Inne twarze pojednania
Reportaże
Wojciech Ręciak
Wydawnictwo Znak Kraków 2000
Projekt okładki JADWIGA BUREK
Adiustacja
MAŁGORZATA BIERNACKA
Korekta ZESPÓŁ/PLUS
Łamanie PLUS/GILLERT
Щ%\
1)640<b
Książka została wydana dzięki pomocy finansowej
„Fundacji Renovabis - Akcji solidarności
niemieckich katolików z Europą Środkową i Wschodnią"
© Copyright by Wojciech Pięciak, 2000 ISBN 83-7006-996-7
Zamówienia: DZIAŁ HANDLOWY
30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37
Bezpłatna infolinia: 0800-130-082
Zapraszamy też do naszej księgarni
internetowej: www.znak.com.pl
J
Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2000. Wydanie I Druk i oprawa: Eurodruk, Kraków, Al. Pokoju 3

^\9iooi
Jeśli pojednanie coś w ogóle znaczy, poza retoryką religijnych czy państwowych obrzędów, to właśnie zdolność rozumienia innych, wyrozumiałość, gotowość wybaczenia w imię wspólnie przeżywanej prawdy o przeszłości, w imię podzielanych ideałów wolności, demokracji i sprawiedliwości.
Aleksander Smolar
Rodzicom
Wstęp
Dlaczego akurat inne twarze pojednania? Co znaczy: inne? Przez prawie pół wieku po II wojnie światowej, od roku 1945 do 1989, w Polsce powszechne było przekonanie - podtrzymywane dla własnych celów przez komunistyczną propagandę - że my, Polacy, byliśmy wyłącznie ofiarami tamtej wojny, i to ofiarami jednego tylko wroga: Niemców. O Sowietach, jak wiadomo, mówić nie było wolno. Inna sprawa, że zmiany tego spojrzenia nie ułatwiała polityka Niemiec Zachodnich wobec kwestii uznania granicy na Odrze. Prawne niuanse Bonn, lawirowanie na użytek własnych kampanii wyborczych - wszystko to sprawiało, że teza władz Polski Ludowej o niemieckim zagrożeniu znajdowała posłuch w społeczeństwie i sprawiała, że tym trudniejsze było mówienie o tym, co inni mieliby wybaczać nam, Polakom.
To zrozumiałe, że dopiero po roku 1989, po odzyskaniu wolności, mógł nastać w Polsce okres zapisywania „białych
7
plam". Z jednej strony koncentrowano się więc na cierpieniach doznanych przez Polaków od Sowietów - z drugiej zaś na odkrywaniu niemieckich ofiar wojny - a więc ofiar przymusowego i brutalnego usunięcia ludności niemieckiej z ziem zachodnich i północnych po 1945 roku, a także ofiar powojennych tzw. obozów pracy dla Niemców (ale często również dla Ślązaków opcji polskiej...)-
Oba zjawiska - mówienie o zbrodniach sowieckich oraz o innych niż polskie ofiarach - były zrozumiałe. Albo miały charakter nadrabiania przymusowego milczenia z lat PRL, albo Świadczyły o nowej sytuacji politycznej. W końcu to potwierdzenie granicy w 1990 roku i zmiana relacji Polska-Niemcy pozwoliły na otwarte mówienie o wypędzeniu Niemców czy wreszcie na współpracę społeczności lokalnych z ziomkostwa-mi.
Towarzyszyło temu również mniejsze akcentowanie polskich cierpień czasu wojny - zjawisko również zrozumiałe po instrumentalizowaniu ich przez władze PRL, choć dla wielu Polaków, którzy sami byli ofiarami III Rzeszy i wojny, niewątpliwie bolesne. Dopiero niedawno - ponad dziesięć lat po roku 1989 - byliśmy świadkami czegoś, co wolno już chyba nazwać normalizacją historycznej perspektywy, bądź też równoważeniem akcentów: ofiary polskie - niemieckie; zbrodnie niemieckie - sowieckie. Stało się tak za sprawą głośnego i trwającego ponad półtora roku (1998-2000) sporu o odszkodowania dla ofiar III Rzeszy, podczas którego powróciła pamięć o polskich cierpieniach lat wojny.
Niemniej bywało, że w ciągu tych minionych lat po roku 1989 z niektórych środowisk w Polsce słychać było głosy, iż za dużo mówi się o ofiarach niemieckich albo że poświęca się pamięć o polskich cierpieniach na „ołtarzu" dobrych stosunków z Niemcami. Mówiący tak nie mieli racji. Dostrzeganie cudzych cierpień, przypominanie o innych twarzach pojednania - innych, to znaczy tych wymykających się spojrzeniu, jakie dominowało w latach 1945-1989 - nie kłóci się z postu -
8
latem zachowania pamięci historycznej o polskich cierpieniach. Wręcz przeciwnie: próba zrozumienia cudzych nieszczęść świadczyć może o sile narodu i społeczeństwa, które jest na tyle spokojne o swój byt, na tyle niezagrożone w swych granicach i na tyle świadome swych zalet i wad - że może bez lęku patrzeć w przeszłość, na złe i dobre karty swej historii.
Wojciech Pięciak Kraków, styczeń 2000
Franza Scholza życie pod prąd
Gwizd lokomotywy dotarł na małą stację kolejową, zagubioną w lesie nad graniczną od niedawna Nysą. Stojący na peronie dwaj mężczyźni przerwali ożywioną rozmowę. Rozmawiali tak od kilku godzin, odkąd starszy z nich wysiadł z pociągu z Niemiec. Gwizd stał się teraz głośniejszy i z lasu wytoczyła się lokomotywa, ciągnąc kilka wagonów, pustych prawie. Starszy mężczyzna wykonał nad głową młodszego znak krzyża, przeszedł nie niepokojony obok uzbrojonych milicjantów i wsiadł.
Pociąg ruszył, powoli nabierając prędkości. Ksiądz Franz Scholz - bo tak nazywał się starszy mężczyzna - podszedł do okna. Stacja została w tyle, a wraz z nią Polska, która przybyła tu przed rokiem. Gdzieś w tyle zostawało też 37 lat jego życia: rodzinny dom w niemieckim Breslau, w którym gnieździli się trzynastoosobowa rodziną w dwóch pokojach, wrocławska Dominsel (po polsku Ostrów Tumski, czyli wyspa na
11
Odrze z katedrą), parafia świętego Bonifacego w Gorlitz-Ost, w którym pracował, a które teraz nazywa się Zgorzelec.
Koła pociągu zmieniły rytm, wjeżdżając na most. Scholz odwrócił głowę od okna. Wyjął z kieszeni dokument, który dostał od młodszego mężczyzny.
Po raz kolejny czytał list z nagłówkiem: „Starostwo Powiatowe Zgorzelickie". Powtarzał w myślach: „...zawiadamiam, że jednomyślną uchwałą Komisji Weryfikacyjnej, powołanej dla rozpatrywania wniosków o uznanie obywatelstwa polskiego dla osób zamieszkałych do dnia 1.1.1945 r. na terenie Ziem Odzyskanych, uznany został Ksiądz za przynależnego do Narodu Polskiego..."
*
Miasteczko Dieburg, niedaleko Frankfurtu nad Menem.
Pół wieku później.
Mieszkanie księdza profesora Franza Scholza. Pokój roboczy, przypominający trochę archiwum, a trochę muzeum. Na ścianach obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, zdjęcie ojca Kolbego, śląskie pejzaże, zdjęcie matki w sukni z koronkami i ojca w odświętnym garniturze, z wielkim wąsem, modnym w latach dwudziestych. Stara niemiecka mapa Śląska, jego „małej ojczyzny". Sterty gazet, papiery, kserokopie. Książki, po niemiecku i po polsku: teologiczne, historyczne. Zaczytany dziennik kardynała Wyszyńskiego z uwięzienia.
Na stole to, czego potrzebuje ksiądz do odprawienia w domu Mszy. I brewiarz w języku polskim, który odmawia codziennie, aby nie zapomnieć języka. A za stołem leżanka, na której czasem musi się kłaść, aby odpocząć. Ostatnio coraz częściej. Bo choć umysł sprawny, ciało jest coraz słabsze, odmawia posłuszeństwa.
Wysoki, kościsty, siwe włosy, w wytartej czarnej marynarce, którą nazywa „żakietem" w swej archaicznej polszczyź-nie rodem z lat trzydziestych, dziś brzmiącej trochę patetycznie.
12
Mówi, że zawsze kochał Polskę, swą„drugąpo Niemczech ojczyznę". Gdy przyjrzeć się bliżej, okaże się, że zawsze szedł pod prąd powszechnych poglądów i postaw. Zawsze, to znaczy także dziś.
Część pierwsza I
Urodził się we Wrocławiu, w rodzinie nie mającej żadnych związków z polskością; rodzinie katolickiej, zachowującej dystans wobec monarchii Drugiej Rzeszy, a za czasów Republiki Weimarskiej zawsze głosującej na katolicką Partię Centrum. Nie dziwiło to na pruskim Dolnym Śląsku.
Tu katolicy byli mniejszością w protestanckim otoczeniu, cesarz Rzeszy jako król Prus był głową Kościoła protestanckiego, a rodzice - Franz i Helenę Scholz - dobrze pamiętali Kulturkampf, prowadzoną przez kanclerza Ottona von Bismarcka walkę z katolicyzmem, kiedy to w małych śląskich miasteczkach bankrutowali sklepikarze-katolicy, bo protestanccy urzędnicy, wojskowi i mieszczanie, posłuszni sugestiom administracyjnym, przestawali robić u nich zakupy.
Franz-junior miał pięć lat, kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa.
Opowiada: - Z tamtej wojny pamiętam głównie strach przed głodem. Bo było nas ośmioro dzieci (potem doszło jeszcze troje), a w roku 1916 tato został zmobilizowany.
Przez pierwsze pół roku ojciec służył we Wrocławiu, w koszarach Carlovitz (Karłowice). Kiedy mały Franz nie musiał stać w kolejkach po chleb, biegał z rodzeństwem te pięć kilometrów, dzielące koszary i ojca od GrabschenerstraBe (dziś
13
Grabiszyńska), gdzie mieszkali pod numerem 39 w dwóch wynajętych pokojach z malutką kuchnią.
Wspomina: - Byłem drugim dzieckiem w rodzinie i na mnie spadła część obowiązków. Ludzie krzyczeli „Ty mały spekulancie", bo wydawano po pół chleba, a ja prosiłem o trzy, dla naszych dziewięciu żołądków.
A kiedy potem ojciec szedł na wojnę, płakali jak wszyscy. Ale byli też szczęśliwi, że nie wysłano go pod Verdun, tylko do Rumunii (pewnie dlatego, że miał już 38 lat).
Trafić wówczas do Rumunii to dla niemieckiego żołnierza było naprawdę szczęście. Bukareszt przystąpił wprawdzie do wojny w roku 1916 po stronie Rosji i przeciwko Austro-Węgrom, z zamiarem odebrania Siedmiogrodu, jednak kontrofensywa wojsk austro-węgiersko-niemiecko-bułgarsko-tureckich nie tylko zatrzymała Rumunów, ale doprowadziła do zajęcia Bukaresztu i ustabilizowania frontu. Tak że szeregowy Scholz nie wystrzelił ani razu i cieszył się, bo „był pobożny i nie chciał zabijać" (jak mówi syn).
Najgorszy dla małego Franza był więc strach przed głodem. Dziś nie potrafi wyobrazić sobie, jak matka dała sobie z nimi radę: ona jedna, ich ośmioro? A zaopatrzenie w żywność stawało się coraz gorsze, jedzenia było coraz mniej. Wprowadzono kartki. W końcu zabrakło tłuszczów, a w roku 1918 także ziemniaków. Scholzowie jedli buraki, którymi przed wojną karmiono bydło.
Wtedy w Niemczech zamiast normalnego jedzenia w sklepach pojawiły się masowo produkty zastępcze. Jak Ersatz-honig, sztuczny miód, który nie przypominał prawdziwego, albo sztuczna kiełbasa, co do której pisarz Erich Maria Re-marąue (weteran frontu zachodniego) w Na Zachodzie bez zmian podejrzewał, że wyprodukowano ją z odpadów papierowych.
A potem nastał pokój. Ojciec w domu zjawił się dopiero w Wigilię 1918 roku: stanął w drzwiach nagle, jak duch. Franz--syn siedział potem w kącie i chłonął opowieść taty, który zwie-
14
rżał się matce, jak po drodze upokarzali go zwycięscy żołnierze. Bardzo to przeżył, a Franz te uczucia ojcowskie zapamiętał.
Bo ojciec był dla niego zawsze bardzo ważny. I kiedy w roku 1919 naokoło wrzało; kiedy tworzyła się Republika Weimarska, która na GrabschenerstraBe oznaczała na początku straszną biedę; gdy czarno-biało-czerwoną flagę cesarskich Niemiec (gdzie czarny i biały były kolorami Prus, a czerwony miast hanzeatyckich) zastąpiono sztandarem czarno-czerwo-no-złotym, o którym wielu mówiło Schwarz-Rot-Scheifte (czar-no-czerwono-gówniany); gdy podpisywano pokój, o którym nawet Franz i Helenę Scholz nie mówili inaczej jak „dyktat wersalski", w którym zwycięzcy niesprawiedliwie obarczyli tylko Niemców odpowiedzialnością za wojnę; i kiedy wszyscy naokoło winą za szalejącą inflację obarczali reparacje wojenne, które musiały płacić Niemcy - a więc, kiedy historia nabrała nagle przyspieszenia, dziesięcioletni Franz cieszył się, że wreszcie ma ojca dla siebie i razem z młodszym rodzeństwem może wyciągać go na dalekie wycieczki za miasto.
Ale nie polityka była ważna dla dziesięciolatka. Najważniejsze było, że mimo biedy w rodzinie „żyło się harmonijnie", a „tato i mama nas kochali" - nawet mimo tych dwóch pokoi, w których panował taki ścisk, że żeby później uczyć się do matury, Franz musiał zbudować sobie w ogrodzie altanę.
Przez cały tydzień mały Franz czekał więc na niedzielę. Wtedy wszyscy najpierw szli do kościoła.
- Byłem bardzo pobożny i wcześnie zadecydowałem, że zostanę księdzem; z rodzeństwa jeszcze brat został jezuitą-mówi.
Po kościele był lepszy, świąteczny obiad. A po nim ojciec zabierał najstarszą piątkę, tramwajem jechali do końcowego przystanku, tam gdzie miasto przechodziło w prawdziwą wieś, i maszerowali na piechotę przez podwrocławskie pola i lasy.
Tam właśnie Franz Scholz po raz pierwszy spotkał Polaków. Ojciec wyjaśnił, że ci ludzie, z którymi nie można się
15
porozumieć, to pracow^^y sezonowi, zatrudnieni przy pracach polowych (Saisonctrbeiter), którzy od marca do października pracują w majątkach junkrów i bogatych chłopów, aby, żyjąc skromnie w ciągu sezonu zarobić nawet kilkaset marek (za jedną reichsmarkę jfiożna było wtedy dostać dwa polskie złote).
Ci pierwsi Polacy których spotkali podczas tamtego niedzielnego popołudnia, pochodzili z Kielc i Bochni- nazwy, które małemu Franzowi nic nie mówiły. Wieczorem, w domu, ojciec wyciągnął więc stary atlas- Pochodził on sprzed wojny, Polski w nim nie było i tato Scholz musiał opowiadać synowi o narodzie, podzielonym na ponad sto lat między trzech sąsiadów. „Tak, sprawiedliwe gratce to sprawa nie tylko polityczna, ale i moralna" - mówił ojciec, trochę do syna, a trochę do siebie.
A potem, którejś niedzieli, pojawili się w ich parafialnym kościele: pobożni, ze swoimi dziwnie miękko brzmiącymi pieśniami. Stali zbici w gromadę w kącie, a ich ksiądz proboszcz, choć pełen dobrej woli, ińe zna^ P° polsku ani słowa. Małemu Franzowi wydali się barazo samotni i opuszczeni.
Ziarno raz rzucone nie obumiera, pisze Ewangelista. I kiedy Franz Scholz zdecydował się zostać księdzem, postanowił nauczyć się polskiego.
- Żeby pomagać tym ludziom - mówi.
II
Zamiary (już kleryka) Franza Scholza zbiegły się w czasie z zarządzeniem biskuPa wrocławskiej diecezji (a od roku 1929/30 archidiecezji), kardynała Adolfa Bertrama. Z myślą o polskojęzycznych wiernych z Górnego Śląska oraz pracownikach sezonowych nakazał on, aby wszyscy klerycy uczyli się podstaw polskiego.
A że Scholz był pilnyJuz P° siedmiu semestrach pomagał w uczeniu innych - dwujęzycznych kleryków z Górnego Ślą-
16
ska. Ale stwierdził przy tym, że śląska gwara (którą Niemcy nazywali Wasserpolnisch) odbiega od poprawnej polszczyzny. Zaczął więc szukać możliwości nauki w Polsce.
Nauczyciel z gimnazjum pomógł mu nawiązać kontakt z seminarium jezuickim w Krakowie, konsulat Rzeczypospolitej we Wrocławiu wystawił darmową wizę i załatwił zniżkę na pociąg. Koledzy-klerycy ostrzegali, że Polacy każdego Niemca traktują jak szpiega. Ale pojechał. Był rok 1930.
Mówi: -Przejechałem kolejąprzez granicę w Hindenburg (Zabrzu). Przyszedł polski żołnierz, skontrolował paszport i pyta: „Pan student? A cóż pan tu u nas robi?". „Jadę na studia", mówię. A on na to: „Ach, pan będzie księdzem! Serdecznie witamy".
Niestety. Jezuici okazali się nieporozumieniem: przełożeni krakowskiego klasztoru już w pierwszych dniach wezwali go na „rozmowę". Pytali, czy „wierzy w papieża" albo co sądzi o obecności Chrystusa w Eucharystii.
Przybysza z „protestancko-liberalnych Niemiec" potraktowano więc jako zagrożenie dla polskich kleryków. I jemu, który przyjechał uczyć się języka, zakazano „samodzielnych kontaktów" z rówieśnikami.
Dostał też „opiekuna" - starszego wiekiem ojca, który pochodził ze Śląska, po polsku mówił gwarą, a za punkt honoru poczytywał sobie konwersacje po... niemiecku.
Te kilka tygodni w Krakowie spędził „jak na kwarantannie". Do Wrocławia wrócił „na tarczy".
Kolejną próbę podjął wiosną 1931 roku. Tym razem jechał do Lublina, na Katolicki Uniwersytet.
Ale początki znów nie były zachęcające. Ponieważ trwały ferie wielkanocne, trafił najpierw do majątku pod Lublinem. Wypoczywała tam grupa świeżo upieczonych podchorążych Wojska Polskiego, jego rówieśników. Kiedy 22-letni Franz wszedł inewiadział, że jest Niemcem, podchorążowie zamilkli i w^5%u na^tonych kilku dni żaden z nich nie odezwał się cj^iiego^łpweHM
V        łj                            17
I pewnie wróciłby ostatecznie do domu, gdyby pewnego ranka nie poszedł służyć do Mszy, którą odprawiał ksiądz Piotr Kałwa, docent prawa kościelnego i dyrektor lubelskiego konwiktu (domu dla studentów-kleryków). Po Mszy porozmawiali - i Scholz zamieszkał w konwikcie Kałwy. Kiedy po czterech tygodniach wracał do Wrocławia, wiedział już, że znalazł to, czego szukał.
Potem jeździł tak co rok, najpierw jako kleryk i student teologii, a potem ksiądz.
Scholz i Kałwa (po wojnie biskup; zmarł w 1974 roku) zostali przyjaciółmi. Potem Franz Scholz znalazł ich jeszcze kilku.
Żaden z nich już nie żyje.
Pobyt Franza Scholza w Lublinie pamięta za to Jan Wi-śliński, wówczas świecki student KUL, dziś prawie 90-letni mieszkaniec Warszawy.
Jan Wiśliński wspomina: - Scholz wziął udział w uroczystych obchodach ku czci Goethego, w ramach których Koło Polonistów KUL urządziło akademię w auli Uniwersytetu. Smukły i ascetyczny, wystąpił wśród recytatorów i wygłosił z przejęciem, w oryginale, balladę Goethego Erlkónig (Król Elfów). Owocem korespondencji, którą z nim prowadziłem, był list Liebe Freunde, wysłany do nas, wydających miesięcznik akademicki „Nurty" (w latach 1932-1935). Umieściliśmy go w numerze z 5 lutego 1933 roku. Scholz pisał w nim, że młodzież katolicka w Niemczech solidaryzuje się z naszą radykalną postawą chrześcijańsko-społeczną. Wyrażał oburzenie, że w Europie wydaje się dziennie 70 milionów marek na zbrojenia, gdy od głodu cierpią masy.
Z głębi szuflady Franz Scholz wydobywa stary paszport. W środku kilkanaście polskich wiz: pierwsza „terminowa, uprawnia do jednokrotnego przekroczenia granicy". Ostatnia, już z roku 1937, uprawnia do „wielokrotnego przekraczania granicy". Scholz, znany w polskim konsulacie, zawsze dostawał je za darmo - plus zniżki na kolej.
18
Zwykle jechał na cztery tygodnie w czasie letnich wakacji. Poza Krakowem i Lublinem był w Pińsku, Warszawie, Poznaniu. Nie zdążył zobaczyć Lwowa. Największe wrażenie zrobiła na nim religijność: procesje, kadzidło, liturgia oraz specyficzna, w jego części Niemiec niespotykana dewocja, noszenie różańca, całowanie krzyża (potem, w latach trzydziestych, będzie specjalnie jeździć na polski Śląsk, żeby tak przeżywać święta kościelne).
Ale mówi też, że z czasem nabrał dystansu, widząc, że „granica między taką religijnością a folklorem jest płynna". Że z pociągającą oprawą często rozmija się moralność w codziennym życiu. Ale zostało wrażenie wewnętrznego ognia -choć widział, że często nie palił się on długo.
Wspomina: - Z powodu częstych podróży do Polski podpadłem moim wrocławskim przełożonym. Mówiono: „Ten Scholz to taki porządny człowiek, po co on się tam pcha?". Koledzy dziwili się, że mam odwagę przekroczyć granicę Polski, tej nieznanej krainy, przez wielu pogardzanej. Z podobnymi reakcjami spotykałem się w Polsce, jakby chciano mnie spytać: „Czego ten Niemiec tu szuka?".
Po święceniach w roku 1934 spotkał go zaszczyt: został we Wrocławiu, na Dominsel (Ostrowie Tumskim), jako wikary w kościele św. Krzyża, a potem, po doktoracie, jako prefekt w seminarium, gdzie kleryków-Slązaków uczył literackiej polszczyzny. Ponieważ mieszkał przy DomstraBe 6 (dziś Katedralna), poznał dobrze i kardynała Adolfa Bertrama (który o jego polskich podróżach mawiał z uśmiechem: „Scholz, ksiądz jest szalony"), i kanoników katedralnych.
60 lat później ta znajomość okaże się nagle bardzo ważna.
Ale na razie jest rok 1934. Kardynał Bertram ustanowił właśnie polską parafię przy Martinskirche (kościele św. Marcina, podobnie jak kościół św. Krzyża i katedra położonym na Ostrowie), duszpasterzem mniejszości polskiej we Wrocławiu mianując, jakże by inaczej, „szalonego Scholza".
19
Na 625 tys. mieszkańców Wrocławia przypadało wtedy (według szacunków niemieckich) około tysiąca Polaków. I choć odprawianie Mszy po polsku możliwe było przedtem tak w kościele św. Marcina, jak i we wszystkich 24 wrocławskich parafiach (o ile była potrzeba i mówiący po polsku ksiądz), ustanowienie parafii akurat w rok po objęciu władzy przez Hitlera miało znaczenie psychologiczne. W mieście uważano, że kardynał Bertram celowo wybrał kościół św. Marcina, najstarszy kościół Wrocławia, pochodzący z XI wieku, leżący w najstarszej części miasta, i że już samo to było symboliczne.
W gęstniejącej atmosferze pierwszych lat nazizmu na Scholzowe Msze w Świętym Marcinie przychodziło około 200 osób. (Dopiero z początkiem wojny zakazano wszystkiego, co było polskie: organizacji, Mszy; a wielu z tych, którzy chcieli pozostać Polakami, trafiło do obozów).
Scholz wspomina: - Przyjmowałem też każde zaproszenie od polskich organizacji, a na 11 Listopada, kiedy intonowano „Boże coś Polskę", śpiewałem z całego serca: „Ojczyznę wolną pobłogosław Panie".
Młody ksiądz objął też funkcję duszpasterza pracowników sezonowych w ówczesnych środkowych Niemczech (później NRD), gdzie w wielkich gospodarstwach rolnych Polaków tradycyjnie pracowało najwięcej - do 100 tys. rocznie. Oderwani od rodzin, żyli w izolacji społecznej i religijnej: w tej części Niemiec katolików było zaledwie 10 procent.
I tak w ciągu tygodnia-dwóch Franz Scholz objeżdżał po kilkanaście miejscowości.
Wspomina: - Bywało, że jechałem 400 km w jedną stronę, aż pod góry Harzu.
Jesienią 1938 roku kardynał Bertram, który był także przewodniczącym niemieckiego Episkopatu, poprosił Schol-za, aby opisał swoje doświadczenia.
W sprawozdaniu tym Scholz pisał:
Nasi polscy pracownicy wędrowni (Wanderarbeiter) prawie wszyscy są katolikami i nie znają niemieckiego. (...) Tamtejsi duchowni
20
zaś nie znająjęzyka polskiego i mogą im co najwyżej uścisnąć ręce po Mszy. Trudno, aby w takich warunkach nabożeństwo stało się dla tych ludzi choćby psychologiczną namiastką ojczyzny. W tej sytuacji zorganizowanie dla nich odpowiedniej opieki duszpasterskiej wydaje się sprawą niezwykle pilną i konieczną.
I dalej:
Jako siła robocza Polacy są bardzo cenieni i szanowani. Słynne są: ich pracowitość, brak specjalnych wymagań, moralny sposób prowadzenia się i ich troska o bliskich [w Polsce], którym posyłajądo 90 proc. zarobków. Do prac tych zatrudnia się prawie wyłącznie kobiety i dziewczęta, mężczyzn zaś spotyka się rzadko, gdyż wynagrodzenie żeńskiej siły roboczej jest niższe (mężczyzna zarabia 0,25 reichsmar-ki za godzinę, kobieta 0,20). Kobiety te najczęściej mająpo 18-27 lat. Spotyka się zarówno wdowy, jak i osoby samotne, choć większość stanowią mężatki, które mężów albo zostawiają w domu z dziećmi, albo których mężowie także pracują w Niemczech, a dzieci zostają ze starszym rodzeństwem lub krewnymi.
Krytykował też, że właściciele majątków często nie wy-wiązująsię ze swoich zobowiązań: zmuszają Polaków do pracy w niedzielę, a gdy do kościoła jest daleko, „rzadko tylko dostarczają im furmanek, choć wedle umów o pracę powinni to robić, gdy do świątyni jest dalej niż trzy kilometry", „Polacy [zaś] nie są w stanie wyegzekwować swoich praw". Przekonywał, że „pragnienie uczestnictwa w Najświętszej Ofierze jest wielkie", a zapewnić to można „naszym Polakom" zaledwie raz-dwa razy podczas ich 9-miesięcznego pobytu w Niemczech. Tymczasem „duszpasterskim minimum" byłyby trzy-cztery Msze święte. Także dlatego, powtarzał, że Msza w języku ojczystym jest dla nich namiastką ojczyzny.
Za każdym razem, zanim Scholz ruszył w drogę, musiał starać się o urlop.
- Te wyjazdy sprawiały mi trochę problemów - przyznaje. - Moi przełożeni nie byli zainteresowani tym duszpasterstwem.
Wspomina: - W majątkach często łączono moją wizytę z Polentage, Polskimi Dniami. Te tradycyjne święta Polacy or-
21
ganizowali pod koniec żniw, kiedy było mniej pracy. Zaczynały się w sobotę po południu i trwały do niedzieli wieczorem. Ja spowiadałem, czasem przez całą noc, potem odprawiałem Mszę z procesją. A później było dobre jedzenie, picie i zabawa. Wtedy nauczyłem się polskich pieśni maryjnych.
Za kilka lat znajomość jednej z nich, „Serdeczna Matko", okaże się dla Scholza bardzo przydatna...
Tam, gdzie nie dojechał, rozsyłał swoje prywatne „listy pasterskie", nad którymi pracował nocami, aby tekst był jak najbardziej poprawny.
Jesienią 1938 roku pisał w jednym z nich:
Duszpasterz, który dwa miesiące temu Was odwiedzał, przesyła wszystkim tamtejszym Polakom bardzo serdeczne pozdrowienia. Najchętniej bym sam do Was przyjechał, żeby raz jeszcze uścisnąć spracowane Wasze dłonie, żeby ponownie odprawić wśród Was Mszę św. i wspólnie z Wami śpiewać przepiękne pieśni polskie. Jednak nie zawsze się tak da, jak by się chciało. (...) Upłynęły dwa miesiące od chwili, kiedy bawiłem między Wami. W międzyczasie pracowaliście w pocie czoła, odesłaliście do domów Waszych ciężko zapracowany grosz (...). I już niedługo, a sami powrócicie do Waszej kochanej Polski. Wierzę Wam, że nie zapomnieliście Jej na chwilę przez cały rok (...). Odprawiajcie regularnie Wasze modlitwy rano i wieczorem. I śpiewajcie często wspólnie przecudne pieśni polskie do Matki Boskiej. A jeżeli szczęśliwie powrócicie do Kraju, natenczas z całego serca podziękujcie Matce Chrystusowej za opiekę. Opowiedzcie Waszym w domu, żeście tutaj nie zupełnie byli opuszczeni (...), że i tutaj są księża, którzy poświęcali Wam czas i serce swoje. A jeżeli Wam czas na to zezwoli, napiszcie kiedyś do mnie. I pomódlcie się czasem za swego duszpasterza, który Was odwiedzał i bardzo kocha.
Nadszedł ostatni tydzień sierpnia roku 1939.
Scholza odwiedzili pracownicy polskiego konsulatu, którzy dostali nakaz opuszczenia Niemiec.
Wspomina: - Pożegnaliśmy się. Mieliśmy łzy w oczach...
Następnego dnia Polacy pojechali na wschód, a on na zachód. Jak zawsze pod koniec żniw jechał do swoich Saisonarbe-iter, objeżdżał wsie, odprawiał Msze na Polentagach. Zbliżał się
22
koniec sierpnia. Nie pamięta już, w której to było miejscowości. Odprawił nabożeństwo, poprowadził procesję. Właśnie usiadł do kolacji, kiedy nagle radio przerwało program. Podawano komunikaty: najpierw o mobilizacji, a potem, że na wschód od linii Łaby pociągi cywilne będą kursować tylko do południa 1 września, a później już tylko transporty wojskowe.
Kolacji nie dokończył. Udało mu się złapać ostatni pociąg do Wrocławia.
Rankiem 1 września pociąg zatrzymał się na dworcu w Halle (a może było to Drezno?), kiedy z głośników rozległ się głos Adolfa Hitlera: Von 5 Uhr 45 wird zuriickgeschossen. „Od godziny 5.45 odpowiadamy ogniem". W Polsce, gdzie nie obowiązywała wówczas zmiana czasu, była to godzina 4.45.
Wspomina: - O mały włos, a zostałbym na peronie zlinczowany... Wyszedłem na peron, wywiązała się rozmowa. Powiedziałem kilka krytycznych słów o Hitlerze. Otoczyła mnie zgraja. Wrzeszczeli, że klecha gada przeciw Ftihrerowi. Miałem szczęście, że nie było w pobliżu policjanta, bo bym nie uniknął obozu.
Chwilę milczy.
Mówi: - A kiedy Polska została pokonana, odczułem to tak, jakbym utracił cząstkę samego siebie.
Do Wehrmachtu powołano wszystkich siedmiu braci Scholzów, poza nim. Wszyscy przeżyli wojnę.
Franz mówi: - To chyba cud. Tym bardziej, że wszyscy walczyli przeciw Rosjanom. Dwóch tylko było rannych i zostali zwolnieni. Na szczęście.
Wszyscy bracia Scholzowie, choć służyli w wojsku, byli przeciwnikami nazizmu. Wszyscy - z wyjątkiem najmłodszego, wychowanego przez nazistowską szkołę, który trafił na ostatni kurs oficerski. W 1945 roku przypadkiem stacjonował w Górlitz. Franz pamięta, że gdy w kwietniu Rosjanie zdobywali już Berlin, najmłodszy braciszek powtarzał z uporem, że zaraz wszystko się odmieni, bo Fuhrer ma cudowną broń, Wunderwaffe...
23
III
Ale na razie jest rok 1940.
Scholz wspomina: - Wiosną 1940 kardynał Bertram polecił mi zorganizować duszpasterstwo w Górlitz-Ost (dziś polski Zgorzelec).
Franz Scholz by się z takim stwierdzeniem nie zgodził, ale taką nominację - z Dominsel do Gorlitz-Ost - jego kole-dzy-księża odebraliby zapewne nie jako wyróżnienie. Bo podzielone Nysą Gorlitz składało się z leżącego po stronie zachodniej właściwego miasta (gdzie był ratusz, większość mieszkańców, fabryki oraz wielka synagoga, która przetrwała „Noc Kryształową" w 1938 roku, choć już nie miał się w niej kto modlić) - oraz z Gorlitz-Ost, wschodniego przedmieścia.
Tutejsza społeczność katolicka była niewielka (6 procent ludności, na wsi 2 procent), a do tego nie było to miejsce specjalnie atrakcyjne: obok niewielu cywilnych mieszkańców znajdowały się tu wielkie koszary i garnizon Wehrmachtu. Pewnie dlatego po „błyskawicznym zwycięstwie" nad Polską właśnie tu, cztery kilometry od centrum Górlitz-Ost, powstał Stalag VIII A - obóz dla 20 tys. polskich jeńców wojennych. A po pokonaniu Francji dobudowano obóz dla jeńców francuskich i belgijskich.
Franz Scholz mówi: - To z powodu Stalagu kardynał Bertram tam mnie skierował i ustanowił osobną parafię we wschodnim Gorlitz, której zostałem proboszczem i jedynym księdzem.
Wspomina: - Najgorsza była ta jesień 1940 roku. Obóz nie był ukończony, jeńcy głodowali. Pamiętam, jak odprawiałem dla nich Mszę z Ewangelią o cudownym rozmnożeniu chleba. Prawie się popłakałem, kiedy czytałem: „I wszyscy zostali nasyceni, a zostało jeszcze 12 koszy ułomków"... Każde kazanie głosiłem w wielkim wewnętrznym napięciu, bo nie mogłem powiedzieć nic politycznego, a chciałem dodać jeńcom trochę otuchy. Widziałem, że są w depresji, że było wiele samobójstw.
24
Mówiłem o Bogu, który jest nadzieją... W tych pierwszych latach wojny położenie psychiczne jeńców było straszne. Wierzę, że dobry Bóg wejrzy łaskawie na tych samobójców...
Pastor ewangelicki, który prowadził w obozie duszpasterstwo jeńców-ewangelików, powiedział mu kiedyś, że chyba Pan Bóg odwrócił się od narodów katolickich. Bo on, Scholz, miał w pojedynkę pod opieką kilkadziesiąt tysięcy ludzi, a pastor tylko trzydziestu.
Tak więc co dwa tygodnie Franz Scholz wsiadał na wysłużony rower i jechał, aby odprawić w Stalagu Mszę polową z kazaniami po francusku i po polsku.
W lecie Msze dla Polaków wyglądały tak: plac, na placu 20 tysięcy ludzi - i Franz Scholz, wytężający głos („Choć pewnie wielu nawet mnie nie słyszało..."). W zimie nabożeństwa przenosiły się do baraku-kaplicy, który nie mógł pomieścić chętnych.
Wspomina: - Ale za to kiedy przychodziła wiosna, szliśmy w procesji Bożego Ciała, bardzo uroczyście, jeńcy-artyści malowali ołtarze...
Pewnego dnia Franz Scholz na swój wysłużony rower zaczął ładować też jedzenie. Bo w Gorlitz co miesiąc odbywało się spotkanie kilkunastu księży z jego dekanatu: modlitwa, dyskusje, kawa i posiłek.
Mówi: - Któregoś dnia powiedziałem do tych kolegów--księży: dzieci, nie jedzcie za wiele, zostawcie trochę, ja zaraz pojadę do obozu. I zawsze trochę się zbierało. Trudno to było rozdzielić, starczało może dla 40 ludzi... Wartownicy mnie znali i puszczali bez kontroli. Tylko śmiali się, że wożę broń.
Wspomina: - Czasem interweniowałem. W sytuacjach, gdy... jak by to powiedzieć? Są tacy ludzie, którzy chcą zachowywać się po bohatersku - jakiś bojkot, nieposłuszeństwo -co tam oznaczało śmierć. Robili to zwłaszcza Francuzi, wśród których było wielu komunistów. Z nimi nie mogłem znaleźć wspólnego języka. Ale po wojnie dostałem podziękowania od przywódców Francuskiej Partii Komunistycznej. Okazało się, że siedzieli w tym obozie.
25
Wraz z powoływaniem coraz to nowych roczników do Wehrmachtu, do Rzeszy naptywa*° coraz więcej Polaków -robotników przymusowych, do pracy w fabrykach i rolnictwie. W Górlitz-Ost i okolicy zebrało s^ icn najmniej półtora tysiąca. Ludność niemiecka nazywała icn Verschleppte („uprowadzeni"). Wyróżniali się białą literą »P" na ubraniu. Mogli poruszać się po mieście, ale kontakty między nimi a miejscową ludnością były zakazane. Zakazane było również używanie w miejscach publicznych języka polskiego. A za utrzymywanie związków intymnych - czyli „zhańbienie rasy niemieckiej" (Rassenschandung) - Polakowi/Polce groziła śmierć lub w najlepszym razie obóz; Niemca/Niemkę zwykle zsyłano zaś na pewien czas do kacetu.
Także dla tych ludzi Scholz zorganizował duszpasterstwo.
Co miesiąc odprawiał dla nich Mszę. To prawda, po niemiecku, bo zakaz używania polskiego dotyczył też nabożeństw, a nawet kościelnych śpiewów.
-Ale - wspomina - załatwiłem w Gestapo zezwolenie na odczytywanie p0 polsku kazania. Ocenzurowanego, najwyżej na stronę długości. Był to tekst religijny, więc dodawałem do niego kilka zdań od siebie, takich aluzyjnych.
Niemieccy wierni nie znali polskiego. A poza tym Scholz miał, jak mówi „pewne zabezpieczenie".
Wyjaśnia: - Kilku zaufanych parafian pomagało mi. Nie bałem się, że щпіе wydadzą. Gestapo. Był wśród nich przewodniczący rady parafialnej nazwiskiem Mudler, który za naszą namową wstąpił do NSDAP Uważaliśmy, że to będzie dodatkowe alibi. Mudler powiesił sobie w domu wielki portret Hitlera, taki metr na metr, największy jaki był w sklepie, i pod tym portretem się naradzaliśmy- On dowiadywał się, czy władze posyłają na moją Mszę konfidenta. Wtedy wygłaszałem tylko ocenzurowany tekst.
Scholz wspomina, że te Msze i ich klimat były jednym z jego najpiękniejszych przeżyć w kapłaństwie: kościół pękał w szwach, bo na każde takie nabożeństwo przychodziło
26
do 700 Polaków, gdy na innych Mszach obecnych było może ze 150-200 niemieckich parafian.
Oprócz tego Scholz zorganizował dla Verschleppte wsparcie materialne. Wciągnął do tego parafialne duszpasterstwo kobiet.
- Bo polscy robotnicy, mężczyźni i kobiety, nie dostawali kartek na ubrania i kiedy rodziło się dziecko, nie mieli go nawet w co obwinąć - mówi. - A dzieci się rodziły...
Nie chcąc narażać parafian, Franz Scholz punktem rozdziału pomocy uczynił kościelny konfesjonał. Wyglądało to tak: parafianie przynosili mu do kościoła jedzenie i ubrania, on chował wszystko w konfesjonale - tak że zawsze miał pod ławką zapas. A potem brał coś z tego „magazynu" i zanosił do kwater robotników („Mogłem to robić pod przykrywką posługi duszpasterskiej").
Mówi: - Nad głowąw konfesjonale miałem takąpoprzecz-ną deskę, a na niej schowane dwieście książeczek po polsku z modlitwami i pieśniami, wydrukowanych przed wojną. Brałem po kilka i roznosiłem. Nawiązałem tak trochę znajomości, ale wszystko pozrywało się po roku 1945.
Nie trafił na donosiciela - ani Polaka, ani Niemca. Najbardziej bał się mieszkającego tuż koło kościoła szefa wydziału w miejskim Gestapo. Gestapowiec był niewierzący, ale jego żona i dzieci chodziły do kościoła. Scholz bał się, że opowiedzą ojcu, co dzieje się w kościele. Już po wojnie dowiedział się, że gestapowiec, choć wiedział sporo, nie zrobił z tej wiedzy użytku.
Nie pamięta, kiedy dowiedział się o niemieckich zbrodniach w okupowanej Polsce. Ale pamięta, od kogo: od urlopowanych żołnierzy, którzy opowiadali mu to, prosząc o dyskrecję.
Wspomina: - Kiedy pierwszy raz o tym usłyszałem, myślałem, że zemdleję. Uznałem, że jeżeli nie możemy nic zrobić, to powinniśmy przynajmniej modlić się i pokutować.
Scholz wstaje z wysiłkiem z leżanki. Podchodzi do fotografii na ścianie, między Czarną Madonną a ojcem Kolbe. Na
27
zdjęciu drewniany krzyż, jakich wiele stoi przy kościołach w Polsce.
Mówi: - Postawiłem go koło kościoła razem z grupą zaufanych parafian. Jako krzyż pokutny za zbrodnie Hitlera w Polsce.
Ustawili go potajemnie, w noc przed świętem Podwyższenia Krzyża, z 13 na 14 września 1943 roku. Na nim umieścili napis: Stat crux dum volvitur orbis!. „Krzyż ten stoi twardo na ziemi, nawet jeżeli cały świat popadnie w zamęt!".
„Zamęt" był aluzją do Hitlera. Droga, przy której stał kościół i krzyż, prowadziła do Stalagu i codziennie ciągnęły nią kolumny jeńców.
Resztę tamtej wrześniowej nocy Scholz spędził na modlitwie. Prosił Boga, żeby żaden członek partii ani esesman nie zauważył, a jeśli zauważy, to żeby nie doniósł. Ale udało się i każdego ranka Franz Scholz budził się z radością że ich krzyż jeszcze stoi.
Krzyż pokutny stoi w Zgorzelcu do dziś.
Franz Scholz sięga po chustkę do nosa.
Mówi: - Kiedy władze zakazały śpiewania w kościele polskich pieśni, powiedziałem sobie: o nie, śpiewać to my będziemy! I kiedy wiedziałem, że w kościele nie ma szpicla, śpiewaliśmy razem z polskimi robotnikami. Nie mogłem zaintonować „Boże coś Polskę". Ale melodia jest taka sama jak do „Serdeczna Matko, opiekunko ludzi". Więc kazałem organiście grać „Serdeczna Matko". Kiedy zagrał po raz pierwszy, wśród Polaków zapanowało poruszenie, wzruszenie wielkie. I organista grał, Polacy śpiewali „Serdeczna Matko". A ja po cichu, tak do siebie, powtarzałem słowa: „Przed Twe ołtarze zanosim błaganie, ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie"...
Franz Scholz zaczyna płakać.
28
Część druga i
Nadeszła zima 1944/45.
Front wschodni sięgnął granic „Tysiącletniej Rzeszy", wdzierając się w Prusy Wschodnie, a w styczniu 1945 roku wkraczając na Górny Śląsk. Dla cywilnej ludności tych części Niemiec prawdziwa wojna zaczęła się dopiero teraz.
Jesienią 1944 roku Armia Czerwona po raz pierwszy przekroczyła granicę tzw. Starej Rzeszy (Altreich -jak nazywano Niemcy w granicach z 1937 roku). Pierwszą miejscowością zajętą przez żołnierzy radzieckich była wschodniopruska wieś Nemmersdorf. Gdy kontrofensywa Wehrmachtu odrzuciła Armię Czerwoną poza dawną granicę, odbijając na krótko Nemmersdorf, żołnierze niemieccy znaleźli w zniszczonej wsi ciała pomordowanych przez Rosjan starców i dzieci oraz kobiet, przed śmiercią wielokrotnie zgwałconych.
Tragedia, która dotknęła Nemmersdorf, powtarzała się jeszcze wielokrotnie -Armia Czerwona brała pomstę na niemieckich cywilach za ponad 5 000 000 własnych zabitych cywilów, za 3 300 000 jeńców radzieckich, zamorzonych głodem w pierwszych latach kampanii wschodniej, za miliony poległych żołnierzy, za zniszczony kraj. Ale że pierwsza była wieś Nemmersdorf, ona stała się symbolem. Także dlatego, że jej los został nagłośniony przez nazistowską propagandę. Goebbels chciał pobudzić wolę oporu przed „barbarzyńcami ze wschodu". Ale skutkiem tej propagandy stał się też paniczny lęk przed Rosjanami.
Gdy więc 12 stycznia 1945 roku Armia Czerwona rozpoczęła wielką ofensywę na kierunku berlińskim, która do historii weszła pod nazwą „styczniowej", i przełamała linie niemieckie, aby już po dwóch tygodniach dotrzeć do granic Śląska - wśród ludności cywilnej wybuchła panika.
29
Zima 1944/45 była bardzo ostra, mróz dochodził do minus 20 stopni. Mimo to miliony ludzi ruszyły na zachód, uciekając przed frontem. Zapanował chaos, potęgowany przez niekonsekwentne działania nazistowskich władz, które zwykle nakazywały totalną ewakuację, gdy front był tuż, a przedtem zakazywały jakichkolwiek do niej przygotowań. Członkom NSDAP, wojskowym, jak i zwykłym Niemcom nie mieściło się w głowie, że wróg może wkroczyć w granice Reichu.
I tak wschodnie prowincje III Rzeszy zaczęły się rozpadać. Zamierała administracja, zapanowało bezprawie, brakowało transportu i żywności. Wśród zrozpaczonych, głodnych, zmarzniętych i przerażonych ludzi przestawały obowiązywać normy moralne.
Świat rozlatywał się w kawałki, a w środku tego był on, Franz Scholz. Wtedy zaczął pisać pamiętnik. Na luźnych kartkach spisywał, najczęściej nocą to, co widział. Najpierw pisał po niemiecku, potem pismem stenograficznym, a później, po objęciu władzy w Zgorzelcu przez Polaków, po polsku - od kiedy zobaczył, jak polscy żołnierze odbierają uchodźcom wszystkie papiery zapisane po niemiecku, bał się, że taki los może spotkać i jego notatki.
Los sprawił, że Gorlitz aż do maja 1945 roku pozostawało w rękach niemieckich - głównym celem Armii Czerwonej był Berlin i ofensywa ominęła Gorlitz. W ten sposób Scholz stał się obserwatorem wydarzeń.
Z notatek Franza Scholza (fragmenty):
10 lutego 1945
Coraz bardziej staje się jasna gorzka prawda: armie rosyjskie zbliżają się do Gorlitz od północy i wschodu, tj. od Kohl-furt i Lauban [dziś Węgliniec i Lubań]. Wydaje mi się, jakby prawie wszyscy mieszkańcy Śląska, którzy jeszcze pozostali w domach, czyli głównie kobiety, dzieci, starzy, chorzy, kaleki, jeńcy wojenni i więźniowie kacetów ruszyli nagle równocześnie w drogę. Teraz wszyscy oni pchają się na zachód właśnie
30
przez Gorlitz, w śniegu i na potwornym mrozie. Także nas ogarnia gorączka. Nigdy dotąd nie widziałem, i to w tak tragiczny sposób, czym jest Śląsk, który przesuwa się na moich oczach.
Uciekinierzy mówią że mimo nacisków ze strony SS wielu mieszkańców zdecydowało się potajemnie zostać w domach. Od kiedy 20 stycznia zarządzono ewakuację Wrocławia, wędrówka ludów przekracza wszystko, co widziałem do tej pory. Wrocławianie opowiadają o zaporach na drogach, o mostach gotowych do wysadzenia. Są to pojęcia, które dotąd nie znajdowały zastosowania w naszej ojczyźnie [Heimat, co oznacza „małą ojczyznę", ziemię rodzinną w odróżnieniu od Vaterland - „dużej ojczyzny", państwa - WP]. Każdy wierzył, że rozejm zostanie zawarty najpóźniej po dojściu Rosjan do granic Starej Rzeszy, czyli do granic ustalonych traktatem wersalskim z 1919 roku. Ale nie, to szaleństwo trwa nadal.
Wygląda na to, że kamień nie zostanie na kamieniu. Postanowiłem więc przygotować moją parafię na najgorsze. Z doświadczenia innych wiem, że rozkaz ewakuacji przychodzi tak późno, że nie ma już czasu na refleksję religijną. Podobno wygląda to tak: „Za trzy godziny zameldować się tu a tu, tylko z bagażem, który można unieść". Aby doprowadzić możliwie najwięcej dzieci do stołu Pańskiego, w ostatnią niedzielę, 4 lutego, zorganizowaliśmy jeszcze raz Pierwszą Komunię Świętą. Wszyscy będą teraz potrzebować tego Pożywienia.
4 lutego po raz ostatni normalnie odprawiałem nabożeństwo (o czym wtedy jeszcze nie wiedzieliśmy), kilkaset osób przystąpiło do Komunii. Ułożyłem dla parafian w formie ulotki spis rzeczy potrzebnych podczas ucieczki, a zwłaszcza tych niezbędnych w ostatniej godzinie dla zbawienia: krzyż, który wkłada się w ręce zmarłego, różaniec, modlitewnik, wezwania modlitewne dla wywołania pełnej skruchy. Najwyższy czas nauczyć ludzi samotnego umierania, bez księdza, w śniegu, na poboczu drogi. Z godziny na godzinę oczekujemy z bijącym sercem rozkazU o ewakuacji. Tymczasem wojsko czyni przy-
31
gotowania do obrony. Najmniejsze uchybienia karane są śmiercią przez rozstrzelanie, „dla uratowania dyscypliny". 30 stycznia zgotowywałem na śmierć dwóch mężczyzn i towarzyszyłem im, aż wydali ostatnie tchnienie. Jeden wyraził się, że „i tak wszystko jest stracone", drugi oddalił się tylko na pół dnia od swojej jednostki i poprzedniego dnia wieczorem został zatrzymany koło dworca przez jeden z niezliczonych patroli. Obaj zostali skazani o 18 wieczorem i rozstrzelani rano o pół do ósmej na strzelnicy koło Koszar im. Kleista. Przez całą noc byłem ich jedynym towarzyszem. Dziś mija 11. rocznica moich prymicji.
Niedziela, 11 lutego 1945
Dzień pożegnania z parafią.
Widzę, że moi wierni są naznaczeni lękiem przed śmiercią. Ta wojna zmiażdży ich, zanim sama umrze. Biada chorym, starym i przyszłym matkom (Mt 24,19). Otwierają się eschatologiczne perspektywy. „Biada"!
Poniedziałek, 12 lutego 1945
Jako mieszkańcy wschodniej części Gorlitz w każdej chwili obawiamy się wysadzenia mostów na Nysie, łączących nas z centrum miasta. Gdyby do tego doszło, nasza droga na zachód byłaby odcięta.
Kostnica na miejskim Centralnym Cmentarzu pęka w szwach. Od dawna nie ma już w niej miejsca dla nowych zmarłych, dlatego zwozi się tam już tylko niezliczone trupki dzieci. Dla zwłok dorosłych przeznaczono wielką nawę kościoła św. Mikołaja. Dziś na pochówek czekało tam około setki ciał, ułożonych z braku trumien w drewnianych skrzynkach. Są to zamarznięci, często bezimienni uchodźcy. W przedsionku widziałem przewyższający dorosłego człowieka stos martwych ludzi, przykryty workiem, długi na jakieś dwa metry i na dwa metry szeroki. Z jednej strony plątanina bosych nóg, z drugiej strony włosy i głowy.
32
Wtorek, 13 lutego 1945
Ukrywamy święte sprzęty [liturgiczne] i kosztowne paramenty w kotłowni i piwnicy kościoła. Mam wrażenie, jakbym uczestniczył w pogrzebie.
Dziś strumienie uchodźców z kierunku wschodniego zmniejszyły się, a potem prawie zupełnie zanikły. Kto się dotąd nie „przebił", tego zagarnęli Rosjanie. Od czasu do czasu pojawiają się jeszcze pojedyncze wozy chłopskie. Coraz bliżej słychać huk armat. Zbliża się front. Wielokrotnie w ciągu dnia ogłaszano alarm przeciwlotniczy. Po domach chodzą patrole Wehrmachtu (ludzie nazywająje „pieskami gończymi"). Kontrolują, szukają dezerterów. Także tej nocy będę musiał gotować ich [dezerterów] na śmierć, podobnie jak czyniłem to w noc poprzednią. Podczas nocnego powrotu z koszar widzę na zachodzie wielkąłunę. To był, jak się później dowiedziałem, wielki nalot na Drezno.
Środa Popielcowa, 14 lutego 1945
Po krótkim przygotowaniu i przy asyście tylko jednej płonącej świecy udzielam Pierwszej Komunii Świętej jeszcze jednemu przemarzniętemu dziecku uchodźców z NeiBe [Nysa]. Z rozjaśnioną twarzyczką wychodzi na spotkanie Pana. To jak skrawek raju w środku piekielnego chaosu.
Czwartek, 15 lutego 1945
Przepełnione miasto Gorlitz z godziny na godzinę spodziewa się rozkazu ewakuacji. Każdy o tym wie, ale nikt nie wie, dokąd uciekać. Ulice są zakorkowane, pociągi mogą pomieścić zaledwie niewielką część oczekujących, a i to prawie bez bagażu. Potworny jest los przyszłych matek i kobiet z noworodkami. Najprawdopodobniej ucieczka skończy się dla tych dzieci śmiercią (mróz, brak mleka), ale nadciągające armie rosyjskie nie pozostawiają wyboru. Blade i wykończone ze strachu, stają więc te kobiety w progu i proszą: „Księże proboszczu, niech ksiądz nam pomoże, niech ksiądz nas ratuje!". Star-
33
szych mężczyzn „powołano" już do Volkssturmu [pospolite ruszenie, składające się z chłopców i starszych mężczyzn - WP]. Urzędy państwowe utraciły jakiekolwiek zaufanie. Ostatnim oparciem staje się kościół. Ale jakże mam pomóc tym wszystkim biednym ludziom? Boże, gdybym potrafił czynić cuda!
Piątek, 16 lutego 1945
Będąc dziś rano w zakrystii, dostałem wiadomość, że wszystkie kobiety z dziećmi z mojego Gorlitz-Ost zostaną ewakuowane i mają się stawić o godzinie 9 na Friedrichsplatz. I rzeczywiście, o dziewiątej rano zbiera się kilkaset osób, ale nie ma żadnych pojazdów. Muszą więc maszerować na piechotę przez most, na zachód... Poznaję kobietę, która uciekła z Wrocławia i teraz, pod koniec stycznia, urodziła czwarte dziecko. Ma 39,5 stopni gorączki. Widzę, że troje starszych dzieci ma bardzo chore oczy, a oprócz tego gorączkę i dreszcze. Kobieta już dalej nie może, wszystko jest jej obojętne. Na twarzach, zwłaszcza chorych i niepełnosprawnych, widzę śmiertelny strach. Dla wszystkich jest jasne, że ratunek „na zachód" oznacza jedno: marsz na piechotę.
Na ulicach i przy drogach stoją kobiety z dziećmi i małymi ręcznymi wózkami i proszą przejeżdżających kierowców, aby je zabrali. Dokąd? Ach, gdziekolwiek, byle na zachód! Oczywiście grube ryby z partii [NSDAP] już wcześniej wysłały swoje rodziny samochodami, tak że teraz mogą pozwolić sobie nawet na zabranie mebli. Wieczorem zostaje wydany rozkaz o ewakuacji całego Gorlitz-Ost. Ulice pełne są zalęknionych ludzi. Patrzą na mnie, żebrząc o wsparcie.
17 lutego 1945
Rosjanie zbliżają się od strony Lauban. Jeżeli uderzą, musimy liczyć się ze zniszczeniem naszych domów i kościoła, który stoi obok koszar, bo na pewno walki o kwartał, w którym stoi cały kompleks koszarowy, będą szczególnie ciężkie. Nasze wschodnie przedmieście wyludnia się. Sklepy spożyw-
34
cze wyprzedają zapasy. Jeszcze raz każdy może otrzymać poczwórną rację mięsa.
Niedziela, 18 lutego 1945
Nie odważyłem się dziś bić w dzwony. Na Mszę świętą o 6.30 rano przyszło wielu wiernych, niektórzy wrócili zza Nysy, z centrum Gorlitz, gdzie znaleźli kąt u znajomych. Udzielam generalnej absolucji i rozdaję Komunię świętą bez względu na eucharystyczny rozsądek.
Przed południem zaskakuje nas pierwszy atak rosyjskich samolotów, które lecąc nisko, ostrzeliwują wszystko i wszystkich z karabinów. Kilku zabitych. Czterech mieszkańców Gorlitz, którzy plądrowali podczas nalotu, zostaje po południu rozstrzelanych. Do mojego mieszkania przenosi się punkt opieki prowadzony dotąd przez siostry na sąsiedniej Sebastian--Bach-Strafie. Podczas wieczornej Mszy pali się tylko jedna świeca z powodu zaciemnienia przed samolotami. Nastrój jak w katakumbach. Światło świecy rzuca na ścianę upiorne cienie Krzyża i umęczonego Ciała naszego Pana. Czy Jego cierpienie i umieranie stanie się i naszym udziałem? Po Mszy niewielu uczestniczących w niej rozchodzi się szybko, alarm przeciwlotniczy.
19 lutego 1945
Po Mszy św. znów pożegnania, prośby o radę, o pobłogosławienie dzieci, wielu przekazuje mi klucze do mieszkań. O godzinie 11 wzywa mnie oficer z sądu specjalnego, abym przybył do koszar przysposobić skazanego na śmierć. To dezerter, ujęty wczoraj wieczorem. Potwornie blady. Dopiero zobaczywszy mnie zrozumiał, że musi umrzeć. Skazany nie jest już w stanie zmówić Ojcze Nasz. Związany, został wyprowadzony jak zwykle na drugą stronę ulicy, na strzelnicę. Trafiony, wydał ostatnie tchnienie. Po południu odwiedziłem przy StruvestraBe jego narzeczoną, z powodu której wczoraj na kilka godzin oddalił się ze służby. Wiadomość jest dla
35
niej gromem z jasnego nieba, nie może uwierzyć, że „on" nie żyje. Mówi się, że Lauban wpadł w ręce Rosjan. To tylko 21 kilometrów.
21 lutego 1945
Wczoraj w południe samoloty znów ostrzelały dworzec główny. Kule dosięgły dwoje dzieci, które pomagały uchodźcom w przenoszeniu bagażu. Jedno z nich umiera. Ksiądz Buchali z centrum musi gotować na śmierć trzech Włochów i Ukraińca, którzy rzekomo plądrowali podczas nalotu. Mimo ciągłych nacisków komendy miasta i lokalnych władz NSDAP w mieście zostaje wielu cywilów. Teraz górę bierze wola pozostania. Nawet niektórzy z tych, co uciekli na drugą stronę Nysy, wracają, bo, jak mówią, doświadczyli po drodze strasznych rzeczy i jeśli już muszą umrzeć, to wolą w domu. Miasto jest w stanie rozkładu. Tramwaje jeżdżą bez konduktorów. Pieniądze nie znacząjuż nic. Dowiaduję się, że podczas ataku na Drezno zginęły te trzy siostry zakonne ze Śląska, które niedawno się u nas zatrzymały.
22 lutego 1945
Prowadzę pogrzeby na cmentarzu. Liczba trupów w kościele św. Mikołaja znacznie się zwiększyła. Z powodu zagrożenia, jakie stanowią samoloty ostrzeliwujące ziemię z karabinów, niemożliwe jest normalne odprowadzanie ciał do grobu. Kiedy zbliża się zmierzch, grabarze ładująpo pięć skrzynek z ciałami na wózek, szybko wywożą, wracają itd. Ofiary ataków lotniczych leżą nagie w przedsionku. Obok skrzynie z ludzkimi szczątkami. Trudno rozeznać, co było głową, itd. Kiedyś byli to ludzie. Wielu nie widzi innego wyjścia, jak tylko samobójstwo. Bóg się nad nimi zlituje.
Druga niedziela Wielkiego Postu, 25 lutego 1945
Około jedenastej telefon z sądu wojennego: mam przyjść na godzinę drugą na egzekucję „dezertera". Kiedy przycho-
36
dzę, ofiara jest już na wpół zamarznięta. Powiązana sznurkiem, dygoce z zimna, twarz w siniakach po ciosach zadanych przez sędziów. Żołnierz ten pochodzi ze wschodniej części Górnego Śląska i po niemiecku prawie nie mówi. Modlić się umie tylko po polsku. Czynimy to więc wspólnie. Sędziowie zwracają mi uwagę na konsekwencje, które grożą za używanie języka polskiego. Chłopak modli się ze mną jak dziecko, a o 13.35, potulny jak baranek, zostaje rozstrzelany i wrzucony do piachu. Kiedy już zawiązano mu oczy, zapytał po polsku: „Co mam jeszcze powiedzieć Bogu?". Modliliśmy się więc znowu wspólnie, mimo ostrzeżeń sędziów, „Jezu, w Tobie ma nadzieja", w jego języku ojczystym. Potem padają strzały. Tyle że zdążyłem zanotować adres jego matki.
6 lutego 1945
Błogosławię ciało kobiety, która odebrała sobie życie. Sądzę, że nie wiedziała, co czyni, że działała w pomieszaniu zmysłów. Przed południem do moich drzwi puka członek NSDAP. Zagubiona owca, która 20 lat temu opuściła Kościół.
1 marca 1945
Dowiadujemy się, że nasz współbrat ksiądz Erich Kalis z Berthelsdorf pod Lauban został zastrzelony przez Rosjan, bo wezwany, nie oddał im natychmiast swoich butów. Wieczorem na niebie ciągną krwawe, czerwone chmury. Ludzie opowiadają okropne historie o Rosjanach.
6 marca 1945
W obliczu tej ciężkiej godziny, którą przeżywa Wrocław -podobno Rosjanie otoczyli już miasto także od południa - odprawiamy Najświętszą Ofiarę za naszych współbraci, którzy zostali w oblężonym mieście, szczególnie za proboszcza J. Dit-tricha od Świętego Krzyża (tam w latach 1934-36 byłem kapłanem) i za siostry. Podobno SadowastraBe jest tam teraz linią frontu!
37
Wtorek, 27 marca 1945
Anglicy już w Aschaffenburgu. Zawęża się ten nazistowski Lebensraurn-
Od dziś Górlitz jest oficjalnie „twierdzą". Tym samym rozwiązuje się kwestia mojego pozostania. Kapelan „twierdzy" musi pozostać i pozostanie. Pozbywam się wszelkich dalszych rozmyślań i nie miotam się wokół pytania „czy zostać?".
3 kwietnia 1945
Minęła Wielkanoc! Po raz pierwszy odprawiałem świąteczną liturgię bez moich starych parafian, których pozostały jedynie resztki. Za to nasze nabożeństwo dla polskich robotników cywilnych, których się nie ewakuuje, było przepełnione.
5 kwietnia 1945
Anglicy zajęli miasto Gotha w Turyngii, „zielonym sercu Niemiec", Rosjanie stoją pod Wiedniem. Mieszkańcy Górlitz słuchają w napięciu wiadomości o postępach zachodnich mocarstw. Niektórzy zuchwalcy nie zrezygnowali jeszcze z nadziei, że Amerykanie dotrą do nas wcześniej niż Rosjanie.
15 kwietnia 1945
Front zachodni posuwa się w kierunku Łaby. Gorlitz oczekuje z niecierpliwością Anglików i Amerykanów. Ale Rosjanie znów zaczynają się ruszać. A naokoło natura budzi się do wiosny. Mimo brutalnej dyscypliny, która niewielkie nawet wykroczenia karze rozstrzelaniem, trudno nie zauważyć oznak rozkładu. Przy łożu śmierci III Rzeszy nie ma płaczek i gdyby nie grożące widmo Armii Czerwonej, wszyscy cieszyliby się z nadchodzącej już jej ostatniej godziny.
16 kwietnia 1945
Od godziny czwartej rano od północy słychać nieustanną kanonadę. Po paru daremnych wykrętach komunikat Wehr-
38
machtu przyznaje wreszcie, że Rosjanie atakują przez Nysę na północ od Gorlitz i przy pomocy zmasowania wielkiej liczby czołgów próbują złamać obronę. Horyzont płonie. Ale poza atakami z powietrza w Górlitz jest spokojnie - dla nas rzecz niezrozumiała.
17 kwietnia 1945
Komunikat Wehrmachtu mówi o ataku Armii Czerwonej na linii Gorlitz-Stettin [Szczecin]. Samo Górlitz Rosjanie obeszli od północy i podobno przebili się już na leżący 45 km od nas na zachód Bautzen [Budziszyn]. Miasto jest otoczone od wschodu, północy i zachodu. Jest już 20 kwietnia, dzień urodzin Fiihrera. W umierającym mieście Gorlitz nie widać ani jednej flagi partyjnej.
28 kwietnia 1945
Z kręgów partyjnych słyszy się wieści, że w Pradze ustąpił protektor Frick, że front południowy załamał się, Mussoli-ni został aresztowany, a Himmler zaproponował Anglii i Ameryce kapitulację. Ale wszystko nie jest potwierdzone. W powietrzu czuć nadchodzące wielkie decyzje. Przypomina mi to, jak jako chłopiec słuchałem w listopadzie 1918 podobnych rzeczy o końcu pierwszej wojny światowej i zbliżającym się totalnym rozpadzie.
29 kwietnia 1945
Prawie co godzina z eteru napływają nowe alarmujące wiadomości. W Monachium podobno przewrót, obóz koncentracyjny w Dachau zdobyty przez antynazistów, a w Austrii utworzono nowy rząd. Niektórzy słyszeli nawet, jakoby Hitler nie żył. Trudno znaleźć te nieliczne radiostacje, które są jeszcze w rękach reżimu hitlerowskiego. Ale dla nazistowskich gazet z Gorlitz wszystko jest różowe, „wróg kłamie", a Fuhrer na pewno znajdzie jakieś wyjście. Piszą o jakiejś nowej cudownej broni (Wunderwaffe), którą Hitler ma zastosować pod
39
Berlinem, a która ma taką siłę, że przepędzi Armię Czerwoną z powrotem „na azjatyckie stepy".
Wtorek, 1 maja 1945
Hitler nie żyje. Ale walka z Rosjanami trwa nadal. 2 maja o godzinie 15 pada Berlin. Teraz w każdej chwili może przyjść kolej na Gorlitz. Napięcie staje się trudne do zniesienia.
3 maja 1945
Na Hindenburgplatz powieszono na gałęzi drzewa członka Volkssturmu. Podobno na sądowym podwórku powieszono ich więcej, za przygotowywanie komunistycznej rewolty.
4 maja 1945
Przed południem siedem pogrzebów: trzech Niemców, dwóch Włochów, dwóch Polaków.
5 maja 1945
Partia ogłasza: „bolszewickie hordy" zbierająsię tuż przed miastem. Propaganda NSDAP przekonuje, aby natychmiast opuścić miasto i - teraz mówi się o tym otwarcie - uciekać do Amerykanów.
Trzecia Rzesza jest już trupem i śmierdzi, chociaż tutejszy Kreisleiter [okręgowy szef NSDAP] nazwiskiem Malitz powiedział podczas uroczystości pogrzebowych ku czci Hitlera: „Fuhrer umarł śmiercią męczeńską za swój naród tak jak Jezus Chrystus. Dzięki temu ideologia narodowego socjalizmu stała się religią!". Ale nikt nie traktuje już poważnie tych słów, Rosjanie zaczynają obchodzić miasto także od południa i Górlitz podobno nie będzie bronione.
6 maja 1945
Dziwna, nowa samotność. Volkssturm został rozwiązany. Każdy może wiać, dokąd chce. Tak, tylko dokąd? Władze wszechmocnej dotąd NSDAP zniknęły, kupcy wyprzedają
40
wszystko i zamykają sklepy. W nocy Wehrmacht bezgłośnie wycofał się z miasta. Koszary sąpuste. Patrole zniknęły z ulic, które szybko się wyludniają. Gorlitz jest bezpańskie. Nie ma żadnej władzy. Ataki lotnicze z karabinów. Potem zaczyna się silny ostrzał artyleryjski centrum miasta. Z wieży kościoła widzę cztery wielkie pożary. Wielu ludzi ucieka na naszą stronę rzeki, gdzie jest spokojnie. O 18 wysiada światło, woda, gaz i telefon. Ziemia drży pod pociskami, które spadają na zachodnią część Gorlitz. Nagle, około piątej rano, zapada niesamowita cisza. Zbieramy się na odwagę i wychodzimy z piwnicy na ulicę. Miasto jest jak wymarłe. Stwierdzam, że mosty na Nysie zostały wysadzone. Około szóstej rano widzimy posuwające się wzdłuż rzeki pierwsze rosyjskie patrole. Idą powoli, z bagnetami na karabinach, w dużych odstępach. Nikt nie stawia im oporu. Za patrolami pojawiają się wozy zaopatrzeniowe. Postanawiamy przejść między Rosjanami do kościoła na Mszę. Nikt nas nie zatrzymuje. Rosyjski podoficer oferuje mi papierosa. Wygląda to bardzo zdyscyplinowanie. Ale wszystko zmienia się po południu, kiedy żołnierze wyraźnie dostają wolne, aby móc rabować. Co się teraz dzieje, to zemsta za wszystko, co Hitler uczynił narodom na wschodzie rękami SS. A teraz my płacimy za to rachunki. Straszne. Rozbijają drzwi, okna, szukają kobiet i wartościowych przedmiotów, zwłaszcza zegarków. Przez całą noc słychać rozbijanie drzwi i krzyki gwałconych kobiet. Tylko dzięki językowi polskiemu udaje mi się zapobiec najgorszemu. Bo Rosjanie mają rozkaz, żeby Polakom nic nie robić.
9 maja 1945
Chaotyczne plądrowanie zamienia się w plądrowanie systematyczne. Od domu do domu jeżdżą ciężarówki, ładuje się na nie wszystko. Uczestniczą w tym byli jeńcy oraz polscy i rosyjscy robotnicy przymusowi. Ludy wschodnie wyróżnia jakiś niesamowity instynkt znajdowania ukrytych kobiet i tego, co wartościowe. Kto chce uratować honor kobiety, ten ryzykuje
41
życiem. Niektóre matki oddają się w ofierze, aby oszczędzić wstydu swoim 12- czy 15-letnim córkom. Gwałcone są nawet 70-letnie kobiety i zakonnice, często wiele razy w ciągu dnia. Kiedy to się skończy? Niemiec przestał być podmiotem. Jego honor, ciało, jego życie i własność są do dyspozycji zwycięzców.
10 maja 1945
Wczoraj zgwałcono dziewczęta, które uciekły z Wrocławia i schroniły się u nas. W panicznym strachu szukają teraz nowej kryjówki. Nie mogę ich ochronić. Gorzko pokutuje niemiecki naród za zbrodnie SS.
Wieczorem coraz częściej słychać plotkę, że Gorlitz ma zostać podzielone między Polaków i Czechów. Po raz pierwszy pojawia się taka możliwość.
Niedziela, 13 maja 1945
Moi Polacy, robotnicy cywilni, którzy spędzili tu ostatnie wojenne lata i którymi zajmowałem się u św. Bonifacego, odchodzą na wschód. Kilku pełnomocników ich grup przyszło do mnie. Zapraszali mnie, żebym pojechał z nimi i bym dalej był ich księdzem tam, w ich ojczyźnie. Propozycja na pewno jest szczera, ale w tej godzinie w ogóle nie może być o niej mowy. Sytuacja, w której niemiecki ksiądz mógł ofiarowywać się i wstawiać za Polakami, skończyła się. Miejsce duszpasterza jest tam, gdzie teraz jest bardziej potrzebny.
14 maja 1945
St., Polak i były robotnik przymusowy, powiesił na wieży kościoła biało-czerwona flagę, żeby czerwonoarmiści mieli respekt przed kościołem i nie powtórzyły się włamania. Różni Polacy, byli robotnicy, przychodzą do mnie i mówią, że chcą ochraniać kościół. To jest w tej chwili najlepsza ochrona.
42
15 maja 1945
Pojawia się widmo głodu. W mieście aresztowania członków NSDAP. Są to oczywiście ludzie z drugiego szeregu. Ci najbardziej odpowiedzialni zdążyli uciec na Zachód.
16 maja 1945
Po drugiej stronie rzeki podobno na nowo organizuje się szkoły. Po południu polski podchorąży z byłego obozu jeńców przynosi mi wiadomość, podobno z pewnego źródła, że prawa strona Nysy będzie polska, a w Liegnitz [Legnica] ustanowiono już polskie województwo.
19 maja 1945, przed Zielonymi Świątkami
Po południu na narożnym domu przy Schenckendorff-straBe 1 wisi plakat w języku niemieckim, rosyjskim i polskim, że Polska Ludowa zajmuje ten dom dla celów administracyjnych. Po raz pierwszy widać tak wyraźnie, że Polska jakoś uczestniczy w tej grze. Ponieważ po drugiej stronie rzeki nie dzieje się nic podobnego, potwierdza to coraz częstsze plotki, że prawy brzeg Nysy ma jakoś przypaść Polsce. Ludzie przyjmują to nawet dość pozytywnie po tym wszystkim, co stało się po 8 maja.
Poniedziałek po Zielonych Świątkach, 21 maja 1945
Pojawiła się moja szwagierka z czwórką dzieci. Nasza radość jest wielka. Ale młode kobiety dalej są w niebezpieczeństwie. Energiczny rosyjski porucznik zachodzi do nas i rozpytuje o młode kobiety. Chce też koniecznie wiedzieć, czy ich mężowie nie służyli czasem w SS. Okazuje się, że jego żona i dwoje dzieci zostały zamordowane przez SS i on teraz chce je pomścić. Muszę iść z nim i tłumaczyć mu przy pomocy polskiego, kiedy przesłuchuje kobiety z naszej kamienicy. Przy „pożegnaniu" zapowiada na jutro kolejną wizytę. Ale nie pojawia się.
43
24 maja 1945
Wieczorem wielkie podniecenie w naszym sąsiedztwie. Niemcy muszą natychmiast opuścić wielki dom przy Schenck-endorffstrafie, róg Trotzendorfstrafie. Przed kamienicą stoi konwój polskich aut. Żołnierz wyjaśnia mi, że tu będzie starostwo. A więc plotka okazuje się prawdziwa: Polska zajmuje prawą stronę Nysy.
26 maja 1945
Wieczorem zatrzymuje mnie na ulicy młody polski porucznik i przedstawia się jako starosta. Pyta uprzejmie, gdzie jutro, tj. w niedzielę, mógłby pójść na Mszę św. Drogami ciągną teraz na wschód budzące litość gromady Niemców, cywilów. Chcą wrócić do domów, które opuścili, uciekając przed frontem. Proszą o zupę i chleb.
W ciągu dnia przybywają pierwsi polscy żołnierze. Pytają o nabożeństwo majowe.
28-30 maja 1945
Od dziś ciągnące dotąd na wschód strumienie powracających uchodźców są zatrzymywane przez uzbrojone polskie posterunki. Przed nimi tworzy się więc gigantyczny korek: setki i tysiące ludzi, wozy, konie. Okazuje się, że od dziś do przekroczenia granic Śląska potrzebne są przepustki. A wystawianie ich, po 2 marki za sztukę, idzie strasznie powoli. Masy ludzkie stoją więc w słońcu i deszczu, i są coraz liczniejsze, bo cały czas zza Nysy napływają nowi wracający. A polscy żołnierze odbierają uchodźcom konie i żywność, bo, jak mówią, sami nie mają nic. Od dziś jesteśmy odcięci od administracji z centrum miasta. Nie dostajemy wiadomości, kartek na jedzenie, a tworzona dopiero polska administracja nie myśli o tym, aby wydawać je Niemcom. Pod moimi oknami roztacza się widok pożałowania godny. Żołnierze rewidują starców, kobiety z dziećmi, chorych, i odbierają im ostatnie resztki. Jak ci ludzie wrócą teraz bez koni i prowiantu do siebie na Śląsk, do domu?
44
29 maja 1945
Wzywa mnie wysoki urzędnik polskiego starostwa. Chce omówić sprawę procesji na Boże Ciało. Zamurowało mnie i nie wiedziałem, co odpowiedzieć. Jaka zmiana. Ale już inny urzędnik rozmawia ze mną w ostrzejszym tonie. Przemawia przez niego cyniczna nienawiść do wszystkiego, co niemieckie. Mówi, że rozmawia ze mną tylko dlatego, że wielu Polaków, którzy pracowali tu za Hitlera, wystawiło mi dobre świadectwo i że wstawili się też za mną polscy jeńcy. Daje mi do zrozumienia, że odtąd nie mówi się tu po niemiecku, bo jesteśmy na polskiej ziemi. Sięga przy tym od czasu do czasu po jeździecki pejczyk, leżący przed nim na biurku. Moja próba uczynienia czegoś dla tych tysięcy Niemców, którzy oczekująna przepustki, spełza na niczym. On chce, żeby ci ludzie cierpieli, żeby pozdychali, bo „teraz i tak nie będziemy potrzebować ich na Śląsku".
1 czerwca 1945
Od północy wszystkie mosty na Nysie są bez wcześniejszej zapowiedzi hermetycznie zamknięte. Po drugiej stronie mostu gromadzą się tłumy ludzi, którzy chcą wracać na Śląsk. Nie mają co jeść, nie mają dachu nad głową. Widzimy straszne sceny. Mieszkańcy naszej części miasta, którzy znaleźli się po drugiej stronie, też nie mogą wrócić. Matki zostają rozdzielone z dziećmi. Ale rozkazy są surowe: Niemcom nie wolno przekraczać Nysy w kierunku wschodnim. Nie potrafię już znieść tych scen nędzy na moście i pod starostwem. Chciałbym czynić cuda i mieć ze sto par rąk.
2 czerwca 1945
Wieczorem zjawia się polski podporucznik. Ma omówić szczegóły procesji na Boże Ciało. W jej organizacji ma uczestniczyć polskie starostwo.
45
3 czerwca 1945
Plądrowanie uchodźców zgromadzonych tłumnie nad rzeką i przed ratuszem. Rosjanie z upodobaniem wjeżdżają konno w ludzką masę i biją na prawo i lewo pejczami. Tymczasem buduje się ołtarze na procesję Bożego Ciała.
Procesja jest bardzo liczna. Kiedy niosę w niej Najświętszy Sakrament, towarzyszą mi, według polskiego obyczaju podtrzymując moje ręce, wysoki rangą polski oficer oraz jakiś ważny urzędnik. Baldachim niosączterej polscy żołnierze. Wielu innych żołnierzy idzie w procesji. Śpiewamy na zmianę pieśni polskie i niemieckie. Modlę się, aby nasz Pan natchnął tych dwóch ludzi po moich bokach, którzy sprawują władzę, duchem pokoju i miłosierdzia. Po procesji oficer i urzędnik przychodzą do zakrystii, aby podziękować. Ale informują mnie też, że mosty pozostaną zamknięte i uchodźcy nie będą wpuszczani z powrotem na Śląsk. A ja podczas nabożeństwa miałem nadzieję na możliwość nowego początku. Nie ujrzę już większości moich parafian.
10-17 czerwca 1945
Święto naszego patrona, św. Bonifacego, obchodziliśmy bardzo skromnie, aby nie drażnić Polaków osobą Patronus Germaniae [św. Bonifacy był apostołem Germanów - WP]. Podobno wśród Polaków słychać żądania, żeby usunąć z „polskiego" teraz kościoła obraz tego świętego.
Dociera do mnie wiadomość, że druga moja szwagierka z trojgiem dzieci stoi po drugiej stronie przy moście. Jest w ciąży, za cztery tygodnie spodziewa się rozwiązania. Przy pomocy polskiego samochodu wojskowego, który jeździ przez Nysę, udaje mi ściągnąć ją do siebie na parafię.
18 czerwca 1945
Wszystkie napisy w miejscach publicznych muszą być od dziś po polsku, po niemiecku może być tylko dopisane pod spodem, małymi literami.
46
Posterunki przy moście są teraz mniej surowe; puszczają jak się ma jakąkolwiek przepustkę i pieniądze na łapówkę, ale odbierają prawie cały bagaż. Godzinami jestem przy moście, pomagam nędzarzom, aby uchronić ich od kolejnego plądrowania. Polscy żołnierze pozwalają mi poruszać się jako kapłanowi. Rosjanie z drugiej strony przyglądają się wszystkiemu obojętnie. To wyłącznie Polacy decydują o losie mas, tłoczących się po obu stronach Nysy. Spotykam zakonnicę z trzynaściorgiem dzieci, wszyscy prawie zagłodzeni. Chcą maszerować na piechotę, do domu, na Śląsk.
20 czerwca 1945
Moim zadaniem jest teraz ciągła bieganina, załatwianie w starostwie przepustek dla ludzi przy moście. Wieczorem pewien polski kapitan informuje mnie, że jutro wszyscy Niemcy „zostaną wydaleni". Mówię, że to nic nowego, bo przecież codziennie Niemcy są wyrzucani z mieszkań, jeśli tylko chcą w nich zamieszkać Polacy. Ale nie, tym razem ma chodzić o coś innego. Wszyscy Niemcy musząjutro opuścić wschodnią część Górlitz, która teraz będzie nazywać się Zgorzelice, i na zawsze udać się przez most na zachód.
Odebrało mi mowę. Natychmiast biegnę do starostwa, gdzie wicestarosta potwierdza wszystko, co mówił mi ten oficer. Podobno nowa strefa graniczna ma zostać oczyszczona z Niemców na głębokość 25 kilometrów. Próbuję mu wytłumaczyć, także na przykładzie naszej parafii, że takie decyzje uderzają w niewinnych, że nie wszyscy Niemcy to esesmani i że wielu potajemnie pomagało Polakom. Ale on odpowiada, że powinienem widzieć w nim także przedstawiciela interesów państwa polskiego. Muszę coś zrobić, muszę ocalić przed tym losem przynajmniej moich parafian. Pewna pani ze starostwa pisze mi podanie do starosty elegancką polszczyzną, jąkanie władam: że proszę o prawo do pozostania i o ochronę dla moich krewnych i dla 30 rodzin, tu następuje wyliczenie tych rodzin, i że ja zapewniam, że rodziny te
47
pomagały Polakom w czasach Hitlera. Żebym tylko nikogo nie zapomniał!
21 czerwca 1945
Pierwszy dzień wypędzenia z Gorlitz-Ost.
Kiedy rano, tuż po siódmej, odchodzę od ołtarza i wchodzę do zakrystii, wpadam na bladych, wylęknionych ludzi. „Proszę księdza, niech ksiądz pomoże, za Ю minut musimy opuścić mieszkanie". Wielkie poruszenie na GótzenstraBe i SchenckendorffstraBe, którą przemianowano na ulicę Warszawską. Przed drzwiami stają posterunki polskiej milicji, budzą mieszkańców i wypędzają na ulicę, niektórych nawet niekompletnie ubranych. Nie pozwalająjuż wracać do mieszkań. Nikt z nich nie wie, o co chodzi. Wszystkie kobiety, dzieci i starcy (bo mężczyzn między 18 a 65 rokiem nie ma!) z naszej ulicy - znam ich wszystkich z nazwiska - stoją już na dole, w otoczeniu milicjantów. Serce mi się łamie. Dokąd ich popędzą? Czy gdzieś na wschód, czy do Gorlitz-West? Przecież po drugiej stronie szaleje tyfus, a drogę zamyka 10 tys. uchodźców, którzy nie mogą już wrócić na nasz brzeg. Natychmiast idę do dowódcy, który wydaje rozkazy i proszę go, żeby pozwolił tym ludziom choć na chwilę wejść do mieszkań, by mogli się porządnie ubrać, wziąć dokumenty, pieniądze i coś do jedzenia. Daremnie. Widzę, że dowódca współczuje, ale oświadcza mi: „sam mam trójkę dzieci i wiem, co to znaczy, lecz jestem tylko wykonawcą rozkazów przełożonych. Nikomu nie wolno wejść ponownie do mieszkania".
8.30. Idę do starostwa. Jest zamknięte. Wchodzę przez boczne wejście, do starosty, który dopiero teraz ma czas na przejrzenie mojego wczorajszego podania. Uśmiecha się. Trzy pojedyncze podania podpisuje z uwagą„Zostawić!", tj. że mogę zostać ja i moi krewni. Sekretarka, która jest, jak widzę, pod wrażeniem tego, co się dzieje, daje mi jeszcze 25 takich druków in blanco ze stemplem starostwa i mówi, żebym sam wypełnił je dla „moich" rodzin. Pomagamy więc, komu możemy.
48
Żaden Niemiec nie może poruszać się swobodnie po ulicy. Jeżeli nie ma dokumentów pozwalających mu zostać, jest łapany i pędzony do gromady przeznaczonej do wypędzenia. Nie ma pardonu nawet dla matek z małymi dziećmi. Nędza, rozpacz. W ciągu całego przedpołudnia przez moje mieszkanie przewijają się coraz to nowe rodziny: „Niech ksiądz pomoże, jesteśmy zgubieni!". Wypełniam dla nich te dokumenty, które dostałem in blanco. Jeszcze wiele razy w ciągu dnia idę do starostwa, za każdym razem dostaję trochę druków in blanco, aż w końcu ktoś pyta: „Czy ksiądz chce zostawić całe miasto?". Kiedy mówię, że broniłem Polaków za Hitlera, urzędnik zmienia ton i daje mi jeszcze trochę blankietów.
Około południa kolumna uchodźców rusza pod silną strażą w stronę mostu. Milicjanci pędzą kobiety, dzieci, ludzi starych i chorych, wszystkich, których znaleźli w domach. Rosyjskie posterunki na drugim końcu mostu patrzą obojętnie. Tłum ludzi przechodzi przez most, staje na drugim brzegu, a milicjanci zostawiają ich tam i wracają. Dopiero teraz wybucha straszliwy płacz i lament, i przekleństwa, i bezsilne groźby. Wielu pozostanie przy moście do wieczora, i jutro przez cały dzień, i pojutrze, w nadziei, że może uda się wrócić. Wielu załamie się, z rozpaczy, z głodu. Ale most pozostanie zamknięty.
Moi krewni, którym wystawiłem dokumenty, przenoszą się do mego mieszkania. Obok mnie są tu więc teraz: cztery kobiety, dwoje starszych, dziewięcioro dzieci, z czego jedno urodziło się już podczas ucieczki przed frontem. A w lipcu przyjdzie na świat kolejne. Tymczasem na zewnątrz ciągną kolumny z sąsiednich wsi, ludzie pozbawieni wszystkiego, zrozpaczeni. Tysiące zostaną tego dnia przepędzone przez most do i tak już przepełnionego uchodźcami i wygłodzonego Gorlitz-- West. A przecież każdego dnia do Górlitz-West docierają z zachodu nowe tłumy ludzi, którzy chcą wrócić do domu, za Nysę, a że nie ma ani radia, ani prasy, nie wiedzą co się tu dzieje. Wygląda na to, że nie ma żadnej siły na niebie i na ziemi, która mogłaby temu zapobiec. Znowu biegnę do starostwa,
49
a potem znowu i znowu, żeby odebrać blankiety i wypełnić je dla kolejnych rodzin, żeby uchronić je przed głodem, tyfusem i bezdomnością. Jestem zdecydowany wracać tam znowu, nawet gdyby starosta uznał mnie w końcu za ciężar nie do zniesienia i... A na brzegu odgrywają się potworne sceny...
Wieczorem wszyscy siedzimy z drżącym sercem w moim mieszkaniu przy świetle świecy i razem odmawiamy różaniec, część bolesną.
II
Wtedy to, 27 czerwca, Franz Scholz napisał podanie o przyznanie mu polskiego obywatelstwa. „Czuję się Polakiem" - pisał w nim. Złożył też deklarację wierności państwu polskiemu.
Do podania dołączył kilka opinii. Wśród tych, którzy zgodnie zapewniali, że „Franciszek Scholz zasłużył sobie na obywatelstwo polskie", byli ksiądz Piotr Kałwa, wtedy wikariusz generalny diecezji kieleckiej; ksiądz Emil Weber, którego Scholz poznał w latach trzydziestych; były prezes wrocławskiego oddziału Związku Polaków w Niemczech nazwiskiem Wardziński; dawna kasjerka w konsulacie RP we Wrocławiu pani Grajkowska oraz były więzień Gestapo Tadeusz Szuł-czyński, którego osiadłą w Poznańskiem rodzinę Scholz poznał przed wojną a której po aresztowaniu ojca posyłał pieniądze.
Wszyscy zaświadczali - choć przecież wiedzieli, że to nieprawda - iż „Szolc przyznawał się zawsze do narodowości polskiej i rzeczywiście był Polakiem" (ks. Weber) albo że „matka ks. Scholza pochodzi z polskiego rodu" (ks. Kałwa).
Dlaczego Franz Scholz złożył to podanie?
Wyjaśnia: - Przyznaję, że na początku nie oznaczało to, iż przyznaję się do polskości... Chciałem ochronić przed wygnaniem moją rodzinę, zwłaszcza tę gromadę dzieci braci i sióstr, wśród których były niemowlęta. Bałem się, że umrą
50
podczas wypędzenia. Kiedy w lipcu szwagierka urodziła bliźnięta, ludzie naokoło składali nam kondolencje... Ale przeżyły. Także dzięki pomocy Polaków, bo sekretarka ze starostwa załatwiła mi kozę i mieliśmy mleko.
Chwilę później powie: - Tak, na początku chodziło o te dzieci... Ale w marcu 1946 zawiozłem je razem z resztą rodziny, w sumie 17 osób, do Kohlfurth [Węglińca]. Był to węzeł kolejowy, wtedy pracowała tam już misja brytyjska i dlatego transporty, które odchodziły stamtąd, były bardziej ludzkie. Wkrótce dostałem wiadomość, że wszyscy dojechali szczęśliwie do angielskiej strefy okupacyjnej. Wtedy zostałem sam i zacząłem zastanawiać się szczerze, czy przyjąć obywatelstwo. Bo w Zgorzelcu, który wtedy jeszcze nazywano Zgorzelicami, nie było polskiego księdza, a potrzeby były przeogromne.
Starostwo podanie przyjęło, ale odpowiedzi nie było.
W tym czasie Scholz zyskał sobie u nowych władz autorytet. Pamiętano o jego zasługach. Nawet milicjanci odnosili się do niego z respektem. Ale skutek był i taki, że podczas świąt narodowo-kościelnych władze oczekiwały od niego odpowiednich kazań: patriotycznych, czyli antyniemieckich...
Starostwo kazało mu też odprawiać osobne Msze po niemiecku, dla tych resztek Niemców, którzy jeszcze pozostali w mieście. Potem Niemcom nie wolno już było śpiewać niemieckich pieśni.
A później, w Wielkanoc 1946 roku, polscy wierni zaszumieli, gdy zaczął wygłaszać dwujęzyczne kazanie. Mało brakowało, a po Mszy zostałby pobity. Wieczorem zapisał w pamiętniku: „Jakże często podczas wojny ponosiłem podobne ryzyko, łamiąc się chlebem Bożego Słowa z prześladowanymi Polakami".
III
W swym pamiętniku Scholz opisał też, jak na Dolny Śląsk wkraczał polski Kościół katolicki.
51
„Nie wiemy jeszcze - notował w dzienniku - jak polska władza kościelna, która nazywa się legalną, ma się do dotychczasowych przedstawicieli władzy kościelnej, której reprezentantem jest prałat Ferdinand Piontek, wybrany przez kapitułę wrocławskiej katedry po śmierci kardynała Bertrama 6 lipca 1945".
Następnego dnia po sporządzeniu tej notatki Scholz pojechał więc do Wrocławia, wyjaśnić wątpliwości. Spotkał się z prałatem Piontkiem (znali się z czasów, gdy Scholz pracował na Dominsel), z innymi niemieckimi kanonikami, a także z niemieckim biskupem pomocniczym.
Okazało się, że od 1 września 1945 roku Piontek nie sprawuje już żadnej władzy. Bo w sierpniu do Wrocławia przyjechał kardynał August Hlond, prymas Polski, i powołując się na papieskie pełnomocnictwa, zażądał od Piontka zrzeczenia się urzędu. Co ten uczynił, nie prosząc kardynała o okazanie tych pełnomocnictw, gdyż, jak pisał Scholz, „wedle prawa kanonicznego kardynałowi, który powołuje się na decyzję papieża, należy się posłuch i zaufanie".
Pozostało pytanie: wyjechać czy jednak zostać? Koledzy--księża niemieccy byli załamani, wyjeżdżali. On postanowił zostać. Zgłosił się do księdza Karola Milika, polskiego administratora apostolskiego. Aten nie tylko mianował go proboszczem w Zgorzelcu, ale też dziekanem, czyli zwierzchnikiem nad kilkunastoma księżmi w powiecie, w tym i Polakami.
Ale mimo wszystko życie w Zgorzelcu stawało się dla Fran-za Scholza coraz trudniejsze.
Na kilka dni przed Wielkanocą, o dziesiątej wieczorem, usłyszał pukanie. Goście o tej porze oznaczali często bandytów. Ale otworzył. Nieznajomy w drzwiach ukłonił się: Józef Rogoż, ksiądz.
„No, to mój koniec", pomyślał Scholz i było to myślenie zasadne - pojawienie się polskiego księdza dla księdza niemieckiego oznaczało, że nie jest już potrzebny i właściwie powinien jak najszybciej zniknąć.
52
Wtedy nieznajomy zaczął nieśmiało tłumaczyć: że nie chce nikogo wyrzucać, a tylko pomóc przed Wielkanocą, że pochodzi z diecezji tarnowskiej i zgłosił się na ochotnika do pomocy na „ziemiach odzyskanych".
Scholz myślał, że się przesłyszał.
Dziś wspomina: - Józek był wielkim idealistą, dobrym człowiekiem. Takim harcerzem. Bratem był mi i pomocnikiem. Młody, zgłosił się na apel biskupa do księży, aby jechali pomagać w spowiadaniu polskich osadników. Najpierw trafił do kurii wrocławskiej, gdzie, jak mi mówił, na twarzach tamtejszych księży ujrzał zakłopotanie, bo był pierwszy i zastanawiano się, co z nim zrobić. A że ja byłem tam znany, więc podobno powiedzieli mu „niech ksiądz jedzie do Scholza, on jest porządny człowiek, przyjmie księdza". Pomyślałem, że Pan Bóg jest dobry, skoro przed Wielkanocą posyła mi do pomocy takiego polskiego księdza.
Szybko się zaprzyjaźnili (i do dziś pisują do siebie; Rogoż pracuje dziś na Białorusi), choć pracowali wspólnie tylko przez trzy tygodnie. Bo właśnie w kwietniu 1946 roku Franz Scholz uznał, że musi z Polski odejść.
Ostatecznie na decyzji zaważyły dwa wydarzenia.
Pierwsze miało miejsce, gdy Scholz, jadąc kiedyś do Wrocławia, do administratury apostolskiej, spędził noc w poczekalni na dworcu w Jeleniej Górze. Notował potem lapidarnie w dzienniku: „Widziałem straszne sceny, co wyprawiano z Niemcami, których łatwo odróżnić, bo noszą teraz białe opaski. Moja próba wstawienia się za rodakami skończyła się dla mnie prawie linczem".
Po drugie, zadecydował kalendarz. Zbliżały się święta: Pierwszego i Trzeciego Maja.
Pod datą 12 kwietnia 1946 roku Scholz notował:
Wezwał mnie do siebie przewodniczący Polskiej Partii Robotniczej i zażądał, abym 1 maja odprawił uroczystąMszę polowąi wygłosił kazanie, naturalnie narodowo-patriotyczne i „postępowe". Powiedział, że mam uzasadnić konieczność „polskiego powrotu nad Nysę"
53
(gdyż nowi osadnicy żyją w niepewności, a Kościół powinien ich wesprzeć) i o tym, że nowa granica jest sprawiedliwa. Poinstruował mnie on też, że wypędzenie Niemców mam zinterpretować jako „historyczną sprawiedliwość", i oznajmił mi, że pozytywne nastawienie Kościoła do tego, co się wydarzyło, ma nieocenione znaczenie dla integracji osadników w ich nowej ojczyźnie na „polskim Zachodzie" oraz dla przezwyciężenia „myślenia wielu z nich, że jest to sytuacja tymczasowa". Parę dni później odwiedził mnie przedstawiciel innej partii, tym razem konserwatywnej. Powiedział, że aby stworzyć przeciwwagę dla pierwszomajowych imprez organizowanych przez siły lewicy oni, konserwatyści, chcąrównie uroczyście świętować dzień 3 maja. Wkrótce po tej wizycie zostałem poinformowany, że dowódca wojsk stacjonujących w Zgorzelcu oczekuje ode mnie odprawienia polowej Mszy 8 maja, w rocznicę niemieckiej kapitulacji, podczas której mam powiedzieć, że to zrządzenie Opatrzności sprawiło, iż Polska i Związek Radziecki połączyły się w sojuszu militarnym.
Postanowił uciec przez „zieloną granicę". Most na Nysie był zamknięty. A poza tym zapewne bał się reakcji - i wrogów, i przyjaciół.
Plan, w który wtajemniczył Józefa Rogoża, wymyślił sam.
Oto przed wojną z Górlitz-West biegła linia kolejowa na południe do miasteczka Zittau, które teraz zostało po niemieckiej stronie. Tory ułożono w dolinie Nysy raz po wschodniej, raz po zachodniej stronie rzeki, która ma tam wiele zakrętów.
Ponieważ było to jedyne połączenie Gorlitz-Zittau, pociąg jeździł jeszcze w 1946 roku - choć dwa dworce leżały po stronie polskiej. Scholz znał kolejarza z Górnego Śląska, który pracował jako fachowiec, pod polską kontrolą, a ten znał milicjantów. Ci za pieniądze i wódkę obiecali przymknąć oczy, kiedy Scholz będzie wsiadać do pociągu.
I tak się stało.
Wspomina: -Ale żeby mnie nikt nie szukał, pojechałem najpierw pociągiem kursującym do Wrocławia, jakieś 100 km na wschód, do miejscowości Piotrowice. Tam mieszkał mój przyjaciel, ksiądz niemiecki, który nie umiał słowa po polsku i prosił, abym go odwiedził, bo czuł się strasznie samotny. Zo-
54
stałem u niego kilkanaście dni, po czym on przyłączył się do mnie i uciekliśmy razem.
Ale zanim uciekł, wysłał z Piotrowic list do starostwa w Zgorzelcu.
Pisał:
Niniejszym wycofuję mój wniosek dotyczący udzielenia obywatelstwa polskiego. (...) Z zeznań świadków i rozlicznych dowodów widać jasno, żem przez 12 lat dopomagał rodakom i ich wspomagał. Nic dziwnego, że po wyzwoleniu Polski myśl ta na widok braku duszpasterzy polskich we mnie tym więcej zawrzała, by rodakom w sposób apo-stolsko-kapłański dopomóc. (...) Tymczasem przekonałem się przez bolesne doświadczenie po rocznej pracy, że praca dla kapłana o moim ustosunkowaniu się i mojej przeszłości jest niemożliwa.
Nie spodziewał się odpowiedzi. Ale kilka miesięcy później do drzwi jego tymczasowego mieszkania zapukała zakonnica, która miała - jako jedna z niewielu - zezwolenie na przekraczanie granicy. Siostra przyniosła prośbę od Rogoża: że musi spotkać się Scholzem, sprawa pilna.
Była jedna możliwość spotkania: nielegalnie, nad Nysą. Zadecydowali, że wykorzystają scenariusz ucieczki.
Scholz wspomina: - Przejechałem na polską stronę. Rogoż czekał. Staliśmy na brzegu i rozmawialiśmy. Józef przekazał mi pozdrowienia od polskich parafian. Wyspowiadał się u mnie. No i dał ten list, który był powodem spotkania.
Scholz wyjmuje z szuflady teczkę, a z teczki kartkę. Wygładza. Czyta:
Starostwo Powiatowe Zgorzelickie Województwo Wrocławskie Nr. A.P.C. 2/40/46 Zgorzelec, dnia 8.VIII.46.
W odpowiedzi na pismo Księdza Dr. (...) zawiadamiam, że w dniu 21.VI.1946 r. jednomyślną uchwałą Komisji Weryfikacyjnej, powołanej dla rozpatrywania wniosków o uznanie obywatelstwa polskiego dla osób zamieszkałych do dnia 1.1.1945 r. na terenie Ziem Odzyskanych, uznany został Ksiądz Doktor za przynależnego do Narodu Pol-
55
skiego. W uchwale swej Komisja Weryfikacyjna podkreśla łączność Księdza Doktora z Narodem Polskim tak w czasach przed ostatnią wojną światową jako też w okresie wojny, łączność, wykazaną ofiarną i szlachetną pracą kapłańską na rzecz gnębionych przez Niemców obywateli polskich.
(...) W sprawie tej dodatkowych informacji udzielać może polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne za granicą lub właściwy polski konsulat.
[Podpisano:] Kier. Referatu Administracyjno-Prawnego
Nimirska Irena
Dziś Franz Scholz powie: - Józef bardzo prosił mnie, żebym wrócił...
A potem usłyszeli gwizd i z lasu wyjechała lokomotywa i kilka pustawych wagonów. Scholz i Rogoż padli sobie w ramiona. Pociąg ruszył...
Scholz mówi: - Władze wiedziały, że uciekłem. Dlatego pisały, że podanie mogę złożyć w przedstawicielstwie Polski za granicą. I ja przez pół roku zastanawiałem się, kim jestem: Niemcem czy Polakiem?
Po chwili milczenia: - Zawsze chciałem pomagać najsłabszym i bezbronnym. Z Polakami identyfikowałem się nie z powodów narodowych, ale jako chrześcijanin... Po roku 1945 musiałem odpowiedzieć sobie, jak daleko może posunąć się ta identyfikacja. Bo przez całą wojnę i przed wojnąi głową i sercem byłem po polskiej stronie...
Cisza, przepraszający uśmiech: - Ale żeby zostać w Polsce musiałbym milczeć, że w głębi serca czuję po niemiecku.
Część trzecia
Jest rok 1946. Franz Scholz trafił do niemieckiego Górlitz w radzieckiej strefie okupacyjnej, gdzie na 70 tys. mieszkań-
56
ców przypada 25 tys. uchodźców: głównie starców, kobiet i dzieci. Mieszkają w barakach, pod namiotami, niektórzy na ulicy. Śmiertelność wśród noworodków sięga 90 proc. -brakuje mleka dla nich, a jedzenia dla matek, warunki sanitarne są tragiczne.
- Na początku byłem w trudnej sytuacji psychicznej -wspomina. - Koledzy, księża niemieccy, patrzyli na mnie krzywo. Krążyły o mnie plotki. Mówiono: „Jakże to, wszystkich Niemców ci Polacy wyrzucili, a jednego Scholza tak długo trzymali? On musiał pójść z nimi na jakieś układy". Takie sądy rozprzestrzeniały się, jeszcze jak byłem po polskiej stronie.
Wtedy znów spotkał kanonika Ferdinanda Piontka, który Wrocław opuścił ciałem, ale nie duchem, bo zamieszkał w Górlitz - mieście, które przed 1945 roku administracyjnie należało jeszcze do Śląska. To Piontek zlecił mu stworzenie od nowa w Górlitz „Caritas", katolickiej organizacji charytatywnej, która opiekowałaby się uchodźcami i wysiedleńcami.
I tak przez cały dzień Scholz próbował stworzyć coś z niczego. A wieczorami siadali z Piontkiem i rozmawiali. Piontek opowiadał, jak w sierpniu 1945 roku do Wrocławia przyjechał kardynał Hlond i - powołując się na papieskie pełnomocnictwa, ale ich nie pokazując - nakłonił go do złożenia urzędu.
Scholz wspomina: - Żyłem chwilą z dnia na dzień. To była katastrofa. Tysiące uchodźców, bez żadnej opieki. Bywało, że wieczorami przychodzili żołnierze radzieccy i wybierali sobie kobiety. Mieszkałem wtedy w budynku, którego najwyższe piętro przeznaczono dla kobiet chorych wenerycznie. Opiekowały się nimi nasze siostry. To były ofiary gwałtów. Wiele z nich zaszło w ciążę, wiele popełniło samobójstwo.
Ale w najgorszej sytuacji były dzieci pozbawione rodziców. Wegetowały. Scholz chodził więc po obozowiskach i zbierał sieroty. Stworzył dla nich trzy domy pomocy, w każdym umieszczając około setki malców. Kiedy odchodził z Górlitz, prawie wszystkie znalazły już rodziny zastępcze.
57
Wspomina: - Znalazłem sześcioro rodzeństwa, siostrę z pięciorgiem młodszych. Rodziców stracili po drodze, a najmłodsze miało dwa-trzy latka. Ta najstarsza opowiadała, że po drodze pomagali jej Polacy, świetlane postacie, żywili ją i rodzeństwo. A wiedziałem to wszystko, bo dla celów terapeutycznych organizowaliśmy wieczory, podczas których dzieci mogły opowiadać, co je spotkało, żeby to z siebie wyrzucić.
A jednak przez pierwsze pół roku życia w Ostzone Franz Scholz zastanawiał się, czy nie wrócić do Polski.
- Dlaczego? - powtarza pytanie. - Myślałem sobie, Franz, jeżeli przez 20 lat pracowałeś z Polakami, to może teraz się uda... Ale wystarczyło, że ktoś krzyknął: „To Niemiec, co on tu jeszcze robi?". Przed wojną w Polsce odnalazłem kawałek ojczyzny... Ale ta bezbronność... Nie mogłem zostać.
Scholz wiele razy wróci do tego tematu. Powtórzy te same zdania, rozważy argumenty. Jakby się usprawiedliwiał, że nie został w Polsce.
- Ale nie mogłem opuścić mego kraju, Niemiec, w chwili największego nieszczęścia - powie. - Uznałem, że moje miejsce jest w Niemczech, wśród tych, którzy potrzebowali teraz pomocy. Polska będzie zawsze bliska memu sercu... Ale jestem Niemcem i nie mogę zaprzeczyć tej od Boga danej rzeczywistości...
Do Niemiec Zachodnich trafił znowu za sprawą kanonika Piontka. Było tak: w lipcu 1949 roku dostał list. Piontek pisał, że jest w miejscowości Konigstein, między Frankfurtem nad Menem a Bonn, i że w tamtejszym seminarium udało mu się zebrać grupę kleryków z Wrocławia, zwolnionych z alianckiej niewoli. Piontek namawiał: że Scholz przydałby się w Konigstein, że trzeba podtrzymywać więzi, łączące księży z archidiecezji Breslau... I Franz Scholz się zgodził. Wyjechał, znowu nielegalnie, w październiku 1949 roku, dokładnie osiem dni po utworzeniu NRD.
W Konigstein usłyszał, że brakuje nauczycieli i że musi się dalej uczyć, żeby zostać profesorem. Tak zaczęła się kariera uniwersytecka doktora Scholza (doktorem teologii został
58
jeszcze w 1940 roku, na Uniwersytecie im. Fryderyka Wilhelma we Wrocławiu).
Mógł sam zdecydować, jaki kierunek chce studiować. Wybrał teologię moralną. Potem doszła katolicka nauka społeczna. Został profesorem. Uczył w Fuldzie i Augsburgu. Pisał książki teologiczne.
W roku 1976 przeszedł na emeryturę i przez następne dziesięć lat proboszczował we wsi pod Dieburgiem. Tak bardzo chciał dalej pracować, że w roku 1985 biskup diecezjalny z Moguncji musiał przysłać specjalną delegację, której zadaniem było przekonanie Scholza, że choć z powodu braku księży nie ma na razie dla niego następcy, to zrezygnować musi, bo takie są przepisy kościelne.
A więc Franz Scholz zrezygnował. Zamieszkał w Diebur-gu. Myślał, że wkrótce umrze.
Ale żył.
Przez te kilkadziesiąt lat nie angażował się w politykę, nawet w działalność Związku Wypędzonych, zrzeszającego ludzi wysiedlonych za Odrę i Nysę („Choć sama sprawa była mi bliska, nie neutralna"). Najwyżej od czasu do czasu posyłał do ziomkostw jakiś tekst albo wygłaszał wykład („Ale nie było tego dużo").
Po 15, może 20 latach zaczął jeździć do Polski. Bywał z wykładami na KUL i w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (napisali o nim nawet w uczelnianej prasie ATK). Publikował w „Więzi". Dużo korespondował: z Rogożem (,,On pół roku siedział w więzieniu we Wrocławiu, bo powiedział coś nieprawomyślnego z ambony"), z Kałwą (który został biskupem), z innymi starymi znajomymi.
W Lublinie poznał Jerzego Strojnowskiego, profesora KUL, psychiatrę, wykładającego m.in. medycynę pastoralną. Obaj profesorowie najpierw dyskutowali na tematy naukowe, a potem zaprzyjaźnili się.
Mówi: - Kiedyś profesor Strojnowski bywał u mnie często, a ja u niego w Lublinie. Teraz on już jest za stary, żeby jeździć.
59
Poprawia się: - Obaj już jesteśmy za starzy.
Swoją dawną parafię w Zgorzelcu zobaczył dopiero może po 15 latach.
Wspomina: - Dostałem zaproszenie od tamtejszego księdza, z którym korespondowałem - nagle urywa. Po chwili ciągnie dalej: - Stanąłem przed kościołem - prawie płacze. - Stałem i ryczałem. Tylko ksiądz zrozumie, co to znaczy dla księdza musieć opuścić swój kościół.
Bywał też we Wrocławiu. Poszedł na Grabiszyńską pod dom rodzinny. Ale do środka go nie wpuszczono, a on nie miał siły prosić.
Był też w kamienicy na Ostrowie Tumskim, gdzie kiedyś mieszkał, aby stwierdzić, że w jego dawnej sypialni urządzono księgarnię diecezjalną. Kilka razy odwiedził wrocławskiego arcybiskupa Bolesława Kominka, później kardynała (zmarł w 1974 roku).
Kominka, którego historycy uważają za pomysłodawcę i autora tekstu listu biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965 roku ze słynnym zdaniem „przebaczamy i prosimy o przebaczenie", poznał dzięki znajomym Niemcom. Powiedzieli, że jest we Wrocławiu biskup, który wprawdzie patrzy na historię inaczej niż Niemcy, ale z którym można swobodnie rozmawiać. Scholz napisał, dostał odpowiedź - i tak przez kilka lat, zanim się zobaczyli, korespondowali.
Wspomina: - Spotykałem go nie tylko we Wrocławiu, ale też w Rzymie, podczas Soboru Watykańskiego II. Pojechałem tam nie tylko na Sobór, ale też żeby poznać polskich biskupów. Najpierw miałem nadzieję, że uda mi się znaleźć w Rzymie jako doradca któregoś biskupa niemieckiego. Ale nie udało się, bo mimo wszystko byłem traktowany w diecezji, w Ful-dzie, trochę jak obcy. Pojechałem więc na własną rękę i mieszkałem w Polskim Kolegium.
Poprzez Kominka poznał wtedy polską delegację na Sobór. Także prymasa Wyszyńskiego, którego cenił, choć z jego historycznymi kazaniami zupełnie się nie zgadzał.
60
Wspomina: - Kominek... Z jednej strony bardzo ciepły, otwarty, typowy Ślązak. Ale jego serdeczność kończyła się, gdy rozmowa schodziła na temat nowej granicy. Na początku w ogóle nie chciał rozmawiać ze mną po niemiecku, choć znał go chyba lepiej niż polski. Chyba przez jakiś czas miał nadzieję, że wrócę do Polski. Myślę, że był przekonany, iż wszyscy Ślązacy to tak naprawdę Polacy. A to nieprawda. Mogę chyba powiedzieć, że byliśmy zaprzyjaźnieni... Ale ta przyjaźń skończyła się gwałtownie jakoś na rok przed jego śmiercią. Odwiedziłem go. Rozmawialiśmy po niemiecku. Nagle Kominek wziął mnie za ramię, powiedział: „niech ksiądz pozwoli, coś księdzu pokażę" i poprowadził do swojego pokoju. A tam, na ścianie, nad książkami, trochę schowany, wisiał duży portret kardynała Bertrama. Potem rozmowa zeszła na prymasa Wyszyńskiego, który wypowiadał się wcześniej w tonie narodowym, jeśli nie nacjonalistycznym, że w Polsce nie ma Niemców. O to się pokłóciliśmy. Wprawdzie elegancko, ale ostro. Bo Kominek powiedział, że to prawda, Niemców nie ma. I nagle zmienił się, z ciepłego, przyjacielskiego stał się twardy, zimny. Powiedział: Herr Professor, da hat er recht! [Panie profesorze, tu on ma rację!]. Już nie pamiętam, jakich użył argumentów, chyba że wszyscy Niemcy albo wyjechali, albo odkryli swoje korzenie i stali się Polakami. Powtórzył to jeszcze raz. Eminencjo, odpowiedziałem na to, bardzo dziękuję, było miło, ale już czas się żegnać. Mieszkanie było na piętrze i podczas poprzednich pożegnań Kominek zawsze odprowadzał mnie na dół, do samej ulicy. Teraz został w drzwiach. Ale stał tak i czekał, dopóki nie wyjdę i jeszcze z tych schodów mówił: Panie profesorze Scholz, przyznaję, że może jest w Polsce jakieś 50 tys. Volkswagendeutsche, którzy przyznają się do niemczyzny dla korzyści materialnych. I jeszcze dodał, że to są Polacy, którzy zdradzili polskość. To ja odpowiedziałem: Eminencjo, może kiedyś będziemy mogli jeszcze o tym podyskutować. Tak się rozstaliśmy... Ale następnej okazji nie było. Zabolała mnie wiadomość o jego śmierci. Kiedy dziś o tym myślę, żałuję, że
61
tak to wtedy wyszło... Bardzo go ceniłem, był polskim Ślązakiem, tak wybrał, to jego prawo...
II
Lata siedemdziesiąte były czasem szczególnym dla ludzi z Niemiec Zachodnich, urodzonych za Odrą i Nysą. Po dwudziestu latach bycia w opozycji w 1969 roku władzę objęła lewica: socjaldemokracja (SPD) w koalicji z liberałami (FDP). Kanclerzem został Willy Brandt.
W zachodnioniemieckiej polityce był to przełom nie tylko polityczny, ale też psychologiczny. Do tej pory, od początku istnienia RFN, rządy dzierżyła chadecja, która odmawiała stanowczo uznania nowej granicy, obstając przy stanowisku, że formalnie obowiązuje stan prawny z 1937 roku, a o ostatecznym kształcie granic mogą zadecydować dopiero całe, zjednoczone Niemcy.
To, co zrobił socjaldemokratyczno-liberalny rząd Willy'ego Brandta, było dla sporej części społeczeństwa - a zwłaszcza dla środowisk wysiedleńczych - rewolucją. Niemcy Zachodnie podpisały „traktat moskiewski" z ZSRR, a wkrótce potem „traktat warszawski" z PRL (oba w 1970 roku) i traktat z Czechosłowacją (1973 roku).
Najwięcej emocji wywołał traktat z Polską o uznaniu powojennych granic. Wysiedleńcy protestowali, a w Niemczech Zachodnich wybuchła wielka, trwająca kilka lat burza, która do literatury politologicznej przeszła pod nazwą „Ostdebat-te", debaty nad stosunkami ze wschodnimi sąsiadami. Ale w efekcie Niemcy zachodni, w tym politycy i elektorat konserwatywny, zaczęli przyzwyczajać się do powojennej rzeczywistości.
Burzliwe lata siedemdziesiąte to również czas rewolucji kulturowej. Zapoczątkowana pod koniec lat sześćdziesiątych podczas studenckiego buntu, gruntownie przeobraziła ona niemieckie społeczeństwo. Zaczęła zmieniać się hierarchia
62
wartości i obyczaje (rewolucja seksualna!). Zaczął zmieniać się też krajobraz szeroko rozumianej kultury, a także sytuacja tradycyjnych Kościołów chrześcijańskich.
A młodzież, buntująca się w roku 1968 i lewicująca, która kilkanaście lat później zaczęła obejmować kierownicze stanowiska w instytucjach życia publicznego, nie chciała słyszeć o „narodzie" i „ojczyźnie" (Vaterland), stawiając wręcz znak równości między pojęciami „narodowy" a „nacjonalistyczny".
Dla ludzi jak Scholz, uformowanych przez międzywojenny katolicyzm, zmiany te oznaczały zakwestionowanie fundamentów ich świata. Tego, który Scholz wyniósł z domu rodzinnego: z tych dwóch malutkich pokoi przy Grabschener-straBe, świata tradycyjnego ładu moralnego i społecznego, świata takich cnót jak duma narodowa i takich autorytetów jak rodzina, małżeństwo, ojczyzna czy Kościół.
Była zima roku 1973, kiedy z szuflady swego biurka Franz Scholz wyciągnął plik zakurzonych zapisków z lat 1945-46, nie ruszanych od prawie 30 łat.
Przepisał je, skopiował 150 egzemplarzy dla znajomych. Te fragmenty Pamiętnika Zgorzeleckiego - bo taki tytuł, Gorlitzer Tagebuch, będzie nosić późniejsze wydanie książkowe - dotarły do dziennikarzy. W styczniu 1974 roku w lokalnym dzienniku „Augsburger Allgemeine Zeitung" ukazała się ich recenzja pod tytułem Apokaliptyczne notatki prof. Franza Scholza. Recenzent pisał: „[Scholz] nie ma najwyraźniej zamiaru udostępnienia swych zapisków szerszemu gronu czytelników w formie książkowej. Ale niech wolno nam będzie doradzić to autorowi, zwłaszcza wobec jubileuszu tamtych wydarzeń, który obchodzić będziemy wiosną 1975 roku".
Franz Scholz przeczytał gazetę - i zastosował się do rady. Tak w roku 1975 w niewielkim wydawnictwie z Wurzburga ukazał się Pamiętnik Zgorzelecki 1945-46. Jeszcze w formie zgrzebnej i, jak na niemieckie warunki, wydawniczo nieatrakcyjnej: brzydki druk, nieciekawa okładka, brak choćby jednego zdjęcia. Ale mimo to Pamiętnik stał się sukcesem wydaw-
63
niczym. Kolejne jego wznowienia ukazywały się w latach 1984, 1986, 1990 i 1993; to ostatnie w renomowanym wydawnictwie Ullstein (firmie należącej do koncernu Springera, o sympatiach konserwatywnych): z wieloma fotografiami i kredową okładką.
Ale tak naprawdę Franz Scholz zaangażował się publicystycznie dopiero w połowie lat osiemdziesiątych. Pewnie dlatego, że jako emeryt miał dużo czasu. Mógł pisać. Mógł wracać myślami do przeszłości.
A i widział, jak po kolei odchodzą przyjaciele z czasów wrocławskich. Widział też, jak na początku lat osiemdziesiątych, gdy generał Jaruzelski wprowadził w Polsce stan wojenny, przez Niemcy Zachodnie przetoczyła się wielka fala solidarności z Polską: na Wschód szły miliony paczek, które Deutsche Bundespost zwolniła z opłat, transporty z odzieżą żywnością lekami. Nie, był nie tylko obserwatorem. Sam też pomagał, na ile pomóc może emeryt, a odwiedzającym go gościom z Polski wsuwał dyskretnie banknot, aby mogli „kupić coś dla rodziny". A miał wtedy takich wizyt sporo.
Pomagał więc, a równocześnie ubolewał, że coraz więcej rodaków temat utraconej Heimat i wypędzenia (Vertreibung) uważa za rozdział zamknięty, za coś niewygodnego, o czym najlepiej zapomnieć.
Można sobie wyobrazić ówczesny stan ducha Franza Scholza, czytając choćby wspomnienie wieloletniej korespondentki tygodnika „Die Zeit" w krajach Europy Wschodniej, Helgi Hirsch. Hirsch urodziła się po wojnie, a przeżyciem pokoleniowym był dla niej rok 1968. W wydanej w 1995 roku pracy zbiorowej Polacy i Niemcy pół wieku później tak opisywała podejście swojej generacji do tematów Heimat i Vertrei-bung:
(...) takie historie [jak wypędzenie] nie interesowały jakoś szczególnie mnie, niemieckiej dziennikarki. Miały one dla mnie pewien posmak folkloru, sentymentalizmu, zgorzknienia oraz - tak wtedy myślałam - rewanżyzmu. O tym, co przydarzyło się Niemcom w roku
64
1945 i po nim - o ucieczce przed frontem, wypędzeniu albo o obozach pracy- nie chciałam nic wiedzieć. I to pomimo że mój ojciec pochodził z Wrocławia (Breslau), że moja stara przyjaciółka uciekła z Prus Wschodnich (OstpreuBen) przed frontem, a inny znajomy musiał opuścić swój pałac w czeskim Decinie.
Kiedy chodziłam jeszcze do gimnazjum, pewnego dnia nauczycielka języka niemieckiego, mówiąc o wypędzonych, użyła słowa „my". Wstałam i gwałtownie zaprotestowałam: „Co ja mam wspólnego ze zranionymi duszami Ślązaków - zapytałam. - Przecież mój dom jest tutaj, w tej wiosce w Dolnej Saksonii, w Niemczech Zachodnich?".
Właściwie dlaczego miałabym wtedy czytać nostalgiczne broszury o Karkonoszach, jakie jeszcze w latach pięćdziesiątych poniewierały się po naszym domu? Ani nie chciałam mieć nic wspólnego z tymi-jak ich nazywaliśmy my, pokolenie 1968 roku - „niewyuczalnymi rewizjonistami", odwróconymi plecami do teraźniejszości i przyszłości, ani nie chciałam, żeby ktokolwiek nazywał mnie „dzieckiem uchodźców". (...)
Nie ma chyba drugiego takiego tematu, który w Republice Federalnej Niemiec zostałby politycznie zinstrumentalizowany w tak wielkim stopniu, jak właśnie powojenne wypędzenie. Aż do lat sześćdziesiątych w Niemczech Zachodnich próbowano, przedstawiając cierpienia, jakich doznali wypędzeni po 1945 roku, relatywizować niemiecką winę. Jakby nie miało znaczenia, kto rozpoczął tę wojnę, kto pierwszy wypędzał, mordował i popełniał zbrodnie, których efektem były również -jako reakcja - następne zbrodnie. Zamiast podjąć ryzyko refleksji nad winą oprawców i tolerujących Hitlera Mitlauferów (milczących współuczestników), zachodnioniemieckie społeczeństwo spychało w podświadomość swoje nieczyste sumienie i roniło łzy nad cierpieniami wypędzonych rodaków. W ten sposób przez 20 lat winę skrywano za zasłonąbólu.
Ruch protestu, który wybuchnął w 1968 roku, popadł z kolei w inną skrajność, której zresztą prawdopodobnie nie można było uniknąć z powodu opisanej powyżej postawy generacji ojców. „Pokolenie 1968 roku", obarczające pokolenie swych rodziców odpowiedzialnością za wojnę, nie chciało słuchać o ich cierpieniach. Kto uderzał w ton sentymentalnych wspomnień i marzeń, a nie podkreślał równocześnie, że granica na Odrze i Nysie jest niepodważalną zachodnią granicą Polski, tego natychmiast podejrzewano o rewanżyzm. Nawet żal stawał się podejrzany - i w rezultacie wspomnienia wypędzonych kostniały w goryczy.
65
Żal i gorycz - to chyba właściwe słowa dla oddania ówczesnych uczuć także Franza Scholza. Bo z czasem tacy jak on, którzy pogodzić się nie chcieli, stawali się mniejszością. I gdy w końcu w roku 1990 premierzy Mazowiecki i Kohl podpisali traktat o potwierdzeniu granicy, protestujący przeciwko temu byli już marginesem.
Być może wtedy właśnie, w roku 1990, gdy kanclerz Kohl i premier Mazowiecki przepychali się przez tłum mieszkańców nadgranicznych Słubic i Frankfurtu nad Odrą Franz Scholz stwierdził, że nie wystarcza mu codzienna lektura „Frankfurter Allgemeine Zeitung" - najbliższego Kohlowi dziennika konserwatywnego, o którym lewicowy tygodnik „Der Spiegel" pisał złośliwie, że jest immer kanzlertreu - „zawsze wierny kanclerzowi".
Bo Franz Scholz zawsze należał do tego właśnie marginesu, sprzeciwiającego się granicy na Odrze i Nysie. A że bardziej „na prawo" od „Frankfurter Allgemeine" nie ma już gazet, które mieściłyby się w tzw. demokratycznym konsensie RFN i równocześnie nie akceptowały granicy, Scholz zaczął prenumerować także „Deutsche National Zeitung" - gazetę skrajnie prawicową wydawaną przez Gerharda Freya, przewodniczącego Niemieckiej Unii Ludowej (Deutsche Volksu-nion, DVU).
Nie żeby zgadzał się z apoteozowaniem generałów Wehrmachtu czy Waffen-SS, co namiętnie uprawia to pismo, albo z relatywizowaniem Holocaustu i innych zbrodni Hitlera (nie mówiąc już o „tendencji do rehabilitowania narodowego socjalizmu", co zarzucał tej gazecie raport o prawicowym eks-tremizmie w RFN, autorstwa Urzędu Ochrony Konstytucji z maja 1997 roku). Co to, to nie, pod tym Scholz nigdy by się nie podpisał. „Ależ żadnemu normalnemu katolikowi nie przyjdzie do głowy bronić Hitlera!" - powie z goryczą widząc, że ktoś mógłby pomyśleć o nim coś tak strasznego, o nim, który w latach trzydziestych był członkiem - aż do likwidacji przez nazistów - Katolickiego Związku na rzecz Pokoju! Którego za
66
pracę z wrocławskimi Polakami i dobre kontakty z konsulatem RP obrzucano wyzwiskami w rodzaju „zdrajca" albo „Polak"!
- To drugie traktowałem jako komplement - mówi. - Uznawałem wschodnie granice Niemiec z traktatu wersalskiego za ostateczne, choć dla Niemców twarde i bolesne, podczas gdy większość je odrzucała. Inni śmiali się, kiedy mówiłem, że po 120 latach niewoli Polska ma prawo istnieć i to z dostępem do morza.
Ale granicy na Odrze i Nysie Franz Scholz nie zaakceptuje. Uważa i dziś, że jest ona „niesprawiedliwa". Mówi, że nie akceptuje jej jako etyk, bo powstała w wyniku „dyktatu zwycięzców", którzy w ten sposób ukarali zbiorowo naród (czy też część narodu, która miała tego pecha, że mieszkała na wschód od Odry i Nysy) za zbrodnie Hitlera i jego zwolenników. Bo, jak twierdzi, traktat z roku 1990 nie był „swobodną decyzją" Niemiec, ale został wymuszony jako cena zjednoczenia. Bo wreszcie, „to, co jest teraz, nie opiera się na prawdzie".
Mówi: - Chodzi mi o to, żeby znaleźć rozwiązanie możliwe dla obu stron. Teraz to teoria, ale kiedyś, kto wie... Ale pod warunkiem, że obie strony znajdą kompromis. Bo ja wykluczam absolutnie drugie wypędzenie! Absolutnie!
Tu Franz Scholz aż uniósł się na leżance: - Nikt nie byłby wygnany. Nigdy więcej! Nigdy! Trzeba coś wspólnie wymyślić... Ale żadnego wygnania więcej!
Cóż więc Franz Scholz chciałby zmienić?
Długa cisza. Po chwili, niepewnie: - Ja tego głośno nigdy nie powiedziałem... Ale gdyby Polska oddała mały kawałeczek... Choćby malutki... Byłoby to symboliczne...
Zarzut, że w 1990 roku Helmut Kohl „oddał niemiecki Wschód", Franz Scholz powtórzył w wydanej w 1995 roku książce Kolektywna wina i wypędzenie. Krytyczne spostrzeżenia świadka epoki.
Książka nie jest historyczną pracą naukową ale raczej osobistym obrachunkiem świadka epoki ze światem.
67
Chciałbym wskazać, w którym miejscu polityka zwycięzców [po 1945 roku] była nieludzka i niezgodna z prawem międzynarodowym - pisał Scholz i stwierdzał: - Gdy to zrozumiemy, stworzony na korzyść zwycięzców czarno-biały schemat zamieni się szybko na szaro--szary, a historycy, którzy kiedyś będą mieć dostęp do wszystkich akt, stwierdzą, po czyjej stronie szarość była ciemniejsza lub jaśniejsza. Współcześni Niemcy jak opętani bronią tego czarno-białego schematu, który przecież nie odpowiada rzeczywistości.
Dalej zaznaczał:
Dziękuję przyszłym czytelnikom, którzy dodawali mi odwagi, a którzy z przemilczanych powszechnie prawd, o których piszę, będą mogli czerpać siłę i poczuć się przyjętymi do grona „tych innych". Dla których znaczenie mają jeszcze stare wartości jak rodzina, Kościół, ojczyzna, prawość, sprawiedliwość i solidarność. Ta książka nazywa prawo prawem a prawdę prawdą nawet jeżeli nie odpowiada to trendowi naszych czasów.
Dziwne to połączenie: historia sprzed 50 lat i współczesny kryzys tradycyjnego społeczeństwa. Ale dla Scholza między jednym a drugim istnieje związek: obwinia on mocarstwa zachodnie, że po wojnie obarczyły naród niemiecki „kolektywną winą" za zbrodnie nazistowskie.
Tymczasem wojenną rzeczywistość Scholz widzi w swej książce w kategoriach, które - powszechne w Niemczech w latach pięćdziesiątych - zaczęły się zmieniać dopiero po roku 1968: z jednej strony Hitler i naziści („zbrodniczy rząd"), a z drugiej sterroryzowani przez nazistów Niemcy. A mimo to, pisze Scholz, zachodnie mocarstwa, zwłaszcza USA, uznały, że konieczna jest reedukacja całego narodu, przyjmując, że winę za zbrodnie ponoszą Niemcy jako całość: całe społeczeństwo z jego instytucjami. Celem tej reeducation było zaś rozbicie „dotychczasowych autorytetów i wartości", „zniszczenie równowagi tradycyjnych sił społecznych i psychicznych: małżeństwa, rodziny, kultury seksualnej, etyki chrześcijańskiej". Ostatecznym zaś krokiem w realizacji „celów zwycięzców" był traktat „dwa plus cztery" (RFN i NRD plus cztery mocarstwa) z 1990 roku, który określając warunki zjednoczenia Niemiec
68
jako włączenie NRD do RFN, przekreślił podstawy formalnych roszczeń do terenów za Odrą i Nysą.
Negatywnym bohaterem książki Scholza jest filozof Jurgen Habermas, czołowa postać intelektualnej lewicy. Scholz atakuje Habermasa za jego (i lewicy) tezę o wyjątkowości Holocaustu i niemieckich zbrodni. To nieprawda, że Holocaust był czymś wyjątkowym w historii świata, pisze Scholz. „To wszystko już się kiedyś zdarzyło": były masakry Mongołów Dżingis-Chana, Hunów Attyli, eksterminacja Indian, ludobójstwo w ZSRR. „W historii świata zło powraca, a historia [przed Holocaustem] nie była wolna od diabła i demonów". Nie, Scholz nie kwestionuje Holocaustu. Pisze: „Deklaruję niniejszym, iż ubolewam i wstydzę się za zbrodnie, zwłaszcza na Żydach i Polakach, za które Niemcy ponoszą odpowiedzialność". Dlaczego jednak, pyta, nie mówi się o zbrodniach aliantów?
Wśród sił, które postanowiły złamać Niemców, Scholz wymienia Światowy Kongres Żydów, który ma odpowiadać za koncepcję „reedukacji" Niemców. Trochę dalej ten sam Scholz z aprobatą wyraża się o Ignatzu Bubisie, przewodniczącym Rady Żydów w Niemczech, o profesorze Michaelu Wolffsoh-nie albo o Theodorze Ellenoffie, honorowym przewodniczącym American Jewish Committee.
To charakterystyczne: Bubis, członek partii liberałów (FDP), uważał się - upraszczając - nie za Żyda mieszkającego w Niemczech, lecz za obywatela niemieckiego pochodzenia żydowskiego oraz niemieckiego patriotę. Wolffsohn natomiast, urodzony w Tel Avivie profesor monachijskiego Uniwersytetu Bundeswehry, jest konserwatystą i autorem słów: „Jestem nie-miecko-żydowskim patriotą", mimo że „moi rodzice i dziadkowie stali po stronie ofiar". Wolffsohn był też jednym z autorów wydanej w 1994 roku antologii tekstów pt. Naród świadom siebie (Die selbstbewufite Nation), którą w Niemczech uznano za manifest tzw. Nowej Prawicy (nowej, bo w odróżnieniu od prawicy skrajnej nie relatywizującej Holocaustu, a równocze-
69
śnie głoszącej konieczność odbudowania poczucia tożsamości narodowej).
Natomiast Ellenoff ujął Scholza słowami, które wypowiedział podczas wykładu w 1993 roku we Frankfurcie nad Menem. Radził on Niemcom, aby „nie wypierali się miłości do własnego narodu", przezwyciężyli „głębokie wyobcowanie" wobec swojej ojczyzny i odważnie uważali się „za Niemców", a nie tylko „za Europejczyków".
Jak to możliwe, że Franz Scholz z roku 1940 i 1995 - to jedna i ta sama osoba?
Politolog rzekłby, że poglądy Scholza to spójna formacja polityczno-intelektualna, którą w latach dwudziestych i trzydziestych można było określić umiarkowanie konserwatywno-narodową. I że to nie Scholz się zmienił w ciągu minionych kilkudziesięciu lat, lecz jego otoczenie - zmieniły się Niemcy. A zmieniły się tak bardzo, że formacja, która 70 lat temu lokowała się w centrum krajobrazu politycznego Republiki Weimarskiej, dziś zajmuje prawe skrzydło mapy politycznej RFN, i to z wyraźną tendencją odśrodkową.
Socjolog z kolei odpowiedziałby, że Scholz jest przykładem tradycjonalisty, który występuje przeciwko postmodernizmowi, tęskni za dawną epoką i przeciwstawia ją „zepsutej" współczesności. Tradycjonalisty, który chciałby, aby świat pozostał nie zmieniony mimo rewolucji majątkowo-socjalnej, urbanizacji, zmian w obyczajach.
III
3 lipca 1996 roku polska Katolicka Agencja Informacyjna (KAI) poinformowała w serwisie codziennym o spotkaniu biskupów z Polski i Niemiec. Następnego dnia KAI donosiła: biskupi „wymienili opinie" na temat trwającego w Warszawie procesu beatyfikacyjnego prymasa Polski, kardynała Augusta Hlonda. KAI informowała: „Biskupi niemieccy nie mają obiekcji odnośnie do beatyfikacji kard. Hlonda, jednak uka-
70
zanie się publikacji ks. prof. Franza Scholza «wprowadziło dużo zamieszania«".
Kilka miesięcy później KAI prostowała, że 4 lipca 1996 roku podała nieprawdziwą informację. Nieprawdą było sformułowanie, że „biskupi niemieccy nie mają obiekcji odnośnie beatyfikacji kard. Hlonda". KAI wyjaśniała, że był to tylko komentarz dziennikarza, który takie wrażenia wyniósł ze spotkania.
W jaki sposób emeryt z Dieburga stał się tematem obrad polskich i niemieckich biskupów? Jak Franz Scholz narobił „sporo zamieszania"?
Aby to wyjaśnić, trzeba cofnąć się najpierw do roku 1992, a potem do 1988. A potem jeszcze dalej, aż do lata 1945.
Oto 9 stycznia 1992 roku w warszawskiej katedrze św. Jana prymas Polski, kardynał Józef Glemp, uroczyście otworzył proces beatyfikacyjny kardynała Augusta Hlonda, zmarłego w roku 1948 i pochowanego właśnie w tej katedrze. Powołano kościelny trybunał, którego zadaniem miało być zebranie dokumentacji dotyczącej życia i działalności kard. Hlonda, a także przesłuchanie świadków (w trybie tajnym, pod przysięgą).
Informacja ta dotarła do Niemiec. Ci, którzy się niąw ogóle zainteresowali, wiedzieli, że cztery lata wcześniej, w roku 1988, w RFN ukazała się publikacja Między racją stanu a Ewangelią. Kardynał Hlond i tragedia diecezji ze wschodnich Niemiec. Książka opowiadała o tym, co w 1945 roku działo się w niemieckich diecezjach położonych na wschód od Odry i Nysy. Była też oskarżeniem pod adresem prymasa Hlonda, który w sierpniu i wrześniu 1945 roku, organizując polski Kościół na „ziemiach odzyskanych", nakłonił do złożenia urzędów niemieckich biskupów (lub ich prawnych zastępców) -w tym kanonika Ferdinanda Piontka.
Autorem książki był prof. Franz Scholz.
Zarzucał w niej kardynałowi Hlondowi, że ten „uległ polskiej propagandzie, iż należy zająć i spolonizować tereny nie-
71
mieckie". Że Hlond potraktował wypędzenie Niemców jako „użyteczny instrument" w budowaniu polskiego Kościoła, gdy -stwierdza Scholz, powołując się na nauczanie Jana Pawła II - wypędzanie ludzi z ich ojczyzny jest aktem sprzecznym z nauką katolicką, a choć Hlond sam nie uczestniczył w wypędzeniach, to „postanowienia władzy świeckiej przyjął jako prawomocne źródło działania". Hlond, uważa Scholz, „wytworzył w sobie fałszywe sumienie, czego nie powinien robić jako ksiądz katolicki i kardynał, a skutkiem czego nie myślał w kategoriach religii, ale w kategoriach politycznych". Scholz zarzuca wreszcie Hlondowi, że przekroczył swoje pełnomocnictwa, które otrzymał od Watykanu, a więc naruszył prawo kościelne.
Dla Scholza jest „nie do wyobrażenia", aby Watykan mógł udzielić Hlondowi pełnomocnictw do wyrzucania niemieckich biskupów przed konferencją w Poczdamie. A poza tym noszą one datę 8 lipca 1945 roku. Dwa dni wcześniej, 6 lipca, zmarł kardynał Adolf Bertram. Scholz pyta: „Dziś wiemy, że wiadomość o tej śmierci dotarła do Rzymu dopiero po wielu tygodniach. A skoro Pius XII nie wiedział o tym, czy można wyobrazić sobie sytuację, w której zezwala on Hlondowi usunąć z urzędu Bertrama - metropolitę wrocławskiego, który równocześnie był przewodniczącym niemieckiego Episkopatu?!".
Wydaje się, że poglądy Franza Scholza podziela spora część niemieckiej hierarchii - nie mówiąc już o tysiącach księży i świeckich katolików, pochodzących z dawnych niemieckich terenów wschodnich.
Ale dlaczego akurat emeryt z Dieburga stał się nagle tak ważny dla procesu beatyfikacyjnego prymasa Hlonda?
Odpowiedź jest prosta: Scholz jest dziś jednym z niewielu, jeśli nie jedynym i ostatnim żyjącym świadkiem. Kimś, kto był na „ziemiach odzyskanych" w 1945 roku, gdy zaczynał działalność polski administrator; kto wiele rozmawiał o tym wszystkim z kanonikiem Ferdinandem Piontkiem, sta-
72
jąc się - choć nie bezpośrednio - świadkiem wydarzeń z sierp-nia-września 1945 roku.
W jaki sposób warszawski trybunał kościelny, który gromadził świadectwa o Hlondzie, dowiedział się o istnieniu Scholza? Może ktoś zainteresowany procesem - takich w Niemczech jest wielu - przesłał do Warszawy egzemplarz jego książki? Albo może dotarli do niej księża chrystusowcy - Zgromadzenie Księży Chrystusowców, założone przez Hlonda w 1932 roku, którego członkowie zajmowali się zbieraniem materiałów do procesu beatyfikacyjnego? Bo chrystusowcy, których zadaniem jest m.in. opieka duszpasterska nad Polonią, mają swoją misję także w Niemczech, w Essen (Zagłębie Ruhry).
Był w każdym razie maj 1994 roku, kiedy w Dieburgu zjawili się dwaj polscy księża-chrystusowcy. Ich spotkanie z Scholzem miało charakter „rozmowy przygotowawczej". Goście znali książkę. Chcieli nieoficjalnie wysłuchać argumentów, które przemawiałyby przeciwko beatyfikacji. Z protokołu dwugodzinnej dyskusji wynika, że Scholz przedstawił swoje stanowisko, a Polacy próbowali delikatnie kontrować jego wypowiedzi.
Minęło pięć miesięcy. Zapewne w tym czasie w warszawskich kręgach kościelnych rozeszła się wieść o osobie emeryta z Dieburga, bo w połowie października 1994 roku Scholz otrzymał list. Nadawcą był Peter Raina, historyk, autor wielu książek o historii Kościoła w PRL, uważany za zaufanego narodowego skrzydła polskiej hierarchii kościelnej.
Raina zarzucał Scholzowi, że fałszuje historię, podczas gdy nie ma żadnych wątpliwości, że Hlond „działał zgodnie z prawem". List kończył się uwagą, że u Scholza „nostalgia" zamieniła się w „opętanie" - i pouczeniem. Raina pisał: „Zamiast tego [zajmowania się Hlondem] powinien Ksiądz zająć się lepiej powstaniem i upadkiem hitleryzmu oraz postawą niemieckiego Kościoła katolickiego podczas wojny. A tego Ksiądz solidnie nie uczynił".
73
Po kilku miesiącach Scholz dostał inny list. Karl Lehmann
- biskup Moguncji i przewodniczący Episkopatu Niemiec -informował „szanownego i drogiego kolegę", że kardynał Józef Glemp zwrócił się do niego o zgodę na przesłuchanie Schol-za przez trybunał z Warszawy.
Biskup Lehmann pisał też: „Byłoby dobrze, gdyby Ksiądz osobiście sformułował nasze zastrzeżenia i wątpliwości".
Franz Scholz odebrał ten list jako zachętę do wyrażenia „zastrzeżeń i wątpliwości".
Oficjalne przesłuchanie przed trybunałem odbyło się w listopadzie 1995 roku w Dieburgu. O jego treści Franz Scholz nie może nic powiedzieć - wiąże go przysięga.
Stwierdzi tylko: - Patrząc w kategoriach, w jakich ocenia się polityków, uważam Hlonda za wielkiego Polaka. Ale uważam też, że nie jest dobrym kandydatem na błogosławionego, czy później na świętego, dla Kościoła powszechnego, a więc i niemieckiego. Bo on działał w imię polskiej racji stanu i zrezygnował z zasad moralnych na rzecz możliwości politycznych.
22 października 1996 roku warszawski dziennik „Słowo
-  Dziennik Katolicki" poinformował, że poprzedniego dnia w warszawskiej katedrze kardynał Glemp uroczyście zamknął proces beatyfikacyjny prymasa Hlonda, a „materiały procesowe zostanąprzesłane do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w Rzymie". Kardynał Glemp miał przy okazji powiedzieć: „Niech nasza modlitwa przyczyni się do ukazania pięknej postaci Prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda, który jest fundamentem naszej powojennej rzeczywistości".
Kiedy siły pozwalają Franz Scholz siada przy starej maszynie do pisania. Z wysiłkiem uderza w klawisze. Pisze znów o sprawie Hlonda. Powstała już 40-stronicowa broszura. Przyjaciele wpisali tekst do komputera, inni przyjaciele dali pieniądze na druk, jeszcze inni rozesłali egzemplarze do różnych ważnych miejsc w Niemczech i Rzymie.
Odpowiedź przyszła nieoczekiwana i publiczna. W maju 1997 roku ekumeniczny (wydawany wspólnie przez katolików
74
i ewangelików) tygodnik „Rheinischer Merkur" z Bonn wydrukował tekst ojca Ambrogio EBera, dominikanina z watykańskiej Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych. Była to polemika z zarzutami Scholza pod adresem Hlonda (choć sam autor przyznawał, że formalnie Hlond uprawnienia swoje przekroczył).
Ojciec EBer krytykował Scholza: że poprzez swoją najnowszą broszurę o Hlondzie „próbuje wpłynąć na opinię publiczną a przez to wywrzeć nacisk na rzymską kurię", a swój tekst kończył tak: „Trzeba zadać pytanie, dlaczego w Niemczech nie doszło dotąd do procesu beatyfikacyjnego biskupa Махітіїіапа Kallera z Ermland [Warmii], zmarłego w roku 1947 we Frankfurcie nad Menem w opinii świętości. W historii Kościoła często zdarzało się, że nawet świętych dzieliły na początku pozornie nieprzezwyciężalne sprzeczności, zaczynając od Piotra i Pawła (...). Tymczasem doświadczenie pokazuje, że zajmując się przypadkami takich właśnie postaci, można wzajemnie odkryć nowe punktu widzenia".
Kluczem do tego dziwnego stwierdzenia wysokiego urzędnika Watykanu jest informacja - której autor już nie podaje -że warmiński ordynariusz Махітіїіап Kaller należał do tych niemieckich biskupów, których prymas Hlond osobiście odwiedził, podróżując po „ziemiach odzyskanych" w sierpniu 1945 roku, i nakłonił do złożenia urzędu.
Czyżby więc jakiś watykański dyplomata uznał, że skoro beatyfikacja samego Hlonda grozi konfliktem z częścią Kościoła niemieckiego, wyjściem byłoby beatyfikowanie i Hlonda, i Kallera?
Tymczasem Franz Scholz, gdy tylko ma siłę, pisze dalej. Tak nakazuje mu sumienie.
Mówi: - Ja uważam się za przyjaciela Polaków. Ale to przecież nic nie zmienia, bo tu chodzi o fakty! Nie można zrezygnować z prawdy!
75
Epilog
O Franzu Schołzu opowiadają jego dwaj przyjaciele.
Ksiądz Jurgen Slawik, urodzony w 1940 roku na Śląsku, znający język polski, w latach siedemdziesiątych kapelan ambasady RFN w Warszawie i szef zespołu tłumaczy przy tejże ambasadzie; obecnie mieszkający w Niemczech:
- Wypędzenie było dla całej generacji ludzi wywodzących się z „Ostgebiete" przeżyciem traumatycznym. A już szczególnie dla Schol-za, który patrzył na to z punktu widzenia kogoś, kto angażował się na rzecz Polaków. Gdyby nie pojawiła się sprawa beatyfikacji kard. Hlonda, jego książki nie wywołałyby takiego echa. Hlond, granica -to poza wyżej wymienionymi kręgami dziś prawie nikogo w Niemczech nie interesuje. Ludzie mówią: dajcie już sobie z tym spokój, minęło 50 lat. Ten pogląd dominuje niestety też w niemieckim Kościele. Ale mimo to ocena działań Hlonda pozostaje kwestią sporną między Polakami a Niemcami. Bo forsowana dziś beatyfikacja jest próbą zacementowania jednostronnej interpretacji historii Śląska oraz wydarzeń na byłych terenach niemieckich po 1945 roku. Dlatego obawiam się, że ta beatyfikacja bardzo zaszkodzi stosunkom między naszymi Kościołami i pojednaniu.
Jerzy Strój nowski, emerytowany profesor KUL z Lublina:
- Ksiądz Scholz pozostał na zawsze uczuciowo związany ze swoim Heimatem - Śląskiem. Końca wojny doświadczył on jako tragedii, która w równej mierze spadła na wszystkich, którzy się wtedy na Śląsku znajdowali. W tych skrajnie ciężkich okolicznościach w miarę swoich możliwości stanowił oparcie dla nich wszystkich, nie dzielił ludzi na „swoich" i „obcych". We wstrząsającym Pamiętniku Zgorzeleckim zamieścił motto: „Niemcom i Polakom, którzy w czasie bezlitosnym na równi wyzuci z praw i z nadziei okazali się sobie nawzajem bliźnimi". Myślę, że będąc wielkodusznym i ofiarnym, ksiądz Scholz czuje się jednak głęboko zraniony. Żywi poczucie krzywdy, która spotkała jego naród, a szczególnie niemiecki Kościół na Śląsku. Ten żal i przekonanie o niesprawiedliwości wyraża W swoich publikacjach, które mogą z kolei urażać uczucia Polaków. Uszanujmy ten jego ból.
76
Franz Scholz o sobie: - Tak, kiedyś byłem zakochany w Polsce... To zostało nadszarpnięte po tych okropnych przeżyciach i podejściu Kościoła polskiego do tamtych historycznych spraw... Ale jestem przyjacielem Polski...
*
Sobota wieczorem.
Franz Scholz odprawił dla siebie cichą Mszę w języku polskim.
Może zatrzymał się w miejscu? Może żyje jakby w zamkniętym kręgu historii: wspomnień, książek, stosów kserokopii? Odcięty od tego, co dzieje się od roku 1989? W książce gości polskie wpisy ostatnio stały się rzadkie.
Może gdyby przyjechał do Polski? Gdyby umysł mógł oderwać się od słabego już ciała, wzbić się nad rodzinny Wrocław, nad Śląsk...
Ale on nie przyjedzie. Lekarz powiedziałby, że taka podróż byłaby wyrokiem.
Już za późno.
A może za późno było już wtedy, gdy stał na dworcu kolejowym nad Nysą? I gdy potem koła pociągu zmieniły rytm, wjeżdżając na most, odwrócił głowę, żeby nie patrzeć?
Ale i tak zaraz z kieszeni wyjął zmięty papier. Rozłożył, wygładził.
Po raz kolejny czytał: „...jednomyślną uchwałą... uznany został... za przynależnego do Narodu Polskiego".
PS
Franz Scholz nie przyjechał więcej do Polski. Umarł 1 września 1998 roku w Dieburgu i tam został pochowany. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczył przedstawiciel ambasady polskiej w Niemczech. Na grobie Franza Scholza znalazł się bukiet biało-czerwonych kwiatów.
(1996-1998)
І

Ojciec i syn
О działalności ojca, Edwarda Heila (urodzonego w 1903 roku), Roman Heil (rocznik 1936) dowiedział się dopiero w roku 1977.
Można bez przesady powiedzieć, że ten dzień zmienił jego życie.
Roman
Przedtem o ojcu wiedział tylko, że był w Armii Krajowej i że zginął w czasie wojny.
- Mama świadomie nic nie mówiła - opowiada. - Chciała mnie i brata uchronić od obciążenia: nie dość, że ojciec-ako-wiec, to jeszcze z takim nazwiskiem.
Kłopoty z powodu swojego nazwiska miał zawsze.
- W Polsce brzmi ono szczególnie - przyznaje.
79
W gimnazjum przewodniczący komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej groził, że za ojca-akowca nie dopuści Romana do matury. Trudności robiono, gdy wstępował do krakowskiego Aeroklubu, wówczas podobno blisko powiązanego ze Służbą Bezpieczeństwa.
Po ukończeniu biologii na Uniwersytecie Jagiellońskim zaczął pracować w Wojewódzkim Związku Gminnych Spółdzielni w Krakowie.
Były lata sześćdziesiąte. Został członkiem PZPR. Twierdzi, że było to tak: w pokoju biurowym siedziało ich pięciu, wszyscy po studiach. I że przyszedł kadrowiec i powiedział: „Panowie, jest was tu pięciu, wykształconych, wszyscy bezpartyjni, tak być nie może - jeden musi wstąpić". Ciągnęli zapałki, i on, najmłodszy, wyciągnął tę bez główki. Dziś sądzi, że koledzy oszukali go przy tym losowaniu.
- Wiara w partii mnie lubiła - mówi.
Awansował w końcu na lektora partyjnego, odpowiedzialnego za propagandę. Ale partyjna kariera skończyła się szybko, gdy jeden ze słuchaczy, zapytany, dlaczego chodzi na zajęcia towarzysza Heila, miał odpowiedzieć, że wtedy nie musi słuchać Wolnej Europy. Komitet Dzielnicowy uznał, że z takim nazwiskiem towarzysz Heil musi mieć - jak wtedy mawiano - „brzydką przeszłość okupacyjną". Partyjne śledztwo umorzono, gdy pokazał dowód osobisty z datą urodzenia.
Zakład przerzucił go na „front koński": zorganizował sieć zbytu koniny za dewizy, do Niemiec i Austrii. Potem trafił na hałdy Huty Lenina, co noc okradane ze złomu. Zorganizował spółkę skupującą złom i zatrudnił dwustu hałdowych złodziei. Firma zaczęła zarabiać.
- To był najbardziej twórczy okres w moim życiu - mówi. I znów skończyło się, kiedy podczas zebrania partyjnego
powiedział, że w Sejmie powinno się zostawić marszałka i sprzątaczkę, a posłów zwolnić. Sekretarz prezydium zapisał jego nazwisko w notesie. Kilka dni potem był już w areszcie
80
śledczym przy Montelupich. Inicjatywę, która utrzymywała latami zakład, nazwano „aferą końską".
W zakładzie odbyło się zebranie, na którym został publicznie potępiony. Z kilkudziesięciu kolegów na sali tylko jeden wstał i ujął się za Heilem.
Zresztąbezskutecznie: w areszcie Roman Heil spędził cały rok 1971. Potem śledztwo umorzono.
Wspomina: - Dziwny to był czas: na spacerniaku słyszało się wtedy: dzień dobry, panie prezesie, co słychać, panie dyrektorze.
Więzienie przetrzymał. Może dlatego, że dzielił celę z „luzakami": góralami-przemytnikami. Kolega ze sprawy, również niewinny i wypuszczony po ośmiu miesiącach, nigdy już nie wrócił do psychicznej równowagi.
O ojcu nie wiedział więc prawie nic. Aż pewnego dnia, w 1977 roku, ktoś życzliwy podsunął matce książkę Diabeł przegrany, autorstwa pisarza i historyka Jerzego Rawicza, wydaną w Czytelniku w 1976 roku.
Była to biografia przedwojennego wojewody poleskiego, Wacława Kostka-Biernackiego, wcześniej komendanta twierdzy w Brześciu, w której w 1930 roku na polecenie Piłsudskiego więziono i bardzo surowo traktowano przywódców Centrolewu.
Na stronie 243 Heilowie przeczytali: „Dnia 1 kwietnia 1943 r. z wyroku egzekutywy Kierownictwa Walki Cywilnej Delegatury Rządu został zastrzelony na terenie podwarszawskim przez żołnierzy podziemia »za współpracę z okupantem i działanie na szkodę narodu polskiego« volksdeutsch Edward Heil".
Dopiero wtedy matka postanowiła przerwać milczenie. Opowiedziała o ojcu.
Roman wytoczył autorowi Diabła przegranego proces. Ale żeby udowodnić to, co opowiadała matka, musiał znaleźć świadków.
81
Dziadek zdecydował
Na wydanym w czasie II wojny światowej poświadczeniu o ślubie dziadka, stolarza Wilhelma Heiła z drugą żoną Katarzyną Weber, widnieje miejsce urodzenia: Weissenberg.
Daremne byłoby jednak poszukiwanie tego miejsca na mapach Niemiec, nawet tych sprzed 1939 roku. Bo WeiBen-berg - to Biała Góra pod Lwowem. Tam, jakieś 150 lat temu, przywędrował z Niemiec pradziadek Romana Heila.
Kiedy nadchodzi listopad roku 1918, liczna już rodzina Heilów mieszka w Przemyślu.
Rudolf Heil - jeden z czterech synów stolarza Wilhelma -jest żołnierzem austriackim. Gdy w mieście zaczynają przejmować władzę Polacy, zostaje on rozbrojony i pobity.
W iym samym mniej więcej czasie jego 15-letni brat Edward ucieka z domu. Zgłasza się do polskiej komendy. Dostaje karabin, tak duży jak on sam, do tego kilku ludzi i zaświadczenie na kawałku papieru. I rusza na swój pierwszy w życiu patrol.
Kiedy pobity przez Polaków Rudolf wraca do domu i klnie na nowe porządki, dziadek Wilhelm po raz pierwszy w historii rodziny musi dokonać wyboru. I wybiera. Do starszego brata mówi: „Teraz tu jest nowe państwo, Polska. Władząjest Edek, a ty, Rudek, masz go słuchać".
Tamtego listopadowego dnia zadecydowała się dalsza historia rodu Heilów.
15-letni Edward Heil walczy, jak setki jego rówieśników: przedziera się do walczącego Lwowa, aby po zakończeniu kampanii przeciwko Ukraińcom wrócić do szkoły. A kiedy latem 1920 roku pod Lwów podchodzi konnica Budionnego, ponownie wkłada mundur.
W Polsce międzywojennej drogi braci Heilów rozchodzą się całkowicie. Edward studiuje prawo, zakłada w Przemyślu drużyny harcerskie. Dla młodzieży staje się szybko autorytetem i przywódcą, awansuje - także materialnie. Reszta rodzi-
82
ny, poczuwająca się do niemieckości, wiedzie skromny, by nie powiedzieć biedny, żywot drobnych rzemieślników.
Po studiach Edward Heil zaczyna szybką karierę w administracji państwowej. Ma opinię sprawnego organizatora, wymagającego wobec siebie i podwładnych. Przenosi się do Brześcia nad Bugiem, gdzie zostaje bliskim współpracownikiem wojewody Kostka-Biernackiego. Wyróżnia się, więc latem 1939 zostaje starostą brzeskim, jednym z najmłodszych na takim stanowisku w Polsce.
Natychmiast po zajęciu Brześcia we wrześniu 1939 roku radzieckie NKWD zaczyna szukać ukrywającego się „sanacyjnego starosty". A gdy inwigilacja obejmuje żonę z dwójką synów (Romanem i Jerzym), cała rodzina ucieka łódką przez Bug na stronę niemiecką. Tam meldują się, wykorzystując niemieckie nazwisko.
Mniej więcej w tej chwili w świadomości trzyletniego Romana ojciec rozmywa się, znika. Roman, ukrywający się z mamą i bratem na Podhalu, będzie spotykać go raz na kilka miesięcy, najczęściej z okazji Bożego Narodzenia. Z tych spotkań zapamięta jakieś obrazy, zapachy, zagubione dawno prezenty.
Bracia
Rudolf Heil, przyrodni brat Edwarda - ten, którego polscy ochotnicy upokorzyli w listopadzie 1918 roku - zawsze już będzie czuć się Niemcem.
W okresie międzywojennym jeździ na spotkania organizacji niemieckich, jawnie wrogich wobec polskiego państwa. I kiedy w 1939 roku granicą III Rzeszy i ZSRR staje się San, wstępuje do Wehrmachtu.
Zostaje oficerem. Walczy na froncie wschodnim i tam dostaje się do niewoli. Udaje mu się przeżyć. Po wojnie wraca, ale nie do Niemiec - do Polski.
83
Dlaczego? Tego nie dowie się nawet rodzina, bo Rudolf zrywa z nią wszelkie kontakty. Z Polski do Republiki Federalnej wyjedzie dopiero w latach pięćdziesiątych, zostanie obywatelem Niemiec.
Na jego pogrzebie, na początku lat osiemdziesiątych, zagra orkiestra ziomkostwa.
Jego syn, Waldemar, także został żołnierzem Wehrmachtu i podobnie jak ojciec trafił na froncie wschodnim do radzieckiej niewoli. Zwolniony dopiero w 1955 roku po umowie Ade-nauer-Chruszczow (na mocy której ZSRR opuścili ostatni jeńcy niemieccy) i przewieziony do NRD, tam się żeni.
Wkrótce jednak, zanim jeszcze postawiono mur berliński, ucieknie z żoną i dziećmi do Niemiec Zachodnich. Dziś mieszka pod Frankfurtem nad Menem. W rodzinie mówi się podobno, że od czasu pobytu w Rosji nie przywiązuje wagi do spraw materialnych.
Żołnierzem Wehrmachtu został także trzeci z braci Hei-lów - obok Rudolfa i Edwarda - Wilhelm, żonaty z Polką. Udało mu się przeżyć wojnę. Potem szybko wyjechał do Niemiec Zachodnich, żonę zostawiając w Polsce. Po raz pierwszy od tego czasu Polskę odwiedził dopiero w roku 1978.
Wojny nie przeżył tylko ten z braci Heilów, który wybrał Polskę.
Jest rok 1943. W Krakowie - stolicy Generalnego Gubernatorstwa - aresztowania przerzedzają kadry Armii Krajowej. Komenda Główna AK wysyła więc do Krakowa nowych ludzi. Komendantem Szarych Szeregów zostaje harcmistrz „Jerzy", obejmując zarazem funkcję zastępcy szefa okręgowego Biura Informacji i Propagandy.
„Jerzy" rozkręca kulejącą dotąd działalność harcerską organizuje prasę podziemną Wpada w ręce Gestapo 8 maja 1944 roku, mniej więcej w tym samym czasie co komendant okręgu „Luty" (brat późniejszego komunistycznego generała Mariana Spychalskiego).
84
Śledztwo trwa krótko. Ci, którzy przeżyli, przypuszczają dziś, że Gestapo dokładnie rozpracowało środowisko. Plany odbicia „Lutego" i „Jerzego" nie udały się. „Jerzy" ginie 27 maja 1944 roku w jednej z ostatnich publicznych egzekucji w wojennym Krakowie, na małym placyku u zbiegu ulic Botanicznej i Lubicz.
W książce Hitlerowskie afisze śmierci Stanisława Dąbrowy-Kostki (historyka, byłego akowca) znajduje się reprodukcja obwieszczenia o tej egzekucji. Na liście skazanych pod numerem 17 widnieje Edward Heil - rozstrzelany za udział w organizacji wywrotowej i pisanie do nielegalnych pism.
Edward Heil - czyli konspiracyjny „Jerzy".
Proces
Matka musiała dostać wiadomość o aresztowaniu, bo przyjechali z Podhala, gdzie się ukrywali, do Krakowa. Roman miał wtedy już osiem lat. To, co zapamiętał z tamtych majowych dni, ma kształt obrazów.
Obraz pierwszy: mama zrywająca z muru afisz z nazwiskiem taty. Obraz drugi: niemiecki żandarm, który dostrzegł zrywanie afisza, podbiega, bije mamę, i przestaje, gdy mama wyjaśnia w doskonałej niemczyźnie, że na tym plakacie jest nazwisko męża. I wreszcie obraz trzeci, jak przez mgłę: ośmio-latek stojący z mamą na małym placu, na rogu ulic Botanicznej i Lubicz i ślepy mur kamienicy podziobany kulami.
Roman zapamiętał też - a może usłyszał to później od matki - że wiele dziur po kulach było powyżej wysokości głowy dorosłego mężczyzny. Chciałby wierzyć, że część plutonu egzekucyjnego celowo strzelała ponad skazanymi. Że może wśród tych żołnierzy byli i dobrzy Niemcy?
Dziś na tym miejscu, w otoczeniu XIX-wiecznych kamienic, stoi nowoczesna „plomba". W podcieniu, słabo widoczna z ulicy, wisi na murze pamiątkowa tablica.
85
Zerwanego przez matkę afisza nie mogli przedstawić sądowi w roku 1977. Roman pamiętał tylko, że afisz zabrali funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa podczas rewizji, chyba pod koniec lat czterdziestych. Szukali ojca, bo był „człowiekiem Biernackiego", który właśnie oczekiwał na proces w więzieniu mokotowskim, a hitlerowski plakat zabrali jako dowód, że „sanacyjny starosta" Heil naprawdę nie żyje.
Kostka-Biernackiego skazano w 1952 roku na karę śmierci, zamienioną potem na wieloletnie więzienie. Proces odbywał się w więzieniu przy drzwiach zamkniętych. Były wojewoda wyszedł na wolność po „odwilży".
W śledztwie tym przesłuchiwano współpracowników Biernackiego z czasów Brześcia. Trzech z nich stwierdziło, że słyszeli plotki, jakoby Edward Heil był w czasie wojny agentem Gestapo.
- Takie plotki mogło rozpuszczać AK, żeby „spalić" ślady ojca, który na początku lat czterdziestych działał na Podhalu - przypuszcza Roman.
Z akt tego stalinowskiego procesu korzystał później Jerzy Rawicz, pisząc swojąksiążkę. Czy dlatego napisał o Edwardzie Heilu „agent Gestapo"? Czy pasowało to do tezy o sanacyjnym dygnitarzu, którego zaufani okazują się później agentami nazistów?
Sprawa przeciwko Jerzemu Rawiczowi z oskarżenia He-ilów trwała ponad rok. Obrony Rawicza podjął się adwokat Jan Olszewski, wtedy znany już obrońca działaczy demokratycznej opozycji.
Roman Heil odnalazł ludzi, którzy znali „Jerzego". Odnalazł także świadków z procesu Kostka-Biernackiego, którzy przyznali, że mogli się pomylić.
Pozwany szybko uznał, że popełnił pomyłkę. Razem z obrońcą twierdzili jednak, że nie naruszyli pamięci Edwarda Heila. Obrońca twierdził też, że Rawicz, pisząc książkę, opierał się na dokumentach sądowych, a więc wiarygodnych.
86
W odpowiedzi na pozew Jan Olszewski pisał (pismo procesowe z 31 sierpnia 1977 roku):
Wnoszę o oddalenie powództwa. (...) Przytaczając okoliczności [rzekomej śmierci Edwarda Heila z rąk AK], pozwany opierał się na konkretnych danych, znanych mu w szczególności z akt sprawy karnej Wacława Kostka-Biernackiego przed Sądem Wojewódzkim dla m.st. Warszawy. (...) Wynikały one z zeznań szeregu świadków (...). Osoby te były przesłuchane przez prokuratora Najwyższego Trybunału Narodowego, zostały uprzedzone o obowiązku mówienia prawdy i złożyły zeznania na temat okoliczności śmierci Edwarda Heila w sposób stanowczy i jednoznaczny. W tych warunkach pozwany nie miał żadnych podstaw do poddawania w wątpliwość zawartych w ich zeznaniach stwierdzeń.
- Olszewski bronił Rawicza, bo taki miał zawód - mówi dziś Roman Heil. -Ale jak mógł twierdzić, że zeznania ze stalinowskiego procesu są wiarygodne?
Wyrok zapadł w czerwcu 1978 roku. Jerzemu Rawiczowi (dziś już nieżyjącemu) nakazano zamieszczenie sprostowania w kolejnych wydaniach książki - kilkanaście jej egzemplarzy Roman zdążył wcześniej wykraść z bibliotek - oraz przeprosin w prasie.
Ale zanim zapadł wyrok, przed warszawskim sądem stanął jeszcze jeden świadek: stryj Wilhelm, który w tym celu przyjechał specjalnie z Republiki Federalnej. Stanął przed sądem i oświadczył, że jeżeli pamięć jego brata nie zostanie oczyszczona, to on - były żołnierz Wehrmachtu i obywatel Niemiec Zachodnich - wytoczy przed sądem w RFN proces w obronie dobrego imienia Edwarda, rozstrzelanego przez Niemców oficera AK.
- Wtedy sądowi opadła szczęka - mówi Roman.
Wkrótce potem „Jerzy" dostał pamiątkową tablicę i „swoją" ulicę w Krakowie. A 27 maja 1994 roku, w 50 lat od śmierci Edwarda Heila i trzydziestu dziewięciu współtowarzyszy, na rogu Botanicznej i Lubicz odsłonięto nową tablicę z nazwiskami zabitych.
87
Wtedy, pod koniec lat siedemdziesiątych, ukazało się też kilka artykułów, opisujących wojenną działalność Edwarda Heila i proces przeciwko Rawiczowi (o wystąpieniu stryja Wilhelma nie było w nich oczywiście mowy). Jeden z autorów tych artykułów napisał nawet - zapewne w dobrej wierze - że He-ilowie, mimo nazwiska, z Niemcami nie mają nic wspólnego.
W tym czasie Roman po raz pierwszy pojechał do RFN poznać stryjów i kuzynów.
Kto wydał?
Wtedy też, przy okazji procesu, zaczął zbierać pamiątki po ojcu. Szukał tych, którzy go znali. I tych, którzy go wydali. Pomagali mu w tym starzy dziś ludzie, dla których pasją stało się - często beznadziejne - wiązanie porwanych wątków historii sprzed lat, szukanie winnych śmierci kolegów.
Dziś istniejądwie wersje wpadki z 8 maja 1944 roku. Pierwsza: że niemiecki „ogon" przywlókł za sobą jeden z konspiratorów. Druga: że zdradziła córka właścicieli mieszkania, w którym odbywało się spotkanie, wówczas nastoletnia dziewczyna.
Roman zaczął jej szukać. Znalazł. Okazało się, że po wojnie wyjechała z Krakowa. Została pisarką o umiarkowanej popularności. Roman napisał do niej list. Nie odpowiedziała.
- Bo ja jestem bardzo uparty - mówi. - Nie, nie żeby się mścić. Żeby wiedzieć.
Docierając do ludzi ze środowiska akowskiego, dowiedział się, że syn gospodarzy tamtego mieszkania w czasie wojny zgłosił się do ochotniczej formacji Wehrmachtu. Prawdopodobnie chciał jakoś przeczekać wojnę. Został jednak aresztowany przez Gestapo. Czy siostrę zmuszono wtedy szantażem do współpracy?
Po wojnie chłopak ten został wysokim funkcjonariuszem w krakowskim Urzędzie Bezpieczeństwa. Zmarł dość szybko. Podobno dużo pił.
88
Szukając śladów, Roman Heil przeczytał wszystkie książki jego siostry. W jednej znalazł fragment, w którym bohaterka opowiadania wspomina, jak w czasie okupacji konfident zgwałcił ją i zmusił do współpracy. Czy jest to jakiś ślad?
Dowiedział się też, że oficer dowodzący egzekucją przy Botanicznej miał nazywać się Quabarth. Będąc u rodziny w Republice Federalnej, Roman Heil szukał tego nazwiska we wszelkich możliwych biurach adresowych i książkach telefonicznych. Może oficer pamiętałby ojca? Ale nie znalazł.
Szukając człowieka, który wydał ojca, Roman dotarł do konspiracyjnej listy z roku 1943 (a może z 1944?). Jej nagłówek brzmiał: „222 do 333". Był to spis konfidentów Gestapo, sporządzony przez kontrwywiad AK (kryptonim „222") dla komendy okręgu Kraków AK („333"). Na liście widniało około ośmiuset nazwisk. W Krakowie nie było to znów tak dużo: przecież co piąty mieszkaniec 250-tysięcznego miasta, stolicy Generalnego Gubernatorstwa, był wtedy Niemcem.
Listy tej oraz innych dokumentów wywiadu AK po wojnie pilnie poszukiwał - i podobno znalazł - Urząd Bezpieczeństwa. Nic dziwnego: figurujący na niej byli podatni na presję. Niektórych podobno werbowano jako agentów UB.
Na liście „222 do 333" pod numerem 218 figurował wpis: Kwiryna X. (w oryginale pełne nazwisko). Roman Heil „dostał cynk", że właśnie Kwiryna X. mogła mieć coś wspólnego ze śmiercią ojca. Szukał długo. Odnalazł w Warszawie starszą panią emerytkę.
Stojąc w drzwiach, przedstawił sprawę. Kwiryna X. zaprzeczyła: z aresztowaniem ojca nie miała nic wspólnego. Choć przyznała, że była agentką Gestapo.
Chciał już odejść, gdy usłyszał: „Ale naprawdę byłam agentką NKWD".
Kwiryna X. opowiedziała swoją historię: historię podwójnej agentki, umieszczonej przez Rosjan w krakowskiej centrali niemieckiej tajnej policji. Wspominała, jak wiosną 1940 roku protokołowała - z ramienia Niemców oczywiście - tajne
89
^m^^^m
rozmowy Gestapo z NKWD w Zakopanem. Niemcy i Rosjanie radzili, jak wspólnie zwalczać polskie podziemie.
Po wojnie Kwiryna X. długie lata pracowała jako urzędniczka w Radzie Państwa PRL. Zmarła kilkanaście lat temu.
Kuzyn Karol
Inną historię opowiedziała Romanowi Heilowi „Pisklę". Taki pseudonim nosiła Hanna Kurowska, w czasie wojny członek AK i łączniczka Edwarda Heila.
Hanna Kurowska wspominała, jak wiosną 1943 roku „Jerzy" polecił jej nawiązać kontakt z niemieckim podoficerem, kwaterującym w koszarach w dzielnicy Podgórze. Kurowska zanosiła podoficerowi gazetki, wydawane przez AK po niemiecku dla żołnierzy Wehrmachtu w ramach akcji „N"- operacji, której celem było dezinformowanie wroga. W zamian podoficer przekazywał „Pisklęciu" magazynki z amunicją, ukryte w bukietach bzu. Kiedy się spotykali, Kurowska udawała „kuzynkę z Linzu".
Podoficer dobrze mówił po polsku. Powiedział, że ma grupę zaufanych żołnierzy, Austriaków, którzy rozrzucali bibułę w koszarach i są gotowi także do innych akcji sabotażowych.
Wiele lat później Romanowi udało się dowiedzieć, że podoficer nazywał się Karol Heil. Ten daleki kuzyn lwowsko-prze-myskich Heilów pochodził z Wiednia i pracował dla radzieckiego wywiadu, w komunistycznej siatce szpiegowskiej „Dora". Organizacjąkierował pułkownik Rado, z pochodzenia Węgier. Podobno siatka Rado (o czym można przeczytać w wydanej w Polsce książce Dora nadaje) miała powiązania ze słynną siatką radziecką „Die Rotę Kapelle" (Czerwona Orkiestra).
Roman Heil usiłował odnaleźć kuzyna z Wiednia. Dowiedział się, że Rado został po wojnie dyrektorem instytutu kartografii w Budapeszcie. Próbował do niego dotrzeć - bezskutecznie.
90
„Pisklę" wspominała, że po kilku spotkaniach podoficer ów oświadczył: „Powiedz Edkowi, że na tym już koniec. Wy jesteście londyńscy, my czerwoni".
Kiedy przekazała treść rozmowy „Jerzemu", ten zakazał jej utrzymywania dalszych kontaktów z podoficerem.
Heilowie - i ci z Niemiec, i ci z Polski - nazywają kuzyna Karola „czerwoną owcą w rodzinie". Stryjowie z Republiki Federalnej wiedzieli tylko, że istniał. Nie potrafią powiedzieć, czy przeżył wojnę.
Zapewne nigdy już nie dowiemy się, jak Karol i Edward Heilowie trafili na siebie w okupowanym Krakowie.
Roman po raz drugi
W stanie wojennym i później, w latach osiemdziesiątych, Roman Heil był szefem kolportażu jednego z krakowskich wydawnictw podziemnych. Siatkę organizacji, do której należał, zorganizował według akowskich wzorów.
- Kontynuowałem działalność starego - mówi.
Wiele jego ówczesnych pomysłów to wzory działań ojca z czasów wojny.
- Nigdy nie mieliśmy wpadki - w głosie Romana słychać dumę. - Penetrowaliśmy nawet środowisko ubeckie, a w mojej konspiracyjnej „trójce" była córka prokuratora i syn oficera milicji. Jak trzeba było ukryć papiery, farby, maszynę drukarską, szedłem do dyrektorki jednego z krakowskich liceów. Była partyjna i w szkole oraz w środowisku nazywana była „czerwonym Hitlerem". Nigdy nam nie odmówiła. A po 1989 roku próbowali zastraszyć ją byli uczniowie, bo wiedziała, że w stanie wojennym na przesłuchaniu wydali SB kolegów.
Zęby drukować książki wydane wcześniej na emigracji, wydawnictwo, w którym działał Roman Heil, potrzebowało dobrych egzemplarzy, wydanych na Zachodzie, do sporządzania matryc drukarskich. Takich książek dostarczał Romano-
91
wi funkcjonariusz SB, znajomy z lat chłopięcych. Podkradał to, co koledzy zabierali na rewizjach. Roman nie chce ujawnić jego nazwiska, „bo to mściwe środowisko, jeszcze mu krzywdę zrobią".
- Zajeżdżałem pod komendę, on wychodził z siatką, ja z siatką, wymienialiśmy się, pośmialiśmy trochę - wspomina.
Roman Heil uważa, że po roku 1989 z komunistami postąpiono zbyt łagodnie. Że nie tak sobie wyobrażali sprawiedliwość w wolnej Polsce.
*
Kiedy Roman Heil przyjeżdża dziś w odwiedziny do kuzynostwa pod Frankfurtem nad Menem, ze stryjem Wilhelmem - tym, po którego wystąpieniu sądowi opadła szczęka -rozmawiają po rosyjsku.
Niemieckiej części rodziny Roman podarował Chłopów Reymonta i kilka książek Mickiewicza. Stryj zrewanżował się niemieckim wydaniem Krzyżaków.
Kiedy Roman i Wilhelm szukają w pamięci rosyjskich słów, ich dzieci rozmawiaj ązesobąpo angielsku. Ale j uż o zupełnie innych sprawach.
(1994)
Rudiger Kollar jest człowiekiem szczęśliwym
To była naprawdę jego wielka miłość. Marię, o ognistych włosach i takim też temperamencie, Rudiger Kollar poznał w Związku Śpiewaczym. I choć wkrótce potem poszedł na wojnę, nie przeszkodziło to w ich miłości. Gdy przyjeżdżał na urlop, szli na spacer wzdłuż brzegu Łaby, w stronę zamku Lobkowiczów, górującego nad dolinąi nad ich rodzinnym Aus-sig. Wdrapywali się na zamkowe wzgórze, skąd roztaczał się widok na leżące w dole miasto: na Starówkę z kościołem św. Wojciecha i katedrą, żelazny most na Łabie i na kłębowisko torów kolejowych, z wysokości wyglądających jak dziecięca zabawka.
Nieświadomie szli śladami poprzednich pokoleń. Ta średniowieczna twierdza na opadającej stromo do Łaby skale -przez Niemców zwana Schreckenstein (Straszliwa Skała),
93
a przez Czechów Strekov - od wieków przyciągała zakochanych i artystów. Tutaj przyjeżdżał Richard Wagner, aby planować swą operę Tannhauser; tu w roku 1837 romantyczny malarz Ludwig Richter stworzył obraz Przeprawa pod Schrec-kenstein, który Aussig rozsławił w Niemczech bardziej niż cokolwiek innego.
Kończył się rok 1944, kiedy Rtidiger przyjechał na ten ostatni urlop. Poszli na randkę, jak zwykle. Wieczorem, gdy odprowadzał Marię do domu, ona nagle wypaliła: „Przegracie tę wojnę".
Rudigera nie zdziwiło to proroctwo, lecz forma: co to znaczy - „wy przegracie"? Wiedział, że ojciec Marii był Czechem - ale przecież nie dość, że matka była Niemką, to jeszcze brat awansował właśnie w Wehrmachcie na porucznika, a i sama Maria była przykładną członkinią nazistowskiego Związku Dziewcząt Niemieckich...
Widząc jego zdumienie, Maria wyjaśniła: „Jestem Czesz-ką".
Ale to nie ów wieczór w roku 1944 zniszczył pierwszą wielką miłość Rudigera Kollara.
Kochał nawet po tym, jak latem 1945 roku razem z całą rodziną wyjechał na zawsze z Aussig. Kochał dalej, mieszkając już po drugiej stronie granicy, pod Dreznem. Wreszcie napisał do niej, że nie jest jeszcze żonaty... Odpisała, że nie znalazła dotąd męża. Mieli spotkać się nocą na granicy (był rok 1952, istniała już NRD), w miejscu, które znali ze wspólnych wędrówek, przy strumieniu. Ale zanim tam dotarł, złapała go NRD-owska milicja.
Na przesłuchaniu powiedział prawdę: że jest dziewczyna, że tak a tak się nazywa, że może się pobiorą. Siedział krótko - podczas rewizji mieszkania milicjanci nie znaleźli nic podejrzanego i wypuścili go, a wkrótce dostał oficjalne pismo, że śledztwo umorzono i objęła go amnestia. Potem dowiedział się, że NRD-owcy przekazali nazwisko Marii czeskiej służbie bezpieczeństwa i że kiedy ona wróciła do domu, cze-
94
kali już na nią tajniacy. Proponowali współpracę, szantażowali, grozili, ubolewali, że jak to ona, Czeszka z Niemcem, nawet z NRD...
Riidiger Kollar otrząsa się ze wspomnień. Wraca do współczesności.
Kończy krótko: - Wkrótce potem ja się ożeniłem, z inną kobietą. A Maria wyszła za mąż.
*
Mimo wszystko uważa, że był w życiu szczęściarzem.
I to od małego: urodził się (w roku 1925) jako pierwszy wnuk w rodzinie. Rozpieszczany, był oczkiem w głowie przez całe dziesięć lat, póki nie pojawił się pierwszy kuzyn.
Cała rodzina Kollarów żyła w gromadzie w Aussig - 70--tysięcznym mieście, położonym w górskiej dolinie, kilkanaście kilometrów na południe od ówczesnej granicy czesko-niemieckiej, która także obecnie jest granicą.
Żyli wygodnie. Ojciec Anton, przedstawiciel handlowy, zarabiał nieźle. Kamienica Kollarów stała w samym centrum. Miasto nie było duże, mały Riidi wszędzie miał więc blisko: po ciastka, do kina i teatru oraz do lasu (po kilku minutach marszu). Blisko miał też później do szkoły handlowej (chciał pójść w ślady ojca). Oraz do kościoła, czyli do gotyckiej katedry nad brzegiem Łaby. Bo Kollarowie byli katolikami, jak prawie wszyscy tutejsi Niemcy - w odróżnieniu od protestanckich Saksończyków z drugiej strony gór.
- Było takie powiedzenie, że u nas w Bohmen [Czechach] modlitewnik miał uchwyt jak kufel do piwa, bo w niedzielę kobiety szły do kościoła, a mężczyźni do gospody... - Riidiger Kollar uśmiechnie się na to wspomnienie.
Zdjęcie sprzed wojny: Anton Kollar ze strzelbąi upolowanym jeleniem. Drugie zdjęcie: grupa uśmiechniętych ludzi, w tle dom. Podpis: „Zima 1944/45, na naszym podwórku przy Teplitzer StraBe". Wszyscy na tych zdjęciach są uśmiechnięci i zadowoleni.
95
Małemu Riidiemu było wtedy dość obojętne, kto jest Niemcem, a kto Czechem w Aussig - czy też dokładniej w Usti nad Labem. Bo tak nazywało się (i nazywa dziś) oficjalnie miasto, po pierwszej wojnie światowej decyzją zwycięskich mocarstw włączone w skład nowego państwa - Czechosłowacji.
To, co nie sprawiało różnicy dziecku, było jednak problemem dla dorosłych - dla trzech milionów Niemców, żyjących w okresie międzywojennym w Czechach i na Morawach. Do państwa Czechów i Słowaków włączono bowiem tereny zachodnich Czech, na których większość stanowili właśnie Niemcy, mieszkający tam od wieków. Nie pogodzili się z tym, że stali się obywatelami Czechosłowacji.
Włączaniu niektórych regionów do Czech już w 1918-19 roku towarzyszyły starcia zbrojne między lokalnymi Niemcami a wojskami czeskimi. Także większość sił politycznych Republiki Weimarskiej twierdziła, że nowa granica to wyłącznie „dyktat zwycięzców", nie mający uzasadnienia etnicznego (poza argumentem, że kilkaset lat wstecz były to tereny królestwa czeskiego). Nowi obywatele prawie nie znali języka urzędowego; bywało, że prócz policjantów, urzędników i wojskowych (Czechów) języka państwowego (czeskiego) nie znał we wsi czy miasteczku nikt. Praga podjęła więc próbę zmiany tych proporcji narodowościowych, osiedlając w niemieckich skupiskach czeskich kolonistów.
Także w Usti przybywało Czechów: z 5 procent w roku 1918 do 22 procent w 1938.
- W efekcie ludność niemiecka poczuła się zagrożona i zaczęła się organizować, co wykorzystał Hitler - powie dziś Riidi-ger Kollar.
W październiku 1938 roku tzw. Sudetenland został siłą oderwany od Czechosłowacji i włączony do III Rzeszy - na mocy układu monachijskiego, zawartego między Hitlerem a Anglią i Francją, bez pytania Czechów o zdanie.
Usti znów zmieniło nazwę na Aussig. Rudiger Kollar miał wówczas 13 lat.
96
- W mojej rodzinie cieszyliśmy się - przypomni sobie dziś, po czym zaraz uzupełni: - Ale nie dlatego, że przychodzi Hitler, tylko że w ogóle wracają Niemcy. Kiedy potem, w listopadzie 1938, naziści podpalili synagogę, rodzice oburzali się. Bo z Żydami żyliśmy dobrze, ojciec powtarzał mi, że Czesi i Żydzi to jego klienci, trzeba się z nimi rozumieć. I rozumieliśmy się, dopóki nie przyszli ci podżegacze z Reichu i nie zasiali nienawiści. Kiedy w 1938 roku miasto zaproponowało ojcu kupno pożydowskiej kamienicy po korzystnej cenie, on odmówił.
Wojna długo omijała Aussig. Tu w ogóle było cicho; żadnych nalotów.
Rudiger Kollar powie: - Czesi, którzy pracowali i nie brali udziału w prowokacjach - tu ugryzie się w język i zaraz poprawi: - ...w sabotażu, mogli spokojnie żyć i nikt ich nie niepokoił. Nie, myślę, że nie mieli powodów, żeby się mścić na Niemcach po 1945 roku.
Spokój domu Kolłarów został zakłócony w sierpniu 1943 roku. Wtedy Rudiger został powołany do Wehrmachtu. Na pożegnalny obiad matka zrobiła mu wielki kotlet schabowy, tak wielki, że podobnego nie jadł później przez ładnych kilka lat.
Po szkoleniu w Miśni i we Francji w 1944 roku trafił do Prus Wschodnich, prosto na front wschodni.
Wojnę zapamiętał jako ciągły odwrót. Walczył osiem miesięcy (pod Narwą i w tzw. bitwach kurlandzkich). Trzykrotnie ranny. Dosłużył się gefreitra. Gdy to wspomina, w zakłopotaniu pociera brodę.
- Musiałem - mówi trochę niepewnie. - Obowiązek...
Ostatni raz został ranny 30 stycznia 1945 roku pod okrążanym przez Rosjan Królewcem. Stracił palec, odłamki nafa-szerowały mu pół ciała, a jeden z nich utkwił w języku. Ale nie kwalifikowałby się do ewakuacji, gdyby w białym kombinezonie zlanym krwią nie wyglądał na poważnie rannego.
Miał szczęście. Odesłany na tyły z transportem rannych, trafił na okręt do Świnoujścia. Zamiast jednego dnia potrze-
97
bowali na przebycie tej trasy aż pięciu dni. Gefreiter Kollar leżał pod pokładem wśród rannych i uchodźców i modlił się, żeby dobry Pan Bóg oślepił radzieckie łodzie podwodne.
Ze Świnoujścia skierowano go do Hamburga, a stamtąd do czeskiego Terezina (po niemiecku Theresienstadt), niedaleko od Aussig - na rekonwalescencję. Tam doczekał końca wojny. Przeżył.
*
Na początku lat pięćdziesiątych Rudiger Kollar spisał swoje przeżycia.
Lato 1945 opisał tak:
Ta strona ma pozostać bez tytułu. Jak to nazwać? Upadek? Kapitulacja? Czy może wyzwolenie? Wypędzenie, deportacja czy przesiedlenie? W nocy z 7 na 8 maja 1945 przyjechałem z Theresienstadt do domu. Zapukałem do drzwi naszej altanki ogrodowej (rodzina mieszkała w niej od czasu, kiedy kamienica została uszkodzona podczas alianckiego bombardowania w kwietniu 1945). Jeszcze 8 maja żołnierze niemieccy maszerowali w zwartych oddziałach przez Aussig w kierunku zachodnim. Nad nimi przelatywały alianckie myśliwce, a zza gór słychać było kanonadę dział. W mieście otwarto magazyny z żywnością, każdy mógł brać, co chciał. 9 maja od rana nad ulicami zapanowała niesamowita cisza. Miasto było bezpańskie. Na ulicach widziałem pojedynczych żołnierzy w poszukiwaniu cywilnych ubrań oraz jeńców wojennych, którzy zaczęli rabować. Potem zjawili się pierwsi Czesi, z biało-czerwono-niebieskimi opaskami na ramionach. Byli bardzo ważni, bo nieśli karabiny, które poprzedniego dnia Niemcy porzucili podczas ucieczki. Po południu do miasta wjechały czołgi rosyjskie i ciężarówki z żołnierzami. Wyglądali na szczęśliwych, śpiewali. Wśród Niemców zakłopotanie, co będzie. Wkrótce na murach rozwieszono dwujęzyczną odezwę, wzywającą wszystkich Niemców do pracy przy usuwaniu szkód wojennych. I ja zgłosiłem się do Arbeitsamtu (wszyscy urzędnicy byli dalej Niemcami) i zostałem przydzielony do naprawiania linii tramwajowych. Obwieszczono też, że wszyscy Niemcy muszą nosić białe opaski. Coraz silniej daje się odczuć wśród Niemców niepewność, krążą różne plotki. Nie wolno opuszczać miejsca zamieszkania, nie ma gazet, nie funkcjonuje poczta. Nikt nie mógł przewidzieć, jaki dramat nas wkrótce czeka. Czesi
98
dokonującoraz liczniejszych aresztowań. Na ulicach słychać: Nemce wenl Ale przecież Czesi nie zrobiliby czegoś takiego... Jednak z okolicznych miejscowości dochodzą pogłoski, że czeskie oddziały otaczają wsie pod pozorem rewizji i poszukiwania nazistów, a potem zmuszają wszystkich Niemców do opuszczenia domów. Każą zostawiać cały dobytek, wszystkie kosztowności, książeczki oszczędnościowe, nawet zegarki.
11 i 13 czerwca zaczęto wyrzucać Niemców z przedmieść Aussig. Wszyscy byli w strachu. Pytaliśmy się, kiedy przyjdzie kolej na naszą Teplitzer StraBe? Ojciec, który w czasie wojny słuchał Londynu, powiedział, że nie chce tego przeżywać, że woli odejść sam. Poszedł do urzędu i poprosił o wydanie zgody na wyjazd. Sąsiedzi odradzali, że będziemy bezpaństwowcami, bez żadnych praw. Ale ojciec, już ciężko chory (miał trudności z chodzeniem) był uparty. Okazało się, że miał rację. Zostawiliśmy wszystko, co było w mieszkaniu, dorobek całej rodziny. Ruszyliśmy-ja, matka, ojciec i brat (miał 2,5 roku).
Pożegnanie było straszne. Tu się przecież urodziłem, tu spędziłem dzieciństwo. Płakaliśmy. Kiedy szliśmy już ulicą, z walizkami, każdy co chwila oglądał się za siebie. Można było wziąć tylko podręczny bagaż. Z całej rodziny tylko ja jeden mogłem dźwigać, więc część rzeczy zostawiliśmy na przechowanie u znajomych na wsi, ale wszystko przepadło. Został mi tylko jeden porządny garnitur, który wziąłem do walizki.
Do końca nie wierzyłem, że to dzieje się naprawdę, że to nie sen. Do Bodenbach (Dećina) dojechaliśmy normalnym pociągiem. Tam była już kontrola celna. Czescy celnicy zabrali z walizek buty rodziców i trochę mydła. Na peronie stał już pociąg z otwartymi wagonami towarowymi, tzw. węglarkami. Pociąg „do Rzeszy", tak mówiliśmy. Kiedy już miał odjeżdżać, do wagonu podszedł Rosjanin i kazał ojcu oddać zegarek. Pociąg dojechał do Niedersedlitz, przedmieść Drezna, tam się zatrzymał i kazano nam wysiadać. Wysiedliśmy więc na peron i usiedliśmy na walizkach. Siedzieliśmy tak i myśleliśmy, co dalej?
*
Władze czeskie rozpoczęły usuwanie ludności niemieckiej już w maju 1945 roku, zanim jeszcze zapadły decyzje poczdamskie. Podstawą ich były tzw. „dekrety Benesza", nazwane tak od ich autora, Edwarda Benesza, prezydenta rządu cze-
99
skiego w Londynie, a potem pierwszego prezydenta powojennych Czech, do roku 1948 niekomunistycznych.
Dekrety miały legitymizować usunięcie Niemców (a także Węgrów) - przed rokiem 1938 obywateli czechosłowackich - i nacjonalizację ich majątku. Później Benesz ogłosił też tzw. ustawę amnestyjną która za „niesprzeczne z prawem" uznawała wszelkie czyny popełnione przeciwko „okupantom albo ich pomocnikom" pomiędzy 30 września 1938 roku (data układu monachijskiego) a 28 października 1945 - obejmowała więc wszystkie akty przemocy, dokonane na wysiedlanej ludności niemieckiej.
W ten sposób od roku 1945 do końca 1946 wygnano prawie 2 900 000 czeskich i morawskich Niemców.
Swój pamiętnik Rudiger Kollar uzupełni dziś: - To było straszne, bo nasza rodzina zawsze trzymała się razem, a tu nagle trach, wszyscy gdzieś się rozpierzchli.
Po czym doda: - Ale mieliśmy szczęście, bo uniknęliśmy tego, co stało się 31 lipca.
*
31 lipca 1945 roku potężny wybuch wstrząsnął Aussig/ Usti. Wyleciały w powietrze wielkie poniemieckie magazyny z amunicją na terenie dawnej fabryki cukru. Zginęło prawie 30 osób. Ponieważ pracowali tam głównie Niemcy (pod czeskim nadzorem), władze czeskie uznały potem, że to sabotaż, dokonany przez członków podziemnej organizacji nazistowskiej, Werwolfu.
Już jednak kilka minut po eksplozji grupy Czechów zaczęły wyłapywać Niemców, łatwych do rozpoznania przez białe opaski. Zaczęło się to w kilku miejscach równocześnie: koło dworca, na moście i na obecnym Placu Pokoju, gdzie straż pożarna utrzymywała wtedy wielki basen z wodą. Złapanych linczowano - strzałami, kijami, kamieniami - albo zaciągano na brzeg Łaby. Tam zrzucano ich do rzeki z mostu, a do pływających strzelano z karabinów.
100
Po roku 1989 dyrektor archiwum miejskiego w Usti Vla-dimir Kaiser odnajdzie czeskich świadków pogromu. Stwierdzą oni zgodnie, że zabijali przede wszystkim nie mieszkańcy Usti, lecz żołnierze i członkowie tzw. „gwardii narodowej", którzy przyjechali do miasta pociągami z Pragi w noc poprzedzającą pogrom lub tego samego dnia rano.
Świadkowie ci powiedzą też, że wielu mieszkańców próbowało ratować Niemców. Czynił to m.in. czeski burmistrz Josef Vondra, który omal nie zapłacił za to życiem (został również wrzucony do Łaby).
Świadek Jifi T. (wtedy lat 24) powie Vladimirowi Kaise-rowi, że widział „lecący z mostu do rzeki dziecięcy wózek", a w ślad za wózkiem spadającą kobietę, najwyraźniej matkę dziecka.
Świadek Marie B. (wtedy 21 lat) opowie, jak na dzisiejszym Placu Pokoju tłum topił pobitych uprzednio Niemców w strażackim basenie, że „aż woda była czerwona od krwi".
Co do tych faktów zgadzają się dziś i Niemcy, i Czesi. Rozbieżności, teorie i domysły dotyczą genezy pogromu i liczby ofiar.
Większość Niemców (historyków, publicystów, świadków wydarzeń) twierdzi, że pogrom nie był spontaniczny. Do tezy, że była to zaplanowana prowokacja, skłania się też archiwista Kaiser. W artykule opublikowanym w 1995 roku w drezdeńskim dzienniku „Sachsische Zeitung" napisał on, że „wybuch amunicji był bez wątpienia sygnałem do masakry, która wybuchła równolegle i niezależnie od siebie w trzech miejscach".
„Nic nie usprawiedliwia tej masakry - pisał dalej Kaiser - która dokonała się już w demokratycznej Czechosłowacji, przy pomocy metod całkowicie przejętych od nazistów".
Rudiger Kollar powie: - Czesi, którzy mieszkali w Usti, raczej nie brali udziału w pogromie. Zabijali ci, którzy przyjechali z Pragi. To prezydent Benesz wysłał ich, żeby zorganizowali masakrę.
101
Faktem jest, że masakra rozegrała się 31 lipca 1945 roku, na dwa dni przed rozpoczęciem konferencji mocarstw w Poczdamie. Kaiser i Kollar uważają zgodnie, że organizując ją Benesz mógł chcieć udowodnić, że Niemcy i Czesi nie mogą żyć razem, w jednym państwie, a więc że konieczne jest zaakceptowanie przez mocarstwa jego planu wysiedleń.
Niemcom i Czechom nigdy nie udało się ustalić natomiast wspólnej liczby zabitych. Najwyższe (grubo przesadzone) szacunki niemieckie mówiły o 2700 ofiarach; Czesi (w tym Vladi-mir Kaiser) doliczyli się stu zamordowanych.
Ale Rudiger Kollar mówi: - Czesi nie chcą przyznać, że były ofiary, po których nie pozostał pisemny ślad, jak ci, których wrzucano do Łaby.
Czy gdyby Anton Kollar nie powiedział tamtego czerwcowego dnia roku 1945, że „lepiej będzie, jak sami odejdziemy", Rudiger Kollar siedziałby dziś przy małym elektrycznym pianinie w swoim drezdeńskim mieszkaniu (nad pianinem obowiązkowo Przeprawa pod Schreckenstein Richtera) i wygrywałby czeskie melodie?
W pogromie zginęło kilku jego znajomych.
On stwierdzi tylko: - Nam się udało.
Po czym powie: - W Usti zginęło więcej ludzi niż w Lidi-cach. Nie, nie chcę rozliczać, że wy nam tak, to my wam tak. Każda śmierć jest złem. Ale wychodzi na to, że życie Niemca nie było wtedy nic warte.
Lidice - to dla Czechów symbol nazistowskiego terroru. W roku 1942 czescy „cichociemni", przerzuceni z Anglii, dokonali udanego zamachu na Reinharda Heydricha, wiceszefa Protektoratu Czech i Moraw. W odwecie Niemcy stracili półtora tysiąca Czechów. A dla postrachu oddziały SS zrównały z ziemią przypadkowo wybraną wieś - Lidice. Wszyscy mężczyźni (w liczbie 173) zostali zamordowani, 200 kobiet zesłano do kacetu w Ravensbriick, a 105 dzieci oddzielono od rodziców i uprowadzono (88 z nich trafiło do kacetu w Chełmnie).
102
Latem roku 1945 Czesi mścili się na Niemcach w wielu miejscach. Ale dwa wydarzenia urosły do rangi symbolu. Pierwszym był „marsz śmierci": kilkudniowy przemarsz na piechotę kolumny ludności niemieckiej z Brna do granicy z Austrią podczas którego zginęło kilka tysięcy, głównie ludzi starych, kobiet, dzieci (sami Czesi nazwali to „marszem śmierci": pochód smrti z Brna do Rakouska).
Drugim takim wydarzeniem był pogrom w Usti.
Żelazny most, z którego Czesi zrzucali Niemców do Łaby, stoi do dziś. Nosi imię prezydenta Edwarda Benesza.
*
Niemcy wygnani z Usti musieli jechać przez Drezno -tędy prowadziła linia kolejowa. Większość nie zatrzymywała się w radzieckiej strefie okupacyjnej, lecz podążała dalej, do stref zachodnich. Wielu osiadło w Monachium, gdzie dziś jest centrala Stowarzyszenia Mieszkańców Aussig (Die Aussiger), wydająca własną gazetę.
W Dreźnie i okolicy - a więc niedaleko od granicy czeskiej - zostało tylko około trzydziestu osób. Wśród nich rodzina Kollarów.
Zostali tutaj, bo na Zachodzie nie mieli żadnych krewnych. Bo ojciec Anton był chory, a Rudiger nie wydobrzał jeszcze z rany odniesionej pod Królewcem.
Postanowili pojechać do Radebeul - małej miejscowości, położonej nad Łabą pomiędzy Dreznem a Miśnią. Była tam fabryka marmolady, którą Anton Kollar reprezentował w Aus-sig/Usti i okolicy. Producenci marmolady z Radebeul nie zostali wywłaszczeni, bo na razie nowe władze - okupacyjne, radzieckie - nacjonalizowały tylko te zakłady, które pracowały bezpośrednio na potrzeby wojenne III Rzeszy.
Kollar wspomina: - Ojciec stanął przed właścicielem fabryki, nazwiskiem Papstlisten, i powiedział: Kiedyś znał pan człowieka bogatego, teraz stoi przed panem żebrak. I zaczął płakać. Fabrykant odpowiedział: Pan stracił wszystko, a mnie
103
udało się wszystko zachować. Jestem chrześcijaninem, pomogę wam.
Na początku spali w baraku, na starych workach. Potem dostali mieszkanie na poddaszu. Znowu mieli więc trochę szczęścia, bo wujowie i ciotki, którzy pojechali do Niemiec Zachodnich, miesiącami tułali się z miasta do miasta i nigdzie nie chciano ich przyjąć. W kraju zalanym milionami uchodźców solidarność nie była pojęciem popularnym w tamtych latach, zanim „cud gospodarczy" nie stworzył adenauerowskie-go „dobrobytu dla wszystkich".
Anton Kołlar nie zobaczył już nigdy domu przy Teplitzer StraBe. Przed każdym Bożym Narodzeniem oszczędzał, aby żonie i dzieciom kupić górę prezentów, jakby chciał im coś wynagrodzić. Syn wspomina: - Rozdając te prezenty, zawsze płakał. Szybko umarł, w roku 1954. Miał wtedy 58 lat.
Trzeba było z czegoś żyć. 20-letni Riidiger został nauczycielem.
Ponieważ w radzieckiej strefie okupacyjnej nowe władze zwolniły wszystkich pedagogów, którzy należeli do NSDAP (czyli ponad 80 procent kadry szkół podstawowych i średnich), nie miał kto uczyć. Nauczycielami zostawali ludzie po maturze i krótkim szkoleniu - albo i bez tego.
Riidiger Kollar miał maturę i umiał grać na pianinie. Został przyjęty z otwartymi ramionami i jeszcze w roku 1945 w szkole w Radebeul został nauczycielem „od wszystkiego". A kiedy system się ustabilizował, nauczyciele musieli wybierać specjalizację. On zdecydował się na historię. Zdał już nawet egzamin, po czym usłyszał od komisji: „Jesteście dobrym nauczycielem — Riidiger Kollar pamięta, że tu przewodniczący komisji zawiesił głos. -Ale brakuje wam marksistowskiego kośćca i do tego jesteście katolikiem".
Nauczycielem historii nie mógł być katolik, a tym bardziej niepartyjny (bo Riidiger Kollar nie wstąpił do partii komunistycznej). Został więc nauczycielem geografii. Temat jednej z pierwszych lekcji brzmiał: „Stalin a geografia".
104
Gunter Gaus, pierwszy „stały przedstawiciel" Niemiec Zachodnich w Berlinie Wschodnim (czyli nieformalny ambasador, bo formalnych stosunków dyplomatycznych nie było) napisał, że poddane najsurowszemu po ZSRR w krajach „bloku" reżimowi Wschodnie Niemcy były „społeczeństwem nisz" (Nischengesellscha.fi): kto tylko mógł, wyszukiwał sobie „niszę", do której mógł uciec przed wszechobecnym i opresyw-nym państwem. Dla jednych taką „niszą" była sztuka, alternatywna kultura (lub subkultura), dla innych Kościoły, zachodnia telewizja.
„Niszą" i pasją Rudigera Kolłara stała się astronomia.
- Mimo że żyłem w NRD, byłem szczęśliwy jako nauczyciel i astronom - mówi. - Uciekłem do gwiazd. Wyposażyłem szkolne obserwatorium, sam zbudowałem teleskop.
Wspomina: - Kiedyś podczas jakiegoś oficjalnego spotkania zapytano mnie, kiedy będzie następne zaćmienie słońca widziane w NRD. Wiedziałem, że będzie to dopiero 7 października 2135 roku. Powiedziałem, że następne zaćmienie będzie z okazji 186. rocznicy powstania NRD, i że wtedy będzie już całkiem ciemno...
Był zapalonym turystąi- jak wielu NRD-owców, którzy nie mogli jeździć w Alpy - schodził wszystkie szczyty czeskie i większość polskich: w Tatrach, Beskidach, Karkonoszach.
Był także w Oświęcimiu.
Podczas tych podróży nauczył się trochę po czesku. Zdobył wielu znajomych-Czechów, a jeszcze więcej Polaków -wśród tych ostatnich ma dziś przyjaciela, z Bielska-Białej („Jestem ojcem chrzestnym jego dzieci" - mówi). Wszyscy byli astronomami.
Wspomina: - Witaliśmy się słowami: „Planetariusze wszystkich krajów, łączcie się".
Niestety: większość czeskich kontaktów urwała się w roku 1968, gdy wojska NRD razem z radzieckimi i polskimi wkroczyły do Czechosłowacji dławić Praską Wiosnę.
105
W roku 1988 Kollar przeprowadził się z Radebeul do Drezna. Rok później - było lato 1989 roku - do nowego mieszkania zaprosił przyjaciela z Bielska-Białej. Przyjaciel długo opowiadał o tym, co się działo w Polsce - o Okrągłym Stole, o czerwcowych wyborach, w których Polacy przyłożyli wreszcie komunie - i zapewniał gorąco, że „długo to nie potrwa, a wszystko się rozleci".
Kollar nie bardzo wierzył, miał zresztą na głowie inne problemy: najpierw lekarze stwierdzili u niego zaawansowaną astmę, potem miał wypadek, a jeszcze potem żona zaczęła chorować na atrofię mózgu - i z tego wszystkiego Riidiger Kollar poszedł na rentę. Było to dokładnie 1 października 1989 roku.
Trzy dni później na drezdeński Hauptbahnhof wjechały pierwsze zaplombowane pociągi z uchodźcami z NRD - tymi, którzy latem 1989 roku uciekli do ambasad Niemiec Zachodnich w Pradze i Budapeszcie, a teraz, za zgodą Berlina Wschodniego, mieli być przewiezieni do RFN. Pod dworzec ściągnęły tysiące mieszkańców Drezna i okolic. Mieli nadzieję, że uda im się wskoczyć do pociągów jadących „do raju". Do akcji wkroczyła milicja. Tłum odpowiedział kamieniami. Zapłonęły milicyjne samochody.
Tamtej jesieni była to pierwsza i ostatnia demonstracja w NRD, podczas której doszło do tak gwałtownych starć. Niespełna miesiąc później drezdeński Altmarkt (rynek Starego Miasta) i okoliczne ulice zalała 70-tysięczna rzesza demonstrujących. Krzyczeli: „Bez przemocy" i „To my jesteśmy narodem". W tej ludzkiej masie szedł także emerytowany astronom Riidiger Kollar.
Kobieta, którą akurat wtedy, w roku 1989, nieuleczalna choroba zaczęła wyrywać ze świata, była drugą miłością Rudi-gera Kollara. Poznał ją wkrótce po tym, jak NRD-owscy pogranicznicy dopadli go nad górskim strumieniem, gdzie czekał na Czeszkę Marię.
106
Gabriela także pochodziła z Czech, z wioski Waldschnitz niedaleko Aussig - czyli, jak mówi Kollar, „z Heimatu". Prezent zaręczynowy (dedykacja: „Mojej ukochanej -25 grudnia 1952 r. Riidiger") zrobił sam: do albumu powklejał przedwojenne widokówki z Usti, kredkami pracowicie wyrysował mapę okolicy; wszystko uzupełnił historyczną kroniką. Na widokówkach: przełom Łaby, Starówka w Usti, okoliczne zamki.
Wyjaśnia: - Bo w NRD nie było na ten temat zupełnie nic, aż do roku 1989. Dlatego zrobiłem dla niej taki album.
Pobrali się w roku 1953. W prezencie ślubnym Riidiger wykonał drugi album, tym razem osobisty: opisał w nim swoje dzieciństwo i okres młodzieńczy, wkleił fotografie rodziny, przyjaciół, znajomych miejsc.
Wtedy wszystko wskazywało na to, że NRD będzie istnieć wiecznie. A w NRD pamiętać o Aussig - a już zwłaszcza o tym, co stało się 31 lipca 1945 roku - nie było wolno.
Riidiger Kollar mówi: - Nie mogłem nawet powiedzieć głośno, skąd pochodzę. To było tabu. Oficjalnie „zmieniliśmy miejsce zamieszkania".
Pierwszy raz po wojnie kilkadziesiąt kilometrów dzielących Radebeul od Usti przemierzył dopiero w roku 1962. Przedtem granica była zamknięta.
Bardzo przeżył ten pierwszy wyjazd.
- Teraz nie czuję już specjalnego poruszenia - mówi. - Co roku jestem tam kilka, kilkanaście razy. Jak zsumuję moje podróże do Czech po 1962 roku, wyjdą z tego prawie dwa lata.
Kiedy jechał do Usti, spotykał się czasem z Marią, swoją dawną rudowłosą dziewczyną („Ale tylko towarzysko" - zaznacza). Ubolewa, że akurat po roku 1989 ich kontakty urwały się zupełnie. Dziś wie tylko, że jest ciężko chora.
*
Nie minęło pół roku od chwili, gdy emerytowany astronom krzyczał, że to on jest narodem, a wiadomo już było, że Niemcy się zjednoczą. Riidiger Kollar dojrzał swą szansę.
107
Opowiada: - Jeszcze za komunizmu zbierałem nazwiska ludzi z Drezna, o których wiedziałem, że pochodzą z „Heima-tu". A kiedy w NRD zaczęły także powstawać organizacje wypędzonych, pojechałem do Monachium, na coroczny Zjazd Niemców Sudeckich.
Było to w Zielone Świątki roku 1990. Kollar wszedł do wielkiej hali, w której kłębiło się prawie 100 tysięcy ludzi. Nad głowami dojrzał wielki wizerunek Aussig, a obok herb miasta. Chwilę później wpadł na kolegów ze szkoły, których nie widział od 45 lat. A potem - na znajomych z ich kamienicy z Teplitzer StraBe. Pomyślał, ile stracił przez NRD. Wzruszył się. Aż za bardzo - dostał ataku astmy. Karetka odwiozła go do szpitala.
Kiedy wrócił do Drezna, został przewodniczącym 180-oso-bowego Koła nowo utworzonego Ziomkostwa Niemców Sudeckich.
Po roku 1989 Ziomkostwo - Sudetendeutsche Landsmann-schaft - zaczęło stawiać żądania władzom Czechosłowacji (a potem Czech). Praga miała unieważnić „dekrety Benesza" lub przynajmniej ograniczyć działanie tzw. ustawy amnestyjnej do 8 maja 1945 roku; wstrzymać prywatyzację tego, co należało do Niemców, i oddać przynajmniej to, co znajdowało się w rękach czeskiego państwa; uwzględnić (choćby symbolicznie) roszczenia Niemców w ustawie o odszkodowaniach; przyznać wszystkim wygnanym prawo do osiedlenia się w Czechach. Na koniec Ziomkostwo - które czyny popełniane przez Czechów nazywało ludobójstwem, zapominając w swych deklaracjach o niemieckich zbrodniach na Czechach w latach 1938-45 - domagało się, aby Praga potraktowała je jak równorzędnego partnera i rozpoczęła z nim negocjacje.
Rząd czeski konsekwentnie odrzucił wszystkie te żądania.
Problem Niemców sudeckich na kilka lat poważnie obciążył stosunki niemiecko-czeskie.
Nie, Riidiger Kollar nie starałby się o zwrot własności, którą jego rodzina zostawiła w Usti. Nie tylko dlatego, że
108
w Dreźnie ma ładne mieszkanie i że sam liczy ponad 70 lat, a dzieci „nigdy nie chciałyby mieszkać w Czechach". (Mówi: - Pojechaliśmy do Usti, pokazywałem im jaskinię w górach, którą odkryłem jako chłopak. Ale im się tu za dobrze żyje). Dla Riidigera Kollara „najważniejsze jest, aby Czesi uznali, że wypędzenie i nasze cierpienia były czymś bezprawnym, niemoralnym".
*
Jeszcze przed rokiem 1989 Riidiger Kollar poznał w Usti kilku, jak mówi, „dobrych Czechów".
W grupie tej znalazł się Vladimir Kaiser - ten sam, który po 1989 roku będzie szukać świadków pogromu i który w gotyckiej katedrze w Usti powiesi listę ofiar nalotu z kwietnia 1945 roku (lista wisi dziś w lewej nawie: skromny, biały karton, metr na metr, z szeregami nazwisk - większość ma niemieckie brzmienie). W roku 1995 Kaiser zorganizował w miejskim muzeum wystawę pt. „Tolerancja - Czesi, Niemcy i Żydzi w Usti 1938-1945". Pokazał na niej dokumenty i fotografie: entuzjazm tłumów, witających Wehrmacht wkraczający do Usti w 1938 roku; nalot w kwietniu 1945; pogrom z 31 lipca 1945 roku.
Przyjacielem Riidigera Kollara został także doktor Rat-mir Zoubek, okulista i antropozof z Usti.
Poznali się dokładnie 4 grudnia 1989 roku. Riidiger Kollar stał w tłumie demonstrantów na drezdeńskiej ulicy, kiedy na mównicę wdrapał się niepozorny, starszy mężczyzna. Riidiger Kollar nadstawił ucha, bowiem mężczyznę przedstawiono jako reprezentanta Forum Obywatelskiego z Usti, przybywającego z posłaniem do demonstrantów od „braci Czechów".
Po wiecu Kollar podszedł do mężczyzny. Porozmawiali. Potem spotkali się po raz drugi, trzeci. Polubili się.
Riidigera Kollara zafascynowała historia tego emerytowanego lekarza, który do roku 1968 pracował jako wykładowca uniwersytecki, aby potem, za uczestnictwo w Praskiej Wio-
109
śnie, zostać wyrzuconym z uczelni. Od tego czasu Ratmir Zo-ubek pracował jako murarz, dopóki w roku 1983 nie został przyjęty do pracy w zawodzie w Usti nad Labem właśnie (na pograniczu zawsze brakowało lekarzy).
Po raz ostatni doktor Zoubek stanął przed sądem dokładnie 16 listopada 1989 roku, pod zarzutem udziału w nielegalnej demonstracji (jej celem było upamiętnienie śmierci dysydenta Jana Palacha, który dokonał samospalenia w 1968 roku). Postępowanie umorzono, bo kilka dni później socjalistyczna Czechosłowacja przestała istnieć.
Tak więc Kollar, Kaiser i Zoubek zostali przyjaciółmi.
To doktor Zoubek podpowiedział Rudigerowi Kollarowi, że Niemcy powinni opłakiwać nie tylko „swoich" zabitych i że Ziomkostwo Niemców Sudeckich popełnia błąd, zachowując się tak, jakby zbrodnie i gwałty rozpoczęły się dopiero w roku 1945.
Dlatego, gdy pod koniec lipca 1992 roku przewodniczący Kollar z grupką drezdeńskich „sudecczyków" pojechali do Usti uczcić rocznicę pogromu, nie tylko wysłuchali Mszy za dusze swych rodaków, ale potem, idąc za radąokulisty-antropozofa, wspólnie z Zoubkiem i grupą znajomych Czechów podążyli do Terezina. Tam, na miejscu głównego obozu koncentracyjnego dla czeskich Żydów, położyli kwiaty i wygłosili kilka przemówień.
I tak to się przyjęło: najpierw jechali do Usti, potem do Terezina. Rok później z samego Drezna z Kollarem pojechało 40 osób, do tego drugie tyle z innych miast Niemiec. Dwa lata później przyjechało ich jeszcze więcej. I jeszcze więcej Czechów dołączyło do nich w Usti.
Ale tym razem do Terezina zjechali także „republikanie" - członkowie partii nacjonalistycznej i antyniemieckiej, mającej wtedy swą reprezentację w czeskim parlamencie. Najpierw próbowali nie dopuścić czesko-niemieckiej grupy do te-rezińskiego cmentarza, na którym - pod Gwiazdą Dawida i chrześcijańskim krzyżem - spoczywają prochy ponad 33 ty-
110
sięcy pomordowanych. Kiedy to się nie udało, Niemców Kol-lara i Czechów z Usti obrzucili jajkami. Potem wyrwali i podeptali ich wieńce, na których w języku czeskim widniało słowo „pojednanie". Krzyczeli: „niemieckie świnie!". Oraz „Nem-ce wen" - „Niemcy wynocha". Obecni na cmentarzu czescy policjanci nie reagowali.
W ten sposób Rudiger Kollar - który od „republikanów" oberwał jajkiem - nagle stał się znany. Bo na miejscu była niemiecka telewizja. O zajściu napisały też gazety czeskie i niemieckie. A wściekły na swych rodaków Vladimir Kaiser opisał wszystko w dzienniku „Frankfurter Allgemeine Zeitung" - jednej z najpoważniejszych gazet w Niemczech.
*
Rok później - zbliżała się właśnie okrągła, 50. rocznica masakry - Rudiger Kollar odwiedził w Usti doktora Zoubka. Doktor powiedział, że ma pewien pomysł: a gdyby tak most, z którego Czesi zrzucali Niemców do Łaby, a który potem nazwano „mostem Benesza", uroczyście przechrzcie na „Most Pojednania"?
Spodobało się to Rudigerowi Kollarowi. Postanowili, że na moście umieszczą tablicę ze wspomnieniem tego, co tu się działo. Powiedzieli o tym kilku czeskim znajomym z Usti. Znajomym pomysł się spodobał, ale od razu powiedzieli, że nic z tego nie będzie. I rzeczywiście: władze miasta odmówiły udzielenia im ochrony policyjnej. Bez ochrony organizować nic nie chcieli.
Rudiger Kollar zrezygnował nawet z organizowania w Usti rocznicowej Mszy. 31 lipca 1995 roku grupka dawnych mieszkańców Aussig spotkała się z grupką Czechów z Usti na cichej Gedenkstunde (godzinie pamięci) w Schóna nad Łabą-ostatniej miejscowości po niemieckiej stronie granicy. Do rzeki wrzucili kwiaty. W tym samym miejscu spotkali się w roku 1996.
Most pozostał „mostem Benesza".
111
W grudniu 1996 roku rządy Czech i Niemiec podpisały uroczyście, po 18-miesięcznych negocjacjach, Deklarację Pojednania. Strona czeska wyraziła ubolewanie z powodu cierpień wygnanych Niemców; strona niemiecka przyznała, że wypędzenie było konsekwencją agresji, rozpoczętej przez Hitlera.
Deklarację podpisano mimo protestów monachijskiej centrali Ziomkostwa Niemców Sudeckich (które uznało, że skrucha strony czeskiej jest niewystarczająca, a w deklaracji nie ma mowy o zwrocie majątków ani o prawie wygnanych do osiedlania się w Czechach) oraz czeskich komunistów i „republikanów" (ci ostatni podczas wizyty w Pradze kanclerza Helmuta Kohla spalili niemiecką flagę). Do końca nie było pewne, czy w czeskim parlamencie deklaracja przejdzie - wahali się nawet umiarkowani socjaldemokraci. Ale przeszła.
- Deklaracja stworzyła nową sytuację - mówił Rudiger Kollar.
I dodawał, że jest nadzieja, iż „strona czeska sama z siebie zorganizuje uroczystość ku pamięci ofiar pogromu, której my ewentualnie bylibyśmy uczestnikami". Bo tak będzie „bardziej politycznie". Tym bardziej, że inicjatywa dostała poważne wsparcie polityczne: pod ideą Mostu Usmireni (Mostu Pojednania) podpisał się premier Saksonii, profesor Kurt Bie-denkopf.
W 1997 roku wszystko było więc na dobrej drodze... Ale na miesiąc przed 52. rocznicą pogromu Rudiger Kollar miał wypadek - potrąciło go auto. Musiał zrezygnować z wszelkich przygotowań. 31 lipca 1997 roku Niemcy i Czesi znów spotkali się w Schona nad Łabą.
Ale Rudiger Kollar postanowił sobie, że będzie próbować do skutku. Kiedyś w końcu musi się udać.
Mówi o sobie: - Tak, mimo wszystko jestem człowiekiem szczęśliwym.
(1997)
Rok z życia Reinholda Lehmanna
Był szósty sierpnia 1976 roku, jego pierwszy dzień po urlopie.
W biurze przy WindmuhlstraBe we Frankfurcie nad Menem zadzwonił telefon. Rozpoznał głos księdza prałata Waltera Aldocha. Prałat miał poufną wiadomość: „Niech pan uważa - mówił - przeciwko panu jest śledztwo, Kolonia ma sygnały, że pracuje pan dla Polaków i podobno chce włączyć Karlsruhe...".
W języku rozmów telefonicznych, prowadzonych w tamtych czasach, „Kolonia" oznaczała niemiecki kontrwywiad, Urząd Ochrony Konstytucji, mający tam swą siedzibę, „Karlsruhe" zaś Federalną Prokuraturę Generalną RFN.
Reinhold Lehmann, sekretarz generalny niemieckiej sekcji międzynarodowego ruchu pokojowego „Pax Christi", odłożył słuchawkę. Nie przypuszczał jeszcze, że kolejne miesiące będą najtrudniejszym okresem w całym jego życiu.
113
*
Sekretarzem generalnym niemieckiego „Pax Christi" Reinhold Lehmann (rocznik 1939) został w roku 1969.
Międzynarodowy katolicki ruch pokojowy „Pax Christi" powstał tuż po II wojnie światowej we Francji. Założycielem był biskup Pierre Marie Theas z Lourdes, podczas wojny internowany przez Niemców za pomaganie Żydom.
Niemiecka sekcja „Pax Christi" - założona przez ludzi, którzy sami uczestniczyli w zakończonej właśnie wojnie - powstała w 1948 roku, przede wszystkim jako ruch na rzecz pojednania właśnie z Francją. Obecny przy tych „narodzinach" biskup Theas tak mówił do niemieckich założycieli „Pax Christi": „Przynoszę Wam braterski pocałunek chrześcijańskiej Francji, który zawiera w sobie przebaczenie i szuka przebaczenia".
Celem niemieckiego „Pax Christi" miało być „uświadamianie opinii publicznej, że zachowanie pokoju jest także kwestią odpowiedzialności chrześcijan i Kościoła", jak pisał dziennik „Frankfurter Rundschau" z okazji 50-lecia ruchu. Tak sformułowane cele sytuowały „Pax Christi" raczej po lewej stronie krajobrazu intelektualnego, politycznego i kościelnego Niemiec Zachodnich epoki Adenauera - choć aż do początku lat siedemdziesiątych i dyskusji nad granicą na Odrze i Nysie „Pax Christi" nie wypowiadał się w kwestiach politycznych.
Aż do końca lat sześćdziesiątych „Pax Christi" koncentrował się przede wszystkim na współpracy z Francją, a potem także z Izraelem. Zabierał też głos w sprawach wewnątrz-niemieckich. W ten sposób ruch stał się jednym ze środowisk katolickich i ewangelickich, kształtujących opinię publiczną i wywierających nacisk na politykę „Republiki Bońskiej".
Działania tych środowisk - jak Rada Kościołów Ewangelickich, Centralny Komitet Katolików, Akcja Znaków Pokuty czy kościelne grupy wypędzonych - wykraczały poza wymiar religijny. Mając większą swobodę ruchu niż partie polityczne, mogły wyprzedzać decyzje polityczne, wywołu-
114
jąc debaty publiczne (jak np. w sprawie uznania granicy na Odrze).
Kiedy w 1970 roku Polska i Niemcy Zachodnie podpisały traktat o uznaniu granicy, w RFN wybuchła gwałtowna i emocjonalna debata publiczna, która do literatury politologicznej przeszła pod nazwą Ostdebatte - dyskusji nad stosunkami ze wschodnimi sąsiadami, zwłaszcza Polską. Wysiedleńcy i opozycyjna prawica zarzucali kanclerzowi Brandtowi zdradę, czyli rezygnację z utraconej Heimat, krytykując też lewicowo-liberalną politykę „odprężenia", której częścią była owa „zdrada".
Pierwsze kontakty między niezależnymi środowiskami katolickimi w PRL („Znakiem", „Więzią", „Tygodnikiem Powszechnym") a Niemcami Zachodnimi - zwłaszcza Centralnym Komitetem Katolików Niemieckich - zaczęły się już pod koniec lat pięćdziesiątych. Były to jednak kontakty pojedyncze i skromne. Także „Pax Christi" interesował się Polskąjuż od połowy lat sześćdziesiątych; zbierano pieniądze dla polskich ofiar obozów koncentracyjnych. Ale dopiero po wybuchu Ostdebatte ruch zaczął zastanawiać się, czy nie należałoby zrobić czegoś więcej w kierunku pojednania z Polakami.
Właśnie wtedy sekretarzem generalnym „Pax Christi" został Reinhold Lehmann.
Wspomina: - Pomysł nawiązania współpracy z Polakami rzucił Heinz Theo Risse, członek zarządu „Pax Christi", który walczył na wojnie jako artylerzysta. Wybór padł na grupę „Znak", obecną w sejmie PRL, a przy tym niezależną. Ja nie miałem jechać w delegacji do Polski, bo miałem akurat dużo roboty. Ale w końcu pojechałem.
Było to wiosną 1971 roku. Z tamtego pierwszego pobytu Reinhold Lehmann zapamiętał głównie ludzi: Annę Morawską ze „Znaku", Mieczysława Pszona z „Tygodnika Powszechnego", arcybiskupa Bolesława Kominka z Wrocławia. I rozmowy, z których te naprawdę ważne prowadzono na boku,
115
najczęściej na świeżym powietrzu, nie w pomieszczeniach zamkniętych.
Wkrótce potem, w roku 1972, do Niemiec przybyła pierwsza delegacja „Znaku". W ciągu dwóch tygodni delegacja - Stanisław Stomma, szef posłów „Znaku" w sejmie, Jerzy Turo-wicz, Mieczysław Pszon i Krzysztof Kozłowski z „Tygodnika Powszechnego", Andrzej Micewski, Wacław Auleytner (poseł „Znaku") i Tadeusz Mazowiecki jako szef „Więzi" - zjeździła całe Niemcy, odbywając 50 spotkań z politykami wszystkich partii (w tym z szefem Urzędu Kanclerskiego), działaczami społecznymi, studentami, teologami, dziennikarzami i biskupami.
Tak zaczęła się polska przygoda Reinholda Lehmanna, którą nazwie później „miłością".
W ciągu kolejnych lat „Pax Christi" i „Znak" zorganizowały szereg wspólnych seminariów. Odbywały się one w klasztorze benedyktynów w podkrakowskim Tyńcu albo w Makowie Podhalańskim. Rozmawiano o historii, polityce, Kościele, edukacji młodzieży.
„Pax Christi" zaczęła wydawać też w Niemczech serię broszur poświęconych Polsce; ich redaktorem był Lehmann. W prasie katolickiej zaczęły ukazywać się teksty o Polsce; często autorem ich był Lehmann.
W publikowanych przez „Pax Christi" broszurach opisywano dalszą i bliższą historię (,,...o której zapominają często autorzy podręczników szkolnych i książek historycznych"), ale też sytuację w PRL. Podawano konkretne porady (jak zorganizować wyjazd indywidualny lub grupowy do Polski, jakie dokumenty są potrzebne do złożenia podania o wizę, jakątra-sąjechać itd), informowano o dostępnych w Niemczech książkach o Polsce. A także o tym, z kim powinny spotkać się, a z kim nie grupy młodych Niemców jadących do Polski.
Bowiem na początku lat siedemdziesiątych - po podpisaniu w 1970 roku traktatu między PRL i RFN oraz po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych w roku 1972 (z czym związane było otwarcie ambasad: niemieckiej w Warszawie i pol-
116
skiej w Kolonii) - do Polski ruszyli tłumnie niemieccy turyści-- zapaleńcy, handlowcy. A także - czy też może głównie - wysiedleńcy, którzy jechali obejrzeć utracone po 1945 roku domy. Tylko w 1973 roku Polskę odwiedziło 200 tys. gości z RFN, co było wówczas liczbą niezwykłą.
Tymczasem - jak pisał „Pax Christi" w broszurze z roku 1974 - choć „wielu tych Niemców po pobycie w Polsce lepiej zrozumiało sytuację w obu krajach [tj. PRL i RFN], to jednak wielu znalazło potwierdzenie dla swych stereotypowych wyobrażeń, często z powodu braku odpowiednich informacji o politycznej, gospodarczej i społecznej sytuacji w PRL".
Dla tych ludzi powstała wydana przez ruch książka Po-len nicht nur Touristenland (Polska, kraj nie tylko dla turystów); jednym z jej autorów był Reinhold Lehmann.
Celem tych wszystkich działań „Pax Christi" była - jak pisali w jednej z broszur Reinhold Lehmann i jego przyjaciel, Klemens Richter - „normalizacja stosunków między RFN a PRL i poprawa kontaktów między ludźmi w obu krajach, ze szczególnym uwzględnieniem roli Kościołów".
Wiele lat później, w roku 1995, wydawany wspólnie przez katolików i ewangelików tygodnik „Publik-Forum" napisze, że wtedy „prawie wszystkie nici kontaktów «Znaku» z Zachodem biegły przez Reinholda Lehmanna, sekretarza generalnego «Pax Christi», który to ruch stał się prekursorem polsko--niemieckiego pojednania".
Od początku lat siedemdziesiątych do roku 1976 Lehmann był w Polsce prawie trzydzieści razy. To musiało bić po oczach w tamtych czasach, gdy każda taka podróż wymagała osobnej wizy, wydanej przez ambasadę PRL, za uprzednią zgodą odpowiednich organów w Warszawie.
*
Reinhold Lehmann wspomina:
- W Niemczech Zachodnich był to czas, gdy o Polsce nie pisało się w ogóle. Znane były aforyzmy Lecą, kilku pisarzy,
117
no i tłumaczenia Karla Dedeciusa. Ale nawet to nie miało większego odzewu. A towarzystwa polsko-niemieckie były po stronie polskiej kontrolowane przez komunistów. „Pax Christi" zaczęło więc pokazywać ludziom, jaka jest ta Polska za „żelazną kurtyną", wpływać na opinię publiczną.
Tam wszystko było dla mnie egzotyczne. Musieliśmy się uczyć poruszania w polskim krajobrazie. Wiedzieliśmy, że nie należy nawiązywać kontaktów z Рахет, z księżmi-patriota-mi i z tymi partyjkami chrześcijańsko-społecznymi. Chyba się tego nauczyłem, Pszon kiedyś powiedział: ty już myślisz jak my. „Znak" był inny niż „Pax Christi", bardziej pluralistyczny. Ale też jednolity w poglądzie, że potrzebne jest pojednanie z Niemcami. Widziane wtedy z Niemiec, było to w gruncie rzeczy „lobby prozachodnie", pracujące na rzecz polskich interesów na Zachodzie.
Zaskoczeniem był dla nas Kościół. Ta maryjność, klerykalizm. My w „Pax Christi" byliśmy bardzo antyklerykalni i trochę otwarci na aktywną wtedy w RFN lewacką opozycję pozaparlamentarną. W Polsce trudno było też dyskutować o teologii, a my byliśmy za demokratyzacją Kościoła, za udziałem świeckich w rozdzielaniu sakramentów, co szokowało niektórych ludzi ze „Znaku", np. Stanisława Stommę...
A przede wszystkim: w Polsce otwierały się nam oczy na wiele spraw, na III Rzeszę, to było ważne, bo nigdzie nie mogliśmy tego doświadczyć tak jak w Polsce. Nawet w Izraelu nie, bo tam przyjeżdżaliśmy i wyjeżdżaliśmy, a w Polsce mieliśmy silne związki, przyjaźnie. Ale jak się idzie ulicami Warszawy z Bartoszewskim, po Powązkach, Pawiaku, Palmirach... Z kimś, kto to przeżył... Ci ludzie imponowali mi. Turowicz, Stomma, którzy działali publicznie w PRL, a pozostali czyści, nieskorumpowani. Mietek Pszon... Przez spotkania z Mietkiem można było spojrzeć w głąb siebie, zapytać się, jak ja zachowałbym się w tak ekstremalnej sytuacji... To było doświadczenie poznania ludzi, którzy potrafili zachowywać się przyzwoicie w trudnych warunkach.
118
*
W zasadzie ten telefon od prałata Aldocha nie był pierwszym sygnałem, że Lehmannem interesuje się kontrwywiad -takie plotki dotarły do „Pax Christi" już w czerwcu. Ale do pierwszej wizyty „panów z Kolonii" doszło dopiero w październiku.
Najtrudniejsze było kilka miesięcy, między czerwcem a październikiem.
- To było trudne, bo nieuchwytne - wspomina Lehmann. - Choć oficjalnie nikt mi o niczym nie zakomunikował, ludzie z kontrwywiadu chodzili za mną. Czasem wręcz dawali do zrozumienia, że są i wszystko widzą. Później komisja Bundestagu ds. kontroli tajnych służb potwierdziła oficjalnie, że mój telefon był na podsłuchu. To wszystko było psychicznie trudne. Także dla żony... Dzieci były małe, niewiele rozumiały. Robiłem dalej swoje... Ale to był taki stan zawieszenia, kiedy nie wiadomo, co dalej...
Problem polegał na tym, aby informacja o wewnętrznym śledztwie prowadzonym przez kontrwywiad nie trafiła do prasy-
- Wtedy byłbym publicznym trupem, i to bez względu na wynik - mówi Lehmann. - Widziałem, co działo się z kolegami-dziennikarzami, o których ukazała się w gazecie choćby wzmianka, że są podejrzewani. Takie były czasy.
Zaledwie dwa lata wcześniej, w 1974 roku, Niemcy Zachodnie przeżyły wstrząs: Gunther Guillaume, od 1970 roku osobisty sekretarz kanclerza Willy'ego Brandta, okazał się agentem wywiadu NRD. Po aresztowaniu Guillaume'a Brandt złożył dymisję. Zszokowani Niemcy zobaczyli, że tajne służby bloku wschodniego są skuteczne i docierają na najwyższe szczeble władzy.
Afera ujawniła też słabość niemieckiego kontrwywiadu. Okazało się bowiem, że choć kontrwywiad RFN obserwował Guillaume'a i jego żonę (także agentkę) przez prawie rok, nie udało się zebrać żadnych dowodów, a jedynie skąpe poszlaki. I gdyby sam Guillaume nie oświadczył dumnie w chwili aresz-
119
towania, że jest obywatelem NRD i oficerem, niewiele zdołano by mu udowodnić.
Hans-Dietrich Genscher, ówczesny minister spraw wewnętrznych, pisał we Wspomnieniach (wydanych w 1995 roku), że aż do tego wyznania Guillaume'a miał obawy, czy cała sprawa nie jest prowokacją, przygotowaną przez wrogów Brandta w służbach specjalnych i wymierzoną w politykę „odprężenia".
Podsycana przez prawicę powszechna atmosfera podejrzeń nie ominęła także Kościoła katolickiego i związanych z nim organizacji po tym, jak w połowie lat siedemdziesiątych kontrwywiad aresztował dwóch NRD-owskich szpiegów. Jeden pracował w bońskim biurze Episkopatu, drugi w Katolickiej Agencji Informacyjnej KNA.
*
Minęło kilka miesięcy, zanim w październiku 1976 roku Lehmann odebrał kolejny telefon od księdza Aldocha. Prałat informował, że „panowie z Kolonii" chcą się spotkać.
- Wszystko odbywało się w dziwnej atmosferze - wspomina Lehmann. - Nikt nie powiedział nic wprost, tylko znowu zadzwonił prałat Aldoch z zapowiedzią że „panowie z Kolonii" chcieliby się spotkać i powyjaśniać sprawy... Do dziś nie wiem, czy to była tylko taka forma, bo byłem jednak kimś, czy też element jakichś psychologicznych podchodów, żeby mnie zaniepokoić.
To akurat udało się.
- Dostałem wprawdzie wsparcie od „Pax Christi", biskup Georg Moser, opiekun ruchu, delegował mi do pomocy adwokata - mówi dziś Lehmann. -Ale był to najokropniejszy okres w moim życiu. Po pierwsze, nie czułem się winny. Po drugie, to było coś, na co nie miałem żadnego wpływu. Byłem jak na widelcu. Miałem dowody zaufania, ze strony „Pax Christi", biskupów, którzy ręczyli za mnie. Ten stres... Człowiek źle śpi, budzi się w nocy, myśli ciągle, wymyśla nową strategię i tak bez końca...
120
Przez te kilka miesięcy Lehmann miał dużo czasu, aby zastanawiać się nad sytuacjami, które przeżył. Rekonstruował więc szczegóły, a następnie spisywał na karteczkach, na wszelki wypadek.
*
Wspomina:
- Kiedyś miałem jechać do Tyńca. Miałem kłopoty z wizą ale w końcu dostałem. Przyjeżdżam, a tu Mietek Pszon z Krzysztofem Kozłowskim mówią że mieli sygnał od władz, że wizę dostałem pod warunkiem, że po przyjeździe zgłoszę się w jakimś urzędzie. Nie chciałem iść sam, więc przekazali wiadomość, że przyjdę w asyście. Ale wtedy urząd stracił zainteresowanie wizytą. Podobno włączyli do tego Stommę, był posłem i załatwił, że dali mi spokój.
Po tym wszystkim zastanawiałem się... Podczas tych podróży, kiedy jeździłem po całej Polsce, miałem wiele takich sytuacji, na drodze, kiedy człowiek zadawał sobie pytanie, czy to nie specjalnie, czy ktoś nie próbuje go wrobić. Kiedyś, wraz z całą rodziną którą zabrałem na urlop, jechaliśmy drogą z Gdańska do Malborka. Przed nami jechała ciężarówka ze żwirem i nagle dwóch łudzi, którzy stali na tej ciężarówce, zaczęło przy prędkości 80 km na godzinę sypać łopaty tego żwiru prosto na moją przednią szybę. Zahamowałem, szyba wytrzymała. No i ten przypadek nad morzem... Byłem na urlopie, zabrałem żonę i dwójkę dzieci. Cały czas wydawało mi się, że ktoś za nami jeździ. To było chyba w Pucku, coś wypiłem, potem jechałem, milicja chciała mnie zatrzymać. Nie stanąłem, żeby nie dać im haka, bo wiedziałem, że milicja przekazuje zaraz takie przypadki SB. Gonili nas. To była szaleńcza jazda, do dziś pamiętają ją dzieci, choć miały po kilka lat. W końcu zgubiliśmy pościg. Zatrzymałem się nad morzem, skoczyłem w fale, było zimno, wieczór i pływałem, tam i z powrotem, póki nie otrzeźwiałem...
121
Ta historia ze żwirem... Kto wie, ci z Kolonii mówili mi potem, że SB ma takie metody, że to mogło być ostrzeżenie. Nie chciałbym porównywać się z kimkolwiek, zwłaszcza z tymi, co już nie żyją. Ale po zamordowaniu Popiełuszki, po tym, jak się to odbyło, ten sznur, w bagażniku, widać, do jakiej brutalności zdolni byli funkcjonariusze reżimu.
Do ambasady PRL chodziłem po odbiór wizy. Na początku było spokojnie, ale z czasem zaczęły się problemy. Odwlekano decyzję. A potem, na dzień-dwa przed terminem wyjazdu, miałem telefon, że muszę odebrać wizę osobiście. Wizę wydawał mi konsul nazwiskiem Rybak. Zawsze próbował nawiązać rozmowę, przedłużyć wizytę. To chyba były, tak to oceniam, takie podchody: że jesteśmy niedoinformowani, że może pan poradzi, w końcu pan się tak dobrze na tym zna, a przecież wszyscy chcemy pokoju...
Te zabiegi Rybaka zaczęły się nasilać jakoś w roku 1974--75. Do końca nie było wiadomo, czy dostanę wizę. Za każdym razem stwarzał sytuację, żeby mnie wyciągnąć na rozmowę. To była taka podwójna taktyka. Najczęściej próbował się fraterni-zować, wzbudzić sympatię: mówił, że jego rodzice chodzą do kościoła, a on cierpi, bo nie może, ale jego dzieci chodzą tu w Niemczech na religię. Czasem częstował jakimiś polskimi specjałami, zaznaczając, że to wszystko przysłali mu rodzice z Polski, ludzie prości. Ale bywało też, że nagle następowała zmiana metody i zamiast pochlebstw słyszałem: niedobrze, pan znowu napisał coś, co nie spodoba się naszemu rządowi...
No i ta wizyta w Warszawie, w styczniu 1975 roku. Pojechałem razem z Ulrichem Schwarzem ze „Spiegla". Przez cały czas, 24 godziny na dobę, chodzili za nami tajniacy, ale w taki sposób, żeby było ich widać... I kiedy w „Grandzie" spotkaliśmy się z Mazowieckim, to nawet robili nam zdjęcia, zupełnie otwarcie. Schwarz się wściekł i napisał potem protest do ambasady w Kolonii, że co to znaczy, jakieś próby zastraszenia...
Ten konsul Rybak proponował mi raz spędzenie urlopu w Polsce, w jakimś hotelu. Może by się pan wybrał do Polski
122
bez rodziny, powiedział i puścił mi oko, no wie pan, możemy załatwić super dziewczęta, Polki za złotówki, nie żadne tam dolarowe dziwki... Odmówiłem, domyślałem się, co to za hotel.
Kiedyś w antykwariacie w Olsztynie kupiłem kilka niemieckich książek, wydanych przed 1945 rokiem. Na granicy Polacy znaleźli je. Rozebrali mi cały samochód, mnie przesłuchiwano. Przesłuchujący mówili tak, jakby mnie znali dobrze - pan jest katolikiem, dlaczego jako katolik robi pan takie straszne rzeczy. Po kilku godzinach książki skonfiskowali, a mnie puścili. Wkrótce potem dostaję telefon od Rybaka, który powiada: miał pan takie nieprzyjemne zdarzenie na granicy z tymi książkami, a wie pan, mam je tu u siebie, może pan wpadnie i odbierze? Wtedy już coś przeczuwałem i powiedziałem, że już mi na nich nie zależy. To pewnie była próba uwikłania mnie w zależność...
Oczywiście domyślałem się, o co chodzi. Ale myślałem: jestem niezależny, nie będę tego zgłaszać organom niemieckim. W końcu były to tylko krótkie rozmowy. Sądziłem, że będzie lepiej, i dla „Pax Christi", i dla mnie, jak to zachowam dla siebie.
Aż w końcu pewnego dnia - było to jesienią wkrótce po szóstym seminarium „Znaku" i „Pax Christi" w Tyńcu we wrześniu 1976 - Warszawa poinformowała „Znak", że już więcej wizy nie dostanę. Ja dowiedziałem się o tym od ludzi ze „Znaku".
Prowadzone przez Urząd Ochrony Konstytucji (BfV) śledztwo trwało prawie rok.
Pod koniec 1976 i na początku 1977 roku Lehmann był przesłuchiwany w delegaturze Urzędu w Wiesbaden (stolicy Hesji, do której należy Frankfurt) i w kolońskiej centrali BfV.
- Pokazywali mi całe tomy zdjęć - wspomina. - Fotografowali chyba wszystkich wchodzących i wychodzących z am-
123
basady PRL. Pytali, czy kogoś poznaję. Ale nikogo nie poznałem. W ogóle odniosłem wrażenie, że pracują po dyletancku. Ludzie z Urzędu nie orientowali się w podziałach w PRL, którą wyobrażali sobie jako komunistyczny monolit. Dla nich grupy katolickie jak „Znak" czy „Tygodnik Powszechny" to były komunistyczne agendy szpiegowskie, w które ja naiwnie wdepnąłem. Pod względem mentalnym chyba niewiele różnili się od swoich polskich kolegów po fachu... No i byli wściekli, że nic nie wiedzieli o moich kontaktach w Polsce i w ambasadzie PRL.
Dowodów na działalność szpiegowską Reinholda Lehmanna nie znaleziono.
30 marca 1977 roku w kolońskiej centrali Urzędu odbyło się oficjalne spotkanie z udziałem Lehmanna (któremu towarzyszyli prawnik biskupa Mosera i wiceprezes „Pax Christi") oraz pracowników kontrwywiadu. Przez chwilę obecny był sam szef BfV Heribert Hellenbroich.
Lehmann, oficjalnie pouczony o niebezpieczeństwach czyhających ze strony wywiadów bloku wschodniego, przyjął to pouczenie do wiadomości.
Obiecał też, że jeśli w przyszłości będzie mieć kiedykolwiek wrażenie, że jest werbowany, natychmiast zgłosi to organom Republiki Federalnej.
Na pożegnanie jeden z pracowników Urzędu powiedział: „No, gdyby był pan zwykłym fryzjerem, dawno byśmy pana zgarnęli".
Kiedy było po wszystkim, Reinhold Lehmann dowiedział się jeszcze czegoś.
Wspomina: - Na początku ludzie z kontrwywiadu mówili mi, że sygnał, iż służby PRL chciały mnie zwerbować, dał im wywiad BND, który miał to wiedzieć od niejakiej Anny L., emigrantki z Polski. Potem pojawiła się wersja, że dowiedzieli się o mnie od uciekiniera z polskiego wywiadu. Dopiero gdy wszystko się skończyło, powiedzieli mi, że cynk, jakobym pracował dla wywiadu PRL, dał kanałami kościelnymi pewien polski biskup, wówczas ordynariusz jednej z diecezji, dziś emeryt.
124
Kiedy w 1978 roku Karol Wojtyła został wybrany papieżem, Reinhold Lehmann ostatni raz spróbował pojechać do Polski. Złożył wniosek o wizę. Kilka dni później zadzwonił telefon. Głos w słuchawce, należący do pracownika ambasady PRL, powiedział: „Pan nigdy już, pod żadnym pozorem, nie dostanie wizy".
- Chciałem robić swoje i być niezależny - powie dziś Reinhold Lehmann. - Po prostu przeceniłem się, jeśli chodzi o moją suwerenność i o siłę tajnych służb.
*
W jednej sprawie Reinhold Lehmann się myli.
Pracownik ambasady PRL, z którego rąk odbierał często swój paszport z wizą i który obiecywał załatwić „polskie super dziewczęta", nie był konsulem, choć przedstawiał się zawsze jako „konsul Rybak".
W ambasadzie PRL nie pracował wówczas żaden konsul o takim nazwisku. Władysław Rybak - bo o nim mowa - był w istocie pierwszym sekretarzem ambasady. W Bonn przebywał w latach 1972-76. Był zatem pracownikiem nie działu konsularnego, lecz politycznego. A do tego w hierarchii dyplomatycznej w ambasadzie jedną z wyżej postawionych osób.
O tym, jaką naprawdę funkcję pełnił „konsul Rybak", Reinhold Lehmann dowiedział się dopiero w roku 1998.
Były wysoki rangą funkcjonariusz polskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (w MSW od 1990 roku) twierdzi, że w tamtych czasach „pracownikami nie tylko MSZ, ale także służb specjalnych była większość pierwszych sekretarzy w ambasadach, zresztą nie tylko w ambasadach PRL".
Władysław Rybak nie może już powiedzieć, jak to było naprawdę - zmarł w 1990 roku.
Przedtem odszedł z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Jak twierdzi nieoficjalnie urzędnik MSZ, „ze względu na stan zdrowia".
125
*
Akurat kiedy ambasada odmówiła mu ostatecznie wizy, w Polsce zaczęła się opozycja. Potem był wybór Wojtyły, Sierpień, stan wojenny. Więc pomagał.
- Uważałem, że musimy popierać ruchy wolnościowe w Polsce - mówi. - Kiedy Jaruzelski wprowadził stan wojenny, organizowałem akcje paczkowe. W Bad Homburg, gdzie mieszkamy, moja żona sama spakowała pierwsze sto paczek.
„Pax Christi" zbierał więc pieniądze, wysyłał transporty humanitarne. A także wydawał ulotki i plakaty z logo „Solidarności". Zorganizował akcję zbierania podpisów intelektualistów, artystów, naukowców i polityków pod apelami w obronie więźniów politycznych w PRL. Niezwykłe było to, że apel zgodnie podpisywali prawicowcy i lewicowcy, związkowcy, wypędzeni...
Mówi: - Akcja solidarnościowa po wprowadzeniu stanu wojennego to był punkt kulminacyjny stosunków połsko-nie-mieckich po wojnie. Objęła mnóstwo ludzi. Przy tym okazało się, że wszędzie, w prawie każdym niemieckim mieście są ludzie, którzy mieli jakieś kontakty z Polską że Polska nie jest obcym krajem.
„Pax Christi" pomagał też czechosłowackiej „Karcie 77" („Zawoziłem do Pragi dla nich pieniądze, które zbieraliśmy podczas akcji solidarnościowych, potem pisałem artykuły w prasie niemieckiej o prawdziwej sytuacji w Czechosłowacji" - mówi). Pomagali także ąuasi-opozycji w NRD: duszpa-sterstwom akademickim, grupom Akcji Znaków Pokuty. Lehmann z przyjaciółmi wozili do NRD materiały: książki, broszury informacyjne, także o Polsce. Ruch „Pax Christi" drukował też miniaturowe katechizmy po litewsku albo Biblię po rosyjsku, którą wysyłano Niemcom w Kazachstanie.
Opowiada: - Do NRD woziliśmy wszystko, co się dało: książki religijne, społeczne, Gułag Sołżenicyna. Woziliśmy nielegalnie. Na granicy NRD-RFN podawaliśmy, że jedziemy tranzytem do Berlina Zachodniego. Było to możliwe po za-
126
warciu w 1972 roku układu berlińskiego, który regulował kwestie tranzytu przez NRD. No i zjeżdżaliśmy w bok do Berlina Wschodniego, co było zakazane, i tam zostawialiśmy towar ludziom. Jeździłem tak ileś dziesiątków razy, w końcu taka podróż trwała dzień. „Stasi" coś tam węszyła, w jednym z „moich" dokumentów z Urzędu Gaucka przeczytałem potem, jak donosiciel „dostrzegł w piwnicy siedem podejrzanych skrzyń". Te akcje trwały jakoś od 1972 do 1982 roku. Skończyły się, kiedy odszedłem.
Z „Pax Christi" Lehmann odszedł w 1982 roku. Przez kilka lat był menadżerem teologiczno-społecznego wydawnictwa Herder. Promował wydawane przez Herdera książki Bartoszewskiego, które były ich wspólnym dziełem (Lehmann nagrywał rozmowy z Bartoszewskim, potem opracowywał literacko i redagował).
Za wydaną wówczas w Herderze Jesień nadziei Władysław Bartoszewski dostał Nagrodę Pokojową Niemieckiego Księgarstwa. Książka Kto ratuje choć jedno życie trafiła do podręczników szkolnych, a zdanie „warto być przyzwoitym" weszło do publicznego słownika.
Po Herderze pracował w „Missio" - organizacji pomagającej Trzeciemu Światu. Zbierał datki, pisał reportaże o działalności „Missio" w Ameryce Południowej. W 1992 roku przeszedł do KNA-Bild, katolickiej agencji fotograficznej; został jej dyrektorem.
*
Przez te wszystkie lata Reinhold Lehmann pracował też we Maximilian-Kolbe-Werk, którego był współzałożycielem.
Historia Kolbe-Werk zaczęła się w maju 1964 roku. We Frankfurcie nad Menem trwał proces strażników z Auschwitz, gdy grupa osób z „Pax Christi" pod kierunkiem publicysty Alfonsa Erba przyjechała do Oświęcimia z pielgrzymką pokutną. Niemcy spotkali się z byłymi więźniami, poznali ich sytuację życiową. Po powrocie Erb rozpoczął Solidaritatsspende
127
(zbiórkę solidarnościową) - akcję zbierania pieniędzy na pomoc dla byłych więźniów. Do akcji włączyła się cała „Pax Chri-sti".
A w roku 1973 - Lehmann był już sekretarzem generalnym ruchu - powstał Kolbe-Werk. Założycielami były „Pax Christi", „Caritas", Centralny Komitet Katolików Niemieckich oraz kilkanaście mniejszych organizacji katolickich.
We władzach Kolbe-Werk Lehmann był do roku 1997, przez ostatnie lata jako społeczny przewodniczący.
W 1996 roku w rozmowie z „Tygodnikiem Powszechnym" tak opowiadał o swej pracy: „Gdy Elisabeth Erb, córka Alfonsa Erba i nasza dyrektorka, wraca z Polski albo Rosji z listami, dokumentami i wywiadami, przeprowadzonymi z byłymi więźniami, to ja opracowuję ich zawartość. Tak, żeby można je przedstawić niemieckiej opinii publicznej. Sporządzam też listy z prośbami o darowizny, broszury informacyjne. Sądzę, że nie nadaję się do tego, aby spędzać godziny z więźniami, trzymając ich za ręce...".
Pracował w Kolbe-Werk, choć jego pokolenie nie ponosiło żadnej winy - gdy powstawały obozy, on zaczynał chodzić do przedszkola. W wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego" mówił: „Ktoś mądrzejszy ode mnie powiedział, że moje pokolenie, choć samo nie było winne, ma jednak pewien udział w winie. (...) To dotknęło cały naród. Dla mnie ta praca jest ważna z dwóch powodów. Po pierwsze, przez znajomość z Bartoszewskim, który w Auschwitz i Warszawie uświadamiał mi, że hitlerowcy popełniali zbrodnie nie tylko w obozach koncentracyjnych, ale także w innych miejscach, które symbolizują Palmiry czy Cmentarz Powązkowski. Chodziliśmy razem po Powązkach, a on opowiadał, co znaczyło żyć w okupowanej Warszawie. Druga moja motywacja pojawiła się po lekturze książki lewicowego intelektualisty Ericha Kuby'ego Ais Po-len deutsch war (Gdy Polską rządzili Niemcy). To była pierwsza książka w Niemczech Zachodnich o skutkach prowadzonej narodowosocjalistycznej polityki eksterminacji w Polsce.
128
Ważnym momentem było też dla mnie nawiązanie współpracy z «Tygodnikiem Powszechnym» i z Mietkiem Pszonem; znajomość z Alfonsem Erbem, twórcą Kolbe-Werk; duch panujący w «Pax Christi»... Apoza tym... Pewnego dnia dostałem list od byłego więźnia. Przeczytałem w nim: Dzięki Panu przezwyciężyłem nienawiść w moim sercu".
*
Reinhold Lehmann do dziś nie wie, co stało się naprawdę wtedy, w roku 1976. O co chodziło stronie PRL-owskiej? Czy chcieli go zwerbować? A może zniszczyć? Czy to SB puściło plotkę, że jest polskim agentem, żeby napuścić na niego Niemców i uniemożliwić mu pracę w Polsce? I jaka była, jeśli była, rola tego polskiego biskupa?
Chciałby się dowiedzieć, jak było. Ale że archiwa są zamknięte, pozostają hipotezy.
Były wysoki rangą funkcjonariusz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (w resorcie od 1990 roku) twierdzi, że SB w istocie chciała zwerbować Reinholda Lehmanna, którego liczne podróże do Polski aż rzucały się w oczy. A że z próby werbunku nic nie wyszło, więc postanowiono nie wpuszczać go więcej do kraju.
O wersji z polskim biskupem, który miał podsunąć Niemcom kanałami kościelnymi informację, jakoby Lehmann był polskim szpiegiem, ów funkcjonariusz MSW powie tylko:
- Nie wiem, czy ów biskup faktycznie to zrobił. Ale wiem, że w PRL miał na sumieniu różne poważne grzechy.
Brzmi to jak sugestia, że biskup współpracował z SB. Czy więc to SB kazała mu „sprzedać" taką informację, żeby „unieszkodliwić" Lehmanna rękami Niemców?
- Podobno władze denerwowała i prowokowała nasza współpraca ze „Znakiem" - zastanawia się dziś Lehmann.
- Podobno w MSW mówiono, że „obsługujemy" „Znakowi" kontakty za granicą. Może wiedzieli, że współpracowałem z Radiem Wolna Europa? Że pisałem albo dzwoniłem do Nowaka,
129
potem do Michałowskiego i przekazywałem im informacje od „Znaku"...
A może zadziałał inny mechanizm? Może kontrwywiad musiał złapać rocznie iluś szpiegów, żeby udowodnić swą przydatność?
A może wreszcie nałożyło się na siebie równocześnie wiele rzeczy? I w Niemczech Zachodnich, i w Polsce było przecież dość dużo ludzi, którzy Lehmanna nie lubili - albo prywatnie, albo za jego działalność.
Mimo gwałtowności Ostdebatte, w niemieckim Kościele polski „odcinek" był chyba najmniej kontrowersyjną częścią działalności „Pax Christi": tu Lehmann mógł liczyć na pomoc polityczną i finansową wielu biskupów, którzy rozumieli potrzebę pojednania z Polską. Gorzej było, gdy organizacja występowała z krytyką zbrojeń atomowych albo eksportu broni.
Dlatego lewicujący „Pax Christi" miał wielu wrogów -w Kościele i poza nim. Wrogowie krytykowali pacyfizm „Pax Christi", zajmowanie się takimi tematami jak dyktatury w Chile i RPA albo propagowanie zastępczej służby wojskowej (później, w roku 1986, wybuchnie ostry konflikt między hierarchią kościelną a ruchem, gdy w atmosferze sporów o zbrojenia nuklearne „Pax Christi" wyda oświadczenie, że „etycznie właściwą dziś formą działania" jest odmowa służby wojskowej).
Katolicka i pozakościelna prawica krytykowała też jednoznaczne stanowisko ruchu w kwestii granicy na Odrze i podkreślanie odpowiedzialności Niemiec za wojnę. W 1981 roku w prawicowym dzienniku katolickim „Deutsche Tagespost" ukazał się nawet artykuł sugerujący, że „Pax Christi" jest infiltrowana przez KGB.
Może więc cała sprawa była intrygą środowisk wysiedleńczych albo/i polityków prawicy, mających swoje układy w służbach specjalnych? Udana kompromitacja sekretarza generalnego byłaby przecież kompromitacją całego „Pax Christi".
130
Ale wrogowie byli także w polskim Kościele. Jednym nie podobało się, że partnerem „Znaku" jest organizacja lewicująca. Innym, że Lehmann pisał nie tylko o heroiczności polskiego Kościoła, ale także o narodowych, jeśli nie nacjonalistycznych wystąpieniach kardynała Wyszyńskiego albo o powszechnym milczeniu o powojennych wysiedleniach. Więc może polski biskup działał z własnej inicjatywy?
W każdym razie jedno jest pewne: Lehmann wpadł między fronty „zimnej wojny".
Były wysoki funkcjonariusz MSW powie dziś: - Lehmann z jego podróżami do Polski był jak na owe czasy czymś niezwykłym. Z jednej strony polskie MSW postanowiło wykorzystać jego wiedzę i możliwości, z drugiej zaczęli go podejrzewać Niemcy. Być może jego błąd polegał na tym, że nie pobiegł zaraz do niemieckiego kontrwywiadu zgłosić, że komuniści robią podchody. Pewnie się bał, że wtedy strona niemiecka zablokuje działalność jego ruchu w Polsce. Chciał być niezależny i robić swoje. Ale niestety, znalazł się między dwiema potężnymi siłami...
*
Po tamtym telefonie z roku 1978 („Pan pod żadnym pozorem...") Reinhold Lehmann przyjechał do Polski dopiero w 1992 roku. Robił reportaż o powstających na Śląsku tzw. stacjach socjalnych dla osób chorych i starych, współfinaso-wanych przez Niemców.
W następnych latach pisał kolejne reportaże, które ukazywały się w niemieckiej prasie katolickiej: o jubileuszu św. Jadwigi Śląskiej, o powstającym w Krzyżowej centrum spotkań młodzieży, o Kościele polskim po komunizmie, o jubileuszu św. Wojciecha, o Wrocławiu przed Kongresem Eucharystycznym. Będąc w Polsce, załatwiał także sprawy Kolbe--Werk.
Czasem spotykał dawnych znajomych, ale specjalnie nie szukał starych kontaktów. Może czuł się rozczarowany? Może
131
miał nadzieję, że ktoś z dawnych przyjaciół, którzy teraz rządzili, odezwie się, wykona jakiś gest?
Ale gestów nie było. Nie dostał też orderu. Pewnie powiedziałby, że cóż ordery. Ale w końcu nie o medal chodziło, tylko o uznanie, wyrażone w formie odznaczenia -jakie otrzymało przecież wielu Niemców, przed rokiem 1989 działających między Polską a Niemcami Wschodnimi i Zachodnimi.
A tu nic, ani słowa. Także w sprawie, za którą zapłacił rokiem wyjętym z życiorysu.
Latem 1996 roku Lehmann wysłał list do ambasady polskiej w RFN. Pisał, że chciałby przekonać się, jak było naprawdę. Ambasada odpowiedziała, że stan prawny nie pozwala na udzielenie żadnych informacji. W odpowiedzi znalazło się sformułowanie, które Lehmanna zabolało: że nie udziela się informacji o współpracy ze służbami specjalnymi.
Swoją„teczkę" dostał za to z Urzędu Gaucka, zawiadującego aktami NRD-owskiej służby bezpieczeństwa „Stasi". Wśród raportów oficerów z XX departamentu (odpowiedzialnego za opozycję i Kościoły) oraz donosicieli, którzy relacjonowali „Stasi" wizyty Lehmanna w NRD, znalazła się kopia formularza tzw. ankiety SOUD.
SOUD - pod tą nazwą krył się „System Zintegrowanej Wymiany Informacji o Wrogach Państw Socjalistycznych". Funkcjonował on pod nadzorem KGB, a włączone weń były odpowiednie resorty i służby państw Układu Warszawskiego. Z dokumentu wynika, że w 1982 roku, po jego kolejnej podejrzanej wizycie w NRD, „Stasi" postanowiła pilniej przyjrzeć się Lehmannowi. NRD-owskie służby zwróciły się do KGB z pytaniem, czy osoba Lehmanna jest znana służbom ZSRR lub innych krajów.
W odpowiedzi „Stasi" otrzymała od KGB wydruk z bazy danych SOUD. Sporządzony w języku rosyjskim dokument informował, że osoba Lehmanna została wprowadzona do SOUD w 1979 roku. Dokument kwalifikował „Pax Christi" jako „organizację klerykalną" o charakterze „terrorystycznym
132
lub ekstremistycznym". W rubryce „podjęte działania" znalazła się adnotacja, że od 1976 roku Lehmann objęty był zakazem wjazdu do Polski (zakrytje wjezda), wydanym przez MSW PRL. W dokumencie nie było natomiast rubryk, które mówiłyby, czy służby PRL próbowały „osobę" werbować.
W ten sposób Lehmann tylko potwierdził to, czego domyślał się już wcześniej.
*
Mówi: - Wiele rzeczy w tej polskiej robocie kochałem, wiele nienawidziłem. Taka mieszanka... Czasem się zastanawiam. Te lata... Często nie miałem czasu dla rodziny, dla dzieci, kiedy to było dla nich ważne...
W 1995 roku umarł Mieczysław Pszon. Dla Lehmanna była to śmierć przyjaciela: oficera Armii Krajowej, skazanego przez komunistów na karę śmierci, zamienioną na więzienie, a potem wieloletniego „eksperta od Niemców" w redakcji „Tygodnika Powszechnego".
To Pszon, którego nazwisko podawano sobie w Niemczech z rąk do rąk jako „ten" adres, pokazywał Lehmannowi Polskę. Nie tylko tę heroiczną. Także tę od podszewki: Polskę ironiczną Polskę knajp, w których pili wspólnie wódkę, a potem leczyli kaca gorącym kapuśniakiem.
Mówi: - Śmierć Pszona była końcem pewnej epoki. Może teraz nadszedł czas innych ludzi? Beznamiętnych, dla których takie stosunki polsko-niemieckie jak dziś są oczywiste i którzy nie mają takich emocji jak my kiedyś.
W każdym razie w latach dziewięćdziesiątych Reinhold Lehmann jeździł do Polski czasem i kilka razy w roku.
Po śmierci Pszona „Tygodnik Powszechny" opublikował wspomnieniowy artykuł. Reinhold Lehmann pisał w nim o swej przygodzie z Polską.
Tekst kończył słowami: „Czy w końcu była to miłość szczęśliwa? W każdym razie, takiej miłości nie można zapomnieć...".
133
On nie mógł zapomnieć, za to zapomniała o nim wolna już Polska. Dopiero w roku 1998, dziewięć lat po odzyskaniu niepodległości, władze w Warszawie rozpoczęły procedurę przyznania mu odznaczenia.
Za późno. Jesienią 1998 roku Reinhold Lehmann nagle zachorował. W szpitalu okazało się, że ma raka. Umarł 2 grudnia 1998 roku.
(1998)
Przerwane dzieciństwo Gerharda Gruschki
Ile potrafi zrozumieć trzyletnie dziecko? Zapewne niewiele. Trzylatek nie rejestruje racjonalnie wydarzeń, nie kojarzy zachodzących między nimi związków. On łapie klimat: atmosferę, uczucia. Bardziej wyczuwa niż rozumie, czy otaczający go świat jest bezpieczny i uporządkowany.
W taki właśnie sposób Gerhard Gruschka przeżywał po raz pierwszy w swym życiu to, co po latach nazwał -już racjonalnie - „wygnaniem z raju".
Dziecięcy raj Gerharda składał się z szeregu rzeczy i rytuałów, którym trzyletni Gerhard nadawał zgoła inne znaczenie niż otaczający go świat dorosłych. Taką rzeczą był zbiornik przeciwpożarowy z wodą, stojący tuż za progiem rodzinnego domu Gruschków w gliwickiej dzielnicy Peters-dorf. Gerhardowi, pluskającemu się w nim w gromadzie dzie-
135
ciaków z sąsiedztwa, zbiornik ten wydawał się wspaniałym, bezkresnym morzem.
Najważniejsze jednak, co łatwo zrozumieć, było mieszkanie. W obrazach, które Gerhard zachował w zakamarkach podświadomości, mieszkanie nabiera kolorów jasnych i radosnych. Jest wielkie i zawsze słoneczne, pełne zakamarków i skrytek. No i ma łazienkę.
W tym mieszkaniu przy JohannisstraBe Gerhard Gru-schka przyszedł na świat w roku 1930. Takie naprawdę nowoczesne mieszkania budowała wtedy dla swoich pracowników okręgowa dyrekcja Kolei Rzeszy (Reichsbahn), w której tato Gerharda, Heinrich Gruschka, pracował jako urzędnik.
Ale na tym nie kończył się wcale świat Gerharda. Było w nim miejsce także na plac zabaw, tuż obok kamienicy, i na tłumek rówieśników. A także na pobliski park, który trzylatkowi wydawał się wielkim i dzikim lasem, do którego udawać się można było tylko w towarzystwie taty, a częściej mamy. Mama, Anna Gruschka, najczęściej z parku zachodziła z Gerhardem jeszcze dalej, do kościoła Świętego Bartłomieja.
Gerhard, najmłodszy w rodzinie - dwaj starsi bracia, Johannes i Georg, zaczęli już szkołę - lubił te wyprawy z mamą. Szczególnie zaś lubił, gdy mama zabierała go na zakupy do piekarni. Bo jeśli oprócz tego wszystkiego w świecie Gerharda Gruschki było jeszcze coś pewnego, to był nim właśnie rytuał w piekarni, gdzie Gerhard mógł zawsze liczyć na „ame-rykanina", jak nazywano okrągłe lukrowane ciastka.
Być może trzylatek zapamiętał to wszystko tak dobrze właśnie dlatego, że pewnego dnia wszystko się skończyło: i słoneczne mieszkanie, i las, i ocean przed progiem, i lukrowane „amerykany". Choć określenie „pewnego dnia" nie jest tu precyzyjne. Nie był to bowiem koniec nagły, lecz powolny - i nieuchronny.
Najpierw mały Gerhard zarejestrował fakt, że w domu, zwykle głośnym i radosnym, zrobiło się smutno i ponuro. Że mama się nie śmieje. I że zmienił się codzienny rytuał: ojciec,
136
teraz spięty i niecierpliwy, nie wychodził rano do pracy, bo pracy już nie miał. Ta ostatnia wiadomość dotarła do malca i zrobiła na nim wielkie wrażenie nie tylko swą treścią ale i formą gdy pewnego dnia, podczas wieczornej modlitwy -Anna Gruschka modliła się wspólnie z dziećmi - mama powiedziała, że teraz będziemy się modlić o pracę dla taty. Gerhard nie bardzo wiedział, co to znaczy praca, ale zrozumiał, że to coś ważnego, bo głos mamy brzmiał smutno i poważnie.
A potem zjawił się strach. Nie jakiś nieokreślony lęk, ale właśnie strach: bardzo dotkliwy i bardzo wyraźny. W zakamarkach pamięci Gerharda ten strach ma konkretny kształt. Jest nim postać w kolorze brązowym: w brązowych spodniach, brązowej kurtce, brązowej czapce. Wielka jak góra postać staje w progu i zaczyna krzyczeć. Krzyczy na mamę (taty nie ma w domu), coraz głośniej i głośniej, a mały Gerhard pod stołem dziwi się, po co temu krzyczącemu panu tak wielka ilość pasków i rzemyków...
Wkrótce potem Gerhard ostatecznie pożegnał się z JohannisstraBe. Gruschkowie przeprowadzili się do innej dzielnicy. Dzielnica oficjalnie nazywała się Hiittenviertel, Hutnicza, bo leżała koło huty. Składała się z szeregów szarych czynszówek, które małemu Gerhardowi wydawały się wiecznie brudne. W takiej czynszówce przy KanalstraBe, czyli Kanałowej, Gruschkowie wprowadzili się do mieszkania, które składało się z pokoju z ciemną kuchnią bez łazienki, a jedynie z umywalką z zimną wodą. I wspólną toaletą w korytarzu.
Okna mieszkania wychodziły na ciemne podwórze. Także z wyobraźni czterolatka zniknął świat jasny i słoneczny. Gerhard nie rozumiał, dlaczego zniknęło słońce. Czuł tylko, że stało się coś złego.
137
Część I
Gerhard Gruschka dokonuje wyboru i
Minęło kilka lat, zanim Gerhard Gruschka dowiedział się, komu zawdzięcza to „wygnanie z raju". Miał 12, może 13 lat, kiedy myszkując po półkach, znalazł schowane w książce urzędowe pismo, datowane na rok 1933. Nadawca - dyrekcja Kolei Rzeszy w Gliwicach - zawiadamiała Heinricha Gruschkę, że zostaje zwolniony ze skutkiem natychmiastowym. Powód: działalność polityczna przed rokiem 1933 w Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. Dyrekcja wzywała także do natychmiastowego opuszczenia pracowniczego mieszkania, bez prawa do lokalu zastępczego.
Choć od przejęcia władzy przez nazistów minęło niewiele czasu, list napisany był już niemczyzną którą dziś nazwać można urzędowo-nazistowską. Dopiero w ten sposób Gerhard dowiedział się o ojcowskich kłopotach - tato nigdy nie rozmawiał z dziećmi na takie tematy.
Bo Heinrich Gruschka był nie tylko urzędnikiem Reichs-bahn, ale także wysoko postawionym działaczem gliwickiej SPD. A także społecznikiem, pracującym bez wynagrodzenia jako ławnik w gliwickim Landgericht, Sądzie Krajowym. I jeszcze członkiem „Czarno-Czerwono-Złotego Sztandaru" („Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold"), organizacji bojowej, założonej przez SPD w celu ochrony własnych wieców i demonstracji przed atakami bojówek nazistowskich i komunistycznych.
Małżeństwo Heinricha i Anny Gruschków było zatem związkiem dwóch przeciwności nie tylko osobowościowo - on surowy i zasadniczy, ona łagodna i ciepła - ale także politycznie. Bo Anna Gruschka, pobożna katoliczka, głosowała zawsze - to znaczy, do kiedy były jeszcze wybory - na katolicką Partię Centrum. I strasznie bała się o męża, który przed rokiem
138
1933 często występował na wiecach SPD jako mówca. Przecież demonstracje nierzadko kończyły się bitwami ulicznymi, a mąż nie przebierał w słowach, kiedy agitując przeciwko Hitlerowi wołał: „Ludzie, nie wybierajcie Hitlera, bo Hitler oznacza wojnę".
Dla Heinricha Gruschki, weterana spod Verdun, w wojnie nie było nic bohaterskiego; wojna była czymś najgorszym, co mógł sobie wyobrazić. Dlatego nigdy nie opowiadał w domu o frontowych przeżyciach. Zresztą ku rozczarowaniu dwóch starszych synów - i w odróżnieniu od licznych wujków, którzy opowiadali sporo.
Gorliwość, z jaką naród niemiecki wyniósł do władzy Fuhrera, a potem uległość lub fanatyzm, z jakim podporządkował się jego władzy, były pierwszym (i nie ostatnim) wielkim politycznym rozczarowaniem Heinricha Gruschki. Mały Gerhard zachował w pamięci obraz ojca przy kuchennym stole. Ojciec czyta nazistowską gazetę (innych już nie było), odkłada ją zakrywa twarz dłońmi i wzdycha: Blódes Volk; co za durny naród...
Na razie jest rok 1934 i bezrobotny Heinrich Gruschka popada w depresję. A obojętniejąc, traci instynkt samozachowawczy. Zaczyna zachowywać się nieostrożnie: nie odpowiada na pozdrowienie Heil Hitler, nigdy też - póki rodzina mieszka w Petersdorfie - nie wywiesza z okna flagi ze swastyką na święta państwowe. A że świąt jest coraz więcej, coraz częściej do mieszkania wdzierają się SA-mani; pytają właściwie wrzeszczą, czemu nie ma flagi. Wtedy głos zabiera matka: Zostawcie mojego męża, mówi, on nic nie rozumie, on walczył pod Verdun, był ciężko ranny w głowę.
Co zresztą było prawdą.
II
Tak, Anna Gruschka, kobieta prosta i niezwykle spokojna, a do tego głęboko wierząca, potrafiła być twarda. Bała się,
139
ale walczyła. Walczyć musiała, bo piękne mieszkanie Grusch-ków przydzielono już nowemu lokatorowi, członkowi SA.
Dziś Gerhard Gruschka wspomina: - Miałem trzy lata i wiedziałem, że coś się dzieje, tylko dlatego, że modliliśmy się za tatę i przychodził ten SA-man. Awanturował się, bo mama robiła różne tricki, żebyśmy mogli zostać miesiąc dłużej, a potem kolejny miesiąc. Długo nie mogła znaleźć innego mieszkania. SA-man przychodził w mundurze i krzyczał na mamę, czemu mieszkanie jeszcze nie jest puste. Stał i ryczał, a matka rzucała się do okna ściągać firanki, żeby pokazać, że coś robi...
Jedyny plus wyprowadzenia się z wielkiego i jasnego mieszkania w Petersdorfie polegał więc na tym, że okna czynszówki przy Kanałowej wychodziły nie na ulicę, lecz podwórze, a podwórek nikt nie sprawdzał - ważna była fasada.
Htittemdertel to nie były wprawdzie slumsy, ale jednak dzielnica robotnicza, tuż koło zakładów przemysłowych. Więc coś gorszego. A do tego przy samej granicy z Polską: u końca Kanałowej widać już było przejście graniczne.
Ta ostatnia okoliczność Gruschkom akurat nie przeszkadzała. Nie, mimo nazwiska z polskością nie mieli chyba nic wspólnego (,,W komputerowej książce telefonicznej Niemiec znalazłem ponad 650 Gruschków" - powie dziś Gerhard). Ale trzeba dodać to słowo „chyba", gdyż w okolicach ówczesnego Ratibora (Raciborza), a dokładnie w Stolzmutz (Tłustomo-stach) i Rakau (Rakowie), skąd pochodzili Anna i Heinrich Gruschkowie, nikt nie grzebał w narodowych korzeniach. Miejscowi jako coś niezwykłego wspominali wieś Machau (Maków), której mieszkańcy gromadnie poszli walczyć w powstaniu śląskim po polskiej stronie. Gerhard długo pamiętał zdumienie babci, która oburzyła się na pytanie malca, czy jest Niemką czy Polką bo przecież mówi po polsku chętniej niż po niemiecku. (Nie przypadkiem kilkanaście lat później powojenne wysiedlenia oszczędzą wsie na południe od Raciborza: polskie władze uznają ich mieszkańców za autochtonów
140
o zagubionych, ale polskich korzeniach - lub przynajmniej za nadających się do spolszczenia).
Dla małego Gerharda narodowość nie była więc problemem. Wiedział, że istnieje coś takiego jak granica, bo mama opowiadała o ostrych kontrolach, gdy szła odwiedzić siostrę, która w 1921 roku została po polskiej stronie. Słyszał o powstaniach, które rodzice przeżyli już w Gliwicach, choć nie brali w nich udziału. Patrz Gerhard, mówiła czasem mama, gdy szli gliwickimi ulicami, patrz, na tych dachach siedzieli polscy powstańcy i ostrzeliwali zakłady kolejowe taty, a potem przyszedł Selbstschutz i wyparł ich.
W tych opowieściach był strach przed kulami i wojną. Nie było zaś „dobrych" Niemców i „złych" Polaków - co Gerhard uświadomił sobie dopiero wiele lat później.
III
Tymczasem u Gruschków na Kanałowej zaczyna się bieda. Brakuje pieniędzy, trzeba się ograniczać. Przez dwa lata, gdy ojciec - dalej w apatii -jest bezrobotny, rodzinę utrzymuje matka. Szyje i pierze, dla piekarza z sąsiedztwa i dla handlarza węglem.
Heinrich Gruschka dostaje pracę dopiero w roku 1935: kiepsko płatną posadę niewykwalifikowanego robotnika przy budowie śluzy na kanale w Gliwicach, który nazywa się oczywiście Adolf-Hitler-Kanał. Do pracy jest daleko. Ojciec wychodzi wcześnie rano, gdy Gerhard jeszcze śpi, a wraca w nocy, gdy Gerhard już zasnął. W ten sposób ojciec zaczyna znikać ze świata pięciolatka. A kiedy Gerhard jeszcze troszkę podrośnie, ojciec zniknie ostatecznie. Zakwalifikowany jako Zwangsuerplichte-ter, dostanie nakaz pracy: jako robotnik na budowach za Odrą w Saksonii, a potem w kamieniołomach pod Magdeburgiem.
Zwangsverplichteter to neologizm, który w słowniku niemieckim pojawił się w Trzeciej Rzeszy. Składał się z dwóch słów: Zwang (przymus) i Pflicht (obowiązek). Potomnym taka
141
zbitka wyda się bez sensu, ale wtedy jest inaczej. Bo w Trzeciej Rzeszy obowiązek spoczywa na każdym obywatelu. Każdy jest do czegoś zobowiązany, zaś wypełnianie obowiązków na rzecz Rzeszy ma być nie przykrą koniecznością, ale zaszczytem i punktem honoru dobrego Niemca - czy chodzi o zbiórkę makulatury, czy o donoszenie na sąsiadów. Hańbą dla dobrego Niemca jest natomiast zostać zmuszonym do wypełniania obowiązków wobec ojczyzny. W języku Trzeciej Rzeszy słowo Zwangsverplichteter oznacza więc kogoś społecznie napiętnowanego i podejrzanego. Odmowa przyjęcia nakazu pracy może skończyć się obozem, zaś pod koniec wojny wyrokiem śmierci (i takie wyroki zapadają).
Heinrich Gruschka znika więc z małego świata przy Ka-nalstraBe. Daleko, pod Magdeburgiem, mieszka skoszarowany w barakach. Takich jak baraki w obozach koncentracyjnych (nazywanych Einheitsbaracke lub potocznie KZ-Baracke: ujednolicony model baraku dla kacetów). Tych koszar-baraków nie otacza drut ani straże, ale bez pozwolenia oddalać się nie można. Rodzinę wolno odwiedzić raz do roku; urlop trwa dwa tygodnie.
Heinrich Gruschka stara się, aby jego urlopy wypadały wtedy, gdy nastoletni już Gerhard ma ferie (dwaj starsi bracia są już w Wehrmachcie). Te rzadkie chwile ojciec i syn spędzają zwykle nie przy Kanałowej, ale u krewnych w Rakowie. Tam jest cudownie: las, zieleń, pola, rzeka. Przestrzeń i swoboda. Tam, na wsi, wśród łagodnie pofalowanych wzgórz, Gerhard spędza każdą wolną od szkoły chwilę: wakacje letnie, ferie zimowe, czasem (z mamą) Boże Narodzenie, a często też Kartoffelferien (ferie na wykopki).
IV
Swego pierwszego świadomego i politycznego (a może estetycznego?) wyboru Gerhard Gruschka dokonał, gdy nie miał jeszcze 12 lat.
142
Było tak: w 1940 roku Gerhard kończy czteroletnią szkołę podstawową i jako jedyny chłopak z Kanałowej idzie do gliwickiego Gimnazjum Miejskiego. Ma już 10 lat. W Trzeciej Rzeszy jest to wiek, w którym o młodego człowieka dopomina się państwo: młodzież szkolna od 10 do 14 roku życia zorganizowana jest w Deutsches Jungvolk (Niemieckich Młodzikach). Członków Jungvolku nazywa się popularnie „Pimpfami". W wieku 14 lat automatycznie przechodzi się do Hitlerjugend (Młodzieży Hitlera), aby z osiągnięciem 18 lat zostać powołanym do wojska (albo/i wstąpić do innych organizacji jak SA czy SS).
Ponieważ wszyscy musieli być gdzieś „zorganizowani" (to kolejne popularne słowo w tamtych latach), 10-letni Gerhard dostał wezwanie, do jakiej drużyny ma się zapisać.
Ale tu powstał problem: Gerhard nie lubił mundurów. Dla Gerharda, podobnie zresztą jak dla większości kolegów z podwórka, od zbiórek Jungvolku ważniejsza jest piłka nożna. W porównaniu z piłką Jungvolk wydaje się nudny i drętwy. Ale to nie nuda jest decydująca. Decydujące jest, że zbiórki odbywają się w niedzielne przedpołudnia. Nieprzypadkowo: to czas Mszy dla dzieci i młodzieży.
Niedzielne apele stają się dla Gerharda problemem, ba, dramatem. On woli iść do kościoła. Jakże może być inaczej -przecież jest starostą ministrantów. We franciszkańskim kościele Serca Jezusowego w niedzielę odprawia się pięć Mszy, a do obowiązków Gerharda należy rozdzielanie czynności wśród młodszych ministrantów. I robi to chętnie, gdyż Gerhard jest chłopakiem naprawdę pobożnym - i sama myśl, że nie pójdzie rano na Mszę, wydaje mu się okropna. W końcu to jego świat: jego kościół, jego „owieczki", czyli młodsi ministranci (mama ma nawet nadzieję, że Gerhard zostanie księdzem).
Ale że na niedzielnych apelach drużynowi Jungvolku sprawdzają obecność szczególnie skrupulatnie, zaczynają się awantury. Także dlatego, że Gerhard jest w drużynie czarną owcą: nie ma swojego uniformu. (Inaczej niż Georg, średni
143
z rodzeństwa; z nim tato i mama mają problem, bo Georg, członek Hitlerjugend, uwielbia mundury, i to nie byle jakie, ale specjalne uniformy Flieger-Hitlerjugend, czyli Młodych Lotników Hitlera - aby zachęcić młodzież do wojska, HJ ma formacje wzorujące się na rodzajach sił zbrojnych: lotników, marynarzy, czyli Marine-HJ; a że Georg chce zostać lotnikiem i rodzice nie chcą kupić munduru, więc w domu wybuchają awantury...).
Tymczasem gdy drużyna Gerharda staje na baczność, on w białych podkolanówkach i cywilnych spodenkach psuje widok. Do tego on, jedyny z ulicy w gimnazjum, odmawia przyjęcia funkcji Jungzugftihrera (dowódcy drużyny). I nie przychodzi na niedzielne apele.
Awantury trwają dwa lata. Wreszcie drużynowym wyczerpują się argumenty słowne. Podburzają „Pimpfów". Gerhard zostaje pobity. Od bijących słyszy, że ma ojca-komunistę (gdyby Heinrich Gruschka to usłyszał, pewnie by się obraził). A wkrótce potem dostaje wezwanie do dawnego sklepu z nabiałem tuż za rogiem, czyli do lokalnej kwatery Jungvolku. Tam drużynowi (jego rówieśnicy) organizują„sąd", który uznaje, że Gerhard Gruschka nie jest godzien być członkiem Niemieckich Młodzików. W pisemnym uzasadnieniu, sporządzonym młodzieńczymi kulfonami na kartce żółtego papieru, sąd stwierdza, że Gerhard „od służby Ftihrerowi woli służbę przy ołtarzu".
Ale Gerhard nie poczuł się wcale ukarany. Nie było mu też wstyd. Co więcej, Gerhard poczuł się wolny. Pomyślał, jak to dobrze, że nie musi już dreptać w kółko po boisku.
Ale czy jest się czym przejmować, gdy ma się zaledwie 12 lat? Przecież dwunastolatek ma na głowie zupełnie inne problemy niż własna przyszłość. Poza tym rodzice chwalą postawę Gerharda (tylko matka mawiała czasem zamyślona: „Będziesz mieć ciężko...").
Dla kolegów z podwórka ważna jest gra w „policjantów i złodziei" albo bitwa z „bandą" z sąsiedniej dzielnicy. Zatem
144
Gerhard nie przejmuje się przyszłością. Także dlatego, że poważnie myśli o studiowaniu teologii, a poza tym dużo czyta. Świat dwunastolatka to Karol May i parafia: w piątki Gerhard biegnie na nabożeństwo do Serca Jezusowego, we wtorki do świętego Antoniego, a w niedzielę dodatkowo na nieszpory. No i na codzienną Mszę, do której służy rano, przed pójściem do szkoły.
- To było moje życie - powie dziś. - Kościół, książki, wakacje w Rakowie, koledzy z podwórka. Gdyby wyrzucono mnie z ministrantów, to byłby cios. Ale z Jungvolku? No, dopóki nie zaczęły się kłopoty w gimnazjum.
Zaczęło się z początkiem nowego roku szkolnego. Jak co roku uczniowie wypełniają ankietę. Wśród wielu rubryk jest i taka: „Do jakich organizacji narodowosocjalistycznych należysz?". Gerhard wpisuje zgodnie z prawdą: „Do żadnej". Po kilku miesiącach dostaje wezwanie do dyrekcji. Przed Ober-studiendirektorem Drepperem, członkiem NSDAP, a przy tym człowiekiem bardzo łagodnym, leży ankieta Gerharda. Jako młody Niemiec musisz być zorganizowany, mówi cicho dyrektor. Gerhard może odejść.
Mijają wakacje, zaczyna się nowy rok szkolny. Uczniowie wypełniają ankietę. W rubryce „Do jakich organizacji narodowosocjalistycznych należysz?" Gerhard wpisuje: „żadnej".
-  Tym razem wezwanie do dyrekcji przyszło szybko -wspomina. - Dyrektor powiedział, że jeśli nie jestem zorganizowany, nie mogę zostać w gimnazjum. Prawie się rozpłakałem. Wtedy on spytał, czy umiem śpiewać. Zanim odparłem, że w ogóle nie mam słuchu, kazał mi na przerwie zgłosić się do nauczyciela śpiewu, że z polecenia dyrekcji ma mnie włączyć do szkolnego chóru Jungvolku. Ja naprawdę nie śpiewałem, tylko beczałem jak owca, ale zostałem w tym chórze. I dzięki temu mogłem zostać w szkole.
Wiele lat później Gerhard Gruschka dowiedział się, że Drepper, członek NSDAP, do Gliwic został przeniesiony dyscyplinarnie z Miinsterlandu, regionu w zachodniej części
145
Niemiec. Podobno za to, że nie krył się ze swoim katolicyzmem.
Oberstudiendirektor Drepper nie przeżył wojny: kiedy radziecki front podszedł pod Gliwice, razem z żoną popełnili samobójstwo.
V
Wojna trwa, a Gerhard mieszka sam z mamą.
Ojca nie ma, pracuje pod Magdeburgiem. Brat Johannes, starszy o siedem lat, służy w wojsku od 1941 roku. Johannesa, który do likwidacji szkół wyznaniowych uczył się w katolickim gimnazjum księży misjonarzy w Leobschutz (Głubczyce) ominęła nazistowska szkoła. Kiedy skasowano gimnazjum, zdążył wrócić do Gliwic, zdać przyspieszoną maturę (Notabi-tur, wprowadzoną po to, aby edukacja nie zwalniała od wojska) - i dostał powołanie. Brat Georg, starszy o łat pięć, zostaje powołany w roku 1943, w dzień swych osiemnastych urodzin. Realizuje swoje marzenie: zostaje pilotem. (Johannes służył w obronie przeciwlotniczej, Georg latał na myśliwcach; na szczęście pod koniec wojny, kiedy straty w lotnictwie były największe, jego jednostce brakło paliwa. Obaj przeżyli).
A jednak w świadomości Gerharda wojna jeszcze nie zaistniała jako coś szczególnego. W jego pamięci, przynajmniej na razie, to raczej zbiór kilku, może kilkunastu luźnych, niezbyt nawet ze sobą powiązanych obrazów.
Obraz pierwszy to ranek 1 września 1939 roku: zdenerwowana matka, budząca Gerharda wczesnym rankiem; słowa, ledwie docierające do zaspanego dziewięciolatka (że trzeba uciekać, bo polscy powstańcy zaatakowali radiostację w Gliwicach i jest wojna); niemieccy żołnierze przy wielkim karabinie maszynowym przed domem i wóz pancerny z działem skierowanym na polską stronę; potem huk strzałów od strony kopalni, najpierw głośny, potem coraz cichszy; wreszcie znowu żołnierze, ale w innych mundurach i już bez broni.
146
Kilka lat później Gerhard przypomni sobie tych kilka obrazów, gdy nauczyciel w gimnazjum będzie wyjaśniać, że winę za wojnę z Polską ponoszą sami Polacy, nie Niemcy, że była to „wojna obronna", gdyż Wehrmacht tylko odpowiedział na polską napaść.
- Nie bardzo rozumiałem politykę - powie dziś. -Ale czułem, że coś jest nie tak. To, co nam mówiono, nie zgadzało się z tym, co pamiętałem. Dla każdego, kto widział przemarsz niemieckich wojsk, było oczywiste, że to zaplanowany atak.
Inny obraz, a raczej słowo, to powtarzające się, dziwne określenie Konzertlager. Tak mówiono: Konzert- zamiast Kon-zentrationslager. Niektórzy szeptali, że w każdym obozie jest orkiestra, złożona z więźniów. A może chodziło o to, by oswoić słowo budzące łęk? Słuchający tych szeptów Gerhard rozumiał, że nie znaczą nic dobrego.
Gerhard nie pamięta za to, czy w domu mówiło się o Żydach. To znaczy, być może rodzice coś mówili, w każdym razie nic z tego nie docierało do uszu dziecka.
- Miałem 8-9 lat i nie rozróżniałem, że ktoś jest Żydem albo Niemcem - mówi. - Ale coś wyczuwałem. Mama miała kilka znajomych pań, które do niej zaglądały. Pewnego dnia te panie zaczęły przychodzić z żółtą gwiazdą na ubraniu. Były zakłopotane, gdyż matka zawsze wciskała im coś do jedzenia.
Inny obraz w pamięci Gerharda to gliwicka ulica i grupa ludzi z takimi żółtymi gwiazdami zamiatająca chodnik. Być może Gerhard nie zwróciłby na nich uwagi, gdyby nie porządne ubrania - szczegół, który sprawiał, że cała scena wydawała się niezrozumiała.
Niezrozumiałe wydało się też Gerhardowi, gdy pewnego dnia, jak zwykłe, chciał iść na zakupy „do Barascha". Ile lat mógł mieć? Pięć, może sześć? W każdym razie musiało to być wtedy, gdy ojciec nie miał pracy, w domu zaczęła się prawdziwa bieda i mama -jak zawsze zaradna - znalazła tani sklep. Właściciel nazywał się Barasch i wkrótce Gruschkowie, wychodząc na zakupy, mówili, że idą „do Barascha".
147
Wspomina: - Tamtego dnia mama poprosiła, żebym poszedł na zakupy. Powiedziałem, no to idę do Barascha. A mama na to, nie, Barascha już nie ma.
Ale najbardziej w pamięć Gerharda zapadło to, co zobaczył w mroźny styczniowy dzień 1945 roku.
Opowiada: - To było w ostatni dzień szkoły przed wkroczeniem Rosjan. W drodze do domu spotkałem kolumnę ludzi w pasiakach, pędzonych przez esesmanów. To był straszny widok, ci ludzie padali, esesmani ich bili, jakby w szale, a potem strzelali do tych leżących. Widziałem to. Widok był tak straszny, że spośród ludzi na chodniku wyskoczył oficer Wehrmachtu i próbował interweniować. A na to esesman zaczął krzyczeć na tego oficera, że jego też zabije.
Mówi: - Można w to wierzyć albo nie, ale naprawdę myśleliśmy, że Rosjanie nas wyzwolą. Ojciec, który był już w domu, mówił, że gorzej być nie może. Ja też myślałem: dzięki Bogu, to koniec. A kiedy zobaczyłem tę scenę z więźniami, to wróciłem roztrzęsiony do domu i modliłem się, żeby front przyszedł jak najszybciej.
Część II
Gerhard Gruschka uczy się Pieśni Horsta Wessela
i
Jest styczeń 1945 roku. Nie tylko trójka Gruschków (ojciec wrócił spod Magdeburga) oczekuje z nadzieją nadejścia Rosjan. Nikt jeszcze nie słyszał o Jałcie. Ale nawet potem, gdy wszędzie zawisną biało-czerwone flagi i zakazane zostanie używanie języka niemieckiego w kościele, nikt nie będzie wierzyć, że to zwiastun nowych rządów.
148
- W naszej robotniczej i silnie katolickiej dzielnicy tylko nieliczni uciekli przed frontem, większość miała dość nazistów i wypatrywała Rosjan - wspomina Gerhard. - Ludzie myśleli: nie mamy nic na sumieniu. Nikt nie przypuszczał, że tu będzie Polska. Sądziliśmy, że będą oczywiście Niemcy, tyle że bez nazistów.
W Gliwicach nie było walk. Wehrmacht wycofał się, słaby opór stawiali jedynie staruszkowie z Volkssturmu i nastolatki z Hitlerjugend. Frontowe oddziały radzieckie przeszły więc szybko. Najgorsze zaczęło się, gdy do Gliwic dotarły jednostki z zaplecza: żołnierze radzieccy rozbiegli się po mieście i zaczęli plądrować. Weszli także do Gruschków: ściągnęli walizki z szafy, nawrzucali do nich, co było pod ręką i poszli dalej.
Gerhard Gruschka: -1 tak mieliśmy szczęście, bo naokoło działy się gorsze rzeczy... Rosjanie gwałcili, a jak ktoś się bronił, zabijali. W naszej kamienicy pogwałcili młode dziewczyny... W sąsiedniej miałem koleżankę, 17 lat, bardzo ładną i pobożną. Znałem ją z kościoła. Nie pozwoliła się zgwałcić, to ją zastrzelili...
Tymczasem Gruschka-ojciec był optymistą. Wierzył, że powstaną nowe Niemcy, że będzie demokracja. W mieszkaniu Gruschków zaczęli się już nawet zbierać dawni działacze SPD. W kłębach tytoniowego dymu dyskutowali, co robić.
Więc to, co działo się po przejściu frontu i co stało się potem, po przyjściu Polaków, było drugim wielkim rozczarowaniem Heinricha Gruschki. Kilka tygodni później Gerhard usłyszał, jak pochylony nad kuchennym stołem ojciec mówi: „Mój Boże, to ma być to, o co cały czas walczyłem?".
II
Nigdy już nie dowiemy się, dlaczego tamtego kwietniowego dnia 1945 roku na Kanałową przyszli żołnierze NKWD i Gerhard Gruschka został aresztowany.
149
Ktoś z sąsiadów opowiadał potem matce, że NKWD-yści poszli najpierw do mieszkania piętro wyżej. Podobno chcieli zabrać mieszkającego tam 16-latka, znanego w okolicy działacza Hitlerjugend. Podobno jego matka, widząc żołnierzy, wywiesiła na drzwiach tabliczkę „tyfus". Podobno powiedziała też Rosjanom, że piętro niżej mieszka taki, co także był w HJ. A że Rosjanie bali się tyfusu, więc nie weszli, i żeby wyrobić normę aresztowań wzięli Gerharda. Podobno... W każdym razie Anna Gruschka aż do śmierci była przekonana, że tak właśnie to się odbyło.
- Nie wiem, nie mam dowodów - powie dziś Gerhard Gruschka. - Ale to chyba jedyne wytłumaczenie mojego aresztowania.
Nie przypuszczał, że coś mu grozi - w końcu miał czyste sumienie.
Mówi: - Wpuściłem żołnierzy, nie chciałem, żeby wyważali drzwi. Bez słowa zaczęli rewizję. Wszystko wyrzucili na podłogę. Trwało to długo, rodzice wrócili z pracy. Mama płakała, więc ją pocieszałem, że to nieporozumienie i wrócę najpóźniej jutro. Żołnierze przyprowadzili ze sobą burmistrza naszej dzielnicy, Niemca-komunistę. Przeżył wojnę, a Sowieci mianowali go lokalnym szefem Antyfaszystowskiej Służby Porządkowej (Antifaschistischer Ordnungsdienst). Ojciec i ten komunista zaczęli protestować, ojciec po polsku, a komunista po rosyjsku. Wtedy kapitan NKWD zaczął na nich krzyczeć, po niemiecku. Walił ich kolbą pistoletu i krzyczał, że wszyscy Niemcy to faszyści.
Żołnierze nie uwierzyli, że Gerhard nie mógł być w Hitlerjugend, bo nie miał jeszcze 14 lat. Właściwie trudno się dziwić, że nie uwierzyli, gdyż Gerhard był chłopakiem wyrośniętym. Już raz mało brakowało, a wysoki wzrost zgubiłby Gerharda, gdy na dzień-dwa przed wkroczeniem Rosjan zatrzymał go patrol żandarmerii Wehrmachtu. Żandarmi myśleli, że jest dezerterem, bo nie miał dokumentów (14-latki nie mają dokumentów), a dezerterów wieszano bez sądu.
150
Wtedy Gerharda uratowało świadectwo szczepień, z datą urodzenia. To świadectwo uratowało go także później przed wywózką do Rosji, gdy którejś wiosennej niedzieli Rosjanie obstawili kościół i zabrali wszystkich mężczyzn między 16 a 50 rokiem życia.
Ale teraz nie pomogło nawet świadectwo szczepień.
Wspomina: - Ludzie z dzielnicy mówili potem, że ci, co za Hitlera najbardziej gardłowali, potrafili ukryć się albo podlizać Sowietom, żeby uniknąć konsekwencji... Tego sąsiada nigdy nie aresztowali. Podczas przesłuchań zastanawiałem się, czy go wydać, na dowód mojej niewinności. Sowieci, a potem polscy milicjanci mówili: wskaż nam 2-3 nazistów, to cię wypuścimy.
Ale nie zrobił tego. Dlaczego? Tego Gerhard Gruschka nie wie do końca do dziś. - Miałem przecież taką pokusę - zastanawia się. -Ale może byłem za naiwny? A może za bardzo po katolicku wychowany...
III
W areszcie NKWD Gerhard Gruschka dowiedział się, że jest podejrzany o to, iż jako członek Hitlerjugend strzelał do żołnierzy radzieckich.
- Rosjanie traktowali mnie fair - mówi dziś. - Nie mieli dowodów, a jak mówiłem, że to wszystko nieprawda, nawet mnie nie bili.
Po może dwóch tygodniach - w celi bez okna jeden dzień jest podobny do drugiego - NKWD przekazało więźnia polskiemu Urzędowi Bezpieczeństwa. Wydarzenia, które potem nastąpiły, Gerhard Gruschka opisze pół wieku później we wspomnieniach. A także w zeznaniu, złożonym przed niemieckim sądem na prośbę katowickiego oddziału Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu.
Z zeznania Gerharda Gruschki (fragmenty):
(...) Sowieccy śledczy najwyraźniej uznali, że nawet według ich kryteriów nie jestem obciążony. Nie zwolnili mnie jednak, jak oczeki-
151
wałem, do domu, ale przekazali polskiej milicji, której siedziba znajdowała się w budynku dawnej komendy policji w Gliwicach.
Tutaj zaraz pierwszego dnia mego pobytu w celi widziałem torturowanie jednego ze współwięźniów na oczach innych więźniów. Tortury prowadził osobiście dowodzący oficer milicji. Nie znam jego nazwiska, pamiętam tylko, że torturując wtedy, także torturując później, także i mnie, co chwila mówił, że tych metod nauczył się od SS w obozie GroB-Rosen [Rogoźnica; obóz koncentracyjny na Śląsku]. Z przygnębieniem stwierdziłem wówczas, że w odróżnieniu od Sowietów polscy śledczy z milicji w ogóle nie byli zainteresowani kwestią mojej winy. A ja w tym właśnie pokładałem całą moją nadzieję na zwolnienie. Pamiętam, że najbardziej bolesne uderzenia otrzymałem podczas mego pierwszego przesłuchania, kiedy zgodnie z prawdąpo-wiedziałem, że w roku 1942 zostałem wyrzucony z Jungvolku i że potem w związku z tym miałem kłopoty w szkole. (...) Milicjant podczas przesłuchania znalazł u mnie różaniec, który potajemnie dała mi matka w chwili mego aresztowania, a który Rosjanie pozwolili mi zatrzymać. Milicjant ten zapytał mnie, jakiego jestem wyznania, a kiedy odpowiedziałem, że rzymsko-katolickiego, rzucił różaniec na podłogę i podeptał, krzycząc: „nix romisch-katholisch, du berlinski-ka-tholisch".
W drugiej połowie kwietnia 1945 razem z grupą aresztantów zostałem przetransportowany tramwajem do Świętochłowic, skąd na piechotę poprowadzono nas do obozu Zgoda [nazwa od Huty Zgoda]. Dziś jeszcze mam w pamięci, jak ponure i odpychające wrażenie zrobił na mnie ten obóz z szarymi barakami, czterema wieżyczkami strażniczymi i znajdującym się pod napięciem płotem z drutu kolczastego, na którym wisiały tabliczki z trupią główką. Niemieckie jeszcze napisy Vorsicht, Hochspannung, Lebensgefahr [ostrożnie, wysokie napięcie, niebezpieczeństwo utraty życia] wskazywały na właściwych budowniczych, ale kto z nas, „drugiej generacji" więźniów tego obozu koncentracyjnego był zdolny do dostrzeżenia tego związku, jeśli ledwie mogliśmy dojść do siebie z szoku. (...)
Po zarejestrowaniu zostałem przydzielony do bloku numer 7, tzw. „brunatnego bloku". (...) Po przybyciu na blok odbyło się „powitanie", które polegało na tym, że po kolei musieliśmy kłaść się na taborecie, po czym zadawano każdemu „pytanie", ile razów gumowąpałkąchce otrzymać. Praktyka była przy tym dość dowolna. Gdy ktoś powiedział „dwadzieścia", mogło się zdarzyć, że otrzyma dwadzieścia cio-
152
sów. Ale mogło być i tak, że dostało się ich tylko dziesięć, albo też i trzydzieści. Dla bijącego milicjanta było ważne, aby więzień głośno odliczał uderzenia i nie krzyczał za głośno. (...)
Jeszcze otępiali po biciu, zostaliśmy rozdzieleni na miejsca do spania. Składały się one z trzypiętrowych drewnianych prycz bez niczego, nawet bez worków z sianem. Na jednej pryczy leżało trzech więźniów. (...)
Nocą nastąpił pierwszy „nalot" z biciem. Takie „naloty", podczas których musieliśmy wsłuchiwać się w uderzenia, jęki, krzyki i prośby o litość torturowanych współwięźniów, odbywały się regularnie. Przeprowadzał je komendant Morel [Salomon Morel, w 1945 roku komendant obozu Zgoda] ze swymi ludźmi. (...)
Morel mógł mieć wtedy 25-30 lat, był silnej postury. Do nas, więźniów, kipiał nienawiścią. Jeżeli zwrócił uwagę na jakiegoś konkretnego więźnia, to oznaczało to najczęściej wyrok śmierci. „Specjalnością" Morela było bicie ciężkim, drewnianym taboretem, pochodzącym jeszcze z czasów niemieckich. Chwytał ten taboret za nogi i bił więźnia z całej siły masywną powierzchnią służącą do siedzenia. Po takich „nalotach" na podłodze baraku pozostawały ciała ciężko rannych współwięźniów. Jednych zanoszono do ambulatorium, innych z rozbitymi głowami od razu do baraku-kostnicy. Z tamtych nocy nigdy nie zapomnę błagań bitych: „panie komendancie". Ale litości nie było nigdy. A przy tym ci bici i zabijani to byli w większości prości mężczyźni i chłopcy z Górnego Śląska. Nawet jeśli nasz siódmy barak nazywany był „brunatnym", to miałem wrażenie, że nie było w nim ani jednej nazistowskiej „grubej ryby". Prawdopodobne, że wielu w ogóle nie należało do organizacji nazistowskich. Bo kto pełnił w tzw. Trzeciej Rzeszy jakąś funkcję polityczną albo miał coś na sumieniu, ten uciekł przed frontem. (...)
Gdyby chcieć opisać wszystkie niezliczone tortury i metody w obozie Zgoda, rozsadziłoby to ramy tego zeznania. Bicie przy pomocy pałki gumowej lub drewnianej było w zasadzie codzienną rutyną. (...) Inna metoda polegała na tym, że na rozkaz musieliśmy możliwie jak najszybciej padać na ziemię na placu apelowym, po czym byliśmy kopani przez milicjantów, szczególnie w głowę. Szczególnie bolesny był wtedy nie tylko ból fizyczny, ale duchowy ból i uczucie absolutnego poniżenia.
Z wielu okrutnych i nieludzkich sytuacji jedną zapamiętałem szczególnie wyraźnie. Powtarzała się ona często, a była równie grote-
153

skowa co upiorna. Podczas swoich nocnych „odwiedzin" w baraku nr 7, komendant Morel często kazał występować przed szereg jednej grupie więźniów, do której zdawał się mieć szczególną słabość. Chodziło o, jak on to mówił, „HJ-cziki" [członków Hitlerjugend]. I regularnie padał potem rozkaz: „Śpiewać mi tu Pieśń Horsta Wessela, byle szybko" [Horst- Wessel-Lied była traktowana w Trzeciej Rzeszy j ako hymn ruchu nazistowskiego]. A kiedy śpiewaliśmy tę pieśń, Morel i milicjanci bili nas pałkami gumowymi i drewnianymi. Jak już nadmieniłem, podpadnięcie w obozie - a zwłaszcza podpadnięcie Morelowi -mogło być śmiertelne. Ja podczas pierwszego takiego nocnego nalotu, gdy musiałem śpiewać z innymi, dostałem szczególnie dużo ciosów pałką, gdyż nie znałem drugiej i trzeciej zwrotki tej pieśni. Przedtem znałem bowiem tylko pierwszą zwrotkę, ponieważ ona była często śpiewana podczas uroczystości. Następnego ranka po owej nocy szybko nauczyłem się więc tych dwóch zwrotek. Było to w trzy miesiące po tym, jak na Górnym Śląsku zakończyło się panowanie nazistowskie!
Czas nalotów i tortur w obozie Zgoda zakończył się wraz w wybuchem epidemii tyfusu w lipcu 1945 roku, gdyż Morel i jego ludzie z obawy przed zarażeniem się nie odważali się wchodzić do tzw. wewnętrznego obozu.
Miałem wtedy 14 lat i trudno mi z pamięci zrekonstruować, ilu więźniów przeszło przez ten obóz i ilu mogło znaleźć tu śmierć w czasie zarządzania obozem przez polską administrację, a więc od lutego do listopada 1945 roku. (...) Już przed epidemią liczba tych, którzy zginęli w wyniku tortur lub zmarli z chorób i wycieńczenia, była wysoka - do jedzenia dostawaliśmy codziennie cienką zupę „wodziankę" i jeden bochenek chleba na - w zależności od aktualnej sytuacji w obozie - ośmiu, dziesięciu albo nawet na dwunastu ludzi. (...)
Pamiętam, że ciągnięty przez więźniów wóz ze zwłokami, który codziennie rano opuszczał obóz, był najczęściej przepełniony. (...) Być może można by się dowiedzieć czegoś o faktycznej liczbie, gdyby otworzyć masowe groby w okolicach obozu, ale dziś chyba nie udałoby się odnaleźć wszystkich (...).
Więźniowie umierali także po tym, jak epidemia tyfusu zakończyła się, w końcu wszyscy byli naznaczeni przez tyfus. Ale tej liczby na pewno nie da się porównać z liczbą zabitych i zmarłych przed epidemią. (...) Warunków życia w obozie po epidemii nie da się porównać z tym, co działo się wcześniej. Wprawdzie los więźnia obozu koncen-
154
tracyjnego był przygnębiający, zwłaszcza gdy miało się świadomość swej niewinności, ale teraz już nie było tortur ani zabijania więźniów z premedytacją, jak wcześniej.
W październiku 1945 roku w baraku komendantury obradowała komisja złożona z sędziów (czy też prokuratorów), która przesłuchiwała wszystkich więźniów. W tych dniach wielu więźniów zostało zwolnionych (...). Ja sam jednak nie znalazłem się wśród tych szczęśliwców, którzy zostali zwolnieni, choć w tamtym momencie, podobnie jak i zresztą wcześniej, byłem najmłodszym więźniem w obozie. Oficjalnie nigdy nie podano mi powodów, dla których nie zostałem wtedy zwolniony.
Być może powodem tego, że dane mi było spędzić jeszcze kolejne pięć miesięcy w uwięzieniu, było moje zachowanie podczas tego przesłuchania w baraku komendantury. Zostałem wtedy zapytany przez sędziego, czy wiem, że mam zostać zwolniony do polskiego miasta Gliwice, i czy chciałbym zostać polskim obywatelem. Ja byłem wtedy młody, a do tego nie wiedziałem o zmianach politycznych, które dokonywały się na zewnątrz, a które do naszego zamkniętego obozowego świata docierały pod postacią stale zmieniających się plotek, na które też nie zwracałem specjalnej uwagi. Na pytanie sędziego odpowiedziałem więc, jak mi się wtedy wydawało zgodnie z prawdą, że ja jestem z Gleiwitz, a Gleiwitz to przecież niemieckie miasto.
Pozostałem więc w obozie Zgoda aż do jego rozwiązania. W połowie listopada 1945 roku wszyscy pozostali jeszcze więźniowie zostali przeniesieni do Jaworzna, innej filii obozu koncentracyjnego Auschwitz.
IV
Nie wszystko, co Gerhard Gruschka przeżył w Zgodzie, opisał w zeznaniu i wspomnieniach, wydanych w Niemczech w 1996 roku. Część przemilczał. Co?
Milczenie: - Nie... Nie chcę mówić.
Po chwili: - Niektóre sceny były bardziej brutalne... Opisałem je powściągliwie...
Po namyśle: - No, może jedno... Morel spytał kiedyś, kto jest rolnikiem. Kilku się zgłosiło. Morel wybrał jednego i mówi: wyjdziesz, jak dasz dla obozu krowę. Chłop się ucieszył, zaraz
155
pojechał na ciężarówce ze strażnikami, wrócili z krową... Ale nie... Nie mogę - Gerhard Gruschka urywa. Chwilę milczy: - No, na następnym apelu Morel wyciągnął tego człowieka z szeregu i zatłukł. Na oczach wszystkich. W straszny sposób. Dlaczego? Nie wiem. Może chciał pokazać, że nie musi dotrzymywać słowa? Nie opisałem tego, bo wiem, że brzmi niewiarygodnie... Ktoś mógłby pomyśleć, że wszystko zmyśliłem.
Nie opisał też samobójców, których znalazł kilka razy, powieszonych w latrynie, na belkach u sufitu. Nie opisał, jak milicjanci, chcąc ukarać krnąbrnych więźniów, zamykali ich w poniemieckim bunkrze-karcerze. Bunkier był pełen wody i nawet przez grube mury słychać było krzyki topiących się nieszczęśników. Najpierw straszne krzyki, potem cisza.
Oględnie opisywał narzędzia tortur. Dziś precyzuje: - Bito nas pejczami jeździeckimi, pałkami, no i co było pod ręką. Morel bił tym drewnianym taboretem. To była straszna rzecz. Jak trafił w głowę, to był trup. Często tego używał. Wielu tak zabił na bloku. Nie pamiętam, ile takich zabójstw widziałem, może kilkadziesiąt... Zabójcza mogła być także tzw. piramida, gdy więźniowie kładli się warstwami, po czterech. I na koniec bywało, że ci z dołu już się nie podnieśli, zmiażdżyło ich, wnętrzności pogniotło.
Co wtedy czuł? Gniew, nienawiść?
Wahanie: - Po 50 latach trudno to sobie przypomnieć... Nienawiść? W obozie człowiek angażował całą energię w jednym celu: żeby przeżyć. A nienawiść pochłania energię, dużo energii... Ja teraz rekonstruuję, może... Nie, nie pamiętam, żebym nienawidził... To może brzmieć za pięknie, niewiarygodnie. Ale naprawdę, człowiek całą energię koncentruje na przeżyciu. Wtedy tak oczywiście świadomie nie myślałem, ale jak dziś się zastanawiam, to chyba podświadomie tak to odbierałem. To było najważniejsze: przeżyć, wszystko inne było wyłączone. Na pewno nie nienawidziłem tak, żeby myśleć, że jak kiedyś stąd wyjdę, to wtedy...
156
Ilu ludzi zginęło w Zgodzie?
Najwyższe szacunki, podawane przez źródła niemieckie zbliżone do prasy wysiedleńczej lub skrajnej prawicy, mówią o 7-8 tysiącach. Bardziej umiarkowane źródła niemieckie mówią o około 3 tysiącach. Z polskiej strony trudno jest znaleźć jakieś dane. Dziennikarz Krzysztof Karwat, specjalizujący się w tematyce śląskiej, stwierdzał w sierpniu 1993 roku w „Dzienniku Zachodnim", że w istocie „nikt nie kwestionuje tego, że ludzie w tym obozie umierali jak muchy". Karwat podaje także, że w urzędzie stanu cywilnego w Świętochłowicach znajduje się około 1800 obozowych aktów zgonu, noszących podpis komendanta Morela. Jaka liczba jest więc ostateczna? Dziś trudno byłoby to ustalić - nie tylko Niemcy, ale także Karwat przyznaje, że jest możliwe, iż władze obozowe nie zgłaszały wszystkich zgonów, szczególnie w okresie epidemii tyfusu. Pozostają spekulacje.
Rodziny nie otrzymywały zwłok. Grzebano je najpierw na starym cmentarzu w Świętochłowicach, potem w Starych Świętochłowicach i wreszcie na cmentarzu w Rudzie.
Gruschka: - W Rudzie pochowano najwięcej, w zbiorowych mogiłach. Sam je widziałem, kiedy zostałem przydzielony do grupy więźniów, która kopała groby na cmentarzu. Kopaliśmy taki wąski, głęboki dół i do niego składano wiele ciał. Ale jak grób zasypano, to z zewnątrz wydawało się, że leży tam tylko jedna osoba.
V
W listopadzie 1945 roku, po likwidacji obozu w Święto-chłowicach-Zgodzie, Gerhard Gruschka znalazł się zatem w Jaworznie.
Dziś mówi: - Byłem rozgoryczony. Zwolniono prawie wszystkich Niemców ze Zgody, w tym funkcjonariuszy Hitlerjugend. A mnie nie. Pewnie oni byli mądrzejsi, sprytniejsi... Ja nie wiedziałem, że Śląsk przypadnie Polsce... I podczas
157
tamtej rozmowy z sędzią upierałem się mówić Gleiwitz i że jestem śląskim Niemcem, a nie Polakiem...
Zima 1945/46 była ciężka. Pewnego dnia po obozie w Jaworznie rozeszła się wieść, że formowana jest grupa więźniów--ochotników do odgarniania śniegu na ulicach w Krakowie. Gerhard Gruschka miał dość bezczynności i zgłosił się.
Ochotników przetransportowano do krakowskiego więzienia. Śniegu jednak nie odgarniali. Zamiast tego kolejne trzy i pół miesiąca Gruschka spędził w celi, w towarzystwie oczekujących na proces Polaków: żołnierzy AK, kolaborantów z okresu okupacji, blokowego z Oświęcimia...
Te miesiące były monotonne, ale spokojne: strażnicy byli chłodni, lecz uprzejmi. Nie było bicia, nie było krzyków, nie było też głodu. W ten sposób nadszedł 16 marca 1946 roku.
Gerhard Gruschka: - Zostałem wywołany do drzwi i usłyszałem dwa słowa, które odtąd są dla mnie najpiękniejszymi słowami w języku polskim: „Do domu!".
We wspomnieniach napisał:
Dostałem zaświadczenie o zwolnieniu z więzienia, nie miałem jednak ani grosza i słabo umiałem po polsku. Z wdzięcznością wracam dziś myślą do polskiego kolejarza, który wpuścił mnie na peron krakowskiego dworca, do konduktora w pociągu do Katowic, który choć nie miałem biletu życzył mi szczęśliwej podróży i do konduktorek w tramwajach w Katowicach i Gliwicach, którym wystarczyło moje zaświadczenie z więzienia.
W ten sposób, prawie po roku od tamtego kwietniowego dnia 1945 roku, gdy do drzwi zapukali żołnierze NKWD, stał znów na Kanałowej, która teraz nazywała się Franciszkańska.
Nie wiadomo, jak długo jeszcze Gerhard Gruschka przebywałby w więzieniu, gdyby nie rodzice. Bo żeby ratować syna, Heinrich i Anna Gruschkowie - zagrożeni wysiedleniem -przyjęli tymczasowe polskie obywatelstwa. Mając je, mogli wynająć polskiego adwokata. Jego staraniom Gerhard zawdzięczał wolność. Był tylko jeden warunek zwolnienia: on także musiał złożyć podanie o tymczasowe obywatelstwo polskie.
158
Po zwolnieniu Gerhard stanął więc przed specjalną komisją weryfikacyjną. Komisja chciała sprawdzić, czy nadaje się na obywatela. Na początku nie wypadł najlepiej; nie potrafił nawet dobrze mówić po polsku poza tym, czego nauczył się w obozie. Sytuacja zmieniła się, gdy opowiedział, jak był ministrantem i odmówił po polsku „Ojcze Nasz" i „Zdrowaś Mario". Komisja zaakceptowała podanie.
Część III
Gerhard Gruschka układa sobie życie
i
Gdy we wrześniu 1946 roku nadszedł czas ostatecznych decyzji, Heinrich, Anna i Gerhard Gruschkowie odmówili ostatecznie przyjęcia polskiego obywatelstwa. Taki wybór oznaczał jedno: wysiedlenie do sowieckiej strefy okupacyjnej (do stref zachodnich transportów już nie było).
Czy mogli zdecydować inaczej? Czuli się jednak Niemcami. A przestrzeń, gdzie mieli prawo tak się czuć, stawała się coraz mniejsza. U siebie nie byli już nawet w kościele, tym kościele, który był zawsze dla Gerharda ostojąi oparciem, do którego biegał codziennie rano przed szkołą i za który wyrzucono go z Jungvolku, a w którym teraz pracował jako 16-letni kościelny.
Bo polscy księża zrozumienia dla niemieckich wiernych nie mieli. Ale czy mogło być inaczej, pyta dziś siebie Gerhard Gruschka, jeżeli ojciec Wojciech do parafii Herz-Jesu, która teraz miała nazywać się tylko Serca Jezusowego, przyjechał prosto z Dachau? Ojciec Wojciech, franciszkanin, przybył pewnego dnia i, nie pokazując żadnych dokumentów od władz kościelnych, po prostu wyrzucił za drzwi niemieckiego kura-
159
tusa (administratora) parafii, ojca Hiacynta, także franciszkanina. Tak, Gerhard rozumie dziś ojca Wojciecha. Rozumie nawet i to, że kiedy ukradziono pieniądze z niedzielnej tacy, ojciec Wojciech od razu oskarżył o kradzież jego, Gerharda -bo przecież był Niemcem.
Gerhard Gruschka do dziś pamięta też zgarbioną postać księdza Pattasa. Ksiądz Pattas z sąsiedniej parafii Chrystusa Króla przychodził do kościoła Serca Jezusowego, żeby odprawiać Mszę. Przychodził po cichu, właściwie przemykał się, cień człowieka, a Mszę odprawiał po cichu, zawsze przy bocznym ołtarzu.
Ksiądz Pattas musiał być naprawdę rozgoryczony, jeżeli pewnego dnia, po Mszy, zatrzymał małego Gerharda i on, przedsoborowy proboszcz w birecie, zwierzył się 16-letniemu kościelnemu, jak do parafii Chrystusa Króla przyszło dwóch polskich księży i zakazali jemu, Pattasowi, odprawiania niemieckiej Mszy w jego własnym kościele. Właściwie trudno powiedzieć, czy Pattas był bardziej rozgoryczony, czy zdziwiony. Jak to możliwe, wyrzucał z siebie słowa nad głową małego Gruschki, który niewiele z tego rozumiał, jak to możliwe, że przychodzi inny ksiądz i usuwa księdza mianowanego przez biskupa, przecież to wbrew prawu kościelnemu.
I ksiądz Pattas, wysiedlony wkrótce po tej rozmowie, i Gruschkowie mieli przynajmniej tyle szczęścia, że jesienią 1946 roku nie było już tzw. dzikich wypędzeń jak w roku 1945, gdy wysiedlani mieli pół godziny na spakowanie rzeczy. O tym, że zostaną wysiedleni, Gruschkowie dowiedzieli się kilka dni wcześniej. Był październik 1946 roku. Mama-realistka zadecydowała, że zabiorą jak najmniej rzeczy, a jak najwięcej jedzenia. Rzeczy może się kiedyś jeszcze dorobimy, powiedziała, a żyć trzeba. Zabrali więc dużo chleba.
I jak się okazało, Anna Gruschka znów miała rację: pociąg towarowy ruszył najpierw na południe - do Głubczyc. Tam spędzili kilka dni na workach z sianem w dawnym internacie księży misjonarzy- tym, do którego uczęszczał najstar-
160
szy brat Johannes. Tam też przeszli szczegółową kontrolę, podczas której milicjanci odebrali Gruschkom budzik, teczkę szkolną Gerharda, połeć słoniny i lepsze ubrania.
W sumie podróż z Gliwic do Gorlitz nad Nysą trwała dwa tygodnie.
II
Wypełnione uchodźcami Gorlitz było „punktem przeładunkowym" dla wysiedleńców. Heinricha Gruschkę z żoną i synem skierowano do Lipska - tamtejsze zakłady kolejowe potrzebowały pracowników.
Był listopad-grudzień 1946 roku. W Lipsku Gruschkowie dostali przydział na dwa pokoje. Właściciel mieszkania, były nazista, musiał zgodzić się na dokwaterowanie. Sytuacja nie podobała się zwłaszcza Annie Gruschce, która na początku musiała dzielić się garnkami z żoną nazisty - póki nie kupiła swoich na wyprzedaży.
Tuż po Nowym Roku 17-letni Gerhard znowu zaczął chodzić do szkoły.
Wspomina: - Szkoła nazywała się jeszcze Królewskim Gimnazjum Miejskim (kiedyś Saksonia była przecież królestwem), ale szybko zauważyłem, że lekcje, zwłaszcza historia, sąjuż pod wpływem ideologii komunistycznej. Widać było już tę tendencję.
Po kilku miesiącach Gerhard poszedł ze swym zmartwieniem do proboszcza, który zdążył już poznać rodzinę Grusch-ków (Gerhard i tutaj służył regularnie do Mszy). Proboszcz obiecał, że załatwi mu miejsce w katolickiej szkole z internatem w Zachodnich Niemczech. I rzeczywiście załatwił: w Rie-dlingen, w Wirtembergii. Była to francuska strefa okupacyjna, ale Gruschkowie mogli płacić za internat, bo we wszystkich strefach obowiązywała jeszcze stara reichsmarka.
Nauka w nowej szkole zaczynała się w październiku 1947 roku. Był tylko jeden kłopot: jak dostać się na Zachód? Strefy
161
były zamknięte. Gerhard postanowił więc iść przez „zieloną granicę".
Pierwsza próba nie udała się, gdyż złapali go Amerykanie.
Bo Gerhard chciał uciekać przez Bawarię, strefę USA. Przeszedł granicę stref, dotarł do dworca kolejowego, kupił bilet do Monachium. Czekał na pociąg, gdy podjechał jeep.
- Byłem naiwny - powie dziś. - Z daleka widać było, że uciekłem, miałem na plecach walizkę obwiązaną sznurkiem. Gdy Amerykanie zobaczyli kennkartę z Lipska, zaraz mnie zamknęli.
Po kilku dniach Gerharda poprowadzono przed niemiecki sąd, który skazał go za „nielegalne przekroczenie granicy" na dwa tygodnie aresztu (w zawieszeniu, z uwagi na młody wiek). Gerhard myślał, że wyjdzie na wolność. Pomylił się: Amerykanie załadowali wszystkich uciekinierów na ciężarówkę - i oddali wschodnioniemieckim milicjantom.
Gerhard Gruschka wspomina: - Był dopiero rok 1947; nie istniały jeszcze NRD i RFN, a milicjanci byli jeszcze przyjaźni. Nie tylko mnie puścili, ale jeden jeszcze poradził, żebym wracał do domu i wsadził mnie do pociągu do Lipska.
Zrażony do Amerykanów, po raz drugi postanowił uciekać do strefy brytyjskiej. Szedł przez góry Harzu.
Ale i tym razem nie udało się: Gerharda złapali Rosjanie.
Tym razem mogło skończyć się gorzej: żołnierze radzieccy znaleźli mapę, uznali Gerharda za szpiega - i aresztowali. Do dziś nie rozumie, jak mu się udało: - Następnego dnia do ceU przyszli żołnierze. Powiedzieli, że potrzeba dwóch ludzi do kopania okopu. Zgłosiłem się. Skończyliśmy kopać ten okop, a oni zawołali „dawaj, dawaj" i puścili nas wolno.
Gerhard Gruschka nawet się nie zastanawiał, tylko dał nura w las.
Do Lipska wracać nie chciał. Spróbował po raz trzeci. Tym razem udało się. Był na Zachodzie, w strefie brytyjskiej. Ale żeby dotrzeć do Riedlingen, musiał jeszcze przejść - nielegal-
162
nie - do strefy francuskiej. Poszedł rano, we mgle, z duszą na ramieniu, bo ludzie mówili, że Francuzi strzelają ostro i bez ostrzeżenia...
III
Franciszkańskie gimnazjum ukończył maturą w roku 1952 - i wstąpił do seminarium.
Wydawać by się mogło, że odtąd życie Gerharda Grusch-ki przebiegać będzie w sposób bardziej ustabilizowany. Ale tak się nie stało.
Wkrótce po tym, jak został klerykiem, rozeszła się wieść, że władze NRD zgodziły się na założenie przez Kościół seminarium w Erfurcie -jedynego seminarium duchownego w całej NRD. Władze kościelne szukały kleryków, którzy chcieliby przenieść się do Erfurtu.
- Zgłosiłem się - wspomina Gerhard Gruschka. - Rodzice mieszkali w Lipsku, chciałem być blisko nich.
W Erfurcie przeszedł przez całe seminarium, zdał wszystkie egzaminy - i na pół roku przed święceniami wystąpił.
- Mama była bardzo rozczarowana - przyznaje.
Był więc październik 1956 roku, Gerhard Gruschka miał 26 lat i zastanawiał się, co robić w życiu. Pozostawanie w NRD straciło sens, od kiedy zrezygnował z sutanny. Postanowił więc - po raz drugi - uciec na Zachód i tam zapisać się na studia.
Ale zanim uciekł, poszedł pożegnać się z przełożonym seminarium.
- Wyznałem, że chcę uciekać przez Berlin Zachodni, wtedy jeszcze nie podzielony murem - wspomina. -Aprzełożony powiada na to, że na Węgrzech jest rewolucja, że nasze władze są wystraszone, boją się wybuchu, i żebym złożył podanie o zgodę na emigrację do RFN; jak się nie uda, to uciec zawsze można.
Gerhard podanie złożył - i dostał nie zgodę na jednorazowy wyjazd bez prawa powrotu, ale tzw. Zonenpa/3 - dokument
163
uprawniający do przekraczania granic stref. W ten sposób mógł najpierw załatwić miejsce na studiach w RFN, wrócić i wyjechać już ostatecznie, zabierając całe mienie (czyli stos książek i motorower).
I tak też Gerhard Gruschka uczynił: z Zonenpafi w garści pojechał do strefy amerykańskiej - tam miał znajomego. Znajomy załatwił posadę wychowawcy w kościelnym internacie w Bambergu oraz studia w wyższej szkole pedagogicznej w Er-langen. Boże Narodzenie Gerhard spędził więc jeszcze z rodzicami w Lipsku. Po Nowym Roku spakował dobytek, pożegnał się - i pojechał.
Obywatel NRD, wyjeżdżający legalnie z całym majątkiem: dla zachodnioniemieckich urzędników był to widok rzadki -i podejrzany. Że coś jest nie tak, Gerhard wyczuł już na granicy: zachodni pogranicznicy powiedzieli mu wprost, że będzie mieć kłopoty.
Gruschka: - No i rzeczywiście miałem. Droga pociągiem od granicy do Bambergu trwa może godzinę. Zjawiam się w internacie, a tu przełożony mówi mi, że byli już panowie z niemieckiego kontrwywiadu i pytali o mnie...
Wkrótce potem Gerharda Gruschkę zaproszono do złożenia wizyty w siedzibie Centralnej Agencji Wywiadowczej w Norymberdze. Nie, nie było to oczywiście żadne oficjalne wezwanie - tylko właśnie „zaproszenie", grzeczne, z dołączonym biletem kolejowym w obie strony. Gerhard Gruschka zastanawiał się: jechać, nie jechać?
- Gdybym nie pojechał, mógłbym mieć kłopoty... - mówi, jakby usprawiedliwiając swoją decyzję. - Mogli mi utrudnić życie: mogłem nie dostać stypendium państwowego, a bez tego nie mógłbym studiować. No a chciałem być nauczycielem, a nauczyciel w RFN ma status urzędnika państwowego, więc...
Zatem pojechał. W Norymberdze uprzejmi Amerykanie z CIA powiedzieli wprost, że podejrzewają Gruschkę o szpiegostwo.
164
- Nie wierzyli, że wyjechałem legalnie - wspomina. - Niech pan nie opowiada takich głupstw, mówili. Twardo, ale uprzejmie. Opowiedziałem im całą moją historię, o Zgodzie, jako jakiś dowód, że nie mógłbym szpiegować po tym wszystkim dla wschodnich służb. Może mnie sprawdzali? Kilka miesięcy później dostałem obywatelstwo RFN.
Rok później - zbliżało się Boże Narodzenie 1957 - Gerhard Gruschka postanowił odwiedzić rodziców w Lipsku. Formalności załatwiała matka. Napisała, że Gerhard dostanie wizę. Jest tylko jeden warunek: po przyjeździe musi zgłosić się w urzędzie miejskim, w takim to a takim referacie. Gerhard odpisał, że nie ma problemu.
W lipskim ratuszu okazało się, że pod podanym numerem kryje się Wydział Spraw Wewnętrznych - czyli placówka NRD-owskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, popularnie zwanego „Stasi". W pokoju na Gerharda czekało kilku urzędników.
Wspomina: - Najpierw wypytywali, jak mi się żyje. A potem zaczęli opowiadać, ile o mnie wiedzą ile zarabiam, co studiuję. Wiedzieli dużo. Nawet to, że z grupą wychowanków z internatu odwiedziliśmy lotnisko. Amerykanie zrobili „dzień otwartych koszar", moi chłopcy wchodzili do samolotów. Byłem zaskoczony, ile wiedzą. W końcu jeden powiada, że w Bambergu jest ten amerykański garnizon, po mieście jeżdżą czołgi, samochody, a ja jestem młody, bystry i łatwo zapamiętam numery rejestracyjne. I dalej, że tyle przeżyłem, że wiem, co to wojna, i że na pewno jestem za pokojem, więc powinienem coś dla tego pokoju zrobić. Odpowiedziałem, że robię, ucząc moich wychowanków, co to wojna. Oni na to, że to za mało, i żebym szpiegował. Odpowiedziałem, że nie zgadzam się. Więc oni, że skoro tak, to nigdy już nie wjadę do NRD i nie zobaczę rodziców.
Zapowiedź częściowo sprawdziła się. Przez kolejnych sześć lat Heinrich i Anna Gruschkowie składali przed Bożym Narodzeniem podanie o wizę dla syna. Za każdym razem urząd
165
odmawiał. Gerhard zobaczył rodziców dopiero w roku 1963: do Niemiec Zachodnich wyemigrowali przez Czerwony Krzyż, w ramach łączenia rodzin.
Dlaczego niedoszły ksiądz i przyszły nauczyciel zainteresował „Stasi"? Wyjaśnienie zabrzmi paradoksalnie: ludzie z NRD-owskiego wywiadu najwyraźniej rozumieli, czym jest demokracja. Rozumieli po swojemu, ale właściwie: że jest to ustrój, w którym każdy może kiedyś zrobić karierę. Albo przynajmniej znaleźć się blisko ludzi, którzy zrobili karierę.
Jak Gerhard, który kilka lat później ożenił się z siostrą dyrektora kancelarii Bundestagu.
- Czasem szwagier opowiadał nam różne historie... - wyzna dziś, uśmiechając się. - No, powtórzyć ich nie mogę...
IV
W Erlangen, a potem w Munster, Gerhard Gruschka studiował germanistykę, teologię i historię. Skończył studia w roku 1960. Tam też, w Westfalii, poznał przyszłą żonę, ożenił się i osiadł w miasteczku Balve, trochę na wschód od Zagłębia Ruhry.
Kiedy był jeszcze studentem, dużo czytał o czasach nazizmu. Właściwie czytał wszystko, co wpadło mu w ręce. Chodził też na procesy nazistowskich zbrodniarzy.
Wspomina: - Zwalniałem się z zajęć, żeby być na rozprawach. Chodziłem dla siebie. Interesowało mnie zachowanie tych ludzi wobec dowiedzionych im faktów. Czy potrafią powiedzieć: „tak, zrobiłem to". To było dla mnie ważne, bo już patrząc na Morela stwierdziłem, że ludzie w takich sytuacjach nie mają poczucia winy.
W latach 1958-59 Gruschka przypatrywał się procesowi niejakiego Kremera, profesora medycyny z uniwersytetu w Munster. Był on w załodze Auschwitz; za udział w selekcjach siedział kilka lat w polskim więzieniu. Po wyjściu na wolność wrócił do Munster - i objął funkcję profesora. Ale to
166
wywołało protesty, został więc zwolniony. Choć jego przeszłość nie była tajemnicą niemiecki sąd potrzebował sporo czasu, aby wytoczyć mu proces.
Gerhard Gruschka śledził także proces grupy funkcjonariuszy Gestapo, oskarżonych o popełnienie zbrodni wojennych w Polsce. Na proces przyjeżdżali świadkowie z Polski. Gruschka długo pamiętał jednego, który opowiadał, jak do szefa Gestapo przyjeżdżali goście, a on, żeby pochwalić się celnym okiem, wychodził na balkon i strzelał do więźniów, którzy pracowali w ogrodzie.
Wspomina: - Najbardziej wstrząsające w procesie gestapowców było to, że cała grupa zgodnie twierdziła, że jest niewinna, że ich zadaniem było tylko administrowanie albo utrzymanie porządku w okupowanej Polsce. A kiedy zeznawali świadkowie, zachowywali się szyderczo i cynicznie. Dla mnie to był wstrząs. Także to, że ani razu sędziowie nie przywołali ich do porządku, kiedy śmiali się otwarcie ze świadków.
Profesor Kremer dostał wyrok w zawieszeniu - ze względu na pobyt w polskim więzieniu. Także gestapowcy dostali łagodne wyroki. Gerhard nie mógł zrozumieć, dlaczego. Dopiero później przeczytał, że niemieckie sądownictwo nie przeprowadziło denazyfikacji. Że często sędziowie, orzekający w takich procesach, sami byli kiedyś członkami NSDAP.
V
Nauczycielem Gerhard Gruschka został więc w roku 1960. Uczył religii i niemieckiego oraz — z powodu braku kadr -wychowania fizycznego. Nigdy nie zaangażował się politycznie.
- Po tym, co przeżyłem, chciałem pozostać wolny - tłumaczy. - Po doświadczeniach z nazizmem i komunizmem mam dystans do polityki i w ogóle ideologii. Nawet jak CDU, którą uważam za najlepszą partię i na którą zawsze głosuję, zaproponowała mi członkostwo, to odmówiłem.
167
Nie wstąpił do Związku Wypędzonych (Bund der Vertrie-benen; BdV).
Tłumaczy: - Jak widziałem działaczy, którzy mówili o powrocie za Odrę, to myślałem, że oni na pewno tak nie myślą, bo nie są ślepi. Ale muszą tak mówić, bo inaczej nie mogą, pełniąc te funkcje.
Od czasu do czasu pisał tylko jakiś artykuł albo list do redakcji.
- Nie chciałem się wiązać politycznie - podkreśla. - Bo tak to jest, że maluczcy po głowie dostają, a winni wychodzą cało. Kiedy byłem w Riedlingen, mówiono mi: gdybyś mógł widzieć tego czy tamtego nauczyciela za nazizmu... Grałem tam w drużynie piłkarskiej, awansowaliśmy nawet do ligii w Badenii-Wirtembergii. Klub miał prezesa, człowieka miłego i porządnego. Przed pierwszymi wyborami do rady powiatu prezes został kandydatem CDU. Chciałem na niego głosować. Pewnego dnia nasz nauczyciel, który w czasie wojny podobno miał coś wspólnego z ruchem oporu, poprosił mnie na bok. Wiedział, że jestem pełnoletni. Spytał, czy będę głosować na prezesa. Kiedy potwierdziłem, rzekł: powiem ci jedno, on był szefem Gestapo w Riedlingen. No i co? Wybrano go. Był sprytny, umiał się dostosować. Został przykładnym obywatelem...
Choć Gerhard Gruschka nie lubił polityki socjaldemokratycznej SPD (a nie lubił, bo „ojciec tak strasznie rozczarował się do socjalizmu", a poza tym rządząca w jego landzie SPD „próbowała wciskać w programy szkolne ideologię"), to gdy w roku 1970 kanclerz Brandt podpisał traktat z PRL o uznaniu granicy, nie przeżył szoku. Takiego jak wielu wysiedleńców, którzy
- mimo wszystko - wierzyli, że pewnego dnia wrócą za Odrę.
- Było dla mnie jasne, że koło historii się już nie odwróci
- mówi. - Ze czymś nierealnym jest domagać się kolejnych przesunięć milionów ludzi.
Co jednak nie znaczy, że myślał tak zawsze. Przypomina sobie: - Kiedy wyrzucano nas z Gliwic, to muszę przyznać, że mieliśmy nadzieję, iż pewnego dnia wró-
168
cimy... Chyba wszyscy Niemcy tak myśleli. Ci Polacy z kresów, których zdążyliśmy poznać, też chcieli wracać.
Musiało więc minąć trochę czasu.
Mówi: - Duże znaczenie miały informacje, co się działo w NRD. Człowiek zaczynał cenić wartość życia w wolności i demokracji; myślał sobie, że cóż byłoby warte życie na Śląsku pod reżimem komunistycznym? To łagodziło ból, bo utrata ojczyzny to ból...
A poza tym Gerhard Gruschka uwierzył w kanclerza Adenauera.
Wspomina: - Ja od lat pięćdziesiątych miałem nadzieję na europeizację. Dyskutowaliśmy o tym jeszcze na studiach, że jeśli dla Europy jest jakieś rozwiązanie, to poprzez integrację. Ceniłem Adenauera, że konsekwentnie poszedł drogą europejską.
VI
A jednak w końcu Gerhard Gruschka znalazł szczęście. To znaczy: znalazł żonę, założył rodzinę, kupił dom. Rodzina powiększała się: pojawiły się dwie córki i syn.
I to dzięki żonie Gerhard uwolnił się od sennych koszmarów, które dręczyły go, od kiedy tamtego dnia 1945 roku opuszczał obóz w Swiętochłowicach-Zgodzie.
- Bo ja długo nie mogłem się psychicznie uwolnić... - wyznaje. - Źle spałem, budziłem się. Dopiero kiedy poznałem przyszłą żonę, to był początek lat sześćdziesiątych, ona mi pomogła. Dużo z nią rozmawiałem. Dopiero wtedy zacząłem lepiej sypiać. Przedtem trudno mi było odzyskać równowagę. A znam byłych więźniów, którzy do dziś są chorzy, złamani psychicznie. Zwykle nie mająnikogo, z kim mogliby porozmawiać. Duszą wszystko w sobie.
Po chwili: - Być może obóz jakoś przyczynił się do tego, że odszedłem z seminarium. To nie był jedyny powód, ale jakoś nie mogłem wewnętrznie ułożyć sobie relacji z Panem Bo-
169
giem... Miałem kłopoty z wiarą. Nie mogłem się pogodzić z tym, co przeżyłem. Polaków wyobrażałem sobie z opowiadań matki jako ludzi bardzo katolickich, chrześcijan. Apotem... naUB byłem bity w pokoju, gdzie na ścianie wisiał krucyfiks... Dziś wiem, że ci ubecy byli pewnie w większości niewierzący... A w obozie rano na apelu padał rozkaz „Do modlitwy" - to Gerhard Gruschka mówi po polsku. - I musieliśmy śpiewać „Kiedy ranne wstają zorze, Tobie ziemia, tobie morze" - znów po polsku. -Awieczorem obóz śpiewał „Wszystkie nasze dzienne sprawy". Oczywiście nie umiałem, ale szybko się nauczyłem, bo jak ktoś nie umiał, był bity.
Oprócz żony o przeżyciach obozowych wiedział tylko syn Martin („Zanim opowiedziałem mu o Zgodzie, dużo rozmawialiśmy o Trzeciej Rzeszy"). Córek Gruschka nie wtajemniczał („Potem robiły mi zarzuty, ale tak to jest, że ojciec z synem więcej rozmawia...").
Pierwszy raz porozmawiał o tym z Martinem, gdy syn szedł do gimnazjum. Wiedza, którą Martin posiadł podczas tych rozmów, nie zawsze wychodziła mu na dobre.
Gruschka: - Kiedyś syn wrócił ze szkoły zapłakany. Miał wtedy 14 lat. Pytam, co się stało. On nic, tylko płacze. W końcu wydusiłem z niego, że na wychowaniu obywatelskim była mowa o obozach nazistowskich, o Auschwitz. I Martin, chłopak spontaniczny, wypalił, że jego tato był w podobozie Auschwitz. Na to nauczycielka, osoba młoda, z tzw. „pokolenia 1968", że to wspaniale, pewnie był w ruchu oporu? Syn zaprzeczył, że nie, ojciec siedział po roku 1945. A ona, że skoro tak, to twój tatuś musiał sobie zasłużyć...
Zatem aż do lat dziewięćdziesiątych Gerhard Gruschka nie rozmawiał o Zgodzie, jedynie z żoną i synem.
Wspomina: - Raz czy drugi próbowałem, ale zauważyłem, że ludzie w Niemczech Zachodnich nie byli tym zainteresowani. A ja nie chciałem się obnosić z moją historią.
Milczał więc. I trochę cierpiał: - Cierpiałem, że temat obozów dla Niemców po 1945 roku był także w Niemczech Za-
170
chodnich aż do roku 1989 tematem tabu. W szkole, w mediach... Chociaż... rozumiem to. Bo taka była sytuacja La^a sześćdziesiąte, siedemdziesiąte, osiemdziesiąte to były czasy, że gdy ktoś chciał mówić głośno o cierpieniach NiemcóW) a już nie daj Boże o obozach... to zaraz nazywano go prawicowym ekstremistą. Mówiono: no tak, to jeden z tych, którzy niczego się nie nauczyli... Rozumiem, że dziennikarze bali się ruszać tematu.
A jednak o wysiedleniach Niemców mówiono dużo, wydawano obszerne dokumentacje.
Gerhard Gruschka: - Tak, o wypędzeniach mówiono, trudno byłoby je pominąć, skoro dotknęły kilkanaście milionów. To trzeba rozróżnić: o wypędzeniach mówiono, a o obozach już nie. Nie tylko dlatego, że słowo „KZ-Lager" było zastrzeżone, a w przypadku Zgody trzeba by jeszcze dodać, że ten, który się mścił, był Żydem. Ale też dlatego, że ludzie w Niemczech Zachodnich mieliby chyba trudności ze zrozumieniem... i z uwierzeniem, że po 1945 roku niemieckie obozy dalej pracowały. Ale ja to naprawdę rozumiem. Kiedyś oglądałem w telewizji bardzo dobry film o kobiecie, która przeszła przez Ra-vensbruck. Film bardzo mnie poruszył, bo odkryłem podobieństwa... Nie, nie polityczne, po prostu ludzkie, psychologiczne... Napisałem list do telewizji. Opisałem moje wrażenia i napisałem też, że nie rozumiem, dlaczego nie mówi się publicznie ani słowa o okresie późniejszym. Dostałem odpowiedz, że rozumieją ale proszą żebym i ja zrozumiał, że „niektóre sprawy są politycznie niemożliwe". I znów powiem, że ja to rozumiałem... Bo telewizja musiała zadać sobie pytanie, jak na taki film o Zgodzie zareagowaliby widzowie, miliony widzów? Czy nie odebraliby tego jako relatywizacji Oświęcimia? A to byłaby ostatnia rzecz, której i ja bym pragnął...
Na swoich lekcjach niemieckiego i religii Gerhard Gruschka często zajmował się także historią Niemiec.
Mówi: - Rozmawiałem z uczniami o historii, także tej najnowszej, o Auschwitz. Zaraz jak zacząłem uczyć, włączyłem
171
jako lekturę dzienniki Anny Frank, odchodząc nawet od programu. Omawialiśmy je na lekcji. Uczniowie byli poruszeni, bywało, że dziewczęta płakały. Niektórzy nauczyciele, ci z nazistowską przeszłością patrzyli na mnie krzywo. Nie mówili nic otwarcie, ale widać było, że im się to nie podoba. Jeden czy drugi spytał prywatnie, że co, kolega omawia Annę Frank? A ja zrobiłem tak, gdyż dzienniki Frank opisujążycie, a chciałem, żeby uczniowie uczyli się nie tylko teorii o Trzeciej Rzeszy, ale poznali także przeżycia rówieśnicy.
O Zgodzie swoim uczniom Gerhard Gruschka opowiedział tylko raz, przypadkiem.
Opowiada: - Kiedyś na religii przerabiałem opowiadanie o młodym człowieku, który ucieka z sowieckiego łagru. Było świetnie napisane, zainteresowało uczniów, 14-latków. Tylko zauważyłem, że nie mogli zrozumieć, co to obóz, jakieś druty... Więc narysowałem na tablicy szkic takiego obozu. I nagle jeden z uczniów zapytał spontanicznie, skąd tak dobrze się na tym znam... Odpowiedziałem, zgodnie z prawdą że byłem w takim obozie. O, w czasach nazizmu? Nie, odpowiedziałem, potem. O, zdziwili się uczniowie, to potem też były obozy? No i musiałem opowiedzieć, gdzie, dlaczego, jak długo. Poruszyło ich to, byli w tym wieku, jak ja w Zgodzie... Było to w latach siedemdziesiątych. Któryś z uczniów musiał opowiedzieć rodzicom, a ci dyrekcji. Dyrektor wezwał mnie i powiedział, zresztą nieagresywnie, że nie powinienem mieszać dzieciom w głowie opowiadaniem historii, wykraczających poza program. Przykro mi było, ale uznałem argumenty, że trudno opowiadać o tym dzieciom bez przygotowania... Że to mógł być dla nich szok...
172
Część IV
Gerhard Gruschka zostaje osobą publiczną
i
Na początku 1993 roku w gazecie „Schlesische Nachrich-ten" („Śląskie Wiadomości", założone w roku 1986 umiarkowane pismo Ziomkostwa Ślązaków) Gruschka znalazł artykuł o obozie w Zgodzie. Były w nim nieścisłości, napisał więc list do redakcji. Gazeta skontaktowała go z autorem tekstu. A autor podał adres Gruschki Johnowi Sackowi.
W ten sposób z Gerhardem Gruschka nawiązał kontakt sam John Sack - amerykański Żyd, dziennikarz, zajmujący się pisarstwem od prawie 50 lat, autor wojennych reportaży ze wszystkich wojen, jakie od 1945 roku prowadziły Stany Zjednoczone: z Korei, Wietnamu, Iraku. Sack, który kończył właśnie zbieranie materiałów do swej książki o powojennych obozach dla Niemców w Polsce, wykorzystał w niej także wspomnienia Gruschki.
Gdy wkrótce potem książka Sacka pt. Oko za oko ukazała się w USA, wybuchła wielka awantura. Autorowi nie uwierzono, przy czym ostrze krytyki skoncentrowało się na tym, co Sack pisał o tych obozach, w których strażnikami byli Żydzi, mszczący się za doznane krzywdy.
Broniąc się, John Sack dowodził, że ma świadków. Padło nazwisko Gruschki. Amerykańscy dziennikarze ruszyli szukać potwierdzenia.
Gerhard Gruschka: - Latem 1993 roku zgłosiła się do mnie amerykańska telewizja CBS. Robili film o książce Sacka i obozach. Najpierw mnie sprawdzali, przysłali stos zdjęć polskich oficerów, żebym wybrał Morela. Potem dowiedziałem się, że zajęli się tym tematem, bo nie wierzono Sackowi, choć on sam jest pochodzenia żydowskiego i ma poglądy lewicowo-liberal-
173
ne. Więc kiedy ekipa CBS przyjechała do mnie do Balve, odniosłem wrażenie, że chcą mnie wrobić, a przeze mnie i Sac-ka. I rzeczywiście: producent, który był z ekipą, na koniec przyznał, że sam jest Żydem i że był sceptyczny - nie wierzył, że Żydzi mogli robić coś takiego jak Morel. Odpowiedziałem, że dla mnie było szokiem, że chrześcijanie też to robili, pod znakiem krzyża. Więc po tym, jak przesiedział u mnie tyle godzin, powiedział, że go przekonałem, że to jednak prawda. Ten film CBS wyświetlono w USA, obejrzało go 35 milionów ludzi.
W ten sposób, nagle i niespodziewanie, Gerhard Grusch-ka został osobą publiczną.
Mówi: - Jak już raz padło moje nazwisko, to było jak z kulą śniegową: toczy się i jest coraz większa... Od czasu tego filmu byli u mnie dziennikarze i z USA, i z Anglii, i oczywiście z Niemiec. Z gazet, radia, telewizji... Nawet z „New York Times" byli. Pamiętam, z Holandii przyjechało dwóch dziennikarzy. Starszy przedstawił się na początku, że jest Żydem, był w ruchu oporu i nie lubi Niemców, ale chce pogadać... Nie lubił Niemców, ale napisał bardzo uczciwie... Ja w ogóle muszę powiedzieć, z mojego doświadczenia, że ci dziennikarze, z którymi miałem kontakty, byli bardzo uczciwi... Bo szczerze mówiąc, bałem się bardzo, że mnie potraktują bardzo krytycznie. A potraktowali serio, rzeczowo.
Więc dziś Gerhard Gruschka już nie cierpi, jak cierpiał przez pół wieku, widząc, że temat obozów dla Niemców jest tematem tabu.
Mówi: - Ja dziś jestem bardzo zadowolony. Naprawdę bardzo. Bo widzę, że teraz, po roku 1989, udokumentowano sporo z tego, co przedtem było tabu. Dlaczego jest to możliwe teraz? Sam zadaję sobie to pytanie... Może... z rozmów z niemieckimi dziennikarzami odniosłem wrażenie, choć nikt nie powiedział wprost, że wielu z nich dawno miało świadomość, że niektóre tematy zostawia się na boku, bo pisanie o nich jest, jak to się mówi, niepolityczne. A po roku 1990 w Niem-
174
czech zauważono, że w Polsce zaczyna się otwarcie mówić na różne niewygodne tematy... Może więc jak zobaczono, że w Polsce można, to i u nas też? I teraz nadrabia się te zaległości... Może coś w tym jest? W każdym razie widzę, że od 1989 roku dyskusje stały się bardziej otwarte, że można rozmawiać z Polakami i nie jest się od razu potępianym jako ktoś, kto chce relatywizować ich cierpienia. Kilka lat temu to ja bym nawet nie marzył, że wystąpię w programie telewizji z Katowic i będę opowiadać o Zgodzie, stojąc przed dawną bramą obozu...
II
Na pomysł spisania wspomnień z obozu w Zgodzie wpadła żona Gerharda. Właściwie to Gerhard nie pamięta już, kiedy dokładnie powiedziała: „Pewnego dnia nasze dzieci będą chciały czegoś się dowiedzieć. Nie tylko o obozie, ale w ogóle o tamtych czasach, o twojej, Gerhard, Heimat, o dzieciństwie". W każdym razie było to dawno. A że Gerhard Gruschka raczej słuchał rad żony, postanowił spisać swoje wspomnienia.
Ale przez te wszystkie lata nigdy nie miał czasu. To znaczy, nigdy nie miał dłuższej chwili spokoju, żeby usiąść i przenieść na papier to, co miał już od lat ułożone w głowie.
Wolna chwila znalazła się dopiero, gdy przeszedł na emeryturę. Był rok 1992. A wkrótce potem zaczęła się awantura wokół książki Johna Sacka.
- Był jeszcze jeden powód, dla którego postanowiłem napisać książkę - powie dziś Gerhard Gruschka. - Widziałem, jak wiele bzdur wypisuje się o tamtych czasach. Jak czytałem niektóre artykuły w gazetach wydawanych przez ziomkostwa, to zacząłem się bać... Czego? No, że ktoś wykorzysta, zinstru-mentalizuje te nasze cierpienia.
Postanowił, że swojąhistorię opisze w formie relacji świadka.
Mówi: - Usiadłem więc za biurkiem i napisałem tak od serca, jak mówiła żona... Nawet niedługo to trwało.
175
Zaczął szukać wydawcy - i tu zaczęły się problemy. Bo był to czas, kiedy do Niemiec dotarły echa amerykańskich sporów wokół książki Sacka. Także większość niemieckich gazet poddała Sacka totalnej krytyce. Niemiecka dyskusja toczyła się nie tylko wokół pytania, czy utrzymana w tonie rekonstrukcji i historycznego reportażu książka jest obiektywna, lecz czy w ogóle wolno wydać taką książkę po niemiecku?
Dyskusja rozpaliła takie emocje, że renomowane wydawnictwo Piper Verlag wycofało się z umowy z Sackiem i przemieliło wydrukowany już nakład. Za co zostało pochwalone przez Volkera Ullricha, szefa działu recenzji lewicowego tygodnika „Die Zeit". Zarzut Ullricha brzmiał: książka „nie dorosła" do tematu. „Można zadać tylko pytanie, co skłoniło amerykańskiego reportera pochodzenia żydowskiego do wysłania w świat takiego elaboratu? - pytał Ullrich w „Die Zeit" w lutym 1995 roku. - Czy antysemityzm, jak spekulowano, czy może nieświadome pragnienie zamienienia tożsamości ofiar, czy żądza sensacji? Cokolwiek by to było: Piper dobrze uczynił, wycofując tę książkę ze sprzedaży. Bo wydawnictwo, które publikowało min. Hannah Arendt, ma jeszcze do stracenia dobre imię. Jest wystarczająco dużo niemieckojęzycznych wydawnictw, których to nie dotyczy".
W końcu Oko za oko ukazało się w innym, mało znanym wydawnictwie. Krytycy pozostali nieprzekonani. Ale chyba rację miał Adelbert Reif, autor prawicowego dziennika „Die Welt", gdy w lutym 1998 roku pisał, iż debata wokół książki Johna Sacka uczyniła „wyłom w murze": kolejne tabu obowiązujące w „Republice Bońskiej" zostało złamane...
Łatwo sobie wyobrazić, jak w kolejnych wydawnictwach przyjmowano Gerharda Gruschkę, który właśnie w tym momencie zjawiał się ze swym manuskryptem.
- Na początku byłem naiwny - wspomina Gruschka. - Sądziłem, że ten temat zainteresuje przede wszystkim tzw. wydawnictwa śląskie. Tak nazywa się w Niemczech kilka firm, które są spadkobiercami wydawnictw działających na Śląsku
176
przed rokiem 1945 i publikują dużo książek o tej tematyce. Pisałem do trzech czy czterech, posyłałem manuskrypt. Wszystkie odmówiły. Z jednym miałem już nawet wstępny kontrakt, ale potem zaczęła się kampania przeciwko Sacko-wi i porzucono mnie jak gorący kartofel... A jeden z wydawców powiedział mi, że to jest wprawdzie ważny temat, bo nic o tym dotąd nie pisano, ale śliski, a on nie chce mieć problemów...
Gerhard Gruschka szukał więc dalej, ale z coraz mniejszą nadzieją.
Na wydawnictwo „ars una" trafił przypadkiem. Adres dostał od Stowarzyszenia Niemieckich Księgarzy. Równie dobrze mógłby wziąć go z książki telefonicznej.
Ale „ars una" zgodziła się.
Gruschka: - Szczerze mówiąc, zdziwiłem się. Bo to jest wydawnictwo z Bawarii, a więc niby dalekie od spraw śląskich. A po drugie ma profil lewicowo-liberalny. Na początku chcieli tylko, żebym przeredagował historię z Morelem, żeby nie było wiadomo, że jest Żydem. Długo nad tym myślałem i w końcu powiedziałem, że to by oznaczało zmianę ważną, bo on sam przedstawiał się, jak się nazywa. I mówił nam, że jego rodzina została zagazowana w Auschwitz. Więc cóż tu redagować... I wydawca się w końcu zgodził drukować bez poprawek.
W ten sposób w roku 1996 ukazało się pierwsze wydanie wspomnień Gerharda Gruschki. Tytuł brzmiał: Zgoda, ein Ort des Schreckens. Ais Vierzehnjahriger in einem polnischen Nachkriegskonzentrationslager (Zgoda, miejsce, w którym działy się rzeczy straszne. Jako czternastolatek w powojennym polskim obozie koncentracyjnym). Cały nakład rozszedł się szybko, tak że w roku 1997 książka miała drugie wydanie. Recenzje ukazały się w kilkunastu gazetach, w tym w renomowanych dziennikach „Frankfurter Allgemeine Zeitung" i „Suddeutsche Zeitung". O książce mówiono też w radio i telewizji.
177
- Nie spodziewałem się takiego zainteresowania - mówi Gerhard Gruschka. - Nie robiłem żadnej reklamy, wydawnictwo też nie.
Wydrukowania recenzji odmówił natomiast „Der Schle-sier", radykalne pismo Związku Wypędzonych (w odróżnieniu od umiarkowanych „Schlesiche Nachrichten"). Z uzasadnieniem, że książka jest „zbyt przychylna Polakom". Także kilku byłych współwięźniów zarzuciło Gruschce, że książka jest „zbyt pojednawcza".
Wspomina: - Przez długie lata nie miałem kontaktów z innymi więźniami. Dopiero Sack dał mi adresy. Niewiele, większość już nie żyje, ja byłem przecież najmłodszy... No, ale dzięki Sackowi nawiązałem kilka kontaktów. Zapraszałem do siebie, rozmawialiśmy. Pisywaliśmy listy. Ale jak ukazały się wspomnienia, część spośród tych znajomych odwróciła się ode mnie. Zarzucili mi, że jestem za bardzo pojednawczy. Na przykład dwóch ekswięźniów, z którymi przedtem często dzwoniliśmy do siebie, przestało odpowiadać na listy i telefony. A trzech innych zarzuciło mi w rozmowach, że przemilczałem różne tortury i historie z Morelem. Jeden powiedział nawet, że to, co piszę o moim zwolnieniu z Krakowa, jak mi Polacy pomagali w drodze do domu, więc że to jest „hymn pochwalny dla Polaków". Ale z tymi trzema kontakt mam nadal, tyle że chłodny.
Nie tylko o to poszło. Bo rzeczywiście, Gerhard Gruschka napisał w swych wspomnieniach, że potrafi zrozumieć postępowanie polskich strażników wobec Niemców i ich uczucia; uczucia ludzi, którzy sami niedawno byli więźniami niemieckich kacetów. To nie mogło się podobać w środowiskach wysiedleńczych.
Gerhard Gruschka: - Jak mi zarzucono, że piszę ze zrozumieniem o tych bijących nas Polakach, to przypomniał mi się ten ostatni dzień szkolny przed wkroczeniem Rosjan i ta kolumna ludzi w pasiakach... Miałem wtedy 14 lat, nie wiedziałem, co działo się na terenach okupowanych przez Niemców i w obozach koncentracyjnych. Ale kiedy znalazłem się
178
w Zgodzie, to czułem, że to, co robią Polacy, jest zemstą za jakieś straszne rzeczy, które musiały dziać się wcześniej... Może to brzmieć jak upiększanie, ale ja już wtedy... może dzięki tym wszystkim przejściom mojej rodziny... no więc, że ja miałem świadomość tej kolejności... I na każdym kroku było widać, że obozu nie zbudowali Polacy... Pierwszego dnia widok tych tabliczek po niemiecku na drutach pod napięciem był dla mnie przeżyciem... Strażnicy z pierwszej załogi, którą potem wymieniono, ludzie młodzi, może dwudziestoletni, czasem pokazywali nam wytatuowane numery. To robiło wrażenie... Tak, uważam, że oni popełniali na nas zbrodnie. Metod, które stosowali, pewnie nauczyli się w kacetach... Wśród nich powszechny był pogląd, że my wszyscy jesteśmy faszystami... Pamiętam, wielu współwięźniów mówiło, że jak wyjdą, to pokażą tym Polakom... Ja i jeszcze dwóch-trzech więźniów, trochę ode mnie starszych, z którymi trzymaliśmy się razem, odpowiadaliśmy: no i co, będziecie się mścić? Oni, potem wy, potem znów oni, i tak w kółko? Ci dorośli strasznie się na nas za takie gadanie wkurzali...
III
Po raz pierwszy od wysiedlenia Gerhard Gruschka przyjechał do Polski dopiero w roku 1992.
Dlaczego dopiero wtedy? Czy dlatego, że latami pamiętał to uczucie strachu, które towarzyszyło mu od kiedy opuścił bramę krakowskiego więzienia? Bo jedynym uczuciem, które Gerhard Gruschka pamięta z tamtego okresu po zwolnieniu, jest strach. Właściwie lęk: lęk na widok milicjanta na ulicy. Lęk na samą myśl, że trzeba iść załatwić coś do polskiego urzędu. Lęk przed spotkaniem oko w oko z Polakiem. Lęk przed czymś, co w każdej chwili mogło znów się stać. Mogło czy nie mogło - tak podpowiadała pamięć i wyobraźnia.
No i ten język polski. Język, w którym funkcjonowała Zgoda. Którego musiał się szybko uczyć, żeby nie być bitym.
179
Więc Gerhard Gruschka trochę się bał. Obawiał się, że stanie się coś takiego, jak wtedy w Austrii. Kiedy to było? Kilka, nie, chyba kilkanaście lat temu. Był z żoną na urlopie, chodzili po górach (bo oboje z żoną w ogóle uwielbiająAustrię i góry). Przypadkiem trafili do kaplicy. Mszę odprawiało trzech młodych księży z Polski, pewnie na urlopie. Po Mszy zaintonowali po polsku „Wszystkie nasze dzienne sprawy".
Gerhard Gruschka: - Usłyszałem tę pieśń po raz pierwszy od roku 1945... Poczułem się jakoś dziwnie... W pierwszym odruchu chciałem wyjść, ale w kaplicy było mało ludzi, wyjście tylko przez zakrystię, to by się rzucało w oczy... Jakoś wytrzymałem.
Po raz pierwszy przyjechał więc dopiero w roku 1992.
Mówi: - Pojechaliśmy autem z żoną. Najpierw nie do Gliwic, ale do Rakowa, do moich krewnych, którzy zostali po wojnie. Dopiero stamtąd pojechałem do Gliwic. Pociągiem. Nie autem. Świadomie. Bo to była ta trasa, Gliwice-Raków, którą wiele razy jeździłem jako dziecko... Więc pojechałem sam, bez żony. Chciałem być sam... Najpierw poszedłem pod ten dom w dawnym Petersdorfie, gdzie się urodziłem. I do kościoła św. Bartłomieja. Wszystko stoi jeszcze... A potem na Franciszkańską dawną Kanałową... Nie odważyłem się zapukać. Słyszałem, że Polacy są bardzo gościnni i nie mają nic przeciwko temu, żeby wejść i popatrzeć. Ale się nie odważyłem. Stałem już przed drzwiami, na korytarzu. Już chciałem zapukać, ale się nie odważyłem... Poszedłem też do dawnego gimnazjum, które teraz jest częścią gliwickiej politechniki. Chodziłem wszędzie, gdzie działo się coś dla mnie ważnego, pod komendę policji... Sam dziwiłem się sobie, że tak dobrze się orientuję i że się nie zgubiłem...
Tamtej nocy Gruschka niewiele spał. Zastanawiał się, czy pojechać do Swiętochłowic-Zgody.
Następnego dnia pojechał.
Nie miał nowej mapy, tylko starą przedwojenną. Długo szukał. W końcu znalazł.
180
- Stwierdziłem, że po obozie nie zostało ani śladu... - mówi. - Zostały tylko dwa ceglane słupy z dawnej bramy. Tam, gdzie były baraki, teraz są ogródki działkowe, krzaki. Chodziłem po tych krzakach, szukałem czegokolwiek. Fundamentów, resztek drutów. Nic nie znalazłem. Było tylko cicho, bardzo cicho.
Wrócił do samochodu, do żony. Po czym jeszcze tego samego dnia postanowił pojechać do Oświęcimia, pierwszy raz w życiu.
Gerhard Gruschka, jakby z zakłopotaniem: - Może to zabrzmieć patetycznie... Ale uważałem, że jak byłem w Zgodzie, to powinienem pojechać do Oświęcimia. Dla mnie jedno i drugie jakoś się łączy. Gdyby nie było Oświęcimia, to nie byłoby i obozu dla Niemców w Zgodzie. W czasach nazistowskich Zgoda była filią Auschwitz, siedzieli tam chyba Żydzi i niemieccy komuniści. Wielu z nich zginęło. W muzeum oświęcimskim znalazłem potem, jak byłem po raz drugi, dokumentację obozu w Zgodzie w czasach niemieckich.
Gerhard Gruschka, już trochę pewniej: - Myślę, że to ważne, żeby tak pamiętać. Żeby z jednej strony pamięć nie zatrzymała się i nie zapomniano o tym, co było potem, w Zgodzie. Ale też z drugiej strony... Bo u nas w Niemczech są i tacy, którzy zachowują się tak, jakby historia Zgody czy innych obozów dla Niemców zaczęła się w roku 1945, a przedtem nie było nic, tabula rasa. Znam takich ekswięźniów... Dlatego dla mnie było tak ważne, żeby po wizycie w Zgodzie pojechać do Oświęcimia, jeszcze tego samego dnia...
IV
Po raz drugi Gerhard Gruschka przyjechał na Śląsk w roku 1994.
Powód był taki: - Podczas tej pierwszej podróży stwierdziłem, że kościół św. Mikołaja w Cielowie pod Rakowem nie ma hełmu na wieży. A to piękny kościół, barokowy. I rodzinny
181
kościół moich rodziców, w którym i ja służyłem do Mszy, jak jeździłem na wakacje, bo Cielów i Raków były w jednej parafii... W 1945 roku rosyjski pocisk odstrzelił ten hełm. Więc jak zobaczyłem, że go nie ma, to strasznie się przejąłem i narodziła mi się w głowie taka idee fixe, żeby ten hełm wrócił. I po powrocie do Niemiec zorganizowałem zbiórkę pieniędzy. Rozesłałem listy po znajomych, po firmach, z opisem kościoła i kopią fotografii: starej i nowej. No, nie miałem wielkiej nadziei. Atu ku mojemu zaskoczeniu szybko zebrałem 20 tysięcy marek... Na przykład mój syn jest menadżerem w firmie chemicznej. Powiedziałem mu: Martin, spytaj właściciela, może da ze sto marek. A tu syn dzwoni i mówi, tato, szef dał dwa tysiące...
Projekt nowego hełmu zrobił polski architekt z Gliwic, pochodzący z kresów wschodnich. Znajomi Gerharda z Gliwic kupili tanio miedź, kuzyn z Rakowa drewno na rusztowanie. W tartaku drewno przycięli za pół ceny.
W roku 1994 do Rakowa przyjechał dźwig i zamontował hełm.
Gerhard Gruschka przyjechał na jego poświęcenie.
A potem pojechał do Zgody. Przy pomocy miejscowych znajomych zamontował w ceglanej bramie dawnego obozu pamiątkowy kamień z figurą Chrystusa i datą: 1945.
Opowiada: - Bo po tym, jak byliśmy tam pierwszy raz, żona powiedziała, że przydałoby się, żeby był tu jakiś pomnik. Cokolwiek, co by upamiętniało, że był tu obóz... Potem w lecie 1994 byliśmy na wakacjach w Austrii, w górach. Tam znalazłem taki płaski kamień w potoku. Zabrałem go, a kamieniarz z Balve przymocował Chrystusa i wyrył cyfrę, bez napisów... Cała ta akcja z wmontowaniem kamienia w bramę była nielegalna... Trochę się baliśmy... Jak wmurowywaliśmy, przyszło trzech mężczyzn. Okazało się, że są odpowiedzialni za te ogródki działkowe. Wywiązała się rozmowa. Na początku mężczyźni byli zdenerwowani. Ale kiedy dowiedzieli się, co robimy, nagle zmienili ton. Podeszli do mnie, podali mi rękę i powie-
182
dzieli, że możemy pracować dalej... I nawet przynieśli kilof i łopatę do wyrabiania cementu...
Po raz trzeci Gerhard Gruschka przyjechał do Polski w roku 1995 - na poświęcenie pomnika ofiar obozu na cmentarzu w Rudzie.
Wspomina: - Do końca byłem sceptyczny, czy pomnik stanie. Ale władze Rudy wydały zezwolenie. Najbardziej mnie zaskoczyło, że uroczystość mogła odbyć się po polsku i niemiecku.
Na poświęcenie krzyża i skromnej płyty nagrobnej z dwujęzycznym napisem „Ofiarom obozu Zgoda-Świętochłowice 1945" przyszło może dwieście osób (o uroczystości informowało Radio Katowice). Odczytano fragment mowy, którą prezydent RFN Roman Herzog wygłosił podczas obchodów 50. rocznicy zbombardowania Drezna w lutym 1995 roku. Odmówiono modlitwy. Prowadzący uroczystość polski ksiądz powiedział, że zapewne spoczywający tu ludzie chowani byli bez błogosławieństwa Kościoła, więc on teraz chciałby to chociaż nadrobić, po 50 latach.
Nadrobić symbolicznie. Bo grób-pomnik jest symboliczny - na cmentarzu w Rudzie, na miejscu, gdzie były masowe mogiły, teraz są zwyczajne, cywilne nagrobki.
- Nie wiem, jak to się stało - mówi Gruschka. - Pytałem w Rudzie, ale nikt nie potrafił nic powiedzieć: czy była ekshumacja, czy może tamte mogiły zrównano z ziemią a teren sprzedano pod nowe groby.
Po raz czwarty, piąty i szósty Gerhard Gruschka przyjechał do Polski już jako nauczyciel: za każdym razem przez kilka tygodni uczył społecznie niemieckiego śląskich Niemców spod Raciborza. Pośredniczył też w nawiązaniu współpracy między szkołą podstawową we wsi Torków (Torkau) a szkołą w Balve, w której uczył do emerytury.
Za każdym razem, gdy był w Polsce, zaglądał też do Zgody. Z drżeniem serca sprawdzał, czy nikt nie ruszył jego pomnika.
183
Dziś sprawdzać już nie musi: władze miejskie Rudy zalegalizowały płytę, którą wmurował w dawną bramę obozową.
V
Trudno powiedzieć, czy Gerhard Gruschka - oskarżany w końcu o zbyt pojednawczy ton swych wspomnień - miałby kłopoty z ich wydaniem, gdyby od razu zwrócił się do wydawnictw skrajnie prawicowych, ekstremistycznych. Faktem jest, że miał taką propozycję.
Mówi: - Pewne wydawnictwo ze Szwajcarii było gotowe wydać mi książkę, propozycja była dość korzystna finansowo. Ale już po pierwszym kontakcie listownym uświadomiłem sobie, że mam do czynienia z jakimiś prawicowymi radykałami.
Więc Gerhard Gruschka propozycji nie przyjął.
Bo pisząc na temat obozów - czy też szerzej: pisząc o Niemcach podczas wojny jako o ofiarach, a nie katach - łatwo jest wpaść w nieciekawe towarzystwo.
Przekonać się można o tym, czytając inną książkę o historii obozu w Zgodzie: Zgoda. Stacja na śląskiej drodze cierpienia. Napisał ją Sepp Jendryschik, dziś starszy człowiek, urodzony na Górnym Śląsku, którego ojciec zginął w obozie Zgoda.
Mówi Gerhard Gruschka: - Przez pewien czas miałem kontakt z Jendryschikiem. Napisał do mnie, że przygotowuje dokumentację o Zgodzie. Pytał, czy może wykorzystać zeznania, które w 1994 r. złożyłem w Niemczech dla katowickiej prokuratury, prowadzącej śledztwo przeciwko Morelowi. Posłałem mu kopię, ale odniosłem wrażenie, że ma poglądy bardzo prawicowe. Więc zakazałem mu cytowania moich zeznań.
Książkę Seppa Jendryschika opublikowało latem 1997 roku „Wydawnictwo na rzecz Badań Całościowych" (Verlag fur ganzheitliche Forschung).
W publikacji nie ma adresu wydawnictwa, a jedynie numer skrytki pocztowej w Viol. W Niemczech jest to dziwne:
184
poważne firmy nie ukrywają adresów. Viol to mała miejscowość na północy Niemiec, tuż nad granicą z Danią. A Dania jest zapleczem niemieckich ekstremistów: duńskie prawo jest liberalniejsze, tam produkuje się więc i przechowuje materiały propagandowe, które następnie drogą pocztową wędrują do Niemiec.
Wreszcie: książki Jendryschika nie można kupić w zwykłej księgarni, a jedynie poprzez zamówienie w wydawnictwie. Nie ma jej w komputerowym katalogu książek, do którego podłączone są niemieckie księgarnie (dzięki temu klient może zamówić określoną książkę, a księgarnia dostarczy ją w ciągu dnia-dwóch). I wreszcie treść. Właściwie, by zorientować się w zawartości, wystarczy przeczytać podtytuł: „Dokumentacja jednego z obozów koncentracyjnych w Polsce, które zakładano od zimy 1944 w celu zagłady niemieckiej ludności na okupowanych terenach wschodnich".
To typowy język i zabiegi intelektualne skrajnej prawicy, której celem jest - j ak piszą często prawicowi publicyści - walka o „odebranie lewicy monopolu na pojęcia". W istocie, pewne słowa mają w RFN przypisaną konkretną treść: jak „zagłada" (Vernichtung), „marsz śmierci" (Todesmarsch). Chodzi tu więc - także w książce Jendryschika - o odebranie słowom ich znaczenia, czy też o rozszerzenie znaczenia. Tak jest, gdy Jendryschik pisze o „zagładzie niemieckiej ludności" (Vernich-tung; co sugeruje, że los niemieckich Ślązaków był porównywalny z losem Żydów czy choćby Polaków pod niemiecką okupacją). Albo gdy używa określeń „śląskie marsze śmierci" lub „zakładanie [obozów przez Polaków] od zimy 1944" (z czego ma wynikać, że obozy budowali Polacy i że nie powstały one w odruchu zemsty, ale były częścią planowego systemu zagłady Niemców, stworzonego na chłodno - tak jak naziści stworzyli system obozów dla Żydów czy Polaków).
Czytelnik książki Seppa Jendryschika przeczyta nie tylko pozbierane przez autora relacje byłych więźniów. Jendryschik oraz redaktor książki, Roland Bohlinger, szef wydaw-
185
nictwa z Viól, zaopatrzyli ją także w szereg historycznych komentarzy. Czytelnik dowie się z nich, że śląscy Niemcy pochodzili od germańskich Wandalów i na Śląsku mieszkali od zawsze, w średniowieczu byli polonizowani. A ludność polska napłynęła na Śląsk dopiero w XIX wieku w postaci niewykwalifikowanej siły roboczej, którą należało ucywilizować.
Dowie się też, że winę za wybuch wojny we wrześniu 1939 roku ponoszą nie Niemcy, ale tylko Polska, gdyż to Polacy zaczęli działania zbrojne w postaci prowokacji granicznych i mordowania mniejszości niemieckiej (przy czym prowokacja gliwicka „prawdopodobnie w ogóle nie miała miejsca"). Że rząd Hitlera aż do 31 sierpnia 1939 roku próbował zapobiec wojnie, ale niestety „Polacy chcieli mieć swojąwojnę", więc Niemcy musieli się bronić.
Ze w Polsce działało po wojnie ponad 1200 obozów koncentracyjnych dla Niemców i że zginęło w nich „co najmniej od 40 do 100 tysięcy", choć bardziej prawdopodobne jest, iż ofiar było „prawie 300 tysięcy". I że - w konsekwencji - od roku 1918 do 1939, a następnie po roku 1945 Polacy „dokonali ludobójstwa" na śląskich Niemcach.
Ze wojenne straty niemieckie to 9-11 milionów, z czego „większość zginęła dopiero po wojnie". Ta większość to „ponad pięć milionów Niemców", którzy zginęli w wyniku „egzekucji, sztucznego głodu, gwałtów i samobójstw; nie wlicza się tu tych milionów, które zginęły w obozach jenieckich oraz milionów ofiar ucieczki i wypędzenia, jak również ofiar masowych mordów w Polsce i w alianckich obozach pracy".
Że „Niemcy nie są dziś wolnym krajem", lecz państwem „sterowanym przez zwycięskie mocarstwa oraz narzuconą przez nie klasę kierowniczą".
Aby stworzyć wrażenie naukowości, tezy wspiera bibliografia. Znaleźć tu można (obok „Gazety Wyborczej" czy paryskiej „Kultury") propagandowe pozycje nazistowskie. I żeby czytelnik nie miał wątpliwości co do solidności autorów, książkę opatrzono też załącznikami - kompilacją cytatów z prasy pol-
186
skiej i zachodniej („New York Times" i fragment przemówienia Władysława Bartoszewskiego w Bundestagu z 1995 roku sąsiadują z broszurami skrajnie prawicowymi) oraz podziękowań za pomoc - m.in. dla „Radia Katowice oraz wielu niemieckich, polskich, angielskich i amerykańskich stacji telewizyjnych".
Mówi Gerhard Gruschka: - Przypadkiem dowiedziałem się, że ta książka się ukazała. Zamówiłem ją. Przejrzałem i włos mi się na głowie zjeżył... To okropne. Historia Zgody została w niej wykorzystana, zmanipulowana dla celów skrajnej prawicy. A to najgorsze dla naszej sprawy, dla pamięci o tym, co się działo w Zgodzie. A poza tym: ja zakazałem Jen-dryschikowi korzystania z moich zeznań. I co zrobił? Przypisał je komuś innemu.
Wydawnictwem z Viól od wielu lat interesuje się Urząd Ochrony Konstytucji (czyli kontrwywiad) landu Schlezwik--Holsztyn. W rocznym raporcie Urzędu za rok 1996 czytamy m.in.:
W ofercie wydawnictwa kierowanego przez Rolanda Bohlingera uwagę zwracająprzede wszystkim książki o treściach antysemickich i rewizjonistycznych, jak również pozycje typowe dla teorii światowego spisku. Poza tym wydawane sąpisma propagandowe, które po raz pierwszy ukazywały się za czasów nazizmu. W minionym roku Boh-linger kontynuował wydawanie „Serii Dokumentacyjno-Informacyj-nej", ukazującej się od 1994 roku, która jest zbiorem głównie ekstremistycznych pism i cytatów.
Mówi Gerhard Gruschka: - To okropne, okropne... Ja pisałem do Jendryschika, żeby obchodził się ostrożnie z tematem... Ale ci ludzie wykorzystają każdego i wszystko, jeśli tylko to im pasuje. Im nie zależy na prawdzie, tylko na utrwalaniu w ludziach w nienawiści do Polaków. No i właśnie dostałem list od tego Bohlingera, że będzie skarżyć mnie do sądu za list, w którym napisałem Jendryschikowi, co myślę o nim i jego książce...
187
VI
W sprawie Zgody Gerhard Gruschka był już przesłuchiwany dwa razy: najpierw w 1994 roku przez prokuraturę w Dortmundzie (na prośbę Katowic); potem w 1997 przez sąd w Dusseldorfie (na prośbę Prokuratury Generalnej w Warszawie). Tylko że Gerhard Gruschka nie chce, żeby Salomon Morel został dziś skazany. Nawet gdyby otrzymał wyrok w zawieszeniu.
Wspomina: - To pytanie zadał sędzia, który przesłuchiwał mnie na prośbę Warszawy, człowiek młody, urodzony po wojnie. Kiedy powiedziałem, że nie, był bardzo wzburzony, powiedział, że moje nastawienie jest fałszywe, bo musi być zachowana zasada, że jeśli ktoś czyni zło, to prawo musi zadziałać.
Zastanawia się: - Dla mnie ważne jest, że tamte wydarzenia zostają teraz udokumentowane poprzez postępowanie prokuratorskie. Ale proces... No jeśli już, to chyba po to, aby publicznie powiedzieć o tych sprawach... Ale znowu boję się, że gdyby doszło do takiego procesu, to mógłby on zostać wykorzystany przez niewłaściwych ludzi...
Rozważa: - Nie, nie zależy mi na skazaniu Morela. Wiem, że są ludzie, którzy by tego chcieli, i że w Polsce jest śledztwo, choć w 1994 roku Morel wyjechał z Katowic do Izraela.
Mówi: - Na czym by mi najbardziej zależało, naprawdę najbardziej... to żeby Morel po prostu powiedział: wie pan, to było złe, co robiłem. Nie żeby zaraz przyznał, że popełniał zbrodnie. Ale tylko że dziś patrzy na to inaczej. To by wystarczyło...
Podkreśla: - Byłoby to dla mnie ważne także dlatego, że miałbym argument wobec tych współwięźniów albo wypędzonych, którzy do dziś są zapiekli w nienawiści do Polaków. Mógłbym powiedzieć: słuchajcie, mój komendant przyznał, że to było złe. Może by to ich przekonało, przełamało... Bo wielu wypędzonych, nie mówiąc już o współwięźniach, zachowuje
188
się czasem tak, jakby to, co działo się po 1945 roku, spadło z nieba...
Gerhard Gruschka napisał w tej sprawie list do Salomona Morela. Było to w roku 1994, gdy Morel mieszkał jeszcze w Katowicach. Adres dostał od Johna Sacka. Starał się, żeby list był rzeczowy, nie emocjonalny. Napisał, że był w Zgodzie. Zaznaczył, że nie chce oskarżać. Ze chciałby tylko wiedzieć, co Morel sądzi dziś o tym, co robił 50 lat temu. Że dla niego, Gruschki, to ważne. Ale odpowiedzi nie było.
W roku 1996 w ręce Gerharda Gruschki wpadł numer telefonu Morela w Izraelu. I Gerhard Gruschka zadzwonił. Trochę bał się, co powiedzieć.
Wspomina: - Ale odebrała córka Morela, u której mieszkał. Spytała, kto mówi. Odpowiedziałem, że Niemiec, który był w Zgodzie. Odłożyła słuchawkę, bez słowa.
Podobno Salomon Morel mieszka dziś w domu starców.
I tak już pewnie pozostanie. Wprawdzie Polska zwróciła się do państwa Izrael z oficjalnym wnioskiem o ekstradycję Morela - oskarżanego o zbrodnie przeciwko ludzkości - ale na początku 1999 roku Izrael odmówił. W praktyce oznaczało to koniec postępowania prokuratorskiego przeciwko komendantowi Zgody.
Epilog
Kiedy Gerhard Gruschka ma dziś jechać samochodem do kuzynostwa w Rakowie, w dawnym powiecie raciborskim, wybiera zawsze drogę dłuższą i okrężną przez Baborów.
Zna ją na pamięć, do 1946 roku szedł nią przecież dziesiątki razy. Bo Baborów był ostatnią stacją kolejową dalej, do Rakau (Rakowa), trzeba było iść pieszo. Szedł więc, czasem sam, a czasem - rzadziej - z ojcem. Kiedy wychodzili z miasteczka w pole, droga zaczynała wspinać się długim podej-
189
ściem na wzgórze, zwane wtedy Babowitzer Berg. Gdy zbliżali się do szczytu, zza horyzontu wyłaniał się hełm na wieży kościoła św. Mikołaja w Eiglau (Cielowie).
- Ten czubek wieży kościelnej był moim pierwszym spotkaniem z Ferienheimat - mówi, używając słowa, którego nie znajdzie się w słowniku (Ferienheimat to połączenie „wakacji" i „małej ojczyzny").
Dlatego do tej wieży kościelnej Gerhard Gruschka miał szczególny sentyment. Dlatego gdy w roku 1992 przyjechał po raz pierwszy do Polski i do Rakowa - oczywiście tą okrężną drogą przez Baborów - i gdy stwierdził ku swej rozpaczy, że hełmu na kościele nie ma, zaczął zbierać pieniądze... A kiedy w roku 1994 hełm już wrócił na wieżę św. Mikołaja, Gerhard Gruschka zaczął zabiegać o pieniądze na odnowienie zniszczonej fasady. I byłby je dostał, gdyby nie powódź. Bo kiedy Odra wylała, fundacja „Renovabis" niemieckiego Kościoła katolickiego wszystkie środki rzuciła na pomoc powodzianom.
Gerhard Gruschka wierzy jednak, że kiedyś fasada odnowiona będzie. A wtedy zajmie się zbieraniem pieniędzy na figury świętych, które kiedyś stały w niszach fasady. Już nawiązał kontakt z pewnym fachowcem z Raciborza...
Ale przede wszystkim, to Gerhard Gruschka chciałby tutaj wrócić.
Chciałby kupić dom - i osiąść. Może w Rakowie, skąd pochodził ojciec, i gdzie ostali się krewni, którzy uniknęli powojennych wysiedleń (80 procent ludności Rakowa to dziś autochtoni). A może w Tłustomostach, kilka kilometrów od Rakowa, gdzie urodziła się mama? Poszedłby wtedy rano na łąki, nad Psynę, niemiecką Zinę, a w niedzielę do kościoła, w którym tyle razy służył do Mszy.
Takie ma marzenia.
Co by tu jeszcze robił? To samo co w Niemczech: prowadziłby korespondencję (,>Piszę dużo listów"), pisałby C>Pisz? też dużo dla siebie, eseje... ale tylko do szuflady"), podróżowałby („Dużo z żoną podróżujemy, zjeździliśmy Europę, USA,
190
Kanadę, nawet RPA, w Nepalu uprawialiśmy treking; podróżować moglibyśmy i stąd...").
A poza tym w Polsce jeszcze ciągle ludzie są bardziej otwarci; wspólnie świętują odwiedzają się bez komplikacji. A Gerhardowi Gruschce przeszkadza, że w Niemczech stosunki międzyludzkie ochłodły, że „większość żyje dla siebie, w czterech ścianach".
- Tu jest inaczej i mnie się to podoba - zaznacza.
Ale na razie zastanawia się. I trochę martwi, że nie mówi po polsku. Ale pociesza się, że zawsze jakoś się dogada. W końcu ludzie są uprzejmi.
- Nigdy nie spotkałem się z jakąś antypatią- podkreśla. Martwi się też, bo słyszał, że opieka lekarska nie jest
w Polsce na takim poziomie jak w Niemczech. A im człowiek jest starszy, tym bardziej zwraca na to uwagę. Zwłaszcza że od czasów nocnych apeli w Zgodzie Gerhard musi regularnie kontrolować nerki. Poza tym pozostaje sprawa emerytury: na mocy polsko-niemieckiej umowy emerytalnej obywatelowi Niemiec, który oficjalnie osiada w Polsce, emeryturę przestaje wypłacać Republika Federalna, a zaczyna polski ZUS - a używany przelicznik sprawia, że jest ona radykalnie mniejsza. No i wreszcie Gerhard Gruschka martwi się, że żona ma dużo krewnych w Westfalii, jest z nimi związana, i że pewnie by tęskniła...
-Ale dla mnie wyjechać z Westfalii to nie problem. Czuję, że moje korzenie są na Śląsku - mówi.
Bo tak naprawdę u siebie Gerhard Gruschka czuje się w Rakowie. Może dlatego, że tutaj spędzał rzadkie chwile radości z ojcem, który - na co dzień zasadniczy i surowy - tutaj rozluźniał się.
- Jak byłem mały, tato opowiadał mi bajki i historie z Rakowa. Może dlatego czuję się bardziej związany z tą okolicą niż z Gliwicami? - zastanawia się.
Czasem, mając wolną chwilę w uczeniu niemieckiego, Gerhard Gruschka siada za kierownicą. Jedzie po okolicznych
191
wzgórzach, rejestruje zmiany. Czasem zatrzyma auto, wysiądzie, wciągnie łapczywie powietrze.
W takich chwilach Gerhard Gruschka-marzyciel mówi:
- To mój dziecięcy raj!
A po chwili Gerhard Gruschka-racjonalista dopowiada:
- Nie, nie patrzę na to jak na „dziecięcy raj", przecież raju na ziemi nie ma...
-Ale - znów się zastanawia - po tym, jak zostałem wypędzony, to nigdzie nie czułem się już jak tutaj. Tak, w Balve mam dom, rodzinę. Ale nawet tam jest inaczej...
Na koniec - godząc marzyciela z racjonalistą - stwierdza: - Im starszy jestem, tym bardziej tęsknię.
W domu Gruschków w Niemczech Zachodnich na półce spoczywa książka Horsta Bieńka Reise in die Kindheit (Podróż do kraju dzieciństwa). Bienek, śląski Niemiec, także pochodził z Gliwic. Wysiedlony po wojnie, rodzinne miasto odważył się odwiedzić dopiero po 42 latach.
W swoim zaczytanym egzemplarzu Gerhard Graschka podkreślił także taki fragment:
Nie, nie da się już wrócić do domu dzieciństwa. Ale możemy sobie to dzieciństwo wyobrazić. Możemy je opisać i w ten sposób zatrzymać. Raj utracony to raj rzeczywisty, napisał Marcel Proust. Dzieciństwo utracone to dzieciństwo rzeczywiste. Ono istnieje i będzie istnieć, jak długo będziemy o nim pamiętać.
(1998-1999)
Spis treści
Wstęp..............................................................................     7
Franza Scholza życie pod prąd......................................   11
Ojciec i syn.....................................................................   79
Riidiger Kollar jest człowiekiem szczęśliwym..............   93
Rok z życia Reinholda Lehmanna.................................113
Przerwane dzieciństwo Gerharda Gruschki................135
Ilustracje
Franza Scholza życie pod prąd
Franz Scholz, rok 1996.