blasku karawana potoczyła się dalej. Postój 
został zarządzony, gdy było już daleko po północy.
Ranek trochę orzeźwił ludzi swoim chłodem, płosząc senność i zmęczenie, lecz gdy 
wzeszło słońce, znów począł się wzmagać upał. Antek, wyczerpany czuwaniem, kiwał 
się sennie w siodle i opędzał przed majakami, które nasuwały mu przed oczy 
upiorne obrazy. Oprzytomniło go dopiero wołanie nadjeżdżającego Portelli. — 
Jacyś ludzie na stepie!
Portella, wymachując energicznie ręką, wskazywał na horyzont za sobą. Antek 
wytężył zmęczony wzrok. Daleko, na tle pogodnego nieba widać było wysuwającą się 
zza horyzontu czarną, ruchomą masę. Była to drgająca plama, która z wolna 
poczęła się (przeistaczać w długiego węża konnych. „Więc to już?" — przeszyła 
Antka bolesna myśl.
Karawana zsuwała się po pochyłości wzgórza ku niedużej dolince, na dnie której 
znajdował się sporych rozmiarów lasek z wystrzelającymi pióropuszami palm. Tam 
należało szukać schronienia. Antek dał znak i wozy potoczyły się w kierunku gaju.
W lasku skryła się cała karawana. Pobieżny przegląd terenu utwierdził Antka w 
przekonaniu, że nie mogli marzyć o lepszyjn schronieniu. Tyły mieli 
zabezpieczone przez bagna, pokryte szuwarami i częściowo zalane wodą. Dalej już 
zaczynała się rzeka, którą według wszelkiego prawdopodobieństwa powinna być 
historyczna Piratini. Tu, nad tą rzeką, narodziła się w połowie ubiegłego wieku 
Republika Piratini, obejmująca terytorium całego Rio Grandę do Sul i część Santa 
Catariny. Dziesięć lat trwały niepodległościowe boje przeciw władzy centralnej, 
aż w końcu dzielni gauchowie musieli ulec przemocy. Lecz nie było czasu na 
rozmyślania o przeszłości tej ziemi, w którą już tyle razy wsiąkała krew jej 
synów. Antek skupił myśli: jeżeli rzeczywiście była to Piratini, to Sao Luiz 
Gonzaga znajdowało się nie dalej niż trzydzieści, do czterdziestu kilometrów. 
Blisko! Świadomość tego dodała mu otuchy. Przywołał Portellę i polecił:
—  Bierz najlepszego konia i pędź do Lopesa po pomoc!
—  A jeżeli mnie zbóje zobaczą?
—  Nie zobaczą. Są jeszcze daleko. Rzeka ma bród. Przeprawiaj się jak 
najszybciej. Jakiś czas powinieneś trzymać się między wzgórzami, żeby cię nie 
odkryli. Później jedź w kierunku na północny zachód. Pamiętaj, nie masz chwili 
do stracenia!
Zaopatrzeni we wszelkiego rodzaju broń palną i sieczną, koloniści zajęli na 
skraju lasku obronną pozycję. Kobiety i dzieci pozostawiono w głębi
202
zarośli, pod wozami dla większego bezpieczeństwa. Krowy i woły' wypędzano na 
trawę, tam, gdzie zaczynały się bagna. Natomiast konie, na wszelki wypadek, 
trzymano osiodłane.
Wszystko to odbyło się szybko i we względnym porządku, bez zamieszania i 
nieporozumień.
Z zapartym oddechem Antek obserwował przeprawę Portelli. Wszystko szło dobrze, 
dopóki koń nie dostał się na środek rzecznego koryta. Widocznie trafił na głębię, 
bo na chwilę zawahał się, a potem utracił grunt pod kopytami. Przez jakiś czas 
widać było tylko łeb zwierzęcia i jeźdźca na jego grzbiecie. Prąd zaczynał ich 
znosić, ale trwało to krótko, bo koń poczuł twardy grunt pod kopytami i począł 
brnąć ku brzegowi. Tu drogę zagrodziła mu wysoka skarpa, ale nieco dalej 
napotkał w niej głęboką wyrwę, wyżłobioną deszczami. Teraz poszło łatwiej i 
wierzchowiec z jeźdźcem wydostał się na step i znikł między pagórkami.
Tymczasem naokoło panowała martwa cisza. Zdawało się, że wszystko zastygło' w 
oczekiwaniu. Jeden ze zwiadowców, znajdujący się na wzgórzu, z którego stoczyła 
się niedawno karawana, dał znak, a po chwili nadbiegł zdyszany.
—  Nadciągają wielką gromadą! — oznajmił.
—  Jeśli nie zauważyli nas dotychczas, to być może przejadą bokiem i pojadą 
sobie dalej — zauważył z cichą nadzieją Klimecki.
—  Szkoda marzyć. Odkryją ślady i zawrócą. To jest nieuniknione — powiedział 
Antek.
Nastąpiły teraz chwile pełne napięcia i niepokoju. Klimecki ciężko sapał, kręcąc 
się niespokojnie. Leonardi szarpał wąsa i przekładał z ręki do ręki dubeltówkę, 
nabitą grubym śrutem. Antek miał wrażenie, że siedzi na rozżarzonych węglach. 
Było mu duszno. Rozluźnił chustkę pod brodą i zdjął z głowy kapelusz. Pot 
spływał mu po twarzy grubymi kroplami.
Upłynął długi kwadrans, zanim doszedł ich uszu przytłumiony odległością tętent 
wielu koni. Jeszcze kilka minut i wzgórze przed nimi zaroiło się od konnych. 
Zatrzymali się na szczycie, pilnie spoglądając w dół. Przez jakiś czas trwali w 
miejscu, ale widać było, że prowadzili między sobą ożywione rozmowy. Ten i ów 
wzniesionym ramieniem wskazywał na lasek w dolinie.
Koloniści obserwowali ich z ukrycia, czując wzbierającą w sercach trwogę. Lada 
chwila spodziewano się ataku. Nastąpił on jednak dopiero w pół godziny później, 
gdy cała banda zebrała się na wzgórzu i wspólnie uzgodniono plan działania.
203
Ława jeźdźców ruszyła spokojnie, w zorganizowanym szyku, bez wrzasków i 
przekleństw, które zazwyczaj towarzyszą tego rodzaju akcjom. Zsuwali się ze 
wzgórza powoli i metodycznie, z całym spokojem. Opieszałość przeciwnika 
pozwoliła Antkowi skoncentrować wszystkich ludzi na skraju zarośli, będących 
doskonałą osłoną przed wzrokiem atakujących. Gdy zbliżyli się na odległość 
kilkudziesięciu kroków, gruchnęła salwa wystrzałów. Po niej nastąpiła druga i 
trzecia. Koloniści mierzyli powoli i dokładnie, wiedząc, że od celności kul 
zależy dalszy ich los. Rozległ się niesamowity wrzask ludzi, kwik, rżenie koni i 
cała ta masa, nagle skłębiona i ogarnięta popłochem, poczęła wycofywać się w 
nieładzie na wzgórze. Pierwszy atak był odparty.
Klimecki zacierał ręce z uciechy.
—  Mają za swoje, psiajuchy!
Kilka ciał ludzkich pozostało rozciągniętych na ziemi, a konie, pozbawione 
jeźdźców, biegały w popłochu.
—  Jak uważasz, Antoś, co oni teraz zrobią? Zostawią nas w spokoju czy nie?
—  Nie zostawią.
—  To niedobrze. A przecie ci zabici powinni ich czegoś nauczyć!
—  Nie ma czym się łudzić. Jest ich cała chmara, lada chwila mogą nas stratować!
Na wzgórzu trwała narada. W blaskach zachodzącego słońca, za rzeką widać ich 
było jak na dłoni.
—  Gdybyśmy mieli karabin, mógłbym ich zdmuchiwać jednego po drugim, jak świece 
— rzekł Leonardi.
Niestety, karabin był jedynie marzeniem.
—  Podczas strzelania lepiej mierzyć niżej niż za wysoko — pouczał ludzi Antek. 
— Trafiony koń obezwładnia przeciwnika.
Ludzie słuchali jego słów niemal z nabożeństwem. Sytuacja przerażała ich, sami 
nie byli zdolni do jakiejkolwiek inicjatywy. Antek z roli przewodnika urastał 
teraz na wodza, któremu ufali bezgranicznie.
Ze wzgórza oderwał się jakiś jeździec i powiewając szmatą nieokreślonego koloru, 
począł się zbliżać do lasku.
—  Poselstwo? — zdziwił się Antek. — W jakim celu? Wysunął się z zarośli w 
towarzystwie Klimeckiego i Leonardiego.
Posłaniec zatrzymał konia.
—  Major Mendonsa wzywa was do poddania się. W przeciwnym razie nikogo nie 
oszczędzimy.
204
—  Powiedz swojemu majorowi, by zostawił nas w spokoju i pozwolił jechać dalej — 
odparł Antek.
—  Za godzinę przybędzie tu Taborda. Z jego pomocą wygnieciemy was jak pluskwy!
—  Mamy czym się bronić.
—  Długo nie wytrzymacie. Jest was garstka.
—  Garstka czy nie garstka, starczy nam broni i amunicji.
—  Macie pół godziny do namysłu!
—  Taką samą odpowiedź posłyszycie i za dziesięć godzin.
Poseł odjechał. Widzieli, jak na wzgórzu otoczono go ciasnym kręgiem. Zdawał 
relację ze swego posłowania.
Minęło pól godziny, słońce skryło się za horyzontem, a oblegający jakoś nie 
kwapili się do ponownego ataku. Być może oczekiwali na posiłki ze strony Tabordy. 
Te nadeszły jeszcze przed zapadnięciem nocy. Wzgórze zaroiło się od nowych ludzi. 
Antek zdawał sobie sprawę, że jeżeli cała ta masa runie do ataku, nikt się jej 
nie zdoła Oprzeć. I co wówczas? Nastąpi rzeź — to jasne!
Jedyną nadzieję pokładał w szybkim nadejściu pomocy. Według wszelkiego 
prawdopodobieństwa Portella już powinien docierać do Sao Luiz Gonzaga. Jeszcze 
trochę i będzie rozmawiał z Lopesem. Temu wystarczy chyba pół godziny na 
przygotowanie ludzi. Najpóźniej w godzinach rannych powinni tu być. „A więc — 
pocieszał się — byle wytrzymać do rana!"
4
Zapadła noc. Była to najstraszniejsza noc w życiu tej garstki ludzi. Spodziewali 
się ataku, więc każdy z nich zaciskał w dłoni strzelbę i wytężonym wzrokiem 
wiercił ciemność odgradzającą ich od wzgórza. Lecz nic się nie działo. Napięte 
do ostatnich granic wytrzymałości nerwy wyczerpywały ciało i umysł. Po stronie 
wroga panowała śmiertelna cisza. Na cóż czekał? Czyżby w   ten sposób pragnął 
znużyć oblężonych?
Od stania nieruchomo >Antkowi cierpły nogi i bolały palce zaciskające się na 
broni. Na próżno wysilał wzrok i łowił uchem najlżejszy szmer. Naokoło leżała 
głucha, martwa cisza. Nawet błota, które o tej porze roku powinny już 
rozbrzmiewać rechotaniem żab, milczały jak zaklęte. Chwilami ta cisza zdawała 
się nie do wytrzymania. Ulgę poczuli dopiero wtedy, gdy na niebo wytoczył się  
xożek księżyca i rozproszył nieco nocną ciem-
205
ność. Wzrok kolonistów chciwie poleciał na wzgórze. Ujrzeli je puste, -
jakby wymarłe.
—  Widocznie zmiarkowali, że nic nie zyskają i dlatego odeszli —
zawyrokował Klimecki.
—  Nic podobnego — zaprzeczył Antek. — Pragną uśpić naszą czujność. Wydaje się 
im, że rankiem ruszymy w drogę, a wtedy...
—  Czy aby Portella trafił do Sao Luiz? — zatroszczył się Leonardi. Antek 
milczał. Jego również dręczyły wątpliwości.
Tymczasem wstał ranek i okazało się, że oblegający biwakowali po drugiej stronie 
wzgórza. Znowu przysłali parlamentarzystę.
—  Poddajcie się!
—  Nigdy! Jeżeli przypuścicie jeszcze jeden atak, zabijemy waszego człowieka, 
którego ujęliśmy na stepie! — zagroził Antek.
—  Major powiedział, że możecie go sobie zatrzymać w prezencie! Obiecuje puścić 
was wolno, jeżeli wydacie mu jasnowłosego gringal W razie odmowy nie przepuści 
nawet dzieciom!
Antek zbladł. „Nawet dzieciom!"... — słowa te odczuł jak uderzenie tępym 
narzędziem w ciemię. Oczy zasnuła mu mgła i przez chwilę nic nie widział. 
Później ujrzał skierowane na siebie spojrzenie Klimeckiego, Waszaka, Leonardiego 
i innych. Czytał w nich jakąś obawę, lęk i wyczekiwanie. „Nawet dzieciom!" — 
dudniło mu w głowie bez przerwy.
I naraz poczuł, że wszystko w nim tężeje. Wyprostował się.
—  Za pół godziny dam odpowiedź — powiedział nieswoim głosem. Posłaniec oddalił  
się pospiesznie.  Na wzgórzu bandyci czekali w
pogotowiu.
Klimecki dotknął Antkowego ramienia. Z oczu jego wyzierał hamowany gniew, żal i 
determinacja.
—  Po co czekać? — zawołał głosem pełnym oburzenia. — Od razu należało 
powiedzieć, że będziemy się bili do ostatniej kropli krwi! Do ostatniego tchu! 
Raczej po naszych trupach! Nie ma gadania — niech raz już nastąpi koniec!
Antek uśmiechnął się z wysiłkiem. Był to uśmiech pełen smutku.
—  Cierpliwości — powiedział łagodnie.
Te ostatnie pół godziny zarezerwował sobie jako ostateczny termin nadejścia 
pomocy. Lecz daremnie jej wyczekiwał. Step dalej był pusty, martwy i obojętny. 
Tchnął grozą śmierci! Takie same również wydawało się niebo. Znikły z niego 
nawet urubu. Widocznie w oczekiwaniu na ścierwo zaczaiły się za wzgórzem po 
stronie bandytów. Wstrętne ptaszyska!
206
Oczyma wyobraźni Antek już widział je rozszarpujące ciała niewinnych ofiar.
Zrobiło mu się słabo.
—  Antoś, co ci jest? — zaniepokoił się Klimecki.
—  Nic.
—  Jakoś tak dziwnie wyglądasz.
—  To już przeszło.
Po niejakim czasie od zgromadzonej na wzgórzu bandy oderwał się znowu posłaniec. 
Wstrzymał konia na skraju lasku.
—  Przybyłem po odpowiedź.
Antek raz jeszcze rzucił wzrokiem na step za rzekę. Pustka — głucha, posępna 
pustka. Zdało mu się, że powiało stamtąd trupią wonią. Jego czas nadszedł.
—  Klimecki — powiedział opanowanym głosem Antek. — Powiedzcie Stelli, że 
myślałem o niej do ostatniej chwili...
—  Czyś ty oszalał, chłopcze? Co za brednie wygadujesz! Opamiętaj się! Wypraw 
tego draba z powrotem.
—  Tylko bez paniki. Dopilnujcie ludzi, aby wszystko odbyło się spokojnie, bez 
popłochu. Puszczą was wolno. Znam Mendonsę, słowa dotrzyma. W Sao Luiz 
wypoczniecie sobie trochę i jedźcie dalej. Aż do Guarani. Tam jest bezpiecznie, 
nikt na was nie będzie napadał. Im dalej na północ, tym dla was lepiej.
Umilkł, jakby dla zaczerpnięcia oddechu. Głos miał miarowy, lecz ciężki i jakby 
nabrzmiały bólem. Klimecki spoglądał na niego z przerażeniem. Naraz po 
pomarszczonej twarzy starego potoczyły się grube, jak ziarnka grochu, łzy.
—  Antoś! Nie opowiadaj takich rzeczy, bo mi serce pęknie! Chwycił go w objęcia.
—  Dziecko moje kochane, ja ciebie nie puszczę! Hej, ludzie, pomóżcie mi trzymać 
tego wariata! Ludzie!...
Dopiero teraz koloniści uświadomili sobie, co Antek chce zrobić. Rzucili się na 
pomoc KHmeckiemu, lecz Antek odtrącił ich zdecydowanym ruchem i szybko postąpił 
naprzód. Zbir spoglądał na niego w najwyższym zdumieniu. Nie spodziewał się 
widocznie tego, co nastąpiło.
—  Żegnajcie! — rzucił za siebie, nie oglądając się.
—  Ludzie!... — wołał rozdzierającym głosem Klimecki. — Trzymajcie go! Toż to 
dzieciuch, nie wie, co robi!...
207
Lecz Antek był już daleko. Z podniesioną głową wstępował energicznym krokiem na 
wzgórze.
5
Stał wyprostowany, śmiało patrząc w oczy swoim oprawcom. Doskonale zdawał sobie 
sprawę z tego, co go czeka, lecz postanowił, że pokaże tym nędznikom, jak się 
zachowuje w obliczu śmierci prawdziwy Polak. Przypomniały mu się w tej chwili 
opowieści, słyszane najpierw od ojca, a później od Klimeckiego, o wszystkich 
nieszczęściach, jakie Polska przechodziła, i o ludziach, którzy swoje życie dla 
niej poświęcali; Wprawdzie obecnie nie szło o kraj ojczysty, lecz o małą grupę 
ludzi, którzy mu zawierzyli, niemniej uważał za swój święty obowiązek zachować 
godność Polaka, godność człowieka! Nie miał w sobie nic z bohatera, wszystko w 
nim dygotało, kurczyło się ze strachu na myśl o śmierci, mimo to gotów był 
zapłacić tę najwyższą cenę!
Mendonsa odjął od ust tykwę, która po ponownym napełnieniu powędrowała do rąk 
Tabordy. Zmierzył Antka badawczym wzrokiem i rzekł:
—  Widzę, że znowu się spotykamy.
Antek skinął głową, lecz nic nie odpowiedział.
—  Widzę, że się nie cieszysz.
—  Nie.
—  Zawsze uważałem cię za rozsądnego chłopaka i widzę, że się nie pomyliłem. 
Szkoda, że nie jesteś z nami.
Antek milczał. Myślami był daleko.
Mendonsa wydobył z kieszeni bombasi tytoniowego skręta i końcem adagi począł go 
spokojnie krajać równo i dokładnie. Cały był zajęty tą czynnością. Później 
przystąpił do rozcierania na dłoni. Kiedy. powstała puszysta kupka, rozłożył ją 
na uciętym kawałku kukurydzianego liścia i począł skręcać papierosa.
—  Jak się nazywa twój towarzysz? — zapytał nie unosząc głowy.
—  Nie pamiętam.
—  Jak to? Działaliście razem i nie znasz jego nazwiska?
—  Niestety.
—  Powiedz wobec tego, gdzie jest teraz.
—  Tego też nie wiem.
Na czole Mendonsy zarysowały się dwie głębokie bruzdy, a oczy
208
zabłysły gniewem. Mimo tego przy następnym pytaniu głos jego brzmiał spokojnie:
—  Czy rzeczywiście nie masz ochoty na złożenie zeznań? Jeżeli tak, to...
—  Chwileczkę — przerwał mu Antek. — Najpierw chciałbym dowiedzieć się jednego. 
Mianowicie, oddałem się w pańskie ręce za obietnicę puszczenia wolno kolonistów. 
Czy ma pan zamiar dotrzymać przyrzeczenia?
Mendonsa uniósł głowę i wypiął pierś.
—  Mam zwyczaj dotrzymywać danych przyrzeczeń — powiedział z dumą.
—  Dziękuję.
Taborda poruszył się niespokojnie-na swoim miejscu.
—  Panie majorze! Czy rzeczywiście pragnie pan zrezygnować z przetrząśnięcia 
tobołów tamtej hołoty?
—  Nie cofam danego słowa!
—  Słowa — komu?... Temu gówniarzowi? Nożem po gardle i — koniec! A co do 
tamtych — to samo! Moi ludzie już zaczynają się niecierpliwić. Nie po to chyba 
staliśmy całą noc, by odejść z niczym.
—  Wszak mamy człowieka, na którym nam zależało! Czy to nie wystarczy?
—  Zdobycz jest cenna, nie przeczę, ale tylko dla pana, majorze. Wydaje mi się, 
że moim ludziom również coś się należy.
—  To jest przeciwne moim zasadom — przerwał Mendonsa.
—  A jakież są te zasady, panie majorze?
Na twarzy Mendonsy odmalowało się zniecierpliwienie:
—  Czy mam przypominać panu jeszcze raz o zobowiązaniu wobec jeńca?
—  Zobowiązaniu? — zaperzył się Taborda. — Z kim pan się liczy? Z tym 
szczeniakiem? To śmieszne! Za chwilę będzie pluł krwią! Ja także mam z nim swoje 
porachunki i kto wie czy nie ważniejsze od pańskich. Z jakiej racji takie 
skrupuły?
—  Zdaje mi się, że uzgadnialiśmy plan wspólnie?
—  Uzgadnialiśmy, owszem, ale nie było mowy o dotrzymaniu obietnicy!
Antek przysłuchiwał się tej rozmowie niemal obojętnie. Nie chodziło mu już o 
własny los, ale o tych, z którymi go rozłączono. Znał majora i wierzył, że słowa 
dotrzyma, choćby nawet musiał zerwać z Taborda.
14 — Pampa
209
—  Kończymy ten spór, bo do niczego on nie prowadzi. Słowo jest słowem i koniec.
Taborda tym razem się nie odezwał, lecz w jego małych oczkach tliły się iskierki 
podstępu.
—  Więc jak, kontynuujemy rozmowę? — Mendonsa zwrócił się do Antka.
—  Słucham.
—  Gdzie jest twój towarzysz?
—  Nie wiem, bo rozstaliśmy się zaraz po ucieczce.
—  A moja guajakdl
—  Nic o niej nie słyszałem.
—  Jeżeli myślisz, że opór może ci tu coś pomóc, to grubo się mylisz. I bez 
twego zeznania wiem, że obaj mnie szpiegowaliście. Ale gotów jestem wybaczyć ci 
wszystko, a nawet darować życie, jeżeli powiesz, coście zrobili z dokumentami, 
które w niej były.
—  Hej! — wrzasnął Taborda. — Ten gringo do mnie strzelał i poważnie ranił.
—  To nie ma nic do rzeczy.
—  Jakże to?
—  Wasze animozje sprzed lat nic mnie nie obchodzą. Jasne?
—  Niezupełnie. Jeżeli mam być traktowany jak ktoś, kto nie ma najmniejszego 
wpływu na los tego gringa, to fakt ten może niekorzystnie zaciążyć na przebiegu 
dalszej kampanii — zagroził Taborda. — Ja i moi ludzie wycofamy się z tego 
interesu.
—  Proszę tylko się nie denerwować. Zaraz panu wyjaśnię moje prawa do tego 
chłopaka. Po pierwsze — najpierw był moim peonem. Po drugie — znalazł się w 
naszych rękach dzięki mojej rozwadze. Po trzecie — od papierków, które mi 
wykradli, zależy powodzenie zaczętej kampanii.
—  Do diabła z tym wszystkim! — warknął Taborda i oddalił się, fukając jak 
rozjuszony tygrys.
—  Więc jedźmy dalej — zwrócił się major do Antka.
—  Dobrze, będę mówił. Tylko co będzie ze mną?
—  Daruję ci życie.
—  A co zrobi Taborda?
—  Moja w tym głowa, że palcem cię nie tknie.
—  Może użyć podstępu.
—  Już ja dopilnuję wszystkiego. W razie potrzeby każę cię odstawić pod eskortą.
210
Antek wciągnął głęboko w płuca powietrze i zaczął mówić:
—  Człowiek, o którego panu chodzi, nazywał się Armindo Cavalcanti. Nazywał się, 
bo już nie żyje. Mieliśmy w stepie wypadek. W czasie ucieczki koń jego potknął 
się na krawędzi rozpadliny i runął w przepaść. Na jej dnie leżało sporo kamieni 
i o jeden z nich Armindo roztrzaskał sobie głowę, tak że nie mieliśmy już kogo 
ratować.
—  Mieliście? To znaczy — ilu was było?
—  Razem z Venanciem — trzech.
—  Patrzcie się! Nie wiedziałem, że z niego taki gagatek!
—  Winy jego było tyle, że pozwolił nam uciec. I to ze względu na mnie. 
Naturalnie, guajaka poszła do ziemi razem z Cavalcantim. Ale przedtem wydobyłem 
z niej dokumenty, aby je doręczyć Lopesowi.
—  Aha, to Lopes zbiera dowody? No, no!
—  Nie wiem, czy zbiera, ale uważałem, że mogą mu się przydać. Tak przynajmniej 
opowiadał przed śmiercią Cavalcanti.
—  Więc dokumenty masz przy sobie!
—  Nie. Zakopałem.
—  Dlaczego?
—  Obawiałem się nosić je przy sobie. Ryzyko zgubienia było zbyt duże, wolałem 
je zabezpieczyć. Prowadząc taką karawanę jak ta, należało spodziewać się 
wszystkiego. Nawet tego, co się teraz stało.
—  Rozumowanie nie pozbawione słuszności — zauważył Mendonsa. — Uważałem cię 
zawsze za jednego z najrozsądniejszych peonów, jakich kiedykolwiek miałem. I 
cieszy mnie, że się nie pomyliłem. Dobrze, niech sobie te dokumenty leżą w ziemi 
i gniją. Chodzi tylko o to, by czasem nie dostały się w niepowołane ręce.
Antek westchnął głęboko i powiedział ze smutkiem:
—  Sęk w tym, że przy zakopywaniu miałem świadka.
—  To coś nowego! — zaniepokoił się poważnie Mendonsa. — Kto to taki?
—  Venancio. Ten sam, który ułatwił nam ucieczkę.
—  Po co ci był potrzebny świadek?
—  Czasy są niespokojne i człowiek może każdego dnia skręcić niespodziewanie 
swój kark i wtedy wszystko biorą diabli. Umówiłem się więc z Venanciem, że 
jeżeli do miesiąca nie dam mu znaku o sobie, on wróci, wydostanie dokumenty i 
zawiezie ]e osobiście Lopesowi.
Mendonsa zmarszczył brwi i przez chwilę patrzył pilnie Antkowi w oczy. Uderzył 
się nerwowo nahajem po cholewie i powiedział:
211
—  Hm,, nieźle to sobie uplanowałeś, ale jesteś głupi, jeżeli uważasz, że 
weźmiesz mnie na takie brednie.
Antek rozłożył ręce.
—  Nie musi pan wierzyć. I tak jestem w pańskim ręku.
Uwaga była słuszna i zdawało się, że trafiła majorowi do przekonania.
—  Gdzie je zakopałeś?
Antek zawahał się chwilę, jakby zastanawiał się, czy wyznać resztę, w 
rzeczywistości chodziło o to, by nie przeholować w kłamstwach. Rozejrzał się 
dookoła i po wnikliwej obserwacji terenu rzekł:
—  Około dziesięciu kilometrów, lub może nieco więcej, na północny zachód.
Nadszedł Taborda. Spojrzał zjadliwie na Antka i mruknął pytająco:
—  Jak? Spowiedź zakończona?
—  Proszę przygotować swoich ludzi — dał polecenie major. — Ruszamy w drogę.
—  Dokąd?
—  W stronę Sao Luiz.
—  Zwariował pan? Rządowcom w łapy?
—  Żadnym rządowcom! Lopesa nie musimy się obawiać, bo nie wojujemy z wojskiem.
—  Przecież mieliśmy iść na Camargę.
—  Vigilantes nam nie uciekną. Moje dokumenty są ważniejsze niż
Camargo!
—  Niech piekło pochłonie te dokumenty! — poderwał się Taborda. —
Ja idę na Camargę.
Odwrócił się na pięcie i poszedł wydawać rozkazy. Po upływie kilku minut część 
ludzi odłączyła się od głównej bandy. Na jej czele jechał Taborda. Mendonsa 
zaklął i wydał polecenie swoim ludziom, by również sposobili się do drogi. 
Dosiadano więc pospiesznie koni formując szyk pochodu.
Banda skierowała się na północ. Kiedy mijano bokiem dolinę i poczęto przeprawiać 
się przez rzekę, Antek spojrzał poza siebie. Zaniepokoiła go cisza panująca w 
lasku. Obawiał się, że Taborda może użyć podstępu. Oddalił się pośpiesznie, by 
uśpić czujność, następnie wróci i uderzy na karawanę.
Po przekroczeniu rzeki Antek powiedział majorowi, że muszą teraz jechać wolniej. 
Przemierzali okolice mało mu znane, tak twierdził, i łatwo mógł zbłądzić. 
Mendonsa nakazał zwolnić tempo. Posuwano się więc
212
niemal krok za krokiem i Antek z wielką uwagą rozglądał się po stepie. Niekiedy 
prostował się w siodle i z coraz większym niepokojem obserwował linię horyzontu. 
Ale tam ciągle było pusto. Więc zataczali półkola, cofali się i znowu szli do 
przodu.
W końcu zdenerwowało to Mendonsę.
—  Słuchaj!  — powiedział  groźnie.  — Jeżeli  okaże  się,  że  mnie zwodzisz, 
łeb ci roztrzaskam tym oto nahajem!
—  Gdzieżbym śmiał! — bronił się Antek. I zimno mu się robiło na myśl, że 
wszystkie jego wybiegi i kołowania
nie zdadzą się na nic. Jedynym jego pocieszeniem była nadzieja, że w tym czasie 
Klimecki wyprowadzi na step karawanę, a ta, klucząc między wzgórzami, zdoła ujść 
przed Taborda. Naraz gdzieś z boku czy z tyłu, nie mógł się zorientować co do 
kierunku, dobiegły go odgłosy wystrzałów.
—  Taborda wykańcza kolonistów! — powiedział przygnębionym głosem.
—  A to łotr! — warknął Mendonsa.
Antek usiłował skupić całą swoją uwagę na położeniu, w jakim się znajdował. Nie 
dawało mu ono żadnych szans. Poświęcał się, by ratować osadników, i oto Taborda 
ich teraz dorzyna, a on sam kluczy po stepie, głęboko przeświadczony, że zbliża 
się jego koniec. Więc na co ta ofiara, gdy wszystko stracone?
Zrozpaczony, uczepił się niedorzecznej myśli: a gdyby tak zaufać nogom 
wierzchowca, na którym siedział? Zanim prześladowcy się spostrzegą, już będzie o 
kilkadziesiąt kroków przed nimi. Przecież nie każda kula trafia, a zdarzyć się 
może, że koń jego okaże się szybszy...
—  Biją się! — zawołał ktoś. Wtedy Antek zorientował się, że dochodzą ich 
odgłosy coraz gęściejszej
strzelaniny. Wsłuchał się w nią z natężoną uwagą. Tak, to niezawodnie Taborda 
rozprawiał się z kolonistami. Chłopak dziwił się tylko, że napadnięci tak długo 
się bronili. Ludzie Mendonsy spoglądali po sobie zaniepokojeni. Ktoś znowu 
zawołał:
—  Pędzą za nami! Od strony doliny, w której schronili się koloniści, skotłowaną 
gromadą
nadciągali ludzie Tabordy. Konie mieli pod sobą spienione i ledwie dyszące od 
wysiłku. Połączyli się z bandą Mendonsy i poczęli opowiadać bezładnie o 
spotkaniu z Camargą. Taborda poprowadził ich na odległość około dwóch kilometrów 
na lewo od doliny, gdzie planował sobie przeczekać, aż Mendonsa pociągnie na 
północ, i wtedy dopiero przypuścić atak na
213
karawanę. Niestety, zanim to nastąpiło, spadł na nich niespodzianie jak jastrząb 
sam Camargo z siłami znacznie przewyższającymi siły Tabordy.
—  Taborda został chyba zabity! Jest dużo rannych, których zapewnie teraz 
dobijają.
Major, poważnie zaniepokojony, rozejrzał się dookoła.
—  Dużo ludzi ma Camargo?
—  Jest ich cała chmara, jak szarańcza! Nie damy im rady! Uciekajmy! Szerzył się 
popłoch. Ludzie już nie myśleli o rabunku, lecz gotowi byli
uchodzić, by ratować życie. Niedaleko znajdowała się kępa rzadkich zarośli. Od 
biedy można było się w niej przyczaić i jeśli nie zaskoczyć przeciwnika, to 
przynajmniej przedsięwziąć jakąś obronę. Obok przebiegał głęboki parów, coś w 
rodzaju wąwozu, który mógł w najgorszym wypadku służyć do celów strategicznych. 
Kiedy major zastanawiał się nad przydatnością terenu do obrony, dopadł go 
Taborda. Całą twarz miał pokrwawioną od kuli, która zresztą dość płytko 
przeorała jego lewy policzek. Z oznakami przerażenia w rozlatanych oczkach 
krzyczał histerycznie:
—  Camargo nas ściga! Zaraz tu będzie! Prowadzi chyba wszystkich Vigilantes\ 
Biada nam!
—  Przede wszystkim zatrzymaj swych ludzi i uspokój ich!
—  To szaleństwo! N^ch każdy ratuje się jak może!
—  Stój, tchórzu!
Mendonsa zajechał mu drogę, natomiast Taborda skoczył do niego z uniesionym w 
górę fakonem. Byłby go rozsiekał, gdyby nie szybki strzał rewolwerowy ze strony 
zaatakowanego. Taborda z rozkrzyżowanymi ramionami osunął się na ziemię.
Wszystko następowało z taką szybkością, że Antek, oszołomiony, nie był w stanie 
zauważyć, co się dzieje na stepie. Oprzytomniał nieco gdy dwóch drabów o 
wyglądzie zawodowych oprawców zaciągnęło go w kępę zarośli. Był święcie 
przekonany, że nadeszła już jego ostatnia godzina, bo natychmiast zjawił się 
przy nim Mendonsa, leez ten wydał tylko polecenie pilnowania, a sam, rzucając 
naokoło rozkazy, zar znikł.
Sposobiono się do obrony. Za cofającymi się nadciągali liczni jeźdźcy 
strzelaniną i okrzykami zachęcając się wzajemnie do ataku. Nie ulegał 
wątpliwości, że byli to ludzie Camargi. Być może i on sam znajdował si między 
nimi. Była to jedyna deska ratunku dla Antka. Z ukrycia usiłowa wyłuskać 
wzrokiem spośród nadciągających swego zbawcę. Niestety, mia ograniczone pole 
widzenia, a pilnujący go nie mieli zamiaru mu pom!
214
doTod^4iCoZy. ^^ Si? ??°?* ??. *>*** d„ siebie
Tymczasem uwaee Anti™  ,    < •, dochodzące z przeciwnef tLy     K^nT  * ^"^ 
W*St«a* nadchodziła pomoc Lop sa- Wsercf ?^?    Z *** g° m^ To
- Puśćcie mnie! - zwródł ???   ,   ^POCZCła WSteP°wać <*ucha
«??* ?, ^2 :~? ?.-* -*
?^: ~ ** * ?* ? ^
/??????" k°nCZyC tę hCCę! ~ Podział ponurym głosem, dobywając
Stella jakby dostała ataku histerii ???7?? n,     , natychmiast, bez straty 
czasu na ????,          nawoływała> °? spieszono
jej o ukochanego, o życie ??\? S^ ^^ Ch°dziło "Ef ** P^wazji, a potem ZtT^™ ?^™' 
?°"??1? chcmła gnac w step sama . bezbronna ???4' * * """^ bo tylko z dziewczyną.                                  
?? Sle na ???° łopoty i to nie
??? tt tettl S ?,??? ^ L0P- *> *-przełożonymi, b, wspólnie onrllt ' ?* "» 
osobiSde ™ «woimi «4* si? rebebi. *M*ZZZZ°r "!"" d2iata'a ????*° i zdecydowane 
były potożyć osźZZl ' * ' b,er"ego °b*rwatora no dokumenty, z hórych ja~ ?? Z 1 
Sam°WOli' Z™**°-napadów i rabunków i kto wlaScSe „„          J      "mnym 
pierwszych
8dy jej przedstawiono nazwiska ??                  -™**"- Opozycja,
wgrała sie z -JMowane^tltskaT^"^ " ^ "*** ' swobodę działania. Wskutek ? „L °,f 
?'° 8ut*™l°«>wi peta, »asowa ucieczka zagranicę. W ArLTn? ?             
»re«»wania oraz
s,? zt±rw- —^» • 555*'Paraewaju zaroi'°
-«dantem, co ^^55^*;
215
zaraz zamknął się w swoim gabinecie z Portellą, szczegółowo wypytał go o 
wszystko, a następnie badał mapę terenu. Później dopiero padły odpowiednie 
rozkazy. Dlatego nastąpiło takie opóźnienie z odsieczą.
Już z daleka słyszeli odgłosy gęstej strzelaniny. Lopesa zdziwiło, że jest to o 
wiele bliżej, niż informował go Portellą. Sam Włoch czuł się zaskoczony tym 
faktem i sam nie wiedział, co ma o tym sądzić.
Rozesłane patrole poinformowały Lopesa o faktycznym stanie rzeczy. Mimo niechęci 
do Camargi, jako do człowieka trudniącego się rozbojem, komendant nawiązał z nim 
kontakt. Dopiero później okazało się, że zajęciem Camargi było wyłapywanie koni 
przeciwnika i ich sprzedawanie. Co, zresztą, na jedno wychodziło.
Przeciwnik, osaczony z obydwóch stron, bronił się rozpaczliwie.
Stellę, na rozkaz Lopesa, zatrzymano na tyłach, przy koniach, w niewielkim 
zagłębieniu terenu, dającym dobre zabezpieczenie przed kulami. Dziewczyna była 
jak nieprzytomna i rwała się do walki. Dopiero gdy zostało wyjaśnione, że 
karawana znajdowała się o kilkanaście kilometrów dalej, wykazała trochę rozsądku 
i uspokoiła się. Lecz nie na długo. Uprosiła jakoś Portellę i oboje wyruszyli do 
doliny, w której stała karawana. Wielkim półkolem okrążyli pole walki, a 
następnie galopem pomknęli w step. Po niecałej godzinie już przeprawiali się 
przez Piratini i niebawem dopadli do lasku.
Radość z powitania matki i rodzeństwa była krótka. Prysła jak bańka mydlana, gdy 
okazało się, że w gaju nie ma Tonią!
—  Chyba już nie żyje do tej pory '->- stwierdził z żalem Klimecki. — Nie mogę 
sobie darować, że pozwoliliśmy mu oddać się w ręce bandytów. Przecie można było 
odmówić i bronić się do upadłego. Myślę, że te kilka godzin byśmy wytrzymali.
Słychać było niekiedy wyraźnie odgłosy strzelaniny. Koloniści przysłuchiwali się 
im z mieszanymi uczuciami. Z bronią w ręku czekali niecierpliwie na wynik bitwy. 
Kobiety i dzieci dalej siedziały pod wozami, nieśmiało czasem stamtąd wyglądając. 
Niepewność jutra w dalszym ciągu wisiała nad karawaną.
—  Szkoda Tonią — powiedział Leonardi zdejmując z głowy kapelusz. — Był dobrym, 
uczynnym i szlachetnym chłopakiem. Poświęcił własne życie, by nam nie stała się 
krzywda. Niechaj Madonna wprowadzi go do wiecznej
szczęśliwości!
Stella wybuchnęła strasznym płaczem. Nim obecni się spostrzegli, dopadła konia, 
na którym przed chwilą przybyła, i wskoczyła na jego
216
grzbiet. Nie! Ona jedna nie wierzy w śmierć ukochanego. Przecież to niemożliwe, 
aby ten dzielny, roztropny i ukochany chłopak miał zginąć. Niech giną łotry, 
szubrawcy i wszelkiego rodzaju męty, tylko nie on — najdroższy i najlepszy Tonio!
Tymczasem strzały ucichły i nad pampą zaległo grobowe milczenie. Nad miejscem, 
gdzie toczyła się bitwa, poczynały ukazywać się na niebie czarne urubu.
Klimecki otarł łzę.
—  Czyżby koniec?
Stał na skraju zarośli i z cichą nadzieją wpatrywał się w szeroki horyzont. Obok 
niego znajdowali się jego synowie i przyjaciele. Serca biły im niespokojnie, 
pełne ni to ulgi, ni to obawy, że wszystko może się odwrócić znowu przeciwko nim.
Wreszcie Portellą nie wytrzymał i odezwał się pierwszy:
—  Jedźmy. Wszystko już skończone.
—  A może? — zawahał się Waszak.
—  Może co?
—  Żal Antka — westchnął Klimecki.
I nowa łza stoczyła się po jego policzku. Wytarł hałaśliwie nos.
—  Czego stoicie jak barany? — skoczył naraz na otaczających. — Dalej, do roboty!
Rzucono się pospiesznie do wozów, zakładano woły, spędzano pasące się na bagnie 
krowy. Ktoś zauważył pojedyncze figurki jeźdźców pomykających po linii horyzontu. 
Toczyły się one jedna za drugą, jak paciorki z rozerwanego różańca. Nie sposób 
było policzyć wszystkich, tak ich było dużo. Bez wątpienia były to niedobitki 
majora Mendonsy. Po niejakim czasie step opustoszał, jakby go omiotła 
niewidzialna ręka.
Z wolna karosy wytaczały się na pampę. Z tyłu szły w niesfornej gromadzie krowy, 
usiłując skubać po drodze trawę. Karawanę prowadzili Klimecki, Portellą, 
Leonardi i Waszak. Z trudem przeprawili się przez Piratini. Trafili na muliste 
dno nieco powyżej miejsca, gdzie przeprawiał się Portellą spieszący po pomoc, i 
woły natrudziły się niemało, zanim wydobyły ciężkie karosy na twardy grunt. W 
połowie drogi między doliną a pobojowiskiem wyjechało na ich spotkanie dwóch 
jeźdźców. W jednym Klimecki rozpoznał Stellę, zaś co do drugiego miał pewne 
wątpliwości. Przecierał oczy raz po raz i nie dowierzał własnemu wzrokowi.
— Antoś! — zawołał wreszcie donośnym głosem, szeroko otwierając ramiona.
217
Ściska! Antka długo, serdecznie, ze wzruszenia nie mogąc wymówić słowa. Później 
inni zaczęli wyrywać sobie chłopaka z rąk, ściskać go, całować i oglądać, jak 
człowieka, który uszedł śmierci.
Po krótkim postoju karawana ruszyła dalej. Antek, jadąc obok promieniującej 
szczęściem Stelli, opowiadał jej szczegółowo o swoich niełatwych przeżyciach. 
Najstraszniejsze chwile przeżył, kiedy pojawił się przed nim Mendonsa z 
oznajmieniem, że trzeba położyć kres poszukiwaniom dokumentów.
—  Z wściekłości ledwie panował nad sobą — opowiadał Antek. — I wcale mu się nie 
dziwię. Otoczony ze wszystkich stron nie miał żadnych szans ucieczki. Jedyny 
ratunek dla siebie widział w wyprawieniu mnie na tamten świat. Być może, 
wyobrażał sobie, że zabijając mnie, czyni nieosiągalnymi kompromitujące go 
papiery. Kto tam zresztą wie, co mu chodziło po głowie! Kiedy zamachnął się na 
mnie fakonem, jakaś •— chyba zabłąkana kula — sprawiła, że ręka mu zwisła 
bezwładnie. Chwycił drugą za rewolwer, chcąc jego kolbą roztrzaskać mi głowę, 
lecz ukazali się żołnierze Lopesa, którzy go z miejsca obezwładnili.
—  Uff! — odsapnął Klimecki. — Więc powiadasz, że wszystko jest już skończone?
—  Tak. Koniec bałaganu.
—  Więc jeżeli jest prawdą, że Taborda nie żyje, to należy rozumieć, że nic nam 
już nie zagraża. Wobec tego może byłoby dobrze zastanowić się, czy nie lepiej 
wracać do Jaguari.
—  Niech ludzie się wypowiedzą na ten temat.
Ale koloniści nawet myśleć o tym nie chcieli. Gotowi byli jechać dalej bez 
wstępowania nawet do Sao Luiz Gonzaga na wypoczynek. Pragnęli być od stepu jak 
najdalej, przekonani, że zanim wojsko upora się z rebeliantami, upłynie jeszcze 
sporo czasu. A w tym okresie — jak to zwykle bywa — różne rzeczy mogą się 
przydarzyć. Im dalej — rozumowali — tym lepiej.
Antek i Stella wysunęli się do przodu. Tyle mieli sobie do opowiedzenia, a tu 
nagle zaczęło brakować właściwych słów. Patrzyli tylko na siebie i spojrzenia te 
wystarczały im za wszystko.
—  Tonio! — odezwała się w pewnej chwili dziewczyna.
—  Co, Stello?
—  Wiesz? Jestem z ciebie bardzo dumna.
—  Dumna? Dlaczego?
—  Nikt by tyle nie dokonał co ty!
218
—  Nie przesadzaj, Stello. Ja broniłem tylko ludzkiego życia.
—  Ludzie cię kochają.
—  Ja ich również. Chwilę jechali w milczeniu.
—  Tonio!
—  Co, Stello?
—  Nie opuścisz mnie więcej?
—  Nigdy!
Dziewczyna spojrzała za siebie. Karawana toczyła się powoli. W jednej z karos 
siedziała jej matka, otoczona dziećmi. Wodziła za Stellą wzrokiem pełnym 
macierzyńskiej troskliwości. Na następnych wozach dzieci popiskiwały z uciechy 
na widok strusi przebiegających w oddali przez step.
—  Tonio — odezwała się po raz trzeci dziewczyna.
—  Co, Stello?
—  Jakie masz teraz plany?
—  Bardzo proste. Jedziemy razem z tymi.ludźmi i razem z nimi osiedlimy się na 
ziemi, którą sobie wybierzemy. Zajmiemy się pracą tak samo, jak to czynili twój 
i mój ojciec. Nie lękam się żadnego trudu. Mam w sobie dużo sił i ochoty. I 
pragnę tego samego, co i ci ludzie — spokoju. Chcę pracować, dużo pracować. Czy 
mi w tym pomożesz?
—  O, tak. Z całej mocy! Ze wszystkich sił!
Słowniczek wyrazów obcych użytych w tekście
Adaga (port.) — kordelas. Adios! (hiszp.) — Bądź zdrów! Żegnaj! Amansador 
(hiszp.) — pogromca, poskra-miacz, ujeżdżacz.
Amargo (hiszp.) — zob.: simaron. Amigo (hiszp.) — przyjaciel. Anziko (port. 
angico) — twarde drzewo o zabarwieniu różowym. Araponga (port.) —- ptak kowal,  
wydaje metaliczny dźwięk.
Bataty (port. batata doce) — słodkie kartofle, pataty.
Banditi (wl.) — bandyci. Bandoleiro (hiszp. bandolero) — rozbójnik. Barbakua 
(port.: barbaąua) — rodzaj suszarni.
Barbikasio (hiszp. babicacho) — wstążka lub pasek pod brodą przytrzymujący 
kapelusz. Bem-te-vi (port.) — dosł.: dobrze cię widzę, gatunek ptaka.
Boleadeira (hiszp. boleadoras) — trzy kule kamienne obciągnięte skórą i 
połączone sznurem.
Bomba (port.) — metalowa rurka zaopatrzona u dołu w siateczkę, służąca do picia 
simaronu.
Bombasie (port.  bombachas) — szerokie krótkie spodnie, szarawary. Buenas 
(hiszp.) — dobrze. Buenas dias (hiszp.) — dzień dobry. Buena suerte (hiszp.) — 
powodzenia, pomyślności.
Buon giorno (wł.) — dzień dobry. Chaleira (port.) — czajnik.
Cigarra (hiszp.) — cykada. Cinamono (hiszp.) — drzewo cynamonowe, cynamon.
Coxilhas (port.) — pagórki, wzgórza. Degoladores (hiszp. degolladores) — pod-
rzynacze gardeł.
Estancja (hiszp.) — gospodarstwo, farma. Fakon (hiszp. facón) — duży nóż służący 
do pracy w lesie, sztylet.
Fandango (hiszp.)  „fandango" — taniec starohiszpański.
Fazenda (port.) — posiadłość ziemska, farma, plantacja.
Fazender (port.  fazendeiro) — właściciel fazendy, plantator, gospodarz. 
Fejzioada (port. feijoada) — fasola z mięsem, potrawa z czarnej fasoli. Fiżon 
(port. feijao) — czarna fasola. Figlio mio (wł.) — mój synu. Figueira (port.) — 
figowiec. Fojsa (port. foice) — sierp, kosa. Galpon (port. galpao) — szopa. 
Gaucho (hiszp.) — pasterz bydła rogatego w pampasach Ameryki  Płd.;  tu:  
prawdziwy mężczyzna.
Gralia (port. gralha) — wrona. Grapa (hiszp.) — wódka z łupin winogronowych.
Gringo (hiszp.) — cudzoziemiec, obcy. Guajaka  (port.   guaiaca) — szeroki  pas 
skórzany z kieszeniami i pochwą na rewolwer.
Hacienda (hiszp.) — majątek ziemski, folwark, ferma.
221
Herwa (port. erwa) — proszek z liści drzewa erva-mate używany do simaronu lub 
herbaty.
Hospedeiro (hiszp. hospedero) — oberżysta. Juro (hiszp.) — przysięgam. Kaboklo 
(port. caboclo) — chłop, wieśniak. Kapa (hiszp. capa) — płaszcz, peleryna. 
Kapiwara (port. capivara) — kapibara, zwierzę trawożerne.
Karosa (port. carroca) — wóz, fura. Kasiasa (port. cachaca) — tafia, wódka z 
trzciny cukrowej.
Kazos (port. casos) — przypadki, zdarzenia. Komandante (hiszp.) — komendant, 
dowódca.
Kosilias — zob. coxilhas. Kresjuma (port. coriciuma) — rodzaj bambusowej trzciny 
bardzo wiotkiej. Kurral (port. curral) — zagroda, owczarnia, obora.
Kutija (port. quati) — ryjkonos. Lata (hiszp.) — puszka, blaszanka. Mamma mia 
(wł.) — na Boga! Madonna mia (wł.) — Panienko moja. Madonna Santissima (wł..) — 
Najświętsza Panienko.
Macieta (hiszp. machete) — maczeta, tasak. Marmeleiro (port. marmelo) — pigwa. 
Mikły (port. micuim) — niewidzialne gołym okiem pasożyty wywołujące swędzenie 
ciała. Mocą bonita ? veneno... (port.) — Ładna dziewczyna to trucizna, zabija 
wszystko, co się porusza, pozbawia mężczyznę wstydu, na potępienie naraża 
duszę... Pala (hiszp. poncho) — kwadratowe nakrycie z jedwabiu lub cienkiej 
wełny z otworem na głowę.
Pampa (hiszp.) — step, pampa. Panela (port.) — garnek, kociołek. Patakon (port. 
patacao) — dawna brazylijska moneta srebrna.
Patron (port. patrao) — gospodarz, chlebodawca, pracodawca, szef. Pelega (port.) 
— skóra, fli§?r           '
Peon (port. peao) — parobek, najemnik. Peroba (port.) — dąb brazylijski.
222
Pes (hiszp. peso) — nazwa pieniądza argentyńskiego.
Pinior (port. pinheiro) — pinia, sosna brazylijska, dająca orzeszki jadalne. 
Pitangiejra (port. pitangueira) — gatunek drzewa dającego owoce nieco podobne do 
czereśni.
Podrę de rico (hiszp.) — gnijący (butwiejący) z bogactwa.
Polaco (hiszp.)— Polak. Poncho — zob. pala.
Porca madonna (wł.) — włoskie przekleństwo. Primavera (hiszp.) — pierwiosnek — 
gatunek krzewu kwitnącego na wiosnę. Quero-quero (port.: kiero-kiero) — czajka, 
ptak zamieszkujący południe Brazylii. Ransio (hiszp. rancho) — szopa, szałas, 
chata, farma.
Redukcja (port. reducao) — indiańska osada zorganizowana przy pomocy jezuitów w 
XVII i XVIII w.
Renovadores — Odnowiciele, Reformatorzy. Sanfona (port.) — rodzaj harmonii, 
katarynka. Sarakura (port. saracura) — kurka wodna. Simaron (port. chimarrao) — 
popularny na południu Brazylii (przede wszystkim w stanie Rio Grandę do Sul) 
napój z proszku nerwowego, specjalnie przyrządzonego, erva matę bez cukru.
Sinoka (port. chinoća) — córka chłopa, dziewczyna, dziewka.
Siurrasko (port. churrasco) — mięso z rożna. Sombrero (hiszp.) — kapelusz. Umbu 
— gatunek drzewa cienistego. Unha-de-gato  (port.) — dosłownie  koci pazur, tu: 
krzew ciernisty, kolczasty. Urubu (port.) — sęp, powszechny w całej Brazylii.
Wakiejano (port. vaqueano) — przewodnik, otrzaskany, obeznany, znawca, wyga. 
Vaqueiro (port.) — pastuch, człowiek mający do czynienia z bydłem. Vigilantes da  
Patria (port.) — Strażnicy, Obrońcy Ojczyzny. Ziaguatirika (port.) — jadowita 
żmija.
WYDAWNICTWO LUBELSKIE    LUBLIN 1986
Wydan,V- Nakla^^3^o^^ri^^4^rl^k-17
PaP,er o fsetowy ki. IV. 70 g, 6! x86 cm. Oddane do składania w grudnra 1984 r. 
Podpisano do druku w listopadzie ,985 , Dni __,_______ukończono w styczniu 1986 
r. Cena zl«   "
Druk: Lubelskie Zakłady Graficzne,  Lublin, nr 2600/84 1-2
Unicka 4.  Zam.
?)         43   *0   ""?   ?
KJ         ?   ?   «
?     ? % ~
*
\