135 RYNEK PRACY I BEZROBOCIE UłJ WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO ŁÓDŹ 1995 REDAKCJA NAUKOWO-DYDAKTYCZNA „FOLIA OECONOMICA" Krystyna Piotrowska-Marczak, Anna Krajewska Jerzy T. Kowaleski, Krystyna Twardowska 6.15048 REDAKTOR ZESZYTU Halina Mortimer-Szymczak RECENZENT Tadeusz Przeciszewski REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Iwona Gos REDAKTOR TECHNICZNY Ewa Guzek KOREKTOR Aurelia Wendland © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1995 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1995 Wydanie I. Nakład 230+70 egz. Ark. wyd. 9,8. Ark. druk. 9,75. Papier ki. III, 80 g, 70x100. Przyjęto do Wydawnictwa UŁ 25.02.1993 r. Zam. 37/2358/95. Cena zł 7,- Drukarnia Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, ul. Pomorska 143 ISSN 0208-6018 Pamięci Mikołaja Lisieckiego B Mikołaj Lisiecki (1938-1994) Doktor Mikołaj Lisiecki całe swoje życie zawodowe związał z Uniwersytetem Łódzkim. Tutaj ukończył studia, uzyskując w 1963 r. stopień magistra na podstawie pracy pt. Zatrudnienie kobiet w m. Łodzi, następnie w 1971 r. uzyskał stopień naukowy doktora na podstawie rozprawy pt. Rynek pracy miasta Łodzi, zaawansował także rozprawę habilitacyjną, dotyczącą zagadnień kształcenia, zatrudnienia i wykorzystania kwalifikacji kadr z wyższym wykształceniem (aspekty regionalne). Niestety, choroba nie pozwoliła na jej ukończenie. Jako promotor i opiekun śledziłam Jego rozwój naukowy. Talent i pracowitość doprowadziły do ukazania się wielu publikacji, w tym książki własnej, opartej na rozprawie doktorskiej, oraz udziału w książkach zespołowych, wielu szerszych rozpraw, artykułów naukowych, recenzji i przyczynków. Prace te spowodowały, iż stał się niezaprzeczalnym autorytetem badań regionalnych. Dotyczyły one zwłaszcza problematyki rynku pracy, zatrudnienia, kształcenia i prognozowania kadr kwalifikowanych, szkolenia. Ostatnio podjął badania porównawcze, dotyczące rynków pracy w krajach Unii Europejskiej. Doskonała znajomość literatury przedmiotu, dociekliwość badawcza, umiejętność prowadzenia analizy ekonomicznej spowodowały, iż publikacje te uzyskiwały wysokie oceny recenzentów, są one także wielokrotnie cytowane. Do najważniejszych należy zaliczyć cykl publikacji na temat regionalnego rynku pracy, m. in.: Uwagi o rynku pracy, „Zeszyty Naukowe UŁ", 1965, z. 15; Analiza rynku pracy w m. Łodzi, w latach 1961-1965, pr. zb., ŁTN, Łódź 1967; Fundusz interwencyjny jako środek łagodzenia sytuacji na rynku pracy, „Zeszyty Naukowe UŁ", 1968, z. 21; Młodociani na rynku pracy, „Zeszyty Naukowe UŁ", 1970, z. 30; Rynek pracy Łodzi w latach 1960-1970, „Zeszyty Naukowe UŁ", 1973, z. 40; Wykorzystanie kadr kwalifikowanych z wykształceniem wyższym w gospodarce województwa miejskiego łódzkiego, pr. zb., Rada Naukowa przy Prezydencie m. Łodzi, „Studia i Materiały", [51 6 Halina Morlimer-Szymczak 1978, z. 10; Zatrudnienie i wykorzystanie kadr z wyższym wykształceniem na terenie miasta Skierniewic, „Studia Regionalne", 1979, t. 3-7; Zatrudnienie oraz kształtowanie struktury funkcjonalno-przestrzennej województwa sieradzkiego [w:] Województwo sieradzkie, Łódź-Sieradz 1980; Podstawowe funkcje gospodarcze oraz perspektywy rozwoju społeczno-gopodarczego w województwie skierniewickim, pr. zb., Łódź-Skierniewice 1982; Zatrudnienie w województwie płockim, pr. zb., Łódź-Płock 1983; Labour Market in Łódź between 1981-1984, „Acta Universitatis Lodziensis", 1986, Folia oeconomica, z. 65; Motywy wyboru kierunków kształcenia (w świetle badań ankietowych), „Dydaktyka Szkoły Wyższej", 1988, nr 4; Wybrane motywy zmiany miejsca pracy, „Polityka Społeczna", 1989, nr 5/6; Podstawy informacyjne planowania zatrudnienia w województwach. Wyniki badań ankietowych, pr. zb., Instytut Śląski, Opole 1990; hasła w Encyklopedii pojęć z ekonomii i zarządzania, PTE, Łódź 1991; Uprawnienia wydziałów zatrudnienia i spraw socjalnych w gospodarowaniu siłą roboczą, „Acta Universitatis Lodziensis", 1992, Folia oeconomica, z. 124. Badania naukowe dr Mikołaj Lisiecki łączył nierozerwalnie z praktyką gospodarczą. Był ekspertem i doradcą w wielu instytucjach centralnych i regionalnych. Współpracował z Radą Naukową przy Prezydencie m. Łodzi, której był członkiem, z Instytutem Pracy i Spraw Socjalnych przy MP i PS, Oddział w Łodzi, z agendami Rady Narodowej, zwłaszcza Wojewódzkim Urzędem Pracy. Był członkiem Zespołu ds. Gospodarowania Zasobami Pracy oraz Zespołu ds. Zatrudnienia i Płac. Jego ekspertyzy niejednokrotnie były wykorzystywane w projektach polityki społeczno-ekonomicznej województwa łódzkiego. Zwracają uwagę takie opracowania, jak: Prognoza zapotrzebowania na kadry kwalifikowane w województwie miejskim łódzkim do 1990 r. Raport z badań, Wojewódzka Komisja Planowania przy Urzędzie Miasta Łodzi, Łódź 1982; Wykorzystanie kwalifikacji pracowniczych, Łódź 1985, i inne. Doktor Mikołaj Lisiecki był członkiem towarzystw społecznych, w tym: Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (członek Zarządu Oddziału Wojewódzkiego), Polskiego Towarzystwa Demograficznego. Pełnił wiele funkcji społecznych na Wydziale Socjologiczno-Ekonomicznym, a także w Uniwersytecie Łódzkim. Z ważniejszych funkcji to: członek Komisji ds. Nauczania; Rady Programowej Podyplomowego Studium „Sterowanie Rynkiem Pracy", Uczelnianej Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów; zastępca kierownika Katedry Polityki Ekonomicznej; sekretarz naukowy CPBP 08.01. pt. Człowiek i praca i inne. Za zasługi dla Uniwersytetu Łódzkiego został odznaczony następującymi honorami: Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Honorową Odznaką Miasta Łodzi, Złotą Odznaką Uniwersytetu Łódzkiego. Za prace naukowe i dydaktyczne uzyskiwał nagrody, a mianowicie: Ministra Edukacji Narodowej III stopnia (1974) i Rady Naukowej przy Mikołaj Lisiecki (1938-1994) 7 Prezydencie m. Łodzi (1975); Rektora UŁ za osiągnięcia w pracy dydaktycznej, wychowawczej i organizacyjnej, a także za osiągnięcia naukowe, w tym indywidualne i zespołowe. Doktor Mikołaj Lisiecki był oddanym wychowawcą młodzieży. Doskonały dydaktyk, wspaniały erudyta przekazywał od ponad trzydziestu lat swoją wiedzę studentom, a także młodszym kolegom. Pracę nauczyciela akademickiego rozpoczął bezpośrednio po studiach wyższych. W 1963 r. został asystentem w Katedrze. Planowania Gospodarki Narodowej przy Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Łódzkiego. W późniejszym czasie Katedra została przekształcona na Katedrę Planowania i Polityki Ekonomicznej, następnie zaś zmieniła nazwę na Katedrę Polityki Ekonomicznej przy Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Od 1971 r. pełnił funkcję adiunkta przy tejże Katedrze. Wykształcił wiele pokoleń ekonomistów, pod jego kierunkiem obroniono ponad 150 prac magisterskich i dyplomowych. Tworzył wokół siebie atmosferę serdeczności, koleżeńskość i życzliwość zjednywała Mu tak młodych, jak i starszych przyjaciół. Na szczególne podkreślenie zasługuje Jego postawa i atmosfera, jaką stwarzał w Katedrze Polityki Ekonomicznej UŁ, której był członkiem i współpracownikiem. Jego niepowtarzalna osobowość, wyrozumiałość wobec kolegów, zawsze pełen dobroci służył radą, fachowością, nigdy nie szczędził swego, jakże cennego czasu dla niesienia pomocy innym. Nie będzie przesady jeśli powiem, iż tworzył spoiwo w tejże jednostce katedralnej, nawet w najtrudniejszych chwilach nie dopuszczał do załamania się i rozluźnienia przyjaznych, koleżeńskich stosunków katedralnych. I o tym będziemy pamiętać w naszej dalszej pracy zawodowej. Doktor Mikołaj Lisiecki odszedł 15 września 1994 r. w pełni sił twórczych, w momencie kiedy w pracy naukowej i dydaktyczno-wychowawczej rozpostarł swe skrzydła do dalszego, twórczego lotu. Załamał się naturalny porządek, bowiem starsze pokolenie żegna uczonego, przed którym w naszym zawodzie pozostało jeszcze tak wiele do zrobienia. Żegnając naszego drogiego kolegę i przyjaciela pamiętać będziemy Jego przestrogi o życiu godziwym, Jego tolerancję i spolegliwość wobec kolegów, Jego umiłowanie człowieka. Halina Mortimer-Szymczak Łódź, 30 września 1994 r. WSTĘP Zeszyt niniejszy stanowi wynik badań prowadzonych w Katedrze Polityki Ekonomicznej Uniwersytetu Łódzkiego. Badania nad rynkiem pracy i bezrobociem są kontynuacją szeroko pojętych zagadnień zatrudnienia. Pracownicy Katedry już przed wielu laty zajęli się problemami zatrudnienia, specjalizując się w jego różnych aspektach. Wyniki publikowane są w pracach zwartych, a także w licznych artykułach. Nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego w serii Folia oeconomica ukazywały się co roku zeszyty zbiorowe Katedry pt. Prace zespołu naukowo-badawczego demografii i zatrudnienia. Obecnie kontynuujemy owe badania nadając im tytuł: Rynek pracy i bezrobocie. Sądzimy bowiem, iż współcześnie ta właśnie nazwa najwłaściwiej odzwierciedla obecną sytuację społeczno-gospodarczą, a także sprzyja potrzebom nauki. W pracach ograniczeni byliśmy zasobami finansowymi. Zamknięty został etap finansowania centralnego w tzw. badaniach podstawowych, sponsorowanych przez Ministerstwo Edukacji. W Katedrze Polityki Ekonomicznej UŁ w latach 1981-1990 prowadziliśmy rozległe analizy w problemie centralnym na temat racjonalizacji i humanizacji zatrudnienia. Ukazały się następujące książki zespołowe: - Racjonalne i humanistyczne aspekty polityki zatrudnienia (wyniki badań ankietowych), ,Acta Universitatis Lodziensis" 1986, Folia oeconomica, z. 63; - Prace Zespołu Naukowo-Badawczego Demografii i Zatrudnienia, „Acta Universitatis Lodziensis" 1987, Folia oeconomica, z. 66; - Polityka zatrudnienia w latach osiemdziesiątych (wyniki badań ankietowych), „Acta Universitatis Lodziensis" 1992, Folia oeconomica, z. 124. Ponadto zostały opublikowane liczne artykuły, przyczynki, referaty, głosy w dyskusjach itd. Niniejszy tom jest opracowaniem znacznie skromniejszym. Wyniki dociekań naukowych stanowią swoisty dorobek ich autorów. Brak funduszy nie pozwolił na przeprowadzenie wywiadów kwestionariuszowych oraz szerszej kwerendy w urzędach administracji terenowej. Dlatego też ilustracja faktograficzna nie zawsze jest pełna. Badania stanowią wynik prac zespołowych, prowadzonych w latach 1991-1992. Bardzo skromne środki finansowe otrzymaliśmy z funduszów Uniwersytetu Łódzkiego, kierowanych na tzw. działalność statutową jednostek organizacyjnych. Środki te, mimo ich szczupłości służyły kontynuacji badań zespołowych, zaś ich autorzy nie zaniechali podjętych prac. [9] 10 Halina Mortimer-Szymczak Dalej prezentujemy artykuły, których kolejność tworzy logiczną całość. Zaczynamy od omówienia zagadnień wstępnych, pojęć ogólnych dotyczących rynku pracy i bezrobocia. Jest to swego rodzaju vademecum wprowadzające do dalszych artykułów. Następnie prezentujemy rolę i stanowisko państwa oraz organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia. Wiadomości na ten temat są niezbędne ze względu na diametralnie nowe warunki, w jakich organom tym przychodzi działać. Uzupełnieniem tych zagadnień jest zwrócenie uwagi na równowagę regionalnego rynku pracy. Artykuł, poświęcony temu tematowi, ma charakter teoretycznych rozważań, co znakomicie uzupełnia zagadnienia wstępne o rynku pracy i bezrobociu. Jednocześnie daje przegląd wiadomości i stanowisk na ten temat. Interesujące są rozważania, przedstawione w formie analizy porównawczej, na temat bezrobocia w wysoko rozwiniętych państwach. Ukazane tendencje przybliżają zjawisko bezrobocia, jego kształtowanie się, formy występowania, dynamikę i strukturę. Dane faktograficzne pochodzą bezpośrednio z materiałów statystycznych, jakie uzyskano poprzez kontakty z instytucjami i w uczelniach państw zachodnich. Aparatura pojęciowa stanowi także uzupełnienie wiadomości wstępnych o rynku pracy i bezrobociu. Przechodzimy następnie do omówienia form zatrudnienia jako instrumentu ograniczenia bezrobocia kobiet. To swoiste zagadnienie ma szczególne znaczenie w okresie nasilonego bezrobocia. Kobiety bowiem w pierwszej kolejności są narażone na utratę pracy i stałego zarobku. Nie wykształcone jeszcze formy niekonwencjonalnego zatrudnienia znacznie utrudniają sytuację kobiet. W nurcie omawianych zagadnień znajdują się także sprawy pośrednictwa pracy. One też zostały podjęte, przedstawiono ich istotę i funkcje. Rozważania dotyczą zarówno zagadnień wstępnych, pojęciowych, jak i stanowią wskazówkę dla dalszych udoskonaleń działalności biur pośrednictwa pracy. Sięgnięto także do doświadczeń Republiki Federalnej Niemiec. Przedstawiono zarys polityki kształcenia, jako środka przeciwdziałającego bezrobociu. Wskazano na system oświatowy w Niemczech i na tym tle na środki przeciwdziałania bezrobociu wśród młodzieży. Omówiono program pomocy młodym bezrobotnym. Uzupełnieniem jest przypomnienie, jak sytuacja ta kształtowała się w byłej NRD. Do niniejszego zeszytu dołączamy aneks statystyczny wraz z komentarzem. Sądzimy, iż będzie to pożyteczne uzupełnienie wiedzy o kształtowaniu się rynku pracy i bezrobocia w województwie łódzkim. Aneks pozwoli również utrwalić zjawiska, które wraz z upływem lat mogą być ulotne. Tabele będą uzupełniane wraz z upływem lat, zaś analiza będzie pogłębiana w miarę stabilizowania się zjawisk. Łódź, wrzesień 1992 r. Halina Mortimer-Szymczak ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Mikołaj Lisiecki* ROLA PAŃSTWA I ORGANÓW SAMORZĄDOWYCH W OGRANICZANIU BEZROBOaA I JEGO SKUTKÓW 1. BEZROBOCIE A DZIAŁALNOŚĆ PAŃSTWA Gospodarka rynkowa, zgodnie ze swoją logiką, intensyfikuje procesy twórcze, a także destrukcji i przekształceń w działalności gospodarczej. Poszczególne dziedziny i branże rozwijają się i upadają; zmieniają się systemy organizacyjne, zakłady wprowadzają nowe techniki mające bezpośredni wpływ na zapotrzebowanie kadrowe; modyfikowane są kryteria lokalizacyjne, co powoduje konieczność przesunięć na rynku pracy. Konsekwencją tego są ustawiczne zmiany w strukturze zatrudnienia zarówno ilościowe, jak i jakościowe. Powodują one bezrobocie nawet wówczas, gdy globalne zapotrzebowanie na siłę roboczą odpowiada jej zasobom. Wynika to z konieczności zarówno geograficznego przepływu tych zasobów czy kłopotów przystosowania się, np. poprzez szkolenie, do nowych wymagań pracodawców. Rozmiary bezrobocia są tym większe, im głębiej sięgają zmiany strukturalne w gospodarce. W warunkach gospodarki rynkowej niezbędne jest także świadome oddziaływanie na gospodarowanie zasobami pracy, a więc prowadzenie polityki zatrudnienia. W stosunku do dotychczasowej praktyki byłych krajów socjalistycznych muszą nastąpić zasadnicze zmiany odnoszące się do celów tej polityki, realizujących ją podmiotów oraz stosowanych instrumentów. Nadrzędnym celem polityki zatrudnienia w postulowanym systemie społecznej gospodarki rynkowej powinno być pełne (rozumiane jako ograniczone, czyli optymalne bezrobocie) oraz racjonalne (produktywne) zatrudnienie. Organa państwa zobowiązane są prowadzić aktywną politykę ograniczania rozmiarów i skutków bezrobocia. Wysiłek powinien być skoncentrowany na tym * Dr, adiunkt w katedrze Polityki Ekonomicznej UL. [11] 12 Mikołaj Lisiecki pierwszym zadaniu, które wymaga głównie poprawy i stabilizacji koniunktury gospodarczej. Masowe i trwałe bezrobocie należy traktować jako zjawisko negatywne z punktu widzenia ekonomicznego, psychospołecznego, ochrony praw człowieka, moralnego oraz z innych względów. I Aktywne zwalczanie bezrobocia stanowi fragment polityki społeczno-gospodarczej wszystkich rozwiniętych krajów, w .tym również członków \ EWG1. Aktywna rola państwa przejawia się w konstruowaniu programów rozwoju, a więc określania celów rozwojowych, wyborze metod i strategii ich osiągnięcia, paka. funkcja państwa zakłada posiadanie i rozwijanie programu zwalczania bezrobocia. Bezrobocie jest traktowane jako swoisty rodzaj patologii w życiu społecznym, a programy koncentrują się nie tylko na zwalczaniu bezrobocia, ale również na wykorzystaniu potencjału intelektualnego i kwalifikacyjnego siły roboczej. Zwalczanie bezrobocia to rozwój gospodarki. W działalności państwa na rynku pracy w warunkach współczesnej gospodarki rynkowej wyodrębnić można część „pasywną", mającą na celu łagodzenie ekonomicznych skutków bezrobocia oraz część „aktywną", której zadaniem jest zmniejszenie liczby bezrobotnych. I 1.1. „Pasywna" polityka państwa na rynku pracy W łagodzeniu ekonomicznych skutków bezrobocia dla doświadczających go osób stosowane są różne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych. Obok tej formy stosowane są również zasiłki z funduszu pomocy socjalnej, jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy, a w niektórych krajach obowiązkowe lub dobrowolne ubezpieczenia na wypadek bezrobocia. Podstawy prawne regulujące wypłaty tych zasiłków są w poszczególnych krajach zróżnicowane, stąd też trudno mówić o jednolitym systemie w tym zakresie. W Islandii i Norwegii ubezpieczenia od bezrobocia są obowiązkowe. Ich administrowaniem zajmują się władze publiczne. W innych krajach skandynawskich ubezpieczenia te są dobrowolne, a ich prowadzenie pozostaje w rękach związków zawodowych./ Ponieważ jednak związki zawodowe wymagają od swych członków przynależności do organizowanych przez siebie kas, powoduje tó, że w odniesieniu do tych grup ubezpieczenia od bezrobocia są praktycznie obowiązkowe. Przynależność związkowa nie jest 1 Por. J. Kulpińska, W. Jaśkiewicz, Społeczne problemy bezrobocia, Referat na konferencję naukową Lokalne inicjatywy kształtowania rynku pracy w warunkach recesji gospodarczej i bezrobocia, TRPO, Dobieszków, 15-18 maj 1991 (maszynopis). Por. też: B. Kołaczek, System terenowej służby zatrudnienia (stopnia wojewódzkiego), „Studia i Materiały IPiSS", 1989, z. 1, s. 12-13; Organizacja i funkcjonowanie systemu zatrudnienia i zabezpieczenia społecznego w Belgii, red. Z. Sadowski, z. 2, IPiSS, Warszawa 1990, s. 10-11. Rola państwa i organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia 13 jednak warunkiem koniecznym do nabycia członkostwa kasy ubezpieczeniowej, są one bowiem otwarte dla wszystkich pracowników danego zawodu. W Szwecji i Finlandii ubezpieczenia obejmują ok. 80% pracowników, w Danii 67%. W Danii, Islandii i Norwegii ubezpieczeniem objęte są także niektóre grupy osób pracujących na własny rachunek2. Zasiłki dla bezrobotnych funkcjonują już dość dawno, np. w Wielkiej Brytanii od 1921 r., zaś w USA od 1935 r. Stanowią one niewątpliwie ważną zdobycz socjalną pracowników i przyczyniają się do istotnego złagodzenia spadku standardu życiowego bezrobotnych. Tym niemniej należy podkreślić ograniczony zasięg tych systemów, wynikający z rygorystycznych warunków i zasad przyznawania zasiłków. Z tego względu systemy te mają ograniczone znaczenie z punktu widzenia zagwarantowania ochrony warunków bytowych bezrobotnych. Istnienie tej formy pomocy dla bezrobotnych nie oznacza, że wszyscy pozostający bez pracy otrzymują zasiłki. W większości krajów zasiłek mogą uzyskać jedynie ci, którzy utracili pracę. Wyłączeni są więc ci wszyscy, którzy wchodzą dopiero na rynek pracy. Utrata pracy nie jest zresztą warunkiem wystarczającym do otrzymania zasiłku. Dalszymi warunkami są zazwyczaj: określony staż w ostatnim miejscu pracy, rejestracja w urzędzie zatrudnienia, brak odmowy przyjęcia oferty pracy, a w krajach, w których środki pochodzą częściowo ze składek pracowników (jak np. w Wielkiej Brytanii), uiszczenie pewnej sumy składek^Wszystkie te warunki (a w wielu krajach jest ich znacznie więcej) sprawiają, ze w rzeczywistości osoby pobierające zasiłek stanowią jedynie pewien ułamek ogólnej liczby bezrobotnych. Na przykład w Wielkiej Brytanii w 1980 r. połowa bezrobotnych nie pobierała wymienionego zasiłku, aczkolwiek część z nich (ok. 35%) otrzymywała tzw. pomoc socjalną, która jednak nie jest tak wysoka jak zasiłek dla bezrobotnych. Trzeba zresztą podkreślić, że wysokość pobieranego zasiłku stanowi jedynie część uprzednio otrzymywanej płacy i zależy zazwyczaj od takich czynników, jak: okres trwania bezrobocia, liczebność rodziny i wysokość płacy w okresie zatrudnienia. W RFN relacja zasiłku do ostatniej płacy wynosi obecnie przeciętnie 68% w grupie bezrobotnych wychowujących dzieci i 63% w grupie pozostałych bezrobotnych. W Danii zasiłek wynosi 90% utraconego dochodu, zaś w Finlandii może on sięgać co najwyżej 75% średniego wynagrodzenia w danym zawodzie. Ponadto ściśle określony jest okres pobierania zasiłku, który zależy od stażu pracy w ostatnim miejscu zatrudnienia, wieku bezrobotnego, a w niektórych krajach od sumy uiszczonych składek ubezpieczeniowych na wypadek bezrobocia. Na przykład w RFN bezrobotny, który przepracował w ostatnim miejscu pracy od 12 do 18 miesięcy może otrzymać zasiłek przez okres co najwyżej 4 miesięcy, zaś 2 Por. M. Księżopolski, Systemy zabezpieczenia społecznego w krajach nordyckich, z. 1, IPiSS, Warszawa 1988, s. 163. 14 Mikołaj Lisiecki bezrobotny o stażu powyżej 3 lat może uzyskać zasiłek przez maksimum 12 miesięcy. Jedynie bezrobotni w starszym wieku mają prawo do dłuższego okresu pobierania zasiłku. Maksymalny okres wypłaty zasiłku wynosi 200 dni roboczych w roku i 450 dni w ciągu 3 lat w Finlandii, 180 dni w ciągu 12 miesięcy w Islandii, 240 dni w Norwegii, 300 dni w Szwecji. W Norwegii bezrobotni w wieku 50-64 lat otrzymują pomoc w przedłużonym okresie (jego długość jest zmienna w zależności od sytuaqi na rynku pracy), a osoby w wieku 64-67 lat mogą otrzymywać zasiłek przez rok po każdej kolejnej utracie pracy. W Szweq'i okres zasiłkowy wydłuża się do 450 dni dla osób w wieku powyżej 55 lat. Jedne z najbardziej korzystnych przepisów obowiązują w tym zakresie w Danii. Okres wypłaty zasiłku wynosi 2,5 roku, po czym, aby uzyskać ponownie prawo do zasiłku należy przepracować co najmniej 1040 godzin (26 tygodni po 40 godzin) w okresie nie dłuższym niż 3 lata3. Przedstawione dane nie oddają w pełni sytuacji materialnej osób pozostających bez pracy. We wszystkich krajach obok zasiłków ubezpieczeniowych i różnych form pomocy państwa dla tej kategorii osób, istnieją dodatkowe sposoby kompensowania dochodu, regulowane postanowieniami układów zbiorowych oraz przepisami prawa pracy. Jednym z nich jest obowiązek wypłaty pełnego wynagrodzenia za cały okres wypowiedzenia niezależnie od świadczonej pracy, innym sposobem są różnego rodzaju odprawy, przysługujące najczęściej w razie redukcji personelu przez dany zakład pracy. Wysokość odpraw, krąg uprawnionych i wymagane warunki do uzyskania prawa do tego świadczenia różnią się znacznie w zależności od branży i aktualnej sytuacji na rynku pracy. Jeżeli okres bezrobocia trwa krótko, zasiłki w połączeniu z odprawami pieniężnymi skutecznie zapobiegają obniżeniu się dochodów, jednakże tylko w wybranych grupach pracobiorców. 1.2. „Aktywna" polityka państwa na rynku pracy Aktywna polityka państwa na rynku pracy opiera się na wykorzystaniu instrumentów ekonomicznych, mających na celu zmniejszenie rozmiarów bezrobocia. Obejmuje ona oddziaływanie na: wzrost popytu na siłę roboczą, obniżanie rozmiarów podaży siły roboczej oraz poprawę funkcjonowania rynku pracy. Jedna z powszechniej stosowanych w literaturze klasyfikacji instrumentów, „aktywnej" polityki państwa polega na ich podziale na4: a) instrumenty polityki makroregionalnej oraz b) „specjalne" instrumenty polityki zatrudnienia. -----1-------- o^Por. ibidem, s. 166 oraz E. Kwiatkowski, Bezrobocie we współczesnym świecie, [w:] Materiały do studiowania ekonomii, red. A. Jabłońska, WUŁ, Łódź 1991, s. 298-299. Q)Por. E. Kwiatkowski, op. cit., s. 299. Rola państwa i organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia 15 Instrumenty polityki makroregionalnej dotyczą oddziaływania przez państwo na rozmiary globalnego popytu na dobra i usługi za pośrednictwem instrumentów fiskalno-finansowych (podatków i wydatków państwa oraz instrumentów pieniężnych (stopy procentowej i podaży pieniądza). Ich wykorzystanie w celu zwalczania bezrobocia polega na stosowaniu polityki stymulowania globalnego popytu za pomocą obniżania podatków i stopy procentowej oraz zwiększania wydatków państwa i podaży pieniądza. Ekspansja globalnego popytu ma właśnie prowadzić do wzrostu popytu na siłę roboczą i w ten sposób obniżać bezrobocie. Jest to typowa, keynesistowska polityka regulowania gospodarki./ / Specjalne instrumenty polityki zatrudnienia obejmują: publiczne programy zatrudnienia, subsydiowanie płac, szkolenia zawodowe, rozwój pośrednictwa pracy, ograniczanie podaży siły roboczej i redukcję czasu pracy. Publiczne programy zatrudnienia polegają na tworzeniu przez państwo dodatkowych miejsc pracy. Są one zazwyczaj tworzone w tych dziedzinach / gospodarki, które cieszą się małym zainteresowaniem sektora prywatnego. / Programy te mają często charakter selektywny, który polega na tworzeniu miejsc pracy dla ściśle określonych grup siły roboczej (ze względu na wiek, płeć, zawód, kwalifikacje, czy też region). Taki charakter programów zatrudnienia umożliwia zwalczanie bezrobocia strukturalnego. Rozwój tych programów *, następuje zazwyczaj w okresach recesji gospodarczych, dzięki czemu mają one również istotne znaczenie dla zwalczania bezrobocia cyklicznego. \ Subsydiowanie płac polega na udzielaniu przez państwo bezzwrotnej pomocy przedsiębiorstwom na częściowe pokrycie kosztów płacowych zatrudnionym pracownikom pod warunkiem, że przedsiębiorstwo zrezygnuje z planowanej redukcji zatrudnionych bądź też utworzy nowe miejsca pracy5. Subsydia poprawiają położenie ekonomiczne subsydiowanych przedsiębiorstw, w rezultacie czego zgłaszają one relatywnie większy popyt na siłę roboczą. Obok subsydiów powszechnych, adresowanych do wszystkich kategorii siły roboczej, występują subsydia selektywne, których znaczenie w ostatnich latach jest coraz większe. Przeciwnicy subsydiowania zwracają uwagę na uboczne, negatywne skutki tej polityki, a mianowicie: przedłużenie trwania przedsiębiorstw nieefektywnych, wypieranie siły roboczej z przedsiębiorstw niesubsydiowanych oraz zastępowanie przez pracodawców „pracowników niesubsydiowanych" pracownikami subsydiowanymi. Organizowane przez państwo szkolenia zawodowe mają do spełnienia dwa cele. Po pierwsze, mają one umożliwić osobom potrzebującym zdobycie kwalifikacji zawodowych i ich doskonalenie, a także stworzyć warunki do niezbędnego przekwalifikowania się niektórych osób. Chodzi tutaj o dostosowanie zawodowej i kwalifikacyjnej struktury podaży siły roboczej do 5 Por. T. Popiel, Metody i środki walki z bezrobociem, [w:] Organizacja i funkcjonowanie systemu zatrudnienia... i 16 Mikołaj Lisiecki istniejącej struktury popytu na siłę roboczą, a więc o ograniczenie bezrobocia strukturalnego. Po drugie, mają one wyciągnąć pewną liczbę osób z listy bezrobotnych, gdyż uczestnicy szkoleń otrzymują zasiłki nie z funduszu zasiłków dla bezrobotnych, lecz z programów szkoleń zawodowych. V Pośrednictwem pracy zajmują się tzw. urzędy zatrudnienia. Gromadzą one Informacje o wolnych miejscach pracy oraz prowadzą rejestrację bezrobotnych poszukujących pracy. Rozwój sieci urzędów zatrudnienia i poprawa informacji o waksantach są instrumentem ograniczenia bezrobocia, zwłaszcza frykcyjnego. Stosowane przez państwo instrumenty ograniczenia podaży siły roboczej polegają przede wszystkim na zachęcaniu pracowników w starszym wieku do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Zachęty te przybierają zazwyczaj formę finansowanych przez państwo zasiłków jednorazowych bądź też okresowych dopłat do emerytury. Celem tych zabiegów jest zapewnienie dodatkowej liczby miejsc pracy dla bezrobotnych w młodym wieku. Polityka zmniejszania przeciętnego czasu pracy pracownika może być realizowana za pomocą: a) redukcji tygodniowego wymiaru czasu pracy; b) zwiększenie wymiaru urlopu; , c) redukq'i godzin nadliczbowych; d) dzieleni* całego etatu między kilku pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin. Stosunkowo często wykorzystywane są dwie ostatnie formy omawianej tu polityki, ze względu na łatwiejszą procedurę ich wdrożenia. Są one zazwyczaj wspierane przyznawaniem ulg podatkowych, względnie subsydiów płacowych tym pracownikom, którzy zastosują się do zalecanej przez państwo polityki. Jej celem jest zwiększenie zatrudnienia w gospodarce (i ograniczenie bezrobocia) w warunkach danego poziomu (mierzonego liczbą rpboczogodzin) popytu na siłę roboczą. \ Zaprezentowane instrumenty „aktywnej' polityki państwa na rynku pracy były i są wykorzystywane w poszczególnych krajach w niejednakowym zakresie i stopniu. Gdyby jednak pokusić się o pewną generalizację, to należy stwierdzić, iż do końca lat sześćdziesiątych dominujące znaczenie w polityce na rynku pracy miały w rozwiniętych krajach instrumenty polityki makroekonomicznej. Było to związane z dominacją keyensizmu w teorii i praktyce polityki gospodarczej. W latach siedemdziesiątych znaczenie tej polityki ulegało zasadniczemu zmniejszeniu, natomiast wzrosła rola „specjalnych" instrumentów polityki zatrudnienia. Było to związane ze spadkiem skuteczności polityki stymulowania globalnego popytu oraz wzrostem znaczenia bezrobocia strukturalnego, w zwalczaniu którego istotną rolę odgrywają instrumenty „specjalne". W latach osiemdziesiątych instrumenty te stanowią w wielu krajach (zwłaszcza w USA i Wielkiej Brytanii) uzupełnienie lesseferystycznej strategii polityki gospodarczej. OZWÓJ BEZROBOCIA W POLSCE W LATACH 1990-1991 a państwa i organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia 17 robocie jest nowym zjawiskiem w powojennej historii Polski. Przez rynek pracy charakteryzował się ogromną przewagą popytu nad podażą. W latach osiemdziesiątych do obsadzenia pozostawało 400-500 tys. miejsc pracy, przy liczbie poszukujących zatrudnienia na poziomie 6-7 tys. osób. Mimo zmniejszenia się liczby ofert miejsc pracy pod koniec 1989 r. ciągle popyt przewyższał podaż. Zjawisko oficjalnego bezrobocia pojawiło się w styczniu 1990 r. - na 55,8 tys. poszukujących pracy przypadło tylko 35 tjcs. ofert zatrudnienia/l /W latach 1990-1992 następuje gwałtowny wzrost poziomu bezrobocia. LiczEa poszukujących pracy, zarejestrowanych w rejonowych biurach pracy, wyniosłą w grudniu 1990 r. ponad 1100 tys. osób, zaś w' analogicznym okresieLl991 r. ponad 2100 tys. osobT\ Stanowiło to odpowiednio 6,1% i 11,4% ogółu czynnych zawodowo poz^Hitectwem indywidualnym. Rozwój bezrobocia w Polsce ilustrują dane tab. 1. Tabela 1 Bezrobotni w Polsce w latach 1990-1992 Stan w końcu miesiąca (w tys.) Okres Ogółem Stopa bezrobocia (w %) 1990 I 55,8 0,3 III 266,6 1,5 VI 568,2 3,1 IX 926,4 5,0 XII 1126,1 6,1. 1991 I 1195,7 6,6 III 1 322,1 7,1 VI 1 574,1 8,4 IX 1970,9 10,4 XII 2155,6 11,4 1992 I 2296,7 11,8 III 2234,1 12,1 . VI 2312,7 12,6 IX 2498,5 13,5 XII 2509,3 13,6 Źródło: „Biuletyn Statystyczny" 1990, 1991 oraz „Rzeczpospolita" 1992. 18 Mikołaj Lisiecki (W 1992 r. notujemy spadek tempa wzrostu bezrobocia. W końcu 1992 r. liczEa"* zarejestrowanych poszukujących pracy wyniosła 2509 tys. osób, co stanowiło 13,6% cywilnej ludności czynnej zawodowo poza rolnictwem indywidualnym^ Pojawił się więc w naszym życiu, nowy, bardzo poważny problem o daleko idących konsekwencjach ekonomicznych, politycznych i społecznych, charakteryzujący się ponadto dużą dynamiką. Wysokie tempo wzrostu bezrobocia spowodowało, że Polska w krótkim czasie znalazła się w grupie krajów o najwyższej stopie bezrobocia (na trzecim miejscu w Europie). Tempo wzrostu bezrobocia nie było równomierne. Przyspieszanie wzrostu liczby poszukujących pracy następowało w okresie miesięcy letnich, co tłumaczyć można wchodzeniem na rynek pracy absolwentów szkół. Zróżnicowanie tempa powodowane było ponadto zmianą przepisów dotyczących uprawnień do otrzymywania zasiłków dla bezrobotnych. ( Jednakże poziom globalny stopy bezrobocia stanowi jedynie część problemu. Złożoność problemu bezrobocia w Polsce tkwi w: a) wielkim zróżnicowaniu przestrzennym (w końcu 1992 r. stopa bezrobocia wynosiła od 4% w województwach bydgoskim i warszawskim do ponad 24% w koszalińskim); b) wysokim udziale kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych (53% bezrobotnych kobiet, na Śląsku - nawet 70%); c) wysokim poziomie bezrobocia wśród roczników młodych (34% bezrobotnych ma od 18 do 24 lat); d) relatywnie wysokim poziomie wykształcenia bezrobotnych (31% bezrobotnych posiada wykształcenie średnie lub wyższe); e) wydłużaniu się okresu pozostawania bez pracy (ponad 42% to osoby, które są bezrobotnymi dłużej niż rok). Narastanie bezrobocia stanowić może niezwykle groźne zjawisko społeczne, utrudniające, a wręcz uniemożliwiające realizację reform gospodarczych. O niebezpieczeństwie problemu ostrzegają dane prognozy CUP i IPiSS na 1992 r., dotyczące przewidywanej liczby bezrobotnych. Wariant ostrzegawczy prognozy informuje, że w końcu 1992 r. liczba bezrobotnych w Polsce może osiągnąć poziom 3-3,5 min osób. Prognozy te pokrywają się z ocenami ekspertów Banku Światowego6. Stąd też nie można patrzeć na bezrobocie jako na osobny problem. Przeciwdziałanie jego negatywnym skutkom wymaga ujmowania bezrobocia jako integralnego elementu polityki społeczno-gospodarczej i programu wyjścia z kryzysu. 6 Por. M. Kabaj, Elementy programu przeciwdziałania bezrobociu, „Polityka Społeczna" 1992, nr 1; por. też: M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem (wybrane problemy), „Studia i Materiały IPiSS" 1990, z. 11, s. 13. Rola państwa i organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia 19 Jt 3. ZAŁOŻENIA PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA BEZROBOCIU 1 Narastanie bezrobocia uda się zahamować tylko wtedy, gdy ruszy gospodarka. Wzrost aktywności gospodarczej w połączeniu ze wzrostem produktywnego zatrudnienia jest najskuteczniejszą metodą walki z bezrobociem. V Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że lawinowemu narasfaSnl bezrobocia nie towarzyszyły działania zmierzające do zahamowania procesów dezorganizujących życie gospodarcze. Wiara zwolenników bezrobocia w to, że przyczyni się ono do podniesienia efektywności gospodarowania, etos pracy nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości. Polityka gospodarcza traktowała problemy bezrobocia biernie, ograniczając się jedynie do łagodzenia jego skutków, nie likwidując źródeł i przyczyn. Traktowanie bezrobocia wiąże się z ukształtowanym zakresem funkcji resortów kierujących polityką gospodarczą. Wytyczaniem i realizacją polityki makroekonomicznej, przemysłowej, handlu zagranicznego, prywatyzacji, zajmują się odpowiednie resorty, ignorując skutki zatrudnieniowe podejmowanych decyzji. Problematyka bezrobocia, a zwłaszcza budowa systemu bezpieczeństwa socjalnego na wypadek utraty pracy, sprawnego systemu przemieszczania pracowników, przekwalifikowaniu i aktywnego pośrednictwa pracy powierzona została Ministerstwu Pracy i Polityki Socjalnej. Jak już zaznaczono, program walki z bezrobociem musi stanowić integralny element polityki społeczno-gospodarczej, przy założeniu, że decyzje rządu dotyczące narzędzi polityki makroekonomicznej, polityki działowej i sektorowej zawierać będą ocenę ich skutków zatrudnieniowych (wpływ na rynek pracy, efekty gospodarcze i społeczne, kierunki i koszty przemieszczeń zwalnianych pracowników). Program zawierać winien ponadto lustawowe uprawnienia dla ministra pracy i polityki socjalnej do analizowania i uceny skutków zlllTud-nieniowych kreowanych decyzji oraz proponowania rozwiązań alternatywnych. Przygotowane w 1990 r. założenia programu przeciwdziałania skutkom bezrobocia nie spełniają warunku integralności7. Wskazuje on wprawdzie na działania ograniczające negatywne skutki bezrobocia, nie zawiera natomiast założeń zmierzających do zahamowania tempa wzrostu bezrobocia i zmniejszenia jego rozmiarów. Podobnie zresztą program Polska - kierunek Europa koncentruje uwagę na zagadnieniach równowagi gospodarczej i efektywności bez wskazania na społeczne koszty jego realizacji. Program zawiera założenia, że w walkę z bezrobociem musi zostać zaangażowany cały system władzy w Polsce (rząd, ministerstwa, administracja rządowa w terenie i samorządy) oraz w jak najszerszym stopniu partnerzy 7 Por. Założenia programu przeciwdziałania skutkom bezrobocia, Załącznik do: Polska - kierunek Europa. Program gospodarczo-społeczny na lata 1991-1993. Projekt CUP, Warszawa 1990. 20 Mikołaj Lisiecki społeczni. Niezbędne jest również uspołecznienie działań na rzecz walki z bezrobociem. Podejmowane przez państwo działania winny uwzględniać środki doraźne i długookresowe przy zastosowaniu różnorodnych form przedsięwzięć i metod działania adresowanych kierunkowo i z odpowiednim wyprzedzeniem. W założeniach przyjmuje się, że Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej zajmuje się przede wszystkim łagodzeniem negatywnych społecznie skutków bezrobocia i w niewielkim tylko stopniu może wpływać na jego rozmiary. Istotnym problemem przy tworzeniu programu walki z bezrobociem jest odpowiedź na pytanie, które podmioty (centralne, a przede wszystkim lokalne) są w stanie podjąć się realizacji takiego programu. W każdym przypadku potrzebni są ludzie posiadający kompetencje, możliwości, a przede wszystkim motywacje do podjęcia i realizacji złożonych zadań. Walka z bezrobociem, to przede wszystkim problem społeczno-gospodarczy, ale również, a może przede wszystkim, problem mobilizacji społecznej i koordynacji rozproszonych działań. Państwo nie może wycofać się z odpowiedzialności za politykę zatrudnienia. Powstaje jednak pytanie, czy rola rządu winna ograniczać się do koordynacji działań wielu resortów, czy też do wyznaczenia programu, kierowników działania oraz koordynacji działań. Do najważniejszych partnerów, mających bezpośredni wpływ na realizację aktywnej polityki walki z bezrobociem, zalicza się Centralny Urząd Planowania, Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Przemysłu i Handlu, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Socjalnej.\W programie brak jednak wskazania, który z partnerów podejmie niezwykle drobiazgowe, wcale nie wolne od biurokratycznych obciążeń procedury uzgodnień ze sfery polityki zatrudnienia między różnymi resortami. Ów praco- i czasochłonny proces uzgodnień, w którym uczestniczyć powinno wielu partnerów społecznych, stanowić może procedurę zapewniającą uwzględnienie w decyzjach możliwie licznych reprezentantów grup społecznych. Należy podkreślić, że problem jest znacznie szerszy niż tylko rola koordynatora działań. Chodzi bowiem o stworzenie skutecznie działającego systemu kierowania polityką zatrudnienia i polityką rynku pracy. Wielowymiarowość i zróżnicowanie zjawiska bezrobocia wymaga zróżnicowania instrumentów i środków służących jego neutralizacji. W tych warunkach niezbędne jest stworzenie mechanizmu przekształcenia masowego bezrobocia w masową restrukturyzację rynku pracy. Żeby to uczynić, konieczne jest: a) powołanie centralnego organu administracji państwowej programującego i koordynującego program walki z bezrobociem; b) stworzenie pełnej, instytucjonalnej obsługi rynku pracy; c) zbudowanie mechanizmu zapewniającego współdziałanie instytucji gospodarczych i społecznych celem przekształcenia rynku pracy; Rola państwa i organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia 21 d) współpraca wszystkich instytucji rządowych, samorządowych, edukacyjnych oraz partnerów społecznych na lokalnych rynkach pracy; e) promocja mobilności i zaradności pracowniczej oraz aktywności bezrobotnych; f) umiejętne koncentrowanie środków i działań w rejonach szczególnie zagrożonych bezrobociem. Istotnym warunkiem realizacji skutecznej polityki walki z bezrobociem jest wspólna działalność społeczna, m. in. związków zawodowych, związków pracodawców, samorządów, administracji państwowej. Współdziałanie takie niezbędne jest na szczeblu państwa, ale także bardzo ważne na szczeblu wojewódzkich i rejonowych rad zatrudnienia. Tworzenie mechanizmu wielostronnego rozwiązywania problemów zatrudnienia zaleca Międzynarodowa Organizacja Pracy; są one wpisane do Europejskiej Karty Społecznej8 i stosowane w wielu krajach. Chodzi o to, by współdziałanie związków zawodowych, pracodawców i administracji państwowej było skuteczniejsze, aby można było wspólnie wypracowywać realne rozwiązanie, nie przerzucając całej odpowiedzialności na rząd. Bezradność stron przy rozwiązywaniu konfliktów, jakie z różnych powodów powstają między zatrudnionymi, pracodawcami i administracją państwow nie sprzyja rozwiązywaniu problemów rynku pracy. Jednym z problemów, którego wielostronne porozumienie winno dotyczyć jest bezrobocie. Integralną częścią polityki gospodarczej rządu stanowić muszą założenia polityki rynku pracy, po to, aby program walki z bezrobociem nie sprowadzać wyłącznie do ochrony socjalnej, lecz aby połączyć go z aktywną działalnością na rzecz tworzenia nowych miejsc pracy i z rozwojem przedsiębiorczości. ------------- 4. REGIONALNE PROGRAMY WALKI Z BEZROBOCIEM Złożoność walki z- bezrobociem rodzi potrzebę współdziałania wielu partnerów oraz koordynacji różnych przedsięwzięć. Z kolei jest to możliwe jedynie w warunkach istnienia programów restrukturyzacji i rozwoju gospodarki regionu i skojarzonego z nim programu ograniczania bezrobocia. W toku prac nad przygotowaniem takich programów powstaje szereg trudnych do rozwiązania problemów. W pierwszej kolejności rozstrzygnięcia wymaga kwestia: czy dążyć należy do stworzenia programu kompleksowego, który obejmie całość życia społeczno-gospodarczego na danym terenie; czy też skupić w programie uwagę na sprawach w danym czasie najważniejszych. 8 Por. Europejska Karta Społeczna, „Rzeczpospolita" 1992, nr 37. 22 Mikołaj Lisiecki Wybór określonej opcji ma istotne znaczenie dla miejsca problematyki zatrudnienia i bezrobocia w tych programach. Wydaje się, że przygotowanie programu kompleksowego jest rozwiązaniem bardziej uzasadnionym. Program taki, mimo że trudniejszy w przygotowaniu, zapewni ujęcie wszystkich elementów regionu jako systemu społeczno-ekonomicznego. Skoncentrowanie uwagi na programie wybiórczym zapewnić może większą wnikliwość, co wyrazi się w trafności i precyzji wniosków końcowych. Z kolei przyjęcie takiej opcji grozi pominięciem w programie wiele elementów m. in. skutków zatrudnieniowych. Pozostaje jeszcze do rozwiązania kwestia zapewnienia elementarnej spójności między kolejno opracowywanymi programami cząstkowymi. Konstruowane programy restrukturyzacji i rozwoju winny doprowadzić gospodarkę regionu do stanu efektywności ekonomicznej. W praktyce zagadnienia komplikują się, gdyż pewne cele szczegółowe mogą się antagonizować. W wielu regionach na czoło zadań wysuwa się potrzeba przeciwdziałania groźbie masowego bezrobocia. Skoncentrowanie uwagi na realizacji tego celu stoi w sprzeczności, obserwowanej nie tylko na gruncie ekonomii, z ekonomicznymi celami restrukturyzacji. Pożądane ożywienie gospodarcze połączone z racjonalizacją produkcji, na krótką a nawet na dłuższą metę, nie da się pogodzić z ograniczeniem bezrobocia. Konkretyzując programy rekonstrukcji i rozwoju wkraczamy w sferę sprzecznych, często wykluczających się interesów mieszkańców regionu. Problem pogodzenia tych spraw należy do zagadnień, które można rozwiązać wyłącznie na gruncie praktyki, mając na uwadze priorytety bieżącej i długofalowej polityki społeczno-gospodarczej. Rozwiązaniem jest postulowanie, aby o kierunkach rozwoju decydowała logika rynku (efektywność ekonomiczna) modelowana w drodze mechanizmów demokratycznych. W procesach tych szczególna rola przypada związkom zawodowym, związkom acodawców, samorządom i administracji państwowej. Treść i układ regionalnych programów ograniczania bezrobocia powinny być zróżnicowane stosownie do warunków i podstawowych problemów do rozwiązania. Można jednak przyjąć, że każdy program winien zawierać przynajmniej następujące elementy9: a) dokładne rozpoznanie populacji bezrobotnych oraz prognozę bezrobocia na danym obszarze; b) określenie prawdopodobnych zmian w rozmiarach i w strukturze popytu na pracę; c) działania na rzecz zahamowania wzrostu bezrobocia oraz zmniejszenie jego rozmiarów (narzędzia aktywnej polityki, rynku pracy); ' Por. J. Meller, Rynek pracy i wynagrodzenia - aspekt regionalny. Wybrane problemy. Referat na konferencję naukową Rynek pracy w trakcie transformacji systemowej w Polsce, Warszawa, 25 lutego 1992 (maszynopis). Rola państwa i organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia 23 d) działania osłonowe na rzecz pozostających bez pracy (narzędzia pasywnej polityki rynku pracy); e) metody i środki realizacji polityki rynku pracy; f) ocena efektów. Mikołaj Lisiecki ROLE OF THE STATE AND SELF-GOVERNMENT IN CURBING UNEMPLOYMENT The leading thought of the article is an assumption that in conditions of market economy there is needed a deliberate control of the State over the use of labour resources, which is synonymous with pursuing an active policy of employment. The ultimate goal of this policy should be a fuli (understood as a restricted or rational) and a rational (productive) employment. The responsibility for conducting an active policy of counteracting unemployment and cushioning its conseąuences rests on the State organs and on the self-government authorities. The article consists of two parts. Its first part analyzes the experience gained by the highly developed countries in fighting unemployment. The author points at the applied instruments of employment policy both „passive" aimed at mitigating the economic effects of unemployment and „active" seeking to reduce the number of unemployed persons. The first group includes various forms of financial assistance for the unemployed and the second - different measures stimulating growth of demand for labour, the lowering of labour supply and a morę effective functioning of the labour market. In the second part of the article, the author analyzes unemployment reduction measures applied hitherto and points at reasons underlying poor effectiveness of applied measures, which finds reflection in a rapid growth of unemployment. The programme of fighting unemployment must constitute an integral element of the socio-economic policy. This is also a problem of mobilization and coordination of efforts of all social partners responsible for the implementation of an active employment policy. "Najważniejsze problemy wiążą się jednak z realizacją programów przeciwdziałania bezrobociu. W znacznej mierze zależy to od ich powiązania ^y^ z realnymi programami rozwoju gospodarki regionalnej. Zwalczanie bezrobocia jest kosztowne, ale bezrobocie jest luksusem i nie stać na nie nawet najbogatszych krajów. Pomoc społeczna, zasiłki, prace interwencyjne, roboty publiczne - nie są w stanie rozwiązać problemów rynku pracy. Klucz do walki z bezrobociem leży w odbudowie aktywności gospodarczej, poprzez wykorzystanie istniejących rezerw i tworzenie nowych miejsc pracy trwałego zatrudnienia. ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Halina Mortimer-Szymczak* RYNEK PRACY I BEZROBOCIE (pojęcia ogólne) 1. WSTĘP Zagadnieniom rynku pracy i bezrobocia poświęca się współcześnie bardzo wiele uwagi. Nie bez przesady będzie stwierdzenie, iż nieomal wszystkie ekonomiczne ośrodki naukowo-badawcze, jednostki akademickie, w tym uniwersyteckie i akademii ekonomicznych w swoich badaniach na czoło wysuwają zagadnienia rynku pracy i bezrobocia. Jest to oczywiste, bowiem sytuacja społeczno-gospodarcza Polski ten właśnie problem uczyniła niezmiernie aktualnym. Okres przejścia od gospodarki centralnie sterowanej, nakazowo-rozdzielczej do nowego systemu zarządzania, ujmowanego coraz częściej w postaci społecznej gospodarki rynkowej, wyzwolił obok optymistycznej perspektywy także wszelkie zjawiska negatywne, jakie towarzyszą owym przekształceniom. —------________________________^-^ Gospodarka kapitalistyczna, oparta na prywatnej własności środków produkcji obok przewagi cech pozytywnych, wyzwala także inne, często niezamierzone zjawiska społeczno-gospodarcze. Są to zwłaszcza: inflacja, niestabilność warunków gospodarowania, wady podziału, niesprawiedliwość społeczna oraz bezrobocie. Należy stwierdzić, iż w okresie przejściowym zjawiska te ujawniają się w sposób szczególnie dotkliwy, przybierając nie notowaną w przeszłości skalę i szybkość wzrostu. Uogólniając możemy powiedzieć, iż tendencje te zauważone zostały we wszystkich postsocjalis-tycznych państwach środkowej i południowo-wschodniej Europy. Możemy więc pokusić się o uznanie owych tendenqi jako zjawisk stałych, towarzyszących przekształceniom i nadać im charakter prawidłowości rozwojowej. Prawidłowość * Prof. zw. dr hab., kierownik Katedry Polityki Ekonomicznej UŁ. [25] 26 Halina Morlimer-Szymczak ta nie oznacza, iż przebiega ona jednakowo we wszystkich państwach, z tym samym natężeniem, skalą, szybkością. Elementy te mogą być zróżnicowane i przejawiać się pod wpływem szczególnych warunków rozwojowych, historycznych, okresu przekształceń, wybranej drogi transformacji, wpływów politycznych, społecznych itp. Za niezmiernie ważną w owym okresie należy uznać rolę państwa, jego integrację bądź niemieszanie się w rozwój nowych warunków i zjawisk. Określenie roli państwa w życiu społeczeństw należało do problemów dyskusyjnych. Bez przesady będzie stwierdzenie, iż niezależnie od ustroju społeczno-gospodarczego jest to jedna z najbardziej dyskusyjnych kwestii. W państwach typu totalitarnego problem ten został rozstrzygnięty na korzyść dominującej roli państwa, ba nawet przywódczej wraz z partią rządzącą w kierowaniu wszelkimi zasadniczymi sprawami danego kraju. Przypomnijmy, iż zgodnie z doktryną państwa komunistycznego ostatecznym celem było jego obumieranie wraz z przejęciem funkcji przez zorganizowane, w pełni dojrzałe społeczeństwo bezklasowe. Pozostawiając na boku wartości naukowe owego sformułowania, możemy przyjąć, iż doktryna ta obowiązywała powszechnie w państwach socjalistycznych. Dążność do tego typu organizacji nie zawsze była uświadamiana w praktycznej działalności. Nawet przeciwnie kierownicza rola partii rządzącej, przejawiała się bezpośrednio w nomenklaturowej dominacji stanowisk państwowych. Czy mieliśmy zatem do czynienia z rozziewem pomiędzy teorią marksowską a praktyką jej zastosowania? Czy doktryna, głoszona oficjalnie przez rządzących, nie przeradzała się w wygodne doktrynerstwo władz partyjnych i państwowych? Nie rozwijamy dalej owego wątku. Stwierdzamy jedynie, iż bez wątpienia także w układach totalitarnych kwestia zakresu udziału państwa w życiu społeczeństwa stała się problemem wielce dyskusyjnym. Rola państwa w gospodarce kapitalistycznej jest zróżnicowana. Okres przejściowy dostarcza wielu przykładów, gdy jeszcze współdziałają obok siebie różne sektory społeczno-gospodarcze, gdy istnieją stare, nierzadko ujemne doświadczenia i rodzą się nowe, jeszcze niesprawdzone wzorce postępowania. Następuje ograniczenie roli państwa i przenoszenie jego funkcji alokacyjnych na rzecz mechanizmów rynkowych. Konieczne staje się określenie pożądanego udziału państwa w sterowaniu gospodarką, w zarządzaniu i przemianach. Trudno byłoby pokusić się o sporządzenie jednolitego wzorca, adekwatnego dla wszystkich państw, budujących od podstaw system zbliżony do społecznej gospodarki rynkowej. Transformacja dyktuje różnorodność podejść do podobnych czy zbliżonych zjawisk, dyktuje różnorodność dróg rozwiązań. Błędem byłoby przyjęcie jednorodności w tym względzie, choć można wskazać na zbieżność zasadniczych kierunków. Można spotkać stwierdzenie, iż jedynie właściwą drogą postępowania jest daleko posunięty liberalizm gospodarczy, liberalizm krańcowy, znany Rynek pracy i bezrobocie 27 z wczesnego okresu kapitalizmu. Rynek decyduje o wszelkim rozwoju, sam reguluje postępowanie współpartnerów, jest to innymi słowy gra wolnego rynku. Ingerencja państwa zostaje ograniczona do ochrony prawa, w tym przede wszystkim do ochrony prawa własności prywatnej. Dewiza „im mniej - tym lepiej" właściwie odzwierciedla owe stanowisko. Tego typu postępowanie w zwartej doktrynie odnotowujemy pod nazwą liberalizmu gospodarczego (XIX w.), który zastąpił wczesną doktrynę protekcjonalizmu gospodarczego (XVII w.). Protekcjonizm, uzewnętrzniony w postaci merkantylizmu, oznaczał aktywną i interwencyjną rolę państwa w tworzeniu bogactwa narodowego. Państwo poprzez system celny tworzyło osłonę produkcji krajowej przed zagraniczną konkurencją. Państwo oddziaływało na gospodarkę kraju, wspierało rozwój przemysłu, eksportu, ułatwiało import, niezbędnych do dalszego przetwórstwa towarów, sprzyjało kształceniu kadr rzemieślniczych, budowało kapitałochłonną infrastrukturę techniczną i ekonomiczną. Początki liberalizmu gospodarczego mają miejsce w XVIII w. w krajach europejskich o wyższym poziomie uprzemysłowienia (Anglia, Francja, Prusy). Doktryna ta panowała niepodzielnie przez wiek XIX. Wiek XX to rozwinięta gospodarka rynkowa, ponowne ożywienie tendencji interwencjonistycznych, zwłaszcza na skutek rozszerzającego się kryzysu, okresu I wojny światowej oraz jej skutków. Przemożny wpływ wywarła w latach trzydziestych nauka J. M. Keynsa, następnie zaś jego uczniów. Recesja gospodarcza, ogromne bezrobocie wymusiło konieczność interwencyjnych działań państwa w krajach europejskich. Procesy te potęguje okres II wojny światowej, czas jej trwania oraz przestawianie gospodarek na tory wojenne. Odbudowa po zniszczeniach również sprzyjała tendencjom interwencjonistycznym w krajach europejskich, niezależnie od odniesionych zwycięstw. Gospodarka liberalna dominuje w Europie oraz w Stanach Zjednoczonych A.P. po doprowadzeniu do stabilizacji oraz rozkwitu gospodarczego. Lata siedemdziesiąte i następne to ożywienie tendencji neoliberalnych, dominujące zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Funkcje gospodarcze państwa zostają znacznie ograniczone, następuje ich minimalizacja. Polityka ekonomiczna to przede wszystkim interwencja w zagadnieniach polityki społecznej i to wówczas, gdy pozostają one w bezpośrednim związku. Tendencje te wywodzą się z rządzenia krajem przez partie liberalne i konserwatywne, realizujące swoje programy polityczne. Odrębne miejsce zajmowała doktryna państw socjalistycznych, realizująca programy polityczne partii komunistycznych. Tendencje te w Europie należą dziś do przeszłości. Współcześnie w państwach postsocjalistycznych trwają dyskusje programowe, ścierają się poglądy co do zasad i realizacji polityki społeczno-gospodarczej. Podobnie jest w Polsce, gdzie doktryny neoliberalne prezentowane są przez określone partie, zaś zmieniające się rządy próbują 28 Halina Mortimer-Szymczak wcielać w życie kanony owej doktryny. Przeplatają się więc kierunki krańcowego liberalizmu, z jego umiarkowaną odmianą, a także programy utrzymania w miarę rozległej interwencji państwa wraz z poszerzeniem wpływów rynkowych. To ostatnie dotyczy programów partii socjaldemokratycznych. Krótki zarys przedstawia jedynie podstawowe tendencje w rozwoju doktryn społeczno-ekonomicznych. Odpowiednie publikacje zajmują się szczegółowo tymi skomplikowanymi sprawami1. 2. RYNEK PRACY, POJĘCIA OGÓLNE ' W gospodarce rynkowej szczególne miejsce zajmuje problematyka rynku pracy, której częścią składową jest bezrobocie. Zastanówmy się, co rozumiemy przez pojęcie rynku pracy. Bez wątpienia nie jest to łatwe zdefiniowanie owej kategorii. W pracach naukowych i publicystycznych temat ten często jest podejmowany. Tytuły książek i artykułów bezpośrednio wymieniają ową kategorię bądź nawiązują do niej. Nie łatwo jest jednak wyłuskać w treści opracowań definicję tegoż pojęcia. Podobnie jest w publikacjach polskich. Nie przytaczamy owych sformułowań, można je znaleźć w literaturze przedmiotu. Dla naszych potrzeb posłużymy się sformułowaniem powszechnie - przyjętym w słownictwie ekonomicznym2. Rynek pracy, bądź zamiennie zawodów, zatrudnienia (labour market, rjob, employment), oznacza mechanizm, w którym mają miejsce ekonomiczne / transakcje: z jednej strony - najmowanie (angażowanie) ludzi do pracy, ¦ z drugiej zaś - sprzedaż swojej pracy (gotowość do pracy). Wyrażenie to nie oznacza fizycznego istnienia rynku jako miejsca, chociaż wszelkie transakcje indywidualne najmu, jak stwierdza się, zawierane są na rynku pracy. Rynek pracy jako całość podlega podziałowi na wiele podrynków, takich jak: rynki regionalne, sektoralne, a także specyficznych dziedzin, zawodów, kategorii osób. Nadwyżka siły roboczej prowadzi do uszczelnienia, inaczej zwartości rynku pracy. Dostosowania (dopasowania) na rynku pracy dokonuje się poprzez redukowanie wąskich gardeł, a także nadwyżek siły roboczej. W drodze określonej polityki rynku pracy, bądź zamiennie polityki pracy, siły roboczej dąży się do uzyskania równowagi (zbilansowania). Politykę tę prowadzą specjalnie do tego celu powołane organy państwowe. Są to organy administracji pracy, bądź zamiennie siły roboczej, publiczna obsługa zatrudnienia. Organy 1 Por. B. Winiarski, Pojęcia podstawowe, [w:] Polityka ekonomiczna (wybrane zagadnienia), red. B. Winiarski, Akademia Ekonomiczna im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 1991, s. 9-21. 2 Por. Glossare zur Arbeitsmarkt- und Berufsforschung, Englisch-Deutsch, H. Werner, Institut fur Arbeitsmarkt- und Berufsforschung der Bundesanstalt fur Arbeit, Nurnberg 1980, s. 110 i n. Rynek pracy i bezrobocie 29 te stanowią część składową administracji państwowej centralnej i lokalnych organów samorządowych. Odzwierciedlają one politykę zatrudnię- i niową, stanowiącą część składową ogólnej polityki społeczno-ekonomi-cznej. "*------/' Różnorodność rynku pracy przejawia się w wielu aspektach. Obok dążenia do równowagi, możemy także mówić o określonych zachowaniach na rynku pracy. Dla przykładu pozycja kobiet na rynku pracy jest zdeterminowana sytuacją społeczno-rodzinną. Po urodzeniu pierwszego dziecka, : f'l kobiety w przeważającej mierze rezygnują czasowo z pracy zarobkowej. Polityka socjalna w zakresie pomocy, urlopów, świadczeń, a także preferowanie większej liczby dzieci w rodzinie, powoduje określone zachowania kobiet na rynku pracy. W różnych okresach obserwowaliśmy zainteresowanie państwa w zwiększeniu liczby urodzeń, w drodze różnych preferencji tzw. polityki pronatalistycznej. Nie jest więc przypadkiem, iż społeczno-ekonomicz-nym aspektom pracy kobiet poświęca się odrębne studia oraz badania z zakresu różnych dyscyplin naukowych. ___—---------------- Rozróżniamy także określony zasięg przestrzenny rynku pracy, czyli rynek krajowy, traktujący o makro problemach zatrudnienia, podlegający ogólnej polityce państwa, regulowany ewentualnie poprzez decyzje centralne. Następnie występuje rynek regionalny określany jako mezzo, dostosowany do administracyjnego podziału kraju bądź o zasięgu umownych granic, stosowanych dla celów studialnych. Z kolei możemy mówić o rynkach lokalnych, regulowanych przez lokalne organy samorządowe. Ten typ o charakterze mikro ma istotne znaczenie w prowadzeniu polityki zatrudnieniowej i rozwiązywaniu problemów poprzez właściwe dla danych warunków instrumenty ekonomiczne, czasami także administracyjne. Te ostatnie mogą mieć miejsce w niektórych przypadkach w okresie przejściowym, zaś szczególnie w gospodarce sterowanej centralnie. / Stosowane jest także pojęcie wewnętrznego rynku pracy, odnoszone do jednostek elementarnych, jakimi są przedsiębiorstwa oraz innego typu instytucje. W tym przypadku mamy do czynienia z zawężeniem omawianego zjawiska i jedynie umownie przyjmujemy, iż jest to rynek mikro, stosowany w obrębie jednostki posiadającej osobowość prawną. Obowiązują tu odmienne reguły gry, właściwe przede wszystkim w zarządzaniu i administrowaniu przedsiębiorstwem. Będą to więc problemy doboru kadr, przyjmowania w drodze najmu i zwalniania osób z uwzględnieniem postępowania regulacji kodeksu pracy, umów zbiorowych, związkowych i innych. Będą to zagadnienia odnoszące się do polityki personalnej (osobowej) poparte umowami wewnętrznymi samorządów robotniczych, o ile takie w zakładach pracy egzystują. Z naszego punktu widzenia tego rodzaju wewnętrzne rynki pozostają poza naszym zainteresowaniem. Bliskie są one natomiast dyscyplinie szczegółowej, jaką jest ekonomika pracy. 30 Halina Mortimer-Szymczak Rozwój rynku pracy wykazuje określone tendencje. Uzależniony jest od ogólnej sytuacji społeczno-gospodarczej, tempa wzrostu gospodarczego, zasad międzynarodowych wymiany towarowej itp. Procesy te, jako bardziej sprzyjające, są oczekiwane na skutek ożywienia w gospodarce narodowej. Budując więc prognozy rozwoju rynku pracy oczekuje się sprzyjających trendów w przyszłości. Podział rynku pracy dotyczy również jego zasięgu państwowego. Mówimy wówczas o rynku pracy krajowym bądź narodowym. Określenie to jest właściwe w gospodarkach zamkniętych, w państwach, gdzie przekraczanie granic obwarowane jest umowami międzynarodowymi. Podróże obywateli dozwolone są na podstawie ważnych dokumentów paszportowych, nierzadko też w drodze uzyskiwania odpowiednich wiz wjazdowych. Sytuacja zmienia się wraz z pogłębianiem się przyjaznych stosunków między państwami, umów o wzajemnej współpracy, wymianie, znoszeniu ograniczeń paszportowych, łagodzeniu transferów nie tylko towarowych, lecz także osobowych. Przykładem może być Wspólnota Europejska kilkunastu (12) na ogół wysokorozwiniętych państw Europy Zachodniej. Doniosłe znaczenie mają przepływy towarowe, bezcłowa wymiana dóbr, ujednolicenie stawek i opłat celnych, o ile takie istnieją, określenie wysokości górnej lub dolnej granicy cen, dążenie do wspólnej waluty itd. Wymiana walutowa jest nieograniczona, zaś przyjęcie w niedalekiej przyszłości (1997-1999) wspólnej jednostki monetarnej, obecnie tzw. ECU, sprzyjać będzie rozliczeniom pieniężnym. Dlatego definiowanie narodowego rynku pracy staje się coraz bardziej umowne, zaś w przyszłości nie będzie istniało, ze względu na ustanie ograniczenia transferowego osób. Nie będzie więc definicji zamkniętego rynku narodowego. Podobne tendencje odnosimy do warunków państw postsocjalistycznych, w tym Polski. Przyjęcie naszego kraju do Wspólnoty Europejskiej pozwoli na szersze otwarcie rynków: towarowego, kapitałowego oraz pracy. Jeśli te dwa pierwsze rynki mają większe możliwości wejścia do Wspólnoty, to rynek trzeci będzie wymagał jeszcze dość długo dostosowania się do wymagań rozwiniętych państw europejskich. Państwa te chronią własne interesy, przede wszystkim interesy swych obywateli przed napływem osób z zewnątrz. Chodzi o ewentualną utratę pracy i zarobku w ojczystym kraju. Sprawy te nader skomplikowane dotyczą sfery ekonomicznej i społecznej. Nastąpią zatem zmiany w prowadzonej polityce rynku pracy zarówno w poszczególnych krajach, jak i konieczność wypracowania wspólnej polityki zjednoczonych państw. Polityka rynku pracy, inaczej polityka zatrudnienia czy polityka siły roboczej oznacza, iż celem jest działanie aktywne dla zapewnienia pełnego zatrudnienia. Przez pełne zatrudnienie rozumiemy taki stan, w którym stopa bezrobocia jest niewysoka i nie przekracza pewnego poziomu, przyjętego dla danego kraju (np. 2-3% ogółu zatrudnionych). Sprawę racjonalności zatrudnienia pozostawia się jednostkom podstawowym, Rynek pracy i bezrobocie 31 I tj. przedsiębiorstwom. Należy jednak zaznaczyć, iż ogólna polityka państwa w zakresie zatrudnienia może walnie przyczynić się do jej optymalizacji. Nie nawiązujemy tu do powszechnie stosowanej zasady w gospodarkach planowanych centralnie, gdzie polityka zatrudnienia oznaczała pełne i racjonalne wykorzystanie zasobów pracy. W gospodarce rynkowej te dwa człony winny się uzupełniać, jednak akcent ogólny przejawia się w pełnym zatrudnieniu, zaś racjonalność w drodze szczegółowych decyzji jednostek gospodarujących. ¦i- Podział rynku pracy (segmentacja) pozwala również na przyjęcie następującego dzielenia: pierwotny (pierwszy, prymarny), wtórny (drugi, dualny). Spotykamy także określenie: bałkanizacja rynku pracy. Nie przyjęło się ono w literaturze przedmiotu bądź inaczej nie zostało zaakceptowane, tak jak to ma miejsce w stosunku do pojęcia segmentacji. Pierwotny rynek pracy oznacza, iż występują na nim osoby o określonych kwalifikacjach, zawodach, czy innych cechach szczególnych, powodujących ich wyższą atrakcyjność w zakresie popytu. Rynek pracy wtórny (drugi) charakteryzuje się występowaniem na nim osób o niskich płacach, o zawodach zanikających, szczątkowych, a w konsekwencji będzie to praca o wysokim stopniu fluktuacji. Wtórny rynek pracy przyjmuje przede wszystkim osoby z grup mniejszości narodowych, z emigracji zarobkowej, kobiety o niskich kwalifikacjach, robotników o niskich dochodach. Badania w tym zakresie przynoszą wiele ciekawego materiału, zaś wraz z danymi statystycznymi dostarczają informacji o sytuacji materialnej i społecznej różnych grup pracowniczych. Statystyka pracy stanowi więc wydzieloną dziedzinę statystyki ogólnej, w tym problematyka zatrudnienia i rynku pracy jest zaliczana do podstawowych trendów rozwoju społeczno-gospodarczego. Reasumując dotychczasowe rozważania stwierdzamy, iż niezmiernie ważnym zagadnieniem w teorii ekonomii i w dydaktyce jest wyodrębnienie teorii rynku pracy. Uh 3. BEZROBOCIE, POJĘCIA OGÓLNE Definiowanie pojęcia bezrobocia jest już dobrze rozeznane w literaturze przedmiotu. Można stwierdzić, iż w ustawodawstwie jest ono określone w sposób jednoznaczny. Bezrobocie oznacza, że osoba zdolna do wykonywania pracy i poszukująca jej pozostaje poza pracą. Regulacja w tym zakresie jest następująca:^,^...] bezrobotnym jest osoba zdolna do pracy, gotowa do jej podjęcia w ramach stosunku pracy i zarejestrowana we właściwym dla miejsca zamieszkania organie zatrudnienia stopnia podstawowego, jeżeli: nie pobiera emerytury, nie jest właścicielem lub posiadaczem gospodarstwa rolnego, nie prowadzi działalności gospodarczej lub nie podlega ubezpieczeniu UV>WiltOOQuPlKKtlHTO» 32 Halina Mortimer-Szymczak społecznemu z innego tytułu [...]" (art. 2, pkt odobna, choć znacznie rozszerzona regulacja zawarta została w ustawić o zatrudnieniu i bezrobociu z 1991 r. (art. 2, pkt 9). Nie omawiamy szczegółowo różnic, jakie mają miejsce w wymienionych ustawach. Stwierdzamy, iż są one zasadnicze, zaś ustawa z 1991 r. w dużej mierze jest restrykcyjna w stosunku do poprzedniej. Jednocześnie ma ona na celu zniesienie nieprawidłowości, jakie wyłoniły się w trakcie realizacji ustawy z 1989 r. Tak^ zauważamy, \ bezrobotny winien zarejestrować się w odpowiednim urzędzie. Czynność ta stanowi zasadniczy warunek dla uznania osoby za bezrobotną. Przyjmujemy więc w tym przypadku nazwę bezrobocie rejestrowane, bowiem tylko ta forma jest brana pod uwagę w ustawodawstwie o zatrudnieniu. Przepisy o pomocy socjalnej, w tym ^zasiłki społeczne i szkoleniowe obejmują bezrobotnych zarejestrowanychjlstnieją ponadto przypadki osób pozostających poza pracą, zdolnych do jej podjęcia, nie znajdujące odpowiedniego zatrudnienia, które z różnych przyczyn nie zgłaszają się do biur pracy, nie rejestrują się, pozostają więc poza ewidencją. Osoby te nie są objęte pomocą, przysługującą zarejestrowanym. Zazwyczaj podstawowym motywem takiego postępowania jest brak zaufania do możliwości zatrudnienia poprzez pośrednictwo odpowiednich biur, a także poszukiwanie pracy na własną rękę, przez znajomych, ogłoszenia prasowe, prywatne biura pośrednictwa itd. Mogą istnieć również przyczyny bliżej nierozeznane. W różnych krajach sprawy te wyglądają niejednakowo, różne są także rozmiary tego zjawiska. Określenie owych wielkości może być tylko przybliżone i opierać się na szacunkach. Spotykamy także sytuacje odwrotne, dotyczące w głównej mierze gospodarek typu przejściowego do ustroju rynkowego. Mam na myśli sytuację zarejestrowanego bezrobotnego, pobierającego należny mu zasiłek i jednocześnie pracującego „na czarno". Zazwyczaj nie jest on zainteresowany w podjęciu zajęcia zarobkowego, oferowanego przez biuro pośrednictwa w systemie stałym, pełnoetatowym. Te trudne problemy stara się regulować ustawodawstwo pracy; nie jest to łatwe i nie zawsze udaje się chronić zarówno obotnego, pracodawcę, jak i urząd państwowy czy samorządowy. Istnieje wiele rodzajów bezrobocia. Najczęściej jest ono klasyfikowane w zależności od długości trwania. Możemy wyróżnić: (1) bezrobocie przejściowe, zwane także normalnym lub frykcyjnym. Tego rodzaju bezrobocie istnieje zawsze w gospodarce rynkowej. Wielu ekonomistów uważa je za normalne, przyjmując zazwyczaj jego stopę na poziomie 2-3% osób czynnych zawodowo. Stan ten towarzyszy stabilnie funkcjonującej gospodarce narodowej. Uważa 3 Por. Ustawa o zatrudnieniu z 29 grudnia 1989 r., „Dziennik ustaw" 1989, nr 75, poz. 146 oraz Ustawa o zatrudnieniu i bezrobociu z 16 października 1991 r., „Dziennik Ustaw" 1991, nr 106, poz. 457. Rynek pracy i bezrobocie 33 się ponadto, iż w takim przypadku występuje pełne zatrudnienie. Pracujący na skutek utraty zajęcia ponoszą straty (finansowe i moralne). Dotyczy to również strat w krótkim czasie, tj. przejściowo, zazwyczaj przy zmianie miejsca pracy. Jest to okres bezrobocia, związany z bieżącą zmianą zawodu lub miejsca pracy. Obok bezrobocia frykcyjnego wyróżniamy ponadto: (2) bezrobocie sezonowe, (3) bezrobocie strukturalne, (4) bezrobocie cykliczne, (5) bezrobocie technologiczne, (6) bezrobocie trwałe, ostre, o tendencji zwyżkowej (hard-core unemploymeni). Wymienione rodzaje bezrobocia nie wyczerpują zagadnienia. Owa klasyfikacja może wystąpić także w innej formie i być uzależniona od kryteriów wyjściowych, przyjętych w oficjalnej nomenklaturze urzędów zatrudnienia oraz organów statystycznych. Poszczególni autorzy mogą posługiwać się odmiennymi klasyfikacjami, dostosowanymi do własnych badań. Przypominamy, iż bezrobocie rejestrowane oznacza liczbę osób, ujętych w statystyce biur pracy. Oficjalne dane nie wyczerpują globalnej liczby owego zjawiska. Wielkość rejestrowana pozwala na określenie stopy bezrobocia, tj. poziomu procentowego osób pozostających poza pracą. Kalkulacja polega na określeniu procentu (udziału) bezrobotnych w stosunku do wielkości siły roboczej (zatrudnionych, tj. pozostających w stosunku pracy) lub łącznej liczby bezrobotnych i zatrudnionych. Stopa bezrobocia (poziom) może wzrastać bądź obniżać się w związku z wahaniami społeczno-gospodarczymi. Mogą mieć miejsce cykliczne wzrosty bądź spadki omawianego zjawiska. Bezrobocie określane jest wówczas jako cykliczne, kojarzy się bowiem z wahaniami gospodarczymi. Dane statystyczne uzyskiwane są poprzez biura zatrudnienia na podstawie zapisów komputerowych. Zapisy te sporządzane są miesięcznie, następnie sumowane kwartalnie, półrocznie i rocznie. Można także określać wielkości jako średnie (kwartalne, roczne). Niezmiernie ważne jest wyposażenie biur w komputerowy system informatyczny. Zapewnia on szybkość uzyskania danych, ich wiarygodność (pełną bądź przybliżoną), a także pozwala na określenie tendencji, proporcji oraz przewidywań co do dalszego kształtowania się tendencji. Biura zatrudnienia w Polsce dopiero od kilku lat dysponują niezbędną aparaturą i niestety przyznać trzeba, iż tylko niektóre z nich posiadają względnie wystarczające wyposażenie. Dotyczy to dużych aglomeracji miejskich oraz większych ośrodków przemysłowych. Ośrodki gminne, a także wiele jeszcze miejskich nie dysponują wystarczającym bądź żadnym wyposażeniem, ułatwiającym zebranie i przetworzenie danych. Jest to więc jeszcze jeden problem do rozwiązania, jaki stoi przed biurami zatrudnienia i urzędami statystycznymi. Bezrobotni otrzymują zasiłki określone w ustawodawstwie o zatrudnieniu. Regulacja prawna uzależniona jest przede wszystkim od strategii i polityki społeczno-gospodarczej państwa, od jego kondycji finansowej. Państwo pełni 34 Halina Mortimer-Szymczak określoną rolę w stosunku do swoich obywateli. W gospodarce rynkowej wyzwala ono szeroką inicjatywę wśród ludności, kierując dbałość o własne interesy przez ich przedsiębiorczość. Zakres opieki państwa nad obywatelami może być szeroki bądź zwężać się w zależności od przyjętych w tym względzie zasad (ideologii, filozofii). Państwo spełnia więc rolę opiekuńczą, a nawet nadopiekuńcza wobec swoich obywateli. Rola ta bywa również bardziej umiarkowana i ogranicza się jedynie do materialnego zabezpieczenia na czas krótkiego trwania bezrobocia. Bywa także częściowo lub bardzo restrykcyjna, minimalnie zabezpieczająca potrzeby bezrobotnych, pozostawiając ich po krótkim czasie własnemu losowi. Zasiłek dla bezrobotnych (zwyczajny, ustawowy) przysługuje osobie / pozbawionej zarobku (płacy, uposażenia), uzyskiwanego z pracy. Osoba ta / opiera swoją egzystencję na zasiłku, czerpie pieniądze z pomocy dla bezrobotnych {unemployment benefits, compensatiori). Nie omawiamy w tym miejscu przepisów, szczegółowo regulujących warunki, czas oraz wysokość owych zasiłków. Ulegają one modyfikacjom, tak jak to miało miejsce w obydwu polskich ustawach o zatrudnieniu i bezrobociu, a także w rozporządzeniach i przepisach wprowadzających. Zainteresowanego czytelnika odsyłamy do oryginalnych dokumentów. Bezrobotny po wyczerpaniu zasiłku zwyczajnego może ubiegać się o inny rodzaj zasiłku z funduszy socjalnych państwa. Przydzielany on jest przez organ samorządu terytorialnego (gminy). I tym razem zamiennie używamy następujących określeń: zasiłek, zabezpieczenie, kompensacja. Oznacza to, iż bezrobotny może otrzymać pomoc finansową, gdy wyczerpał należne mu prawo do zwyczajnego zasiłku dla bezrobotnych. Pomoc ta ustalana jest poniżej poziomu ustawowego zasiłku. Wysokość regulowana jest w odpowiednich ustawach bądź rozporządzeniach dotyczących pomocy społecznej (zabezpieczenia socjalnego). ^___-=— Zwracamy uwagę na istnienie tzw. bezrobocia częściowego. Dotyczy ono osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze. Czas pracy redukowany jest przez przedsiębiorcę z różnych powodów, głównie natury ekonomicznej. Zatrudniony pragnie wypełniać swoje obowiązki w pełnym wymiarze, gdyż wówczas otrzymuje całkowite wynagrodzenie. Pracując w niepełnym wymiarze otrzymuje wynagrodzenie częściowe. W sytuacji stagnacji gospodarczej nie ma on możliwości zmiany miejsca pracy, trzyma się często kurczowo posiadanego stanowiska, które gwarantuje mu minimum egzystencji. Osoby te mogą rejestrować się w biurach pośrednictwa, jako poszukujące zamiany zatrudnienia. Nie kwalifikują się one do rejestracji jako bezrobotni. Pozostają zatem poza ewidencją i nie zawyżają liczby bezrobotnych. Tym niemniej traktujemy je jako bezrobocie potencjalne bądź częściowe. Uważamy, iż należy poważnie traktować wielkość danego zjawiska i łączyć je z ewentualną perspektywą i trendami rozwoju. Rynek pracy i bezrobocie 35 Jednaj form bezrobocia jest^tzw^Jae^oboeiejukryte (concealed, disguised, hidden unemployinmT^^fTna^k ono, iż wszyscy pozostają w stosunku pracy, a więc nikt nie jest nie zatrudniony. Duża liczba osób jest zaangażowana w pracy, która mogłaby być z powodzeniem wykonywana przez mniejszą liczbę pracowników. Jest to swego rodzaju „gromadzenie" zatrudnienia głównie w przedsiębiorstwach produkcyjnych (zapasy siły roboczej, nadmiar zatrudnienia). Bezrobocie ukryte może występować we wszystkich działach gospodarki narodowej z różnym natężeniem, a także w dywersyfikacji terytorialnej. Przeważnie dotyczy ono rolnictwa, częściowo przemysłu i innych działów oraz gałęzi produkcyjnych. Sądzimy, iż w sferze usług występuje ono znacznie rzadziej i z mniejszym nasileniem. Doświadczenia wielu krajów wskazują, iż ukryte bezrobocie dotyczy przede wszystkim państw wysoko zaludnionych, o strukturze rolniczej, o dużym udziale gospodarki naturalnej, wymianie pozarynkowej, a więc niemonetarnej. Przemiany społeczno-gospodarcze są tam utrudnione ze względu na niskie techniczne uzbrojenie, niski poziom technologii i organizacji produkcji, braki materiałowe itd. Redukcja siły roboczej w rolnictwie i jej transfer do działów produkcji przemysłowej, transportu, budownictwa jest wręcz niemożliwy ze wskazanych powodów. Współcześnie problemy te dotyczą krajów rozwijających się (trzeciego świata), oczywiście wielkości i struktura tego rodzaju bezrobocia nie jest tam jednakowa. Zróżnicowany jest bowiem poziom ich rozwoju społeczno-gospodarczego, kulturowego, oświaty, profilaktyki zdrowotnej itp. Ogromne znaczenie mają także problemy demograficzne, przeludnienie, dysproporcje w poziomie dochodów i standardzie życia. Kontakty handlowe z wysoko rozwiniętymi krajami świata, udziały kapitału i inwestycji zagranicznych - wszystko to wpływa na wzrost i tempo rozwoju owych państw. Przeludnienie agrarne Polski międzywojennej było podstawową przyczyną omawianego bezrobocia. Ukryte rezerwy siły roboczej w rolnictwie i na wsi polskiej stanowiły niebagatelny materiał dla badań naukowych. Oszacowania były niejednakowe, sięgały od 2,5 min do 6 min osób pozostających poza pracą. Niski poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, stagnacja, zbyt mały dopływ kapitału zagranicznego, zróżnicowania w poziomie rozwoju (podział na Polskę A, B, C, wytworzenie się tzw. ściany wschodniej), analfabetyzm, problemy narodowościowe - wszystko to utrudniało przyspieszenie wzrostu. Brzemienne zwłaszcza były lata powojenne, tj. dwudzieste i początek lat trzydziestych. Ożywienie następowało dopiero w drugiej połowie lat trzydziestych, przerwane zresztą okrucieństwem II wojny światowej. Problemy bezrobocia w ówczesnym okresie nie zostały rozwiązane, a nawet złagodzone. Bezrobocie ukryte dotyczy także przedsiębiorstw, zwłaszcza państwowych oraz spółdzielczych. W znacznym stopniu występowało ono po II wojnie światowej w gospodarce uspołecznionej, gdzie przedsiębiorstwa realizowały 36 Halina Mortimer-Szymczak politykę socjalną państwa. Tutaj bowiem ze względów bytowych utrzymywano osoby mało przydatne, o niskiej wydajności pracy. Zatrudnienie to nosiło nazwę socjalnego, a więc obejmowało osoby w wieku przedemerytalnym, częściowo niezdolne do wykonywania pełnych obowiązków pracy, matki samotnie wychowujące dzieci, osoby chore. Zakład pracy wydzielał specjalne fundusze z globalnego funduszu płac. Przez wiele lat toczyły się dyskusje na ten temat. Wśród ekonomistów przeważał pogląd, iż osoby wymagające zabezpieczenia socjalnego winny je uzyskiwać z państwowego funduszu socjalnego, nie zaś z funduszów przedsiębiorstw. Wśród polityków społecznych nierzadko broniono poglądów odwrotnych, obciążających fundusze przedsiębiorstw, sądząc, iż państwowy budżet jest zbyt szczupły, aby sprostać tego rodzaju wydatkom. Problemy bezrobocia ukrytego w przedsiębiorstwach stały się szczególnie dotkliwe w okresie przejścia od gospodarki tzw. realnego socjalizmu do gospodarki wolnego rynku. Odczuwają to wszystkie państwa postsocjalistyczne. Dodatkowym motywem jego utrzymania w okresie transformacji społecz-no-ekonomicznej jest brak stabilności, a tym samym obawa kierownictwa o stan kwalifikowanej załogi. Zastój i stagnację gospodarczą traktują oni jako stan przejściowy, czekając na ożywienie (prosperity) zdają sobie sprawę, iż trudno byłoby odtworzyć stan wysoko kwalifikowanej kadry. Rozumowanie to nie jest pozbawione racji, zaś w przypadku przedłużającej się recesji jest ono bardzo kosztowne i niekorzystne dla wyników efektywności ekonomicznej. Problematyka ta wymaga dalszych gruntownych badań oraz analiz, prowadzonych w konkretnych jednostkach. Masowe bezrobocie, tj. bezrobocie na szeroką skalę może być uniknięte, likwidowane bądź łagodzone jedynie poprzez zwiększenie wydatków finansowych państwa. Wydatki te powinny być kierowane przede wszystkim na aktywizację gospodarczą, kreowanie nowych miejsc pracy, na fundusze interwencyjne, roboty publiczne itp. Oczywiście zwiększone muszą być wydatki na zasiłki dla bezrobotnych, ewentualnie również dla ich rodzin poprzez pomoc społeczną. Forma ta stanowi pośrednią pomoc finansową dla osób pozostających bez pracy. W ogólnej masie wyodrębniamy bezrobocie ludzi młodych, w tym młodocianych (nastolatków). Problem ten jest niezwykle istotny z ekonomicznego punktu widzenia i przede wszystkim społecznego. Działalność państwa, organizacji społecznych, charytatywnych i innych w tym względzie ma istotne znaczenie dla łagodzenia jego skutków. Różne w tym względzie są poglądy i rozwiązania. Jedno nie ulega wątpliwości, iż państwo poprzez politykę oświatową, wychowawczą, zatrudnieniową winno podejmować zdecydowane kroki dla łagodzenia i likwidacji tego tak trudnego i niebezpiecznego zjawiska. Omówienie polityki państwa w tym zakresie wychodzi poza ramy niniejszego artykułu. Bezrobocie sezonowe, jąk_sama nazwa wskazuje, może pojawiać się w poszczególnych przemysłach, których aktywność uzależniona jest od Rynek pracy i bezrobocie 37 pewnego okresu (pora roku, dostawy surowcowe, połowowe, rolnicze itp.). W dużej mierze dotyczy ono działalności konstrukcyjno-budowlanej, wydobywczej oraz rolnictwa. Postęp techniczny, organizacja i technologia wytwarzania sprzyjają ciągłości i rytmiczności produkcji. Przedsiębiorcy poprzez procesy dostosowawcze zapobiegają pojawianiu się owego bezrobocia. Tam jednak, gdzie sezonowość pracy wynika z określonych cyklów przyrodniczych zapobieganie to jest utrudnione lub wręcz niemożliwe. Natura bowiem jest wyłącznym regulatorem owej cyklicznoścL____------:------------------------__ Bezrobocie sektorowe (sektoralne) może pojawiać się w określonych dzie^zinacn przemysłu (gałęziach, branżach). Występuje ono wówczas, gdy mamy do czynienia z niewłaściwym doborem pomiędzy wakującymi miejscami pracy (wakansami) a bezrobotnymi, którzy w ostatnim czasie mogliby pozostawać do dyspozycji w innych (różnych) zawodach i w różnych miejscowościach. W przypadku ich zatrudnienia w danych zawodach i miejscowościach mógłby nastąpić spadek poziomu bezrobocia. Bezr^ocie^stjiiktur^alne^może^^ być rezultatem zmian w procesach technologicznych, a także zmniejszenia ^ popytu na towary i usługi ze strony pracujących. Bezrobocie technologiczne pojawia sij^ wówczas, gdy maszyny na skutek postępu^technicznego i technologicznego oraz lepszej organizacji pracy wypierają i zastępują pracę człowieka (robotyzacja, komputeryzacja, mini-procesory itd.). Pozostałe formy bezrobocia (poza już wskazanymi) to np. takie, które pojawiają się w okresie boómupprosperity ekonomicznej. Będą to osoby bezrobotne, nie pracujące z wielu powodów, np. ich niedostosowania do miejsca i warunków przedsiębiorstwa, z uwagi na konfliktowosc i trudności charakterologiczne, a także osoby ułomne, kalekie, wymagające specyficznych warunków pracy, dostosowanych do ich schorzeń. Mogą być to również osoby oczekujące nowego zatrudnienia w okresie własnej zmiany kwalifikacji, dokształcania, zmiany zawodu itp. Specyficzną grupę bezrobotnych tworzą kombatanci w różnych okresach powojennych i konfliktach zbrojnych. Mogą to być ludzie starsi, w zależności od upływu czasu zakończenia wojny. Mogą to być osoby młode, zwłaszcza w okresach współczesnego narastania konfliktów regionalnych, a także jako konsekwencja udziału mocarstw i organizacji międzynarodowych w ich rozwiązywaniu. Sprawy te są wielce dyskusyjne, nie będziemy więc przytaczać przykładów. Wskażemy jedynie, iż młode grupy bezrobotnych kombatantów pojawiły się w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, w republikach byłego Związku Radzieckiego i innych państwach. W/stosunku do tych osób poza niezbędną pomocą finansową, podnoszenie kwalifikacji, zmiana i doskonalenie zawodowe, zwłaszcza w stosunku do ludzi młodych powinno być najbardziej właściwe w rozwiązywaniu owego problemu. 38 Halina Mortimer-Szymczak 4. ZAKOŃCZENIE Przedstawione uwagi ogólne nie wyczerpują całości zagadnienia, jest ono bowiem rozległe i wymaga dalszych badań. Analiza rynku pracy i bezrobocia prowadzona jest w skali kraju (makro) oraz w przekrojach regionalnych (mezzo). Analizy zatrudnieniowe w przedsiębiorstwach (mikro) stanowią szczególną sferę dociekań. Zróżnicowania przestrzenne według województw oraz gmin są znaczne. Dlatego też delimitacja rynków pracy dla rozeznania skali i struktury bezrobocia wymaga dostosowań do rzeczywistych potrzeb i odzwierciedlenia istniejącego stanu. Niezmiernie ważne jest badanie, w jakiej mierze statystyka pracy odzwierciedla potrzeby prowadzonych analiz. Nadal aktualny jest postulat o koordynacji i zespoleniu badań prowadzonych w różnych ośrodkach naukowych i instytucjach resortowych nad rynkiem pracy i bezrobociem. Prowadzenie badań podstawowych, teoretyczne uzasadnienie istoty i znaczenia kategorii rynku pracy i bezrobocia bez wątpienia pozostaje w gestii placówek naukowych. Analizy praktyczne, badanie rzeczywistości, kierunków i tendencji rozwoju dokonywane jest tak w placówkach par excellance naukowych, jak i w ośrodkach resortowych, biurach zatrudnienia, urzędach statystycznych itd. Zespolenia wysiłków i współpraca mogą przynieść większe efekty i posunąć naszą wiedzę do przodu, a także wskazać na praktyczne zastosowania uzyskiwanych efektów. Obecnie zachęcanie do prowadzenia owych badań i analiz nie jest już konieczne. Podejmowane one są w Polsce na bardzo szeroką skalę. Taka jest bowiem potrzeba chwili dla rozeznania i wskazania dróg rozwiązań jednego z najbardziej newralgicznych problemów współczesnego rozwoju społeczno-gospodarczego. Sądzimy więc, że i nasze rozważania mogą częściowo przyczynić się do rozjaśnienia wchodzących w grę zagadnień. Halina Mortimer-Szymczak LABOUR MARKET AND UNEMPLOYMENT (generał concepts) The article deals with research on labour market and unemployment against the background of the country's present socio-economic situation. It analyzes the transition from a centrally-planned economy to a system resembling a social market economy and the role of the State in transformations during the transition period. The further analysis covers definitions of the labour market, its division into submarkets including regional, sectorial and others, the policy pursued on the labour market in this the policy od self-govemment organs, the active policy Rynek pracy i bezrobocie 39 with its target of fuli employment, the primary and secondary division of the labour market, definitions of the unemployment concept, legał regulations pertaining to it in the Polish legislation, the classification of unemployment according to its duration (temporary or fractional, emergency and seasonal, structural or local, cyclic, stagflationary), and the employment policy aimed at alleviating the conseąuences of unemployment including the policy in this field pursued by self-government organs. The labour market and unemployment cali for further intensive studies on the macro scalę and in regional cross-sections. Spatial differentiations of unemployment according to Poland's administrative provinces are very considerable. the dwersification of the labour market is dependent upon the attained level of socio-economic development. There should be analyzed the degree to which the statistics of labour reflect the need for studies and analyses. It is also necessary to coordinate and consolidate research conducted by different research institutions and ministerial units of the labour market and unemployment. na ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Elżbieta Kryńska* RÓWNOWAGA NA REGIONALNYM RYNKU PRACY 1. LOKALNE I REGIONALNE RYNKI PRACY Immanentną cechą działalności ludzkiej jest przestrzenne zróżnicowanie jej typów, rodzaju i intensywności. Można mówić o dwustronnym związku zachodzącym pomiędzy tą działalnością a funkcjami, jakie poszczególne obszary odgrywają w życiu społeczno-gospodarczym państwa, a co za tym idzie - o jakościowym zróżnicowaniu przestrzeni ekonomicznej kraju. Zróżnicowanie to stało się przesłanką wyodrębnienia regionów ekonomicznych. A. KlasikTwyróżnia trzy rodzaje układów lokalizacyjnych, występujących w każdym regionie: układ, lokalizacyjny w zakresie produkcji, infrastruktury oraz osadnictwa (gospodarstw domowych); przez lokalizację rozumie się siedzibę, miejsce usytuowania jednostek wytwórczych, jednostek usługowych i gospodarstw domowych1. Wymienione układy zajmują środowisko przyrodnicze, korzystają z jego zasobów lub zajmują na zasadzie wyłączności jakąś działkę ziemi. Mają one charakter nieciągły, a wyodrębnione zostały z punktu widzenia typu jednostek gospodarczych lub rodzajów ich działalności. W układzie lokalizacyjnym produkcji i usług wyodrębnić daje się przestrzenne rozmieszczenie miejsc pracy. W układzie lokalizacyjnym gospodarstw domowych wyróżnia się przestrzenne rozmieszczenie zasobów siły roboczej. Układy lokalizacyjne miejsc pracy i zasobów siły roboczej są więc kombinacją trzech układów podstawowych. Można powiedzieć, iż istniejące relacje pomiędzy tymi układami są podstawowym wyznacznikiem obszaru regionalnego rynku pracy. * Dr, adiunkt w Katedrze Polityki Ekonomicznej UL. 1 A. Klasik, Optymalna struktura przestrzenna a rozwój regionalny, Warszawa 1974, s. 16, 23 i n. [41] 42 Elżbieta Kryńska Regionalny rynek pracy należy do tych pojęć ekonomicznych, które z jednej strony są nieostro definiowane i w związku z tym niejednoznacznie f rozumiane, a z drugiej - powszechnie używane. Używa się go często wymiennie z terminem „lokalny rynek pracy". Z definicji rynku pracy wynika, iż analogiczna dla jego wycinka regionalnego powinna zawierać aspekt przestrzenny oraz elementy rynkowe - podaż i popyt na siłę roboczą. Kryterium wydzielania regionalnego rynku pracy winna być rozległość wzajemnego oddziaływania podaży i popytu na siłę roboczą. Zatem, jeżeli rozległość ta może wyznaczyć (pokryć) obszar, który z kolei można nazwać regionem - będziemy mieli do czynienia z regionalnym rynkiem pracy. K. Secomski sformułował następującą definicję regionu ekonomicznego: „Region ten stanowi obszar kraju, wykazujący szereg wspólnych cech, przede wszystkim społeczno-ekonomicznych, a także fizycznych i innych, w którym istnieje centralny ośrodek promieniujący swym oddziaływaniem na teren całego regionu"2. Na podstawie tej definicji można sformułować nie tyle ścisłe określenie, ile cechy, jakie musi posiadać dany obszar, by można było mówić o nim jako o regionalnym rynku pracy. Musi więc posiadać ośrodek centralny (lub ośrodki centralne - w przypadku istnienia konurbacji) oraz wykształcone cechy wspólne, którymi jest generowanie popytu na siłę roboczą zaspokojanego w drodze aktywności zawodowej ludności zamieszkałej i dojeżdżającej do pracy na danym obszarze. Jego zasięg jest wyznaczony w zasadzie izochroną codziennych dojazdów do pracy. Jest przy tym oczywistym, że ani w teorii, ani w praktyce nie jest możliwe odizolowanie poszczególnych regionalnych rynków pracy, mogą się one po części nakładać na siebie. W bardzo zbliżony sposób definiowane jest pojęcie lokalnego rynku pracy. Ma on obejmować obszar gospodarczy, którego administracyjne centrum jest miejscem ciążenia siły roboczej z miejscowości położonych poza granicami administracyjnymi centrum3. Dlatego trudno jest dla celów badawczych w praktyce rozgraniczyć te dwa pojęcia i często są one używane wymiennie. Obszar regionalnego rynku pracy jest funkcją następujących czynników: wiejkiiści zapotrzebowania na siłę roboczą w centrum regionu, atrakcyjności (szeroko rozumianej) oferowanych tam miejsc pracy, stanu rozbudowy i wyposażenia sieci komunikacyjnej regionu oraz sytuacji na rynkach pracy regionów sąsiednich. Wraz ze zmianą w czasie układów lokalizacyjnych poszczególnych regionów, zmianie może ulegać obszar regionalnego rynku 2 K. Sekomski, Ekonomika regionalna, Warszawa 1982, s. 26-27. 3 Por. L. Sobczak, Rynek pracy w Polsce Ludowej, Warszawa 1971, s. 40 oraz E. Dolny, J. Meller, Z. Wiśniewski, Zarys polityki zatrudnienia, Warszawa 1990, s. 121. W niemieckiej literaturze przedmiotu identycznie definiowane jest pojęcie regionalnego rynku pracy; zob. M. Kittner, Arbeitsmarkt - ókonomische, soziale und rechtliche Grundlagen, Heidelberg 1982, s. 35. Jest charakterystyczne, że badacze niemieccy koncentrują się wokół zagadnień regionalnego, a nie lokalnego rynku pracy, tego ostatniego terminu nieomal nie używając. Równowaga na regionalnym rynku pracy 43 pracy przy czym zachodzące na nim zjawiska mogą mieć wpływ na zmiany układów lokalizacyjnych. Można więc mówić o związkach przyczynowo-skutkowych zachodzących między sytuacją na regionalnym rynku pracy a układem lokalizacyjnym regionu4. Rozległość obszaru wzajemnego oddziaływania podaży pracy i popytu na nią wyznacza lokalny, regionalny, ogólnokrajowy bądź wręcz międzynarodowy rynek pracy. W polskiej rzeczywistości społeczno-gospodarczej trudno jest mowie o międzynarodowym czy choćby ogólnokrajowym rynku pracy. Ograniczenia mobilności przestrzennej siły roboczej mające swe szerokie uwarunkowania, m in takie jak: deficyt mieszkań i brak ukształtowanych mechanizmów motywacyjnych oraz określona tradycja i praktyka społeczna, ograniczają zasięg oddziaływania podaży i popytu na siłę roboczą. Sytuacja na ogólnokrajowym rynku pracy jest wypadkową sytuacji na rynkach regionalnych. Może istnieć równowaga globalna przy jednoczesnym występowaniu nierównowagi na rynkach regionalnych, wtedy gdy nadwyżkom podaży pracy w jednych obszarach towarzyszą niedobory siły roboczej w innych. To powoduje, że kategoria ogólnokrajowego rynku pracy jest kategorią mającą ograniczony walor poznawczy i utylitarny. Rzeczywiste oddziaływanie podaży i popytu na siłę roboczą ma miejsce w obszarze regionów. Niezależnie od obszaru rzeczywistego oddziaływania podaży i popytu na siłę roboczą wyznaczającego regionalny rynek pracy, badania empiryczne ich dotyczące obejmują obszary wynikające z regionalizacji administracyjnej, tymczasem formalnoprawne granice województw czy regionów nie zawsze wyznaczają rzeczywiste obszary ciążenia siły roboczej5. Dlatego posługując się terminem regionalnego czy lokalnego rynku pracy w odniesieniu do konkretnej jednostki administracyjnego podziału kraju bądź nawet jednostki specjalnie wyodrębnionej dla potrzeb analizy rynku pracy należy zawsze zakładać pewien błąd delimitacji. Ponieważ jednak zbieranie i agregowanie informacji o rynku pracy następuje w odniesieniu do jednostek podziału administracyjnego lub innych, ale też umownych, trzeba błąd ten uwzględnić przy interpretacji wyników badań i wyprowadzaniu wniosków. 2. RÓWNOWAGA NA RYNKU PRACY Równowaga na rynku pracy jest jednym z elementów równowagi ekonomicznej kraju. Jej zachowanie jest celem stojącym wysoko w hierarchii celów polityki ekonomicznej krajów o rynkowym typie gospodarki. Prze- 4 Pisze o tym T. Szumlicz, Przestrzenne aspekty zatrudnienia, Warszawa 1987, s. 57-58. 5 Pisał o tym J. Meller w: Regionalne gospodarowanie zasobami pracy, Warszawa 1981 oraz w innych swych opracowaniach. 44 Elżbieta Kryńska kształcenia systemowe, z jakimi mamy do czynienia w Polsce w ostatnim okresie, nie osłabiają znaczenia równowagi na rynku pracy. Spowodowały jednak zmianę kierunku występującej nierównowagi od stanu deficytu siły roboczej do bezrobocia. J. Kornai definiuje równowagę ekonomiczną jako sytuację, w której nikt z uczestników procesu gospodarczego nie jest zainteresowany w zmianie swego zachowania, a zatem i w destrukcji stanu równowagi6. Odnosząc to do rynku pracy, równowaga istniałaby wtedy, gdyby nikt nie pragnął zmienić miejsca pracy lub dokonań zmian w wielkości i- strukturze zatrudnienia. Nawet uwzględniając tylko uproszczone ujęcie statystyczne - sytuacja taka na rynku pracy się nie zdarza. Stąd duża uwaga badaczy problemu skupiona jest na kwestii miar i sposobów mierzenia stanu nierównowagi oraz wyznaczania umownych granic dopuszczalnych od niego odchyleń. Równowaga na rynku pracy jest generalnie opisywana poprzez kategorie popytu i podaży miejsc pracy. Warunkiem równowagi jest oczywiście stan, w którym popyt na pracę będzie równy jej podaży i odwrotnie. L. H. Klaassen określa to jako warunek równowagi ex antę, podczas gdy analogiczny dla równowagi ex post jest stan, w którym podaż i popyt równe są liczbie obsadzonych miejsc pracy - innymi słowy: nie ma ani bezrobocia, ani wolnych miejsc pracy7. Szczególny stan równowagi rynku pracy identyfikowany jest z istnieniem pełnego zatrudnienia. Jak zauważył M. Kabaj, ilościowe określanie dopuszczalnej granicy bezrobocia (jako odwrotności pełnego zatrudnienia) nie jest rzeczą łatwą, gdyż zależy to w dużym stopniu od zakresu i treści ekonomicznej przyjętej miary. To z kolei uwarunkowane jest zarówno charakterem pośrednictwa pracy, jak i rynku pracy8. W(\QM Podstawową miarą równowagi na rynku pracy i jednocześnie najczęściej używanym wskaźnikiem pełnego zatrudnienia jest stopa bezrobocia, czyli procent poszukujących pracy w odniesieniu do zatrudnionych w gospodarce narodowej: x = ^ • 100%, gdzie: X - liczba osób poszukujących pracy, Z - czynni zawodowo. Granica pełnego zatrudnienia jest różnie określana przez teoretyków i praktyków rynku pracy. I tak jako wysokość graniczną wskazuje się 6 J. Kornai, Anti-equilibrium, Warszawa 1977, s. 53. 7 L. H. Klaassen, Myśl i praktyka ekonomiczna a przestrzeń, Łódź 1988, s. 20. 8 M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem, „Studia i Materiały IPiSS" 1990, z. 1, s. 11. Równowaga na regionalnym rynku pracy 45 przekroczenie przez stopę bezrobocia wartości od 1,7% (w szczególnych przypadkach równoległego występowania np. działań antyinflacyjnych rządu) do 10% zatrudnionych. M. Kabaj w powoływanym opracowaniu stwierdził, iż teoretyczny stan pełnego zatrudnienia występuje, gdy stopa bezrobocia nie przekracza granicy 2-3%, a realistyczna skala wyboru stopy bezrobocia mieści się w granicach 0,1-3%. W tych granicach pełnego zatrudnienia mogą wystąpić różne stany - od skrajnego deficytu siły roboczej, przez względną równowagę do stanu znacznych nadwyżek siły roboczej. Tak więc istnieją trzy podstawowe modele pełnego zatrudnienia w gospodarce rynkowej: a) maksymalnego zatrudnienia, gdy bezrobocie, osiąga minimum i jest niższe od 2%; b) optymalnego modelu pełnego zatrudnienia, gdy bezrobocie mieści się w granicach 2-3%; c) niskiego zatrudnienia, gdy stopa bezrobocia przekracza 3%. Wybór modelu polityki zatrudnienia zależy od tego, jak się określa rolę i cele zatrudnienia w polityce społeczno-gospodarczej, od wpływu różnych modeli pełnego zatrudnienia na społeczno-ekonomiczną efektywność gospodarowania oraz od miejsca prawa do pracy w hierarchii wartości społeczeństwa9. Ważnym uzupełnieniem miary równowagi rynku pracy, jaką jest stopa bezrobocia, winna być relacja zachodząca między liczbą wolnych miejsc pracy a liczbą poszukujących pracy. Relacja ta może być przedstawiona za pomocą dwóch miar: a) liczby wolnych miejsc pracy przypadających na jedną osobę poszukującą pracy Y y = x' gdzie: Y - liczba wolnych miejsc pracy, X - liczba osób poszukujących pracy; b) liczby poszukujących pracy przypadających na jedno wolne miejsce pracy (s m -) X Przyjmując za podstawę klasyfikacji wskaźnik y, wyodrębnione zostały różne modelowe układy sytuacji na rynku pracy. Klasyfikacja pierwsza: 9 Ibidem, s. 11-12. 46 Elżbieta Kryńska 1,2; b) nadmiar siły roboczej występuje, gdy y < 0,8; c) zrównoważona relacja popytu i podaży siły roboczej ma miejsce, gdy 0,8 1, a równowaga jest osiągana, gdy y = 1". Porównanie wielkości podaży i popytu na siłę roboczą jest również podstawą konstrukcji innego wskaźnika, wyrażającego się wzorem: V—v d = i-^ • 1000. Punktem odniesienia porównania podaży i popytu na siłę roboczą jest wielkość zatrudnienia, przez co dokonuje się obiektywizacja wskaźnika, a tym samym możliwość dokonywania porównań sytuacji na rynkach pracy o różnych skalach. Miara ta może przyjmować wartości ujemne, zero lub dodatnie. Wartość równą zeru lub bliską zera przyjmuje, gdy na rynku pracy występuje równowaga między podażą a popytem na siłę roboczą. Jeżeli występuje niedobór pracowników, wówczas wskaźnik d przyjmuje wartości dodatnie, tym większe im większa jest skala nierównowagi. I analogicznie - jeżeli mamy do czynienia z bezrobociem wskaźnik d przybiera wielkości ujemne, tym niższe, im większe jest odchylenie od stanu zrównoważonej relacji podaży i popytu na siłę roboczą. Obok trzech przedstawionych, podstawowych miar, charakteryzujących sytuację na rynku pracy pod kątem diagnozy istnienia stanu równowagi, w badaniach rynku pracy wykorzystuje się jeszcze: - wskaźnik wykorzystania podaży v = zfx'100' w mogący również służyć jako miara pełnego zatrudnienia, albowiem jest kombinacją wskaźnika x; wskaźnik zaspokojenia popytu 100; Z +Y wskaźnik możliwości wyboru miejsca pracy Z + Y p = zTx' 10 H. Jędruszczak, Zatrudnienie a przemiany społeczne w Polsce w latach 1944-1960, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1972, s. 166. " E. Dolny, J. Meller, Z. Wiśniewski, op. c/7., s. 145-146. Równowaga na regionalnym rynku pracy 47 informujący o liczbie miejsc pracy, którą ma do wyboru każda osoba zgłaszająca się na rynku w danym okresie. Występowanie na rynku pracy bezrobocia jest tożsame z bezczynnością zawodową części zasobów pracy trwającą krótszy lub dłuższy okres. Pośrednią oceną stopnia uciążliwości otrzymania pracy uzyskuje się poprzez zastosowanie wskaźnika wyczekiwania na pracę, obliczanego według wzoru: 1 x l = rn gdzie: L - liczba skierowanych do pracy w ciągu roku; n - liczba dni w roku. Wszystkie przedstawione miary sytuacji na rynku pracy odnosić się mogą do różnych obszarów. Obliczone dla rynku ogólnokrajowego będą stanowić jedynie wypadkową sytuacji na poszczególnych rynkach lokalnych i regionalnych (niezależnie od tego, że rynek krajowy nie jest sumą pojedynczych rynków lokalnych). Przy występowaniu jednocześnie w jednych regionach nadwyżek, a w innych deficytów siły roboczej, wskaźniki obliczone dla całego kraju jako miary syntetyczne wskażą jedynie na istnienie przewagi jednych tendencji nad drugimi. Jest to szczególnie ważne, gdy w kraju występuje duża liczba tzw. „autarkicznych" lokalnych rynków pracy. Zamknięcie ich nie musi być wcale wynikiem decyzji administracyjnych dotyczących np. dowolności przepływu siły roboczej, może być następstwem innych przyczyn hamujących migracje ludności (głównie - warunków miesz- kaniQwych i wysokich kosztów migracji). ________ /^Istotną sprawą jest kształtowanie się sytuacji w poszczególnych przekrojach /rynku pracy: według płci, kwalifikacji i grup zawodów. Ponownie - globalna równowaga nie świadczy o istnieniu równowagi w wyodrębnionych przekrojach ^-jryjikiLpracy.-------------------------------------__________________ Równowaga rynku pracy jest więc stanem wielowarstwowym, a zrównoważenie wielkości globalnych nie wyklucza występowania nierównowag na rynkach cząstkowych. W tym sensie jest to kategoria analityczna o charakterze abstrakcyjnym. Dotychczasowe rozważania skłaniają do wniosku, że analiza równowagi na rynku pracy winna być przeprowadzana odrębnie w poszczególnych regionalnych lub lokalnych rynkach pracy oraz - w ich ramach - na podstawie sytuacji poszczególnych przekrojów rynku (według płci, kwalifikacji i zawodów). Podsumowując - o równowadze na regionalnym rynku pracy można mówić, gdy: 1) istnieje stan pełnego zatrudnienia oraz 2) nie występują dysproporcje globalne i w poszczególnych przekrojach rynku pracy w relacjach między podażą i popytem na siłę roboczą. 48 Elżbieta Kryńska Tak zdefiniowana równowaga jest układem wielopłaszczyznowym i dynamicznym. Jej osiąganie jest procesem ciągłym. Jest to stan, do którego powinno się dążyć, a w przypadku osiągnięcia - utrzymywać. Tym niemniej na regionalnym rynku pracy pojawienie się odchyleń od stanu równowagi jest zjawiskiem nieuchronnym - naturalnym, gdy występuje w krótkich okresach, natomiast niepożądanym w okresach długich. Stany różne od stanu równowagi wywołują szereg niekorzystnych implikacji dla gospodarki jako całości i poszczególnych osób. W przypadku ich zarejestrowania powinny nastąpić działania mające na celu przywrócenie stanu równowagi. Odnosi się to szczególnie do likwidacji stanu niepełnego zatrudnienia w regionie. Niezależnie od tego, że pojęcie pełnego zatrudnienia odnoszone jest do skali krajowego rynku pracy, a na rynkach regionalnych bezrobocie może się okresowo pojawiać - fakt jego pojawienia się powinien wywoływać działania dla określenia przyczyny, a następnie zastosowania instrumentów zmniejszania bezrobocia (z uwzględnieniem procesów migracyjnych). Likwidacja stanu deficytu siły roboczej może być przedmiotem rozważań lub odsunięcia w czasie. _____ Analizując problem równowagi na regionalnym rynku pracy trzeba zwrócić uwagę, że „chociaż bezrobocie i niezaspokojony popyt stanowią najoczywistsze następstwa różnic w przestrzennej strukturze popytu na pracę i jej podaży, to nie są to następstwa jedyne"12. Rzecz w tym, iż w ujęciu współczesnym równowaga rynku pracy wykracza poza wąskie ujęcie poda-żowo-popytowe. „W konwencjonalnych koncepcjach równowagi takie czynniki, jak dojazdy do pracy, poziom płac, warunki pracy oraz preferencje w stosunku do jednego rodzaju pracy pozostają poza obrębem rozważań, mimo że odnoszą się one bezpośrednio do sytuacji w dziedzinie zatrudnienia i produkcji, a zrozumienie wszystkich związanych z nimi napięć jest istotne dla stwierdzenia, czy mamy równowagę w danej sytuacji, czy też nie"13. Otóż rozbieżności czy napięcia na rynku, pracy występują również wtedy, gdy nie rejestruje się wysokiego bezrobocia lub dużej liczby wolnych miejsc pracy. Są to dysproporcje, których źródłem jest rozminięcie się oczekiwań ze stanem faktycznym. Występują zarówno wśród pracodawców, jak i pracowników. Ci pierwsi mogą być niezadowoleni z wydajności pracy, wysokości wynegocjowanych przez związki zawodowe płac zatrudnionych czy reprezentowanego przez nich poziomu etyki zawodowej. Pracowników może nie zadowalać duża odległość miejsca pracy od miejsca zamieszkania, wysokość płacy, wykorzystanie kwalifikacji zawodowych itp. Nie wszystkie te napięcia ujawniają się na rynku pracy w postaci wzrostu liczby bezrobotnych czy wakatów. Tym niemniej powinny być uwzględniane w polityce rynku pracy. ,2 L. KI aa s sen, J. H. P. Paelinck, S. Wagenaar, Systemy przestrzenne. Warszawa 1982, s. 141. 13 L. H. Klaassen, op. cit. s. 21. Równowaga na regionalnym rynku pracy 49 Nie ulega wątpliwości, że dla polityki rynku pracy znaczenie pierwszorzędne ma uzyskana w wyniku odpowiednio dobranego rachunku informacja o stanie równowagi. Jeżeli wskazuje ona na wystąpienie nadmiernego względnie (oraz) długotrwającego odchylenia stanu rynku od uznanego za pożądany, następować powinna interwencja przewidziana w ramach danej polityki rynku pracy. W praktyce oznacza to identyfikację równowagi na rynku pracy ze stanem, kiedy nie występuje bezrobocie lub osiąga ono poziom wyższy niż umownie przyjęty za tolerowany poziom bezrobocia frykcyjnego. Tymczasem o równowadze na rynku pracy nie powinno się mówić także w sytuacji, kiedy każdy pragnący podjąć pracę miałby zagwarantowane miejsce pracy, ale równocześnie (np.): a) pracowałby za wynagrodzenie, które byłoby zbyt niskie dla zapewnienia realizacji jego potrzeb życiowych na właściwym poziomie; b) zbyt długi lub niekorzystny czas pracy wykluczałby uczestnictwo pracownika w róż: tych formach życia poza pracą zawodową; c) nie mógłby oyć czynny zawodowo w wyuczonym zawodzie; d) zewnętrzne warunki pracy prowadziłyby, nieuchronnie do wcześniejszego inwalidztwa zatrudnionych; e) dla pojęcia pracy pracownik byłby zmuszony do zmiany miejsca zamieszkania14. Równowagi na rynku pracy nie powinno się więc widzieć tylko w jej kwantytatywnej, materialnej postaci. Obejmuje ona również społeczne interakcje zachodzące między partnerami na rynku pracy. Każdy z nich powinien być możliwie najbardziej usatysfakcjonowany zawartym aktem kupna-sprzedaży. W krajach rozwiniętych obserwuje się wręcz przechodzenie badań nad równowagą rynku pracy w szersze analizy z dziedziny jakości życia i pracy (Quality of Life and Work). 3. PRAKTYCZNE ASPEKTY MIERZENIA RÓWNOWAGI NA RYNKACH PRACY Niezmiernie istotną dla problemu równowagi na rynku pracy jest kwestia danych źródłowych odzwierciedlających wielkości i struktury podaży i popytu na siłę roboczą. Na zagadnienie to zwracają od dawna uwagę wszyscy TsigssscpPi ś\% trakiem, ptacy w teorii i praktyce. Otóż dane pochodzące z instytucji pośrednictwa pracy, które zwykle stanowią podstawę badań empirycznych, charakteryzują jedynie zarejestrowane wielkości podaży i popytu na siłę roboczą oraz wydanych skierowań do pracy. Nie są to jednak wielkości rzeczywiste, występujące faktycznie na rynku pracy. Dotyczy to 14 M. Kittner, op. cit., s. 24. 50 Elżbieta Kryńska zwłaszcza zarejestrowanych wolnych miejsc pracy, których liczba może znacznie odbiegać od prawdziwego popytu na siłę roboczą. Adekwatność danych publicznego pośrednictwa zależy od jego wyłączności, sposobów gromadzenia informacji o wolnych miejscach pracy, od rozwiązania kwestii obligatoryjności bądź fakultatywności rejestracji wolnych miejsc pracy i w końcu od sposobów funkcjonowania biur pracy15. Kwestie te w rozwiniętych krajach gospodarki rynkowej rozwiązane zostały różnie. Nie ma więc jednego wypróbowanego wzorca postępowania w tym zakresie. Można się jedynie odwoływać do wieloletnich doświadczeń w funkcjonowaniu publicznych służb zatrudnienia. Na pewno np. potrzebna jest duża operatywność tych służb w kompletowaniu informacji o wolnych miejscach pracy wtedy, gdy ich rejestracja ma charakter fakultatywny. Podstawą wpływania na sytuację na rynku pracy je; t bowiem rzetelna informacja, którą powinny dysponować podmioty polit ki rynku pracy. Obowiązująca obecnie ustawa o zatrudnieniu i bezrobociu z 16 października 1991 r. stanowi, że podstawowym źródłem informacji o rynku pracy są rejonowe urzędy pracy, których jednym z zadań jest prowadzenie publicznego pośrednictwa pracy. Działalność wykonywana jest nieodpłatnie. Opiera się na zasadach dostępności, dobrowolności, równości i jawności dla wszystkich potencjalnych uczestników transakcji zawieranych na rynku pracy. Rejonowe urzędy rejestrują bezrobotnych i inne osoby poszukujące pracy oraz prowadzą karty rejestracyjne tych osób. W odniesieniu do zakładów przyjęto, że są one obowiązane na bieżąco informować rejonowe urzędy o wszystkich wolnych miejscach pracy oraz o miejscach przygotowania zawodowego (art. 11. 3). Jednak zgodnie z zasadą dobrowolności są one wolne od przymusu zatrudniania pracowników skierowanych przez urzędy pracy, nie ogranicza się więc ich swobody doboru pracowników. Ten model gromadzenia informacji o wolnych miejscach pracy ma charakter administracyjny. Jest on rzadko stosowany w krajach rozwiniętych. Przyjęcie takiego rozwiązania uzasadniane jest wysokim poziomem lub szybkim wzrostem bezrobocia, wtedy gdy chodzi o zwiększenie liczby wolnych miejsc pracy w organach pośrednictwa. Model ten w praktyce jednak i tak nie gwarantuje uzyskania pełnej informacji o popycie na siłę roboczą, gdyż pracodawcy z różnych powodów uchylają się w terr czy inny sposób od obowiązku informowania o wakatach. Często powodem tego jest zwyczajna niechęć do podejmowania żmudnych czynności administracyjnych, bądź na przykład świadomość, że kandydata do pracy na wakujące stanowisko nie ma sensu szukać wśród osób zarejestrowanych jako bezrobotne. Jakkolwiek model administracyjny rejestracji wolnych miejsc pracy może zbliżyć zarejestrowany popyt na pracę do rzeczywistej jego wielkości, to i tak nie doprowadzi do pokrycia się ich, czyli uzyskania informacji pełnej. 15 M. Kabaj, op. cit., s. 62-69. Równowaga na regionalnym rynku pracy 51 Drugim potencjalnym uczestnikiem transakcji na rynku pracy jest osoba, która została zarejestrowana w organie publicznego pośrednictwa jako poszukująca pracy. Motywem podjęcia decyzji o zgłoszeniu się do rejonowego urzędu pracy najczęściej jest rzeczywiście chęć znalezienia miejsca pracy. Zdarza się jednak, że motywem tym jest chęć wykorzystania określonych przywilejów przysługujących bezrobotnemu, jak np. prawa do zasiłku lub korzystania z bezpłatnej opieki medycznej. Bywa przy tym i tak, że osoby te faktycznie pracują na tzw. „czarnym rynku pracy". Zatem nie są zainteresowane w zmianie swego statusu i będąc zarejestrowane w organach pośrednictwa, w rzeczywistości tej pracy nie poszukują i nie tworzą podaży siły roboczej. Z drugiej zaś strony - w każdym społeczeństwie istnieją osoby, które nie zarejestrowały się w organach pośrednictwa, ale przy wystąpieniu określonych warunków, takich jak otrzymanie pracy w pożądanym dla nich wymiarze czasu, formie zatrudnienia czy innych, ujawniają się na rynku pracy. Osoby te stinowią potencjalne rezerwy siły roboczej16. Rezerwy te rekrutują się najczęściej spośród kobiet zajmujących się gospodarstwem domowym, osób uprawnionych do świadczeń rentowych i emerytalnych, również studentów i starszej młodzieży szkolnej oraz pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Osoby te stanowią potencjał mogący - w określonych warunkach - istotnie rzutować na sytuację na rynku pracy. Obowiązujące obecnie w Polsce ustawodawstwo dopuszcza funkcjonowanie pośrednictwa pracy poza pośrednictwem publicznym, realizowanym w rejonowych urzędach. Mogą je prowadzić organy, organizacje lub osoby pod warunkiem uzyskania zezwolenia ministra pracy i polityki socjalnej. Pośrednictwo takie musi być bezpłatne dla potencjalnych pracowników i nie może być prowadzone w celach zysku. Dopuszczenie istnienia tego typu instytucji pośrednictwa na rynku pracy może pogłębić wskazane już niedostatki systemu informacji o podaży i popycie na siłę roboczą. Ta krótka analiza, na pewno nie wyczerpująca całości zagadnienia, miała na celu wykazanie niewielkiej przydatności informacji o rynku pracy pochodzących z organów pośrednictwa. Informacje te pozwalają zaledwie na oszacowanie kształtowania się podaży i popytu na siłę roboczą, pomagają 16 Problem potencjalnych rezerw siły roboczej od dawna znajduje się w orbicie zainteresowań badaczy rynku pracy krajów wysoko rozwiniętych, a szczególnie w RFN. Rezerwy te nazywane są tam „cichymi rezerwami" ¦ (Stillen Reserve). Uwaga badaczy koncentruje się na oszacowaniu ich wielkości, co ułatwia poznanie potencjalnych zasobów pracy - wielkości i struktury; zob. np. J. G attin ger, Bemerkungen zur „Stillen Reserve" und zur Vorausschatzung der Erwerbsąuoten, [w:} Beitrage zur Arbeitsmarkt- und Berufsforschung. Probłeme der Messung und Vorausschatzung des Erwerbspersonenpotentials, Nurnberg 1980, s. 23-28 oraz B. Rurup, Quantifizierungsansatze und Aussagekraft der „Stillen Reserve" ais Indikator nicht registrierter Arbeitslosigkeit, [w:] Beitrage..., s. 34-51 i inne artykuły zawarte w tym zbiorze. 52 Elżbieta Kryńska określić przybliżone tendencje rozwojowe rynków pracy, natomiast nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistych zjawisk. Dotyczy to w szczególności kwestii stanu istnienia bądź nieistnienia równowagi, także tej dającej się skwantyfikować, określonej wcześniej jako „materialna". Drugie ujęcie równowagi na rynku pracy, obejmujące jej wyraz niematerialny, przejawiający się w równowadze między oczekiwaniami pracodawców i pracowników a stanem faktycznym, nie daje się w ogóle poznać za pośrednictwem danych urzędów pracy. Informacje te są właściwie z tego punktu widzenia bezużyteczne. Zachodzi więc potrzeba użycia jako uzupełnienie dla dotychczas stosowanej, nowego typu statystyki wspomagającej analizy rynku pracy. Można byłoby się tu oprzeć na doświadczeniach amerykańskich w tym zakresie, gdzie obok danych pośrednictwa wykorzystuje się cały szereg innego typu statystyk. Na szczególną uwagę zasługuje badanie dokonywane metc ią reprezentacyjną w gospodarstwach domowych osób, które ukończyły 16 rok życia. Nosi ono nazwę Current Population Survey (CPS)17. Jego celem jest uzyskanie danych określających cechy demograficzne i społeczno-zawodowe osób pracujących, bezrobotnych oraz biernych zawodowo. Pozwala ono na dość precyzyjne określenie statusu pracujących (pracownicy, pracujący na własny rachunek, pomagający członkowie rodzin itp.), czasu ich pracy, ewentualnej skłonności do zmiany miejsca pracy. Pozwala także na uzyskanie pełnego obrazu populacji bezrobotnych, uwzględniającego czas pozostawania bez pracy, przyczyny, możliwości uzyskania miejsca pracy itp. Badanie prowadzone jest metodą wywiadu kwestionariuszowego. Badania statystyczne podobnego typu podjęte zostały przez Główny Urząd Statystyczny w 1992 r. Są to Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności. Wydaje się, że uzupełnienie danych pośrednictwa pracy informacjami uzyskanymi w ich wyniku dopiero pozwoli na uzyskanie w miarę pełnej informacji o sytuacji na rynkach pracy w skali lokalnej, regionalnej czy krajowej. Elżbieta Kryńska EQUILIBRIUM ON REGIONAL LABOUR MARKET The term „regional Iabour market" belongs to those economic concepts, which are defined ambiguosly, interpreted in difierent ways and used commonly. It is also the term „equilibrium on Iabour market" which is interpreted differently. An attempt was madę in this article to 17 Opis badania CPS znaleźć można w: Labor Market Information and CETA Planning, US Department of Labor 1981, s. 4 oraz Counting the Labor Force. National Commision on Employment and Unemployment Statistics, Washington 1979, s. 1-8. Równowaga na regionalnym rynku pracy 53 systematize the definitions of both concepts. This is followed by a review of the eąuilibrium measures used in research of labour market and the presentation of the author's own conception of determining the eąuilibrium on the regional labour market in a quantitative approach. There is also pointed out the necessity of making allowances in research of labour market for its qualitative aspects, which do not lend themselves for ąuantification. What is meant here are such factors, which determine employees' and employers' satisfaction and do not materialize themselves in the form of a definite number of vacant jobs or in an increased number of job seekers. These include, for instance, arduousness of commuting to work or expectations in the field of labour ąuality and efficiency. The analysis ends with deliberations on practical aspects of measuring the eąuilibrium on labour market, and especially statistical data reflecting the volume and structure of labour supply and demand. It is pointed out in this connection that the data collected by employment agencies should be supplemented by new statistics based on studies of households. The Central Statistical Office has been conducting such studies of economic activity of population sińce 1992. ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Zbigniew Każmierczak * BEZROBOCIE W WYSOKO ROZWINIĘTYCH PAŃSTWACH (analiza porównawcza) l. wstęp U Bezrobocie oznacza sytuację, w której osoby zdolne do pracy, akceptując aktualne stawki płac poszukują bezskutecznie płatnego zajęcia. Jest to bezrobocie przymusowe. Tym typem bezrobocia zajmuje się w większości teoria i polityka zatrudnienia. Jednakże bezrobocie może być także dobrowolne, yiśli ktoś nie chce pracować pomimo dostępności pracy. Człowiek staie się bezrobotnym w wyniku zaistmet^a. dwóch okoliczności: 1) utraty pracy - dobrowolnej rezygnacji z niesatysfakcjonującego lancia, uzyskania innej propozycji lub zwolnienia przez pracodawcę; 2) nie znajdywania innej pracy. Z bezrobociem wiążą się trzy kwestie: popyt na pracę, podaż pracy oraz obecne stawki płac. Aby nie wystąpiło bezrobocie, to popyt i podaż muszą pozostawać w dynamicznej równowadze pod względem ilościowym i strukturalnym, pracownicy muszą akceptować obecne stawki płac 1 w^Y^w^t^ŚLT^KJĄ mobilność, a instytucje rynku pracy (rząd, związki zawodowe, pracodawcy i ich związki) działać na rzecz zwiększenia elastyczności funkcjonowania rynku pracy. W praktyce założenia te nie są możliwe do spełnienia z wielu powodów. Obecnie podaż pracy we wszystkich wysoko rozwiniętych pańsWaca ^&WfB& popyt ze względu na strukturę demograficzną zasobów siły roboczej, aktywność zawodową oraz wysokie wynagrodzenia. Wszędzie maleje popyt na pracę w następstwie wzrostu wydajności pracy, importu produkcji, pracooszczędnych technik wytwarzania i rosnących kosztów zatrudnienia. Tak więc, podaż pracy z reguły nie pokrywa się z zapotrzebowaniem i stąd bezrobocie przymusowe. * Dr, adiunkt w Katedrze Polityki Ekonomicznej UŁ. [55] 56 Zbigniew Każmierczak Analityk rynku pracy, a tym bardziej polityk nie zadowala się stwierdzeniem występowania bezrobocia. Obydwaj są zainteresowani ustaleniem rzeczywistych rozmiarów i składu bezrobocia. Pojawia się więc kwestia pomiaru. Nim przejdziemy do prezentacji materiałów statystycznych i rozważań z nimi związanych nieco uwagi trzeba poświęcić kwestiom pojęciowym. Jest to ważne, gdyż bywa, że podobne z nazwy kategorie są różnie definiowane w Polsce i w wybranych państwach kapitalistycznych (niekiedy również w tej grupie pod to samo pojęcie podkłada się różną treść lub różne dane statystyczne). Stąd dochodzi do nieporozumień w ocenie procesów i zjawisk. Wydaje się więc właściwe omówienie na wstępie spraw terminologicznych. W tym miejscu uwagę winniśmy przede wszystkim zwrócić na takie terminy, jak: „zasoby siły roboczej", „zatrudnieni", „bezrobotni", „współczynnik aktywności zawodowej" itp. Jak zaznaczono, kłopoty terminologiczne pojawiają się nie tylko w trakcie kojarzenia pojęć stosowanych w badanych państwach z tymi, które używane są w Polsce. Aby uniknąć utrudnień opierać się będziemy ńa wykładni stosowanej w międzynarodowych publikacjach statystycznych, wskazując jednocześnie, gdzie będzie to niezbędne na odmienności występujących w statystykach krajowych. Jak wiadomo termin „zasoby siły roboczej" odnosi się do szacunkowo obliczanej liczby ludności spełniającej kryterium wieku i aktywności zawodowej. W publikacjach statystycznych OECD, jak np. ,,Labour Force Statistics (LFS), wyróżnia się tzw. „całkowite zasoby siły roboczej" (total labour force) i „zasoby cywilnej siły roboczej" (civilian labour force). Całkowity zasób siły roboczej, lub obecnie ekonomicznie aktywna ludność, obejmuje wszystkie osoby, które spełniają warunki zaliczenia do zatrudnionych bądź bezrobotnych1. Do całkowitych zasobów siły roboczej wlicza się służących w siłach zbrojnych (z wyjątkiem: obywateli innych państw, członków jednostek bezpieczeństwa oraz rezerwistów powołanych na ćwiczenia trwające krócej niż miesiąc) w okresie przeprowadzania szacunku zasobu siły roboczej, stacjonujących w danym państwie. Zasoby cywilnej siły roboczej to zasoby całkowite pomniejszone o personel sił zbrojnych. Ponieważ personel sił zbrojnych zalicza się do kategorii osób aktywnych zawodowo, to w konsekwencji rozróżnia się „zatrudnienie całkowite" oraz „zatrudnienie cywilne"2. Do zatrudnionych kwalifikowane są dwie subkategorie ludności: a) zatrudnieni otrzymujący wynagrodzenie: - pracujący, czyli osoby, które w okresie branym pod uwagę wykonują jakąś pracę, za którą otrzymują zapłatę w gotówce lub towarze; 1 Labour Force Statistics 1965-1985, OECD Department of Economics and Statistics, Paryż 1987, s. 6. 2 Ibidem, s. 7. Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 57 - mający pracę, ale nie pracujący, tj. osoby, które już wykonywały daną pracę, a w okresie sprawozdawczym nie pracują, lecz formalnie pozostają w stosunku pracy; b) samozatrudniający się: - pracujący, czyli osoby, które w okresie sprawozdawczym wykonują jakąś pracę w celu otrzymania zysku lub korzyści rodzinnej w postaci gotówki czy towaru; - posiadający własne przedsięborstwo (zakład), ale nie pracujący, tj. osoby posiadające własne przedsiębiorstwo (zakład usługowy, handlowy, farmę itp.), chwilowo nie pracują z jakiegokolwiek powodu. Do bezrobotnych zalicza się osoby w wieku, w którym w danym państwie kończy się obowiązkową naukę szkolną i starsze, które: a) są bez pracy, tj. nie są zatrudnieni lub samozatrudniający się w sensie, jaki już podano; b) spełniają warunki podjęcia pracy (bycia zatrudnionym w podanym już sensie) w rozp itrywanym okresie; c) poszukują pracy, tzn. czynili specjalne starania w przeszłości w określonym czasie w celu znalezienia płatnego zatrudnienia lub osiągnięcia statusu samozatrudniającego się3. W międzynarodowych publikacjach statystycznych, do których należy m. in. LFS, wykorzystuje się dane krajowe w takiej postaci, w jakiej są one nadsyłane. Zatem nie są one w pełni porównywalne, gdyż np. zróżnicowany jest wiek uznawany w poszczególnych państwach za dolną granicę wieku produkcyjnego. W badanej grupie krajów wiek ten kształtuje się następująco: w USA, Szwecji i Wielkiej Brytanii (od 1973 r.) - 16 lat, w Kanadzie, Australii, Japonii, Francji (od 1973 r.) oraz Holandii - 15 lat, a w RFN i we Włoszech - 14 lat4. Górna granica wieku wliczania do zasobów siły roboczej nie jest oznaczona (wyjątek stanowi Szwecja, gdzie do 1986 r. przyjmowano 74 lata, a od 1986 r. 64 lata jako taką granicę)5. Należy zaznaczyć, iż we wszystkich badanych państwach obowiązuje prawo do emerytury6, które pracownicy uzyskują po spełnieniu innych kryteriów ok. 3 „Specjalne starania", o których mowa w punkcie „c", oznaczają: zarejestrowanie się w publicznym bądź prywatnym urzędzie zatrudnienia, składanie ofert do pracodawców, czytanie ogłoszeń o pracy umieszczanych na bramach zakładów, firm lub miejscach zgromadzeń; umieszczanie i odpowiadanie na ogłoszenia prasowe, korzystanie z pośrednictwa krewnych i znajomych, poszukiwanie terenu, budynku, maszyn lub wyposażenia, staranie się o środki finansowe, zezwolenia i licencje itp. w celu uruchomienia własnego przedsiębiorstwa. Por. ibidem, s. 8. 4 Por. Statistical Supplemeni to International Comparisons of Unemployment Bulletin 1979, U.S. Department od Labor Bureau of Labor Statistics, Waszyngton 1987, s. 14. s Por. ibidem, s. 14. 6 Por. Konwencja nr 35 Międzynarodowej Organizacji Pracy, dotycząca obowiązkowego ubezpieczenia na starość pracowników najemnych, zatrudnionych w przedsiębiorstwach przemysłowych, 58 Zbigniew Kaźmierczak 65 roku życia (kobiety ok. 59 roku życia). Z tego powodu w niektórych państwach operuje się również pojęciem „ludność w wieku produkcyjnym" (population of working age)1. Jest to zbiorowość ludności w skład której wchodzi przeważająca część zasobów siły roboczej, tj. ludność aktywna zawodowo pomiędzy 16 a 59/65 rokiem życia oraz ludność bierna zawodowo w tym samym wieku. Tak jak w większości zmiennych ekonomicznych, w przypadku bezrobocia nasuwa się zagadnienie strumienia i zasobu. Zasób bezrobotnych tworzą osoby zarejestrowane w biurach pośrednictwa pracy i pozostające bez pracy przez określony czas w momencie, gdy dokonywany jest spis lub badanie reprezentacyjne. Jest to statystycznie łatwa do uchwycenia wielkość w przeciwieństwie do strumienia bezrobotnych. Strumień bezrobotnych tworzą ci, którzy w momencie pomiaru otrzymują lub składają w/powiedzenie pracy z wyłączeniem tych, którzy występują na stałe z za sobów pracy (np. przechodząc na emeryturę). Praktyczne znaczenie ma więc tylko zasób bezrobocia i o nim głównie będzie mowa. W analizach, jak i diagnozach bezrobocia częściej niż wielkością bezwzględną operuje się miernikiem procentowym nazywanym stopą bezrobocia {unemployment ratę). Stopa bezrobocia wyraża stosunek procentowy liczby bezrobotnych do ogólnych lub cywilnych zasobów siły roboczej. Używa się również wskaźników cząstkowych dotyczących poszczególnych grup wieku i płci8. Kwantyflkacja zmiennych ekonomicznych jest ważna, gdy na jej podstawie polityk dokonuje wyboru sposobu działania. W tym kontekście ranga statystyki bezrobocia jest szczególnie ważna, gdyż właściwe tu wskaźniki pełnią równocześnie rolę indykatorów kondycji gospodarki. Tak więc, jeśli stopa bezrobocia wzrasta w ciągu kolejnych miesięcy jest to sygnał dla polityki, by zmienić założenia wyjściowe i środki działania. W odniesieniu do rynku pracy stopa bezrobocia jest miarą wykorzystania zasobów siły roboczej, dostarczając syntetycznej informacji o rzeczywistych możliwościach gospodarki zatrudnienia tych, którzy chcą pracować. Na koniec wreszcie, wziąwszy pod uwagę to, iż bezrobocie oznacza również utratę co najmniej części dochodów, stopa bezrobocia jest przez wielu traktowana jako wskaźnik ubóstwa i nie zaspokojonych potrzeb9. handlowych, w wolnych zawodach, jak również chałupników i pracowników domowych, [w:] Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy ratyfikowane przez Polskę, red. M. Seweryński, Warszawa 1983, s. 104. 7 W Wielkiej Brytanii przez ludność w wieku produkcyjnym rozumie się: mężczyzn od 16 do 64 lat i kobiety od 16 do 59 lat. Por. Social Trends..., s. 61. 8 Por. np. Labour Force Statistics 1965-1985..., s. 462. 9 Por. J. J. Hughes, R. Perlman, The Economics of Unemployment The Comparative Analysis of Britain and the United States, Wheatsheaf Books, 1984 s. 1. Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 59 W niniejszym opracowaniu poddano analizie kształtowanie się bezrobocia w 10 wybranych wysoko rozwiniętych państwach należących do Organizacji Gospodarczej Współpracy i Rozwoju (OECD). Celem opracowania jest ukazanie rozmiarów, tendencji rozwojowych oraz głównych problemów związanych z bezrobociem. 2. DYNAMIKA ZASOBÓW SIŁY ROBOCZEJ A BEZROBOCIE Przeciętne roczne tempo wzrostu zasobów siły roboczej 10 wybranych krajów w latach 1960-1970 kształtowało się na poziomie 1,2%, przy czym było wyższe w końcu lat sześćdziesiątych, zaś po 1973 r. słabło. Porównanie międzypaństwowe tempa wzrostu ujawnia znaczne zróżnicowania, tab. 1. Tabela 1 Prze iętne roczne tempo wzrostu zasobów siły roboczej w wybranych krajach w latach 1960-1989 Państwo 1960-1989 1973-1989 1 2 3 Australia ogółem 2,3a 1,9 zatrudnienie 2,0* 1.4 bezrobode 12,5 7.4 Francja ogółem 0,8 0,7 zatrudnienie 0,5 0,1 bezrobode 12,4 10,3 Holandia ogółem l,3b l,7b zatrudnienie 0,2b 0,01 bezrobode 11,3 Japonia ogółem 1,1 0,9 zatrudnienie 1.0 0,8 bezrobode 5,2 4,5 Kanada ogółem 2,7 2,5 zatrudnienie 2,6 2,2 bezrobode 8,4 6,8 RFN ogółem 0,2C 0,2C zatrudnienie 0,2C 2,3° bezrobode 14,8 7,9 USA ogółem 2,2 2,1 zatrudnienie 1,9 1,9 bezrobode 4,6 0,5 Szwecja ogółem 0,6 0,7 zatrudnienie 0,3 0,4 bezrobode 5,4 6,4 60 Zbigniew Kaźmierczak Tabela 1 (cd.) 1 2 3 Wielka Brytania ogółem zatrudnienie bezrobocie Włochy ogółem zatrudnienie bezrobocie 0,5 0,2 12,5a 0,3 0,2 3,8 0,6 0,4 14,3a 1,0 0,4 6,6 1989-1964, b 1989-1960, c Prognoza. Źródło: Labour Force Statistics 1969-1989, OECD, Department of Economics and Statistics, Paryż 1991. Z zestawienia wynika, iż najwyższe średnie roczi e tempo wzrostu zasobów utrzymywało się w Kanadzie, zaś najniższe w RFN. Zauważyć można ponadto, iż w większości z badanych państw europejskich wskaźniki dynamiki skupione są wokół dolnego krańca skali, w pozaeuropejskich skupione są wokół wartości najwyższych. Z punktu widzenia analizy rynku pracy istotne jest poznanie, w jakiej proporcji pozostają do siebie tempo wzrostu zasobów, zatrudnienia i bezrobocia (por. tab. 1). Problem ten można ująć następująco: jeśli celem jest pełne zatrudnienie, a w punkcie wyjścia istnieje wyższe bezrobocie niż wymagane do osiągnięcia pełnego zatrudnienia, to tempo wzrostu zatrudnienia winno być wyższe od tempa wzrostu zasobów, przy stałym tempie wzrostu bezrobocia. Sytuacja, jaką ukazują dane tab. 1 różni się od pożądanej. Od początku lat sześćdziesiątych do połowy siedemdziesiątych w badanych państwach istniało pełne zatrudnienie (stopy bezrobocia kształtowały się w tym czasie w granicach 0,3-5,7%)10. Tempo wzrostu zatrudnienia w przybliżeniu zrównywało tempo wzrostu zasobów, zaś tempo wzrostu bezrobocia było niskie i stabilne. Od połowy lat siedemdziesiątych następowała zmiana relacji: przy względnie stałym tempie wzrostu zasobów słabło lub stabilizowało się tempo wzrostu zatrudnienia, podczas gdy gwałtownie wzrastało tempo bezrobocia. W efekcie pojawiła się luka pomiędzy wzrostem zasobów a zatrudnieniem (rys. 1). Rysunek 1 wyraziście ukazuje dynamikę zmian w wybranych państwach. Zaznaczają się indywidualności pochodne procesów demograficznych (wchodzenie w wiek produkcyjny w połowie lat sześćdziesiątych powojennego wyżu demograficznego), wzorców aktywności zawodowej oraz falowań koniunktury gospodarczej. Równocześnie łatwo dostrzec podobieństwa pozwalające wyodrębnić 3 grupy państw: 10 Pr. Statistical Supplement..., s. 11, tab. 3; oraz World Labour, Report, Employment, Incomes, Social Protection, New Information Technology, ILO Geneva 1984, s. 33. Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 61 A % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 B % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1967 1971 1975 1980 Australia 1985 1989 1967 1971 1975 1980 1985 1989 Francja •¦ zasoby pracy (% ludności); -+- zatrudnienie (% zasobów); -*- bezrobocie (% zasobów) Rys. 1A i IB. Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie 62 Zbigniew Kaźmierczak % 100 -i---+= 90 80 -] 70 60 50 H 40 30 20 H 10 1967 1971 1975 1980 Japonia 1985 1989 % 100 90 80 70 i 60 50 40 30 20 ~\ 10 0 —I--------------------------i---------------------------1---------------------------1--------------------------1---------------------------1— 1967 1971 1975 1980 1985 1989 Kanada zasoby pracy (% ludności); -t- zatrudnienie (% zasobów); -+- bezrobocie (% zasobów) Rys. IC i ID. Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 63 % 100 90 80 70 60 i 50 40 30 " 20 -10 - 0 1967 1971 1975 1980 Szwecja 1985 1989 % 100 90 -80 -70 " 60 -50 40 30 20 10 —i------------------------------1-------------------------------1--------------------------------1------------------------------1-------------------------------1— 1967 1971 1975 1980 1985 1989 USA zasoby pracy (% ludności); —ł- zatrudnienie (% zasobów); -*- bezrobocie (% zasobów) Rys. 1E i IF. Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie 64 Zbigniew Kaźmierczak G % 100 90 80 70 1 60 50 40 30 i 20 10 1967 1971 H % 100 90 - 80 ~ 70 60 50 40 30 20 10 -\ 1975 1980 RFN 1985 1989 1967 1971 1975 1980 1985 1989 Wielka Brytania zasoby pracy (% ludności); -+- zatrudnienie (% zasobów); -*- bezrobocie (% zasobów) Rys. IG i IH. Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 65 % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 -\ 10 1967 1971 1975 1980 1985 1989 Włochy -» zasoby pracy (% ludności); -+- zatrudnienie (% zasobów); -*- bezrobocie (% zasobów) Rys. II. Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie 1) o rosnącej, lecz mniej niż proporcjonalnie, linii wzrostu zasobów i zatrudnienia, do której zaliczają się Australia, Francja, Japonia; 2) o rosnącej bardziej niż proporcjonalnie linii wzrostu zasobów i zatrudnienia: Kanada, Szwecja, USA; 3) o słabo rosnącej, falującej linii zasobów i zatrudnienia: RFN, W. Brytania, Włochy i Holandia. W ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci stopy bezrobocia w badanych państwach zmieniły się w zasadniczy sposób. W 1960 r. stopy bezrobocia w USA były najwyższe spośród notowanych, zaś we Francji oraz w RFN najniższe. Różnica pomiędzy najwyższymi i najniższymi stanowiła ok. 5,5 pkt procentowych. Piętnaście lat później omawiany wskaźnik w USA pozostawał ciągle najwyższy, a we Francji i w RFN udziały bezrobocia wzrosły do połowy tej wielkości, gdy w Japonii i Szwecji spadły do minimum. Rozpiętość między wielkością maksymalną a minimalną wskaźników bezrobocia powiększyła się do 7 pkt procentowych. Na początku lat 66 Zbigniew Kaźmierczak osiemdziesiątych bezrobocie w Europie Zachodniej wzrosło gwałtownie. W okresie pomiędzy 1985 a 1986 r. Francja, Holandia i Wielka Brytania miały wskaźniki bezrobocia rzędu 10,5-11%, więcej niż o 3 pkt procentowe wyższe niż USA, a jednocześnie o ok. 8 pkt procentowych powyżej Japonii i Szwecji. Bezrobocie w RFN również wzrosło powyżej poziomu USA" (rys. 2A). Poprawa koniunktury po recesji początku lat osiemdziesiątych najwcześniej rozpoczęła się w USA i Kanadzie, a później w Europie Zachodniej. Dlatego też bezrobocie w wymienionych państwach Ameryki Północnej wcześniej, bo w 1982 r. sięgnęło wielkości maksymalnych, podczas gdy w państwach europejskich nadal wzrastało, aż do 1983 r. Również dalszy spadek omawianego wskaźnika w USA kontrastował z brakiem lub słabo widoczną poprawą w państwach europejskich (z wyjątkiem Szwecji i poza Eu opą - w Japonii)'2. Stopa bezrobocia w USA ciągle malała od początku 1983 r., dochodząc do ówczesnego minimum w połowie 1984 r. równego 7,5%. Dalszy spadek został zahamowany raptownie w końcu 1984 r. i do pierwszej połowy 1986 r. wskaźniki oscylowały wokół 7,1%. Od drugiego kwartału 1987 r. sytuacja ponownie zaczęła się zmieniać, doprowadzając do redukcji bezrobocia do poziomu 5,9%. Podobnie jak w USA, bezrobocie w Kanadzie obniżało się od szczytowego punktu 12,8% w czasie recesji 1982 r., chociaż nie tak znacznie. Od stycznia 1986 r. wskaźnik bezrobocia w Kanadzie opadł poniżej 10% po raz pierwszy od 3,5 roku. Przez resztę 1986 r. i część 1987 r. bezrobocie utrzymywało się na niezmienionym poziomie 9,5% aż do początku 1987 r., gdy po raptownym spadku zatrzymało się na wysokości 8,1%. W Australii bezrobocie zmniejszało się ciągle od końca 1983 r. do połowy 1986 r. W tym czasie stopa bezrobocia przesuwała się w dół od 10% w szczycie recesji do 8% w 1986 r. i 7,8% w 1987 r. W Szwecji i Wielkiej Brytanii stopy bezrobocia malały od połowy 1983 r. W Szwecji redukcja bezrobocia po 1985 r. osiągnięta została w wyniku wprowadzenia wcześniejszych emerytur i programów regulacji rynku pracy nacelowanych na wzrost zatrudnienia młodzieży. W tym państwie stosuje się szeroko okresowe zatrudnianie w usługach publicznych, szkolenie zawodowe oraz chronione stanowiska pracy, by zapewnić pracę ludziom, którzy byliby 11 Prezentowane dane statystyczne zostały zaczerpnięte z: Labour Force Statistics 1965-1985...; Employment and Unemployment 1989, EUROSTAT, Statistical Office of the European Com-munities, Luxemburg 1989. 12 Zob. również J. Moy, An Analysis of Unemployment and Other Labor Market Indicators in 10 Countries, „Monthly Labor Review", April 1988; idem, Labor Market Developments in U.S. and Winę Other Countries, „Monthly Labor Review", February 1984; idem, Recent Trends in Unemployment and the Labor Force, 10 Countries, „Monthly Labor Review", August 1985. V ' i ~i----------1---------1---------1---------1---------1---------1---------1---------r 1967 1970 1973 1975 1977 1980 1982 1986 1989 1990 bezrobocie ogółem B % 16 14 - 12 10 8 6 4 t------1------1------1------1------1------1------1 i r 1967 1970 1973 1975 1977 1980 1982 1986 1989 1990 bezrobocie mężczyzn ¦ Holandia; —\— RFN; —*— Szwecja; ? USA; x W. Brytania; —*— Włochy Rys. 2A i 2B. Stopy bezrobocia w wybranych państwach 68 Zbigniew Kaźmierczak C % 20 0 —i-----------1------------1-----------1-----------1-----------1------------1-----------1-----------1-----------1— 1967 1970 1973 1975 1977 1980 1982 1986 1989 1990 bezrobocie kobiet ¦ Holandia; —h- RFN; —*— Szwecja; ? USA; —x— W. Brytania; —a Włochy Rys. 2C. Stopy bezrobocia w wybranych państwach bezrobotni gdyby nie udzielono im pomocy. Liczba osób objętych tego rodzaju programami pomocy zmieniała się w zależności od fazy cyklu koniunkturalnego, lecz przewyższała liczbę bezrobotnych przeszło dziesięciokrotnie. W 1986 r. uczestnictwo w omawianych programach zawęziło się do 3,6% zasobów siły roboczej, gdy w 1984 r. było to 4,5%. W Wielkiej Brytanii wskaźnik bezrobocia zmniejszał się sukcesywnie od połowy 1983 r., gdy sięgnął maksimum równego 12%. Do końca 1987 r. bezrobocie w tym kraju spadło do najniższego w ciągu 7 lat poziomu, 9,3%. W przypadku RFN stopa bezrobocia doszła w 1985 r. do szczytowej wielkości (7,5%) w całym rozpatrywanym okresie i od końca wskazanego roku oraz w następnym systematycznie, aczkolwiek powoli spadała do 7%. Jednakże w 1987 r. ponownie wzrosła do 7,2%. Podobnie jak to miało miejsce w Szwecji, w RFN podjęto energiczne działania zapobiegawcze w postaci szkolenia zawodowego, przekwalifikowania przemieszczanych pracowników oraz programów redukcji bezrobocia. Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 69 Inaczej, niż to miało miejsce w omówionych dotychczas państwach, rozwijała się sytuacja w Japonii, Francji oraz we Włoszech, gdzie stopy bezrobocia osiągnęły najwyższy w ciągu 30 lat poziom dopiero w 1986 i 1987 r. W Japonii jednym z głównych powodów gwałtownego bezrobocia była duża rewaloryzacja jena. Wskaźnik bezrobocia doszedł do 2,9% w połowie 1986 r. i utrzymywał się na tej wysokości do połowy 1987 r., po czym wzrósł do 3,2% i do końca roku ustabilizował się poniżej 3%. Chociaż we wszystkich analizowanych państwach 3% stopa bezrobocia uznana byłaby za graniczącą z ideałem; to w Japonii oznaczała ona najgorszą od zakończenia II wojny światowej sytuację na rynku pracy. Bezrobocie we Francji przekroczyło granicę 10% na początku 1985 r. i do końca tego roku pozostawało niezmienne. Jednakże w 1986 r. powiększyło się do 11% i utrzymywało się na tej wysokości w ciągu następnego roku. Pod presją pogarszającej się sytuacji na rynku pracy rząd francuski przedsięwziął środki przeciwdziałające bezrobociu, przede wszystkim poprzez zmniejszenie barier strukturalnych (uproszczenie przepisów regulujących zwalnianie pracowników, zezwolenie prywatnym instytucjom na prowadzenie pośrednictwa pracy, zredukowanie ograniczeń dotyczących umów o pracę okresową, w niepełnym wymiarze czasu pracy itp., kreowanie nowych miejsc pracy oraz szkolenie zawodowe). W przypadku Włoch można mówić o stałym wzroście bezrobocia od połowy lat siedemdziesiątych, które od ok. 4% doszło do ok. 11% w 1986 r., utrzymując trend wzrostowy. Należy zaznaczyć, iż wysokie wskaźniki bezrobocia w tym kraju są obciążone wliczaniem do bezrobotnych osób, które nie poszukują pracy. Ocenia się, iż prawie połowa zarejestrowanych bezrobotnych we Włoszech, to osoby nie zainteresowane pracą, które w innych państwach nie są objęte statystyką bezrobocia. Bezrobocie w Holandii gwałtownie wzrastało od początku lat osiemdziesiątych od ok. 4% do blisko 12% w 1987 r., osiągając najwyższy poziom w całym rozpatrywanym okresie. Od tego momentu wskaźniki opadły poniżej 10%, jednakże ostatnio nie ujawniły się oznaki dalszego spadku. 3. STRUKTURA BEZROBOCIA Do osób najmniej zagrożonych bezrobociem zaliczają się mężczyźni pomiędzy 25 a 54 rokiem życia, wykształceni lub mający dużą praktykę zawodową. Większość z nich należy do tzw. pierwszego segmentu rynku pracy, tj. ma pełne zatrudnienie, płace rosnące wraz z wiekiem i otwarte 70 Zbigniew Kaźmierczak drogi kariery zawodowej w dużych firmach bądź w instytucjach państwowych. Inni - nisko wykwalifikowani lub niewykwalifikowani mężczyźni również należą do najmniej zagrożonych bezrobociem, ponieważ chronią ich różnorodne przywileje zdobyte poprzez związki zawodowe. Tak więc najsilniej zagrożoną bezrobociem grupę tworzą: kobiety, młodzież oraz pracownicy w starszym wieku i ludność należąca do mniejszości rasowo-etnicznych. W grupie. tej dominują ludzie o niskich kwalifikacjach lub niewykwalifikowani. Wyjaśnia to w dużym stopniu przyczyny bezrobocia. Oprócz tego działają przyczyny związane z postawami pracodawców. Typowe jest np., iż pracodawcy często nie dają równych szans wszystkim ubiegającym się o pracę, eliminując w pierwszej kolejności osoby zaliczone do omawianej grupy oraz by oszczędzić sobie wydatków związanych z procedurą kwalifikacyjną, tych którzy starają się u nich po raz pierwszy o pracę. W ten sposób niektórzy ludzie są systematycznie pozbawiani szans uzyskania pracy. Dowodzi to istnienia dyskryminacji na rynku pracy. Podobny efekt dają praktyki związków zawodowych, które mogą blokować zatrudnienie i awansowanie osób nie będących członkami tych związków zawodowych. Kobiety są generalnie silniej zagrożone bezrobociem niż mężczyźni. Pomiędzy 1973 i 1981 r. wskaźniki bezrobocia kobiet były o 30-40% wyższe niż mężczyzn w Kanadzie, RFN, Szwecji i USA; o 40-90% w Australii i ponad 100% we Francji i Włoszech. Dwa spośród rozpatrywanych państw: Japonia i Wielka Brytania stanowiły wyjątki od wskazanej reguły. W Japonii wskaźniki bezrobocia mężczyzn i kobiet pozostają we względnej równowadze, a w Wielkiej Brytanii większość wśród bezrobotnych stanowią mężczyźni. W grupie krajów o wysokiej przewadze bezrobocia kobiet (z wyjątkiem Włoch) od 1986 r. pojawiła się tendencja zmniejszania się owej dysproporcji, a wśród nich w USA, Kanadzie i Szwecji można już dostrzec kształtowanie się równowagi (zob. rys. 2B i 2C). Do charakterystycznych cech bezrobocia ujawniających się w badanym czasie zaliczyć należy również wydłużający się okres bezrobocia powiązany z nasilaniem się problemów strukturalnych oraz wzrost bezrobocia młodzieży. Kształtowanie się długookresowego bezrobocia ukazano w tab. 2. Zawarte w niej wskaźniki niestety nie ukazują ciągłości omawianego procesu, gdyż od 1983 r. wprowadzono w międzynarodowej statystyce bezrobocia ujednoliconą definicję, zmieniającą dotychczasowe, zindywidualizowane w dużym stopniu ujęcia krajowe. Tym niemniej we wszystkich badanych państwach widać wyraźną tendencję wzrostu wskaźników długookresowego bezrobocia. Z przytoczonych danych wynika również, iż zbiorowość mężczyzn długotrwale bezrobotnych rośnie więcej niż kobiet. Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 71 Tabela 2 Długookresowo bezrobotni według płci w wybranych państwach w latach 1977-1988 Państwo Okres bezrobocia w miesiącach >6 >12 O M K O M K Francja 1977 33,1 31,1 34,8 17,1 14,6 19,1 1980 38,7 36,6 40,5 22,3 20,2 24,0 1983 17,7 18,5 16,9 26,5 24,2 28,8 1985 18,7 19,1 18,0 30,4 28,7 32,2 1988 18,9 19,3 18,7 30,1 28,2 31,2 Holandia 1977 39,8 43,7 43,7 24,2 27,1 18,3 1980 36,3 36,3 51,8 21,1 21,1 20,7 1983 19,4 19,8 18,5 47,6 49,4 44,1 1985 15,4 15,1 26,1 53,9 56,3 49,6 1988 14,1 13,8 14,7 48,8 52,0 44,1 RFN 1977 40,3 41,3 39,7 18,6 21,2 16,2 1980 36,2 36,2 36,2 17,0 18,3 16,0 1983 25,6 25,6 25,6 28,5 29,9 27,0 1985 20,7 20,7 20,7 31,0 32,1 29,7 1988 19,6 19,4 19,8 32,6 32,9 32,2 Wielka Brytania 1977 35,8 39,9 26,2 20,0 23,7 11,4 1980 35,6 38,2 30,0 19,4 22,2 13,5 1983 18,5 17,7 20,1 37,0 41,5 26,4 1985 16,2 15,3 18,4 41,2 46,2 31,0 1988 17,0 15,7 20,0 41,8 46,0 32,0 Włochy 1978 44,6 45,3 43,7 28,4 30,3 26,0 1980 51,8 51,8 51,8 35,6 36,8 34,4 1983 16,0 16,3 15,8 43,0 40,2 45,9 1985 15,1 15,2 15,0 47,1 48,3 49,9 Źródło: Employment and Unemployment 1989, Eurostat Statistical Office of the European Communities, Luxemburg 1989. Rozwój długotrwałego bezrobocia jest szczególnie niepokojący, gdyż oznacza on trwałą utratę szans na pracę przez coraz większą grupę ludzi. Działają tu zgodnie dwie grupy przyczyn. Jedna z nich wiąże się z postawami pracodawców, którzy unikają zatrudniania długotrwale bezrobotnych, obawiając się, iż bezrobocie wiąże się tu ze szczególnymi, ukrytymi cechami osobowościowymi lub zawodowymi tych ludzi. Drugą okolicznością jest zanikanie (starzenie się) kwalifikacji w miarę wydłużania się bezrobocia i powiększanie się trudności sprostania stawianym wymaganiom kwalifikacyjnym. 72 Zbigniew Każmierczak Długotrwałe bezrobocie należy również wiązać z zachodzącymi przemianami strukturalnymi gospodarek, niosącymi ze sobą zmiany struktury popytu na pracę (w dalszej części opracowania zawarte jest szersze omówienie tych kwestii). Podobnie jak długotrwałe bezrobocie ocenić należy wzrost bezrobocia młodzieży. Ukazuje to rys. 3A i 3B. -Łatwo dostrzec, iż omawiany problem datuje się od początku lat siedemdziesiątych. W rozwoju bezrobocia młodzieży zauważalne są przynajmniej dwa szczyty przypadające na połowę lat siedemdziesiątych oraz początek osiemdziesiątych, które tak jak w przypadku dorosłych wiążą się z fazami cyklu koniunkturalnego. Od 1983 r. stopy bezrobocia młodzieży były co najmniej dwukrotnie wyższe niż osób powyżej 25 lat w większości badanych państw. W USA, Australii, RFN, Szwecji i Wielkiej Brytanii wskaźniki bezrobocia omawianej zbiorowości zmalały pomiędzy 1983 a 1985 r., jednakże w ciągu 1986 r. spadek został zahamowany. We Francji bezrobocie młodzieży nadal rosło pomiędzy 1983 a 1985 r., by następnie zmniejszać się po 1986 r.13 Wskazane zmiany bezrobocia pracowników w wieku do 24 lat spowodowane były wieloma czynnikami. Po stronie podaży wskazać trzeba na wzrost tej części zasobów siły roboczej, która tworzona jest przez młodzież. W USA i Kanadzie powiększanie się zasobów siły roboczej omawianej zbiorowości postępowało szybko od początku lat sześćdziesiątych, zaś w krajach europejskich od 1975 r. W obydwu przypadkach było to spowodowane czynnikami demograficznymi - napływem na rynek pracy młodzieży z powojennego wyżu demograficznego. W Japonii omawiana populacja rosła umiarkowanie w latach sześćdziesiątych, a następnie zmniejszyła się w latach siedemdziesiątych o ok. 1/3. Należy zwrócić uwagę na to, iż podaż pracy młodzieży została znacznie zmniejszona w rozpatrywanym okresie dzięki wydłużaniu okresu obowiązkowej nauki szkolnej, zgodnie z zasadą „late in, early out". W większości analizowanych państw obowiązkową naukę szkolną kończy się obecnie w wieku 16 lat. Jednakże nie we wszystkich państwach osiągnięto jednakowe rezultaty po podniesieniu dolnej granicy wieku zdolności do pracy. W niektórych państwach, jak np. USA, Kanada i Australia tradycją jest podejmowanie prac dorywczych i sezonowych w trakcie nauki szkolnej (chodzi o młodzież szkół średnich). Po stronie popytu na młodzieżowym rynku pracy najsilniej działa stały ubytek miejsc pracy o niskich wymaganiach kwalifikacyjnych, a więc łatwo dostępnych młodzieży, szczególnie tej, podejmującej pierwszą pracę. Poza 13 Zob. World Labour Report..., s. 43-44; Youth Unemployment. The Causes and Conseąuences, OECD, Paryż, 1980. A % 30 196", 1970 1975 1980 1985 mężczyźni 1989 1967 1970 1975 1980 1985 1989 kobiety i Holandia; —+- RFN; -W W. Brytania; Szwecja; a USA; — Włochy Rys. 3. Bezrobocie młodzieży 74 Zbigniew Kaźmierczak tym rośnie konkurencja w tym segmencie rynku pracy, gdyż o miejsca pracy o przedstawionej charakterystyce ubiegają się również coraz liczniejsze na rynku pracy zamężne kobiety (dotychczas nie pracujące) oraz imigranci (szczególnie w USA). Wzrost bezrobocia młodzieży łączyć należy ponadto z ogólnymi przemianami strukturalnymi gospodarek, a szczególnie z przesunięciem się aktywności gospodarczej z rolnictwa do innych sektorów, niedostatecznym rozwojem indywidualnych inicjatyw gospodarczych (samo-zatrudnianiem się) i małych firm rodzinnych, gdzie we wszystkich tych przypadkach młodzież znajdowała zatrudnienie bardzo często w firmach rodzinnych. Oprócz wymienionych czynników wzrostu bezrobocia młodzieży działających ciągle, ujawniają swój wpływ czynniki koniunkturalne. Okresowe pogarszanie się koniunktury silniej destabilizuje zawocowo młodzież niż starszych. Pracodawcy w czasie kryzysu zwalniają przede vszystkim młodych wiekiem i stażem pracowników, zachowując starszych i doświadczonych. Chcąc zaoszczędzić sobie kosztów szkolenia i adaptacji zawodowej ograniczają również rekrutację młodych pracowników, gdy poprawi się koniunktura. Tego typu praktyka znajduje również oparcie w wynegocjowanych ze związkami zawodowymi umowach zbiorowych, z reguły ochraniających starszych pracowników. Sumując dotychczasowe rozważania na temat bezrobocia należy zwrócić uwagę na to, iż bezrobocie wśród młodzieży i dorosłych stanowi różne, pod wieloma względami nieporównywalne zjawiska. Nie ulega wątpliwości, iż proces wchodzenia na rynek pracy, droga od szkoły do pracy jest pokonywana etapami, niezbędny do tego czas wydłuża się niezależnie od koniunktury. Wielu młodych ludzi nie musi spieszyć się z podjęciem pierwszej pracy i usamodzielniać się ekonomicznie. Jest jednakże wielu innych, którzy muszą pracować, gdyż od tego zależy status ekonomiczny rodziny. Co więcej, bezrobocie, a szczególnie długotrwałe ma silnie negatywne następstwa w postaci utrwalania się postaw zniechęcenia, poczucia nieprzydatności w społeczeństwie itp. oraz ogranicza przyszłą karierę zawodową. W niektórych państwach, takich jak: Japonia i RFN, stosuje się system wdrożenia absolwentów szkół do pracy zawodowej poprzez terminatorstwo. Obydwa te państwa rejestrują pozytywne efekty, aczkolwiek wątpliwe jest czy ich doświadczenia znalazłyby zastosowanie w warunkach innych systemów kulturowych i innej organizacji społeczeństwa. Trzeba również zaznaczyć, iż u podstaw sukcesu wskazanego systemu leżą dwa składniki: niskie płace dla terminatorów i gwarancje zatrudnienia. Przeprowadzona analiza pozwala wysunąć co najmniej trzy istotne wnioski: 1) bezrobocie stanowi ciągle jeden z trzech (inflacja, stagnacja, bezrobocie) problemów współczesnych wysoko rozwiniętych gospodarek; Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach 75 2) pomimo iż w ostatnich latach zmniejszyły się rozmiary bezrobocia, to jednak ciągle ok. 7 osób spośród każdych 100 wchodzących w skład zasobów siły roboczej pozostaje bez pracy; 3) wśród bezrobotnych starających się o pracę największe szanse mają mężczyźni w wieku 25-54 lata, po nich kobiety w tym samym wieku, z kolei młodzież do 24 lat; najmniejsze szanse mają przedstawiciele mniejszości etniczno-rasowych. Zbigniew Kaźmierczak UNEMPLOYMENT IN HIGHLY DEVELOPED COUNTRIES (A Comparative Analysis) The article analyze: some topical issues of unemployment in ten selected highly developed countries. These countries are: Australia, Canada, France, Great Britain, Holland, Italy, Japan, Sweden, United States and West Germany. The analysis covers the period of 1960-1989 and it is based on international statistics compiled by such organizations as the OECD and the EC. The aim of the article is to show the scalę, growth trends, and main structural problems connected with industrial unemployment in the above countries - individually and as a group. The article consists of three parts. The first part discusses the main terminological issues, and especially the concepts of unemployment, labour resources, employment, unemployment ratę etc. The author points out certain differences between definitions used by international and national statistics. In the second part there are analyzed dynamics of labour rescources and unemployment. A special attention has been paid here to determining the proportions of growth rates of: labour rescources, employment and unemployment. In his studies, the author used also relative measures of unemployment, i.e. rates of unemployment. The problems of unemployment structure are analyzed in the third part of the article. The analysis covers the main demographic and socio-occupational characteristics of the unemployment and the lenght of time during which they remain without work. The performed analysis allows to formulate at least three significant conclusions: 1) unemployment continues to rank high among three main problems of the highly developed economies (inflation, stagnation, unemployment); 2) despite the fact that the scalę of unemployment has diminished in recent years about 7 persons from among every 100 economically active persons are without jobs; 3) among the unemployment seeking jobs the biggest chances have men aged 25-54, foUowed by women of the same age, and young persons under 24 years of age; the representatives of ethnic-racial minorities. ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Jadwiga Florczak-Bywalec * NIEKONWENCJONALNE FORMY ZATRUDNIENIA JAKO INSTRUMENT OGRANICZANIA BEZROBOCIA KOBIET 1. WPROWADZENIE Wśród celów polityki ekonomicznej wymienia się pełne zatrudnienie. Z reguły bowiem w gospodarce kapitalistycznej występuje bezrobocie. Jest ono większe lub mniejsze w zależności od sytuacji demograficzno-gospodarczej. Gdy przekracza poziom uznany za dopuszczalny, państwo podejmuje działania mające na celu poprawę sytuacji na rynku pracy. W krajach rozwiniętych w okresie ostatniego dziesięciolecia opracowano i wdrożono blisko 200 programów specjalnych, zawierających różnorodne środki i działania, których celem było zmniejszenie bezrobocia1. Zatrudnienie bowiem, spełniając funkcję wzrostową i dochodową, jest także środkiem zaspokojenia społecznej potrzeby pracy, aspiracji zawodowych. Pełni więc także funkcję społeczną. Jak wynika z wielu badań, praca jest wartością niezależną od korzyści materialnych, jakie zapewnia2. Im wyższy poziom wykształcenia, tym wyższe miejsce zajmuje ona w systemie wartości człowieka. Jej utrata to również koszty psychologiczne, które ponosi bezrobotny. Recesja gospodarcza oraz próby zmian w funkcjonowaniu polskiej gospodarki zmieniły w istotny sposób sytuację w zatrudnieniu. Od początku 1990 r. mamy do czynienia z narastaniem bezrobocia. W odróżnieniu od bezrobocia w rozwiniętych krajach zachodnich, w których widoczny jest na rynku pracy ruch w obie strony, a większość bezrobotnych pobiera zasiłek nie dłużej niż 3 miesiące, u nas jest to w przeważającym stopniu proces * Dr, adiunkt w Katedrze Polityki Ekonomicznej UŁ. 1 M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem (wybrane problemy) z. 11/334, IPiSS, Warszawa 1990, s. 34. 2 Por. A. Sowińska, Praca w życiu człowieka, „Polityka-Społeczna" 1991, nr 4. [77] 78 Jadwiga Florczak-Bywalec jednokierunkowy. Niepokoi fakt, że często zwalnia się ludzi nie według kryterium kompetencji i przydatności, lecz stosuje swego rodzaju klucz społeczny. Zwalniani są przede wszystkim pracownicy dojeżdżający, chło-po-robotnicy, kobiety, ludzie starzy, inwalidzi. Nie przyjmuje się ludzi młodych, absolwentów różnego rodzaju szkół3. Bardzo szybko Polska znalazła się wśród krajów Europy o najwyższej stopie bezrobocia. Pod koniec 1991 r. bezrobotni stanowili 11,4% czynnych zawodowo i 16,5% pracujących poza rolnictwem indywidualnym. Zwraca uwagę duże zróżnicowanie przestrzenne sytuacji na rynku pracy. Są województwa, w których stopa bezrobocia jest ponad dwukrotnie wyższa od przeciętnej. Niepokojące jest także to, że dawno została już przekroczona granica bezrobocia nieuniknionego w gospodarce rynkowej, tzw. bezrobocia frykcyjnego. M. Kabaj szacuje, że w gospodarce polskiej nie powinno ono przekroczyć 400-600 tys. osób. Tak wiec bezrobocie chroniczne, które przynosi gospodarce poważne straty ekonomiczne obejmuje już 1,6 min bezrobotnych4. Ważne są jednak nie tylko straty ekonomiczne. Również skutki społeczne i moralne spowodowane bezrobociem są dotkliwe. Wiele rodzin żyje na granicy nędzy. Konieczne jest zahamowanie wzrostu bezrobocia, a następnie jego zmniejszenie. Programy przeciwdziałania bezrobociu winny dotyczyć lokalnych rynków pracy i być ściśle powiązane z sytuacją społeczno-gospodarczą i programem rozwoju danego regionu. Z dotychczasowych działań w zakresie ograniczania bezrobocia wynika, że nie jesteśmy przygotowani pod względem koncepcyjnym ani organizacyjnym do rozwiązywania problemów, jakie niesie ze sobą to zjawisko. Środki walki z bezrobociem stosowane w krajach o gospodarce rynkowej można podzielić na dwie grupy. Pierwsza to aktywne środki rynku pracy służące zwiększeniu zatrudnienia poprzez tworzenie nowych miejsc pracy, szkolenie zawodowe bezrobotnych, rehabilitację zawodową i zatrudnienie ludzi niepełnosprawnych. Druga grupa to środki pasywne służące zmniejszaniu podaży siły roboczej. Zaliczamy do nich, m. in. zwiększanie zatrudnienia przez podział istniejących stanowisk pracy między większą liczbę zatrudnionych5. W praktyce sprowadza się to do wzrostu liczby osób pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy. Jest to forma zatrudnienia najczęściej stosowana w przypadku kobiet. W niektórych krajach blisko połowa wszystkich czynnych zawodowo kobiet podejmuje pracę zorganizowaną w ten sposób. Duże doświadczenia w tym zakresie ma Wielka Brytania. Powinny one być wnikliwie analizowane nie tyle pod kątem możliwości ich bezpośredniego przenoszenia na nasz grunt, ile pod kątem ich wykorzystania w naszych specyficznych warunkach. 3 Por. A. Francik, Rynek pracy, nadzieje i zagrożenia, „Polityka Społeczna" 1990, nr 9. 4 Por. M. K a b aj, Elementy programu przeciwdziałania bezrobociu, „Polityka Społeczna" 1992, nr 1. 5 Por. M. Kabaj, op. cit., s. 40. Formy zatrudnienia jako instrument ograniczania bezrobocia 79 W Polsce kobiety zatrudnione w dotychczasowej gospodarce uspołecznionej6 pracują z reguły na pełnym etacie, rozpoczynając i kończąc pracę o tej samej porze. Umiejętne stosowanie form zatrudnienia powinno stać się istotnym instrumentem ograniczania bezrobocia, w szczególności bezrobocia kobiet. Wciąż mało popularne są u nas takie formy zatrudnienia, jak ruchomy czas pracy, praca w niepełnym wymiarze godzin czy praca nakładcza, choć od lat propaguje się je jako formy, które mogą łagodzić negatywne konsekwencje łączenia pracy zawodowej z obowiązkami domowymi. Problem ten nabiera znaczenia w związku z rosnącym bezrobociem kobiet. Początkowo nie były widoczne różnice w strukturze bezrobotnych według płci. Systematycznie rosnące od dwóch lat bezrobocie dotyka jednak najbardziej kobiet niż mężczyzn. Udział ich wśród bezrobotnych jest bowiem większy niż wśród ogółu zatrudnionych. Na koniec 1990 r. kobiety stanowiły 51% bezrobotnych, a 46% ogółu zatrudnionych. Oznacza to, że są one częściej niż mężczyźni zwalniane i częściej brakuje dla nich pracy. Taka prawidłowość występuje także we wszystkich krajach Europy Zachodniej poza Anglią7. Jeśli dodamy, że wśród miejsc pracy zgłaszanych przez pracodawców do rejonowych biur pracy większość określana jest jako miejsca dla mężczyzn, to^wyraźnie widać, że sytuacja kobiet na rynku pracy pogarsza się bardziej niż sytuacja mężczyzn. O ile jednak w dalszym ciągu zgłasza się wolne miejsca pracy według płci, co stanowi przejaw dyskryminacji kobiet na rynku pracy, o tyle w programach dotyczących przeciwdziałania bezrobociu nie ma żadnych propozycji instrumentów szczególnie wskazanych do wykorzystania na tych lokalnych rynkach pracy, gdzie bezrobocie kobiet jest szczególnie widoczne. Dalecy jesteśmy od traktowania kobiet jako szczególnej części zasobów pracy. Uważamy jednak, że instrumentem, który umiejętnie zastosowany mógłby spowodować pewne ograniczenie bezrobocia, zwłaszcza wśród kobiet, jest rozszerzenie zakresu różnych form zatrudnienia. Chodzi przede wszystkim o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy. 2. ZATRUDNIENIE W DOTYCHCZASOWEJ GOSPODARCE USPOŁECZNIONEJ WEDŁUG FORM ZATRUDNIENIA Jak już wcześniej wspomniano, zatrudnieni w innych formach niż na pełnym etacie stanowili i stanowią u nas zaledwie kilka procent. Zmiany, jakie nastąpiły w strukturze zatrudnienia według form w minionym dziesięcioleciu, przedstawiono w tab. 1. 6 Nie dysponujemy informacjami o formach zatrudnienia w gospodarce nie uspołecznionej. Można jedynie przypuszczać, że zróżnicowanie tych form jest tutaj większe niż w gospodarce uspołecznionej. 7 Por. D. Graniewska, Bezrobocie kobiet w krajach Europy Zachodniej, z. 5, IPiSS, Warszawa 1990, s. 13. Tabela 1 Pracujący w sektorze uspołecznionym według form zatrudnienia Wyszczególnienie Ogółem Pełnozatrudnieni Niepełnozatrudnieni Agenci Osoby wykonujące pracę ogółem w tym sezonowi i zatrudnieni ogółem w tym w głównym miejscu pracy dorywczo razem w tym emeryci i renciści nakładczą w tys. Ogółem 1980 12 797,9 11 792,4 158,4 668,2 412,8 245,2 195,2 225,4 1985 12 451,7 11 367,3 160,9 898,6 609,5 440,6 136,5 164,9 1989 11 709,9 10411,1 130,3 1 153,2 811,3 579,0 181,5 129,1 1990 9 741,0 8 843,7 862,7 601,9 430,4 w tym kobiety 1980 5 689,9 5 081,4 37,5 322,8 222,8 90,3 146,9 189,3 1985 5 621,3 5 039,0 30,9 427,3 311,0 179,6 91,0 134,4 1989 5 501,3 4 814,9 23,8 578,8 428,0 260,6 109,5 102,6 1990 4 525,7 4 169,5 449,5 331,9 201,0 w odsetkach Ogółem 1980 100,0 96,6 1,3 5,5 3,4 2,0 1,5 1,7 1985 100,0 94,9 1,3 7,5 5,1 3,7 1,1 1,3 1989 100,0 82,8 1,2 10,3 7,2 5,2 1,5 1,1 1990 100,0 90,7 8,8 6,1 4,4 Kobiety 1980 100,0 90,3 0,6 5,6 3,9 1,5 2,5 3,3 1985 100,0 89,6 0,5 7,6 5,5 3,2 1,6 2,4 1989 100,0 87,3 0,4 10,5 7,7 4,7 2,0 1,8 1990 100,0 92,1 9,9 7,3 4,4 udział kobiet w poszczególnych formach zatrudnienia Ogółem = 100% 1980 44,4 43,1 23,6 48,3 54,0 36,8 75,2 84,0 1985 45,1 44,2 19,2 47,5 51,0 40,7 66,6 81,5 1989 46,9 46,2 18,2 50,1 52,7 45,0 60,3 79,4 1990 46,4 47,1 52,1 55,1 46,7 Źródło: Opracowano na podstawie: Praca 1990, GUS, Warszawa 1991, s. 26, 35; Rocznik statystyczny 1991, GUS, Warszawa 1991, s. 98-99; obliczenia własne. ¦¦¦¦¦¦¦¦ Formy zatrudnienia jako instrument ograniczania bezrobocia 81 Spośród form zatrudnienia innych niż praca na pełnym etacie największe zmiany dotyczą niepełnozatrudnionych. Zwiększyła się ich liczba, a także udział w ogóle zatrudnionych. Trzeba jednak zwrócić uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze - znaczną część tej grupy pracowników stanowią osoby, dla których jest to praca dodatkowa, chociaż udział ich maleje. Po drugie - wyraźnie wzrósł udział emerytów i rencistów pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy. Wiąże się to z wprowadzeniem w badanym okresie przepisów umożliwiających korzystanie z wcześniejszych emerytur. Wiele osób znalazło się w trudnej sytuacji materialnej i szukało źródeł dodatkowych dochodów. Należy zwrócić uwagę na zmiany, jakie nastąpiły w 1990 r. Liczba niepełnozatrudnionych w głównym miejscu pracy zmniejszyła się w stosunku do 1989 r. o blisko 25%, przy czym 2/3 tej grupy stanowili emeryci i renciści. Spadek ten dotyczy w większym stopniu mężczyzn, ale wystąpił także wśród kobiet. Nie dysponujemy jeszcze danymi na koniec 1991 r., ale można przypuszczać, że nasilające się bezrobocie spowodowało dalszy spadek liczby niepełnozatrudnionych. Należą oni bowiem do grupy zwalnianych w pie "wszej kolejności. Taką tendencję zmian potwierdzają informacje dotyczące województwa łódzkiego (tab. 2). Liczba niepełnozatrudnionych w głównym miejscu pracy zmniejszyła się w 1990 r. w stosunku do 1989 r. o blisko 25%, a więc w podobnym stopniu jak przeciętnie w całym kraju. W 1991 r. spadła o dalsze 18%8. Informacje dotyczące zatrudnienia w województwie łódzkim na koniec 1991 r. pozwalają zasygnalizować zjawisko istotne z punktu widzenia tematu opracowania. Otóż miejsca pracy w niepełnym wymiarze godzin tworzone są dwa razy częściej w sektorze prywatnym niż w publicznym. Niepełnoza-trudnieni w głównym miejscu pracy stanowili 6,2% zatrudnionych w sektorze publicznym i 12,6% w sektorze prywatnym. Być może rozwijający się sektor prywatny wchłonie część bezrobotnych, zwłaszcza kobiet, oferując im coraz częściej pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy. Z uwagi na interesujący nas aspekt stosowania różnych form zatrudnienia kobiet zajmiemy się dokładniej pracą w niepełnym wymiarze czasu oraz pracą nakładczą, wykorzystując niektóre doświadczenia rozwiniętych krajów rynkowych. Uważamy, że powinny być one wykorzystane jako jeden z instrumentów ograniczenia bezrobocia, zwłaszcza kobiet. W opracowanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej Założeniach programu przeciwdziałania skutkom bezrobocia nie wzięto pod uwagę możliwości takich rozwiązań9. 8 Obliczono na podstawie: Rocznik statystyczny województwa łódzkiego, WUS, 1991, s. 116, tab. 2. ' Por. Założenia programu przeciwdziałania skutkom bezrobocia, Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, Warszawa, kwiecień 1991 r.; Por. także: Regionalne i s:rukturalne aspekty przeciwdziałania bezrobociu, CUP, Warszawa, marzec 1991. Tabela 2 Pracujący w gospodarce narodowej według form zatrudnienia w województwie łódzkim w 1991 r. (stan z 31 grudnia) Wyszczególnienie Pracujący Ogółem Zatrudnieni (bez uczniów) Właściciele, współwłaściciele i pomagający członkowie rodzin Osoby wykonujące pracę nakładczą Agenci pełnoza-trudnie-nia w tym sezonowi i zatrudnieni dorywczo niepełnozatrudnieni ogółem w tym w głównym miejscu pracy razem w tym emeryci i ren- ciści w tys. Ogółem 0 292 760 289 469 267 876 1 364 32 347 21 593 17 305 1 021 704 1 566 M 136 834 134 911 125 445 1 020 15 043 9 466 8 092 784 213 926 K 155 926 154 558 142 431 344 17 304 12 127 9 213 237 491 640 Sektor publiczny O 229 381 228 479 214 291 698 22 665 14 188 10 941 4 123 775 M 105 232 104 698 98 696 570 10 344 6 002 4 980 3 4 525 K 124 149 123 781 115 595 128 12 321 8 186 5 961 1 119 248 Sektor prywatny O 56 156 53 675 47 198 580 8 625 6 777 5 872 883 581 717 M 27 972 26 743 23 526 395 4 225 3 217 2 907 676 209 344 K 28 184 27 232 23 672 185 4 440 3 560 2 965 207 372 373 U( Iział kobiet v i poszczególnych form_.L zatrudnienia Ogółem 53,2 53,3 53,9 26,6 53,4 56,1 53,2 23,2 69,7 40,8 Sektor publiczny 54,1 54,1 53,9 18,3 54,3 57,6 54,4 25,0 96,7 32,0 Sektor prywatny 50,1 50,7 50,1 31,8 51,4 52,5 50,4 23,4 64,0 52,0 Łącznie z sezonowymi i zatrudnionymi dorywczo. Źródło: Opracowano na podstawie informacji Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego; obliczenia własne. Formy zatrudnienia jako instrument ograniczania bezrobocia 83 3. ZATRUDNIENIE KOBIET W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PRACY W sytuacji, gdy nie ma możliwości wzrostu liczby miejsc pracy, a podaż siły roboczej zwiększa się, wzrasta bezrobocie. Aby temu zapobiec, można podzielić istniejące miejsca pracy między większą liczbę zatrudnionych. Jeśli bowiem nie ma dla wszystkich pracy na pełnych etatach, to korzystniej będzie zapewnić im przynajmniej pracę w niepełnym wymiarze czasu. Można to zrobić w różnych formach. Jedna z nich polega na takiej organizacji stanowisk pracy, aby dwóch pracowników zajęło stanowisko, na którym dotychczas pracowała jedna osoba. Dokonuje się podziału obowiązków i wynagrodzenia. Inną formą jest skracanie normy czasu pracy (dziennej, tygodniowej lub rocznej), ograniczanie liczby godzin nadliczbowych itp. Główną przeszkodą szerszego zastosowania tych form zatrudnienia jako środka walki z bezrobociem jest kwestia płac10. Pracownicy niechętnie godzą się na obniżanie poziomu płac. Znane są przykłady rekompensowania pracownikom częś ń zarobku utraconego w związku ze skróceniem czasu pracy. We Włoszech np. pracownicy, którzy godzą się podzielić swoją pracę z innymi otrzymują z Funduszu Wyrównania Płac do 50% utraconego zarobku. W Belgii natomiast, w ramach umowy „3-5-3", duże przedsiębiorstwa mogą obniżyć płace o 3%, w zamian za wynoszące 5% skrócenie czasu pracy i 3% dodatkowego zatrudnienia11. Analiza zatrudnienia w krajach zachodnich pozwala na sformułowanie pewnych prawidłowości. Liczba pracujących w -niepełnym wymiarze czasu wyraźnie rośnie. Najczęściej są to osoby szczególnie zagrożone bezrobociem: młodociani, ludzie starsi i kobiety. Nas interesuje przede wszystkim praca kobiet (tab. 3). Stanowią one średnio dziesięciokrotnie większy odsetek wśród zatrudnionych w tym systemie niż mężczyźni. Udział ich waha się od 64,1% we Włoszech do 94,3% w Wielkiej Brytanii12. W Holandii np. większość kobiet pracuje w skróconym czasie pracy. Wśród niepełnozatrudnionych w Wielkiej Brytanii kobiety stanowią blisko 90%. Co więcej, miejsca pracy dla nich są coraz częściej tworzone w ten sposób. Wzrost liczby kobiet niepełnozatrudnionych wiąże się ze wzrostem aktywności zawodowej mężatek. Stanowiły one w 1988 r. 70% ogółu kobiet pracujących zawodowo. Blisko połowa z nich pracowała w niepełnym wymiarze czasu. Wśród kobiet niezamężnych było 24% niepełnozatrudnionych, a wśród mężczyzn zaledwie 4%13. Należy pamiętać, 10 Por. M. Kabaj, op. cit., s. 47. " Ibidem, s. 48. 12 I. Bak ker, Womeris Employment in Comparatbie Perspective, [w:] Feminization of the Labour Force. Paradoxes and Promises, ed. J. Jenson, E. Hagen, C. Reddy, Cambridge, Oxford 1988, s. 91. 13 1988 Labour Force Survey - Preliminary Results, „Employment Gazette", April 1989. 84 Jadwiga Florczak-Bywalec Tabela 3 Udział kobiet pracujących w niepełnym wymiarze czasu w zatrudnieniu kobiet ogółem (zatrudnienie ogółem = 100%) Kraj 1983 1989/1990 Kraj 1983 1989/1990 Belgia 19,7 25,0 Portugalia 10,0 Francja 20,0 23,8 Hiszpania 11,9 Niemcy 30,0 30,6 Zjednoczone Królestwo 42,4 43,8 Grecja 12,1 10,3 Dania 44,7 41,5 Irlandia 15,5 17,1 Norwegia 63,3 48,2 Włochy 9,4 10,9 Szwecja 45,9 40,5 Luksemburg 17,0 15,1 Finlandia 12,5 10,2 Holandia 50,1 61,7 Źródło: OECD 1991, 46; cyt za: J. Natti, Atipical Employm nt in Finland: Flexible and precarious, s. 9 (maszynopis). że ta forma zatrudnienia umożliwia wielu kobietom łączenie pracy zawodowej z opieką nad dziećmi i zajęciami domowymi. Z badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii wynika, że aż 68% kobiet wychowujących dzieci do lat 16 pracowało w niepełnym wymiarze czasu. Spośród tych, których dzieci miały 0-4 lat tylko 7% pracowało na pełnym etacie14. Duży udział kobiet wśród niepełnozatrudnionych bywa uważany za wyraz ich dyskryminacji na rynku pracy. Bardzo często jest to jednak praca wybrana, a nie przymusowa. Świadczą o tym badania na temat przyczyn podejmowania zajęć w niepełnym wymiarze czasu pracy (tab. 4). Aż 77,6% kobiet zamężnych, pracujących w niepełnym wymiarze godzin, wybrało ten rodzaj pracy, ponieważ nie odpowiadała im praca na pełnym etacie, a tylko 5,3% z powodu braku takiej pracy. Również wśród kobiet niezamężnych, a nawet wśród mężczyzn zdecydowanie większe były udziały tych, którzy taką pracę wybrali niż tych, którzy byli do niej zmuszeni ze względu na brak pracy na pełnym etacie. Dla wielu osób jest to bardzo wygodna forma zatrudnienia zwłaszcza, że różnorodność sposobów organizacji tego typu prac jest bardzo duża. W niepełnym wymiarze godzin pracuje także znaczna część kobiet w innych krajach zachodnich. W niektórych z nich rośnie ich udział wśród ogółu pracujących zawodowo kobiet. We Francji blisko czwartą część aktywnych zawodowo stanowią kobiety niepełnozatrudnione. Z przeprowadzonych tam badań wynikało, że kobiety bierne zawodowo są zainteresowane właśnie pracą w niepełnym wymiarze godzin15. Także w RFN w 1989 r. 14 Por. V. Beechey, E. Whitelegg, Women in Britain Today, Philadelphia 1986, s. 93. 15 Francuzki i kryzys, „Problemy Społeczne Świata Kapitalistycznego" 1982, nr 185; cyt. za: B. Kołaczek, Formy i charakter zatrudnienia kobiet w Polsce i w innych krajach, z. 6/124, IPiSS, Warszawa 1990, s. 80. Tabela 4 Przyczyny podejmowania pracy w niepełnym wymiarze czasu w Wielkiej Brytanii Wyszczególnienie Ogółem pracujący w niepełnym wymiarze czasu w tys. Pracujący według przyczyn w %c Nauka Choroba lub kalectwo Brak pracy na pełnym etacie Nie chce pracować na pełnym etacie Inne niezamężne a a Panny, wdowy, rozwiedzione, w separacji. b Wstępny szacunek. c W stosunku do ogółu pracujących w niepełnym wymiarze czasu. źródło: 1988 Labour Force Survey - Preliminary Results, „Employment Gazette", April 1989. 1987 19881' 796 830 29,6 31,6 1,7 1,7 13,9 12,1 37,1 38,3 17,7 16,3 / 86 Jadwiga Florczak-Bywalec ponad 30% kobiet pracowało w tym systemie. W Danii, Szwecji i Norwegii, gdzie poziom aktywności zawodowej należy do najwyższych, duża część kobiet również pracuje na „pół etatu"16. Coraz częściej tego rodzaju praca jest również udziałem Japonek. Udział tej grupy wśród ogółu pracujących kobiet wzrósł z 9,6% w 1965 r. do 22,1% w 1984 r.17 W Polsce od wielu lat próbowano popularyzować tę formę zatrudnienia wśród kobiet zakładając, że ułatwi im to wywiązywanie się z podwójnych obowiązków. Prowadzono szereg badań, chcąc wysondować opinie kobiet na temat ich gotowości podjęcia pracy w tym systemie. Okazało się, że ich zainteresowanie taką pracą, głównie ze względów płacowych, nie było zbyt duże. Można przypuszczać, że obecnie zainteresowanie taką pracą byłoby większe. Mając do wyboru zwolnienie lub pracę w ograniczonym wymiarze czasu, kobiety wybierały to drugie. Tym bardziej, że bardzo wzrosły ceny tzw. usług dla rodziny. Likwiduje się żłobki i przedszkola, ponieważ opłaty są tak wysokie, że maleje popyt na tego rodzaju usługi. Praca w niepełnym wymiarze godzin ułatwiłaby zorganizowanie opieki nad dziećmi, a jednocześnie wykorzystanie kwalifikacji zawodowych. Wydaje się, że stworzenie warunków sprzyjających podejmowaniu pracy w niepełnym wymiarze czasu, zwłaszcza dla młodzieży, kobiet i ludzi starszych może znacznie złagodzić problem bezrobocia; jest także korzystne ze względów zawodowych i społecznych. Powinien to być instrument aktywnego oddziaływania na rynek pracy. Należy tworzyć warunki zachęcające pracodawców do organizowania tego typu miejsc pracy. Dotyczy to zwłaszcza małych przedsiębiorstw powstających w ostatnich okresie. Byłoby to znacznie bardziej pożyteczne wykorzystanie przynajmniej części pieniędzy przeznaczanych na zasiłki dla bezrobotnych. U nas z reguły dostrzegano jedynie trudności związane z organizowaniem miejsc pracy dla dwóch lub trzech osób, zamiast dla jednej. Tymczasem w Wielkiej Brytanii zwraca uwagę wzrost zainteresowania pracodawców tą formą zatrudnienia. Motywują to m. in. wysoką efektywnością tej grupy pracowników18. Jest to szczególnie korzystna forma pracy dla kobiet powracających do aktywnego życia zawodowego po przerwie związanej z urodzeniem dziecka. Skrócony czas pracy stwarza także możliwości zarobkowania ludziom niepełnosprawnym i tym, którzy opiekują się osobami chorymi lub starszymi. Pamiętając o niewielkiej popularności tej formy zatrudnienia u nas, należy podjąć działania skłaniające potencjalnych kandydatów do tych 16 Z. Dach, Wykształcenie, zatrudnienie i place w Szwecji, „Polityka Społeczna" 1989, nr 7. 17 Zatrudnienie kobiet w Japonii, CINTE, „Sygnały" 1986, nr 22-1, s. 3-5; cyt. za: B. Kołaczek, op. cit., s. 81. 18 Por. J. Sidaway, A. Warcing, Part-Timers with Potential, „Employment Gazette", January 1992. Formy zatrudnienia jako instrument ograniczania bezrobocia 87 prac do większej aktywności w poszukiwaniu pracy, która może mieć wiele zalet, choćby ze względu na różnorodność organizacyjną, umożliwiającą łączenie obowiązków domowych z zarobkowaniem. W Finlandii np. praca tylko w soboty i niedziele cieszy się dużym zainteresowaniem osób młodych. Ważną rolę mogą tu odegrać tzw. kluby pracy, o organizowaniu których zaczyna się już coraz częściej mówić, a które bardzo pomagają bezrobotnym w krajach zachodnich19. 4. ZATRUDNIENIE KOBIET W SYSTEMIE PRACY NAKŁADCZEJ Praca nakładcza jest szczególną formą zatrudnienia umożliwiającą podejmowanie pracy zarobkowej w domu. Jest to ważne zwłaszcza dla osób, które z różnych względów, np. ze względu na stan zdrowia nie mogą pracować poza domem. Dotyczy to także osób, które opiekują się chorymi, matek sprawujących opiekę nad małymi dziećmi, jedynych żywicielek rodziny. W Polsce stosunkowo mało osób pracuje w systemie nakładczym, przy czym liczba ich wyraźnie maleje (por. tab. 1). Charakterystyczne jest, że pracę nakładczą podejmują głównie kobiety. Stanowią one 80% wśród chałupników. Trzeba jednak odnotować aczkolwiek niewielki, ale systematyczny spadek udziału kobiet w latach osiemdziesiątych. Wiąże się to z rosnącą w tym okresie liczbą emerytów i rencistów. Część z nich, także mężczyzn, podjęła pracę chałupniczą zmieniając w niewielkim stopniu strukturę zatrudnionych w tym systemie według płci. Również w innych krajach zatrudnienie chałupnicze jest mocno sfeminizowane. W Wielkiej Brytanii np. w czterech miastach, w których badano ten problem w 1981 r. pracował w systemie chałupniczym tylko jeden mężczyzna20. Najczęściej pracują tam chałupniczo kobiety z rodzin muzułmańskich, w których mężczyźni niechętnie godzą się na pracę kobiet poza domem. W województwie łódzkim, podobnie jak w całym kraju, obserwujemy spadek liczby chałupników w latach 1980-199021. Zdając sobie sprawę z negatywnych cech pracy nakładczej uważamy, że w obecnej sytuacji również ta forma zatrudnienia kobiet winna być brana pod uwagę jako środek ograniczania bezrobocia kobiet, zwłaszcza matek dzieci do lat 7. " Por. G. Koptas, Organizacja pomocy bezrobotnym w Wielkiej Brytanii, „Służba Pracownicza" 1991, nr 5 oraz E. Czarnul, A. Domagała, Działania na rzecz bezrobotnych we Francji, „Służba Pracownicza" 1991, nr 11. 20 V. Beechey, Women's Employment in ContemporaryBritain, [w:] V. Beechey, E. Whitelegg, op. cit., s. 95. 21 Por. Rocznik statystyczny województwa łódzkiego..., s. 119. 88 Jadwiga Florczak-Bywalec 5. INNE FORMY ZATRUDNIENIA Liczba osób zatrudnionych sezonowo i dorywczo jest w Polsce mała (por. tab. 1) i w badanym okresie maleje. Maleje również udział kobiet w tej grupie z 23,6% w 1980 r. do 18,2% w 1989 r. W krajach zachodnich stosuje się szereg innych form zatrudnienia, takich jak: 1) skrócony czas pracy w wieku przedemerytalnym; 2) rozliczanie rocznego czasu pracy w ramach zatrudnienia sezonowego; 3) czas pracy zorientowany na zmienną ilość pracy, dzielonej przez pracodawcę w skali miesiąca i w krótszych okresach; 4) długoterminowy urlop, np. kształcenie zawodowe; 5) praca według indywidualnego podziału czasu pracy; 6) praca w mieszkaniu możliwa dzięki nowym technikom komunikacji22. Wszystkie nowe formy zatrudnienia mają służyć łagodzeniu bezrobocia. W praktyce możliwe są kombinacje różnych nietypowych form zatrudnienia. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin, o którym już pisaliśmy, stanowi niezbędny komponent wdrażania niektórych modeli elastycznego czasu pracy. W przypadkach wydłużania funkcjonowania zakładu na dni zwykle wolne od pracy czy też lepszej organizacji pracy w godzinach szczytu (np. w handlu) można zatrudnić dodatkowych pracowników. Spowoduje to wzrost efektywności działalności przedsiębiorstwa, natomiast z punktu widzenia rynku pracy powstaną możliwości nowych miejsc zatrudnienia. Ma to istotne znaczenie w warunkach bezrobocia i uwzględniane jest w polityce zatrudnienia w krajach zachodnich23. W związku z narastającym bezrobociem kobiet uważamy, że w programach, jakie opracowywane są w celu ograniczania tego zjawiska, winny być uwzględniane zróżnicowane formy zatrudnienia. Dotyczy to zwłaszcza tych rynków pracy, gdzie kobiety dominują wśród bezrobotnych. Być może w związku z prywatyzacją naszej gospodarki większa będzie różnorodność form zatrudnienia, a przede wszystkim rozszerzony zostanie zakres prac w niepełnym wymiarze czasu. Należy zastanowić się nad możliwością wykorzystania niektórych doświadczeń krajów zachodnich. 22 B. Kołaczek, op. cit., s. 87. 23 Por. H. Strzemińska, Elastyczne zatrudnienie i elastyczny czas pracy jako instrument zarządzania przedsiębiorstwem w okresie reformowania gospodarki w Polsce, „Praca i Zabezpieczenia Społeczne" 1991, nr 1; por. także A. Wareing, Working Orrangemenis and Patterns of Working Hours in Britain, „Employment Gazette", March 1992. Formy zatrudnienia jako instrument ograniczania bezrobocia 89 Jadwiga Florczak-Bywalec EMPLOYMENT FORMS AS AN INSTRUMENT OF REDUCING UNEMPLOYMENT AMONG WOMEN The analysis performed in the article shows that in order to reduce unemployment among women there should be taken into account differentiated forms of employment, and especially part-time jobs. This concerns, first of all, these labour markets where women tend to predominate among the unemployed. Some experience gained by the Western countries might be tapped here. In many of them the number of those employed on part-time jobs is rising ąuite significantly. In most cases these are persons most exposed to unemployment, i.e. young persons, elderly people, and women. However, women constitute a vast majority of them. For instance, in Great Britain women account for almost 90% of such persons. They choose this form of employment, because it allows them also to look after their children. Employers should be encouraged to create such jobs, and especially smali firms expanding recently. Among others forms of employment allowing to curb unemployment there are listed such as outwork, in-house err ployment facilitated by new techniąues of Communications, or a flexible working time. In prac .ice, combinations of different untypical forms of employment are possible. All of them may contribute to mitigating unemployment and they should be taken into account in various programmes aimed at curbing this phenomenon. ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Iwona Kukulak-Dolata* ISTOTA I FUNKCJE INSTYTUCJI POŚREDNICTWA PRACY Pośrednictwo pracy stanowi zespół działań i środków zmierzających do znalezienia ludziom pracy, której poszukują, a zakładom pracy odpowiednich pracowników1. Cel ten w praktyce zostaje osiągnięty poprzez spełnienie przez pośrednictwo wielu ze sobą zharmonizowanych funkcji. Tak rozumiana działalność odnosi się do różnych form organizacyjnych pośrednictwa pracy, tj. do społecznego - prowadzonego przez związki zawodowe i organizacje charytatywne, do zarobkowego - prowadzonego przez osoby prywatne lub spółki w celach dochodowych i do publicznego - organizowanego przez państwo, mającego charakter powszechny. Publiczne pośrednictwo pracy jest dominującą formą we wszystkich krajach, a w Polsce istnieje od 1919 r. Pośrednictwo pracy ma duże tradycje. Po raz pierwszy kontakty między pracodawcą i pracobiorcą były regulowane ustawą z 1910 r. o pośredniczeniu w zmianie miejsca pracy. Ta dziedzina instytucjonalnej organizacji rynku pracy nie uległa większym przeobrażeniom. Publiczne pośrednictwo pracy, mimo iż powstało najpóźniej, zostało uznane przez Międzynarodową Organizację Pracy za podstawową formę pośredniczenia w zawieraniu umowy o pracę. Pierwszym międzynarodowym aktem, dotyczącym organizacji tej formy była Konwencja nr 2 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1919 r. w sprawie bezrobocia2. Zobowiązywała państwa ratyfikujące ją do tworzenia systemu bezpłatnych, publicznych biur pośrednictwa pracy, będących pod kontrolą władzy państwowej. Konwencja ta nakładała obowiązek opracowywania i przesyłania Międzynarodowemu Biuru Pracy informacji o stanie bezrobocia i o podejmowanych * Mgr, asystent w Katedrze Polityki Ekonomicznej UŁ. 1 Ustawa o zatrudnieniu i bezrobociu z 16 października 1991 r., „Dziennik Ustaw" 1991, nr 106. 2 Konwencja nr 2 MOP została ratyfikowana przez Polskę 11 czerwca 1924 r. („Dziennik Ustaw" 1925, nr 54, poz. 364). [91] 92 Iwona Kukulak-Dolata f środkach walki z tym zjawiskiem. Opracowana natomiast w 1948 r. Konwencja nr 88 Międzynarodowej Organizacji Pracy w sprawie organizacji służb zatrudnienia określiła zasady, na podstawie których powinno funkcjonować {) pośrednictwo pracy. Stosownie do postanowień tego aktu wyodrębnia się następujące zasady: 1) powszechności, oznaczającej dostęp do usług pośrednictwa dla wszystkich kategorii pracowników i pracodawców; 2) bezstronności, czyli egalitaryzacji dwóch podstawowych kategorii rynku pracy; 3) dobrowolności, oznaczającej wolne od przymusu korzystnie z usług pośrednictwa pracy dla obu stron; 4) bezpłatności, oznaczającej zakaz pobierania opłat; 5) współdziałania związków zawodowych i zakładów pracy ze służbami zatrudnignia3. y Konwencja ta została uzupełniona Zaleceniem nr 83 w sprawie organizacji służb zatrudnienia na 31 Sesji Konferencji Generalnej Międzynarodowej Organizacji Pracy w 1948 r. Konwencję nr 88 ratyfikowało ponad 60 państw. Polska jej nie wdrożyła w życie, mimo iż brała udział w nadaniu jej ostatecznego kształtu. Część wymienionych zasad była jednak wykorzystana jako wzór przy tworzeniu w naszym kraju, po II wojnie światowej publicznego pośrednictwa pracy4. Dużą rolę w konkretyzowaniu zadań dla jednostek zajmujących się pośrednictwem pracy odegrała również Konwencja nr 122 Międzynaro^owd^ Organizacji Pracy z 1964 r., która dotyczyła polityki zatrudnienia.lPolityka I zatrudnienia w myśl postanowień konwencji zmierzać powinna do zapewnienia zatrudnienia wszystkich osobom zdolnym do pracy i jej poszukujących. Każdy pracownik, zgodnie z konwencją, powinien mieć możliwość zdobywania kwalifikacji niezbędnych do wykonywania pracy, która jemu odpowiada oraz wykorzystania swoich umiejętności i zdolności w procesie jej wykonywania bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, wyznanie, poglądy polityczne, przynależność narodową lub pochodzenie społeczne. Konwencja została ratyfikowana pT^z Polskę 29 września 1966 r.^ W procesie organizacji pośrednictwa pracy, kwestią otwartą pozostaje problem jego wyłączności. Interpretacja wyłączności sprowadza się w praktyce do wystąpienia dwóch niezależnych od siebie form. W pierwszej z nich może być ona rozumiana jako wyłączne prawo biur pracy w pośredniczeniu w procesie zawierania umów o pracę między pracodawcą a osobą poszukującą 3 Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy, ratyfikowane przez Polskę, red. M. Seweryliski, Warszawa 1983, s. 38. 4B. Kołaczek, System terenowej służby zatrudnienia stopnia wojewódzkiego, „Studia i Materiały IPiSS" 1989, s. 308-310. 5 Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy..., s. 308-310. Istota i funkcje pośrednictwa pracy 93 pracy. Oznacza to, że pracodawca może zatrudniać wyłącznie osoby zarejestrowane i skierowane przez biura pracy. W tym przypadku pośrednictwo pracy jest obligatoryjne zarówno w odniesieniu do pracowników, jak i pracodawców. W Polsce, taki system obowiązywał z pewnymi modyfikacjami do końca 1989 r.6-J> Druga forma wyłączności pośrednictwa pracy jest konsekwencją usankcjonowania Konwencji nr 96 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1949 r. W myśl jej postanowień wyłączność polega na zakazie tworzenia zarobkowych, prywatnych biur pośrednictwa pracy. Konwencja ta, z jednej strony - zobowiązuje rządy państw, które ją ratyfikują do likwidacji wszystkich płatnych biur pośrednictwa pracy, a z drugiej - dopuszcza możliwość tworzenia płatnych biur pośrednictwa pracy na ściśle określony czas, dla ściśle określonych zawodów7. Funkcjonowanie płatnych biur ma jedynie uzupełnić luki powszechnego pośrednictwa pracy. Działalność ich musi być oparta na współpracy z państwowymi biurami pracy i powinna podlegać kontroli właściwej władzy. Zróżnicowane jest podejście do tego problemu w krajach o gospodarce rynkowej8. W niektórych krajach broni się wyłączności publicznego pośrednictwa pracy. Takie podejście wynika z odmiennego pojmowania rynku pracy i roli państwa w jego regulowaniu i wpływaniu na procesy na nim zachodzące. Odmienność ta, również wynika z dostrzegania pewnych zalet i wad wyłączności. Zaletą jest możliwość oddziaływania na przepływ siły roboczej. Najistotniejsze jest jednak to, że powstaje w jednej instytucji „bank danych" o wolnych miejscach pracy. Teoretycznie biorąc, w banku tym są nie tylko informacje o marginalnych miejscach pracy, lecz także o bardziej atrakcyjnych. Zasada ta, uniemożliwia ograniczenie zakresu działania służb zatrudnienia do marginalnego rynku pracy, a daje większe szanse na pełne wykonywanie funkcji pośrednictwa, gdyż pośrednictwo to dysponuje większą liczbą ofert pracy. Tak pojmowana wyłączność zwiększa także szanse równego dostępu do stanowisk pracy wszystkim osobom, niezależnie od ich formalnych powiązań i znajomości. Uniemożliwia więc segregację rynku ze względu na elementy dyskryminujące ludzi. Wyłączność pośrednictwa pracy niesie jednak ze sobą niebezpieczeństwo ograniczania swobody różnych podmiotów w procesie podejmowania decyzji. Biorąc ten argument za podstawę niektórzy sugerują zniesienie wyłączności 6 System ten został wprowadzony dekretem z 2 sierpnia 1945 r. o urzędach zatrudnienia. 7 Patrz: Konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy..., s. 252. 8 M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem (Wybrane problemy), „Studia i Materiały IPiSS" 1990, z. 11; Służby zatrudnienia w wybranych krajach kapitalistycznych (Ewolucja zadań i funkcji). Wybrane Informacje Tematyczne, z. 2, Warszawa 1972; Rynek pracy w krajach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Wybrane Informacje Tematyczne, z. 1, Warszawa 1979. 94 Iwona Kukulak-Dolata pośrednictwa pracy. Problem ten jest niezwykle złożony, a znalezienie optyjnalnego rozwiązania wymaga dalszych szczegółowych badań. Publiczne pośrednictwo pracy jest dostępne zarówno dla wszystkich jjjpracobiorców, jak i pracodawców. Dlatego w procesie pośrednictwa należy lutrzymywać prawo do rozwijania własnej osobowości, do swobodnego przenoszenia się z miejsca na miejsce oraz do wolnego wyboru zawodu, stanowiska pracy. Podstawą tak rozumianej koncepcji pośrednictwa pracy są zasady, już wcześniej wymienione (np. neutralność, bezpłatność) oraz: 1) ogólne rozwiązania prawne oraz przepisy prawa pracy, które regulują zachowania się przedsiębiorstw i osób podejmujących pracę; 2) indywidualne cechy fizyczne, umysłowe osób poszukujących pracę, ich życzenia oraz wymogi poszczególnych stanowisk pracy; 3) zaufania partnerów uczestniczących w podpisywaniu układów zbiorowych do funkcjonowania pośrednictwa pracy i podejmowanych przez tę instytucję decyzji oraz dokonywanych ocen. Bez względu na to, z jaką formą pośrednictwa pracy mamy do czynienia - tzn. czy jest ona wyłączna czy też nie - cel jego działania jest jeden - zapewnienie ludziom odpowiedniej pracy, a zakładom pracowników. Jest to możliwe do wykonania w wyniku realizacji przez nie określonych funkcji. Podstawową funkcją pośrednictwa pracy jest zbieranie informacji o osobach poszukujących pracy i o wolnych stanowiskach. Działanie to ma umożliwić dokonanie wyboru kandydata na dane stanowisko i skierowanie go do określonego podmiotu. Wymaga to jednak dobrego systemu informacji i odpowiednich metod selekcji kandydatów i stanowisk9. Trudność polega na tym, że nie są to procesy mechaniczne, które można ograniczyć do formalnej zgodności miejsca pracy i osoby jej poszukuJacayW dotychczasowej praktyce dominowało formalno-administracyjne podejście do tej funkcji. Wynikało to m. in. stąd, że pośrednictwo nie zajmowało należnej mu rangi w funkcjonowaniu służb zatrudnienia.'Tpobra, aktualna informacja jest podstawą działania tych biur i wpływa oezpośrednio na efektywność ich działania.YDlatego tak dużo uwagi poświęca się temu problemowi w krajach o gospodarce rynkowej. Na przykład holenderskie biura intensywnie rozwijają informacje o rynku pracy. Służą temu zarówno komputerowe banki danych, jak też liczne katalogi i inne wydawnictwa, które są rozdawane bezpłatnie ' Wielokrotnie problem ten poruszali w licznych swoich publikacjach M. Kabaj i Z. Sadowski. Twierdzili, iż efektywna realizacja zadań w zakresie aktywnego pośrednictwa pracy wymaga stosowania nowoczesnych technik zbierania, przetwarzania i udostępniania informacji, w szczególności stosowania elektronicznej techniki obliczeniowej; patrz: M. Kabaj, Z. Sadowski, Specjalista - projekt podsystemu informatycznego dla potrzeb aktywnego pośrednictwa pracy, IPiSS, Warszawa 1976; Z. Sadowski, Zastosowanie elektronicznej techniki obliczeniowej w pracach wojewódzkich wydziałów zatrudnienia i spraw socjalnych, IPiSS, Warszawa 1980. Istota i funkcje pośrednictwa pracy 95 bezrobotnym, a po części sprzedawane pracodawcom10. W wykonywaniu tej funkcji pojawia się zatem problem gromadzenia informacji o możliwościach zatrudnienia bezrobotnych. Obecnie w Polsce zakłady mają obowiązek informować rejonowe podmioty polityki zatrudnienia o każdym wolnym miejscu pracy, jak i również aktualizowania wcześniej przesłanych informacji. Obowiązująca jednak ustawa nie reguluje sytuacji, w której kierownictwo zakładów nie przestrzega obowiązku informowania o kreowanych miejscach pracy1^_______——-*" W takiej sytuacji służby zatrudnienia, chcąc utrzymać swą pozycję na rynku, same muszą szukać sposobów umożliwiających im dysponowanie szerszą bazą danych o ofertach pracy. Muszą one przejść z biernego pośrednictwa pracy, czyli tzw. rejestracji informacji, do czynnego, aktywnego gromadzenia informacji o ofertach zatrudnienia. W funkcjonowaniu biur muszą ulec zmianie priorytety, ich działalność powinna być przede wszystkim skierowana na zaspokojenie potrzeb zakładów. Szybkość reagowania służb zatrudnienia na potrzeby pracodawców _b_edzie decydować o zakresie i formach współpracy pomiędzy tymi podmiotamij W praktyce może się to odbywać poprzez współdziałanie urzędników mur pracy z zakładami, np. przez odwiedzanie ich oeriodycznie lub poprzez zbieranie informacji z prasy i z innych źródęłjWe Francji np. w strukturze agencji ds. zatrudnienia wydzielone jest stanowisko dla osoby odpowiedzialnej za utrzymywanie kontaktów z zakładami pracy. Osoba taka spędza ok. 40% czasu pracy w zakładach i wykonuje następujące czynności: 1) nakłania kierownictwo przedsiębiorstw, aby organizowało nowe miejsca pracy i szkoliło pracowników; 2) dokonuje analizy ekonomicznej sektora terytorialnego, na którym działa; 3) sprawuje nadzór nad 4-5 inspektorami szukania pracy12. Innym sposobem współpracy w zakresie zbierania informacji jest zawieranie z przedsiębiorstwami nieformalnych umów, ustalających obopólne zobowiązania i przynoszących obopólne korzyści. W umowach tych biuro pracy zobowiązuje się kierować kandydatów także na stanowiska nieatrakcyjne, a przedsiębiorstwo zobowiązuje się informować biuro pracy o wszystkich wolnych miejscach pracy. Kolejną możliwością jest współpraca z Radą Zatrudnienia, w której uczestniczą przedstawiciele pracodawców i związków zawodowych. Rada ta 10 Patrz: J. Oleksyn, G. Ch or ążkie wicz, Rynek pracy i polityka zatrudnienia w Holandii, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1991, nr 8-9. " Ustawa o zatrudnieniu i bezrobociu... 12 Inspektor szukania pracy to osoba przypadająca na 150 zakładów. Przyjmuje interesantów, udziela informacji, wyszukuje w komputerze pracy dla bezrobotnego, kontaktuje bezrobotnego z przedsiębiorstwami, zbiera oferty pracy, udziela przedsiębiorstwom porad, np. jakie środki mogą podjąć, aby zmniejszyć zwalnianie pracowników; patrz: ^LLz aj^r^ lj_A^J^o_m a gj. 1 a, Działania na rzecz bezrobotnych we Francji, „Służba Pracownicza" 1991, nr 11. 96 Iwona ^.ukulak-Dolata może zobowiązać swoich członków do aktywnej współpracy z biurem pracy w celu stworzenia warunków do spełnienia jego funkcji. Menedżerowie przedsiębiorstw i członkowie rady zobowiązują się informować biuro pracy 0 wolnych stanowiskach istniejących w ich zakładach. Nie mają oni obowiązku zatrudnienia kandydatów skierowanych przez lokalne biuro pracy, jeżeli nie są oni bardziej przydatni i wykwalifikowani do określonej pracy od innych kandydatów, którzy zgłosili gotowość podjęcia tej pracy13. Służby zatrudnienia powinny zatem kierować do zakładów większą liczbę kandydatów niż jest to potrzebne. Pozwala to pracodawcy przeprowadzić rozmowy kwalifikacyjne z bezrobotnymi, które są podstawą dokonania wyboru pracownika. Ostateczną decyzję o zatrudnieniu kandydata podejmuje pracodawca, a rola pośrednictwa zostaje ograniczona do udzielania referencji osobie wysłanej do zakładujTakie postępowanie pozwala rozwiązać kolejny problem. Obecnie doborowi do aktualnie posiadanych ofert pracy podlegają bezrobotni zgłaszający się do biura w wyznaczonym terminie. Po zgłoszeniu się ich kandydatury znikają z pola uwagi urzędników zajmujących się kierowaniem do pracy na okres miesiąca, tj. do dnia następnej wizyty. W proponowanym rozwiązaniu każdy bezrobotny będzie częściej „kojarzony" z nadsyłanymi ofertami pracy. 1 Następnym problemem w wykonywaniu tej funkcji jest kojarzenie i łączenie zebranych informacji o rynku pracy. Dotychczasowy, tradycyjny system informacyjny w zakresie pośrednictwa pracy umożliwia wykonywanie czynności: a) rejestrację i ewidencję osób poszukujących pracę; 6) rejestrację i ewidencję ofert pracy; c) informowanie o wolnych miejscach pracy; d) kierowanie do pracy^__J System ten charakteryzuje się wysoką pracochłonnością oraz niską efektywnością działania. Uniemożliwia tym samym prowadzenie aktywnego pośrednictwa pracy, polegającego na optymalnym kojarzeniu ofert pracy z osobami poszukującymi zatrudnienia. Trudność ta wynika ze stosowania tradycyjnej metody działania, wymagającej przejrzenia każdorazowo setek zgłoszeń do pracy, wybierania przy tym kilku cech podlegających kojarzeniu zawartych w karcie rejestracyjnej kandydata do pracy z cechami zawartymi w zgłoszonym zapotrzebowaniu na pracowników. Przy tak dużej pracochłonności, przy uwzględnianiu liczby bezrobotnych oraz liczby zgłoszonych propozycji pracy, prowadzenie aktywnego pośrednictwa pracy jest zadaniem praktycznie niewykonalnym. Problem ten może być rozwiązany poprzez komputeryzację biur pracy, rozwój systemów informatycznych służących kojarzeniu ofert pracy z ofertami osób, które poszukują pracy14. 13 M. Kabaj, op. cii., s. 69. 14 Por. A. Lipka, Determinanty sytuacji na rynku pracy, „Polityka Społeczna" 1991, nr 1. Istota i funkcje pośrednictwa pracy 97 Stosowane dotychczas systemy informatyczne na ogół mają charakter ewidencyjno-sprawozdawczy. Dostarczają informacji statystycznych i jak wskazuje praktyka nie służą bezpośrednio ludziom lub zakładom pracy, lecz władzom administracyjnym. Należy podkreślić, iż brak jest wypracowanego modelu wykorzystania ETO w działalności biur pracy oraz merytorycznej ^, koordynacji działań w tym zakresie15. Druga funkcja pośrednictwa ma charakter doradczy, często w literaturze nazywana jest poradnictwem zawodowym i jest rozpatrywana jako oddzieTria I funkcja biur pracy. Uważamy, iż funkcje pośrednictwa i poradnictwa są w pełni zintegrowane. W ramach tej funkcji służby zatrudnienia udzielają kandydatowi pomocy we właściwym wyborze pracy, wskazują te zawody i stanowiska, które optymalnie odpowiadają jego kwalifikacjom, predyspozycjom i oczekiwaniem. Pomoc ta jest szczególnie istotna w przypadku bezrobotnych pozostających bez pracy przez dłuższy okres - ponad 6 miesięcy. Czynnik czasu w zasadniczy sposób wpływa na postawy bezrobotnych wobec podjęcia zatrudnienia. Im dłużej oni pozostają bez pracy, tym mniejszą wykazują aktywność w jej poszukiwaniu. Pogłębia się u nich stan frustracji, braku pewności siebie, pojawiają się depresje. Tacy ludzie wymagają wzmożonej pomocy ze strony służb zatrudnienia. Zadania te spełniają odpowiednio przygotowani pracownicy, __ tj. psychologowie, socjologowie. I Kolejną funkcję nazywamy korekcyjną. Jest ona realizowana wówczas, kiedy kwalifikacje osoby poszukującej pracy są nieodpowiednie lub niedostateczne, aby mogła uzyskać pracę. Pośrednictwo musi więc dysponować odpowiednimi możliwościami przekwalifikowania lub dokształcenia bezrobotnych. Organy pośrednictwa same nie prowadzą działalności szkoleniowej, spełniają natomiast wobec systemu kształcenia zawodowego rolę inspirującą. Informują jednostki organizujące szkolenie o zawodach i specjalnościach szczególnie poszukiwanych, a także o zmniejszeniu się popytu na niektóre zawody. Przedstawiają również podmiotom systemu szkolenia zawodowego wnioski o uruchomienie lub zaniechanie określonych form lub kierunków kształcenia i doskonalenia zawodowego. Znaczenie działalności służby pośrednictwa pracy w zakresie przygotowania, przekwalifikowania i doskonalenia zawodowego wzrasta w okresach nasilania się zmian w technice, a także zmian strukturalnych w gospodarce. Wtedy też szczególnie wyraźnie ujawnia się potrzeba bliskiego powiązania pośrednictwa pracy z poradnictwem zawodowym dla osób dorosłych jako metody podwyższania poziomu racjonalności skierowań nie tylko do pracy, ale także do nauki zawodu. Do realizacji tych działań niezbędne są środki pieniężne. Możliwość taką tworzą IS Por. Z. Sadowski, System informacyjny w dziedzinie pracy, „Studia i Materiały IPiSS" 1987, z. 1. 98 Iwona Kukulak-DoJata środki finansowe Funduszu Pracy. Bezrobotni, którzy są kierowani na kursy mające na celu przyuczenie do zawodu bądź przekwalifikowanie, otrzymują z tego funduszu zasiłki szkoleniowe przez czas trwania kursu. Również sam proces szkolenia zawodowego jest finansowany ze środków Funduszu Pracy. Prowadzone przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych badania w 1991 r. wykazały, że proces szkoleń i przekwalifikowań bezrobotnych ma mały zakres. Najgorzej jest pod tym względem w województwach o najwyższej stopie bezrobocia. Zjawisko to jest spowodowane wieloma czynnikami, np. brakiem wyraźnej polityki przemysłowej, wiedzy na temat rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki czy też brakiem pewności, że po ukończeniu kursu bezrobotny otrzyma pracę. Obserwuje się pewną zależność między skłonnością do kształcenia i przekwalifikowywania się bezrobotnych a poziomem ich wykształcenia. Skłonności do podnoszenia bądź zmiany k valifikacji wykazują w większym stopniu osoby z wykształceniem wyższym ani: eli podstawowym16. Inaczej problem ten przedstawia się w Wielkiej Brytanii. Szkolenia nie są tam traktowane jako jedno z rozwiązań zjawiska bezrobocia, lecz jako program społeczny, pozwalający zachować osobom, które utraciły zatrudnienie, kontakt z rynkiem pracy. Założenie to realizowane jest dzięki organizowaniu w ramach szkolenia praktyk w zakładach pracy. Na podstawie rozpoznania umiejętności i doświadczenia zawodowego osoby bezrobotnej, jest ona kierowana na taki kurs, który umożliwia jej dalszy rozwój zdolności. Absolwenci szkół muszą podjąć szkolenie, aby otrzymać zasiłek dla bezrobotnych, dorośli zaś, którzy uchylają się od kursu, otrzymują zmniejszony zasiłek. Rząd Wielkiej Brytanii wydaje rocznie ok. 1 mld funtów na kształcenie bezrobotnych. Kierunki przekwalifikowania zależą nie od programu rządu, lecz sytuacji na lokalnym rynku pracy i decyzji pracodawców17. Następna funkcja ma charakter interwencyjny. Polega na promowaniu nowych miejsc pracy, powstałych na bazie środków finansowych z Funduszu Pracy. W tym celu służby zatrudnienia wykonują następujące zadania: 1) inicjują organizowanie dodatkowych miejsc pracy w zakładach pracy i udzielają im pomocy w tym zakresie; 2) inicjują oraz finansują w określonym zakresie prace interwencyjne; 3) inicjują oraz finansują roboty publiczne; 4) udzielają bezrobotnym pożyczek i pomocy w uzyskaniu kredytów na podjęcie działalności gospodarczej^^, wność i t nny bytó: 16 G. Kop las, Bezrobotni szukają pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1992, nr 1; J. Oleksyn, Państwo wobec bezrobocia, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1991, nr 10. 17 G. K o p t a s, Brytyjskie doświadczenia w ograniczaniu bezrobocia - możliwości wykorzystania w Polsce, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1991, nr 2. Realizacja tej funkcji powinna zwiększyć aktywność i sprawność pośrednictwa pracy, zaś efektami wymiernymi powinny byc: mniejsza liczba bezrobotnych i krótszy okres oczekiwania na pracę. Istota i funkcje pośrednictwa pracy 99 Kwestią otwartą pozostaje w tym przypadku określenie zakresu interwencjonizmu na lokalnym rynku pracy. Działania tego typu przynoszą - jak wskazują doświadczenia minionych lat - określone skutki o charakterze krótko- i długookresowym. Przeprowadzone badania wykazały, że prace interwencyjne prowadzone są przede wszystkim w zakładach podległych terenowym organom administracji. Z możliwości takiej starają się przede wszystkim korzystać placówki służby zdrowia, dla których darmowa siła robocza przez pół roku jest jedynym rozwiązaniem. Natomiast zakłady pracy w niewielkim stopniu są zainteresowane tworzeniem dodatkowych miejsc pracy, mimo iż koszty robocizny (na takim dodatkowym miejscu pracy) są im zwracane18. W takiej sytuacji inicjatywa spoczywa w rękach biur pracy i wiele zależy od ich operatywności. Wydaje się, iż w obecnych warunkach przy tak wysokiej stopie bezrobocia, rozwinięciu wymagają obok funkcjonujących już prac interwencyjnych autentyczne roboty publiczne, związane z budownictwem mieszkaniowym, infrastrukturą (gospodarka komunalna, drogi, telekomunikacja) oraz inwestycjami ekologicznymi. Lokalizacja ich powinna łączyć względy merytoryczne - celowość gospodarczą określonego przedsięwzięcia - ze stopniem zagrożenia danego obszaru bezrobociem. W tym celu rejonowe biura pracy powinny przygotować wszechstronne uzasadnienie prowadzenia takich robót na wytyczonym obszarze. Przy omawianiu tej funkcji należy zwrócić uwagę na jedno z brytyjskich rozwiązań, które polega na realizacji społecznych programów komunalnych prac tymczasowych. Idea tych programów sprowadza się do tworzenia w środowisku lokalnym tymczasowych miejsc pracy w tych dziedzinach, które były dotąd zaniedbane przez jednostki komunalne, a które mają istotne znaczenie dla danej społeczności. Podejmowane działania mają na celu zaspokojenie potrzeb bytowych tych grup społecznych, które nie są w stanie tego uczynić we własnym zakresie, np. ludzi starych, niepełnosprawnych. Realizacja tego programu opiera się na współpracy władz lokalnych, organizacji kościelnych, związkowych i na wykorzystaniu systemu zasiłków. O przydatności programu może świadczyć fakt, iż przewidziana w początkowej fazie liczba 100 tys. tymczasowych miejsc pracy zwiększyła się do 250 tys.19 Kolejna funkcja socjalna sprowadza się do udzielenia pomocy finansowej, tj. przyznania zasiłku tym kandydatom do pracy, dla których brakuje ofert. Pośrednictwo pracy występuje jako instytucja typu opiekuńczego. Obecnie funkcja ta dominuje we wszystkich biurach i absorbuje najwięcej czasu. Realizacja jej pochłania prawie wszystkie środki finansowe przyznawane 18 M. Pasikowska, Prace interwencyjne jako forma walki z bezrobociem, „Polityka Społeczna" 1991, nr 2. 19 G. Koptas, Brytyjskie doświadczenia... 100 Iwona Kukulak-Dolata punktom pośrednictwa, a tym samym uniemożliwia wykonywanie w większym zakresie innych zadań. Istotą zaś pośrednictwa pracy jest zapewnienie bezrobotnym zatrudnienia, a zakładom pracowników. Zasiłek przyznawany osobom bezrobotnym powinien stanowić rozwiązanie przejściowe, umożliwiające zapewnienie minimalnego standardu życia w okresie przejściowym, w którym pracownik pozostaje bez pracy. Działalność punktów pośrednictwa nie powinna doprowadzać do powstania trwałej, finansowej zależności bezrobotnego od państwa. Stan taki powoduje deprecjację umiejętności i kwalifikacji w miarę upływu czasu. Ponadto długie pozostawanie bez pracy odbierane jest negatywnie przez kierownictwo zakładu, co rzutuje zarówno na możliwość uzyskania pracy, jak i na otrzymanie wynagrodzenia w odpowiedniej wysokości. Ponadto sami bezrobotni nie chcą redukować roli biura pracy do instytucji opiekuńczej, wypłacającej jedynie zasiłki. Pragnęliby, aby biuro lepiej wywiązywało się z funkcji informacj nej w tym z roli ofertodawcy. {Okazuje się, że bjuraj?xaey_jsą_ drugim - po osobistych znajomościacmYkoneksjach - źródłem informacji dla bezrobotnychJDlatego bezrobotni oczekują od punktów pośrednictwa większej aktywności w zakresie działalności informacyjnej i ofertodawczej20. W praktyce jest to trudne do spełnienia bowiem liczba zgłaszanych do biura ofert jest zbyt niska w stosunku do potrzeb, a ponadto dochodzą do tego różnego rodzaju problemy związane z funkcjonowaniem samych biur pracy. Na pierwszym miejscu należy wymienić liczbę klientów, których obsługą muszą się zajmować urzędnicy. Na przykład w Łodzi na 1 pracownika rejonowego biura pracy przypada 1027, a w Krakowie 300 bezrobotnych21. Kolejnym utrudnieniem są złe warunki lokalowe i niedostateczne wyposażenie stanowisk pracy. Przytoczone uwagi wskazują na konieczność poprawy warunków wewnątrz biur. W tym celu należy dążyć do tworzenia systemu informacji dla służb zatrudnienia i podnoszenia kwalifikacji osób wykonujących pośrednictwo pracy. Wyższej jakości usług pośrednictwa mogą służyć nowe stanowiska w tych punktach, np. tzw. „myśliwych", czyli pracowników, których głównym zadaniem byłaby penetracja rynku pracy pod względem nowych ofert dla bezrobotnych. Sytuacja na lokalnych rynkach pracy stwarza możliwość i potrzebę wykonywania pośrednictwa poza biurami pracy. Minister pracy i polityki socjalnej może upoważnić do prowadzenia pośrednictwa inne organizacje lub osoby, określając zasady, warunki, termin ważności upoważnienia, zakres prowadzenia pośrednictwa pracy i obowiązki z tym związane oraz wysokość opłat taryfowych od zakładów22. 20 Por. A. Marcinkowski, J. Sobczak, Krakowscy bezrobotni odczuwane potrzeby i możliwości ich zaspokojenia, Zakład Socjologii Pracy i Organizacji ISUJ, Kraków 1991. 21 I. Dryll, Szturm bezrobotnych, „Życie Gospodarcze" 1992, nr 5. 22 Ustawa o zatrudnieniu i bezrobociu... Istota i funkcje pośrednictwa pracy 101 Skala bezrobocia i związane z tym zagrożenia wymagają inicjowania i wspierania ruchu społecznego na rzecz walki z bezrobociem. Zwiększyły swoje zainteresowanie tymi problemami związki zawodowe, czego dowodem jest powstała sieć związkowego pośrednictwa pracy. Celem jego działania jest udzielanie pomocy w znalezieniu pracy bezrobotnym członkom związku i to ograniczenie personalne budzi wiele kontrowersji wokół tego problemu. Obserwuje się także proces samoorganizowania się bezrobotnych. Powstała Polska Organizacja Bezrobotnych i tworzone są inne tego typu stowarzyszenia. Bezrobotni absolwenci powołali w Krakowie, pierwszy JOB-CLUB. Sieć takich klubów odgrywa istotną rolę w zachodnim systemie działań przeciwko bezrobociu. Podstawą działania takich klubów w Anglii jest umotywowanie człowieka dorosłego do aktywności w celu samodzielnego znalezienia pracy oraz pomoc bezrobotnym zwłaszcza tym, którzy ptzez dłuższy czas nie mogą znaleźć pracy. Szczególny nacisk kładzie się na umiejętność wyszukiwania nieujawnionych miejsc pracy. Stanowią one ok. 50% wszystkich wolnych miejsc i nie są zgłaszane przez pracodawców, lecz obsadzone w sposób nieformalny. Każdy członek klubu podejmuje się samodzielnie szukać pracy, wykorzystując środki zapewnione przez Jobclub. Wcześniej uczy się precyzować własne plany związane z pracą, ustalać co ma do zaoferowania pracodawcy, pisać podania, korzystać z ogłoszeń prasowych, usług centrów zatrudnienia. Ponadto zapewnia się bezrobotnym dostęp do telefonu, maszyny do pisania, czasopism23. Natomiast na terenie województwa gdańskiego - opierając się na amerykańskim modelu - zostają tworzone przy rejonowych biurach pracy tzw. centra pracy. Celem ich działania jest świadczenie bezrobotnym szerokiego zakresu usług, które ułatwiłyby im znalezienie zatrudnienia, a których nie są w stanie świadczyć biura pracy. Odbywa się to poprzez integrację działań różnych instytucji, mających wpływ na rynek pracy. Urzędnicy służb zatrudnienia decydują o tym kogo kierować do centrum24. Wymienić można jeszcze kilka instytucji, w których zakres działalności wchodzi udzielanie pomocy ludziom poszukującym pracy, np. wydziały opieki społecznej, Kościół, samorządy lokalne, pełnomocnicy do spraw zatrudnienia absolwentów, powstające fundacje dla bezrobotnych. Są to bardzo różne instytucje tak z punktu widzenia realizowanych zadań, jak i sposobów organizacji. Przy zastosowaniu odmiennych metod i środków działania zaspokajają potrzeby różnych grup bezrobotnych. Pojawienie się ich na rynku pracy umożliwia pełną, instytucjonalną obsługę tegoż rynku. 23 G. Koptas, Brytyjskie doświadczenia... 24 Projekt Centrum Pracy dla województwa gdańskiego, Zespół Zatrudnienia Departamentu Pracy Stanów Zjednoczonych w Polsce, Gdańsk 1991. 102 Iwona 'Cukulak-Dolata Dlatego należy powoływać do życia dodatkowe instytucje zajmujące się pośrednictwem, gdyż sprawność państwowego biura pracy jest w tym zakresie niewystarczająca25. Iwona Kukulak-Dolata CHARACTERISTICS AND FUNCTIONS OF EMPLOYMENT AGENCIES Numerous institutions dealing with providing assistance for job seekers could be distinguished in practice. They differ wili regard to goals being accomplished by them and ways of their organization. Some of them have a character of voluntary associations, others are organs of the state adminislration, and still others are typical commercial institutions. The analysis in this article is focused on distict employment agencies. This does not mean that only they should act as middlemen between an employer and an employee, and this solve the main problems of the labour market. At the time of growing disproportions between labour demand and supply there is also a demand for other institutions, which could satisfy needs of employers and jobless persons by means of different methods and measures, and which simultaneously could assist generał employment agencies. In our opinion, district employment agencies are today the main institution able to provide assistance for the unemployed. That ensues direclly from the goal of their activity which is ensuring appropriate jobs for people and employees for work establishments and from functions realized by them, i.e. informative, advisory, correctional, interventional, and welfare functions. The last of them predominantes in all employment agencies and, conseąuently, it does not allow them to conduct active ibrms of job placements. Through accomplishing the welfare function an employment agency becomes an institutions of protective type. The article discusses also solutions adopted in the Western countries in the field of job placement. The Polish employment agencies could benefit from adopting some solutions of these countries. However, adopting such solutions there should be remembered different organizational, technical and personnel conditions of Polish employment agencies, which pose a barrier to the remodelling of such institutions in Poland. 25 Por. G. Koptas, Bezrobocie w Polsce w świetle badań ankietowych, „Rynek Pracy", 1992, nr 2. ACTA UN1VERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Ewa Sadówska-Kowalska* POLITYKA KSZTAŁCENIA JAKO ŚRODEK PRZECIWDZIAŁAJĄCY BEZROBOCIU Z DOŚWIADCZEŃ RFN 1. TEZY BADAWCZE Teza pierwsza: środki przeciwdziałające bezrobociu wśród młodzieży stanowią część ogólnego zespołu środków przeciwdziałających zjawisku bezrobocia w całej gospodarce. Teza druga: środkiem specyficznym dla walki z bezrobociem młodzieży jest polityka kształcenia, w tym przygotowanie do zawodu. Problemy tu występujące to: - próg między szkołą ogólną a zdobywaniem zawodu; - próg między systemem kształcenia zawodowego (liczba miejsc nauki) a zatrudnieniem (liczba miejsc pracy). Teza trzecia: polityka kształcenia zajmuje się przede wszystkim popieraniem kształcenia zawodowego. 2. POMIĘDZY SZKOŁĄ A PRACĄ Punktem wyjścia rozważań winna być struktura systemu oświatowego w RFN. Strukturę tę obrazuje schemat 1. Bardziej szczegółowe przedstawienie znajduje się we wcześniejszej publikacji1. Omówiono tamże główne cechy struktury oświaty w RFN i jej elementy, szczególną uwagę poświęcając szkolnictwu zawodowemu. * Dr, adiunkt w Katedrze Polityki Ekonomicznej UŁ. 1 E. Sadowska-Kowalska, Charakterystyka systemu kształcenia w RFN, „Acta Universitatis Lodziensis" 1993, Folia oeconomica, z. 130. [103] 104 Ewa Saaowska-Kowalska Schemat 1 Struktura systemu oświatowego w RFN Uniwersytet Wyższa uczelnia zawód owo-techniczna Liceum Średnia szkoła zawodowa w szkołach Nauka zawodu w instytucjach i przedsiębiorstwach Średnia szkoła realna Szkoła ponadpodstawową Szkoła średnia Szkoła podstawowa Szkoła specjalna 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Źródło: Opracowanie własne. Pomiędzy szkołą a pracą młodzi ludzie napotykają bariery, które mogą bądź przeskoczyć, bądź ominąć. Mówiąc „przeskoczyć" mamy na myśli pokonanie przeszkody, mówiąc „ominąć" myślimy o świadomym uniknięciu problemu2. Próg pierwszy stanowi przejście ze szkół ogólnokształcących do systemu kształcenia zawodowego (zdobywanie zawodu), próg drugi - przejście z systemu kształcenia zawodowego do systemu zatrudnienia (zdobywanie pracy). Przy pokonywaniu obu przeszkód pomocy udziela polityka kształcenia i polityka zatrudnienia, uruchamiając zespoły środków stojących do ich dyspozycji. Niestety, nie wszystka młodzież pokonuje bariery. Ta część młodzieży, która nie przechodzi progu pierwszego bądź wprost, bądź poprzez system 2 Ilustracją tego jest zjawisko uczęszczania na jeden kurs zawodowy po drugim, aby przeczekać „zły" okres. Dotyczy to obejścia progu pierwszego. Przy pokonywaniu progu drugiego absolwenci systemu kształcenia zawodowego, nie mogąc znaleźć pracy zgodnej z kwalifikacjami, podejmują prace sezonowe, służbę w wojsku, dalsze kształcenie. Badania socjologiczne wykazały, że ci młodzi ludzie mają gorsze szanse na późniejsze znalezienie miejsca pracy. W dalszym ciągu pozostają nie ustabilizowani pod względem zatrudnienia: często jest lo zatrudnienie na czas określony lub w niepełnym wymiarze, w efekcie prowadząc do częstej zmiany miejsca pracy i zawodu. Polityka kształcenia jako środek przeciwdziałający bezrobociu 105 kształcenia zawodowego, zasila zasoby bezrobotnych. Problemy tu występujące określamy jako obszar problemowy (1). Inna część młodzieży napotyka próg drugi, czyli pomimo osiągniętego zawodu nie zdobywa miejsca pracy i w efekcie zasila zasoby bezrobotnych. Problemy tu występujące określamy jako obszar problemowy (2). Trzeci obszar problemowy (3) tworzy ta część młodzieży, która pomimo przezwyciężenia obu barier, a więc zdobycia wykształcenia ogólnego i/lub zawodowego oraz zdobycia miejsca pracy w krótkim czasie przechodzi do zasobów bezrobotnych. Te trzy pola problemowe stanowią obszary działania dla polityki kształcenia i zatrudnienia (przedstawia je zamieszczony schemat 2). Schemat 2 Bezrobocie wśród młodzieży na tle przejścia z systemu kształcenia do systemu zatrudnienia Obszar problemowy (1) Obszar problemowy (2) Szkolnictwo ogólnokształcące System kształcenia zawodowego t Obszar problemowy (3) Bezrobocie t Uwaga: Obszary problemowe; (1) - absolwenci napotykają próg 1 i/lub 2 i przechodzą do zasobów bezrobotnych; (2) - absolwenci napotykają próg 2 i przechodzą do zasobów bezrobotnych; (3) - po przejściu progu 1 i 2 młodzież zostaje wyparta do zasobów bezrobotnych. Próg pierwszy: przejście ze szkół ogólnokształcących do kształcenia zawodowego. Prug drugi: przejście z kształcenia zawodowego do zatrudnienia. Źródło: Opracowanie własne. 106 Ewa Sadowska-Kowalska Zasadniczą kwestią jest koordynacja tych działań3. Koordynacja powinna przebiegać w następujących płaszczyznach: globalnej (ilościowej), pionowej (według poziomów wykształcenia), poziomej (według struktury kierunkowej) i jakościowej (treści kształcenia i wymagania miejsca pracy). Jeżeli nałożymy wymagania koordynacyjne na obszary problemowe u progów przejścia z systemu kształcenia do zatrudnienia, to otrzymamy następującą siatkę powiązań: Koordynacja Próg pierwszy (przejście ze szkół ogólnokształcących do kształcenia zawodowego) Próg drugi (przejście z systemu kształcenia zawodowego do zatrudnienia) Globalana (ilościowa) Pionowa (według poziomów wykształcenia) Pozioma (według struktury kierunkowej) Jakościowa (treści kształcenia i wymagania miejsca pracy) Zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc nauki dla młodzieży opuszczającej szkoły ogólnokształcące i podejmujące naukę w szkołach zawodowych Zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc nauki zawodu dla pewnej liczby absolwentów systemu kształcenia ogólnego Możliwe ilościowe dopasowanie preferencji co do kierunków kształcenia do miejsc nauki zawodu Uzgadnianie treści kształcenia ogólnego z oczekiwaniami kształcenia zawodowego Zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc pracy dla absolwentów systemu kształcenia zawodowego Zapewnienie wystarczającej liczby miejsc pracy dla absolwentów o określonym poziomie wykształcenia zawodowego Dopasowanie ilościowe preferencji w zdobyciu określonego zawodu do oferowanych miejsc pracy Uzgadnianie treści kształcenia zawodowego z wymaganiami przyszłych miejsc pracy 3. ŚRODKI PRZECIWDZIAŁANIA BEZROBOCIU WŚRÓD MŁODZIEŻY Właściwa koordynacja działań polityki kształcenia i zatrudnienia we wskazanych obszarach problemowych ma za zadanie przeciwdziałać bezrobociu młodzieży. Analiza instrumentów zastosowanych w RFN pozwala na przedstawienie ich w dwóch grupach: jako narzędzi instytucjonalnych oraz specyficznych narzędzi polityki kształcenia. 3 K. Parmentier, Welche Brucke trdgt noch? „Materialen AB" 1984, Nr. 5, Institut fur Arbeitsmarkt- und Benifsforschung der Bundesanstalt fur Arbeit. Polityka kształcenia jako środek przeciwdziałający bezrobociu 107 Narzędzia instytucjonalne mają za zadanie popieranie kształcenia zawodowego młodych bezrobotnych. Jednym z podstawowych narzędzi jest ustawodawstwo prawne, w tym ustawa o zatrudnieniu i ustawa o zasiłkach na kształcenie. Ustawa o zatrudnieniu (Arbeitsfórderungsgesetz) zobowiązuje Federalny Urząd Pracy do popierania indywidualnego kształcenia zawodowego, obejmującego kształcenie, dokształcanie i przekwalifikowanie4. Program państwa uwzględnia następujące świadczenia: 1) przygotowanie do zawodu; dotyczy młodzieży nie uczącej się, a jeszcze nie będącej w wieku zezwalającym na zatrudnienie; 2) zasiłki na dokształcanie i przekwalifikowanie; dotyczy bezrobotnych do 25 lat, którzy przepracowali przynajmniej 4 miesiące i są zarejestrowani jako poszukujący pracy powyżej 3 miesięcy (ustawa o zasiłkach na kształcenie dla bezrobotnej młodzieży - Bildungsbeihilfe-Gesetz). Pomoc finansowa na podstawie ustawy o zasiłkach na kształcenie obejmuje kursy przygotowawcze dla uzyskania świadectwa szkoły ponadpodstawowej, kursy ogólnokształcące dla uzupełnienia wiedzy, w szczególności w zakresie języka niemieckiego i matematyki, przedsięwzięcia poprawiające szanse w zakresie pośrednictwa pracy, przygotowanie do zawodu, zwłaszcza nauczanie podstaw zawodu, poszerzanie wiedzy zawodowej i umiejętności zawodowych. Łącznie program pomocy dla młodych bezrobotnych obejmuje następujące rodzaje działalności: 1) dokształcanie i przekwalifikowanie; 2) przygotowanie do uzyskania brakującego świadectwa szkoły zawodowej; 3) tworzenie miejsc pracy (finansowanie zatrudnienia); 4) zdobywanie kwalifikacji zawodowych w procesie pracy; 5) równoległy tok pracy i nauki; 6) zdobywanie zawodowych kwalifikacji podstawowych i uzupełniających; 7) zdobywanie, pogłębianie i poszerzanie wiedzy zawodowej; 8) uzupełnianie wykształcenia ogólnego; 9) zdobywanie wykształcenia podstawowego; 10) program pomocy młodzieży upośledzonej ze środków ministerstwa oświaty i nauki, głównie w formie kształcenia szkolnego; 11) dofinansowanie miejsc nauki zawodu w przedsiębiorstwach przez rządy krajowe i federalny (szacuje się, że pomoc ta obejmuje ok. 13% ogółu miejsc nauki). Interesująco wypada analiza tab. 1, gdzie zawarto dane za lata 1980-1987 dotyczące uczestniczenia w niektórych wymienionych formach pomocy. 4 Arbeitsfórderungsgesetz, 1969, ustawa dotycząca poprawy stanu i struktury zatrudnienia w RFN. 108 Ewa Sadowska-Kowalska Wynika z niej, że przedsięwzięcia związane z dokształcaniem i nauką zawodu cieszą się większym popytem niż środki przeznaczone na tworzenie miejsc pracy. Tabela 1 Uczestnicy programów zatrudnienia i kształcenia dia młodych bezrobotnych poniżej 25 lat w latach 1980-1987 (w tys.) Sponsor ^_____-------— _____—-—"""" Program 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 Federalny Urząd Pracy ^5 97,6 93,7 141,0 152,2 162,2 170,8 w tym: przygotowanie do zawodu w sys- temie kształcenia zawodowego 29,6 34,5 35,1 26,4 54,6 58,1 62,2 62,2 dalsze kształcenie 29,0 32,6 34,2 32,5 39,8 41,2 45,1 52,5 przekwalifikowanie 10,1 13,1 13,8 12,3 13,7 13,6 16,2 17,4 dodatek stażowy 3,9 1,8 1,0 1,9 2,0 2,8 4,6 5,4 zapomoga resocjalizacyjna 5,8 5,5 5,2 6,1 6,5 7,4 6,4 tworzenie nowych miejsc pracy 10,6 10,2 8,0 15,4 24,8 30,0 26,7 26,5 Rząd federalny dla upośledzonych 0,6 1,7 6,0 10,5 18,5 25,8 32,2 Rządy krajowe przygotowanie do zawodu w szkole przez rok 50,5 46,8 45,4 46,1 47,2 41,7 36,8 27,4 Źródło: „Amtliche Nachrichten", Bundesanstalt fur Arbeit. Drugą grupę wyodrębnionych przez nas narzędzi do walki z bezrobociem młodzieży stanowią narzędzia polityki kształcenia. Szanse zatrudnieniowe absolwentów systemu kształcenia wstępujących na rynek pracy zależą, obok zdobytego wykształcenia, od sytuacji na rynku pracy. Bezrobocie wśród absolwentów jest częścią ogólnego bezrobocia. Narzędzia polityki kształcenia są w tym względzie niewystarczające, włączyć musi się polityka ogólnogos-podarcza, finansowa i rynku pracy oraz związki zawodowe. Zadanie polityki kształcenia jednakże polega na stworzeniu przesłanek do możliwie bezkolizyjnego przejścia absolwentów do systemu zatrudnienia, tym samym zwiększając zatrudnieniowe szanse młodzieży. Przy tym należy mieć na uwadze zrównoważenie podaży miejsc do nauki z przewidywanym popytem na kwalifikacje ze strony gospodarki. Syntetycznym instrumentem polityki kształcenia jest prognoza zapotrzebowania na kadry kwalifikowane. W 1989 r. Federalna Komisja ds. Planowania Kształcenia opracowała Raport ogólny o perspektywach zatrudnienia absolwentów systemu kształcenia (por. bibliografia Gesamtbetrachtung...). Podstawę Raportu stanowiły wcześniejsze badania nt. perspektyw zatrudnienia absolwentów szkolnictwa wyższego (w 1985 r.) i absolwentów szkolnictwa Im Polityka kształcenia jako środek przeciwdziałający bezrobociu 109 zawodowego (w 1987 r.). W swej zasadniczej części Raport przedstawia do 2000 r. rozwój podaży zasobów pracy kwalifikowanej, uwzględniając popyt ze strony gospodarki. Komisja wykorzystała tu prognozy popytu na zasoby pracy kwalifikowanej sporządzane w ramach studiów PROGNOS w Instytucie Badań Rynku i Zawodu przy Federalnym Urzędzie Pracy w Norymberdze. W końcowej części Raportu Komisja zaproponowała środki w zakresie polityki kształcenia w formie zaleceń dla wszystkich rządów związku. Charakteryzując poszczególne instrumenty polityki kształcenia5 zajmiemy się czterema grupami działań, tj. (A) ogólnymi, (B) w odniesieniu do młodzieży bez ukończonego wykształcenia zawodowego, (C) w procesie kształcenia zawodowego i wobec jego absolwentów oraz (D) wobec systemu szkolnictwa wyższego i jego absolwentów. A. Działania ogólne obejmują cały system kształcenia w RFN i stanowią zespół zasad polityki kształcenia, ze szczególnym uwzględnieniem kształcenia zawodowego. Działania te zawierają: 1. Popieranie kształcenia ogólnego jako podstawy wykształcenia zawodowego. Szeroki profil kształcenia daje możliwość płynnej zmiany zawodu. 2. Stworzenie możliwości ukończenia wybranej formy kształcenia zawodowego poprzez pomoc finansową. 3. Lepsze „udrożnienie" systemu kształcenia, zwłaszcza pomiędzy różnymi poziomami i formami kształcenia, np. alternatywnie do studiów wyższych zdobycie zawodu w systemie dualnym. 4. Przedłużony obowiązek szkolny w niektórych krajach Republiki, obligatoryjnie lub na zasadzie dobrowolności, aby „przeczekać" zły okres zwiększonej stopy bezrobocia. Stworzone więc zostały takie formy szkolne, jak roczne zawodowe kursy przygotowawcze, nauka podstaw zawodu w szkole lub roczne szkoły zawodowe. 5. Rozwój miejsc nauki, której ukończenie daje zarówno zdobycie zawodu, jak i wykształcenie ogólne. 6. Orientacja i poradnictwo zawodowe powinny uwzględniać umiejętności i oczekiwania szukających drogi kształcenia. Przy tym trzeba włączyć ocenę szans zatrudnieniowych. Ponadto przy wyborze drogi kształcenia młodzi ludzie winni być motywowani do zdobywania kwalifikacji szeroko profilowych, do mobilności i zmiany zawodu. Informacja powinna obejmować również możliwości kształcenia w zawodach pokrewnych. 7. W sposób płynny należy dopasować treści programów kształcenia do wymagań gospodarczego, technicznego i społecznego rozwoju, tak aby umożliwić płynne przejście progu drugiego, tj. z systemu kształcenia do systemu zatrudnienia. Może to odbyć się za pomocą tzw. reformy programowej. s Gesamtbetrachtung zu den Beschaftigunsperspektiven von Absohenten des Bildungssystems, Bund-Lander-Kommission fur Bildungsplanung und Forschungsfórderung, H. 18, 1989. 110 Ewa Sadowska-Kowalska 8. Wyposażenie zakładów oświatowych (tzw. pojemność systemu kształcenia) w kadrę nauczycielską, środki trwałe i pomoce naukowe powinno z jednej strony niwelować różnice regionalne, z drugiej - uwzględniać próby modelowania w działach kreujących postęp innowacyjny. 9. Wykorzystanie instrumentów wynikających z ustawy o zatrudnieniu, m. in. środki na tworzenie nowych miejsc pracy, na rekwalifikację i dokształcanie. 10. Informacja o możliwościach i warunkach podejmowania pracy na własny rachunek (tworzenie własnego przedsięwzięcia) powinna wcześnie docierać do przyszłych absolwentów systemu kształcenia, czy to w toku nauki, czy też poprzez doradztwo zawodowe. 11. Popieranie inicjatyw na szczeblu lokalnym otwierających nowe miejsca zatrudnienia absolwentów. 12. Kształcenie ustawiczne rozwijać należy zarówno w kierunku rozszerzenia oferty miejsc nauki, jak również w kierunku zwiększenia zainteresowania tymi możliwościami. Dotyczy to treści i organizacji kształcenia ustawicznego oraz finansowania. Istotna rola przypada tu organizatorom tego kształcenia, a więc przedsiębiorstwom, izbom handlowo-przemysłowym, zrzeszeniom, prywatnym instytucjom i organizacjom publicznym. Ważna jest współpraca ze szkołami zawodowymi, bowiem poprzez intensywne kształcenie ustawiczne skrócić można czas zdobywania zawodu, tym samym zmniejszyć ryzyko bezrobocia. B. Działania w odniesieniu do młodzieży bez ukończonego wykształcenia zawodowego dotyczą przejścia progu pierwszego, tj. ze szkół ogólnokształcących do szkolnictwa zawodowego. Chodzi o to, by ograniczyć liczbę młodzieży, która nie podejmie żadnego kształcenia zawodowego. Następnie chodzi o zmniejszenie liczby osób przerywających naukę i o działania w kierunku poprawy efektywności kształcenia (zdobycie dyplomu). Działania idą w kierunku wzrostu udziału młodzieży z ukończoną szkołą ogólną, ze szczególnym uwzględnieniem młodzieży pochodzenia zagranicznego. Do tego celu służą kursy wyrównujące (korepetycje). Innym środkiem są działania integrujące społecznie. Ważne znaczenie przywiązuje się także do motywowania uczniów w kierunku ukończenia przynajmniej szkoły podstawowej, a następnie zawodowej. Zjawisko to wynika z braku dostatecznej liczby miejsc do nauki i jest szczególnie dotkliwe wśród młodzieży pochodzenia zagranicznego. Działania polityki oświatowej obejmują tu zrównoważenie ilościowe, jakościowe, regionalne i strukturalne miejsc nauki. Dużą rolę przypisuje się kształceniu dualnemu, podkreślając przy tym, że pod względem treści programowych kierować się ono winno wymaganiami systemu zatrudnienia. Polityka kształcenia jako środek przeciwdziałający bezrobociu 111 W tej grupie działań (B) istotne miejsce przypada uczniom specjalnej troski, upośledzonym fizycznie bądź umysłowo. Bardzo dużą uwagę przywiązuje się dostosowaniu tej grupy uczniów do życia społecznego, także poprzez kształcenie zawodowe. Na tę działalność przeznaczone są znaczne środki zarówno ogólnopaństwowe (Federalny Urząd Pracy), jak i poszczególnych landów. Działania polityki oświatowej obejmują także motywowanie dziewcząt do podejmowania nauki zawodów tradycyjnie „męskich", technicznych, przyrodniczych. Do podejmowania nauki w szkołach zawodowych zachęca system doradztwa zawodowego w szkołach ogólnokształcących i system praktyk w przedsiębiorstwach, a także różnego rodzaju kursy uzupełniające i popierające ze środków Fedralnego Urzędu Pracy. Do działań efektywnościowych zaliczyć należy zmniejszenie liczby uczniów przerywających naukę i poprawę odsetka uzyskujących dyplom ukończenia. Środki tu stosowane dotyczą sfery pedagogiki, obejmują wyrównywanie warunków socjalnych uczniów i pdwyższenie kwalifikacji nauczycieli w kwestii pracy z młodzieżą trudną, doradztwo zawodowe i poradnictwo psychologiczne. C. Działania w procesie kształcenia zawodowego i wobec jego absolwentów obejmują następujące sfery: 1. Poprawę jakości kształcenia zawodowego. System zatrudnienia stawia wciąż nowe wymagania jakościowe pracownikom, wynikające z rozwoju społeczno-gospodarczego. Przywiązuje się dużą wagę do działań stymulujących poprawę jakości kształcenia zawodowego, mając na uwadze wzrost elastyczności kształcenia zawodowego. Temu celowi służy „baza" wykształcenia ogólnego, stanowiąca podstawę zdobywania umiejętności zawodowych, kształcenie w małych liczebnie klasach, w zawodach specyficznych dla danego regionu, rozporządzenia szkolne i plany nauczania uwzględniające postęp naukowo-techniczny, aktualizowanie treści kształcenia zawodowego celem łatwiejszego dopasowania kwalifikacji do wymagań rynku pracy poprzez szeroki profil kształcenia, zdobycie umiejętności samokształcenia, umiejętności komunikowania się i współpracy. 2. Poprawę warunków przejścia z systemu kształcenia do systemu zatrudnienia, tj. przejścia progu drugiego. Działania tu stosowane obejmują poszerzanie oferty kształcenia w zawodach dodatkowych (pokrewnych) i rozpowszechnianie jej poprzez poradnictwo zawodowe. Zdobycie drugiego zawodu (specjalności) stwarza większą szansę na zatrudnienie. Powinno to być skoordynowane z bardziej elastycznymi formami zatrudnienia (np. zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy w połączeniu z miejscem nauki zawodu). 3. Dokształcanie nauczycieli, także poprzez praktyki w zakładzie pracy, ze szczególnym uwzględnieniem techniki informacyjnej. 112 Ewa Sadowska-Kowalska 4. Poprawę wyposażenia w narzędzia pracy dla kształcenia zawodowego, ze szczególnym uwzględnieniem technik informacyjnych. D. Działania polityki oświatowej wobec systemu szkolnictwa wyższego i jego absolwentów polegają w pierwszym rzędzie na zapewnieniu dostępności tego poziomu kształcenia. Istotna rola przypada tu rozwojowi infrastruktury, która określa pojemność systemu. Duże znaczenie nadaje się orientacji zawodowej dla adeptów studiów, zaś reformowanie studiów obejmuje szeroką bazę ogólną i skracanie czasu nauki. Co do poprawy przejścia do systemu zatrudnienia istotną rolę nadaje się specjalizacji studiów i praktykom zawodowym. Chodzi o to, by absolwent odpowiednio wcześnie miał orientację odnośnie do przyszłych wymagań rynku pracy. Podkreśla się, że poszerzenie oferty miejsc pracy dla absolwentów studiów wyższych może nastąpić ze strony rynku europejskiego w ramach procesów integracyjnych. Aby podnieść konkurencyjność własną należy dużą wagę przywiązywać do nauki języków obcych, kontaktów między uczelniami różnych krajów, do praktyk w przedsiębiorstwach zagranicznych, do poznawania technologii tradycyjnie rozwiniętych w różnych krajach Wspólnoty Europejskiej. 4. ŚRODKI POLITYKI OŚWIATOWEJ NA TERENIE BYŁEJ NRD Zjednoczenie Niemiec postawiło nowe zadania przed polityką oświatową. Zadania te są nowe, ponieważ dotyczą po raz pierwszy procesów transformacji. Polityka oświatowa, będąc częścią polityki społeczno-gospodarczej, musi uwzględnić przekształcenia strukturalne, traktując je jako uwarunkowania. Zadania polityki oświatowej tak ukierunkowane określone zostały jako „ofensywa kwalifikacyjna". Ze względu na aktualność omawiamy je w odrębnym punkcie. Główne znaczenie w tym procesie nadaje się kształceniu i dokształcaniu zawodowemu. Ważne przy tym jest skoordynowanie działań polityki gospodarczej, rynku pracy i kształcenia, w tym zawodowego, gdyż tylko wówczas zapewni się najwyższą efektywność procesom transformacji. W systemie społecznej gospodarki rynkowej to podstawowe układy gospodarcze są odpowiedzialne za zapewnienie infrastruktury kształcenia i miejsc do nauki zawodu. Udział państwa polega na subsydiowaniu tej działalności. Szczególne oczekiwania w zakresie pomocy finansowej występują ze strony byłej NRD (nowych landów) i wynikają z trudnej sytuacji gospodarczej. Polityka kształcenia jako środek przeciwdziałający bezrobociu 113 Widząc olbrzymie potrzeby i uznając niezbędność szczególnej roli państwa jako sponsora kształcenia zawodowego przyjmuje się jednocześnie, że jest to rozwiązanie przejściowe i że przy najbiższej możliwości sprawy kształcenia zawodowego przekaże się w gestię władz krajowych i lokalnych, izb przemysłowo-handlowych, przedsiębiorstw. Zakłada się, że kształcenie kadr dla nowych landów odbywać się powinno na miejscu. Migrację młodzieży do starych landów w celu pobierania nauki należy ograniczać, bowiem prowadzi ona w efekcie do ubytku kadr kwalifikowanych. W systemie kształcenia zawodowego szkolnego (pozazakładowego) wykorzystywane są dotychczasowe urządzenia i zachowana dotychczasowa pojemność. Co do systemu kształcenia zakładowego przyjmuje się, że należy działać w kierunku przejęcia przez przedsiębiorstwa i inne podmioty gospodarcze odpowiedzialności za kształcenie zawodowe. Do celów polityki oświatowej zalicza się tu walkę przeciwko „mentalności subwencji" i przełamywanie starych sposobów myślenia. Interwencja państwa użyta w procesie transformacji polityki kształcenia zawodowego ogranicza się do „pomocy dla samopomocy" i obejmuje następujące pola działania: 1. Sferę kształcenia zawodowego w systemie dualnym; ilościowe i jakościowe dopasowaie do wymagań społecznej gospodarki rynkowej. W pierwszym rzędzie chodziło o wejście w życie zachodnioniemieckich podstaw legislacyjnych (ustawy o kształceniu zawodowym, przepisów prawnych dotyczących rzemiosła). Obecnie istotne jest przyspieszenie procesu wyrównawczego do zachodnioniemieckich treści, form i standardów kształcenia. W kształceniu dualnym podkreśla się rolę zakładów pracy. Ważne miejsce w gospodarce Niemiec odgrywają „średnie" przedsiębiorstwa. Ocenia się, że ich konkurencyjność na rynku może być wydatnie zwiększona poprzez system kształcenia zakładowego. Ministerstwo oświaty i nauki opracowuje program finansowo popierający inwestowanie instytucji kształcenia międzyzakładowego. Kształcenie to traktowane jest jako sposób transferu technologii. Środki finansowe przeznaczone będą na wstępie na uzupełnienie wyposażenia już istniejących urządzeń. Częścią kształcenia dualnego są szkoły zawodowe. Przejęcie ich przez władze lokalne i roztoczenie nad nimi opieki (administracja, modernizacja) stwarza nowy obszar problemowy. 2. Kształcenie zawodowe ustawiczne (dokształcanie, dalsze kształcenie, przeszkolenie do pracy w danym zakładzie). Rola tej formy kształcenia wzrasta, gdy w grę wchodzi dopasowanie strukturalne. Wśród instrumentów walki z bezrobociem kształcenie ustawiczne zajmuje poczesne miejsce. Ocenia się, że tylko ok. 65% miejsc nauki zostaje wykorzystanych. Powstaje sieć urządzeń modelowych dla kształcenia ustawicznego, kładzie się nacisk na ¦¦¦¦I 114 Ewa Sadowska-Kowalska współpracę instytucji kształcenia ustawicznego ze „starych landów" z tymi w „nowych landach". Celem jest transmisja treści programowych i powstanie, a następnie umocnienie się rynkowego modelu kształcenia. 3. Podnoszenie kwalifikacji kadr nauczających (nauczycieli przedmiotów ogólnych, nauczycieli zawodu w szkołach i w systemie kształcenia ustawicznego, członków komisji egzaminacyjnych i weryfikacyjnych, kadr w instytucjach poradnictwa zawodowego). Chodzi o zmianę mentalności i uzupełnianie kwalifikacji. Opracowuje się program kwalifikacyjny dla personelu dydaktycznego, uwzględniający różnych sponsorów procesu kształcenia, w tym związki zawodowe i środowisko lokalne. 4. Adaptację nowoczesnych koncepcji kształcenia zawodowego, z uwzględnieniem innowacji technicznych w handlu i zarządzaniu przedsiębiorstwem, przy wprowadzaniu nowoczesnych metod dydaktyki i metodyki oraz nauki zespołowej. Zadania polityki kształcenia, w tym zawodowego, zostały omówione w raporcie komisji parlamentarnej pt. Zukiinftige Bildungspolitik-Bildung 2000 (Perspektywy polityki kształcenia-kształcenie 2000) 19906. Ocenione zostały polityczne uwarunkowania rozwoju polityki oświatowej byłej NRD. Jednakże ocena nie jest jednoznacznie negatywna. Podkreśla się np. ideę politechnizacji kształcenia ogólnego, przyjmuje się potrzebę przemyślenia na nowo koncepcji kształcenia zawodowego z punktu widzenia wyzwań przyszłości. Pozostaje otwartym pytanie, w jakiej mierze doświadczenia transformacji systemu oświaty byłej NRD mogą być przydatne w procesie reformowania polskiego szkolnictwa. 5. PODSUMOWANIE Programy walki z bezrobociem powinny zawierać część edukacyjną integralnie sprzęgniętą z całością. W działaniach dostosowawczych na rynku pracy poważną rolę odgrywać winny inwestycje kształceniowe. Obserwowane także w RFN zjawisko przedłużania obowiązku szkolnego czy też później, przechodzenie z jednego kursu szkoleniowego na drugi, jest w dużym stopniu efektem braku możliwości zatrudnienia młodzieży. Chociaż, z drugiej strony, jest wynikiem polityki upowszechniania kształcenia na poziomie średnim i ponadśrednim. W łańcuchu instytucji kształceniowych istotną rolę powinno odgrywać przedsiębiorstwo. „Inwestowanie w człowieka" (kapitał ludzki) stało się elementem strategii rozwojowej i stanowi warunek konkurencyjności. Stąd bierze się przywiązywanie wagi do zakładowego kształcenia zawodowego. 6 E. Kuhlwein, Plddoyer fur eine neue Reformphase, „Die Mitbestimmung" 1990, Nr. 4. Polityka kształcenia jako środek przeciwdziałający bezrobociu 115 System kształcenia ma do spełnienia dwie funkcje: dostosowawczą (krótkookresową, reagowanie na zmiany równowagi na rynku pracy) i strategiczną (długookresową, przeciwdziałanie podziałowi rynku pracy na podstawową i peryferyjną, wyrażającą się w zatrudnieniu dorywczym). Aby sprostać funkcji strategicznej, system kształcenia winien wyposażać w „skłonność do uczenia się przez całe życie", w mobilność i przedsiębiorczość. Pomocą może być modularne organizowanie kształcenia, czyli możliwość budowania „własnej struktury kształcenia". A wszystko po to, aby przeskoczyć próg między szkołą a pracą. BIBLIOGRAFIA Arbeitsmarkt 1989 Strukturanalyse, Bundesanstalt fur Arbeit. „Berufsbildungsbericht" 1991, Nr. 28, Grundlagen und Perspektiven fur Bildung und Wissenschafl, Bundesminister fur Bildung und Wissenschaft. „Bildung und Beschaftigung" 1990, Nr. 9, Bildung-Wissenchaft-Aktuell, Bundesminister fur Bildung und Wissenschaft. Buczyńska B. Szkolnictwo wyższe - gospodarka - rynek pracy (kierunki dyskusji w krajach zachodnioeuropejskich), „Życie Szkoły Wyższej" 1991, nr 3. Gesamtbetrachtung zu den Beschdfigungsperspektiven von Absohenten des Bildungssysiems, Bund-Lander-Kommission fur Bildungsplanung und Forschungsfórderung, H. 18, 1989. Handbuch zur Berufswahhorhereitung, Ausgabe 1987, Bundesanstalt fur Arbeit, Norymberga 1987; Ausgabe 1992, Norymberga 1992. Kuhlwein E., Plddoyer fur eine neue Reformphase, „Die Mitbestimmung" 1990, Nr. 4. Planung von berufsvorbereitenden Massnahmen fur arbeitslose Jugendliche, CEDEFOP, 1982. Regional Development and Yocational Training, CEDEFOP, 1986. Schober K., Ausbildungs- und Beschdftigungssituation Jugendlicher, „Informationen fur die Beratungs- und Vermittlungsdienste der Bundesanstalt" 1988 Nr. 34 (Niirnberg). Schober K., Zwischen Schule und Beruf: Zur wchselhaften Entwicklung der von der Bundesanstalt fur Arbeit gefórderten Berufsvorbereitungsmassnahmen, „Zeitschrift fur Berufs- und Wirtschaftspadagogik" 1990, Nr. 5. Werner H., Kónig I., Arbeitsmarktpolitische Massnahmen in EG- Landem und in Schweden, „Beitrage zur Arbeitsmarkt- und Berufsforschung" 1987, Nr. 117, Institut fur Arbeitsmarkt- und Berufsforschung der Bundesanstalt fur Arbeit, Niirnberg. Zukiinflige Bildungspolitik-Bildung 2000, Deutsche Bundestag - 11. Wahlperiode, Drucksache 11/5349, Zwischenbericht der Enquete-Kommission. 116 Ewa Sadowska-Kowalska Ewa Sadowska-Kowalska EDUCATION POLICY AS A MEANS COUNTERACTING UNEMPLOYMENT -EXPERIENCE OF WEST GERMANY The measures of counteracting unemployment among youth are a part of a generał set of measures aimed at counteracting unemployment in the whole economy. A specific measure of the fight against unemployment of young people is the education policy, including preparation for a job. Between the school and the work young peopie meet barriers, which they have to overcome. The first threshold is a transition from generał secondary schools to the system of vocational training (acąuiring occupational qualifications), and the second threshold is a transition from the vocational training system to the employmenl system (getting jobs). In overcoming both obstacles, assistance can be provided by the education policy and the employment policy owing to measures remaining at their disposal. The areas of operation of the education and the employment policies are shown in Fig. 2. The instruments applied in West • Germany, which allow to coordinate the instrumenls remaining at the disposal of both these policies have been presented in the article in two groups: as institutional tools and as specific tools of the education policy. The latter have been analyzed in four groups: generał tools in relation to young people who have not completed vocational education, in the process of vocational training and in relation to its graduates, and to the system of higher education and its graduates. The process of transformation has encompassed also the education system. An example here couid be the economy of the former GDR. On this example there is discussed the role of instruments of the education policy in the process of changes. ¦ ACTA UN1VERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 135, 1995 Halina Mortimer-Szymczak* Aneks statystyczny. Komentarz** Do rozważań zawartych w niniejszym zbiorze załączamy aneks statystyczny, charakteryzujący podstawowe tendencje łódzkiego rynku pracy i bezroboia. Dane dotyczą dwu lat, tj. 1990 i 1991 r., w tym bowiem okresie wystąpiło zjawisko nasilonego bezrobocia. Pogłębiły się niesprzyjające tendencje, towarzyszące przemianom społeczno-gospodarczym okresu przejściowego. Zdajemy sobie sprawę, iż dwa lata jest to okres zbyt krótki dla wyciągania wniosków i wskazywania na bardziej trwałe kierunki zmian. Tym niemniej pragniemy utrwalić pierwsze lata owych przemian zatrudnieniowych, aby w latach następnych kontynuować tę statystykę i pogłębiać płynące z niej wywody. Wiemy również, iż rzeczywistość jest ulotna, zaś rozrzucone liczby w różnych publikacjach z biegiem lat umykają z pamięci. Rozważania ogólne, zawarte w naszych artykułach, poparte są także liczbami, odzwierciedlającymi omawiane zagadnienia. Dla pełnej jednak wiedzy i dla czytelnika chcącego szerzej rozeznać badane problemy sporządziliśmy w aneksie tabele. Przedstawiamy je w logicznej kolejności, poczynając od zagadnień bardziej ogólnych, szerokich do zagadnień węższych, szczegółowych. W pierwszej kolejności podajemy liczby globalne dla kraju i na tym tle dla województwa łódzkiego. Podobnie ma się rzecz z rejestracją miejsc pracy, liczbą osób pracy poszukujących, ich strukturą, podziałem. Szczególne miejsce zajmuje podział według płci, tj. kobiety wśród bezrobotnych, a także osoby młode, pozostające bez pracy. Dalej podajemy uwagi odnoszące się do poszczególnych tabel, w kolejności ich zamieszczania. * Prof. zw. dr hab., kierownik Katedry Polityki Ekonomicznej UŁ. ** Tablice sporządzili: M. Lisiecki 1-5; I. Kukulak-Dolata 6-10, 17, 18; E. Kryńska 11-16; J. Florczak-Bywalec 19-24; E. Sadowska-Kowalska 25-26. Ilustracja graficzna: A. Dąbrowski, Z. Kaźmierczak. [117] 118 Halina Mortimer-Szymczak Z, Zjawisko oficjalnego bezrobocia pojawiło się w styczniu 1990 r. - na 55,8 tys. poszukujących pracy przypadło tylko 35 tys. ofert zatrudnienia. Jeszcze w końcu 1989 r. popyt na pracę przewyższał podaż. W latach 1990-1991 następuje gwałtowny wzrost poziomu bezrobocia. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych wyniosła w końcu grudnia 1991 r. ponad 1100 tys. osób, zaś w analogicznym okresie 1992 r. ponad 2100 tys. osób. Stanowiło to odpowiednio 6,1% i 11,4% czynnych zawodowo poza rolnictwem indywidualnym. Tempo wzrostu bezrobocia nie było równomierne. Przyspieszenie wzrostu liczby poszukujących zatrudnienia zarejestrowanych w rejonowych biurach pośrednictwa pracy następowało w okresie miesięcy letnich, co tłumaczyć można wchodzeniem na rynek pracy absolwentów szkół. ^Zróżnicowanie tempa powodowane było ponadto zmianą przepisów dotyczących uprawnień do otrzymywania zasiłków dla bezrobotnych. C- - ' Jednakże poziom globalny stopy bezrobocia stanowi jedynie część problemu. Złożoność bezrobocia w Polsce tkwi w: wielkim zróżnicowaniu przestrzennym, wysokim udziale kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych, stosunkowo wysokim udziale bezrobocia wśród roczników młodych, relatywnie wysokim poziomie wykształcenia bezrobotnych, (por. tab. ljQ Przechodzenie gospodarki na system rynkowy oraz pogłębiająca się recesja gospodarcza powodują zmniejszanie zatrudnienia w gospodarce narodowej województwa łódzkiego. Zjawisko to notuje się od 1989 r. W latach 1989-1991 liczba pracowników pełnozatrudnionych zmnieszyła się o 78222 osoby, tj. o 22,7%. Spadek zatrudnienia dotyczył głównie sfery produkcji materialnej i wynosił 72836 osób, tj. 29%. Zatrudnienie w sferze poza produkcją materialną zmniejszyło się w tym okresie o 5386 osób, tj. o 5,7%. W 1991 r. odnotowano zmniejszenie liczby pełnozatrudnionych pracowników o 41 733 osoby, tj. 13,5% w stosunku do roku poprzedniego. Największy spadek zatrudnienia nastąpił w przemyśle (22 759 osób, tj. 20,3%), w handlu (5913 osób, tj. 22,8%) oraz w budownictwie (3045 osób, tj. 17,7%>). W kilku działach odnotowano wzrost zatrudnienia. Dotyczyło to: pozostałych gałęzi produkcji materialnej, administracji państwowej i wymiaru sprawiedliwości oraz finansów i ubezpieczeń społecznych. Bezwzględne wielkości przyrostu zatrudnienia są niewielkie i nie mają znaczącego wpływu na ogólną liczbę pracowników pełnozatrudnionych (por. tab. 2). W końcu 1991 r. liczba pracujących w gospodarce narodowej w województwie łódzkim wynosiła 262 760 osób i była niższa o 45 359 osób (13,4%) w stosunku do stanu w 1990 r. Źródła informują, że ok. 65% pracujących (190 550) zatrudnionych było w sferze produkcji materialnej, głównie w przemyśle 39,6% (115 965 osób). W sferze poza produkcją materialną największy odsetek w ogólnej liczbie zatrudnionych stanowili pracujący w oświacie i wychowaniu (12,2%) oraz w ochronie zdrowia i opiece społecznej (10,9%). Aneks statystyczny 119 Wśród ogółu pracujących największą grupę stanowili pełnozatrudnieni (92,6%). Ich udział wśród ogółu pracujących w sferze produkcji materialnej wynosił blisko 94%, zaś w sferze poza produkcją materialną ok. 87%. W 1991 r. w sprawozdawczości statystycznej pojawiła się nowa kategoria pracujących, a mianowicie: właściciele, współwłaściciele i bezpłatnie pomagający członkowie rodzin (z wyłączeniem wspólników spółek kapitałowych, którzy nie pracują, a wnoszą jedynie kapitał). W końcu roku grupa ta liczyła 1021 / osób (0,4% ogółu pracujących). Postęp procesów prywatyzacji pozwala liczyć na wzrost bezwzględnych rozmiarów tej grupy oraz wzrost udziału w zatrudnieniu ogółem. W pracy nakładczej zatrudnione były 704 osoby (0,2%). Wszyscy chałupnicy pracowali w działach produkcji materialnej i aż 95% w przemyśle. W grupie agentów przeważali agenci handlowi (39,1% ogółu pracujących w tej grupie) oraz agenci ubezpieczeniowi (30%), co wynika z urynkowienia gospodarki oraz rozwoju sieci ubezpieczeń (por. tab. 3). Dane tab. 4 potwierdzają - utrzymujące się od 1980 r. - pozytywne zmiany w strukturze zatrudnienia według poziomu wykształcenia. Wyrażają się one wzrostem udziału zatrudnionych z wykształceniem wyższym, policealnym i średnim zawodowym oraz średnim ogólnokształcącym. W dwóch ostatnich latach nie zmienia się udział zatrudnionych z wykształceniem zasadniczym zawodowym, maleje natomiast odsetek pracujących z pełnym i niepełnym wykształceniem podstawowym. Dane informują także o istotnych różnicach w strukturze zatrudnienia według poziomu wykształcenia między sferą produkcji materialnej i sferą poza produkcją materialną. W 1991 r. udział zatrudnionych w gospodarce narodowej z wykształceniem wyższym wynosił 14,8%, zaś z wykształceniem policealnym, średnim zawodowym i średnim ogólnokształcącym 34,7%. W tym czasie odpowiednie wielkości dla sfery produkcji materialnej wynosiły 7% i 30,6%, zaś do sfery poza produkcją materialną 30,7% oraz 42,9%. Rynek pracy w województwie łódzkim określamy na podstawie liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz liczby wolnych miejsc pracy (oferty). Wielkość ofert zmniejszyła się w 1991 r. w stosunku do roku poprzedniego o 44%, tj. było ich mniej o 1084. Liczba osób w poszczególnych miesiącach zwiększała się sukcesywnie, osiągając przyrost o 34% w sierpniu 1990 r., podobnie było do końca października 1991 r., w tym też roku przyrosty liczby bezrobotnych były większe do roku poprzedniego. Wynosiły one od października 1991 r. 4700 osób miesięcznie (w 1990 r. 3500 osób miesięcznie). Od listopada 1991 r. obserwowano zmniejszenie się liczby poszukujących pracy. Analiza ofert pracy według miesięcy nie potwierdza trwałych tendencji. W pierwszych pięciu miesiącach 1990 r. obserwujemy wzrost liczby ofert pracy, natomiast w pozostałych miesiącach liczba wolnych miejsc pracy to ¦¦ J20 HaJina Mortimer-Szymczak zwiększała się, zaś w innych się zmniejszała. W pierwszym półroczu 1991 r. zauważamy sukcesywne zmniejszanie się liczby kreowanych miejsc pracy w poszczególnych miesiącach. W drugim zaś półroczu sytuacja była podobna do 1990 r. W badanym okresie liczby osób kierowanych do pracy kształtowały się nierównomiernie w poszczególnych miesiącach. Więcej osób do pracy kierowały rejonowe biura pracy w sierpniu, wrześniu i w październiku (por. tab. 5). Wolne miejsca pracy według stanowisk wskazują, iż nastąpił ich wzrost w odniesieniu do zajęć nierobotniczych. Dotyczyło to przede wszystkim ofert dla osób z wykształceniem średnim. Natomiast dla robotników oferty pracy zmniejszyły się trzykrotnie, tj. z 1536 w 1990 r. do 464 w 1991 r. (por. tab. 6). W tym czasie liczba osób poszukujących pracy ogółem wzrosła blisko dwukrotnie, odpowiednio z 47 646 do 87240. Szczególnie dotyczyło to kobiecej siły roboczej, zatrudnionej przede wszystkim w przemyśle włókienniczym. Przemysł ten, jak wiadomo jest w stanie ogromnego regresu, wymaga niezbędnych nakładów dla modernizacji i rekonstrukcji. Zatrudnienie kobiet w łódzkim przemyśle lekkim sięga ok. 53%. Miały tu miejsce zwolnienia grupowe, stąd wysoki wzrost bezrobocia. Około 60% bezrobotnych poszukiwało zatrudnienia na stanowiskach robotniczych, głównie osoby bez kwalifikacji. Około 4% bezrobotnych to osoby z wyższym wykształceniem, a więc grupa ta była stosunkowo niewielka (por. tab. 7, 8). Wskaźnik określający sytuację na rynku pracy oznacza liczbę bezrobotnych przypadających na jedno miejsce pracy. W województwie łódzkim wzrósł on blisko czterokrotnie w ciągu roku, tj. z 26 do 96. Najtrudniejsza sytuacja występuje w Łodzi, wskaźnik ten wzrósł z 21 w 1990 r. do 122 w 1991 r., czyli blisko sześciokrotnie. Stosunkowo najkorzystniejsza sytuacja miała miejsce w rejonie Ozorkowa - 30 osób na jedno miejsce (por. tab. 9-11). Trudna sytuacja występująca na rynku pracy dotyka również absolwentów szkół ponadpodstawowych i wyższych uczelni. Wskaźniki są tu jednak niższe niż dla ogółu mieszkańców miasta i województwa. W 1991 r. na jedno miejsce pracy przypadało 33 absolwentów, co oznacza dwukrotny wzrost w ciągu roku. Wśród nich 17 absolwentów szkół wyższych ubiegało się o jedno stanowisko pracy (por. tab. 12). Sytuacja pracowników na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych w 1991 r. była podobna (wskaźniki wynosiły odpowiednio 106 i 105). W porównaniu do 1990 r. obserwujemy znaczne pogorszenie sytuacji osób poszukujących pracy na stanowiskach robotniczych. Wówczas to dla nich wskaźnik wynosił 20 (dla stanowisk nierobotniczych 67). W niekorzystnej sytuacji byli robotnicy niewykwalifikowani (odpowiednio 131 w 1990 r. i 482 w 1991 r.). W tym pesymistycznym stanie osoby z wykształceniem wyższym plasują się na lepszej pozycji, w 1991 r. na jedną ofertę pracy przypadało 45 osób, podobnie robotnicy wykwalifikowani (47 osób); por. tab. 12. Aneks statystyczny 121 Osobne zagadnienie to struktura bezrobotnych według wieku. W województwie łódzkim przeważają robotnicy w wieku 35-44 lata (50,2%). Jest to wiek najwyższej aktywności zawodowej. Zwracamy uwagę, iż w Łodzi, wielkiej aglomeracji miejsko-przemysłowej, a także w całym województwie sytuacja różni się istotnie od występującej w innych mniej zagrożonych regionach Polski. W Łodzi bezrobotni byli znacznie starsi, bowiem do 34 roku życia było ich 23,4%, zaś powyżej 34 lat już 76,6%. Najliczniejsza grupa bezrobotnych była w wieku 35^44 lata, tj. 56,5%. W Pabianicach w wieku do 34 lat było 55,5%, powyżej tego wieku 44,5% bezrobotnych, najwięcej w wieku 25-34 lat, tj. 29,6%. W Zgierzu w wieku do 34 lat było 60,3%, powyżej zaś 39,7% bezrobotnych (najwięcej było ich w wieku 19-24 lata). W Ozorkowie w wieku do 34 lat było 61,9%, powyżej zaś 38,1% bezrobotnych, najwięcej było ich w wieku 18-24 lata (por. tab. 13). Struktura według poziomu wykształcenia kształtowała się w województwie następująco: w ogóle przeważają osoby z wykształceniem podstawowym i niższym (40,1%). Struktura ta była podobna we wszystkich rejonach, poza Zgierzem. Tutaj najwyższy był udział bezrobotnych z wykształceniem zasadniczym zawodowym (43,7%), zaś z wykształceniem wyższym udział był niewielki (4,8%); por. tab. 14. Wśród ogółu bezrobotnych najwyższy był udział osób będących bez zawodu, tj. w 1990 r. 37,8% i podobnie w 1991 r. 37,0%. W badanych dwu latach najbardziej wzrosła liczba bezrobotnych o zawodach włókienniczych, odzieżowych, dziewiarskich (o 232,3%) oraz o zawodach tokarskich i ślusarskich (o 140,7%); por. tab. 15. Dla rozwiązywania owych problemów rejonowe biura pracy kierują bezrobotnych do tzw. prac interwencyjnych. Zakres tych prac w dalszym ciągu jest niewystarczający, należy więc ubiegać się o zwiększenie funduszy na ich aktywizację. W 1991 r. zakres ten znacznie się zwiększył w porównaniu do roku poprzedniego. Zorganizowano ponad dwukrotnie więcej miejsc pracy, zaś liczba przedsiębiorstw i instytucji, występujących jako organizatorzy wzrasta czterokrotnie. W 1991 r. do prac interwencyjnych skierowano 8982 osoby, tj. 10,3% bezrobotnych. Jak już stwierdziliśmy liczby te nie mogą być satysfakcjonujące w rozwiązywaniu nabrzmiałych problemów bezrobocia (por. tab. 16). Fundusz Pracy, będący do dyspozycji rejonowych biur w badanym okresie był wykorzystany przede wszystkim na zasiłki i inne świadczenia dla bezrobotnych. W 1990 r. 51,5% środków funduszu było przeznaczone na ten cel, zaś w 1991 r. aż 82%. W 1990 r. 25% funduszu było wykorzystane na pożyczki dla bezrobotnych w celu podjęcia samodzielnej działalności gospodarczej. Pożyczki te były jednak w 1991 r. znacznie ograniczone i wynosiły zaledwie 4,2% funduszu. Fundusz Pracy stanowi aktywny instrument walki z bezrobociem. Jak dotąd jego rola była niewielka, bowiem tylko 0,4% funduszu (1990 r.) było przeznaczone na przekwalifikowanie 122 Halina Mortimer-Szymczak bezrobotnych, 0,9% na tworzenie dodatkowych miejsc pracy (1991 r.) i 4,3% na prace interwencyjne (por. tab. 17, 18). Województwo łódzkie należy do tych regionów w Polsce, w których stopa bezrobocia kobiet jest najwyższa. Wśród ogółu bezrobotnych w 1991 r. kobiet było 47%. Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce i w województwie łódzkim wyraźnie się pogorszyła. Liczba bezrobotnych kobiet wzrosła w 1991 r. ponad dwukrotnie, zaś liczba ofert zmalała. Na jedno wolne miejsce pracy dla kobiet przypadało ponad 3 razy więcej bezrobotnych niż w 1990 r. Pogorszenie tej relacji dotyczyło wszystkich wyodrębnionych stanowisk pracy, najbardziej jednak pracownic niewykwalifikowanych. Na jedno miejsce pracy oferowane dla tej grupy pracownic zgłaszało się aż 529, a więc 5,5 razy więcej niż w końcu 1991 r. Wśród skierowanych do pracy udział kobiet był mniejszy niż ich udział wśród bezrobotnych (por. tab. 19-21). Najliczniejszą grupę wśród bezrobotnych stanowią kobiety o niepełnym wykształceniu podstawowym (34,6%), następnie z policealnym i średnim zawodowym (26,3%) i zasadniczym zawodowym (18,5%). Struktura bezrobotnych kobiet według wykształcenia w Łodzi i w całym województwie jest podobna (por. tab. 22). Analiza bezrobocia kobiet według zawodów wskazuje, że najczęściej pozostają bez pracy kobiety bez zawodu, przeważnie o niepełnym wykształceniu podstawowym. Następnie liczną grupę stanowią bezrobotne o zawodach: włókienniczy, odzieżowy, dziewiarski. Udział tej grupy znacznie wzrósł w ciągu roku (z 9,5% w 1990 r. do 16,4% w 1991 r.). Ponadto wśród bezrobotnych są pracownice administracyjno-biurowe (13,7%) oraz ekonomistki (9,4%). Większość bezrobotnych (51,4%) w województwie łódzkim to kobiety w wieku 35^ł4 lata, dla Łodzi ich odsetek jest jeszcze większy (57,3%); por. tab. 23-24. I tym razem trudno mówić o tendencjach, bowiem dane dotyczą tylko dwóch lat. Nasuwają się jednak spostrzeżenia, a mianowicie: sytuacja kobiet na rynku pracy pogorszyła się, grupą najbardziej zagrożoną bezrobociem są kobiety bez kwalifikacji, spośród kadr wykwalifikowanych najtrudniejsza jest sytuacja kobiet posiadających zawody związane z przemysłem lekkim najbardziej dotkniętym recesją (zwolnienia grupowe). Bezrobocie dotknęło również absolwentów szkół różnych typów. Według ustawy o zatrudnieniu i bezrobociu (z 16 października 1991 r., art. 2, pkt 12 i 13) bezrobotny absolwent to osoba, która przez 12 miesięcy od daty ukończenia szkoły pozostaje bez pracy. Do młodocianych bezrobotnych należą absolwenci do 18 roku życia oraz uczniowie, z którymi zakład pracy rozwiązał umowę o praktyczną naukę zawodu (szkoły przyzakładowe). Badając tendencje w tym zakresie zauważamy, iż nastąpił wzrost ogólnej liczby bezrobotnych absolwentów o ponad 50% w 1991 r. w porównaniu do 1990 r., w tym młodych kobiet o ponad 40%. Oznacza to wysokie tempo wzrostu bezrobocia absolwentów. Aneks statystyczny 123 Udział bezrobotnych absolwentów w ogólnej liczbie bezrobotnych zmalał w 1991 r. (4,4%) w porównaniu do 1990 r. (5,6%). Wskaźnik ten dla Polski wyniósł w 1991 r. 10,3% (według: „Rynek Pracy" 1992, nr 1, s. 45); por. tab. 24. Nastąpił spadek liczby ofert dla absolwentów we wszystkich poziomach wykształcenia. Wzrosła liczba absolwentów przypadająca na jedną ofertę pracy zarówno ogółem, jak i we wszystkich poziomach wykształcenia. Wskaźnik bezrobocia absolwentów wyraża stosunek ich liczby do liczby osób kończących naukę (por. tab. 25). Nastąpił wzrost stopy bezrobocia absolwentów według poziomów wykształcenia i według dużych grup zawodów. Ogółem wskaźnik bezrobocia absolwentów wyniósł w 1990 r. 20, zaś w 1991 r. 37 (w Polsce w 1991 r. 44,6). Na poziomie szkół wyższych najliczniejszymi ze względu na liczbę bezrobotnych absolwentów okazały się następujące grupy zawodów: inżynierowie w zawodach technicznych oraz specjaliści medycyny i pokrewni. Wśród absolwentów średnich szkół zawodowych największa liczba zarejestrowanych znalazła się w grupie zawodów: technicy w zawodach technicznych, technicy ekonomiści i pokrewni. Na poziomie zasadniczych szkół zawodowych największa liczba zarejestrowanych absolwentów występuje w grupach zawodów: maszyniści urządzeń, mechanicy, monterzy (grupa 38), robotnicy urządzeń elektrotechnicznych (grupa 40), robotnicy w przetwórstwie spożywczym, robotnicy w przetwórstwie odzieży, robotnicy w produkcji skóry. Sytuacja wśród absolwentów zmienia się bardzo szybko, niepewność zatrudnienia dotyczy ich wszystkich. Trudno więc określić zdecydowane tendencje według poziomów wykształcenia (por. tab. 26). Działania na rzecz aktywizacji zawodowej absolwentów winny obejmować szeroki zakres prac, a mianowicie: a) aktywne formy pośrednictwa, tj. wyszukiwanie i pozyskiwanie wolnych miejsc pracy dla absolwentów w przedsiębiorstwach i instytucjach; b) kreowanie interwencyjnych miejsc pracy, które dotychczas tworzono głównie dla absolwentów szkół wyższych; c) prowadzenie kursów szkoleniowych dla zdobywania kwalifikacji i przekwalifikowań; d) preferencje dla absolwentów przy udzielaniu pożyczek dla samodzielnej działalności gospodarczej; e) stosowanie różnych form przedłużania nauki w technikach dziennych, wieczorowych, zaocznych, w szkołach pomaturalnych oraz otwieranie nowych kierunków kształcenia; f) powoływanie nowych kierunków na studiach wyższych, nowych form niepełnego wykształcenia wyższego (szkoły techniczne 54etnie, tzw. kolegia, studia podyplomowe itp.). 124 Halina Mortimer-Szymczak // Tabela 1 Bezrobotni zarejestrowani w biurach pracy w Polsce Stan w końcu miesiąca Ogółem Stopa Stopa wolnych Okres bezrobocia3 miejsc pracy w tys. w % w % 1990 I 55,8 0,3 0,18 / " / 152,2 266,6 / 0,8 1,5 / 0,10 0,13 1 111 IV 351,1 1,9 0,17 V 443,2 2,4 0,20 VI 568,2 3,1 0,23 VII 699,3 3,8 0,25 VIII 820,3 4,5 0,31 IX 926,4 5,0 0,33 X 1 008,4 5,5 0,35 XI 1 089,1 5,9 0,30 XII 1 126,1 6,1 0,29 1991 I 1 195,7 6,6 0,25 II 1 258,9 6,8 0,23 III 1 322,1 7,1 0,25 IV 1 370,1 7,3 0,27 V 1 434,5 7,7 0,25 VI 1 574,1 8,4 0,25 VII 1 749,9 9,4 0,26 VIII 1 854,0 9,8 0,27 IX 1 970,9 10,4 0,25 X 2 040,4 10,8 0,21 XI 2 108,3 11,1 0,19 XII 2 155,6 11,4 0,15 W stosunku do zawodów czynnych. Źródło: „Biuletyn Statystyczny" 1990, 1991. Tabela 2 Liczba pracowników pełnozatrudnionycha w województwie łódzkim według działów gospodarki narodowej w latach 1989-1991 Liczba zatrudnionych Wskaźnik dynamiki Działy gospodarki narodowej ------------_ 1989 1990 1991 1990/1989 1991/1989 1991/1990 86,5 Ogółem 344 734 308 245 266 512 89,4 77,3 Sfera produkcji materialnej 250 780 218 226 177 944 87,0 71,0 81,5 Przemysł 159 024 137 620 109 661 86,5 69,0 79,7 Budownictwo 23 351 17 236 14 191 73,8 60,8 82,3 Rolnictwo 3 020 3 101 2 397 102,7 79,4 77,3 Leśnictwo 662 481 351 72,7 53,0 73,0 Transport 13 569 11 103 8 852 81,8 65,2 79,7 Łączność 4 570 4 806 4 767 105,2 104,3 99,2 Handel 32 681 26 619 20 706 81,5 63,4 77,8 > Pozostałe gałęzie produkcji materialnej 2 403 4 962 5 674 206,5 236,1 114,3 1 Gospodarka komunalna 11500 12 298 11345 106,9 98,7 92,3 VI Sfera poza produkcją materialną 93 945 90 019 88 568 95,8 94,3 98,4 ! Gospodarka mieszkaniowa oraz niematerialne u usługi komunalne 10 226 8 357 7 935 81,7 77,6 95,0 yczny Nauka i rozwój techniki 7 018 5 306 4 395 75,6 62,6 82,8 Oświata i wychowanie 30 667 30 154 30 065 98,3 98,0 99,7 Kultura i sztuka 4 262 3 641 3 114 85,4 73,1 85,5 Ochrona zdrowia i opieka społeczna 28 391 30 957 29 289 109,0 103,2 94,6 Kultura fizyczna, turystyka i wypoczynek 1 767 1 677 1402 94,9 79,3 83,6 Pozostałe branże, usługi niematerialne 2 193 919 918 41,9 41,9 99,6 Administracja państwowa i wymiar sprawiedliwości 5 381 5 320 6 588 98,9 122,4 123,8 Finanse i ubezpieczenia 4 049 3 314 4 508 81,8 111,3 136,0 Organizacje polityczne, związki zawodowe i inne 374 354 - - 94,7 a Bez sezonowych i zatrudnionych dorywczo Źródło: Informacja o zatrudnieniu w woiewt idztwie łódzki m za rok 1% /, Woiewódz cie Biuro Pracy w Łodzi, czerwie c 1992. i Pracujący według działów i gałęzi gospodarki narodowej w województwie łódzkim Stan z 31 grudnia 1991 r. Tabela 3 Działy gospodarki narodowej Ogółem W tym zatrudnieni Właściciele Osoby wykonujące pracę nakładczą Agencib pełnozatrudnieni łącznie z sezonowo i doryw- niepełnozatrud-nieni w głównym miejscu współwłaściciele i bezpłatnie pomagający człon-knwip rfłHzin czo pracującymi pracy IV VJ W1Vj i UU/.lil liczba liczba % liczba % liczba % liczba % % 100,0 liczba % osób osób osób osób osób 704 osób Ogółem 292 760 100,0 267 876 100,0 21 593 100,0 1021 100,0 1 566 100,0 Sfera produkcji materialnej 190 550 65,1 178 768 66,7 9 277 43,0 892 87,4 704 100,0 909 58,0 Przemysł 115 965 39,6 109 855 41,0 4 959 23,0 253 24,8 669 95,0 229 14,6 Budownictwo 15 680 5,4 14 386 5,4 1028 4,8 215 21,0 1 0,2 50 3,2 Rolnictwo 2 653 0,9 2 452 0,9 191 0,9 - - - - 10 0,6 Leśnictwo 419 0,1 393 0,1 23 0,1 - - - - 3 0,2 Transport 9 024 3,1 8 864 3,3 156 0,7 - - - - 4 0,3 Łączność 5011 1.7 4 767 1,8 244 1,1 - - - - - - Handel 23 368 8,0 20 833 7,8 1 734 8,0 162 15,9 26 3,7 613 39,1 Pozostałe gałęzie produkcji materialnej 6 459 2,2 5 805 2,2 384 1,8 262 25,7 8 1,1 - - Gospodarka komunalna 11971 4,1 11413 4,2 558 2,6 - - - - - - Sfera poza produkcją materialną 102 210 34,9 89 108 33,3 12316 57,0 129 12,6 - - 657 42,0 Gospodarka mieszkaniowa oraz niemieszkaniowe usługi komunalne 8 760 3,0 8 090 3,0 666 3,1 4 0,4 - - - - Nauka i rozwój techniki 4 850 1,7 4 397 1,6 430 2,0 23 2,2 - - Oświata i wychowanie 37 771 12,2 30 251 13,3 5515 25,5 5 0,5 - - - - Kultura i szLuka 3 852 1,3 3 123 1,2 715 3,3 2 0,2 - - 12 0,8 Ochrona zdrowia i opieka społeczna 31 866 10,9 29 362 11,0 2 495 11,6 9 0,9 - - - - ?!? II ffffffrflff m$**śttt EiW^awi i*** • Kultura fizyczna, tyryslyka i wypoczynek Pozostałe branże usług niematerialnych Administracja państwowa i wymiar sprawiedliwości Finanse i ubezpieczenia Organizacje polityczne, związki zawodowe i inne d Z wyłączeniem wspólników spółek kapitałowych, którzy nie pracują, a wnoszą jedynie kapitał. Łącznie z osobami współpracującymi oraz zatrudnionymi przez agentów, łącznie z ubezpieczonymi w ZUS. Źródło: Jak w tab. 1. 1774 0,6 1440 0,5 300 1,4 1 0,1 - - 33 7 2,1 0,4 2 302 0,8 935 0,4 1 318 6,1 42 4,1 7 176 2,4 6 602 2,5 399 1,8 43 4,2 - - 132 469 8,4 30,0 5319 1,8 4 516 1,7 334 1,5 540 0,2 392 0,1 144 0,7 - - - 4 0,3 Tabela 4 Pracownicy pełnozatrudnieni w gospodarce narodowej województwa łódzkiego według poziomu wykształcenia w procentach ogółu zatrudnionych w danym dziale Policealne Średnie oeólno- Zasadnicze Podstawowe i nie- ., . , ..........-.............. Wykształcenie Wyższe i średnie zawodowe kształcące zawodowe pełne podstawowe gospodarki narodowej 1990 1991 1990 1991 1990 1991 1990 1991 1990 1991 Ogółem 13,3 14,8 25,8 26,6 7,9 8,1 23,1 23,1 29,9 27,4 Sfera produkcji materialnej 6,0 7,0 22,7 23,6 6,7 7,0 29,3 29,8 35,3 32,6 Przemysł 5,2 5,6 21,7 22,4 5,0 5,3 29,0 30,0 39,1 36,7 Budownictwo 10,9 11,6 23,7 23,9 5,9 5,2 29,4 30,6 30,1 28,7 Rolnictwo 9,2 12,9 21,6 25,5 5,4 6,1 26,7 23,9 37,1 31,6 Leśnictwo 22,3 27,1 31,8 33,9 6,8 8,0 11,1 9,7 28,0 21,3 Transport 2,7 3,4 19,6 20,7 10,0 10,5 35,2 36,1 32,5 29,3 Łączność 3,7 3,9 30,8 31,1 13,0 14,1 26,1 27,4 26,4 23,5 Handel 8,1 10,4 28,5 30,2 13,5 14,3 28,2 25,5 21,7 19,6 Pozostałe gałęzie produkcji materialnej 22,0 19,1 34,8 25,9 15,4 10,3 12,7 23,4 15,1 21,3 Gospodarka komunalna 3,5 4,2 18,0 19,0 5,7 6,1 33,4 35,5 39,4 35,2 Slera poza produkcją materialną 29,2 30,7 32,5 32,8 10,6 10,1 9,7 9,8 18,0 16,6 Gospodarka mieszkaniowa oraz niematerialne usługi komunalne 6,0 6,4 27,2 27,5 8,6 8,8 22,7 24,5 35,5 32,8 Nauka i rozwój techniki 35,5 37,0 30,0 28,4 7,7 7,9 12,0 12,4 14,8 14,3 Oświata i wychowanie 48,5 50,5 23,5 23,7 6,8 6,1 6,6 6,7 14,6 13,0 Kultura i sztuka 28,6 29,1 31,4 32,3 15,1 13,9 10,9 11,6 13,9 13,2 Ochrona zdrowia i opieka społeczna 17,2 17,1 42,5 43,3 8,8 8,6 10,0 10,0 21,5 21,0 Kultura fizyczna, turystyka i wypoczynek 11,0 12,1 39,1 33,7 16,1 14,3 18,1 20,2 15,7 19,7 Pozostałe branże usług niematerialnych 17,0 15,3 31,4 31,2 11,9 11,1 12,4 19,1 27,3 23,3 Administracja państwowa i wymiar sprawiedliwości 39,3 38,6 28,9 30,2 23,8 23,3 3,4 3,5 4,6 4,4 Finanse i ubezpieczenia 15,1 21,8 43,4 42,2 31,7 26,5 3,6 3,7 6,2 5,8 Organizacje polityczne, związki zawodowe i inne 19,7 23,2 36,6 40,7 20,8 17,2 9,4 9,3 13,5 9,6 Źródło: Jak w tab. 1. Aneks statystyczny 129 Tabela 5 Rynek pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Stan na koniec miesiąca Liczba zarejestrowanych bez- Okres robotnych w województwie łódzkim Liczba ofert ogółem kobiety ogółem kobiety 1990 15 II 5 219 1970 279 104 30 III 11 722 4 149 486 177 30 IV 15 637 5 719 629 214 30 V 18 583 7 293 1099 337 29 VI 22 384 8 612 1653 484 30 VII 25 918 10 136 1412 511 30 VIII 34 692 13 669 2 929 1 134 30 IX 35 623 15 134 2 602 942 30 X 41 353 17 667 2 506 894 30 XI 44 279 18317 2 629 1060 15 XII 45 468 18 875 2 866 1310 30 XII 47 646 19 745 2 957 1340 1991 31 I 53 014 21897 2615 1 129 28 II 57 397 23 922 1901 908 31 III 61935 25 509 1 879 704 30 IV 65 936 27 349 1554 487 31 V 70 601 29 635 1 134 327 30 VI 74 882 31345 997 310 31 VII 82 718 35 364 1207 478 31 VIII 87 811 37 894 1084 359 30 IX 94 878 41455 1224 547 31 X 100 795 44 568 1 155 488 30 Xl 94 622 42487 1386 566 31 XII 87 240 41019 959 441 Źródło: Obliczono na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. 130 Halina Mortimer-Szymczak Tabela 6 Wolne miejsca pracy według stanowisk pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie 1990 1991 jazem struktura wolne miejsca pracy dla kobiet razem struktura wolne miejsca pracy dla kobiet Liczba wolnych miejsc pracy ogółem w tym dla pracowników: - na stanowiskach nierobotniczych z wykształceniem wyższym z wykształceniem średnim - na stanowiskach robotniczych robotników niewykwalifikowanych robotników wykwalifikowanych - dla absolwentów szkół wyższych średnich zasadniczych zawodowych 1926 217 85 132 1 536 137 1399 168 41 54 73 100,0 11,3 79,7 9,0 736 89 37 50 557 76 481 89 14 39 36 842 273 86 187 464 67 397 105 15 26 64 100,0 32,4 55,1 12,5 395 104 23 81 264 26 238 27 4 3 20 Źródło: Obliczono na podstawie informacji uzyskanych w Wojewódzkim Biurze Pracy w Łodzi. Tabela 7 Poszukujący pracy według stanowisk pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie 1990 1991 razem struktura kobiety poszukujące pracy razem struktura kobiety poszukujące pracy 1 2 3 4 5 6 7 Liczba zarejestrowanych poszukujących pracy ogółem w tym: - na stanowiskach nierobotniczych z wykształceniem wyższym 47 646 14 633 2152 100,0 30,7 19 745 7 753 897 87 240 30 730 3 907 100,0 35,2 41 019 17 937 1 895 Aneks statystyczny 131 Tabela 7 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 z wykształceniem średnim 12481 6 856 26 823 16 042 - na stanowiskach robotniczych 30 307 63,6 10 633 52 340 60,0 21 149 robotnicy niewykwalifikowani 18 018 7 265 32 290 13 749 robotnicy wykwalifikowani 12 289 3 368 20 050 7 400 - absolwenci szkół 2 706 5,7 1359 4170 4,8 1933 wyższych 293 156 253 141 średnich 1357 895 1918 1 138 zasadniczych zawodowych 1056 308 1999 654 Źródło: Obliczono na podstawie informacji uzyskanych w Wojewódzkim Biurze Pracy w Łodzi. Tabela 8 Liczba poszukujących pracy przypadających na 1 wolne miejsce pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie 1990 1991 razem kobiety razem kobiety Ogółem poszukujący pracy przypadający na 1 wolne miejsce pracy w województwie Poszukujący pracy przypadający na 1 wolne miejsce pracy na: - na stanowiskach nierobotniczych z wykształceniem wyższym z wykształceniem średnim - na stanowiskach robotniczych robotnicy niewykwalifikowani robotnicy wykwalifikowani - absolwenci szkół z wykształceniem wyższym z wykształceniem średnim z wykształceniem zasadniczym zawodowym 25 67 25 94 20 131 9 16 7 25 14 27 87 24 132 19 95 7 15 11 23 8 96 105 45 130 106 482 47 33 17 52 27 95 157 82 176 76 529 29 52 35 142 26 Źródło: Obliczono na podstawie informacji uzyskanych w Wojewódzkim Biurze Pracy w Łodzi. 132 Halina Mortimer-Szymczak Tabela 9 Liczba osób skierowanych do pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Okres Instytucje kierujące do pracy Liczba osób skierowanych do pracy 1990 1991 ogółem w tym kobiet ogółem w tym kobiet 31 I Ra X X 3 443 1 923 Zb X X 435 174 28 II R X X 1 700 778 Z X X 432 140 31 III R 6 863a 1997a 937 429 Z X X 205 70 30 IV R 248 117 1001 411 Z X X 205 51 31 V R 820 631 1391 509 Z X X 129 43 30 VI R 626 291 1 389 472 Z X X 97 42 31 VII R 340 186 1003 400 Z X X 120 35 30 VIII R 2 127 686 1 120 444 Z 3 090b 894 150 50 31 IX R 1200 506 1 568 651 Z 448 147 126 54 31 X R 2 890 1 156 3 128 1 230 Z 396 184 149 30 30 XI R 1926 991 1784 678 Z 114 42 175 58 31 XII R 1 195 258 2 525 1088 Z 269 60 68 14 a Wielkość charakteryzująca liczbę osób skierowanych do pracy od 1 stycznia 1990 r. Wielkość charakteryzująca liczbę osób skierowanych do pracy. Objaśnienia: R - rejonowe biura pracy województwa łódzkiego; Z - Związkowe Biuro Pracy ZR NSZZ „Solidarność" w Łodzi; x - brak danych. Źródło: Informacje sygnalne o sytuacji na łódzkim rynku pracy wg stanu na koniec miesiąca, Wojewódzkie Biuro Pracy w Łodzi. Aneks statystyczny 133 Tabela 10 Liczba poszukujących pracy przypadających na 1 wolne miejsce pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 1990 1991 okres ogółem kobiety okres ogółem kobiety 31 I 31 I 20 19 15 II 19 19 28 II 30 26 30 III 24 23 31 III 33 36 30 IV 25 27 30 IV 42 56 30 V 17 22 31 V 62 91 29 VI 13 18 30 VI 75 101 30 VII 18 20 31 VII 68 74 30 VIII 12 12 31 VIII 81 105 30 IX 14 16 30 IX 77 76 30 X 16 20 31 X 87 91 30 XI 17 17 30 XI 68 75 15 XII 16 14 15 XII 30 XII 16 15 31 XII 91 93 Źródło: Biura Pracy. Obliczono na podstawie informacji Wojewódzkiego Tabela 11 Tabela 12 Liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 według rejonowych biur pracy Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie 1990 1991 Ogółem 25 96 RBP w Łodzi 21 122 RBP w Pabianicach 101 70 RBP w Zgierzu 37 58 RBP w Ozorkowie brak 30 ofert ' Objaśnienia: RBP - Rejonowe Biuro Pracy. Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy w województwie łódzkim w łatach 1990-1991 według stanowisk pracy Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie 1990 1991 Ogółem 25 96 - na stanowiskach nierobotniczych 67 105 z wykształceniem wyższym 25 45 z wykształceniem średnim 94 130 - na stanowiskach robotniczych 20 106 robotnicy niewykwalifikowani 131 482 robotnicy wykwalifikowani 9 47 - absolwenci szkół 16 33 z wykształceniem wyższym 7 17 z wykształceniem średnim 25 52 z wykształceniem zawodowym 14 27 Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Bezrobotni w województwie łódzkim według wieku Stan z 31 grudnia 1991 r. Tabela 13 Wyszczególnienie Ogółem w województwie w tym: RBP w Łodzi RBP w Pabianicach RBP w Zgierzu RBP w Ozorkowie Razem liczba % 87 240 68 413 7 937 7 879 3011 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 W tym w wieku 15-17 liczba 746 436 136 131 43 % 0,9 0,6 1,7 1,7 1,4 18-24 liczba 10 304 5 123 1924 2 378 879 % 11,8 7,5 24,2 30,1 29,2 25-34 liczba 15 950 10 442 2 346 2 243 939 % 18,3 15,3 29,6 28,5 31,3 35-44 liczba 43 805 38 637 2 303 2 051 814 50,2 56,5 29,0 26,0 27,0 Objaśnienia: Jak w tab. 11. 45-54 liczba 13 649 11452 1060 865 272 % 15,6 16,7 13,4 11,0 9,0 55 i więcej liczba 2 766 2 323 168 211 64 Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Tabela 14 Bezrobotni w województwie łódzkim według poziomu wykształcenia Stan z 31 grudnia 1991 r. Wyszczególnienie W tym z wykształceniem Razem wyższym policealnym i średnim zawodowym średnim i ogólnokształcącym zasadniczym zawodowym podstawowym i niższym liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % Ogółem w województwie w tym: RBP w Łodzi RBP w Pabianicach RBP w Zgierzu RBP w Ozorkowie 87 240 68413 7 937 7 879 3011 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 4 160 3 814 192 131 23 4,8 5,6 2,4 1,7 0,8 20 257 16 435 1761 1 630 431 23,2 24,0 22,2 20,7 14,3 8 490 7 444 448 423 175 9,7 10,9 5,6 5,4 5,8 19 368 12 127 2 674 3 444 1093 22,2 17,8 33,7 43,7 36,3 34 965 28 563 2 862 2 251 1289 40,1 41,7 36,1 28,5 42,8 Objaśnienia: Jak w tab. 11. Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. 136 Halina Mortimer-Szymczak Bezrobotni w województwie łódzkim według zawodów w latach 1990-1991 Stan z 31 grudnia Zawód 1990 1991 Dynamika liczba % liczba % Ogółem w tym: bez zawodu pracownicy administracyjno-biurowi mechanicy włókiennicy, odzieżowcy, dziewiarze elektrycy, elektronicy ekonomiści tokarze, ślusarze kierowcy pozostałe zawody (budowlani, sprzedawcy, chemicy, piekarnicy, gastronomicy) 47 646 18018 3 579 3 501 2 533 2 371 2 329 1473 1077 12 765 100,0 37,8 7,5 7,3 5,3 5,0 4,9 3,1 2,3 26,8 87 240 32 290 7 419 6 943 8 417 3 237 4 791 3 546 1920 18 677 100,0 37,0 8,0 8,0 9,6 3,7 5,5 4,1 2,2 21,4 183,1 179,2 207,3 198,3 332,3 136,5 205,7 240,7 178,3 146,3 Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Aneks statystyczny 137 Zakres prac interwencyjnych w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie 1990 1991 Dynamika Liczba zorganizowanych interwencyjnych miejsc pracy 3 836 8 443 220,0 Liczba zakładów organizujących prace interwencyjne 228 970 425,4 Liczba bezrobotnych skierowanych do prac interwen- cyjnych 3 833 8 982 234,3 Udział bezrobotnych skierowanych do prac interwencyj- nych w ogólnej liczbie bezrobotnych 8,0 10,3 - Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Tabela 17 Główne kierunki wykorzystania Funduszu Pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Wyszczególnienie 1990 1991 Różnica 1991-1990 Liczba bezrobotnych skierowanych na przyuczenie do zawodu lub przekwalifikowanie Liczba pożyczek udzielonych zakładom pracy na zorganizowanie dodatkowych miejsc pracy Liczba bezrobotnych którym udzielono pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej Liczba bezrobotnych skierowanych do prac interwencyjnych Liczba zasiłków wypłaconych bezrobotnym Przeciętna liczba młodocianych pracowników za których refundowano wynagrodzenie i ZUS Przeciętna liczba uczniów zasadniczych szkół zawodowych za których refundowano ekwiwalenty pieniężne 273 436 1760 4 373 129 815 11 257 17 375 1814 215 1029 2 209 349 726 12 276 15 038 + 1541 - 221 -731 -2 164 + 219911 + 1019 -2 337 Źródło: Obliczono na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. 138 Halina Mortimer-Szymczak Tabela 18 Kierunki wykorzystania Funduszu Pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 (ujecie wartościowe) 1990 1991 1 Wyszczególnienie wykorzys- wykorzys- tanie w min zł % tanie w min zł % Wydatki ogółem 104 405,0 100,0 485 779,6 100,0 w tym: przyuczenie do zawodu lub przekwalifikowanie 410,9 0,3 5 495,4 1,1 pożyczki udzielone zakładom na zorganizowanie dodatkowych miejsc pracy 7 077,1 6,8 4 350,9 0,9 pożyczki udzielone bezrobotnym na podjęcie działalności gospodarczej 26 857,7 25,7 20 358,2 4,2 prace interwencyjne 4 430,4 4,2 21 046,0 4,3 zasiłki i świadczenia dla bezrobotnych 53 789,9 51,5 398 364,3 82,0 dodatki wyrównawcze 12,3 - 567,4 0,1 miejsce pracy dla inwalidów 272,7 0,3 4 021,4 0,2 przygotowanie zawodowe młodocianych 10 051,3 9,6 27 028,0 5,6 ekwiwalenty pieniężne dla uczniów ZSZ dla nie- pracujących 1 340,6 1,3 4 464,3 1,0 rozwój systemu informatycznego 82,0 0,1 28,1 - zasiłki dla absolwentów szkół wyższych 54,1 0,1 51,4 - Inne zadania 26,0 - 4,2 - Źródło: Obliczenia własne na podstawie informacji uzyskanych w Wojewódzkim Biurze Pracy w Łodzi. Tabela 19 Sytuacja bezrobotnych kobiet na rynku pracy w województwie łódzkim Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie Udział kobiet wśród bezrobotnych Udział ofert pracy dla kobiet w ofertach ogółem Liczba bezrobotnych kobiet przypadających na 1 ofertę pracy 1990 1991 1990 1991 1990 1991 1 2 3 4 5 6 7 Ogółem 1. Stanowiska nierobotnicze z wykształceniem wyższym z wykształceniem średnim 41,4 53,0 41,6 54,9 47,0 58,3 48,5 59,8 38,2 41,0 43,5 39,3 46,9 38,1 26,7 43,3 27 87 24 132 95 157 82 176 Aneks statystyczny 139 Tabela 19 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 2. Stanowiska robotnicze 35,0 40,4 36,2 56,8 19 76 pracownicy niewykwalifiko- wani 40,3 42,5 55,4 38,8 95 529 pracownicy wykwalifikowani 27,4 36,9 34,3 59,9 7 29 3. Absolwenci 50,2 46,3 52,9 25,7 15 52 Źródło: Obliczenia własne na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy. Tabela 20 Struktura bezrobotnych kobiet i wolnych dla nich miejsc pracy według stanowisk w województwie łódzkim Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie Bezrobotne Oferty pracy 1990 1991 1990 1991 w liczbach bezwzględnych % w liczbach bezwzględnych % w liczbach bezwzględnych % w liczbach bezwzględnych % Ogółem 1. Stanowiska nierobotnicze z wykształceniem wyższym z wykształceniem średnim 2. Stanowiska robotnicze pracownicy niewykwalifikowani pracownicy wykwalifikowani 3. Absolwentki 19 745 7 753 897 6 856 10 633 7 265 3 368 1 359 100 39,2 4,5 34,7 53,8 36,7 17,1 6,8 41019 17 937 1895 16 042 21 149 13 749 7 400 1933 100 43,7 4,6 39,1 51,5 33,5 18,0 4,7 736 89 37 52 557 76 481 89 100 12,0 5,0 7,0 75,6 10,3 65,3 12,0 395 104 23 81 264 26 238 27 100 26,3 5,8 20,5 66,8 6,5 60,2 6,8 Źródło: Obliczenia własne na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. 140 Halina Mortimer-Szymczak Tabela 21 Udział kobiet wśród skierowanych do pracy w województwie łódzkim w latach 1990 i 1991 Okres Instytucje kierujące 1990 1991 ogółem w w tym ogółem w w tym , do pracy liczbach I kobiet w % liczbach J kobiet w % 311 Z / • / ' 3 443 435 1 55,8 1 40,0 28 II R Z 1 700 432 45,7 32,4 31 III R Z 6 863a 29,1 937 205 45,7 34,1 30 IV R Z 248 47,1 1001 205 41,0 24,8 31 V R Z 820 76,9 1 391 129 36,5 33,3 30 VI R Z 626 46,4 1 389 97 33,9 43,2 31 VII R Z 340 54,7 1003 120 39,8 29,1 31 VIII R 2127 32,2 1 120 39,6 Z 3 090b 28,9 150 33,3 30 IX R 1200 42,1 1 568 41,5 Z 448 32,8 126 42,8 31 X R 2 890 40,0 3 128 39,3 Z 396 46,4 149 20,1 30 XI R 1926 51,4 1 784 38,0 Z 114 36,8 175 33,1 31 XII R 1 195 21,6 2 525 43,0 Z 269 22,3 68 20,5 a Liczba osób skierowanych do pracy w okresie 1 1-31 III. Liczba osób skierowanych do pracy w okresie 1 1-30 VIII. Objaśnienia: Jak w lab. 9. Źródło: Obliczono na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. ¦¦¦ Aneks statystyczny 141 Tabela 22 Bezrobotne kobiety w województwie łódzkim w 1991 r. według wykształcenia Stan z 31 grudnia Wykształcenie Województwo łódzkie ogółem W tym Łódź razem w tym kobiety razem w tym kobiety udział wskaźnik struktury udział wskaźnik struktury Ogółem w tym z wykształceniem: wyższym policealnym i średnim zawodowym średnim ogólnokształcącym zasadniczym zawodowym niepełnym podstawowym 87 240 4 160 20 257 8 490 19 368 34 965 47,0 48,9 53,2 75,3 39,1 40,6 100,0 5,0 26,3 15,6 18,5 34,6 68 413 3 814 16 435 7444 12 157 28 563 47,6 48,9 51,9 75,0 42,1 40,2 100,0 5,7 25,2 17,1 15,7 35,3 Źródło: Opracowano i obliczono na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Tabela 23 Bezrobotne kobiety w województwie łódzkim w 1991 r. według wieku Stan z 31 grudnia Grupy wiekowe Województwo łódzkie ogółem W tym Łódź razem w tym kobiety razem w tym kobiety udział wskaźnik struktury udział wskaźnik struktury Ogółem w tym w wieku: 15-17 18-24 25-34 35^4 45-54 55 i więcej 87 240 746 10 304 15 970 43 805 13 649 2 766 47,0 51,4 45,3 50,5 48,0 43,6 31,6 100,0 0,9 11,4 19,7 51,4 14,5 2,1 68 413 436 5 123 10 442 38 637 11452 2 323 47,6 44,0 48,7 52,0 48,4 43,8 32,8 100,0 0,6 7,7 16,7 57,3 15,4 2,3 Źródło: Opracowano i obliczono na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. 142 Halina Mortimer-Szymczak Tabela 24 Bezrobotne kobiety w województwie łódzkim według zawodów Stan z 31 grudnia Wyszczególnienie 1990 1991 razem w tym kobiety razem w tym kobiety udział wskaźnik struktury udział wskaźnik struktury Ogółem w tym: bez zawodu pracownicy admin.-biurowi mechanicy wiókiennicy, odzieżowcy, dziewiarze elektrycy, elektronicy ekonomiści tokarze, ślusarze kierowcy pozostałe zawody (budowlani, sprzedawcy, chemicy, pie-karnicy, gastronomicy) 47 646 18 018 3 579 3 501 2 533 2 371 2 329 1473 1077 12 765 41,4 40,3 74,4 5,4 73,6 13,1 79,0 0,2 43,8 100,0 36,8 13,5 1,0 9,5 1,6 9,3 0,02 28,28 87 240 32 290 7 419 6 943 8417 3 237 4 791 3 546 1920 18 677 47,0 42,5 75,5 7,9 79,9 13,7 80,1 0,4 0,1 53,9 100,0 33,5 13,7 1,3 16,4 1,1 9,4 X X 24,6 Źródło: Opracowano i obliczono na podstawie informacji Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Tabela 25 Bezrobotni absolwenci i oferty pracy dla nich w województwie łódzkim Wyszczególnienie Liczba osób Oferty pracy Liczba bezrobotnych na 1 ofertę pracy 1990a 1991b 1990a 1991b 1990a 1991b razem kobiety razem kobiety razem kobiety razem kobiety razem kobiety razem kobiety Bezrobotni ogółem 47 646 19 745 87 240 41019 1 926 736 842 395 25 27 96 95 w tym: absolwenci: 2 706 1359 4 170 1933 168 105 27 16 15 33 52 szkół wyższych 293 156 253 141 41 15 4 7 11 17 35 szkół średnich 1 357 895 1918 1 138 54 26 3 25 23 52 142 szkół zasadniczych zawodowych 1056 308 1999 654 73 64 20 14 8 27 26 a Stan z 31 grudnia 1990 r. b Stan z 31 grudnia 1991 r. Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Tabela 26 Absolwenci szkół ponadpodstawowych oraz bezrobotni absolwenci i oferty pracy dla nich według dużych grup zawodów w województwie łódzkim Kody i nazwy dużych grup zawodów wg poziomów kształcenia Liczba absolwentów Liczba bezrobotnych absolwentów Procent bezrobotnych absolwentów do absolwentów kończących szkoły Liczba ofert pracy dla absolwentów Liczba absolwentów na 1 ofertę pracy 1991a 1992b 1991a 1992b 1991 1992 1991a 1992b 1991 1992 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 ZSZ i LICEA ZAWODOWE w tym grupa nr: 35. Górnicy i pokrewni 37. Robotnicy obróbki metali 38. Maszyniści urządzeń umiejscowionych, mechanicy, monterzy i operatorzy urządzeń w produkcji metalowej (bez urządzeń elektrycznych i precyzyjnych) i pokrewni 40. Robotnicy w produkcji, eksploatacji i remontach urządzeń elektrotechnicznych, elektronicznych, teletechnicznych i pokrewni 41. Robotnicy w produkcji chemicznej i pokrewni 42. Robotnicy w produkcji materiałów budowlanych i pokrewni 43. Drzewiarze i pokrewni 44. Robotnicy w produkcji wyrobów włókienniczych i pokrewni 45. Robotnicy w produkcji odzieży i pokrewni 5 904 16 468 1 128 698 38 20 127 445 927 6 200 1188 718 245 413 1031 1 199 151 238 136 2 32 22 172 4 051 1 181 562 198 24 9 64 128 177 20 0 31 21 19 5 0 25 5 10 65 0 0 47 27 10 0 0 31 17 1627 10 97 159 108 3" 27 344 449 725 19 37 10 192 250 3,6 1,6 5,0 7,1 6,5 12,6 X 4,7 1,3 2,1 8,5 62,5 19,4 X 2,1 4,1 46 47 48 Robotnicy obróbki skóry i pokrewni Robotnicy w przetwórstwie spożywczym i pokrewni Robotnicy poligraficzni i pokrewni 52. Robotnicy budowlani i pokrewni 54. Rolnicy, ogrodnicy, melioranci i pokrewni 57. Robotnicy w eksploatacji taboru komunikacji drogowej i pokrewni 59. Maszynistki, robotnicy łączności i pokrewni Sprzedawcy, kelnerzy, i kucharze i pokrewni Zawody robotnicze nie sklasyfikowane w innych grupach 60 70 ŚREDNIE SZKOŁY ZAWODOWE i STUDIA POLICEALNE w tym grupa nr: Technicy w zawodach technicznych Technicy rolnictwa, leśnictwa i pokrewni Technicy ekonomiści i pokrewni Technicy medyczni, pielęgniarki i pokrewni Nauczyciele z wykształceniem średnim i pokrewni 32. Pozostali nie sklasyfikowani w wymienionych zawodach 21. 22. 23. 27. 29. 131 50 308 326 46 34 217 584 179 212 - 198 54 10 830 917 252 247 3 820 3 742 1371 1747 151 153 373 434 824 837 476 354 625 217 i 37 27 74 19 l 77 3 24 81 3 34 13 100 - 2 88 43 15 131 119 75 22 35 - - 9 X 9 90 - - 297 17 32 199 81 71 7 29 ¦ - - 1297 37 34 252 137 559 50 32 190 86 86 42 56 _ 4 184 57 42 62 15 225 29 27 - 32 64 23 8 - - 188 15 86 - - 6,9 3,8 1,6 4,2 15, 7,2 6,0 108,6 17,0 4,9 11,3 27,3 20,3 38,2 29,0 26,2 L Tabela 26 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 LICEA OGÓLNOKSZTAŁCĄCE 3 000 3 494 72 489 2 14 20 _ 150,0 X SZKOŁY WYŻSZE 1 114c 2 723c 218 233 20 8 559 91 X X w tym grupa nr: 01. Inżynierowie w zawodach tech- nicznych 51 633 46 29 90 4 95 33 X X 02. Inżynierowie rolnictwa, leśnictwa i pokrewni oraz lekarze wete- rynarii - - 18 17 X 0 - 6 X X 03. Ekonomiści i pokrewni 151 313 11 12 7 4 62 43 X X 04. Prawnicy i pokrewni 45 128 3 - 7 - 5 - X X 05. Specjaliści nauk ścisłych i przyrod- niczych (bez naucz.) 115 253 15 8 13 3 ¦ 87 2 X X 06. Specjaliści medycyny i pokrewni 435 586 57 76 13 13 - 7 X X 07. Specjaliści nauk humanistycznych (bez naucz.) 122 522 20 47 16 9 169 - X X 10. Specjaliści kultury i sztuki 106 179 28 31 26 17 - - 11. Kierunki nauczycielskie nie ujęte w wymienionych grupach 89 109 20 13 22 12 141 - X X OGÓŁEM 13 838 16 159 2 893 6 070 20 37 2458 953 5,6 16,9 a Stan z 31 marca 1991 r. według Programu zatrudnienia absolwentów szkół w 1991 r. b Stan z 31 marca 1992 r. według Programu zatrudnienia absolwentów szkół w 1992 r. c Stan z 31 marca 1991 r.; dane nie uwzględniają osób kończących studia w późniejszym terminie. Uwaga: Kolumny 10-11 dla poziomu wyższego nie mogą być wypełnione, por. przypis (c). Źródło: Materiały Wojewódzkiego Biura Pracy w Łodzi. Aneks stat5'styczny 147 Wykres 1 Liczba pracowników pełnozatrudnionych w województwie łódzkim według działów gospodarki narodowej w 1989 r. Sfera produkcji materialnej Inne Handel Budownictwo Przemysł Sfera poza produkcją materialną Administracja państwowa i wymiar sprawiedliwości Ochrona zdrowia i opieka społeczna Oświata i wychowanie Inne Źródło: Według tab. 2. 148 Halina Mortimer-Szymczak Wykres Liczba pracowników pełnozatrudnionych w województwie łódzkim według działów gospodarki narodowej w 1991 r. Sfera produkcji materialnej Przemysł Budownictwo Handel Sfera poza produkcją materialną Inne Administracja państwowa i wymiar sprawiedliwości Ochrona zdrowia i opieka społeczna Oświata i wychowanie rcgi:| Źródło: Według tab. 2. Aneks statystyczny 149 Wykres 3 Struktura zatrudnienia w województwie łódzkim według wykształcenia w sferze produkcyjnej 1991 r. przemysł budownictwo handel wyższe policealne ogólno- zasadnicze podsta-kształcące wowe Źródło: Według tab. 4. Wykres 4 Struktura zatrudnienia w województwie łódzkim według wykształcenia w sferze nieprodukcyjnej 1991 r. wyższe policealne ogólno- zasadnicze podsta-kształcące wowe nauka i rozwój techn. administracja finanse i ubezpieczenia Źródło: Według tab. 4. 150 Halina M-ortimer-Szymczak Wykres 5 Wolne miejsca pracy w województwie łódzkim według stanowisk w 1990 r. robotnicze (79.7%) nierobotnicze (11.3%) absolwenci (9.0%) Źródło: Według tab. 6. Wykres 6 Wolne miejsca pracy w województwie łódzkim według stanowisk w 1991 r. nierobotnicze (32.4%) robotnicze (55.1%) Źródło: Według tab. 6. absolwenci (12.5%) Aneks statystyczny 151 Wykres 7 Poszukujący pracy w województwie łódzkim według stanowisk pracy w 1990 r. absolwenci (5.7%) nierobotnicze (30.7%) robotnicze (63.6%) Źródło: Według tab. 7. Wykres 8 Poszukujący pracy w województwie łódzkim według stanowisk pracy w 1991 r. absolwenci (4.8%) robotnicze (60.0%) nierobotnicze (35.2%) Źródło: Według tab. 7. "^ 120000 T 100000 o >< c 80000 o n o N 60000 A 00 -O N 40000 O 20000 Rynek pracy w województwie łódzkim w latach 1990-1991 Wykres 9 T 3000 II III IV V VI VII VIII IX X XIXII/90 I lata - liczba ofert; —¦— liczba bezrobotnych IV V VI VII VIII IX X XI XII Źródło: Według tab. 5. SC I ! i BO &. 3 o I Aneks statystyczny 153 Bezrobotni w województwie łódzkim według wieku Stan z 31 grudnia 1991 r. Wykres 10 15-17 18-24 25-34 mzm ¦:¦:¦: y..-.. mm :•:¦:•:-: ¦: li 35-44 wiek ::¦: .' wm 45-54 55 i więcej Źródło: Według tab. 13. Wykres 11 Struktura bezrobotnych w województwie łódzkim wg poziomu wykształcenia w procentach Stan z 31 grudnia 1991 r. 45 5 35 > o 25 c o 15 o CO 1_ a 5 ¦ m?3M^&&i 0 r^---*-ssssZv->:*ss* ........- -.'.:•;; , + -ł- policealne średnie zasadnicze podstawowe i średnie ogólnokształcące zawodowe i niepełne wyższe zawodowe podstawowe wykształcenie Źródło: Według tab. 14. ^mpiBB 154 Halina Mortimer-Szjinczak Wykres 12 Struktura bezrobocia kobiet w województwie łódzkim w 1991 r. Stan z 31 grudnia 1991 r. % 60 50 -40 -30 20 f 10 0 r.v.v.-.-.w.-:-X' iiiif ¦¦11 ffiyńwr-fia 15-17 18-24 25-34 35-44 wiek 45-54 55 i więcej Źródło: Według tab. 23. SPIS TREŚCI Mikołaj Lisiecki (1938-1994) ................................. 5 Wstęp (Halina Mortimer-Szymczak) ............................. 9 I Mikołaj Lisiecki - Rola państwa i organów samorządowych w ograniczaniu bezrobocia i jego skutków ....................................... 11 - Role of the State and Self-Government in Curbing Unemployment ......... 23 Halina Mortimer-Szymczak - Rynek pracy i bezrobocie (pojęcia ogólne) ....... 25 - Labour Market and Unemployment (General Concepts)................ 38 Elżbieta Kryńska - Równowaga na regionalnym rynku pracy .............. 41 - Equilibrium on Regional Labour Market ........................ 52 Zbigniew Kaźmierczak - Bezrobocie w wysoko rozwiniętych państwach (analiza porównawcza) .............................................. 55 - Unemployment in Highly Deveioped Countries (A Comparative Analysis) ..... 57 Jadwiga Florczak-Bywalec - Niekonwencjonalne formy zatrudnienia jako instrument ograniczania bezrobocia kobiet ....................'.......... 77 - Employment Forms as an Instrument of Reducing Unemployment Among Women . 89 Iwona Kukulak-Dolata - Istota i funkcje instytucji pośrednictwa pracy ........ 91 - Characteristics and Functions of Employment Agencies ................ 102 Ewa Sadowska-Kowalska - Polityka kształcenia jako środek przeciwdziałający bezrobociu. Z doświadczeń RFN .................................... 103 - Education Policy as a Means Counteracting Unemployment - Experience of West Germany ........................................... 116 Halina Mortimer-Szymczak - Aneks statystyczny. Komentarz .............. 117 Wydawnictwo UŁ posiada w sprzedaży następujące publikacje z serii Folia oeconomica: - Folia oeconomica 120: Zmiany relacji cen w świetle badań empirycznych, Łódź 1992, wyd. 1, s. 118, format: 168x240, cena: 2- (20000,-) - Folia oeconomica 121: Sterowanie dochodami z pracy, Łódź 1992, wyd. 1, s. 197, format: 168x240, cena: 3,- (30000,-) - Folia oeconomica 123: Mułthariate Statistical Analysis and Related Prohlems ///, Łódź 1992, wyd. 1, s. 158, format: 168 x 240, cena: 2,80 (28 000,-) - Folia oeconomica 124: Polityka zatrudnienia w latach osiemdziesiątych, Łódź 1992, wyd. 1, s. 276, format: 168 x 240, cena: 5,50 (55000,-) - Folia oeconomica 126: Nauka -finanse. Potencjał wojenno-ekonomiczny, Łódź 1993, wyd. 1, s. 73, format: 168 x 240, cena: 2,- (20000,-) - Folia oeconomica 127: Problemy adaptacji nowych regulacji w rachunkowości, Łódź 1993, wyd. 1, s. 160, format: 168x240, cena: '4,50 (45000,-) - Folia oeconomica 128: Przekształcenia gospodarki finansowej usług społecznych, Łódź 1993, wyd. 1, s. 115, format: 168x240, cena: 3,50 (35000,-) - Folia oeconomica 130: Zeszyt naukowy Zespołu Demografii i Zatrudnienia, Łódź 1993, wyd. 1, s. 206, format: 168 x 240, cena: 5- (50000,-) - Folia oeconomica 134: BIEŃKOWSKI A., GRETA M., ŻYCZEK W., PULIŃSK1 W.: Rolnictwo polskie na drodze do gospodarki rynkowej, Łódź 1993, wyd. 1, s. 181, format: 168 x 240, cena: 5- (50000,-) Ponadto Wydawnictwo UŁ poleca: - GAJEWSKI S.: Zachowanie się konsumenta a współczesny marketing, Łódź 1994, wyd. 1, s. 190, format: 168 x 240, cena: 9,- (90 000,-), monografia naukowa - BEDNAREK W. (red): Ekonomika obrony. Materiały do wykładów i konwersatoriów, Łódź 1994, wyd. 1, s. 132, format: 168x240, cena: 7- (70000,-), skrypt - JARUGOWA A., SZYCHTA A.: Rachunkowość zarządcza. Cześć U. Problemy, zadania, gry, Łódź 1994, wyd. 1, s. 131, format: 168x240, cena: 8,- (80000,-), skrypt - BROZI E.: Drogi i bariery prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Studium programów i doświadczeń, Łódź 1993, wyd. 1, s. 424, format: 168 x 240, cena: 8,60 (86000,-), monografia naukowa - GRZEGORCZYK W.: Podstawy marketingu bankowego, Łódź 1994, wyd. 1, s. 75, format: 168 x 240, cena: 4,- (40000,-), skrypt - GRZEGORCZYK W.: Weksle i czeki w obrocie gospodarczym, Łódź 1993, wyd. 2, s. 83, format: 168x240, cena: 3,- (30000,-), skrypt - BORKOWSKA S., BOHDZIEWICZ P. (red): Rynek pracy w makroregionie łódzkim. Stan i perspektywy, Łódź 1994, wyd. 1, s. 304, format: 168 x 240, cena: 10,- (100000,-), monografia naukowa - KASPERKIEWICZ W., MIKOSIK S.: Leksykon przedsiębiorczości, Łódź 1993, wyd. 1, s. 166, format: 106 x 165, cena: 4- (40000,-) Nasze publikacje można nabyć w siedzibie Wydawnictwa (ul. Jaracza 34, w godz. 800-1500). Prowadzimy także sprzedaż wysyłkową (za zaliczeniem pocztowym i przelewem na rachunki). Zamówienia prosimy kierować pod adresem: Wydawnictwo UŁ Gabriela Ochelska ul. Jaracza 34 90-262 Łódź Wszelkich informacji na temat sprzedaży udziela - Gabriela Ochelska, tel. 33-16-71; 32-72-25 w. 6 lub 8. 1000018380 i Cena zl ISSN 0208-6018 ¦ ¦i 001 03:^ 2^1--..- w <- ^ O I ,., <--o w U n / . I Q 00-, o i 6 2GU0-G4- IH OUZE. 200V nr/*r^ ^r.^.-] , n a O C O 2 • < 0,.nn rO-92