MELCHIOR WAŃKOWICZ
na
tropach
smętka
CZYTELNIK – 1958
OPRACOWANIE GRAFICZNE, FOTOMONTAŻE
DOBÓR MATERIAŁU ILUSTRACYJNEGO
MIECZYSŁAWA BERMANA
RYSUNKI
KAROLA FERSTERA
Z PRZEDMOWY DO PRZEDWOJENNEGO WYDANIA
Pragnę podziękować tym wszystkim osobom i instytucjom, które wspierały mnie radą,
pomocą i informacjami. Znakomitemu znaw­cy zagadnienia, prof. Stanisławowi Srokowskiemu,
niewyczerpanej uprzejmości Dyrektorowi Instytutu Bałtyckiego, p. Borowikowi, i Dyrektorowi
Instytutu Badań Spraw Narodowościowych, p. Sta­nisławowi Paprockiemu, jak również
współpracownikom obu tych instytucyj, p. Bolesławowi Srockiemu, Dyrektorowi Związku
Za­chodniego, p. Emilii Sukertowej, popularyzatorce wiedzy o Mazu­rach i założycielce
Muzeum Mazurskiego w Działdowie, dr Mie­czysławowi Orłowiczowi, autorowi przewodnika
po Mazurach Pruskich, b. redaktorom „Mazura", pp. Jaroszykowi i prof. St. Zielińskiemu,
dr Kurtowi Obitzowi, wygnańcowi z ziemi wschodnio-pruskiej, b. działaczom plebiscytowym,
hr. Sierakowskiej, p. Adamowi Wisłockiemu, podróżnikom po tej ziemi i jej bada­czom,
prof. Górskiemu, prof. Tatarkiewiczowi, p. Jędrzejowi Giertychowi, p. Ille Iłłakowiczównie,
ks. pastorowi pułkownikowi Gloehowi, profesorom: Bystroniowi, Łagunie i Stawarskiemu,
dr Galionowi, Dyrektorowi Biblioteki Narodowej, dr Piekarskiemu, Dyrektorowi Biblioteki
Publicznej, p. Czerwijowskiemu, Dyrek­torowi Biblioteki Sejmowej, dr Kołodziejskiemu
i pełnym życzli­wego współdziałania ich współpracownikom. Dziękuje przedstawi­cielom
świata sportowego: mjr Włodzimierzowi Sekundzie, dr Antoniemu Boberowi, dyr. Samulowi.
I klasztorowi Notre-Dame, w którego ciszy pisałem, i przełożonej siostrze Reginaldzie,
któ­ra, choć Francuzka, zechciała okazać mi pieczę i dobrą wolę, ułatwiające powstawanie
polskiej książki. Dziękuję tym wszyst­kim krewnym, towarzyszom, przyjaciołom i współpracownikom
zmarłych tragicznie ś. p. Linki, Liskiewicza, Lanca. Pani Ernestynie Lancowej, p.
Janinie Liskiewiczowej, inspektorowi Cienciarze, P. komisarzowi Adamowi Biedrzyńskiemu,
pp. nauczycielom Wirkowskiemu, Hedrychowi, Poskartowi.
A teraz niech mi wolno będzie skierować podziękowanie jeszcze do jednego współpracownika
— najmłodszego, który jak
szary wróbel kręcił się koło mnie, a przecież dużo pomógł. Mówią o mo­jej córeczce.
Byt to tęgi kompan w boju ze Smętkiem, cierpliwy uczestnik długich i nudnych rozmów
i niestrudzony wesołek po ich zakończeniu. Dziękują mu za ofiarne serce: przeczytawszy
korektę, rzekła: „Dulnia ze mnie złobiłeś, ale to dla Mazulów i dla litelatuly. Napisz
jednak chociaż, że tymczasem skończyłam cztel­naście lat". Pod grozą wiec ustawy
prasowej to do wiadomości podaje. Wreszcie niech mi wolno będzie zwrócić się do czytelnika,
który wszak jest najważniejszym z czynników tej książki: my wszyscy, współdziałający
w jej tworzeniu, myśleliśmy ciągle o tym czytelniku. Jak przyjmie? Co mu z tego tematu
zostanie? Czy zbliży się do niego? W trosce o to właśnie postarałem się zapom­nieć
o przeczytanych książkach, o przeprowadzonych rozmowach. Wziąłem ze sobą dziecko,
aby patrzało świeżymi oczami. Nieraz spostrzegała pierwsza, jak spostrzegła rolą
zdradzieckiego małpiszona na maszcie. A przecież nie jechaliśmy liczyć hektarów,
sumować eksportu, mierzyć pól, sondować jezior. Jechaliśmy son­dować dusze ludzkie.
Z mgławicy dziejowej — rosły te dusze na grządkach cyfr, a otwierały nam je fakty
nic nie znaczące. Stąd — w ogromnej rozpiętości — od cyfr po uśmiech — nierównomierność
książki. Jeśli jednali w swoim wzroście formowała się tak, jak i dusze, jak i życie,
o którym piszą — z rzeczy ważkich i nieważkich (a któreż włókno jest nieważkie w
roślinie?) — to może będzie miała zapach ziemi, dziejów i spraw dnia codziennego?
Jeśliby się mogło tak stać — już bym się czuł wytłumaczony przed wami — wy wszyscy,
którzy tą książką czytać będziecie i których serce zbiorowe — słyszą, jak bije.
PRZEDMOWA DO POWOJENNEGO WYDANIA
Po ukazaniu się „Na tropach Smętka" w dzienniku A.B.C. uka­zała się wzmianka dająca
wyraz obawie, że książka naraża polskich działaczy. Na moje żądanie pod przewodnictwem
b. premiera, Antoniego Ponikowskiego, została zwołana komisja dla ustalenia stanu
faktycznego.
Komisja, przesłuchawszy konsula w Olsztynie, Antoniego Zalewskiego, wiceprezesa Związku
Polaków w Niemczech, Kazimie­rza Donimirskiego, dyrektora Instytutu Spraw Narodowościowych,
Stanisława Paprockiego, dyrektora Związku Zachodniego, Bole­sława Srockiego, dyrektora
Ligi Morskiej i Kolonialnej, Jana Babskiego, oraz przedstawiciela M.S.Z. (o ile pomiętam
—
 Szczęs­nego
Zaleskiego), stwierdziła:
1. Wszystkie wyżej powołane osoby i instytucje otrzymały r ę k o p i s książki przed
jej wydrukowaniem.
2. Na wspólnych posiedzeniach rozpatrzono nazwiska ludzi, którzy mogliby być z powodu
książki zagrożeni.
3. Nazwisko Kajki, chłopskiego poety mazurskiego, zostawiono, biorąc pod uwagą, że
ma osiemdziesiąt lat i syna wójta należącego do partii hitlerowskiej.
4. Linkowej ofiarowano pomieszczenie w Domu Starców na Pomorzu.
5. Kazimierz Donimirski upoważnił do umieszczenia jego naz­wiska.
6. Liga Morska i Kolonialna zadeklarowała dla Kiwickiego 10 000 zł na zakup sklepiku
w Działdowie.
7. Szereg nazwisk skreślono.
8. Komisja stwierdziła, że autor przy przygotowaniu książki wykazał maksimum odpowiedzialności
obywatel­skiej.
Protokołu tego nie mogłem opublikować. Niemcy bowiem po usiłowaniach przemilczenia
pierwszych nakładów tego best sellera dwudziestolecia, po ukazaniu się czwartego
nakładu, zdecydowali się
na reakcję: na biurku moim znalazły
 się
wycinki koło pół setki recenzji z pism niemieckich. Na żądanie M.S.Z. i pod jego
patro­natem musiałem przyjąć zaproszenie na śniadanie z radcą amba­sady niemieckiej
Braunem. Niewiele to pomogło na rozżalenia niemieckie, skoro nawet moim nieletnim
córkom odmawiano choć­by tranzytowej wizy na przejazd do Francji. Kolejny, zdaje
się dziewiąty, nakład zdjęli Niemcy po wkroczeniu do Bydgoszczy z maszyn drukarskich,
a w dniu 9 września 1939 r. słuchając w bombardowanym Lublinie radia niemieckiego,
po podaniu komunikatu usłyszałem miłą zapowiedź: „Wańkowicz jest teraz w Lublinie,
ale my go tropami Smętka złapiemy". Po wojnie zaś przyniesiono mi kompletne tłumaczenie
„Na tropach Smętka'', wydane „streng geheim" przez Niemców.
Kierownicy placówek w Niemczech bombardowali M.S.Z., że moja książka psuje im dobre
stosunki i w tych warunkach nie uważano za wskazane ujawnianie szerszej współodpowiedzialności
za książkę.
Protokół ten więc zachowywałem do prywatnego użytku. Spalił się w
Warszawie ze wszystkimi papierami i dwutomowym dziełem o kresach. Od konsulów w Olsztynie,
Kwidzyniu, Ełku i Królewcu wiedziałem, że nikomu aż do wybuchu wojny z powodu mojej
książki włos z głowy nie spadł.
Tymczasem na emigracji w czasopiśmie „Myśl Polska" ukazał się
zarzut, że książka spowodowała po wybuchu wojny osadzenie w kacecie wiceprezesa Związku
Polaków w Niemczech, Kazimierza Donimirskiego z Ramz w ziemi Malborskiej, tak jakby
sama jego działalność nie była po temu dostatecznym powodem.
Oburzony tą wzmianką dr Jan Kaczmarek, b. kierownik naczel­ny Związku Polaków w Niemczech,
opublikował następujące oświadczenie (podkreślenia moje):
Aczkolwiek centralne władze Związku Polaków w Niemczech, tzn. z sie­dzibą w Berlinie,
nie miały wpływu bezpośredniego (więc miały pośredni przez swego wiceprezesa i ekspozytury
w Polsce — p.m.) na temat książki Melchiora Wańkowicza w czasie jej pisania, to jednak
zaraz po jej ukaza­niu się miałem obowiązek zajęcia się nią z punktu widzenia naszej
orga­nizacji i naszych członków.
Nasz Wydział Prawny po dokładnym zanalizowaniu książki stwierdził, że, poza jedynym
nazwiskiem Kazimierza Donimirskiego z Ramz, wiceprezesa Związku Polaków w Niemczech,
w książce nie znajduje się żadne nazwisko kogokolwiek z poważniejszych działaczy
polskich w terenie i że książka ominęła
  wszelkie  możliwości
ewentualnego
odcyfrowania przez Niemców naszych taktyk i naszego postępowania w penetracji terenu.
Wydział również stwierdził, że prokurator niemiecki nie znajdzie żadnej możliwości
do wystąpienia przeciw komukolwiek z Pola­ków w Prusach Wschodnich. Słuszność opinii
Wydziału Prawnego potwier­dza się później w zupełności, gdyż
  spośród  kilkuset  spraw sądowych  ani  jedna  nie  opierała   się  o  książkę
Wańkowicza.
Następne, po ukazaniu się książki „Na tropach Smętka", posiedzenie Rady Naczelnej
Związku Polaków w Niemczech zajęło się też sprawą tej książki. Obecny na posiedzeniu
Kazimierz Donimirski wtenczas oświadczył, iż on sam dał autorowi wolną rękę w zamieszcze­niu
nazwiska i w opisaniu wypadków tak, jak je zrefe­rował jemu, i że nie widzi żadnej
potrzeby do jakiejkolwiek akcji „obron­nej" ze strony Związku Polaków. Członkowie
Rady Naczelnej z innych terenów wyrazili życzenie, aby książka „Na tropach Smętka"
znalazła naśladowców w stosunku do in­nych terenów polskich, jak Pogranicze, Górny
Śląsk itp.
Nie ulega wątpliwości, iż w czasie wojny osoby i organizacje na wszyst­kich terenach
w Niemczech ucierpiały w równej mierze takie same prze­śladowanie jak Prusy Wschodnie.
Zarzuty czynione Melchiorowi Wańkowiczowi za napisanie „Na tropach Smętka" należą
do kategorii zarzutów opozycji Rady Gminnej o „moral­nym wywoływaniu ognia na wsi"
przez to, że ta zorganizowała Straż Pożarną.
Dr   Jan   Kaczmarek
Dawny Kierownik Naczelny Związku Polaków
w Niemczech
Muszą dodać, że przyjechawszy do kraju, otrzymałem od syna ś. p. Kazimierza Donimirskiego
list nad wyraz serdeczny, podkreś­lający jak bardzo zmarły działacz cenił sobie „Na
tropach Smętka". Taką samą wiadomość otrzymałem od syna Kiwickiego, który, złożony
chorobą, kazał sobie zakładać egzemplarz tej książki pod poduszkę.
Po przyjeździe do Polski byłem wzywany przez Związek Dzien­nikarzy na Warmii i Mazurach,
różne tameczne organizacje i po­szczególnych działaczy do przyjazdu. Skarżyli się
na popełnione przez nas błędy. Czas mi na to nie pozwolił.
Nie wątpię, że mamy ciężkie zawinienia w stosunku do tamtej­szej ludności. Może jednak
książka moja przyczyniała
się do zbyt­nich uogólnień: „Oto jakie skarby polskości mieliśmy sygnalizo­wane i
cośmy z nimi uczynili?".
Otóż nie należy brać momentów najwydatniejszych za powszech­nie typowe. Patriotyczne
poczucie czytelnika, żywo kwitując te skrzętnie wyłuskane przeze mnie momenty, zamykało
oczy na
 gęsto
rozsiane po książce napomnienia o tym, jak znacznie ludność, zwłaszcza na Mazurach,
była zniemczona. Podkreślam to z prośbą. by czytelnik zaznajomił
 się z książką bez tych przesłanek dykto­wanych przez pobożne chęci.
1956 rok
podpis
***
Naród powinien być wciąż czujny i uważny, pamiętając, że na takiej rów­ninie przejściowej,
pozbawionej granic strategicznych, granice etnograficzne wykreśla jedynie energia
i kulturalna praca narodu; wzmagając się, wzbiera­jąc niejako i promieniując, posuwa
ona te granice dalej przed siebie; słabnąc, opadając pozwala na cofanie się ich.
Wacław Nałkowski „Terytorium Polski historycznej jako indywidualność geogra­ficzna".
***
Mamie, do której zawsze się wraca —
Załoga „Kuwaki"
***
A WIDZISZ TY, MELCHIORZE,
ONĄ GWIAZDĘ ZBAWIENIA?
ZOSTAW SŁUŻBĘ WE DWORZE,
POJEDZIESZ BEZ WĄTPIENIA.
Michał Kajka
poeta mazurski (chłop).
***
MONTUJEMY WYPRAWĘ
Wszystko zaczęło się od kajaka.
Co wiosna, ledwo puszczą wody, zjawiają się na stole mapy. I zanim jeszcze krokusy
rozkwitną w ogródku, już na rozrzuconych papierach wyobraźnia nasza rozkwieca pachnące
łęgi nadrzeczne. Myślimy o rzeczułkach wąskich, którymi sunąć będziemy
 — tak wąskich, że pióro wiosła o oba brzegi uderza; o tym, jak wzmaga się prąd,
jak wyprawa rozwija się niby hejnał, jak pod burtę biegną nam dopływy, jak wpadamy
ze strugi w rzeczułkę, z rzeczułki w rzeczkę, a wreszcie, jak nas jedna rzeka drugiej
podaje — że płyniemy pełną, nalaną wodą, po brzegi nalaną między ściany lasów.
Tak kajak przybliża nam wiosnę, przedłuża lato. Kto wie, czy owo planowanie wyprawy
w nieznane — nie jest najpiękniejsze.
Moje serce zawsze ciągnie na północ. Nie ma tam skał rozprażonych słońcem, wściekłych
prądów, szypot, chałup białych, od których oczy bolą; spalonych pól; panów aptekarzy
w długich gumowych butach, którzy łapią pstrągi; cyganów włażących ze skrzypcami
po nas w wodę; dziewic sunących w skleconych dusze-hubkach, okrytych dywanami; rozkosznych
huculąt, szmyrgających w kajak kamuszkami lub czymś miększym takim.
Prawda to, że nie możemy tam, skończywszy dzienną trasę, za­siadać przy ognisku,
w którego węglach pieką się kolby kukurydzy, a na przeciągniętych prętach — naszyjnik
„babek", czarnych rybek-potworków.
Ale za to mamy tam nigdy nie kończące się polany leśne, na których pod dębami, zamieszkałymi
przez puszczańskie bociany, tak dobrze jest rozstawiać namiot. Z wieczora przychodzą
mgły, podczas gdy towarzyszka wyprawy w zacisznym namiocie przy­gotowuje wieczerzę
— lekki, wolny od bagażu składak ześlizguje się w rzekę i płynie po mleko do najbliższej
wioseczki, pełgającej maleńkimi okienkami. A potem pod cichymi olchami uwiązuje się
sznur, dokoła którego całą noc „chodzić" będą grzebieniaste okonie.
Woda tam, na północy, bywa ruda, żelazista, przejrzysta. Kwia­ty — drobne, różnobarwne,
a pachnące. Żaby tam grają piękniej, słowiki wydzierają się dźwięczniej, a już derkacze
tak biją, że, zdaje się, niebo całe trzeszczy nad czarnym lasem.
A niebo też jest tam niższe, bliżej ludzi. Tylko ubogie jakieś, ot, jakby co tylko
odklejone od ziemi. Kiedy brzeźniaki owinie mgła, to i nie wiadomo, czy za zakrętem
nie wpłyniesz na chmury, czło­wieku. A jak stanie tęcza, to nie taka pysznie na jakichś
górach postawiona; ot, wydaje się — podejdź tylko i drap się po niej, jeśli chcesz.
Dobrze trzeba
utrafić, dokąd jechać. A jak utrafisz i wsuponisz się na ruczaj w starym lesie, to
w dzień wprawdzie będziesz klął, za cumę przez pniaki ciągając, ale za to w wieczory
i ranki, jeśli cię komary całego zostawią — oczy twoje nie dość się napatrzą, uszy
twoje nasłuchają, a nozdrza dość nie nawąchają tego, co Pan Bóg człowiekowi nagotował.
Z wieczora, z ciągu ptactwa, z huków nocnych, z porannego gwałtu i rejwachu. A jużże
jak ciecieruki bełkotać poczną, to przeżegnaj się i Bogu dziękuj: wódki nie piwszy,
pijany jesteś i śmiały do całego świata, i niefrasunkowy, i wszystko, co dręczyło,
przewaliło się jak do rojstu, i Pan Bóg tylko nad tobą.
Ale to trzeba dobrze, przemyślnie z wyprawą kajakową trafić. Ale to trzeba, wodę
od rzek wielkich w górę tropiąc, iść w ma­rzeniach po mapie dalej i dalej, aż ołówkiem
na bagienko jakieś podmokłe zajdziesz. Stacja tam jakaści jest. Tam jedziesz. A po­tem
trzydzieści wiorst końmi, kiedy łaska.
Ale często nie można tak. Bo na północy leży Rosja. Z tą nic nie poradzisz. Małom
to się naprosił w poselstwie sowieckim — aż komsomolca jakiego z sobą na kajak chciałem
brać — nic nie pomogło.
I często nie można. Bo na północy leży Litwa. Szmygać ci ja na nią szmygałem przez
zieloną granicę. Raz to nawet z żoną i dwiema córeczkami, co jedna miała pięć, druga
zaś siedem lat, i z Alinką, którą może Państwo ze „Szczenięcych lat" znacie, jednak
ile ma ona lat, to ani sama nie wie, ani nikt. Dość, że jede­nastu przemytników nas
przeprawiało, znaczy się, siedmiu niosło bagaże, a czterech po bokach, na przodku
i wopośle, w rodzaju dla baczenia. Niczego sobie szli my. Mówią przemytnik!: „Pan
choć fortefian przynieś, to i ten, jak widzi, wraz przeprawim". Tylko młodsza Tili,
z którą w tej książce jeździć będę, nie upo­dobała sobie: zasnęła podczas odpoczynku
na polance, gdy zaś ją budzili, aby dalej iść, to wykrzywiła się w podkówkę: „A mówi­łam,
że było się od Jagiełła nie kłócić".
Litwini niczego sobie: „lenty" naród. Przyszli do żony i pytają:
„Jak tu pani spadszy jestasz w nasza strona?". A żona, że to nauczona, że jak kto
z Polski przechodzi, to każą mu nazad jechać — mówi: „Z Meksyki przyjechawszy". To
oni: „Pokaż im na mapia i pokaż, choć ty płacz, od jaka to strona ta Meksyka przypada".
A niech oni skisną... To żona im powiedziała, że koledzy męża ją wieźli, a jaką drogą
przywieźli, nie wiadomo jej, bo spała. Tak i zapisali. I co państwo myślicie — zapłaciła
dwadzieścia pięć litów kary i jeszcze paszport jej dali, i do Sejmu Litewskiego gło­sowała
— czy nie na Waldemarasa czasem, nie przypomnę.
A tylko ze mną paskudniej się obeszli. Wracałem takoż zieloną granicą na Zawiasy.
W Jewjach u Żyda nocowałem; Żydówka kurę gotowała; miałem ją jeść, ale kura się strefiła
i gdzieś ją wyrzucili. Lecę do tej granicy zły, bo przecie ja trefną kurę jeść jestem
sam ten, to czegóż było marnować ptaka? Lecę i zły jestem z tego głodu, to i nie
uważam. A tu nad rowem, pod cmentarzem, nagle jak ktoś wrzaśnie! Patrzę — żołnierz
litewski, „nastojaszczy karejwis". Mówię ja jemu: „Wstydu ty nie masz ludzi straszyć;
ot, cho­dziłem ziemię patrzeć kupować; masz tobie dolara (a dolar w ta pora miałem
przygotowiony)". Wziął on tego dolara, a ja w pole... Strach jemu, jak widzi, przed
naczalstwem zrobił się, bo krzyczy, że strzelać będzie, i „celui się". „A żebysz
ty spuch — mówię — poczekaj, przecie jak Pan Bóg dopuści, to i z kija wypuści". A
on już dolara oddaje i prowadzi mnie, jak ten wilk kozę, do Jewja.
I tak po drodze trzy razy ten dolar przyjmował — „straść ocho­ta" miał na niego —
a jak odpuści, to i znów krzyczy, i dolar sunie mnie w rękę nazad.
I tak przyszliśmy do ich „karaulu" w Jewjach. Widzę — cał­kiem „obojentna zdarzenia"
robi się. Co tu począć? Wchodzę z wielkim krzykiem
, że pociąg dopiero za trzy godziny, a ja nie mam gdzie spać, muszę więc tutaj, w
„ichniej komendanckiej". „Unteroficer" mówi, że „
w kazionnej stancii" podróżnym spać nie dozwolono, a ja krzyczę „przez wierzch".
On mi po dobremu tłumaczy, a ja na niego drę się.
Katu sudiagtu, katu suruktu, katu usuwielniaje.
 Co znaczy: „A żebysz ty spuch, a żebysz ty skiśnial bysz, ażeby ty zbzikował". On
złuć się już poczoł, ale jeszcze tłu­maczy to dy sio. To ja jak krzyknę jemu:
Rupuże! Tego słowa to już nijaki lietuwis
 nie przeniesie. Całkiem się tedy „zazłuł" i jak mnie wypchnął za drzwi, tak tyle
mnie widział.
Przelazłem tą samą stecką na granicę, na której już nie stał żołnierz, bo został
się tłumaczyć. Wlazłem do stodoły na polskiej
stronie, a tu ktoś w sianie śpi. Żołnierz KOPu. Ale też ludzki człowiek. Podsunął
mi wyki pod głowę i spaliśmy, póki na niego nie przyszła pora zmieniać się.
— No to jakże, Tili, córko moja, nie puszczą nas Wilią, żmudzkich strumieni rodzica.
Rosja nie, Litwa nie, szukajmy dalej.
Tili odsuwa bobrującą po mapie Malwinkę (to sjamka, cała koloru café verkehrt
) i rzuca ją w rozradowaną paszczę Gawła, kosmatego potwora, do niedawna zwanego
Wodociągiem z racji pewnych, zgoła niewyczerpalnych, możliwości.
Tili pamięta wycieczkę Wkrą sprzed trzech lat. Jak się płynęło od granicy niemieckiej,
jak było wprzód mało wody, jak obnosiliś­my szesnaście młynów, jak opóźniliśmy powrót
i jak strwożona matka telefonowała do posterunków policyjnych nad Wkrą, i jak ją
poczciwie uspokajały policyjne władze, że: „utonąć, to nie utonęli, boby o tym coś
słychać było, ale mógł kto faktycznie na noclegu pałką po głowie dać, ograbić, i
może gdzie w krzakach ich znajdziemy".
Dla mamy więc te wspomnienia nie są przyjemne, ale dla nas bardzo. Bo najlepiej się
płynie krajami, gdzie koleje nad głową nie gwiżdżą, a tak jest pod pruską granicą.
— Czemu, tatusiu?
— Bo z obu stron granicy sąsiedzi są sobie nieufni. Zawsze tak było. Jak tam rządzili
Krzyżacy, to zostawili ogromną puszczę, pamiętasz, Zbyszko przez nią się przedzierał,
wioząc chorą Danu­się. Nazywali ją
Wildniss —
 Dziczyzna, dziki kraj, niczyj. Chcieli tą puszczą odciąć się od najść sąsiadów,
głównie Litwinów. No., a dziś
Wildniss w dawnej postaci nie istnieje, ale kolei do zbytku nie uświadczysz ni po
naszej, ni po ich stronie.
Palec Tili idzie po mapie — widzę już, dokąd zmierza: chce sobie wyprokurować coś
w rodzaju Wkry.
— To Pissa, Tilusiu; ba, ja sam o niej wciąż myślę. Ale jakże dojedziesz. Sam mistrz
Heinrich przyznał mi się, że w swoich „Szla­kach Wodnych" opisał jej trasę tylko
z mapy. Wiem o Polakach., członkach AZS krakowskiego, którzy spłynęli nią już w 1914
do Warszawy, ale oni startowali w Prusach Wschodnich. Jeśli chcesz wiedzieć, to najstarszym
kajakowcem, który tą trasą spłynął, był wielki Kniprode — Wielki Mistrz Winrych von
Kniprode, panu­jący Zakonowi w dobie jego największego rozkwitu, który w 1379 r.
łodzią od Węgoborku przez jeziora Mamry i Niegocińskie, poczem jeziorem Ryńskim,
Śniardwami (istnym morzem) dostał się do Piszu, skąd właśnie Pissą spłynął do Narwi,
wykręcił pod Modlinem...
— Zjadł obiad na przystani Ligi Morskiej i Kolonialnej...
— Właśnie. Wykręcił Wisłą w dół i Nogatem wrócił do Mal­borka. Niczego sobie wyczyn,
jak na tamte czasy — prawie 1000 kilometrów.
— To już mógł otrzymać nagrodę „łososia"?
— Nie, bo nie należał do Polskiego Związku Kajakowego. Tili nie należy do Polskiego
Związku Kajakowego, bo nie ma jeszcze dostatecznej liczby lat. Jest to jej ukryte
cierpienie. Toć przecież takie różne patałachy są „włóczkami", a nawet „włóczę­gami".
— Tilusiu, skąd ty takich słów się nauczyłaś? — mówi zgor­szona matka.
Tili łypie dropiatym okiem. Zwłaszcza lewe ma na tęczówce łatki.
— Od tatusia.
Tym razem ojciec przychodzi jej w sukurs. Prawda, że dziewica szlachetnie urodzona
nie używa słów patałach, ale prawdą jest też, że obu dziewczynkom już by się stopień
włóczka należał. Przecież już dwa lata temu otrzymały dyplomy, na któ­rych jak wół
stało — na jednym Panna Krystyna, a na drugim Panna Marta (bo takie jest ludzkie
imię Tili) Wańkowiczówny — za największy kilometraż sezonu.
— Musi któraś z was w tym sezonie coś takiego wyczynić... Matka łamie ręce:
— Już wiosna się zbliża! Stopisz mi kiedy którego dzieciaka!...
Tym razem nie była daleka od prawdy. Ale o tym przy końcu książki.
Lecz Krysia jechać nie może. Ugodziła się na praktykę rolną do cioci Mani, nie zerwie
kontraktu. Tilusi natomiast aż oczy się świecą:
— Tatusiu, bądźmy Kniprodami...
Długo się ważyła sprawa jazdy. Na stole w jadalni, pod lampą, ukazywać się poczęły
coraz nowe mapy.
Kraj, o sto dziesięć kilometrów od Warszawy odległy, kraj, po tylekroć bliższy niż
wszystkie niemal nasze szlaki kajakowe, co dzień wyłaniał nam się bliżej. Świeciły
nam błękitniejące oka jego 2037 jezior, które naliczył znakomity Kasper Henneberg,
twórca wydanej w roku 1584 pierwszej mapy Prus Wschodnich, w ciągu siedmiu lat trwającej
pracy. Szły podłużnie, w kierunku północ-południe — tak, jak pobruździł tę ziemię
ongi cofający się ku Bałtykowi lodowiec. Już od pierwszego spojrzenia przed oczami
zdały się szumieć
 ogromne Śniardwy, jezioro-morze, ma­jące 150 kilometrów kwadratowych... I właśnie
z niego możemy spływać do Polski.
Tili jest nieco obrażona, bo nasze największe jezioro, Narocz, ma zaledwie 82 kilometry.
— Nie martw się, córeczko
— powiadam — za to Narocz jest w je­dnym kawałku, a Śniardwy mają liczne zatoki i
jeziorka, właści­wie odrębne. Zresztą, nie całkiem to już takie nie nasze jezioro...
— Dlaczego nie całkiem nie nasze?
Obie dziewczynki mają okropną metodę z tym „dlaczego"' i „pokaż". Ale tata ma specjalny
powód, żeby się irytować... sam na siebie. Bo dlaczego Śniardwy są nie całkiem nie
nasze, to ma być tajemnica wobec Tili i niespodzianka. A tu się omal nie wy­gadał,
gorzej niż Tili rokrocznie przed imieninami rodziców z pre­zentami, które przygotowuje.
Więc tata robi uczoną minę i szczęśliwie wykręca:
— Nie całkiem nie nasze, bo należą do tego samego Pojezierza Mazurskiego, którego
mała część leży u nas.
Tili w swoim czasie dokumentnie zbobrowała te jeziora po na­szej stronie i wie, że
największe z nich, Wigry, ma zaledwie 24 km kw. A tu tymczasem Śniardwy łączą się
z drugim olbrzy­mem — jeziorem Mamry, mającym 104 km kw. Na tych Mamrach, pod Węgoborkiem,
stoi nawet prawdziwa latarnia morska.
Tą latarnią to już ją całkiem dobiłem.
Tili usiłuje się bronić:
— Ale za to jakie głębokie są jeziora Suwalskie... Tata wydyma się pogardliwie:
— Phi, „u mnie" najgłębsze jest jezioro Tałty, które ma 51 me­trów głębokości.
W rozmowach naszych nie ma spraw neutralnych. Tili zaraz obejmuje reprezentację jednej,
ja drugiej strony, i rozpala się walka, nie na śmierć i życie wprawdzie, ale na „szczypa",
a nawet na „szczypa z zakręceniem".
I podczas kiedy Tili szuka w głowie jakiejś riposty, tata, które­mu przypadło w tej
rozmowie być Prusakiem, wali z kolubryn najcięższych. Bierze książkę Hausera Wetter
im Osten z reporta­żem z Prus Wschodnich z 1933 r. i cytuje:
„Na brzegu widzi się nieraz z tuzin czapli, pospólnie łowiących ryby: z ludzką niemal
inteligencją blokują małą zatoczkę i koncentrycznie zbliżając się do brzegu, zapędzają
ryby na płytką wodę, skąd je wyławiają".
— Jedenasta godzina! Niech Tili idzie spać — mówi matka. Tata chytrze mruga ku matce.
I zaczyna:
— Ptactwa jest dużo, bo ludzi mało. W tym kraju — na Mazu­rach Pruskich, których
obszar jest równy jednej dwudziestej ósmej naszego Państwa, ludność równa się jednej
sześćdziesiątej ludności naszej Rzeczypospolitej. Toteż gęstość zaludnienia jest
niemal równa najmniej zasiedlonym ziemiom Polski (35 na l km kw., podczas gdy Polesie
ma 31 mieszkańców na kilometrze kwa­dratowym). Cóż dziwnego, skoro wody, bagniska
i hafy stanowią 20% powierzchni Prus Wschodnich (w Polsce 1%), że na jezio­rach mazurskich
lęgnie się łabędź i kormoran, że obficie spotyka się w nich żółwie, które mają tam
używanie: całe łąki roślin pod­wodnych zalegają dna jezior. Kulgala Chara, Clodea...
Tata zerka na dzieciaka — oczy dzieciaka są jak szparki. Ile razy trzeba go zapędzić
spać, tata zaczyna być „naukowy".
— Rozdziobią mi te twoje kormorany dziecko — biadoli matka.
— Ależ gdzie tam... Pomyśl, czy może być wspanialsza wy­cieczka kajakowa: zupełna
dzicz, ogromne puszcze, a pośród tego raz po raz
Herberge i Gasthause, i Kurhause, i Ruderkluby...
— Chyba że Herberge — mówi matka.
Wie, biedna, że nie powstrzyma narastającego szaleństwa, musi więc jakimiś pozorami
salwować swój autorytet.
Tili, okazuje się, przygotowuje ojcu niespodziankę. Ale po paru tygodniach się wygadała:
uczy się w tajemnicy niemieckiego; jej nauczycielka francuskiego zna ten język i
co dzień odprawiają pół godziny dukania. Tili kupiła „Tysiąc rozmówek polsko-niemieckich''
i olśniewa Krysię. Umie przeważnie zdania w rodzaju:
Kann ich rauchen? albo: Ich möchte Sie begleiten Fräulein?
Za to tata trzyma się ze swoją tajemnicą.
Nasuwa się natomiast sprawa kosztów:
— Marka jest droga; więcej mnie, dzieciaku, będziesz koszto­wać, niż sama jesteś
warta. Tili jest honorowa.
— To ja sobie załobie (jakoś to r wciąż jeszcze nie chce się dać wymawiać).
Na drugi dzień w biurze otrzymuję telefon, że chce przyjść do mnie.
Wkracza triumfalnie i od progu oświadcza:
— Zawałłam kontlakt.
— Z kim, na co?
— Na kolespondencje. Poszłam do ,,Płomyka". Tam jakiś pan siedział, obielał pomałańczę
i miał łozzłoszczoną minę. Ale ja mówię: „Jestem cółka Melchioła Wańkowicza, jedziemy
składa­kiem na Mazuły, będę pisać ałtykuły."
— A on co na to?
— A on powiedział: pisz panna, to zobaczymy.
— Ależ to brawo, Tilusiu, musimy zapić twoje przystąpienie do cechu.
Wracamy z knajpy nieco zawiani winem; była grupa dzienni­karzy i pili zdrowie koleżanki.
I tak jakoś sprytnie podpoili mi dzieciaka. Matka go odbiera w fachowe dłonie i sama
już pyta, kiedy pojedziemy.
Mimo tych wszystkich atrakcyj, dzieciak przyniósł cenzurę z jedną tylko tróją. Matka
mówi z rozrzewnieniem, że sama nigdy nie miała trójki w cenzurze. Mama była pierwszą
uczennicą. Ale Tili, mając już pięć lat, odkryła, że „czemu to wszystkie mamusie
zawsze były piełwszymi uczennicami". Za to co do taty wątpliwości nie ma. Kiedy raz
usiłował twierdzić, że również był pierwszym uczniem, córki skorygowały: — „ale od
końca"'. Wtedy skapitu­lował, lecz prosił przyjąć do wiadomości, że za nim był jeszcze
kolega Pasternak.
Mamy więc cenzurę — możemy jechać, Czyli, jak pisze Kajka:
Zatem wszyscy w prędkości
Na podróż się wybrali
I wiele kosztowności
Drogich z sobą zabrali.
Kosztowności nasze składają się przede wszystkim ze starego towarzysza wypraw, gumowego
składaka „Piast". Wierne to bydlę, a przestronne, a pomieściwe. Nosi łatwo 300 kg,
choć samo waży 30 kg.
Składak nasz jest czerwony, pokład ma ze srebrzystego, alumi­niowanego materiału;
na rufie — wymalowany znak klubowy i trzy beleczki: godność wygi otrzymana od Polskiego
Związku Kajakowego.
Na dziobie umieszczona jest nazwa — KUWAKA.
Z tą nazwą miewamy dużo kłopotu. Bo każdemu należy ją tłu­maczyć, a sprawa jest zawiła.
„Kuwaka" jest to słowo rodzinne, będące wynikiem superlenistwa tatowego. Zalecam
ten wynalazek wszystkim ojcom ro­dzin.
Pyta żona, jakie wrażenie zrobiła na mnie pewna osoba, a tu taka ciekawa gazeta.
Więc odpowiada się:
Taka — kuwaka...
Intonacją się podbarwi tak, że żona już wie, o co chodzi, a de­finicji szukać nie
trzeba. Krysia, wieczny pyton, pyta, jak się na­zywała kometa Halleya. Po co jej
tam jakaś przedwojenna kome­ta
? Mówię, że kuwaka. Potem już wygodne słówko przyswajają sobie wszyscy i to zubożenie
mowy polskiej wszystkim wychodzi na zdrowie i „szczędzi nerwy" jak kawa Hag. Okazuje
się, że jakieś kuwaki proszą do telefonu, przychodzą z rachunkami, pro­ponują sprzedaż
mydełek, że jakaś kuwaka siedzi u kucharki w kuchni, a inna kuwaka piele ogródek.
Okazuje się, że toalety widzianych pań, o które zapytuje mama tatusia, były kuwackie,
że ten i ów postąpił bardzo po kuwacku, co może być wielką po­chwałą albo wielką
naganą. Już Mickiewicz powiedział, że „język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie",
z czego jasno wypływa, że język jest najmniej udolnym, fałszującym rzeczywistość
środ­kiem porozumienia. Po cóż więc ten fałsz, tę gruboskórną botokudzką formę porozumienia
wprowadzać do rodziny, kiedy uśmiech, spojrzenia i gest przy umownym słówku „kuwaka"
po­wiedzą wszystko?
Więc kiedyśmy sobie sprawili składak, który miał nam przy­nieść całą gamę wrażeń
nieznanych, złych i dobrych, czyż mogliś­my
 postąpić inaczej, niż nazwać go słówkiem-wytrychem, słów­kiem uniwersalnym? Został
„Kuwaka" i nie przyniósł nam nigdy zawodu, bo nosi nazwę na wszystkie okoliczności.
„Kuwaka" ma maszt z żaglem trzymetrowym, w dziobie i w ru­fie dwa balony po piętnaście
litrów powietrza, naokoło burty dętkę z trzydziestoma litrami powietrza; ma siedzenia
i oparcia z poduszek napompowanych powietrzem; pod burtami cztery ogromne kieszenie,
idące każda od żebra do żebra, aż do samego
dna, i u góry mające szerokość burty. Kieszenie te są uwiązane i zamykają się na
błyskawiczne zatrzaski. W niejednej wyprawie, a i w tej, jak to później zobaczymy,
uratowały mi bagaże. Jedna kieszeń zawiera ubrania Tili; druga moje; trzecia przybory
tech­niczne, rybołówcze, warsztacik ślusarski od Bruna, apteczkę od Spiessa, książki,
przewodniki, mapy itd.; czwarta wreszcie — statki kuchenne i zapasy.
Tych ostatnich jednak nie bierzemy wcale, ku protestom Tili, która nie cierpi wprawdzie
mycia garnczków, ale inaczej nie przy­zwyczaiła się wyobrażać sobie wycieczki. Lecz
to już moja tajem­nica. Nie mówię też córce, czemu nie biorę namiotu, wypróbowa­nego
naszego domku, w którym z takim komfortem mieściliśmy się, bywało, nawet całą rodziną
we czwórkę, jadąc w dwa składaki i nocując w czasie niepogody — namiotu, który ma
okno z celu­loidu, z siatką i z żaluzją, gumową podłogę i wielką werandę, krytą dachem
i będącą drugim pokojem.
Zamiast niego biorę tylko płachtę i parę kołków.
W dziób więc idą tylko jeszcze dwa koce, w rufę dwa gumowe materace, pod maszt czerwono
lakierowana walizeczka ceratowa na rzeczy podręczne, potrzebne na nocleg, i oto wszystkie
„kosz­towności drogie", jakieśmy ze sobą w wyprawę za mazurską gwiazdą zabrali.
Jeszcze pożegnalne machnięcie ręką; z ogródka naszego, podla­nego przedwieczorną
porą, biją świeże zapachy. Głupi Gaweł pod­niósł szurpatą mordę i ujada. Malwinka
patrzy grzecznie turkusami niebieskich oczu. Między zwały wioseł, masztów, części
kajako­wych. pod którymi siedzimy w aucie, wślizguje się matczyna ręka i robi na
Tilowym czole krzyżyk.
Ruszamy.
Daleka jest droga do Prus Wschodnich. Daleka przez paszporty. Daleka przez inną walutę,
przez inny język, przez brak konwencji turystycznej, przez niezachęcające miny gospodarzy
tego terenu. Daleka przez brak dróg. Tam, na zachodzie, po wojnie zostało przeciętych
12 linij kolejowych, 32 szosy, 122 drogi. Tu, na wscho­dzie, bo jedziemy przez Grajewo,
nigdy nie było dogodnych połą­czeń. W rezultacie do kraju 3000 jezior, do kraju puszcz,
który mógłby stać się letnim salonem Warszawy, jedzie się całą noc.
Mamy czas. Jesteśmy sami w przedziale słabo oświetlonym. O okna siecze monotonny
deszcz. Przystępuję do zdradzenia swo­jej tajemnicy:
— Nie martw się, że nie douczyłaś się niemieckiego, bo wszę­dzie tam rozmówisz się
po polsku.
— Dlaczego?
— Bo to, w istocie, polski kraj. Bo tam mieszka 400 000 lud­ności, mówiącej po polsku.
— To czemu nie wrócili po wojnie do Polski?
— Mogli przyjść, ale nie wrócić, bo w niej nigdy nie byli. Mieszkają na tej ziemi
od siedmiuset lat. W ciągu tego czasu tylko przez dwieście lat byli w luźnym związku
z Polską jako państwo lenne, w którym i wtedy rządzili Niemcy. Wyznają wiarę ewange­licką.
O Polsce wiedzieć nie chcą, a raczej po prostu nie wiedzą nic. A w czasie plebiscytu
w 1920 r., który miał rozstrzygnąć, za kim zdeklarują się Mazurzy, murem wypowiedzieli
się przeciw przyłączeniu do Polski.
Tili głowa pracuje:
— A mówią po polsku?
— Mówią po polsku.
— To są Polacy...
— Ja tak sądzę. Ale oni nawet o tym nie wiedzą. Oni niezupeł­nie zdają sobie sprawę,
że ich mowa jest polska.
— Nie rozumiem.
— Nie ty jedna. Ja sam jeszcze nie wszystko rozumiem. Jadę, żeby zrozumieć, i ty
mi pomożesz. Ale dlatego należy, żebyś się nauczyła spraw tej ziemi.
***
PERKUNE DIEVAITI,
NE MUSZK PRUSZAITI
BET MUSKIE GUDAN,
KEIP SZUNI RUDAN!
(Perkunie bożku,
Nie bij Prusaka,
Bij za to Niemca
Jak rudego psa*).
*Tę pieśń podaję za berlińskim „Cechem". Co prawda u Glogera spotkałem kiedyś ten
czterowiersz jako litewski, przy czym wyraz
Pruszaiti był zamieniony wyrazem Żemajti (Żmudzin) a słowo Gudan
podane jako „poganin".
POŚCIAN
Istotnie — de profundis wieków idące słowa — któż je rozgarnie?
Pościan — wyrażenie mazurskie, określające cień, jaki rzuca na ściany pojawiający
się upiór.
***
Mniejsza o to, kto tam na tej ziemi siedział przed dwoma tysią­cami i więcej lat.
Niech się o to martwi prof. Kostrzewski, który, w sposób, wydający się być przekonywającym,
wywiódł, że „dziel­nica ta, w epoce kamiennej i brązowej, i trzech pierwszych okre­sach
epoki żelaznej pozostawała w bardzo bliskim związku z Po­morzem z jednej, a północnym
Mazowszem z drugiej strony". Niech się martwią prehistorycy, którzy — nawet Niemcy,
jak Berthold, Bender, Obermüller, a zwłaszcza wielki odkrywca Ma­zurów, niemiecki
Kętrzyński, dr Toeppen — zgadzają się, że zie­mia ta, przed najściem Prusów od Morza
Czarnego, była zamiesz­kiwana przez Słowian. Pan Max Worgitzky, z zawodu syrowar,
zrządzeniem losu dyktator plebiscytowej akcji niemieckiej i orga­nizator terroru,
przechodzi nad tymi wywodami do porządku z ironicznym uśmiechem: „Pojęcia historyczne
obumierają, sto­sunki polityczne i granice mogą się zmieniać, ale prawo zawsze pozostaje
po stronie życia".
Zgadzamy się z p. Worgitzkym. I dlatego sięgamy w przeszłość tylko tak daleko, jak
to się wydaje nam potrzebne, aby zrozumieć duszę tej ziemi.
Zwie się ona — Prusy. To tu, między deltą Wisły i Niemna a Pojezierzem Pruskim i
ścianą lasów, w ciągu długich wieków przedhistorycznych wyrobiła się rasa ludzka,
bardzo odrębna i od­porna, która przetrwała do naszych czasów. Więcej niż średniego
wzrostu, z rozrosłą piersią, z dużą głową na bardzo silnym, prawie że stożkowatym
karku, związanym krzepko z muskularnym grzbie­tem, „coś w rodzaju ludzkich jamników",
jak pisze prof. Srokowski.
Lud ten — z różnych szczepów złożony — zasiadł się mocno w lasach i bagnach. Od południa,
od Śródziemnego Morza, biła o ten ich kraj ciepła fala chrystianizmu. Wybrzeże Bałtyku
— była to jedyna znana Europie enklawa pogańska, za którą kroni­karz Gall, przybysz
z romańskiego południa, widział już tylko wyspy nie zamieszkałe, wiecznym lodem pokryte.
Nie pomogło na nich dobre słowo św. Wojciecha ani św. Ottona, okrutnie zabitych.
Nie pomogły ani Chrobrego, ani Krzywoustego wyprawy. Kraj był tylko srogą zimą dostępny.
Skubał tam ich opat Gotfryd z Santyru znad Wisły, ze swymi Cystersami zbrojne wy­prawy
czyniący. Ale więcej z tego było jazgotu niż chwały Pańskiej.
Skorzystał z tej okoliczności w 1220 r. Leszek Biały, kiedy go papież pozywał na
nową wyprawę krzyżową (szóstą z rzędu, która tak samo miała zakończyć się fiaskiem,
jak i poprzednie), aby zaproponować, że — ponieważ z powodu tuszy, klimatu i wstrętu
do wina i wody, a przyzwyczajenia do miodu i piwa, do Ziemi Świętej podążać nie może
— jako rekompensatę dźwignie gród w ziemi Prusów, a w nim sprzedawać będzie sól i
żelazo, i tak pogan do ręki przyłoży i obłaskawi.
Ów dobroduszny program jest niejako symbolem dalszej polityki polskiej w stosunku
do Prus.
Zdawałożby się, że nie był ci tak zły ów projekt otyłego Leszka, skoro, po upływie
czterech lat, następca wojowniczego Gotfryda, biskup Chrystian — dwa książątka pruskie:
Warpodę, władcę włości nad zalewem Świeżym, i groźnego Surwabunę z pogranicza mazowieckiego
—
ad limina apostolorum przywiózł i ochrzcił.
Wszelakoż taki był pęd przeciw niewiernym wśród tłumów wagabundującego po Europie
rycerstwa, takie rozgoryczenie z po­wodu spełzających na niczym wypraw do Ziemi Świętej,
że na­leżało jakoś te nastroje zdrenować.
Wspomniany kronikarz Gall wzywa do „mieczem mordowania i wyniszczenia zupełnego tego
genitus viperalis
 (rodu żmij)”.
I papież ogłasza krucjatę prusacką z przywilejami, przysługują­cymi krucjatom do
Ziemi Świętej. Przy czym wezwaniom do rycerstwa Moguncji, Kolonii, Salzburga — towarzyszą
zarządzenia gospodarcze, które nazwalibyśmy dziś blokadą. ,,Słuszną bowiem jest rzeczą
— pisze Innocenty III — odjąć im dostawy, pocho­dzące od chrześcijan, ażeby w ucisku
uznali Boga i, gdy powięk­szą się ich dolegliwości, prędzej się do Niego nawrócili".
Bieg dalszych wypadków jest każdemu Polakowi dobrze wia­domy. Jak Zakon Rycerzy Marii,
wyrzucony z Ziemi Świętej,. wyrzucony z Siedmiogrodu, składa ofertę, że on weźmie,
że tak rzeknę, w administrację poręczającą tę wojskowo awanturniczą imprezę, do której
dobroduszne i ciężkawe Piasty nie miały dostatecznej energii ani ochoty; jak w 1228
roku zjeżdża pierwszy krzyżacki hufiec, w dwa lata potem osiada pierwszy landmistrz,
Herman von Balke, równocześnie w zanadrzu wioząc sfałszowany dokument kruszwicki,
z którego na całe stulecia legenda poszła, ze Konrad Mazowiecki wzywał Krzyżaków,
nie mogąc się obronić pruskim napadom. W trzy lata potem już staje obronny Grudziądz,
a pobożny chrzestny ojciec pruskich książątek, Cysters Chrystian, który ze zgrozą
donosił do Rzymu, że Krzyżacy nie chcą stawiać kościołów i zabijają neofitów, już
siedzi w krzyżackim więzieniu a jego biskupstwo zostaje złupione doszczętnie.
Kończy się program polski. Program pokojowej penetracji han­dlowej Leszka, rolnej
Cystersów-pionierów rolnictwa, którzy właśnie nadziałami w Polsce, nie w Prusach,
obdarzeni byli, aby od Prusaków nic nie brać. Aby się działo, jako pouczał słynny
Alkuin o bezinteresowności tych, którzy chcieli być apostołami chrześcijaństwa. Aby
szli z Polski ludzie, jak św. Wojciech, jak św. Bruno — z niezbrojnymi rękami, niosący
Słowo Boże i ginący za nie... nie na próżno.
Bo przecie, między sam gąszcz pono nieposkromionych Prusa­ków, których nawrócić się
nie udało, jeno wytępić — szły sobie pielgrzymki z Polski na miejsce pochowania św.
Wojciecha, opro­wadzane przez Prusaków. Taki prymitywny Cook jedenastego wieku. Bo
przecież już autorowie żywotów św. Wojciecha, jak pisze Henryk Łowmiański, „nie wspominają
o trudnościach języ­kowych misjonarzy — widocznie język polski dość dobrze był w
Prusach znany''. Bo przecież, jak stwierdza Brückner, „nazwy narzędzi, kruszców,
roślin, gospodarskie — od polonizmów zza Wisły i Drwęcy w słownictwie pruskim się
roją". Bo przecież polskie urządzenia i pojęcia poczynają się stawać dla Prusaków
na tyle bliskie, że w traktacie chrystburskim (dzierzgońskim) ci ostatni oświadczyli,
iż pragną przyjąć prawo polskie (nie chcieli bowiem obcego, niemieckiego). Bo przecież
Prusacy, studiujący na uniwersytecie w Królewcu, jeszcze w XIV w. zapisywali się
do nacji polskiej, nie zaś niemieckiej.
Na jakiś czas ząbkująca, niepewna własnego stylu, polska pań­stwowość zatraciła w
rozgrywce wschodniej z Niemcami prymat. Smętek, piękny i zły duch tej krainy, który
śmierci oddał św. Woj­ciecha, święcił triumf. Ale nie na zawsze. Odtąd już trop jego
znajdziemy wszędzie. Tropić go będziemy w dziejach i w proch ścierać niejednokrotnie.
Czy i teraz odprawuje w tej ciemnej ziemi swe praktyki?
Jedziemy go tropić na wodzie i na lądzie, kajakiem, autem, koleją, parowcem, końmi,
na rowerze i pieszo, od wsi do wsi, w lesie i w polu, w chałupie i w stodole, na
wsi i w mieście — wszędzie i na każdym miejscu.
Nie masz smutniejszej ziemi niż białostocka. Pola jej kwitną jak i nasze, rzeki jej
błyszczą jak i nasze, drzewa jej szumią jak u nas, ale ludzie jej, ludzie mają na
twarzach tragiczne, stężałe maski.
Ani jej stacyjki kolejowe nie są biedniejsze niż nasze biało­ruskie, ani ten nasz
lud białoruski nie jest bardziej wesoły, ani ziemia u nas nie bogatsza.
A przecież smutek, który na tamtej naszej ziemi czepia się rannymi mgłami brzóz,
jest smutkiem wielkiej przestrzeni, nie­zgłębionego dna boru, wielkich szlaków powietrznych,
którymi przewiewa wiatr eurazyjski, przesiek leśnych, głęboko, nie wiada dokąd idących,
na których z nagła wyskakują kurhany.
A ziemia białostocka, krewna ziemia, zamknięta jest w siąpię małomiasteczkowości,
w którym, zda się, czujesz butwiejące biało­stockie sukno.
Nie ujrzysz na niej łapci, nie ujrzysz samodziału, łykowych kobiał.
Ale i nie ujrzysz na niej gazety, książki, teatru (wyjechawszy z Warszawy w dniu
zabójstwa Pierackiego, w ciągu ośmiu dni
włóczęgi kajakowej po Białostocczyźnie — nie mogłem się dowie­dzieć,
czy mordercy zostali schwytani).
Biedna ziemia, w pobliżu centrów położona, odeszła i nie doszła, zamurowana, ślepa...
Jechałem zawsze tym szlakiem Grodno—Białystok z Ihumeńszczyzny albo z Kowieńszczyzny
do szkoły w Warszawie. Te zie­mie, bliżej Warszawy położone, były jakieś mniej polskie
niż na­sze. Życie społeczne było w nich najsłabsze, udział w powstaniu wiele mniejszy.
Sprawiały wrażenie zamkniętych i nie przewie­trzonych.
Raz przejeżdżałem przez stację kolejową Białystok, gdy w mieś­cie szalał pogrom.
Na peronie widziałem kałuże krwi. I te twarze ludzkie nijakie, niby z butwiejącego
sukna.
Teraz już rozumiem swoje niejasne wrażenia chłopięce. Wiem, że na dnie tych dusz
ludzkich, niby na dnie tej ziemi, jest wizja Grodna. Niby na dnie... bo nagle rozwiera
się jar; w zieleni biegną pod górę, lepią się do zboczy domeczki drewniane, szumi
wezbrany Niemen; biegnie splątany gwałt domków, budowanych, jako kiedy kto chciał,
tą prześmieszną wsiową urbanistyką kresową, którą zaklął na zawsze Bułhak — biegnie
popod Stary Zamek, pod cer­kiewkę kołożańską, której ściana huczy wmurowanymi hładyszami.
To tu, już tu, z drugiego brzegu stało zamczysko komtura Bałgi. Milczą hładysze.
Pociąg uderza w Grajewo, w ścianę. Nim nie pęknie, nie pękną więzy tego kraju.
I kiedy pociąg odprawia swoje śmieszne ekiwoki cłowe (a trawa ucieka w niecierpliwą
szmaragdowość), podziwiam pierwsze dzieło Smętka — ile pustki człowiek potrafi zrobić
w życiu.
Na całej tej stacji granicznej, między oboma wielkimi państwa­mi, nie ma towarów.
Wszyscy się nudzą. Policjant usprawiedliwia
się, przerywając rozmowę, bo musi zobaczyć, czy nie ma sa­miczek.
Przestaję się zdumiewać, kiedy widzę, że podchodzi do kilku koszy, będących całym
ładunkiem, wywożonym do Niemiec. Ze szczelnie zaszytych koszy dochodzi cierpliwy
chrzęst. To samce raki, które wywozić wolno, dają znać o sobie.
Do przedziału wchodzi Żyd-faktor, nieodłączny od epoki gospo­darstwa naturalnego.
Ma mały banczek. Może zmienić marki. Może wszystko zapośredniczyć.
I tak, pilotowani przez świadomego rzeczy człowieka, posuwa­my się zwolna między
podkładami po torze kolejowym, którego niewymyślne kwiatki ukazują tu i ówdzie zdziwione
i rozśmieszone buzie. Holujemy się mozolnie przez pęknięcie tej ziemi, która nam
na powitanie ściele plamy drgającego słońca.
Do Prus Wschodnich wjeżdżamy starą bramą wpadową i wypa­dową; od Polski jedno jest
takie wejście do tego kraju tu, na jego wschodzie, na dawnej ziemi Jadźwingów, i
jeden jak najdalej ku Wiśle ku Drwęcy, na Działdów-Olsztyn — szlak, którym dążył
Jagiełło pod Grunwald. W środku, między tymi dwiema bramami, obszerne bagna i rozległe
puszcze przecinają dopływy Pissy, Szkwy, Rozogi, Omulewa, Orzyca.
Tamtędy szedł Jagiełło; tu, gdzie my wjeżdżamy, w październiku 1656 Gosiewski pokarał
pod Prostkami wiarołomnego lennika, gdy mu szwedzki generał Steinbok nie nadesłał
na czas posiłków — z dziesięciu tysięcy Niemców padło osiem, a wódz tych wojsk, Bogusław
Radziwiłł, dostał się do niewoli. Plan doszczętnego zniszczenia Polski, podpisany
w Radnot między elektorem a kró­lem szwedzkim, Karolem Gustawem, plan, mocą którego
elektor, jako lennik szwedzki, otrzymuje Kaliskie, Łęczyckie, Sieradzkie i część
Poznańskiego — bierze w łeb. Po raz to wtóry w dziejach waży się szala. Wysłany przez
elektora dla zorganizowania oku­pacji niemieckiej korpus Derlingera wycofany, wojska
elektora pobite, w otwarte na rozcież Prusy Wschodnie wlewa się ekspedy­cja karna
polsko-tatarska. Tatarzy niszczą 13 miasteczek, 249 wsi i dworów, 37 kościołów, wyrzynają
11000 ludzi, 3400 biorą w jasyr, 80 000 ludzi ginie z zarazy. Burmistrz Dułło żywcem
na rynku w Gołdapie upieczony; krew płynie szeroko, jęk nad nią i łuny pożarów. Ta
ziemia północna to nie słodki jakiś
Land,
 gdzie w cieniu winnic wiekami rozlegały się brząkania gitary, a ludzie nauczyli
się być
gemütlich.
 I w ciągu tej książki, czy to mówić będziemy o dawnych dziejach, czy o czasach nam
współczesnych — wszędzie będziemy się natykać na czarny, twardy ląd, wiszący nad
Polską, na twarde lądu tego obyczaje.
Rzecz charakterystyczna: teraz, w tyle set lat potem, kiedy to dla obu Bolesławów,
Leszka, Konrada Mazowieckiego i innych — kraj ten był, poza tymi dwoma przejściami
w zimie, niedostęp­ny — uprzejmy urzędnik Orbisu, trzymając tabelę rozkładów kolejowych
w ręce, radzi jechać na Kwidzyn od zachodu lub na Grajewo—Prostki—Ełk od wschodu.
Innej jazdy właściwie nie ma.
Widać niezmienne są prawa życiowe. Kamienne maczugi zastą­pione zostały przez gazy
trujące, a prymitywne wozy na pełnych kołach, osadzonych na drewnianych osiach, ustąpiły
miejsca samo­lotom. Człowiek, mieszkaniec tych ziem, nauczył się zamieniać pry­mitywny,
chrapliwy okrzyk bojowy w sterty kunsztownie wyda­nych druków; a przecież nie wynalazł
nikt innego prawa niż prawo silniejszego, a przecież prawo to pełni się w dżungli
wschodnio-pruskiej tak, jak pełniło się od wieków, od lat.
W tym zmaganiu od lat byliśmy żywiołem w defensywie. Histo­ria tej ziemi to jakbyś
na morze patrzył, wzburzone wiatrem zachodnim; w jakiejkolwiek epoki przekrój spojrzymy,
wszędzie znajdziemy profil fal, pędzonych wiatrem dziejowym, na Polskę zwróconym.
Przecież ląd polski trwał. I kiedy już napór dochodził do apogeum, zawsze powstawał
dziejowy wir, na którym załamy­wała się niemczyzna. A ląd trwał.
Czy zmacamy stopą ten ląd podwodny, podniemiecki? Nigdy chyba, od czasów, kiedy jak
np. w napadach 1431 r.,
latrones cruce signati,
 jak Długosz nazywał Krzyżaków, kastrowali ludność w podbitych ziemiach, „aby wytępić
polskie plemię" — nigdy chy­ba ta polskość tak głęboko, tak beznadziejnie nie zanurzyła
się w niemieckim topielisku, jak obecnie, po strasznej pamięci plebiscy­cie, kiedy
za Polską opowiedziało się zaledwie 0,7% Mazurów.
Teraz, gdy od sześćdziesięciu lat kilkadziesiąt roczników wy­chowało się w zupełnie
niemieckiej szkole, lud ten, przez Polskę zawsze zapominany, poświęcany polskim celom
dynastycznym, polskiej polityce wschodniej, przelotnym koniunkturom dyploma­tycznym
— lud, z którego duszy wyrwano wiarę katolicką, łączącą go z Macierzą — lud, z jednej
strony o ślepą granicę moskiewska niby o ścianę przyparty, z drugiej i od Powiśla,
i od morza od­cięty grubym wałem niemieckim — lud nie mający tradycyj pań­stwowych
Rzplitej, przefiltrowany przez tygielek pruskiej idei dynastycznej i drylu wojskowego,
wyrosły na materialistycznej nauce pastorów w kulcie dla tego dobrobytu, który mu
Rzesza niosła — lud, któremu nie dano rozwijać się, który zakrzepł w obcej formie
— ten lud z książek i opowiadań wydawał nam się zmurszałym pokładem jakichś przedpotopowych
lasów, przez które przeszedł kataklizm. Tak sprawę ocenili i Niemcy, których poli­tyka
jako leitmotiv względem Mazurów wzięła hasło pastora Hensela, posła Mazurów do parlamentu:
Man soll den Sterbenden ruhig sterben lassen
 (należy pozwolić umierającemu skonać w spo­koju).
Nie mogły mnie zastraszyć rzeczy groźne dla polskości: ani eksklamacje niemieckie,
ani — znacznie groźniejsza — wielka i rozumna niemiecka praca, ani ich patriotyzm
lokalny. Niemiecki miecz, niemiecki pług, niemiecka praca — zdobywały tę ziemię niczyją
i mają oni do niej równe prawo historyczne jak my. A że za nami stoi wymowa matki-ziemi
i nieubłagana logika geograficz­na, że wiem jako Polak, iż jakoś tam jednak tyleśmy
razy ginąć mieli i Bóg był łaskaw — więc to wszystko nie było mi straszne. Ale przyznam
się, że mróz mi szedł po kościach, ilekroć znajdo­wałem u Niemców troskę o zachowanie
mazurskiej odrębności, coś jak troskę Yankesów o rezerwaty indiańskie. Tośmy już
tak z kretesem przegrali, że zaczynamy dla samych Niemców stanowić wartość muzealną?
— pytałem siebie.
I postanowiłem iść na tę ziemię, i ryć w tej martwej lawie, szukać tego wewnętrznego
ognia, którego „sto lat nie wyziębi". Musi gdzieś ten ogień być, skoro Niemcy, wbrew
Henslowym wywodom, od 1912 r. wszystkie ograniczenia antypolskie i na Mazury rozciągnęli,
daleko sięgając poza rejencję Olsztyńską, het! — na okręgi Olecki, Gołdapski, Węgoborski,
Rastemburski...
To, com zobaczył, to jest nadzieja. To, com przywiózł, to jest wiara. Zawdzięczam
je Niemcom. Widziałem ich obawy. I wiem, że w ten sposób nikt się nie boi — trupa.
Ale kiedym jechał, nie wiedziałem tego, co wiem. Nikt nie mógł mi dać żadnych kontaktów.
Konferowałem z byłym przed­wojennym redaktorem „Mazura", p. Zielińskim. Kiedy on
w 1907 r. miał objąć „Mazura", dano mu dwieście adresów. Teraz nic podobnego nie
mogłem napytać, mimo że zwracałem się do najróżnorodniejszych osób i organizacyj
w Polsce.
PROCENT POLAKÓW
według niemieckich spisów ludności
Powiat
1825
1867
1900
1905
1910
1925
Ełk
88,8
78,7
58,5
57,5
51,0
12,2
Pisz
93,0
82,4
74,7
72,8
68,0
21,1
Nibork
92,5
82,6
73,5
74,1
66,6
22,9
Łuczany (Lötzen)
68,2
64,5
46,1
46,9
35,9
4,7
Ostróda
63,9
63,3
47,4
45,5
41,2
12,1
Szczytno
92,8
87,8
76,9
75,1
70,9
30,1
Żądzbork
85,6
74,8
56,7
54,5
49,6
13,1
Olecko
79.9
57.9
38.1
36.8
29.6
8.7
ILOŚĆ OSÓB mówiących po polsku
1867 – 344.800
1900 – 288.950
1910 – 263.888
1925 –   97.424
OBLICZENIE W. POHORECKIEGO NA R. 1931
(„SPRAWY NARODOWOŚCIOWE" NR. 23, R. 1935).
Gdy odrzucimy miasta (a wiemy z doświadczeń Pozn. i Pomorsk. jak kruchy jest w nich
żywioł niem.) % ludn. polskiej będzie wynosił:
EŁK
PISZ
NIBORK
ŁUCZANY
OSTRÓDA
SZCZYTNO
ŻADZBORK
OLECKO
Wieś
70
80
65
30
40
70
45
34
Miasto
8
15
10
3
4
10
4
4
Jechałem — na ślepo. Urzędowe spisy niemieckie mówiły o straszliwym pogromie mowy
polskiej. Oto tabelka oparta na nie­mieckich spisach ludności w poszczególnych latach:
W cyfrach absolutnych statystyka spisów ludności podaje w Prusach Wschodnich w 1867
r. — 344 800 mówiących po polsku, w 1890 — 328 000, w 1900 — 288 950, w 1905 — 287
562, w 1910 — 263 888, w 1925 — 97 424.
Samo zestawienie wyników 1910 r. i 1925 r. mówi dostatecznie o ich tendencyjności.
Dała się ona osiągnąć przez sztuczny podział ludności na posługującą się polskim,
mazurskim i oboma językami. Teza, że język mazurski nie jest językiem polskim, jest
usilnie przez Niemców propagowana. W książce, wydanej w 1935 r., dr Gollub pisze:
„Z całą słusznością możemy przeciwstawiać język mazurski językowi polskiemu jako
zjawisko odrębne; uważać go za polski dialekt jest
to zapoznawać istotę Rzeszy".
Ta teza, uporczywie powtarzana, przeszła do świadomości sa­mych Mazurów, którzy nie
podejrzewają, że mówią po polsku.
Tymczasem oba sąsiadujące narody zaczerpnęły wzajemnie od siebie szereg wyrazów.
Jeżeli jednak Niemiec wschodnio-pruski mówi zu panjebratsch sein (spoufalać się —
panie bra­cie),
  pachulka   (pachołek),
schubriena
(czupryna), proschen (żebrać), parowe (parów), schwin (świnia), schopen (szopa),
kruschken (gruszki), samosi (za­możny), kieLbas (kiełbasa), a nawet Boschamenka (figura
przydrożna z Męką Pańską), to niechże pozwoli Mazurowi używać germanizmów, napiętrzonych
na podbudowie wspaniałego archaicznego polskiego języka. Tych wszystkich zwrotów
mazur­skich będę używał w książce, nie biorąc ich w cudzysłowy ani nie zaznaczając
kursywą. Niech to, co złapał mój notes podróżny, roś­nie w tej książce tak swobodnie,
jak w opowiadaniach, które sły­szałem.
A jako najdawniejsza warstwa językowa płynie gdzieś tam ciem­ną smugą ode dna tej
mazurszczyzny spuścizna Prusaków, wy­marłego plemienia. Żyje po nich w mazurskiej
mowie jałowiec jako k a d y k, jodła jako j e g l i j a, dziewczyna jako m a r i
a l. Podejrzewam, że j a j ł o, jak lud mazurski nazywa polowanie, ma też pochodzenie
pruskie.
Ile razy udało mi się zidentyfikować wyraz staropruski, ogar­niało mnie wzruszenie.
Znam kilkadziesiąt podstawowych słów litewskich, oznaczających pojęcia, które w moich
rozmowach z ludnością najczęściej były w obiegu. I kiedy uprzytomniałem solne, ze
jodła, pod którą skradałem się bez tchu, aby w jej koro­nie upatrzyć i wziąć na cel
żołnę, nazywa się po litewsku
egle, a jałowiec, na którym wędzono nasze półgęski, kadagys,
 wesoły zaś odpust w naszej parafii Bobtowskiej nazywał się
Miargas Targas
 — targ na dziewczęta — od razu znajdowałem kontakt z tą ziemią, która, im dłużej
z nią przestawałem, tym słodszą miała dla mnie mowę — mowę najwcześniejszego dzieciństwa.
Wjeżdżaliśmy więc z córeczką niby od dwóch różnych stron. Ja przerzuciłem się do
lat dzieciństwa i kwiaty Mazurów pachniały mi po kowieńsku. Ona posuwała się po tej
ziemi nieufnie (rdzenny Polak ma coś z francuskiego domosiedztwa — nie wychowało
go morze ani kolonie), dziwując się formom życia obcym, brutalnym, dziwacznym, nie
znanym — aż raz po raz uderzał w nią prąd czegoś tak swojskiego, że choć kobiety,
z którymi chodziła na grzybobranie, szukały, gdzie pod grubym mchem zataił się pilcek,
gdy ona szukała grzyba, przestawała się czuć frejlinką, turystką i ugadywała się
z białkami i z dziewcakami całkiem po domowemu, zapominając, że jest za granicą.
I tak oto, wziąwszy Prusy Wschodnie z północy i z południa. powiedzieliśmy sobie,
żeśmy się spotkali w Ojczyźnie.
W starych gadkach mazurskich stale powtarza się motyw prze­szkód, które wyczyniają
jakieś obce potwory w drodze do celu.
W tym naszym dążeniu do zbliżenia z Mazurami pierwszy nam zabiegł drogę Ełk, dawniej
Łęk pono, tuż przed Grunwaldem przez Krzyżaków, jako forpoczta przeciw dziełu Unii,
zbudowany, przez Kazimierza Jagiellończyka z ziemią zrównany, za czasów krzewiącej
się pod opieką Rzplitej reformacji dźwignięty (że aż w połowie szesnastego wieku
krakowianin Małecki — Malecius — drukarnię polską tutaj gotyckim szryftem założył),
przez
 Tatarów w siedemnastym wieku złupiony, w osiemnastym wyludniony przez zarazę, w
dziewiętnastym szczerzący ku Rosji zęby wojskowym garnizonem, w czasie wielkiej wojny
przez nich zniszczony, przy czym, gdy walka trwała na ulicach miasta, „wiele grobów
otwar­tych zostało", jak pisze latopis nam współczesny, dr Orłowicz.
Nie wiem, co współczesnym otwarte groby powiedziały, ale wiem, że bezpośrednio po
bitwie zjawił się na rynku Kaiser Wil­helm i Ełk
krzyczał mu hoch!
 Mój fryzjer, goląc mnie, opowiada, jak wylazł wówczas z lochu i krzyczał
hoch,
 a na błotnikach cesar­skiego auta leżało błoto dalekich dróg. A potem, jako ojciec
chrzestny Ełku, .zameldowała się cała
Oberschlesien
 i swoim sump­tem wybornie odbudowała miasto i powiat. Mazurzy po powiecie spotykani,
których domy ocalały, mieszkają gorzej niż ich sąsiedzi i dotychczas opowiadają jak
o nieszczęściu, że dom ich nie uległ zniszczeniu.
A kiedy przyszedł plebiscyt — proszę — jesteśmy na rynku: trzy kamienie niemieckie
znaczą zwycięstwo Niemiec — w sercu mazurskiej ziemi. Trzydzieści sześć tysięcy głosów
za Niemcami, czterysta czternaście głosów za Polską.
Wyszedł przeciwko nam Ełk, porządnie zabudowany, pełen towa­rów echt modern
 za szybami szerokich witryn sklepowych. Po ulicach objeżdżano konie wojskowego remontu.
Na skrzyżowaniu stal Niemiec w rajtroku, z długim pejczem, i szczekał słowa ko­mendy.
U nóg jego ułożył się wielki pies z gatunku, jakiego pew­nie używano do tropienia
niewolników. Niemiec podniósł wzrok na mnie. Miał skórę granatowiejącą od świeżo
zgolonego, twardego, czarnego zarostu — przypomniał
 mi się Smętek wyjeżdżający z tej ziemi okrętem na Gdańsk, pono na zawsze.
Poczułem, że mimo woli unikam głośnego mówienia po polsku, że milknę, że wzrok mój
biegnie po szyldach. Znajduję na nich nazwiska: Gonschorrek, Quitschalla, Quiatkowsky
i Salöwssky — smętne kikuty obumarłej przeszłości.
W Królewcu widziałem szyld Johann von Schulzowsky — w któ­rym, jak w przecięciu geologicznym,
ujrzałem aż trzy nawarstwie­nia. Ongi jakiś Schultz za czasów może krzyżackich przywędrował,
przyhołubił się, zapewne w okresie lenna, do majestatu Rzeczpo­spolitej, otrzymał
nawet indygenat, a kiedy inne wiatry powiały, zatrzymał
von, ale zniemczył pisownię.
Tropiąc tę historyczną sprawę, z nawierzchni wypchniętą na szyldy, idziemy w dół
ku jezioru, kędy mieszka najbiedniejsza ludność; w stukocie drewnianych klumpi, od
babulin sunących z nosidłami po wodę może usły­szymy dźwięk mowy, którą oto oddychaliśmy
do dzisiaj rana jak powietrzem, nie spostrzegając jej wcale, a która z nagła robi
nam się dziś nad wszystko potrzebna i droga.
Ale babuliny milkną, słysząc naszą polską rozmowę i nieufnie, jak wielkie szare myszy,
wsiąkają po zaułkach słowiańskiej biedoty.
I kiedy idziemy do dworca w skwarze lipcowego dnia, pod krzyczącymi okapami szyldów,
wołających reklamową niemczy­zną i obnażających strupy, narośle i blizny, którymi
liszaiła się ta ziemia przez wieki — odgadnąć usiłuję, w którym to domu mieszkał
tu i nauczał redaktor „Łeckiego Przyjaciela Ludu'', pastor Gizewiusz,
 niestrudzony bojownik o mowę ojczystą, sam tej mowy pozbawiony od kolebki, do mowy
tej doszły dopiero na uniwersytecie królewieckim, i kochający ją właśnie jak ten
człowiek, który rozumie, że mowa nie jest jak powietrze -— przyrodzoną właściwością,
że można tę mowę utracić, a mimo to ciałem żyje człowiek, dusza jeno mu się paczy.
..Licha to rzecz — ten duch rozdwojony i rozerwany między dwoma językami. Za ciasny
obręb duszy ludu, aby się w niej dwoje języków, tak sobie przeciwnych, równą obu
dokładnością i łatwo­ścią mieściło"'.
Nie udała się ta pierwsza wyprawa po język polski. Uciekano na dźwięk tego języka.
Postanawiam sobie, że na przyszłość będę zwracać się tylko po niemiecku. Po co mam
z polskiego słowa robić stracha na wróble.
Teraz ruszamy w głąb kraju. Przelatujemy wielkie, zielone obszary puszczy. Piskiej
(Jańsborskiej). Będziemy nią spływać, ale obecnie musimy dostać się do Szczytna,
gdzie nas czeka zamówiony w fabryce niemieckiej motorek.
Zerkamy z okien wagonu, starając się to i owo zobaczyć, i posił­kując się doskonałym,
acz przeważnie na przedwojennych danych opartym przewodnikiem Orłowicza. Oznajmia
on nam, że „w kie­runku północno-wschodnim leżą jeziora wśród wiosek mazurskich o
bardzo osobliwych nazwach". Uśmiecham się na tę pruderię, która każe w przewodniku
po tej ziemi unikać nazw, uświęconych wiekami, będących w powszechnym użyciu. Przypomina
mi się dr Orłowicz, jak, z zadartą bródką, zawsze w krochmalonym, wy­sokim kołnierzyku,
prze naprzód po piarżystych Gorganach, że dech ostatni uczestnikom zapiera. Potem
kładzie się spać, nie zdejmując okularów, bo pragnie, jeśli mu się coś pięknego przyśni,
lepiej się tym cudom przyjrzeć.
— Tata, a skąd będziemy spływać? — pyta Tirliporek. Tirliporek — nazwę tę według
Tili wymyśliłem, aby móc rymo­wać wszelkie paskudztwa, jak potworek, stworek, sieczki
worek, a także wołek i kołek, jako że Tili nie wymawia „r". Ale w dro­dze zwykle
Tili nazywa się Sancho Pansa. Tak figurowała w „Świe­cie" wraz z fotografią i, kiedy
dojeżdżając do Augustowa, wytknęła nos, jacyś całkiem nieznani kajakowcy zaczęli
się drzeć: Sancho Pansa! Była to dla taty chwila niewypowiedzianego triumfu i po­grom
Tirliporka.
— Spłyniemy, córeczko, z Pupy.
Sancho Pansa się obraża; ale już nie ma czasu, bo oto stacja Kurwie, czas pakować
manatki.
***
MY, SOCJALIŚCI NARODOWI, PRZEKREŚLAMY Z CAŁĄ ŚWIA DOMOŚCIĄ ZASADY PRZEDWOJENNEJ POLITYKI
ZAGRANICZNEJ NIEMIEC. ROZPOCZYNAMY Z TEGO PUNKTU NA KTÓRYM UTKNĘLIŚMY PRZED SZEŚCIUSET
LATY. ZAHAMOWUJEMY OD­WIECZNE PARCIE GERMAŃSKIE NA POŁUDNIE I ZACHÓD, KOŃCZYMY Z
POLITYKĄ HANDLOWĄ I KOLONIALNĄ PRZEDWOJEN­NYCH CZASÓW I ZWRACAMY SIĘ DO POLITYKI
OBSZARU, W KTÓREJ WIDZIMY PRZYSZŁOŚĆ. SKORO WIĘC DZIŚ MYŚLIMY O NOWYCH OBSZARACH
W EUROPIE, MUSIMY MYŚLEĆ W PIERWSZEJ MIERZE O ROSJI I OTACZAJĄCYCH JĄ PAŃSTWACH (UNTERTANEN
RANDSTAATEN). NASZYM
 ZADANIEM BĘDZIE WYTRWAŁA PRACA NIEMIECKIEGO PŁUGA, DLA KTÓREGO OBSZARÓW DOSTARCZY
MIECZ.
Adolf Hitler „Mein Kampf"  Tom II, strona 742
DRANG NACH WESTEN
W Szczytnie, po niemiecku Ortelsburg zwanym, jako że w nim rycerz Ortulf w końcu
XIV  w. zamek
krzyżacki wzniósł, stajemy z
 Tilusią przed Jurandową bramą cięż­kiego zamczyska. Może to z te­go okienka na wieży
śpiewała Danusia?
O Danusi ślad zginął, ale jej śpiewka, przetransportowa­na na obecne stosunki, tłucze
się po Prusach Wschodnich. Steffen cytuje taką piosenkę z sąsiedniej Warmii:
Oj, kieby ja była
Mało jakółecko,
Poleciałabym ja
Do Westfalii mnasta.
I łuszadłabym se
Na westfalskiem moszcze,
Przyglondałabym sze
Ty westfalski szlachcze.
Owa  „westfalska
szlach­ta" — to emigranci z Prus Wschodnich, pracujący w westfalskich grubach (kopalniach).
Nie chodzą już oni w klumpiach, mają rowery, patefony, piękne dewizki na bruślacu
(kamizelce), miejskie kiputy (kapelusze), a ich frejlinki chodzą w fajnych klajdach.
I podczas gdy góra niemiecka deklamuje o starker Wall deutscher Bauern im Osten,
 dół niemiecki, wbrew patriotycznym piosenkom, chce
nach Westen reiten; gdy przywódca Stahlhelmu, p. Seldte, wydziera się, że
der Osten—Deutschlands Zukunft,
 dół prze niepowstrzymanie ku temu wyższemu poziomowi życia, ku tym bruślacom i kiputom,
i klajdom. Mamy niezrównany dokument tego lśnienia formami życia na zachodzie, nie
wyłączając „miłości po saksońsku" w pamiętnikach naszego robotnika
 Wojciechowskiego. Tylko że
Wojciechowski pochodzi ze wschodu i dla niego wyprawa do gruby westfalskiej jest
wyprawą zdobywczą. Inaczej rzecz się ma gdy osadzony na Mazurach, zdawałoby się mocno
i od stuleci, Salcburczyk zbiera manatki i szoruje
nach Heimat.
 To już ucieczka, i ucieczka, której żadne wysiłki niemieckie powstrzymać nie mogą.
Niemczyzna w całej Przybałtyce, w Estonii, na Łotwie, w Finlandii, a obecnie i na
Litwie — znajduje się w odwrocie. Znajduje się, mimo wszystkie pozory, mimo wszystkie
sukcesy — w odwrocie i na ziemi mazurskiej.
Ucieczka do Rzeszy z Prus Wschodnich, według niemieckich obliczeń z 1929 r., wynosiła
około 20 000 ludzi rocznie. Licząc koszt wychowania człowieka na 3 000 mk — Prusy
Wschodnie tracą na rzecz Rzeszy 60 milionów marek rocznie. Srokowski twierdzi, że
w Rzeszy bawi nie mniej niż milion ludzi z Prus Wscho­dnich. Zdają się to potwierdzać
dr Franz Lüdtke i dr Otto Thiele, którzy w swojej
Der Kampf um Deutsches Ostland
 obliczają, że w jednym tylko dziesięcioleciu 1900—1910 opuściło Prusy Wschod­nie,
Pomorze i Dolny Śląsk z górą pół miliona osób.
Der Ost-Westzug hat begonnen
 (ciąg ze wschodu na zachód się rozpoczął) — konkludują melancholijnie.
Według spisu z 12.VI. 1907 r. w Prusach Wschodnich i Zachod­nich, na Pomorzu, Śląsku
i w Wielkim Księstwie Poznańskim mie­szkało urodzonych w innych prowincjach 350 000,
w zachodnich natomiast prowincjach mieszkało przybyszów ze wschodu 2 300 000. Plutyński
przypuszcza, że w 1914 r. można by ilość urodzonych
 we wschodnich prowincjach i mieszkających w Rzeszy okreś­lić na trzy miliony. Jest
to wędrówka ludów, jakiej nie znają dzieje.
Pamiętamy wszyscy, że w czasie plebiscytu zjechało do Prus Wschodnich 280 000 mieszkańców
dzielnic zachodnich Rzeszy, którzy pochodzą tylko z części Prus Wschodnich, bo z
obszaru plebiscytowego.
Toteż gdy w Rzeszy ludność w wieku produkcyjnym, tzn. od 15 do 45 lat, stanowi 43%,
w Prusach Wschodnich — 40,5%.
I chociaż przyrost
 naturalny na l 000 mieszkańców jest większy w Prusach Wschodnich (10,3%), gdy w
Rzeszy wynosi zaledwo
7%, (a w Polsce 12,3% *), to odpływ tego przyrostu na zachód jest wybitny i nie jest
bynajmniej dziełem ostatnich lat, nie roz­począł się bynajmniej obecnie, jak może
się zdawać pp. Lüdtke i
 Thiele, tylko jest wiekową tendencją tego kraju.
* Swoją drogą, z przyrostem naturalnym Polski w ostatnich czasach po­czynają się
dziać rzeczy niepokojące: z 16,7% w 1930 r. spadliśmy na 14,7% w 1931 r., na 13,7%
w 1932, na 12,3% w 1933 — a więc mamy spadek silnie progresujący, gdy w Niemczech
pod tym względem w latach ostatnich daje się zauważyć znakomita poprawa: w 1933 r.
przyrost niemiecki wynosił 226 000. W tym roku jednak rząd podejmuje akcję przeciwdziałającą
zmniejszaniu się przyrostu... i w 1934 r. wynosi on już 464 000! A zaś 1935 r. (sądząc
z cyfr pierwszego półrocza) — jest lepszy od 1934 r. o 14%
!).
Gdy w 1932 r. mieliśmy w Polsce przyrost wynoszący 444 000, na każ­dych 100 nowych
Niemców przybywało u nas 160 Pola­ków. Pierwsze półrocze 1935 przynosi nam zaledwo
182 000 przyrostu, gdy Niemcom 230 000. Teraz na każdych 100 Polaków przybywa 132
Niemców. Mówi to jednak tylko o poprawie położenia w Niemczech, nie zmienia jednak
tego faktu, że w ramach tego położenia Prusy Wschodnie, których przyrost naturalny
i tak był zresztą zawsze większy niż przyrost na­turalny Rzeszy — zdradzają w dalszym
ciągu wycieńczające kraj tendencje odpływowe.
Dzięki doskonałej krzyżackiej administracji znamy skład tej ludności sprzed pół tysiąca
lat. W dobie Grunwaldu liczyła ona 700—750 tysięcy głów (Niemcy 350 000, Prusacy
220 000 — reszta Polacy i Litwini). Obecnie, według spisu 1925 r., ludność ta liczy
2 256 000 osób, a więc zaledwie się potroiła, gdy w sąsiedniej Polsce wzrosła wielokrotnie.
Jeżeli zaś sięgniemy do ostatniego półwiecza, to zobaczymy, że bieg historii się
nie zmienił.
Niemcy .... w 1871 r. liczyły 41 mln. w 1910 — 64 mln.
Królestwo Polskie  w 1872 r.    „    6,2    „   „ 1911 — 12,4 ,,
Prusy Wsch. . . w 1871 r.    „    1,82   „   „ 1910 — 2,06  „
Gdyby przyrost naturalny Prus Wschodnich pozostawał na miej­scu w tej prowincji,
powinniśmy mieć przy spisie ludności w 1925 r. trzy
 miliony ludności, tymczasem spis ten wykazał 2 256 000 mieszkańców, co znaczy, że
cztery piąte przyrostu naturalnego Prus Wschodnich, zgodnie z tradycją wielosetletnią,
wycieka z po­wrotem na zachód. W rezultacie Prusy Wschodnie tak mają się do Rzeszy
z gęstością zaludnienia jak nasz najbardziej pusty powiat łuniniecki do reszty ziem
Rzeczypospolitej. Ale my nie dekla­mujemy o żadnym „polskim wale na wschodzie", my
nie rujnujemy się na nasze kresy, przeciwnie, traktujemy je po macoszemu.
Na tle tej całej sytuacji demograficznej Prus Wschodnich zauwa­żyć należy, że największą
rozrodczość w Prusach Wschodnich ma ludność polska; zasiedlony przez nią obwód Olsztyński
od 1871 r. wykazał przyrost 83%, gdy przyrost zasiedlonego przez Niemców obwodu Królewieckiego
w tymże czasie wynosi 59%.
Niemcy mówią o sobie Volk ohne Raum
 (naród bez obszaru); ale o Prusach Wschodnich należałoby raczej powiedzieć
Verödender Raum ohne Volk (opustoszała ziemia bez ludności).
I nic nie pomoże subwencjonowanie wielkich zakładów Schichau w Elblągu czy Zakładów
Przetworów Mięsnych w Królewcu, budowanie kanałów wielkim nakładem kosztów, śrubowanie
prze­mysłu Prus Wschodnich w tak forsownym tempie, że np. od 1925 r. do 1929 r. zadłużenie
przemysłowe dzielnicy wzrosło od 702 milio­nów mk do jednego miliarda czterechset
tysięcy (teraz, już za czasów ekwilibrystyki p. Schachta, nikt się w cyfrach gospodar­stwa
Rzeszy nie wyzna). Nic nie pomogą
Ostmessy,
 flirty z Rosją (obecnie zakończone), kredyty na imprezy przemysłowe. Sami Niemcy,
jak dr E. Maschke, gwiazda wschodząca wschodnio-prusoznawstwa (
latem
1935 r., kiedy byłem w Prusach, bawił właśnie od dłuższego czasu na studiach w Polsce),
stwier­dzają, że „Wydają nam się ryzykowne usiłowania stworzenia z Prus Wschodnich
dzielnicy przemysłowej tak długo, dopóki promień zbytu ograniczać się będzie musiał
do samej tylko pro­wincji — jest to kwestia, której rozwiązanie w wysokiej mierze
zależne jest od oddziaływania na gospodarkę Prus Wschodnich polsko-niemieckiego traktatu
handlowego".
Zdaje się, że wszyscy Niemcy to rozumieją. Dr Gollub pisze, że jedyny czas rozkwitu
gospodarczego Prus Wschodnich w dziejach był po trzecim rozbiorze, kiedy Prusy Wschodnie
otrzymały wspa­niałe zaplecze.
Leider wöhrte diese Blütezeit nur wenige Jahre —
ubolewa dr Gollub.
A jednak na drodze pokojowej Niemcy Hitlera, tak samo jak Niemcy Brüninga, nie chcą
zbliżyć się choć nieco do tego czasu rozkwitu. I ponieważ worek bez dna, jakim są
Prusy Wschod­nie nie da się zapchać żadnymi subwencjami, więc Rzesza, mająca zaledwo
23% ludności rolniczej, trzyma się wysokich cen agrarnych z krzywdą przemysłu, którego
odbiorcami w 90% były państwa obce, przeważnie rolnicze. Wojując z nimi Rzesza pod­cina
gałąź, na której siedzi. I w ten sposób Prusy Wschodnie, stanowiące 2°/o majątku
Rzeszy i 3% jej terytorium, ciążą nad całokształtem życia gospodarczego Reichu.
A przy tych wszystkich wysiłkach — zaiste ironia losu — lud, pomimo kazań patriotycznych,
marzy o „westfalski szlachcze".
Dni, spędzone w Szczytnie, przepołowiły nam nasze wrażenia. Z jednej strony należało
wyekwipować się technicznie, wypróbować
motor. Odbywało się to na terenie miejscowego niemieckiego klubu wioślarskiego. Lubię
Niemców, w których charakterze leży uczyn­ność i instynkt gromadzki. Dużo zawdzięczam
nauczycielowi miej­scowego gimnazjum, panu Kuszlowi, który mi motor zmontował. Jakiś
młody
Reichspostamtszeitungsexpeditionssekretärstellvertreter
 (znaczy: „zastępca sekretarza przy ekspedycji gazetowej na poczcie"; rzec nie można,
że tytuł jest krótki, ale za to dokładnie określający jednym słowem pełnione funkcje)
z całym poświęceniem objeżdżał ze mną
 pierwsze kilometry. Z drugiej strony natrafiłem już na pierwsze „rodaków rozmowy".
(Jest czas wyjeżdżania dzieci polskich na kolonie w Polsce na mocy obustronnego porozumienia
polsko-niemieckiego. Po wsiach rozgrywają się tragedie. Straszna presja niemiecka
udaremnia zupełnie tę robotę).
„Matka bije głową o ścianę: co ja teraz pocznę?"... „Rodzicom tego dziecka to w środku
lata wymówiono pastwisko", „Miał po­letko kartofli, to mu cofnęli", „Był gminnym
stróżem nocnym, to go wyrzucili"...
Skoncentrowany, nieubłagany atak, dążący do zniszczenia jed­nostki, która się zdradzi
z najsłabszym odruchem polskim, jest metodą.
I tak, z niemiecką grzecznością i polskim memento, rozpoczy­namy drogę.
***
SWOJSKA MOWA JEST NA ROZMAITYCH DROGACH ROZMAITA, JAK WIOSNA, LATO, JESIEŃ, ZIMA,
LECZ JEDNA, TA SAMA I WIEKUISTA, JAK POWRÓT PÓR ROKU NA PÓŁNOCY I NA POŁUDNIU, NA
WSCHODZIE I NA ZACHODZIE.
S. Żeromski
***
„SOCZYMY” MOWĘ POLSKĄ
„Soczyć” — tropić.
Do Pup jedzie się godzinę koleją ze Szczytna. Wyładowujemy się na małej stacyjce.
Razem z nami wysiada jakieś młode mał­żeństwo z Nadrenii, które przyjechało kajakować
do tej
Finstere Ostelbien. Są
 pełni dumy ze swego wyczynu i młoda Niemeczka nieco nieufnie spogląda na te rozjeżdżone
w piasku koleiny, na czarne sylwety świerków, wybiegające tuż nad drogę, na stare
olsze, w których troi jej się może
Erlkönig.
Elegancki Klepper najnowszego typu, noszący figlarną nazwę Racker,
 zapewne też nijako się czuje na mazurskim drabiniaku. Nasza stara wyga „Kuwaka"
rozsiadła się za to od drabiny do dra­biny w swych połatanych torbach i „pewno ma
zadowoloną mi­nę", jak sądzi Tili.
Dotychczas nie słyszeliśmy mazurskiej mowy, choć już trzeci dzień jesteśmy w Prusach
Wschodnich. Pupy — to wielka wieś, licząca l 000 mieszkańców, tutaj więc wreszcie
zetkniemy się z Ma­zurami. Sancho Pansa tęskni już do tej chwili, bo ze swymi wiado­mościami
z tysiąca rozmówek polsko-niemieckich poczyniła „nie­korzystne" doświadczenia (w
naszym języku „niekorzystny" — oznacza wszelkie pojęcia ujemne: nieładny, niesmaczny,
powolny, zrzędzący itp., a korzystny — wszelkie pojęcia dodatnie: matka w tej sukience
wygląda korzystnie, wyspaliśmy się korzystnie itp. Jest to, po wynalezieniu słowa-wytrycha
k u w a k a, krok dalszy w kierunku zuniwersalizowania języka).
Mianowicie muszę w sekrecie wyznać, że Sancho Pansa jest straszliwy obżartuch. Skąd
dzieciak od tak eterycznego (110 kg bez koszulki) ojca może tak „ćpać" bez sumienia
— w głowę za­chodzę.
W Szczytnie wracała sama do hotelu, po drodze zaszła kupić bułkę, prosiła, żeby jej
dali Brot
, to jej dali ogromny, metrowej długości bochen. Biedula przyjęła ten pięciokilowy
złom bez pro­testu i nagryzała, oczekując na mój powrót z klubu.
W gospodzie Junga karczmarz mówi po niemiecku i nie rozu­mie po polsku. Sancho Pansa
idzie ulokować rzeczy w numerze i przychodzi z meldunkiem, że numer jest możliwy
i że nawet nad „jej łóżkiem" (to jeszcze zobaczymy, czy zatwierdzę, bo zawsze sobie
lepsze bierze) wisi Hugo Kołłątaj. Rezygnujemy z honoro­wego alkierzyka i wchodzimy
na salę ogólną, aby zapoznać się z lud­nością. Ale po chwili zaczynam żałować. Tirliporek
jest wprawdzie wycirus i wagabunda, ale co za wiele, to niezdrowo. Sala tonie w oparach
piwa. Wiejskie osiłki w czapkach, spod których wyglądają zmierzwione włosy, w porozpinanych
kamizelach, rozwaleni
przy stołach, na których szklą się rozlane trunki, bełkocą pija­nymi glosami. Jest
dzień powszedni. W jednej ze starych kronik kościelnych tego kraju jest zanotowany
zwyczaj — że sołtysi ka­rali gminiaków grzywną piwną, od czego bardziej jeszcze wzrastało
pijaństwo, bo juści grzywny nikt za kołnierz nie wylewał. Tego dowcipnego sposobu
miał nauczyć Mazurów Smętek, opiekujący się w tym kraju niemieckimi sprawami od prawieków.
Tego Smętka to nie Żeromski wymyślił; w jednym z małych miasteczek na Mazurach, w
Pasymie, w sklepiku sprzedającym przybory piśmienne i wodę kwiatową, i papierowe
falbanki dla upiększania półek kuchennych, znalazłem broszurkę „O diable w Pasymie",
pióra miejscowego pastora, broszurkę, która tak pochodzenie sztuk diabelskich w Prusach
Wschodnich wyjaś­nia:
„W diabelskiej stolicy książę piekielny, kierujący wydziałem niemieckim, od chwili
powstania Zakonu Krzyżackiego przyglądał mu się pieczołowitem okiem. Miał bowiem
pewność, że prawdziwe diabelskie jestestwo najpiękniej da się kultywować w obfitującej
w gwałty atmosferze Prus Wschodnich".
Ambasador diabelski, zesłany w tym celu na ziemię, paraduje w płaszczu krzyżackim,
zakłada wyszynk piwa, opodatkowany przez Zakon, i rozpaja ten kraj po to, aby kolega
czcigodnego autora, inny pastor, cytowany już przez nas poseł do parlamentu, Hensel,
mógł stwierdzać, że „pijaństwo i kłamstwo to narodowe cechy Mazura".
Ta piękna opinia pana posła mazurskiego jest tylko odbla­skiem opinii, którą mają
Niemcy o tych swoich rodakach. O rodakach — bo kiedy zbankrutowały wszelkie definicje:
i Schafarika, który w 1837 r. usiłował wywieść jakiś oddzielny naród mazurski z mieszaniny
litewsko-lechickiej i wyprowadzał nazwę Mazur od litewskiego
mazuras —
 mały człowiek; i Krosty, który wysilił się w 1875 r. na definicję, że „są to ewangeliccy
mieszkańcy Prus Wschodnich z mową mazurską" — a kiedy ciągle wstawało to widmo odrębności
mazurskiej, przyjęto wreszcie obecną tezę dr Golluba, że „jako Mazurów określamy
Niemców, którzy
  pochodzą   od
dawnych  kolonistów  puszczańskich" (Wildniss).
Ale ta pogarda, którą odczuwają Niemcy względem Mazurów, jest najlepszym świadectwem,
że ta adaptacja im się nie udaje.
Wo sich aufhört die Kultur, fangt sich zu leben an Mazur
 (gdzie się kończy kultura, tam znajdziesz Mazura) — oświadczył, złośliwie przekręcając
na mazurską modłę niemczyznę, jeden z Niemców już w trzecim dniu spływania. I odtąd
ten dwuwiersz pakował mi do uszu każdy spotykany Niemiec.
„Po brudnych i pełnych robactwa ciałach mazurskich kobiet poznaje się ich pochodzenie"
— pisze znany pisarz Wolzogen. — „Mazurzy nie nadają się na żadne stanowiska kierownicze,
są jed­nak dobrymi ordynansami oficerskimi".
Wilhelm II, gromiąc w 1894 r. junkrów, tłumaczył, że wyma­gane przez nich niepodpisanie
traktatu z Rosją obraziłoby cara, który wszcząłby wojnę, a wtedy
werde ich das rechte Weichselufer einfach preisgeben.
Nie, obcym nie oddaje się tak po prostu ziemi ojczystej i ...ro­daków. Nie wyobrażam
sobie, żeby jakikolwiek polski mąż stanu, rozgrywając jakąkolwiek bądź stawkę, np.
z ziemianami pomorski­mi, mógł cokolwiek bądź podobnego powiedzieć.
Nie, to nie są rodacy Niemców. Zahukany lud, trzymany w że­laznych kleszczach, odcięty
od źródeł twórczości — od pnia na­rodowego, o duszy romańskiej, wtłoczonej w karby
protestanc­kiego kościoła, deprawowany materialistycznymi ponętami u góry, rozpajany
od dołów.
Ein missratenes Erzeugniss zweier Nationen —
 nieudane pomieszanie dwóch narodów, jak chce trzeci „duszpasterz" mazurski, pastor
Skowronneck.
Patrzymy od swego stolika na ten zapijający się miszvolk. Piją wprost z butelek.
Stoją gromadkami po sali, każdy trzyma swoją butelkę w ręku; odgarniają spoconymi
rękami zmierzwione włosy, wymykające się spod kaszkietów, i z ust ich bluzga — wreszcie
sły­szana mowa polska...
Mowa ta cuchnie niemczyzną i wyświechtanym plugastwem. Idziemy do swego numeru pod
ciężkim wrażeniem. W marze­niach naszych o tym kraju, o którym wieczorami tyle czytaliśmy,
miała przyjść do nas mowa polska, mowa zatrzymana w rozwoju, mowa jak przecięcie
flory przedpotopowej w kopalniach burszty­nu — mowa dźwięczna, dostojna, starych
kancjonałów mazurskich, którą posługiwali się Gizewiusz i Mrongowiusz, i Murzynowski
i
 którą obecnie pisze Kajka. Myśleliśmy, że ta mowa odezwie się do nas znienacka,
jak śpiew Danuśki z baszty krzyżackiego zam­czyska. A tymczasem ukazano nam tę mowę
jak dziewkę półgłupkę Jurandowi.
Ten pierwszy wieczór przed spływem był najcięższy. „Nawropiała" mi dusza. Bo jakże
tu pisać, co tu pisać, jeśli na całej drodze znajdę mierzwę słowiańską, podściółkę
pod niemiecką kulturę? Może istotnie ten żywioł mazurski, który wylewał się z Polski,
był rasowo elementem najmniej cennym? Może istotnie — podczas gdy na Śląsk do Polski
wlały się bramą morawską ludy alpejskie, rasa dzielna i odporna, która wieki germanizacji
prze­trwała i dała w rezultacie plebiscyt śląski, może, kiedy z południo-wschodu
zasiliły naszą ojczyznę elementy dynarskie, pełne inicja­tywy, gorącokrwiste, kiedy
z północo-wschodu weszły sarmackie elementy, hartowne jak stal, władcze, organizujące
wschód Euro­py — to tu może, na północo-wschód, wyciekała presłowiańska ropa, szara,
letnia, nijaka?
Nie chcę pisać książki „hecarskiej"', używając określenia nie­mieckiego; nie chcę
pisać książki propagandystycznej; chcę być ze swoim czytelnikiem najszczerzej — nie
okłamałem go dotych­czas nigdy. A może to jest istotnie miszvolk, z którego nic już
się nie da wykrzesać?
Zapaliłem światło. Na przeciwległym łóżku spał dzieciak, oddy­chając równo. Kołłątaj,
który miał wisieć nad jego łóżkiem, okazał się być — Wielkim Frytzem. Roześmiałem
się i nocne mary pierzchły. I kiedy ponownie zgasiłem światło, przypomniałem so­bie,
jak w piśmie „Cech", (które bym nazwał pismem wybijających się ku polskości zniemczonych
Mazurów — pisać będę o nim dalej) skarży się felietoniście Frytzowi z Płowców niejaki
Libaś (zmazurzone imię Gottlieb). Bo kiedy na pytanie Niemców, kim są Ma­zurzy, odparł,
że to taki m y s f o l k — pytający wyrazili mu obrzydzenie. Na to Frytz z Płowców
replikuje mu tak: „Wies ty, Libasiu, co bym ja ci miał na to odpoziedzić? Ja bym
cię musiał bez kul słomy psełozyć, kłonico okładać i lo słuchać, cy ty esce zyjes?"
Zaaplikowawszy sobie tę pożyteczną receptę, zasnąłem.
Ranek był piękny i słoneczny. Spłukał się nocny nalot cało­nocnych pijackich krzyków
pod
 gospodą. Ulicą wsi przeciągnął oddział wojska, śpiewając dobrze zestrojonymi głosami.
Potem
w drabiniaku przejechała krowa, co wywołało wydziwiania Sancho Pansy.
Czy jest coś piękniejszego od pierwszego dnia spływu, kiedy człowiek odrywa się od
własnego życia, by zacząć wiązać pędy jakiegoś nowego bytu, dziwacznie rosnącego
spod piór kajaka?
Nad jeziorem zabraliśmy się do montowania składaka. Z racji Ferienhitze
 — wakacyj z powodu upałów, mieliśmy na karku całą szkołę miejscową. Dzieciaki z
zapałem „pomagały" nam składać „Kuwakę", przecież rozmawiały z nami tylko po niemiecku,
mimo że słyszały, że mówię z córką po polsku. Widać było jednak, że rozumieją wszystko,
a w zapale składania raz po raz popełniały takie „polonizmy", jak np.
weg mit den Paluchen.
Z owego „niemałskiego" tłumu dzieciaków wybrałem najlep­szego ucznia i najlepszą
uczennicę (doraźny plebiscyt) i pozwoli­łem im usiąść w złożonej „Kuwace", po czym
całe bractwo sfotogra­fowałem. Następnie pokazali mi swoje kajety, w których właśnie
było piękne i liryczne opowiadanie o kukuku
(Der Kuckuck
— kukułka) i ofiarowali się pilnować łodzi.
Korzystając z tego, poszliśmy do gospody Junga przegryźć coś gorącego na drogę. Jakoś
nam składanie dobrze poszło, czas był piękny, czułem się więc pełen inicjatywy i,
postukując w cynkowy szynkwas, omal nie zażądałem, jak ów urzędnik pruski w śpiewce
mazurskiej:
Mein Wirth, geschwind auf Tisch Butter,
A dla konia dobry futter.
Mamy listy drukowane
Od komory nam wydane.
Dobry „futter" dla konia to w danym wypadku mieszanka benzynowo-oliwna dla motorka,
karczmarz bowiem ma również sta­cję benzynową. Nasz motorek waży 10 kilogramów, ciągnie
zaś po równym jeziorze 15 kilometrów na godzinę, a z prądem więcej.
Listy od komory też mamy. Jest to, przede wszystkim, list na­czelnego redaktora Angriffu,
 hitlerowskiego lejborganu, którego redakcja, dowiedziawszy się od jednego z niemieckich
dzienni­karzy, że wybieram się do Prus Wschodnich, zaproponowała mi napisanie artykułu
pt.
Ein Pole erlebt Ostpreussen.
Nie wydaje mi się, abym jakoś potrafił napisać do Angriffu
o tym, jak przeżywałem jako Polak wycieczkę do Prus Wschodnich, albo też żeby
Angriff
 drukować zechciał moje wynurzenia. Ale jestem za ten list, „od komory nam wydany",
wdzięczny: zapewniał on nie tyle
Butter i Futter,
 ile uchylenie się od nieprzyjemności, na które jeszcze przed paru laty każdy przyjeżdżający
z Polski był narażony.
Obiad jemy w towarzystwie nauczyciela z miejscowej szkoły. Mówię mu o kukuku, o ćwiczeniach
dzieci i zapytuję z głupia frant, czy szkoła ma wielkie trudności z dziećmi mazurskimi,
które zapewne przychodzą bez znajomości języka.
— Ależ skąd — oburza się pan nauczyciel — dzieci świetnie znają niemiecki z domu.
Nie chcę mu wypominać artykułu jego kolegi Ruchatza, który czytałem w Lehrer-Zeitung,
w którym ten pedagog stwierdza, że 50% dzieci, przybywających do szkoły, mówi tylko
po mazursku, do 80% zaś ogólnej liczby dziatwy używa języka polskiego na równi z
niemieckim. „Tak, jak się warunki na Warmii i Mazurach przed­stawiają — pisze p.
Ruchatz — wystarczy jeden rok okupacji polskiej — oby Bóg nas od tego strzegł — a
niemczyzna w kraju granicznym zniknie".
Kiedy tak futrujemy się zupką kminkową na zimno, z pływają­cymi w niej słodkimi ciasteczkami
(diabelski wymysł), słyszę nad sobą:
— Diobel! toć waść mówzio po mazursku?
Wiem, że słowo „diabeł" w krainie Smętka jest przekleństwem potocznym jak u nas „psiakrew"
i śląskie „pierona", i służy też do wyrażania zdumienia.
Nie obrażam się więc, a przeciwnie, czuję, że ów waść od razu przerzuca między nami
więź. Więc odpowiadam szybko:
— Nie po mazursku, tylko po polsku.
— Toć nie cygańta — odpowiada młody, dźwięczny głos — dyć jo syćko rozumiem. — Podnoszę
głowę. Przede mną stoi młody chłopak lat dwudziestu kilku i życzliwie się śmieje
wspaniałymi zębami.
Rozśmieszył nas i wzruszył:
— Jak nie wierzycie, to mówcie z córką, taki młody dziewcak nie będzie cygonił.
Sancho Pansa tedy zaczyna trzepać jak z nut. W miarę, jak to trwa, twarz chłopaka
przybiera całą gamę uczuć: widać na niej najpierw błogie zadowolenie, potem skoncentrowaną
uwagę, wresz­cie silne wzruszenie.
Chłopak „zakleszczył się" (zapalił się), wali mnie po ramieniu tak, że mi ręka cierpnie,
i krzyczy na całą karczmę jak w polu:
— Toć jo syćko rozumiem, toć jo syćko rozumiem. Nie cy­ganita? To tak ludzie w Polsce
mówzio? Dyć to naso gadko. Toć jo mogę wsendy Polskom reizować...
Jest jak ów pan Jourdain, który nagle się dowiedział, że mówi prozą. Świadomość,
że on, dziecko zaszczutego ludu metysów, miszvolku, którego dzieciom w szkołach w
XX w. przyłapanym na polskiej rozmowie, kazano nosić hańbiącą deskę z napisem
0Pollack,
 jest krewnym, jest krew z krwi wolnego narodu, który tuż przez granicę ma swój rząd
i swoje wojsko... Świadomość, że oto dosyć tę granicę przekroczyć, a będzie mówił
językiem pełnoprawnym, którym tam zapewne mówi i policjant, i wójt, i wszyscy aż
do najwyższego generała...
Skłębione uczucia nie mogą sobie znaleźć ujścia w słowach. Patrzy rozjaśnionymi oczami
i powtarza: „toć jo rozumiem", jakby obmacywał jakiś cenny a nieogarnięty jeszcze
całkowitą świado­mością dar.
— Psiwa — woła do gospodarza — psiwa dla nich (to znaczy dla mnie) i dla frejlinki.
To nama tu poziedajo, co Poloki lichy naród, a to chłopy fest!...
Nowe palnięcie w ramię wali się na mnie jak grzmot.
Gdzieś tam dr Bruno Hoffman wydaje może nową książkę, w której rozwija ganz genau
 tezę zawartą w jego ostatnim dziele. Mianowicie, że ,,Mazurzy posiłkują się jako
mową domową dia­lektem, który od polskiego języka
(hochpolnisch) jest tak różny, że ten ostatni jest dla Mazura niezrozumiały".
Ten pseudodialekt mazurski robią Niemcy, z tych lub innych względów zmuszeni nim
się posiłkować: tłumacze sądowi Niemcy, którzy cyganią, że znają polski język, bo
to dla nich chleb, pastorzy, którym nakazano mówić kazania polskie. Słyszałem tę
oficjalną polszczyznę: większej zbrodni świat jeszcze nie wymyślił. Naj­zabawniejsze,
że Niemcy są przekonani, że ten volapük straszliwej polsko-niemieckiej mieszaniny
to jest właśnie polski język. Gdy rdzenny Polak z Pomorza zda­wał egzamin na tłumacza
sądo­wego, starszy tłumacz sądowy, rdzenny Mazur, powiedział: „Ależ waść, panie G.,
licho umnieją po polsku; kto chce być tłumaczem sądowym, ten musi fajn po pol­sku
umnieć".
Wyładowana „Kuwaka" lekko jak korek kołysze się na drobnej fali jeziora. Na maszcie
ma biało-amarantową banderkę Państwo­wego Związku Kajakowego, na dziobie
  banderkę
macierzystą Wojskowego Klubu Żoliborz. Bom i gafel ze zwiniętym żaglem spo­czywają
na radełkach mosiężnych na dziobie. Fartuch odrzucony i zwinięty po prawej burcie,
bo pogoda piękna. U lewej burty lśni nasz nowiutki motorek. Trasę mamy następującą:
0,0 km — Pupy
5,5 km — Jezioro Zdrużno
6,5 km — Jezioro Uplickie
10,5 km — Jezioro Mokre
19,5 km — Rzeka Krutyna
30,0 km — Wieś Wojnowo
33,0 km — Wieś Stara Ukta
43,0 km — Jezioro Gardeńskie
47,0 km — Rzeka Czarna
49,0 km — Jezioro Bełdany
58,0 km — Jezioro Guziańskie
59,5 km — Kurort Rudczany
60,0 km — Jezioro Nidzkie
86,0 km — Jezioro Wiartel
95,0 km — Miasto Pisz
W Piszu zrobimy przerwę trzytygodniową celem objazdu Prus Wschodnich autem.
167,0 km — Dłutowo
218,0 km — Nowogród  (? – WG)
213,0 km — Ostrołęka
306,0 km — Pułtusk
370,0 km — Modlin
402,0 km — Warszawa
Przejedziemy więc wzdłuż całych Mazurów aż do granicy pol­skiej 127 kilometrów. A
ponieważ obszar zajęty przez Mazurów ma w najdłuższym miejscu 209 km długości (a
w najszerszym 90 km szerokości), więc przedrylujemy je „Kuwaką" na wylot. Pojedzie­my
w najdziksze obieże Mazurów, w trójkąt między jeziorami Mokrym, Bełdańskim i Nidzkim,
terenami bezbrzeżnej puszczy Jańsborskiej (właściwie: Piskiej), która pozostała z
dawnego
Wildniss
 i obecnie jeszcze liczy 965 km kw. (największy to bodaj obszar leśny w Rzeszy, ale
nie w Europie, w której najwięk­szym obszarem jest puszcza Białowieska, licząca 1143
km kw.). Puszcza ta ongiś łączyła się z puszczą Gołdapską i Romincką w Prusach Wschodnich,
w Polsce zaś z kurpiowską puszczą Myszyniecką.
Sosny w tej puszczy mają sięgać 40 metrów, sumy w jeziorach ważyć po parę cetnarów
i ludzi kilometrami nie spotyka się ani na lekarstwo.
Drgnął motorek. Srebrny propeller świetliście błyskać począł w przejrzystej wodzie.
Jedziemy małymi obrotami, aby się motor „wezwyczaił", wedle swoistego technicznego
języka Tili. Umoszczona na poduszkach gumowych zaczyna śpiewać:
Gdy spowędrujemy,
Którędy pójdziemy?
Borami. lasami,
Wsędzie Bóg nad nami.
Gdy spowędrujemy,
Na cem spać będziemy?
So na boru syski,
To nase poduski.
Gdy spowędrujemy,
Cem się odziejemy?
Jest na mozu tzcina,
To nasa piezyna.
Gdy spowędrujemy,
Cóż my jeść będziemy?
Jest na mozu pawa,
To nasa potrawa.
***
CI JEDNAK, CO PATRZĄ
DO DNA ŹRÓDEŁ — DZIECI,
ZWIERZĘTA, MATKI, STARCY
I POECI — WIDZĄ WCIĄŻ JESZCZE
OBLICZE TEJ TRAGICZNIE
SMUTNEJ ZIEMI, ZOBOJĘTNIAŁEJ
— JAK ZA KRATAMI —
W GŁĘBOKIEJ MELANCHOLII.
Ernst Wichert
NOC NAD JEZIOREM UPLICKIM
MUSIK DER UNTERWELT —
WENN IN DER NACHT
DIE SCHWARZEN WÄLDER —
TAUSEND WALDER STÖHNEN,
WENN DURCH DIE WALDNACHT
DUMPF DIE WÄLDER DRÖHNEN,
ALS WÄRE RINGS
DIE HÖLLE AUFGEWACHT.
Fritz Kudnig
Jeziorami mazurskimi płynie się tak, jak jeziorami Pojezierza Suwalskiego — z jeziora
w jezioro. Jedno, że drzew tu nie wy­trzebiła okupacja niemiecka — więc jest się
ciągle niby na pola­nach wodnych wśród lasów. Skala odczuwań w takiej podróży jest
ogromna, bo gdy przy słonecznym dniu oddalają się ściany lasów, pogłębiają się drgającymi
cieniami, zakręty i zatoczki jeziora błyszczą zdwojonym blaskiem, ptactwo waży się
w chmurach wysoko — dusza ludzka wzbiera taką opętaną radością, że chciało­by się
z kajaka wyskoczyć. Wyśpiewujemy wtedy z Tirliporkiem niesłychane sarabandy własnego
pomysłu, improwizujemy na ka­jaku pantominy własnego układu, np. taniec pingwinów,
które się dowiedziały, że mama zniosła jajko; wyciągamy trzciny i urzą­dzamy nimi
batalie, przy czym Sancho Pansa jest pokrzywdzony, bo ja mam ster, więc zawSze tak
zajeżdżam, żeby on nie mógł trzciny zerwać.
Ale kiedy niebo zaciągną mgły, woda zrobi się stalowa i dziki wiatr przeciąga po
płaszczyźnie wodnej, rzucając drobne bryzgi w twarz, przesieki leśne zamyka na głucho
cień — wtedy ogarnia uczucie samotności, uczucie tęsknoty niewytłumaczonej, człowiek
czuje się niczym wobec tych sił przyrody, które się gdzieś w jądrze puszczy zamknęły
i czyhają na niego; wiosłujemy wtedy w mil­czeniu.
Przyroda wschodnio-pruska zbliża się do człowieka, aby za chwilę powiedzieć: nie
zapominaj, że jesteś w puszczy; nie zapo­minaj, że jesteś marny robak wraz ze swoją
łupinką.
Bo też klimat to inny i fantastyczniejszy niż u nas w Polsce. Wincenty Pol tak to
tłumaczył: „Klimatycznie tworzy Pojezierze Bałtyckie osobną dzielnicę, w której znany
jest osobny ciąg chmur zawieszonych nad tą olbrzymią groblą i przesuwających się
po ich grzbiecie, tudzież osobny prąd wiatrów miejscowych. Pojezierze Bałtyckie jest
osobną klimatyczną dzielnicą, bo je­ziora te, zajmując w niektórych okolicach więcej
obszaru od ziemi, wychmurzają z zwierciadła wód stojących, w czasie ta­jania lodów
i w ciepłej porze roku, wielką masę wilgoci rocznej".
Ten stan rzeczy sprawia, że raz po raz Prusy Wschodnie ulegają klęsce deszczowej,
jak np. w pamiętnym 1844 r., kiedy deszcz trwał bez przerwy cały lipiec i sierpień,
przy czym ludzie umierali jak muchy; klęska była tak wielka, że aż Fryderyk Wilhelm
IV zwie­dzał osobiście zadeszczone tereny i dodawał ludności otuchy.
Ale i tak każdy rok jest wielką niespodzianką; rozpiętość opadów jest olbrzymia.
Dni typowo letnich bywa w jednym roku trzy, innym pięćdziesiąt cztery, zimowych jedenaście,
to znów osiemdziesiąt dziewięć. Średnia opadów waha się od 145% do 55%. Stąd wielka
niepewność gospodarki rolnej; rolnictwo ma do wykorzy­stania przeciętnie 153 dni
w roku, gdy w Rzeszy od 178 do 210 dni - bywają lata, że między wiosennymi i jesiennymi
przymrozkami upływa zaledwie 123 dni.
Jedź kolego kajakowcze, na te jeziora! Wrażeń ci nie zabraknie.
My pierwszego dnia wyjechawszy, i tak około trzeciej po połud­niu zbłąkaliśmy się
gdzieś na jeziorze Zdrużno, tak że gdy wjeż­dżaliśmy na jezioro Uplickie, cienie
przedwieczorne poczęły
 już kłaść się na wodzie.
Jezioro Uplickie jest jednym z piękniejszych. Posiada tę właści­wość, co nasze Mikaszewskie:
ma się na nim uczucie dużej sa­motności i odcięcia od świata. Tylko że na Uplickim
jest ta sama poważna ściana wysokopiennych lasów, ale nie ma leśniczówki na horyzoncie
ani łysin międzyleśnych do spuszczania drzewa.
Było tak pięknie, że postanowiliśmy zanocować w lesie — wbrew wszystkim początkowym
zamierzeniom; nie wzięliśmy bowiem ani namiotu, ani żadnych zapasów, żeby nie ulec
pokusie samotnych campingów, żeby być z ludźmi jak najwięcej.
Widoki więc na nocleg były marne. Z płachty namiotowej i pa­ry kołków, które na wszelki
wypadek ze sobą zabrałem, skleciłem jakiś okap. Do jedzenia nie mieliśmy nic, na
co Sancho Pansa nieco fukał, ale i on uległ czarowi wieczoru; ciemno już było, gdy
skoń­czyliśmy roztarasowywanie obozu, o tyle skomplikowane, że za­łożyliśmy radio;
właśnie miałem mówić przez radio z Warszawy, to znaczy nie tyle ja, ile mój nagrany
na stilo głos (nie mogąc kolejnego odczytu wygłosić, poradziłem sobie w ten sposób).
San­cho Pansa w ciemną wodę wlazł i popłynął gdzieś na jezioro; wrócił mokry i prychający,
wdział się w pidżamę i przytulił się do mnie w sam czas, bo właśnie deszczyk zaczął
padać; deszczyk łagodny, letni, przejrzysty.
Siedzieliśmy pod improwizowanym daszkiem i patrzyliśmy na je­zioro; po świetliściejącej
w mroku wodzie biegły, niby szmermele, rozpierzone, błyskające białymi piórami lotek
fanfary wodnego ptactwa, zlatującego nad Uplickie na nocleg. Wielkie ryby robiły
w cichej wodzie rozchodzące się koła; majestatyczne głuptaki jeziorowych wód — czubate
perkozy — jeszcze żeglowały samotni do niewiadomych brzegów; czarne sylwety wodnych
kurek, jak tajemnica, jak tchnienie ledwie wyczuwalne szmygały między si­towiem;
z tyłu, za nami, z wielkim wrzaskiem zapadła w las cze­reda gawronów i ścichła; w
jeziorze zaczęły grać żaby.
— Słyszysz, tata, jak jakiś stetryczały żab basem się odzy­wa? — pyta Tirliporek.
Sancho Pansa nie lubi migdalić się nastrojami i świadomie je zwalcza.
Ale przecież wiem, że każda podróż zostawia w niej trwały ślad; wiem i rozumiem,
że 'ot i teraz nie poszłaby sama w czarną wodę na środek jeziora, gdyby nie otuliła
jej swym płaszczem wielka czystość tej nocy, czystość nieba, powietrza, wody. Widać
instynktownie wie, że tzw. duchy lęgną się jak robactwo na mierz­wie ludzkiej, na
mierzwie brudnych myśli, śmierdzących czynów. Widać instynktownie wie, że w tych
lasach głębokich, na tych przej­rzystych wodach — dziwy, chodzące czubkami drzew
i żerujące po podwodnych łąkach, są z człowiekiem, nie zaś przeciw niemu.
Czyż można się dziwić, że nawracanie tego kraju szło opornie, skoro Bogu Chrześcijańskiemu
nie przeciwstawiano bożków jeno słońce, księżyc i gwiazdy, gromy i ptactwo, zwierzęta
czworo­nożne — dzieła właśnie tegoż wielkiego jedynego Boga.
Ta zoolatria Prusaków, którą w spadku przejęli Mazurzy, łą­czyła duchy, zapełniające
przestworza, w grupy rodzajowe, no­szące każda odrębny charakter, pełniące właściwe
sobie funkcje. Scholastyk koloński Oliwer (urn. 1225 r.) pisze o czczonych przez
Liwów, Estów i Prusów driadach, oreadach, napeach, naidach, sa­tyrach i faunach.
U obecnych Mazurów spotyka się te same elementy. Tak samo wierzą w pruskie „kauki"
— krasnoludki siedzące w człowie­ku — i w „łauny" — boginki leśne. Przeszwarcowało
to się z cza­sów pogańskich, jak przeszwarcował się „zajęczy bóg", któremu Mendog,
namiętny myśliwy, nie przestał składać ofiar już po przy­jęciu chrztu, i jak bogini
Żwiruna — suka myśliwska.
Lud, marzący nad taflami jezior, w lasach nawiedzanych przez wichry świata, ma kult
ptaków przelotnych: gdy one ciągną — odstawiane od piersi dziecko będzie miało szczęśliwą
ścieżkę mi­łosną; dziecko, w czasie przelotu odstawiane, zapomina szybko o piersi.
Obce to jest wszystko nie tylko kolońskiemu kronikarzowi XIII w., ale i współczesnym
Niemcom, którzy lubią wyśpiewywać:
O Heimatland, Masurenstrand.
Wybitny i utalentowany pisarz wschodnio-pruski, Ernst Wiechert (nie mylić z Ernstem
Wichertem, autorem powieści histo­rycznych z dziejów Prus Wschodnich), tak pisze
o wrażeniu, ja­kie na nim wywiera przyroda „rodzinnego" kraju:
„Są lasy, które nas uszczęśliwiają jak jasny uśmiech matki zie­mi, ale są i lasy,
które niewysłowionym smutkiem obejmują czło­wieka jak ofiarę, wydaną na ich pastwę.
Wchodzisz do nich niby do obcego miasta i myślisz, że je opuścisz przez inną bramę
(urbanizm! p. m.). Widzisz przecież. już po pierwszym kroku, że tej innej bramy nie
ma i że już nigdy z nich nie wyjdziesz tym samym. Zatruły twoją krew ciemnym smutkiem
trupiarni".
Tak odczuć krajobraz mazurski mógł tylko człowiek obdarzony wprawdzie dużą wrażliwością,
ale obcy duszy tego kraju.
Zatrutą krew „ciemnym smutkiem trupiarni" czułem w sobie na przykład objeżdżając
wielkie jeziora Xochimilco w Meksyku. U brzegów mangrowce tworzyły nadwodne puszcze
butwiejących, splątanych korzeni, dalej w oparach tropikalnych stały jakieś wil­gotne
wody, kłącza niesamowite, zasiedlone przez jakieś jadowite stworzenia, które przeczuwam,
których nie znam, których nie ro­zumiem, których się boję. Wzrok czepia się z nadzieją,
z prośbą o wypoczynek strzelistych pni eukaliptusów, na których łaciatej korze gra
słońce, ale już pod burtę łodzi podwijają się jakieś sze­rokie wodne liście, na których
grubym pokładem leżą zniesione przez muchy jaja; wiozący mnie Indianin zbiera te
jaja — wysu­szone, pójdą na stół miejscowych gastronomów jako wyszukany przysmak.
Kiedy wracałem do stolicy, pytały mnie Meksykanki: „Jakże się panu podobały nasze
kwitnące ogrody?'' Wtedy uprzytomni­łem sobie, że na tej „trupiarni" rosły istotnie
całe pola upajających, kolorowych kwiatów.
Zapewne piękne kreolki zdziwiłyby się, że ich pięknie pływa­jące ogrody napoiły duszę
przybysza z północy „ciemnym smut­kiem''. Tak jak zdziwiłaby się Tili, wchodząca
w wodę tego je­ziora wieczorem, że można doznać przed puszczą wschodnio-pruską wstrząsu.
My po chatach mazurskich znajdowaliśmy wszędzie ten sam obyczaj co w Kowieńszczyźnie
zespolonej z kulturą polską. Tak samo dzieciaki, którym wypadają pierwsze ząbki,
rzucały je za sie­bie z prośbą: „Myszka, myszka, daję tobie kościanego, daj mnie
żelaznego"; tak samo starsi poważnie patrzą w śmierć, tak samo po świrnach służą
za skrzynie na zboże trumny za życia już przy­gotowane, odezwanie się kołatka w drewnianej
ścianie wieści śmierć, którą zresztą można ujrzeć, spojrzawszy wyjącemu psu między
uszy. Tak samo, podobno, ciągnie się źdźbła wróżebne w wieczór wigilijny, tę samą
śpiewa się piosenkę: „A ja się zrobię drobną rybeczką" albo z niewielkimi odmianami,
jak ta ma­zurska „Stała nam się nozina — pana pani zabziuła", śpiewana u nas w Kowieńszczyźnie:
„Stała się u nas wielka pogłoska, zabiła męża pani Twardowska". Tak samo i tu, i
tam mówi się „siła" zamiast „wiele"; tak tam, jak i tu snop słomy jest „kulem", chodak
„kłumpiem"; tak samo tam, jak i tu (o Mazurach pisze to Sukertowa) wojuje lud z „macicą",
która potrafi np. mężczyznom „pod gardło podchodzić" itd.
Cóż z tego Niemiec zrozumie? Nie rozumie tego Ernst Wicchert, nie rozumieją tysiączni
kajakowcy, uwijający się po „wunderschönach" Mazurów. Ci wszyscy pewno muszą doznawać
takich uczuć, jak ów młodociany korespondent
Grossdeutsche Jugendbund
 (maj 1927), który pisze o noclegu we wsi mazurskiej: „Nie jesteś tu w domu, u siebie,
to nie twój obyczaj, nie twoje jestestwo. Obca krew i żadnej więzi, która nas łączy"...
Ernst Wiechert pisze: „Krew duszy tego kraju... to to, że jego ciemne rzeki płyną
do Narwi, że nazwiska jego wiosek brzmią tajemniczo, jak Zakręt, jak Sowiróg, a ja
nie wiem, co to znaczy. Że oblicze jego mieszkańców zachowało skryte i bojaźliwe
milczenie".
Skryte i bojaźliwe milczenie! Czy to nie siedemset lat rządów rodaków Wiecherta wszczepiły
w duszę tego ludu nieuleczalną, zdawałoby się, nieufność, ponurość i skrytość.
Milczenie — to istotnie główny kanon, wedle Mazura warunku­jący uchronienie się od
niepowodzeń. W wielu miejscowościach kraju, w związku z legendami otaczającymi pokrzyżackie
zamki, powtarza się ten sam motyw: królewnę, więzioną w lochach i zaczarowaną, wyratuje
ten tylko, kto ją będzie mocno trzymał w ra­mionach i niósł w milczeniu.
 Przy pierwszym słowie zapa­dała się pod ziemię.
Ceremoniał pierwszego puszczania na paszę znowu bardzo przy­pomina nasze litewskie
obyczaje. Gospodyni udaje się na strych, gdzie pod zbożem „na sztorc" jest ustawiona
rózga, z którą kolę­dował pastuch; wyciąga ją w milczeniu i bez zatrzymania, aby
„żywinka" (w Kowieńszczyźnie „żywioła") wracała prosto z pastwiska — wygania nią
bydło z obory; gospodarz tymczasem nad wrotami czyni znak krzyża siekierą, a pastuch
zaklina; jeśli tego zaniedbać, mógłby ktoś bydło urzec, tak że krowy będą się doiły
krwią.
Siewca, wychodzący siać, przekrada się na swe pola bocznymi drogami, aby nie spotkać
ludzi i nie być zmuszonym do złamania m i l c z e n i a. W Wielką Sobotę gospodarz
z rzeki lub stawu świtaniem nabiera w milczeniu wody, która staje się wodą oczyszczającą.
Skryte i bojaźliwe milczenie... Leży ono na tej ziemi wszędy, kędy Smętek przeszedł.
Wiele o nim będzie w tej książce...
***
BÓG NAPISAŁ PIEŚŃ ZIEMI NA WIELE GŁOSÓW.
Panzer
POGADUSZKI W PIECKACH KRUTYŃSKICH
Kiedy psiejaki (koguty) po ciemku jeszcze^ gdzieś zza lasu za­częły pozywać słońce,
już nie spaliśmy. To nas ciał deszcz, który szedł ukosem i wpadał pod nasz daszek,
to muchory (komary) ca­łymi rojami nas cięły. Dzieciak widać jest smaczniejszy, na
nim więc głównie się skrupiło. Toteż wylazł straszliwie zły, zaspany, głodny, aż
podpuchnięty na jedno oko i rozziewany.
W mig zgarnęliśmy materace i płachtę z kołkami i już o pół do czwartej byliśmy na
wodzie.
Z wieczora nic nie jedliśmy, ale miałem schowaną chytrze paczkę biszkoptów. Dałem
ją Tiriliporkowi, sam zaś zakrzątnąłem się tyle, aby krzynkę, aby uruchomić kajak.
Co gdy się stało, powiadam;
— Jedz, córuś, sucharki, bo widzę, że wcale gębusią nie ru­szasz. — To ta mówi: „Jadłam".
To ja mówię: „Daj mnie".
A na to Tirliporek robi bardzo skrzywdzoną minę i powiada:
Chleb mi nakrajali na klonowy listek, Jeszcze się pytali, czym go zjadła wszystek...
Nie ma co, „jedki" jest Samcho Pansa (tak określała nasza Alinka prosiątka, które
dobrze się tuczą).
Teraz wyjeżdżamy na wielkie jezioro Mokre (7,7 km), zata­czamy wielki łuk, by dostać
się
do wsi Zgon. Jemy śniadanie u miejscowego gospodarza, który za czasów okupacji był
stacjonowany w Warszawie jako podoficer.
Przecinamy następnie całe jezioro wzdłuż, by w jego północno-wschodnim rogu wjechać
na cudo szeroko renomowane w całych Niemczech — na rzekę Krutynę, która jest uważana
za najpięk­niejszą partię na całym Pojezierzu Mazurskim i w ogóle w Pru­sach Wschodnich,
i za jedyną w tym rodzaju w całych Niemczech.
Dla polskiego kajakowca Krutyna jednak nie jest jakąś nadzwy­czajną rewelacją. Gdy
weźmiemy wodę, szerokość i prąd Czarnej Hańczy, dach zaś listowia nad tym Suchej
Rzeczki, będziemy mieli Krutynę, z tą różnicą, że jako szersza, nie może być tak
doskonale sklepiona jak Sucha Rzeczka.
Urok jednak absolutnego pustkowia jest na Krutynie może większy. Zaraz przy wjeździe
z jeziora Mokrego siadł nam barwny mentel (motyl) na dziobie, jakby podkreślając,
że wjeżdżamy w ja­kieś zaświecie. Ubogie margliny i koźliny (gatunki wierzb) po brzegach
ustąpiły miejsca delikatnym brzozom, nad brunatną a przejrzystą wodą drgającym rozchwieją
drobnych listeczków.
Na pewnym załomie rzeki znienacka wpadamy na wysoko wy­niesiony taras, na którym
ustawiono barwne parasole. Niebawem zajadamy lody i inne wykwintności ze świata zgniłej
cywilizacji, słuchając Warszawy przez radio, któreśmy wyjęli z kajaka. Radia warszawskiego
słuchają całe Prusy Wschodnie. Nieraz w następ­stwie, siedząc późno w restauracji,
zaskakiwani byliśmy dźwiękami naszego hymnu: to Warszawa kończyła audycję.
Spłynąwszy z kilometr w dół od kurortu, postanawiamy się wykąpać i spróbować wędkarskiego
szczęścia. Mamy tu popasać długo, więc Sancho Pansa wyładował pół kajaka; wozi np.
ze sobą cztery tomy Krechowieckiego „W walce o koronę", co jest b. go­dne pochwały,
bo powieść ma za tło dzieje Prus Wschodnich, ale co zajmuje dużo miejsca.
Teraz, ledwo się Sancho Pansa roztarasował, ledwo mi nałapał koników polnych, które
mają służyć jako przynęta, i ledwo, sam spracowany, wlazł w wodę, nagle strzęsła
się na nas straszliwa krzykwa (burza).
W potokach straszliwej ulewy, pomieszanej z gradem, wrzuca­liśmy do „Kuwaki", co
się dało; zapuściwszy pośpiesznie motor, gnaliśmy wśród naokoło bijących piorunów
niemal na oślep, wśród zwałów i pni, które raz po raz przegradzają rzekę. Zobaczywszy
w pewnym jej miejscu most, a przy nim dom, przycumowaliśmy, a ponieważ w międzyczasie
ulewa ustała, zaczęliśmy pośpiesznie znosić rzeczy przemokłe do chałupy, a przede
wszystkim zrzuci­liśmy przemoczone ćwiczeniówki i zostaliśmy w kostiumach ką­pielowych.
W chałupie nas przyjęto na razie nieufnie. Myślę, że do pewnego stopnia powodem było
i to, żeśmy mówili po polsku. Inteligent mówiący po polsku w Prusach Wschodnich to
jest sprawa jakaś niesamowita i podejrzana. Jeśli się jedzie autem, to o ile waszemu
szoferowi będą odpowiadać po polsku z całą gotowością, o tyle „panu" nie odpowiedzą
po polsku, uważając, że albo ich podchodzi, albo się z nich natrząsa.
Nadto chałupa okazała się własnością miejscowego Gemeinde-vorstehera
 tzn. wójta, a więc człowieka zaufania régimu. Niejedno­krotnie następnie miałem
sposobność skonstatować, jak ważnym i jak uświadomionym narzędziem administracji
jest taki wójt, jest on wynagradzany po marce rocznie od mieszkańca, a więc gmina
która ma 600 osób, przynosi mu 600 mk rocznie itp. Ma on nadto przy jeździe w sprawach
służbowych do powiatu 5 mk diety, a więc więcej niżby zarobił dniówką. A że to jest
z reguły miejscowy go­spodarz, który „urzęduje" w godzinach wolnych od pracy w polu,
więc jest to dla niego czysty dodatkowy dochód, nie mówiąc o god­ności, której znaczenie
rząd niemiecki wszelkimi sposobami stara się wzmacniać (np. w czasie mojej bytności
owi wójtowie, a właści­wiej powiedziawszy sołtysi, bo gmina jest jednowioskowa, otrzy­mali
tytuł „burmistrzów").
Powoli atmosfera się rozprasza. Zwłaszcza żona i siostra sołtysa rozmawiają z nami
po polsku z wyraźnym zadowoleniem. Sołtys, typowy Mazur o długich wąsiskach, również
mówi doskonale po polsku. Grupa kumoszek zebrała się na uliczce wiejskiej i dziwują
się, że „takom psianknom bziałke z sobom pan wozom", aż sołty­sowa musi poskramiać:
„wstydu nie mata, toć to dziewcak".
Dzieciuk... i znowu słowo używane na Litwie.
Słońce wyłazi na niebo i praży jakby nigdy nic. Rozwieszone po płotach szatki parują.
Tiirliporek przechylił się przez poręcze mo­stu i rybuje (znowuż u nas w Kowieńszczyźnie
używają tego ter­minu).
Jakiś mnienk (młody wół) niemiecki we flanelowych spodniach stoi z trzema letniczkami
na moście. Jacyś mieszczanie z Żądzborka, niesłychanie z siebie zadowoleni. Patrzy
to rybimi oczami na
wodę i mówi kolossal.
 Mam wrażenie, że widzę stadko ssaków przeżuwających. Wdaję się z nimi w rozmowę,
mówię jakichś parę zdawkowych uprzejmości. Ogromnie są z siebie zadowoleni. „Tak,
tak, — myśmy wnosili kulturę do Polski —
nicht wahr?" I natu­ralnie natychmiast: wo sich aufhört die Kultur, fangt sich zu
leben an Mazur... —
 umyślnie pokancerowaną niemczyzną.
Słyszałem to już, proszę państwa...
I, po raz nie wiem który, przypominam sobie wiersz Gizewiusza:
Użal się, użal, miłosierny Boże,
Albowiem już ledwo cierpieć więcej może
Nasze człowieczeństwo pośmiewisk i wzgardy,
Które na nas miota lud, w swem szczęściu twardy.
Sołtysowa woła nas na kolację; nasmażyła jajecznicy, postawiła dzbanek kofeju.
Jest wieczór. Wstaliśmy dziś nad Uplickim jeziorem o trzeciej w nocy. Dzieciak zmókł,
potem się przyjemnie wygrzał, złapał dwanaście oklei, spałaszował michę jajecznicy
i jest okrutnie rad, tylko oczy mu się kleją. Kładziemy się w sołtysowej stodole.
A kiedy już jesteśmy na zasypianiu, Sancho Pansa oznajmia sen­nym głosem:
— Wiesz, tata, wymyśliłam łefołmę kalendarza.
— ? ? ?
— Żeby miesiące szkolne miały po 25, a wakacyjne po 35 dni.
Okazało się, że wieś się nazywa Piecki Krutyńskie, bo ongiś tu założyli piece starowierzy
wygnani z Rosji.
Robimy sobie półdniową „labę", bo rzeczy, ze szczętem prze­moczone w dniu wczorajszym,
jeszcze niezupełnie wyschły.
Na moście Sancho Pansa roztasowuje się z wędką; towarzyszy nam jakiś staruszek z
bokobrodami. Poznaję go; wczoraj szukaliśmy po wsi gospody, tośmy się wdali z nim
w pogawędkę; słyszał, że rozmawiamy ze sobą po polsku, ale z nami mówił tylko po
nie­miecku. Dziś nagle się zdecydował. Mówi, jak i wszyscy tu oni, doskonałym językiem,
obfitującym w germanizmy, w archaizmy,
ale podbudowanym mocno; słowa w tym języku tkwią jak bierwiona wpasowane w chałupę
— zda się, że pachną lasem i żywica.
Stary nazywa się Wilhelm Kopka i szczyci się tym, że służył w armii pod trzema cesarzami:
wzięto go do wojska na parę ty­godni przed śmiercią Wilhelma I, po raz drugi przysięgał
Fryderykowi III, który panował tylko przez trzy miesiące, i wreszcie przysięgał Wilhelmowi
II. „Ja się tem sławię" — mówi z dumą stary.
Ta wierność dla dynastii jest cechą charakterystyczną Mazurów. Wszak to nikt inny,
tylko parokrotnie cytowany przeze mnie Gizewiusz, wielki obrońca mowy, który, gdyby
go w 38 roku ży­cia śmierć nie zabrała, sprawiłby może z Prusami to, czego na Śląsku
dokonali Miarka i Lompa, wszak to Gizewiusz witał Fryderyka Wilhelma IV — objeżdżającego
Mazury — kantatą, ob­fitującą m.in. w następujące wylewności:
„I w naszych sercach miłość pała ku Tobie, Królu, Ojcze Drogi... Witają Cię polskie
Prusaki: niech im sto lat Król żyje taki... Wie­rzaj nam, Królu: Prusy stare i te
tu nasze polskie strony czystą Ci zachowują wiarę — o! nie masz wierniejszych niż
ony..."
Ale te wszystkie lojalizmy i zachwycanie się dynastią nic nie pomogły. Gizewiusz
próbował udać się do wpływów wojskowych, jako mniej biurokratycznych i więcej prostolinijnych.
Właśnie na­stąpił wybuch 1846 r. i w dniu 3 marca żołnierze-Polacy udarem­nili zamach
na cytadelę poznańską.
Gizewiusz z tej okazji wydał własnym sumptem l 500 egzem­plarzy patriotycznego śpiewnika
(m. in. przełożył
Der König lebe hoch, Ich bin ein Preusse itd.) i zwrócił się do bohatera narodowego,
generała Boyen, którego imieniem została nazwana twierdza na przesmyku jezior mazurskich,
o którą w 1914 r. łamali sobie zęby Rosjanie.
Generał sam uprawiał poezje, nawiasem mówiąc, bardzo popularne w swoim czasie w Prusach.
Gizewiusz przełożył więc jego wiersz
Der Preussen Losung ist die Drei: Recht, Licht und Schwert
, i udał się do generała-poety, który wówczas był ministrem wojny, aby ten oto śpiewniczek
i te oto usiłowania wieloletnie około krze­wienia mowy polskiej poparł. Ale generał
odparł: „Jeśli Gizewiusz pragnie rozpowszechnienia swoich przekładów dla ułatwienia
prze­rzucenia się w niemieckość, natenczas jestem jego zdania; jeśli natomiast pragnie
z nich stworzyć ostoję dla polskości, muszę się przeciwstawić".
Gizewiusz zrozumiał, że żądają od niego samobójstwa. Zwraca się o pomoc w walce do
posłów wielkopolskich, którzy jednak na zjednoczonym Sejmie Berlińskim trwali na
ekskluzywnym stano­wisku przedstawicieli samego tylko Księstwa. Samotny na poste­runku,
szarpiąc się na wszystkie strony, Gizewiusz zmarł.
Przypomina mi się ta cała historia, kiedy mi Kopka, nasypując na paznokieć zgrzybiałą
ręką tabakę do wąchania (zwyczaj ten dotychczas przetrwał na Mazurach), wywodzi swoje
dynastyczne sympatie. Ileż to pokoleń tych Kopków było zupełnie opuszczo­nych, zupełnie
bezradnych. Czyż nie jest tu już tradycyjny wzglę­dem tych ziem, względem tych ludzi
— stosunek Polski, o którym cytowany już przeze mnie „Cech", objaw swoisty ani popierany,
ani inspirowany przez Polskę, a nawet przez poszczególnych dzia­łaczy zwalczany jako
pepiniera mazurskiego separatyzmu, pisał: „Zapatriwanie Polaków do położenia Mazurów
nam się tak wyo­braża: rozpustnik-hakatista zgwałca panne-lud mazurski. Lud ma­zurski
woła serce rozdzierającem głosem o pomoc. Matulecka — naród polski stoji z drżoncemi
kolanami, przytem załamuje rence do Boga, a o kiju ani nie myśli".
Jakże silnej rasowo trzeba było polskości, aby jednak setki ty­sięcy tych kaiserowskich
sług, Kopków, zarabiając w służbie prus­kiej medale, kształcąc synów na feldfebli,
kończąc szkoły niemiec­kie, słuchając pastorów, karczmarzy, sołtysów, żandarmów —
wciąż, nieugięcie, przez lat siedemset mówiło tą mową Reja i Kocha­nowskiego, mową,
która szumi, przycinana, szczepiona obcymi szczepionkami, tłumiona, szumi w całej
tej puszczy Jańsborskiej i za tę puszczę po Łynę, i dalej, po Wisłę, pod Węgobork,
pod Gołda­pie, pod puszczę Romincką.
Patrzę w zmarszczki radlące twarz starego człowieka i pragnę z nich wyczytać dzieje
tych wieków. Podchodzi do nas drugi chłop i wita się
Heil Hitler!
— Ale teraz to wszyscy się tak witają — mówię dyplomatycznie.
— Ano! — odpowiada Kopka — Heil Hitler przyszło i przejdzie, a „dzień dobry" było
i zostanie.
Powiedziane to jest bez żadnej politycznej pointy. Ot, mądry mądrością wieków stary
człowiek po prostu stwierdza odwieczną prawdę tej ziemi, nie analizując bynajmniej,
czy to jest dobrze, czy źle.
Mam nadzieję, że go nie będą prześladować za to, co powiedział. Kopka jest bardzo
stary. Dlatego odważam się podać jego nazwisko i fotografię.
Ten „hitlerowiec", który do nas podszedł, nazywa się Adam Dawidowski. Po chwili i
on rozmawia po polsku. Przypędził dwie krowy do rzeki. Chwalę krowy i rozmowa schodzi
na rolnictwo.
— Pewnego razu — opowiada Dawidowski — siedział sobie w cichy dzień letni na łące,
a było tak cichuciuśko, że ani każden jeden listek nie drgnął. Gdy nagle stóg siana
na łące podniósł się w górę i przeniosło go na łąkę po drugiej stronie rzeki.
— Co to takiego być mogło? — pytam, choć już dobrze wiem.
— Jo nie wim — struga wariata Dawidowski — mówią, co „niedobry".
Teraz idę sobie drogą daleko w pole. Nogi mi się zarywają w piach szczery. Dowcip
ludowy dzieli Mazury na kamieniste (pod Orzyszem), garbate (pod Gołdapią) i piaszczyste
— tu właśnie, pod Szczytnem. W tych południowych Mazurach wody, spływające z cofającego
się ku północy lodowca, zmyły wszystkie części, zosta­wiając piasek. Gleba jest tak
wyjałowiona, że zdarzały się wypadki, iż po prostu całe wsie zwijały się i wynosiły
szukać gdzieś szczęścia po świecie.
Dzieci mazurskie, o płowych włosach i niebieskich oczach, ba­wią się w ulicach wiosek
w koleinach. W pewnej grupie mała dziewczynka płacze tym dziecinnym płaczem, co to
już więcej żalu i rozpaczy być nie może, co to już stała się okropna i nie do naprawienia
rzecz na całe życie. Ponieważ jednak rzeczy te zwykle naprawiać jest dosyć łatwo,
wiec ją pytam:
— Warum weinst du?
Chlipot jeszcze beznadziejniejszy; ale widzę, że osoba przez bru­dne drobne paluszki
zaczyna mi się przyglądać.
— Warum weinst du?
Siorbanie nosem.
Tracę cierpliwość i sprzeniewierzam się zasadzie:
— Cegój płaces?
Spoza piąstek wyłazi chabrowe ślepie jedno, a potem drugie:
— Kwiatki zabrali...
Nastawiam aparat. Z chałupy przy drodze wychylają się jakieś mamusie, jakieś ciocie:
— Guck den Onkelchen, guck...
Potem, kiedy wywołałem kliszę, sprytny Tirliporek wypatrzył, że dziewczynka ma cztery
nogi; widać coś się tam jeszcze mniej­szego pętało za jej spódniczyną, ale tak dokładnie
przyklejone, że, dalibóg, nie zauważyłem i dopiero fotografia zdradziła.
Wracam, zdejmuję Sancho Pansę z posterunku i idziemy wcinać jajecznicę na szynce.
Jest ci wprawdzie piątek, ale wolę nie przy­pominać o tym Tirliporkowi, bo — po pierwsze
— nie świadomość grzechu nie czyni, a po drugie jesteśmy u protestantów, którzy by
się zgorszyli. Czasy gorliwego Bolesława Chrobrego, który nie ob­serwującym postów
kazał zęby wybijać, skończyły się dawno wraz z nieudaną imprezą św. Wojciecha, a
natomiast wielki szermierz polskości tu na tej ziemi, lecz ewangelik, Jan Seklucjan,
w 1545 r. w „Rozprawie krótkiej a prostej o niektórych ceremoniach a usta­wach kościelnych",
równie krótko a prosto orzekł:
O poście sam Chrystus powiedział,
Święty Mateusz napisał,
Iż tem, co w usta wchodzi,
Człowiek przed Bogiem nie grzeszy.
Czynić w pokarmach różności,
Są to szatańskie chytrosci.
***
NA CZUŻOJ, NA STORONUSZKIE...
(Rosyjska pieśń ludowa)
„HOSPODI POMIŁUJ” W DORF ECKERSDORF
Tirliporek wyśpiewuje:
Z tamtej strony wody stoi chłopiec młody,
Żebym go dostała, suszyłabym środy.
Suszyłabym środy, pościłabym piątki,
Żebym go dostała na Zielone Świątki.
Tirliporek rozpuści mi się na dziadowski bicz. I skąd on bierze coraz nowe piosneczki?
Jest to przyjemnie, jak coś tak świeżym głosem ciągle świergoli na kajaku. Ale Tirliporek
często nie dla samej sztuki śpiewa, lecz żeby się wykpiwać od roboty. Od Piecków
bowiem Krutyńskich jedziemy na wiosłach; o kilometr poniżej trzeba obnosić młyn,
a w ogóle do Filiponów mamy prze jechać tylko dziesięć kilometrów.
Tirliporek, chcąc nie chcąc, pracować musi, łypie jednak w tył okiem, czy go nie
nabieram. Wie bowiem, jak był nabierany „Królik" (tzn. mama), kiedy przez kilka dni,
jadąc Niemnem, tata z tyłu klapał po prostu dłońmi po wodzie, a biedny „Królik” pracował
i myślał, że te klapania to uderzenia wiosła. Aż pod Grodnem dopiero jacyś kajakowcy,
którzy nagonili znienack, „Kuwakę" z góry rzeki, narobili gwałtu, ostrzegli „Królika”
i sprawa się wydała.
Deszczyk kapuśniaczek poczyna mżyć na dobre. Naciągamy więc kurty żeglarskie i wyrzucamy
je na wierzch, na gumowy pokład, tak że woda spływa za burtę. Na głowach nam sterczą
ostre kapuzy. Krutyna wypływa z lasów i płynie podmokłym łąkami. Na prawo, w odległości
ćwierć kilometra od rzeki, grunt się zaczyna garbić i rzece poczynają towarzyszyć
zielone wzgórza pocięte wąwozami i porosłe zielenią. W pewnym miejscu wśród tych
wzgórz wyrastają domy. To — Wojnowo, przez Niemców zwane Eckersdorf, największa z
wiosek zajmowanych przez sektę staroobrzędowców rosyjskich.
Cumujemy „Kuwakę" do stojącej na Krutynie pogłębiarki, której załoga nad wyraz życzliwie
udziela nam swej pomocy. Po czym, zabezpieczywszy kajak od deszczu na głucho, w kurtach
żeglar­skich, bo deszcz wciąż pada, idziemy do Wojnowa.
W ogólnej sali miejscowej oberży znajdujemy imponujących brodaczy, którzy siedzą
na ławach, z powagą gładząc brody. Oberży­sta mówi z nami językiem rosyjskim, przefiltrowanym
przez ger­mańskie sitko. Otrzymujemy jakiś pokoik do spania i nieśmier­telną jajecznicę.
Wychodzimy na ulicę wiejską, z której obu stron stoją rosyjskie budowane „w zrąb",
izby. Kobiety w chustkach, rosyjską módą zawiązanych pod brodą, stoją po zapłotkach.
Mężczyźni mają capie bródki i u wielu z nich uderza typ podmongolizowany.
Dziwnie jest nagle znaleźć się Polakowi, będącemu pod ciśnie­niem atmosfery niemieckiej,
znajdującemu w każdej najmniejszej wioseczce, położonej w puszczy Jańsborskiej, chałupy
numerowane i gasthaus, zdrowe maksymy hitlerowskie na płotach i reklamy — wobec szaleństwa,
które przed stu laty wypełzło gdzieś ze stepów nadwołżańskich, z tundr nad Oceanem
Północnym i które kon­serwuje się sobie tak pięknie w tym Wojnowie, niech mu będzie
Eckersdorf.
Na sektantów rosyjskich trafiałem już na ich emigracji. Z Mołokanami, osiedlonymi
w delcie Dunaju, łapałem ryby na Morzu Czarnym. Kupowałem ich przedziwnie wypracowane
ikony i słu­chałem mądrej, płynącej jak patoka, mowy starców.
Ale Mołokanie to gołębia sekta rosyjska. Ci tutaj, Filiponi, poczęli się z szaleńców
Bożych. W 1700 r. zbuntowany przeciw nowym księgom Patriarchy Nikona, przeciw nowinkom
zachodnim Piotra, mnich Filip na czele 150 braci popełnia
exodus z
 klasztoru położonego nad Morzem Białym i idzie tułać się w tundry. Od­rzucał hierarchię
świecką i kościelną, tytoń, wódkę, herbatę i w bezsilnej, żarliwej, nieustannej walce
z Antychrystem, który coraz bardziej opanowuje świat, w walce coraz bardziej beznadziej­nej
i która wydaje mu się przegrana, zaleca śmierć męczeńską i sam dobrowolnie ginie
na stosie, roznieconym rękami wyznawców.
Śmierć, ofiara, męczeństwo — to najpotężniejsze drogi do dusz ludzkich, drogi tak
szybkie, tak bezpośrednie, jakich nie umie budować pono największy budowniczy — rozum.
W sto lat po buncie północnego mnicha już po całej Rosji są rozsiane „skify" jego
obrządku — obrządku trzymającego się właściwie bez hierar­chii kościelnej. Rząd rosyjski
ucieka się do coraz ostrzejszych środków i sektanci emigrują do wszystkich krajów
okolicznych, otaczających Rosję.
Rząd niemiecki, borykający się z Drang nach Westen
 ludności Prus Wschodnich, wiecznie poszukujący materiału osiedleńczego dla tej
einzige deutsche Kolonie,
 zgodził się przyjąć Filiponów, i oto między 1828 r. a 1832 przywędrowało 38 rodzin
sektanckich, w liczbie 213 osób.
Oglądali ich Niemcy jako curiosum. Przybysze na przykład nie mieli ani jednego guzika,
uważając guziki za wynalazek diabel­ski (?). Ale że w krąg była szczera puszcza,
do życia przybyszów nikt się nie wtrącał, sektanci okazali się spokojni i pracowici,
prze­to zrośli się z gruntem i z okoliczną ludnością mazurską, wyspecja­lizowali
się w pewnych fachach, jak na przykład w handlu owocami po całych Prusach Wschodnich,
pobudowali się moskiewską modłą, a nad brzegami Krutyny wyskoczył szereg domków —
łaźni rosyjskich, które każda filipońska rodzina budowała dla siebie.
Ale to życie, na zewnątrz idylliczne, wewnątrz nie przestawało bulgotać warem żywych
religijnych namiętności. Filiponi w Pru­sach Wschodnich liczą obecnie l 000 dusz,
dzielą się zaś aż na trzy odłamy wyznaniowe. Część ich wróciła na łono kościoła prawo­sławnego;
w swoim czasie carskie poselstwo w Moskwie zajęło się nimi energicznie, przysłało
misjonarza i obietnicę bezpłatnego nadziału gruntu w Rosji dla tych, którzy przyjmą
prawosławie. Było to przed samą wojną; niefortunni neofici musieli wrócić, wypędzeni
przez rewolucję, i obecnie stanowią gminę liczącą 200 osób.
Główną masę stanowią wyznawcy pierwotnego „tołku''. Ale jest też w Wojnowie odmiana
— zowią się „Fiedosiejewcy", którzy, uważając, że sprawa Boża na ziemi jest przegrana
i nie da się Antychrystowi wyrwać globu ziemskiego, twierdzą, że należy wy­mrzeć
i basta. Jest to tylko z rosyjską pryncypialnością rozwinięta nauka dobrowolnego
męczennika Filipa, o tyle konsekwentna, że Fiedosiejewcy uważają małżeństwo za dzieło
szatana, który jest w tym zainteresowany, by na opanowanej przez niego ziemi pło­dzili
się i jak najbardziej rozmnażali niewolnicy piekła.
Idziemy drogą od osiedla Wojnowo, wiodącą w wyniosłe mie­szane lasy. Na skraju wielkiego,
odwiecznego boru stoi „skif"' — klasztor, w którym mieszkają mniszki tołku Fiedosiejewskiego..
Stajemy przed furtą, skleconą z wielkich bierwion, na kant ciosa­nych. Przypominają
się legendarne „teremy" drewniane, w których ciężka i głęboka fantazja rosyjska,
nasiąkła eurazyjskimi tęskno­tami, umieszczała rozpaczające „ksienie", ciężkich „bagatyriej"'
w spiczastych czapkach, żar-ptaki, ryby śpiewające i koty, opo­wiadające dziwne i
przejmujące bajki.
W judaszu furty klasztornej ukazuje się chytre oko „posłusznicy". Klasztor dla zwiedzających
już zamknięty, mamy przyjść jutro. Legitymuję się jako dziennikarz. Babulina chytrze
taksuje przybyszów i idzie spytać przełożonej. Nie, dzisiaj przyjąć drogich gości
nie może, bo cztery brytany spuszczone są ze smyczy i żadną siłą przed wschodem słońca
zagnać ich się nie da.
Odchodzimy tedy jak niepyszni, podczas gdy od czarnego lasu pada szybki zmrok. W
klasztorku zapala się w jakimś okienku światełko. Z oddali wygląda cały klasztor
jak drewniany domek z klocków. Domek mruga gniewnie krwawym okienkiem za od­dalającymi
się dziećmi Antychrysta. Cztery brytany tam pewno wewnątrz chodzą w kółko jak kot
z ballady Puszkina, po łańcuchu w krąg
(idiot na prawo — pieśń zawodit, na liewo — skazku goworit...).
 Tuż za klasztorem połyskuje jezioro. A może z jego toni wynurzy się „trzydziestu
przepięknych witeziów"?
Nie ma co tracić czasu. Zostawiam Sancho Pansę w gospodzie, sam zaś idę do drugiego
ośrodka religijnego, do prawosławnego popa. Na przygórku nad wsią wznosi się drewniana
cerkiewka, tak nieskończenie brzydka, tak trywialna, jak tylko mogą być try­wialne
cerkwie, oderwane od właściwego tła i przeniesione gdzieś do Europy.
Pod filarkami cerkiewki, pięknie wymalowanymi w jakiś kolorek niebieski nader „allelujowaty"
i
duszespasitielnyj,
 spotyka umie jakiś wykrzywiony Quasimodo z capią bródką i oczami jak węgiel, zasnutymi
słodyczą chrześcijańską i biegającymi niespokoj­nie i chytrze. Jest to zakrystian.
Zaraz poprosi batiuszkę.
Batiuszka Awajew jest to wspaniały typ bizantyjczyka. Mężczyz­na czterdziestoletni
o kruczej brodzie, zrośniętych łukach brwi i o wielkich oczach, nalanych tęsknotą
i okrucieństwem. Żałuję zawsze tych ludzi, zmuszonych do przebywania na zachodzie,
na którym muszą się czuć jak orły w klatce. Tam, na wschodzie, w lepkiej mazi pochlebstwa
i despotyzmu, jest miejsce na nie­samowite ascetyzmy i niesamowite zbrodnie.
Bardzo nudno jest zapewne batiuszce Awajewowi w
Dorf Eckersdorf, Kreis Sensburg, Regierungsbezirk Allenstein, Provinz Ostpreussen.
 Ongiś jako oficer gwardii szedł na to Ostpreussen na czele wielkich drabów w
 papachach. Pułki śpiewały
Sołowiej, sołowiej — ptasziiiczkaa,
 pękały lady kupieckie od uderzeń niecierpli­wych kolb, fruwały złote zegarki, a
oszalałe, pokrwawione kobiety wyły w domach Ejdkun i Insterburgu.
Dzisiaj czasy się zmieniły. Piękny, zabójczy brunet gwardzista, porucznik Awajew,
zabrany został do niewoli, zgarnięty z całą rotą, z całym batalionem, pułkiem całym,
w ogromnej liczbie bry­gad i korpusów.
Smiriłsia
 por. Awajew. Poczuł siebie rabem Bożym.
— Czy zna pan biskupa Eulogiusza?
Jakżebym nie znał Eulogiusza Chełmskiego. Ileż wieczorków mi popsuł — urządzaliśmy
żałobę z powodu oderwania Chełmszczyzny. A potem w Kazaniu... wydobyliśmy partię
wygnańców naszych aż z Turkiestanu. Szwarcowało się ich w górę Wołgi, aby cichcem
przewieźć na kontrakty rolne do polskich majątków na Białoruś i Ukrainę; aby byli
tuż przy pasie przyfrontowym. Za­trzymał ich w wioseczce Tietiusze ekscelencja Chełmski
Gubernator Koszkariow. „Panie Gubernatorze, ludzie między tymi Tatarami w Tietiuszkach
pomrą z głodu" — tłumaczyłem.
Otyłe ciało generała, krewnego oberhycla, premiera Stuermera, pochyliło się ku mnie
z fotela, aż „Anna" na szyi zadyndała w po­wietrzu: „Nie, drogi panie, nie puszczę
ludzi na zachód; ot, jak odwojujemy tę ziemię, wrócimy z drogim biskupem Jewłogiem,
wtedy uporządkujemy drogi, oczyścimy studnie i — miłości prosimy — raczcie, bieżency,
pożałować z powrotem na naszą Chełm­ską Ziemię prawosławną".
No więc właśnie Eulogiusz siedzi teraz w Paryżu i u niego po­rucznik gwardii Awajew,
jeniec niemiecki, otrzymał święcenia.
Pragnę rozgadać batiuszkę. Opowiadam mu o Sienkiewicza wspomnieniach z Maripozy,
o latarniku. Czy nie doświadcza podob­nych uczuć jako jeden jedyny pop w całych Prusach
Wschodnich, rzucony tu bez prawa wyjazdu za granicę (ma paszport nansenowski), pośród
ludności, która w olbrzymiej większości ma go za An­tychrysta?
Nie puszcza farby batiuszka. Gładzi kruczą bródkę i wykręca się ogólnikami o służbie
Bożej.
Ech, batiuszka, batiuszka — nie zdarzyło się nam gdzieś popić; jeszcze byśmy znaleźli
wspólny język i dogadali się w tej niewoli u Chanaanejczyków.
Na drugi dzień idziemy ponownie do klasztoru Fiedosiejewców. Tym razem furta się
otwiera. W cerkwi wita nas przełożona — taka sobie babulina, której spod czarnej
chusty wyglądają dwa długie czarne warkocze, przewiązane jak na mysich ogonkach czer­wonymi
wstążeczkami.
Ma prostą słowiańską twarz babulek, które przychodzą na targi do miasteczek na prowincji
rosyjskiej.
Babulina jest rozmowna. Zasiedliśmy w cerkiewce klasztornej, w której ikonostasy
od góry do dołu zawieszone są ikonami w szty­wnych, metalicznych, naszytych szychem
i świecidłami szatach. Dogadaliśmy się o rodzimym Czystopolu, z którego emigrowała
przed trzydziestu laty wraz z matką, kupiecką doczką. Matka ku­piła tę ziemię i założyła
klasztor. Mieszka w nim teraz dwadzieścia kobiet, z których dziewięć tylko może pracować.
Żyją nędznie, przeważnie kaszą, trochę im spływa z opłat turystycznych, są bo­wiem
w przewodnikach znaczone jako
berühmt
i oznaczone gwiazd­ką. Cierpi z powodu tych gapiów niemieckich, ale zabronić tego
nie może, choćby i z powodu wyraźnego życzenia
Landrata,
 który uważa, że klasztor przyczynia się do wzmożenia ruchu turystycz­nego w powiecie.
Rozpakowaliśmy sobie węzełki wspomnień jak zgłodniali pąt­nicy. Przykucnęliśmy na
tych tu ławach, rozwijamy smakołyki i częstujemy się wzajemnie. A pamięta matka,
jakie to w Czystopolu były
riady
 na rynku, drewniane lady, za którymi wschodnią bazarową modą siedzieli brodaci kupcy?
A rybaż jaka tam była, ryba z Wołgi, mój Ty Boże! Nie jakieś tam parszywe „hechty
i horsy" z tutejszego jeziora... A samowar czy nieboszczyk ojciec ka­zał sobie stawiać?
— Kazał, oj kazał... A matka nieboszczka to pobożna była, po­bożna, świeć Panie,
nad Jej duszą. To, bywało, godzinami klęczy przed tą tu świętą ikonką. A ikonka ta,
jak tylko Wielki Piątek przyjdzie, to tak i płacze, tak i płacze żywymi łzami. Sama
wi­działam. I wszyscy. To jak już tylko Wielki Piątek przychodził, to tak i czeka
cały Czystopol. Płaczą tam, narzekają, modlą się, jęczą, aż strach bierze patrzeć.
No i zamyśliła kiedyś matka łzy otrzeć Najświętszej Panience. Wzięła kawałek czystego
płótna lnianego i zebrała łzy najświętsze. Na twarzy Przeświętej Bogarodzicy zostały
żłobki białawe w miej­scach, gdzie potarto obraz płótnem. I od tego czasu nie płacze
niż gołubuszka, nie zapłakała ani razu.
Patrzę na małą ikonkę, z której wyłania się surowa, ciemna twarz bizantyńskiej Madonny.
Pewno to sugestia, ale oczy jej wydają mi się spłukane łzami, wyblakłe, pełne tego
wiecznego za-ziemskiego smutku, który przestaje już być smutkiem, jest ska­mieniałością
zaświata. Wychodzimy do ogródka klasztornego. w którym, między grobami w Bogu odpoczywających
wiernych, chodzi słońce. Przełożona siada na ławeczce z Tirliporkiem, który nie rozumiał
naszych rozmów, ale jest nadęty i wzruszony. Tirliporek jest w spodniach z ćwiczeniówki
i w kurcie żeglarskiej; nie­zbyt to odpowiedni strój na zwiedzanie miejsc Bogu poświęconych;
ale przełożona zdaje się tego nie widzieć; gładzi Tilusię po twarzy i pyta o imię.
— Marta — mówi Tili.
— Marta. Ot, co ja tobie powiem, Marfoczka, zostawaj z nami w klasztorze. Robótek
ciebie pięknych nauczę, pokażę jak konfitury dobre się robi. Strach, jak chciałabym
mieć taką młodą posłusznicę. Zostawaj, Marfoczka, jak ci się nie podoba, to ciebie
tatuś zabierze.
Jakaś dziwna słodycz spływa na nas w tym ogródku, że pro­pozycja ani dla mnie, ani
dla Tilusi nie wydaje się dziwną. Mani­puluję aparatem, chcąc sfotografować przełożoną,
bo tego robić nie można; muszę więc udawać, że obiektyw kieruję w bok. I nagle czuję,
że zapomniałem, który rygielek należy poruszyć, aby się odsłoniła migawka. Fotografuję
tym aparatem masami od czte­rech lat. Zaczynam się denerwować, bo przecież to coś
niesamowitego. Naciskam kolejno dźwigi od diafragmy, od migawki, psuję klisze, mylę
się, przekręcam coraz nowe filmy. Potem okazało się, że z całej rolki bzdur jako
tako wyszło jedno tylko zdjęcie, które tu reprodukuję.
Żegnamy się w wielkiej przyjaźni, obdarowani obrazkami. Tirliporek, który jest w
ogóle hardy i pozwala sobie nawet ku zgor­szeniu ojca shake-handować się z leciwymi
matronami, teraz nagle pochyla się do ręki babuliny i całuje ją.
***
JAKIŻ RZĄD MOŻE MIEĆ DOSTATECZNĄ ILOŚĆ PIENIĘDZY, ABY OD NIEBIOS PORZĄDEK ŚWIATA
ODKUPIĆ?
(Memoriał o kolonizacji Prus Wschod­nich, złożony w 1822 r. przez Teodora v. Schöna,
Nadprezydenta Prus Wschod­nich)
ARMIE MÓZGÓW W SPORZE Z NIEBIOSAMI
Kiedy wróciliśmy do gospody, znaleźliśmy w niej tłum turystów Niemców obojga płci.
Z tymi niemieckimi turystami człowiek przywykł się wymijać. Zwykle są oni krzykliwi
i nadmiernie z siebie zadowoleni. Jeśli ten melanż jest nie do zniesienia w jakichś
obojętnych człowiekowi Włoszech, to już absolutnie nie czułbym się na siłach po raz
nie wiem który wysłuchiwać głupawego wierszyka
wo sich aufhört die Kultur...
Parę lat temu miasta mazurskie sprowadziły z Reichu 200 aka­demików, „by poznali
walkę o swą ojczyznę". Wycieczka jechała statkiem. Z korespondencji, pisanej do pism
niemieckich przez członka wycieczki, wyciągnąć się daje mniej więcej taki jej rozkład:
W ę g o b o r e k. Orkiestra wojskowa, piwo gratisowe ad libitum (reichlich gespendete
Freibier),
 uroczystość ku czci poległych
(Totenfeier).
L e c. Tańcówka. Również, jak pisze z zachwytem korespon­dent, „i tutaj w nieoczekiwanie
nieprawdopodobnej obfitości do­starczone piwo", które sprawiło, że „tłumy szły do
ogródka dać wyraz swemu
Drang nach Aussen" (czyli, po prostu, wymiotować).
R u d c z a n y. W drodze do nich powszechny Dusel, Kater i Dauerskat (gry w karty).
D o R a s t e m b o r k a  przejazd — „na tę ostatnią trasę zao­patrzyliśmy się w
wielkie ilości alkoholu".
Trzeba powiedzieć, że obecnie pewno by wycieczka tak się nie odbyła. Jest to styl
Niemiec korporanckich, który przez Niemcy hitlerowskie jest tępiony. Natomiast te
nowe Niemcy w czasie feryj letnich uruchamiają formalne wędrówki narodów. Pieszo
i na rowerach tysiące i tysiące młodych chłopców sunie szosami Prus Wschodnich. Wyekwipowani
są świetnie, karność między nimi wzorowa, oczy jasno i uczciwie patrzące, kolana
odsłonięte, rękawy podwinięte, opaleni, o wyrobionych muskułach — śliczna rasa, która
rośnie i z której trzeba się cieszyć. Jeśli uświadomi­my sobie, że w roku zeszłym
przez Prusy Wschodnie przeszło 75 000 młodzieży, a w roku obecnym pono znacznie więcej,
zrozu­miemy, jak takie wędrówki łączą ziemie niemieckie w jedną psy­chiczną całość.
Tu jednak, w gospodzie wojnowskiej, zobaczyliśmy grupę mie­szaną: jakieś paniusie,
jacyś panowie z brzuszkami. Oceniłem ich sobie jako jakąś wycieczkę np.
Vereinu
 drogerzystów i prze­stałem się nimi zajmować, a z chłopami, będącymi w oberży, po­cząłem
rozmawiać po rosyjsku.
Jakież było moje zdziwienie, gdy ten i ów z mniemanych droge­rzystów począł brać
udział w rosyjskiej rozmowie, a potem prze­rzucili się ze mną na język polski, najzupełniej
poprawny.
Okazało się, że jest to wycieczka królewieckiego Studium für Osteuropa,
 z dyrektorem studium, profesorem Kochem, na czele, którego, gwoli uciesze moich
czytelników, zdjąłem na tle prawo­sławnej cerkiewki batiuszki Awajewa.
Prof. Koch zaznajamia mnie kolejno z młodymi swymi ucznia­mi: „Nasz lektor polskiego
języka — nasz lektor rosyjskiego ję­zyka — nasz lektor litewskiego — łotewskiego
 — fińskiego i jesz­cze lektorka polskiego języka".
Zaczynam z zainteresowaniem przyglądać się tym ludziom, któ­rych wziąłem za drogerzystów.
Mam przed sobą cząstkę, ułamek tej wielkiej pracy, którą Niem­cy przerabiają celem
poznania spraw Europy Wschodniej. Poza Instytutem, którego przedstawicieli spotykam,
mają jeszcze w tym­że
Królewcu: l) „Instytut do badania spraw gospodarki wschodnio-europejskiej"; 2) „Instytut
do badania Rosji"
(für Russlandkunde);
 3) „Instytut
 gospodarczy do spraw Rosji i państw okala­jących" (Randstaaten);
 4) we Wrocławiu działa Instytut, rozciąga­jący swe czynności na Ukrainę, Polskę
południową i Państwa Bał­kańskie (gdy bratni Instytut Królewiecki zajmuje się Rosją
środ­kową i północną, Polską północną i Państwami Bałtyckimi); 5) w Gdańsku
Ostland Institut
; 6) w Stuttgardzie — centrala dla wszystkich mniejszości niemieckich na całym świecie
(założona w 1917 r., opracowuje l 500 czasopism; ma ewidencję 33 500 re­jestrowanych
organizacyj i towarzystw niemieckich, posiada biblio­tekę dzieł specjalnych, złożoną
z 39 000 tomów; katalog książek o niemczyźnie, wydawany jako miesięcznik, osiąga
nakład 30 000 egzemplarzy; Instytut posiada 8900 map; udziela rocznie 35000 informacyj
dla polityków, kupców, dziennikarzy itp.; wydaje wła­sny dwutygodnik
Der Auslanddeutsche
 oraz kalendarz).
Kiedy w swoim czasie Poincare wyliczał, że Niemcy wydają na akcję wśród swych rodaków
za granicą 100 milionów marek, Stresemann przeczył prostując, że Rzesza łoży na ten
cel „tylko'" 21 638 000 mk. Ale to
było za czasów „rozlazłej" Republiki Wei­marskiej. Pamiętajmy, że Rzesza Hitlera
ma do tych zagadnień
stosunek stokroć aktywniejszy. Ludzi
 na jej czele stojących owia­ły wiatry wszelkich krajów. Hit­ler urodził się w Austrii,
ojciec Goeringa był wielkorządcą długie bardzo lata w niemieckiej Afryce i syn jego
urodził się bodaj na okręcie między Niemcami i Afry­ką. Minister rolnictwa Darré,
ty­le mający do powiedzenia w spra­wie kolonizacji Prus Wschodnich, jest
  niemieckim
„kresowcem" z Egiptu, głośny Rosenberg urodził się w Petersburgu, stojący zaś przede
mną dyr. Koch jest im­portowany z uniwersytetu w Wie­dniu, ale, jak następnie sprawdzi­łem,
urodził się i maturę otrzymał we Lwowie.
Tak więc los zdarzył, że w tym zakątku, w którym zataiła się najbardziej skostniała
przeszłość, natrafiłem na najbardziej nowo­czesną armię, która przygotowuje Niemcom
podboje.
My wszak również mamy Instytut Bałtycki w Toruniu, Insty­tut do badania spraw narodowościowych
w Warszawie, Wschodnio-Europejski Instytut przy uniwersytecie w Wilnie, Instytut
Zachodnio-Słowiański w Poznaniu.
Jest to poważna walka umysłów.
I przyznaję: nie tak mnie trwożyły lotne oddziały Reichswery, które spotykałem na
ćwiczeniach w każdym zakątku Prus Wschod­nich, ile ta ekipa poczciwych paniuś i panów
z brzuszkami z po­kojowej armii niemieckiej, która nie potrzebuje oczekiwać wojny,
bo wciąż jest na froncie
.
Tymczasem ta pokojowa armia zaprasza nas niemniej pokojowo na obiad. Niebawem w Herberge
 miejscowego
Jugendvereinu,
 pod portretami Hindenburga i wodzów ruchu hitlerowskiego, jemy jajecznicę ze szczypiorkiem
i delikatnie siebie obskakujemy: a to z „Krzyżakami" Sienkiewicza, a to zgoła z Kopernikom,
a to z książką Giertycha.
Po obiedzie p. profesor Koch odprowadza nas do kajaka.
Orientuje się świetnie nie tylko w życiu gospodarczym czy poli­tycznym Polski, ale
nawet w szczegółach życia intelektualno-towarzyskiego Warszawy. Mówi, że Hitler widzi
dalej niż jakieś tam zadrażnienia lokalne polsko-niemieckie, że to żywioły nadgraniczne
niemieckie nie mogą nagiąć się do nowego kursu, uprawiając po dawnemu Kirchturmpolitik,
politykę o horyzontach, jakie można objąć z wież kościelnych ich rodzimych miasteczek.
— A nie robi panu przeszkód nasza policja? — zapytuje prof. Koch.
— Tymczasem nie.
Żegnamy się z tym, że zobaczymy się w Królewcu.
A kiedyśmy odjechali, Tirliporek komunikuje mi z oburzeniem:
— Wiesz, tata, „gotowany prosiak" (u Tirliporka każda napot­kana osoba stante pede
trzymuje przezwisko), który przy mnie siedział przy stole, zdał maturę w Łodzi, a
teraz mówi „u nas w Niemczech"...
— Głupiś, Tirliporku...
Niemiecki dziennikarz, pan Heinrich Hauser, mój czarujący ko­respondent, który obiecuje
swoją wizytę w Polsce, opowiada, że kiedy jechał do Prus Wschodnich, aby pisać reportaże
o tej dziel­nicy, sąsiedzi w przedziale kolejowym na terenie Rzeszy, dowie­dziawszy
się, że jedzie badać Das finstere Ostelbien, mówili: „Ach, to pan jedzie tam, gdzie
pieprz rośnie? Prusy Wschodnie! Ładny grosz kosztuje nas ta cała zabawa. Wieczna
Osthilfe (pomoc dla Wschodu). Miliony wyrzucone za okno. Tam dopiero się widzi, jak
pięknie jesteśmy rządzeni. Wszystko to, rzecz prosta, nie ma naj­mniejszego sensu.
W ciągu najbliższych pięciu lat wszystko to dostanie się w polskie rączki. Tam już
i bez tego wszyscy są na pół Polacy. Mamy też co się tak rozbijać o ten obcięty kikut;
nie będziemy przez niego bogatsi".
Pewno, że to jest głos „gminu", ale jakże charakterystyczny! Głos górnych dziesięciu
tysięcy to głos hr. Westarpa, który w Reichstagu, ukazując mapę Prus Wschodnich i
żądając dalszych kredytów, wołał: „Wystarczy spojrzeć na mapę terenów, w przed­łożeniu
rządowym przewidzianych jako teren Osthilfe, by zoba­czyć wschodnią twierdzę pruską,
ogarniętą ze wszystkich stron zalewem".
Tak oto od lat idea Osthilfe
 waży się między zdrowym sensem a pasją, między narzekaniem podatnika niemieckiego
i niemieckie
go przemysłu a patetycznymi gromami junkrów, dla których ko­lonizacja rządowa od
niepamiętnych czasów jest gratką nie lada.
Że zdrowy sens zwykle raczej ulegał pasji, świadczy chociażby ten pikantny fakt,
że jako bezpośredni skutek pesymistycznego memoriału v. Schöna, cytowanego jako motto
tego rozdziału, dano na pomoc dla Prus Wschodnich trzy miliony talarów z poleceniem
zmniejszenia produkcji zboża i zwiększenia hodowli.
I tak przez cały wiek XIX nieustannym ciągiem płynie pomoc dla Prus Wschodnich, interwencyjne
zakupy zboża itp. Nieuza­sadniony naturalnym rozwojem gospodarczym, a wywołany sztu­czną
akcją kolonizacyjną, wzrost ceny ziemi doprowadza znów do tego, że „porządek świata"
nie dał się jednak odkupić. W pierwszych latach XX w. zadłużenie rolnictwa Prus Wschodnich
jest trzy razy większe w drobnej własności i dwa i pół raza w wielkiej niż w Rzeszy.
80°/o tego zadłużenia stanowią nie inwestycje, a po prostu spłaty
 współspadkobierców, uciążliwe przez nienaturalne wyśrubowanie cen ziemi.
Wojna i dewaluacja uszanowały w dużym stopniu całą sprawę. Ale nierozsądna dzielnica,
nawykła żyć ze wsparć całej reszty Rze­szy, przemarnowała ten prezent dziejowy. I
podczas gdy tuż przed wojną hektar wschodnio-pruski był obciążony przeciętnie długiem
480 mk, co przy oprocentowaniu 4% stanowiło roczny ciężar 20 mk od hektara — już
w kilka lat po stabilizacji marki okazało się, że obciążenie wynosi 40 goldmarek
od hektara, że całe wschodnio-pruskie rolnictwo, którego wartość wynosi dwa miliardy
ma­rek, jest obciążone długiem na jeden miliard dwieście tysięcy marek.
W latach 1924—1930 wyrzucono w błoto czterysta siedemdzie­siąt milionów marek, w
pierwszym dziesięcioleciu powojennym osadzono 4 225 nowych osad o 52 000 ha obszaru,
w przecięciu więc rocznym osadzano 527 osad na 6 525 ha. Cały ten rezultat był bardzo
chwiejny i większość osadników bankrutowała. Jeśli zwa­żymy, że np. w Polsce w 1927
r. nadzielono 14 552 osady na 121 539 ha, z czego przez urzędy ziemskie tylko 25%,
resztę zaś w drodze kolonizacji prywatnej, zobaczymy, że skolonizowano trzy­kroć
więcej niż w Prusach Wschodnich na dwukrotnie większej przestrzeni i o wiele taniej.
Można by powiedzieć, że niesłusznie porównywam cyfry: tu — całego państwa, a tam
— jednej tylko dzielnicy. Ale nie zapomi­najmy, że na kolonizację tamtej jednej dzielnicy
idą środki całej ogromnej Rzeszy, że ta kolonizacja jest kolonizacją ogólnoniemiecką.
Bo, jak pisze cytowany już przeze mnie p. Hauser: „wszystko, co się dzieje w Prusach
Wschodnich, nabiera ogólnoniemieckiego znaczenia. Reforma rolna w nich przeprowadzona
oznacza nie tylko utrzymanie Prus Wschodnich, ale ratunek dla całej Rzeszy. Nie zapominajmy,
że jesteśmy w ogniu walki; to są siły życiowe słowiaństwa i niemczyzny, które tam
walczą".
Pan Hauser ma rację i nie ma racji. Rzesza mogłaby spokojnie żyć i rozwijać się bez
tych wyrwasów wschodnich. Natomiast jeśli idzie o panowanie nad Europą wschodnią,
to owe dziejowe szaleństwo jest koniecznością. Na drogach jednak owego dziejowego
szaleństwa leży Grunwald i miniona wielka wojna.
Ile to szaleństwo kosztuje, zresztą, jak każda akcja, która idzie przeciw naturalnemu
biegowi
życia, obrazowo poucza Hauser, sam również zwolennik kolonizacji. Badając dzieje
jednej z transz
Osthilfe
 w sumie 10 milionów marek, doszedł do przekonania, że:
Przede wszystkim przeznaczono pół miliona na aparat urzędni­czy. Aparat urzędniczy
począł działać. W czasie działania pochło­nął dalsze dwa i pół miliona marek. Z pozostałych
siedmiu mi­lionów marek płaci się pełną ręką obszarnikom po 50 000 mk, po 100 000
mk — ile kto chce. Szczupła reszta rozpyla się po osad­nikach, którzy nie mogą wyleźć
z długów i odsetek.
A tymczasem zapas ziemi wciąż jeszcze był duży. Po dziesięciu latach tej gospodarki
drobne, do 20 ha, gospodarstwa stanowiły 28% przestrzeni, średnie (do 100 ha) — 33%,
duże zaś 39%. Gdy z jednej strony pół miliona proletariatu rolnego Prus Wschodnich
sprawiało, że tylko co dwudziesty rolnik był posiadaczem ziemi, gospodarstwa ponad
500 ha stanowiły 341 jednostek o 408 tysią­cach hektarów. W całej Rzeszy podnoszono
gwałt, żeby parcelować, „Ludzi, jeszcze raz ludzi na obszary Prus Wschodnich, ludzi
przesiąkłych niemiecką kulturą i obyczajem!" Z drugiej strony w całej Rzeszy pamiętano,
że ci „przesiąknięci niemieckim obyczajem lu­dzie” diablo marnie na tym terenie,
objętym żywiołowym
Drang nach Westen,
 się spisywali. Przemysł protestował („Zarządzenia rządu mają na celu jedynie pomoc
i kolidują z potrzebami całego państwa" — stwierdzała w specjalnym memoriale Frankfurcka
Izba Zbożowa), podatnicy protestowali. „Urojone niebezpieczeń­stwo polskie daje Prusom
Wschodnim prawo do stałej renty" — pisał Morus w
Weltbühne.
W ten sposób rząd poczuł się wziętym w dwa ognie. Wówczas kanclerz Rzeszy, Brüning,
 przyjechał w 1931 r. do Prus Wschodnich i wygłosił mowę, w której wskazywał, że
„nie można postępować tylko za pomocą
polityki subwencyjnej. Musimy obrobić grunt twardą, systematyczną reformą, by pieniądze,
które w ostatnich latach tak suto wpływały dla Wschodu, nie zostały ponownie wlewane
do beczki bez dna".
Jako skutek tego nastawienia opracowano projekt piatilietki parcelacyjnej dla Prus
Wschodnich, którą normuje ustawa z 31.III.31. Pierwszy artykuł tej ustawy głosi,
że jest ona wprowadzana „ce­lem złagodzenia niedostatku, jaki cierpią ziemie wschodnie
wsku­tek wytyczenia nowych granic". Ustawa przewiduje wpłynięcie od przemysłu pół
miliarda mk w ciągu pięciu lat. Każdy pożyczko­biorca odpowiada solidarnie w 10%
za innych. Ma to na celu zaostrzenie kontroli sąsiedzkiej; w ciągu dalszych pięciu
lat mia­ło być preliminowane na kredyty osadnicze po 50 milionów rocz­nie, na cele
gospodarcze i kulturalne po 50 milionów.
Całokształt nowego programu z Trewiranusem na czele przewi­dywał l 350 milionów marek,
które miały być obrócone na tro­jaki cel: l) 950 mln mk na upłynnienie zamarzniętych
kredytów;
2) 250 mln na zakup nowych terenów kolonizacyjnych; 3) resz­ta na pokrycie odsetków
ciążących na sanowanych gospodarstwach.
Widzimy więc, że od 1931 r. program Osthilfe,
 mimo poczy­nionych fatalnych doświadczeń, nie tylko nie uległ zwężeniu, ale podjęty
został ze zdwojoną energią. W roku tym jedno tylko
Ostpreussische Siedlunggesellschaft
 zakupiło 25 000 dla
 parcelacji, czyli tylko to jedno Towarzystwo przerobiło dawkę sześciokrotnie więk­szą
niż to, co było dokonywane w latach uprzednich w ciągu ro­ku — połączonymi siłami
rządu i prywatnych organizacyj.
Czy i o ile program ten był wykonany, trudno jest coś powie­dzieć. Rzesza Hitlera
nie jest Rzeszą Weimarską i cyfr publikować nie lubi, jeśli zaś publikuje, to w tym
labiryncie
eksperymentów każda cyfra może mieć wielorakie znaczenie. Kwestii jednak nie ulega,
że proces parcelacji nie tylko nie uległ zahamowaniu, ale nawet się nasilił. Widać
to chociażby w krajobrazie: zrobiłem dwa tysiące kilometrów autem w Prusach Wschodnich
i nie było za­kątka kraju, w którym bym nie widział szeregu wznoszonych do­mów osiedleńczych.
Ostatnio
Königsberger Zeitung
 (Nr 289) po­dała wyniki akcji kolonizacyjnej za 1934 r. Stworzono 544 nowych gospodarstw
o łącznym obszarze 8 752,5 ha. Silny rozrost liczbowy wskazuje także tzw.
Anliegersiedlung
 (parcelacja mająca na celu wzmocnienie istniejących drobnych gospodarstw). W 1934
r. zostało w Prusach Wschodnich powiększonych ogółem 842 osiedli tego rodzaju (w
poprzednim roku 736). W ciągu
 tego samego roku przy­gotowano do dalszej kolonizacji obszar 90 946,6 ha (w 1933
r. obszar ten wynosił tylko 14995 ha).
Jeśli dodamy do
tego potężny ruch budowlany pod hasłem „ro­botnik pracuje w mieście, mieszka na wsi",
który miał w 1935 r. dać 19 200 nowych robotniczych domków kosztem 62 milionów
marek — zobaczymy, jak potężnie przeorywana jest struktura ustroju rolnego Prus Wschodnich.
Byłoby lekkomyślnością przypuszczać, że akcja ta, wzorem lat poprzednich, zakończy
się fiaskiem.
Tak by być mogło, gdyby Niemcy kalkulowali sprawę Prus Wschodnich jako sprawę tej
dzielnicy. Ale tę sprawę traktuje się jako rozgrywkę o panowanie nad wschodem Europy.
A wtedy każdą ofiarę poniesie Rzesza i na każdą ofiarę stać będzie Rzeszę. I wła­śnie
sprawa Prus Wschodnich w ostatniej fazie odsłania najlepiej zaborcze tendencje niemieckie.
Że akcja ta niechybnie pchnie ostateczną germanizację kraju naprzód, nie ma wątpliwości.
Nie trzeba bowiem wyjaśniać, że osiedlany żywioł jest dobierany bardzo starannie.
Należy natomiast postawić sobie pytanie, czy wiele jeszcze jest ziemi do roz­parcelowania
w Prusach Wschodnich i w jakiej części ta parcelacja dotknie powiaty zamieszkałe
przez ludność polską?
Na pierwsze pytanie zarówno Batocki i Schack, jak dr Bruno Hoffman i dr Teodor Hurtig
— dają dosyć zgodną odpowiedź. Według ich wyliczeń można jeszcze w Prusach Wschodnich
stwo­rzyć 15 000 osiedli zdolnych do wyżywienia 75 000 ludzi. Aby zwiększyć obszary,
nadające się do kolonizacji, podjęto energiczną akcję kultywacji. W 1934 r. skultywowano
30 000 ha, przy czym pomoc rządowa wyniosła 14 milionów marek. Istnieje możność osu­szenia
dalszych 280 000 ha.
Zarówno jednak to osuszanie, jak parcelacja raczej odbywać się będzie na terenach
północnych Prus
Wschodnich. Mazury nie ma­ją ani terenów wybitnie łąkowych do osuszania, ani nadmiaru
dużej własności. Siedzą na ziemiach najlichszych, które Niemcy woleli im zostawić.
Są zachłanni na ziemię i dlatego wiele majątków uległo parcelacji w toku dziejów.
Obecnie, poza powiatem ostródzkim, mającym 36 000 ha, własności ponad 200 ha, i niborskim,
ma­jącym 13 000 ha, żaden z powiatów mazurskich nie ma tego typu własności więcej
niż 11 000 ha. A ponieważ ze względów kultu­ry rolnej Niemcy nie uważają za właściwe
zmniejszać
 stanu posia­dania większej własności poniżej 15% ziemi użytkowej, widzimy więc,
że nowoczesna hitlerowska
Osthilfe,
 aczkolwiek sama w so­bie wiele potężniejsza, nie jest dla naszego posiadania zbyt
groźna.
Rzecz prosta, obracamy się, stawiając te prognostyki, w sferze rozwiązań utartych.
Jednak ustrój hitlerowski to jest ustrój totalistyczny i jako taki próbować może
wielu innych rozwiązań. Do takich należy na przykład plan uprzemysłowienia Prus Wscho­dnich,
który, wedle zapewnień hitlerowców, ma w ciągu pięciu lat podnieść stan liczebny
tej prowincji z dwóch na trzy i pół miliona ludzi.
A że ludność rolnicza Prus Wschodnich liczy 61%, gdy w Rzeszy właśnie ludność miejska
liczy 64,5%, tego więc rodzaju plan, gdyby został przeprowadzony, odbije się w sposób
decydujący na polsko­ści powiatów o ludności polskiej.
Dla nas, Polaków, jednak punkt ciężkości nie leży w sprawach ekonomicznych. Bo to,
co uważamy za ludność polską, wcale się za ludność polską nie uważa. Punkt więc ciężkości
leży nie w tym, czy nam będą wsadzać na kark nowych Niemców, tylko w tym. czy to,
co jest z krwi polskiej, nie jest bezpowrotnie stracone. Ta książka, nadużywając
cierpliwości czytelnika, musi tabelkami cyfr znaczyć Smętkowe gospodarstwo, aby postawić
to jedno właśnie kapitalne zagadnienie.
***
WSZELKI LUD RODOWITY I HISTORYCZNY, W HISTORIĘ ŚWIATA ZACHODZĄCY, JEST JAKO ROŚLINA
W PATRIARCHALNEJ OSIADŁOŚCI: Z NASION NA OJCZYSTYM ROZKWITA GRUNCIE, A POTEM ZA BŁOGOSŁAWIEŃSTWEM
NIEBA W WYSOKIE CIENI­STE DRZEWO WYRASTA. TYLKO TAKI NARÓD JEST NA KSZTAŁT DRZEWA
POŚWIĘCANEGO, KTÓRE WIEKAMI BEZPRZESTANNIE ZIELENIEJE I BEZPRZESTANNIE KWITNIE —
W BURZY, W POGO­DZIE, BEZ PRZERWY.
Maurycy Mochnacki
ŁUPIĄCY SIĘ FORT I RZEŚKIE WIEKI
ZADZIWIAJĄCO U TYCH KOLONISTÓW ZANIKŁ DAR IMPROWI­ZACJI. NIEMAL NIE ZDARZA SIĘ WIDZIEĆ
SAMODZIELNIE POSTA­WIONEGO PŁOTU, LUB SAMODZIELNIE SPROKUROWANYCH NA­RZĘDZI ROLNICZYCH.
OKAZUJE SIĘ, ŻE W TYCH LUDZIACH NIE MA KRZTY PIONIERSKIEGO DUCHA. OKAZUJE SIĘ, ŻE
W ICH GŁOWACH MOCNO ZASIADŁA MYŚL: PAŃSTWO JEST OBOWIĄZA­NE POMAGAĆ NAM BEZ KOŃCA.
LUD POLSKI POSIADA ZALETY, Z KTÓRYMI BY NIE WADZIŁO NIEMCOM SIĘ ZAPOZNAĆ: MAŁE POTRZEBY;
ZACISKANIE PASA; WYTRWAŁOŚĆ I PRACOWITOŚĆ, KTÓRE POLSKIEGO ROBOTNIKA ROBIŁY NIEZASTĄPIONYM
W NIEMIECKIM ROLNICTWIE I PRZEMYŚLE: MIŁOŚĆ ZIEMI, RODZINY, DUMA Z LICZNEGO POTOMSTWA.
Heinrich Hauser: „Wetter im Osten"
W dół od Wojnowa, po minięciu Starej Ukty, położonej o trzy kilometry niżej, zaczyna
się partia, którą niemieckie przewodniki określają jako mniej piękną.
Przyjęte jest uważać krajobraz za ładny, jeśli ma ładne per­spektywy, dobre pofalowanie
zieleni, sztafaż wodny, bogactwo ko­lorów, jakąś makietkę „niedbale rzuconej wsi",
jakiś kontrastowy pierwszy plan itp. łatwizny. Ten stosunek do „ładnego" krajobrazu
mają wszystkie żywioły urbanistyczne, które traktują
landszaft
jako miły, niekłopotliwy, nieobowiązujący do niczego wypoczy­nek.
Wychowałem się między dwoma krajobrazami. Matczyna dolina Niewiaży jest istotnie
jednym z najpiękniejszych widoków na zie­miach dawnej Rzeczypospolitej. Piękna, pełnowodna
i powolna Niewiaża płynie między łąkami zalewnymi, które z obu stron bra­mują łańcuchy
wzgórz. Na jasnych łąkach bieg rzeki znaczy się ciemnym pasem ożyn, stoją na nich
samotne dęby i szklą się je­ziorka, z których bije mocny zapach tataraków; wzgórza
są po­przecinane wąwozami, głębokimi wąwozami; z ich dna rośnie wspa­niały starodrzew
liściasty, a górą, brzegiem, ciemnieją świerki; do stóp świerkom podchodzi złote
zboże i hreczka. Et, co tam gadać — przeczytajcie „Pana Tadeusza".
Otóż, przyjeżdżając na wakacje, nie miałem kłopotu z tym kraj­obrazem: było pięknie;
było przyjemnie.
Za to kiedy przyjeżdżałem do ojcowych białoruskich Kalużyc, trzeba było
 czekać i cały tydzień nieraz, aż dusza się otworzy na ten ubożuchny krajobraz naszej
biednej białoruskiej ziemi, brzó­zek smutnych nad koleinami dróg. To nie był krajobraz
gotowy. To był krajobraz, który trzeba było dopełniać polowaniem, konną jazdą, pływaniem.
To był krajobraz, do którego nie można było mieć stosunku biernego i wypoczywającego,
boby człowieka ogar­nęła nostalgia.
Zapewne niemieckie przewodniki kajakowe są pisane przez ur­banistów. W zachwyt ich
wprawia górny bieg Krutyny, za to jej dolny bieg określają jako mniej godny uwagi.
W tym dolnym biegu Krutyna zwalnia prąd i płynie szerokimi podmokłymi łąkami. Aż
do ujścia do Bełdan, na przestrzeni około dwudziestu kilometrów, kraj jest pusty.
W perspektywie zielonych łąk, na których stoją wzniesione niewidzialnymi rękami stogi,
gdzieś na ich brzegach tkwią zielone zagajniki. Rosną one na róż­
nych wzniesieniach i człowiek czuje, że tam gdzieś muszą być osie­dla ludzkie, i
wypatruje dymów nad czubami drzew. Zakręt za zakrętem ma przynieść rozwiązanie zagadki
tego kraju.
Zakręt za zakrętem mija i tylko coraz większe ilości czapli zrywają się nie­chętnie
do lotu, znacząc na niskim niebie charakterystyczne syl­wety, które przypominają
niezgrabnie skleconą i zbitą przez dziec­ko z dwóch deseczek sylwetę ptaka. Ogromne,
brunatne jastrzę­bie pełnią swoją nieustającą służbę. Łódeczka nasza jest punkcikiem
w tej podmokłej i sennej dolinie. Sady już okiściały, zbóż tu nie ma, kwiatom tu
za mokro — jest królestwo surowej zieloności. Łódeczka jest punktem w tej jednostajnej
zieleni i z serca czło­wiekowi spada ciężar panowania przyrodzie, i człowiek gotów
się jej bać.
Kajak wnosi na jezioro Gardeńskie, na jezioro Jeżewskie. O bur­tę uderza wiatr i
 fala. Wieczór idzie, mapy mylą, może to w ten przesmyk, a może w tamten? Co zrobić,
gdy całkiem się ściemni, bez namiotu, na tej wodnej powierzchni, w podmokłych brzegach,
bez śladu człowieka?
Rzecz prosta, są to baje. Jeszcze żaden kajakowiec nie zginął na pustkowiu z głodu
ani go nie rozszarpały dzikie bestie.
Ale czyż nie baje przeżywamy w książce, w teatrze, na wysta­wie obrazów, na koncercie?
— Przecież wiemy, że, koniec koń­ców, pójdziemy spokojnie do domu i że te lawiny
dziwnych niepokojących rzeczy są oddzielone od naszego życia.
Czyż jednak nie są one o tyle bliżej nas w samotne noce na rzuconym na czarne wody
kajaku, o którego dno krótkim ude­rzeniem bije idąca z dna jeziornego fala, że nie
mamy się wzru­szać?
I kiedy przez któryś tam przesmyk wychynąwszy, z ostatniej czarnej, okrągłej i wilgotnej
trzciny wpadamy znowu w prąd wody i rozumiemy, że jesteśmy na Czarnej Rzece i lada
chwila otworzy się przed nami szeroka przestrzeń Bełdańskiego jeziora — nad głową
odzywa nam się (o zapomniany, o zbawczy, o zbędny, o ocze­kiwany) ludzki głos.
Glos niemieckiej kolonistki, która nas wzięła na nocleg.
Miejscowość nazywa się Iznoty, leży nad Czarną Rzeką. Ma parę chałup, odrzuconych
od siebie, nieufnych. Piaszczysta droga od czarnej, chybkiej wody prowadzi w opłotki.
Bór jest czarny, woda w rzece czarna, czarne olchy, zwisające nad wodą. Z drugiej
strony wzgórza, na którym stoją domy, szkli się nieruchomo jezioro. Tchnie puszczą.
Człowiek oczekuje, że dom, do którego go wpro­wadzą, będzie kryty słomą, porosłą
zielem; że w ogrodzie między marnymi jabłonkami będą stały pnie huczące pszczołami;
że w izbie, mniejsza o to czy kurnej, ogień będzie wyzwolony w szerokim pa­lenisku,
że blask jego będzie chodził po bursztynowych ociosach ściany, w której szparach
tkwi mech.
Ale trafiliśmy do przybyszów z zachodu, do Niemców. O typie życia kolonistów niemieckich
pisze autor niemiecki, dr Engel, że „ścisły związek z przeszłością został zatarty
tam, gdzie tylko osie­dlili się Niemcy. Tam wszędzie brak w charakterze ludowym tęs­knoty,
melancholii i niewyczerpanego gawędziarstwa — tak charak­terystycznych dla wschodu.
Tu stoi człowiek trzeźwo i jasno na ziemi wyzutej z poezji".
Istotnie, wnętrze tego domku sili się na naśladowanie miesz­czańskich apartamentów.
Pluszowy taboret, z którego wyłazi mor­ska trawa. Patarafki, wyszywane ręczniczki,
fotografie, laurki i na każdym z tych przedmiotów aforyzm, morze aforyzmów ocieka­jących
mądrością, statecznością, dobrą radą albo witzem mającym rozjaśnić życie.
Ale mądre maksymy,
drukowane gdzieś w Berlinie, nie grzeją tych ludzi. Są zgorzkniali. Ale witze pierwszorzędne,
wyobrażające perypetie z zaburzeniami żołądkowymi, grubasów pod gazem, zmia­tających
przed rozgniewanymi małżonkami, niesfornych chłopców, biorących baty w dokładnie
wymalowane różowe wypukłości — nie, te witze nie bawią ich. Są smutni.
Po powstaniu Państwa Polskiego wynieśli się spod Kulm (Chełm­na), gdzie łąki zalewne
szły aż do Wisły, gdzie bydłu na pastwisku rośna trawa sięgała po kolana. Ach, jak
tam było dobrze! Optowali za Niemcami i nie mogą tego odżałować. Ich krewni, którzy
zde­cydowali się zostać w Polsce, mają się lepiej.
— Czyż wam rząd niemiecki nie pomógł?
Pomógł. Naturalnie, że pomógł. Darowano im cały dług. Ale mimo to są rozżaleni, zawiedzeni.
Biedne ofiary, zatrute oparami systemu subwencyjnego. Systemu, mającego za sobą parosetletnią
praktykę.
Według obliczeń sprzed paru lat (bo teraz żadnych cyfr rozeznać jest nie sposób),
musiała Rzesza wpompowywać rocznie w Prusy Wschodnie 200 milionów marek subwencyj.
Aby te .pieniądze rozprowadzić, stworzono całe systematy. Nigdzie na świecie system
subwencyjny nie został tak naukowo rozpracowany. Usta­liła się zasada, że za wytrwanie
na wschodzie należy się wynagro­dzenie.
U Polaków było przeciwnie: za wytrwanie na wschodzie nale­żały się cięgi.
Który system wychowywał lepiej dusze ludzkie, okazało się, kie­dy wzięte zostały
na ogień dziejowej próby.
W oberży w Mikołowie w karcie restauracyjnej zwrócił moją uwagę „befsztyk a la Kościuszko".
Było to jeszcze przed plebiscy­tem, zanim zdecydował się los tej ziemi. Spojrzałem
na tekst nie­miecki — ten sam befsztyk figurował tam „a la Hindenburg".
Doświadczenia, któreśmy zrobili z żywiołem niemieckich mia­steczek na polskiej ziemi,
wykazały, że żywioł niemiecki skru­szył się przy usunięciu subsydiującego aparatu
państwowego. I do­piero obecnie ponownie się regeneruje — w walce.
Ale w Prusach Wschodnich nie ma z kim walczyć, pomimo wrzasków miejscowych działaczy
kresowych. Żywioł mazurski jest wdeptany w ziemię całkowicie. Walczy się więc z własnym
rządem o subwencje. Więcej subwencyj!...
Bezczelność pruskich junkrów w kierunku szantażu rosła pro­porcjonalnie do słabości
rządów. Taki poseł von Plehve zagroził po prostu w Landtagu Pruskim, że Prusy Wschodnie
odpadną od Rzeszy, o ile żądane subwencje nie zostaną przyznane. „O ile do 1 kwietnia
1929 roku — wywodził patriotyczny poseł — sprawa nie ruszy z miejsca, cierpliwość
Wschodnio-Prusaków pęknie. Znaj­dą się jeszcze w Prusach Wschodnich ludzie, którzy
potrafią ująć los tej prowincji w swe dłonie".
Moi koloniści iznoccy są małymi ludźmi, grozić nie umieją, nie umieją sformułować
swoich pretensyj. Ale są zawiedzeni. Ale lecą na żywy grosz, a poza tym uważają,
że nic się nie opłaca. Pytałem ich kolejno o nabiał, o opasy, o drób, o roboty w
lesie. Nic, według nich, się nie opłaca.
Po przespaniu nocy pod własnymi pledami, które wzięliśmy z kajaka, wyszedłem przed
dom. W ogródku o łysej trawie, po­krytej gęsim pomiotem, stał gospodarz i leniwie
pomachiwał na
drób batem, nie dając
mu się rozłazić. W olszach za rzeką siedzą gawrony, a nad lasem wiszą jastrzębie;
wczoraj znaleziono dorosłą gęś na rzece, z rozdziobaną głową, przedwczoraj wrony
porwały dwa kaczątka; więc gospodarz stoi tak oto cały dzień i pomachuje biczykiem.
Żegnam się z gospodarzami i pytam, ile się należy za nocleg i śniadanie.
— Drei und halb Mark pro Person —
 odpowiada jak z nut gospodyni fachowym „pensjonatowym, miejskim językiem"'. Sie­dem
marek za dwójkę. Piętnaście złotych! —
L’appetit vient en mangeant...
 subwencje państwowe.
Że polityka wschodnia jest niezdrowa, wie nie tylko społeczeń­stwo
 polskie, ale i niemieckie, jak wykazują choćby przytoczone przeze mnie cytaty. Gdyby
chorobliwość sprawy nie była nagminnie znana, nie dałby sobie Sejm Pruski mówić ustami
posła Baczewskiego słów tak druzgoczących:
„Skoro sobie uprzytomnimy — mówił ten wschodnio-pruski poseł — te cyfry, skoro się
widzi, jak wyrzuca się miliony, i gdy się słyszy, jak na tym miejscu ceni się wysoko
patriotyzm wschod­nio-pruski, wówczas trzeba powiedzieć: ten patriotyzm źle pach­nie,
skoro każe się opłacać milionami marek. Panowie patrioci ze wschodu potrafią na tym
patriotyzmie robić dobre interesy. Jest uderzające,
że niemiecki charakter tego rzekomo niemieckiego kraju mają wykazać dopiero miliony.
Jest to nic więcej, jak kupno dusz za judaszowe srebrniki. Ta sztucznie wytwarzana
praniemieckość jest rośliną cieplarnianą, która tak długo da się hodować, jak długo
polewa się ją wodą milionów. Z chwilą gdy milionów za­braknie, uschnie roślina cieplarniana,
gdyż niemczyzna na tych ziemiach nie jest u siebie w domu".
No, ale właśnie w dobie Rzeszy Hitlerowskiej, w dobie na­kręcania koniunktury, pieniądze
płyną do tego kraju tak jak nigdy.
To nie jest akcja gospodarcza i kolonizacja. Kalkulacji w tym nie szukać.
To — fort.
W kalinkowym lasku nockę nocowała,
Jeszcze nie świtało, o przewóz wołała:
Przewieźże mię, przewieź, przewodniczku młody,
Ja tobie zapłacę z tamtej strony wody!
Przewoźniczek przewiózł, nie ma czym zapłacić,
Czy talarzyk stmienić, czy wianuszek stracić?
Talarzyk stmieniwszy, drugiego nabędę —
Wianuszek straciwszy, chodzić w nim nie będę!
— Nie trać ty, dziewczyno, wianka rucianego:
Zapłaci mię Pan Bóg z nieba wysokiego.
Nie wiem czy tak, czy też podobnie jak w tej piosneczce
mazur­skiej rozmówiła się Tili z przewoźnikiem, ale widzę, że jedzie ku mnie i macha
„śneptuszkiem"
(Schnupftuch — chustka do nosa).
Jesteśmy na jeziorze Nidzkim. Spójrzcie na mapę: dziwne to jezioro. Ogromny łuk wodny,
położony w samym dole kompleksu jezior mazurskich, długi na 20 kilometrów, szeroki
przeważnie na pół kilometra, zasiany pięknie zadrzewionymi wysepkami, noszą­cymi
nazwy Królewskiej, Bukowej, Brzozowej, Bukietowej itp., tak, że gdy się płynie jeziorem,
ma się wciąż wrażenie, że już jezioro jest zamknięte i wciąż droga otwiera się na
nowo.
Przyjechaliśmy tu z Iznotów od kolonistów niemieckich. Opu­ściwszy ich, wpłynęliśmy
niebawem na jezioro Bełdańskie. Jezioro niebezpieczne dla żeglarzy, bo ma tę właściwość,
że wiatr się na nim zmienia co chwila, że wypada z zaułków jeziornych. Bełdany mają
takie „prześwisty", przez które ciągnie wiatr omal morski; bo łączą się z potężnymi
Śniardwami.
Jezioro Bełdańskie
Nam jednak wiatr dobrze w żaglach siedział; cieszyliśmy się słu­chając, jak rozpryskuje
się woda, pruta dziobem. Od czarnych zalesionych brzegów odrywały się barwne łódeczki,
środkiem szły parowczyki wycieczkowi;. Byliśmy na wielkim szlaku jezior: Węgoborek
(Angerburg), Lec, Mikołajki, Rudczany.
Jezioro Nidzkie
Zdążaliśmy do Rudczan.
Prześluzowawszy śluzę Guzianki, przejechawszy oba Guziańskie jeziora — większe i
mniejsze, przy czym zwracam uwagę ko­legów kajakowców, że wyjazd z jednego jeziora
na drugie jest za­maskowany i trudny do znalezienia — znaleźliśmy się w kurorcie
Rudczany, w bardzo eleganckiej restauracji, gdzie Sancho Pansa mógł dać upust swojej
namiętności do lodów, a ja przeczytać ga­zety. Potem kąpaliśmy się na miejscowej
plaży, potem ponownie jedliśmy lody, ale kiedy wieczór się zbliżał, Sancho PaMsa,
który jest honorowy, orzekł, że nie po to jesteśmy Liwingstonami, żeby nocować po
kurhausach, i kiedy „fulary" miejscowe ściągały na
Abendbrot, odcumowaliśmy „Kuwakę" i ruszyliśmy prosto w kie­runku najbliższej wyspy.
Za tą wyspą odsłonił się oczom naszym przylądek werżnięty głęboko w wody jeziora,
przylądek, który nazywa się Skonał. Je­zioro Nidzkie leży w centrum puszczy Piskiej
(Jańsborskiej) i kto wie, jakie historyczne sprawy dały chrzest temu przylądkowi.
Na przylądku stało jakieś obejście gospodarskie. Ale że conocne translokowanie wyładowanego
kajaka to rzecz uciążliwa, a po drugiej stronie jeziora ujrzałem jakąś nawodną szopę,
zapewne hangar na lodzie, zostawiłem więc Tirliporka na brzegu, by pró­bowała szczęścia
z gospodarzem, a sam zapuściłem motorek i uda­łem się na rekonesans.
Hangarek był zamknięty: chcę wracać, a tu Tirliporka wiezie jakiś „przewoźniczek
młody”. Okazuje się, że to jest syn właści­ciela tych zabudowań na przylądku, mister
Grenda.
Mister Grenda jest ubrany w elegancki kostium sportowy i za­bójczy krawat. Jest wieczór
niedzielny. Wyrażam przypuszczenie, że wybiera się na potańcówkę. Uśmiecha się:
ungefähr tak... Ale
przedtem nas odwiezie do ojca. „Pan nie mają co szukać" — u nich znajdzie się
 pomieszczenie dla łodzi.
Nad brzegiem czeka już stary Grenda, stary, jeśli tak można powiedzieć o czterdziestokilkuletnim
człowieku. Ma jasną i we­sołą twarz. „A toć chodźta — powiada — możeta u nas przeno­cować".
W schludnym mieszkanku poznajemy jego żonę. Podnosi się etykietalnie na nasze spotkanie,
na dźwięk jednak mowy polskiej uśmiecha się życzliwie i wraz zaczyna się krzątać
koło posiłku.
Grenda z żoną i synem
Gwarzymy sobie tymczasem z Grendą. Chcąc mu basować — a czymże można bardziej basować
rolnikowi każdej szerokości geograficznej, jak narzekając na zbiory i koniunkturę
— opowia­dam mu dosyć popularną w Prusach Wschodnich anegdotę:
Der liebe Gott zabawił się w Harun al Raszyda i udał się w piel­grzymkę po ludzkim
łez padole.
Niebawem ujrzał człowieka siedzącego nad drogą i płaczącego rzewnie.
—      Czego płaczesz, dobry człowieku? — zapytał Pan Bóg.
—      Straciłem żonę — brzmiała odpowiedź.
I Bóg wskrzesił mu żonę.
Następny płaczący rozpaczał po stracie dziecka. I Bóg przy­wrócił mu dziecko. I tak
szedł po ziemi i czynił dobrze, i ocierał łzy ludzkie.
Aż pewien kolejny beksa, zagadnięty przez Boga, pokręcił głową.
— Nie, Panie Boże, na moje nieszczęście nawet Ty nie pora­dzisz — jestem rolnikiem
w Prusach Wschodnich.
I dobry niemiecki Bóg usiadł razem z biedakiem w rowie przy­drożnym, i płakali obaj
gorzko i bezradnie.
Grenda przyjmuje w ogóle z entuzjazmem każdy kawał. Jest niedziela, w niedzielę zaś
musi wypocząć i pośmiać się. Toteż śmieje się i powtarza: „Jo, jo, rychtycznie mu
rzekł'', ale bez większego przekonania.
Widzę, że anegdota moja jest stracona, Że należało ją opowie­dzieć o jeden postój
wcześniej, u Niemców kolonistów w Iznotach: tam by niewątpliwie znalazła zrozumienie.
Na stół, pokryty czystą serwetą, wjeżdża ryba smażona, ryba gotowana, słodki kołacz,
poziomki, zsiadłe mleko, słodkie mleko, kawa. Widać, że tym ludziom robi przyjemność
jak najobficiej stół zastawić. W iluż domach bywałem w późniejszej włóczędze? Trudno
się było gdziekolwiek wymigać od obowiązkowego kofeju, a w ogóle stawiali zawsze
wszystko, co tylko mieli w domu. Lud jest zdemoralizowany, zmaterializowany, o duszy
zabitej. Ale niezłomne puszczańskie prawo gościnności nie załamało się jeszcze. I
może patrzę na sprawy zanadto tak, jakbym je chciał widzieć, ale szafy się otwierały
i stół nakrywał wszędzie na dźwięk mowy pol­skiej. Dzieci nie posyłają do szkół
 polskich, w plebiscycie głoso­wali przeciw Polsce, wstydzą się, że nie są Niemcami,
ale z tą mową jest im dobrze. Cieszą się na nią, gdy w dom wchodzi, i po­krywają
stół białym obrusem, niby na przybycie Przenajświętszego Sakramentu.
Dzieci Grendów, dziewcak lat dziesięciu i kilkunastoletni siurek (chłopak), nie mówią
po polsku. Rodzice od maleńkiego rozma­wiają tylko po niemiecku, aby potem nie mieli
trudności w szko­le. Ale już ich dziewiętnastoletni syn, któregośmy spotkali na łódce,
po polsku mówi. Objaw to powszechny, że po ukończeniu szkoły młodzież się repolonizuje.
Budować jednak zbyt wiele na tym fakcie nie należy. Niemiecka praca ostatnich lat
poczyniła ogromne postępy w kierunku wzięcia młodzieży w wieku poza­szkolnym pod
swoje skrzydła. Powszechna powinność pracy w pół­rocznych obozach i wprowadzenie
służby wojskowej — tę ger­manizację młodzieży, i tak omal kompletną, jeszcze bardziej
po­głębi.
Grenda siedzi na osiemdziesięciu morgach, gdy koloniści w Iznotach mieli ich blisko
siedemdziesiąt. Różnica nie tak istotna, pod­czas gdy nastawienie życiowe różni się
istotnie. Grenda ma dwa­naście sztuk bydła, przychówek w pięknych kiźlakach (źrebakach),
tęgiego drygata (ogiera), ale ani jednego pachołka (parobka). Sam pracuje z żoną
i starszym synem.
Pytam go, od kiedy tu siedzi na tej ziemi. Śmieje się, bo śmieje się chętnie i wiele,
ale nie odpowiada, bo i cóż mógłby odpowie­dzieć: to tak jakby kto jegliję w boru
pytał, odkąd tam rośnie.
Jest to twarda rasa kolonistów, żywiołu mazurskiego, którego nie zmogły siedemsetletnie
przeciwności. Dobrze mówię, że siedemsetletnie. Wszak to w 1236 r., w trzy lata po
zwycięstwie nad Prusakami pod Dzierzgonią (nieraz w nauce polskiej niepotrzebnie
nazywanej Kiszporkiem od niemieckiej jej nazwy Christburg), odniesionym przy pomocy
rycerzy polskich, otrzymuje przybysz z Niemiec, rycerz Dietrich von Depenow, dobra
obszerne pod wa­runkiem, aby ich nigdy nie sprzedał Polakowi.
Od tamtych więc już czasów, jeszcze z epoki braterstwa broni przeciwpogańskiej, datuje
się polonofobia krzyżacka, nie pozwa­lająca na osiedlanie się bez przeszkód żywiołu
polskiego.
Mimo to żywioł ten napływa ciągle i nieustannie. Uczeni nie­mieccy jak Döring, Gause,
Schnippel dowodzą, że osadnicy polscy zaczęli napływać dopiero po pokoju toruńskim,
a więc po 1466 r.. kiedy wpływom polskim w Prusach otwarła się szeroka droga. Ale
zbijają to sami Niemcy, jak na przykład dr Gollub, który pisze, że
Wildniss
 była przez Krzyżaków pozostawiona bynajmniej nie ze względów strategicznych, bo
ciężko zbrojnym braciom zakonnym przedzierać się przez nią było trudniej niż ich
przeciwnikom. ale że
Hauptgrund durfte der Mangel an geeignetem Menschenmaterial gewesen sein
 (główną przyczyną był brak odpowiedniego dla kolonizacji materiału ludzkiego). Potwierdzają
to Hoffman i Hurtig: „Dla zasiedlenia puszczy brak było Niemców i chcąc nie chcąc,
musiał się zwrócić Zakon i jego niemieccy spadkobiercy do sąsiedniego żywiołu mazurskiego".
Wreszcie bardzo poważny uczony Kasiske, którego książka, wy­dana 1934 r. w Królewcu,
jest niezmiernie ważką pracą, wprowa­dza tezę, że główna fala osadnictwa w Prusach
Wschodnich miała miejsce w stuleciu trzynastym i że już osadnictwo ludności w czter­nastym
stuleciu było dziełem ludności miejscowej, jej ruchów i wę­drówek
(Binnenwanderung).
Nie jestem zwolennikiem historiozoficznego przekomarzania się. Ale uważam, że uświadomienie
sobie faktu, iż ludność polska sie­dzi na tamtych ziemiach od siedmiuset lat i od
siedmiuset lat da­je sobie radę bez opieki polskiej, może i powinno mieć w społe­czeństwie
polskim miejsce. Nie tylko, by umocnić jego wiarę. Ale i aby postawić przed świadomością
odpowiedzialności za to, że nie spełnione od siedmiuset lat pożądania Niemczyzny,
nie spełnione za czasów upadku Polski — teraz, za czasów, za które my jesteśmy odpowiedzialni,
spełnić się mogą.
Siedzimy więc tam od siedmiuset lat, przyszliśmy w masie rów­no z Niemcami, a penetracja
nasza do tej ziemi odbywała się dużo wcześniej niż niemiecka.
Imigracja polska na te ziemie szła trzema drogami. Z ziemi Chełmińskiej w XIII i
XIV w. szła ta imigracja na Pogezanię oraz przez ziemię Lubawską i północny skrawek
Sasińskiej na południe Warmii.
Z tą falą spotkała się fala osadników idąca z Mazowsza na dzi­kie obszary Galindii
i Sudawii.
To w tej fali przybył prawdopo­dobnie Grenda. Ta imigracja była istotnie stosunkowo
późna, bo
możliwa dopiero po spacyfikowaniu Litwy w drodze Unii przez Polskę (Sudawia leżała
nad granicą litewską) i po otrzymaniu przez Polskę wpływów na tok spraw w Prusach
Wschodnich, a więc po pokoju toruńskim (1466 r.). Natomiast bardzo dawna imigracja
szła trzecim korytem, z nadgranicznego Pomorza Gdańskiego: ślady jej sławny uczony
niemiecki Trautman znajduje jeszcze w czasach przedkrzyżackich.
Stąd obecnie jeszcze, jeżdżąc po Prusach Wschodnich, trafia­łem na całkiem inną gwarę
 mazurską, inną warmijską i inną lud­ności Powiśla.
Rozpoczęty w XIII stuleciu kurs antypolski trwa bez przerwy po dziś dzień, osłabiany
tylko okresami konieczności osiedlenia ziemi, na którą nie było dosyć odważnych amatorów,
albo krót­kimi chwilami flirtów propolskich pierwszego elektora, kiedy szło o to,
aby utrzymać się wobec Rzeszy.
W 1684 r. wychodzi prawo, że nieszlacheckie majątki mają być sprzedane szlachcie;
prawo godzące w drobną szlachtę polska, która nie umiała się wylegitymować.
W 1724 r. wychodzi prawo zabraniające polskiej imigracji do Prus Wschodnich.
Kiedy tamte środki okazały się jeszcze nie dosyć skuteczne, w połowie XVIII w. Kamera
wzięła się do wywłaszczania chłopów polskich. Wyludnienie jednak, jakie spowodowały
wojny Fryde­ryka II, kazało poniechać tej akcji.
Sławne reformy Steina i Hardenberga, uwłaszczające chłopów w pierwszej połowie
XIX stulecia, zostawiają im połowę lub jedną trzecią tego, co posiadali. Junkrzy
tyją. Tak np. hr. Lehrdorf miał w 1795 r. 86 chłopów i 25 parobków, w 1830 zaś roku
już posiadał tylko 10 chłopów i aż 178 parobków.
Wreszcie przyszły kredyty w zeszłym i Osthilfe
 w tym stuleciu. Zda się, w ciągu dziejów, nad głowami tego ludu śpiewał ponury chór
z Wyspiańskiego:
Wzbroń mu ziemię,
wzbroń mu rolę,
wzbroń mu siły,
wzbroń mu wolę.
Niechaj będzie
poniechany,
ludziom, światom
zapomniany.
Wzbroń mu soli,
wzbroń mu chleba,
wzbroń mu domu,
wzbroń mu nieba.
Niech się błąka
obłąkany,
zapomniany,
poniechany.
Klątwa spełniła się w dużej części. Ale czy w całości?
Zanim ruszyłem w drogę, czytałem w ełckiej gazecie niemiec­kiej takie wezwanie:
,,Jeśli nie chcemy, aby nas w ciągu jednego życia dwóch poko­leń spotkała ta sama
tragedia, co w Poznańskiem, to jest już naj­większy czas zabrać się do kolonizacji
wewnętrznej".
Mniej więcej tak samo pisało się w denkszriftach krzyżackich.
Grenda kraje chleb i uśmiecha się przyjaźnie.
Grenda nic od nas za nocleg nie wziął. Grenda nie trzyma pa­chołków. Po obejściu
Grendy biegają spasione kiźlaki. Grenda gło­sował w czasie plebiscytu za Niemcami
i mówi o tym jak o czymś naturalnym. Grenda mówi z dziećmi po niemiecku. Grenda roz­promienia
się na dźwięk mowy polskiej.
Polska o Grendzie nic nie wie, Grenda o Polsce nic nie wie.
Grenda — to wieki.
Udaję się na spoczynek, obładowany kupą książek polskich, dru­kowanych szwabachą,
książek, które znalazłem u Grendy *.
* Tytuły książek znalezionych u Grendy: l) „Biblia, tj. wszystko Pismo Święte Starego
i Nowego Przymierza, według edycji Biblii Gdańskiej roku 1632 wydanej ułożone"; 2)
„Nowo wydany Kancjonał Pruski, zawierający w sobie wybór pieśni starych i nowych
w ziemi Pruskiej i Brandenburskiej zwyczaj­nych z wyrokami Pisma Św. nad każdą pieśnią
z gorliwymi modlitwami ko­ścielnymi pospolitymi i osobliwymi wszystkim wobec służącymi
a oraz tej z potrzebnymi rejestrami z przedmową nauczającą. Takim sposobem tego Kancjonału
każdy ku zbudowaniu swemu zażywać ma"; 3) „Jana Arnta świętej pamięci Generalnego
Księstwa Luneburskiego Superintendenta część księgi o prawdziwym Chrześcijaństwie
z niemieckiego na polski język przetłuma­czone Ks. Samuela Tschepiusa arcypresbytera
i proboszcza Działdowskiego, Nidborskiego i Dąbrowieńskiego"; 4) „Ewangeliczne świadectwo
prawdy ku rozbudzeniu prawdziwego chrześcijaństwa po części ze zmarłych, świątecznych
i niedzielnych ewangelii, a po części z dziejów męki naszego Odkupiciela".
Książki te, służące potrzebom religijnego życia Mazurów, są od stuleci ponawiane
w nic nie
zmienionych od czasów Seklucjana nakładach. Wydaje je przeważnie niemiecka księgarnia
Hartunga w Królewcu, a więc — ten interes opłaca się. Widziałem na zgro­madzeniu
gromadkarskim kancjonał polski, wydany przez tę firmę w 1926 r., a więc i po plebiscycie,
i po druzgoczącym zwycięstwie niemieckim — kancjonały w dalszym ciągu drukowane są
po polsku.
Grenda ulokował nas w małym domku nad samym jeziorem. Wprost z okna widzę jedną z
niezliczonych wysepek Nidzkiego je­ziora. Księżyc jest w pełni i noc jasna. Woda
podchodzi wprost pod dom i pluszcze pod oknem. Przypominam szczęśliwe dni na Capri,
gdzie mieszkałem tak nad samą wodą, że grona, które się obsunęły z parapetu, porywała
fala.
Chwilę daję się ponieść beztroskiemu nastrojowi. Jutro popłynę najcudniejszym z jezior
mazurskich. Puścimy za „Kuwaką" trzydziestometrowy sznur z błyszczką. Będziemy myszkować,
obcią­żywszy błyszczkę ciężarkiem, po dnach nieodgadnionych, na któ­rych stoją wielkie,
nieruchome scubły (szczupaki). Będziemy wdy­chać pełną piersią swobodny, mokry wiatr.
Ale pomyślałem, że trzeba się będzie strzec przed „auseherami", że na noc przyjedziemy
do Gross Wiartel na pewno z Denkmalem jakimkolwiek, że w „gasthausie" bazyliszkowe
oczy
 karcz­marza będą po nas myszkować, Że jeśli się zatrzymamy w chałupie, odwiedzi
ją na drugi dzień żandarm, że drobne dzieci będą się boczyć na naszą polską mowę.
Że ludność cudować się będzie na ekscentryków mówiących gadką, która pozostała domeną
wymie­rających starców.
Nie, jeśli pragniecie tylko beztroskiego nastroju, nie jedźcie na Mazury. Nie będą
was biły, jak kilka lat temu, niemieckie bo­jówki. Ale będzie was biło poczucie zbrodni
dziejowej, która się pełni nad tym krajem.
Wziąłem z książek Grendy kancjonał i otworzyłem na los szczę­ścia. Co też za wróżba
wypadnie temu krajowi?
Czytałem:
„Rozświeć moje ciemności nieogarnionem światłem, abym nie zasnął snem nieprzebudzonem.
Niechaj tej ze mnie nie ma nieprzy­jaciel chluby, aby miał rzec: jam go starł i przywiódł
do zguby".
***
JA WIERZĘ W KREW,
W ŚWIĘTĄ KREW OJCÓW,
KTÓRA, UJARZMIONA I SKUTA PRZEZ OBCYCH,
DZISIAJ JESZCZE ICH BOGOM SIĘ MODLI,
ALE KIEDYŚ NAM URATUJE OJCZYZNĘ.
(Z nielegalnej ulotki w języku niemiec­kim, szerzonej przez Litwinów w Prusach Wschodnich)
SMĘTEK NAS PODCHODZI
Gdzie do Piszu wziąć konie? — zapytujemy rybaków w Prze­rośli, którym właśnie pomogliśmy
wskórsać (wpędzić) ryby do sieci.
Wskazują nam dalej na wschód na zieleniejące brzegi. Najprzód będzie wieś Mała Lipka,
a potem Wielka Lipka. W Wielkiej Lipce dostaniemy konie.
Mamy już za sobą całe Nidzkie jezioro. Teraz należy przewieźć składak końmi do Piszu.
Chcę, aby ten przejazd był jak najkrótszy, biorę więc nie na obie Lipki, a w lewo,
w łachę zarosła zielskiem, która ma podchodzić aż do Wiartla. Z Wiartla już bliżej.
Pchamy się wiosłami, bo motor w tym zielsku nie mógłby pra­cować. W pewnym miejscu
jakiś chłopaczek woła, że dalej prze­jazd jest
gesperrt. Zresztą i bez wołania nie przejechalibyśmy.
Chłopak jest synem miejscowego sołtysa, Martina Pupilarskiego. Sołtys przychodzi
na brzeg, mówi, że możemy przenocować w sto­dole i że jutro w nocy nas do Wiartla
za pięć marek
przewiezie.
Mimo że rozmawiam z Tili po polsku, sołtys uparcie mówi po nie­miecku.
Za to jego stary ojciec, który wyszedł przed ganek, ucieszył się nam niezmiernie.
Pokuśtykał w głąb domu, wołając:
— Żono, żono, polskie ludzie przyjechały. Z Warsiawy.
Słowo „Warszawa" ma pełny dźwięk w
 tym kraju. Gdy na za­pytanie, skąd jesteśmy, odpowiadaliśmy, że z Warszawy, prąd
przebiegał rozmówców niezależnie od tego, czy to byli Niemcy, czy też Polacy.
Wyszła stara Mazurka o twarzy poradlonej sieciami zmarszczek. Oboje z mężem mówili
śliczną polszczyzną i cieszyli się, że nas goszczą. Syn, sołtys Pupilarski, patrzył
spode łba i nie brał udziału w rozmowie.
Poszliśmy na obiad do wcale przyzwoitego kurhausu, w którym nakarmiono nas, jak wszędzie
w Prusach Wschodnich, obrzydliwie. Kiedy skarżyłem się na to jednemu Niemcowi, odparł,
że jedzenie w Sparcie teżby mnie nie zadowoliło. Podzieliłem jego zdanie.
Głodni i źli po odrzuconej zupie czekoladowej i niedogotowanym różowawym mięsie w
mącznym sosie, poszliśmy na spacer wzdłuż jeziora Wiartel. Około wysepek jeziora
uwijały się łódeczki nie­mieckich letników. Leżeliśmy z twarzą w niebo, słuchając
świstu wypuszczanych wędek i warkotu kołowrotków. Dużo w tym wszyst­kim jest szyku,
ale rezultat wspólny wszystkim zwolennikom ciche­go obłędu, jakim jest bezpłodne
sterczenie godzinami nad wodą, Z kijem w ręku. Mówię, bom smutny i sam pełen winy.
Słońce jednak zdaje egzamin i zachodzi nad jeziorem Wiartel wcale ładnie. Nieco pogodzeni
z losem, podnosimy się z trawy i wlokąc za sobą swoje długie cienie, wracamy do Pupilarskich.
Tam, na ganku, jemy poziomki ze śmietaną i słuchamy gawędze­nia starego Pupilarskiego.
A więc, przede wszystkim, o wojnie. Żyje ona w pamięci ludzi w tych stronach. Puszcza
Piska pełna była jęku rannych i świstu kul i nie masz takiej na niej polany, gdzieby
nie byli zakopani zmarli.
Stary Pupilarski wrócił wtedy z sianożęci, a tu nie ma już żony. Pupilarska ma obecnie
osiemdziesiąt pięć lat, miała więc wówczas sześćdziesiąt pięć. Mimo to popędzono
ją wraz z innymi jeńcami cywilnymi do Rosji, gdzie przesiedziała nad Wołgą cztery
lata.
— Po co tym wojokom była tako — dziwuje się Pupilarski pokazując na żonę. — Staro
to, koślawo...
Potem stary przechodzi na politykę. Mówi, że znajome wojoki, co z urlaupu z Reichu
wracały, opowiadały, co w korridor to im się broń odbiera i drzwi od cugu na fest
się zamyka. To oni bardzo sobie tego nie lajdują. „Musita oddać nama ten korridor"
konklu­duje stary.
— Nie, nie oddamy — mówię wojowniczo — a jak będzieta leźli, to będziemy robić „krig".
Zatrzepotała rękami Pupilarska. A niechże Bóg uchowa. Bez­zębne usta bezgłośnie się
poruszają. Czy nie odwieczną modlitwą ludu — „od powietrza, ognia, głodu i wojny".
Ogień — zniszczył w 1834 r. trzydzieści kilometrów kwadrato­wych puszczy w krąg.
Nie masz osady, nie masz miasteczka, w któ­rych kronikach nie byłaby zaznaczona kompletna
od ognia zagłada. „Pogorzelec" — to słowo miało jeszcze za moich czasów w Kowieńszczyźnie
swój pełen znaczenia dźwięk. Pełno tych pogorzel­ców przewijało się przez kuchnię
czeladną, jak rok długi. I kie­dy w kościółku parafialnym śpiewaliśmy, aby nas Pan
zachował od ognia, modlitwa nasza nie była retoryczną figurą obumarłej liturgii.
Powietrze — ileż razy po wsiach mazurskich zjawiała się „Mo­rowa Dziewica". W 1709
roku zabrała w Prusach Wschodnich 236 000 ofiar, a w Piszu, do którego właśnie mamy
jechać,
zosta­wiła przy życiu 15 mieszkańców.
Głód — straszna klęska, ostatnio w 1844 r. pamiętna, kiedy ludzie z głodu puchli
i padali jak muchy.
Na ogień jest „versicherunek", do powietrza sanitety nie do­puszczą, głodować nie
da bogaty Reich, ośmioma torami z Prusami Wschodnimi związany.
Ale wojna?...
Jezusie!
Zamyślił się poważnie i stary Pupilarski. Pozbadnął (zmiarko­wał), że to tak łatwo
nie będzie. W głowie coś waży. I trzęsąc starczą głową, zapytuje mię z powagą:
— Nie oddata korridoru?
— Nie oddamy.
— Nie oddata?
— Jakbyście wiedzieli, że nie oddamy.
Waży w sobie coś stary, waży i decyduje się:
— Jak nie oddata, to już chyba bierta te Ostprojsy; bo to tak zewsząd obtoczone,
co nijak nie może... A wama to rychtyg pa­suje...
Do sołtysa przychodzi brać zaświadczenie na krowę jeden z są­siadów; bez zaświadczenia
nie sprzedałby jej na jutrzejszym jar­marku w Piszu.
Pupilarski, świecąc bosymi piętami, bo przyszedł boso z obejścia, zasiada do kaligrafowania
zaświadczenia.
Pytam, czy zaświadczenie jest obowiązujące.
— Jawohl. Vielleicht in Polen ist nicht nötig, aber bei uns...
„Kłos się korzy, że niesie dar Boży, który prosto stoi, to z pu­stoty swoi" — konstatuje
mruczando stary Pupilarski, rozciera­jąc na palcu niuch tabaki; widać mu ta neoficka
„chucpa" nie w smak.
Budzi nas sołtys o trzeciej w nocy. Jemu na szczęście i nam na dobrą wróżbę oprosiła
się świnia. Jest to jeszcze i dlatego szczęśli­wa okoliczność, że Tirliporka nie
potrzebuję zbyt długo wyciągać za tylną nogę z siana, w którym spał tak smacznie.
Biegnie i wraca z dwoma różowymi prosiątkami w ręku. Pasuje to do niej, bo w domu
nazywamy ją często Pourcette (od pourceau — prosiak), jako że jest jedka i wesolutka.
Słysząc, że sołtys przemawia do maciory najczulszą polszczyzną, wyciągnąłem z mantelzaków
butelkę
Moselwein, podyrdałem do chlewika i powiadam:
— Skoro ze świniokiem mózita nasom gadkom, to i ze mno waść moze.
Zapiliśmy więc godnie radosne zdarzenie i rozmawialiśmy odtąd po polsku.
A teraz jechaliśmy dziewięć kilometrów do Pisza puszczą jak Pan Bóg przykazał. Puszczą,
o której tyle po krzyżackich kronikach, po polskich wspominkach, tajemniczą
Wildniss
, za którą miały mieszkać dziwne ludy, w której miały się gnieździć dziwne duchy.
I mimo że puszczańskimi traktami furkoczą auta, puszcza stoi. Stoi, mimo że nie sięgając
dawniejszych czasów, w początku XIX w. pożar strawił trzydzieści kilometrów kwadratowych,
mimo że potem był szereg pożarów, że w połowie
XIX w. zniszczyła ją mniszka i cetyniec, że w 1866 r. spadła na nią plaga chrząszczy
majowych, mimo że wichry, ciągnące tą ziemią, kładły jej drzewa pokotem, jak choćby
ten huragan z 1872, który w ciągu pięciu minut położył 100 000 sztuk wspaniałego
starodrzewiu.
Stoi puszcza.
W 1701 roku gwarno jest w tej puszczy. W 1701 roku zjeżdża do niej na wielkie jajło
(polowanie) Najmiłościwszy Pan August II. Jest co fetować! Rozzuchwaleni Hohenzollernowie
w 1701 r. wło­żyli w Królewcu na głowę koronę jako królowie
In Preussen
, a reprezentant majestatu Rzplitej, zarzucający filoszwedzką poli­tykę Jana III,
sam elektor, gratuluje koledze.
Czterysta żubrów wówczas padło na tym bezwstydnym jajle przez dwóch Niemców
wyczynionym w puszczy Malborskiej. Od tego czasu nie ma w niej żubrów. Od tego czasu
mowy nie było o lennie wobec Rzeczypospolitej.
Teraz przecinamy puszczę drogą wysadzoną klonami, które nad nami sklepią zielony
dach.
Za nimi jodły. Kto słyszał wysadzać drogę w lesie. A jeśli — to czemu nie owocowymi
drzewami? Bo idzie o to, by drogę skryć w tunelu listowia. By polscy lotnicy nie
widzieli, kiedy tą puszczą, jak przed wiekami, ruszy kolejna
Ostreise.
Der Wälder unendliche Heere,
Die wachsam nach Polen sehen!...
Sołtys Pupilarski jest dzieckiem tej puszczy. Pytam go, co on myśli o korridorze.
Myśli, że
 należy go Niemcom oddać. Pytam go, czy chciałby być świadkiem ponownej wojny. Nie,
nie chciałby. Wojna „nie śmie" być. Hitler to zrobi bez wojny.
Hitler jest wiel­ki. Hitler jest Führer.
Hitler wie dobrze, co robi.
Patrzę z boku na perorującego sołtysa, który w braku jakiejś trudniejszej definicji
z dziedziny polityki pomaga sobie niemiec­kim.
Gdzieś w Berlinie peroruje Hitler nowoobjawionymi prawdami „przebudzonych" Niemiec,
a w puszczy Piskiej sołtys Pupilarski zachłystuje się z zachwytu nad rzezią 30 czerwca,
wierzy bez wa­hania, że Pomorze przyjdzie do Niemiec z powrotem, bo tak chce
Führer,
 że przyjdzie bez wojny, bo tej nie chce Hitler, bo stanow­czo jej nie chce Pupilarski,
który był w niewoli angielskiej, bo tego nie chcą miliony Pupilarskich.
Pragnę bliżej się dowiedzieć, jak to się stanie, że bez woli Polski, a jednak bez
wojny — Pomorze ma wrócić do Niemiec. Pupilarski nie umie tego określić, ale wie,
że to się zrobi. Niemcy muszą odzyskać to wszystko, co straciły.
— Ach, wszystko? To znaczy i Śląsk, i Poznań?
Przez grzeczność nie odpowiada nic i poczyna poganiać konia. Więc złość mnie bierze,
grzebię w „Kuwace", otwieram sakwę narzędziową, wyciągam tekę skórzaną pełną karteluszków
i odczytywuję Pupilarskiemu bajkę, którą znalazłem w którymś z rocz­ników „Ziemi
Wschodnio-Pruskiej'', pisma wydawanego przez związek emigrantów z Prus Wschodnich
(po plebiscycie musiało opuścić granice tego kraju dziewięć tysięcy „skompromitowanych"
osób). A bajka brzmiała tak:
Buł sobzie na jednam gospodaratzie dorosły syn przy rodzicach. Tanże namozioł zawdy
łojca, żeby sąsiadowzi łukraść wołu tłustego i go zarżnąć, a bandą miali gwołt miajsa
i bandą mogli psianć razy w tygodniu miajso jeść. Łojciec go łodmozioł, że to niedobrze,
że to grzech, ale syn go jeno zawdy z tym namozianiem manczuł i nareszcie ojciec
przystoł na to łukradzenie.
Jek woła łobciagnęli i miajso zaszykowali, to sia łojciec do syna tak łodezwoł: synie,
teroz sia zwosz na woga i jek woła zjewa, to sia przekonowa siułam zostali ciańższe.
I jek łojciec chcioł, to i tak źrobzili i sia zwożyli.
Jek wołu zjedli, to sia znów zwożyli i dziwno, że łojciec był 20 funtów ciajszy,
a syn psiantnoście funtów lżejszy. Syn sia dziwował temu, jek to może być, ale łojciec
mu to wytłomyczył. To wej buło tak, mój synie, jo poszedłem do sąsiada i wołu w nocy
kupsiłem i w nocy potem go wyprowadzilim
i zarżnelim, jo wej jod ze spokojnem sumnianiam jakby swoje miajso i mi polubziło,
a ty wej jodeś jek łukradzione ze strachem i bojołeś sia przytem zawdy, coby sia
nie wydało złodziejstwo. Łod tego strachu, łod niepokojnego sumniania toś wej schudnoł
i mosz teraz nauczkę, że cudze kradzione nie ukorni. Syn przychwolił łojcu prowda
i przyłobziecoł, że już nidgy go chęć
 do kradzieży nie weźmie.
— To jest warmijska bajka, panie Pupilarski, ale Warmiaki też w waszej prowincji
mieszkają. Ja myślę, że mają recht i że to, że kradzione nie korni (nie tuczy), to
już przekonały się na swojej skórze te wszystkie trzy państwa, co w swoim czasie
Polskę roz­kradły.
Ale kończę moją perorę już między domami Pisza i to zwalnia mazurskiego janczara
od repliki.
Jeśli Ełk zowią stolicą Mazurów, a Szczytno centrum ruchu propolskiego (Ortelsburgbewegung),
to
Pisz dla mnie posiada naj­więcej uroku.
Nie Pisz właściwie, bo ten ma swój pomnik Bismarcka, wysta­wiony na rynku przez
miejscowego piwowara, i swój kamień ple­biscytowy według takusieńkich kształtów,
jak setki innych kamieni na Mazurach, jeno że większy, i swoją
Gedächtnistafel
 poległych, na której rzędem poustawiani według rang Piszanie sterczą kamien­ną nagością
przypomnienia w czułych
 sercach potomnych.
Pisz nie bierze mnie tym, czym jest, bo jest przeraźliwie zglajchszaltowany w tym
kraju, w którym nawet umarli na cmentarzach muszą te same hasła wykrzykiwać na wielkich
szyldach, malowa­nych u bram wejściowych.
Ale pociąga mnie Pisz tą atmosferą, co przypadła tuż u jego
rogatek do pyłu drogi, atmosferą, z której bije zapach mchów leśnych i jagód błyskających
w zajęczej kapuście,
grzybów śliziących
 pod zbutwiałymi pniami, ludzi mieszkających na podmokłych łęgach, rzek czarnych,
toczących wartkie wody ku Polsce, do kraju, który obiegł miasteczko tak, jak każde
miasteczko niemieckie, chcące być małym Berlinem — i stoi wkoło tego miasteczka w
milczeniu, sen płosząc pisarzom jak Wichert, który pisze:
„Poza mną wznosił się kościół niemiecki nad niemieckimi da­chami: słowa, idące od
brzegu do brzegu, były niemieckie i pio­senka, wydobywająca się z mgłą pokrytych
łąk, była niemiecka. Moje oczy jednak, goniące spojrzeniem w górę rzeki, widziały
od­ległe jej źródła, a z ich toni wychylające się obce oblicze, stępio­ne, smutne
i przepastne".
Pisz leży w rejonie puszczy jego imienia, w sercu najdzikszej, najpierwotniejszej
może mazurszczyzny.
Pisz jest trojga imion, tak jak ogromna ilość miast w tym kraju. Miejscowość najpierw
na przykład nazywa się Mlecewo, Niemcy z tego robią Heinrode, a lud adaptuje tę nową
nazwę na Hyńróda; Niemcy Dzierzgoń nazwą Christburgiem, z czego w toku dziejów robi
się Kiszpork; Niemcy z Łuczan robią Loetz, który z czasem staje się w ustach ludu
Lecem. Najgorzej że
 polska publicystyka i nawet nauka bierze następnie te nazwy wtórne i obnosi jako
rdzennie polskie.
Tak samo sprawa ma się z Piszem. W istniejącym — od czasów, których nikt nie określi
— Piszu u ujścia Pissy, zbudowali Krzy­żacy w 1345 r. zamek drewniany, w szesnaście
lat potem zresztą przez Kiejstuta spalony, i nazwali go Johannisburg, skąd poszło
Jańsbork i puszcza Jańsborska.
Tu, w Piszu, mamy zostawić składak, by po trzytygodniowym objeździe Prus Wschodnich
autem, dalej stąd spływać do Polski. Pupilarski nas zwalił nad brzegiem Pissy; wyprawiłem
Tirliporka wodą w dół, a sam wzdłuż brzegu udałem się do klubu. Nie było jeszcze
szóstej rano, więc powietrze było czyste, ostre cienie ryso­wały przybrzeża, które
wyglądały jakoś morsko i portowe. Na pomoście klubu Tirliporek wydał trzykrotny papuaski
okrzyk, jako że pierwsza część drogi się skończyła, a zaczyna się nowa partia podróży
i przygód, a dziś będzie można opchać się lodami i powałęsać po jarmarku. W drodze
już widzieliśmy liczne wozy, ciąg­nące do Pisza.
Idziemy teraz, zostawiwszy kajak w klubie, na jarmark. Tirliporek urobił się na ładnego,
włożył czerwoną sukienkę w białe groszki; trzyma mnie za palec u prawej ręki i idzie,
podskakując i gadając coś bez ustanku. Nie bardzo ja tego gadania słucham, bo wiem,
że dzisiaj będzie składać się z nieskończonego szeregu propozycyj, z których każda
zaczyna się per „kup mi...". Propo­zycje są o tyle niegroźne, że Tirliporek stawia
jedną po drugiej, nie czekając na odpowiedź.
Jarmark piski niczym się nie różni od jarmarku w Polsce. Tak samo poważni gospodarze
łażą między końmi i krowami, tak samo las drabiniaków zajmuje rynek. Chyba że tych
trochę kramów z tandetą, więcej barwną i pomysłową może niż u nas.
Spiekota jest niesłychana, zachodzimy więc do piwiarni ludowej przyjrzeć się, jak
chłopkowie zapijają transakcje. Tak, jak i wszę­dzie na rynku, mówią ze sobą po polsku.
I na tematy, na które zawsze mówią Polacy, gdy są w knajpie i w kupie.
Muszę to przerwać, bo to i dla Tirliporka niezbyt zdrowo kształcić się w folklorze
z tej strony; nie chcę, żeby nagle mi krzyknął: „Tatusiu, to rodacy", jak ta dziewczynka,
która szła z elegancką mamusią w Brukseli, a za nimi dwóch moich kolegów, którzy
bardzo sobie na tę „Belgijeczkę" ostrzyli zęby. Więc impetyczna mamusia odpaliła:
— To nie rodacy — to świnie!...
„W sam akurat", jak mówił nasz stangret, ta Belgia mi się przy­pomniała.
Podchodzę do ich stolika (ledwo ujrzeli zbliżającego się inteli­genta, zaczęli ze
sobą rozmawiać po niemiecku) i zapytuję:
— Przepraszam, w jakim to panowie języku rozmawiali?
— Po mazursku — mówią z nieukontentowaniem, szmygając po kątach oczami (to tak, jakby
w Ameryce spytać kogoś, co oznacza jego ciemniejszy kolor skóry).
— Po mazursku? Przepraszam bardzo, ja jestem cudzoziemiec, dziennikarz belgijski
(kopię Tirliporka pod stołem nogą — śmirus już
wie, o co chodzi),
 nie orientuję się w tutejszych stosunkach, co to za język, nie słyszałem o nim.
— To tu tak mówią w Prusach Wschodnich. Ale my (mówiący podnosi głos i ogląda się,
czy go dobrze gospodarz karczmy, przy­słuchujący się rozmowie, słyszy) jesteśmy
Kernpreussen,
 w ser­cach jesteśmy prawdziwi Prusacy.
— Przepraszam — nalega uparty „Belg" — ale jadąc tutaj zatrzymywałem się trzy dni
w
Warszawie; mowa panów wydała mi się podobna.
— Aber wo?
 — z ogromnym tupetem replikuje krępy Mazur z wąsami (okazał się następnie Wilamem
Stasikiem z Kociołka — jak mi zapisał w notatniku:
Wilam Staschik aus Kessel, Kreis Johannisburg
) — to wcale nie jest nic podobnego do polskiej mowy.
Inni potakują:
— Tak, tak — nas by Poloki nie zrozumieli. Zaczyna się pogaduszka. Nowi przyjaciele,
obyczajem mazur­skim, zaraz stawiają mi piwo.
— Oho, Poloki (Pollacken — pogardliwie) to jest gierige Nation.
Oni chcieli Prusy Wschodnie dostać. Przez tę chciwość to w swoim czasie swoje państwo
zgubili.
Ogromnie ciekaw jestem tej historiozofii i już
mam kazać podać koniaku, gdy Tirliporek odzywa się najczystszą „belgijszczyzną":
— Regarde, papa, celui la, c'est un homme, chez qui nous avons passé la nuit apres
la tempete!
Oglądam się — i nogi podcinają się pode mną jak pod panem Zagłobą, kiedy zobaczył
Burłaja:
 przez salę ogólną przepycha się... sołtys z Piecków Krutyńskich.
Tedy szybko płacę rachunek i proponuję Mazurom, aby wyszli przed piwiarnię, to ich
sfotografuję. I tak znaleźli się w tej książce.
Idziemy z Tirliporkiem i popiół mamy w duszy. Ale że Sancho Pansa ma zasadę nie martwić
się długo, więc przy najbliższym straganie poczyna litanię:
— Kup mi...
Stragan jest cały udekorowany od góry flagami hitlerowskimi ze swastyką. Pod tymi
swastykami wisi potworek z papier maché; jest uczepiony na sprężynce i zabawnie na
wietrze poskakuje, machając łapami, jakby chciał drapać się wzwyż.
— Masz, Tilusiu — mówię kupując potworę — będzie miała „Kuwaka" swego Baltazarka.
Baltazarka — małego pluszowego misia-maskotkę — miało nasze auto, które znowu z kolei
nazywało się Kacperek. Baltazarka bardzośmy lubili i dzieci z jego miny zawsze „wiedziały",
jaką trasę będziemy mieli w danym dniu.
Teraz zachodzimy do miejscowej Johannisburger Zeitung, która
jeszcze niedawno wiadomości z miast Pomorza, Poznańskiego i Śląska podawała w rubryce
pod tytułem:
Aus den geraubten Gebieten,
 obecnie jednak, wraz ze zmiękczeniem kursu antypol­skiego, tytułuje tę rubrykę
Aus den entrissenen Gebieten
 (nie „zra­bowane", jeno „odłączone" dzielnice).
Redaktor Preuss jest bardzo uprzejmy, ale jest to jeszcze zbyt mała i zbyt nadgraniczna
 figura, aby mógł swobodnie mówić z pol­skim dziennikarzem. W każdym razie ofiarowuje
mi jakąś książkę i z wielkimi salemaleikami odprowadza do księgarni (we wszyst­kich
powiatowych miastach Prus Wschodnich istnieją gazety po­łączone chyba z reguły z
księgarnią i składem papieru; odciąża to zapewne znacznie subwencje rządowe).
W księgarni siedzi Tirliporek i ma wielkie kłopoty z kupioną maskotką.
— Patrz, tata, przypatrywałam się, jak go nazwać, ale to taka pokraka i niesympatyczny
potwór.
Istotnie. Pysk złośliwej małpy, zrobiony z papier mache, jest malowany krzykliwie
na czerwono i zielono. Tułów pokryty sierścią króliczą. Przednie i tylne łapy wystrugane
z drzewa malowanego na czerwono, na które załazi królicze futro. Oczy złe, pysk prze­korny.
I zły. Ani cienia dobroduszności naszego Baltazarka.
Potworek drgnął na sprężynce. Tili wzdrygnęła się:
— Wygląda, jakby chciał ugryźć.
Ugryzł też nas potem bardzo boleśnie. Ale o tem potem.
Obecnie mam iść do starszyzny klubu, która po obiedzie na piwo się zbiera, prosić
o gościnę dla naszej „Kuwaki", podczas gdy my objeżdżać będziemy Prusy Wschodnie.
Zostawiam Tirliporka w pawilonie klubowym, w ogrodzie, w którym mamy nocować (natychmiast
nos wsadza w Krechowieckiego), i na pożegnanie śpiewam jej pieśń mazurskich rekru­tów:
Ostawiom Cię Bogu, Bogu Jedynemu
A som pójdę służyć Królowi Pruskiemu.
Wśród starszyzny bowiem klubowej dominują, jak i wszędzie zresztą, członkowie partii
narodowo-socjalistycznej.
Przy stole, wystawionym w klubowym ogrodzie, siedzą człon­kowie klubu, którym melduję
moje dokumenty. Prezes klubu przedstawia mi kolejno siedzących.
— Herr Kreisleiter Sanio... —
 pada między innymi. Ściskam rękę człowieka niewiele po trzydziestce, w brunatnym
mundurze hitlerowskim, z dwoma grubymi złotymi szewronami na
koł­nierzu.
A więc to jest ów Kreisleiter —
 kierownik powiatu, o którym z taką bogobojną czcią, jakby to była pierwsza osoba
po Hitlerze, opowiadał mi Pupilarski. Stary, odwieczny system pruskiej kasami, która
uczyła, że największą osobą jest Kaizer — symbol i feld­febel — władza bezpośrednia.
Kreisleiterów
 otrzymują w Rzeszy te wszystkie powiaty, w któ­rych starosta nie należy do partii.
Trudno od razu pozbywać się wszystkich starostów, którzy są rutynowanymi urzędnikami,
kar­nymi zresztą całkowicie względem régimu; toteż współrządzą oni powiatem łącznie
z przydelegowanymi z ramienia partii
Kreisleiterami.
Kreisleiter
 jest nieco sztywny, jakby połknął kij. Zawszeć to przyjaźń polsko-niemiecka przyjaźnią,
ale powiat graniczy z Polską.
— Poznałem jednego z pańskich podwładnych — mówię, aby go rozruszać. — Jestem zachwycony,
jak régime potrafi urabiać sobie ludzi. Jest to sołtys z Wiartla.
— Ach, Pupilarski. Tak, ten człowiek wie, czego chce.
— Tak pan świetnie pamięta każdego z wójtów? Młody Krzyżak uśmiecha się chełpliwie:
— No, my znamy dobrze naszych ludzi. A cóż pan więcej zaobserwował?
Ta buta, połączona z łaskawością, teraz mnie z kolei ubodła.
— Nie miałem możności wiele z ludźmi mówić, jechałem pusz­czą, spałem w gospodach
lub lasach. Chyba z Żydkami na granicy, którzy cyrkulują w obie strony i pewno coś
szmuglują.
— I cóż oni mówią?
— Oni mówią, że régime obecny jest jak rozpalona blacha... Kreisleiter wypina pierś
z zadowoleniem:
— No i co?
— No, to oni mówią, że blacha jak jest gorąca, to nawet plunąć na nią nie można,
bo zaraz, nie daj Boże, pszszsz... No, a pocze­kawszy, to
można gołom d...m na nią siąść.
Siedzący za stołem parskają śmiechem, ale wnet milkną, spoj­rzawszy na Kreisleitera:
 twarz mu się ścina jak do kąsania.
Nie, gdy spotkam mego rozmownego Żydka na granicy, syna narodu, który tyle razy w
ciągu wieków potrafił spokojnie odcze­kać, to mu stanowczo odradzę, aby się jeszcze
nie szykował do siadania...
— Nie bierz go, tata...
Składamy ostatnie rzeczy w szafce, której nam klub udzielił. Tili nie ma sympatii
dla „potwora". Bierze go za zły i podstępny pysk i przemocą wkłada do wyładowanej
szafki.
Zgrzytnął zamek. Został cały sprzęt nawigacyjny w szafie, a „Kuwaka" w hangarze.
Został i potwór.
Siadamy na stateczek, kursujący po jeziorach mazurskich. Szlak jego: kanał Jegliński,
poczem jeziora: Warszawskie, Sekstyńskie, Śniardwy, kawałek Bełdańskiego, miasto
Mikołajki, jezioro Ryńskie,
Tałtowiskie, Jagodne, Niegocińskie, miasto Lec (a właściwie Łuczany *), wreszcie
jezioro Mamry i Węgoborek (Angerburg). Jak
 widzimy i dla niekajakowców turystyka wodna dostępna, bo szlak jest bardzo urozmaicony
i wynosi razem 100 kilometrów, przy czym w Mikołajkach i w Łuczanach można podróż
przerwać i wsiąść do pociągu.
* Obecnie Giżycko (przyp. red.).
Kanał Jegliński, którym się posuwamy, zbudowany w 1849 r., skraca drogę o 22 km.
Łącznie z pięciu innymi kanałami o łącznej długości 6,7 km, daje to wspaniałe połączenie
jezior.
Ale Niemcy są w trakcie budowania o wiele większego kanału — Mazurskiego. Da on połączenie
z północną siecią dróg między Niemnem i Pregołą, a więc i z portem Królewieckim.
Całkowita droga wodna od Pisza do Królewca wyniesie 225 km, a łącznie z odgałęzieniami
329 km. Właściwie sam kanał, będący tylko połączeniem południowej i północnej sieci
dróg wodnych, wyniesie 51 kilometrów, łącząc Łynę przez jezioro
Resauersee z
 Mamrami (kanał Panamski 78 km; w Polsce: Ogińskiego 55 km, Królewski 80 km, Augustowski
102 km, Bydgoski 27 km, Kłodnicki 46 km).
Ponieważ różnica poziomu między Mamrami i Łyną wynosi 111 m, groble więc będą bardzo
wysokie do 8 m nad powierzchnią terenu.
Jeśli zatrzymałem się dłużej nad sprawą kanałów, to nie tylko ze względu na bractwo
kajakowe, aby się dowiedziało, jakie nowe otworzą się możliwości. My, kajakowcy,
jesteśmy sobie tą naj­lżejszą kawalerią Polski, tyle że zrywamy ogromne masy młodzieży
z miejsca i każemy im krążyć z krwią Ojczyzny. I kiedy kajak uderza w ścianę graniczną,
która mu kraje szlak wodny, kilkuna­stoletni może przyszły mąż stanu ma już na zawsze
zaszczepione szaleństwo, aby w domu polskim otwierać okna, w domu polskim, w którym
mu staje się duszno.
Co tam my, kajakowcy. Problemat dróg między obu morzami istniał od czasów, jak istnieje
Polska. Polska — na pomoście międzymorskim rzucona, między wschodem i zachodem, na
płaszczyźnie równej, nikomu niebronnej, którą wróg najść i wynijść może (cytuję z
pamięci słowa któregoś z naszych politycznych pisarzy) komunikiem, łupów nabrawszy.
Polska, o której nam sa­mym się wydawało (Nałkowski
), że jest istmem
 między wschodem i zachodem, skazanym na spłukanie.
Polska — przez Stworzyciela świata skazana na mocarstwowość („inne narody u swych
granic mają góry wysokie, morza nieprze­byte") albo na zagładę.
Dwa płuca — Morze Czarne i Bałtyk — to gwaranci samodziel­ności i niezawisłości Polski.
Sprawa, którą przez ostatnie 150 lat Smętek w Prusach Wschod­nich wyczyniał, była
odwróceniem historycznego biegu rzeczy: drogi poszły z zachodu na wschód, nie zaś
z południa na północ. Dawny „bursztynowy szlak", szlak pradziejowy, został zarzucony.
Otóż kanał Mazurski jest nawrotem do tego szlaku.
Uśmiechnąłem się gorzko, czytając uczone wywody ze stenogramu przemówienia p. nadradcy
Zieglera, który w tym roku na
zjeździe Hafenbautechnische Gesellschaft
 z namaszczeniem wyliczał, że ogólne wykorzystanie kanału Mazurskiego da 150 000
ton w przewożonych towarach. Że Niemcy wybierają się wozić torf, bloki kamienne,
drzewo.
Pomyślałem o zamurowanej, nie przewietrzanej ziemi Biało­stockiej.
I o tym, że podbój nie jest jedyną drogą do opanowania szlaków wodnych; istnieje
po temu międzynarodowa kolaboracja.
Im prędzej Niemcy zrozumieją, że pierwsza droga prowadzi dla nich do ponownej klęski
dziejowej, tym prędzej pójdą po drugiej drodze.
Z kanału Jeglińskiego wypływamy na Śniardwy — ogromny przestwór wodny w formie trójkąta,
którego boki liczą po dwa­dzieścia kilka kilometrów.
Brzegi tracą się w zamglonej dali. Przed nami kępą intensywnej zieleni wyrasta Czartowa
Góra, mała wysepka, na której w swoim czasie Fryderyk II zbudował forcik i garnizon,
mający na celu ukrócać korsarzy jeziora. Na tej wysepce, według silnej wiary Mazurów,
straszy nieczysta siła i Tirliporek radzi się o tym prze­konać i noc tam spędzić.
Widać, zasięg działania owej nieczystej siły jest dosyć ograni­czony, bo o parę kilometrów
na wyspie, która ma z kilometr dłu­gości, jest pobudowanych sześć chałup i mieszka
tam kilkadziesiąt osób.
Tirliporek, którego propozycje uwzględnione nie zostały, obraża się i idzie grać
w sześćdziesiąt sześć z kontrolerem biletów.
Do licznych nie ażeby zalet Tirliporka należy, że jest szuler i karciarz. Tata wziął
dwie talie kart w bogobojnym celu ciągnięcia pasjansa, a nadto Tirliporek brał przed
wyjazdem lekcje wróżenia z kart u cyganki; miało to nam ułatwić zbliżenie z miejscową
ludnością.
Tymczasem karty te straszliwie obróciły się przeciwko mnie; Tirliporek potrafił o
północy, gdyśmy wreszcie dobili do jakiego hotelu, przydreptywać w pidżamce i proponować:
— Tata, jedną pałtyjkę, żebyś dostał suchego...
Teraz rżną, aż się kurzy, a sternik Tili pomaga; statek idzie trochę jak chce i jacyś
grubi państwo poczynają wyrażać obawy.
Minąwszy Niedźwiedzi Róg (jakiż zapach, jaki koloryt prawieczny mają te nazwy mazurskie!),
zbaczamy nieco do wylotu Wierzby, gdzie, podczas gdy podróżni zachodzą na kawkę na
we­randzie tamecznego kurhauzu, my z Tilusią ciągniemy na jakiś dym, tajemniczo wykwitający
znad lasu.
Na polance znajdujemy obozy młodzieży świetnie umunduro­wanej. Jest to Hitlerjugend,
 bo skauting został w Rzeszy zniszczony. Na pierwszym planie jakiś żołnierz w fartuchu
krząta się około dymiącej kuchni, a trzech przydzielonych mu chłopaków pomaga ze
skupionymi minami.
O młodzieży niemieckiej pisałem już z pochwałami: są wy­gimnastykowani, karni, uważni,
grzeczni. Jedno, co mnie uderza w tej młodzieży (może tylko w młodzieży wschodnio-pruskiej),
to jest to, że ta młodzież nigdy się nie śmieje.
Jeśli przyjąć poetyczną metaforę Żeromskiego o panowaniu Smętka w tej krainie (metaforę
nie tak daleką prawdy, bo nie­miecka myśl państwowa była dla tego kraju od wieków
tłumicielką naturalnego, „od Boga nakazanego" porządku), o panowaniu, które rzuciło
cień na ludzkie dusze, to należałoby powiedzieć,
że naj­pewniejszym odczynem diabelstwa byłby... uśmiech. To,
co Kneeckeboker widział
 w Wiedniu (żołnierz na warcie uśmiechający się do dziewczyny) i
czego — stwierdza — nigdy by nie zobaczył w Prusach.
W tej ziemi, w której Kant stworzył pryncyp kategorycznego imperatywu (który się
poczyna bez rozumowania, ze środowiska przepojonego wiekami tradycji wojskowej),
w tej ziemi, której duszę wzięli w żelazne nity gen. Clausewitz i pedagog królewiecki,
Harbart — pierwszy teorią, że wojna nie ma etyki, że pokój jest kontynuacją wojny
— a drugi stworzeniem metod niemieckiej szkoły, która zabiła Niemca-marzyciela i
stworzyła Niemca-żołnierza — w tej
 ziemi uśmiech jest czymś wy­gnanym. Sami Niemcy, jak np. Bo­gumił Goltz, piszą,
że „na świecie niewiele żyje ludów, które by były równie
  szorstkie i bezwzględne
schroffer, schärfer und rücksichtsloser
 jak Wschodnio-Prusacy".
Patrzę na miłe twarze chłopaków, uwijających się z chochlami, i myślę, czy nie jestem
czasem w społeczeństwie termitów, które wycho­wują oddziały obywateli do specjalnych
celów. I żal mi się robi tych chłopców, żal ziemi tej, która tak żyć by mogła i tak
kona.
Parowiec gwiżdże. Schodzimy zwolna ze wzgórza. Od jeziora wraca brunatno umundurowany
oddział.
Wir sind die Garde eines stolzen Volkes,
Die Herzen brennen für das Vaterland,
 Dem Führer Hitler schwören wir die Treue,
Zum Hakenkreuz erheben mir die Hand.
Śpiew idzie za nami aż do samego jeziora. Nasz biały statek wykręca na Mikołajki
— mazurską Wenecję.
I znowu objawia się nam dusza tej ziemi. Na przesmyku między Śniardwami i jeziorem
Tałtowskim położone — są Mikołajki w połowie miasteczkiem, w połowie osadą rybacką.
Kilometr wzdłuż brzegu ciągną się jego domy — za to zaraz za tymi domami rośnie marne
mazurskie żyto.
Mikołajki słyną z sielawek. Zaraz na przystani ofiarowują je nam rybaczki. Sielawki
są tłuste, złociste. Rybaczki chodzą w schludnych chustach, zawiązanych pod brodą,
i mówią piękną mazurską mową.
Idziemy z wieży kościoła obejrzeć miasteczko i okolice. Kościół jest, naturalnie,
protestancki, nudny swoim szablonowym wnę­trzem, swymi ścianami w tablicach, na których
rzędami wypisano nazwiska poległych.
I kiedy zastanawiam się, co sprawia, że tak piękna myśl, jak uczczenie zmarłych,
robi atmosferę tych kirch wschodnio-pruskich do niemożliwości koszarową (może to
przez ów jednolity, pod sznurek, sposób wykonania tablic, może to przez tę surową
kolej­ność rang?), wzrok mój pada na dwa poczerniałe portrety. Okazuje się, że są
to portrety dawnych proboszczów tego kościoła: Alberta Pomiana, zmarłego w 1696 r.
i Andrzeja Kowalewskiego, zmarłego w 1725 r.
Pod tym ostatnim portretem odcyfrowuję napis:
Czytelniku łaskawy, skiń tu oczy twoje
Na pruskiego Hioba, który ciężkie znoje
I jadowite strzały znosił w tym tarasie...
Idziemy na wieżę. Z jej szczytu oglądamy dalekie perspektywy mazurskich jezior.
Na północo-zachód długa rynna Tałtowskiego jeziora. Na wschód...
— Patrzaj, Tilusiu, ile tam białych plam na Łukniańskiem jeziorze.
I rzeczywiście na Łukniańskiem jeziorze widzimy kilkaset dzi­kich łabędzi. Patrzę
przez lornetkę — widać ruchy poszczególnych sztuk. Bez lornetki może się zdawać,
że to bieleją spienione wały fal.
Jest to słynny rezerwat wschodnio-pruski, w którym się lęgną przelotne dzikie łabędzie,
a w trawie znajdują się setki ich gniazd.
Teraz idziemy za miasteczko. Jest bardzo krucho z pieniędzmi, bo coś tam pokręciłem
z czekami na registermarki, a dzisiaj jesz­cze musimy opłacić drogę do Olsztyna.
Kupujemy tedy całą torbę bułek i tuląc do siebie kilogram kupionych sielawek, udajemy
się do restauracji podmiejskiej w rowie.
— Widzisz, a nie trzeba było wczoraj tak hulać — mówi Tili.
Nie byłaby kobietą, gdyby miała sobie odmówić tego „a nie mówiłam".
— Kto wczoraj pałaszował Hohenzollerntopf? — pytam obu­rzony.
— A kto wtroił taki ogromny półmich „Hrabiego Yorku"? — odcina się Sancho Pansa.
Prawda. Ale trafili się tacy mili Düsseldorfczycy kajakarze. Planowało się z nimi
wycieczkę na przyszły rok Neckarem do Renu, a że tam dobre wino jest po 80 fenigów
za litr, jakże więc nie było wypić na miejscu jednej i drugiej butelczyny pod zadatek
przyszłych oszczędności.
Jest jak w owej piosence mazurskiej, pewno z tych nowocze­śniejszych, składanych
dziwnym volapukiem:
Wcoraj to było zybcen de vyr,
A dzisia nie stanie na flaske byr.
Po skończonej uczcie („bałdzo korzystnej", zdaniem Tili) zbie­gamy w dół do przystani.
Czekając na statek, patrzymy z mostu na uwiązanego na łań­cuchu u jego przęsła kilkometrowej
długości potwora drewnianego, pływającego w wodzie. Jakieś widmo rybie, półkrokodyl,
półwąż morski ze złotą koroną na głowie.
Ongiś podobno przestały się rozpładzać sielawki, źródło utrzy­mania Mikołajek, wtedy
ojcowie miasta poszli po rozum do głowy i uwiązali u mostu potwora, którego nazwali
Stinthengst (sielawkowy ogier).
Z Mikołajek wracamy do Rudczan, gdzie siądziemy w pociąg idący do Olsztyna. W Rudczanach,
korzystając z tego, że trzeba parę godzin czekać, idziemy się wykąpać do jeziora
w lesie. Potem, po obrachowaniu funduszów, mamy iść na lody, co Sancho Pansa stanowczo
uważa za większy ewenement niż oglądanie np. starych kościołów. (Ja tobie z góły
powiem: zbudowany w jakimś tam wieku w stylu łomańskim, w innym jakimś spalony i
w innym
odbudowany, przy czym ma trzy nawy i kogoś tam pochowanego, a w skałbcu bujda, bo
było, ale zawsze ktoś kiedyś zabłał — no tełaz wiesz wszystko, to nie idźmy...)
Tymczasem, nakładając kostium, Tirliporek zgubił wpiętą do sukienki oznakę klubu
„Złamanej Narty".
Jest to bardzo ekskluzywny klub, poczęty na trzytygodniowym kursie narciarskim w
Zakopanem; czasem tata uczestniczy w ba­lotażu, który jest bardzo srogi.
Właściwie to te chłopaki tam się za wiele rządzą. Kandydatury najmilszych dziewczynek,
skoro zawyrokują, że „pimpcia" albo
„gęś'', upadają — i ani nawet bek, ani tupanie (tym gorzej), ani żadna najpiękniejsza
marka, choćby to był
sam Mauritio, mię pomoże.
Balotaż jest straszliwy i nieprzekupny.
Tili oburza się na ten ostracyzm chłopców, ale jest bardzo dum­na z przynależności
klubowej i znaczek stale nosi.
Ale w sprawie tego znaczka, to też wyszła na jaw cała przemoc chłopcowska. To dlatego,
że oni noszą krawaty i tak im było wy­godniej, to i dziewczynkom narzucili znaczek
w kształcie szpilki do krawata.
No i „mówiłam". Zginął. Tili szuka zrozpaczona po krzakach; ale gdzie tam kto znajdzie:
znaczek jest maciupeńki, a puszcza Piska duża. Nie dziwię się, że nawet wzywany święty
Antoni nic pomóc nie może.
— Bo ty musisz coś ofiarować świętemu Antoniemu — powia­dam.
Ale Tirliporek wciąż ma nadzieję, że święty odda jej tę przy­sługę grzecznościowo.
Udaje, że nie słyszy, i wciąż, chodząc krza­kami, powtarza:
Święty Antoni Padewski,
Obywatelu Niebieska!
Zguba moja —
Pomoc Twoja.
Kiedy jednak św. Antoni ani drgnie, Sancho Pansa, w rozpaczy ostatniej, pyta, co
ma ofiarować:
— Ofiaruj, że przez miesiąc nie będziesz jadła lodów. Tirliporek się godzi i po paru
minutach szukania — znaczek się znalazł.
Gdy pierwsza radość minęła, Tirliporek powzięła straszliwe podejrzenie:
— Tata, ale może ty tak ze mną zrobiłeś jak z mamą w Hisz­panii?
Z mamą w Hiszpanii to było tak:
Napatrzyła się modeli w Paryżu i orzekła, że nie ma prawa ani dziesięć deka przybrać
na wadze. A ja się naczytałem Baedekerów, że w restauracjach podle dają i że najlepiej
zatrzymywać się w pensjonatach. A w pensjonatach, wiadomo, porcyjki mierzone.
To wtedy ja, niegodny, na granicznej stacji Irun,
 kiedyśmy, cze­kając na pociąg do Madrytu, przechadzali się po peronie, zapropo­nowałem
słodkim głosem, żeby mama się zważyła na automatycznej wadze.
I... i, proszę państwa, docisnąłem jej butem z tyłu cztery kilo.
„Bóg wynagradza fortele", jak mówił pan Zagłoba, bo przez cały pobyt na Balearach
zjadałem i swoje, i żony porcje.
Ale przysięgam się najstraszliwszą przysięgą (mamy takie, że to już potem ani, ani,
ani nawet tata nie skłamie), że gra była czysta: znaczka nie schowałem i nie podrzucałem.
— No, a gdzie teraz idziemy?
— Jak to, zapomniałaś? Na lody.
— A ja?
— A ty siedź tymczasem jak ten pies. Dam ci niemiecki przegląd giełdowy; ogromnie
ciekawa gazeta.
Sancho Pansa jest tak zgnębiony, że nawet nie „odszczekuje" się i podąża w milczeniu.
— Tata — mówi po chwili — przecież ja nie mówiłam św. An­toniemu, w którym miesiącu
nie będę jadła lodów.
Wyrażam straszliwe oburzenie. Jeszczem tego nie słyszał, żeby kto świętego orzynał
i w lutym wyrzekał się lodów.
Wtedy Sancho Pansa wysuwa projekt jakichś skomplikowanych konwersyj, jakiegoś rozłożenia
ślubu na raty (po tygodniu co miesiąc, jest lipiec, to jeszcze i tak starczy letniego
czasu), ale jestem jak skała.
I kiedy i dla ostatnich kwestii interpretacyjnych (właściwie miesiące mają i po trzydzieści
dni, a luty nawet dwadzieścia osiem, a wcale mowy nie było o dniach, tylko o miesiącu)
nie znajduje u mnie współczucia, Sancho Pansa zagłębia się w obmyślanie re­kompensat.
A gdy w Olsztynie mamy gasić światło, Sancho Pansa siada na łóżku i pyta:
— Wiesz, tata, kto nam tego wszystkiego narobił? Mnie straszli­wego zmartwienia z
lodami, a tobie z tymi registermarkami? — Potwór.
Prawda. Dzisiaj jeszcze to czupiradło trzymaliśmy w ręku.
***
A JAKOŚ Z NASZYCH PRZODKÓW NIEJEDNEGO
Z KRZYŻA WYBAWIŁ CZASU POTRZEBNEGO,
TAK MI TEŻ POMÓŻ DLA IMIENIA TWEGO
Z WIĘZIENIA MEGO.
(Kancjonał Pruski. Psalm 754, werset 2)
W DŻUNGLI
Chciałem poznać na Mazurach tę ludność, która jest w walce, która uległa prześladowaniom.
Dotychczas wiązała mnie koniecz­ność trzymania się szlaków wodnych. Obecnie, obrawszy
sobie
za pied a terre
 Olsztyn, miałem swobodniejsze ręce.
Postanowiłem nie uciekać się o pomoc ani nawet informacje do Związku Polaków. Dałoby
mi to od razu pewne nastawienie. Przy tym podchodzenie do gotowych i, że tak powiem,
przyrządzo­nych jak na talerzu tematów, odbywa się kosztem bezpośredniości wrażeń.
Rozejrzałem się przed wyjazdem z kraju jeszcze w tych tu spra­wach. I zapamiętałem
wypadki w Jedwabnie.
Było o nich głośno w gazetach, podaję więc w największym skrócie.
W początkach zimy 1931 r. chciano założyć drugą szkołę na Ma­zurach w Dębowcu. (Tragedię
pierwszej szkoły w Piastunie opisuję dalej w sprawie ś. p. Lanca).
Wtedy to inicjator szkoły, siedemdziesięcioczteroletni Późny, zo­stał bestialsko
pobity, a prasa niemiecka wszczęła nagonkę na pol­ską bezczelność, która dąży do
założenia szkoły „w czysto nie­mieckiej wsi", liczącej jednak — według niemieckiego
spisu urzę­dowego z 1910 r. — 221 osób mówiących „po mazursku", a tylko 11 Niemców.
To podburzanie i pogróżki, że „ziemia zacznie parzyć stopy bez­czelnym Polakom i
synom Judasza" (w Nr 288
Neidenburger Zeitung —
 organie miejscowego starosty), doprowadziły do napadu na auto Związku Polaków, przy
czym u szofera lekarz Niemiec stwierdził pęknięcie czaszki, trzy rany kłute i dwie
szarpane.
Proces „pokazowy", który się odbył przy udziale 104 oskarżo­nych i trwał dwa tygodnie
(należał się ten ukłon Genewie), w re­zultacie skończył się niczym; stało się według
zapowiedzi proku­ratora, który podczas przerwy złożył wizytę oskarżonym w prze­znaczonym
dla nich pokoju i prosił, aby nie zgrywali się na but­nych bohaterów narodowych,
bo „powinni oni zrozumieć, że śledz­two i rozprawa sądowa musiały się odbyć, ale
są one tylko formal­nością. Żadnemu z oskarżonych nic się nie stanie. Nie powinni
oni jednak swym zachowaniem utrudniać roli sądu".
Gospodarzowi Broziowi, który
 wynajął lokal na szkołę, dał miejscowy nauczyciel niemiecki do wyboru albo los Późnego,
albo pieniężne odszkodowanie za zerwanie umowy ze Związkiem Pola­ków. W obawie o
życie Broź umowę zerwał, ale pieniędzy nie przyjął. Inicjatorowi Późnemu miejscowy
żandarm obiecał wypłatę
zasiłku z racji dożycia
, chociaż do terminu brak było jeszcze pół­tora roku — w zamian za wycofanie się
z popierania szkoły. Późny propozycję odrzucił.
Cytuję tu tylko po to te fakty, podobne w wielu miejscach, czy­telnikowi polskiemu
dobrze znane, odbywające się zawsze według tego samego programu terroru fizycznego,
przekupstwa i presji gospodarczej (np. w Dębowcu w czasie zajść, wskutek presji oso­bistej
sołtysa, z 18 prenumeratorów „Mazura" wycofało się 14) — aby uzasadnić, czym się
rządziłem, układając marszrutę pierwszej pieszej wycieczki. Skoro nie towarzyszył
mi nikt ze Związku Po­laków, skoro nie miałem żadnych listów polecających, a ludność
jest nieufna, należało pójść w miejsca, przez które przeszło spe­cjalne zaognienie.
Tirliporka wolałem zostawić w Olsztynie.
Traf zdarzył, że w tej wycieczce nie skierowałem się do Dębow­ca, a na inne pole,
obecnie rozgrywającej się walki.
Koleją pojechałem do Pasymia i wizytowałem miejscowego pro­boszcza, na chybił trafił,
nie wiedząc, jak się nazywa i czy jest Niemcem; o tym będę pisał gdzie indziej. Z
Pasymia poszedłem do odległego o 14 kilometrów Jedwabna.
Obejrzawszy gospodę Welskoppa,
 miejsce pamiętnej masakry, postanowiłem i w Jedwabnie zajrzeć do miejscowego, świeżo
wznie­sionego kościółka katolickiego.
Mały kościółek na frontonie miał wyimaginowaną ogromną fi­gurę świętą, coś na wzór
Malborka. „Król Jagiełło bił Krzyżaki i pan Krupa chciał być taki".
„Pan Krupa", miejscowy księżaszek, ks. Brzeszczyński, na pewno nie miał żadnych takich
ambicyj. Zastrachany, jak wszyscy tu księża, pochodzący z ludności polskiej (których
jest zresztą nie­zmiernie mało, bo takich po skończeniu seminarium wysyła się do
zamorskich misyj), nie chciał się dać sfotografować. Tu repro­dukuję fotografię innego
księdza w innej miejscowości, który za­słania się w panicznym strachu przed obiektywem.
Dosyć, abym go potem reprodukował w pismach polskich, aby został posądzony o
grosspolnische Agitation.
Ale dźwięk mowy polskiej ma w sobie snadź coś słodkiego dla tych ludzi, jakiś aromat
zakazanego owocu. Broniąc się, cofając od rozmowy, nasłuchują jednak każdego polskiego
słowa, wciągają je w całe swoje jestestwo, delektują się jak czymś, co trzeba od
siebie oddalić.
Niepozorny księżaszek z Jedwabna, siedzący nawet nie na pa­rafii, a na filii mającej
dwieście kilkadziesiąt dusz, nie uniknął swego losu. Opowiedział mi swoje biedne
nad wyraz życie, życie pariasa w sutannie.
Polska? — Bywał w nadgranicznych parafiach, skąd go, jeszcze przed wojną, wzywali
księża po rosyjskiej stronie do pomocy przy odpustach.
Dalej... nie, nigdy nie zdarzyło mu się pojechać dalej. „Wie pan, ja nigdy w życiu
nie miałem pieniędzy. Raz tylko..."
Czuję, że nastąpi coś ważnego. Gdy się dużo z ludźmi mówi, wy­czuwa się, kiedy mówią
o kulminacyjnych zdarzeniach życia.
— Raz tylko — mówi stary ksiądz, a oczy mu patrzą gdzieś przez ścianę, w dawno widziane
obrazy — jeden nasz ksiądz był chory, to go trzeba było odwieźć do Poznania i on
mi zapłacił za drogę.
— Podobało się księdzu?
— Byłem wówczas w Gnieźnie, w katedrze dawnych królów pol­skich — konfidencjonalnie
pochyla się do mnie staruszek.
Teraz zaczęły się lać szczegółowe
opisy skarbów katedry gnieź­nieńskiej: a to ile w niej drzwi ważą, a to kto w podziemiach
leży, a to jakie skarby mieściły się w skarbcu. Opowiadanie to musi być nieraz powtarzane
przez księdza; musi to być jego popisowy kawałek.
Więc kiedyśmy się tak oto o tych drzwiach gnieźnieńskiej ka­tedry rozgwarzyli i kiedy
przez nie buchnął na nas blask dalekiej Rzeczypospolitej, zapytałem księżaszka, jak
się tu dzieje w tym Jedwabnie i jak to było przed paru laty z tą zbrodnią
u Welskoppa.
Ale księżaszek natychmiast wciąga się w swoją skorupkę. On wówczas jeszcze w Jedwabnie
nie był. Kościółek w ostatnich dwóch latach wystawiono. On nic nie wie. A na ogół
jest dobrze, jest bardzo dobrze, jest coraz lepiej. Oho! On nawet teraz idzie w kom­ży
ulicą do chorego i nikt za nim złego słowa nie krzyknie.
— A dawniej krzyczeli?
Ślimak znowu pośpiesznie się chowa:
— Ach gdzież tam, ach cóż znowu...
I znowu słowo polskie, niewysłowiona, tajemna magia mowy ojczystej działać poczyna.
Przypominam sobie, jak przed wojną, przyjechawszy z Warsza­wy na wakacje, zacząłem
wobec starego
rządcy ze szlachty laudańskiej wygłaszać jakąś zwariowaną orację, jakiś bric a brac
słów bez składu rzucanych, w których często wyładowuje się tempe­rament wszystkim
uprzykrzonego kilkonastolatka.
Kiedy stary szlagon, przerwawszy czytanie gazety, słuchał steku tych bzdur (była
to jakaś mowa wyimaginowanego wodza do wyi­maginowanych żołnierzy, a może odwalałem
jakiego wieszcza) z na­bożeństwem, przerwałem speszony, zwykle bowiem takie upusty
elokwencji kończyły się eksmisją oratora za drzwi.
— Ty, Melaś, pogadaj jeszcze — zaśpiewał Litwin — wszak ja wiem, co ty bez tołku
coś plecisz. Panie, zmiłujsie, ależ piękna u ciebie mowa polska!
Pamiętam, że mnie, mało lirycznego wisusa, chwyciło wówczas coś za gardło. Pewnie
podobnego uczucia doznaje młoda dziew­czyna, kiedy po raz pierwszy się dowie, że
ma piękne oczy.
Stary ksiądz mówi o parafianach. Skoro ma „dwieście dusz", to nie więcej niż trzydzieści
kilka rodzin. Czy tylko z Jedwabna? Ach nie, np. jutro przychodzi do pierwszej komunii
córka Kiwickiego z Dłużca. Okazuje się, że Kiwicki ma karczmę, ale mu bie­da doskwiera,
bo Niemcy nie chcą dać koncesji; bo Kiwicki pra­cował przy plebiscycie.
Tu nagle oczy księdza robią się okrągłe ze strachu. Ślimak bez­powrotnie wciąga się
w skorupę.
Wychodzę z plebanii i szukam na mapie Dłużca. Skomplikowa­na to procedura. Po niemiecku,
okazuje się, zwie się
to Hartigswalde. Cztery kilometry od Jedwabna, w lasach, nad jeziorem Dłużec.
Zarzuciłem plecak na ramiona i pomaszerowałem w ten rozsłoneczniony dzień. Za Jedwabnem
stanąłem na krzyżówkach (rozstajnych drogach). Leżało na zboczu trochę słomy. Pewno
szedł pogrzeb do Jedwabna. Dusza zmarłego towarzyszy wówczas kon­duktowi i lubi na
krzyżówkach sobie krzynkę spocząć; starym więc zwyczajem kładą tam słomę, aby miała
miękko.
Dzień jest istotnie wymarzony. Do głowy przypłynęła mazurska piosenka:
Wysed za stodołe, spojzał, skąd obłoki:
Ach, mój Boże Wsechmogoncy — jak ten świat seroki...
Aby do Dłużca dojść, należy się zapuścić w las, wielki las wy­sokopienny, mieszany.
Dąb, jesion, sosna, jarzębina, jałowiec. To już Napiwodzkie lasy, największe w tych
stronach Mazurów. Prze­strzeń 150 km kw., tym piękniejsza od puszczy Piskiej, że
więcej drzew liściastych, że teren pofalowany silnie, przy czym wzgórza po stronie
wschodniej noszą nazwę Złotych Gór, a wzgórza ku północy Gór Błędnych, podobno dlatego,
że w nich w 1807 r. zbłąkały się wojska napoleońskie.
Pełno tu w tych lasach starych szańców krzyżackich. W lasach tych, w ich bagnach,
w dopływach Omulewa rozegrał się ostatni akt osaczenia w 1914 r. armii Samsonowa,
zakończony jego samo­bójstwem, tu leży 40 000 żołnierzy rosyjskich.
„Tu, w tych leśnych stronach dzika i niczym nie skrępowana namiętność jest jedynym
prawem dla ludzi. Mówił (Smętek), iż nieposkromiona samowola tych, których bary są
mocne, kolana bezlitosne, a broń w dalekich wypalona kuźniach — jest tu prawem publicznym.
Ludzie tutejsi palą wrogów, schwytanych podczas bi­twy, na wolnym ogniu, albo miażdżą
ich między belkami". (Żeromski)
Jakaś tu w tych lasach i teraz rozgrywa się tragedia, której nić dał mi mimowolnie
jedwabniański księżaszek.
Droga leśna, zawilgła, zacieniona droga, poczyna iść w dół. Otwiera się widok na
jezioro Dłużec i na wieś o tejże nazwie.
Jezioro biegnie na osiem kilometrów w lasy i tylko tu, w tym jednym miejscu, ma przyczepioną
tę nędzną osadę.
Wieś Dłużec zabudowana jest na staropruską modlę, bez rynku; jedna strona jest zabudowana
nad jeziorem, tak że ulicy wsiowej właściwie nie ma. Domy przez drogę biegnące tuż
nad wodą od­bijają się w jeziorze.
Zachodzę do wskazanego mi przez jakieś dziecko domu, w któ­rym mieści się oberża
Kiwickiego. Jak zwykle, w pierwszej sali znajduje się szynkwas i sklep. Za szynkwasem
napis
Bier wird im Laden nicht getrunken
 (a więc istotnie odmawiają koncesji), młoda dziewczyna i
 dwudziestokilkoletni chłopak.
Witam się po niemiecku i proszę o obiad. Chłopak rozkłada bez­radnie ręce — nie,
obiadu otrzymać nie mogę, nie są oni do tego przygotowani.
Kiwicki-syn
Pakuję się jednak bez ceremonii do alkierza, który jest przy każdej gospodzie dla
„lepszych gości".
Rzucam plecak na ziemię, ocieram pot z czoła. Jestem podróżny, szedłem pieszo, jest
upał, jestem zmęczony, kiedy trzymają karcz­mę, to powinni dać jeść; kury się chyba
nie przestały nieść we wsi.
— Und was für Landsmann sind Sie?
— Jestem z Warszawy — odpowiadam spokojnie, choć wiem, że to słowo ma w sobie w tym
kraju wiele elektryczności wyso­kiego napięcia.
Młody chłopak skręca się i znika. Po chwili wraca z wiado­mością, że otrzymam jajecznicę
z kiełbasą i kawę. Ale mówi wciąż po niemiecku.
Po chwili widzę, że idzie przez werandę szybkim krokiem ja­kiś inny dwudziestokilkoletni
chłopak. Ma wielką, złocistą czu­prynę, którą rozrzuca wiatr, i wyraźne podniecenie
na twarzy.
Wchodzi do alkierzyka i od progu pyta po polsku prędkim, zdyszanym głosem.
— Pan z Warszawy?
— Tak jest — mówię obojętnym głosem (byle nie zastraszyć). Zabieram się do jajecznicy
i pokazuję ręką krzesło.
Chłopak siada i milczy; cienie mu chodzą po twarzy; biegł tu tak szybko, a teraz
milczy i szuka, co by mógł powiedzieć: słów dozwolonych, a w miarę ważkich.
Nie znajduje ich widać i nagle wyrzuca:
— Bo ja jestem na czwartym roku w seminarium nauczycielskim w Rogoźnie (w Polsce).
Uśmiecham się i patrzę w jego oczy:
— No, to tak od razu gadajcie.
Ale jednak nie tak łatwo poszła rozmowa.
— Ciężko jest, bardzo ciężko — mówi chłopak i głos mu się załamał.
— Co tu z wami robią?
Milczy. Cienie mu chodzą po twarzy. Chciałby mówić. Czuje tego tak silną wewnętrzną
potrzebę, że ma się fizyczne wrażenie, że zwiera szczęki.
Kiwicki-ojciec
— Nie macie koncesji?
— Nie dają ojcu, bo w plebiscycie pracował. Ale...
Wzrok chłopaka zawiesza się w niepewności na mojej twarzy:
— Ja nie wiem, czy ja z panem mogę szczerze mówić — wy­znaje cicho i ze wstydem.
Nie mam się na co powołać. W tych lasach on jest człowiek zaszczuty, ja jestem człowiek
z
lasów wynurzony, niby Rozłucki z Oceanu — „człowiek nagi".
Między nami jest — zabiegliwa i kojąca — mowa polska. Od okna bije słoneczny blask;
w paśmie światła wibrują jakieś cząsteczki pyłu, gdy resztę pokoju pokrywa cień.
I w naszej rozmowie z duszy do duszy przelewa się blask tej mowy, w którym wibrują
sprawy obojętne, nieznaczne... i ogromnie ważne.
— Może panu jeszcze kawy?
Domagam się poznania starego Kiwickiego. Idą rekonesanse w głąb domu. Stary borsuk
nie daje się wywabić z nory. A to ma rachunki. A to zajęty.
Jak przedtem z obiadem, postanawiam dopiąć swego. I przed wieczorem poznaję Kiwickiego.
Snadź starego wzięła wreszcie cie­kawość: cóż to za przechodzień uparty?
I kiedy tak siedzimy w alkierzu, obmacując się wzajemnie nie­ufnie, drgnął syn, patrząc
w okno. Pobiegł za jego wzrokiem wzrok starego i twarz mu stężała:
— Zbrodniarz idzie...
Za oknem przesuwa się sylweta z lekka pochylonego starszego człowieka w filcowym
kapeluszu. Zapewne ten nastrój, te słowa sprawiają, że pochylona, chuda postać wydaje
mi się, jakby miała w sobie coś sępiego.
— Co to za człowiek?
I nagle pękają tamy. Stary Kiwicki zaczyna mówić.
Ten człowiek to sąsiad, Stentzel. Niemiec. W czasie plebiscytu odgrażał się na Kiwickiego
i
 jego brata. Ale od plebiscytu minął rok i nic nie zaszło. Bracia mieli się na ostrożności.
Latem 1921 siedzieli w domu ze starą matką. Była godzina dzie­wiąta i mieli kłaść
się spać. Gdy nagle pod oknem rozległ się ochrypły krzyk:
— Verfluchte Pollacken!...
To krzyczał Stentzel i obrzucał rodzinę Kiwickich wymysłami.
Kiwiccy siedzieli cicho, nie dając się wywabić.
Wówczas Stentzel zaszedł za załom jeziora i stamtąd począł strzelać w dach Kiwickich.
Strzelał kulami. Dachówki pękały i od­łamki spadały na dół.
Wtedy młodszy brat Kiwickiego pobiegł do wójta prosić o po­moc. Pomocy nie dostał.
Stentzel spostrzegł, że udało mu się wywabić kogoś z domu, przybiegł zza jeziora
i czekał ze strzelbą w ręku.
Przywarci do okiennic Kiwiccy usłyszeli w pewnej chwili jego glos:
— Jungs, geht on die Seite, jetzt knalle ich den Pollacke nieder!
(Usuńcie się, chłopcy, ja
 teraz zabiję tego Polaka).
Młodszemu Kiwickiemu towarzyszyło dwóch wiejskich chłopa­ków.
Po czym bezpośrednio buchnął strzał. Stara Kiwicka wysko­czyła przed dom. Na ulicy
leżał jej syn. Gdy starszy brat dobiegł do niego, już konał. Był trafiony kulą spiłowaną
(dum-dum) z od­ległości trzech kroków. Kula mu „wyniosła drugą stroną dwa fun­ty
mięsa".
Po zmarłym pozostała wdowa i troje dzieci.
Stentzel został skazany na dwa i pół roku więzienia. Po upły­wie półtora roku darowano
mu resztę kary. Wrócił i na drugi za­raz dzień począł chodzić ze strzelbą koło obejścia
Kiwickich, gro­żąc, że ich powystrzela.
Trzeba było uciekać. Pośpiesznie wydzierżawiono oberżę Niem­cowi i wyniesiono się
na Warmię.
Niemiec był partyjnym hitlerowcem i nie chciał płacić tenuty „zdrajcy". W obejściu
Kiwickiego rozgospodarowały się jakieś „Arbeitsfronty" czy inne organizacje niemieckie.
Przebudowywa­no, przestawiano bez gospodarza.
Przecież gospodarz się zjawił. Po układzie polsko-niemieckim powiał inny wiatr. Był
w stanie wygrać sprawę przeciw nieuczci­wemu dzierżawcy i wyeksmitować go.
Myślał, że spokojnie poprowadzi oberżę.
Wówczas go pozbawiono koncesji.
O tę koncesję toczy teraz z mazurskim uporem walkę. Gdyby ostatnie instancje były
w piekle, toby i tam zawędrował.
Ma odpisy nie tylko tego, co pisał on, ale i co pisano przeciw niemu:
ORTSGRUPPE NEIDENBURG
DEN II.
AUGUST 1934
NR. 97 K.
An den Kreisauschuss Neidenburg
..............  Nach alledem ist Antragsteller nicht
wert als Pole deutsche Luft zu atmen.
Heil Hitler!
Fritz Liedtke
Verbands-0rtsgruppenführer
Jako Polak (bez szczególnych uzasadnień) nie jest godzien od­dychać powietrzem niemieckim...
w Dłużcu. Proszę zwrócić uwagę, że list jest pisany w dwa lata po formalnym dojściu
Hitlera do władzy, podczas gdy faktyczne jego rządy rozpoczęły się o wiele dawniej;
i że list jest pisany przez hitlerowskie władze partyjne.
W innym liście znajdujemy umotywowanie, dlaczego należy od­mówić Kiwickiemu koncesji.
Autorem listu jest pan Nowocień, sołtys miejscowy, podpisujący się jako Nowoczin.
W piśmie „poufnym" z dnia 23 sierpnia 1934 r., p. Nowocień dużo pisze o własnych
staraniach proniemieckich w czasie plebi­scytu. Pomimo to udało się Kiwickiemu, u
którego zamieszkiwało „trzech zagranicznych agitatorów", uzyskać 16 głosów za Polską.
Po czym miły sąsiad z tego małego osiedla, zarzuconego wśród lasów, taką oto o prostym
człowieku, Kiwickim, zniszczonym prześladowaniami, pisze bzdurę: „W razie pomyślnego
dla Polski przebiegu plebiscytu był Kiwicki przewidziany na starostę naszego powiatu,
a jego zastrzelony brat na nadleśnego".
Zostaję u Kiwickiego na noc. Przed wieczorem idę objechać jezioro. Dziś w nocy o
trzeciej pojedziemy z owym jego synem z Rogoźna na ryby.
Przed domem Kiwickiego wznosi się dąb, zasadzony na pa­miątkę niemieckiego zwycięstwa
plebiscytowego. Pod dębem ka­mień pamiątkowy
Heimatdienstu.
 Dom Stentzla jest tuż i łączy się z obejściem Kiwickiego. Z jednej strony puszcza,
z drugiej woda. I to miłe życie między zabójcą brata, a wójtem Nowocieniem, w nowym
cieniu plebiscytowego dębu przed oknami.
Kiedy wracamy, na stole stoi już specjalnie przygotowana dla mnie doskonała kolacja,
składająca się z zupy rybnej i ryb w róż­nych gatunkach.
Stary Kiwicki stawia na stole butelkę piwa i coraz to biegnie do sklepiku i stara
mi się coś wetknąć w rękę: a to cygara, a to tubkę z cukierkami.
Nazajutrz, kiedy budzik kieszonkowy podrywa mnie ze snu, przez okno widzę pierwszy
mleczny blask jeziorowej tafli. Stary Kiwicki już jest na nogach, coś tam tka nam
na przegryzanie i po­maga zepchnąć łódź. Mówimy o połowie, obradzamy, w który kąt
jechać, i na powierzchnię wypływają nazwy dawno zatopione, za­tarte. Niemcy przeinaczają
nazwy miejscowości: mają po temu pocztę, siedziby urzędów. Nie zaadresujesz listu
lub podania po nowemu, to ci je zwrócą i zbyte (jak mówią Ślązacy). Ale do
„scubłów" jeziorowych
 i do uklei nie ustanowione jeszcze adresy. I teraz więc, jak przed wiekami, mówimy,
że należy minąć Pełek, błoto przepastne bez dna, ale po wierzchu pokryte wodną gładzią;
że gdybyśmy przejechali Przejmę, miejsce najwęższe je­ziora, i minęli przylądek Kapuśniak,
to ryby dobrze się biorą w miejscu Bałdy, tam, gdzie kąt jeziora; jeszcze zaś lepiej
na Jelenich Rogach.
Jak te nazwy się mocno trzymają, jak nic ich zmieść nie zdoła, świadczą Mamry, najbardziej
na północ wysunięte jezioro mazur­skie, dziś już wyłącznie niemal przez Niemców otoczone,
jezioro, w którym pod samym
niemieckim Angerburgiem fale kryją wy­niosłość podwodną, znaną miejscowym rybakom
pod nazwą Rydzki,
 nieco zaś dalej na południe wyniosłości Zagon, Kociołki, Wypychowa, Piątek, Bubrówki
itd.
Jezioro Dłużeckie, pomijane przez turystów, bo nie łączy się z żadnym systemem i
ma trudny dojazd, jest o wiele piękniejsze niż wszystkie inne jeziora przeze mnie
bądź na Mazurach, bądź w Polsce widziane. Sprawia to jednolita ściana starego lasu,
który nieprzerwanie się ciągnie, dochodząc do samych brzegów długiego na osiem kilometrów
jeziora, i poza maleńką osadą Dłużec — zu­pełny brak osiedli ludzkich.
Kiedyśmy wracali z połowu (a śpieszyć musiałem, bo o godzi­nie siódmej rano przez
Dłużec przejeżdża furgon pocztowy, który dodatkowo zarabia dla poczty, zabierając
pasażerów), patrzyłem w miłą, piegowatą twarz najmłodszego, czternastoletniego Kiwickiego.
Chłopak był sprytny i bardzo nam pomocny. Myślałem, pa­trząc na niego, że to jest
to pokolenie, które nie może trwać, jak starzy, pod wodą życia, że to jest to pokolenie,
do którego życie adresuje szybkie i niecierpiące zwłoki papiery.
— Kto ty jesteś? — spytałem po polsku.
— Franz...
— To ja wiem, bo słyszałem, że cię tak wołają. Ale kto ty jesteś?
A widząc, że chłopak nie odpowiada, ponawiam pytanie po nie­miecku.
— Ich bin ein Deutscher — odpowiada Franz.
A siostra jego zapłakuje się od trzech dni. Z powodu polskiej konduity ojca wykluczono
ją przed trzema
dniami z Bund Deu­tscher Mädel, na którego czele stoi sama Frau Landratin.
Stary Kiwicki nie prenumeruje ani „Mazura", ani „Gazety Ol­sztyńskiej". Prenumeruje
hitlerowską
Tannenberg Warte,
 poświe­coną sprawom obrony granic wschodnich, którą mu zaprenume­rować „poradził"
żandarm, posuwający swoją uczynność tak da­lece, że własnoręcznie od Kiwickiego przyjął
prenumeratę.
Kiedyśmy dobijali do brzegu, słońce ostrymi promieniami wcze­snego ranka biło w chałupy
obu sąsiadów i w świetle jego czarny krzyżacki krzyż, wyryty na białym pamiątkowym
kamieniu, wid­niał z daleka (jak gdyby wszystkie odwieczne jeziorowe nazwy „chciał
z góry objąć i garnąć pod siebie"). Przed swoją chałupą siedział morderca Stentzel
i obserwował gości sąsiada.
I kiedy pomykałem już karetką pocztową, za szybą widziałem twarz Kiwickiego, który
przesyłał pozdrowienia.
Wyjść się nie ważył.
***
NUŻĄ MIĘ ICH DŁUGIE PIEŚNI, DRAPIĄ MIĘ W GARZIELI ICH PRASTARE, OCH STARE! WY­RAZY,
SZCZYPIĄ MI WARGI ICH OKRZYKI I WZY­WANIA...
(Smętek zaprzedający Prusy Wschodnie Hermanowi v. Balk. — Żeromski: „Wiatr od morza")
SMĘTEK POD GIETRZWAŁDEM PORAŻON
Wracałem z tego pierwszego „lądowego" objazdu Mazurów pod ciężkim wrażeniem. Syn
Kiwickiego, uważający się za Niemca, działacz plebiscytowy, czytający
Tannenberg Warte,
 zbrodnia omal bezkarna, ruch religijny wynaturzony, ksiądz zastraszony, zagnany
jak zwierzę. — Dosyć chyba jak na dwa dni objazdu.
Chyba nigdy jeszcze w dziejach tak nie prosperowało tu na tej ziemi Smętkowe dzieło,
polski program nigdy nie był tak podep­tany jak teraz — w siedemnaście lat po Wersalu
— kiedy to rze­komo bezrobotny już diabeł miał ten kraj opuścić na zawsze.
Dlatego chętnie wracałem do Tirliporka. Jak się ma trzynaście lat, to, choć to cyfra
feralna, nic na świecie nie przedstawia się feralnie.
Naturalnie. Wiedziałem: Tirliporka zastałem w łóżku; odlegiwał się za te wszystkie
stodoły.
Widząc mars taty, począł śpiewać jeden ze swoich mazurskich nabytków:
Jo w piecku zapale, izdebkie zamiote,
Włosecki rozcese i klejcyk obłoke.
Że też się zawsze ten malec wykpi. Mówię więc tylko:
— No, to prędzej oblekaj ten klejcyk (od „kleide") i pójdziemy Olsztyn oglądać.
Sancho Pansa już go oglądał przez dwa dni. Melduje mi, że lody — większa porcja —
60 fenigów, a mniejsza — 40. Oraz że na rogu owoce sprzedaje bardzo śmieszna baba.
I że naprzeciwko jest pies zupełnie podobny do na­szego Gawła, ale nie taki mądry.
Że kupiła torebkę z korka, ale że tę torebkę można odmienić i mam tam z nią zaraz
iść. I że dali jej w pierwszy dzień zupę ra­barbarową, więc dobrze, że mnie nie było.
I że Pa-ta-ta i że Pa-ta-ta i że Brekekeks.
— Przestańże pytlować. Widzę, że porobiłaś niezmiernie cen­ne studia w terenie. Mam
nadzie­ję, że np. co do lodów — bez ćwiczeń praktycznych.
Okazuje się, że bronią się jesz­cze twierdze Grenady i ślub do św. Antoniego nie
został złamany. Ale w Grenadzie... bardzo płaczliwie. Jest upał, a tu jeszcze trzeba
czekać trzy tygodnie i dwa dni.
Idziemy więc sobie tym gro­dem Olsztynem, którego ongiś jeszcze burmistrzujący tu
z ramienia Kapituły Warmijskiej ka­nonik Kopernik przed oblegają­cymi wojskami W.
Mistrza bro­nił (przewodnik we Fromborku wyjaśniał nam, że bronił przed... Szwedami).
Na ratuszu
bareljefy, obrazujące najście Rosjan na Ol­sztyn w czasie wielkiej wojny. „Wie pan
— mówi
 miejscowy fry­zjer, nadlatując z kolei do mnie z brzytwą (my, klienci, siedzimy
rzędem, panienki nas mydlą, a pan szef podróżuje po nas jak po kla­wiaturze) — byli
tylko przez je­dną noc, ale przez tę noc musiało im miasto 15 000 kg chleba upiec".
W muzeum miejscowym zwie­dzamy etnograficzny dział warmijski. Skrzynie pięknie malowa­ne,
skrzynie-tapczany, na dzień zesuwane, o konstrukcji tak pra­ktycznej, że nasi projektodawcy
wnętrz winni je jak najprędzej zaadaptować. Z miną, jakby po­kazywał
niesłychaną egzotykę, przewodnik demonstruje... koło­wrotek, który za moich czasów
był wprowadzony jako następca kądzieli i ostatnie słowo postępu.
Słuchają nabożnie jacyś turyści z Rzeszy, a przewodnik im de­monstruje: Erste Fase,
zweite Fase...
A w której że to Fase patrzy­łem w dzieciństwie, jak miga srebrny grzebień? I pewno
to jakąś nadprogramową
Fase wpro­wadziłem, odkrywszy, że noga ko­łowrotka bardzo się nadaje do bitki z rodzeństwem.
Przy warsztacie tkackim zno­wu: Erste Fase... zweite
...— prze­wodnik jest dokładny, zna swój fach, nauczył się nawet nitki skręcać, motki
zakładać.
Przy żarnach ręcznych (co to nie tylko w „Potopie" Żmudzin nimi obracał, ale i obecnie
nieje­dnokrotnie widziałem je w chałupach mazurskich, a w dzieciń­stwie dosyć się
ich naobracałem po chałupach chłopskich) znowu rozkład na fazy, znowu Niemiec zna
tę technikę mielenia
ganz genau.
Ach, psiakrew! Ten grubas w zielonym spencerku, z przystrzy­żonymi wąsami, który
ssie cygaro — wszystko wie i nic nie wie. Po lasach, nad brzegami jezior, w chałupach,
krytych słomą, i nie­jednokrotnie przy łuczywie, które jeszcze przez polską ludność
w Prusach Wschodnich bywa używane, huczą w wilgotnych „śle­pych" komorach żarna,
warkoczą kołowrotki i biegną jak ta barw­na nić w krośnie opowiadania o Kłobuku,
o marach i strzygach i jest to cały zwarty świat, ożywiony duszą. I jak anatom nie
dałby przedstawienia o człowieku, najdokładniej opisując wszystkie fazy czynności
jego poszczególnych członków, tak cała ta, bardzo sumienna, tym niemniej zakłamana
literatura niemiecka o Mazurach — nie daje o nich żadnego pojęcia.
Obcy tu jestem, a swój. Mniej wiem, niż rozumiem. Serca mi się ludzkie otwierają
i wiem, że nie mnie, nie mnie to, ale dzie­jom, głosowi krwi i ziemi.
Piszę rzetelną prawdę. I wraz ze mną czytelnik widzi, że te wszystkie fazy, że te
wszystkie formy życia, że te wszystkie per­spektywy, którymi idzie postęp na zacofaną
wieś polską — są nie­mieckie. A przecież przypadamy do tej ziemi uchem, łapiemy jej
oddech, patrzymy na te wszystkie fazy najpomysłowszych, najelektryczniejszych niemieckich
krosien i nagle — czujemy to — wywija się kolorowy, niesłychany deseń — polski. Skąd?
Olsztyn — serce Warmii. Warmii należącej do Polski faktycz­nie od bitwy pod Grunwaldem,
a i formalnie od 1466 r., od po­koju toruńskiego, aż do pierwszego rozbioru. Czuję,
jak nagle przypływa chęć, aby zaraz, natychmiast skontrolować,
czy te tam Fase to jedno
, a życie — drugie? Gdzież, jak nie na Warmii, naj­starszej i historycznie, i etnograficznie
tu polskiej ziemi. Przecież Warmiacy i Ostródzianie to najdawniejsi koloniści polscy,
z zie­mi Dobrzyńskiej przybyli.
— Chybaj, Tirliporek, po taksówkę; byle jakaś do rzeczy.
— Und hier ist ZEDEL, meine Herren — wykłada Szwab — ZE-DEL...
I obraca w ręku stołek drewniany. To taki zydel posypują Ma­zurzy popiołem w wieczór
sylwestrowy, stawiając go przy nagrza­nym kominie w świetlicy, czekającej odwiedzin
duchów rodzinnych. Na rano — można ujrzeć w popiele ślad siedzącego ducha.
Niemkinie gdzieś z Drezna skrzętnie się uczą egzotycznego słowa i obracają poczciwy
zydel na wszystkie strony. Widziałem ich ciocie czy kuzynki w Muzeum Kolonialnym
w Belgii; tak
samo gründlich
 oglądały tam-tam znad Górnego Konga.
— Pan jest Szwed? — Pyta przewodnik.
Wie, bestia, na pewno, że jestem Polakiem, musiał słyszeć Tirliporkowe: a co to?
a czemu to? Piotrowinowi by dziurę w brzu­chu wywierciła, żeby ponownie wstał, nie
to, żeby taki żywy Szwab nie posłyszał. Ale widocznie chce ułatwić mnie i sobie.
Jestem głupi, że nie namyślając się, replikuję, że jestem Pola­kiem. Ale i Szwab
głupieje.
Teraz spływamy do sal plebiscytowych.
Prowadzi nas przewodnik do tego oddziału z miną, która by się do spisu potraw nadawała
jako
Eisbein mit Sauerkohl.
Że to i lodowato, i kwaśno.
Z czegóż ma sylabizować biedna ofiara polsko-niemieckich afektów?
Litery, z których ma składać układne wyjaśnienia, są nie całkiem przyzwoite: bo to
i fotografie krów, oprowadzanych po ulicach miast z urągliwymi napisami „Ja głosuję
po polsku", i zasieki, za którymi musiał się chronić polski komisariat plebiscytowy
„przed gniewem ludu" (pięć marek dziennie), i straszliwa gablota z na­rzędziami,
jakich używały „polskie bojówki" (te kilka nad wyraz marnych patyków świadczy raczej
o niebywałym polskim safandulstwie). No i z tego wszystkiego wyczytać należy nagle
taką przy­zwoitą A-p-t-e-k-ę ze wszystkimi olejkami nieagresji i dziesięcio­letniego
paktu.
Żal mi biedaka, więc kiedy zbliża się z kolei do mapy prof. Romera, z napisami wyjaśniającymi
tę
polnische Frechheit,
 która dowodziła, że na Mazurach jest 50% polskiej ludności, i widząc Tirliporka
przybywającego, pakuję przewodnikowi w łapę auten­tyczną dwuzłotówkę, żeby sobie
kontemplował, jakie to Polska ma orły i jakie profile — i już nas nie ma, już biegniemy
przez gotyckie, grające słońcem podwórze, przez wirydarz z zielonego dzikiego wina,
do taksówki.
— Gdzie mam jechać? — Pyta szofer, a my nie wiemy. Chcie­liśmy prędzej się znów dostać,
gdzie życie tka szlak barwny, chcie­liśmy zobaczyć po prostu polskość.
To nie egzaltacja. Zrozumieją te nagłe pragnienia ci, którym zdarzało się bywać w
skondensowanym odczynniku polskości.
Przypominani sobie Gietrzwałd na Warmii, cudami słynący.
— Dietrichswalde? Jawohl.
Zielona jest ta Warmia. Zalesiona, wzgórzysta. Spójrzmy na mapkę historyczną. Niemcy
ze zgrozą powiadają, że Warmia mia­ła kształt siekiery, wiszącej nad Prusami Wschodnimi.
Ale prze­cież nie my to jej te kształty nadaliśmy, tylko układ Krzyżaków z własnym
biskupem, któremu, zwyczajem średniowiecznym, od­dano trzecią
część ziem do profitowania, wydzielonych w taką oto figurę.
A że biskupi nie bardzo chcieli za Krzyżaków się zastawiać, że na potrzebę grunwaldzką
cała Warmia wystawiła zaledwo 100 ludzi, że od Grunwaldu aż po rozbiory wypowiedziała
się i trwała za Polską — więc została krajem
katolickim. Wszędzie tu Boże Męki nadają krajobrazowi ciepło. Człowiek napatrzył
się po Mazurach „Denkmalów", bo zapomniczone są Prusy Wschodnie w każdej najmniejszej
wiosce, a to poległym w wojnie francusko-pruskiej, a to poległym w wielkiej wojnie,
a to ku upamiętnieniu plebiscytu. Wszystkie te „Denkmale" zioną patriotycznymi fraze­sami,
butnymi wypowiedziami. Warmia ma je także. Ale tym milej na takiej ulicy Olsztynkowej
w Olsztynie odczytujemy napis: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny — wybaw nas Panie",
albo w Gietkowie ten sam napis, jeno na krzyżu trójramiennym, jak­by odżegnać się
chciał od wzorów krzyżackich, albo taka figura, jak w Worytach, którąśmy
, jadąc z Gietrzwałdu, sfotografowali.
Ta to katolicka Warmia, Warmia rozśpiewana u przydrożnych figur, rozmodlona w nabożeństwach
majowych, srogie odsiadująca adwenty, ściągnęła na siebie panasmętkową uwagę i zwłaszcza
od połowy ubiegłego wieku stała się obiektem zawziętej germaniza­cji przez kościół.
Księża otrzymywali polecenia kazać po nie­miecku, tak, że, jak mi stary Warmiak opowiadał,
poniektórzy z nich, choć Niemcy, mówili po wygłoszeniu niemieckiej nauki:
— Żal mi, moi parafianie, pozostawiać was bez słowa Bożego — i mówili dodatkowo naukę
po polsku.
Takim właśnie był niezapomnianej świętej pamięci ksiądz Weichsel
 w Gietrzwałdzie, najrdzenniejszym sercu polskiej Warmii. I koło tego kapłana, choć
Niemca, choć obojętnego naszym naro­dowym sprawom, ale rozumiejącego, że do serc
ludu trafiać trzeba jego językiem — skupiał się, narastał nie opór, ale coraz mocniej­sze
przywiązanie do religii, którą chcą wyzyskać, do kościoła, który chcą spodlić, i
do języka, który chcą udusić.
Ta zbiorowa wola stoczyła z dziełem Smętkowym walkę — na szerokim froncie między
jego, a ich stolicą, między więzieniem, którym za
Kulturkampf był karany ks. Weichsel, a kościołem, w którym się działy cuda.
Stajemy w rynku i oglądamy się nieco bezradni, gdzieby swe kroki zwrócić. Myślimy
zajść na plebanię, choć mam już złe do­świadczenia z rozmów ze wschodnio-pruskimi
księżmi. I gdy już jesteśmy przed kościelną furtą, pada mój wzrok na sklepik z dewo­cjonaliami.
Gdzież, jak nie tam, znajdziemy Legendę, która się staje Prawdą, i Prawdę, która
jest Legendą.
I gdy już podchodzimy blisko — na szyldzie — jak umowny znak, jak ryba starochrześcijańska,
wita nas polski napis: „Księgarnia".
Tedy bez żadnych ogródek wchodzimy z „pochwalonką".
Odpowiada nam siwa, rześka staruszka.
Pani Samulowska.
To słowo — to cały dźwięk półwiecza.
Jak kiedy z odłupanej bryły widzisz warstwy, które ją w historii tworzyły, tak i
z jej życia widać dzieje polskiej Warmii.
I widać, jak ta Warmia, najdalsza z ziem polskich, żyła przed wojną w organicznym
związku duchowym z resztą ziem Rzeczy­pospolitej.
Nieżyjący mąż p. Samulowskiej, miejscowy gietrzwałdzianin, namówiony przez p. Romana,
redaktora „Pielgrzyma" z Pelplina, zakłada, przy pomocy materialnej i organizacyjnej
Romana, tę księ­garnię, w której siedzimy.
Dziad p. Samulowskiej zginął w powstaniu 1831 r., a ojciec jako mały chłopak, przed
złymi krewnymi
uciekł aż na Śląsk. Tam w Mikołowie dorobił się drukarni.
Gdy Gietrzwałd cudami zasłynął, zajrzał do niego. I jak przed­tem Pomorzanin Roman,
tak obecnie ów Ślązak, wywodzący się z Królestwa. rad by księgarzowi gietrzwałdzkiemu
pomóc, a roz­dmuchać tę księgarenkę, a podtrzymać.
Pani Samulowska
— Musi pan tu mieć kogoś do pomocy — powiada.
— A może ma pan tam co jeszcze dla mnie?
— A toć siedzi tam jeszcze jedna w domu — odpowiada, rzecz ważąc, drukarz z Mikołowa.
Zakonotował sobie samotny księgarz z Warmii tę wypowiedź. A że tej zimy zdolnego
chłopaka warmijskiego, znanego potem
malarza Sznarbacha, do mistrza Matejki wiózł (więc i Kraków wciągnięty został w orbitę
tych międzyzaborowych
 koneksyj), więc dojechał do Mikołowa obejrzeć, co też to się tam hoduje.
Twarz staruszki (pani Samulowska ma obecnie 78 lat) ożywia się:
— Przyjechał, pobył, ale mnie nie powiedzieli nic. Ja wtedy miałam kilku konkurentów,
ale najlepiej to my się mieli do siebie z Miarką, synem Karola. Między rodzicami
naszymi była przyjaźń i ile razy stary Miarka siedział w więzieniu, to mu zawsze
ojciec w swojej drukarni drukował „Polaka". Ale młodemu Miarce powiedziałam, że na
te wszystkie kary, to powinien bogatą wziąć i dru­karnię własną założyć. To wziął
sobie potem córkę burmistrza.
Pan Samulowski
Przez firankę różańców, wiszących w oknie wystawowym, wpa­da silne słońce i w delikatne
prążki cienia zaściela sklep. Pani Samulowskiej widać jest na rękę jakiś chłopak,
który przycho­dzi po kupno kajetu. Manipuluje przy tej ekspedycji specjalnie długo.
W kilka miesięcy potem otrzymaliśmy list od Samulowskiego, zapytujący, co porabia
panna Marta. Rodzice coś tam uradzili widać, bo matka mnie wzięła na odpust do Gietrzwałdu.
A natłok był taki, że jakoś od pierwszego dnia stanęłam za ladą i pomagałam. Ale
nie chciałam za niego wyjść. Miałam 22 lata, a on 39 lat i nie­domagał na reumatyzm.
I właśnie przez to wszystko się stało. Potem on napisał, że leży chory, że księgarnia
zmarnieje. Rodzice mi powiedzieli, jaka to ważna rzecz. I pobraliśmy się.
I odtąd jej tu życie upływa. Dohodowała się czterech chłopców i trzech córek. Mąż
żył do późnej starości. Był to poeta warmijski (wiersze jego znajdujemy w zbiorku
Steffena, wydanym — Kraków 1936). Ostatni wiersz napisał jako osiemdziesięciosiedmioletni
sta­rzec na urodziny siedemdziesięcioletniej swojej żony.
Pani Samulowska jest więc tu od początku tej batalii, którą bezbronny lud toczył
ze Smętkiem. Teraz dobrodziej ks. Weichsel w grobie leży. Gietrzwałd, w którym były
jeno chałupiny drew­niane, gdy tu przyjechała, jest murowany i niemiecki. Ostatni
raz fala walki przeszła w czasie plebiscytu.
Pani Samulowska opowiada o wypadkach plebiscytowych z ogniem młodej panienki. Przypomina
mi się, jak moja babka opowiadała o powstaniu. W dziwnej świeżości serca Bóg konser­wował
te kobiety, które zawsze życie umiały poświęcić obowiąz­kowi.
No, a teraz... teraz został jako przeciwwaga Smętka ten oto sklepik z dewocjonaliami
i ten napis na szyldzie „Księgarnia".
— Niech tam ta pamiątka zostanie — mówi smutno p. Samu­lowska. I staruszka nie daje
się zwieść żadnym presjom.
Dwudziestego siódmego czerwca 1877 r. wracała stara Szafrańska z trzynastoletnią
córką do Woryt, wioski pod Gietrzwałdem. Miało się ku zachodowi. Szły popod górkę
mimo kościoła, bo dziecko wracało z katechizacji. Dziewczynce trudno szły nauki,
tego dnia więc była rozpromieniona, bo ją ksiądz pochwalił.
Naraz zatrzymała się, a na jej twarzy odbiło się zdumienie. W koronie starego klonu
musiała coś ujrzeć. Matka ją namawiała bezskutecznie, by się przestała gapić. Tak
je naszedł ksiądz Weichsel, który wyszedł na przechadzkę.
— Jegomościulku, tu jakaś jasna Pani w blasku w drzewie stoi — wyszeptała dziewczyna.
Od tej chwili o tej porze poczęła w konarach drzewa malej Szafrańskiej pokazywać
się Matka Boska. Rozmawiała z nią. Ale obecni przy dziewczynce świadkowie nic nie
mogli dojrzeć. Potem również widzieć i mówić ze zjawiskiem mogła jej dwunastoletnia
koleżanka Samulowska, dziewczyna Katarzyna Wieczorek, lat 23, i wdowa Elżbieta Bylitowska,
lat 45.
Słuch się począł szerzyć między ludźmi, pielgrzymi poczęli na­pływać, mimo iż księża
z ambon przestrzegali i wstrzymywali.
Już i z innych zaborów coraz więcej ludzi przyjeżdżało. Gdy nadchodziła godzina objawień,
tłum zamierał. Cztery kobiety klę­czały na przedzie i zadawały pytania, które im
zadać kazano. Potem je rozłączano, pytano i to, co powtarzały jako odpowiedzi Marii
Panny, zgadzało się ze sobą.
Wtedy lud do późnej nocy klęczał i śpiewał wezbranymi głosami i polska pieśń łączyła
wszystkich. Gdzie tam było wonczas pamię­tać o nakazach śpiewania po niemiecku.
Wówczas Smętek począł działać. Bylitowska i Wieczorkówna miały widzenia i w domach
swoich, i w polu przy robocie. Ukazy­wała im się Maria Panna, mówiła pobożne rzeczy.
Tylko że gdy po widzeniach na cmentarzu kościelnym czuły się szczęśliwe i po­krzepione
na duchu, to po tych widzeniach były wielce osłabione, wpadały w płacz i w niemoc.
Matka Boska, zapytana w czasie jednego z widzeń w ogrodzeniu kościelnym, co by to
znaczyć mogło, odparła, że tamte widzenia są dziełem szatana.
Trwoga i zwątpienie padły na wiernych. Już poczęto podejrze­wać i objawienia na obejściu
kościelnym. Podczas objawień kro­piono święconą wodą, ale kobiety, mające widzenie,
mówiły, że wówczas wzmaga się jeszcze blask bijący z szat Przenajświętszej Panienki.
Kazano im wówczas pluć w stronę widzenia. Ale ślina im zasychała w ustach i nie były
w stanie tego uczynić.
W jednym z widzeń zapowiedziała Matka Boża, że ostatni raz się ukaże ósmego września
i kazała do tego czasu wznieść kapliczkę ku swej czci pod pamiątkowym klonem.
Nadchodziła rozgrywka ostateczna, kiedy „na drgającym szatana ciele"' miał stanąć
ostateczny znak, utrwalający cześć Najświętszej Panny Gietrzwałdzkiej.
Smętek począł działać. Nocą do księdza Weichsla wślizgnęli się Niemcy z Oberlandu
 (północnych, protestanckich części Prus Wschodnich) i chcieli księdza zabić. Ksiądz
spał, ale „nad nim pierzyna chodzić poczęła” i siepacze w strachu uciekli. A ksiądz
po dawnemu pielgrzymki zza kordonu przyjmował.
Oznaczonego dnia, ósmego września, spłynęło do Gietrzwaldu pięćdziesiąt tysięcy pielgrzymów
ze wszystkich stron dawnej Rze­czypospolitej. Osobliwie dużo było Wilnian. Ludzie
przybyli z Królestwa, spod Przasnysza i Myszyńca w dni poprzedzające widzieli
szeroką jaśniejącą drogę, ścielącą się po niebie w stronę Gietrzwałdu.
W wilię uroczystości w kolasie, zaprzężonej w czwórkę koni, obłożony pierzynami,
zajechał posąg Matki Bożej, zamówiony gdzieś tam w Lipsku. Czekała już na ten posąg
kaplica pod klonem wymurowana. Posąg na noc umieszczono w wieży kościel­nej.
A w nocy...
W nocy usłyszeli Gietrzwałdzianie ogromny huk. Byli ludzie, którzy zeznali, że huk
poszedł z kapliczki, w której ukazało się „coś strasznego" w zielonym świetle.
Gdy na rano przyszli wierni na cmentarz, ujrzeli, że kapliczka od góry do dołu pękła.
Nie było czasu na zasadnicze reparacje. Wezwano kowali i ściąg­nięto murowane ściany
żelaznymi nitami.
I kiedy zebrał się tłum, ukazało się liczne
duchowieństwo w szatach pontyfikalnych, buchnął śpiew „Serdeczna Matko", przypuścił
Smętek ostatni szturm. Niebo się zmierzchło, podniosła się sucha zawierucha pyłu
i szła na kościół. Wielu się zdało, że to wzgórza z okolic Gietrzwałdu suną na miasteczko,
by je zasypać ziemią. Wśród pylnej zawiei latały czarne gołąbki. Wielu widziało ogniste
kule z sykiem przeszywające powietrze. Uczeń Prima widział olbrzymiego szarego ptaka,
obejmującego skrzydłami cały hory­zont, a majątkarz Friedrich słyszał ryk lwa.
Tłum rzucił się do ucieczki. Ale duchowieństwo stało nieporuszenie i wraz z garstką
wiernych śpiewało. Panika przeszła. Tłum padł na kolana. Figurę umieszczono w pękniętej
złością diabelską kapliczce.
Ludzie z Woryt i ludzie z Plusk, ludzie z Olsztyna i ze Stawigudy, i z Ornety, i
z Fromborka, pielgrzymi z całej Warmii, za­ciśniętej w szponach obcego systemu, śpiewali:
Od wszystkich na świecie opuszczeni,
Jak nędzarze głodni i spragnieni
Przyszlim, Matko, byś nas nakarmiła
I pociechą serca napoiła.
Wiadomość z „Gazety Olsztyńskiej":
„W Gietrzwałdzie w niedzielę 24 marca (1935 r. — przyp. mój) gromada uczni ze szkół
niemieckich bębniła w okna polskiej ochronki, wykrzykiwała
Pollacken
 itd. M. in. poznano Laskowskiego, Sokołowskiego, Cierkaszewskiego, Hermanowskiego".
Tym razem to Smętek kazał pluć, ale ślina tym polskim dzie­ciom w ustach nie zaschła...
Z listu z Olsztyna, który otrzymałem w Warszawie:
„Tegoroczny odpust 8 września był wielkim świętem polskości. Spłynęło 60 000 ludzi
i rozległ się śpiew polski — po raz pierwszy od 30 lat. Ludzie śpiewali całą duszą,
aż drżały ściany kościoła". Tak oto szala się waży...
***
KŁOBUK – SMĘTKOWY SŁUGA
Kiedy mieszkałem u Kiwickiego, w tragicznym domu w głębi Napiwodzkich lasów, w domu,
przed którym rośnie niemiecki dąb plebiscytowy, a o ogrodzenie żyje zabójca brata,
i kiedy tam prze­bierałem te papierki, te odpisy odpisów, z których jawne było, jak
tam w dalekiej rejencji i w powiecie, i w centralach partyjnych zajmują się tym Polakiem,
„niegodnym oddychać niemieckim powietrzem" — myślałem sobie, jak te Smętkowe sprawy
z cen­trów rozdźwięczanych dzwonkami tramwajów, z zaduchu benzyny, z alarmu telefonów,
z wielkich ośrodków, w których mózg ludzki ropieje nienawiścią, jak te Smętkowe sprawy
schodzą aż tu, między pnie drzew, pokrytych mchem, i jak wypływają w tym zarzuconym
od świata osiedlu leśnym nagłą kartą nad wiejskim szynkwasem:
Bier wird im Laden nicht getrunken.
Słuchając gawędzenia Kiwickiego myślałem o Smętku jako tym kimś dalekim, kto rządzi
tym krajem, gdy nagle posłyszałem, jak stary opowiada, że przed kilku dniami widział
Kłobuka, lecącego po niebie.
Nastawiłem uszu. Kłobuk to bożek domowy Mazurów, który znosi gospodarzom, u których
mieszka, wszelakie dobro kradzione po ludziach.
Kiwicki dobrze wie, gdzie to podążał Kłobuk. Ma go jedna kobieta w Małsewie,
 która nagle rozbogaciała w ostatnim roku.
— Jakże on wyglądał? — pytam.
— Jak tako ognisto drapako (miotła). Postanowiłem przewiedzieć się coś o tym, nie
najmniej ważnym, służce ze Smętkowej świty.
Następnego dnia, jadąc na nabożeństwo gromadkarskie z redak­torem „Głosu Ewangelijnego",
p. Barczem, zajechałem do jednego z „braci", gospodarza na 120 morgach w miejscowości
Kikuty, nazwiskiem Bocian.
Jest to rdzenna mazurska rodzina chłopska, o której tak mi opowiadano.
Młody Bocian był w NSDAP, tzn. w partii Narodowo-Socjalistycznej. Pod wpływem rasistowskich
teoryj począł się grzebać w papierach gminnych i doszedł (nie bez rozgoryczenia zapewne)
do wniosku, że Bocian i rasa nordycka to chyba nie jest jed­no. Wziął to sobie do
upartego mazurskiego łba, może tam i przebolał, ale, używając żargonu warszawskiego
— „mówi się — trudno!".
Owe historiozoficzne rewelacje, zdobyte przez Bociana-juniora z Kikut, uzewnętrzniły
się w sposób niezbyt fortunny.
Na najbliższe zebranie NSDAP kikuckiego przybył jakiś objaz­dowy dygnitarz. Egzaminując
wyrobienie obywatelskie tych ma­zurskich kikutów (czy kikucian) pyta:
— Sluchajta, chłopoki (powtarzam w gwarze, tak jak mi opo­wiadał mój informator),
a co będzieta cynić, gdy tu pod wase Keykuthen Poloki podejdo?
To ony pocęły mówić, co wraz wezmą te swoje dolchy, te co dienstlich zawsze noso,
i pójdą Poloków bić.
A młody Bocian to się temu przeciwił i tak poziedo:
— Ja ta nikogo bić nie pode. Jak Poloki przydo, to ich i Niem­ców sprawa.
— A tyś kto? — pyta ten hitlerowski starszy. Jo Mazur.
To ten starszy pocoł mu tłomacyć, co on Verräter sprawy nie­miecki jest, ale umsonst,
 bo Bocian nie posed na
Dienst, jak mu cas wypad.
To przyjechało ze Scytna seści cornych djobłów (Sturmstaffel
 — przyp. mój), coby go brać. Siostra jego mózi, ze brata nima; ale nźreli go w dymniku
i ksyco:
— Złaź!
Widzi młody Bocian, co jest, ale dobrze nie bardzo; chycił flintę i mózi:
— Chodźta tu, chłopaki, chodźta, jak który chce fajny Geschenk.
I tak mu dali spokój.
Nie wiem, który to z synów; w chałupie zastaję starego Bociana, żonę, córki, siostrzenice,
ale z synów tylko szesnastoletniego Gu­stawa. To chyba nie ten.
Bocian ze swoją biblią
— A gdzie inni synowie?
Jeden na studium teologicznym protestanckim na Śląsku Cie­szyńskim w Polsce, drugi...
drugi ma właśnie „Dienst kole NSDAP".
Zrozum tu co, człowieku...
Rozsiadamy się na honorowej kanapie. Bocian prezentuje dumę rodziny, Biblię, którą
kupił, gdy pracował w Westfalii. Biblia niemiecka jest kopalnią wiadomości. Między
innymi zawiera do­kładne plany Arki Noego. Już teraz jestem poinformowany, gdzie
kwaterowały małpy, a gdzie żyrafy.
Pamiętając swoje postanowienie tropienia nie tylko Smętka w zarządzeniach od góry,
ale i jego służków, pytam Bocianów, czy tu w Kikutach nie słychać ostatnimi czasy
o Kłobuku.
Jakżeby też nie... Młody Gustaw opowiada, że przed kilku dnia­mi jechał z Jabłonki
z kilku innymi i wszyscy widzieli, jak nad lasem jechał Kłobuk.
— Jak wyglądał?
Aniby tako dużo lichtarnio, ungefähr siebzig Zentimeter.
Widać Kłobuk miał ciężko nieść, bo strasznie skrami sypał; jest to znak, że leci
obciążony.
I sam Gustaw, i ludzie wioskowi niejednokrotnie widywali różne różności. Gustaw widział,
jak z „kierchoza" (cmentarza) szły „dwa dziewcoki”, ale tak, że
 nogami nie sięgały ziemi.
— No, jo — wyjaśnia ktoś z obecnych — bo tam pochowany stary majontkorz Fabek, to
on Doppelgänger
 jest i ludzi po nocach straszy.
Wracając do Kłobuka, to ich wioskowy Gruppenführer
 nie wie­rzył w Kłobuki i wyśmiewał opowiadania najpoważniejszych ludzi. Aż tu raz
szedł drogą, a deszczyk drobny zaczynał, widzi — zmo­kła wrona jakaś bez sił na drodze
siedzi. Wziął tę wronę, do domu przyniósł, posadził na piecu i poszedł spać.
Rano się budzi — patrzy — a tu przy łóżku kupka pszenicy nasypana. A wrona siedzi
na piecu, jakby nigdy nic.
— Diobeł — pozieda Gruppenführer —
 toć to prawda, co moje gruski (rodzice, starsi itp.) poziedali o Kłobuku, co nocami
wselakie dobro przydźwigo.
Wziuł, okno rozewar i wyciepnoł te wrone na dwór; niechaj ta innymu służy, niecysto
siło.
Ale najbliżej się zetknął z Kłobukiem starszy Gustawów brat.
Gustaw tak o tym powiada:
— Sed on z chłopokami, a tu na kręciaku (zakręcie) za tymi olsami, to Kłobuk z naprzeciwka
lecioł i nie uźrał ich w cas; to oni się zlenkli jego, a on ich i dał w bok; a tak
nizko sed, co aze im
Mütze ze łbów pozdzieroł.
Stary Bocian przysłuchuje się temu opowiadaniu w milczeniu. Pytam go, czy widział
kiedy Kłobuka. A toć widział ze trzy razy, ale to już przed wojną — odpowiada niechętnie,
jak o rzeczy zwykłej, która nie może być przedmiotem interesującego dyskursu.
Przechodzimy na obiad, który jedzą honoratiores,
 tzn. gospodarz, Barczowie, szofer i ja w pokoju, gdy cała reszta rodziny w kuchni.
Przed obiadem wstajemy, po czym stary Bocian odmawia głośno modlitwę. To samo po
jedzeniu. Jemy zupę rabarbarową i mięsiwo gotowane, podane w grubo nakrajanych porcjach.
Na deser podają mleko.
Kiedy odjeżdżamy, rozglądam się podejrzliwie po olszach za wsią. Ale Kłobuki w dzień
śpią po strychach swych patronów, którzy im ustawiają beczki, wyładowane pierzem.
Będziemy je tropić dalej.
Gdzież tropić Smętka, jeśli nie w okolicach, w których jego Pan tak sromotną klęskę
poniósł
przed niewielu laty? Toteż, zwiedziw­szy Gietrzwałd, objeżdżam wsie okoliczne, a
przede wszystkim parafię św. pamięci ks. Weichsla, o którym ludność tak wdzięczną
przechowuje pamięć.
Natrafiam w Sząfałdzie na Józefa Bannę, stróża nocnego. Ra­czej — eks-stróża, bo
go gmina
 zredukowała z tego powodu, że dzieci posyła do polskiej szkoły.
Banna na własne oczy widział, jak ksiądz Weichsel wypędził diabla z jednej kobiety.
Zwożono mu opętanych z daleka, bo on się nie bał; opętanym bowiem zaczyna diabeł
rzucać i wnet języ­kiem opętanego wszystkie
grzechy księdza głośno
 opowie. A ksiądz Weichsel był święty ksiądz, to i nie miał co taić. I wraz, jak
tylko mu przywieźli jaką kobietę, wielkim głosem nakazował złemu wyjść i nawet jaką
ma wyjść dziurą z ciała.
Niewiele się w tej ziemi zmieniło od pięciuset lat, od bitwy w świecińskiej nizinie,
której współczesny „brat Iwo był owym myślicielem, który na Smętka czatował, tropił
go bezsennie, wy­ganiał z ciał nieszczęśliwych, których trzeba było nieskończenie
długo trzymać na zewnątrz kościoła, dopóki się z ich wnętrza obrzydliwego diabła
nie wyziębiło przepotężnym rozkazem".
W Sząfałdzie tego
 lata 1935 r. była zabawa ludowa w polskiej szkole. Niemcy kamieniami poprzebijali
transparent „Serdecznie witamy", a kiedy wieczorem rozjeżdżali się uczestnicy, tłumy
Niemców stały wzdłuż drogi i krzyczały:
Rrraus nach Warschau!...
Ale najdziwniejsze dziwy dziwne wyprawiał Smętek tuż pod Gietrzwałdem we wsi Worytach.
Rzekłbyś — założył tu konku­rencyjną stolicę.
Wszyscy mieszkańcy Woryt opowiadają mi o tych tak jeszcze stosunkowo niedawnych zdarzeniach.
Diabelstwo uwzięło się na dom gospodarza Grusa.
Że rzucało i straszyło w tym domu, to jeszcze fraszki. Ale raz zajechała kareta czwórką
czarnych koni, drzwi od domu otworzyły się i zamknęły, wpuszczając kogoś niewidzialnego.
Ktoś z mieszkańców widział w oknie kota czarnego z łapą nad świeczką. Wkoło domu
snuły się jakieś potwory. Dziewka jedna (akurat jej w Wo­rytach w czasie mej bytności
nie było) niosła dla prosiaka żegawki (pokrzywy) i spotkała chłopa bez głowy.
Sprzykrzył sobie Grus to za pan brat diabelskie i sprowadził czarojta, żeby go od
tego uwolnił. Czarojt począł swoje czynić, a ciekawy parobek pod okno wlazł podglądać.
To go wzięło, w bagno pod oknem położonej sadzawki ciepnęło i wytarzało.
Pokazuje mi ten dom miejscowa gospodyni Wojciechowska. Ona też w młodości widziała
Kłobuka. W stajni koniom mara splatała grzywy. Wojciechowska brała te warkoczyki
końskie między ka­mienie i utłukiwała marę, która w nich siedzi. Pomagało.
Zachodzę do miejscowej szkoły polskiej. Na jej podwórku znaj­duję robotnika nazwiskiem
Bem.
Do szkół polskich bardzo trudno jest, wobec terroru niemiec­kiego, zwerbować dziatwę.
Bem więc powiedział w Związku Po­laków, że ożeni się z wdową, która ma liczne dzieci,
będzie haro­wał, ale wdowa musi jeden warunek wypełnić: posyłać dzieci do polskiej
szkoły.
Znaleziono mu wdowę z dziewięciorgiem dzieci i na skutek tego mamy w Worytach szkołę,
która liczy 14 dzieci.
Ale Bem stracił pracę i nie może jej otrzymać. W dobie nakrę­canej koniunktury niemieckiej,
kiedy wokoło wre praca, żyje jak wyklęty na pustyni.
Poznaję się z miejscowym nauczycielem, który mi pokazuje szkołę. Pytam, czemu na
ścianach nic nie widzę, co by mówiło malowniczo o Polsce. Tłumaczy, że wisiały plakaty
o polowaniu w Polsce, o Gdyni itp., ale inspektor Pasternak, przeniesiony tu ze Śląska,
kazał je zdjąć.
Inspektor Pasternak jest poza tym ludzkim człowiekiem. Kiedy dowiedział się, że Bemom,
gdy zadeklarowali dzieci do polskiej szkoły, zabroniono brać wodę ze studni,
oburzył się: Es ist unmenschlich.
Dobrym człowiekiem jest inspektor Pasternak. Zabrania tylko tam, gdzie nie może działać
„samorzutny odruch oburzenia lud­ności niemieckiej"'. W przeciwnym wypadku
Schulrat Pasternak może się nawet oburzać.
Drugim miejscem, w którym podejrzewałem zagęszczenie Kło­buków, były okolice Pasymia.
Pasym ma legendy, związane z przebywaniem tu diabła, delego­wanego specjalnie przez
piekło do Zakonu Krzyżackiego celem robienia eksperymentów. W Pasymie był zamek krzyżacki,
po którym obecnie nie zostały nawet ruiny. Z każdym zamkiem krzy­żackim wiąże się
jakaś legenda. Np. przed wojną z Polską komtur dzierzgoński, przeciwnik wojny, wyjeżdżając,
gdy go burgrabia spytał, kto będzie rządził zamkiem, odpowiedział: „Ty i złe duchy,
które chciały wojny z Polską". I w noc po Grunwaldzie ze świstem powietrznym przyleciało
stado upiorów-rycerzy, i co noc przez długie lata odbywały się niesamowite uczty,
które podpatrzył miejscowy kowal za
protekcją zmarłego kuma-widma.
Ale diabeł w Pasymie to był diabeł specjalny, nie zamkowy, diabeł, który wprawdzie
potrafił i zakonny płaszcz nosić, ale rów­nież bywał na przestrzeni kilkuset lat
sołtysem i gorzelanym, i ry­bakiem — jednym słowem ów, wysłany przez moce piekielne,
przedstawiciel
Abteilung Deutschland,
 traktował swój zawód gruntownie i wszechstronnie, jakby miał pisać tezę doktorską.
W pewnej chwili (może po traktacie wersalskim) odwołano go. Ale tak, jak morze zostawia
wiele żyjątek, tak po odpływach panowania diabelskiego roi się zwykle okolica od
Kłobuków. Uzbrajam się na nie w notes, ołówek i aparat fotograficzny i idę na połów.
Zatrzymuję się chwilę przed starym kościołem krzyżackim, obecnie protestanckim, który,
jak się zachwyca jego historyk, pa­stor Kluge, „potężny i obronny — równocześnie
wcielając ducha Bożego i Żądzę Zdobywczą, wznosi się nad brzegiem jeziora". Ale na
ruinach dawnego zamku stoi obecnie katolicki kościół — tam więc się udaję.
Jest południe dnia powszedniego i w kościele trafiam na kate­chizację. Odbywa się
po niemiecku i pruskim systemem pedago­gicznym: zapytania i wskazówki księdza brzmią
jak komendy, święte słowa pękają w jego ustach jak szrapnele, krzyżem, który trzyma
w ręku, zakreśla błyszczące koła jak marszałkowską buławą.
Wycofuję się dyskretnie na cmentarz. Niebawem wysypuje się dzieciarnia. Ksiądz proboszcz,
który obserwował w kościele moje katolickie zachowanie się, uprzejmie zaprasza mnie
na plebanię.
Pytam go o historię kościoła, która nie zawiera nic ciekawego. Wobec tego informuję,
że w liczbie tutejszych proboszczów bywali Polacy, jak eks-dominikanin dr Andrzej
Samuel (urn. 1549 r.) i Jan Logmański, były opat klasztorów cysterskich
w Ludzimierzu i Szczyrzycu.
Proboszcz chce być kurtuazyjny i proponuje rozmowę po polsku. I jak zwykle, stwierdzam,
że język polski inteligentów jest dziwnie twardy, skostniały, pełen narośli, gdy
język ludu, aczkolwiek pełen niesłychanych germanizmów, niejednokrotnie asymilowanych
z du­żym wdziękiem, jest językiem pięknym i żywym.
Pytam księdza, czy nie uważałby za wskazane posiłkować się i polskim językiem przy
katechizacji. Wszak Stolica Apostolska była zawsze tego zdania, że najłatwiej do
dusz ludzkich trafiać w ich macierzystym języku.
Ksiądz spuszcza oczy. Kiedy tu nastał przed kilkunastu laty, pytał czy dzieci nie
życzą sobie katechizacji w języku polskim. Ale żadne nie wysunęło tego żądania.
Nie wiem, kto jest ten ksiądz. Nie znam jego nazwiska. Później dowiaduję się, że
to ksiądz Barczewski.
Tak, jak wszędzie na ziemiach naporu, np. na Litwie Kowień­skiej tak i tu życie w
rodzinach wytwarza najróżniejsze ekspery­menty: że jeden brat jest jednej narodowości,
a drugi innej, że po latach jedno z małżonków domyśla się, że właściwie należy do
innej narodowości itp.
Stryj pasymskiego proboszcza, niezapomniany ks. Barczewski, który niedawno zmarł,
był dzielnym działaczem polskim. Inny stryj, też ksiądz, jest wybitnym polakożercą.
Tedy, jeśli się mówi „ks. Barczewski", należy dodać, który. Tak samo, jeśli się mówi
ks. Skowronek itd.
Ten oto trzeci ks.
Barczewski nie prononsuje się, ale, jak mi z żalem ludność mówiła, na „pochwalonkę"
nigdy nie odpowie po polsku, a kiedy przyjechał na pogrzeb swego stryja, owego działacza
polskiego, to po stypie zaintonował
Aus der Tiefe, aż go obecni krewniacy musieli polskim śpiewem przygłuszyć.
Takie gorszące turnieje odbywają się, niestety, często i w ko­ściołach katolickich.
Jest stary privileg,
 jak mi tłumaczyła ludność na Warmii
, że na organach mają grać nauczyciele szkół miejsco­wych i prowadzić chóry. To jak
tylko przychodzą te nad wyraz skąpo i coraz skąpiej odmierzane dni, że ma być polski
śpiew, to taki nauczyciel zaczyna świadomie na organach fałszować. Lud się trzyma,
stara się prawidłowo śpiewać, ale cóż to za „wznosze­nie myśli do Boga", gdy z wściekłości
nabrzmiewają żyły na skro­niach, a w rękach powstaje pragnienie: bić — gdyby nie
świątynia Pańska.
W czasie mej bytności szereg tego rodzaju spraw był na wokan­dach sądowych.
Napięcie dramatyczne, jakim jest przedzieranie się do Boga z pieśnią wbrew fałszującym
organom, może równać się tylko upartym przedzieraniem się do zrozumienia Słowa Bożego
przez kazanie kaznodziei, który sam siebie nie rozumie. W ławkach siedzi zmartwiały
lud i usiłuje coś wyłowić dla swej duszy z tego strasznego kalectwa mowy, którego
obraz roztacza, ocierający pot z czo­ła, kaznodzieja.
Jest nowela rosyjska, w której zgłodniałego chłopca rozbawieni panowie karmią ostrygami.
Chłopak jest pewny, że to żaba, ale jest tak spragniony posiłku, że usiłuje ją jeść.
Na tle tych spraw ziemskich niedobrze się wartościują sprawy niebieskie. Podporządkowują
się one celom świeckim. W czasie pogawędki przychodzi służąca od miejscowego pastora:
nastą­piło pomieszanie i ks. Barczewski przez omyłkę z przydziału dzie­ci niemieckich
z Zagłębia Saary otrzymał dziewczynkę ewangeliczkę.
Jest teraz w całych Prusach Wschodnich emulacja patriotycznie nastrojonych Niemców
na polu jak najliczniejszego przyjmowania na wakacje i dzieci, i dorosłej ludności
z Saary.
— Proszę odpowiedzieć ks. pastorowi — mówi ks. Barczewski — że dziewczynkę zatrzymam
i wychowam ją po ewangelicku.
Jest to żart. Ale czy istotnie ten katolicki ksiądz nie wychowuje w kulturze duchowej
ewangelickiej powierzony sobie lud polski?
Gdzież obrócę swe kroki w tym starym Pasymie, w Pasymie będącym na czarnej liście
prusackiego patriotyzmu? Dotąd mu wypominają, że skalał swą tarczę, że w 1454 r.
należał do Związku Stanów Pruskich i poddał się Polsce, że w 1459 r. wyciął w pień
krzyżacką załogę.
Ale to dawne czasy. Czasy, kiedy przez Pasym biegł gościniec warszawski.
Dziś błąkam się po obszernym rynku, który porasta trawa.
W pewnej chwili myślę, że dobrze jest pójść do zakrystiana. A może napytam kawałek
żywej tradycji. Nie mogę się wciąż po­godzić z tym, że kościoły, które u nas, zwłaszcza
na kresach, obra­stały tak życiem i historią kraju jak kadłub okrętu muszelkami,
tutaj są tak bezmowne.
Stary zakrystian nazywa się Mazuch i ma 94 lata, a przecież służbę wciąż pełni i
niedzielami obłazi dziadyga kościół z tacką. Wszystkie inne porządki przy kościele
pełnią trzy siostry Tycówny, u których mieszka: Anna, mająca 74 lata, Augusta — 72,
i Joan­na — 65 lat. Wszystkie cztery siostry (bo czwartej Weronice już się zmarło)
mieszkały ze sobą od dzieciństwa.
Stary Mazuch, choć bardzo przygłuchy, jest wesoły i rześki. Po niemiecku nie rozumie.
Mówi, że uczył się jeszcze w polskiej szkole. Wkrzykuję mu do ucha, aby zaśpiewał
jaką piosenkę, którą w szkole śpiewali. Stary rozpromienia się i śpiewa:
Wszędy ptactwa pełno znów,
Głośnym chórem nucą!
Jakaś tam muzyka gra —
Ptactwo wielkie gody ma...
W czyściutkiej izdebce jest słonecznie i jasno. W oknach stoją geranie w ramach białych
firaneczek. Oczy czworga staruszków patrzą na mnie życzliwie i pogodnie.
Orientacja ich jest zupełnie zdecydowana. W czasie plebiscytu, kiedy ogłoszono jego
wynik i rozlała się fala pogromów antypol­skich, musieli staruszkowie przesiedzieć
dwa dni na wieży kościel­nej.
— Jak rozbierali Polskę, to króle zapisali, co dolmeczów da­dzą — mówi z żalem jedna
z sióstr.
— Tak, tak — potakują trzy inne starcze głowy.
— Wszystko się zmieniło i już gadki naszej nikt nie chce — mówi druga — poszedł ten
stary
według scepów do nauczyciela
 Kalinowskiego, a nauczyciel Kalinowski fajn po polsku może. Ale pozieda: „Teroz
nie ma taki mody, co by po polsku mózić". A nos stary tak mu zek: „Pan Bóg z mody
nie sądzi".
— Tak mu zek, isto tak — mówi druga siostra i wszystkie trzy zanoszą się od śmiechu.
— A czyście widziały Kłobuka?
Jedna widziała, jak była w gościach u znajomych, co mieszkają na wymiarze (z komosacji).
 Ale tu nie mają sposobności widzieć. Mieszkają przecie
in odore sanctitatis, w cieniu kościelnej wieży.
Staruszek, rozochocony, domaga się, żeby mu powiedzieć, o czym mówimy.
A dowiedziawszy się i nie zrozumiawszy, opowiada o swoim znajomym, który i teraz
w Leleskach żyje i
 nazywa się Diabeł. Ów Diabeł wprosił się raz na furkę, aby chłop go podwiózł. Gdy
jed­nak w drodze złapała ich burza z piorunami, właściciel wozu kazał gościowi bez
pardonu złazić, aby swym diabelskim nazwiskiem biedy mu nie napytał.
Stary w ogóle jest rozmowny, przed oczami jego przeciągają coraz to inne obrazy młodości.
Zaczyna coś opowiadać o jakichś zamieszkach
w Bredinku w 1875
 r., kiedy to majątkarz Erdman spuścił jezioro, ludność została bez wody i tłum wzburzony
szedł burzyć tamy, wysunąwszy przeciw wojsku kobiety ciężarne. Wtedy zabito 17 ludzi,
w czym trzy kobiety w ciąży.
Ale te opowiadania są tak poplątane, że rezygnuję z dalszej rozmowy, tym bardziej
że i czas nagli, i czekają mnie po ostępach mazurskich roje Kłobuków.
Od starej Olbrichtowej w Gromie pod Pasymiem, która widy­wała nieraz smykające ponad
dachami Kłobuki, dowiaduję się wreszcie, jak się bierze Kłobuk na świat.
Należy, skoro się urodzi dziecko nieżywe, zakopać je pod pro­giem i przez siedem
lat przez nie chodzić. Wówczas na siódmy rok przyjdzie samo prosić o chrzest. Trzeba
go wówczas ochrzcić imieniem Kłobuk, a będzie wiernie służył i wszelakie dobro sąsia­dom
kradł i znosił. Jeno go trzeba pielęgnować (osobliwie lubi jajecznicę), bo inaczej
się wyniesie do kogo innego (zwykle daje się podebrać w formie zmokłego ptaka), a
dawnym dobrodziejom rad nawet ognia zaprószy.
Przypominam sobie, co opowiadał Alojzy Hochhaus w Worytach. Że kiedy był za strycharza
w Burdągu u gospodarza Berkmana, to ten Berkman co wieczór Kłobukowi, którego hodował,
jajecznicę na talerzu na strychu stawiał. A parobek, którego Hochhaus znał, znalazł
tę jajecznicę i zjadł, na talerz zaś napaskudził. Obrażony Kłobuk tejże nocy spalił
całe obejście.
W tychże Worytach Kłobuk jako zmokła kura do Samulowskiego się dostał i już mu zaczął
znosić sąsiedzką pszenicę, ale Samulowski pozbadnął w czym rzecz i kurę wyciepnął
za okno.
A więc spotkałem całą masę ludzi, którzy Kłobuki lecące po­wietrzem nie raz i nie
dwa razy widzieli. I nie tak, jak to bywa przy zbieraniu materiału etnograficznego
gdzie indziej: że zwykle widział ktoś, kto opowiadał opowiadającemu. O ile zaś sam
opo­wiadający mówi, że coś widział, to jest to zwykle „coś białego" na cmentarzu,
albo coś, co szusnęło przez drogę albo niesamowicie zawyło w lesie. Tu zaś ci ludzie
bez żadnej afektacji, jak o rzeczy zwykłej, mówią między sobą o latających Kłobukach
i wszystkie ich opisy są ze sobą zgodne. O Kłobukach mówi nie tylko biedota wsiowa,
wierzą w nie wszyscy. Pani Żurawska, właścicielka 800 morgów, opowiadała, że we wsi
Redykajny, skąd pochodzi, był gbur, którego tak zbogacił Kłobuk,
że „szuflą goldsztyki mierzył''. W
 Klebarku ksiądz z kazalnicy gromił czarojtów, a gdy mu koń zachorzał, kazał takiego
czarojta wezwać; a gdy ten wypominał księdzu kazanie, ksiądz huknął na niego: „Nie
bredź, nie bredź, jeno czyń".
Dyplomowany technik budowlany w Burdągu, p. Matyszczyk, opowiadał:
— Szliśmy na zarynku na śmigus lać frejlinki i na gruncie gbura Białowąsa
 naleźli my dwa jajka zarzucone włosami ludz­kimi. I zaraz padł Białowąsowi koń i
krowa. A to wszystko zczarowała stara Jaroszka.
Wreszcie znalazłem i takiego, który widział, jak sąsiadowi Kłobuk w komin wlatywał.
Widział to dwa razy własnymi oczyma. Jest to Locha z Burdąga. Rzucono mu raz urok
na nierogaciznę i „wieprz nie chcioł się ze świnio żenić".
Lochy sąsiad, Pełka, któremu konie mary męczyły, ostrzygł warkoczyki, które one koniom
posplatały i na progu stajni wbił je trzema kołkami osinowymi. I mary przestały koniom
dokuczać.
Sam Locha zna sztukę niesamowitą, której nauczył go Bucholz z Woli. Bierze się niebrukowanego
(nieużywanego) płótna trzy metry, na nie liści z osy (osiki) nakłaść i tańcować po
tym płótnie w wilię św. Jana. Wtedy spod płótna poczną wyłazić pszczoły. Te pszczoły
trzeba potrzymać godzinę w butelce z wodą, to każda urośnie na wielkość sporego kieliszka
do wódki. Gdy się rozbije butelkę, pszczoły ulecą.
W Narejtach opowiadała mi Chojnowska, żona tamecznego gos­podarza, że małą jeszcze
była dziewczyną, gdy co noc siostrze, która była szwaczką, ktoś nici w maszynie plątał.
Aż gdy raz znowu w
nocy „ćwiakło",
 wstał ojciec i na futerale drewnianym od maszyny wydrapał nożem krzyż. I reszta
nocy minęła spokojnie i już więcej nigdy do maszyny mary się nie nawiadywały. Krzyż
naznaczyć, najlepsza nie tylko na mary, ale i na Kłobuki rzecz.
Ze swirna, na którego belce jest wycięty krzyż, Kłobuk nic kraść nie będzie.
Za to mary rzuciły się na ludzi. Siostrę mara dusiła w nocy, aż matka zawołała: „Joanna";
Chojnowską próbowała dusić, ale się „chucko" przewróciła na drugi bok, co ma pomagać.
Chojnowska wie, skąd się mary biorą na świecie. Pochodzi to stąd, gdy chrzestni,
trzymający do chrztu, pomylą się, i na zapyta­nie, czego dusza pragnie, odpowiedzą
„mary", zamiast „wiary".
U Chojnowskich również sąsiadka rzuciła urok na bydło. Od tego czasu konie „żarły,
a schły, aż pozdychały", a wezwany wete­rynarz nic poradzić nie umiał, tylko ręce
rozwodził i mówił
reine Hexerei.
U Chojnowskich znajduję tak ciekawy zabytek ludzki, że muszę na chwilę opowiadanie
o diabelstwach porzucić; mianowicie — stary Fridrich Hendzelek, mający dziewięćdziesiąt
dwa lata i pa­miętający bitwę pod Sadową w 1866 r., w której brał udział. Miesz­ka
na wycugu (odpisany ma wymiar dożywotni), jest zażywny, rozmowny, doskonale ubrany,
nie tak jak jego pasierb, 74-
letni Duminik, który u tychże Chojnowskich mieszka, ale wycugu nie dostanie, aż ojczym
nie zemrze.
Obaj staruszkowie zgodnie zeznają, że teraz „lepsi casy", bo „dawni raz na rok cienki
chleb, a teroz co sobota upsiece". A co do starej gadki, to juźci, że ta stara gadka
zanika. Młodzież już rozumie mało wiele. Stary Hendzelek wydziwia
, że kiedy zagadnął młodą dziewuszkę, prowadzącą parę bydląt, co to prowadzi, to
mu rzekła, że „jeden bycek, a drugi cielacek", a winna była rzec: „jeden bycek i
jedna lulka"' (lulka — jałówka), ale już tak nazwać nie umiała.
Śmieją się starzy bezzębnymi ustami.
Od Duminika wreszcie dowiaduję się, jak wygląda Kłobuk w naturalnej postawie, nie
kiedy leci po niebie
lub zmania się
 w zmokłego
ptaka. Otóż we wsi, w której żył, kiedy był małym chłopcem, było wesele i w tym ogólnym
gwałcie to zapomnieli dać Kłobukowi jeść. Rówieśnik Duminika, syn tych gospodarstwa,
opowiadał, że posłyszał, że coś „łuskotało" na górze, a jak to nie pomogło, to Kłobuk
zszedł na dół i miał wygląd maluśkiego czer­wonego chłopaczka.
Tak już w tropieniu tego diabelstwa tonę, że czasem zapominam o przeorze, mówiąc
z furtianem. Cóż tam biedne Kłobuki — ja myślę, że to i nie doje tych jajek i nie
dośpi się w tych beczkach z pierzem, biedne zaganiane diabelstwo, pewno mocno zesłowiańszczone,
na które piekielne moce same mieć muszą nieraz mocny
Verdacht.
Ale
Smętek przypomina się sam. Wychodząc od Chojnowskich, słyszę, jak opowiadają, że
do ich sąsiada, Miszki z Narejt, który podpisał kondolencję z racji śmierci Marszałka
Piłsudskiego, przy­szedł
Gemeindevorsteher
 i poinformował, że jego podpis kondo­lencyjny jest przedłożony Lidze Narodów, to
mu teraz na pewno odbiorą rentę inwalidzką.
Dużo jeszcze w swojej włóczędze natrafiłem niesamowitych opowiadań. Stary Goca widział,
jak kobieta z powroza mleko doiła. From z Małsewa mówił
 o pewnej sąsiadce z sąsiedniej wsi, której nazwisko zatrzymuję przy sobie, a która,
będąc ewangeliczką, przystąpiła w katolickiej wsi w Butrynach do komunii, zacho­wała
tę komunię i dała wieprzkowi. „Zły" bowiem za tego rodzaju profanację hojnie nagradza.
Ale teraz poczynają ją prześladować halucynacje. Na przykład widzi jednocześnie,
że jej byk stoi w obo­rze, a jednocześnie tenże byk pasie się w polu.
Na zakończenie tylko podam, że
stary Tutas na Łęgu pod Piasutnem, mający 78 lat, opowiadał mi, że w swoim czasie,
gdy kupił we wsi Farinie „osiadło",
 właścicielka uprzednia, wynosząc się, zabrała również swego Kłobuka. Nabyć go miała
w swoim czasie na odpuście w Św. Lipce ( a więc tu na cypelku katolickiej Warmii,
graniczącym z Mazurami); ongiś na odpustach w tym miejscu nabywano Kłobuki na całe
Mazury.
Notuję, jak mi stary powiedział. Ale jakoś to mi się sprzeczne wydaje z charakterem
Kłobuka, jak mi go podawały dziesiątki ust.
Tak czy owak — dołem ślady Kłobuka znalazłem równie obfite — jak ślady Smętka w rządzącej
górze.
***
I UCZYNILI (Z TEGO LUDU) NIEWOLNIKÓW I NIE UCZĄ GO PRZYKAZAŃ BOŻYCH I ODEJMUJĄ MU
SAKRAMENTA ŚWIĘTE, NA WIĘKSZE JESZCZE MĘKI PIEKIELNE GO SKAZUJĄ, NIŻ GDYBY BYŁ W
POGAŃSTWIE POZOSTAŁ. DLATEGO PRZYJDZIE CZAS, IŻE WYŁAMANE BĘDĄ ICH ZĘBY I BĘDZIE
IM UCIĘTA RĘKA PRAWA, A PRAWA NOGA IM OCHROMIEJE, ABY UZNALI GRZECHY SWOJE.
(Proroctwo św. Brygidy o Krzyżakach)
NA WIELKIM PRASKU U „BRACI”
O ten Beamter,
 co jedzie na kole, to na szóstą stalował buksy, co by mu przydłużyć, bo ma za krótkie
na wesele...
Tak mówi zafrasowany kaznodzieja i starszy ruchu gromadkarskiego, pan Reinhold Barcz,
który ma jutro mnie zabrać na „Wielki Prask", doroczny
Missionsfest gromadkarzy.
— To nie może pana czeladnik wyręczyć?
— Jo, pachołek to czyni, ale toć trzeba najrzeć...
Wobec czego rezygnuję na dzisiaj z dalszej rozmowy i obiecuję na jutro punktualnie
na jedenastą po p. Barcza i jego żonę zaje­chać.
Jestem zadowolony, że mi się tak udało. Mazury są terenem niezmiernie rozpowszechnionego
sekciarstwa różnych odcieni. Sek­ciarstwo wszędzie tam się krzewi, gdzie kościół
oficjalny nie wy­starcza potrzebom duchowym ludności. Na ziemi, poddanej ci­śnieniu
wieluset atmosfer, na ziemi, której życie musi płynąć pod prąd logiki dziejowej,
paliwo w duszach ludzkich musi być tym obfitsze, im więcej te dusze są poddane praktykom
Smętka.
Dlatego uważałem, że muszę dostać się gdzieś, w jakieś środo­wisko ludzi „szukających
prawdy".
I właśnie na zabawie w Olsztynie, odbywającej się z racji obej­mowania przez nowego
dzierżawcę hotelu „Concordia", który mieści się w domu polskim i jest ośrodkiem życia
towarzyskiego polskiego Olsztyna i Warmii — poznałem p. Barcza. Z zawodu krawiec,
z powołania i z wykształcenia kaznodzieja „gromadkarski" (tak nazywają na Mazurach
członków tych sekt), redaktor „Głosu Ewangelijnego", czasopisma wychodzącego raz
na tydzień w Szczyt­nie i drukowanego szwabachą w języku polskim, z niektórymi arty­kułami
po niemiecku.
Reinhold Barcz
Ruch, który reprezentuje p. Barcz, nie jest odszczepieństwem od urzędowego kościoła
protestanckiego. Jest raczej, oficjalnie, ruchem pomocniczym, którego członkowie
zagłębiają się w komen­towanie Słowa Bożego. W gruncie rzeczy jednak stosunki z ko­ściołem
oficjalnym są naciągnięte i dawno doprowadziłyby do zer­wania, gdyby to nie było
dla obu stron niewygodne.
Czy mógłby kto przypuszczać, że udając się do kraju tak racjonalistycznego, uporządkowanego,
standaryzowanego jak Prusy, znajdzie w nim
nagle bogooiskatielej?
Przyczyn tego szukać należy, odkąd program polski zbankruto­wał w tym kraju, wygrywając
równocześnie wielkie atuty na Li­twie. Gdyby Leszkowi Białemu udało się w swoim czasie
zało­żyć swoje sklepy z solą po Prusach, nie miałbym zapewne gdzie jechać w jutrzejszą
niedzielę z p. Barczem, a i p. Barcz zapewne dobrze bez reszty czułby się w swoim
krawieckim zawodzie
.
Krzyżacy wnieśli wiarę chrześcijańską nie jako kontynuację życia kraju, który cywilizowali,
lecz jako zniszczenie i zaprzecze­nie walorów duchowych tego kraju. Słuchanie spowiedzi
przez tłumaczy, wprowadzone przez nich, jest symptomem skoszarowania życia duchowego,
które przeprowadzali na ziemi ludzi wolnych, na ziemi, w strukturze duchowej przechylającej
się do Wschodu.
Die geistliche Kultur spielte zur Ordenszeit nur eine bescheidene Rolle,
 stwierdza nacjonalistycznie nastrojony dr Gollub.
Ta kultura, wytworzona na gruzach podbitego narodu przez elementy rasowe obce i bezżenne,
a więc nie przenikające się wzajemnie z podłożem, była kulturą doraźnej spekulacji,
wyciągającą z pod­łoża pruskiego elementy najbardziej może przedsiębiorcze, ale du­chowo
nie najwięcej warte. W tym równaniu do niższego, zrozu­miałe są wyprawy krzyżacko-pruskie
na ziemie polskie, wyprawy, podczas których w najlepsze grabiono katolickie świątynie.
Jak podaje kronikarz w ziemi Kaliskiej, w czasie jednej takiej „reisy" splądrowano
czternaście kościołów, przy czym kapłanom, błagają­cym o oszczędzanie świątyń, odpowiadali
Krzyżacy po prusku —
ne prest — nie rozumiem.
W tych warunkach nowe społeczeństwo w cieniu kościołów, bu­dowanych modłą krzyżacką
jako kasztele obronne, pod znakami świętych, wywieszanymi nad szczyty murów jak groźne
potwory, jak szyldy bojowe — konsolidowało się bardzo wolno. Wszak jesz­cze w drugiej
ćwierci XV w. biskup sambijski, Mikołaj, zakazał pod karą chłosty i grzywny odprawiania
pogrzebów według ry­tuału pogańskiego, zbierania się w puszczach nad mogiłami, urzą­dzania
tam biesiad, składania ofiar i wzywania demonów. Jeszcze w 1520 r., gdy na wody sambijskie
napłynęły okręty gdańskie, władze zezwoliły na złożenie ofiar z czarnego byka dla
odstrasze­nia nieprzyjaciela.
Byłaby jednak, choć z tak znacznym opóźnieniem, nastąpiła ta konsolidacja, wyrobiło
się jakieś oblicze duchowe kraju, gdyby nie to, że przed tym jeszcze spadła nań reformacja.
W krajach zasobnych kulturalnie, od
setek lat wychowanych na kulturze rzymskiej, reformacja była po prostu krokiem dalej.
W Prusach Wschodnich, które nie zdążyły zadzierzgnąć węzłów
z praźródłem cywilizacji
, wprowadzenie reformacji było katastrofą, było star­ciem nikłego jeszcze konturu
kulturalnego.
Skoro trzeba już było poczynać budowę tego życia wschodnio-pruskiego od nowa, to
należało wziąć tempo i przerobić uczciwą robotę za kilka lat wstecz. Skoro już miał
być protestantyzm, niechżeby ten protestantyzm grzał i karmił dusze ludzkie.
I znowu traf dziejów sprawił, że Polska, która dla tego kraju reprezentowała zawsze
większe możliwości rozwojowe, że Polska ortodoksyjna Zygmunta Starego, która swego
pogranicza broni przeciw nowinkarstwu aż dekretem księcia Janusza Mazowieckiego z
1525 r., zapowiadającego dysydentom karę śmierci i konfiskatę dóbr, że ta Polska
równocześnie staje się ostoją protestantyzmu w Prusach Wschodnich.
Będzie to może zdaniem pewnych kół tytuł do zasługi wątpli­wy, ale niewypowiedzianie
pikantnym byłoby tym rzeszom hakatystycznych pastorów protestanckich w Prusach Wschodnich
wy­tłumaczyć, że pyłu ani śladu, ani z nich, ani z ich zborów nie by­łoby, że zbory
te nie pobudowałyby się w ogóle, gdyby nie prze­można opieka Rzeczypospolitej, gdyby
nie osłonienie
słabej płonki protestantyzmu od wichru ...niemieckiego.
Wszak to Rzeczpospolita w 1525 r. przyjmuje na rynku w Kra­kowie hołd Hohenzollerna,
Albrechta Brandenburskiego (syna Zofii Jagiellonki, siostry panującego Polsce jego
suwerena), który sekularyzuje zakon i przyjmuje protestantyzm
.
I wszak to cesarz Karol jako kontrakcję daje u siebie azylum
pozostającym przy katolicyzmie resztkom Zakonu, uznaje jako Wielkiego Mistrza Kronberga,
a po jego śmierci w 1544 r. Wolfganga von Milchingen.
Przecież to Polskę prosi elektor o osłonę wojskową przeciw cesarzowi niemieckiemu,
mającemu manu militari
 przywrócić ka­tolicyzm w Prusach Wschodnich.
I przecież to wówczas, na Sejmie w Spirze, poseł Rzeczypospo­litej, Myszkowski, oświadcza
dumnie: „Kto nie szanuje Księcia Pruskiego, ten nie może szanować Króla Polskiego".
A kiedy cesarz Karol w bitwie pod Mühlberg rozgromił swych ewangelickich przeciwników,
wspomaganych przez księcia Albrech­ta, ten ostatni wyjednywa u Rzeczypospolitej,
aby przygotowała obronę brzegów Bałtyku, Gdańska itd.
Jakkolwiekbyśmy
patrzyli na ten kurs polityczny Państwa Polskiego względem swojej ziemi lennej, do
której zapewne nie byłoby niemożliwe zastosować z punktu widzenia polskiego zasady
cuius regio, eius religio —
 musimy być dumni jako Polacy, że to wszystko, co ożywczego, najlepszego wniosła
w ten kraj re­formacja, to wszystko dały umysły polskie. W Królewcu stwo­rzyło się
tak wspaniałe ognisko reformacji, rozpalone przez przy­byszów z Polski, że miasto
to zaczęło promieniować na cały świat. Wszak to w Królewcu wykładają Polacy: Seklucjan,
Trzecieski, Samuel, Trepka. Wszak to tam kształci się przez dzieła i pisze czas jakiś
Rej z Nagłowic, młodzież polska ściąga na studia: Otwinowscy, Kochanowski... To z
Królewca i z Prus Wschodnich poszła po raz pierwszy w świat książka polska, zmuszając
zaciekłych łacinników (Kromer, Orzechowski, Wujek) do pójścia w te ślady. Polszczyzna
w ogniu walki, w ogniu wściekłych szarż teologicznych rozjarza się niebywałym blaskiem.
Stanisław Murzynowski w przedmowie do „Historii żałosnej a straszliwej o Franciszku
Spirze" (o adwokacie florenckim, przymuszonym do powrotu na katolicyzm i na skutek
tego obłąkanym) pisze: „Nie wstydzę się, że to jest polskie, a nie łacińskie... Ja
acz nie wiem, jeśli po polsku, jeśli po łacinie gorzej piszę, jednak dla bliźniego,
któregom miłować winien, po polsku wolę”.
Wszak to na blask tej polszczyzny
, która bije z uniwersytetu królewieckiego, któremu w 1560 r. Zygmunt August nadaje
prawa wszechnicy jagiellońskiej, ściąga do Królewca na studia Jan Kochanowski, którego
elektor na swój koszt na dalsze studia za gra­nicę wysyła.
Polskość, nie drogą podboju (bo gdzież fakt w dziejach podob­ny, jak po 15-letniej
walce zwycięskiej z elektorem akt wspanialej łaski, jakim była sekularyzacja Prus?
Chyba... że podobny fakt znajdziemy w pokoju toruńskim, koronującym dzieło Grunwaldu,
i w układzie welawsko-bydgoskim, będącym nagrodą za zdradzenie Polski ze Szwedami.
We wszystkich tych trzech wypadkach Prusy Wschodnie rozbite były przez nas na głowę
i we wszystkich tych trzech wypadkach wychodziły obronną ręką, a nawet przez seku­laryzację
i przez traktat welawski wzmocnione); nie drogą podboju zatem, lecz drogą penetracji
pokojowej, pracą, blaskiem swych swobód i swego życia kulturalnego polskość poddała
swym wpły­wom życie tego kraju
. Malecki w „Postylli" stwierdza
, że, szuka­jący sił żywych dla umocnienia swej niezawisłości, Albrecht od­znaczał
się „osobliwą chucią ku polskiemu językowi", a Stany Pruskie wnosiły skargę, że na
wysokich urzędach siedzą
fast eitel Polen
 (niemal wyłącznie Polacy).
Ale z chwilą słabnięcia Polski i krzepnięcia brandenburskich Hohenzollernów, bierze
górę ponownie system niemiecki rozwiązy­wania spraw na wschodzie. Pastorskie szeregi
zostają zdyscypli­nowane i zszeregowane pod zwierzchnią komendą koronowanych władców
kraju jako najwyższych dostojników kościelnych.
Dusza ludu wymyka się oficjalnemu kościołowi. Namiastkę tego, co by dać mógł kościół,
usiłuje stworzyć hitleryzm, religia rasy. Gdzie jednak wówczas znajdą się dusze miszvolku?
Idę nazajutrz przyjrzeć się tej walce o dusze do świątyń.
Jest niedziela.
W protestanckim zborze w Szczytnie ma właśnie zacząć się Andacht. Równo
, sztywno, z psalmami w rękach, suną do kirchy urzędnicy w dwurzędowych po kolana
mundurach, paniusie o staro­modnych kokach, burgerzy dobrze odżywieni i dobrze nastawieni.
Każdy z nich ma swoje numerowane miejsce w zborze, na którym się roztarasowuje. Każdy
z nich ma swe numerowane miejsce w Rzeszy. Wszyscy oni chcieliby mieć swoje numerowane
miejsce na świecie. Ale ten kochany świat jeszcze jest tak uroczo chao­tyczny.
Przy wejściu zakrystian zboru (czy jak się to tam taki służka kościelny nazywa) rozdaje
wszystkim ulotki.
Jest to odezwa do wiernych Trzeciego Synodu Ewangelickiego w Augsburgu z dnia 6 czerwca
1935 r.
Czytam na pierwszej stronicy:
„Bóg postawił nasz kościół przed ponowną próbą. Pojawia się nowa religia. Cały kościół
ewangelijny niemiecki walczy pod gniotem pokus i niedostatków o wolność wyznania.
W licznych gminach cierpią wierni prześladowania i pogróżki".
„...Bóg tylko jest władcą dziejów".
„...Chrystus powiada: «Nie trwóżcie się! Albowiem ja jestem Początek i Koniec. Umarłem,
a oto żyję»".
„...Kościół, który tę wiarę wyznaje, nie jest dziełem ludzkim, lecz Boskim. Zwycięstwo
jest Wasze, cokolwiek by świat czynił przeciw Wam".
Ongiś, pamiętam, kiedy zaznajamiałem się w Meksyku z wal­kami religijnymi, zwiedzałem
podziemia klasztoru w El Carmen St. Angel. U wejścia kościstą ręką zatrzymał mnie
dominikanin. To był wyschnięty trup dominikanina (widać grunt miał właści­wości podobne
jak Palermo i ciała nie ulegały rozkładowi), posta­wiony, oparty o ścianę. Żołnierze
szukali tu skarbów i popodważali bagnetami trumny, a ciała powyrzucali. Kiedyśmy
opuszczali klasztor, wetknął nam w rękę służka kościelny, trwożnie się oglą­dając
, oias volantes — ulotki.
„Ludu Katolicki — wołały odezwy — wierny ludu Najświętszej Panny z Guadelupy! Poprzysiężmy
nie spocząć, nim nie runie cie­mięzca!"
Zaiste, ulotka nasaletrowana prochem pronunciamenta...
Teraz tu, w Prusach Wschodnich, pchał mi kościelny w rękę buntowniczą odezwę.
Czyżby ci numerowani ludzie nagle mieli stasować
numerki, przekreślić gleichszaltunek z 1817 r. (unia kościołów reformowa­nych pod
władzą cesarza), przekreślić wielowiekowe nawyki i prze­nieść pożar buntu na tych
doskonale wyhodowanych parafian?
Rozglądam się po jegomościach i jejmościach, siedzących w ław­kach. Nabożeństwo jeszcze
się nie zaczęło, więc unieśli okulary i sumiennie wyczytują „antypaństwową" odezwę.
Przewracam i ja pierwszą kartkę (odezwa
jest gründlich wypunktowana na czterech stronach, podzielona na rozdziały i podtytuły)
i czytam wielki tytuł:
NAPOMINAMY DO POSŁUSZEŃSTWA WŁADZY
„...Władza jest od Boga daną".
„...Nie dajcie się zwieść prześladowaniami, pozostawajcie wzglę­dem władz w pełnym
czci posłuszeństwie. Słuchajcie władców, którzy są nad wami postawieni. Nie dajcie
się
rozgoryczyć — Lasst Euch nicht verbittern
. Niestrudzenie wykonywujcie wasze obowiąz­ki.
 Módlcie się za naród niemiecki i za jego władze".
Wizja Chrystusowa w cierniowej koronie ponownie krzyżowa­nego znikła. Natomiast „buntownicza"
odezwa przypomniała mi te odezwy rewolucyjne z wiersza Tuwima:
Begeisterung — prima! I władza w zapale
W czerwone odświętnie przybrana kokardki
Ludności dynamit dawała na kartki
(Przy każdej karteczce był plan demonstracji),
Co odezw dotyczy zaś i proklamacji
To w każdej był okrzyk Der Kaiser soll leben!
Geprüft były wszystkie i freigegeben
W cesarsko niemieckiej wojennej cenzurze,
By zadość uczynić germańskiej naturze.
Bogu zaś za to, że natchnął Szmoka
Ranga przypadła nader wysoka:
Tytuł na wstędze schwarz-weiss-rot:
Der Königlich-preussche Kammergott.
Jakże to prowadzi duchowieństwo, tak pojmujące Boga, zwierzone sobie dusze ludzkie?
„Módlcie się w waszych kościołach, ale maszerujcie pod na­szymi sztandarami", zwracał
się do przedstawicieli Kościoła, już po tym kongresie augsburskim, Reichsminister
Rust na wielkim zebraniu w Kolmarze.
Mam jednak wrażenie, że to maszerowanie absorbuje wschodnio-pruskim pastorom więcej
sił niż modlitwa.
Pastor Müller na zjeździe artylerii w Królewcu: „Kiedy Po­lacy sięgną bezczelną łapą,
a powiew ducha Bożego natchnie Niem­ców i poprowadzi ich przez bój do zwycięstwa
— wtedy pobłogo­sław nas. Boże!..."
Superintendent dr Moehrke w Malborku:
„A więc naprzód. Krzyżacy, godzina nadeszła. Pan jest duchem naszym. Bóg tak chce".
Aż zabawna jest ta dezynwoltura z mieszaniem Boga!
Pastor Burg ustawił się przed czwórkami byłych wojaków w Ełku i wydał komendę: „Głos
trąbki jest hasłem Boga w niebie, sły­szycie tam z nieba rozkaz: «Baczność — marrrsz!»''.
I wielce za­dowoleni burgerzy zaczęli
wybijać einciki pod tak zaszczytna „Bo­ską" komendą.
Gdzie zmieści się w tym marszu lud mazurski?
Pastor Kuptsch z Prabut (Riesenburg) objeżdżał całe Mazury z odczytami, wskazując,
że wolą Bożą jest walka między narodami. „Wszystko, co nie jest w Niemczech niemieckie,
winno być wobec Niemców z należną czcią, uważać się za ledwo tolerowane i nie powinno
nic żądać, nie ważyć się nic powiedzieć".
Kościół ewangelicki, szczycący się tym, że w nim gości rozum, zgodny z kanonami,
obcy fanatyzmowi, nie mający w swych tra­dycjach inkwizycji (ale też i wypraw krzyżowych),
kościół na gust katolicki zbyt racjonalistyczny, zbyt zimny, zbyt niejako świecki
— tu, na tej ziemi, przeklętej Smętkowym władaniem, nabiera ognia ziemskiej nienawiści,
zaczyna mówić ustami swych przodujących przedstawicieli w taki sposób, że należy
się spytać siebie, cóż za los spotka dzieło, którego przedstawiciele dla nikłych
sukcesów doraźnych marszu pod świeckimi sztandarami, za miskę soczewicy koniunkturalnej
agitacji, rezygnują z rzeczy wiecznych, z prawdy i z miłości, na których winna się
wspierać potęga każdego chrześcijańskiego wyznania.
Sam czytałem w kalendarzu Hertza (wydawanym przez super-intendenta Hensla): „Jaką
Polacy mają nienawiść przeciw wszyst­kim ewangelikom, okazują doświadczenia księdza
R. we W., któ­ry przez osiem lat Zborem Ewangelickim w Polsce rządził.
Po­słano mu
 w tym czasie trzy razy tak nazwane maszyny piekielne w dom, aby go zabić, i przymuszono
członków Zboru jego, którzy do katolickiego kościoła przystąpili, aby nogami deptali
po kancjo­nale swym ewangelickim".
A w innym miejscu znajdujemy opowiadanie, że w jednym mieś­cie polskim dano świniom
rozwłóczyć po rynku trupy ewangelików.
Czy nie średniowiecze w tym współczesnym państwie niemiec­kim? W państwie specyficznej
bojaźni Bożej?
Bądźmy sprawiedliwi. Ciśnienie tej wschodnio-pruskiej atmo­sfery wypacza tak samo
i Kościół katolicki.
W czasie mego pobytu na Warmii ks. Herman, franciszkanin z Olsztyna, na kazaniu w
Stawigudzie roztoczył obraz takich mąk, zadawanych Niemcom w czasie plebiscytu na
Śląsku (niezmiernie aktualny temat!) , że kazanie żywcem by się nadawało do sensacyj­nej
Hintertreppenliteratur.
Nie ma kapłanów, którzy by do ludności mogli mówić jej języ­kiem. W całej diecezji
na 141 probostw jest jeden tylko proboszcz Polak, cudem wsadzony na żądanie patrona
kościoła, hr. Sierakowskiego (ale hr. Sierakowskiego już Niemcy wysadzili z Waplewa).
Słyszałem te pseudokazania po kościołach katolickich, ten bełkot słów polskich z
nieprawdziwego
zdarzenia, a najczęściej: odczyty­wany tekst polski tak, jak się za czasów szkolnych
odczytywało nie przygotowany tekst łaciński ze ściągaczki na plecach kolegi: nie
rozumiejąc, ryczało się tym donośniej i z tym większym pa­tosem mowę Cycerona, stawiając
akcenty i wznosząc głos w miej­scach najbardziej nieprawdopodobnych.
Kościół katolicki we Wschodnich Prusach jest zżarty racjami państwowymi, zdemoralizowany
długoletnimi tradycjami czynnego życia politycznego. Jak pisał jeden z katolików
wschodnio-pruskich do „Gazety Olsztyńskiej": „Gdy się jakieś naczynie nasiąknie śmierdzącego
płynu, dużo potrzeba czasu, nim ten smród, a choć już tylko i ze skorup,
wyczaczmieje; tak samo
 może długo trzeba będzie czasu, nim te skorupy centrum wyzbędą się nasiąknąć bizantyzmem
germanizacji".
Z tymi listami do redakcji należy być bardzo ostrożnym, bo opublikowanie listu ściąga
na głowę piszącego prześladowania bar­dzo dotkliwe, wręcz uniemożliwiające egzystencję.
„Ja do waju z serca pisałem — pisze w rozżaleniu jeden z ta­kich korespondentów —
a co wyśta mnie zrobili? O mnie wyśta pisali do zwierzchności albo do księdza, co
do mnie... (napisana data) żandarm przyszedł, mnie wziął na przesłuchy, bo ja teraz
będę sztrafowany może parę miesięcy, to mnie nie brak (nie brak tzn., że on tego
„nie brukuje" — nie potrzebuje — od
brauchen),
tego, a wyśta mnie tak wykusili. Szatan dobrą duszę tak ani szatan Pana Jezusa kusił,
tośta wy mnie tak kusili. Ja teraz od waju nic więcej nie chcę, kiedyśta tak mnie
zrobili".
Dusza tego ludu przypomina pielęgnowaną przez kościelną służ­kę Danusię, której jedno
uczucie zostało i jeden zdyszany szept:
„Boję się, boję się, boję się..."
Kiedy byłem w zborze w Pasymiu, staruszek jeden pięknie so­bie się modlił z modlitewnika;
od razu poznałem, że modlitewnik jest polski. Siadłem obok w ławce. Stary spojrzał
na mnie sponad wielkich okularów — i niezwłocznie wyciągnął niemiecką książkę do
nabożeństwa. Wobec inteligenta wrócił od Boga, „który jest w niebiesiech" do urzędowego
Kammergotta.
 A książkę niemiecką zabierał ze sobą do kościoła „krom wszelkiej sicherności".
Obdarto duszę ludu tego ze wszystkich starych zwyczajów. Po bożkach pogańskich padły
ofiarą katolickie Boże Męki na roz­stajach, nabożeństwa majowe, w cień usunęło się
słodkie oblicze Marii, współczujący święci z katolickiego Olimpu, obyczaje gwiazd­kowe,
kolędy, święcone.
Nie mając innych walorów w ręku, duchowieństwo protestanc­kie główny nacisk kładzie
na sprawy materialne, uczy cenić dobro­byt związany z połączeniem swych losów z niemczyzną.
Taki renegat Marczówka w piśmie „polskim", wydawanym za pieniądze rządowe, tak oto
piał peany na cześć dobrobytu zwią­zanego z niemiecką kulturą:
Ucz się, bracie, po niemiecku,
Będziesz dobrym chłopem,
Będziesz zdatnym, kochaneczku... itd.
Na co zirytowany Gizewiusz odpowiedział:
Ja chcę żyć po mazowiecku,
Ty żyj, tyj, gnij po niemiecku.
Drugi zaś filar polszczyzny, pastor Mrongowiusz, w 1842 r. pisze do kandydata teologii,
Kubicha, że „znajomością tej prastarej,
wspaniałej mowy będzie mógł opuszczonemu ludowi polskiemu otwierać skarby niebiańskiej
mądrości".
Mrongowiusz
Ale p. Gollub wydaje Gizewiuszowi i Mrongowiuszowi świadec­two: ... sie überzeugte
Patrioten waren.
Was man ihnen vorwerfen kann, das wäre die Unterschätzung der nationalen Belange
gegenüber den Kirchlichen.
I to, co się wrocławskiemu Staatsarchiwrathowi
 wydaje dziw­ne — że duszpasterz, pragnący uczciwie wypełniać swe zadanie, musiał
walczyć o prawa mowy ojczystej ludności — to samo dziw­nym się wydaje wszystkim Niemcom.
Tymczasem każdy, mający styczność z życiem duchowym Ma­zurów, to potwierdzi. Począwszy
od katechizacji.
— Słyszę, uczy się dzieciak katechizmu — opowiadał mi jeden z Polaków miejscowych
— i mruczy
von der Gnade Gottes,
 a gdym go spytał, co to znaczy, odpowiedział, że kości (gnaty).
Ale trzymają się przecież tego ludu romantyczne nawyki dawno porzuconej wiary: modlą
się na klęczkach, całują książkę do na­bożeństwa, żegnają się znakiem krzyża, którym
przez tyle stuleci osłaniał siebie lud puszczański przed niewiadomym idącym z leś­nych
mroków. Na odpusty w Św. Lipce, położonej na Warmii na pograniczu Mazurów, udają
się Mazurzy tłumnie.
I tłumnie zasilają ruch gromadkarski. Jedźmy ich tam zobaczyć.
Po obiedzie u jednego z „braci" udajemy się do wsi Linkowa. Drogami już ciągną gromadki
młodzieży z instrumentami muzycz­nymi, jakieś babuliny o bardzo bogobojnych minach.
Ogarnia mnie znane z dzieciństwa uczucie, którego doświadczałem, gdy mnie wieziono
do kościoła w niedzielę: że oto jest punkt ściągający opiłki dusz ludzkich z całej
okolicy; że nikt nie idzie w inną stronę; że wszyscy płyną tam, gdzie z kępy drzew
widnieje drewniana wieża kościelna.
Tu wieży nie ma, bo gromadkarze odbywają zgromadzenia w do­mach prywatnych.
Założone przez Litwina Kukata, który, służąc jako żołnierz w gwardii w Poczdamie,
zdołał u Wilhelma uzyskać pozwolenie na założenie
Ostpreussischer Gebetverein,
 przed wojną jeszcze po­dzieliło się na dwa odłamy: mazurski i litewsko-niemiecki.
Ma­zurski odłam nazwał się „Społeczność chrześcijańska na Mazurach".
Obecnie oba odłamy dążą do sprzedania swych domów, które posiadają w Berlinie, po
czym mają zamiar pobudować sobie do­my modlitwy i przewiduje się dla kaznodziei szaty
liturgiczne; czy to nie pachnie nowym kościołem i czy wówczas oficjalny kościół
 ewangelicki nie wystąpi przeciw okazującym trop de zele
 pomoc­nikom w szerzeniu Słowa Bożego?
Tymczasem jednak modlić się będziemy w obejściu jednego z gospodarzy. Oto on: starszy
rasowy Mazur, z charakterystyczną gębą; zowie się Zagromski. Wita Barcza serdecznie,
mnie z god­nością. Pyta, czy może ja też jestem „Od Słowa". Po całych Niem­czech
jeżdżą kaznodzieje, którzy wygłaszają przemówienia.
— Nie, nie jestem „Od Słowa" — odpowiadam — daleko mi jeszcze do tego; ale interesują
mnie sprawy duchowe.
— A toć to najważniejse, co
 tylko na świecie może być — przyświadcza z ogniem gospodarz. Ma sześćdziesiąt trzy
lata, a pra­wdę poznał dopiero mając sześćdziesiąt jeden lat i poszedł za nią, i
jakoby się narodził; „bo nigdy nie jest za późno iść w ślady Pańskie".
Zgadzam się z nim w zupełności i idziemy teraz do ogrodu przy chałupie, gdzie skonstruowano
z tarcic szereg ławek. Siedzi już na nich szereg babulin.
Cierpię męki, bo okazuje się, że fotografowanie jest grzechem. Tymczasem słońce przez
jabłonie przesiewa tak ładne plamy.
Za stołem prezydialnym, do którego też zaproszono Barcza, za­siada starszyzna gromadkarska.
Obserwuję te twarze, każda jednak wnosi ze sobą inny świat duchowy.
Ten szczupły, stary człowiek, o siwych włosach i czarnych, ża­rzących się oczach,
to Mazur, który ma bardzo mały spłachetek pola, który dzierżawi, i jakąś robotniczą
rentę; pozwala to mu cały jego czas poświęcać ruchowi gromadkarskiemu.
Ten zaś młody człowiek, nie mający trzydziestki, sprawiałby wrażenie jakiegoś pomocnika
handlowego w małym sklepie małego niemieckiego miasta, gdyby nie to, że wpatrzywszy
się w jego bladą, nieco nalaną i pospolitą twarz, spostrzegamy coś w rodzaju zastygłej
ekstazy: jakaś słodkawa potencjalna pobudliwość, za­krzepła w twarzy.
A ten prezydiujący z łysą głową, o tępym, upartym czole, to doktryner, który znalazł
na swej drodze gromadkarstwo; równie dobrze mógł znaleźć dogmatykę partyjną.
Uroczystość zaczyna amatorska orkiestra.
Tymczasem p. Barcz przynosi mi jakąś drukowaną szwabachą książkę.
Nie, to nie żadne „Mleko duchowne dla karmienia i wychowania chrześcijańskich dziatek",
które w 1556 r. wydał Eustachy Trepka, ani żaden inny antyk w tym rodzaju; to drukowany
w Królewcu, w niemieckiej firmie w roku 1926, Kancjonał Pruski na odwiecz­nym wzorze
oparty.
Tymczasem orkiestra skończyła, a przewodniczący wzywa: „Znaj­dziemy tę piosneczkę
kole Nr 540".
Wszyscy pochylają się nad kancjonałami; zresztą prowadzący nabożeństwo szybko mówi
przed tym każdą strofkę, a my ją za nim śpiewamy.
Obok mnie siedzi ogromne drabisko, pachnące sianem i żytnią mąką — tym nieuchwytnym
zapachem wsi. Dodać do tego kadzidlanego dymu, nieco światła z witraży, organy —
i oto gotowa mie­szanka
parfum de dimanche rustigue.
 Mój sąsiad nie ma kancjo­nału, więc mu podsuwam swój; przysuwa się skwapliwie i
ze zrozu­mieniem i ze swej strony podtrzymuje kancjonał. I tak, trzymając kancjonał,
śpiewamy z całego serca.
Kiedyśmy skończyli, kapela dziewcząt wykonywa na gitarach pobożną pieśń.
Otwieram tymczasem kancjonał na pierwszych modlitwach i czy­tam:
„Ojcze Nasz, któryś jest w niebie! Wziąłeś nas za swe syny so­bie, chcąc, byśmy tu
bracia
 byli. Tobie zawsze się modlili, sercem i usty wzywali, a w Tobie samym dufali".
Teraz ów młody kaznodzieja wygłosi naukę. Jest to Niemiec, „brat", przybyły z Westfalii.
Składa ręce jak do modlitwy, podnosi głowę i dobrze cienio­wanym, nabrzmiałym przejęciem
głosem opowiada historię swego nawrócenia: znalazł się przypadkowo na zgromadzeniu
gromadkarzy, na którym kaznodzieja opowiedział, jak nawrócił się jego
przyjaciel. Przechadzali się mianowicie po mieście i oglądali wy­stawy. I kiedy w
przyjacielu narosło już silne pragnienie rzeczy doczesnych, zaprowadził go kaznodzieja
przed wystawę z trumnami. I uświadomił, że inne przedmioty mogą przypaść w udziale
człowie­kowi lub nie. Ale ten przedmiot nigdy nikogo nie minie.
Młody człowiek, który nam to opowiada, zaczyna potem mówić, jak wrócił do domu z
ziarnem zasianym w duszy. Jak chciał to ziarno wyrzucić, ale nie dawało mu spokoju;
jak narastała w nim fizjologiczna potrzeba modlitwy, ale jak męczył się i nie umiał
się modlić; jak przechodziły samotne noce w tej męczarni; aż wresz­cie — jak spłynęła
na niego łaska modlitwy.
Słucham i zaczynam się niepokoić. Może to i wyświechtane sło­wa, trick zapewne tysiąckrotnie
nadużywany przez fachowych kaznodziei. Może to i tanie efekty. Ale gra aktorska afektowana,
zarazem pełna ekspresji. Mówca pokazuje, jak męczył się w ciągu samotnych nocy, prosząc
o dar modlitwy, jak ręce wykręcał ze stawów, wznosząc je do Boga.
Otóż niepokoję się w sobie tak, jak zwykle, kiedy nie umiem zaklasyfikować tego,
co widzę. Wyszedłem z kultury katolickiej. Nikt u nas w diabła kałamarzem walić nie
potrzebował. Wprawdzie męczył się tam pokusami święty Antoni, ale za to i został
świętym. My, prości katolicy, znajdowaliśmy w religii ukojenie. Z nas, wiejskich
ludzi, rosła modlitwa jak drzewo. Sześć dni pracy, a siód­mego dnia modlitwa. Ułożony
porządek życia, obrządek zwierząt, obrządek dusz ludzkich.
Nasz lud, jeśli przychodzi się modlić, to żeby znaleźć ukojenie. Oderwać się od rzeczywistości,
zerknąć w perspektywy zbawie­nia wiecznego, ofiarować swoje ciężary Bogu, który wszystko
widzi.
Ale jakim potrzebom duszy tych chłopów mazowieckich od­powiada to nieco
„gramdguignolowate" w moralnym
, sensie, po­sępne kazanie? Czyż wiejskiemu człowiekowi mówić trzeba o nie­możności
modlitwy?
Rozważania mi przerywa dźwięk trąb: to produkuje się zespół instrumentów dętych.
I znowu: „Znajdziemy te piosneczkę kole numer 386".
A potem mówi ten stary, siwy, ascetyczny człowiek o palących oczach. Zaczyna po niemiecku,
ale potem przechodzi na mazurski. Kazanie trwa pół godziny, godzinę, półtorej godziny.
Znowu przychodzi język niemiecki, po kwadransie niemieckim znowuż nastę­puje kwadrans
polski. Według mego skromnego zdania, jest to stek huczących frazesów, z wszystkimi
chwytami, które zapewne kaznodziejska maniera środowiska wypracowała. Polszczyzna
na ogół dobra, z takimi tylko
passusami, jak „sie niejeden postarbnie”, „nie ferwekslujta słów Pańskich" itd.
Kiedy wreszcie kazanie się skończyło i śpiewać począł chór kobiecy, obawiając się,
abym
nie wpadł w jakieś nowe kazanie, staram się dać znak p. Barczowi.
— Idzieta? — pyta mój współśpiewca.
— Jo...
— Mam wama coś rzec.
— To chodźta do chałupy.
W chałupie siadamy na zydlach. Zionął ku mnie razowy chleb. Gruzłowate palce przebierają
w niezdecydowaniu po stole:
— Ja stąd o kilkadziesiąt kilometry przyjechał na ten Wielki Prask. Ja by w zyceniu
miał otrzymywać „Mazura".
Ale zeby streng geheim.
Bo to niby gesetzlich
 nie jest zabroniona rzec, ale rozumita (nieokreślony ruch ręki), ze to nie pasuje...
Powiadam mu, żeby się porozumiał z redakcją „Mazura", bo ja tych spraw nie załatwiam
i jako przybysz na nich się nie znam.
Kiedy wracamy do ogródka, młody chłopak deklamuje wiersz, którego każda zwrotka zaczyna
się od słów
Stärke ist...
 po czym się tłumaczy, że siłą nie jest ani łamanie kości bliźnim, ani majątek, ani
sława, ani przemoc, ani podbój, a że siłą jest... i tu następuje wyliczanie cnót
ewangelickich.
Wychodzimy. Za nami teraz grzmi chór wszystkich zebranych:
Vorwärts, aufwärts, christliche Reiter
Soll der wahrer Gott gefreiter.
W drodze powrotnej staram się uporządkować wrażenia. W ca­łym tym nabożeństwie wyłowiłem
składniki trzech kultur, trzech stylów życia.
Przede wszystkim — sekciarski pokost. Te trąby, te dziewice śpiewające i przepasane
jakimiś szarfami,
ta abundancja
 pisma świętego, ta deklamacja... Jest tego do znudzenia po wszystkich krajach protestanckich,
gdzie ludziom brak po zborach soczystości katolicyzmu. Kiedyś w Szwajcarii zamknęli
mnie na takim jakimś „missionsfeście" adwentystów i musiałem się wynudzić trzy godziny.
A już dziewic z Armii Zbawienia staramy się nie spotkać idąc na obiad z jakiejś galerii
obrazów, bo najlepsze menu diabli wezmą. Nie zwykłem mówić lekko o żadnym ruchu,
ale
polonus sum na odżyw­ce katolickiej rozpleniony i... „co mnie a Tobie — niewiasto"?
Drugi element — to słowiańskość, polskość, która wyłazi z tych tam wersetów jak słoma
z rozprutego siennika. Gdyby nic nie było prócz tylko czytania tego cudnego kancjonału,
już by stało za nasz adwent. A deklamacje o tym, że istotną siłą nie jest prze­moc...
brr, zimno mi się robi, kiedy pomyślę, jak właśnie załatwia­liśmy sprawę tej ziemi.
Jest jednak w tym gromadkarstwie trzeci czynnik: w męce po­szukiwań religijnych wstaje
— jak upiór głodna i
nigdy karmą du­chową nie dokarmiona — dusza wschodnia tego ludu, dusza, której kiedyś
pieśni śpiewali fulisze i ligasze, wyrżnięci
 po świętych gajach.
***
CZY SIĘ MAZUR PO RAZ DRUGI PRZECIW POLSCE WYPOWIE ZA LAT DZIESIĘĆ, PIĘTNAŚCIE — GDY
GO DZIEJE SPYTAJĄ O ZDANIE — KTÓŻ ZARĘCZY? POWTARZAM: JUŻ WASZ LUD WŁASNY DO POLSKI
SIĘ TWARZĄ OBRÓCIŁ I NA TWARZ PRZED NIĄ UPADŁ, BŁAGAJĄC, ŻEBY GO WZIĘŁA POD SWĄ WŁADZĘ.
KTÓŻ WIE, CZY MAZUR NIE OTRZE Z TWARZY POTU, A BRUDU NIEWOLI I NIE WSPOMNI SOBIE,
ŻE NAD NIM PANUJĄ CUDZO­ZIEMCY?
Żeromski
LINKOWA
KOMISARZ PLEBISCYTOWY NIEMIEC, VON GAYL, PRZYPISUJE
 WYNIK PLEBISCYTU GŁUPOCIE MAZURÓW.
„Cech"
Auto coraz bardziej wrzyna się w piach, w nędzne sosnowe za­gaje. Osiedla ludzkie
coraz rzadsze. Jedzie pod granicę, pod pol­ską, w najzatraceńszy kąt Mazurów. Szukamy
— po błędnych pol­skich drogach, rozkolejonych między wykroty, pomiędzy jezior­kami,
skwaśniałymi i rudymi, wypasionymi łączkami, po porozwalanych opłotkach, labiryncie
wsi, porozbijanych na kolonie — Linkowej — wdowy po ś. p. Bogumile Lince, działaczu
plebiscytowym, delegacie ludu mazurskiego do Paryża, zabitym przez Niemców.
Z dawien to było, postanowił tak traktat welawsko-bydgoski z 1657 r., że każdorazowo
Stany Pruskie, po złożeniu przysięgi
Kurfürstowi,
 zaznaczać mają, że gdy Hohenzollernów prawa do tych ziem znikną, wrócą one pod panowanie
Polski, jako i uprze­dnio, od pokoju toruńskiego w 1466 r., przez bez mała dwieście
lat trwało — a drogi, cła, apelacja sądowa, pomoc wojenna pospólna ze Rzplitą była.
I stało się, że kiedy w listopadzie 1918 r. w Amerongen abdykował tych ziem dziedziczny
władca, ostatni panujący Hohenzol­lern, wynurzyła się, niby ląd przed wieki zanurzony
a trwający — polskość tych ziem i upomniała się o swe prawa.
Zdumieli się Niemcy. Plenipotent Smętkowy na tej ziemi, kie­rownik niemieckiej akcji
plebiscytowej, Worgitzky, tak pisze:
„24 listopada 1918 r. lotem błyskawicy obiegła Olsztyn wieść, że Polska Rada Ludowa
na rynku odbyła publiczne zebranie. Prze­rażenie i zaskoczenie było wielkie, gdy
nagle, pośrodku kraju,
mitten im Lande,
 wynurzył się,
auftauchte, lud polski najwyraźniej zorganizowany".
Wielkie to, upajające były dni. Żyją ich wspomnieniem do­tychczas niedobitki minionego
plebiscytu. Oczy im się jarzą, kiedy opowiadają np. o wspanialej manifestacji w Kwidzyniu.
Przodem jechało 12 jeźdźców w kontuszach, poprzedzając pochód posu­wający się w kolejności
następującej: 200 dzieci w strojach naro­dowych; 286 Sokołów; orkiestra; 2000 delegatów
różnych orga­nizacji; orkiestra; towarzystwa śpiewacze w ilości 824 śpiewaków; 3182
członków organizacyj robotniczych; orkiestra; 200 członków Towarzystwa Kościelnego;
7000 członków kółek rolniczych; orkiestra; reszta ludności 6000 ludzi; banderia 48
krakusów.
Co to? W najwierniejszym ser­cu Prus. W najwierniejszej z wier­nych ziem? Zatrwożyli
się Niem­cy w sobie. „Wyłącznie głosami niemieckimi nigdy byśmy nie otrzymali obszaru
plebiscytowe­go" — pisze Worgitzky.
Prusy Wschodnie zagrożone! Wypad na wschód, pomost do władania obszernymi lądami
kra­jów bałtyckich, wynurzającymi się oczom niemieckim z zamglo­nego oddalenia jako
terra nulius (wszak to Hindenburg w 1917 r.
ogłosił dekret agrarny, mocą którego w Kurlandii miało rozsiąść się dwa miliony kolonistów
niemieckich, a ludność miejscowa zo­stała pozbawiona prawa kupna i sprzedaży ziemi)
— zniszczony!
Rozgorzała akcja niemiecka. Poszła do dusz ludzkich i znala­zła w nich odwieczną
prawdę tej ziemi. Oddajmy głos wrogom, niech ich usta będą zmuszone o niej mówić:
„Trudności sprawiało gospodarcze nastawienie ludności. Jedni troszczyli się o to,
że zostaną pozbawieni taniego polskiego robotnika, inni o przyszłe stosunki handlowe
z Państwem Polskim; inni znowu mieli przed oczami obraz unii celnej z Polską. Nie
można było pozwolić na to, aby ludzie za wiele mędrko­wali i rachowali. Całe to zielsko
winno było być z korzeniami
 wytrzebione". (Worgitzky).
Do akcji rzucono wszystkie si­ły. Stworzono Heimatdienst,
 któ­ry na 1 października 1919 r. li­czył 206 313 członków, a w lu­tym 1920 r. doszedł,
według Worgitzkyego, do 96% wszystkich uprawnionych do głosowania. Został stworzony
cały rozbudowany kosztowny aparat przewożenia do miejsc głosowania ludzi, pocho­dzących
z okręgu plebiscytowego i zamieszkałych w Rzeszy, co wo­bec tendencji
Drang nach Westen
 było rzeczą niemało ważną. Zewidencjonowano 300 000 takich ludzi i zdołano spośród
nich, karmiąc i pojąc, przewieźć na głosowanie 128 000. Jeśli w ogóle w plebiscycie
oddano 363 151 głosów, widzimy, jak zaważyli na wyniki ci wszyscy, których od dawna
z tą ziemią nie łączyło nic. W wielu wsiach reemigranci stanowili dwie trzecie głosujących.
Policja, urzędy, sołtysi, nauczyciele, karczmarze zostali ci sami. Akcja plebiscytowa
została przez Niemców ujęta w żelazne ręce organizacji i terroru. Próbującym agitować
za Polską przetrącano kości doraźnie i tłumaczono dobitnie, jaki czeka ich los gospodar­czy,
gdy utrwali się ostateczne panowanie niemieckie. A że utrwali się, stawało się coraz
bardziej jasne.
W ręce mi wpadły teraz jeszcze, po piętnastu latach, przecho­wywane starannie odezwy
i broszury niemieckie. W perspekty­wie późniejszych zdarzeń czytanie takich świstków
jest poucza­jące. Oto najczęściej powtarzane argumenty:
W Polsce służba wojskowa trwa sześć lat, gdy w Niemczech przymus wojskowy jest zniesiony.
Polska ma 56% analfabetów, wsie są po 100 kilometrów od­ległe od kolei.
Podatki w Polsce są piętnastokrotnie większe, bo musi płacić część alianckich kosztów
wojny.
Polska nie ma materiałów budowlanych, zarobki są w niej zna­cznie niższe, dzień pracy
dłuższy, a ziemia trzykrotnie tańsza.
Polska jest silniej zagęszczona, cenę produktów rolnych ma wie­le niższą, a przemysłowych
wyższą.
Niemcy całe niebawem zostaną zelektryfikowane, a „wy w Pol­sce przy nafcie będziecie
czytać polskie gazety".
Cóż na to odpowiadała agitacja polska? Była nad wyraz nie­umiejętna, kłamliwa, słaba
i nieszczera. Zapewne, zawsze można mówić, że ludzie byli nieodpowiedni, że można
było dobrać lep­szych. Ale istotnym winowajcą były długie, kilkusetletnie dzieje,
w czasie których nikt w Polsce nie dbał o te ziemie, w czasie któ­rych zawsze, ilekroć
jakieś żywe siły tego kraju zwracały się do Polski o pomoc, były haniebnie przez
Polskę zdradzane i pozosta­wiane same sobie.
Przesadzam?...
Pamiętajcie, że
jedziemy do sadyby Linkowej, że jedziemy po zgliszczach tego ostatniego wybuchu polskości,
że prawować się tu będę nie o utorturowane ciało Kalksteina, nie o Rotha za Pol­skę
zgnojonego w więzieniu, nie o ściętego sojusznika Polski, Mi­kołaja z Ryńska, nie
o zakłutych za sympatie polskie Rotzkaua i Hechta, nie o opuszczony Związek Jaszczurczy,
nie o pozosta­wiony sobie bohaterski Kneiphof, przedmieście Królewca, ani Pasym,
ani Elbląg, nie o konszachty naszych dynastów — Marii Lu­dwiki, Sasów a nawet Zygmunta
Starego, nie o egoizm panów pol­skich z Sejmu Pruskiego, którzy pomocy
 dla tej ziemi nie chcieli dać, gdy o nią błagał Gizewiusz. Na to moglibyście łatwo
i niekosztownie ze mną się solidaryzować.
Ja będę mówił o żonie poległego na posterunku nauczyciela Lanca, o umęczonym poecie
mazurskim Kajce, o wdowie po uka­mienowanym Lince. Aby ta Polska, która żyje obecnie,
aby my i nasze pokolenie współczesne widziało się współuczestnikiem dzie­jowej zdrady
polskiej wobec tej ziemi, na której raz po raz od­rastające pędy zwracają się...
na południe.
Toteż gdy ziemia ta odsłoniła się Polsce w sprawie plebiscyto­wej, było tak, jakby
ta granica kurpiowska albo ta granica przez Prusy Zachodnie do wszak zorganizowanego
w polskości Pomorza była oceanem niezbrodzonym, głębią bezmierną i odwieczną, za
którą stawały się sprawy nam obce, nieznane i dalekie. Przyszli ludzie z Polski i
po omacku poczęli łazić po piersi tej ziemi, nie­znanej, obcej, wśród tego półmilionowego
ludu polskiego — ob­cego, nieznanego, nieufnego. Co tu gadać... Niemcy plebiscyt
wy­grali, bo byli tej ziemi gospodarzami, bo nią władali, bo ją za­gospodarowali,
bo ich wolą kierowniczą dźwigała się na coraz wyż­szy poziom życia, choć w tym dźwiganiu
był pot i praca naszego ludu.
Wówczas przed plebiscytem nastąpiła jedna z tych wzruszają­cych delegacji do Paryża
z ziem dookolnych Polski. Na Orawie mi opowiadano, jak jeden z tamecznych gazdów,
wysłany do Pa­ryża, gładził Wilsona po ręku i prosił: „Już też przyłączcie nasze
Orawsko".
Delegacja wschodnio-pruska prosić miała, aby nie dawano praw głosowania przybyszom
z Niemiec, którzy o tej ziemi zapomnieli, którzy do niej nie wrócą.
Jedno z biur Komitetu Mazurskiego w Olsztynie
Wściekłość Niemców nie miała granic. Nasyłano Lince prowo­katorów, bandy Grentzschutzu,
 więziono i dopiero na interwencję wypuszczano. Wówczas postanowiono z nim radykalnie
się roz­prawić.
Dwudziestego pierwszego lutego wywlekła bojówka bladego star­ca z zebrania w Szczytnie
jak barana na rzeź, postawiła pod mu­rem i zatłukła z premedytacją. Kiedy go podniesiono
na ulicy, kości miał powyrywane ze stawów i cały był w zakrzepłej krwi. Ukryto go
w mieszkaniu właściciela kawiarni, Zawiślaka. Niemcy domyślali się, że tam się nie
dobity ukrywa. Pod oknem Zawiślaków wyły tłumy. Kiedy wpadały rewizje, chowano umierającego
do szafy. Ale dłużej nie mogło tak trwać. Nocą, w mróz dwudziestostopniowy, przewieziono
go na cmentarz. Tam go wzięli inni i przewieźli do odległego o dwie godziny drogi
koleją Olsztyna, gdzie zmarł. Tak samo zmarł Władysław Turowski, podźgany no­żami,
takiż los spotkał Jabłonkę w Biskupcu, wywleczonego z ze­brania na rynek, bitego
pałkami, kamieniami, butelkami. A gdy mu płuco przebito pałaszem i rzygnął krwią,
dwóch wyrostków tań­czyć poczęło na drgającym ciele jakąś
piekielną sarabandę. Tak
 stłuczono do półprzytomności w Dąbrównie miejscowego pro­boszcza.
Po cóż wyliczać te wszystkie ofiary, po cóż prawować się o tru­py, gdy nie umiemy
prawować się o żyjących?!
Kiedy nadciągnęły ostatnie dni, nasze plebiscytowe placówki siedziały niby w kraju
nieprzyjacielskim za zasiekami z drutów kolczastych, nasi wysłannicy nie śmieli ruszać
się po kraju, ludność oglądała własnymi oczami moc i siłę tych Niemców, którym na­uczona
była ulegać przez lat siedemset.
Na domiar wszystkiego Polska była zaangażowana na Wschodzie. „Rezultat plebiscytu
 byłby bez wątpienia inny — pisze Worgitzky — gdyby go przeprowadzono w 1919 r. Jeśliby
Polacy zręcznie zabrali się do roboty, zapewne stracilibyśmy obszar plebiscytowy".
Plebiscyt odbył się dnia 11 lipca 1920 r. Na całym obszarze plebiscytowym złożono
475 925 głosów. 40% ludności... wstrzymało się od gło­sowania. Ale wśród złożonych
475 925 głosów, na Polskę padło 15 871 głosów, a mianowicie:
Powiśle   7 947 głosów (7,2%)
Warmia   5 971   „    (6,6%)
Mazury   1 953   „    (0,7%)
Rezultat terytorialny plebiscytu — że do Polski przeszły trzy wsie pograniczne z
terenu Olsztyńskiego i pięć wsi na prawym brzegu Wisły koło Gniewu (patrz rozdział
pt. „Krwawiąca granica"). Na terenie Olsztyńskim — dziewięciu gmin, w których się
okazała większość polska, przyłączyć się nie dało z racji położenia.
Rezultat moralny plebiscytu, że bezpośrednio po nim wyemi­growało dziewięć tysięcy
najdzielniejszych, najofiarniejszych dla sprawy polskiej jednostek. Wyłowić, zabić,
lub wypędzić przy­wódców pokonanego narodu — to stara zasada, wypróbowana jeszcze
przez
Orbis Romanus i przez zwycięzców Azteków.
Plebiscyt był straszliwą klęską polskości na tych terenach, klę­ską omal w dziejach
tej ziemi nie notowaną, na pewno dla pol­skości brzemienniejszą w skutkach niż dla
Niemców klęska grun­waldzka.
Imię Polski na tej ziemi, imię jarzące się majestatem wieków, mające pełny swój dźwięk,
wbito w błoto i w pohańbienie
. Podano Polskę nicości.
Zapyszniły się, zatriumfowały po wioseczkach mazurskich, po warmijskich sadybach,
po nadwiślańskich osadach — pomniki, ka­mienie plebiscytowe z krzyżem
Heimatdienstu.
 Rośnie w tej ziemi kilkaset nowych dębów pogańskich, dębów zasadzonych na pa­miątkę
plebiscytu. Miasta powydawały pamiątkowe wydawnictwa, medale, znaki. Na kamieniach
plebiscytowych, jak na urągowisko czasom tym najnowszym, na znak, wyryły jednocyfrowe
liczby głosów polskich, które tu padły, i pięciocyfrowe głosów niemiec­kich. A miasto
Biała pow. piskiego, sam to widziałem w gablotce muzeum w Łuczanach, wydała znaki
pieniężne, tzw.
„notgeldy"', na których wypisała z dumą: Bialla, eine deutsche Stadt, die keinen
einzigen Polen hat.
Zaciągnął się nad tą ziemią, tak inną z kajaka, lakierowany dryl, zglajchszaltowało
się jej życie, ustandaryzowała nienawiść, odmierzył się patriotyzm, stworzono zbożny
byt, który karmi przy­szła wojna, przywalono św. Wojciecha krzyżem z lanego żelaza
i znów kraina Czarnego Krzyża, kraina Smętka — potyka się z dzie­jami o to, aby „od
niebios porządek świata odkupić".
W chałupce, którą zajmuje Linkowa w Wawrochach, nic nie wiadomo
 o tych wielkich sprawach. W nędzy, w której zamiesz­kuje Linkowa, nic nie wiadomo
o historii, o dziejach, o ciemnych sprawach diabelskich, o ziarnie Bożym, które spotyka
męka, nim wzejdzie... lub nim zginie.
W czarnym bytowaniu Linkowej jest tylko na początku gdzieś tego nowego strasznego
życia jakiś Paryż, jakieś mistyczne sza­tańskie słowo. W tym Paryżu nieboszczyk był,
z niego wrócił i z nie­go, z tego niewiadomego, ani gdzie, ani jak, Paryża — dalekie­go?
— bliskiego? — wszystko złe się poczęło.
Dali jej znać ludzie — pojechała patrzeć męża. Śtuchali go kołami i kamieniami. I
był „czarnulutki jak te buksy (spodnie)". Leżał cichutko i nie klendrał (nie narzekał)
nic.
Wróciła do chałupy i pojechała znów do Olsztyna w poniedzia­łek. A to już był dzień
śmierci.
W pokoju umierającego byli panowie: rejent, pisarz, urzędni­cy. Chciał spisać testament.
Palili cygara i śmieli się. Nie spiesz­no im było. Więc chory ciągle prosił: „Uzijajta
się, róbta sporo". Ale oni na tych zofach posiadali i śmieli się.
Pochyliła się nad umierającym:
— Jadłeś co?
— Hafenflok (owsianka) mieli dać... I to były jego ostatnie słowa.
— Tom ja szympfowała (schimpfen — lżyć) tych panów: teraz mozeta się śmiać. Bo mi
i tych dziesięć marków była szkoda, co im przedtem musiałam dać.
Rozglądam się po chałupie. Bieda aż piszczy z każdego kąta. To już nie jej ziemia...
Jak zabili męża, to wzięli synów pod sąd za niedozwolone polowanie. Jeden odsiedział
dziesięć, drugi jede­naście lat.
Została z ziemią sama, bez żadnego mężczyzny w rodzinie i zmar­niała. Trzymała ją,
tę ziemię, by ją mieli, gdy kiedyś, przecie, wrócą. Ale kiedy wrócili, nie dało się
zrobić nic. Bo całą ziemię, gdyby na nich przepisała, zabrałby rząd za grzywny, narosłe
koszty sądowe, procenty. Starali się Linkowie, aby żonę który wziął i przepisał na
nią grunt. Ale żadna dziewczyna nie ryzykowała wy­chodzić za mąż za obiecankę, a
Linkowie nie ryzykowali odpisywać gruntu przed ożenkiem, na niepewne...
Tymczasem jednego ponownie uwięziono za rzekome szpiego­stwo na rzecz Polski i już
drugi rok siedzi.
Linkowa nie mogła sobie dłużej dawać rady i oddała ziemię są­siadom, zastrzegając
„korce".
I teraz powtarza się historia Kiwickiego. Jak tam dzierżawca karczmy nie płacił tenuty,
wygrywając momenty polityczne, tak tutaj sąsiedzi, zawładnąwszy ziemią, obrzucają
ją obelgami i dnia nie ma, aby pod oknami nie demonstrowały dzieci
przeciw verfluchte Polin.
 Mleko, które jej dają, ma trzy ćwierci wody (ktoś jej poradził posłać do analizy),
zapomniała wymówić poślad dla kur, to ich nie może trzymać, nic nie ma, chleba już
jej nie chce piekarz na borg dawać, to się kartoflami żywi wraz z chorą na nogi i
niedorozwiniętą córką. A syna tego nie wiadomo kiedy wy­puszczą...
W starczych rękach, opuszczonych wzdłuż porwanego fartucha, widać bezwład zupełnej,
ostatecznej bezsiły. Nic nie chce, o nic nie prosi. Nie wygrywa żadnych momentów
narodowej solidarno­ści. Zdaje się ich zupełnie nie spostrzegać. W pamięci jej i
w świa­domości nie ma bohaterstwa, poświęcenia, zasługi, ani nie ma spekulacji na
tych pojęciach. We wspomnieniach jej ciąży jedno ciemne pojęcie: Paryż...
I kiedy patrzę na tę dobijaną przez lat piętnaście kobietę, przypominam sobie ulubioną
torturę krzyżacką: powolnego topienia.
Rozglądam się po ścianie. Wisi na niej fotografia Linki na łożu śmierci. Zdejmuję
tę fotografię. Pozwala mi zabrać. Ta kobieta już jest wpółżywa. Proponuję, żeby się
dała sfotografować. Boję się, że albo zechce się przebierać, albo jeśli nie ma w
co, nie zgodzi się. Ale Linkowa obojętnie staje przed obiek­tywem.
Daję jej pieniądze, żeby jakoś, żeby tymczasem... Bierze obo­jętnie i obojętnie dziękuje.
Zaiste, łatwe urągowisko mają upatriotycznione, uświadomione w szkole dzieci niemieckie.
I poglądową naukę, jak wygląda wdo­wa po tym, który jechał gdzieś w nieznany świat
szukać w nie­wiadomym Paryżu Polski dla Wawroch.
***
...KIEDY JA GDZIE IDĘ, TO ZARAZ TE LISTKARZE (LISTONO­SZE) MÓWIĄ «POLSKI AGENT. A
LISTKARZ......... (NAZWISKO) TO MÓWIŁ, CO MI PUDZIE LICHO ZA TEGO «MAZURA». A PROSZĘ
MOŻE MI TEGO «MAZURA» PRZYSŁAĆ NA TĘ PSOTĘ, NIECH SIĘ JADUJĄ. ALE TO PROSZĘ «AUSDRÜCKLICH»
NAPISAĆ, CO MI NIE PRZYNIOSĄ NA DOM, BO MOŻE MNIE OBSTROFUJĄ DWA MIESIĄ­CE NA STARE
LATA.
NIEBEZPIECZNY „CEJTUNEK”
...PROSZĘ MNIE ZARAZ ODPOWIEDZIEĆ. TUTAJ JEDNA OPO­WIADAŁA, ŻE REKTOR MIAŁ GADAĆ,
ŻE JA POLSKIE GAZETY I KALENDARZE OTRZYMUJE, TO JEST «VATERLANDSVERRAT» I MNIE MAJĄ
«GEWERBE
»
ZAKAZAĆ TAKŻE I «WTNTERHILFE». TO SAMO I W TEN WTEREK...... (NAZWISKO), CO JEST,
BAUERNFÜHRER, GADAŁ W KARCZMIE NA ZEBRANIU DO WSZYSTKICH I MÓWIŁ, KTO POLSKIE PISMA
TRZYMA, TO GO ZASTRZELIĆ. WIELE DREW Z BORU UKRADŁ, TO NIE POWIE. PROSZĘ MNIE ZARAZ
ODPOWIEDZIEĆ, JAK TA RZECZ IDZIE.
(Dwa wyjątki z listów, które w mojej obecności przy­szły do redakcji ,,Mazura" latem
1935)
Chodziłem po salach muzeum w Łuczanach (Loetzen). Łuczany są punktem wypadowym wycieczek
wodnych. Stąd ich doskonałe restauracje i kawiarnie, piękne gazony. Ale dzięki swemu
położeniu na przesmyku międzyjeziorowym były też oblegane przez Rosjan w 1914 r.
Stąd muzeum, do którego wiedzie podwórze ugarnirowane szynami kolejowymi, podziurawionymi
przez moskiewskie kule. W muzeum — mundury rosyjskie wszelakiego autoramentu, kudła­te
czapy kozackie, czerkieskie, bramowane patronami, „pagony" czyli szlify przeróżnych
pułków, na których starosłowiańską cyry­licą wykaligrafowano monogramy
pułków i szefów.
Stoję przed tym wszystkim z młodym feldfeblem z
Reichswehry, wypieczonym jak pulchna bułeczka, który skrzętnie i z nabożeń­stwem
wypytuje mnie, jak się rozróżnia „zauriad" — chorążego od zwykłego chorążego i myślę,
jak też i kędy się obracał tutaj mój pierwszy batalion 119 piechotnego Kołomienskiego
Pułku, trzydziestej dywizji, czwartego korpusu armii gen. Risenkampfa, który ze śpiewem
sołowiej, sołowiej-ptasz-i-i-czka ruszył na Berlin, na pruskiego cara, który się
zbuntował białemu carowi. Ruszył i legł lub poszedł w niewolę co do jednego człowieka.
Kiedy tak szukam po gablotkach szlif ze znakiem „119", nagle, ni z tego, ni z owego,
widzę gablotę ze starymi drukami, tu wy­dawanymi w Łuczanach, a wśród nich
„Tygodnik Leczky"
 nr 6 z dnia 10 marca 1849, na pierwszej stronie obwieszczający:
„Podaie do znaiomości, że od l kwietnia t. r. nauczyciel Pan Sgonina Redakcyją tego
tygodnika tuteiszemu nauczycielowi Panu Sauffowi poda; od tego czasu tygodnik tylko
po nimiecku drukowani będzie".
Od razu myśl moja przeniosła się ku wspomnieniom innych zdarzeń i innych walk niemniej
zawziętych, w których bastiony polskiego słowa drukowanego chwiały się pod zewsząd
otaczają­cym naporem.
Kiedyż to! — Jeszcze aż 28 grudnia 1720 r. ukazał się ostatni numer „Poczty Królewieckiej",
przez dwa lata walczącej o egzy­stencję, w której zniechęcony wydawca pisał:
„Mnie, wielce Mości Panowie, barzo licha była tego roku obrywka z gazetów polskich:
bo barzo mało było Ich Mościów, któ­rzy się w nich kochali''.
Owa „licha obrywka" jest już udziałem polskiego słowa dru­kowanego w Prusach Wschodnich
przez dwa ostatnie wieki aż do ostatnich czasów, a przecież ta prasa polska, chwiejąc
się jak pło­mień na wietrze, nie gaśnie, najwyżej przygasa, nie gaśnie, najwy­żej
tli się tylko bezpłomiennym tleniem jak owe pewne mchy leśne, huby torfiaste, próchnice
podwrzosowiskowe, których tajnego po­żaru nie zdławiłby najcięższy but, które żrą
grunt ogniem nieusta­jącym, że z nagła na nim stojące olbrzymy drzewne schną i giną.
W 1824 drukarz Jan Gąsiorowski wydaje w Piszu „Kurek Ma­zurski". Zważmy, że w Warszawie
wówczas dopiero od trzech lat począł ukazywać się „Kurier Warszawski". W Warszawie,
w sto­licy Polski. W 1842 Gizewiusz wydaje w Ełku „Łeckiego Przy­jaciela Ludu". W
tymże czasie poczyna wychodzić „Gazeta Lecka" Gersza, pierwsze pismo gadzinowe; odtąd
już nie otrząśnie się od tego prasa polska; odtąd już równolegle płyną dwa jej strumienie,
z polskich i z niemieckich źródeł.
W 1884 aptekarz Sembrzycki
 w Ostródzie z dużym nakładem pracy, pomysłowości i temperamentu wydaje ewangelicko-polskiego
„Mazura".
Zwolna ta cała prasa wyzwala się z pojęć „tutejszości" (zapewne to robi konkurencja
inicjatywy niemieckiej), walka się wyklarowuje, staje się jasne, że w tym zagadnieniu
dziejowym żadnego kompromisu nie ma i być nie może.
Takim wyraźnie bojowym organem jest już w 1896 r. „Gazeta Ludowa", którą wydaje Karol
Barke. Sypią się kary, aż wreszcie po wyborach w 1898 r., kiedy znienacka nastąpił
renesans poli­tyczny żywiołu polskiego i na listę polską padło osiem tysięcy gło­sów
mazurskich, Karol Barke, który kandydował na posła, musiał wyemigrować, redakcję
zaś objął jego brat Hugon. Kiedy Hugon z różnych wyroków otrzymuje 18 miesięcy więzienia,
staje na po­sterunku Jan Rakowski, przysłany z „Gazety Grudziądzkiej". Kiedy ów nowy
redaktor wysiedlony został w ciągu 24 godzin, ,,Gazeta Grudziądzka" deleguje na jego
miejsce Stanisława Paszulińskiego
. Ale ciągłe kary i konfiskaty rujnują pismo, które upada.
Kiedy w Poznańskiem robi się ruch za kupowaniem ziemi w Pru­sach Wschodnich, Biederman,
dyrektor Banku Parcelacyjnego w Poznaniu, zakłada w 1905 r. w Ostródzie „Gońca Mazurskiego",
który nosi w podtytule wymowny napis:
Czy chcecie, czy nie chcecie,
Czym Bóg kazał, tym będziecie.
Ale Biederman po trzech miesiącach umiera i pismo upada.
Wówczas niezapomnianej pamięci ojciec Mazurów pruskich, wielki jałmużnik sprawy narodowej,
Osuchowski, zakłada w 1907 r. w Szczytnie „Pruskiego Przyjaciela Ludu'', którego
redakcję obej­muje b. kustosz Muzeum Rapperswilskiego, Zieliński.
Sypie się ponowny grad represyj. Zagrożony więzieniem, po dwuletnim pobycie, musi
p. Zieliński uchodzić, wywożąc ze sobą żonę Mazurkę. Ale Niemców czeka zawód. Natychmiast
na jego miejscu staje przysłany z Poznania p. Jaroszyk. „Pruski Przyjaciel Ludu"
pieni się: „A Polaczyska co? — w Polsce jeść nie mają i widzita sami, że w łapciach
tu do naju po chleb przychodzą. Czy my są Polaki? My są rychtyczne i wierne Prusaki.
Niech Bóg za­chowa naszych miłych Mazurów przed tą zdrajeczną robotą owego Kazimierza
(p. Jaroszyk ma na imię Kazimierz — przyp. mój), katolika z Poznania. Oby go
tylko sztatanswalt za buksy
 (spodnie — przyp. mój) nie złapał".
Zapomnieli już w „Pruskim Przyjacielu Ludu", że jeszcze w 1893 r. reklamowali się
na ostatniej stronie swego kalendarza, że wydają pismo „dla naszego polskiego ludu".
Już im to coraz mniej było potrzebne. Lud polski coraz się bardziej osuwał, praca
ich coraz bardziej się gruntowała. Po zmarłym w 1895 pastorze Marcinie Gierszu, który
wydał 37 roczników kalendarza i umarł w pełni pracy w 86 roku życia, doprowadziwszy
kalendarz do 8 000 egzemplarzy, objął redakcję siostrzeniec jego, superintendent
Otto Giersz, który z kolei, w 1910 r., mając 80 lat, ustąpił redakcję pastorowi Henslowi.
Prasa, wydawana przez Polaków, przebywa wielką wojnę i ple­biscyt, i zdradę renegata
Machta, który
 zabiera podstępnie oddział banku polskiego w Szczytnie i pismo.
Prasa ta trwa i żarzy się na Warmii mocniej przez dobrze posta­wioną „Gazetę Olsztyńską",
na Mazurach słabiej przez drukowa­nego szwabachą w Olsztynie „Mazura".
„Mazur" jest
specjalnie solą w oku Niemców, którzy muszą się godzić na polskość ludności katolickiej
Warmii i Powiśla, ale w stosunku do 400 000 masy mazurskiej urobili teorię, że nie
ma ona nic wspólnego z polskością, ani nawet z polskim językiem i z ogromną obawą
spoglądają na wszelkie poczynania na tym tere­nie.
Zdarzyło się, że będąc w lipcu 1935 r. w gościnie u starego Tutasa zobaczyłem na
stole leżący numer pisma
Mazurischer Volksfreund,
 bo taki już niemiecki tytuł nadali swemu mazur­skiemu pismu kontynuatorzy polityki
pastora Giersza, przy czym ubrali go w hasło pod tytułem:
Deutsch und Treu.
 Pismo objął w tym roku pastor Skowronek po swoim ojcu, przy czym wysto­sował manifest
do czytelników, że będzie, jak i jego ojciec, stał
Deutsch und Treu. Szkoda, że nie powołał się i na swego stryja Skowronka, który w
swoim czasie pisał:
Hakatyści mogą ryczeć,
Na Polaków głośno krzyczeć —
Polak wrogów się nie boi,
Gdyż on w ręce Bożej stoi.
Tak to na tych Mazurach przeplata się jedno i drugie w jednej rodzinie i pod jednym
dachem. Tak to i oba pisma mazurskie wzajem na siebie zachodzą. Bo wszak wiem,
że Tutas
 otrzymywał naszego „Mazura". Jest stary, ma 72 lata, jest już „na chlebach", nic
mu nie grozi. Mógłby sobie na przypiecku siedzieć, „Mazura" czytać, bo i co mu kto
tam zrobi.
Pytam go, czemu już nie trzyma „Mazura". Stary ze zmiesza­niem tłumaczy, że to mu
niezręcznie, bo ma czterech synów, wszyscy się dosłużyli feldfebli, a wreszcie otwiera
szufladę i po­kazuje następujący okólnik:
BUND DEUTSCHER OSTEN ORTSGRUPPE SCHWENTAINEN SÜD
Niemiecki Towarzyszu-Rodaku (Volksgenosse!)
W ostatnich czasach wzrosła w znamienny sposób w Polsce propaganda antyniemiecka
i równocześnie aktywność niespotykana dotąd polskich środowisk na niemieckich kresach
wschodnich. Aktywność ta pod maską pracy ludowej po­siłkuje się niedopuszczalnymi
metodami.
U nas na Mazurach w świstku „Mazur" dają się czytać raz po raz artykuły, które oburzają
każdego Niemca. Jest to godnym pożałowania, że ta gazetka bywa trzymana i czytana
przez Niemców.
Przysyłamy Panu Mazurischen Volksfreund i
 prosimy go przyjmować. Nie będzie to Pana nic kosztowało. Jeśli „Mazur" jest bardziej
rozpowszechniony, to niech Pan zważy, że i zielsko pleni się bujniej, niż pożyteczna
roślina.
Niech Pan zostanie wiernym towarzyszem w naszej walce, która wszak nicze­go innego
się nie domaga, jak „Niemiecki kraj dla Niemców".
Przy nadejściu następnego numeru „Mazura", niech Pan odetnie poniższy kupon, wpisze
swe nazwisko i wręczy listonoszowi, który już tę odmowę otrzy­mywania „Mazura" wręczy
w urzędzie pocztowym i odtąd Pan stale będzie otrzymywał
Mazurischer Volksfreund.
Heil Hitler
(podpis nieczytelny) Ortsgruppenobmann
Kuponu już nie było. Karny ojciec czterech feldfebli odciął go, wręczył i otrzymuje
odtąd pismo Skowronka.
Biorę to pismo i przeglądam:
..W tem okamgnieniu wybuchnął wystrzał na chłopca i go ranił do umoru na miejscu".
..Dwa pancerne okręty, z których będą strzelali z kanonami, których rury dwadzieścia
osiem centymetrów szerokie są".
..Albowiem po śmierci męża swego ona sama za gleknara jest".
„Dlatego, co on pies już parę dni nie riktycznie żarł..."
..Dlatego każdy, który się stał zakąszonym od psa szalonego, musi się jeszcze w ten
sam dzień meldować."
Itd., itd. Te zdania zostały wybrane z jednego tylko numeru.
Młoda Burbullówna ciążyła do polskości. W chałupie ciemnego gbura wyrosła, w ewangelickiej
rodzinie, brała się ku obrządkom kościelnym katolickim, ku tym modleniom w chmurze
dymów kadzidlanych, w dzwonkach srebrzystych, w słodkim huku orga­nów. Aż uciekła
przez granicę do Polski i wróciła po chrzcie świętym.
Ruszył ramionami stary Burbulla, ale co mu tam... Siedzi na sześćdziesięciu morgach
szczerego piasku, to i wyżyć trudno — po ewangelicku czy po katolicku — po równo...
Ale nie to córka.
 Stale ją ciągnęło na nieszpory, na nabożeństwa majowe, należała do katolickiego
związku, i teraz, kiedy to nie­szczęście się zdarzyło, starej Burbullowej jeno jakaś
pożółkła fotografia pozostała, na której córka z grupą biało ubranych towa­rzyszek
związku siedzi. I ta laurka z pierwszej komunii dorosłej już dziewczyny.
Tak zwolna przez kościół, okólną drogą, do polskości przyszła i jako dawniej z obrazkami
świętymi, tak teraz z „Mazurem" po­częła uganiać po wioskach.
Zwrócił na to uwagę żandarm miejscowy i co ją spotkał, to kazał torebkę otwierać,
albo jeśli wozem jechała, to w słomie szukał. Ale znajdował tylko „Mazura", a to
jest cejtunek zezwolony, chocia mają na niego Verdacht.
Jakie tam były te żandarmowe zamiary, nie wiada, bo raz do matki spłakana przyleciała,
że to się obces zalecał do niej przy takiej rewizji.
Dopóty dzban wodę nosi, aż mu się ucho nie urwie. Zrobili pro­tokół Burbullom, że
w wykazach zataili jedną gęś. Burbullówna prędka była i miała język nie od parady.
To za ten język czy za gęś, a w rzeczy samej za „Mazura", wzięli ją
do „haftu".
Siedziała dziewucha pod śledztwem sześć tygodni. Raz tylko matkę dopuścili. Ale na
drugi raz już widzenia nie dali.
Stała stara Burbullowa pod kamiennymi arkadami sądu. Arkady wysokie, szare ściany
wysokie, kamienne, jak Jurandowa wieża. Prosiła stara Burbullowa urzędnika:
— Mein Kind ist gutes Kind, liebes Kind...
Nie więźcie mi dziecka. Dajcie z nią widzenie... Ale się śmiał:
— Miała pani widzenie już raz. Nicht wahr? Cóż to, salon przy­jęć czy więzienie?
...A w drodze powrotnej szeptały powiatowe i rzeczy świadome kumoszki, że ponoć Burbullówna
do szpitala więziennego oddana i że ponoć... Moja Pani!...
Aż pewnego dnia przyjechali do Burbullów żandarmi. Pytają, gdzie córka, robią rewizję
w całym obejściu.
Ściska się serce matki. Jakże to? Przecie trzymacie ją w wię­zieniu?
Mówią, że uciekła.
Nieznacznie fotografuję Burbullowa w czasie opowiadania. Ta twarz prześwietlona troską,
na której leży stygmat trwogi...
— Dawno to się stało?
— Już trzeci miesiąc.
— No i wy nic?
Stary Burbulla, obrośnięty dzikoźwierz, niesie brudną butelkę, w której zielonym
szkliwiu bulgoce rzekomo arak. Jeszczeć tego nie bywało, żeby Mazur nie poczęstował
gościa.
— Burbulla, no i co będzieta robić? Nalewa do kieliszków:
— Dyć mówią, że uciekła — mruczy.
— Gdzie uciekła, jak mogła uciec? Przecież jej nic nie groziło? Przecieby dała znać
o sobie?
Oboje starzy są bezbronni, bezradni.
— A gdzie wasz syn?
— Toć przy krowach.
Jedziemy o kilka kilometrów. Palimy papierosy z młodym Burbullą. Rozmawiamy o siostrze.
Nic nie wie, co się mogło z nią stać.
Bure chmurzysko wywaliło się zza zielonego garbu. Na rudą wodę rzeczki padł cień.
W jaśniejący jeszcze sektor nieba wkołował wielki czarny jastrząb i ważył się nad
nami.
— Do widzenia, Burbulla...
— Ostańcie z Bogiem.
Z mozołem po gliniastych ugorach ruszyło auto.
Za nami zostawał jeszcze jeden czarny, Smętkowy trop.
***
NIE MAŁO DNI PRZELECI,
NIM SIĘ TEN LUD OŚWIECI,
JEDNAK ZIARNO PO ZIARNIE
ZASIEWAJMY NA ROLI:
SIEW NIE GINIE NAM MARNIE,
Z CZASEM WZEJDZIE POWOLI.
Syrokomla
SZKOLNICTWO
Jeśli dla życia politycznego narodu jego zewnętrznym symbolem i jego warunkiem najistotniejszym
jest niezawisłość, to dla życia duchowego i kulturalnego — szkoła.
Można powiedzieć, że jest ona ważniejsza niż wszystko — niż prasa, bo tę zastąpi
„wieść gminna", niż nabożeństwo w języku ojczystym, bo to zawsze potrafi się schronić
pod jakową figurę przy drodze, pod dach prywatnego domu.
Szkoła — to dopiero uchwytne wiązadło, które kłosy myśli, źdźbła uczuć bierze w powrósło
organizacji
, ochapia i stawia
 — że już się żółci nowy snop dośpiały, uchwytny; tylko wozem zajeżdżaj i zwoź ten
plon.
W szkole krystalizują się uczucia w rozumowania i rozumowa­nie prześwietla się uczuciem.
W szkole z chaosu wyłania się twardy duchowy ląd. To szkoła daje swoją tradycję,
swoją dyscyplinę, to szkoła stwarza świat, któremu pozostajemy wierni.
Dlatego wszędzie, gdzie jest zagrożona narodowość, rozżarza się najstraszliwsza,
najzajadlejsza walka o szkołę.
Należę do pokolenia, które w walce tej poniosło duże ofiary. Nie tylko kiedy trzeba
było strajkować. Ciężej — kiedy trzeba było przez długich dziewięć lat, bo aż do
wybuchu wojny, tę szkołę bez praw i bez subsydiów — utrzymać.
I kiedyśmy, byli działacze szkolni, w dwudziestopięciolecie zorganizowali w całym
kraju obchody i zastanowiliśmy się, jakie hasło, jaki cel wysunąć należy na ich
czoło — powiedzieliśmy:
„Dwudziesta piąta rocznica strajku szkolnego będzie rokiem czci dla mowy ojczystej.
Walka o tę mowę ojczystą, walka o szkołę nie jest skończona. Tęcza niepodległości,
co się nad głowami na­szymi żarzy, zatoczyła wysoki łuk, wychodząc z ciemnej nocy
nie­woli i w takąż noc niewoli spada za kordonami Polski".
Takeśmy pisali w to nasze dwudziestopięciolecie i jako rezul­tat — stworzyliśmy fundusz
szkolnictwa polskiego poza granicami kraju. Stanęła szkoła średnia w Bytomiu. Powstają
szkoły średnie w Raciborzu i w Kwidzyniu. Zebraliśmy dotychczas dwa i pół mi­liona
złotych i pracujemy dalej. Tak to pokolenie, które ongiś wywalczyło szkołę dla siebie,
wywalcza teraz prawo do nauki polskiej dla tych najbardziej godnych poparcia, bo
prześlado­wanych.
Stąpałem po ziemi, na której polskość parzy. Po ziemi zapom­nianej przez nas, gdzie
najtragiczniej, najciężej chyba łamano wszelkie formy, w jakie próbowała się organizować.
Już w 1804 r. wychodzi prawo, że nie może na Mazurach być nauczycielem ten, kto nie
zna dobrze niemieckiego w słowie i piś­mie. W 1811 dano surowy nakaz, by dzieci niemieckie
uczyć nie inaczej niż po niemiecku.
Te nakazy raczej wspierać się tylko zdają niemczyznę, która, widać, dosyć wątła wówczas
była na tej ziemi.
Ale już w 1812 r. słynną szkolę polską w Ełku, szkołę założoną w 1546 r., szkołę,
w której wykłady zawsze odbywały się po pol­sku, gdy w szkołach Rzeczypospolitej
niepodzielnie panowała łaci­na — rząd zamienia na szkołę niemiecką.
W 1832 r., niewątpliwie jako echo przegranego powstania, wprowadza się do szkół w
Prusach Wschodnich przymusowe osiem godzin niemieckiego. Nie ma komu się bronić.
Więc już w 1834 r. język niemiecki wprowadza się jako wykładowy, a polski zostaje
jako pomocniczy.
I wreszcie od 1878 nauka języka polskiego zostaje usunięta zupełnie. Czytają po polsku
już teraz tylko starcy, którzy, jak stary Mazuch, pamiętają te polskie piosneczki,
które z nauczy­cielami śpiewywali. Przed 67 laty!...
Kiedy po straszliwym pogromie plebiscytowym życie organiza­cyjne polskie poczęło
przychodzić do siebie, najstraszliwsze starcia czekały tam wszędzie, gdzie w grę
wchodziła szkoła. Piszę w innym miejscu tej książki o zdemolowaniu szkoły w Mikołajkach,
o krwa­wej masakrze w Jedwabnie.
Ale pierścień nienawiści nie tam jest najcięższy, gdzie tłum nie­miecki demoluje
budynek. Najcięższy jest dzień codzienny, ów system jednolitego, nieustannego, nieustępliwego
prześladowania, pełnego zimnej nienawiści, na jakie zdobyć się może tylko żywioł
niemiecki, zaprawiany i trenowany specjalnie w tym kierunku.
Pozwalam sobie poniżej przytoczyć taki właśnie nie zawierający nic nadzwyczajnego
dokument, przez swą powszechność jednak, przez typowość codziennego dnia ludności
polskiej pozwalający czytelnikowi polskiemu jaśniej zrozumieć sytuację, niż gdybym
opisywał jakieś nadzwyczajne ekscesy.
Leży oto przede mną skarga jednego z Warmiaków, wyliczająca 32 wypadki napastowania
jego dzieci, chodzących do szkoły pol­skiej, przez uczniów szkoły niemieckiej w tej
samej wiosce. I to zaledwie na przestrzeni 2 miesięcy. Niby to nic, ot różne wyzwiska
i połajanki w rodzaju np.
Pollacken drapacken, „Wy diabły Poloki",
Pollacken drapacken mit Besen und Hacken.
Czasem propa­ganda za szkołą niemiecką w formie groźby: „Jak pójdzieta do szkoły,
to was zabiję!" lub kulturalnie: „Te polskie wszy trzeba by upiec". Wszystko to przeplatane
od czasu do czasu porcją szturchańców, kilka razy regularnym laniem. Niby to nic,
to prze­cie tylko zwykłe dziecięce igraszki, zorganizowane starannie i stale podtrzymywane
przez nauczyciela niemieckiego. W ten sposób bowiem
ten Kulturträger
 prowadzi walkę ze szkołą polską, zatru­wając dusze powierzonych sobie polskich przecie
dzieci.
Powtarzam, nic nadzwyczajnego, ale przez swą powszedniość, przez typowość dnia codziennego
stwarza to pewien styl życia polskiego na tym terenie. Pozwala to czytelnikowi jaśniej
zrozu­mieć położenie, niż gdybym opisywał jakieś nadzwyczajne ekscesy, których też
zresztą nie brak.
Taki nastrój panuje w Prusach Wschodnich w dwa lata po zawarciu porozumienia polsko-niemieckiego.
Pakt jest na zewnątrz. Pakt nie przeobraża duszy niemieckiej. Jest ona zawsze czujna
i gotowa do skoku. I czynniki kierujące baczą bardzo uważnie, aby ta agresywność
nie zmalała.
Równocześnie działa bardzo sprawnie aparat przymusu i prze­kupstwa. Posyłający dzieci
do polskiej szkoły zostaje od razu po­zbawiony wszelkich pomocy i prerogatyw gospodarczych.
W ciem­nego człowieka bije z jednej strony atmosfera prześladowania, przekpinków,
wydziwiań i poszturchiwania, która wytwarza stan taki, jak w podanym wyżej dokumencie.
Z drugiej strony wywie­rają nań presję wszystkie miejscowe bogi. Szkoła polska w
danej miejscowości jest czarną kartą w karierze miejscowego żandarma i nauczyciela,
jest plamą parafii, jest troską szynkarza i całej reszty patriotów.
I znowuż pozwalam sobie zacytować wypadek z lata 1935 r., nic nie znaczący sam w
sobie, ciekawy jako ogniwo systemu:
Robotnik zatrudniony przy łamaniu kamieni, Jakub Małaszewski z Plusk, tak opowiada:
„16 b. m. przyszedł do mnie Jakub Niemierza z Plusk
 i próbo­wał mnie namówić, abym zabrał dzieci ze szkoły polskiej i posłał
je do szkoły niemieckiej. Aby się od niego odczepić, powiedziałem, że nie mogę tego
uczynić, bo jestem winien Związkowi Polaków 50 mk, aczkolwiek nie jest to prawdą.
Niemierza odpowiedział, że nie jest to żadna przeszkoda, bo będę mógł otrzymać pomoc.
Wyszedł na chwilę do nauczyciela szkoły niemieckiej
, Zachei, a powróciwszy
, oświadczył, że otrzymam 50 mk, jeśli poślę dzieci do szkoły niemieckiej, a ponadto
nie będę potrzebował uiszczać czynszu za plac gminny, na którym stoi mój domek.
Tegoż dnia wieczorem poszedłem do szwagra mego, Jana Żubrowskiego. Tu znowu znalazł
się Niemierza i postawił butelkę wódki. Wypróżniliśmy ją we trójkę. Kiedy już miałem
wódkę w głowie, zabrał mię Niemierza do nauczyciela Zachei.
U Zachei wypiliśmy dwie flaszki rumu. Zacheja mnie namawiał, abym już od poniedziałku
przystał mu dzieci. Odpowiedziałem mu, że dzieci będą musiały przepisowo ze szkoły
polskiej się odmeldować, a nie po kryjomu z niej odchodzić. Zresztą sam Zacheja uważał
mię za Polaka, skoro przy rozdzielaniu wsparć zimowych nic mi nie dał, aczkolwiek
mam rodzinę złożoną z dziesięciu osób. Zacheja odpowiedział, że to się obecnie zmieni,
skoro będę posyłał dzieci do szkoły niemieckiej. Ale mówiłem, że mimo to zrobić tego
nie mogę. Wtedy Zacheja spytał, czy mam u Polaków długi, a ja, czując się pijanym,
chciałem jak najprędzej wyjść i powie­działem, że mam dług 50 mk. Wtedy Zacheja wyjął
z szuflady 50 mk. i dał mi te pieniądze. Wziąłem pieniądze i wiem, że kazano mi coś
podpisać, ale co podpisałem — nie pamiętam, bo byłem zupełnie pijany".
W tych warunkach każda szkoła polska w Prusach Wschodnich jest wynikiem bohaterskiej
walki o dusze, walki, w której z nie­mieckiej strony jest puszczony w grę aparat
presji politycznej i gospodarczej, a z polskiej dochodzi do takich aktów poświęcenia,
jak owego młodego parobczaka z Woryt, który, gdy szło o znale­zienie odpowiedniego
kontyngentu dzieci we wsi, ofiarował się, że ożeni się z wdową o najliczniejszej
progeniturze i wziął biedną wyrobnicę z dziewięciorgiem dzieci, nic w zamian nie
otrzymując, a jej stawiając warunek, że dzieci odda do polskiej szkoły.
Oto jak się przedstawia ilość szkół i ochron:
Ziemia Malborska: Dąbrówka 12 dzieci w szkole; Mikołajki 7 dzieci w szkole, 6 w ochronie;
Nowawieś 16 w szk.; Nowy Targ 14 w szk., 13 w ochr.; Sadłuki 15 w szk.; Stary Targ
17 w szk., 13 w ochr.; Trzciano 23 w szk., 10 w ochr.; Podstolin 36 w szk., 16 w
ochr.; Waplewo 16 w szk., 11 w ochr.
Razem 9 szkól o 156 dzieciach i 7 ochron o 62 dzieciach.
Warmia: Brunswałd 9 dzieci w szk.; Chabrowe 17 w szk., 8 w ochr.; Giławy 19 w szk.;
Jondorf 11 w szk.; N. Kaletka 25 w szk., 8 w ochr.; Olsztyn 36 w szk., 16 w ochr.;
Pluski 16 w szk.; Purda 12 w szk., 6 w ochr.; Skajboty 14 w szk., 7 w ochr.; Stanislewo
15 w szk.; Sząfałd 12 w szk.; Woryty 20 w szk., 7 w ochr.; Wymój 7 w szk.; Gietrzwałd
4 w ochr.
Razem 13 szkół o 213 dzieciach i 8 ochron o 61 dzieciach.
Prusy Wschodnie. 350 000 ludności mówiącej po polsku. Ani jednej szkoły polskiej,
ani jednej ochronki.
Niezbędne to cyfry, aby zrozumieć sens i istotę tragedii w Łęgu i śmierć „zielonego
chłopaka".
***
„DOBRE SŁOWO OTWIERA SERCA..." — „TRZE­BA BYĆ ABSOLUTNIE PRZEKONANYM, ŻE SIĘ ZROBI
TO, CO SIĘ PRZEDSIĘWZIĘŁO".
(Z notatnika ś. p. Lanca, znalezionego po jego śmierci)
„ZIELONY CHŁOPAK”
 NAJOKROPNIEJSZA BROŃ JEST HUMANITARNA, KIEDY ZAPEWNIA NAJSZYBSZE ZWYCIĘSTWO.
Adolf Hitler, I tom, strona 152
Piec był palony tylko z rana — mówi gospodyni Lumowa. Jesteśmy pod Piasutnem
, na tak zwanym „wybudowaniu" na Łęgu. Łęg — to te domy rozrzucone w promieniu pół
kilometra, obwarowane ze wszech stron lasami. Wielka, zarzucona za światem polana
leśna.
To tutaj przed dwoma laty odbyła się cicha tragedia, jedna z najbardziej wstrząsających
tragedyj w historii walk o tę ziemię.
Od 1878 r. nie miały Mazury Pruskie polskiej szkoły. Nie miały i nie mają. Te trochę
polskich szkółczyn to ziemia Malborska, która ma 20 000 Polaków. Te trochę polskich
szkółczyn to Warmia, w której zamieszkuje 40 000 Polaków.
Ale Mazury — kraj obszerny, biegnący wzdłuż naszej granicy na przestrzeni sześciuset
kilometrów, ale Mazury, w których teraz jeszcze, teraz, pomimo wszystko, po polsku
mówi z górą 350 000 ludności — nie miały ani jednej szkoły polskiej. I nie mają.
Tu, w Piasutnie, postanowiono przypuścić przed trzema laty szturm. Na Łęgu nie było
szkoły niemieckiej. Cały zaś Łęg mówił po polsku. Z tej kotliny leśnej trudno było
dzieciskom smyrgać olodzoną, zimową porą, jesiennymi i wiosennymi roztopami, do odległego
o trzy kilometry Piasutna.
Kiedy ś. p. Lanc, a był to koniec lutego 1931 r., przyjechał z Polski, jeszcze nie
było wiadome miejsce jego przyszłego męczeń­stwa. Z nauczycielem Boenigkiem z Warmii
pojechali szukać wsi odpowiedniej na założenie szkoły.
Kiedy popasali w Jerutce, zwaliła
 się na nich zgraja wyrostków. Wstrzymali konie, poczęli rzucać bryłami lodu, ziać
wyzwiskami, jakie tylko potrafi spłodzić obłęd śmiertelnej nienawiści.
Młody, trzydziestodwuletni Lanc, wysportowany, buchający ener­gią i wesołością człowiek,
nie stropił się tym przywitaniem. Znał już tę muzykę niemiecką.
Z „Zielonego Śląska", z Cieszyńskiego, pochodził. Z Górnego Śląska ongi Albert Kazimierz
Wattin, syn Augusta III i Marii Józefy Austriackiej, książę cieszyński i generał
austriacki, a zięć Marii Teresy — kilkanaście rodzin sprowadził i na Podbeskidziu
osadził. I odtąd siedzieli Lancowie w Kostkowicach.
Ojciec Lanca był ekonomem. Miał ośmiu synów i cztery córki. Lanc był szóstym z kolei.
W rodzinie żyło się biednie, ale bogobojnie, tymi najlepszymi tradycjami ewangelickimi.
W niedziele nieletnie skrzaty
musiały miewać
pieśni religijne, a starsze rodzeństwo akompaniowało na skrzypcach. Biednie było
w rodzinie, a przecież wykształcenie otrzymali wszyscy. Trzeba było się bardzo wyciągać.
Z osełką masła lub kopą jaj nieraz posyłano małego Jurka na targ. Wstyd mu było,
że to niemęska rzecz. Ale nie dał nigdy znać tego po sobie, bo
mógł tym pomóc matce. „Mamusia" pozostała najsłodszym wspom­nieniem dla niego na
zawsze.
Kto zna Śląsk Cieszyński, jego świątków na rynkach starych miasteczek, lud łagodny
i dobry, ten zrozumie, jak kształtowała się dusza Lanca — w ziemi przeoranej pracą
Stalmacha, Michejdów, Londzina, Świeżego i innych.
Po skończeniu seminarium otrzymuje posadę w Rudzie na Śląsku Cieszyńskim, po czym,
po rocznej pracy, dają mu kierow­nictwo szkoły w Szklarce Śląskiej, w pow. odolanowskim
(woj. poznańskie).
Ludność zgermanizowana, zbrutalizowana panowaniem prze­mocy i pieniądza, ludność
polskiego Wild Westu,
 przyjęła mło­dziutkiego nauczyciela niesłychanie wrogo. Do tego stopnia, że przez
pierwsze cztery tygodnie nie mógł za pieniądze otrzymać kęsa strawy i stołował się
w innej wsi, odległej o cztery kilometry. Nocami podkradali się jacyś ludzie pod
okna, wyli i kołysali gałę­ziami bzu, które nieznośnie drapały po szybach. Gdy rano
przy­chodził do szkoły, ostrożnie musiał ujmować klamkę, bo w nocy zwykle ją smarowano
czymś cuchnącym. A na drzwiach codziennie była wypisana nowa porcja jednoznacznych
epitetów.
Starzy gospodarze, spotykając go na ulicy, nie krępowali się bynajmniej, wyzywając
go: „taki głupi, zielony chłopak". Dzieciaki, podburzane przez rodziców, nie chciały
mówić po polsku i
wołały
dummer polnischer Lehrer.
Szare oczy Lanca uśmiechały się beztrosko.
— Zobaczycie jeszcze — mówił do kolegów-nauczycieli.
Rozgląda się w terenie. Znalazłem ślady jego obserwacyj w kro­nice szkoły w Szklarkach.
„Deprawacja społeczeństwa tutejszego przez Niemców — pisał młody nauczyciel — doszła
do tego stopnia, że młodsze pokolenie gardzi swymi żyjącymi dziadkami i rodzicami,
którzy zatrzymali swą mowę ojczystą i nie znają języka niemieckiego. Tutaj rzeczy­wiście
Opatrzność pokazała swą świadomość i władzę, gdyż właśnie w ostatecznym momencie
wstrzymała dzieło zniszczenia moralnego tutejszego ludu, a szczególniej młodej generacji".
„...Na wiadomość, że wojska polskie obejmują wieś, poszczególne organizacje urządziły
zebrania, mowy i kazania żałobne".
„...Sama ludność nie twierdzi, że jest niemiecka, ale kościół wmówił w nich, że religia
ewangelicka pochodzi z Niemiec, więc ewangelik nie może być Polakiem".
Lanc próbuje zorganizować kurs języka polskiego. Na razie zgłosiło się dwunastu uczestników,
lecz cofnęli się pod wpływem agitacji niemieckiej i kurs nie doszedł do skutku.
Ale Lanc ponawia wysiłki. W drugim roku jego pracy odbyło się pierwsze amatorskie
przedstawienie. Publiczność dobrze się bawi, a „zielony chłopak" (ma wówczas 21 lat)
promienieje, bo czuje, że pierwsze lody zostały przełamane.
Teraz już udają mu się nie tylko kursy języka polskiego, ale i inne zebrania.
„Byłam również jedną z uczęszczających na lekcje śpiewu — pisze do mnie wdowa po
nim. — Tu nauczył mnie mowy w słowie i w piśmie. Tu nauczył mnie mowy ojczystej,
bo chociaż pochodzę z polskiej rodziny, nie nauczono mnie jej za czasów pruskich;
tu nauczył mnie mój przyszły mąż kochać ojczyznę, tu została wzbu­dzona ma pierwsza
miłość. On stał się źródłem mego największego szczęścia, a obecnie źródłem największego
bólu..."
Niebawem Szklarki mają założone przez Lanca: 1) Kółko Rol­nicze; 2) Klub Sportowy;
3) Oddział Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego; 4) Spółkę Rolną. We
wszystkich tych organizacjach jest prezesem lub sekretarzem.
Niemczyzna próbuje się odegrać. W roku 1925 zbierane są pod­pisy pod petycję o szkołę
niemiecką. Ale Lanc już wówczas ma wieś w ręku. Chociaż mężnieje z każdym rokiem
w ogniu prac i obowiązków, przecież zostaje w nim jeszcze sporo „zielonego chłopaka".
Wszakci to on, do spółki z innym kolegą, Mularczykiem, urządza „gwiazdkę polską",
chodzi od chałupy do chałupy z gwiazdą, przebrany za kolędnika, sypie jak z rękawa
dykteryjki i piosneczki i
zbiera 189 zł 43 gr (o wysiłku tych supłań wsiowych!), za
 które urządza gwiazdkę, aż w niebie grzmiało.
Więc co mu tam taka petycja. Zebrał ludzi w rynku, rozpalił stos i papierzysko z
petycją coram publico
 spalono w atmosferze we­sołego nastroju.
A ta wspólna kolacja 28. III. 1927 r. na zakończenie kursu języ­ka polskiego? A ten
„dzień dziecka" 20. IX.
 1928 r., kiedy urządził wycieczkę wspólnie ze
szkołami w Bogdaju, Janisławicach, Czesła­wicach, Młyniku... Małym
 zwycięzcom w zawodach sportowych rozdano nagrody, na które pękło 54 złote.
A.wielki obchód jedenastej rocznicy oswobodzenia ziem zachod­nich Polski? A one obchody
w dniu trzecim maja? A kursy dokształcające języka, które liczą teraz po trzydzieści
osób?
.Jak w pracy był zawzięty i nieustępliwy, tak w życiu prywat­nym był najlepszym kolegą,
jakiego znalem — pisze do mnie jego kolega, nauczyciel Witkowski. — Zawsze pełen
werwy i humoru, odznaczał się rzadko dzisiaj spotykaną gościnnością. Nie tylko kolegów,
ale także ugaszczał chętnie przygodnych podróżnych lub kwestarzy. Był z tego znany
i za to kochany. Najczęściej gościli n niego koledzy. W jego pokoju odbywały się
narady, jak praco­wać w tych niezwykle ciężkich warunkach. Rady u niego zasięgali
nie tylko jego rówieśnicy, ale i nauczyciele starsi znacznie od niego. Umiał zawsze
znaleźć skuteczny i dowcipny sposób wybrnięcia z bardzo nieraz trudnej sytuacji".
Już na trzeci rok pracy przyszedł do niego ten gospodarz, spotkany w te tu dni pierwsze
— przeprosić za to ongi wyzwanie od „zielonego chłopaka". A teraz żadne świniobicie
nie odbywa się bez Lanca. Na imieniny jego dzieci suto zdobią klasę kwiatami. Latem
znoszą mu z pól całe ich naręcza. Wieś troszczy się o jego potrzeby. Zwiedziawszy
się, że nie ma pierzyny, bez której godny Poznaniak obyć się nie może, zsypują mu
gosposie pospólnie pierzynkę.
Zaiste, jeśli mógł wspaniały monarcha ustanowić order pod­wiązki, biorąc asumpt z
drobnego zdarzenia, to ten skromny na­uczyciel otrzymał najpiękniejszy order, jakiego
nie wymyśliły żadne kapituły — order pierzyny. I gdyby ustanowiono order taki na
polu zasługi pedagogicznej, za lat dwieście nosiłyby go napuszone dygnitarze, a dopiero
w rubryce curiosów jakiegoś dnia ludzie by wyczytali w dzienniku anegdotę historyczną,
że ponoć order za­wdzięcza swe pochodzenie pewnemu nauczycielowi, który zebrał w
ten sposób całe ciepło dusz ludzkich, dusz wdzięcznych.
No, więc właśnie Lanca wysłano w lutym 1931 r. do Prus Wschodnich i to właśnie Lanc
śmiał się, kiedy go obrzucono na przyjęcie bryłami
lodu w Jerutce. Wiedział
, na co szedł. Na tej ziemi „Opatrzność nie pokazała swej władzy, wstrzymując w osta­tecznym
momencie dzieło zniszczenia dusz".
Z tym zniszczeniem szedł walczyć on, Lanc. Miał trzydzieści lat, silne, wysportowane
ciało, jasny, ujmujący uśmiech i szare, dobre oczy, w których taiła się wola. Miał
dziewięcioletnie doświadcze­nie w ujmowaniu sobie dusz ludzkich, w budzeniu szlachetnych
ludzkich instynktów. Miał za sobą poczucie dziejowe swojej ojczyzny, przed sobą lud
polski, lud jednowierczy z wiarą jego „mamusi".
Dlatego myślał, że wyprawa jego zmontowana jest i wyekwipo­wana pierwszorzędnie,
i śmiał się, gdy bryły lodu warczały mu koło twarzy.
Do mającej powstać szkoły zgłoszono szesnaścioro dzieci. 31 mar­ca odbyło się uroczyste
jej otwarcie. Przyjechali przedstawiciele Związku Polskich Towarzystw Szkolnych z
Berlina, organizacyj polskich na Warmii, ale dziecko nie przyszło ani jedno...
Tajemnica wyjaśniła się szybko. Oto poprzednich dni na Łęg spadli sekwestratorzy.
Urzędy skarbowe przypomniały sobie naraz jakieś zaległości czy niedokładności podatkowe.
Banki niemieckie powypowiadały kredyty. Żandarmi obeszli śmiałków, przeprowa­dzając
śledztwo i dokonywając jakichś notatek i protokołów, a na zakończenie udzielali życzliwych
rad, wspartych tajemniczo wy­powiadanymi przestrogami, iż lepiej zaniechać tak niesłychanego
zuchwalstwa.
Taki był początek.
Po kilku dniach znalazł się śmiałek. Był nim niejaki Maciej, ojciec dwojga dzieci
w wieku szkolnym. Przysłał je Lancowi. Ale wtedy władze szkolne przypomniały sobie
jego podanie sprzed kilku miesięcy o przedterminowe zwolnienie syna od obowiązku
szkolnego. Po kilku miesiącach lekceważącego milczenia z nagłym pośpiechem załatwiono
prośbę przychylnie. Lancowi pozostała tylko dziewczyna.
Na domiar złego był to typ niedorozwinięty. Lanc, świetny nauczyciel, prezes wielu
instytucji w Szklarce, staje się prywat­nym nauczycielem jakiejś półkretynki, jak
przedrwiwa prasa nie­miecka.
Tak mija rok.
Przez rok codziennie duka Lanc ze swoją uczennicą lekcje. I trwa. Choćby tam nie
wiem co. Jest jednak szkoła na Mazurach Prus­kich!
Szkoła!... Pokój w chacie Lumowej, w którym
 trawi godziny i dnie, i miesiące na wbijaniu wiedzy w głowę jednej półnormalnej
dziewczyny.
A właśnie, że szkoła. Bo czemuż to coraz większy niepokój, coraz większe zniecierpliwienie
ogarnia Niemców? Kamienie tur­koczą za Lancem. Raz uratował się przed ciosami noża
ucieczką przez okno. Raz pocięli na nim palto. Na noc, zgasiwszy światło, przeciąga
łóżko w coraz to inne miejsce.
„Jeśli zginę — mówi do żony przy ostatnim jej widzeniu — naucz syna dobrze, za co
zginąłem".
Przez Piasutno idą umocnienia niemieckie. Daje to asumpt do nagonki na „polskiego
szpiega'". Do Lanca przychodzi rzekomy agent firmy optycznej i chce mu sprzedać za
śmieszną sumę i na niebywałe raty lornetkę i aparat fotograficzny.
Lanc nie kwapi się do kupowania tych wynalazków. Wie, czym to pachnie. Jedyny wynalazek
w jego mieszkaniu to radio. Przy nim wieczorem zbierają się gospodarze ze wsi. Z
głośnika mówi do nich ich mową ta nieznana, ta daleka i zabroniona Polska.
Na Lanca sypie się grad dochodzeń. Dnia 14 października 1931 r. tłumaczy się w piśmie
An den Herrn Landrat Ortelsburg,
 że ani
 do szkoły, ani do kursów wakacyjnych w Polsce mieszkańców nie namawiał; chodzić
zaś do domów tych mieszkańców musi, bo kupuje u nich żywność.
Ale te tłumaczenia nie pomagają. Ma wytaczane sprawy sądowe. „Może po tych rozprawach
wysiedlą mnie poza kordon — pisze do swego brata. — Dałby Bóg, żeby tylko zdrowego.
Wierzaj mi, to kraj zbirów i hien, pragnących krwi polskiej''.
Czyż może być samotność większa niż samotność Lanca? Po szkole wychodzi na długie
wycieczki, w te lasy dookolne czarne, lasy północne, mnie bliskie, jemu może tak
upiorne jak Wichertowi, jak innym ludziom zachodu, że zdają im się trupiarnią, z
której nie ma wyjścia. Czyż w te długie wycieczki nie myśli o swej ziemi cieszyńskiej,
która „przypomina uśmiech młodej dziewczyny", mówiąc słowami jej barda, Morcinka.
O ziemi, która powstała „w chwili, gdy Pan Bóg swymi dobrotliwymi oczami się zapatrzył
i czegoś się uśmiechnął"'. I o swojej żonie, którą „ku miłości do Polski przywiódł",
a która wtedy właśnie pod sercem nosiła przyszłego pogrobowca.
Ale śladu żadnych wątpień nie ma ani w pozostałych po nim papierach, ani w listach
do żony. „Módl się — pisze do niej — żebym otrzymał dzieci. Nie pisz o powrocie,
kiedym tu jeszcze nic nie zdziałał. Nie mogę pozwolić, żeby ta pierwsza szkoła polska
ewangelicka zakończyła swój żywot. Tu jest lud polski — musi też być i szkoła polska".
W innym liście (na skutek nalegań żony do powrotu): „Walcz ze sobą, bo tylko przez
walkę w życiu urabiają się twarde charak­tery". W listach swych, częstych, żarliwych,
pełnych kochania, zapytuje się o sprawy wychowania synka, jego trybu życia, gimna­styki,
kąpieli, o dokształcanie się żony... W listach ostatnich przed śmiercią w pytaniach
drży myśl o tym malutkim zaczątku życia, który pulsuje pod matczynym sercem. Zbliżają
się ferie. „Jak cieszę się — pisze na dziesięć dni przed śmiercią, osiemnastego lutego
— że was ujrzę, że usłyszę wasze
głosiki... Boguśku... tata — hopsa — na pole".
Dnia 28 lutego 1932 r. był Lanc u miejscowych Polaków, Dendów, w gościnie
 razem z administratorem domu polskiego w Szczyt­nie, Habandtem, i dyrektorem Banku
Polskiego w Olsztynie, Malewskim. Dzień był iskrzący się, mroźny. Saneczkowano zawzięcie,
przy czym Lanc, wyzwolony z puszczy i samotności, czując koło siebie ludzi życzliwych,
rozdokazywał się jak uczniak.
A ponieważ nad głową jego zbierały się coraz czarniejsze chmu­ry, ponieważ przed
paru dniami ledwo umknął goniącej za nim bojówce niemieckiej, wskakując już w biegu
do ruszającego po­ciągu, ponieważ we wtorek miał być znowuż przesłuchiwany przez
władze w Szczytnie, więc towarzysze tego mazurskiego „tobboganu" dziwili się, że
mu się konserwuje tak
piękny humor.
Lanc parsknął
 śmiechem: „Dodajcie jeszcze, że przyszedłem do Prus Wschodnich jako trzynasty nauczyciel
i że moja szkoła jest trzynasta..."
Wrócił wówczas późno. Z dworca szedł pieszo o g. 24, prze­bywając do Łęgu dziesięć
kilometrów. Co mu tam!
Nazajutrz był poniedziałek. Miał lekcję jak zwykle z Maciejówną. Potem wieczorem
do dziewiątej siedzieli u niego gospodarze, słuchając radia. Pytałem ich, jak się
czuł Lanc. Mówili, że był zdrów i wesoły.
Nazajutrz do Związku Polaków w Szczytnie przyjechał chłopak Lumowej, zaaferowany
, że kiedy gospodyni chciała obudzić na­uczyciela, na jej pukanie nie odpowiada nikt.
Do Szczytna z Łęgu jest 18 kilometrów. Gospodyni, nie mogąc dobudzić się lokatora,
nie posyła po miejscowego ślusarza lub nawet policjanta, ale posyła marnym konikiem
kopną drogą chło­paka o osiemnaście kilometrów. Bała się czegoś. Widać czuła, że
jej lokatorowi jest pisana śmierć i wołała być jak najdalej od tego wszystkiego.
Przybyli ze Szczytna Boenigk i Habandt i zastali
 przed domem grupkę ludzi, którzy jednak nie decydowali się wejść do środka. Ot,
stali tu, gdzie ja teraz stoję, przed tym domem samotnym na leśnej polanie, w którym
pełniło się coś niedobrego.
Boenigk obiegł dom; nic nie mógł przez okno dojrzeć, bo było zawieszone. Na okrzyki
„Jerzy" nie odpowiedział nikt. Wówczas Boenigk wybił szybę i wszedł oknem.
Na łóżku, stojącym tym razem przy ścianie na prawo, leżał Lanc. U ust jego wisiała
piana wielkości kurzego jaja. Był zimny.
Przyleciał żandarm miejscowy z gotową hipotezą: niewątpliwie polski nauczyciel zmarł,
na zapalenie płuc.
Niezwłocznie posłano do Świętajn po lekarza. Lekarz, dr Pork, Niemiec, po zbadaniu
ciała powiedział do
żandarma: Ich halte einen natürlichen Tod für vollkommen ausgeschlossen. Zapalenie
pł
uc dla takiego młodego, zdrowego człowieka powinno nasilać się najmniej siedem dni.
Anewryzm serca? — Nie, dr Pork mówi, że śmierć na skutek ataku sercowego pozostawia
charakterystyczne
ślady jak zaciśnięte pięści itd. Nie, należy powiadomić proku­raturę.
Tak, w sporze medycznym z żandarmem na razie medycyna była górą. Prokurator został
powiadomiony.
— A gdyby był otruty? — pytali przedstawiciele Związku Polaków.
— Toby były sine plamy — odpowiedział, ubierając się, dr Pork.
„Odkryłem go, by stwierdzić, czy nie ma śladów gwałtu — pisze w liście do wdowy p.
Boenigk — nic nie znalazłem, tylko na dolnej części ciała były plamy.
Przy łóżku stało krzesło, na nim lampa, szklanka jeszcze z małą zawartością herbaty
i podręcznik do nauki religii. W lampie była jeszcze nafta, co jest wyrazem, że ją
sam zagasił".
Habandt jedzie do Świętajn załatwić formalności, związane ze śmiercią. Przed urzędem,
z którego wychodzi, czeka go wzburzony tłum.
Alle Polen müsste man vergiften (
wszystkich Polaków na­leżałoby wytruć) — krzyczą wzburzeni.
Wytruć?... Kto rzucił to
 słowo? Przecież nie dr Pork, nie żan­darm. Skąd wzięła się nagle wśród tego tłumu
diagnoza śmierci?
Teraz
przyjechał urzędowy doktor ze starostwa. Ten od razu nie miał wątpliwości, że to
jest śmierć naturalna. Uważał, że to... gruźlica spowodowała tę nagłą śmierć. Przyjechali
przedstawiciele konsulatu polskiego. Sprowadzono raz jeszcze dr Porka. Ale ów obecnie
zaczął też przypuszczać, że to zapewne jest śmierć natu­ralna. Tylko z określeniem
przyczyn tej śmierci miano biedę. Więc doktor powiatowy mówił o gruźlicy,
Ortelsburger Zeitung
 poda­wała jako przyczynę zapalenie płuc, Allensteiner Zeitung — udu­szenie (Erstickung).
Starostwo wobec tego wystawiło Leichenpass (paszport na prze­wóz zwłok) w tonie pytyjskim:
Todes Ursache ungeklärt, wahrscheinlich Lungenleiden.
 (Przyczyna śmierci niewyjaśniona, praw­dopodobnie płuca).
W sobotę, piątego marca, odprawiono nabożeństwo na Łęgu, po czym ciało wyniesiono
do samochodu. Ubrali go na tę ostatnią drogę, obyczajem mazurskim, w długą białą
koszulę. Na polach leżał jeszcze śnieg. Miało się na odwilż. Z szerokich gałęzi świer­kowych
spadał miękki śnieg, kiedy pod nimi przechodził żałobny kondukt.
Śpiewali mu stary ewangelicki psalm: „Chcę już iść"...
I tak, spoważniały nagle i wywyższony, wracał „zielony chło­pak" do Polski.
W Poznaniu zrobiono sekcję na uniwersytecie. Dr Laguna stwierdził zatrucie tlenkiem
węgla. A więc zaczadzenie?
Ale Boenigk, który pierwszy wszedł, stwierdza, że w pokoju, szczelnie zamkniętym,
o oknach zawieszonych na głucho, nie czuć było czadu. Ale Habandt, który wszedł tuż
za nim, mówi, że na ustach ani na nozdrzach nie widać było osadu sadzy. To samo
mówi urzędnik konsulatu Giertych, który przyjechał w dwie go­dziny potem i którego
pytałem o wygląd trupa. Zapewne, że miało miejsce zatrucie tlenkiem węgla. Jednak
możliwość zaczadzenia była żadna, skoro nie podjął jej ani pomysłowy żandarm, ani
kate­goryczny lekarz powiatowy, ani potulny dr Pork, ani urzędnik starostwa
, wypisujący pytyjski paszport*.
* Pojechałem do Poznania rozmówić się z prof. Laguną, który mi dał od­pis sekcji.
Mówi, że przy zaczadzeniu, o ile się nic nie paliło, sadza się nie osadza na ustach;
że można nie czuć w pokoju czadu.
Nie chcę judzić, ale nie chcę poskąpić na piędź prawdy. Ważąc w sobie sprawę, myślę,
że Lanc zaczadział.
Ale opowiadanie moje oddaje wiernie atmosferę jego śmierci (przyp. mój).
A teraz, kiedy na miejscu wypytywałem Lumową, gospodynię, u której mieszkał Lanc
(pojechałem do niej rzekomo szukać letni­ska i
ad rem
 przeszliśmy po długich kołowaniach) — powiedziała mi, że Lanc nigdy nie palił w
swoim pokoju, bo się hartował, że palił sam tylko w przylegającej izbie szkolnej,
że więc i tego dnia od południa było nie palone.
Zbadałem dom. W podłodze znalazłem klapy od piwnicy. Wy­szedłem na zewnątrz — przez
okienko do piwnicy mógł wślizgnąć się szczupły człowiek.
W Ojczyźnie witała go ziemia polska i dusze ludzkie które dla polskości pozyskał.
Na peronie kolejowym w Sośni, dekorowanym
 jedliną i wstę­gami narodowymi, rozbłysły wieńce od konsulatu Rzeczypospolitej w
Olsztynie, od Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Ber­linie, od Koła Nauczycieli
w Olsztynie, Klubu Polskiego w Olszty­nie, Ludności Polskiej z Mazur, Towarzystwa
Szkolnego w Olszty­nie.
Te wieńce to były goście z ziemi dalekiej, zakordonowej.
Przed dworcem czekały je już inne i tłum dwutysięczny, nauczy­ciele z trzech powiatów,
młodzież szkolna z Ostrowa i seminarium w Ostrzeszowie z orkiestrami, dzieci szkolne
okolicznych miejsco­wości, ks. pastorzy z Łodzi, z Sośni, z Ostrzeszowa, władze —
kuratorium, województwo, starostwo, wojskowość z gen. Dziewanowskim na czele.
Nieśli go tak z dworca cztery kilometry do kościoła ewangelic­kiego w Sośni, nieśli
go tak z Sośni do Szklarki sześć kilometrów w zadymkę śnieżną, aż już zaczął się
zasnuwać zmrok i straże ogniowe otoczyły trumnę wieńcem palących pochodni.
I podczas gdy płaczące dzieci sypały mu mogiłę — nie przy pomocy łopat, lecz gołymi
rękami — mówili mu nad grobem ostat­nie słowa inteligenci i prości ludzie, mówili
mu z galicyjska i z królewiacka, i z poznańska, mówili mu wszystkimi mowami Polski,
jakby te wszelakie, te różne słowa wejść chciały do trumny, ułożyć się najwięcej,
przeniknąć zimne ciało ciepłem za te trzysta sześćdziesiąt i siedem samotnych dni.
I na końcu żegnano go prze­mówieniem w gwarze śląskiej. Jak mówiła matka w Kostkowicach.
W tej samej.
A równocześnie w dalekiej ziemi Czarnego Krzyża nauczyciel Boenigk maczał pióro w
atramencie i pisał do wdowy: „Przesyłamy lampę, prymus, drobne sprzęty kuchenne i
trochę książek. Łóżko metalowe uważamy sprzedać następcy, który w najbliższych dniach
ma przybyć i pieniądze za to przesłać Pani".
Minął czas. Wszystko idzie swoją rzeczy kolejką. Otrzymała Ernestyna Lancowa pieniądze
za łóżko żelazne. Potem jej się narodził syn, na pamiątkę ojca nazwany Jerzym. A
wreszcie złożyła swój bilet kondolencyjny Najjaśniejsza Rzeczpospolita, której imienia
tylokrotnie wzywał nadaremno zmarły, i przyznała wdowie po Lancu emeryturę... czterdzieści
złotych!*
* Przypisek do drugiego wydania: Miło nam donieść, że P. Lancowa otrzymała pełną
emeryturę.
Aby się stało, jako śpiewał Jan z Czarnolasu, swojego czasu również w ziemi krzyżackiej
jak i Lanc pracujący dla polskiego imienia:
...nie widziałem, żeby sprawiedliwy
Był opuszczony albo było trzeba
Potomstwu jego żebrać kiedy chleba.
Kiedy przyjeżdżam na Łęg, jest cichy, lipcowy dzień. Domek wdowy Lumowej stoi w białych
puchach konikozia (po
 mazursku koniczyna), podchodzących pod dom. Dym idzie równo z komina. Ale na łomotania
nasze nie odpowiada nikt. Wyszli na chwilę gospodarze czy zataili się?
Staram się uchwycić aparatem tę samotność domu na leśnej polanie. Potem idziemy wąskimi
miedzami w pole, dalej, szukać owej rodziny Macieja.
Boenigk zatrzymał łóżko dla następcy, który niezwłocznie miał przybyć. Ale nie wiedział,
co się stało w przeddzień śmierci Lanca. Nazajutrz po niedzieli, kiedy to Lanc wrócił
od Dendów z zabawy, w poniedziałek, w ostatni dzień życia, otrzymał list, podpisany
przez Macieja, w którym tenże powiadamia, że wycofuje córkę ze szkoły.
List był pisany... na maszynie. Potem poznano krój pisma ma­szyny Machta, renegata.
Macieja zastaję, jak narządza wóz. Mówię, że szukam tu letniska dla rodziny. Mówię,
że byłem tu kiedyś u Lanca, którego znałem, i okolica mi się zwidziała.
Mrukliwy chłop kręci kozią bródkę i nie ma ochoty do dyskursu. Widzę, że żadnymi
obchodami do niczego nie dojdę. Tedy walę wprost:
— A wyście odebrali córkę przed śmiercią Lanca ze szkoły. Czy źle uczył?
— Ni. Dyć dobze.
— To Macht wam napisał list?
— A toć.
— Nie mogliście to trzymać dalej córki w szkole?
— A bo me Macht wiency dół.
Zwierzę.
— Zawołajcie córkę.
Jest. Tam za studnią. Wychodzi do nas dziewczyna lat szesnastu czy siedemnastu. Śmiech
kretynki. Na wszelkie pytania odpowiada tym śmiechem.
— Znam panią Lancową, żonę twojego nauczyciela. Jadę do Polski, będę ją widział.
Pani Lancowej będzie przyjemnie wiedzieć, że uczennica jej męża dobrze go wspomina.
Czy mam ją pozdrowić od ciebie?
Odpowiada mi kretyński śmiech.
I kiedy wracam ku domostwu Lumowej, myślę, że tej oto kretynce i interesom tego zbója
poświęcił życie „zielony chłopak", i że trwał, nim go nie zabrała śmierć. I widać
to trwanie nie było takie beznadziejne ani bez sensu, bo po Mazurach szeroko wieść
szła, że na Łęgu już jest jedna szkoła polska, że tylko od nieustę­pliwej woli ludzkiej
jest zależne mieć taką szkołę polską i w in­nej wsi.
Ubocznie, zezem, niby to tak od niechcenia, z tajoną żarliwością osaczały przedstawicieli
Związku Polaków coraz częściej pytania:
„A gdyby tak kto chciał na ten przykład założyć polską szkołę, to co?..."
Myślę, że o Lancu jako o „zielonym chłopaku" mówili nie tylko ciemni, zgermanizowani
chłopkowie Szklarki. Ja myślę, ja wiem, że tak mówią bardzo trzeźwi i bardzo światli
ludzie.
Cóż, kiedy są sprawy, które wygrywają tylko „zielone chłopaki”.
***
PODNIEŚCIE TERAZ CZOŁA, OD WIEKÓW TRAPIENI,
A WIĘCEJ SIĘ NIE BÓJCIE ŻADNEGO UCISKU,
PAN CIAŁA WAM PRZEMIENI
I MIASTO SWOJE ZŁOTE POSTAWI NA BŁYSKU.
PAN NASZ ZAMIESZKA Z NAMI I NIGDY JUŻ WIĘCEJ
NIE ZOSTAWI NA ZIEMI, JAK TERAZ, SIEROTY,
KRÓL TYSIĄCA TYSIĘCY NA STOLICY SŁONECZNEJ I ZŁOTEJ.
Juliusz Słowacki
Herod:
CZY WY TĘ GWIAZDĘ CUDOWNĄ BARDZO
DOBRZE ZNACIE?
KIEDY ONA WAM SIĘ UKAZAŁA?
I DOKĄD WAS ZAPROWADZIĆ MIAŁA?
(Z tekstu „Jutrzni")
Zientara             Lanc
KAUZYPERDY – MISTYCY – MĘCZENNICY
* „Jutrznia” mazurska odbywa się o godz. 2 w nocy w wilię Bożego Narodzenia. Chłopcy
są ubrani w długie koszule z różnobarwnymi wstaw­kami (szerpami), w ręku trzymają
kierce (świece).
No i co? Nastawiano im, Mazurom, domów murowanych, prze­prowadzono drogi, zainstalowano
piękne szkoły i piękne oberże, kasy, kółka, spółki,
Vereiny.
 Ma rację stary Hendzelek, kiedy so­bie chwali, że „dawni raz na rok cienki chleb,
a teraz co sobota upsiece".
W tych warunkach dusze ludzkie musiałyby się rozwijać. Kwiat tym piękniej rośnie,
im obfitszą ma glebę.
Tymczasem okazuje się, że kwiat nie tylko korzeniami żyje, ale i liśćmi. Nie tylko
gleby mu trzeba, ale i powietrza. Inaczej kurczy się, karleje, schnie, staje się
łupem schorzeń.
Tak samo jest z duszą mazurską. Nie udało mi się z wydoby­tych cyfr przestępczości
stworzyć zestawień. Polska według innych zasad prowadzi tę statystykę, Niemcy według
innych. Nie udało mi się też porównać statystyki przestępczości Mazurów Pruskich
z innymi dzielnicami Niemiec, bo statystyka ta nie wyodrębnia południowych prowincyj
Prus Wschodnich, zasiedlonych przez Ma­zurów, a cyfry dotyczące ogólnie Prus Wschodnich
nie są w da­nym wypadku miarodajne.
Ale Niemcy upewniają, że przestępczość na Mazurach jest o wiele większa, przy czym
specyficzne przestępstwa Mazurów to krzywoprzysięstwo, podpalanie i trucie starych
ludzi. Arszenik nawet nazywa się w potocznej gwarze mazurskiej „proszkiem starych
ludzi".
Są to przestępstwa typowe dla społeczeństwa na bardzo niskim stopniu rozwoju.
W czasie mojej obecności rozgrywał się właśnie jeden z tak licznych procesów o krzywoprzysięstwo.
Skazany został na 15 lat więzienia Mazur Strocki, któremu udowodniono, że od szeregu
lat utrzymywał się z zawodowego świadkowania, połączonego z krzywoprzysięstwem, zarabiając
przeciętnie dwadzieścia marek tygodniowo. Krzywoprzysięgając, brał za pazuchę żywą
żabę, wie­rząc, że na nią spadnie grzech. W tymże procesie po trzy lata wię­zienia
za krzywoprzysięstwo otrzymali Kozik, Kopania, Cudnachowski.
Idąc ulicami miasteczek, ciągle natrafiałem na plakaty, obwie­szczające nagrody za
ujęcie podpalaczy. Po chałupach skarżyli mi się starzy ludzie, mieszkający „na
korcu" (na dożywociu), że dzieci tak egoistycznie urządziły pożar celem pobrania
premii asekura­cyjnej, że ich nie uprzedziły i zgorzał im cały „mobiliar" (sprzęty),
który nie był asekurowany.
Jest też wśród tego ciemnego ludu w najwyższym stopniu roz­winięte pieniactwo. Jak
nie było chałupy, w której nie opowia­dano by o Kłobuku, tak nie było chałupy, której
gospodarze nic byliby uwikłani w niesłychanie nużące, przewlekle procesy sąsiedz­kie
o rzeczy błahe nie do wiary: o „beleidunki" (obrazy), o jakiś rów
 rozgraniczający gospodarstwa, o stary łańcuch od studni, o nie­dostateczny procent
tłuszczu w mleku wydzielanym dożywociarzom.
Wymieniam procesy, na które sam się natknąłem; wszystkie one trwały od lat, z całym
aparatem apelacji, kasacji, świadków odwodowych, badaniami w drodze rekwizycji, krzywoprzysię­stwem,
sprawami pochodnymi, które powstawały na skutek procesu itd.
Po gospodach, po poczekalniach wąskotorówek, śpiących w sennej ciszy pól, natykałem
się na tajemnicze konferencje, na których chłopkom olej do głowy lali jacyś panowie
ubrani z waszecia, z fioletowymi nosami, zdradzającymi ich zamiłowania.
Starałem się trafić do któregoś z nich, ale ci panowie światła nie lubią.
Więc trafiłem gdzie indziej. Do Schiedsmannu.
Jest to mądry urząd, który wymyślili zrozpaczeni pieniactwem Niemcy. Każda sprawa
pewnego typu musi wpierw iść pod rozpa­trzenie desygnowanego spośród mieszkańców
sędziego rozjemcze­go. Jeśli strony się pogodzą, płacą 8 mk na skarb, z czego połowę
otrzymuje
Schiedsmann.
 Jeśli zaś nie uda mu się doprowadzić do pogodzenia, strony płacą połowę — cztery
marki, rozjemca więc ma tylko dwie marki, sprawa zaś, dopiero z jego zaświadczeniem,
że była rozpatrywana, wędruje do sądu koronnego.
Pan rozjemca w Jerutach, Olech, sam sprawia wrażenie zawo­dowego kauzyperdy. Ma rude
spiczaste wąsy, zabawnie nastro­szone i poruszające się, oraz okulary, które, mam
wrażenie, nosi nie tyle z potrzeby, ile dla udokumentowania swej godności, i mówi
tak szybko, wprawdzie po mazursku, ale językiem naszpikowanym niemiecką frazeologią
prawną, że nic z tego nie rozumiem. Warto jednak popatrzeć tylko na mimikę, na gest,
na ogień, jaki bije z oczu Olecha, kiedy opowiada o jakimś własnym procesie, który
toczy od lat, żeby zrozumieć całą siłę działania tego pieniaczego nałogu, równie
zgubnego jak morfina.
Znudzony bezładną dla mnie gadaniną, przeglądam akta i oto jakie sprawy w nich znajduję:
Lipkowie skarżyli Gusków, że ci „czarzyli", a to przez to, że w sianie znaleźli podrzucone
ludzkie ekskrementy. I zaraz im się bydło nie wiedło.
Sadowski w karczmie mówił, że Brzózka obcinał w karczmie koniom ogony „po sam krempeć"
(wyrażenia gwarowe biorę nie z akt, pisanych po niemiecku, a z komentarzy Olecha)
i przedawał jednemu „żydoziu" w Rozogach.
Michała BerkaŁa skarżył Gustaw Berkał, że powiedział: „Ty piekielny parobku, jak
cię tym kneblem (kijem) zgrzebne, to nie wstaniesz".
Michał Berkał broni się, że Gustaw zaaplikował taki akt strze­listy
: „Wczoraj grzmiało, a gdyby jutro grzmiało, to niech cię piorun trafi w twój chciwy
bebech".
Cóż za ciemnota! Niemcy lubią się nad nią rozwodzić. Ale powinni się jej wstydzić.
Bo któż jest odpowiedzialny za dusze tego ludu?
Jechałem kiedyś pewnym odcinkiem drogi z urzędnikiem jed­nego ze starostw mazurskich.
Opowiadał mi, że u Mazurów istnieje zwyczaj wyprawiania stypy, połączonej z tańcami,
zanim ciało wyniesiono. Wiedziałem, że mówi prawdę, bo czytałem o tym obyczaju.
Otóż nowoprzybyły z głębi Niemiec starosta gorszył się tymi makabrycznymi tanami.
— Jak mogliście tańczyć, czyż wam to nie przeszkadzało, że trup był w tej samej izbie?
— pytał przy swoim objeździe w jed­nej ze wsi.
— A toć zrazu rychtycnie nie sło — odpowiedzieli dobrodusz­nie Mazurzy — ale potem
to my postawili na śtorc, to tam wiela nie wadził.
Czy Mazurzy są źli z gruntu? Jeśli wierzyć ich znawcy, Mrongowiuszowi (Kazanie na
czwartą niedzielę po Trójcy Św.), to „naj­większa część wiejskich ludzi posiada dobrą
naturę,
która samaprzez się łatwo się
 naprawia, byle tylko nałogowem krwi puszcza­niem lub pijaństwem i wszeteczeństwem,
albo cielesnemi grzechami nie była nadpsuta".
Poszukując tej natury, która sama przez się łatwo się naprawia, poszukując tych objawów,
gdzie dusze ludzkie wybijają się ku światłu, łapią oddech jak ryby wyrzucone na mieliznę
obcej kul­tury, wędrowaliśmy już z czytelnikiem do gromadkarzy, zagląda­liśmy do
Gietrzwałdu, zasiadaliśmy za stołami w mazurskich cha­łupach, pielgrzymowaliśmy po
wspominkach plebiscytowych, przy­glądaliśmy się Mazurom, jadącym do Polski, walczącym
o kolpor­taż „Mazura", walczącym o czystość wyborów.
Teraz, na zakończenie, pójdźmy jeszcze w najgłębszy las tych dusz. Oto opis widzeń
jednego z Mazurów, spisany na moją prośbę; boleję jako dziennikarz, że nie mogę podać
miejscowości i nazwi­ska, jako pisarz, że nie mogę opisać charakterystycznej postaci,
co by mogło naprowadzić na trop mazurskiego Wernyhory.
OBJAWIENIE TAJEMNIC BOŻYCH
CO DO NIEMIEC I POLSKI
Było to w roku 1906, gdy czytałem wykłady niektórego miejsca Pisma Świętego, a to
jeden tak, a drugi owak. I modliłem się do Boga o dobre wy­rozumienie miejsca tego,
o którem tak wielkie zamieszanie między autorami wrzało. I otrzymałem wyjaśnienie
onego miejsca Pisma Świętego przez widze­nia nocne, które bardzo zdziwiły mnie, ale
które dziś już spełnione przed oczami mojemi leżą. Oto sny:
PIERWSZY SEN
Znajdowałem się tam w pewnem budynku bardzo wielkiem, który choć już starem był,
ale wszystek materiał w nim jeszcze bardzo zdrowy i mocny był. Ale cóż, kiedy wszystkie
belki
tak los w rugach swoich tkwiały, że ten bu­dynek cały tylko tak bujał się. I bałem
się, aby wiatr tęgi nie zawiał, i całego budynku tego na mię nie obalił. A gdym tak
chodził w nim u góry po belkach, to znalazł się tam mąż jakiś przy mnie i trzymał
mię za suknię moja, abym nie spadł. I znalazłem tam skrzynię jakąś, pełną kłótek,
które
, choć już od wieku tam zamknięte leżały, jeszcze dycht nowo się utrzymały. I dumałem
tak nad niemi, myśląc sobie: „Wei, tam znalazłem taki pęk dużych kluczów, a tu­taj
takie rozmaite kłótki, nowe jeszcze, będę mógł teraz dopasowywać klucze do kłótek
tych i potrzebować je".
Budynek ten duży, w którem znajdowałem się, nie sąż to Niemcy nasze, które teraz
już wprawdzie rozpadają się przed oczami naszemi? A kłótki one, są to tajemnice,
do których wprawdzie klucze posiadam i mogę otwierać je do potrzeby.
DRUGI SEN
Stojał tam sobie dąb bardzo wielki, już prawie dość wyrosły, ale jeszcze nic nie
spróchniał, prawie w najlepszym zdrowiu i mocy swojej.
Ja ale
siedziałem na nim tam u góry na gałęzi jednej. Tedy znalazł się tam mąż jeden i chciał
dąb ten wywalić, którego naturalnie lekce ważyłem sobie. Ale gdy on się przysadził
do niego, a zaczął go naginać, od jednej strony do drugiej, tedy już nie dowierzałem.
I wołałem do męża ónego, aby poczekał trochę, ażbym zlazł z dębu ónego. Skórom tedy
na dole był, alić już dąb leży wywalony z korzeniami ze wszystkiem. I dziwiłem się
bardzo mocy męża tego; a potem zapytałem się go: „Jaki ten dąb już być stary może?"
— „Przeszło sześćset lat" — była odpowiedź jego. Dąb ten, nie jest to zaś mocarstwo
nie­mieckie w obrazie drugiem, które z gruntu wykorzenić zamierzają? Przeszło sześćset
lat starem być ma dąb ten. To ściąga się osobliwie na dom Hohencolerski, która to
roślinka ta 1200 roku wysadzona była z ziemi Hohencolrów i przesadzona na pierwszy
stopień jako burggraf von Nürnberg
.
TRZECI SEN
Widziałem niedźwiedzia, a to bardzo ogromnego, jakiego jeszcze nigdy nie widziałem,
a ten leżał w sieci i nie mógł się ruszyć. I przyszło tam męźcizn kilka, aby go ująć,
kiwając do mnie, abym im pomógł. Ja ale bałem się rękę moją przykładać do tego, do
czego oni mię też nie przymuszali gwałtem: my już to sami zrobiem — tak powiedzieli.
I wtem już go związali i powiesili, rozśIerzywszy go przez całą wielką bramę. Tu
dzierzgał się i cirkał wiśiący ón niedźwiedź olbrzymny, że aż wszystko drżało.
Potem widziałem, a oto chodzili z niedźwiedzem tym po świecie, a mnóztwo ludzi przyglądali
się mu, jak gnębicielom swoim przez kij skakać musiał.
Tu oto w trzeciem obrazie to same mocarstwo niemieckie widziemy w po­łożeniu jego,
w jakim się znajduje obecnie.
Jak już na początku artykułu tego powiedziałem, oznajmiono mi to było już w roku
1906. A iż po trzykroć raz po raz to same, tylko zawsze w innym obrazie, to uwierzilem,
że Bóg oznajmił mi, i prawdą być musi. I poznałem, ze obrał mię i uczynił mię narzędziem
swoim ku celim swoim. A od czasu tamtego wyraziłem się też czasem tak, choć tylko
bardzo oszczędnie, co mi jednak wierzić nie chcieli, ale za fałszywego proroka trzymali.
A teraz pojedźmy w najgłębszy las już nie dusz, ale puszczy Piskiej.
Leży w niej wieś...
W tej wsi mieszka pewien Mazur, słynny interpretator Pisma świętego.
Szczupły człowiek lat sześćdziesięciu wychodzi przed chałupę na nasze spotkanie.
— Mój duch pracował przy polskości... — mówi na wstępie. Istotnie, pracował przy
plebiscycie w pewnej wsi. Bo tam kupił grunt, uciułany w pracy od szesnastego roku
życia w kopal­niach Westfalii. Na razie zamieszkiwał na komornym i miał się budować.
I wówczas przyszedł plebiscyt. Kiedy nadszedł dzień pogromu, dzień klęski 11 lipca,
wywoził działaczy komitetowych ku granicy z narażeniem własnego życia. Gdy wrócił,
zastał rzeczy swe wyrzucone na ulicę przez patriotę Niemca, u którego odnajmował
stancję. W całej wsi nikt ich z żoną nie chciał przyjąć na mieszkanie. Musieli gnieździć
się w chlewie. Grunt sprzedali za byle co.
— Przez plebiscyctwo wszystko straciłem — kończy opowieść.
— A scepki, co my posadzili, stoją i teraz na tamtym grun­cie — mówi żałośnie żona.
I rozpłakała się.
Własne drzewka, o których całe życie się marzyło w czarnej „grubie" westfalskiej...
W miejscu obecnego zamieszkania są na indeksie. Kilka razy już im wypowiadano mieszkanie.
Właściciele domów, w których mieszkali, mieli polecenie ich śledzić.
Trzy lata temu go pobili. Bo odpowiedział karczmarzowi: „Pan jest taki sam Polak
jak i ja".
Wciśnięty w swoje jestestwo, żyjący z renty górniczej (ca­ły dodatkowy zarobek, co
z żoną jagód nazbiera), znajduje ów Mazur, jak i ci inni, ucieczkę w snach, w marzeniach,
w fan­tazji.
W marzeniach, które czyniły lżejszym więzienie Zientarze, osła­dzały życie gromadkarzom,
przenosiły duszę umęczoną Kajki w świat poezji, napawały otuchą mieszkańców Gietrzwałdu.
Na moją prośbę bierze Pismo święte i otwiera na proroctwie Daniela, rozdział XII:
„...a będzie czas uciśnienia, jakiego nie było, jako narody po­częły być aż do tego
czasu.
A wiele z tych, którzy śpią w prochu ziemi, ocucą się jedni ku żywotowi wiecznemu,
a drudzy na pohańbienie i na wzgardę wieczną".
„Panie, mów! Cóż za koniec będzie tych rzeczy?"
„Po połowie czasu wszystko się wypełni".
Uchyla okulary na czoło i podnosi na nas oczy:
— Te słowa, kiedy czytałem w 1928 r., duch mi powiedział:
1 + 9 = 10
2 + 8 = 10
A teraz dzielim 10 przez „półczasu", to jest 5. Dodajemy 5 do 1928, to jest rok 1933,
a to jest rok, kiedy się zaczęło prześlado­wanie Żydów, bo muszą być przyprowadzeni
do swojej ojczyzny. Żydy wygrają, bo są naród wybrany. A teraz przyjdziemy do rze­czy
głębokich.
Okulary znowu zjeżdżają na nos. Palec wskazuje na 11 rozdział IV księgi Apokryfów
Ezdriaszowych:
„I.. I widziałem we śnie, a oto występował z morza orzeł, który miał piarżystych
skrzydeł dwanaście i trzy głowy.
2. Z pierza jego wyrastały pierza przeciwne, a obracały się w pióreczka drobne i
małe.
II. I policzyłem przeciwne pierze jego, a było ich osiem".
Tłumaczy, że orzeł z trzema głowami to połączone orły Niemiec i dualistycznej Austrii.
A osiem piór to osiem państw ententy, które zwalczyły tego orła trójgłowego, a drobne
pióreczka, które za sprawą tych „piór przeciwnych" powstały, to małe państwa, powołane
do życia po wojnie.
Czytamy teraz objawienie św. Jana:
„I widziałem bestię, występującą z morza, mającą siedem głów i rogów dziesięć; a
na rogach jej było dziesięć koron, a na głowach jej imię bluźnierstwa.
...a nogi jej jako niedźwiedzie, a gęba jej jako gęba lwa... (Gęba lwa—tzn. wiele
mówiąca).
A rana jej śmiertelna uleczona jest... — bo "wołają «Heil» (gra słów: Heil — zdrowie).
Przepowiada z całą stanowczością, że wojna nastąpi w 1937 r. Wówczas Chrystus z góry
wszystko ogniem popali. I nie brukuje (nie potrzebuje) na górę się wspinać, bo po
powietrzu będzie furał (latał).
Ręce mu latają, głos nabrzmiewa łzami. Podnosi oczy w niebo jarzące się przez sektor
okienka, jakby na nim widział już furającego Chrystusa.
Zostawiamy tę duszę ludzką, uciekającą w świat marzeń, schną­cą w rzeczywistości,
jak schną może bez opieki posadzone przezeń w dalekiej innej wsi scepki.
Pisząc o Mazurach, szukając przejawów polskości tam, gdzie zwykły się objawiać oznaki
walki narodowościowej — w szkole, w wyborach — nie znajdziemy nic. Ta polskość, poważna
statycz­nie, nie ma siły kinetycznej.
Szkoła — to tragiczne dzieje Lanca.
Wybory — to Zientara.
Kiedyśmy już wysłuchali mszy i kazania w kościele w Pasymie, kiedyśmy się spocili,
słuchając, jak proboszcz lawiruje, żeby i zaznajomić wiernych z treścią listu biskupa
(listu konfiskowanego przez policję po plebaniach) i nie narazić się władzom, kiedyśmy
już rzucili na tacę polską złotówkę (niech ta frasują się potem, co z tym robić)
stuletniemu blisko zakrystianowi Mazuchowi — wyszliśmy na cmentarz koło kościoła.
A że notowałem sobie ka­zanie księdza, ludzie omijali mnie nieufnie i groźnie. Do
p. Habandta, administratora Domu Polskiego w Szczytnie, podszedł jakiś chudy kościsty
Torquemada w tużurku i słomkowym kapeluszu, z parasolem pod pachą i tłumaczył, że
wydaję mu się
mocno verdächtig z racji tych zapisków.
Lato Pańskie 1935 r. na Mazurach przypominało wrzenie z epoki Kulturkampfu.
Torquemada pochodzi ze wsi Leleski, położonej
o trzy kilo­metry od Pasymia. Tam właśnie mieszka Zientara, do którego mam jechać.
Trzeba śpieszyć, zanim imć Torquemada mnie ubiegnie. Mijamy umundurowany oddział
hitlerowców, który śpiewa:
Drum schauen uns die Mädlein
Auch gar so freundlich an
Und jede wünscht im stillen
sich so ein Hitlermann!...
Opłotkami, bezdrożami, wyrwami i dołkami, zsuwając się i pod­skakując, dojeżdżamy
do krytego słomą domku Zientary w Leleskach.
Zientara siedział z całą rodziną w więzieniu za protest przeciw nadużyciom wyborczym.
Dziwne to rzeczy odbywały się z tymi wyborami na Mazurach. Sąsiednia Warmia zawsze
wykazywała się jakąś robotą polską; przy wyborach do parlamentu kandydaci polscy
w końcu ubiegłe­go wieku skupiali 40% głosów, a w 1894 r. w okręgu Olsztyńsko-Reszelskim,
przy pomocy Centrum, udało się nawet przeprowadzić Polaka, księdza
Wolszlegera.
Te jednak drżenia sejsmiczne widać uderzały o nieruchomą, niewulkaniczną płytę mazurską.
W cztery lata po wyborze Wol­szlegera, przy następnych wyborach, wypłynął nagle jako
kandy­dat polski aptekarz z Gdańska, Lewandowski. Włożył wiele wysiłku i pieniędzy.
I ku przerażeniu Niemców, którzy już traktowali Mazurów jak wymierającą, nieszkodliwą
rasę, dla której należało budować rezerwaty — na polską listę padło na Mazurach 6
758 głosów.
A w 1920 roku podczas plebiscytu, po runięciu potęgi nie­mieckiej, po powstaniu Polski
Niepodległej, na tych samych Ma­zurach padło za Polską 1 923 głosy — omal czterykroć
mniej jak w owych czasach, kiedy samotnie potykał się z żandarmem i z landratem polski
kandydat Lewandowski.
Zaiste, socjologiczne pokłady dusz ludzkich kryją większe i mniej zbadane niespodzianki
niż geologiczne wnętrza ziemi.
Po plebiscycie Warmia nie ugięła się, przeciwnie, choć z Prus Wschodnich na emigrację
polityczną poszło dziewięć tysięcy osób, na Warmii przy wyborach w 1934 r. padło
8 126 głosów, gdy w cza­sie plebiscytu tylko 5 197. Ale Mazury poczęły się zapadać
w nicość polskości. Jeszcze w 1924 r. zebraliśmy l 093 głosy, gdy w 1928 r. sumę
już zupełnie żadną — 161 głosów.
Stary Zientara, do którego chałupy wchodzimy, był właśnie jednym z tych niedobitków,
tych Irokezów, którzy upierają się nosić orle pióra.
Szły wybory 1933 r. Miejscowa Ortelsburger Zeitung pisała:
„Rodacy Niemcy, wiedzcie, że należy już zawczasu pamiętać w wa­szych gminach o tych,
którzy by głosowali na listę polską, względ­nie tolerowali w swoich domach gazety
polskie. Należy wszyst­kich, zakłócających spokój, zawczasu unieszkodliwić".
Stary Zientara był współtowarzyszem zamordowanego Linki. Linka był ewangelikiem,
Zientara jest katolikiem, ale wspólnie pracowali dla sprawy polskiej i wspólny ich
los spotkał. W Szczyt­nie, kiedy w hotelu „Germania" Linkę wyciągnięto z wiecu i
za­tłuczono pałkami, w krwawe ręce tłumu niemieckiego dostał się również Zientara.
Rozjuszony tłum rwał żerdzie z płotu. Jeden mu wbił łatę z gwoździem w kark, drugi
wyrżnął kołem w twarz, trze­ci szuflą rozciął głowę. Bezwładnego dobrzy ludzie przyciągnęli
na ławeczkę stojącą podle ulicy. Siedział na niej, krew z niego płynęła, a przed
nim defilował lżący i urągliwy tłum. Dwa miesiące następ­nie w domu leżał.
Lata, które przyszły, były długim
szeregiem szykan. Macht, re­negat, chciał go z ziemi wyrzucić. Kiedy stawał do przetargów
gminnych na dzierżawę ziemi szkolnej — wskazywano mu drzwi.
A mimo to, kiedy w 1933 r. rzucili Niemcy wiele mówiące hasło o tych, których należy
„zawczasu unieszkodliwić" (stare blizny wypisały to memento jeszcze wyraźniej niż
Ortelsburger Zeltung!), poszedł
 Zientara do wyborów, do wyborów przegranych i beznadziejnych i tak donkiszockich,
że wszelkie wymarsze kompanij kadrowych, wszelkie walki samotne księdza Brzóski były
przy nich wspaniałym objawem politycznego realizmu i trzeźwości.
Szedł tą rozmytą koleiną gliniastej drogi, którąśmy tu do­brnęli — do lokalu wyborczego.
A w lokalu wyborczym przygotowali dwie kupki kopert. A oka­zało się, że koperty,
które podsuwano Zientarom, były bez stem­pla — żeby je można potem unieważnić.
Willi, syn vorsitzendera, kazał Francowi, synowi Zientary, ko­pertę regelmässig trzymać
 — aby nie zobaczył oszustwa. Córka Zientary wzięła kopertę, ale do głosowania nie
doszło, więc opuściła lokal. Członkowie komisji ze strachem za nią wybiegli, bo koperta
byłaby dowodem, ale odetchnęli z ulgą, gdy zobaczyli, że dziew­czyna kopertę rzuciła.
Tak więc nie było dowodu. A na czas li­czenia kopert paru Niemców wzięło Franca na
piwo.
Stary Zientara, uparty i zajadły Mazur z gatunku pieniaczy i nieustępliwców, doniósł
Związkowi Polaków. Związek zwłóczył. Dopiero po czterech tygodniach
napisał protokół i zaskarżono wy­bory. Sąd umorzył skargę, a natomiast wójtowi Centkowi,
który był przewodniczącym komisji wyborczej, kazano zaskarżyć Zientarę o potwarz
i fałszywe oskarżenie.
Centek wystąpił. Ksiądz ich wzywał, namawiał, by się nie prawowali o „beleidunek".
— Zientara, podajcie Centkowi ręka...
— Nie...
Nadszedł dzień sądu.
— Wleźlim na sąd — opowiada Zientara — ja wprzód, Joachim, najmłodszy syn, na ostatku.
A on ma zawdy takom śmiejoncom gębę. To sędzia jak krzyknie:
Rraus aus der Stube!... Czuję, że bę­dzie źle...
Sąsiad Gromki, com mu tyle dobrego zrobił, to
 teraz, widzę, stanął świadczyć przeciwko mnie. Świadczy, żem mówił kiedyś, że w
Polsce karzą nadużycia wyborcze. To mnie obwiniają w pol­skiej propagandzie.
Nic nie dali gadać. To już tylko patrzę na tego Chrystusa, co na sędziowskim krzyżu,
i modlę się do niego o sprawiedliwość.
A Jezus tak głowę pochylił i patrzy rychtycznie na mnie. I tom zrozumiał, że mi mówi,
że kara na moich prześladowców przyńdzie. Nie miałem adwokata. Nie gadałem nic. Jenom
się modlił. Świadków nie miałem żadnych — jeno swoje dzieci; ale ony właśnie były
sądzone.
Sędzie przysięgłe długo radzili, a potem wydali wyrok: mnie dali 14 dni, Francowi
sześć tygodni, Karolinie, Antosiowi, Joachi­mowi — po cztery tygodnie.
Wróciliśmy do domu. Dopiroż nam doskwarzyli! Ogłosić kazali wyrok w trzech cejtunkach.
Dziewczynę
 zwolnili ze służby w Ol­sztynie, a syna Stanisława z dobrze płatnej roboty. Dzieci
ma­zurskie biegały za mną miedzami, gdziem się tylko obrócił, rzucały grudkami i
śpiewały
Deutschland über alles...
 Sąsiedzi nie wpusz­czali nas do siebie.
Zelżony, pozbawiony opieki i obrony Zientara-Don Kichot po­szedł wreszcie odsiadywać
wraz z całą rodziną zbrodnię „beleidunku", którym obraził machinacje Centka.
Siedział w Szczytnie. W Szczytnie, którego dźwięk budzi w każ­dym z czytelników polskich
tak tragiczne asocjacje. W Szczyt­nie, w którym zabito Linkę i na którego ulicach
przed trzynastu laty on sam, ociekający krwią, był urągowiskiem motłochu.
Wiejski człowiek — widział przez umieszczone w górze okno tylko wąski wycinek nieba.
Był uwięziony na krótko, więc na ro­boty go nie brali.
W wiejskich ludziach jest nagromadzona przez pokolenia i przez długie lata samotnej,
milczącej pracy sam na sam wobec przyrody wielka zdolność refleksji. Na swobodzie
— ta refleksja zakwita powiedzeniami ludowymi, przysłowiami, pogaduszkami ciągnionymi
na przyzbie. W niewoli — przestaje rosnąć równo, jak drzewo, skręca się w mistyczne
kształty, tworzy sekty, proroctwa, inter­pretacje.
Myśl wiejskiego człowieka pięła się po szarej tynkowanej ścianie ku wysoko położonemu
oknu, szukała pożywki, szukała od­powiedzi na tę przytłaczającą świadomość krzywdy.
I uciekła — w marzenia.
Zientara przez trzy ostatnie dni pobytu w więzieniu, przez piątek, sobotę, niedzielę,
miał co dzień, właśnie w czasie, kiedy dzwoniono na Anioł Pański — sny.
A pierwszy sen — to, że na niebie ukazał się od polskiej strony Chrystus siedzący
na tronie. A od przeciwnej strony szła na niego wielka ćma, błyskając grotami. A
tron Chrystusa stał na zielonej i weselnej runi. I wyciągnął rękę Bożą i począł z
niej iść blask na ową ćmę i poczęła się rozpływać, a coraz dalej aż po kraniec zalegać
poczęła młoda zielona trawa i aniołowie przecudnie śpie­wali, i była wielka jasność
i spokój wkoło.
Zientara milknie, wzruszony. Na zapylonych szybach izby opa­lizuje blask słoneczny.
Tam, za chałupą, w blasku, miękko falują zielone garby tej pięknej ziemi. I kiedy
wszyscy milczą, myśl moja wychodzi w ten piękny świat za marzeniem Zientary, w przy­szłość,
w przyszłość, którą, Zientarowym widzeniem, wieścił Kra­siński:
Innym już wiekom inny Chrystus plonie:
Od ramion krzyża na zawsze odpięty
Jak Duch świetlany, wyzwolony, święty
Zawisł na Ojca wszechblękitnem łonie.
A drugi sen — zdało mu się, że jest na polu w wiosce rodzinnej, w której się urodził
— w Purdze. I tam go opadł wielki pies i obronić się mu nie mógł. A właśnie szedł
sąsiad z siekierą, to mu krzyknął: „Ratuj, sąsiedzie!''. Sąsiad ciął psa przez łeb,
aż mu rozwalił łeb na pół. A przecież pies drgał i usiłował powstać i gryźć. I wtedy
krzyknął Zientara: „Rżnij, siekaj bestię na drobne kawałki, bo nie zabijesz jej inaczej!''
I obudził się.
A trzeci sen Zientary jest jakiś pokrętny — o rybach, z których dwie z suchej bruzdy
wyskoczyły, a z pełnej strugi niczym ich nie wygarnął.
Nie bardzo rozumiem te sny, ale słuchaczy silnie wzruszają. Płaczą.
No i cóż. Odsiedziała rodzina Zientary areszt, wróciła do domu i nadal jest „w dobrej
formie".
Bo proszę posłuchać:
Gromki, który przeciw niemu świadczył, spuchł na nogi, wrzody mu poszły po ciele
i chodzić nie może.
Dziewczyna, koleżanka córki, która widziała oszustwo z kart­kami i obiecywała świadczyć
w sądzie, w
międzyczasie brutkaniła się (zaręczyła się) z takim, który był zajadłym Niemcem i
nie chciała świadczyć. Po jakimś czasie ketka (łańcuch) od krowy
 za­tarła jej rękę, wdała się gangrena i umarła.
Przypominają mi się, z nabożną grozą podawane z ust do ust, wieści o „karze Bożej",
jaka spotkała pono szczycieńskich pałkarzy (Sackenhauerów) z czasów plebiscytu:
Skoczyński — Polak i katolik — powiesił się...
Goroncy — handlarz świń, współzabójca Linki — powiesił się.
Dombrowski — urzędnik celny — wypadł w biegu z pociągu i zabił się.
Guentlier — spedytor — zastrzelił się...
Aron — koszykarz — zatruł się gazem...
Po raz że który przypominam sobie z dzieciństwa Kowieńszczyznę — ziemię ucisku. Jak
w wieczory przy lampie opowiada­no sobie ze zgrozą o tym dowódcy kozaków,
księciu Jaszwilli, który palił zaścianek Ibiany, siarka z zapałki na rękę mu padła
i w trzy dni po tym zmarł... O Paskiewiczu, którego stoczyło robactwo... O okropnym
i haniebnym skonie Katarzyny... O szaleństwie Pe­likana...
Udręczone dusze ludzkie szukają sprawiedliwości na tym i na tamtym świecie. Ta drabina
sprawiedliwości wiedzie z tego w tam­ten świat, jeno że nie wiada, na którym szczeblu
komu jaki los pisany. A tych ostatnich szczebli nikt już nie widzi. Są w chmurach.
***
A JEŚLI PUSZCZĘ CIĘ Z OPIEKI,
OJCZYZNO MOJA, MÓJ ZAGONIE,
NIECHAJ MNIE TRAPIĄ WIECZNE SPIEKI,
A NAWET JEŚLI ŁZĘ URONIĘ,
NIECH SPAI.I SIĘ W POŻARÓW DYMIE
I NIECH PRZEPADNIE MOJE IMIĘ
NA WIEKI.
Józef Kościelski, wielkopolski poeta
W MALBOREI
Im więcej się tułamy po jeziorach i lasach Mazurów, po osadach Warmii, po miastach,
zamkach i ruinach północnej, niemieckiej części Prus Wschodnich, tym większy ciąg
czujemy ku Wiśle, pragranicy, prapoczątkowi i prakresowi tych tu tego kraju po­czynań,
nadziei, obaw i umiłowań.
Prapoczątkowi, bo wszak od Wisły szła kolonizacja i podbój tego kraju. Prakresowi,
bo wszelkie dążenia ambitnych jego wło­darzy, wszelkie proniemieckie tęsknoty nie
mogły przekroczyć wi­ślanej fali. Nic tu traktat wersalski nie wymyślił ani nie pogor­szył.
Więc kiedy w kraju, wyznać muszę, Wisła wydawała mi się zawsze odarta z wszelkiego
uroku — bura woda rozpełzająca się w łachy, w mielizny, w wysepki piaszczyste i mierzeje
— tu Wisła jaśniała nam jak legenda wieków, jakiś Styks, na którym się koń­czy władza
Smętka.
Chcieliśmy jak najprędzej tam się znaleźć, kędy granica nie jest znakiem umownym,
leżącym wśród chojarów lub na bagnie, ale gdzie granicą płynie, rzekłbyś, żywa krew,
gdzie granicą pły­nie niby tok elektryczny w drutach granicznych, tok elektryczny
woli do życia trzydziestudwumilionowego narodu.
Zaczęliśmy kombinować z Tirliporkiem, który się obecnie na­zywa Kartoffelnase
 z racji, że gdyśmy się wspinali do parapetu okna razem z gapiami, aby podpatrzyć
nakręcany w chałupie wiej­skiej film, Tirliporek oberwał się, zawisł przez krótką
chwilę na nosie i tego starczyło, aby mu spuchł jak gula — zacząłem kom­binować z
Tirliporkiem i odkryliśmy na Powiślu, czyli, jak tam powszechnie przyjęto mówić,
w Malborei, krewniaków.
Odkąd w
czasie rewolucji rosyjskiej, gdy nas postawiono jako oddziałek formującego się wojska
polskiego na straży poselstwa duńskiego, brat mój, Tol, odnalazł z panią pośliną
pokrewieństwo przez Moniuszków i na tę intencję obżarł się nieludzko u ku­zynki —
wierzę w kuzynów powszechne obcowanie i nie wątpię, że wszędzie, gdzie należy, znajdzie
się jakiś kuzyn.
Ten tu obecnie, to nawet wcale nie taki przyszywany (Kartof­felnase
jak pani Makowiecka z Trylogii zagina pierwszy palec i słucha z namaszczeniem):
— Siostra mego ojca wyszła za Świackiego z Bielicy
, a syn ich Karol ożenił się z panną Donimirską z Łysomic na Pomorzu. A ci Donimirscy
mają krewniaków Donimirskich w ziemi Malborskiej. Nie wiem ja dobrze: ani gdzie to,
ani jak to, ale powód i okazja mocna jest, Tilusiu?
— Jest, tatusiu.
— To się pakuj.
Jedziemy z Olsztyna do Kwidzyna z dwukrotnym przesiada­niem. W Kwidzyniu znów czekamy
na pociąg trzy godziny.
Wiemy, że jesteśmy w stolicy ziemi Malborskiej, w siedzibie rejencji. Tu przecież
w czasie plebiscytu, w czasie imponujących polskich manifestacyj, rozegrały się walki,
w których szarżowały nasze banderie.
Tłumy niemieckie napierały, wyjąc, z bocznych ulic, trzaskały salwy rewolwerowe zorganizowanych
bojówek. Garnizon wojsk włoskich stracił głowę. Banderie nasze odpierały ataki, zasłaniając
naporem koni bezbronną polską manifestację. Czterech jeźdźców zostało rannych i dwa
konie zabite.
Tak to było ongiś. Dzisiaj Kwidzyn jest wzięty pod sznurek glajchszaltujący wszystkie
miasta niemieckie. Wjechaliśmy przez Ełk na wschodzie, jesteśmy na zachodnim skraju
Prus Wschod­nich, ale w ich miejskiej masce wszędzie widzimy ten sam lakie­rowany
zastygły wyraz.
Trzeba jechać na wieś.
W konsulacie polskim dowiadujemy się, gdzie mamy jechać wła­ściwie. Do pana Kazimierza
Donimirskiego pod Sztumem. Koleją dwadzieścia minut i od Sztumu końmi, po które telefonujemy,
dziesięć kilometrów do Ramz, majątku p. Donimirskiego
. Kartoffelnase
 sprawił sobie jakiś bardzo dorosły płaszcz w Olsztynie (co ta matka o naszych sprawunkach
orzeknie) i pławi się w dorosło­ści. Siedzi po prawicy ojca w powozie i po raz pierwszy
bodaj w życiu nie napiera się na kozioł.
Kiedy się jedzie końmi, to już jest dobrze. Człowiek łaskawie wita drzewa stojące
przy drodze i przygląda się urodzajom. Potem ucina pogawędkę na bardzo ciekawe tematy
ze stangretem, gdy nagle pod nos mu wjeżdża olbrzymie bramisko, sklecone z desek,
na których farbą wymalowano cegły, a na bramisku
napis:
Wilkommen im alten Ordensland.
Na szczęście zapada dobroczynna noc. W nocy tej chodzi wil­gotny wiatr, a okna w
Ramzach błyszczą życzliwie, jak ongiś, jak u nas, jak w tamtej dalekiej i straconej
ziemi.
W tamtej dalekiej i straconej ziemi mógłby stać i dwór w Ramzach — wielki lamus sprzętu
wszelakiego, na który się złożyły wszelakie spadki w okolicy kilku powiatów w ciągu
kilku wieków, i reizy dziedziców i dziedziczek do wód różnych, do stolic różno­rakich.
W szklanych drzwiach, wiodących z obszernego hallu do po­koi gościnnych na pierwszym
piętrze, wymalowany jest herb Donimirskich, w saloniku, w którym zasiadamy
z
 gospodarzami, stoi już omszała butelczyna węgrzyna.
Wiem ci ja, że ta omszałość nie znaczy jeszcze nic, ale a nuż okaże się istny nektar,
to obraza Boska by była,
żeby Kartoffelnase
 wyćmoktał; tedy odnajduję w sobie troskliwość ojcowską i ciepłym głosem, z pocałowaniem
w czoło odprawiam Sancho Pansę spać.
Tirliporek rzuca zabójcze spojrzenie na mnie i na butelkę, ale że mu wdębiałem całą
drogę, że do krewniaków jedziemy i ma być wzorowy, więc pięknie gospodarstwu dyga
i idzie spać.
Nalewamy po pierwszym i poczynamy dyskurs.
Tak tedy wiem niebawem, że prapraprzodek Donimirskich wabił się Niałek i rezydował
pod Chociebużem.
Niałki pieczętowali się herbem Jeleń.
— Nie Schichta, ale pewno też dobrze pierze — wtrącam do­myślnie.
— Właśnie. Niałkowie prali, ich prali, dosyć
 że w czasie wo­jen domowych jeden z nich musiał wyemigrować na Śląsk, gdzie posiadł
dobra Brochwicz. Część tych Brochwiczów zniemczyła się — rozmawiałem o tym z dowódcą
O. K. Prusy Wschodnie, gen. von Brauchitsch — zaś nasz Brochwicz zaciągnął się na
służbę do Krzyżaków, a gdy w perypetiach z Kazimierzem Jagiellończykiem w wieku XV
Krzyżacy zalegali z żołdem, otrzymali Brochwicze pod Kartuzami dobra Donimierz, liczące
18 000 morgów.
Bóg jakoś błogosławił i niebawem ród Donimirskich rozrósł się na Malboreję, władając
Górkami, Zajezierzem, Buchwałdem, Czerninem, Cygusami, Ramzami.
— Proszę — mówię dolewając sobie węgrzyna — ze wszystkiego widać, że ród to był grzeczny
i zapobiegliwy. Wolnoż spytać, zali wielu z Donimirskich w tej tu ziemi siedzi?
Okazuje się, że jeden Donimirski siedzi w Cygusach, drugi w Hohendorfie, ongiś zwanym
Czerlinem, synaczek zaś najstarszy ramzowskiego dziedzica w Waplewie gospodaruje,
które z rąk Sierakowskich w ręce Donimirskich w połowie przeszło, w połowie zaś rozparcelowane
zostało.
— Tak to i krescencja rośnie — konstatuję z zadowoleniem — i ród Donimirskich ławą
się trzyma...
— Ba, cóż, kiedy jedynie Donimirscy tu zostali. Nie ma już więcej nikogo.
A więc na obszarze całych Prus Wschodnich jedyna ziemiańska rodzina polska i szlachecka
— to Donimirscy.
A przecież, przed wojną, zda się, otwierały się widoki stwo­rzenia polskiego stanu
ziemiańskiego w Prusach Zachodnich i Wschodnich. Konkurencja zbóż amerykańskich w
drugiej po­łowie
XIX w. odebrała warsztatom rolnym rentowność. Junkrzy poczęli się wyzbywać ziemi,
którą poczęli nabywać ziemianie z Po­znańskiego. Do 1912 r. nabyli 29 194 ha. Gdy
rząd niemiecki się spostrzegł, począł wykupywać ziemię za wszelką cenę. I — kiedy
Polakom nie sprzedawano, a Niemcy nie kwapili się — kraj zo­stał niezaludniony.
K. Donimirski
„Rodło” – znak Polonii zagranicznej
Pan Kazimierz Donimirski poczuwa się do obowiązków oby­watelskich i przez czas długi
był prezesem Związku Polaków Ziemi Malborskiej. Jako taki przetrwał plebiscyt i ciężkie
późniejsze chwile.
Przypominam sobie coś i wyciągam z kieszeni pomięty papie­rek. Dano mi odpis jego
jako curiosum. Jest to rozkaz bojówki hitlerowskiej jeszcze z czasów przed dojściem
Hitlera do władz, który nakazuje pobicie w oznaczonym dniu p. Donimirskiego. Roz­kaz
ten sztafeta rowerowa zgubiła,
jakiś komunista go znalazł
 i do­starczył Polakom.
Brzmi to tak:
Den S. A. Führer. Stuhm. W.
Nach L. 16—21 sind folgende Pr. S. zu — A. R. N. — l. Kar. D. i. ki. Ra. vor---tig
S. A. 34. 12. Ma.
St. „2. Li. r. ki--S. A. 34 Ma 4" 3  G. Isch. --  S. A. 34 selbe m. wie folgt. Am.
16. m. 5. i. 32.
Abmarsch II Uhr. na. c/t. — Befehlordnung.
Radfahrer 2 übergibt
         „     6 nach Alt.-k
Sicherheit — or 38. Ma. Alt-k. W. D.
Befehl folgt.
Prämiert 24.000 m. m. m.
Heil Hitler
Meldung zurück wie angeordnet
Führer Do----
M.----g.
Pan Donimirski się śmieje. Ostrzeżono go w swoim czasie, do­starczając ów papierek.
Tłumaczono mi tę abrakadabrę skrótów, ale mimo to nie została mi w głowie. D. i.
ki, to Donimirski, Ra — Ramzy, Li. r. ki — to Literski, kierujący wówczas akcją Związku
Polaków w Sztumskim. Widać dalej z onego „cetelka", że na p. Do­nimirskiego delegowano
12 ludzi, gdy na Literskiego zaledwo 4. Jak widać łamanie kości też jest pierwszej
klasy i pomniejszych — wedle stanowiska.
— Teraz już nic podobnego nie mogłoby się zdarzyć — mówi p. Donimirski — ale przeżyliśmy
tu niejedną ciężką chwilę.
Wiem. I chwile te trwały nie jeden rok. Od zdarzeń plebiscy­towych, które dały nasilenie
nienawiści i bezprawia, wszystkie lata następne były latami bezwzględnej i eksterminacyjnej,
nie przebierającej w środkach akcji niemieckiej.
Nie chcę pisać książki, zaogniającej stosunki polsko-niemieckie. Dlatego nie rejestruję
aktów terroru, nie przypominam, nie wy­pominam. Czytelnik, który chciałby z tym materiałem
się zapo­znać, znajdzie je w obfitej polskiej literaturze, chociażby w bardzo źródłowej
książce p. Bielskiego, „Oto Prusy", wydanej nakładem Związku Obrony Kresów Zachodnich
w 1933 r.
Piszę tylko o rzeczach, które
 stanęły mi bezpośrednio na drodze. Tak, na drodze mi stanęły Mikołajki, miałem bowiem
sposob­ność poznać byłego nauczyciela mikołajkowskiej szkoły polskiej.
Jeszcze przed otwarciem tej szkoły usiłowali Niemcy terrory­zować p. Adama Osińskiego,
któ­ry wynajął na nią lokal w swym domu. Członek sejmiku pow. sztumskiego, Tabakowsky,
prze­mawiał mu do rozumu: „Zabru­dzi pan przez to całą wioskę".
Gdy jednak szkoła mimo wszy­stko powstała, przez sierpień, wrzesień i październik
ciągnie się łańcuch nieustannych prowokacyj. W szkole raz po raz są wybijane szyby,
na nauczyciela szkoły or­ganizowane jest bezustanne polo­wanie po ulicach, kamienie
wla­tują do jego pokoju, a tłumy pod oknami wyją, że należy mu roz­pruć brzuch.
Gdy mimo to szkoła się trzyma (pokazywał mi ów nauczyciel wzruszający pamiętnik:
„Dziś ze­brali się rodzice uczni dla wysłu­chania odczytu o kopalniach w Wieliczce.
Przywitałem ich staropolskim «Niech będzie pochwalony»; odczytu wysłuchali, ale dyskusji
nie można było zor­ganizować, bo krzyki za oknami były coraz głośniejsze") — dnia
28 października decydują się Niemcy wymierzyć stanowczy cios.
O godz. 10-ej wieczorem, banda, która już od paru godzin bu­szowała po Mikołajkach,
wybijając szyby w polskich domach i ka­lecząc przechodniów, udała się na dworzec,
grając po drodze na ręcznej
harmonijce i na
Teufelsgeige. Tu
 przybyły bojówki z Kwi­dzyna (Marienwerder), Susza (Rosenberg) i Prabut (Riesenburg).
Cała gromada ze śpiewem i muzyką przemaszerowała do karczmy Stegemanna. Rzeźnik Kottke
wydał trzy kolejki wódki. Około godziny 11-ej w nocy znów ze śpiewem i muzyką ruszyli
w szyku wojskowym przez wieś do szkoły polskiej. Szyby wybito, powy­rywano ramy okienne,
zdemolowano lokal i zniszczono pomoce szkolne. Rozbito również mieszkanie właściciela
domu, w którym mieściła się szkoła, Osińskiego, a jego samego, 70-letniego starca,.
obito w łóżku łatami. Poraniono Małgorzatę Osińską i jej brata Feliksa i usiłowano
zmusić całą rodzinę do śpiewania
Deutschland über alles.
 Rozbito również dom Kozłowskiej, w którym mieszkał nauczyciel. Awantura trwała trzy
godziny do 2-ej w nocy, poli­
cja zaś nie reagowała. W następnych dniach jeden z żandarmów, Schereck, oświadczył:
„Jeżeli Polacy chcą mieć opiekę policyjną, niech się udadzą do Warszawy po policję
polską".
— Więc pokaże mi pan prezes nieco ziemię Malborską?
— Pojedziemy tu i ówdzie. Ale zapewno jutro, bo to niedziela, zechcą państwo być
w kościele.
Ostatnie kropelki bursztynowego tokaja wysączamy
 z nabożeń­stwem. Teraz całuje się panią domu w rączkę, a pan domu ry­tualnie prowadzi
do sypialnego, udzielając najważniejszych w da­nych okolicznościach informacji geograficznych,
ostrzegając w któ­rych miejscach na korytarzu mam się nie potknąć i obowiązkowo sumitując
się o cokolwiek.
Pod oknem odzywa się pies. Czarny starodrzew chwieje się niewiadomą głębią. Wślizguję
się pod kołdrę, opiętą jakimiś ho­lenderskimi prześcieradłami prababek i zasypiam
z myślą o daw­nym domu ojczystym, który był tym zaciszniejszy, im więcej za jego
progiem czyhała przemoc i bezprawie.
Na drugi dzień wesolutki, wyspany budzi mnie Tirliporek. Sia­da na brzegu mego łóżka
(a tu wjeżdżają tace, a na nich jaja nie jaja, szynki nie szynki, konfitury nie konfitury...)
i ma wąt­pienia:
— Czy oni ciebie tata tak (gest wskazujący na tace-potwory) przyjmują jako kuzyna
czy jako sławnego literata?
— Tę tacę — odpowiadam wypchaną gębą — przysłali jako ku­zynowi, a tę, dla pewności,
jako sławnemu literatowi.
Do kościoła w Postolinie * jedziemy
 powozem. Droga polna wije się między wzgórzami. Kraj wesoły i zgoła swój. Tu i ówdzie
do­my murowane kryte słomą. Przechodnie witają po polsku: „Po­chwalony"...
* Przywileje lokacyjne wsi Postolina z 1295 r. wymieniają włościan polskich.
W Postolinie odpust. Tłum ubrany z niemiecka, mówi po nie­miecku, przy straganach
wydzierają się niemieccy przekupnie, na straganach sprzedają maszynowe zabawki, a
wśród smakołyków banany i słodycze w fabrycznym opakowaniu. Nic tu nie odnaj­duję
ze swego dzieciństwa — ani tych pierników olbrzymich jak kawał deski, ani nawet marnego
glinianego kogutka, któremu moż­na było piskać w ogon.
Wikarego, ks. Józefa Przeperskiego, również w same imieniny
zabrano do więzienia. W czasie kolędowania tego roku, kiedy pe­wien gospodarz, otrzymując
obrazek, powiedział „Dziękuję", ksiądz wikary podał drugi obrazek synowi, mówiąc:
„To zapewne i syn też rozumie po polsku?"
Ale źle trafił. Młody renegat nachmurzył się i odciął: Ich verstehe nicht polnisch.
Ksiądz dwa miesiące przesiedział w więzieniu. Do Postolina nie wrócił.
Działo się to w roku ery chrześcijańskiej 1935, a porozumienia polsko-niemieckiego
drugim.
Dwa są wiejskie obrządki, których połączenie daje człekowi pełny spokój duchowy:
to jest nabożeństwo we własnej parafii i obiad. Oba te obrządki należy umieć celebrować,
aby szły ku pożytkowi duszy i ciała. Obrządek kościelny nie ogranicza się do wysłuchania
mszy. Przed nią i po niej idzie skomplikowany szereg czynności, poczynając od wysunięcia
nogi z powozu, poprzez roz­postarcie się w kolatorskiej ławce, pogaduszkę w plebanii
oddziel­nie, a pod każdym drzewkiem na cmentarzu oddzielnie, przy czym pod dębuszkiem
jeszcze się mówi z sąsiadami, pod klonem ze stateczniejszymi gospodarzami, na nieocienionej
spiece z drobiazgiem ludzkim, a już za ogrodzeniem kościelnym, włażąc do powozu,
z miejscowym Żydkiem. Po czym się buja człowiek na resorach po tych dołkach, od króla
Ćwieczka znajomych, i przygotowuje się do spokojnego trawienia. Osiąga się to w ten
sposób, że od kościoła, póki się jedzie nie przez swoje ziemie, patrzy się i wydziwia
na „położone" albo podmokłe zboże sąsiadów, a na kilka­set metrów przed swymi polami
zapada się w błogą przedobiednią drzemkę.
Obiadek najlepiej się trawi, jeśli Bóg zdarzył gościa, a gościa najlepiej się trawi,
jeśli go przyprawić sokiem grzeczności.
A jakoże grzeczność najlepiej okazać, jak nie uczciwszy gościa miłego przemową.
Przemowa musi być, choć ty siadłszy płacz. Miałem takiego stryja jąkałę i nie Demostenesa.
Ów, gdy mu kilkadziesiąt osób gości w dom zjechało, wśród których najgodniejsza matrona
po­chodziła z majątku nad Ikwą, przy stole począł orację w ten sposób:
— Ży-y-y-ła nniewia-a-a-sta nnad brze-brze-brze-gami I-i-i-i
— Ikwy — pomagaliśmy mu z miejsca.
— I-i-i-i... — kark stryjaszka dobrodzieja zrobił się purpurowy.
Zrobiliśmy huczek, całowanie z kieliszkami rączek; obrządkowi stało się zadość —
oracja została wypowiedziana.
Pan Kazimierz Donimirski jest doskonałym mówcą, wyrobio­nym działaczem społecznym,
który w życiu piastował najprzeróż­niejsze i najpoważniejsze mandaty. Ale tradycja,
panie dobro­dzieju, tradycją, czułem więc już, jak tylko dano homary, że mówka jest
murowana.
Jest jedna dobra strona tych mówek: nie mówi się ich na głodny brzuch i bez uprzedniego
podlania.
Tymczasem u mieszczuchów parszywiejąca kultura szlachecka zjechała z gadaniem aż
do zupy, aż przed zupę.
Kiedyś, byłem wówczas naczelnikiem wydziału prasowego, pro­wadziłem wycieczkę dziennikarską
na kresy zachodnie. Na gra­nicach powiatów witali nas starostowie, a każdy, bestia,
z ogrom­nym wieńcem dębowym dwumetrowej średnicy; wnet ci mnie ja­ko przewodniczącego
obłapiali i wzuwali na mnie ów wieniec — że to taki na zachodzie obyczaj. Wieniec
mnie po piętach tłukł i czułem się jak nasze ogary, którym przywiązywano belki po­przeczne,
dyndające u nóg, aby nie mogły zwierzyny straszyć.
Aż dopiero kiedy zziajany, z łbem przekrzywionym, z szyją obolałą od tego diabelskiego
wieńca, siadałem do bankietu, ledwo człowiek sobie przysunął smakowitego śledzika
i kieliszeczek za­pocony z zamrożoną wódeczką, już ci jakiś apoplektyczny pan w tużurku
nożem o talerz bębnił i mówił o ojczyźnie.
Siedzący przy mnie francuski abbé, redaktor sztrasburskiego Croix,
 trzy razy wycelowywał się w jajeczko z majonezem i trzy razy musiał się odpalić
i nabożnie słuchać. Wreszcie nie mógł ukryć oburzenia: „U nas, we Francji, straszne
są gaduły, ale zaczynają przy deserze".
No, więc w porządnym domu wiejskim tak samo. Kiedyśmy więc w skupieniu przeszli wcale
niezgorszy rejestrzyk (a jak pan uważa to czerwone? mam go od...), wjechał na proscenium
uroczy­sty szampan.
Otarł wąsy pan Kazimierz Donimirski, powstał i tak oto rzecz zagaił:
— Kiedy przed paru tygodniami bawił w moim domu pan kon­sul Rogalski, dała znać służba,
że do komina wleciał rój pszczół. Zapytywany, co by to znaczyć mogło, odrzekł przedstawiciel
Rze­czypospolitej, że znak to niemylny, iż dom mój spotka zaszczyt zgoła nieoczekiwany.
I istotnie tak się stało. Oto przyjechał..."
Ehe — dalej nie dowiecie się, kto przyjechał.
Teraz, kiedy piszę te słowa, widzę doskonale raz jeszcze dwór w Ramzach. I pana,
panie Kazimierzu, jak wygłasza pan orację do gościa przybyłego z kraju. Zapominam
o moich czytelnikach i poczynam pisać list do Ciebie, nie, nie list — wstaję i odpo­wiadam
Ci na Twój toast.
A odpowiadam tak:
— Czcigodni Państwo! Niech mi wolno będzie imieniem moim i córeczki mojej — co mówię!
— imieniem tych tysięcy moich czytelników, podziękować za gościnę, którą znaleźliśmy
w starym domu ramzeńskim. Przybyliśmy do Was z ziemi dalekiej i zabra­nej, poprzez
Polskę wolną i około swego dnia krzątliwą, na ziemię, która szumi polskim kłosem,
ale pobudowane ma niemieckie ba­stiony; na ziemię, w której nas witają „pochwalonym",
ale pomy­kają trwożliwie wzrokiem. Przyjechaliśmy, przerąbując się przez zwały zmartwiałego
ludu, skostniałego w prusackiej skorupie. Przedrylowaliśmy tę ziemię ze wschodu na
zachód, z puszcz między wasze zielone wzgórza, znad jezior, aż tu, pod wieczną granicę
Wi­sły. Nie wiemy jeszcze, kiedy wrócimy do siebie. Wiemy, że jesz­cze najcięższe
sprawy tej tu ziemi są przed nami. Więc żeście nas przyjęli i ogrzali, żeście dali
odpocząć, nim dalej pójdziemy, niech mi wolno będzie podziękować i za siebie, i za
tych, dla których zbieramy polskie ziarna po tej popękanej ziemi Krzyżackiego Czar­nego
Krzyża.
Po obiedzie wyruszamy w sąsiedztwo, które tu się składa tylko i wyłącznie z Donimirskich.
Są jeszcze majątki p. Janty-Połczyńskiego, ale ten mieszka w Polsce, a w majątkach
gospodarują rząd­cowie Niemcy.
Do majątku Cygusy p. Bolesława Donimirskiego jedziemy zno­wu polną drogą. Trakty
w tej ziemi są przelotne, odwieczne. Cią­gnął nimi ku morzu i od morza, kto jeno
żyw.
Pan Donimirski opowiada mi w drodze o karczmie Zawalidroga vel Zawalicha na trakcie
warszawskim między Nowym Targiem a Szenwizą. W karczmie tej zwykli nocować ongiś
pieszo wracający do Polski flisacy z pieniędzmi wypłac
onymi w Gdańsku. Otóż w karczmie tej ich zabijano i obrabowywano z pieniędzy. I odtąd
jest coś takiego, że wielu przejeżdżającym trafia się zła przygoda. Niedawno, kiedy
p. Donimirski żartował sobie z obaw stangreta w przejeździe pod złowrogą karczmą,
pękła mu tam właśnie oś.
Po odwiedzeniu p. Bolesława Donimirskiego, starego kawalera, który właśnie się przespał
i idzie „popatrzeć na koziołki, jak będą wychodzić z lasu", jedziemy do Hohendorfu,
majątku trzeciej ro­dziny Donimirskich. Po drodze opowiada mi mój cicerone, że był
to majątek starej
krzyżackiej rodziny Schlemmerów. Mieli oni
jako protestanci, osiedleni w kraju katolickim, swój cmentarz. Przejeżdżamy właśnie
koło splątanej masy starodrzewiu, podszyte­go krzakami. Kiedy majątek sprzedali Donimirskim,
zabrali trum­ny, ale, według podania ludowego, widmo jednego ze Schlemmerów i obecnie
na białym koniu po polach jeździ. Mój rozmówca wracał raz z Hohendorfu konno koło
dwunastej w nocy; pod cmentarzem napotkał jakąś babulkę, która zoczywszy go, rzuciła
się w pole z rozpaczliwym wzywaniem imienia Bożego.
Dwór hohendorfski tchnie cały krzyżacką surowością. Gazon zdobi szereg kamiennych
armatnich kul, a oryginalnie załamany, podobno stylem krzyżackich domów, dach dźwiga
wielkie figury herbowych jeleni Donimirskich.
Przechadzamy się po parku i dowiadujemy się, że pp. Donimirscy niedawno wydalili
ogrodnika. Ogrodnikowi owemu, mężowi
zaufania miejscowej partii hitlerowskiej, wycięto kawał najlepszej ziemi tuż pod
parkiem majątku, wykupując tę parcelkę w drodze przymusowej...
Kiedy ruszamy rzemiennym dyszlem dalej, p. Donimirski opo­wiada o walkach wyborczych,
jakie tu toczył. Niemcy powołali partię „polską", która starała się rozbić głosy
polskie, wprowa­dzając momenty socjalne.
Jedna z tych odezw zastanawia się: „Czy z takimi osobami można uzyskać choć kozi
ogonek?" i
dochodzi do wniosku, że nie, bo: „Czyż
 można to już nazwać pracą społeczną, jeżeli p. Doniinirska, p. Murawska, p. Osińska
itd. przy sposobności się zni­żają z naszymi kobietami w Związku Kingi zasiadywać
przy stole Zarządu (a za plecami nazywają nasze członkinie Kingi już nie «panie»
tylko «baby»). Czy to już wystarczająca praca kultural­na, jeżeli nam dają parę szkół
polskich, do których uczęszczać muszą nasze dzieci, abyśmy nie wypadli z łaski Panów
Dzie­dziców, w których jednak nasze dzieci otrzymują świadectwa polskie, uniemożliwiające
im osiągnięcie miejsca u majstra lub jakiej posady?... " „A tymczasem co się dzieje
u hrabiny Sierakowskiej! Otóż teść jej, książę Lubomirski, wyprawił córce wesele,
bardzo skromne naturalnie, czas ciężki! — bo kosztowało tylko 100.000 mk, a hulano
w Krakowie 8 dni! Hrabina Sierakowska ocenia nas nader wysoko. Świadczy o tym fakt
następujący: dnia 21. IX
.
 1932 r. tu przyjechała i odwiedziła ochronkę w Starym Targu i Waplewie. Kazała przy
tej okazji kupić pięć funtów cu­kierków, a hałasowała wcale nie po hrabiowsku, gdyż
kosztował funt 80 fenigów. Dla naszych dzieci gorszy gatunek za 60 fenigów byłby
dobry!"
Wreszcie, zastanawiając się nad intencjami roboty polskiej, odez­wa dochodzi do przekonania,
że jest to „obietnicami zbałamu­cić głupich, a później ich posadzić między dwa krzesła",
aby na końcu „zezem patrzyli przez rurę". „Musimy być naprawdę zbici mokrym worem,
jeżeli damy sobie nadal ukraść masła z chleba".
W kościółku w Szenwizie znajdujemy
 proboszcza ks. Sochaczewskiego. Dostał się na tę parafię dzięki staremu prawu, pozwala­jącemu
patronowi parafii, którym w danym wypadku był hr. Sierakowski, wskazywać kandydatów
na proboszczów. Musiał pod­pisać cyrograf, że nie będzie zajmował się polskimi sprawami
społecznymi. Teraz parafia, na skutek parcelowania w ręce nie­mieckie dóbr, przy
których nie utrzymał się hr. Sierakowski, ma parafian polskich coraz mniej. Sprawia
wrażenie piaszczystej wy­sepki, zmywanej przez wodę.
Kiedy przyjeżdżał z objazdem biskup, proboszcz wysztyftował transparent i w polskim
języku: „Witaj, dobry pasterzu!" Karcz­marz miejscowy, Kaminsky, uwiązał transparent
szkapie do ogona i włóczył po uliczkach wsi.
Tego było za wiele. Polak Szymański, dzierżawca dóbr, od któ­rego zależała karczma,
postanowił ją zamknąć. Karczmarz udał się o protekcję... do biskupa, który nakazał
proboszczowi inter­weniować. Pan Szymański skierował w odpowiedzi na tę inter­wencję
list do biskupa ze skargą na proboszcza, że to pierwszy raz w życiu spotyka katolickiego
kapłana, który zastawia się o ist­nienie sznapsa w gminie.
Ale naturalnie landrat wdał się w tę sprawę i karczmarz Kaminsky, urągający uczuciom
ludności polskiej, dotychczas siedzi za szynkwasem.
Zajeżdżamy jeszcze z p. Donimirskim do Sztumu, by obejrzeć jego dzieło — budynek
banku ludowego. Okna budynku są za­opatrzone przed wybiciem specjalną siatką. Patrząc
poprzez księgi buchalteryjne na te okna, myślę o czasach, kiedy na tej ziemi i na
jej pograniczu ludzie wychodzili orać pole, zatykając miecz w skibę.
Pamięć tego miecza znaczona tu wszędzie. Ze Sztumu jedzie­my do pamiątkowego kamienia
pod Sztumską Wsią, który został ustawiony na pamiątkę zawartego w tym miejscu w 1635
r. rozejmu polsko-szwedzkiego, poprzedzającego pokój zawarty w Oli­wie.
Sancho Pansa ma już dosyć wspominków i wypominków, i ża­łości. I natychmiast po kolacji
w Ramzach ciągnie talię kart i or­ganizuje sześćdziesiąt sześć na cztery osoby. Zagrałby
chętnie w bridża, ale ma zbyt mało postępowego ojca.
Spraliśmy Malborejczyków na olaboga i udajemy się na sen pełni triumfu.
Przyszedłszy do mego pokoju na dobranoc, Tirliporek decy­duje:
— Wiesz, tata? Przyjmowali ciebie jako sławnego pisarza, to już na pewno. Bo zauważ
(Tirliporek rozcapierza palce): homar — to raz, szampan — to dwa, mowa — to trzy.
A przecież na kuzyna toby wystarczyło wino i krem z kasztanami.
— Przekonałaś mnie, Kartoffelnase. Oni
 widać tak mi się chcą wywdzięczyć za to, że ja im kiedyś pomagałem przyjmować kolegę
Sienkiewicza.
I opowiadam Sancho Pansie, jak to miałem siedem lat, kiedy w Łysomicach i w Trzebczu
Śląskich przyjmowano Henryka Sien­kiewicza. Pisarz właśnie był po rozwodzie, co gorszyło
pobożnych
Pomorzan. Kiedy po toaście wszyscy już siedli, zdołałem się do­cisnąć do Sienkiewicza
i umierając ze strachu, ale gromkim gło­sem życzyć w imieniu naszego dziecinnego
stolika dobrej żony i dobrych wierszyków. Gospodarz domu nie posiadał się z nie­pokoju,
że Sienkiewicz będzie mógł posądzić kogoś ze starszych o inspirację.
— A z jakiego sukna miał ubranie pan Longinus? — pyta Tir­liporek.
— Ze świebodzińskiego — odpowiadam triumfalnie. Łapanie się na szczegółach z Trylogii
to nasza stała zabawa. — Ale teraz śpij,
Kartoffelnase. Jutro wielki dzień: zwiedzamy Malbork.
***
WESTPREUSSEN SITZT, EINE TRAUERNDE MAGD
AM UFER DER WEICHSEL UND WEINT.
MEIN GRAUDENZ, MEIN DIRSCHAU, MEIN DANZIG O SAG!
WENN WERDEN WIR WIEDER VEREINT?
„KRWAWIĄCA GRANICA“
Czterowiersz, który podaję jako motto przy tytule tego roz­działu (Wschodnie Prusy,
żałosna dziewica, siedzi nad brzegiem Wisły i łka: „O mój Grudziądzu, mój Tczewie,
mój Gdańsku — kiedyż złączymy się znów?"), znalazłem na patriotycznym obrazku w jakiejś
księgarence. Wyimaginowana była na nim dziewica z reprezentacyjnym łonem, siedząca
w lekkiej chlamidzie na twar­dej skale; u jej stóp, nie zwracając uwagi na westchnienia,
strasz­liwy, wąsaty Polak w rogatywce wbija klin, na którym napisane ,,Traktat Wersalski"
— młotem, znaczonym „R. F." („Republique Francaise"'), w mapę ziem, od której odłupują
się „obszary zra­bowane".
U ludności zaś polskiej na Warmii słyszałem piosenkę:
Tam na Zisło, w łokolicy
Psiankno dolina,
Tam siedziała i płakała
Polsko grafina.
W cianiu drzewa zielonego
Łodpoczywała,
Psiośnka smutno i żałobno
Sobzie spsiewała:
Łojciec wzianty jest na Sybir
Cara ruskiego,
Bracia w wojnie zaginęli
Za wolność drogo.
A ja bziedna sama jedna
W mam lichem stanie,
Gdzież to znajdę dla mnie mniejsce
I me schrónianie?
Widzimy, że „psiankno dolina za Zisło", do
 której tak tęsknili niemieccy koloniści w Iznotach, jest wielką atrakcją dla obu
na­rodów, co jeszcze więcej widać w dziejach niż w pieśni.
Od owych ziem zawiślańskich są odcięte obecnie Prusy Wschod­nie. Wybierając się na
objazd tej osławionej „krwawiącej granicy"', zaczynamy pielgrzymkę od Malborka, którego
masyw goreje nad tą równiną wiślaną jak wielki znak dziejowego memento.
Z daleka już wita nas przestara, wysoka na 25 stóp figura Matki Boskiej, polichromowana
stiukowa rzeźba, wykładana kawałkami szkła i napuszczona różnymi kolorowymi pastami
— niesamowita. Ten idol już w 1410 r. płoszył wojowników Jagiełły. Według Niemców
jest to
keine weibliche Madonna, według
 Polaków, że zacytuję Srokowskiego, „po prostu potwór, rodzaj szyldu bojowego, wystawionego
ponad mury zamczyska".
Malbork
W tym to Malborku król Batory odprawuje nad Gdańszczany sądy w 1575 r. Tutaj gości
w 1593 r. Zygmunt III z małżonką. Jan III, zwiedzając tereny powodziowe, tutaj mieszka
w 1673 r. Tu w 1698 r. przebywa August
II, tu przez cztery miesiące mieszka w 1708 r. król Leszczyński, tu wreszcie w 1807
r. wkra­czają polskie wiarusy wraz z Napoleonem.
Ale obecnie Malbork jest wypucowany doszczętnie ze wszyst­kich wspominków historycznych
nie tylko polskich, ale i krzyżac­kich. Bo zaiste imponująca rekonstrukcja jego jest
w gruncie rze­czy pełną licencji kompozycją na nowo opartą na motywach średniowiecza.
Rzec by można — patyna aż lśni.
Jeśli nie mieć pretensji do autentyzmu, a spojrzeć na Malbork jako na dekorację teatralną
dla jakiegoś misterium rycerskiego, to należy przyznać, że stworzono rzecz piękną,
wybitnie teatralną, i nic dziwnego, że stary komediant, Wilhelm II, nie mógł się
oprzeć pokusie wygłoszenia tu właśnie słynnej mowy malborskiej.
Z Malborka jedziemy na południe, drogą na Sztum, nad tę osła­wioną granicę. Jak wiadomo,
przydzielono Polsce wąski pasek brzegu również i po prawej stronie Wisły, przyłączając
do Rzeczy­pospolitej pięć wsi. W ten sposób Wisła została rzeką wewnętrzna polską
i
trauernde Magd
 niemiecka mogłaby siąść nad nią tylko figuralnie dla wygłaszania tyrad w stronę
Graudenz, gdyby bowiem chciała to uczynić realnie i
tota sempiterna,
 jak mówił jeden mój nieboszczyk stryjaszek, toby musiała wziąć przepustkę u polskich
władz granicznych.
Droga więc dla aut niemieckich biegnie w cieniu wału, za wałem roztacza się piękny
przestwór wodny, „psiankno dolina", ale wejść na wał i spojrzeć na tę dolinę — nie
można.
Dopiero w Weissenberg (Biała Góra) wjeżdża Niemiec na wzgó­rze, z którego ogarnia
dolinę Wisły. Jest to punkt zetknięcia się wąskiego języka, którym się kończy terytorium
gdańskie, Polski i Niemiec. Na wzgórzu na tę
żałosną okoliczność wystawiono krzyż, do którego ściągają manifestacje niemieckie.
Tam sędziwy Mackensen, nad krajobrazem zwisając futrzanym czapskiem z wielką trupią
głową, rzucał za Wisłę pogróżki, tam Hindenburgowi dzieci ze szkół ludowych śpiewały
pieśń o
gierige Pole.
Podobną pieśń odnalazłem w 1935 r., śpiewaną wciąż w szko­łach pruskiego pogranicza.
Jest tak charakterystyczna, że muszę ja zacytować:
Getrennt von der Heimat hat dich Feindeshand *
Du herrliches schönes Ostpreussenland.
Du Perle im Osten mit deinen Höhn und Seen
Sollst ewig und treu stets zum Vaterland stehn.
Der gierige Pole streckt frech aus die Hand
Im Norden da nahm er das deutsche Memelland,
Nun liegst du als Insel umringt von Feindesschar
Was einstmal vereint mit dem Vaterland wcar.
Und liegst du als Insel so fern und allein
Wir wollen dich schützen, leib Heimatland mein,
Und glauben, dass fern die Zeit nicht sei
Wo du aller feindlichen Fessel bist frei.
*
 „Oderwała cię od ojczyzny ręka wroga, o piękny kraju Prus Wschod­nich. Ty perło
wschodu — wraz z pagórkami twymi i jeziorami, powinnaś po wieczny czas być w łączności
z ojczyzną. Chciwy Polak bezczelnie po cię sięga. Na północy zabrał on niemiecką
Kłajpedę. I oto jesteś jako wyspa, otoczona przez tłum wrogów, ty, która ongiś byłaś
połączona z ojczyzną. Leżysz jako wyspa daleka i samotna — my cię chcemy bronić,
droga moja ojczyzno, i wierzymy, że bliski jest czas, kiedy znów będziesz wolna od
wszel­kich wrogich więzów".
Skąd się tam wziął ów Memelland, to
 „wiadomo Bogu, Bogu jedynemu". A może autor komponował piosenkę „na wyrost"?
Nie byłoby to wykluczone w tej atmosferze psychozy, która nic się nie zmniejszyła
u ludności pogranicza. Prusacy w Prusach Wschodnich wierzą święcie w to, że Polska
nosi się z zamiarami zbrojnej okupacji. Na innym miejscu będę omawiał alarmująca
książkę Nitrama o wkroczeniu wojsk polskich do Prus Wschodnich. Nie jest to publikacja
ani odosobniona, ani ekscentryczna, skoro np. taki inteligentny publicysta
jak Oertzen potrafi pisać:
„Na wschodzie Rzeszy siedzą polscy konsulowie jako rezydenci swego nowopowstałego
państwa
in partibus infidelium
 i działalność
 ich bynajmniej nie ogranicza się do pielęgnowania wiernych owie­czek, to znaczy
nielicznych obywateli o przynależności państwo­wej polskiej, ale ta działalność sięga
o wiele dalej i ma na celu przygotować grunt dla zamiany pewnego dnia konsulatów
w sta­rostwa i województwa polskie".
W tej atmosferze, że wszystko jest tymczasowe, które zaślepia Niemców do tego stopnia,
że każe im imputować Polakom straszli­we knowania, sami Niemcy przekraczają raz po
raz granice, na których przekraczanie nie powinno by pozwolić lojalne współżycie
z sąsiednim państwem, połączonym z Rzeszą paktem nieagresji. I gdybyśmy nawet rzucili
zasłonę na to wszystko, co wypisywano w Niemczech przez z górą dziesięć lat, to obowiązek
publicystyczny nie pozwoli mi nie zasygnalizować, że latem 1935 r. w szkołach polskich
widziałem wiszące mapy, na których terytorium Polski i Gdańska zaznaczone jest
napisem zur Zeit, a
 mapa jest opraco­wana i podpisana przez aktualnie urzędującego w Kwidzynie
Schulrata.
Jeden z nauczycieli Polaków zakleił w swojej szkole te prowo­kacyjne napisy. Kiedy
go wydawca mapy i równocześnie inspektor szkolny, ów
Schulrat,
 zainterpelował zwiedzając szkołę, czemu to uczynił, nauczyciel odparł:
— Bo to jest sprzeczne z ustalonym i podpisanym przez Niemcy porządkiem rzeczy.
— A to czemu pan nie zakleił również zur Zeit Danzig? — zapytał podejrzliwie inspektor.
— Bo to istotnie może jest zur Zeit — odparł enigmatycznie polski nauczyciel.
W Die Volksschule z 1934 r., już po zawartym porozumieniu polsko-niemieckim, pisze
się wyraźnie:
„Że przyszłość Niemiec nie leży na morzu, ale na wschodzie, że Wisła jest w tej samej
mierze niemiecką rzeką przeznaczenia co Ren, zatem jest bezwarunkowym zadaniem niemieckiej
szkoły zaznajamiać swych uczniów więcej niż ongiś z zagadnieniami wschodu". „Problemat
korytarza jest najważniejszy i najbardziej palący, nawet po porozumieniu polsko-niemieckim
ze stycznia tego roku'". „Wszystkie szkoły mają nieodzowny obowiązek wskazywać swym
uczniom z całym naciskiem niezaprzeczalne prawa historyczne, narodowe, kulturalne
i gospodarcze naszego narodu do tych
krajów (Pockrandt:
Der Weichselkorridor in der reichsdeutschen Schule).
Dalej idzie drobiazgowo wypracowana instrukcja, jak należy zaznajamiać uczni z tym
przedmiotem. Między innymi nauczyciele
powinni wbijać
w głowy powierzonej sobie młodzieży, że Polska otrzymała korytarz dzięki okłamaniu
Wilsona przez Polaków, że Prusy Zachodnie nie były nigdy pod rządami Polski, że pierwszy
rozbiór Polski naprawił dwuwiekową krzywdę, że Niemcy utraciły Pomorze i Poznańskie
wskutek nikczemnego wyzyskania ich osła­bienia po wojnie, chociaż są one częścią
kulturalnego kraju nie­mieckiego, w którym germanizacja nie odbywała się nigdy gwałtem,
gdy Polska już przed 1772 gwałtem polonizowała kraj itd., itd.*
* Niesposób cytować tych wszystkich broszur, które obecnie są wy­dawane do użytku
szkolnego i zioną nienawiścią do Polski. Biorę np. z licz­nego cyklu
Ein Lese- und Arbeitsbogen für den Schulgebrauch
 napisana przez inspektora szkolnego Ertla i wydaną nakładem partii hitlerowskiej
10 maja 1935 r. Broszura domaga się, aby niesprawiedliwość krwawiącej gra­nicy była
naprawiona, rozwodzi się nad „krwawiącą ziemią korytarza", nad ziemią krzyżacką (?),
która się dostała Polsce, zapewnia, że „Niemcy uspo­koją się nie wcześniej, aż krzywda
im zostanie naprawiona", opowiada o pol­skich „bandach" w czasie śląskiego plebiscytu,
o polskich katowniach
(Prügelstationen)
o zamęczaniu na śmierć, o sypaniu przez Polaków żaru na twarz, o polskiej zdradzieckości
itd. Ta pedagogiczna lektura obowiązująca — uroz­maicona jest utworami poetyckimi
jak np. „czekamy godziny, marzymy o dniu, w którym zostaniemy wezwani, aby zażądać
utraconego kraju z powrotem, aby zmyć naszą hańbę".
W innej książce, wydanej w 1935 r. — podręczniku dla szkół powszechnych
(Vaterländische Geschichte, ein Merk- und Wiederholungsbuch für die Volksschulen
des Drittcn Reichs —
 rektora Ludwika Nehringa) stwierdza się, ze „Warszawa, Kowno i Wilno były niemieckimi
miastami", że na od­siecz Wiednia „w chwili największego niebezpieczeństwa nadciągnęła
wresz­cie z Rzeszy armia niemiecka, składająca się z wojsk wszystkich krajów niemieckich,
w czym było również 20 000 Polaków pod dowództwem ich króla Sobieskiego".
Czyż można się dziwić, że po takim huraganowym przygotowa­niu agitacyjnym Niemiec-turysta,
otrzymawszy do plecaka naręcz broszurek propagandowych, wędruje wzdłuż Wisły, pomykając
za wałem, będącym granicą dwóch państw, ze wściekłością i rozpaczą w sercu?
Auto nasze przesuwa się wzdłuż tego wału, by w pewnym pun­kcie trafić na szlaban
graniczny z polskimi żołnierzami. Przed szlabanem stoi grupa chłopaków z
Hitlerjugend
 i patrzy tęsknie na połyskującą o kilkadziesiąt metrów wiślaną falę.
Wzywamy polskich strażników, pokazujemy polskie paszporty i idziemy na sam brzeg.
Przybiega nam do stóp drobna wiślana fala, łaskawa, ciepła.
W Ełku, w czasie patriotycznego obchodu niemieckiego, mówca generalny wywodził, że
królewska korona pruska jest zatopiona w Wiśle, skąd ją należy wydobyć. Po czym zaproponował
wysłanie depeszy hołdowniczej do zbiegłego
cesarza w Dorn.
Patrząc na południe, w górę rzeki, za rybitwami, które tam lecą, myślę, że depesza
była wysłana nieco ...na Berdyczów. Kto chce wydobyć koronę królewską niemiecką,
niech jej szuka w Renie.
Nie możemy nie myśleć poważnie o tych dążnościach rewindy­kacyjnych Niemiec. Nie
są one dyktowane jakąś lokalną potrzebą. Stwierdzają to bezstronni cudzoziemcy
. Wickham Steed
 dzieli się z czytelnikami wiadomością, że na ratuszu gdańskim widział mapę z XVIII
wieku, która wykazuje, że „korytarz" przed rozbiorami przez stulecia istniał i bynajmniej
nie był uważany za czynnik nie do utrzymania. „Los Prus Wschodnich jest ciężki —
konstatuje Steed — zupełnie niezależnie od korytarza".
Przyznają to i sami Niemcy, kiedy piszą jakieś publikacje facho­we, dalekie od polityki,
o których mogą przypuszczać, że nie zwrócą polskiej uwagi.
Tak na przykład Dyrekcja Kolejowa w Królewcu w swoim sprawozdaniu pisze: „Dla komunikacji
tranzytowej nie są
Prusy Wschodnie żadną enklawą. Kolej Rzeszy rzuciła most ponad polski teren tranzytowy...
Tranzyt odbywa się bez żadnych tarć, a dla podróżujących tak, jak na kolejach niemieckich".
Dążności rewindykacyjne Niemiec są więc dyktowane ogólnymi założeniami. Niemcy twierdzą,
że nasze Pomorze to
jest Pfahl in deutschem Fleisch.
 Ale widzi mi się, że to raczej palem w ciele polskim są Prusy Wschodnie. Nie myśmy
budowali ,,kory­tarz" do morza, ale Rzesza budowała „korytarz" do Prus Wschod­nich.
Dotarłszy do Wisły, dotknąwszy jej fal, niby muzułmanin czar­nego kamienia w Mekce,
wracamy zieloną, rośną doliną, przez
 wsie, wzdłuż których ciągnący się rów za drogą jest granicą polską, do wnętrz tego
lądu Czarnego Krzyża, których głębię i mrok zawzięliśmy się czytelnikom pokazać.
***
RAPT
KTO WIECZOREM NA POGRANICZU UKŁADA SIĘ SPAĆ, NIGDY NIE WIE, CZYLI NIE ROZBUDZI SIĘ
W PĘTACH ALBO Z OSTRZEM MIECZA NA GARDZIELI.
Henryk Sienkiewicz: „Krzyżacy"
Dwie są potęgi na świecie, oczom ludzkości nie objawione tak dobrze, jak nam, Polakom.
To Rosja i Niemcy. Rosja, bo daleko leży. Niemcy — bo ich drapieżność głównie nasiliła
się na naszej granicy.
Aż gdy ta drapieżność sięgnie zachodu, robi się zdumiony gwałt. Wszystkie dzienniki
huczą aferami z Rottersem, z Teodorem Leasingiem, z inżynierem Formisem, porwanym
i ustrzelonym na gruncie obcego państwa.
Te metody są tak podobne, że zanim zajmiemy się sprawami, które nas bezpośrednio
dotyczą, opiszmy choćby jedno z ostatnich zdarzeń. Jest to opowiadanie myśliwskie.
Zwierzyną jest dr Bell, agent narciarza Deterdinga, przez którego ręce pono w swoim
czasie szły subwencje dla ruchu hitlerowskiego, który więc
 miał niepotrzebne wiadomości.
Nocą 3 kwietnia trzy auta przejechały przez austriacki poste­runek graniczny koło
Rosenheim. W pierwszych dwóch sie­dzieli umundurowani brązowo hitlerowcy oraz cywile.
To była osłona.
Wykonawcy zajmowali trzecie auto. Było ich trzech. Jeden z nich szczupły, blady,
omal w młodzieńczym jeszcze wieku — sprezen­tował
funkcjonariuszom austriackim legitymację policji politycznej w Monachium. Drugi z
nich nosił czarny mundur sztafetowca z haftowaną na kaszkiecie trupią głową w skrzyżowaniu
piszczeli. Wreszcie niepokojący osobnik w skórzanym płaszczu, w wysokich butach,
z najwidoczniej przyprawionymi wąsiskami; to był szef oprawców.
Wszystkie trzy auta zatrzymały się przed oberżą Pattl. Było w
 niej dużo gości, popijających wino na ogólnej sali. Przybysze ścięli przewody telefoniczne.
Publiczność przejął lodowaty dreszcz niepokoju; siedziała cicho.
Jeden z brązowo umundurowanych oraz blady młodzieniec udali się na piętro do pokoju
adwokata Bella, który właśnie rozmawiał ze swym przyjacielem, majorem niemieckim.
— Bell — powiedzieli mu — masz jechać z nami do Niemiec. Monachijska policja polityczna
chciałaby z tobą pogawędzić. Od­mawiasz?
Brunatny i blady przylgnęli do ściany. Ukazał się człowiek ubrany w skórę i długie
buty. Bez słowa uprzedzenia wymierzył browning. Złożył się prawidło­wo spokojnie
jak na
ćwiczeniach w strzelnicy i oddał sześć strzałów.
Adwokat Bell padł przebity pięciu kulami. Jego przyjaciela majora zaszczycono jedną
kulą — w prawą skroń.
Na granicy funkcjonariusz monachijskiej policji politycznej zaprezentował paszport,
mówiąc z bladym uśmieszkiem:
— Myślę, że się coś wydarzyło w Patti. Ale nie ma się co zaj­mować tą sprawą. My,
policja polityczna w Monachium, bierzemy za nią odpowiedzialność.
Kiedy
mimo to Austriacy chcieli zatrzymać auta, zamachowcy porzucili formuły grzecznościowe
i ruszyli pełnym gazem. Strzały, skierowane w pneumatyki, chybiły. Zanotowano tylko
numer auta, w którym siedział wąsaty osobnik: 11/A 6043. Zweryfikowano następnie,
że był to numer wozu rządowego.
Agent Deterdinga będzie już milczał wiecznie.
Inżynierowi Formisowi wpakowano kulę w łeb w hotelu w Cze­chosłowacji, w tymże roku
1935, kiedy byłem w Prusach Wschod­nich, przy czym władze czeskie przytrzymały auto,
które okazało się niemieckim autem policyjnym. System więc ulepszono. Pory­wając
w sześć tygodni po zabójstwie Formisa dziennikarza Jacoba, zwabionego do restauracji
Zum Schiefen Eck
 nad samą granicą, użyto po prostu taksówki szwajcarskiej. A kiedy porywano pod Opaleniem
oficera polskiej Straży Granicznej Biedrzyńskiego...
Ale nim opowiemy o Biedrzyńskim, cofnijmy się nieco wstecz do historii stosunków
polsko-wschodnio-pruskich
. Nie tak daleko wstecz, nic do tych ponurych czasów Jurandowych, kiedy pobożni bracia
Szomberg i Markwart struli jak szczenięta dzieci Witoldowe, ale w tę epokę, kiedy
stosunki znacznie się „ukulturalniły", zbroi nikt nie nosił, w Warszawie i w Berlinie
rezydowali regularnie akredytowani przedstawiciele, a elektor, po tylu niecnotach
i zdra­dach, korzystał w całej pełni z dobrodziejstw traktatu welawsko-bydgoskiego,
za walkę przeciwko któremu dał życie Roth, prze­ciw któremu burzyły się nastrojone
polonofilsko Stany Pruskie.
Pułkownik Ludwik Chrystian Kalkstein urodził się w dobrach rodzinnych Knauten, na
pół drogi między Pruską Iławą i Królew­cem. Przejeżdżałem przez te dobra.
A przecież już ojciec jego, stary generał Albrecht Kalkstein, krzyczał na zebraniu
Stanów w Królewcu do wysłanników Kurfürsta, że los im
 się krwawy należy, jak ten, który Praga posłom cesarza zgotowała. Bardzo się widać
burzył przeciw uzurpatorom brandenburskim stary pan, nieskory zresztą do rozwiązywania
kie­sy, skoro na koszty delegacji do Warszawy dziesięć
tysięcy talarów ofiarował.
Syna też ciągnęło do tej Warszawy. Sługiwał w autoramencie cudzoziemskim w Polsce
wcześniej, po pogodzeniu się elektora z Polską na elektorską służbę wrócił, rangę
pułkownika nawet otrzymał, ale raz już wolnym powietrzem Rzeczypospolitej na­uczywszy
się oddychać, wrócił do „kochanego tatusia" Sapiehy, żonę z sześciu synami i siódmą
córką w jej dobrach posażnych Remitten zostawiwszy, pociągnął z Sapiehą na Moskwicina,
w któ­rego jeństwie dwa lata przebył. A wróciwszy (jako że właśnie stary choleryk
generał zmarł) na gospodarstwo w Knauten, pol­skim obyczajem gęby na kłódkę nie zamyka,
co się jednak dążą­cemu ku
ubsolutum dominium elektorowi dotyla nie widzi, że imćpan dziedzic knauteński godzinki
w królewieckiej
Friedrichsschanze
 odprawować musi, wyrok nawet dożywotniego więzienia otrzymując. Zwolniony pod warunkiem
ściułania bajońskiego oku­pu, woli do „kochanego tatusia" uciec i w Warszawie siedzi,
burząc szlachtę i bez tego na traktat
 welawsko-bydgoski wzburzoną.
A przecież nawet ten traktat, tak po myśli elektorskiej zreda­gowany, wymaga, aby
każdorazowy król każdorazowo elektora zatwierdzał. Nie dał ci takiego zatwierdzenia
jeszcze król Michał Korybut Wiśniowiecki, sprawy były dla domu Brandenburskiego bardzo
jeszcze niewykrystalizowane, bardzo świeże,
bardzo
in dubiis, a
 tu taka szalona pałka, taka „gęba nie wyszorowana'' między bracią chodzi, do tumultu
zagrzewa, wzywa do związania się w konfederację i zajęcia Prus Wschodnich, elektora
od Kainów wyzywa.
Tu już za marne dwieście dukatów elektora kupiony zausznik i domownik królewski,
starosta Kochanowski, skrypt, na razie prywatny, od króla wydobywa, że prawa lenne
elektora uzna, a tu raptem Kalkstein wśród posłów Sejmu, który jedynie jest mocen
te prawa zatwierdzić, pismo własne rozrzuca, w którym pisze:
„...chcę też, aby odczuła domu Brandenburskiego potęga, iż WY byliście niegdyś, jesteście
teraz, a będziecie na przyszłość najwyż­szymi ojczyzny naszej opiekunami i panami".
Uważnie, bardzo uważnie patrzy z Berlina na wichrzenia owe elektor. Osobę niesfornego
swego
poddanego zleca, bardzo usilnie zleca specjalnej uwadze Brandta, swego rezydenta.
Brandt — jest to typ „brava" wyższego rzędu. Bez takich ludzi nie obejdzie się żadna
tego rodzaju afera. Jacob ma prowokatora Wasemana, Biedrzyński Fudę, a Kalkstein
— Brandta.
Nowi przyjaciele fechtują się wspólnie, jeżdżą konno, wymie­niają pistolety, Brandt
pożycza u Kalksteina 200 twardych talarów.
Teraz należy przygotować ekipę na wszystko gotową. Nie jest to trudne w owych czasach,
kiedy po minionych wojnach roi się od mętów kondotierskich.
W Kłajpedzie w oddziale jazdy porucznikuje Hugo de Montgomerry, ongiś służący wraz
z Kalksteinem pod Sapiehą, następnie pełniący służbę w wojskach najemnych u Rosjan
. Ów dobiera sobie do pomocy por. Baumgardta, drugiego obwiesia, który z niejed­nego
pieca chleb jadał i w wojskach Rzeczypospolitej sługiwał.
Wziąwszy sześciu dobranych ludzi spośród swoich podkomend­nych; przyjeżdżają do Brandta,
który ich lokuje na Lesznie, u winiarza Thomsona, u którego sam ma stancję.
Dragoni są zamknięci w stajniach i nie są wcale wypuszczani na miasto.
Zaczyna się zwabianie Kalksteina, który jednak wietrzy pismo nosem. „Sprawia wrażenie
zestraszonego dzikiego
 ptaka, ogląda­jącego się z obawą i niepokojem na wszystkie strony" — donosi Brandt
w piśmie do elektora. Przychodzi na spotkania w towa­rzystwie pięciu zbrojnych.
Należy go złudzić. I skoro inaczej się nie daje, nie cofa się elektor przed wydaniem
mu listu żelaznego. A nadto namiestnik elektorski w Królewcu pisze do Brandta rzekomo
prywatny list, w którym się rozwodzi, jak to elektor ma najlepsze w stosunku do Kalksteina
intencje i jak żałuje losu jego dziatek i żony, pozo­stawionych w Prusach.
Fatalną wybrał Kalkstein porę, kiedy się udał po list. Zmierz­chało się już, był
to bowiem dzień ostatniego listopada i godzina czwarta.
Kozak Tomaszewski, sługa Brandta, chwyta go z tyłu za szpadę, wpadają dragoni, kneblują,
wrzucają na dno drabiniaka i pełnym kłusem opuszczają Warszawę. Pod Jabłonną, bo
to noc, więc się nie boją, przywiązują Kalksteina do białego konia, aby było prędzej,
i prą ile sił ku granicy. Im ta jest bliżej, tym są bezczelniejsi. Po gospodach patrzą
zdumieni ludzie na tę kawalkadę, a żołdacy elektorscy publice się chwalą, że i króla
polskiego by wywieźli, gdyby taki otrzymali rozkaz. Z Prus Wschodnich na ich spotkanie
wypada podjazd w dwadzieścia cztery ikonie.
Na pierwszym zaraz postoju wymuszają od Kalksteina list, że jest w rękach Montgomerry'ego,
który go porwał z inicjatywy osobistej, mszcząc się za zatargi, które z Kalksteinem,
sługując po społu w wojsku, miewał. Czyż nie tak samo pisać musiał
Jurand ?
Brandt z całą bezczelnością następnego dnia ukazuje się na zamku, gdzie go otacza
wzburzony tłum szlachty. Podkanclerzy koronny Olszowski uważa, że Brandt winien dać
gardło za tak straszliwą obelgę lennika przeciw godności Rzeczypospolitej. Elek­tor
pisze do Brandta: „ Powiadaj wszędzie, że ci o tej sprawie nic nie wiadomo".
Jednak wzburzenie jest tak wielkie, że w cztery dni po wypadku Brandt wyjeżdża do
Prus Wschodnich, a przedtem jeszcze wysyła umyślnego z listem, aby do Polski nie
odsyłać jego gniadoszów, które wiozły drabiniak, aby nie zostały zidentyfikowane.
Król pisze do namiestnika doktorskiego w Królewcu, aby nie­zwłocznie wydał Kalksteina
i łotrów (plagiarii). Tymczasem już Kalkstein dojeżdża do Kłajpedy, gdzie wtrącony
zostaje do
najciemniejszej kaźni, tzw. Pfefferstube, i przykuty w lochu do pnia.
Namiestnik zasłania się elektorem, elektor odpowiada królowi, że nic mu w tej sprawie
nie jest wiadome, a „Brandt z niewiado­mych nam powodów z Polski wyjechał"'.
Widząc, że Berlin kręci, wysyła król specjalnego posła, podko­morzego warszawskiego,
Wojciecha Opackiego.
Brandt z ukrycia w Stołupianach radzi elektorowi „przeczekać cierpliwie pierwszą
polską furię... Kilku magnatom trzeba będzie jednak coś zaofiarować..." Nowy rezydent
elektorski w Warszawie, Wichert, radzi też zwlekać, „ponieważ odebrałem pewną wiado­mość,
że panu Opackiemu w zamierzoną tę podróż dano nie więcej jak 500 talarów sześciogroszówkami
polskimi, za które w Berlinie nie będzie mógł długo bawić".
Elektor każe winnych porwania pociągnąć do odpowiedzialności, „których to rzeczy
nie tylko nie nakazaliśmy, ale nie mieliśmy o nich nawet najmniejszej wiadomości,
a dowiedzieliśmy się o nich z najwyższym niezadowoleniem" (czyż nie styl „pobożnego
brata Danvelda"?). Równocześnie pisze do namiestnika w Królewcu, żeby zapewnił Montgomerry'ego
„o naszej łasce i że mu za wy­świadczone w tej sprawie usługi rzeczywiście wdzięczni
będziemy". Komendant Kołobrzegu otrzymuje rozkaz przechować
Montgomerry’ego
bis das Ungewitter vorübergehe,
 a wreszcie wyprawiają go, zachowując pełną gażę, do Anglii.
Teraz można się spokojnie zabrać do nasycenia się zemstą. Bo torturowanie i kaźń
Kalksteina nie jest dyktowane żadną głębszą racją stanu. Kalkstein, choć Niemiec,
przecież w całej swej dzia­łalności w Warszawie postępuje jak typowy brat-łata. Włóczy
się z bracią szlachtą po winiarniach i srodze podkpiwa sobie z elek­tora, a szlachta
za boki się bierze. To znów się odgraża, a komilitoni szablami trzaskają. Nie masz
już wonczas wigoru w tej Rzeczypospolitej i elektor dobrze wie, że za Kalksteinem
żadne poten­cje,
żadne fakcje nie
 stoją. Wszelkie więc inkwirowanie go o stron­ników jest tylko pretekstem do zemsty.
Dziesiątego grudnia przesyła elektor komisji śledczej własno­ręcznie pisaną instrukcję,
w której każe Kalksteina „istotnej tor­turze poddać i w ten sposób drogą ostrej kwestii
go badać". Nie zgadza się na to, by Kalksteinowi dać obrońcę lub wzywać świadków,
postawionych przez niego. „Zeznania jego na wszystkie punkty i artykuły za pomocą
ostrej kwestii wymuszone być winny".
Kalkstein, w miarę śledztwa, staje się coraz bardziej nieugięty. Kiedy Roth, Niemiec,
wierny stronnik Polski, trybun ludności królewieckiej, kona w więzieniu w Brandenburgii,
Kalkstein staje się symbolem wolności wschodnio-pruskich. „Od czasu kiedy zło­żyłem
królowi polskiemu przysięgę jako kapitan — rzuca w twarz instygatorom — z przysięgi
tej zwolniony nie zostałem". Siebie bynajmniej nie osłania, nikogo z żyjących obywateli
elektorowi nie wydaje. Stale zasłania się otrzymanym od elektora listem żelaznym.
W odpowiedzi elektor ponawia żądanie tortur.
Jest to żądanie w stosunku do szlachcica niesłychane, łamiące wszelkie zawarowane
stanom wolności.
Komisja, „do nóg upadając", prosi rozważyć elektorską mość, że żądania jej są sprzeczne
z prawami, na które oni, członkowie komisji, przysięgali.
Elektor odpowiada, że tortury mają być przedsięwzięte nie­zwłocznie i grozi całej
komisji sądem.
Jeszcze prezes komisji, Kalnein, próbuje tłumaczyć się, że nie mają kata, który by
się „podobną robotą mógł zająć".
Na to elektor każe wziąć „mistrza" z pułku i pisze: „torturować bez najmniejszej
zwłoki".
Karol Jarochowski, badający sprawę Kalksteina w archiwum pruskim, znalazł w nim 28
stron drobno pisanych, zawierających szczegółowy opis tortur. Kalkstein wyszedł z
nich zwycięsko. Po­twierdził, że za cel życia sobie postawił hołd elektora na dziedziń­cu
zamkowym w Warszawie i nikogo nie wydał.
Sejm wschodnio-pruski zanosi protest: „W Królewcu torturo­wano jakoby nas samych.
Takiej hańby i podobnego wstydu nie wyrządzono nam, odkąd się nazywamy chrześcijańskimi
Prusaka­mi. Plamy tej nie może z nas zetrzeć żadna ludzka ręka".
Elektor mianuje drugą komisję, z którą poczyna targi o wyrok śmierci, jak z pierwszą
targował się o tortury. Komisja proponuje dożywotnie więzienie, ociąga się, nasłuchuje
wieści od Polski.
Ale Polska jest uwikłana w turecką inwazję. A elektor, w myśl traktatu welawsko-bydgoskiego,
obowiązany jest dać pomoc zbroj­ną, należy więc grzecznie koło niego chodzić.
Usiłuje na własną rękę odbić Kalksteina Pac, zbierając zbroj­nych, ale Kłajpeda (Memel)
 jest zbyt daleka i zbyt umocniona.
Do Prus Wschodnich jedzie Gębicki, starosta nowodworski, ale jego wysłaniec zostaje
przejęty.
I podczas kiedy sejmiki na elektora się burzą, zapada w dniu ósmego stycznia 1672
r. na Kalksteina wyrok śmierci.
Teraz życie Kalksteina trzymają w swoim ręku Turcy. Zbyt jeszcze ta Rzeczpospolita
znaczy, by elektor na zbrodnię na Kalksteinie mógł się ważyć. Ale żądza zemsty go
pożera. Na siedem­naście dni przed poddaniem Kamieńca, widząc, że źle jest z tą Rzeczpospolitą,
wyrok na Kalksteina w dniu trzynastego sierpnia, a więc w siedem miesięcy po jego
wydaniu, zatwierdza.
Komisja jeszcze daje tysiąc zapytań, jeszcze stara się odciągnąć sprawę.
24 października przychodzi groźny i ostateczny rozkaz elektora. 7 listopada zbiera
się w pełnym składzie komisja, by zakomu­nikować skazańcowi, że jutro ma być ścięty.
Umęczonego Kalksteina wnoszą na krześle.
Ist es nichts mehr?
 — spytał z uśmiechem były żołnierz Czarnieckiego.
Umarł jak żołnierz. Napisał list do żony, pełen miłości, prze­strzegając żonę z naciskiem,
by synów wychowywała na dobrych ewangelików (elektor był kalwin) i aby ich uczyła
polskiego języka.
Krzesło, które miało służyć za pniak, było za wysokie. Odsunął więc je, zdjął kaftan
i koszulę i pochylił głowę nad rozciągniętym na ziemi prześcieradłem.
Mściwy elektor nie pozwolił ciała wydać wdowie...
A w rok po jego śmierci wraca do Warszawy wyelegantowany, wyświeżony, roztaczający
najmilsze uśmiechy wśród znajomych — Brandt. Staje jako por. von Wedel u tegoż Thomsona
na Lesznie. Ale niebawem widzi, że incognito jest zbędne. Król Jan III zarzuca po
prawdzie dygnitarzom, kumającym się z Brandtem, że nie mają
sensus doloris publici, ale sam Brandta w stolicy toleruje.
Tak było w Polsce dwa wieki temu.
Do komisarza polskiej straży granicznej, Adama Biedrzyńskiego, rezydującego w Czersku
na Pomorzu, przyjechał ze swego odcinka jego podkomendny, Liśkiewicz, meldując, że
niejaki Fuda, b. wachmistrz niemieckiej policji w Prusach Wschodnich, w Kwidzyniu,
obecnie osiadły w Polsce na własnej gospodarce, pragnie zaofiaro­wać swą pomoc, zna
urzędników niemieckich, którzy by mogli udzielić informacyj.
Komisarz Biedrzyński, były sierżant pruski w czasie wielkiej wojny, powstaniec, oficer
polski, organizator pierwszej kompanii 4 pułku strzelców wielkopolskich, któremu
Virtuti Militari przy­piął na froncie w 1920 r. własnoręcznie marszałek Piłsudski,
za­myślił się.
Znał on dobrze Niemców i jako kamratów i jako przeciwników. Różnie by tam można mówić
o porachunkach byłego pruskiego sierżanta ze swymi ongiś komilitonami. Mieli oni
zapewne to i owo i jeszcze więcej do zarzucenia panu komisarzowi Biedrzyńskiemu,
bo żądania Fudy, że może mówić tylko personalnie, nie poszły mu w smak.
Nie wiem, czy komisarz Biedrzyński znał historię francuskiego oficera Schnebelego,
którego za czasów Bismarcka Niemcy spro­wokowali i porwali na granicy, o co był wielki
w swoim czasie w Europie gwałt, ale zapewne miał przed sobą tenże dylemat, co i Schnebele:
nie pójść, to obowiązku nie dopełnić, bo mogą być cenne dane dla państwa, pójść —
to narazić się na wsypanie, a wówczas zostanie człowiek pozostawiony własnym siłom.
Pierwsze spotkanie nastąpiło w Rakowcu. Fuda opowiadał o swoich stosunkach, prosił,
aby wydelegować jakiego strażnika na teren niemiecki, aby stwierdził, jak jest z
urzędnikami niemieckimi za pan brat. Twierdził, że urzędnik ze starostwa pragnie
udzielić ważnych informacyj, ale tylko personalnie.
Naznaczono więc spotkanie w budce celnej polskiej, stojącej po niemieckiej stronie.
Od Wisły do budki szła droga przez nie­mieckie terytorium. Droga, budka i wkoło niej
metrowy pas były eksterytorialne.
Zostawiwszy przy drodze, niedaleko od budki, strażników, nasi oficerowie oczekiwali.
Po godzinie z ciemności wyłonił się Fuda, tłumacząc, że Niemcowi coś przeszkodziło
przyjść i że prosi o na­stępne widzenie w innym miejscu nad Wisłą, przy budce paszpor­towej
niemieckiej.
Nasi oficerowie zrozumieli, że Niemiec nie przyszedł, bo
zwęszył strażników na drodze i bał się, że go przeciągną za łeb na tery­torium polskie
(miał rozmawiać z ziemi niemieckiej, podczas gdy nasi oficerowie mieli mówić przez
okno z budki eksterytorialnej polskiej). Wobec tego postanowiono przy następnym widzeniu
ukryć żołnierzy Straży Granicznej już od rana, aby Niemców, któ­rzy mogliby patrolować
wcześniej teren, nie płoszyć.
Widzenie odbyć się miało 24 maja 1930 r. Uprzedniej nocy młoda, niedawno poślubiona
żona komisarza Biedrzyńskiego śniła jakiś sen przerażający, w którym dominowały szare
kazamaty. Prosiła męża, by nie wychodził z domu. Ucałował ją serdecznie i obiecał
wrócić na dwunastą.
Obaj oficerowie byli podnieceni. W karczmie w Rakowcu wy­pili po parę kieliszków,
ale piło się im niesporo.
Zapadła ciemna noc. W łodzi przez Wisłę jechali w towarzy­stwie sześciu uzbrojonych
w karabiny strażników. Tamci inni strażnicy już od południa zapadli w przygranicznym
terenie i mają na oku budkę paszportową — miejsce spotkania.
Na lewo po niemieckiej stronie błysnęło światło. „Dają nam znaki" — szepnął Liśkiewicz.
Ale była to latarnia na
kursującym tu promie. Dawny most został przez nas zabrany do Torunia. Sterczały po
nim kesony w oćmie nocnej. Sprężona
 woda leciała między nie z hukiem. Przeciągał ziąb, chociaż to niby był maj.
Łódź cicho uderzyła o brzeg. Ukazał się ciemny kontur wiśla­nego wału. Wał jeszcze
był na terytorium polskim.
Oficerowie posuwali się cicho, mając za sobą żołnierzy na od­ległość czterdziestu
metrów.
Jeszcze jeden wał. Na nim, na tle nieba, czernieje sylweta sta­rego wagonu, w którym
odbywały się polskie odprawy celne. Za wałem nasyp, po którym biegnie szosa, to już
Niemcy.
Spod nasypu odrywa się sylweta ludzka. Oficerowie kładą ręce na rewolwerach. Ale
to nasza czujka. Melduje szeptem, że Niemiec jest i czeka.
Niemca trudno rozeznać w ciemnościach. Jest krępego wzrostu. Wita się lewą ręką,
prawą trzymając w kieszeni.
— Ma pan materiały?
— Mam w budce paszportowej. Pójdziemy tam, to je panowie spokojnie rozpatrzą.
— Miał je pan nam dać tutaj.
— Nie chciałem ryzykować. Zbyt cenne są te materiały. Czego się panowie wahają? Skoro
mam klucz od lokalu urzędowego, znaczy jestem urzędnikiem, a więc osobą godną zaufania.
Istotnie — przecież urzędnicy niemieccy nie pójdą na prowo­kację, w której jawnie
będzie widać udział urzędników. A przy tym taka fluktuacja organów nadgranicznych,
które odwiedzały się wzajemnie w budkach celnych i paszportowych, była wówczas praktykowana.
Komisarz Biedrzyński odchodzi na stronę i szeptem pyta żołnie­rzy, zaczajonych od
południa, czy teren jest czysty.
 Raz tylko przesunął się Landjäger,
 poza tym nie widzieli nic. Mają więc teraz trzymać pod lufami rysującą się sylwetę
budki.
Nie ma co — trzeba iść. Dwaj Polacy i Niemiec wspinają się na nasyp i przekraczają
szlaban graniczny.
Niemiec istotnie otwiera kluczem drzwi budki paszportowej i kiedy Polacy wchodzą
za nim na ciemny korytarzyk, zakręca taster. Mocny, krótki blask lampy, umieszczonej
na zewnątrz, roz­świetla noc. Niemiec natychmiast gasi, tłumacząc, że przez pomyłkę
pokręcił niewłaściwy taster. Ale Polacy rozumieją, że to znak; kciuki bezszelestnie
 przesuwają w kieszeniach bezpiecznik.
Niemiec też zrozumiał, że został zdemaskowany.
Wchodzą teraz wszyscy do pokoju, w którym Niemiec szuka tasteru. Robi to długo, bo
mu ręce drżą.
— Jesteśmy bezpieczni — mówi głuchym głosem — bo na oknach są zamknięte szczelne
okiennice.
— Materiał!... — warknął komisarz Biedrzyński. Siedzi on na jedynym krześle. Za nim
stoi podkomisarz Liśkiewicz. Siedzą tak, że mają ścianę za sobą i obserwują drzwi,
zarówno jak i Niemca.
Teraz widać jego twarz. Jest to typowa twarz mazurska, chłop­ska. Trzęsie się ze
strachu. Kładzie na stół drukowany rocznik ze spisem posterunków żandarmerii itd.
— To jest bez wartości — mówi Biedrzyński. — Nie masz pan nic więcej?
Niemiec wykłada maskę gazową, dodając, że jest to model, który dopiero zostanie wprowadzony.
Cała ta maska — to kpiny. Jest już jasne, że trzeba wynosić skórę, póki cała.
— To, co pan daje, to szmonces. Ale fachowcy u nas rozpatrzą i jeśli to co warte,
to otrzyma pan przyzwoitą nagrodę. Na razie dajemy panu sto pięćdziesiąt złotych
jako zadatek.
Niemiec liczy szeleszczące dwudziestozłotówki. Dlaczego liczy tak skrupulatnie i
tak długo? Twarz jego jest zielona ze strachu. Najwidoczniej odwleka moment wyjścia.
Komisarz Biedrzyński, upewniony przez czujki, że nikt nie wchodził do budki, przypusz­cza,
że ten sygnał lampą zewnętrzną ściąga Niemców z jakiejś odległości dalszej i pragnie,
nim będzie za późno, połączyć się ze swymi żołnierzami.
— Wychodzimy — nakazuje Niemcowi. Ów idzie do drzwi, ujmuje klamkę, ale już wie:
Polacy zrozumieli, że jest prowoka­torem. Jeży się, kurczy się w sobie. Podkomisarz
Liśkiewicz idzie za nim, trzymając maskę w lewej ręce. Prawa tkwi w kieszeni. Niemiec
rozszerzonymi oczami patrzy na tę prawą rękę. Ujmuje klamkę, po omacku macając za
sobą. Stoi teraz tyłem do drzwi, do których doszedł cofając się tyłem. Drzwi otwierają
się na korytarz.
Nagle szarpnięte, otwierają się drzwi na całą szerokość. Szarp­nięty prowokator leci
na podłogę. I mimo wszystkiego, co się równocześnie dzieje, wraża się w oficerów
pamięć jego oszalałych ze strachu oczu. Tak patrzy szczur, dobijany kijem od szczotki.
Na korytarzu równocześnie rozlega się ryk:
— Hände hoch! Kriminalpolizei!...
Znać, że korytarz jest pełen ludzi. Ale do pokoju wpada Niemiec olbrzymiego wzrostu.
Liśkiewicz cofa się o krok i strzela. Równocześnie strzela Biedrzyński, chcąc sparować
strzał z rewolweru olbrzyma, który mierzy do Liśkiewicza. Olbrzym ma obie ręce wzniesione
na wysokość głowy. W prawej rewolwer. Lewa daje znak:
Hände hoch!
Tym się tłumaczy, że kula Biedrzyńskiego przechodzi olbrzymowi między palcami lewej
ręki i drugi jego strzał również pudłuje.
Z okrzykiem ich blute (krwawię) olbrzym wybiega z pokoju.
Nikt nie atakuje. Za to z zewnątrz słychać strzelaninę. Oficerowie wpadają do bokówki
ślepej przy pokoju, służącej za skład węgla. Słychać, jak kule mlaskają po futrynie
drzwi. Nie ma mowy o wy­dostaniu się.
Liśkiewicz miał ręczny granat, ale zapalnik mu się potoczył i nie może go znaleźć.
Nic nie ma do zrobienia. Wycie na korytarzu ponawia się.
— Poddajemy się — decyduje komisarz Biedrzyński.
Obaj chowają rewolwery, wychodzą z powrotem do pokoju i głośno krzyczą, że się poddają.
Do pokoju ponownie wpada ten sam olbrzym. Obaj nasi oficerowie stoją z rękoma opuszczonymi
wzdłuż ciała. Olbrzym składa się przez chwilę, która trwa wiecz­ność. Pada strzał.
Z jękiem osuwa się Liśkiewicz na ziemię. Teraz dopiero bohaterowie, obsypujący pokój
z ciemnego korytarza bez­celowymi strzałami, wpadają do pokoju i jeden z nich przystawia
rewolwer do czoła Biedrzyńskicmu. Spada
iglica, ale piston nie
 spala. Potwierdziła to późniejsza analiza na procesie.
Ponieważ strzelanina na zewnątrz nie ustaje, olbrzym wybija okiennice okna, wychodzącego
na przeciwną stronę budki. Robiąc to, osuwa się i mdleje. Okazuje się, że poza postrzałem
od Bie­drzyńskiego w palec, od swoich dostał postrzał w rękę i w bok.
Teraz Biedrzyńskiego windują przez okno. Stojący z zewnątrz Niemcy chwytają go i
zakładają na ręce kajdanki. Po czym pro­wadzą do urzędu celnego niemieckiego. Wnoszą
tam też rannego wielkoluda, który, jak się okazało, nazywa się Sender. Jedyny dzielny
chłop wśród gromady tchórzów. Kierujący operacją ko­misarz Hartman dopiero teraz
poczyna się rozporządzać.
Biedrzyński chce pomóc Senderowi. W tym celu zdejmują mu kajdanki. I kiedy go bandażuje,
wchodzi żona urzędnika celnego., ze wzburzeniem żądając, żeby nie dano temu drugiemu
Polakowi, przywleczonemu pod próg, konać na dworze jak psu. Ale próśb jej nie uwzględnia
nikt. Jak również prośby Biedrzyńskiego, który chce uścisnąć rękę umierającego kolegi
i wysłuchać jego ostatniej woli.
Liśkiewicz
Biedrzyński
Samochód sanitarny zabrał najprzód Sendera, potem Liśkiewi­cza. Był on trafiony w
brzuch i w kręgosłup i tegoż dnia zmarł.
Komisarza Biedrzyńskiego czterech ludzi wiezie do aresztu poli­cyjnego. Po badaniach
wstępnych przewożą go do więzienia sądo­wego, gdzie go bada wysoki, kościsty
Amtsgerichtsrat Kanter, potomek
 Kantera, który za Fryca był redaktorem gazety, wyda­wanej przez rząd pruski w Białymstoku.
Swoi to wszystko ludzie. Znamy się nie od dziś.
Na trzeci dzień czterech Schupo
 prowadzi komisarza Biedrzyń­skiego do kancelarii więziennej. To Rzeczpospolita pyta
o niego. Siedzi tam sędzia polski do spraw szczególnej wagi, Luksemburg, i starosta
z Gniewa, Weiss. Niemców reprezentuje prezydent regencji.
Śledztwo stwierdza, że urzędnik niemiecki zapraszał naszych oficerów Straży Granicznej
do przekroczenia granicy, że mówił,
Bittee, kommen sie mit, że miał klucz od budynku urzędowego.
A potem osiem dni siedzi komisarz Biedrzyński w Elblągu, a po­tem trzy miesiące w
Królewcu. Tam sprawę jego bada sędzia do spraw szczególnej wagi, Lueben. Jest
 to Saksończyk, któremu bynajmniej nie w smak idą tradycyjne wschodnio-pruskie metody.
Nie posiada się z oburzenia na bezprzykładną prowokację ludzi, zajmujących niemieckie
stanowiska urzędowe. I na to, że strzelano do bezbronnego i poddającego się Liśkiewicza.
Pan Lueben, siostrzeniec prezesa Sądu Rzeszy w Lipsku, Blumkego, jest cały czas najlepszym
przyjacielem uwięzionego Polaka.
Czyż nie przypominają się wzdragania komisji badającej Kalksteina?
Po trzech miesiącach wysłano Biedrzyńskiego wodą (przez Po­morze nie ryzykowano)
do Niemiec.
Mignął półwysep Hel jak daleki sen. Niebawem zamknęły się za więźniem podwoje lipskiego
więzienia.
Ale z procesem ociągano się. W Polsce aresztowano tego drania Fudę i Niemcy ciekawi
byli, ile mu Polacy wsypią. Wreszcie cie­kawość ich została zaspokojona. Wsypali
mu jedenaście lat.
Wtedy rozpoczął się proces monstre, podciągnięty terminem pod wybory na Śląsku.
Oskarżał prokurator generalny dr Werner, ten sam, który był oskarżycielem w sprawie
podpalenia Reichstagu.
Dr Werner wściekał się na Luebena, który przeforsował, że pytano go jako świadka.
— Niech policja okaże nam protokół pierwszy, spisany z Fudą. Zaginął. A właśnie z
niego byśmy widzieli, że to ze strony naszych władz zorganizowano prowokację, mającą
na celu ściągnąć w swe ręce nienawistne komisarza Biedrzyńskiego... Mam też grube
za­strzeżenia co do zachowania się komisarza Hartmana...
— Unerhört —
 szepce zgorszona publiczność. Widać sąd po­dziela jej zdanie, bo każe na dalsze
rozprawy zamknąć drzwi. Zastępca dr Wernera, wiceprokurator Neuman, woła z patosem:
— Biedrzyński to symbol, to awangarda polskiego ataku. To nie drobne zajście graniczne.
To fragment walki o odzyskanie Prus Wschodnich.
Wreszcie drugiego stycznia 1932 r. zapada wyrok: za przekro­czenie granicy bez przepustki
9 miesięcy, za przekroczenie z bro­nią 14 miesięcy, za usiłowanie zastrzelenia urzędnika
— pięć lat, za szpiegostwo sześć lat, razem dwanaście lat, a po kumulacji dzie­sięć.
A w motywach — owe jedenaście lat Fudy.
Skutego kajdanami w pasie i do ręki, wyprawiono komisarza Biedrzyńskiego do ciężkiego
więzienia w Luckau na Łużycach.
Aliści 18 maja 1932 r., w cztery i pół miesiąca po wyroku pośpiesznie mu kazano zejść
do kancelarii więziennej. Ogolili
, nader uprzejmie odświeżyli
 i odprasowali ubranie, a tak się śpie­szyli, że jeden Niemiec mu sznurował jeden,
a drugi drugi but — bo nie można było na pociąg się spóźnić.
Cóż się stało?
A właśnie piszę całe to opowiadanie, aby odwet wziąć sobie na słabej Polsce epoki
Kalksteina.
Nasi chłopcy poczęli pilnować Niemców.
Na pierwszy ogień poszedł Fuda. Machnięto mu 11 lat.
Potem Herr Oberkriminalsekretär Preiss
 przypadkowo wlazł za polską granicę. Zamiast wypić z nim po dawnemu, ze słowiańską
dobrodusznością, kufel piwa, wsadzono go do aresztu i zasądzono na 6 lat.
Następnie zdjęto z wagonu tranzytowego konwojenta Kopenatsaka, który był funkcjonariuszem
niemieckiej policji tajnej. Za­sądzono go na siedem lat.
Wreszcie kapitan Notzny z Schutzpolizei źle się o Polsce, będąc w knajpie na jej
terytorium, wyraził. Temu...
Ale najprzód powiedzmy, że komisarz Biedrzyński w dniu osiem­nastego maja wjeżdżał
na stację w Zbąszyniu. Witali go starzy koledzy, a córeczka naczelnika stacji podawała
kwiaty. Równo­cześnie z tegoż peronu wydawano Niemcom Fudę i tych innych połapańców.
I tegoż dnia przed sądem odbywała się rozprawa przeciw kapi­tanowi Notznemu.
Pan kapitan trzymał się pewnie i bezczelnie:
— Wiem, o co wam chodzi — mówił — chcecie mieć zakład­nika za Biedrzyńskiego. No,
to żwawo, wiele mnie nie obchodzi, ile otrzymam z tego dętego wyroku.
W świetnym był humorze pan kapitan. Bo to i dodatki, i nimb za te tam parę miesięcy
polskiej ciupy.
Sąd zawyrokował osiem lat. Równocześnie ktoś wszedł do sali. Po chwili już wszyscy
wiedzieli, że Biedrzyński został wydany.
Pan kapitan zbladł...
Sądzę, że nasi pogranicznicy znów mogą się odwiedzać. Bo Polska obecna nie jest Polską
z epoki Kalksteina. Nauczyła się chodzić tropem Smętkowym i może się przyjaźnić...
na realnych podstawach.
***
DO BOLESŁAWA CHROBREGO, PIERWSZEGO KRÓLA POLSKIEGO, POTEM POSŁALI, ŻE BOGA IEGO ZABILI
Y ZATOPILI, NIE ROZUMIEJĄC, SPROŚNE POGAŃSTWO, ŻE Ś. MĄŻ NIE ZDOBYWAŁ SIĘ NA BÓSTWO
OBYCZAJEM ICH BOGÓW, KTÓRZY TO IMIĘ SOBIE KRADLI.
Aleksander Guagninus „Kronika Sarmacyej Europskyej", Kraków, 1611
IM VOLKE GEBOREN ERSTAND UNS EIN FÜHRER
GAB GLAUBE UND HOFFNUNG AN DEUTSCHLAND UNS WIEDER.
(Ze wschodnio-pruskiego śpiewnika hitlerowskiego)
ŚWIĘTY WOJCIECH „GESPERRT”
Śmigły samochód stoi pod gazem. Czas szerokim lukiem zato­czyć koło po tej ziemi.
Oderwać się od cierpliwej biedy mazur­skiej, supłającej koronki pogwarek po zapieckach,
od mgieł nadjeziornych, w których domowym sposobem pełnią się diabelstwa na pół staropruskie,
na pół słowiańskie. Pojechać traktami szero­kimi, traktami bitymi na północ, gdzie
łęgi zielone poprzecinane są taśmami białych, wysadzanych dróg, a po łęgach pstrzą
się pstro­kate holendry. I gdzie w czworokąty stawiane, niby obozy wa­rowne, czerwienią
się surową cegłą domeny junkrów. Czas jechać w głąb tej ziemi, kędy już nie ma i
nigdy nie było śladu polskości, spojrzeć w trop Smętkowy, uciekający w pomrokę dziejów.
Jedziemy z Olsztyna na Dobre Miasto, Ornetę, Młynary — do Elbląga. Kraj robi się
coraz mniej polski, a rychło już nie ma wśród mieszkańców ani jednego Polaka. A przecież
to wciąż katolicka Warmia, Warmia przez trzysta lat należąca do Korony Polskiej.
Mury starych kościołów modlą się żarliwie pod kołpakami z oksy­dowanej miedzi. Niesłychana
elegancja, wdzięk ceglanych piruetów wypiętrzony ku niebu, zdradza pochodzenie od
tej samej ręki świetnych architektów włoskich, którzy nam zbudowali Kraków, Wilno
i całą Polskę.
Orneta
Elbląg
Elbląg — „przedrozbiorowa Gdynia", szachująca Gdańsk i w wie­cznej z nim wobec majestatu
Rzeczypospolitej rywalizacji, Elbląg, który w 1521 r. odparł Albrechta, a w 1577
r. Gdańszczan, wo­jujących z Polską, Elbląg patrycjuszowski i dostojny, nie został
pokonany ani przez okropny bezstylowy ratusz, ani przez ciężki pomnik Wilhelma I,
ani przez olbrzymie zakłady metalurgiczne i stocznie Schichaua.
Schodząc po śliskim pomoście, bierzemy zieloną ze starości łódź i jedziemy tłustą
wodą, na którą zbiegły się budowle starego Elbląga. Co jest w tej wodzie i w tych
murach, że zdają się do nich przylepione strzępy polskości? Ściszamy mimo woli glosy.
Wydaje nam się, że wszystko dokoła rozumie po polsku.
Potem z Elbląga jedziemy do Tolkmicka. Przywilej W. Mistrza z 1351 r. wspomina o
nim jako o osadzie polsko-pruskiej. Ale to było zbyt dawno. Obecnie Tolkmicko przywarło
do niebieskiej wody zalewu Wiślanego gamą szyldów niemieckich i re­klam.
Mit Opekta ist ihre Marmolade billiger!
Jedziemy dalej z górki na górkę, wśród wesołych gajów, otwierających raz po raz widok
na morze.
Frauenburg!
Frombork, w którym mieszkał wytworny biskup Warmii, poeta, epikurejczyk, przyjaciel
króla Stasia i przyjaciel króla pruskiego, rządzący Warmią, kiedy w niej w pełnym
blasku stała jeszcze pol­skość; Frauenburg — siedlisko najbardziej szowinistycznej
ka­pituły. Błąkamy się cichymi zakątkami tej starej siedziby, gdzie pod aplikacją
aż czarno-zielonych kasztanów stoją białe domki kleryckiej nauki.
Stajemy przed starą katedrą, przed basztą, w której ongiś gorzało w niestrudzone
noce światło z okna Kopernikowej pra­cowni.
Frombork
W ciemnej klatce schodowej, łączącej tę pracownię z katedrą, znajdujemy, zepchnięte
tutaj, ślady polskości. Po zakamarkach klatki schodowej po dziś dzień odprawują się
polskie procesje... na obrazach wiszących wzdłuż schodów. Idą grube szlachcice w
kontuszach, dołem obrazów malowane są polskie herby, a w całkiem ciemnym załomie
wisi ryty w miedzi portret Wła­dysława
 IV.
Schodzimy do katedry. Tłumy niemieckich turystów stoją przed wieloskrzydłym złocistym
ołtarzem, zamykającym się stopniowo w miarę posuwania się Wielkiego Tygodnia.
— Ach so! Das ist Himmelfahrt...
Idę ku przeciwległej ścianie. Tam w stallach siedzi niemiecki ksiądz, próbuje nowej
klawiatury elektrycznych organów i szybko o czymś po niemiecku rozmawia z majstrem.
I kiedy stajemy bezradni pośrodku wielkiego tumu, do Tiliisi mową tajemną z flizów
posadzki przemówiła płyta piaskowca...
— Patrz, tatusiu, nagrobek jakiegoś polskiego biskupa...
Teraz posuwamy się sobie wiadomymi, po omacku wyszukiwa­nymi ścieżkami. W kutych
drzwiach, dziele całego życia ambitnego majstra-artysty, znajdujemy herb Szembeków.
Zbliża się nowy tabun wycieczkowiczów. Co też powie im o tym herbie oprowadzający
zakrystian?
— Meine Herren und Damen — powiada —
es ist ein altes Wappen, welches man dwie kozy i drei rozy nennt.
A kiedy uchodzimy przez boczne drzwi od tej wschodnio-pruskiej niemczyzny, w tych
czarnych drzwiach, niby ryngraf tkwi kolorowy herb polski „Ostoja".
Od Fromborka, który na kształt guzika przypina do zalewu Wiślanego ostry kąt warmijskiego
trójkąta
, na Bruniewo
(Braunsberg),
 jedziemy do Bałgi, starego ponurego zamczyska, położonego wciąż jeszcze nad tymże
zalewem.
Jedziemy ziemiami starej Natangii, która
 była terenem głów­nych walk Prusaków z Niemcami. Tu, pod Bałgą, zostali pobici Prusacy
w 1238 r., tu w rok potem wrócili z przeważającymi si­łami i obsadzili garnizon.
Po dwuletniej walce o Warmię — Pru­sowie zostają pobici.
W 1242 r. wybucha pierwsze powstanie pruskie i trwa pięć lat. Zdławione bezlitośnie.
Bałga
W 1260 wybucha drugie powstanie pruskie. W dniu 20 wrze­śnia zapalają się stosy po
wzgórzach Natangii, Warmii, Pogezanii, Sambii, Bartonii. Krzyżacy zostają odrzuceni
na zachód. Na próż­no błagają o pomoc Cesarstwo Niemieckie. Niemcy są zaabsorbo­wani
napadami Tatarów.
Czternaście lat borykają się Krzyżacy z tym drugim powsta­niem. Prusaków prowadzą
synowie pruscy,
 kształceni w szkołach krzyżackich. Pomagają im Jadźwingowie, których wódz, Skumand,
zapędza się daleko na zachód. Wreszcie pada oblężona przez Krzy­żaków starożytna
Honeda tzn. Bałga, pod której ponurą basztą właśnie stoimy. Chytrością i podstępem,
waśniąc i przekupując
wodzów upadającego powstania, odzyskują Krzyżacy swe posia­dłości. Wreszcie krzyżacki
wójt tych ziem, Volrad Mirabilis, za­prasza
 co przedniejszych Prusaków na przyjacielską ucztę i truje. O, może to z tych ambrazur
sześćset sześćdziesiąt lat temu zrzucano do fosy psom na pożarcie ciała niebacznych
biesiad­ników.
Do Królewca jedziemy drogą, na której coraz większy ruch panuje. Bardzo licznie natykamy
się raz po raz na zmotoryzowane oddziały Reichswehry. Wszystkie, nawet osobowe, samochody
malowane prawem mimikry w łaciate plamy. Siedzą w nich wy­prostowani oficerowie,
którzy snadź uważają za niedopuszczalne opierać się o siedzenia. Sprawiają wrażenie
jakichś robotów, ja­kiejś armii monterów. Spotykamy na szosach oddziały ,,zmotoryzowanej
kawalerii" — armatki na dętych oponach samochodo­wych, jadące z szybkością najmniej
sześćdziesięciu kilometrów na godzinę.
I przed wiekami drogami tymi szły różne wojska na Króle­wiec, starożytną Regiomontanum,
 oblegane niejednokrotnie i z lą­du, i z morza.
Wszak to w 1454 r. Kneiphof, jedno
 z trzech miast, z których zrósł się Królewiec, wspomagany okrętami, nadesłanymi
przez Gdańsk, broni się przez czternaś­cie tygodni wojskom krzyżackim, wyczekując
pomocy polskiej... na próżno. Donosząc Gdańszczanom, że już dłużej nie może się bronić
i dziękując im za wierną pomoc, żali się
burmistrz Kneiphofu, dass der Herr König Land und Städte uns jammerlich verlassen
haben.
Haffstrom!   Niemal u wrót Królewca, o siedem kilometrów od niego odległy
. Tutaj w 1520 r. doszedł ze swymi wojskami Het­man Wielki Koronny, Firlej
Mi­kołaj, vir paritus,
 sławny wojow­nik, z Bukowiny towarzysz Olbrachtowy, pogromca Moskwicina Glińskiego,
poseł do Bajazeta, który tu w tej wojnie z ostatnim mistrzem krzyżackim
 wprowadził po raz pierwszy, nie znany dotąd w strategii, toczący się obóz.
Słyszałem, że Niemcy tablicę tu gdzieś ku upamiętnieniu tego zdarzenia postawili.
Wysiadamy z auta i idziemy pod kościół, na cmentarz, pod plebanię, do po­jedynczych
grup zarośli po po­lach, ale nie znajdujemy tablicy. Pytani ludzie też o niej nie
wie­dzą.
Za to spostrzegamy ogrom­ny odwłok cementowego schro­nu. Jesteśmy u zachodniej nasa­dy
półwyspu Sambii, który jak pięść wisi nad Prusami Wschod­nimi, rozdzielając zalew
Fryzki i Kuroński. Na tym półwyspie podobno skoncentrowane są po­tężne wypadowe bazy
lotnicze, z których samoloty w pół godzi­ny mogą znaleźć się nad War­szawa. Te bazy
są strzeżone bagnami i
szeregiem umocnień, idą­cych od zalewu do zalewu. Ta szara masa cementowa to zapew­ne
początek łańcucha.
Lepiej nie przyglądać się „te­mu" zbyt długo. „Tego" wszak nie  ma.  Mieszkaniec,
pytany o tablicę historyczną i dający uprzejme odpowiedzi, gdym go zapytał, co to
tam na skraju po­la, nagle i zaniewidział i zanie­mówił
.
Królewiec - spichrze
Królewiec wita nas już zapalonymi latarniami. Rozglądam się po jego asfaltowanych
jezdniach, po neonach i lampionach przed rozrywkowymi lokalami i myślę sobie, że
ten splendor i blask to łupy sztucznie ściągane z Rzeszy, to subwencje, to kanał
40-kilometrowy, łączący z morzem, przeprowadzony przed samą wojną kosztem 20 milionów
marek, to silos-olbrzym na pięćdziesiąt ty­sięcy ton zboża, to największa w Europie
fabryka celulozy, to olbrzymie spichrze, postawione po wojnie, to po wojnie wystawione
rządowym kredytem czterech milionów marek wielkie zakłady przetworów mięsnych, to
specjalne taryfy, to... jednym słowem ta rzeka pieniędzy, którą niepowstrzymanym
pędem wlewa Rzesza w to miasto, umierające bez polskiego zaplecza, miasto, które
w cią­gu ostatnich pięćdziesięciu lat przesunęło się w liczbie miast prus­kich, mających
ponad sto tysięcy, z piątego na czternaste miejsce pod względem liczebności.
Królewiec, oddalony od Odessy o 1150 km, a więc niemal tyleż co od Saarbrücken (1090
km), który mógłby
stanowić najkrótszą drogę pomiędzy Morzem Czarnym i Bałtyckim (w czasie traktatu
brzeskiego Izba Handlowa Królewiecka zażądała uregulowania Niemna do Grodna, Wilii
do Wilna, przebudowy kanału Oginskiego, trasy przez Augustów do Grodna itd), stałby
się wschodnio-pruskim Brugge, mimo
Ostmessy
 i wysiłki, gdyby nie sztuczne za­strzyki.
W Brugge mieszkało się w cichym hoteliku nad brzegiem za­ciągniętego rzęsą kanału.
Tu, zaprowadzeni przez uprzejmych autochtonów, siedzimy w starej stylowej knajpie
na drewnianych zydlach. I podczas kiedy „pomocnik" w skórzanym fartuchu pieczołowicie
otwiera butelczynę dosyć dziwnie nazywającego się wina
Nackt Arsch, przez okno, wychodzące na kanał, widzę las masztów.
Nazwa wina (nawiasem mówiąc, mającego doskonały bukiet) wywołuje, przeróżne asocjacje
u moich współbiesiadników. Jeden z nich nuci:
Ohne „i" hat gross und klein
Mit „i" möchte jeder sein.
Wszelkie kraje dyktatorskie są najwdzięczniejszym polem dla kawałów.
Pytają poborowego, jaki jest jego zawód. — Ich bin Gespannführer — odpowiada z dumą.
— Führer może być tylko Hitler — monitują go.
— Also ich bin Gauleiter.
Hitler kazał swemu fryzjerowi, by mu zaradził coś na ciągle obsuwający się na czoło
lok.
— Niech pan zajrzy tylko do tego, co się robi w pańskiej partii, to zaraz panu włosy
dęba staną.
Do skrzynki pocztowej (skrzynki dawniej były niebieskie, obec­nie zaś są czerwone)
wygłosił pewien urżnięty robociarz taką prze­mowę:
— Dawniej ty byłaś niebieska, a ja byłem czerwony. Teraz ty jesteś czerwona, a ja
jestem całkiem na
niebiesko (gam blau
— urżnięty). Ty masz dwie klapy i możesz je otwierać, a ja, bidula, mam jedną i tę
muszę trzymać dobrze zamkniętą.
Uważam, że ta metoda Berlitza zbyt jest może szybka jak na wiek Tirliporka, idziemy
więc do hotelu spać.
Parc Hotel
 przy­pomina najbardziej luksusowe hotele wielkich stolic. W jego sa­lach gra jazzband
i wszystkie stoliki są zajęte.
U wejścia wisi napis: „Żydzi w hotelu są niepożądani".
Mit „i" möchte jeder sein...
W nocy nawiedza mnie oryginalny sen. Śni mi się, że mam zlu­zować pewnego naszego
korespondenta na posterunku berlińskim. Mój polski kolega udaje się ze mną do urzędu
kanclerskiego, gdzie ma mnie akredytować.
Tymczasem naznaczona godzina przeciąga się i daje się zauwa­żyć jakieś zamieszanie.
Przebiegają do
gabinetu Hitlera Göring i Gobbels. Göring na pętelkach orderowych munduru ma tylko
dwie litery: S. K.
— Co znaczą te dwie litery? — pytam bladego młodzieńca, który pełni w tej sali funkcje
sekretarza.
— Siehe Katalog — odpowiada
 sekretarz — panowie wybaczą, że oczekiwanie ich się przeciąga; pójdę sprawdzić.
Po chwili wraca silnie wzburzony.
— Panowie! Urząd Statystyczny wykrył, że w Rzeszy Murzyni stanowią dwanaście, koma,
sześć dziesiątych procentu ludności. Führer zwołał nadzwyczajne posiedzenie Rady
Ministrów. Ważą się dwie koncepcje...
W tym miejscu rozlega się dzwonek telefonu. Właściciel samo­chodu dzwoni, że czas
wstawać.
Szybko mijamy koszarowe miasto, koszarowe pomniki niesa­mowicie fechtującego się
w stroju koronacyjnym Wilhelma I i Bismarcka, z
napisem: Wir Deutsche fürchten Gott, sont nichts auf der Welt,
 miasta, w którym chluba królewieckiej
 nauki, Kant, ma pomnik schowany w krzaki, a na uniwersyteckim gmachu pa­noszy się
jedenastometrowej wysokości pomnik Fryderyka Wil­helma
III na koniu i w wieńcu. Jeszcze głębiej niż pomnik Kanta schowane są księgi uniwersytetu;
w najstarszej z nich, przed wszystkimi profesorami, na pierwszym miejscu, wpisany
jest Stanislaw Rapajłowicz (Rapagelanus), herbu Rogala, który wykładał wszelakimi
językami, głównie po polsku i po łacinie,
incluswe
 po litewsku, z wyłączeniem wszakże niemieckiego, którego nie znał. Jest w tejże
księdze Abraham Kulwieć, herbu Łabędź, mój współpowietnik z powiatu kowieńskiego,
srodze z biskupem Pawłem Algimuntem w Wilnie o nowinki wyznaniowe wojujący, wykłada­jący
tu na tej
Alma Matris Regiomontanum.
Wiemy wszak dobrze, że to niepowrotna przeszłość, nic tu nie mamy do roboty w tym
 sztywnym, zimnym mieście, mieście, w któ­rym nie uświadczysz ani lajkonika, ani
rękawków krakowskich, ani lwowskiego św. Mikołaja, ani wileńskich kolędników, w mieś­cie,
które między tradycję tego kraju i swoje życie rzuciło morze krwi i nieprzebaczenia.
Pilno nam na te zielone pola, kędy owa krew się lała, na miej­sca bohaterskich zmagań.
To tu, na tych polach, gdzie flegmatyczne holendry podnoszą obojętne przeżuwające
pyski, w mlecznym zapachu i dosytnim, to tu w krąg, wypryszczone czerwonym trądem
bez miary i bez końca wznoszonych z
Osthilfe domków osadniczych — ciągną się pola Rudawy.
Aż przyszła wielka bitwa na polach Rudawy,
W której dwadzieścia tysięcy młodzi litewskiej poległo.
„Tam Schynkol, Groph z Bytenu, mężnie przebijając uffy nie­przyjacielskie, z wielkością
rycerstwa niemieckiej szlachty poległ i więźniów niemało poganie nabrali. A iż mieli
łotrowski obyczay po zwycieztwie na ofiarę Bogom swym więźnia co nayzacnieyszego
palić: Syraka, szlachcica Magdeburskiego, na ten czas więźnia, przez miotanie losów
na te ofiarę wybrali. A gdy był od znajo­mych pogan po dwakroć uproszony, trzeci
raz gdy nań los padł, sam się w to dobrowolnie podał. I tak Syrkas, zacny Rycerz
we zbroi y z koniem, na którym siedział, żywo iest spalon". (Aleksan­der Guagninus,
Kronika Sarmacyej Europskyej, Kraków 1611).
To był rok 1375. Ostatnia tu odbyła się próba zmożenia Krzy­żaków pierś w pierś,
bez polskiej pomocy. Wojska litewskie pod wodzą Kiejstuta zmogły na razie Krzyżaków.
Legł ich wódz, ry­cerz von Schindekopf.
Ale karta się odwróciła.
Siedząc na głazach pomnika rycerza Schindekopfa, rozpamiętywujemy te zdarzenia niedoszłego
Grunwaldu.
Nierychliwy jest Pan Bóg i losami narodów gospodaruje sobie zwolna i nie śpiesząc
się. Po wiejsku.
Dnia tego zwiedziłem zabytek, który swoją przeszłością, urządzeniem i sposobem oprowadzania
daje charakterystyczne wejrzenie w ducha niemieckiego, rządzącego tym krajem, w dzi­waczne
pomieszanie żołdackiej surowości, mnisiego mistycyzmu, wykrętnego zakłamania i naiwnej
megalomanii.
Każdy kult ma miejsca oficjalne, zwiedzane przez obcych, uznane, w których każdy
cud musi być zweryfikowany, każde wyjaśnienie jako tako na historii oparte.
I każdy kult ma miejsce po zakątkach głuchych rzucone, w któ­rych bujnie rozrasta
się, nie strzyżona ręką poprawiaczy i weryfi­katorów, legenda.
Malbork to taki reprezentacyjny punkt kultu krzyżackiego. Do tej Mekki ściągają nie
tylko wierni, ale i turyści.
Lochstädt, w którym tego dnia znaleźliśmy się, jest położony za światem.
Jeśli półwysep sambijski jest najbardziej wyizolowanym punktem Prus Wschodnich, otoczonym
z trzech stron morzem, a z czwartej od reszty kraju odciętym bagnami (i obecnie —
umocnieniami żelbetowymi), to od tego półwyspu biegnie wąska mierzeja, w któ­rej
czubku tkwi oko piławskiej fortecy, Kudaku Prus Wschodnich, i baczy na wąską przerwę
w mierzei, którą z zatoki polskiej moż­na się dostać na Królewiecki kanał.
Jeśli ta mierzeja, biegnąca od przylądka, jest za światem, to najbardziej za światem
w niej jest Lochstadt, pobudowany po stronie wewnętrznej, a więc we wnęce zalewu.
Do tego to starego krzyżackiego zamku pielgrzymuje tylko niemiecki turysta. Tutaj
swobodnie rośnie wielka legenda krzyżacka, tutaj, w miejscu zesłania najbardziej
typowego Krzyżaka, dumają o losach tej ziemi zastępy wędrującej młodzieży.
Piękne i prymitywne, mistyczne i surowe jest to miejsce zesła­nia Wielkiego Mistrza
Henryka von Plauen.
Po refektarzach braci zakonnych i po ścianach kaplicy biegną kunsztowne arabeski
w cegle, glazury cudnie kolorami wypalane. Diabła wizerunek raz po raz w nie wpleciony,
przypominający diabelskie sprawy, które mieli mieć zawsze przed oczami rycerze Marii,
tkwiący w ponocnych modłach, w walce ze zbytkiem, śpiący w twardych ceglanych niszach
rycerskich dortuarów.
Tu ta kołatka wzywała ich na jutrznie. Tu tymi wirydarzami szli, majacząc sylwetkami
kapturów. Przy tych stołach pożywali su­rowe trapezy w milczeniu absolutnym
. Komtur, zwierzchnik zam­ku, jadał sam — jak to obecnie przepisy nakazują dowódcy
bo­jowego okrętu.
W sklepionych podziemiach spoczywały najtajniejsze tajemni­ce zamku — sprzęt przeciwszturmowy.
Głazy, kotły ze smołą, kotły na ukrop, naręcze żagwi. Pod surową pieczęcią tajemnicy,
aby zaś wróg, widząc, ile jest punktów obrony, nie przygotował większej ilości drabin
oblężniczych.
Istotnie, ten zamek to był okręt bojowy wśród wzburzonych fal Sambii. Żadnych śladów
rycerskiego patosu. Przeciwnie. Na jednym ze starych fresków widzimy scenę ze świętym
Jerzym, po­traktowaną dziwnie: godzi on włócznią w paszczękę bezzębnego smoka w obronie
jakiejś jawnie klempowatej Dulcynei. Przewod­nik nam objaśnia, że temat był potraktowany
celowo humorystycz­nie — miał być skutecznym antidotum dla braci na omamienia legendami
błędnego rycerstwa, dla tych braci, którzy bynajmniej nie potrzebowali szukać przygód,
lecz twardo dzierżyć miecz
w służbie rzemieślniczej i żołdackiej na wschodzie. Żadnych rozczuleń — na to mogli
sobie pozwolić bogaci paniczykowie, minnesingerujący po zachodzie.
Dies ist kein stechen an dem Bodensee
Ist kein Turnier, auf fränkscher Minneburg
Ein Kampf ist's um dies Land, um unser Land
Mit einem Feind, topfer und stark — wie wir!
Tak poucza W. Mistrz gości z zachodu w poemacie Agnes Miegel.
Żadnych indywidualności. Kto zbudował zamek, skrzętnie było zatarte. Pono groziła
śmierć temu, kto by tę wieść
podał. Nie jednostka — wszystko zbiorowe społeczeństwo mnichów.
Res publica termitów!
Z wykuszu w wieży spojrzałem poprzez zatokę ku zamglonemu południu, tam gdzie leżała
ta całkiem różna moja Ojczyzna, tam, skąd przyszedł ze Słowem Bożym święty Wojciech,
gdzie stawało się misterium Unii.
Właśnie to przed tymi niewiadomymi mocami mojej Ojczyzny ugiął się najbardziej nieugięty
z Wielkich Mistrzów, ten najdziel­niejszy z dzielnych von Plauen, który po klęsce
grunwaldzkiej w trzy tysiące luda Malbork obsadził, oblężenie Jagiełłowe zwy­cięsko
przetrzymał, Mikołaja z Ryńska, zwolennika Polski, na gardle pokarał, zadźgać kazał
burmistrzów
gdańskich Retzkaua i Hechta, i
 ciała ich pokłute nożami zbójów w kurz uliczny, przed oczy żony i córki wyrzucić.
Szalał nieugięty von Plauen, bojownik niemieckiego programu, ogniem i żelazem wypalał
zdradę, uczył krwawo wierności Zako­nowi, zaciągał coraz to
nowych soldnerów,
 zbroił chłopstwo, bił monetę, ściągał wszystkie bogactwa kraju w żarłoczną gardziel
woj­ny, wielkim głosem przyzywał niemiecki zachód.
A w tym kraju moim, na zamglonym południu, za borami, puszczami nieprzejdzionej Wildniss
rozjarzał się blask rzeczy nie­pojętych.
W 1413 r. stanęła Unia Horodelska:
„Wiadomo wszystkim, że nie dostąpi łaski zbawienia, kto nie będzie wspierany tajemnicą
miłości, która nie działa opacznie, która promienieje własną dobrotą, zwaśnionych
godzi, pokłóco­nych łączy, uśmierza gniewy i daje wszystkim pokarm pokoju, roz­proszone
zbiera, znękane krzepi, nierówne gładzi, krzywe prostuje, wszystkie cnoty wspomaga,
a żadnej nie szkodzi, miłuje wszystkie i jeśli kto pod jej skrzydła się schroni,
znajdzie bezpieczeństwo i nie będzie nigdy obawiał się znikąd napadu. Przez nią prawa
się tworzą. Królestwa rządzą, miasta porządkują i stan Rzeczy­pospolitej do najlepszego
końca dochodzi; ona się we wszystkich cnotach wybornie mieści, a kto nią pogardzi,
ten wszystko utraci"'.
I w tymże 1413 roku runął von Plauen. Przez braci zakonnych. którzy ulękli się wojny
z Polską, zesłany do Lochstadtu, tutaj życie zakończył.
Dopieroż nam współczesne Krzyżaki z pompą ciało jego prze­wiozły na malborski zamek.
Trumnę jego w krypcie zdobią wciąż świeże kwiaty, wciąż nowe hackenkreutze, wciąż
nowe wstęgi z wy­razami hołdu dla obrońcy niemieckiego wschodu.
W Lochstadt... pozostało puste miejsce i niczym nie skrępowana legenda. Wciela się
ona w młodym kustoszu zamku, jeśli się nie mylę, wykreowanym na tę godność z jakiegoś
nauczyciela ludo­wego.
Upadek W. Mistrza von Plauen tłumaczy on tym... że W. Mistrz zaczął wojnę z Polską
bez siedmiomiesięcznego wypowiedzenia wojny, jak tego wymagał obyczaj rycerski. Wrażliwi
na to bracia zmyli plamę ze swej rycerskiej czci, więżąc go dożywotnio w tym sambijskim
odludziu.
Malbork, według tego oryginalnego historyka (zapowiada nam niebawem przyjazd do Polski
dla studiów archiwalnych celem roz­wiązania niektórych dręczących go kwestyj historycznych),
upadł na skutek tego, że Iwan Groźny, Żyd z pochodzenia, nie chciał płacić za bursztyn,
otrzymywany z Prus Wschodnich, nie było więc czym płacić wojsk najemnych, które wydały
zamek Polakom.
To ostatnie zgadza się z prawdą, ale że Iwan Groźny był Żydem i Devisenverbrecher
to już dorobek naukowy
made in Lochstädt ad usum bieżącej chwili politycznej.
Przewodnik jest zasugerowany pobożnością braci i dowodzi, że dzieje zanotowały tylko
pięć wypadków
nieskromnego zadawania się braci zakonnej z płcią piękną, tak jakby ich własny niemiecki
kronikarz, mnich Simon Grunau, nie stwierdził, że Zakon
hat dennoch vom babst und vom stull zu Rohm das privilegium, dass wir uns mogen mit
Jungfrauen erlustigen,
 jakby polscy kronikarze ze zgrozą nie notowali
 wypadków 1439 r., kiedy Krzyżacy masowo topili mężów ładnych żon.
Zabawnie brzmi w ustach tego kustosza narzekanie na „hanieb­ny" pokój toruński, jeśli
się przypomni, że „haniebnym" nazy­wają Niemcy traktat wersalski, a okres między
drugim pokojem toruńskim a rokiem 1525, kiedy Albrecht złożył hołd, był akurat tak
samo pełniuśki jęku, tak samo jak i obecnie lamentu na od­cięcie Prus Wschodnich
od krajów niemieckich przez znajdujące się w rękach
polskich Pomorze, takich samych domagań się w imię komunikacji krajów między Wisłą
a Pomorzem Szczycieńskim, takich samych manifestów, jak np. manifest W. Mistrza z
1519 r. mówiący o
abgefallene Unterthanen (teraz powiada się o geraubte Gebiete).
Przejeżdżamy przez wąską mierzeję na brzeg, ku pełnemu mo­rzu podany. Wysiadamy z
auta i idziemy drogą piaszczystą w so­snowy las. Na wyniesionej lasu tego polanie
stoi wielki prosty krzyż, kuty z żelaza. W tym
miejscu, w Tenkitach, padł pod cio­sami
 pogan, w czasie odprawiania mszy pod dębem, pierwszy mę­czennik słowiański, z czeskiej
krwi królewskiej, z polskiej matki Strzeżysławy, Chrobrego druh serdeczny i planów
wielkich po­wiernik, święty Wojciech, Adalbertus.
W małej książeczce, „Dwudziestu czterech obrazkach", która pierwsza mnie o Polsce
uczyła, pamiętam, waga była wymalowana. Na desce wielkiej, na konopnych sznurach
umocowanej, spoczywało ciało Świętego, na drugiej desce piętrzyły się złote dzbany
i przeróżne kosztowności, a ciała przeważyć nie mogły, a uboga kobieta położyła grosz
i waga poszła w górę, aż wąsate Prusaki, dzierżą­ce srogie włócznie o płaskich i
szerokich ostrzach, ulękły się w Panu.
Te obrazki tkwiły we wspomnieniu i tkwią dotychczas jak kolo­rowe kołki, do których
przychodziło życie i przeciągało misterną sieć asocjacyj w przeszłość, na sąsiednie
zdarzenia i wypadki, w te­raźniejszość, w przyszłość.
Kiedy stanąłem nad brudną wodą Elstery, nie zastałem już Księ­cia Józefa, skaczącego
w rozwianej huzarce w jej nurty; przy­szedł moim wspomnieniom w całonocnej męce w
pałacyku „Pod Blachą" po powrocie z Moskwy, kiedy rozpacz kazała mu chwytać za pistolety
i kiedy targował się z Bogiem o honor Polaków.
Nad brzegiem Czarnego Morza zsiadł już z konia złocisty War­neńczyk; byłem myślą
z nim w wawelskiej komnacie, na cichych szeptach z nuncjuszem.
Nad Prutem między Cecorą i Mohylewem nie zwidział mi się hetman, podtrzymywany pod
ręce, jak na siwą jego głowę spada błyskawica zakrzywionych jataganów, ale pani Żółkiewska,
przetapiająca srebrne łyżki na potrzebę, której nie umiała zaopatrzyć Rzeczpospolita.
I nie białą sukmanę Naczelnika widziałem na polach maciejowickich, jedno tak jak
mi w oczach została Solura — w której ci­chy „ostrowidz" nie dał się zwieść „uwodzącym
wieściom".
O świętym Wojciechu niewiele wiedziałem. I dlatego, kiedy pa­trzyłem na krzyż jego
pamięci dźwignięty, myślałem o powtarza­jącym się polskim micie Habdanków, micie
Ossolińskich, o micie złota, które niedbale zostaje upuszczane na bruki rzymskie,
do skrzyni niemieckiego cesarza, o micie biednej wdowy, której pie­niądz zaważył,
bo symbolizował miłość.
Aż kiedy na południu, w Polsce, pękło przepełnione uczuciami serce narodu w powstaniu
1831 r., emigrantka, margrabina Wielopolska, dźwignęła krzyż.
Krzyż podmyło morze. Był wysoki, z drzewa, jak nasze pole­skie krzyże, jak litewskie
„smutkialisy".
 Znowuż nie było nic.
Aż przyszedł rok 1897,
dżiewięćsetletnia rocznica męczeństwa. Ponieważ więc tak wypadało z historycznego
rozkładu jazdy, z ko­lejki „Jubileumsów", przyszły pastory i ufundował Zbór Ewan­gelicki
jeszcze jeden
Denkmal
 z lanego żelaza, uczciwie u jego na­sady pisząc, że krzyż odlała
Giesserei zu Königsberg in Preussen,
a pierwotnie go ufundowała Wielopolska.
Heilige Adalbertus więc jest uczczony lanym krzyżem
 z że­laza, zakatalogowany i mianowany patronem Prus Wschodnich. Daje to złudne gwarancje,
że się ukoi żar jego niespokojnego du­cha, który przepala dzieje tej krainy, żar
tej miłości ludzi, stwo­rzenia wszelkiego i Boga, który obejmuje wszystko. Że te
wspo­minki da się temperować, że tą miłością, ślepą, nierozumną, sza­loną — da się
popędzać turbiny w młynach, w których się miele Smętkowe ziarno.
Idziemy ku brzegowi morskiemu. Spada przed nami stroma ściana brzegu, odwieczna ściana
bursztynowego wybrzeża, po której chodzi wiatr otwartego morza.
Morze to, połyskliwe i błękitne, ściele się w bezkres. Chcemy zejść wykąpać się.
Widzimy na morzu dwa holowniki i wielką barkę, którą na brzeg na grubych linach ciągnie
kilkudziesięciu ludzi. Brzeg i całą tę operację otacza łańcuch cywilów, trzyma­jących
rowery.
Na widok nasz podchodzi jeden z nich, zapewne zwierzchnik, i pyta, czego tu szukamy
i skąd jesteśmy.
— Chcemy się wykąpać, jesteśmy z Warszawy.
— Aus Warschau!... — ręka odwija klapę marynarki, ukazując znaczek tajnej policji.
Przyglądam się temu stróżowi miejsc podwójnie świętych: bo u podnóża niejako krzyża
patrona Prus Wschodnich i u podnóża Pilawy, wielkiej twierdzy morskiej, która jest
tuż i której gwoli pełnią się tu na tym morzu jakieś wyładowania czy załadowania,
czy umocnienia, czy inne diabelskie sprawki.
„Jest w
kwiecie lat męskich, wysmukły. Twarz mocno opalo­na, prawie ciemna. Na policzkach
i na brodzie, na dolnej i górnej wardze widać przy jaskrawym świetle smugi, mimo
starannego ogolenia twarzy. Ciemne jego źrenice świeciły pod daszkiem nasu­niętym
na oczy. Paląc, wypuszczał spomiędzy kłów kłęby niebies­kiego dymu".
Tak opisał Smętka nowoczesny brat Iwo, tropiciel jego zawzię­ty — Żeromski.
— Strand ist gesperrt.
Zurück...
I kiedy wracamy ścieżką w las popod pomnik Świętego, wy­rasta tuż przy nas figura
rowerzysty. Bez ceremonii depcze nam po piętach.
A gdy wychodzimy z lasku, okalającego wzgórze
 męczeństwa, już na wszystkich wylotach, na wszystkich wzgórzach zeń wiodą­cych —
stoją pikiety z rowerami.
Święty Wojciech,  zrabowany  świętokradczo patron, jest gesperrt.
***
ŁAPIEMY JUŻ TRZYLETNIE DZIECI. SKORO TYLKO DZIECKO ZACZYNA MYŚLEĆ, WCISKA MU SIĘ
W RĄCZKĘ CHORĄGIEWKĄ, POTEM PRZYCHODZI SZKOŁA,
„HITLERJUGEND".
 PARTIA, SŁUŻ­BA WOJSKOWA. NIE ODSTĘPUJEMY CZŁOWIEKA ANI NA CHWILĘ, A SKORO JUŻ TO
WSZYSTKO MA ZA SOBĄ, PRZYCHODZI SŁUŻBA PRACY
(„ARBEITSFRONT")
 I PONOWNIE BIERZE CZŁOWIEKA W SWE TRYBY I NIE POPUSZCZA GO AŻ DO GROBU, CZY CHCE,
CZY NIE CHCE.
Dr Ley, kierownik „Arbeitsfrontu"
TWIERDZE NIEMCZYZNY
SIEDZI JESIOTR W GANKU
W LELUJOWYM WIANKU,
A MY JEGO JESIOTRZĘTA
MUSIM SKAKAĆ, NIEBOŻĘTA,
OBKOŁO NIEGO...
(Mazurska piosenka ludowa)
Kiedy się jedzie dołem, dołem tych spraw tego ludu, tej orga­nizacji — wyczuwa się
głucho rytm krwi, jaką pompują gdzieś tam po centrach działające potężne tłoki. To
bije — serce niemieckie. To jakieś muskularne, brązowe ręce tłoczą ten smar ideo­wy
w ziemię ospałą i bezwolną, ziemię
związaną i sparaliżowaną, ziemię położoną na operacyjnym stole.
Jest taka powieść Wellsa — w której niesamowity uczony ekspe­rymentator, osiadłszy
na izolowanej wyspie
(Ostpreussische Insel!),
drogą bolesnych operacyj, łącząc żywe członki zwierząt trawożernych i mięsożernych,
wytwarza okropne potwory.
Napatrzyłem się tych okaleczałych ludzi dosyć — chciałem zo­baczyć stół operacyjny.
Jest pod Szczytnem miejscowość Jabłonka — siedziba niemiec­kiego uniwersytetu ludowego.
Pojechałem tam niewiele myśląc. Był to krok nieroztropny i beznadziejny. Jabłonkowski
uniwersy­tet jest kuźnią germanizacji. Cóż może być za rozmowa z polskim dziennikarzem?
Ale jeśli
Angriff
 mógł mi proponować artykuły na temat
Ein Pole erlebt Ostpreussen,
 to ja mogę dyrektorowi tego zakładu zaproponować wywiad. Jak przyjaźń, to przyjaźń.
Nieprawda?
Auto podwiozło mnie pod stary ziemiański dwór. Po śmierci dawnego właściciela — ziemię
przejął rząd, ów zaś właściciel tuła się po okolicy jako
Doppelgänger
 (widmo), jak mnie z przestra­chem w głosie informowała następnie ludność.
Wszedłem do obszernego hallu, który przerobiono w starogermańskim stylu: wielki komin,
dużo dębu, rogów, tarcz. W domu było cicho, aż w uszach dzwoniło. Zajrzałem do przyległych
pokoi: jeden z nich był pokojem stołowym, drugi biblioteką.
Wróciłem do hallu i rzucił mi się wystawiony w ramce spis uczni tej kuźni germanizacyjnej.
Czytałem: Ericha Szczech, Lifa Mrówka, Lydia Malinka, Olga Krassowski, Hedwig Brodowski,
Olga Zimek, Herta Czepieluch, Erna Wentzek, Lotta Wieczorek, Lena Wielgosz, Erna
Brzeska, Luise Kaletka, Ruth Pyko.
Rozumiem, że czasem irytuje Niemców ta stuprocentowa polskość nazwisk.
Np. Abend pt.
Pani Nazi in Preussen
 podaje na liście kandydatów hitlerowskich do pruskiego landtagu nazwiska: Adamczyk,
Adamek, Czarnowski, Grzegórzek, Jobski, Kiliński, Krzyżok, Opałka, Respondek, Rusek,
Słowik, Sojka, Sosna, Trzeciak...
Kiedy dojechałem do litery „P", przerwało mi zbożną czynność jakieś żeńskie indywiduum,
któremu wręczyłem bilet, legitymację i list
Angriffu.
W tejże chwili zaroiły się schody, prowadzące z piętra, mło­dzieżą. Było tego kilkadziesiąt
osób. Twarze przeważnie mazurskie, poczciwe brachocefale o kurnosych rysach.
Stało to bractwo pod dębową tarczą, na której było wypisane (w Niemczech od ręcznika
do pomnika wszystko opływa w sen­tencje):
Und handeln sollst du so, als hinge
Von dir und deinem Tun allein
Das Schicksal ab der dcutschen Dinge
Und die Verantvortung var Dein.
Teraz przyszła pani dyrektorowa, młoda Niemeczka o dzielnej ideowej twarzy, i przeprosiła,
że mąż jest tak straszliwie zajęty z powodu
Altschülertagung (zjazd
 starych uczni), że nie może mi literalnie ani chwili poświęcić.
Użyłem wobec tego chwytu, któregom się nie uczył wprawdzie, jak pan Wołodyjowski,
u białogrodzkich Tatarów, ale u naszej starej kucharki Litwinki. Na wszystkie wywody
uprzejmie się zga­dza, potakuje, kiwa
potwierdzająco głową, po czym mówi: „Tak, to tak, alia..." I wiadomo, że choćbyś
nie wiem jak chciał,
 człeku, zamówić chłodnik, będziesz jadł ostatecznie kapuśniak.
W pierwszym starciu ta metoda litewska zwyciężyła. Pani uległa i poszła po męża.
Czułem się jak Kiejstut pod Rudawą w pierwszej fazie bitwy.
Przyszedł pan dyrektor, młody hitlerowiec w mundurze, równie sympatyczny jak i jego
żona. Bardzo przeprasza, ale zupełnie czasu nie ma z powodu zjazdu.
— Wystarczy mi dziesięć minut...
Bardzo żałuje, ale nawet dziesięciu, nawet pięciu minut czasu nie ma do mojej dyspozycji.
Może będę łaskaw pofatygować się innym razem...
Odprowadza mnie do auta. Przed domem stoją grupy mło­dzieży. Spostrzegam dwie panienki
w barwnych kostiumach, w któ­rych poznaję stroje tzw. „Szwabów",
Niemców z Banatu. Kiedym się włóczył po Banacie, dosyć mi się Rumuni nauskarżali
na ko­mitywę
 miejscowych Węgrów i Niemców. A więc uniwersytet w Ja­błonce ściąga również obcokrajową
niemczyznę.
Pytam, czy mogę sfotografować budynek. Dyrektor bardzo ża­łuje, ale nie uważa tego
za możliwe. Szuka jakiejś grzecznościowej formułki, jakiegoś pozoru tego zakazu,
ale nie umie go znaleźć.
Więc, po prostu, krzyżujemy ze sobą spojrzenia, które nie są w stanie nic już maskować.
Auto rusza. Z ganku patrzy za nim w milczeniu grupa młodzieży, wśród której tkwi
jakiś majesta­tyczny grubas.
— Kto to jest? — pytam szofera.
— Miejscowy, szczycieński starosta.
Po obiedzie w Szczytnie, kiedy oglądam obozowisko zmotory­zowanych Cyganów, podchodzi
do mnie jakaś utleniona Gretchen, z kaczym zresztą noskiem, ale ubrana nadzwyczaj
starannie i z wy­zywającą i wiele wróżącą elegancją. Zaczyna rozmawiać o Cyganach.
Interesuje mnie ta jejmość, której profesji w małym Szczytnie nie umiem sobie umiejscowić,
więc idziemy na kawę, która się zmienia w butelczynę zamrożonego wina
Pissporter Goldtröpfchen.
Dama niesłychanie i niezdarnie interesuje się moją skromna osobą. A co robię, a gdzie
jadę, a u kogo w Olsztynie mieszkam, a z kim w Szczytnie przestaję, a na jakiej ulicy
w Warszawie mie­szkam.
Mówię, że na Szczebrzeszyńskiej i mam rzetelną uciechę, wi­dząc, jak Niemeczka mocuje
się z tym piekielnym słowem, jak stara się zapamiętać, jak pyta, co to znaczy po
polsku.
— No, cóż znaczy? Miasto tak się nazywa — Szczebrzeszyn... Na Niemeczkę poty biją.
Widać ma instrukcję, aby wybadać mnie niepostrzeżenie.
— A może to leży koło jakiegoś innego miasta — Pyta mdlejącym głosem.
— Naturalnie — oświadczam z miłą gotowością — w Polsce miasta są gęsto rozsiane.
Szczebrzeszyn leży między
Brzmichrząszczem, Trzypstreprzepiem i Pietrzewieprzepieprzem.
Jestem stary koń. A takiej uciechy nie miałem nawet wtedy, kiedyśmy łacinnikowi posypali
tabakę i stary straszliwie krzyczał i raz po raz kichał.
Niemeczka widać zrezygnowała z subtelności wszelkich i na papierowej serwetce zapisuje:
Schtschepscheschynnstrasse 3.
I znowu sytuacja jest jasna. I znowu nasz wzrok się krzyżuje.
— Muszę iść, mamusia niepokoić się będzie.
Ach ty, wydro! Widziałem dziś tę twoją mamusię z wąsami, z brzuszkiem i w cwikierze
na tarasie uniwersytetu jabłonkow­skiego.
Innym razem jechaliśmy z puszczy Rominckiej, puszczy, w któ­rej Wilhelm II postawił
zameczek myśliwski z drzewa w stylu skandynawskim, a obecnie
poluje Göring.
Był wieczór, gdyśmy przejeżdżali przez jakąś mazurską wieś. Auto nasze, posuwając
się wiejską drogą, wśród rżysk, wyłaniało w słupie reflektorów kopce zżętego zboża.
Poza kręgiem światła stała ciemń. Z nagła wysuwały się z niej czarne, uśpione wsie.
W jednej z nich z chałupy buchnęła nagle fala oślepiającego świa­tła. Od stojącego
przed domem auta był przeciągnięty do wnętrza domu kabel.
Jupitery! Ani chybi ekspedycja filmowa, o której słyszałem, że uwija się po Mazurach
i nakręca film.
Zatrzymuję auto, idziemy pod chałupę. Wspinamy się do okna (to wówczas Sancho Pansa
osunął się, zawisł na nosie i na resztę podróży zwał się
Kartoffelnase). Widzimy wnętrze izby, oświetlone jupiterami.
Przy stole nad miskami siedzi rodzina chłopska ma­zurska, a między nią aktorka filmowa,
przebrana za chłopkę.
Posyłam bilet. Chcę mówić z kierownictwem. Wychodzi pa­nienka w ciemnym sweterku.
Nic w niej nie ma z „branży filmo­wej'', za to sto procent „wydry społecznej"'. Mówię,
że jestem dzien­nikarzem, że piszę książkę o Mazurach, że chciałbym nabyć fotosy
tego filmu, że będzie to nawet dla filmu pożądana „forreklama".
— Skąd pan jest?
— Z Warszawy.
— Ach!... Nie, to jest niemożliwe. Nie daję za wygraną.
— Niech pani da adres wytwórni, to się z nią skoresponduję. Wychodzi spomiędzy jupiterów
pan z podwiniętymi rękawami:
— Proszę pana, my panu sprzedać fotosów nie możemy, bo nimi dysponuje całkowicie
ten, kto nam powierzył zdjęcia.
— Kto mianowicie?
— Bund Deutsladien Osten.
Ta pani jest jego sekretarką.
Piękny ukłon. Odjazd.
W ciemnej ulicy mija nas miarowym krokiem oddział umundu­rowanych dziewcząt. To
Bund Deutscher Mädel
 idzie statystować. Obraz będzie się nazywał: „Co Bóg połączył..."
I kiedy już jesteśmy za wsią, uderza nasz słuch chóralny śpiew.
Za nami okna jaskrawo świecą jupiterami.
Odkryliśmy jeszcze jedną twierdzę Niemczyzny.
Ziemia ta obfituje w liczne twierdze, które na niej stały dawnymi czasy i pełniły
rolę obronną. Ziemia ta obecnie ma takie duchowe twierdze.
Oto jakie organizacje brały udział w zjeździe Bund Ostdeutscher Vereine:
1. Vereinigte Verbände heimattreuer Oberschlesier
2. Bund heimattreuer Ostpreusser
3. Reichsverband der heimattreuen Ost- und Westpreusser
4. Memellandbund
5. Reichsbund der Posener
6. Deutscher Ostmarkenverein
7. Reichsverband heimatliebender Hultschiner
8. Heimatdienst Allenstein, Marienwerder, Tilsit itd.
9. Arbeitsring ostdeittscher Sludentenverbände
10. Deutscher Frauenverein für die Ostmarken
11. Reichsverband der Danziger
12. Grenzmarkdienst Posen-Westpreussen
13. Notgemeinschaft der mittelschlesischen Ostgrenzenkreise.
Organizacje te krzewią się na gruncie niemieckiego poczucia organizacji i stadności.
Te cechy na razie ujmują przybysza z zachodu. Jest przyjęte u nas narzekać na brak
kontaktu, jaki w Polsce zawiera osobnik z masą. Ulica polska, na której coś się wydarzy
w obecności dwu­stu osób, prezentuje nam dwustu oddzielnych gapiów. Na zacho­dzie
łączą się oni w tłum. Tam rozmawiają oni ze sobą łatwo, są dla siebie uprzejmi, koleżeńscy,
pomocni. Mają wspólne oburzenia i zachwyty, wspólny śmiech. Jednostka przestaje się
czuć tak nieznośnie samotnie. Jest wkoło niej setki
Volksgenossen.
My, ludzie wschodu, asymilujemy się chętnie do tego łatwiej­szego stylu życia.
Pewien polski literat, nazwijmy go Iksowski,
jechał do Brazylii. Na transatlantyku miał towarzysza, Niemca, przy stole. Siadając
do stołu, Niemiec powiedział
Mahlzeit!
 (smacznego!...) Literat, nie umiejący po niemiecku, grzecznie odpowiedział „Iksowski''.
Scena się powtarzała przy każdym posiłku, aż Polak począł się burzyć i pytać innych
towarzyszy podróży, co znaczy to przed­stawianie się pana Mahlzeita
 przy każdym posiłku. Wyjaśniono mu, co znaczy to słowo, więc przy najbliższym posiłku
ubiegł są­siada i pierwszy grzecznie go pozdrowił:
— Mahlzeit!...
— Iksowski — zrewanżował się Niemiec, uważając, że życzy dobrego apetytu w polskim
języku.
Toteż przy dłuższym pobycie ta ciągła „wspólna komunia" prze­staje zachwycać. Człowiek
z przestrachem patrzy na tłumy, wy­lewające się z miejsc publicznych, tłumy, zaopatrzone
w klapach wielkimi plakietami, oznaczającymi przynależność do
Vereinów,
tłumy, cechowane w ten sposób w hodowli ludzkiej, noszące niby końskie paszporty.
Człowiek musi bez ustanku podnosić rękę w hitlerowskim po­witaniu, mówić Heil, mówić
Mahlzeit,
 człowiek bez ustanku czuje na sobie kłujący wzrok otoczenia, nakazujący w tym momencie
mówić
prosit, w innym
krzyczeć hoch!, człowiek ani na chwilę nie może, nie ma prawa być samotny.
My, biedne, wschodnie dzikusy w zabawny nieraz sposób bro­nimy się przeciw inflacji
tej hiperkultury. Koledzy, którzy stu­diowali w Heidelbergu, opowiadali mi o koledze,
Rosjaninie, któ­ry, mimo że otrzymywał bardzo szczupłe dotacje z domu, co pierwszego
szedł pod gmach dyrekcji policji, załatwiał publicznie pod uroczystym gmachem funkcje,
dla wykonania których we Wło­szech na domach wmurowane są marmurowe deseczki, wołał
uro­czyście
Zahlen,
 płacił karę i szedł uspokojony, wyładowawszy kom­pleks wschodniego człowieka.
Te tu resztki zgermanizowanej polszczyzny czasem w zabawny sposób, najczęściej pod
wpływem alkoholu, wyładowują swój pro­test. Na Warmii przed paru laty poczęli Niemcy
robić awanturę kilku Polakom, że nie odpowiadają podniesieniem ręki na ich pozdrowienie
hitlerowskie.
— Ba — odpowiedział jeden z Polaków — teraz to wy podno­sicie jedną, ale wkrótce
będziecie podnosić obie ręce.
— Kiedy?
— Jak polskie wojska przyjdą.
Nie dodał wprawdzie Zahlen, ale i tak otrzymał trzy miesiące paki.
Pewna Mazurka przyszła do urzędu, rozdającego bezpłatnie wę­giel najbiedniejszej
ludności, i prosi o dwadzieścia kilo.
— A co jest z niemieckim pozdrowieniem? — pyta po niemiec­ku urzędnik, zgorszony,
że go starowinka przywitała jakąś „pochwalonką".
— A to proszę tego też dać dwadzieścia kilo — odpowiada skwapliwie babina.
W Prusach Wschodnich cechy niemieckie przełamują się w spe­cyficzny sposób.
„Wschodnio-Prusacy — pisze Karl Fischer (Das Ostpreussische Problem) —
 otrzymują już w kolebce na drogę życiową trzy wska­zania, a mianowicie niedowierzanie
drugim, całkowite sobkostwo i poziomość myśli tak zupełną, że nie-Prusaka przepędzą
one za dziesiątą górę
(in die Flucht schlägt)".
Ten duch wschodnio-pruski, wzięty na warsztat hitlerowskiej edukacji, daje efekty
zgoła nieznośne. Ten duch potęguje świado­ma tresura. W czasie mego pobytu rozpoczynał
się nad morzem obóz poetów, malarzy i pisarzy, aby, jak
pisały dzienniki, „nie wy­nosili się ponad innych tym, że są utalentowani, nie stali
ponad narodem, nie kroczyli odosobnioną ścieżką, tylko — aby maszero­wali porówno
w jednym zastępie i szeregu
(in Reih und Glied)".
Nie, gdyby nawet nie było specjalnego terroru, nie jest dla Po­laka łatwy żywot w
tej atmosferze. Cóż, jeśli do tego dodać sy­stem zorganizowanego nacisku. Wypowiadanie
mieszkań, dzierżaw, koncesyj podejrzanym o polskie sympatie, zabranianie studni,
pa­szy, wypowiadanie pracy, żądania od urzędników i podoficerów zrywania zaręczyn
z Polkami, urągowiska, bicia — mało, na to wszystko wpływa zmieniona polityka dalekiego
Berlina.
W czasie mego pobytu np. pewien młynarz straszył jednego z Warmiaków, że naraża się,
posyłając dziecko do szkoły polskiej.
— Przecież obecnie jest przyjaźń Niemiec z Polską — odpo­wiedział zaczepiony.
— To jest tylko przejściowa przyjaźń — odpowiedział mły­narz — jak tylko załatwimy
sprawę austriacką, postawimy ludzi, pracujących dla polskości, pod ścianą.
Nie mogę cytować długiego szeregu faktów, zupełnie kubek w kubek podobnych. Te nazwiska
mam.
Przeciętny szary Wschodnio-Prusak ma nie zmienioną formułkę w sprawie paktu polsko-niemieckiego:
Dem wird aber bald Halt geboten und die Sache wird wieder
aufhören.
Czy tylko szary człowiek?
Pewnego dnia przeczytałem kolejno dwie gazety:
Polska „Gazeta Olsztyńska" grubymi czcionkami podawała ustęp z przemówienia Hitlera,
który głosił: „Nie jest naszym życzeniem ani zamiarem odbieranie obcym narodom ich
narodowości, języka lub kultury, aby
im narzucić obce, niemieckie. Nie dajemy żad­nych poleceń niemczenia nieniemieckich
nazw, przeciwnie: nie ży­czymy sobie tego".
A miejscowe pismo niemieckie z tegoż dnia donosiło: „Na mo­cy rozporządzenia Pruskiego
Ministerium Państwowego z dnia 14. I. 1935 r. zmieniono nazwę gminy «Lipinsken» parafii
Klaussen (Kłusy) na «Seebrücken». Zmiany te wchodzą w życie z dniem ogłoszenia. Prezydent
Regencji".
Ponieważ historia się powtarza, więc i tu powtarza się bajecz­ka o dobrym królu i
złych generałach. Przecież to i dawniej, tu, w Prusach Wschodnich, potrafił Fryderyk
Wilhelm IV peroro­wać do witającej go ludności mazurskiej:
Sie sind nicht vom gemischten Blute, sondern rein ungemischte Sarmaten und Slawen
(Nie jesteście mieszańcami, a czystej
 krwi Sarmaci i Słowianie!).
Sarmaten und Slawen przychodzą do siebie, poczerpując pol­skiego powietrza.
Oto list chłopaka mazurskiego, jadącego po raz pierwszy do Polski:
„Gdym się z Wami odwitał i się kurjer ruszył pod Polskę
, nie myślałem więcej o Niemcach, tylko byłem ciekawy, co mnie w Pol­sce spotka i
jak mi się spodoba. Gdym sobie tak rozmyślał, znaj­dowałem się już naraz na ostatniej
stacji w Niemczech. Stąd opa­nowali kurjer polskie kolejarze i po chwili znajdowałem
się już w Polsce. Pierwszy mój wzrok na Polskę zrobił mi miłe i przy­jemne wrażenie,
gdziem się czuł zadowolony. Podczas biegu w kurjerze przysłuchiwałem się tej ładnej
polskiej mowie. Wtem spo­glądałem także i na okolicę i zauważyłem, że zbliżam się
ku To­runiu, gdzie się spotkam z największą rzeką polską Wisłą, której nie mogłem
się naprzyglądać. W tem położeniu przypomniała mi się tam ładna pieśń o Wiśle, którąm
im zaśpiewał z całego serca. Gdym ją prześpiewał, wzruszyło mię tak, żem wyjął chusteczkę
z kieszeni i otarłem kilka łez z oczów. Wtedy zrobiłem jeszcze kilka wzroków na Wisłę.
Gdym tak dalej jechał, opanował mię apetyt, który mi przypomniał kuraka, którego
mi państwo na podróż ofiarowali, brałem go w potrzebę, który mi bardzo apetycz­nie
smakował i gładko szedł do brzucha”.
Ale za tę pokusę „rzucenia kilku wzroków na Wisłę" ciężko się płaci. Na rodziców,
deklarujących swoje dzieci na wyjazd na kolonie letnie do Polski (w drodze wzajemnej
polsko-niemieckiej umowy), koncentruje się zbiorowy, nieubłagany atak. Jeszcze większym
przestępstwem jest oddanie dziecka do polskiej szkoły początkowej, a już kształcenie
w polskiej szkole średniej jest zbrod­nią, która rozpętuje szał nienawiści.
Oto sprawa, która rozegrała się w czasie mego pobytu.
We wsi Zasraje, a jeśli komu wola, w Anhaltsberg, mieszka chłop Pałasz, w aktach
sprawy przypominający Pallas-Atenę (Pallasch). Syna swego
 Oskara wysłał do polskiego gimnazjum w By­tomiu.
Zwaliła się na Pałasza lawina nieprawdopodobnych szykan. Sta­nął wobec widma nędzy
razem z licznymi dziećmi. Z drugiej stro­ny przyszły obietnice wyższego, bezpłatnego
kształcenia jego dzieci łącznie z utrzymaniem w zakładach niemieckich, byle zeznał,
że syn jego został gwałtem uprowadzony przez funkcjonariuszy Związku Polaków. Pałaszowa
zapłakiwała się, że Pałasz zgubił dziecko i zgubi całą rodzinę. Sterroryzowany Mazur
podpisał, że mu dziecko porwano. O tyle miał ułatwioną skargę, że chłopak odjechał
motocyklem na dworzec razem z przedstawicielem Związ­ku Polaków *.
* Z listu matki do syna, „porwanego" do gimnazjum w Bytomiu:
"Ty nie wiesz wcale, że my Ciebie jak najprędzej do domu żądamy. Mie­liśmy wielkie
przykrości. Mówili, że sprzedaliśmy Ciebie Polakom i otrzy­maliśmy wiele pieniędzy.
Teraz jesteśmy zniszczeni zupełnie, ojciec już nie jest posługaczem gminnym, odebrali
nam dzierżawiony grunt. Wszystko przez Ciebie. Ja płaczę i płaczę, i tych łez już
nie mam. Musisz wracać. Ojciec mówi, że już do gbura nie pójdziesz, bo ja chora i
muszę do szpitala, ale ja chcę w domu umierać". (List tłumaczę z niemieckiego, tak
jak był pisany, więc nie w gwarze).
Otrzymawszy takie zlecenie ojca, policja na zasadzie artykułu 1631 kodeksu niemieckiego
zażądała zwrotu dziecka. Zwrot na­stąpił.
I teraz nastąpiło najciekawsze zakończenie sprawy. Prokurator wytoczył oskarżenie
Pałaszowi o fałszywe oskarżenie przedstawi­cieli Związku Polaków. Na próżno ci ostatni
dowodzili, że bynaj­mniej nie czują się pokrzywdzeni i niczego na Pałaszu nie chcą
dochodzić. Pałasz został skazany z publicznego oskarżenia na trzy miesiące.
Tak uczy się moresu, tak zgina się do ziemi niepokornych Ma­zurów.
***
MAZURI, OJCZYZNO MOJA, PŁAKAJĄCY KWIATUSKU,
DUSI CIĘ ŚMIERTELNO TRWOGA, DUSI CIE BEZ PRZESTAŃKU
(Pieśń śpiewana na posiedzeniach Związku Mazurskiego)
PO OMACKU KU POLSCE
GLAUBEN, SPRACHE KONNTET IHR MIR NEHMEN,
DOCH MEIN HERZ NICHT AUS DEM BUSEN REISSEN,
UND MEIN HERZ BLIEB IMMER, IMMER POLNISCH! *
W. Kętrzyński: „Aus dem Liederbuch eines Germanisierten"
* Możecie mi zabrać język i wiarę, ale serca mi z piersi nie wy­rwiecie, serce moje
wiecznie, wiecznie pozostanie polskie. W. Kętrzyń­ski ,,Ze śpiewnika poniemczeńca".
Plebiscyt 1920 r. — to jedno z ogniw dziejowego procesu, który na ziemiach wschodnio-pruskich
powtarza się z regularnością wa­hadła.
I jeśli jesteśmy wynikiem plebiscytu zgnębieni, to nie zapo­minajmy, że niejednokrotnie
już sprawa polska w tym kraju prze­żywała czarne chwile. I za każdym razem Polska
łatwo uznawała, że wszystko jest przegrane, i za każdym razem nie wiadome, nie nazwane
soki tej ziemi dawały jej ponownie
odrębność i za każdym razem ludzie tej ziemi przypominali Rzeczypospolitej jej obowiązki.
„W roku 1661 — czytałem w starej książce, którą wymyszkowałem na jednej z plebanii
(Handbuch. der Geschichte und Erdbeschreibung Preussens — Leipzig.
Im Verlag der Buchhandlung der Gelehrten.
1784)
 — Stany oświadczyły, że Polska nie ma żad­nego prawa ich się zrzekać".
To było po traktacie welawsko-bydgoskim, który był taką
 samą klęską dla polskości jak plebiscyt 1920 r. Aczkolwiek nastę­pował bezpośrednio
po pogromie Hohenzollernów, jak i plebiscyt 1920 r.
Czy i po plebiscycie znaleźli się ludzie, którzy, nie wspomagani znikąd, po ciemku
niejako, po omacku, w próżnię wznosili ku Polsce szukające dłonie?
Zanim odpowiemy na to, stwierdźmy, że świadomość głosu tej ziemi mieli i zwycięzcy
na danym odcinku dziejowym, Niemcy. „Powinno być zupełnie jasne dla każdego wyrobionego
politycz­nie człowieka — pisał bezpośrednio po druzgocącym zwycięstwie plebiscytowym
Worgitzky, wódz akcji niemieckiej — że autonomia, nawet w ramach państwowości niemieckiej,
oznacza dla naszego kraju niechybną polonizację".
Odprawieczna recepta dwóch programów: wolność powoduje polonizację, niewola — niemczy.
„Zapominają o tym, jak przod­kowie w tej ziemi rządzili, i mniemają, że jesteśmy
niewolnikami ich mieczem zdobytymi'' — burzył się zjazd szlachty w Chełmie w 1439
r.
Na skutek tych nastrojów Polska ostatecznie wygrywa walkę trzynastoletnią, a właściwie
wygrywają ją dla niej Stany. Pokój toruński 1466 r. daje królom polskim tytuł „Pana
Prus", odbiera dla Rzplitej Warmię i ziemię Malborską, z reszty ziem tworzy polskie
lenno.
Odtąd lennik ten targa się na uwięzi Rzeczypospolitej. Przy najmniejszym jej potknięciu
się usiłuje zerwać więzy. Już w 1499 r. przedostatni Wielki Mistrz wykorzystuje klęskę
Jana Olbrachta i odmawia hołdu. Krzyżactwo, ukorzone, podnosi znów głowę w buncie
Albrechta Brandenburczyka, zakończonym hołdem pru­skim w 1525 r. Polska tworzy orła
pruskiego na wzór orła polskie­go, pokój krakowski nakazuje paradować temu orłowi
czarnemu z polską koroną królewską na szyi i z literą „S" (
Sigismundus) na piersiach.
Na żądanie komisarzy króla Zygmunta Augusta sąd królewiecki ściął trzech doradców,
którzy zmusili Stany do przysięgi margra­biemu brandenburskiemu, nim ci przysięgli
królowi polskiemu.
W ryzach te zapędy kurfüurstów trzyma nie wojsko Rzeczypo­spolitej, nie jej hetmani.
To czujna wiecznie, nieufna względem swoich władców, baczność Stanów Pruskich; która
sprawia, że, jak pisze historyk niemiecki Schumacher (1925),
der Kurfürst war zum willenlosen Statthalter Polens degradiert.
Póki więc baczeniem Stanów i Polski zostaje jedność dróg, ceł i w ogóle ustroju gospodarczego;
ciągną Prusy Wschodnie z za­plecza
 polskiego soki, staje szereg miast na „bursztynowych szla­kach" z południa, z Polski
wiodących.
Kiedy Europa jest pogrążona w biedzie i targana zamieszkami, w Królewcu, jak podają
źródła np. z 1601 r., stać było ludek na takie oto igraszki: „kiełbasa, którą ofiarowywał
na Nowy Rok cech rzeźniczy cechowi piekarskiemu, była długości 1005 łokci, ważyła
805 funtów i niosło ją przez miasto przy dźwiękach orkiestry 103 czeladników rzeźnickich”.
I kiedy w 1618 r. wybuchła wojna trzydziestoletnia, zażywały Prusy Wschodnie nadal
niezmąconego dobrobytu.
Elektorzy brandenburscy jednak ani na chwilę nie przestawali swojej kreciej polityki,
mającej jako wytyczne uniezależnienie się od Polski i absolutyzm względem poddanych.
Tej konsekwentnej pracy bynajmniej nie jest przeciwstawiana konsekwentna polityka
polska. Burzy się czasem szlachta, jak ów kasztelan rawski, który, dojedzony do żywego
szacherkami elek­tora ze Szwedami, wykrzykiwał na sejmie 1626 r., że „ma wieżę gotową
w Rawie i ma nadzieję w Panu Bogu, że tam jeszcze (Ho­henzollern) będzie siedział''.
Rządzi w Królewcu Ossoliński jako gubernator polski.
Ale władza elektorska krok za krokiem, drobnymi posunięciami i wielkimi zdradami,
przybiera coraz bardziej na sile. Polska coraz bardziej sprowadza swoja politykę
zagraniczną do drobnych rozgrywek, do doraźnych korzyści, nic nieraz nie mających
wspól­nego z racją stanu. Układ welawsko-bydgoski, którym Polska się zrzeka zwierzchnictwa
nad Prusami Wschodnimi, ostatnio te Prusy zupełnie rozbiwszy, po tym, co elektor,
ugodziwszy się ze Szwe­dami o kompletny rozbiór Polski, uczynił — jest do pojęcia,
jeśli się zważy, że Maria Ludwika pochodzi, wraz z żoną elek­tora, z tegoż domu panującego
w Palatynacie, że zabiega razem ze swoim małżonkiem o wyznaczenie za życia następcy,
do czego ma pomóc elektor, że już w momencie współzawodnictwa z bratem Karolem o
tron Polski powziął Jan Kazimierz w zamian za po­parcie elektora — obietnicę zwolnienia
go z lenna. Nie jest do po­jęcia ani Zygmunt Stary po rozgromieniu siostrzeńca Albrechta
dający mu pełnię rządów w Prusach Wschodnich, ani Zygmunt August, marnujący okazję,
kiedy w 1568 r. lenno przechodzi na umysłowo chorego syna Albrechta, ani Zygmunt
III Waza, kiedy, uwikłany w dynastyczną politykę proaustriacką, pozwala, gdy wy­gasa
lenno, przenieść je w 1618 na inną linię Hohenzollernów — ani Michał Korybut, dający
sobie porwać spod boku z Warszawy Kalksteina, ani Jan III, biernie obserwujący w
1690 przysięgę Sta­nów, błagających go wszak o pomoc, na wierność Fryderykowi i „ewentualnie"
Polsce, ani August II, gratulujący elektorom, którzy od 1701 poczynają koronować
się w Królewcu, ani nasi posłowie w Sejmie Pruskim, którzy odcinają się od sprawy
polskiej w Pru­sach Wschodnich, ani my wreszcie, w 1936 r. pozwalający, by z głodu
umierała Linkowa, by, na śmietnisko omal wyrzucony, dogorywał żywot poety mazurskiego
Kajki, by wdowa po Lancu pozostawała w nędzy, by działacze plebiscytowi, tułający
się w bie­dzie nieprzytulnymi szlakami polskimi, nie byli wydawani władzom pruskim
przez naszych pogranicznych starostów, aby Mazurzy działdowscy nie byli traktowani
przez naszą administrację jak Niemcy.
Nie, to nie polska polityka stoi na straży polskości i autorytetu imienia polskiego
w tym kraju. To sam ten kraj pielęgnuje w in­stynktach swej duszy polski sentyment.
To tego kraju dzieci, zrozpaczone układem welawsko-bydgoskim, demonstrują za Polską
po ulicach Królewca, a wódz jego ludności
Schoepenmeister
 Roth, tłumaczy na zebraniach ludowych, że wszelkie dyplomy Jana Kazimierza, zwalniające
od przysięgi na wierność Rzeczypospolitej, nie mają
znaczenia, ponieważ król nie ma prawa rozdawać mieszkańców „jak gruszki lub jabłka".
Ludność iluminuje miasto na wieść, że Polska nie odda elektorowi Elbląga, duchowni
luterscy spiskują wraz z jezuitami przeciw kalwi­nom i elektorowi, a za Polską —
Sejm Stanów zaś, zebrany w 1661, bez ceremonii protestuje przeciw układowi welawsko-bydgoskiemu
i do oczu skacze księciu Bogusławowi
 Radziwiłłowi, namiestnikowi siedzącego w Berlinie elektora. Mieszczanie Królewca
składają się na 10 000 talarów i wysyłają brata Rotha do Warszawy z tym, aby przekupił
Polaków, prowadzących układy o wydanie Elbląga elektorowi (na ubezpieczenie długu),
aby to miasto zostało przy Polsce definitywnie.
Lepiej wówczas nieco sytuacja zewnętrzna układa się dla Polski niż w plebiscycie
1920 r., bo gdy w czasie plebiscytu zachwiały duchem tej ziemi porażki polskie, to
wtedy przybiegły wieści o świetnych zwycięstwach Czarnieckiego i Sapiehy nad Moskalami.
Tłumy szaleją, szukając ciągłych swad z rezydującymi w Kró­lewcu żołdakami brandenburskimi.
Stany odmawiają elektorowi wydania Finckego z Łuczan, Kalksteina, Rotha... Syn tego
ostat­niego przywozi od króla z Warszawy pismo do ludności, zagrzewa­jące do oporu,
pismo obiecujące pomoc. Aby wzmocnić tę decyzję króla, o którym wszak wiadomo było,
że się przy swym kandydowa­niu do tronu elektorowi zaprzedał, ofiarowują Stany Marii
Ludwice 200 000 zł, o ile elektor zostanie przepędzony. Maria Ludwika in­tryguje,
aby wojska skonfederowane zajęły Prusy Wschodnie rze­komo bez wiedzy króla. W ten
sposób jej się należy palma tego pomysłu
przed Yorkiem *, Żeligowskim, d'Annunziem i Japończy­kami z Mandżukuo.
* Który w 1813 r. wszczął w Prusach Wschodnich powstanie przeciw Na­poleonowi rzekomo
bez wiedzy Króla Pruskiego.
Ale Jan Kazimierz, pod naciskiem Berlina, wyrzeka się swego pisma, którym niebacznie
tyle wzbudził nadziei. Elektor wyłado­wuje w Pilawie z wojskiem, wkracza do Królewca
na czele 8 000 ludzi i z zapalonymi lontami wysyła Rotha na dożywotnie wię­zienie,
gdzie też szef ławników królewieckich umiera, rozwiązuje chorągwie mieszczańskie
i zapełnia więzienia rebeliantami.
Stany już teraz tylko o to walczą, aby przysięgały na wierność w obecności komisarzy
polskich. Są to Jan Leszczyński i biskup warmijski, Wydżga, który po łacinie zawarował
prawa Polski: ,,Król Polski zachowuje przyrodzone i pisane swe prawa do Księ­stwa
Pruskiego w ten sposób, że zawsze mu
 będzie jakoby przy­tomna myśl: własność ta moja nie jest moją, ale będzie moją''.
Słaba pociecha, nikła rekompensata za cierpienia ludności, żad­na gwarancja!...
Jak duże pozostało poczucie odrębności Prus Wschodnich, świadczą już powojenne dzieje.
Nie wszyscy zdajemy sobie może sprawę, że ludność w czasie plebiscytu została wezwana
nie do wybierania pomiędzy Polską a Niemcami, a pomiędzy Polską i Prusami Wschodnimi.
Tak były drukowane kartki plebiscytowe.
Uparty pieniacz, który by się upierał, że do Polski ponownie wróciły prawa do Prus
Wschodnich na mocy klauzuli traktatu welawsko-bydgoskiego, zastrzegającego powrót
naszej suweren­ności na wypadek odejścia od rządów Hohenzollernów, miałby tu jeszcze
jeden wdzięczny atut: ludności obiecywano szeroką auto­nomię, ludność tę wezwano
do głosowania za przynależnością do Prus Wschodnich, które jednak mogłyby w rozmaity
sposób prze­sądzić swój los przez powołane przedstawicielstwo (dużo wówczas mówiło
się o ustroju kantonalnym, o mandacie angielskim, szwaj­carskim, albo zgoła Ligi
Narodów itd.). Tymczasem potem nie spytano przedstawicielstwa tej ziemi o zdanie,
przyłączono ją do Rzeszy — bezprawnie.
Nie jestem skłonny do podnoszenia tych papierowych rewin­dykacji. Ale za to za bardzo
charakterystyczny uważam fakt, że niemieccy aranżerowie plebiscytu do tego stopnia
liczyli się z
po­kutującym w tej ziemi separatyzmem, że woleli nie osłabiać swoich szans przez
wzywanie do głosowania bezpośrednio na Rzeszę.
Ciekawe, że w tym separatyzmie trzymali prym ludzie, pocho­dzący ze sfer junkierskich.
W 1919 planuje von Batocki, obszarnik wschodnio-pruski, stworzenie niezależnego od
Rzeszy państewka. W grudniu 1928 grozi, jak już wspomniałem, pisząc o
Osthilfe,
 po­seł wschodnio-pruski, v. Plehve, oderwaniem Prus Wschodnich od Rzeszy. W marcu
1931 oświadczył Otto v. Bartenstein, że ideałem jego jest stworzenie niezależnego
państwa wschodnio-pruskiego, a w 1931 popiera tę myśl reprezentant Prus Wschodnich
w Ra­dzie Rzeszy i późniejszy minister baron Gayl-Gailius, wywodzący się z wytępionych
Prusaków, który proponuje niepodległość Prus Wschodnich, wchodzących w ścisłe związki
z Litwą i Łotwą (li­stopadowy numer
Revue de nationalités et de minorités nationales).
Oczywista, że ci panowie są zapewne najlepszymi Niemcami i że na dnie ich koncepcyj
kryją się jakieś wielko-niemieckie federalistyczno-wschodnie rozwiązania. Sam fakt
jednak, że się tych rozwiązań szuka, wskazuje na to, że ziemia wschodnia nie jest
taka
kerndeutsch, jak to się przy innych okazjach podnosi.
Znaleźć tę nutę odrębności, nie spekulowanej wielkomocarstwo­wymi planami niemieckiej
polityki wschodniej, nie szantażującej z Rzeszy subwencje bez końca, ale drgającej
w duszach ludzi — to było dla piszącego o tej ziemi niezmiernie ponętne, niezmiernie
ważne zadanie.
Przejawy nawrotów ku Polsce lub ku polskości, gęsto rozsiane w przekroju wieków,
podeszły aż pod próg Niepodległej Polski. Bo wszak w 1918 r. umarł uparty rewindykator
polskości — Woj­ciech Kętrzyński.
Wojciech Kętrzyński! — wielki pełny dźwięk dla sprawy pol­skości w Prusach Wschodnich.
Uparty odkrywca dawnych pol­skich nazw miejscowości, odczyściciel z germańskiego
nalotu wielu polskich nazwisk.
Jako uczeń i jako wojskowy jeszcze —
nie zna wcale polskiego języka — młody Winkler, syn wschodnio-pruskiego żandarma,
wy­śpiewuje
Ich bin ein Preusse, kennt Ihr meine Farben.
Spędzając pierwsze lata dzieciństwa w Łuczanach, w Loetzen, w którym poza Muzeum
nie znalazłem żadnych okruchów pol­skości, słyszy co rano okrzyki rybaków „Do ryb,
do ryb!..." Opo­wiadają mu, że dziadek jego chodził zawsze w kontuszu. Ale oto i
wszystko. Matka jest „twardą Niemką" a ojciec — żandarm „no­szący baczki a la Fryderyk
Wilhelm III''.
Po śmierci ojca oddany do domu sierot po wojskowych w Pocz­damie, wychowywany jest
w tradycjach pruskich i nic nie ma przeciw temu, aby go zapisano jako ewangelika,
chociaż ojciec jego był katolikiem.
Ma nr 402 w III kompanii domu sierot. Pisze patriotyczne wier­sze pruskie.
Zdawałoby się — dalsza życiowa droga jest predestynowana z całą wyrazistością.
Ale i z duszami ludzkimi zdarzają się cuda, jak z tą pszenicą z grobu faraona, która
po 6 000 lat miała puścić pędy.
Jako osiemnastoletni chłopak otrzymuje od młodszej o dwa lata siostry list, w którym
ta pisze: „Miałam niedawno w rękach papiery po ojcu i przekonałam się, że ojciec
był Polakiem, że mamy polskie nazwisko, że więc i my nie jesteśmy Niemcami, lecz
Po­lakami''.
Ten list robi przewrót w umyśle osiemnastoletniego chłopca. Doszukuje się właściwego
swego nazwiska — Kętrzyński.
Gdzież szukać po omacku tej Polski w krainie Czarnego Krzy­ża? Kętrzyński zna kilkadziesiąt
słów polskich i umie liczyć po polsku do 20.
Wojciech Kętrzyński
Więc swoje uczucia uzewnętrznia na razie — w wierszach nie­mieckich:
Raubtet ihr gleich unscre Freiheit, unser Mut bleibt unbesiegt *,
Polens Kraft ist nicht gebrochen, wenn es auch in Fessein liegt.
* Zrabowaliście wolność, lecz nie złamaliście ducha, Moc polska nie jest starta,
chociaż w kajdany zakuta.
Spora powstała ilość tych poezji. Ukazały się one w następ­stwie w Galicji w zbiorku
Aus dem Liederbuch eines Germanisierten.
 Na skutek interwencji władz pruskich, policja austriacka wyłapała ten tomik, o 86
stronicach małej oktawy, tak dokładnie, że jedyny egzemplarz zachował się u autora,
teraz wcielony do rękopisów Ossolineum pod numerem 5 195.
Jeszcze długo, już polski uczony, używa mowy niemieckiej dla oddania skomplikowanych
stanów uczuciowych. Po zgonie naj­młodszego dziecka pisze wiersz niemiecki, lecz
drżącą ręką do­pisuje nagłówek polski: „Śmierć Władziunia".
Ale dla Polski pracuje od dawna, od tego pierwszego objawie­nia,
które nań przyszło z listem siostry. Bierze udział w pow­staniu 1863 r., za co odsiaduje
rok twierdzy w Kłocku.
 Opuszczając ją, cieszy się: „Otrzymałem zatem i rządowy patent na Polaka".
Nęcony katedrą uniwersytecką za cenę zaparcia się polskości, odrzuca ofertę, tuła
się po guwernerkach, bieduje na swojej dro­dze ku Polsce.
Umierając, przyjmuje katolicyzm, mówiąc do spowiednika: „Do­tąd byłem złączony z
Ojczyzną tylko węzłem narodowości. Teraz jam z nią spojony także węzłem wiary".
Plon, który po nim został — 245 tytułów, w czym liczne dzieła fundamentalne — jest
niczym nie zastąpiony.
Im bardziej poznawałem ten żywot człowieka, wyrąbującego się ku Polsce, tym bardziej
myślałem o tym, czy w chwili obecnej znajdę i czy wyczuję, czy rozeznam prawdę dusz
ludzkich, ro­snących ku Polsce jak ku światłu.
Traf mi dopomógł.
W jednym z pism znalazłem ciekawy artykuł o Prusach Wschod­nich. Autor, podpisany
pseudonimem, pisał o Prusach Wschodnich, używając zwrotu „mój kraj", pisał o Prusach
Wschodnich ani ra­zu nie zdradzając się, że przymierza ich losy do polskiej racji
stanu. Pisał o czarnych lasach, przeglądających się w jeziorach tego
kraju, o duszach ludzkich, duszach ludzi północnych, tak odręb­nych od tego wszystkiego,
co im przynosi daleka zachodnia Rzesza.
Dr Kurt Obitz
Ton artykułu był tak swoisty, tak odrębny, że napisałem do re­dakcji z prośbą, żeby
mi podała nazwisko autora. Pismo przez ten czas istnieć przestało, ludzie, którzy
go wydawali, ongiś mieli obiekcje, czy mogą zdradzać nazwisko autora, ale dopiąłem
wresz­cie, że gościłem go u siebie, za swoim stołem.
Autorem, który mnie tak pociągał, okazał się młody Wschodnio-Prusak, dr Kurt Obitz,
w chwili obecnej mający asystenturę przy uniwersytecie warszawskim.
Dr Kurt Obitz mówi polszczyzną już omal prawidłową, ale z sil­nym akcentem germańskim.
Mówiąc o rzeczach polskich, dobie­ra słów jak koń, który z delikatna próbuje gruntu
i obchodzi prze­szkody. Z okien mego domu widać szarą Wisełkę, tu zaś siedział przede
mną „Balticus" — inny gatunek człowieka.
Było mi tak na duszy, jakbym gościł sławetnego
 Rotha, go­rączkę Kalksteina, alboli, z po mgły wieków sięgając,
samego Baseina Bażeńskiego, duszę
 Związku Jaszczurczego. Albo jakby Wojciech Kętrzyński zasiadł przy stole.
Przeszliśmy do biblioteki. Na kominie, lepionym z surowej ce­gły, buzował ogień,
a na stole stała butelka wina. Ciężkie kotary odcięły nas od widoku na Wisłę i na
rzeczywistość, ogarnęły mnie skrzydłem wspomnień lata moje dziecinne, żmudzko-litewskie.
Dr Obitz począł mówić.
Urodził się jeszcze bardziej na północ niż Kętrzyński, nad ol­brzymim jeziorem Mamry,
pod Węgoborkiem, tam gdzie nikt po polsku nie mówi. Nie mówił też po polsku ani ojciec
Obitza, ani jego matka, wywodząca się z rodziny litewskiej. Aż po lata uni­wersyteckie
nie mówił po polsku jak Jan Sieklucki z Siekluk, ów po wieki sławny Seklucjan, promotor
języka polskiego, wydawca polskich kancjonałów, jak nie rozumiał syn żandarma Winklera.
Dr Kurt Obitz nie wywodzi siebie z polskiego pnia. Tak jak i Roth. Tak jak i Kalkstein,
który choć wziął przydomek Stoliński, przecież krzty słowiańskiej kropli w sobie
nie miał.
Dr Kurt Obitz nie może sobie wytłumaczyć, dlaczego tak obco się czuje w niemieckiej
kulturze. Próbuje siebie wywodzić od po­tomków tych Czechów, którzy z Ottokarem w
XIII w. przywę­drowali i wznieśli Królewiec.
Jedno wie — że kocha swój kraj, ziemię, na której wyrósł, mi­łością jakąś odrębną,
że z duszami ludzi na tej tu ziemi łączą go jakieś tajemne, nie nazwane, a mocne
nici.
Ten niepokój, to nieumiejscowienie miota nim już na ławie szkol­nej. Idzie na razie
w kierunku staropruskości, której przebudzenie na tej ziemi przeczuwał, kiedy Kłajpeda
została przez Litwinów zajęta. Zdaje maturę. Po polsku w dalszym ciągu nie rozumie.
Kończy akademię weterynaryjną. Otrzymuje asystenturę w Berlinie.
I wtedy dotacza się do niego fala poplebiscytowa, fala mętna.
Niemcy, chcąc zapewnić sobie jak najwięcej atutów, kierując się wskazaniami Worgitzky'ego,
który uprzedzał, że głosami wyłącz­nie niemieckimi plebiscyt rozegrać się nie da,
nie tylko postarali się, by ludność głosowała na „Prusy Wschodnie", ale powołali
do życia
Masurenbund, partię mazurską,
ludzi „tutejszych", że po­służę się naszą terminologią kresową, którzy mieli maszerować
pod hasłem
Masovia fara da se..., do czasu.
Do tego swoistego mazurskiego związku kazano pozapisywać się pochodzącym z Mazurów
policjantom, karczmarzom, wójtom, nauczycielom i pastorom, i bez żenady deklamowano
o kraju ma­zurskim, o jego autonomii, śpiewano O
Heimatland Masurenstrand...
Kiedy wygrano plebiscyt, powiedziano im, jak mówił mi je­den z działaczy tego byłego
Masurenbundu, że
heute können wir gehen, denn wir haben unsere Schuldigkeit getan.
Ale okazało się, że w miniaturze powtórzyła się tu Goethe'owska historia o wywołanych
duchach, które nie dały się odwołać.
Bo u niektórych z tych Strohmanów mazurskich pobu­dziły się uśpione instynkty. Zawiedziono
ich nadzieje. Poczęli pro­testować.
Wówczas frondujących urzędników poprzenoszono do Rzeszy, do Berlina, w którym mieszkał
właśnie Obitz, i tak to właśnie dotoczyła się do niego owa mętna fala niezadowolenia,
zawiedzio­nych ambicyj i innych niehumorów.
Na tym tle poczyna wydawać dr Obitz świstek hektografowany, który idzie z rąk do
rąk i jest widać zawzięcie kolportowany w Prusach Wschodnich, skoro pismo jest wydawane
przez pięć lat, w regularnych odstępach czasu
i ostatnio już tłoczone na ma­szynie drukarskiej.
Przewertowalem te roczniki z prawdziwym wzruszeniem, nie jest bowiem często dane
socjologowi albo publicyście przesunąć przed oczami tak
au ralenti film rozwijającej się i dojrzewającej duszy ludzkiej.
Powstawszy z mętnej fali ideologicznej, redagowany przez czło­wieka, którego rozpierało
poczucie odrębności, ale który żadnego języka prócz niemieckiego nie znał, jest i
to pismo mętne w swoich początkowych wypowiedziach.
Pismo nazywa się „Cech". Dr Obitz tłumaczy genezę tytułu męt­nie. Myślę, że musiały
tam się zabłąkać jakieś echa wolnomularstwa, choć w ideologii swej „Cech" przypomina
raczej organy so­cjalistyczne.
„Cech" poczyna raczej od użalania się na cofnięte niemieckie obiecanki plebiscytowe,
ale i dla Polaków bynajmniej nie ma słów słodkich.
„Związek Polaków tak samo nadużywał związku mazurskiego jak Heimatdienst” —
 pisze pismo w listopadzie 1928 r.
Naturalnie, że do Niemców, jako trzymających klucz sytuacji w ręku, skierowuje swe
główne pretensje. „Naszą lojalność chciano obrócić na nasze wynarodowienie". I dalej
— jeszcze nie uleczone, gizewiuszowskie, mrongowiuszowskie złudzenia: „Wiemy, że
nie zawsze Berlin (wynarodowienie) popierał, ale wola Berlina tu nie dochodzi".
Zwolna dorabia się „Cech" własnego oblicza, ale
jeszcze po dwóch latach napadają nań nawroty ostrej polonofobii; polemi­zując np.
w czerwcu 1930 r. z
Neuköllnische Zeitung
 pisze: „Po­nieważ jako związek mazurski czujemy czysto i niezawiśle po mazursku,
to oni przezywają nas Polakami. Jest to stara prawda, że kto ubliża, ten nie ma racji''.
Jednak „Cech" sam sobie poczyna „ubliżać" coraz bardziej, bo w jego tekście niemieckim
raz po raz poczynają pojawiać się fe­lietony pisane w gwarze mazurskiej i drukowane
szwabachą. Felie­tony owe na razie są traktowane jako
Übungen — wstydliwie.
Widać jednak w tym szyldzie au ralenti, jak raz zatlona polskość szerzyć
 się poczyna pożarem. I jak ogień na zewnątrz dopiero wów­czas spostrzec się daje,
gdy pod strop tryśnie i nad kalenicę wy­skoczy, tak i pod tytułem „Cechu" wyskakuje
napis gotykiem „Wiara nasa, trzymaicie się!" Napis ten zabawnie zwisa nad wstęp­nymi
artykułami, drukowanymi
 w dalszym ciągu w języku nie­mieckim.
Ogień nad kalenicą spostrzegają i Niemcy, i zabierają się do gaszenia — po swojemu...
Za następną swoją wizytą dr Obitz pokazuje mi list, który otrzy­mał od miłych kolegów:
Adres:
„Bezwstydna polska hołota. Śmierdzące, brudne, świńskie łajno. Kupa gnoju jest nam
milsza niż ty — polska gnojówko".
Treść:
„Polski wieprzu, idź do polskiego chlewu, gdzie jest miejsce tylko dla wszy i pluskiew.
Kalasz tylko Niemcy, bezwstydny draniu (Lump). Nie życzymy sobie w naszej uczelni
takich włóczęgów. Zdrajco kraju! — powinieneś być postawiony pod ścianą. Musisz się,
zbrodniarzu, wynosić z Niemiec.
Niemieccy studenci
Wyższej Szkoły Weterynaryjnej"
Ale widać te piękne epistoły na upartych Mazurów wywierają wprost przeciwny skutek,
bo „Cech" z numeru na numer poczyna się polonizować, a
jego współpracownicy przemyśliwać o obronie przed wiszącą nad nimi niemiecką przemocą.
„Do tego jest ale i insy sposób — piszą w czerwcu 1931 r. — w którym by można by­ło
im gemby zatknonć. Ejta, w obcych krajach zyje dość Niemców. Kiedy i oni tam bendo
od
Landesverräter
 przezywane, to tedy się i ich rodaki u nas do pośladka po rozum wróco. Prendzej
nigdy!"
„Wir sind Masuren — pisze po niemiecku «Cech» — to znaczy, że jesteśmy pośród
 niemieckiej narodowości
państwowej (innerhalb des deutschen Staatsvolkes) odrębnym
 narodem z odrębnymi ce­chami, odziedziczonymi po odwiecznych polskich przodkach.
Wewnętrzny głos woła w nas i woła bezustannie, niby glos żywcem pogrzebanego".
Widzimy, że, aczkolwiek polskie artykuły zabierają coraz wię­cej miejsca w „Cechu"",
ci ludzie, ilekroć zaboli ich coś do żywego, muszą jeszcze wypowiadać się po niemiecku.
Tym bardziej, jeśli chcą się posiłkować mową wiązaną.
W którymś z numerów zamieścili wiersz, zawierający m. in. taki ustęp:
Im Osten erwacht ja die Sonne *
Ans schimmernden Morgenrot
...velleicht erveckt Dich, Masuren,
Auch einst des Schöpfers Gebot.
* Na wschodzie budzi się słońce z świetlistej jutrzenki.... może i ciebie, Mazowsze,
kiedyś zbudzi rozkaz Stwórcy (owo słońce ze wschodu, to znaczy z Polski, stało się
kamieniem obrazy).
Za ten wiersz strzęsła się „krzykwa" nad głową Obitza. Wzbu­rzeni studenci urządzili
wiec w laboratorium, na którym powitano wchodzącego Obitza okrzykami „Pfuj"!
Władze jednak akademickie zwlekały z wydaleniem znienawi­dzonego asystenta. Nie była
to bynajmniej tolerancja ani wzgląd na jego naukowe zasługi. Dr Obitz wręczył mi
niezmiernie ciekawy dokument, który pozwolił opublikować. Jest to
list Heimatdienstu do
 rektora, który Obitz miał sposobność niepostrzeżenie odpisać.
OSTDEUTSCHER HEIMATDIENST
ALLENSTEIN
620/27
Olsztyn 4/1 1927 r.
 polecony!
Do
Jego Magnificencji Pana Rektora
Wyższej Szkoły Weterynaryjnej
Prof. Dr Schottlera.
Berlin N. W. 6
Luisenstrasse 56.
Wasza Magnificencjo!
Na łaskawy list Jego Magnificencji z dnia 24 ub. m. mamy zaszczyt odpo­wiedzieć co
następuje:
Obitz poczuwa się do polskiej narodowości. To mu wolno, bo tego samego wymagamy od
naszych rodaków w Polsce i gdzie indziej po świecie. Ale, rzecz prosta, nie można
mu pozwolić korzystać z pomocy materialnej jak obiady itd; które są utrzymywane ze
środków niemieckich studentów.
Obitz ma stosunki z kołami polskimi, jak np. „Gazeta Olsztyńska" i jej
depedencja „Mazurski Przyjaciel Ludu", które nie tylko służą polskim dą­żeniom, ale
mają wyraźnie na oku irredentę. Jednak ani te jego stosunki. ani rola, jaką odegrał
w stosunku do akademickiego
 Stowarzyszenia „Ostmark" nie dają powodu do jego relegowania. I aczkolwiek wiadomo,
że „Gazeta Olsztyńska" ma w ostatecznym celu odpadnięcie Prus Wschodnich do Polski,
oraz utrzymywana jest za pieniądze rządu polskiego, to jednakże dotychczas nie udało
 się jej dowieść zdrady stanu.
Wystąpienie przeciw Obitzowi, którego domaga się ogół akademicki, nie jest pożądane.
Zrobi to z niego męczennika, zostanie podchwycone przez prasą polską i spowoduje
represje w stosunku do naszych rodaków w Polsce.
Od dłuższego już czasu robią Polacy
starania, aby z pomocą zakładania mazurskich stowarzyszeń i przez hasło „Mazury dla
Mazurów" znęcić ludność mazurską w swe sieci. Te tendencje wymagają od nas nieustannej
czujności, dzięki której już niejedno takie usiłowanie udaremniliśmy. Tego rodzaju
osob­nik, jak Obitz, może dać wielkie oparcie temu ruchowi, któremu dotąd brak jest
zupełnie inteligencji kierowniczej. Zwłaszcza wówczas, gdy osiądzie jako weterynarz
i wejdzie w ścisły kontakt z ludem. Dlatego jest dla nas ważne mieć jego osobę
 w
stałej ewidencji, będziemy więc bardzo wdzięczni, otrzy­mując stałe informacje. Informacje
te powinny również obejmować osoby i koła, z którymi ma styczność. Ale
wywiad musi być prowadzony nieuchwytnie i tak, aby go Obitz nie zauważył.
In hochachtungsvoller Ergebenheit
gez. Dr.Marks
Vorsitzender
Taki to list, niestety, nie tylko „zauważony", ale odpisany przez dr Obitza w kancelarii
rektora, leżał od samego początku poja­wienia się buntowniczego Mazura na gruncie
Wyższej Szkoły Weterynaryjnej. Nic dziwnego, że
Heimatdienst
 wytężał tak bacznie swoją uwagę w stronę tego przygotowującego się do swego zawo­du
inteligenta, kiedy od śmierci doktora Morawskiego w Sztu­mie — na całym Powiślu,
na całej Warmii i na całych Mazurach, a więc na pół miliona polskiej ludności, nie
było ani jednego inteligenta Polaka. Nic też dziwnego, że Senat Akademicki starał
się, dopóki można, nie robić męczennika.
Ale polskość „Cechu"*, dojrzewająca
 w ciągu pięciu lat istnie­nia pisma, jak ziarno, które wreszcie znalazło się na
właściwej gle­bie, teraz, właśnie jak roślina, dochodziła już do listowia, prze­obrażała
się z dnia na dzień, miała się ku kwitnieniu.
*
 19 marca 1933 r. odbywa się w Berlinie konferencja przywódców „Masurenbundu", który
liczy już 2 847 członków. Wobec wzmagającego się ter­roru (między innymi uwolnienia
zabójców Potempy) postanowiono pismo zamknąć i działalność związku kontynuować w
drodze rozsyłania okólników.
W 1933 r. już opowiada „Cech" swoim pięknym, coraz piękniej­szym, coraz czystszym
językiem, podbudowanym mazurszczyzną, jak to w 1863 r. żandarmeria w Prusach Wschodnich
ujęła rannego powstańca, który przeszedł granicę. Wieziony przez żandarmów, wołał
do ludności na postoju „Jeszcze Polska nie zginęła", więc go żandarmi ciągnęli dalej.
„Chłopi pozdejmowali czapki, a kobiety bie­gły z płaczem za wózkiem''. A powstaniec
zerwał czapkę z głowy i wołał: „Wiara nasza, nie dajcie się''.
Opowiadano mi w redakcji „Gazety Olsztyńskiej", że pewna kobieta napisała do redakcji
list, donosząc, że pod jej wsią znaj­duje się grób powstańczego dowódcy, który schronił
się poprzez granicę i skonał z ran.
Zarządzono wyprawę. Kobieta, zalękniona, nie chciała nic mó­wić. Już biegł gruby
żandarm, w biegu pośpiesznie dopinając pa­sa. Nie znaleziono mogiły. Może to i lepiej.
Mogiłę poległego w ple­biscycie Linki patriotyzm niemiecki stale zohydzał kałem.
Ale na szpaltach „Cechu" ta mogiła wypłynęła z utęsknionej du­szy ludzi, którzy po
omacku i nieumiejętnie wyrąbywali się do Polski dalekiej. Wypłynęła w pełnym zapachu
leśnych ziół, które po lasach, ich lasach mazurskich — kwitną.
Bohaterowie Morcinka tak samo przez „wyrąbany chodnik" przerębywali się ku Polsce.
Dookoła Ojczyzny zapala się niby kolisko ognia. To dusze ludz­kie płoną miłością
nienasyconą.
A żem zobaczył w tym kręgu i ziemię Czarnego Krzyża, ziemię daleką, ląd — niby za
pęknięciem świata, więc zamyśliłem się nad wymowną siłą mojej Ojczyzny, ku której
ciągnęły w ciągu wie­ków dusze Baseinów, Hechtów, Retzkau'ów, Rothów, Kalksteinów
i Obitzów.
***
HISTORIA PRUS WSCHODNICH — TO WALKA. WALKA   STWORZYŁA
WSCHODNIO-PRUSAKÓW, UKSZTAŁTOWAŁA ICH DUCHOWOŚĆ, KTÓRA JEST RDZENIEM ISTOTNEJ PRUSKOŚCI.
Nadprezydent prowincji Prus Wschodnich
MEINE HEIMAT LAUSCHT, WENN DAS WETTER SAUST.
MEINE HEIMAT GLUEHT, WENN DER WELTSTURM BRAUST.
(Moja Ojczyzna nasłuchuje (czuwa), gdy ryczy burza. Moja Ojczyzna rozpłomienia się,
gdy huczy huragan światowy.).
Alfred Brust, poeta wschodnio-pruski
„WETTERWINKEL”
Wetterwinkel — „kąt burz"; nazwa powszechna, nadawana przez Niemcy Prusom Wschodnim.
Z czego żyje ludność Prus Wschodnich? A zwłaszcza — z cze­go żyje ich 55% nierolniczej
ludności? Jakie jest podstawowe źró­dło utrzymania tej ludności i jakie perspektywy
gospodarczego rozwoju?
Odpowiedzieć na te pytania, to przesądzić los tej ziemi, a co za tym idzie — rozwiązać
i dziejowe polsko-wschodnio-pruskie rów­nanie.
Podstawa gospodarki tej prowincji — rolnictwo — jest mocno handicapowane w stosunku
do Rzeszy.
Gleba na ogół zła, klimat pozwala na 150 dni pracy w polu, gdy w Rzeszy około 200,
maszyny rolnicze wskutek odległości
kal­kulują się o 885 mk na 10 000 kg drożej, niż
 choćby dla Branden­burgii, wapno i cement dwa razy drożej, a już wszystko zabija
koszt transportu węgla.
Jeśli transport zabija rolnictwo, to tym bardziej konkurować z resztą Rzeszy nie
może przemysł wschodnio-pruski. Potężnie rozinwestowane zakłady Niemiec zachodnich
leżą bliżej węgla, dróg rzecznych, tańszych traktów
morskich i zbytu. Przedwojenne
 zy­ski, oparte na pośrednictwie między Rzeszą i Rosją, urwały się. Prusy Wschodnie
mogłyby wziąć na siebie rolę przetwórczą, ale na skutek złych stosunków z Polską,
a obecnie z Litwą, nie ma zaplecza, które by mogło dostarczać surowiec.
Toteż saldo towarowe stosunków z Rzeszą jest ujemne i sięga pięciu milionów; wywóz
nie stanowi nawet ćwierci przywozu i róż­nica się pogłębia. Cyfr, obrazujących saldo
pieniężne, nie mogłem otrzymać, ale musi być z nim jeszcze gorzej, jeśli się zważy,
że Prusy Wschodnie sprowadzają fabrykaty w zamian za surowiec, półprodukty lub środki
żywności.
Przy rozpętanych zbrojeniach, fortyfikacjach i budowie dróg w Prusach Wschodnich
musi saldo ujemne rosnąć w tempie niesłychanym.
Jako rezultat tego winno by było nastąpić coraz większe po­głębianie się ubóstwa.
Istotnie już przed wojną były Prusy Wschod­nie ubogim krewnym Rzeszy. W 1914 r. 48,5%
ludności Rzeszy rozporządzało dochodem 900—3 000 mk, gdy Prusy Wschodnie liczyły
takich szczęśliwców 23, 35%; dochód przeciętny wyno­sił w Prusach Wschodnich 319
mk na głowę (a w mazurskiej Rejencji Olsztyńskiej 243 mk), gdy w Prusach brandenburskich
526 mk.
Po wojnie dochód na głowę w Prusach Wschodnich w punkcie najlepszej koniunktury wzrósł
do 585 mk, ale wydatki na głowę stanowiły 675 mk. Ten niedobór 90 mk na głowę można
by ściąć, obniżając stopę życiową o 15%. Nie wydawałoby się to rzeczą trudną, jeśli
zważymy, że przeciętny zarobek robotniczy był w owym czasie w Prusach Wschodnich
885 mk, gdy w Estonii 375, a w Fin­landii 400.
Ale jakże to można zrobić, skoro zarobki w Prusach Wschod­nich i tak były mniejsze
o 15% niż w Rzeszy i powodowały
Drang nach Westen?
 Zniżać je jeszcze bardziej byłoby równoznaczne z powiększaniem odpływu ludności,
i tak wynoszącym 20 000 lu­dzi rocznie.
A więc — pchano subwencje, obliczane przez ekonomistów nie­mieckich na 200 milionów
marek rocznie.
Jedno byłoby pokojowe i logiczne wyjście z sytuacji: uzyska­nie od Rzeszy samodzielności
gospodarczo-cłowej, cła autonomicz­ne, kontakt z polskim zapleczem i zaciskanie pasa.
„Prusy Wschodnie — pisał w roku szczytowym koniunktury, w 1929 r., ekonomista niemiecki
v. Hippäl —
 stoją przed jasną niemożliwością czynienia wydatków, równych z resztą Niemiec. Że
tej niemożliwości nie chce się widzieć, prowadzi do nieszczęścia, które teraz, po
rolnictwie, powoduje również załamanie się prze­mysłu i handlu. Głupota ludzka może
w polityce tak długo dzia­łać, jak długo znajduje wierzących, przeciwnie — prawa
gospodarcze mają bezwzględność praw natury i one rozwiążą problemat wschodnio-pruski."
Zdawałoby się, że my, Polacy, możemy się nie troszczyć o sprawę wschodnio-pruską,
gdyby się miała rozwiązywać wedle „praw na­tury".
Przewrót jednak hitlerowski, który nie tylko był, ale i jest przewrotem w permanencji,
nakręca nie tylko koniunkturę, lecz i prawa natury.
Stworzył dla Prus Wschodnich zawód, powołanie, fach — po­płatny, a nawet lukratywny.
Kazał temu krajowi żyć z wojny w czasie pokoju.
Dlatego, pisząc ten rozdział, używałem stale czasu przeszłego: „dochód wynosił”,
„saldo było", „subwencja stanowiła" itd. Bo wraz z upadkiem Rzeczypospolitej Weimarskiej
schowały się wszel­kie cyfry. Ale działa i tanki, aeroplany i roboty fortyfikacyjne
— nie mogły schować się bez reszty. I tego, co widać, jest dosyć, aby się uśmiać
z przedhitlerowskiego Michela, biadającego
na weggeschmissene Milionen, na
 „głupie" 200 milionów rocznej subwencji. Teraz ta suma wydaje się dziecinną, a zachwycony
Michel krzyczy:
Heil!
Dziecko widzi jedyny sposób, w jaki się to może skończyć.
Ale dla pewności przypatrzmy się, jak wzbiera nam nad gło­wą ta chmura, która musi
kiedyś się oberwać, bo nie oberwać się nie może.
Heinrich Hauser, obecnie współpracownik hitlerowskiego Angriffu, w swoich
 reportażach z Prus Wschodnich sprzed kilku lat pisał:
„O obronie narodowej, będąc pod traktatem wersalskim, trudno jest mówić. Dla uważnego
obserwatora ukazują się od czasu do czasu jej przebłyski. Czasem kiedy w czasie nocnej
jazdy reflek­tory oświetlą marszową kolumnę ludzi, którzy już nie zdążyli skryć się
w rowach przydrożnych i którzy znieruchomieli (co ich broni przed zobaczeniem) —
ze spuszczonymi głowami przeczekują, aż auto przejdzie. Albo kiedy samotna leśniczówka
przez swą wieżę strażniczą i system sygnalizacyjny narzuca się naszej uwadze ja­ko
punkt obserwacyjny dla lotnictwa. Albo kiedy, daleko od ma­gistrali komunikacyjnych,
natrafia się na kolumnę robotniczą, ryjącą w ziemi. Silna, opalona młodzież w drelichach,
pokryta potem, na zapytanie, co robią, odpowiada demonstracyjnym mil­czeniem, które
ma znaczyć: «Pilnuj lepiej swoich spraw, przyja­cielu!» Tak, wówczas się rozumie,
o jaki rodzaj melioracyj tu chodzi”.
Kraj, w którym owe, obecnie zresztą wcale nie ukrywane przy­gotowania się odbywają,
ongiś dostępny od Polski tylko w tęgą zimę, dziś obsechł, odwodnił się, a zresztą
odmieniły się i sposoby wojowania, i środki komunikacji.
Teraz kraj ten — „ongiś historyczna kolebka rozbiorów, a dziś jeszcze opancerzona
fortami pięść, wisząca nad stolicą naszego państwa" — jak pisze Plutyński — wisi
nad Polską możliwością wojny w każdej godzinie dnia i nocy, każdej pory roku, na
każ­dym kilometrze swojej długiej, przedługiej 607 kilometrowej gra­nicy.
„Typowa Angriffgrenze''' — wykrzykuje geopolityk niemiecki, Karl Haushofer.
 Na każdy kilometr tej swojej granicy mają Prusy Wschodnie zaledwie 35 kilometrów
kwadratowych kraju, ale też na każdym z tych kilometrów zagęszczone są środki ataku
i obrony.
Z dawien dawna szły przez kraj ten wojny. Prusackie, jadźwingowe, litewskie, polskie,
krzyżackie, szwedzkie, tatarskie, moskiew­skie, francuskie.
To ten kraj wyniszczała trzynastoletnia wojna 1453—1466, wszczęta przez Związek
Jaszczurczy, w czasie której w perzynę kraj zniszczyły najemne zaciągi Czechów i
Morawian.
To w tym kraju ostatni Wielki Mistrz, Albrecht von Hohenzollern,
przez kilka lat zbrojnie się potyka z wujem swym, Zygmuntem Starym, to tu, na polach
pod Trzcianą w 1629 r. wiktorią nie­licznych sił polskich (300 husarii, l 200 kozaków,
2 000 jazdy) nad Gustawem Adolfem, wiodącym 5 000 jazdy i 8 000 piechoty, opro­mienia
swe czoło hetman Koniecpolski. To tego kraju ludność zmniejszają o 14°/o walki z
Rosjanami w czasie wojny siedmio­letniej 1756—1763. To tu mają miejsce bitwy napoleońskie
pod Pruską Iławą, pod Frydlandem, walki w 1812 r. naszej siódmej dywizji piechoty
i szwoleżerów Jerzmanowskiego pod Mielewkami, Labiewem, Zgorzelicami, Młynarami,
Elblągiem.
Walki Grunwaldu, Rudawy, Prostek, Tannenbergu — opisałem w innych rozdziałach.
Z dawien dawna kraj ten budował się, żył, mieszkał i trwał obronnie. Zamki podotąd
stoją na wszystkich przejściach i prze­lotach tej ziemi. Po mieścinach wznoszą się
tępołbe baszty, kościoły-twierdze, wymurowane i zamurowane aż po czubki, po girlandy
małych okienek-strzelnic.
Wsie nawet, w zieloność pól i lasów wtopione, i te wsie mają typowy dla starego krajobrazu
wschodnio-pruskiego (który nad­żarła komasacja) kształt obronnej owalnicy.
W kraju tym — pokolenie za pokoleniem — stawały coraz przemyślniejsze umocnienia.
Przejeżdżając przez Orzysz — zwróciłem uwagę na czerwone rzędy wielkich, murowanych
domów. Wstrzy­małem auto — przepytałem: to koszary, całe miasto zbudowa­ne w końcu
zeszłego stulecia. Sto dziesięć wielkich domów. Przy­lega do Orzysza plac ćwiczeń,
liczący dwadzieścia pięć kilomet­rów kw.
Na przesmyku łuczańskim (Loetzen), między obszarami Mamrów i Śniardw, zaległa twierdza
Boyen, bezskutecznie szturmowana przez Rosjan w czasie wielkiej wojny. Od niej idzie
szereg silnych obwarowań w okolicach
stacji Korschen, Bisztynka i Licbarka.
Na półwyspie sambijskim, jak pięść ponad zalewem Wiśla­nym wzniesionym, odgrodzonym
od stałego lądu Prus Wschodnich łańcuchem bagien, przeplatanych cementowymi schronami,
roz­postarła się wielka baza lotnicza, z trzech pozostałych stron strze­żona przez
morze i baterie Pilawy. Z tego nadmorskiego gniazda miotacze bomb w pół godziny mogą
się znaleźć nad Polską, w go­dzinę nad Warszawą.
Zresztą Prusy Wschodnie posiadają w chwili obecnej siedem kompletnie urządzonych
lotnisk.
Jakże to się stało? Jak stało się to po traktacie wersalskim?
Traktat ten, ze względu na sąsiedztwo Rosji i niepewność po­łożenia na wschodzie,
pozwolił na „konserwowanie dawnych urzą­dzeń obronnych w Prusach Wschodnich".
Konserwowano je tak gorliwie, że inspekcja Międzysojuszniczej Komisji Kontrolnej
stwierdziła powstanie 53 nowych schronów na południowym przedpolu Królewca i 15 w
systemie obronnym Łuczan.
Zrobił się gwałt. Niemiecki generał Pawels w Paryżu, przy akompaniamencie walczącej
pour le roi de Prusse
 prasy zagra­nicznej, wygrywał śpiewkę o niebezpieczeństwie
 bolszewickim (u nas mu wtórował gen. Michaelis w „Rzeczypospolitej"), ale Niemcy
musiały się zobowiązać zburzyć trzydzieści cztery nowe schrony, wybudowane po 1920
roku.
Te zobowiązania jednak pozostały tylko na papierze. Pierw­szego lutego 1927 r. Komisja
Międzysojusznicza istnieć przestała. A w 1935 r. Niemcy jawnie i oficjalnie odrzucili
wszelkie ograni­czanie swych zbrojeń.
Na najeżonym fortyfikacjami terenie mieszkają ludzie, kształ­ceni w kulcie wojny,
hodowani dla celów wojny, potomkowie Krzy­żaków, po których została radosna i ponura
pieśń:
Lasset uns alle fröhlich sein *
Die Heiden sind in grosser Pein.
* „Pozwólcie nam się cieszyć, poganie są w wielkiej męce".
Czyż nie podobnie brzmią pieśni
wschodnio-pruskiego poety, Waltera E. Medema, który na wieść o trudnościach powojennej
Polski pisał:
Lasst wieder Schwarzweisse Fahnen wehen und nehmt das zerbrochene Schwert in die
Fäuste, es muss auch mit dem Stumpfe gehen*.
* „Pozwólcie powiewać znów sztandarom czarno-białym, chwyćcie pra­wicą przełamany
miecz".
Zdawałoby się, że w dobie tych trudności świat germański oszalał z radości. Es jauchzt
das deutsche Herz,
 pisała prasa wschodnio-pruska. Zapał miłych sąsiadów do zbrojnej interwencji rósł.
Pre­zydent, dr Siehr, zapragnął być drugim generałem Yorkiem (który
 w 1813 r. bez woli króla pruskiego wzniecił powstanie przeciw Na­poleonowi) i rozplakatował
wezwanie „do wszystkich zdolnych do noszenia broni Wschodnio-Prusaków", aby tworzyli
zbrojne od­działy, które by „mocno tkwiły w ręku rządu".
Na razie musiało się skończyć na apetycie. Ale nastrój ten trwa i nic go takie czy
inne nastawienie góry nie zmieniło. „Korytarz musi być nasz" — to mówi każdy Niemiec
w Prusach Wschodnich. Prawda, że wielu z nich naiwnie wierzy, że nastąpi to bez wojny...
ale dlatego, że Polska zgodzi się dobrowolnie. Czyli, jak niejako za wszystkich wypowiada
się kulturalny, nie szowinistyczny i nawet do pewnego stopnia propolski pan Hauser:
,,Starcie o Gdańsk i Pomorze jest nieuniknione. Przyjdzie niebawem — za zielonym
sto­łem lub na zielonym polu".
I, dziwna rzecz, Wschodnio-Prusacy, którzy, zdawałoby się, przez lat siedemset powinni
by poznać swego polskiego sąsiada, impu­tują nam ten sam wojenny niepokój, który
ich przepala, mimo świadectw ich własnych uczonych, którzy, jak nacjonalistycznie
zresztą nastrojony prof. Schafer, stwierdzają, że „Prusy nie mogły sobie życzyć bardziej
pokojowego sąsiada niż Polska".
Jak tej „zaborczej" Polsce trzeba było tłumaczyć konieczność zagarnięcia Prus Wschodnich
(czego wreszcie nie zrobiła), wska­zuje przemówienie reprezentanta ludności tego
kraju, wymownego Jana
Baisena-Bażeńskiego
, do Kazimierza Jagiellończyka.
Jest to czas po Grunwaldzie, kiedy zakon krzyżacki robi bo­kami, kasy jego świecą
pustkami, najemne wojska buntują się i przechodzą do Polski. Polska, wzmocniona Unią
Horodelską, osią­ga najwyższy wyraz swej potęgi. Stany wschodnio-pruskie, lud­ność
cała, wyglądają nadejścia jej rządów. Splugawiony, bezsilny, pohańbiony zakon krzyżacki,
potępiony przez sobór konstancki, leży u jej stóp.
Jakichże trzeba uzasadnień, by sięgnąć po tę ziemię niczyją?
A oto jak musi argumentować Bażeński:
„Nie będzie też można powiedzieć, że Wasza Królewska Mość pragniesz zabierać kraje
obcych panów i wydzierać komuś, co się Jej nie należy, gdyż kraje te powracają do
Waszej Królewskiej Mości, jako do dziedzicznego Pana swego, któremu częścią pod­stępem,
częścią gwałtem zabrane zostały. Odkąd zaś znowu siłą i prawem wojny przez nas, a
nie przez Waszą Królewską Mość odebrane zostały, teraz zaś oddają się dobrowolnie
Waszej Kró­lewskiej Mości, masz Wasza Królewska Mość obowiązek wziąć je słusznie
i sprawiedliwie w swą opiekę, bronić ich odtąd i chronić a zawiadywać jako Pan dziedziczny
własnem mieniem".
Ten ton dziejowy sprzed łat pięciuset, to przekonanie o Polsce jako „Panu dziedzicznym"
tuła się po duszach ludzi w Prusach Wschodnich. Od czasu do czasu zrywają się fale
paniki, w pierw­szych zwłaszcza latach tak silne, że inteligenci wstrzymywali się
„na wszelki wypadek" ze sprowadzaniem ruchomości z Rzeszy, a prosta ludność wdrapywała
się na góry, wyglądać, czy na skraju horyzontu nie ukazują się
wkraczające wojska polskie. Pisma z tych czasów notują sprawy sądowe, w których oskarżone
są babiny, oprymowane przez leśników o karty na jagody, że odgrażały się rychłym
przyjściem Polaków.
Jakiś nauczyciel, Willibard Rudy (niedawno zresztą, bo w 1934) we wsi Purdze tłumaczył,
że Polacy to są nowocześni Hunowie.
Zresztą, cóż mówić o maluczkich, kiedy pan Oertzen, długoletni korespondent niemiecki
w Warszawie, pisał:
„Nie należy przypuszczać, by Polacy wszczęli wojnę oficjalnie. Tak otwarcie nie postępuje
się w obecnych czasach. Znaleziono w tym kierunku świetnego mistrza w Japonii. Pierwsze
lepsze zaj­ście, samorzutne lub sprowokowane, co łatwo może mieć miejsce w naelektryzowanej
atmosferze, da powód Polsce dla przedsiębra­nia w obronie swych zakordonowych rodaków
pewnych zarządzeń militarnych. Nie będzie to zwykłą aneksją; natomiast nie mogłaby
mieć Polska nic przeciw temu, aby w Prusach Wschodnich pow­stała prowizoryczna Rada
Ludowa, która proklamuje oderwanie się od Rzeszy i uda się pod opiekę Polski. Państwo
Polskie w pierw­szych chwilach energicznie zaprzeczy, jakoby miało coś wspólnego
z tymi zdarzeniami, tak jak to zrobiło w stosunku do wyprawy wileńskiej gen. Żeligowskiego".
Inny pisarz, Hans Nitram (
pseudonim pracującego w niemiec­kim wywiadzie oficera Martina), w książce pod tytułem
„Hallo! Tu radio wschodnio-pruskie: Polskie wojska dzisiejszej nocy prze­kroczyły
wschodnio-pruską granicę!'' — daje opis spodziewanej wojny przyszłości, w której
świetnie zmotoryzowane polskie wojska zgniatają nad wyraz bohaterskich, ale rozbrojonych
przez traktat wersalski Niemców.
Ten Polenfieber
jest w dużej mierze robiony w celach doraź­nych, ale na dnie jego spoczywa świadomość,
że nie odwróciła się ostatnia karta na polsko-niemieckim wschodzie, oraz świadomość,
że na tym wschodzie wrócił znów do głosu dziejowy, ważki czynnik w postaci Państwa
Polskiego.
„Jest to bezmyślność — pisze dr Paul Fechter — patrzyć na Polskę jako na wytwór Polnische
Wirtschaft,
 które
samo się za­łamie. Należy Polskę traktować poważnie i zwalczać wszelkimi środkami,
jakie mamy do rozporządzenia".
„Nie docenialiśmy polskich zdolności organizacyjnych (konstruktiven Kräfte) —
 pisze Heinrich Hauser. — Polskie Państwo jest faktem. Z gorączkowym wysiłkiem umocniło
swój
 byt. W dą­żeniu do bezpieczeństwa stawia na pierwszym planie troskę o roz­brojenie
i o strategicznie pewne granice. Poczucie narodowe dąży do imperialistycznego zdobycia
pola do życia i potęgi gospodar­czej. Jest ono przepełnione niechęcią do Niemiec.
Charakter jego jest wschodni, a «potęga» jest kluczem dla pojęcia polityki wschod­niej.
Musimy się z tym w Niemczech poważnie liczyć. Polski głód ziemi jest faktem, jak
faktem jest małe zaludnienie Prus Wschod­nich. A więc i niebezpieczeństwo polskie
jest faktem".
Gdy tak ubezpieczają się przed niebezpieczeństwem polskim Niemcy, nie mogą wziąć
za złe polskiemu publicyście, piszącemu dla swoich rodaków o Prusach Wschodnich,
że zasygnalizuje stan umysłów, który napotkał, że wyrazi niepokój, szukając, jaki
może być skutek inny niż wojna tych szaleńczych zbrojeń, szalonych inwestycyj, potwornych
kredytów bez feniga przy duszy, a raczej z dwuprocentowym pokryciem w Banku Rzeszy,
z wzrastającą dro­żyzną, z marką, która się stała pieniądzem równie relatywnym jak
rubel sowiecki.
I że, obliczając sobie termin upływu dziesięcioletniego paktu z Polską, wpadnie na
dziwną koincydencję.
W Niemczech rozpoczął się okres najgorszych roczników, bo do poboru stają lata wojenne.
Rzesza mieć będzie poborowych:
w 1935 ...... 576 678
1936 ..... 377 870
1937 ..... 331 187
1938 ..... 301 784
1939 ..... 622 113
W 1940 dojdzie więc Rzesza po raz pierwszy do pełnego kon­tyngentu rekruta, tzn.
zetrą się całkowicie niedobory urodzeń lat wojny.
Ten najwspanialszy kontyngent kształcić trzeba będzie dwa lata w rzemiośle wojennym.
Będzie więc gotów na 1942 r., w którym to kończy się porozumienie polsko-niemieckie.
Czyli, mówiąc słowami Jana Zamojskiego — „póty ten nieprzy­jaciel pokój dzierży,
póki mu potrzeba".
Miejmy nadzieję, że porozumienie będzie przedłużone i że ta piękna cyfra poborowych
zostanie tylko atutem w niemieckiej grze.
Ale jeśli tak będzie — co daj, Boże — co pocznie ze swym ży­ciem gospodarczym Wetterwinkel,
 który obecnie żyje z jedynego swego przemysłu — przygotowania do wojny?
***
PRZYWRÓĆ OJCZYSTĄ MOWĘ NAM ISTĄ
A MY GODNIE CHWALIĆ CIEBIE
BĘDZIEM NA ZIEMI I W NIEBIE,
MIEJ JĄ W OBRONIE — NIECH NIE UTONIE.
Michał Kajka
SAM WŚRÓD OBCEGO JĘZYKA, BEZ WSZELKICH OŻYWCZYCH ZACHĘTÓW, MOCĄ JEDYNIE MIŁOŚCI POWOŁANIA
SWEGO...
(Pismo Adama Mickiewicza do Mrongowiusza*)
KAJKA
*
Na starość, kiedy zabroniono nawet prywatnego nauczania języka polskiego, musiał
Mrongowiusz patrzeć na zamieranie polskości przy­mierającymi oczami. I wówczas, na
trzy lata przed śmiercią, otrzymał od Tow. Historycznego w Paryżu medal i list od
Mickiewicza, z któ­rego urywek dajemy jako motto tego opowiadania o stojącym nad
gro­bem poecie mazurskim.
Kiedyśmy przemierzali Mazury wzdłuż i w poprzek i zstępowa­liśmy do chat, z trudem
wyłuskując spod warstw brudnych łach­manów stare kancjonały, a spod warstw kundlowatej,
zepsutej niemczyzny szczere lśnienie słów starych, nie odszlifowanych niby diamenty
i jak diamenty mocno siedzące w oprawach — jedno mieliśmy przed oczami i jednośmy
miarkowali
wciąż ujrzeć — Kajkę.
Poetę Mazura, który słonecznym językiem pisze niewyszukane wiersze.
W pierwszy już dzień
 pobytu, jadąc do Ełku, jechaliśmy przez Kłusy. Wiedziałem, że tu mieszka. Alem nie
ważył się wysiąść. Bałem się, że rozbiję u początku legendę tej ziemi. Cóż by mi
zostało?
I teraz, kiedy widzieliśmy już wszystko, co można było zo­baczyć, i kiedy nadszedł
ostatni dzień naszego pobytu w ziemi Czarnego Krzyża, dzień trzydziesty piąty, pojechaliśmy
do Kłus.
Poprzedniego dnia byliśmy w Rominckiej puszczy. Widzieliśmy zameczki myśliwskie Wilhelma
II,
 zbudowane ku jego rozrywce, cały snobizm tych kasztelów w stylu norweskim, tych
trofeów, fotografij, portretów ukoronowanego megalomana w coraz innych pozach, w
coraz innych strojach.
Wilgotnymi tunelami Rominckiej puszczy, otwierającej raz wraz oka śpiących w jej
łonie jezior, polany, na których majaczą śmi­głe sylwety saren — wpadliśmy na płaskowyż
od jeziora Wysztynieckiego. Jechaliśmy tak na wypukłości tej ziemi, wyniesieni nad
te kraje, a po lewej ręce migały nam na dalekim horyzoncie polskie strzechy — z tamtej
strony granicy. Na te łąki płaskowyżowe wyniesieni, łąki o otwartym widoku, mknęliśmy
niby przez kraj bajkowy, do którego czasami przyjeżdżają na Wielkie Łowy zaczarowani
królewicze i piękne księżniczki. A tamte chałupy na horyzoncie to był jakiś daleki,
zamglony, przeczuwany kraj, biedą zasnuty, który drgał na krańcach świadomości.
Aż kiedy zjeżdżać poczęliśmy w dół ku Ełkowi, gdzie był nam nocleg, kiedy przelatywać
poczęliśmy mazurskie wsie, pękła wizja.
— Jedziemy jutro, córeczko, do Kajki.
— Tak jest, tatusiu.
Nie trzeba było więcej słów. Z dawna wiedzieliśmy, że Kajka — to będzie nasz ostatni
pokłon tej ziemi.
Nazajutrz jedziemy drogami polnymi. I jeszcze raz polnymi, najpełniejszymi, bo i
te boczne drogi w naprawie. Szofer Niemiec klnie, autem rzuca po wertepach. Wjeżdżamy
w koleiny w glinie, z prawieków w tunele wdrążone, trawy nam się polne ukazują nad
głowami na brzegach
tych wąskich jarów.
Drogi te pokraczne, pokręcone staroleciem, wpełzają z nagła w takież pokraczne, poskręcane,
pomurszałe wsie. Chałupy w nich słomą kryte, na zrąb budowane, szczytem, śparogami,
okiennicami przypominające chałupy polskie.
Ein solches Holzhaus nennen sie seltsam seemännisch: Chalouppe
(taki drewniany dom nazywają oni często po marynarsku: sza­lupa) — pisze w swojej
książce o Prusach Wschodnich Hauser. Ot, jeszcze jedno polsko-niemieckie zabawne
nieporozumienie.
Szofer również odwraca ku nam ironicznie uśmiechniętą twarz:
— Echt masurisch!...
Ogródki — wieś, w której mieszka Kajka, toną w zieleni sadów i odbijają się w wodach
jeziora. W taki zapewne czas stary Kajka pisał:
Wdzięczna lata ozdobo,
Przyjemna wszej osobie
Słyniesz życiem, swobodą
Jak wdzięczny powab ku tobie...
Chałupa mazurska
Dom Kajki ma ganeczek, ku ulicy zwrócony, ale całkiem zarosły dzikim winem. Ze schodkami.
Na głucho. Od lat widać tędy nikt nie wchodzi.
Idziemy od obejścia.
Na zydelku, takim właśnie jak ów, który z nabożeństwem oglą­dają Niemcy w Muzeum
Mazurskim, siedzi bardzo stara kobieta. Ma chustkę zawiązaną obyczajem mazurskim
pod brodą i schyloną głowę pod blaskiem słonecznym, który się leje ze słońca, stojącego
na sztorc. Widzimy więc na razie tylko ręce — niebywale przej­rzyste, wąskie, wychudzone
ręce. Kobieta obiera ryby. Spod noża pryskają łuski, migocąc w słońcu. Pod zydlem
siedzi kot, czyhając na smaczne kęski.
— Morgen — mówię — hier wohnt Herr Kajka?
Zwolna podnosi się głowa starej kobiety. Spod okapu chusty ukazują się przede wszystkim
oczy: wielkie, palące. Tkwią one w sinych torbielach na pergaminowej twarzy.
Widzimy, że mamy przed sobą umierającą.
Głos słaby, drżący głos, długo od swoich źródeł przebijający się na wargi; niby prąd
w głośniku, nim się rozżarzą lampy. Mówi po polsku.
— Nima Kajki...
— A wyście Kajkowa?
— Toć...
Ręka w śmiertelnym znużeniu opuszcza się wzdłuż fartucha.
Milczymy. Jest wszystko tak jasne.
Cienie od niskich obłoków łażą po obejściu niedbale, rozmamlane. W czymś w rodzaju
żywopłotu uparty jakiś ptaszek poczyna rzucać jeden ostry, świdrujący dźwięk. Ten
dźwięk wkręca się do mózgu, nieznośnie drażni.
— A gdzie Kajka poszedł? — pytam, aby przerwać ten ptasi ćwirk.
— A toć do Trembaka, do szwagra, chałupę mu pomaga stawiać.
— A to u siebie nie ma dosyć roboty?
— Bogać... Dyć to nie nasze... Synów... Starcza ręka pokazuje chałupę: lewa strona
należy do starszego syna, prawa do młodszego.
— A wy z mężem gdzie śpicie? Nieokreślony ruch ręką: ,,Ot — tak...".
— A ile szwagier płaci?
— Co ma płacić. Wiadomo. Rodzina.
Fala żalu przypływa do zwiotczałego mózgu:
— Czasem to się narobi cały tydzień; niedawno u siostry od poniedziałku do niedzieli
wieprzaka rozbierał. Dobrze to umie. Napracował się. A na niedzielę wrócił, to żeby
choć funt mięsa dali. Byłoby na niedzielę.
Z chałupy wybiega dziesięcioletnia dziewczynka.
— Grossmutti — woła i zatrzymuje się widząc obcych.
— Wnuczka?
— A dyć wnuczka...
— Nie mówi do was po polsku?
Starcze usta poruszać się zaczynają bezgłośnie. Niebawem do­piero dopływa głos z
dna. Tak jak z radia — nim się nagrzeją lampy:
— ...my umrzemy, to i gadki nie będzie... A przecie jak starszy syn młodszego huśtał,
to Biblię po polsku czytał. A mąż mu przepowiadał: „Ucz się, Gustaw, po polsku!''
Ale cóż... poszedł
do rechtora, cejtunków
 mu ponadawał...
Osłabiło ją mówienie. Milknie.
— Jesteście na korcach?...
— A no... jesteśmy na chlebie, ale go nam nie dają...
— Ile macie lat?
— Tylo, co i Kajka — osiemdziesiąt dwa.
— A pisze jeszcze mąż wiersze?
— Pisał, ale... — jakiś niewymowny gest ręki, opadającej z krańcowym znużeniem —
...syna Gustawa chcieli z roboty za te wiersze ojca zwolnić. To i przestał... Już
dawno przestał... A ten listkorz... To on odmawiał od „Mazura"... A jak głosowanie
przy­szło. to ja mówię — „Co mi ta potem?" — A oni powiedają: — „Kajcyno, Kajcyno
— własnego scęścia nie rozumita, o dzieci nie dbacie — głosować mata na Hitlera".
To ja mówię — „Jak już trzeba głosować, to będę na Hindenburga. On stary, ja stara..."
Milknie i odpoczywa.
— Do widzenia — mówimy.
— Niech was Bóg prowadzi. — Znowu usta coś bezdźwięcznie szepczą. Pochylam się ku
nim:
— Czekam tylko tej godziny — mówi Kajkowa. Rozumiem przecież, jakiej godziny czeka.
Ale trudno jest od ra­zu złamać w sobie dystans, wysiadłszy z auta, mając na szyi
aparat,
który chwyta wyraz twarzy Kajkowej.
Więc płoszę się wobec tych słów o śmierci jak człowiek miasta i zadaję najgłupsze
pytanie:
— Jakiej godziny czekacie?
Ale znowuż ona mnie nie słyszy. Wie jednak, że otacza ją mowa polska i że ci ludzie
zaraz znikną. Nie zobaczy ich nawet, jak się wtapiają w zajeziorną dal. Po prostu
— zajdą za róg i już ich nie będzie.
Podnosi na mnie oczy, czarne, żarzące, bijące blaskiem w tej martwej twarzy. Oczy
podnoszą się wolno, idą od ziemi, czepiają się moich piersi, ust, twarzy. Są już
w moich oczach i tkwią nie­ruchomo jak czarne morze, z naglą .zastygłe. A usta mówią:
— Wszystko dokoła po niemiecku... Wnuczki... śmieją się... żyć mi niemiło... i czekam...
tej... godziny.
Ryba, skrwawiona, z przerżniętym gardłem, oskrobana, leżąca na dnie miednicy, uderzyła
z nagła ogonem i znieruchomiała.
Pracował Kajka we wsi, w trzeciej.
— Gdzie Trembaka dom? — pytam wsiowych.
— Türembach? Gemeindevorsteher? Na końcu wsi.
Zajeżdżamy przed dom wójta. Wysokoście zajechali w paranteli, panie Kajko, mazurski
poeto! Wójta macie za szwagra.
Przed dom wychodzi drab, który robi skrajnie nieufną minę, gdy pytam o Kajkę. Może
by go nie pokazał, ale oto sam Kajka ciągnie od budowy jakąś belkę.
— Dzień dobry, panie Kajka!...
Staje i po chwili mówi „dzień dobry". Jest najwidoczniej zała­pany. Wyszła
 przygarść kobiet i mężczyzn przed próg i patrzą na Kajkę z dezaprobatą. Z jednej
strony ten tłum, z drugiej ów stary człowiek z belką. Złożył ją, ręce opuścił i stoi
jak na cenzurowa­nym, pod pręgierzem tych zażywnych gospodyń w kuchennych solidnych
fartuchach.
Jak tu się odbić, odegrać, wobec niewątpliwego blasku tych nie­wątpliwie doskonałych
fartuchów, z Kajki i z moją polszczyzną? Jak most przerzucić od naszych sportowych,
samochodowych stro­jów do jego zmiętej kacabai, jak położyć kres temu cyrkowi boles­nemu,
co zrobić, żeby móc go wziąć pod rękę i pójść spacerem wolnym, drogą w pole, mówiąc
ważne słowa polskie, nie śpieszliwie,
 po gospodarski!.
Ale na wszelkie propozycje odpowiada Kajka głucho, że nie można, że ma robotę, że
musi ot, to — pokazuje
 na belkę, że bu­dowa. Więc żegnamy go bardzo głośno po polsku, rozpychamy się dosyć
po arogancku ku autu i odjeżdżamy.
Był w drugim końcu tej ziemi poeta Warmiak, Samulowski, który pisał:
Ja nie ufam już nikomu,
Ja nikomu już nie wierzę,
Co się kryje w własnym domu...
Jeszcze nawracamy ku Kłusom. Idziemy brzegiem jeziora. W miejscu pewnym, wiem to
od ludzi świadomych, jest półwysep obły, wchodzący nieco w jezioro. Zowie się Pobożny
Róg. A kiedyś jeszcze, kiedy o Krzyżakach ten kraj nie słyszał, stał na Pobożnym
Rogu kościół chrześcijański.
Jakiś amator łowi ryby.
Zapewne jest ich dużo, skoro Kajka pisze:
Dają nama powab ryby,
Casem po powierzchni skacą,
Ze się ptacy nimi racą,
Ale łowić ich to wara,
Bowiem ceka za to kara.
Amator jednak okazuje się emerytowanym dozorcą więziennym z Rawicza, więc zapewne
ma jakieś przywileje. Obwozi mnie do­koła. Ale nie spostrzegam żadnych śladów budowli.
Dozorca mówi, jak tu wszyscy, po polsku. Bardzo by chciał pomóc mi znaleźć ów Pobożny
Róg. Nazywa się jakoś z polska. Bardzo by chciał znaleźć ten Róg i gruntuje włosiem
dno. Ale na nic. Wicher liście niesie. Olchy piękne, na tym miejscu wyrosłe, szumią.
Nie zna­leźliśmy.
***
TANNENBERGDENKMAL
U nas, na wschodnich kresach, niewiele wiedziano, kto zacz są Niemcy. Aż gdy skruszył
się rosyjski front i nasunęła się ku nam potęga niewidziana i nieznana, kiedy i naszą
Mińszczyznę ogarnęło ciężkie tchnienie
Ober-Ostu,
 kiedy w błotne miasteczka Białejrusi wlewać się zaczął wolny a niepowstrzymany pochód
żołnierzy w wielkich stalowych hełmach, nakrapianych wapnem (było to zimą) — przycupnął
nasz ubogi słowiański wschód i rozkazujący skrzek jednego niemieckiego żołnierza
zdolny był rozproszyć naj­większe zbiegowisko.
Zdało się, że nie masz na tę ślepą, straszliwie powolną, strasz­liwie zorganizowaną
i niechybną potęgę — żadnej ludzkiej mocy.
Sądzę, że podobnie przed wiekami myśleli ci nasi przodkowie, którym po raz pierwszy
przychodziło zmierzyć się z Niemcem.
Więc myśl o oporze to była kategoria bohaterstwa, nie zaś obrachowanej walki.
A nie były to jeno czcze rozmyślania. Po upadku caratu to był nasz wróg. Gdy bolszewicy
się wycofali, nasze formacje wschodnie znalazły się w obliczu konieczności zawarcia
z Niemcami
Freundschaft.
 Pilsudski już wówczas siedział w Magdeburgu.
Nie wiedzieliśmy, co robić. Popełnialiśmy szereg rozpaczliwych odruchów. Na pociągu
pancernym, w którym spędzałem noc, gdy Niemcy przyszli — ogromny Kępa, żołnierz stojący
przy pociągu na warcie, wzburzył się, gdy pierwszego Niemca zobaczył, złapał go w
ogromne łapska, uniósł w górę i trzasnął o peron, że trysnęła krew. Konającego Niemca
wywieziono do szpitala. Komendant pociągu, poległy później por. Małagowski, wybiegł
w szynelu, na­rzuconym na bieliznę, i bił szpicrutą przez pysk nie oddających mu
honorów Niemców. Za porucznikiem szedł patrol z najeżonymi bagnetami.
Stary maszynista Dreczkowski był innego zdania o najściu Niem­ców. Zdawałoby się,
że jako Poznaniak powinien najbardziej się ich bać. Tymczasem pykał sobie flegmatycznie
swoją faję i zapew­niał, że „Niemiec jest zaś głupi".
Teraz, jadąc na pola Grunwaldu-Tannenberga, patrząc na już z daleka wyłaniający się
pomnik — mauzoleum niemieckiej chwały, przypomniałem sobie tę niewzruszoną pewność
naszego poczciwego starego, pewność pokoleń, nawarstwioną wiekami.
I myślałem, jak też te dwie siły przełamywały się na ogromnej przestrzeni wieków,
od Grunwaldu po Tannenberg.
Długo stał skromny kamień na pamiątkę Wiktorii grunwaldz­kiej. Ale biło źródełko,
z cudowną pono wodą. Woda straciła swe właściwości, gdy pewna pani przemyła nią oczy
ślepego pieska. Tak chce podanie.
A w pięćset lat po wiktorii pod Tannenbergiem strzelił w niebo masywny pean teutońskiej
chwały. Wypiętrzyły się mury bastionów potężnych. Wisi chwała teutońska z daleka
nad zielonymi lasami.
Pomnik bitwy tannenberskiej znałem dotychczas z widzenia i nie lubiłem go. Ten sam
duch, co w potężnym pomniku berlińskim na pamiątkę zwycięstwa 1870 r. Przyszła inna
epoka i uprościła linie budowy, rzekomo nawracając do
wzorów staro-germańskich.
 Duch pomnika pozostał ten sam: gorzej niż żołdacki, bo dorobkiewiczowski. Hohenzollernowski.
Żaden Wittelsbach nie popełniłby czegoś podobnego.
Do tych
awersyj ogólnych przyłączyły się jeszcze powody spe­cjalne, którymi były wspomnienia
dzieciństwa. Mieliśmy ogromną książkę ilustrowaną pt.
Les étrangleurs du Bengal,
 w której był rysunek hinduskich wież milczenia; na ich murach składano trupy, którymi
żywiły się święte sępy. Bastiony tannenbergowskiego
Denkmala dziwnie mi przypominały te wieże.
A jednak, kiedy zobaczyłem pomnik po raz to już który, prze­konałem się, że to, co
z ducha danego narodu pochodzi, nigdy nie jest brzydkie, jak nigdy brzydka nie może
być dusza żadnego na­rodu, jak piękną jest każda roślina, która swobodnie wyrosła
z gruntu.
Pomnik bitwy pod Tannenbergiem wyrósł z samej głębi niemiec­kiego ducha.
Przed pomnikiem stoją liczne wycieczki młodzieży niemieckiej, karne, skupione, ze
wzruszeniem na twarzy. Przyjechali lub przy­szli tu setki kilometrów, od winnic nadreńskich
poczynając, gdzie życie jest takie uśmiechnięte.
Ale synowie tych krajów polegli w twardej walce. I młodzież ich pielgrzymuje sycić
się chwałą Ojczyzny, sycić się świadomością jej wielkości.
W ogromnych bastionach, wysoko, od dołu aż po ginący gdzieś strop, wiszą sztandary
pułków, biorących udział w tych wielkich dniach.
Wkoło idą
tablice — brąz, marmur — fundowane przez związki byłych sławnych pułków — swoim kolegom.
Na tablicach — cyfry strat, daty bohaterstw. 59 p. p. (
Deutsch-Eylau
) stracił w ataku 28 oficerów i l 300 żołnierzy...
Niemy, zastygły pean bohaterskiej woli zwycięstwa. Poza murami pomnika, w polnej
zieleni, równiutko i z piety­zmem ustawione krzyże drewniane, przekreślone ukośnie.
Tu zostali złożeni żołnierze rosyjscy.
Jak wielka rzeka zbiera w siebie strumienie, tak ten pomnik grunwaldzki wchłonął
to wszystko, co niosą, wyryte na tablicach z piaskowca, pomniki gminne. Wczytywałem
się w nazwiska na nich — w większości polskie. W bitwach mazurskich brały udział
przede wszystkim pułki mazurskie, pomorskie, poznańskie, śląskie, warmijskie.
„A o szaty Jego rzucali kości..." Rzucane o losy tej ziemi, kości polskie równiutko
legły i pod tymi drewnianymi krzyżami, i tam... w
Denkmalu.
Historia potrząsa kubkiem do gry.
Niemądry to sport śledzić wygrane rulety i znaczyć szpilką na tablicy numerków. Ale
gra między narodami to nie jest ślepy ha­zard. Dlatego dzieje uczą.
Jedźmy pod Sztymbark (Rudę), na pola Grunwaldu. I wracajmy potem tu.
Spróbujmy — zrozumieć...
„Krzyżacy przez lat trzydzieści formalnie zmuszali do wojny pokojowo usposobionego
Jagiełłę", pisze badacz niemiecki, Lotar Weber. Ale można by odwrócić to zdanie:
to Jagiełło pośrednio zmuszał Krzyżaków do wojny. Od czasu zjazdu w Krewie narastało
dzieło Unii. Program Leszka Białego, zawieruszony w walkach dzielnicowych, zatarty
przez południowo-wschodnie zainteresowa­nia Polski, nabierał sił i stawał się czymś
tak potężnym na wscho­dzie Europy, że była ostatnia chwila przeciąć sytuację mieczem.
Eksterminacyjna bowiem polityka krzyżacka nie mogła na drodze normalnego współzawodnictwa
rokować sobie nadziei. Nigdy na tym wschodzie równorzędnie dwie koncepcje — polska
i niemiec­ka — zmieścić się nie mogły.
Materializm dziejowy nauczył nas doszukiwać się w każdym zdarzeniu historycznym pobudek
natury materialnej. Niewątpliwie legły one w osnowie dzieła Unii. Ale przecież zdumiewa
w tym surowym średniowieczu głęboki ton, jakim są przepojone akty państwowe polskie,
ta prymitywna bezkompromisowość, jakże da­leka od krzyżackiej świadomości, że słowa
są dane po to, aby taić prawdę. Z jakimże to wzburzeniem, które nie mogło być sztuką
szczwanego dyplomaty, zarzucał Paweł Włodkowic, przedstawiciel Polski, Krzyżakom,
że są oni gorsi od pogan; bo poganie grzeszą przeciw prawdzie, a Krzyżacy czynią
najstraszliwszą rzecz — grze­szą przeciw miłości.
Nie, to nie takie lub inne rozgrywki doraźne sprowadziły obie strony na pola Grunwaldu.
Sprowadziła je, wciąż nierozstrzygnięta, sprawa dziejowa.
Zbliżała się Unia, a z nią prawne roszczenia Rzplitej do ziem pruskich jako do litewskiego
spadku. Wszak to na pięć lat przed objęciem przez Jagiełłę tronu polskiego rozegrała
się wielka bitwa pod Rudawą — na skutek żądań litewskich, aby im oddać obecne Prusy
Wschodnie aż po prawy brzeg Łyny, a więc niemal całe.
Zbliżała się Unia, należało działać... Zakon rozpętał wielką akcję dyplomatyczną
w Europie. Ruprecht, król rzymski, rozesłał herol­dów, rozpraszających „potwarze",
rzucane na Zakon. Od dworu angielskiego, gdzie polscy wysłańcy prosili o niewspieranie
Krzy­żaków, nadeszła wiadomość, że Henryk IV chętnie by sam pośpie­szył z pomocą
Zakonowi, gdyby się nie uwikłał w zatargi z Francją. Przekupiony za 40 000 zł król
Zygmunt Węgierski zawiera w grud­niu 1409 r. z Krzyżakami przymierze, mocą którego
zobowiązał się „tak sprawą pokierować, aby się przed Bogiem i całym światem miało
prawną i słuszną przyczynę do wojny". Książęta pomorscy otrzymali od Zakonu duże
pożyczki. Wreszcie król Wacław czeski, powołany na sędziego polubownego, wziął od
Krzyżaków 60 000 zł i wydał wyrok, na mocy którego Krzyżacy otrzymywali przypie­rającą
do Grodna olbrzymią puszczę
Sudawię, która
, wchodząc klinem między Mazowsze i Litwę, rozsadzała granice państw, ma­jących zawrzeć
Unię. Polska zobowiązać się miała zawrzeć przy­mierze z Krzyżakami, mocą którego
obie strony zobowiązały się nie dawać pomocy „poganom". Miało to wydać Litwę na łup
krzyżacki. Ten wyrok zapadł w lutym. Odtąd wiedziano, że będzie wojna.
Zahuczało po dworach zachodnich. To już nie były te pierwsze wieki surowego i prawego
średniowiecza. Po krucjatach krzyżo­wych buzowała się piana, nakipiała na pogrobowcach
wypraw do Ziemi Świętej, na żądzy użycia dóbr i przepychu, któremu biedny kontynent
europejski (wszak było to jeszcze przed odkryciem Ame­ryki i źródeł złota) skwapliwie
otwierał drzwi, mniej jednak skwapliwie chudą kieszeń.
„Tu z Niemiec przybywali wyrzutki i nicponie — pisze o Pru­sach Wschodnich rektor
uniwersytetu w Królewcu, dr Erich Caspar — z którymi familie arystokratyczne w Niemczech
nie wie­działy co zrobić, więc ich wyprawiały do Prus Wschodnich jak na sportowe
wyprawy, na
owe Litauerreisen, aby
 sobie reputację po­prawili... W ten sposób rozpadłoby się Państwo Krzyżackie jak
farsa i gdyby nie bitwa grunwaldzka, koniec Krzyżaków nie mógłby się udrapować w
kostium tragedii".
Ale po stronie polskiej była świadomość tej wielkiej stawki, o którą idzie gra. Wtedy
to, cytując za Długoszem, „porzuciwszy na Węgrzech wszystkie dobra i majątki od Króla
Zygmunta uzy­skane,
wzgardziwszy jego łaskami i szczodrymi obietnicami, opuścili go i przybyli do Władysława,
Króla Polskiego, rycerze tej miary co Skarbek z Gór, co Dobiesław PuchaŁa i Janusz
Brzozogłowy, co Tomasz Kalski i Wojciech Malski, co wreszcie dwaj Sulimczycy, dziedzice
Garbowa, Zawisza Czarny i Jan Farurej''.
Otton Laskowski, historyk bitwy grunwaldzkiej, pisze, że Jan Sumik, sprawujący przez
lat szesnaście dowództwo w służbie suł­tana, teraz zadowalał się stanowiskiem jednego
z przedchorągwianych.
Siły sojusznicze jeszcze nie połączonej Unią Litwy szły z po­mocą. Krzyżacy myśleli,
że Litwini uderzą z dywersją, jak zwykle, od swojej strony. Tymczasem król Jagiełło,
mądry to i szczwany był król, każe im iść wzdłuż całej południowej granicy Prus Wschodnich
i dołączyć do wojsk polskich w Czerwińsku. Krzyżacy na
ubezpieczenia Ragnety, Pisza i innych punktów zużyli z górą 15 000 wojska zamurowanego
w garnizonach.
Jagiełło tymczasem wynurza się pod Drwęcą, a widząc przeprawę pod Kurzętnikiem obsadzoną,
zdążyli bowiem mu drogę Krzyżacy zabieżeć, nie myśli przejścia forsować, jeno się
cofa, postanawiając obejść Drwęcę powyżej jej źródeł. A że nie chce dać się flankować
Krzyżakom od lewego skrzydła, robi głęboki łuk na wschód, od­rywa się od nieprzyjaciela,
zdobywa po drodze Dąbrówno i wy­nurza się na zachód od jeziora Łubień.
I właśnie wysiadamy na drodze Sztymbark—Ludwikowo, mając po lewej ręce owo jezioro.
Droga, na której stoimy, wówczas rów­nież istniała. Teren, jak i obecnie, był nie
zalesiony. Falistości konfiguracji terenu żaden kataklizm nie zmienił. Komuś, kto
przed­tem przestudiował plan bitwy, teren się ożywia, zaludnia.
Tu właśnie następuje niezapomniana gra sprytnego Jagiełły.
Krzyżacy już czekali, gdy nasze wojska dopiero się zbliżały. Wwiązać je w walkę,
nim reszta dociągnie, było to osłabić szansę.
Tymczasem sztuka wojowania w średniowieczu bardzo jeszcze przypominała chłopskie
bitki. Skoro się bitwa wywiązała, nikt już komendy nie słuchał. Dlatego trudno było
mówić o jakimkolwiek planie.
W tej epoce pełno jeszcze było romantyzmu rycerskiego, wy­magającego rzucania się
na wroga, bez liczenia jego liczby. Nie darmo opiewano bohaterskie potyczki z czarodziejem
Merlinem i ze smokami.
Toteż mistrz Ulrik von Jungingen liczył bardzo na naszą gorącz­kę. Pięćset lat temu
widać równie silnie nam chodziło o pokazanie się, że znamy obyczaje Europy.
Tedy Mistrz Jungingen wysunął niechybnych angielczyków procarzy, przemieszanych z
kopijnikami na schwał, którzy zatknęli drzewce w ziemię. O ten ostrokół miała się
wykrwawić polska horda, udająca rycerzy, która natychmiast, rzecz prosta, wda się
w bitwę, skoro tylko ujrzy wroga.
Ale król Jagiełło, chytry król, nie zna się na rycerskich ekiwokach. On
 chce mieć wszystkie siły w garści. Nie wypada tego po­wiedzieć świetnym polskim
rycerzom, którzy zapewne nieco impo­nowali temu kudłatemu Litwinowi; zakrzyknęliby,
że wprowadza cierpliwe chłopskie sposoby wojaczki, czyli że, mówiąc językiem współczesnym,
chce postąpić nie sportowo.
Nie wypada tego powiedzieć, ale wypada się modlić i modlić się trzeba. Tego nikt
nie może wzbronić, przeciwko temu nikt nie może szemrać.
I oto po pierwszej mszy król rozpoczyna słuchanie mszy dru­giej. Krzyżactwo zajęło
pozycję przed drogą, parę stajań, tu właśnie gdzie idziemy,
posuwając się ku Ludwikowiu; po prawej ręce myśmy mieli ciężkozbrojne glidy
 rycerstwa krzyżackiego, po lewej, już z tej polskiej strony drogi, kopijników i
procarzy. Ci ostatni urą­gliwie krzyczą, natrząsając się z Polaków, rycerstwu z oburzenia
ręce latać poczynają ku głowniom, a król... poczyna słuchania trze­ciej mszy świętej.
Wyskakuje niecierpliwy Witold z namiotu — dosyć mu już tych dewocyj — i pędzi ku
swoim, ustawionym na prawym skrzydle.
Król skończył słuchanie trzeciej mszy świętej, wyszedł przed namiot, rozejrzał się
po okolicy, skonstatował, że nie wszystkie siły polskie jeszcze doszły... i przypomniał
sobie, że przed bitwą warto jest dać pas rycerski nowym rycerzom.
Pasuje ich tedy król, pasuje, aż i Krzyżaków poczynają brać diabli. Naciskają na
Wielkiego
Mistrza, by poczynać. Jest
 tam tych romantycznych zapaleńców do diabła i trochę — cała chorągiew św. Jerzego,
złożona z rycerskich ochotników całego świata.
Próbuje więc Ulrik von Jungingen, wytrawny wódz, prowokacji:
posyła dwa miecze Jagiellę, aby się zaś nie bał, bo widać ma oręża zbyt mało.
Oczy z wściekłości świcie królewskiej wyłażą, ale król nic — przyjmuje miecze w pokorze
chrześcijańskiej.
Widzi tedy Mistrz, że trzeba poczynać, ale ponieważ ustawił wojska w szyku defensywnym,
więc cofa łuczników i kopijni­ków za tylną linię (rzekomo ustępuje urągliwie Polakom
dwa sta­jania).
Ale na to czekał Jagiełło. Gdy się złamały krzyżackie szeregi przy przegrupowaniu
— daje znak. Straszliwy
cuneus polski, klin z chorągwią na czele, uderza.
Straszne w swych skutkach musiało być to uderzenie, bo w żad­nym z pozostałych dokumentów
nie można znaleźć w dalszej akcji śladów tej piechoty. Zapewne zniesiono ją niemal
doszczętnie.
Bitwa zaczęta.
O tu, gdzie stoimy właśnie, przewionęły z dzikim wrzaskiem lekkie litewskie oddziały.
W puch je wzięły krzyżackie włócznie, ciężkie koncerze. Teraz walą przez drogę fryzyjskie
ogiery, pędza Litwinów, jadą im na karkach aż za wody jeziora, które widać z daleka.
Wracają zziajani, półżywi ciężko zbrojni rycerze z po­ścigu pojedynczo, grupami,
jak Bóg da, i tu ich chwyta z boku straszliwe uderzenie polskiego odwodu, który stał,
nie wwiązując się w walkę.
O tu, polem, na północ, pod Tannenberg, idzie wyborowy odwód Wielkiego Mistrza w
sile 10 000 świetnego rycerstwa. Łuk to zbyt wielki, Polacy zdołali się przegrupować,
ale przez chwilę szala się ważyła.
I byłby tu dzień wielkiej chwały widział Jagiełłę w trumnie,
...Bo się w tej kurzawie
Był zadumał i stanął w modlącej postawie
Głowę odkrywszy, prosząc o spędzenie mroku,
A przypadł nam ogromny czarny Krzyżak z boku,
Dypold z Kiekierzyc... z kopią już dobrze czerwoną
Prosto w strzemieniu na łeb króla nasadzoną,
któremu, gdy rażony przez Oleśnickiego legł na ziemi, wedle relacji współczesnej
„król uderzeniem kopii własnoręcznie głowę otworzyć raczył".
Ale co to? Na tyły odwodu ktoś uderza; to wracają rozgromieni Litwini. Krzyżacy otoczeni.
O, tu! O, w tej kotlince, w tej! „Tam — pisze to kronikarz — kotlinka wypełniła się
po brzeg poległymi i potrzaskanymi włóczniami".
Cofają się, cofają. Gdybyśmy tak stali wówczas, jak stoimy, rumaki bojowe wparłyby
nas w rów przydrożny zadami. Obsiadają ich, obsiadają. Już nie patrzą, że na pancerzach
relikwie. Pękają pod toporami pancerze. Jeno Wielki Mistrz, wszystkim to wiadomo,
ma na pancerzu relikwiarz z drzewem Krzyża Świętego, więc każdy się cofa. Ale Litwa
z boków wyje i rwie się jak rozjuszone ogary. Gdy luka koło Ulrika von Jungingen
się robi, wlewa się w nią, Bogiem a prawdą powiedziawszy, pogańska jeszcze dzicz,
i wódz krzyżacki osuwa się, rażony litewską sulicą.
Siadamy w auto, robimy objazd. Wzgórek stoi, drzewami porosły. Kamień między drzewami.
To tu.
Zdejmujemy kapelusze.
Na kamieniu napis pełen niezwykłej, jak na Niemców, prostoty:
„Tu zmarł w walce o niemieckie istnienie i niemieckie prawo Wiel­ki Mistrz Ulrich
von Jungingen dn. 14 lipca 1410 r. śmiercią bohatera". Powściągliwy tekst zawiera
tylko jedno kłamstwo. Prze­cie nie o istnienie Niemiec toczyła się tu walka, ale
o wolność Polski i Litwy.
Minęło pięćset lat. Wiele się zmieniło od czasu bitwy grun­waldzkiej.
Była ona nie tylko fizycznym, ale i moralnym zwycięstwem. Rozentuzjazmowany Jan Hus,
rektor praskiego uniwersytetu, pisał:
„Legli od tych mieczy, którymi usiłowali zastraszyć ludzi po­kornych. Gdzie są miecze"?
Tezy krakowskie zwyciężyły. To bowiem Kraków, który przez usta swoich uczonych sformułował
program Polski na wschodzie, program miłości, to Kraków stał się niejako symbolem.
Z okrzy­kiem „Kraków!" ruszało rycerstwo w bój pod Płowcami, z okrzy­kiem „Kraków!"
rozpoczął się w 1361 r. bunt gdański przeciw Krzyżakom.
Obecnie na soborze w Konstancji (1414—1418) święcił Kraków swoje zwycięstwo. Sobór
przyjął tezę, że na pogaństwo wpływać należy drogą pokojową.
Ale od tego czasu dużo się zmieniło.
23 sierpnia 1914 r. nad Malborkiem zachodziło słońce. Po pracy całego dnia, wydawszy
ostateczne rozkazy okrążenia Rosjan, wy­szedł naczelny wódz operacji, urodzony w
Poznaniu von Hindenburg, na przechadzkę.
Przez pontonowy most na Nogacie nieprzerwanym potokiem szła masa niemieckich wygnańców.
Szeroko się rozlały wojska rosyjskie. Zniszczono trzynaście miast, pięćset siedemdziesiąt
dwie wsie, pięćset trzydzieści sześć dworów, ogółem spalono lub rozwalono pociskami
armatnimi czterdzieści cztery tysiące budynków, splądrowano pięćdziesiąt tysięcy
miesz­kań, zamordowano dwa tysiące, wygnano do Rosji dziesięć tysięcy ludzi.
...W sztabie generalnym w wielkich mapach ściennych tkwiły cierpliwie łebki różnokolorowych
szpilek.
I wówczas (Hindenburg sam to stwierdził następnie) nad brze­giem Nogatu poprzysiągł
sobie wódz naczelny Niemczyzny na wschodzie — wziąć na Słowiańszczyźnie odwet za
Grunwald.
Operacja, która się rozwinęła, rozwinęła się na szerokim froncie stu z górą kilometrów.
A przecież zażądał Hindenburg, aby bitwę nazywano — bitwą pod Tannenbergiem, jak
się u Niemców bitwa pod Grunwaldem nazywa.
Z pola Grunwaldzkiego, od kamienia Ulrika von Jungingen, przejeżdżamy tuż na wzgórze
pod wsią Frögenau, z którego Hindenburg prowadził operację tych pamiętnych dni końca
sierpnia 1914 r.
Miasteczko Gierdawy po inwazji rosyjskiej
Krzyż tam stoi i mała ławeczka drewniana. Co rok w rocznicę bitwy przyjeżdżał pod
krzyż starszy cywilny pan i siadał w zadumie na tej ławeczce. Nikt ze świty nie śmiał
przerywać rozmyślań feldmarszałka von Hindenburg, Prezydenta Rzeszy Niemieckiej,
junkra ziemi wschodnio-pruskiej.
Następnie stary pan jechał do karczmy w Ostródzie, w której jadł ongiś Eisbeine w
czasie decydujących
 przegrupowań, i zjadał taką samą porcję.
Zanim podążymy w jego ślady, zanim wrócimy pod pomnik Tannenberga, w którego w jednym
z bastionów spocznie ciało zwy­cięskiego feldmarszałka, i zanim obejrzymy plastycznie
przebieg tych operacyj z 1914 r., zajrzyjmy jeszcze do oberży w Rudzie, gdzie w honorowym
alkierzyku wymyszkował Giertych, autor bardzo dobrej książki o Prusach Wschodnich,
napis:
Bei Tannenberg, bei Tannenberg
Gross waren unsere Siege!
Tak to sobie bez ceremonii poczciwy oberżysta uprościł te dzie­jowe zmagania.
Ale napisu już nie ma. Książka Giertycha została przetłuma­czona na niemiecki i jako
rękopis rozesłana komu należy. Co na­leży, dotarło widać i do Rudy, i polecono laurkę
zdjąć. Warto więc, żebyśmy, sąsiedzi, wzajemnie o sobie pisywali.
Teraz wracamy pod pomnik Tannenberga. Stoi tam oddzielny budynek, wzniesiony dla
mapy plastycznej świetlnej, nad której wykonaniem pracował wynalazca pięć lat.
Każde trzy tysiące Niemców zostaje oznaczone białą, każde trzy tysiące Rosjan czerwoną
lampką. Za mapą znajduje się skompliko­wana maszyneria oraz sieć sześćdziesięciu
kilometrów kabla elek­trycznego.
Z przekręceniem tastra poczyna maszyneria działać. Ogromny zegar elektryczny, umieszczony
w lewym górnym rogu mapy, wska­zuje 27 sierpnia. W tej chwili zaczęła się operacja.
Mapa-ściana zasiana lampkami białymi i czerwonymi. Czerwone się panoszą, białe zapalają
się gdzieś daleko na zachodzie.
Wskazówka zegara się posuwa. Odmierzają się godziny i dnie. Równomiernie w terenie
zapalają się i gasną coraz nowe lampki. Przewodnik potem mi wyjaśniał, jakie to nieskończone
tysiące żarówek użyto dla tej mapy. Z sali nie widać tego pogłowia lam­pek. Widać
tylko te, które w danej chwili się żarzą. Przed nami biegną długie rzędy zasłon,
pierwszych, drugich i trzecich linij ognia i rezerw. W kotle zamkniętym, o średnicy
40 km, mrowią się niby w przedśmiertnym paroksyzmie resztki trzech korpusów rosyjskich.
Te świetlne linie skręcają się w paroksyzmach walki, obejmują się dookolnymi mackami
i giną, gasną... To formacje, które wybito lub wzięto do niewoli.
Coraz mniej czerwonych lampek. Coraz niklej.
Czterdzieści tysięcy Rosjan poległo.
Dziewięćdziesiąt dwa tysiące wzięto do niewoli.
Ze strony niemieckiej poległo dwanaście tysięcy.
O godzinie czwartej rano dnia 31 sierpnia 1914 r. gaśnie ostatnia lampka gdzieś w
okolicy Wielbarku. To pobity Samsonow, przedzierając się przez gąszcze leśne z grupką
kilku oficerów, bez szta­bu, bez ordynansów, bez eskorty — strzela sobie w łeb. Dowódca
XV, dowódca XIII korpusu — w niewoli! W niewoli 13 generałów. Koniec.
Odbudowano zniszczone wschodnio-pruskie ziemie kosztem dwóch miliardów marek, przeważnie
materiałami, które wzięto z Polski. Wrócili niemieccy wygnańcy. Wzięta została pomsta
na Słowiańszczyźnie.
Bóg jednak, bardziej nieodgadniony monter dziejów niż twórca mapy o sześćdziesięciu
kilometrach kabla, sprawił, iż z bitwy tannenberskiej wyrosła Polska Niepodległa.
Czy myślał o tym stary feldmarszałek, siadując na ławeczce na wzgórzu Frogenau?
Wychodzimy z budynku „mapy plastycznej" i znowu przed nami wyrasta dumny masyw nowokrzyżackiego
pomnika.
Był górą Hermann von Salza, a potem los przeważył szalę Ło­kietkowi.
Był górą Winrych von Kniprode, a potem Bóg dal zwycięstwo Jagiellę.
Był górą Wielki Kurfürst, gdy Polskę ze Szwedem zwojował, przecież hetman Gosiewski
go starł.
Był górą Hindenburg, a przecież jego zwycięstwo uwieńczyło wspaniałe zmartwychwstanie
Polski.
Był górą dla Niemców plebiscyt, są oni teraz górą w Prusach Wschodnich...
Nie, pomnik Tannenberga, pomnik z tych mas cegły, marmuru, brązu, spiżu, stali, pomnik
niemieckiego programu na wschodzie nie jest zwornikiem na zawsze i ostatecznie już
zamykającym epopeję.
Epopeja ta trwa.
Siadłem na trawie, myśląc o swoim kraju, ja, człowiek mały pod cieniem tego olbrzymiego
bastionu. Nikła trawa polna weszła mi łaskawym chłodem między palce. Ująłem ją tak,
jak się wzięła w garść — razem ze wszystkimi zapachami tych ziół, które na niej kwitną.
Podniosłem oczy na te masywy i roześmiałem się szczęśli­wym, nietroskliwym śmiechem:
wydały mi się kupą cegieł.
Nie, bracie Dreczkowski, nie jest Niemiec głupi. To wielki na­ród.
Jeno mu brak — serca do tej ziemi.
***
JESZCZE NA MNIE TE ZORZE DYSZĄ,
ZAPACH GROZY I OBCYCH ZIEM...
O BOŻE, NAPEŁNIJ MIĘ CISZĄ,
JAK POLA KWITNĄCYM LNEM.
...JESZCZE DUSI MIĘ NIE MOJA NIENAWIŚĆ,
SMOCZY OPAR I WYZIEW TRUPI...
O BOŻE, RACZ NAS WYBAWIĆ
OD ZEMSTY — ŚLEPYCH I GŁUPICH.
Kazimiera Iłłakowiczówna
ZJAZD
Auto wyrzuca nas na ustronnej uliczce zarzecznej w Piszu. To tu przed kilku tygodniami
dowiózł nas Pupilarski.
Idziemy wąską ścieżyną do klubu, w którym pozostawiliśmy „Kuwakę" i bagaże. Jesteśmy
obładowani wrażeniami jak trzmiele, kiedy wracają z dalekich pól.
W klubie jest cicho. Idę do szatni i otwieram przydzieloną sobie szafkę. Odskakują
drzwiczki pod naporem bagaży. Wyskakuje na mnie duży, szary szczur, z tych, które
na Litwie nazywamy „pa­cami". Ale to nie szczur — to ów potworek ze straganu spod
flag hitlerowskich, pokryty króliczą sierścią. Upadł na podłogę, zwie­rzęcym pyskiem
w górę. Świecą zielono i czerwono malowane policzki, a czerwone łapy, porosłe futrem
króliczym, zakończo­ne czerwonymi drewienkami, sterczą w górę w bezsilnej wściek­łości.
Posyłam motorek na wszelki wypadek do obejrzenia do mon­tera, choć wiem, że mu nic
nie brak; całą drogę do Pisza dzia­łał bez zarzutu i „zaskakiwał" przy pierwszym
pociągnięciu sznurka.
Parę godzin pracujemy nad zmontowaniem bagaży. Kiedy się je spiętrzy przed rozkładaniem,
widzi się, jaką to nieskończoną ilość różności wchłonąć może nasz „pancernik".
Przynoszą dwa baki z zapasami mieszanki. Trzeba wziąć dużo paliwa, bo przecież Pissą
przez Nowogród, Narwią i Wisłą — jedziemy do samej Warszawy i nie wiadomo, jak tam
będzie z ma­teriałami pędnymi po drodze.
Monter przynosi motorek. Sprawdził; nic mu nie brak. Pragnie zobaczyć, jak też działa,
przysadzony do burty.
Idziemy pomostem w dół. „Kuwaka" już jest spuszczona na wodę; maszt — obnażony z
żagla; umocowują wanty; gafel i bom, owinięte żaglem, spoczywają na mosiężnych widełkach
dziobu; cztery podburtne kieszenie są doskonale napięte i tworzą niby prostopadłą
ścianę wzdłuż kajaka; Sancho Pansa wyrobił się na niezłego Jungę.
Na maszcie, pod państwową flagą Polskiego Związku Kajako­wego, buja się na sprężynowej
spirali nasz potworek; przy każdym ruchu kajaka podrzuca go spirala w górę; wówczas,
obejmując łapami maszt, podskakuje aż do sztandarku; wygląda, jakby go chciał zerwać.
Monter zajmuje się umocowaniem motorku, a my z Sancho-Pansą idziemy do bufetu. Zlatuje
na nas rój piskich podfruwajek. Dotykają nas ciekawie, niby jakie dziwa; znają poszczególne
słowa mazurskie, które wymawiają ze śmiechem; w głowie im się nie mieści, że ludzie,
mający tak wspaniale wyekwipowany kajak, mówią mową pariasów; oczy porcelanowych
lal z trwogą patrzą w dół Pissy, ginącej w ciemni wieczoru; to tam zjadą ci dziwacy,
za kordon, w niewiadomą
Wildniss...
Czujemy się jak bohaterowie, którzy niebawem dobrowolnie, w pełnej zbroi, wejdą na
ofiarny stos; rój porcelanowych lal odfrunął, wezwany widać przez mamusie na posiłek
wieczorny; za to zostało kilku chłopaków z
Hitlerjugend
, prostują się przy moim zbliżaniu się, każdą prośbę wypełniają służbiście jak rozkaz
i oświadczają, że nie porzucą nas, aż wszystko będzie w porządku; kochane, miłe chłopaki,
synowie dzielnego narodu.
Mówię do jednego z nich, który nazywa się Kurt Meyer:
— Tacyście mili, a w razie czego, to mnie, grubego i starego, przestrzelicie, jak
wam każą i jeśli będziemy wojować.
Kurt, który niedawno wylazł z wody, a obecnie wdział się w swój mundur brunatny z
czarną chustką, zestawia slużbiście nagie, opalone kolana:
— Jak każą, to będę strzelać i postaram się trafić...
Zaglądam na pomost i znajduję zaaferowanego montera
; przyładował motor, który nie chce „zaskakiwać", choć w warsztacie działał świetnie.
Polecam mu odjąć motor. Kiedy próbujemy go na pomoście, zaskakuje bez ochyby; kiedy
przyładzamy do burty, nie możemy go uruchomić. Monter klnie i nie rozumie nic; z
masztu ironicznie wykrzywia się podskakujący koczkodan swoją
 wymalowaną gębą.
Monter decyduje się zabrać motorek raz jeszcze do warsztatu; jutro go odda; idę do
córki polecić, by wydobywała koce, materace, poduszki i (tak, jestem nieubłagany)
— szczoteczki do zębów; bę­dziemy nocowali w pawilonie klubowym.
Okazuje się, że młode towarzystwo się nie nudziło. Rozmawiali... w łacinie szkolnej.
— Aha, a tybyś tak nie potrafił...
— Przeciwnie, córeczko, nasz stary łacinnik już w trzeciej klasie uczył nas najpotrzebniejszych
słów:
Agricola amat puellam.
Puella non amat agricolam.
— I luscinia noctu cantat? — pyta Sancho Pansa z mądra miną.
W dropiatym oku ma szelmostwo. Ja wiem, ze już przeszła w łacinie pierwszą deklinację.
Ale życie nie jest tak pokratkowane jak szkoła.
Nigdy nie wiadomo, kiedy i której deklinacji uczyć poczyna.
A już nic się na tym nie rozumieją belfry, mamusie i tatusie.
— Ja bym była chciała coś zjeść — powiada Tirliporek, zbu­dzony ostrymi promieniami
słońca, które wpadają do naszego pawilonu
.
Wymagam od
pewnego czasu, aby się do mnie zwracała w czasie zaprzeszłym. Uważam, że jest to
forma uroczysta, jedynie sto­sowna w zwracaniu się do osoby ojca. Dzieciak mi się
rozpuścił i trzeba go podfasonować, bo termin odbioru w ręce matki się zbliża.
Wcinamy sobie na mieście porcję delikates Rindfleck,
 co ma być specjalnością wschodnio-pruską, a co jest tylko po prostu kiepsko przyrządzonymi
flakami, pokrajanymi w drobną kostkę.
Kiedy wracamy, widzimy dwa chorusy: jeden to montery, które zleciały się z całego
Pisza oglądać motor zaczarowany, drugi to uczniaki, które przyszły gapić się na widowisko.
Deleguję Sancho Pansę do tych pięknie umundurowanych skau­tów, a ponieważ zawsze
czuwa we mnie wychowawca (Tirliporek nieraz mi surowo wytyka, że postąpiłem względem
niej niepedagogicznie), więc jej przypominam tę mazurską śpiewkę:
Głupia ta rybecka, co na wodę siada,
Głupia ta dziewcyna, co z zołniezem gada...
Idę do monterów, którzy rozkładają ręce: motor, przytroczony do łodzi, nie chce działać.
Dysza — w porządku, świece — palą, karburator — w porządku, chłodnica, przewody —
nie zatkane, powietrze — dochodzi...
Kosmate bydlę, uwieszone na maszcie, podskakuje ze złośliwą uciechą.
Wreszcie, koło trzeciej, jakoś motor ruszył. Siadamy i zjeżdża­my... kilometr w dół.
Poczem motor się zaciął; wracamy na wio­słach. Rozpacz.
Znowu noc w Piszu. Na drugi dzień synhedryn monterski uru­chamia motorek koło drugiej.
Jedziemy. Mija kilometr, dwa, trzy, dziesięć. Motorek pracuje równiutko, jak przez
całą wycieczkę.
— Widzisz — mówię do Sanchy Pansy — mówiłaś, że motorek szedł na wycieczce, bo koczkodana
nie było, któregośmy kupili dopiero w Piszu i zostawili w szafie. A ot, jak idzie...
— Uwaga — woła Tirliporek, który w czasie jazdy wyobraża sobie, że siedzi na bocianim
gnieździe — most! Całkiem jak owo dziecię z Norwida:
Ojcze mój, twa łódź
Wprost na most płynie,
Maszt uderzy!... Wróć!
Lub wszystko zginie.
Ale owo dziecię zapewne nie kajakowało.
Jest to most prowizoryczny, do przewożenia przez Pissę siana.
Od brzegu ma jedno przęsło o tyle wyniesione, że o ile wysiądę, a Tirliporek położy
się na dnie na płask, da się przeprowadzić. Zatrzymuję więc motor.
Ale kiedy po przejechaniu pod mostem usiłuję go uruchomić, wysiłki moje pozostają
bez rezultatu.
Jest czternasty kilometr Pissy. Prąd jest bystry. Mowy nie ma o pchaniu się pod prąd.
A zresztą mam już dosyć tego wszystkie­go... Naprzód na wiosłach!
— Widzisz — mówi Tirliporek — „on" umyślnie wyczekał czternaście kilometrów, bo jak
się wczoraj bliżej zepsuł, tośmy wrócili.
Nocujemy we wsi Gezy, odległej
 o sześć kilometrów od polskiej granicy. Zostawiamy motor u miejscowego montera z
tym, aby go odesłał do fabryki.
Jest mglisty ranek, kiedy ruszamy z Gez. Mży kapuśniaczek, więc zaciągamy fartuch
i nakładamy kurty. Jednak przyjemnie jest jechać bez motorka, czując zwrotność kajaka
pod wiosłem. Wiosłujemy miarowo. Wokoło leży jednostajna wilgotna zieloność. Prąd
jest ostry. Pochłaniamy kilometry. Niesie nas do Polski, do ostatniej miejscowości
Prus Wschodnich, Dłutowa, w którym został pochowany zmarły na cholerę Dybicz. A w
dół od Dłutowa, dziesięć kilometrów na południe, leży już Kolno w ziemi Łom­żyńskiej.
Na brzegu ukazuje się dwu żandarmów. „Grencberejtry przyjechali
, ci polskiej soli szukali", jak mówi mazurska piosenka. Przybijamy i pytamy o miejsce
odprawy celnej. Wiodą nas o ki­lometr od rzeki.
Na twarzach celników odbija się zdumienie. Ulegamy dokładnej rewizji osobistej. Badają
podeszwy butów. Każą mi się całkowicie rozebrać. Wywracają kieszenie. Jeden z nich
chce się koniecznie dostać do środka komórki fotoelektrycznej. Wołam, że to się nie
otwiera i że popsuje. Niezdecydowanie obraca w ręku dziw­ny przedmiot z biegającą
strzałką. Chcą mi zasekwestrować aparat.
— Mater Dei! Co wyście — ludzi nie widzieli tu w tym Dłutowie?
— Pan wybaczy — usprawiedliwiają się ze zmieszaniem — ale pan obrał solchen ungewöhnlichen
Weg...
Niezwykła droga!... Kajakiem z Prus Wschodnich do Polski...
Celnicy są zdetonowani, przepraszają, ale widzę, jak jeden wąską szpilkę wsadza mi
w tubkę z kalodontem.
Nie wiemy, jakby to wszystko się skończyło, gdyby przy rewizji kajaka na miejscu
na rzece, kiedy przeglądali portfel z odbitkami fotograficznymi, nie wpadła im w
rękę
fotografia z Kreisleiterem.
 Zrobiło to na nich wielkie wrażenie i puścili mnie z życiem.
Płyniemy dalej i już nie wiadomo, czy to jeszcze Niemcy, czy już Polska. Ludzi po
łąkach widać zbyt daleko, by ich pytać. Nie­mieckie słupki, stojące co dwieście metrów,
przestają migać przed oczami. I Sancho mówi, że bociany mają jakieś polskie miny.
Chyba więc Polska?
Drobne kwiatuszki poczynają się po łąkach, które robią się bardziej kolorowe. Ziemia
nam pachnąć poczyna. Zaczyna się dopiero wagabunda. Notatniki idą na samo dno bagażów
(Król Jagiełło bił Krzyżaki i Pan Krupa chciał być taki, więc Sancho Pansa również
nie rozstawał się z notatnikiem). Praca dokonana już jest za nami.
— Panie, gdzież tu ta polska granica? — pytam jakiegoś autoch­tona, wędkującego na
urwistym krecie.
— A już z pięć kilometrów za państwem.
I takeśmy niepostrzeżenie i pokojowo, zawiązawszy sznurowa­dła butów, zdejmowanych
przez celników niemieckich, wjechali w Polskę z kraju „żelaznej baśni".
Na siódmym kilometrze zaczyna coś tam w oddali wyłaniać się nad rzeką. Wietrzę dwór.
Będzie to frajda zajechać po tej wagabundzie wprost do dworu, obżerać się i łgać,
łgać i obżerać się. Oddaję się różowym rojeniom i deklamuję do Sanchy:
...o, z daleka *
Tam — nie widzisz, jak czasem coś jasnego pełga?
Może to na nas z końmi jakiś hrabia czeka
I z krągłych lamp karety padają światełka?
* Kazimierz Wierzyński.
Ale Sancho z
 bocianiego gniazda sygnalizuje, że nie widzi krą­głych lamp, ale wiele białych pantalonów.
Istotnie, biegnie wielu panów w tenisowych spodniach. A z nimi barwne panienki. Cóż
za Biarritz?
Pomagają przycumować do wcale grzecznej przystani. Mówię nazwisko — a jakże, a jakże...
Sami znajomi.
— Z kim okoliczność?
— Bad-Kozioł. Kozioł-Zdrój. W sercu
 kurpiowskiej puszczy. Dwór-pensjonat. Kurczęta na codzień, cztery i pół złotego
dzien­nie. Sześćdziesięciu letników. Regaty na Pissie. Polowanie na kozły. Kurpiowskie
jarmarki. Poszukiwanie bursztynu. Od kolei jakaś nieprawdopodobna ilość kilometrów.
Należy z sobą z Warszawy
przywozić kołdry i flirt. Ale jeśli kto zapomni, to mu dają na miejscu.
Tirliporek uskrzydla się w jakieś fulary, wydobyte z mantelzaków i tańczy tango.
Dla mnie podsuwają solidny półmich kurcząt z mizerią i nalewkę.
Rozumiem, że już się skończyły moje podchody ze Smętkiem.
A tymczasem... „zemsta, choć leniwa, nagnała cię w nasze sieci"...
Na drugi dzień wypływamy o piątej rano. Jest strasznie wzbu­rzona pogoda i sztormowy
wiatr idzie z dołu rzeki. Pissa jest bystra, a przecież wydaje się, że jeśli przestaniemy
wiosłować to nas „odniesie" w górę aż do Pisza.
Mamy przed sobą niewielki przejazd, bo 36 km do Nowogrodu przy ujściu Pissy do Narwi.
Ale w tych warunkach należy się uwijać.
Cały czas pada deszcz. Korzystamy w południe z chwilowego
przejaśnienia, by pod kopą siana na brzegu coś przegryźć. I zno­wu leje.
Całe szczęście, że tak się człowiek umie opuzdrać (jeszcze
 mnie ścigają mazurskie słówka), że deszcz, by największy, szkody nie robi. Jedzie
się suchutko jak w karecie.
Jest druga po południu, kiedy mijamy Dobry Las. Do Nowo­grodu zostaje dziesięć kilometrów.
Mijamy most i kiedy wyjeż­dżamy spod jego przęseł, w niedalekiej odległości spostrzegam
młyn. Nim się mogłem zastanowić, czy nie lepiej będzie obnieść kajak, wartka woda
przynosi mnie tuż. Wyciągam szyję, widzę, że za­stawka odstawiona. Przez tę zastawkę
dwumetrowej szerokości pę­dzi spieniona, ściśnięta rzeka. Wydaje mi się, że spadek
nie wy­nosi więcej niż metr; skoczyć nie będzie trudno; przecież fartuch opięty i
wkoło dętki.
Sancho Pansa, ćwiczony już na takie okazje, wyciąga wiosło wprzód — aby zahamować
siłę uderzenia, jeśli kajak uderzy o pale. Kajak niesie wściekłym pędem. Już teraz
nie mam nic do wyboru — żadną siłą nie wyrwę go z prądu. Staram się dobrze skierować
dziób. Wydaje mi się, że trafiam idealnie w sam środek przejścia. Okazało się, że
na przejściu, na jakie pięć centymetrów pod wodą, były położone deski. Kajak uderza
dnem, prąd wody rzuca go w lewo na pale, przypiera. Słychać trzask drewnianego szkieletu,
na którym naciągnięta jest guma. Kajak całą prawą burtą prze­chyla się pod prąd,
a jego dno, wysunięte z wody, przypiera do pali. We wnętrze wbuchają tony wody. Łbami
na dół (nogi ja­kiś czas zatrzymuje odpinający
się z zaszczemek fartuch) — lecimy.
W takich chwilach ma się uczucie radości. Walka z żywiołem! Przygoda, która nie ma
w sobie nic groźnego. Smutniej było wy­walać się z kajaka dosyć daleko od lądu, kiedy
nagły
sirocco
 nad­leciał od Sycylii i zwiał w morze.
Chwyta mnie niepowstrzymana przemoc i grąży na dno. Czuję, jak przemożny żywioł mną
włada i przejmuje mnie strach o dziec­ko. Zamiast wypływać, szukam ślepymi rękami
w wodzie. To mnie gubi. Pozostaję w wirze, który mnie znowu chwyta, wynosi pod powierzchnię
i znowu ciągnie na dno. Ręce i nogi latają jak bez­władne gałganki, kręcone potężną
silą. Tchu mi brak. I straszna trwoga o dziecko.
W pewnej chwili czuję, że mnie wir puścił. Wylazłem z niego na samym dnie wąskiego
szpica. Wynosi mnie na spokojną wo­dę. Jestem jak oślepły. I kiedy czuję, że głowa
mi się wynurza i poczynam płynąć, słyszę świeży, radosny głos mojej córeczki:
— Tata, ja tu jestem...
Wtedy robi mi się zupełnie słabo. Woda mnie podrzuca pod brzeg. Wyczuwszy kolanami
dno, klęczę po piersi w wodzie i jak mi potem mówił Sancho, jęczę. Czuję, że się
dziecko zbliża, ale nic nie widzę. Czuję, że mnie obejmują jej mokre ramiona i że
do mego policzka przytula się jej buzia.
Okazało się, że dzieciak, który nie stracił ułamka sekundy, tak jak ja, na szukanie
wkoło siebie, robił ruchy, usiłując płynąć, gdy go docisnęło do dna, do czubka leja,
wyszedł z wiru łatwo, wy­płynął, schwytał płynące wiosło w rękę, mój beret, który
unosiły fale, w zęby i tak dopłynął jedną ręką do brzegu.
Teraz posyłam ją po ludzi, a sam biegnę w dół rzeki łapać „Kuwakę". Widzę, jak płynie
środkiem koryta, świecąc czerwo­nym dnem. Kości w niej wszystkie pogruchotane, mimo
to trzyma się dzielnie na powierzchni. Trzydzieści litrów powietrza w dętce i dwadzieścia
w balonach, w dziobie i w rufie robią swoje.
Wchodzę w wodę, płynę do kajaka i niebawem go holuję. Jest strasznie ciężki, bo oprócz
bagaży pełen wody. Przybiegają ludzie, pomagają ciągnąć za cumę.
I kiedy wciągamy kajak na brzeg, a potem przechylamy, by wylać wodę, na mętnej fali,
która lunęła z komory dziobowej, pod
nogi mi leci niby obrzydliwy szczur, rozmiękły, sponiewierany koczkodan — Smętkowy
sługa.
Przy mijaniu mostu zdjęliśmy maszt, więc spoczął w
dziobie. Teraz papier maché rozkleiło się, oderwał się od swej sprężynki i uciekał.
I, proszę się nie śmiać... Zimno było przeraźliwe. Szedł ostry wiatr. Ciął deszcz.
Przybiegł Sancho Pansa w pożyczonej „patykance" (spódnicy) wsiowskiej i naglił do
ciepłej izby. Ja zaś flegmatycznie z bagażu wyjąłem pudełko aluminiowe i układałem
w nim doczesne szczątki tego sprawcy wszystkich naszych nieszczęść. Bym miał osikowy
kołek, przeszpiliłbym go jak stary Pełka mary w końskich
 warkoczykach. Zdało mi się, że się wyzwoli i do Prus wróci. Więc jeszcze obwiązałem
pudełko mocno sznurkiem.
Teraz poczęliśmy liczyć straty.
Okazało się, że wszystkie rzeczy ocalały. Niechże to nam bę­dzie zapisane na rachunek
sprawności w pakowaniu. A zginęły lub wypowiedziały posłuszeństwo jedyne trzy przedmioty,
które pochodziły z Niemiec: Motorek „Sachs", wieczne pióro „Pelikan" i aparat „Rolleyflex".
To ten koczkodan je pobuntował.
Wróciliśmy do Warszawy koleją. Kiedy czekaliśmy na peronie, Sancho Pansa biadolił:
Oj cienzki zal, cienzki sercowi mojemu
Jako keneniowi w sercu lezącemu.
Jakże bo! Miał nas w Warszawie uroczyście witać na przystani cały klub. I wszystko
przez tego koczkodana...
— Tatusiu, ja bym była (plusquamperfectum!) go spaliła.
— Ani mi się waż...
W domu matki nie zastaliśmy. Była w Konstantynopolu. Nim wróciła, minęło parę tygodni.
„Pokraka"' zeschnąć się musiał na wiór.
A przecież, kiedy przynieśliśmy mamie do stołu go pokazać. wypuścił na bielutki obrus
rudą, brudną plamę jakiejś cieczy.
Mimo to nie pozwalałem zniszczyć więźnia. Ale czułem się coraz gorzej. Nic nie darzyło
się w domu.
Pewnego razu, siedząc w biurze, poczułem wstrząs. Zdrętwiała mi prawa strona, a potem
nagle odeszło i w ciele nastąpiło uspo­kojenie. Po chwili otrzymałem telefon żony:
— Wiesz, spaliłam tego „koczkodana". Nie gniewaj się, ale tak lepiej będzie.
Wróciwszy do domu, dowiedziałem się, że stawiał opór. Pa­lono go na kominku. Żona,
która wszak tylokrotnie poprawia drzewo na kominku, tym razem uderzyła się okropnie
głową o jego brzeg. Nadto ze stojącego na kominku świecznika zleciała świeca woskowa
i zrzuciła porcelanową figurkę marszałka Piłsudskiego.
Tuż nad płytą piaskowca, o którą by się roztrzaskała, złapały ją czujne, kochające
ręce.
Smętkowy sługa płonął, skręcając się w ogniu.
***
ŹRÓDŁA
Nie dawałem w tekście przypisków i nie powoływałem źródeł, nie chcąc książki pozować
na dzieło naukowe.
Ponieważ jednak, poza własnymi obserwacjami i rozmowami, korzystałem obficie z lektury,
uważałem za konieczne poniżej podać źródła, z których czerpałem wiadomości.
Barke Hugon: Skąd pochodzą Mazury?
Barkę H. i Jaroszyk K.: Walka o Mazowsze Pruskie.
Barszczewski X.: Geografia polskiej Warmii.
Bernhardt Ludwik, prof.Uniw. Berl: Die Polenfrage.
Berthold Jakub: Separatismus in Ostpreussen.
Weltbühne 9. X. 28.
Bielski Włodzimierz: Oto Prusy. Nakł. Zw. Obr. Kresów. 1933 r. str. 128.
Bötticher: Die Bau- u. Kunstdenkmaler der Provinz Ostpreussen. Königsberg 1893—99.
Braune Netz (das): Editions du Carretour.
Paris 1935.
Buchholtz H a n s Georg: Masuren.
Gräfe und Unzer. Verl. Königsberg. Pr.
Bukowiecki  S t.:  Polityka Polski Niepodległej.
B u r g P a u l: Der Grosse Kurfürst.
Buzek Józef Dr P r.: Historia polityki narodowościowej rządu pru­skiego wobec Polaków.
Lwów 1909.
Caspar E.: Hermann v. Salza u. die Gründung des Deutschordenstaates in Preussen.
1924.
Czapelski Tadeusz: Rewindykator polskości. Lwów 1927. Zakł. Nar. im. Ossolińskich.
Feldman Józef Dr: Antagonizm polsko-niemiecki w dziejach. Wyd. Inst. Bałt.
Toruń 1934.
F i s a h n J.: Ostpreussen und Polen.
Fischer Carl: Das Ostpreussische Problem. Berlin 1921.
Frantz Walter Dr: Deutsches Grenzland Ostpreussen.
Verl. Pilkallen.
Giertych J.: Za północnym kordonem.
Glass Jakub: Mazurzy pruscy w Niemczech powojennych.
Goerte: Vorgeschichte Ostpreussens.
Gr a b s k i S t.: Uwagi o bieżącej chwili w Polsce. 1923 r.
Gryficz Bol.: Plebiscyt Wschodniopruski i jego skutki.
Guagninus AIexander: Kronika Sarmacyej Europskyej.
Kraków 1611.
Handbuch der Geschichte und Erdbeschreibung Preussens. Dessau und Leipzig. Im Verlage
der Buchhandlung der Gelehrten 1784.
Hauser Ernst: Wetter im Osten.
Hein Max Dr: Ostpreussen 700 Jahre deutsches Land. 1930.
Heiss Friedrich und A. Hillen Ziegfeid: Kampf um Preussenland. Berlin 1931.
Hensel A.: Masuren (przewodnik).
Królewiec 1911.
Jarochowski Karol: Sprawa Kalksteina.
Warszawa 1878.
Jeżowa Kazimiera Dr. Die Bevölkerungs- und Wirtschaftsverhältnisse im Westlichen
Polen.
Danzig 1933.
Kage: Sprawa nowych fortyfikacyj niemieckich na granicy polskiej. („Straż­nica Zachodnia"
1927, Nr. 3).
Kajka Michał: Pieśni Mazurskie.
Kalicki B.: Bogusław Radziwiłł. Przegl. Polski. Kraków 1877.
Kancjonał Mazurski. Wyd. Hartung w Królewcu.
1926 r.
Kasiske Karl: Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im Östlichen Preussen.
Königsberg 1934.
Kętrzyński W.: O powołaniu Krzyżaków przez Konrada Maz. (Rozp. A. U. XLV).
— O narodowości polskiej w Prusiech Zachodnich za czasów krzyżackich.
— O ludności polskiej w Prusach niegdyś królewskich.
— O Mazurach. Poznań 1872. - Prusy Wschodnie.
Kluge Alfred Dr: Der Teufel in Passenheim.
Königsberger Volkszeitung, 28. VIII. 30.
Kostrzewski Józef Dr, prof. Un. Pozn.: Zabytki przedhistory­czne Prus Wschodnich.
Krause Max Dr.: Volkstum und Volksbräuche m Masuren.  (Lötzener Zeitung 20. VII.
36).
Kraushar Aleksander: Sprawa Kalksteina.
Krotoski K. Dr: Bolesław Chrobry na tle polityki współczesnej. „Polska Zach." 1926.
Kurnatowski J.: Zagadnienie Prus Wschodnich 1925.
Lange Emil Dr: Das Werk der ländlichen Siedlung in Deutschland und seine Bedeutung
für unsere Zeit.
Laskowski Otton Mjr: Grunwald.
Limanowski Bolesław: Mazowsze Pruskie.
1925.
Lüdtke Franc. Dr und Thiele Ernst Otto Dr: Der Kampf um Deutsches Ostland. Fridr.
Floeder Verl.
Łęga W. ks.: Ziemia Malborska. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1933.
Łodyński M.: Gotfryd i biskup Chrystjan.
Kwart. Hist. XXIV.
Łowmiański H.: Prusy Pogańskie. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1935.
Lubińska Anna: Moje wspomnienia plebiscytowe.
Warszawa 1932.
Malerische Ostpreussen (das). Gräfe und Unzer.
Verl. Königsberg.
Małłek Karol: Jutrznia Mazurska na Gody.
Martel René: Les frontieres orientales de 1'Allemagne.
Masuren Wasser-Wanderführer. Wyd. Verkehrsverband Allenstein.
Masuren. Herausgegeben v. Dr Herman Gollub, Staatsarchivsrat in Breslau Gräfe und
Unzer. Verl. Königsberg.
Mazowsze Pruskie.
Odbitka z „Nowej Reformy" 1898.
Memoriał w sprawie niemieckich usiłowań fałszowania plebiscytu. Warszawa 1920. Nakł.
M. S. Z.
Miegel Agnes: Engelkes Busse.
Mowa Z. Eugen.
Lewandowskiego wypowiedziana na zebraniu Mazurskiej Partii Ludowej w Szczytnie na
sali Deutsches Haus 9 Februara 1898 r. Skł. Gl. u G. Labuscha w Haarenbergu.
Mrongowiusz Krzysztof Celestyn: 1764—1855. Ks. Pamiątki. Pod red. dra Wład. Pniewskiego.
Gdańsk. Tow. Przyj. Nauki i Szt. 1933 r.
Muennich A.: Osadnictwo niemieckie w Prusach Wschodnich. Wyd. Inst. Bałt.
Toruń 1934.
Nitram: Achtung! Ostmarkenrundfunk meldet: polnische Truppen heute Nacht.
Noskowicz Mieczysław: Pamiątka z Gietrzwałdu.
Poznań 1918.
Oertzen J. W. von.: Polen an der Arbeit.
München 1932.
Orłowicz Mieczysław Dr: Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pru­skich i Warmii. 1923
r.
Pieńkowski Ad. Mjr.: Prusy Wschodnie. Szkic wojskowo-geograficzny statystyczny. Bellona
1930.
Plebiscyt. Wyd. zbiór, w 10-lecie. Nakł. Zrzesz. Rodaków z Warmii, Mazur i z. Malborskiej.
Toruń 1930.
Pohorecki W.: Mazury w Prusach Wschodnich. „Sprawy Narodowościo­we". Roczn. VI.
Pol Wincenty: Północny Wschód Europy. Lwów 1876, str. 451.
Polkowska-Markowska W.: Dzieje Zakonu Dobrzyńskiego. Roczniki Hist. II.
Przyjdź Królestwo Twoje...: Proroctwa pustelnika Michała Pieńkowskiego. Dział­dowo
1935.
Prusy Wschodnie. Przeszłość i teraźniejszość. Książka zbiorowa pod red. M. Zawidzkiego.
Poznań Z. O. K. Z. 1932 r.
Prusy Wschodnie a Polska. Wyd. Z. O. K. Z. 1933 r.
Prusy Wschodnie. Wyd. Z. O. K. Z. 1934 r.
Prutenus: Problem Prus Wschodnich w świetle sił przyrody. 1928 r.
Rajski Ogródeczek.
Jan Arndt.
Rathenau Fritz: Polonia Irredenta.
Ravenstein: Karte der Provinz Ostpreussen.
Roczniki „Ziemi Wschodniopruskiej".
— „Strażnicy Zachodniej".
— „Cechu" 1928—1933.
— „Spraw Narodowościowych".
— „Mazura".
Rogowski Jan: Mazurzy Pruscy. 1926 r.
Romer E. Pr.: Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych.
1919 r.
Schatton R.: Die Finanzpolitik der polnischen Minderheit in Deutsch­land.
Sembrzycki J.: O gwarze Mazurów Pruskich.
Skowronneck: Das Masurenbuch.
— Das Schleichende Gift.
Sławski St.: Dostęp Polski do morza a interesy Prus Wschodnich.
1925
Skibbe Dr: Der Elbing-Oberländische Kanal.
Allenstein.
Sowa P.: Prusy Wschodnie, prowincja-bankrut. 1930.
Srokowaki Stanisław: Z Krainy Czarnego Krzyża. 1925.
—      Jeziora i moczary Prus Wsch. 1930.
—      Prusy Wschodnie — kraj i ludzie. 1929.
—      Pamiątki polskie w Prusach Wschodnich. 1932.
—      Rozwój i znaczenie sieci drogowej Prus Wschodnich. Bellona 1930.
—      Enklawa Wschodniopruska. Strażnica Zach. 1925.
—      Granice Prus Wschodnich. Bellona 1933.
—      Indywidualność geograficzna Prus Wsch.
—      Lasy Wschodnio-Pruskie. Bellona.
Steffen A.: Zbiór polskich pieśni ludowych w Warmii. Poznań 1931.
— Nasi poeci. 1935.
Stołyhwo Kazimierz: Zagadnienie rasy nordycznej w nauce i poli­tyce. Wyd. Inst. Bałt.
Toruń 1932.
Student Mazur: Polska a Mazowsze Ewangelickie.
Sukertowa Emilia: Mazury w Prusach Wschodnich 1927.
— Legendy Mazurskie, 1923.
— Polskość Mazowsza Pruskiego. 1921.
— Na szlaku Jagiełłowym.
— Zarys piśmiennictwa polsk. na Mazurach Pruskich.
—      Przywódcy duchowi Mazurów.
—      „Diabeł na Mazurach". Działdowo 1936.
Szymański Adolf: Dr: Mazurzy Prus Wschodnich przed zagładą. Po­znań 1922.
Turkowski T.: Żywioł polski w Prusach Wschodnich i Zachodnich. War­szawa 1915.
Tyc T.: Pomorze Polskie a Krzyżacy (Roczniki Hist. III).
Tymieniecki Kazimierz: Polityka krzyżacka do czasów Albrechta Brandenburskiego. Polska
Zach. 1926.
— Misja Polska w Prusiech i sprowadzenie Krzyżaków. Wyd. Inst. Bałt. Toruń 1935.
Vetulani Adam: Lenno Pruskie.
Verteidigtes Preussen wieder der vermeinten und wiederrechtlichen Anspruch des Deutschen
Ritter-Ordens.
Mergentheim 1703.
Wachowski Kazimierz: Norwegowie na Pomorzu za Mieszka I. Kwart. Hist. 1931.
Weichsel Augustyn Ks.: Objawienia Matki Boskiej w Gietrzwałdzie.
Brunsberga 1883.
Weichsel-Zeitung z 28. VIII. 24.
Wiechert Ernst: Heinrich von Plauen.
2 tomy. Carl Reissner.
Dresden. 1929.
Wiechert Ernst: Östliche Landschaft. „Ostpreussen 700 Jahre deutsches Land".
Königsberg 1930.
Wielhorski Wład.: Procesy Narodowościowe w Prusach Wsch. („Spr. Nar.". Roczn. VI).
Wieloch St.: Polska emigracja w Prusach Wschodnich.
Kwart. Inst. Emigr.
1928-IV.
Wojciechowski Zygmunt: Rozwój terytorialny Prus w stosunku do ziem macierzystych
Polski. Wyd. Inst. Bałt.
Toruń 1933.
Worgitzky Max: Geschichte der Abstimmung in Ostpreussen.
Leipzig 1912.
Woroniecki Henryk Korybut: Plebiscyt w Prusach Wsch. „Pol. Zach".1926.
Zajączkowski Stan. Dr: Zarys Dziejów Zakonu Krzyżackiego. Wyd. Inst. Bałt. Toruń
1934.
— Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków. Wyd. Inst. Bałt. To­ruń 1935.
Zawiliński: Z kresów Polszczyzny.
Ziegler Oberrath: Referat o kanale Mazurskim, wygł. w 1935 r. na zjeździe Twa „Hafenbautechnische
Gesellschaft".
Zimmer Norbert Dr: Kampf um Ostpreussen.
Zischka Antoine: „La Guerre secrete pour le pétrole". Payot. Paris.
Zweck Albert Dr.: Masuren. Landes- und Volkskunde.
Stuttgart 1900.
Zwolińskiego Mapa. l: 300 000. Nakład „Komitetu Mazurskiego".
Żywot Św. Wojciecha. Pam. IV Zjazdu Hist. w Pozn. 1925 r.
-
Miejscowości, jeziora i rzeki mazurskie, lezące obecnie w granicach PRL i posiadające
w wielu wypadkach zmienione nazwy, pozosta­wiamy w tekście w brzmieniu podanym przez
Autora w wydaniu z roku 1936.