Barbara Nawrocka-Dońska

PRZED GODZINĄ W

To matka posłała ją po tą wodą. W kilka dni po kapitulacji Warszawy, 3 października 1939 roku. Do tunelu, pod starym Dworcem Głównym. Dworzec był kupą gruzu. Tunel częściowo zniszczony ciężkimi bombami, przez jego strop wlewało się w ciemność światło dnia. Tylko szyny kolejowe biegły dalej jak przedtem. Wielość torów błyszczących od światła lecącego z dziur uprzytomniła jej, że dalej jest ten sam świat, co trzydzieści trzy dni temu, tylko ona już nigdzie nie pojedzie, bo tunel jej miasta został zasypany.
Gdyby ją ktoś zapytał w wiele lat później, kiedy stała się dorosła, z pamięci wypłynąłby tamten, dzień w tunelu.
Czekała z pustym wiadrem w ręku, które kołysało się na pa-łąku i zimną blachą dotykało gołej łydki. Do tunelu schodziło się jak do kanionu, po ostrym zboczu, usianym żwirem i kamieniami. Na jego dnie działały krany. Gorzej było drapać się pod górę z pełnym wiadrem. To wymagało siły i poczucia równowagi.
Tego dnia zobaczyła pierwszego Niemca. Stał obok kranu i pilnował porządku. Zdziwieniem przejęła ją zieleń niemieckiego munduru. Nigdy takich nie widziała. Zazdrością — pewność i męskość postawy żołnierza. To było po prostu Zwycięstwo. Żołnierz stał wyprostowany i dlatego wydawał się wyższy od innych mężczyzn w tunelu. Pokonanych. Pewność jego ruchów płynęła z tego samego źródła. Rozkazywał, panował nad tłumem. Może pierwszy raz w swoim młodym życiu tak rządził? Dziewczynę ogarnęła złość na niego, nienawiść, na którą jeszcze nie zarobił. Na razie pilnował porządku przy rozdziale wody dla mieszkańców podbitego miasta. Jeszcze mówił, to nie był szczek krótki, odrażający — później tak dobrze poznany. Ale już wtedy dziewczyna i obcy byli skazani na wzajemną wrogość bez odwołania i ratunku.
?
Dziewczyna docisnęła się do kranu, pilnowała wody, która tłukła się o dno wiadra. Nie chciała wydać mu się niezręczna albo gapiouyata. Czuła go nad sobą, jej pochylona głowa sięgała połowy żołnierskiej piersi. Jego dłoń w skórkowej rękawiczce spoczywała na kranie. Miała ją tuż, pod nosem. Myślała, że polski żołnierz nie nosił takich eleganckich rękawiczek.
Spieniona woda podeszła pod sam brzeg wiadra. Dziewczyna uważała, żeby nabrać jej jak najwięcej. Pokonanie ściany tunelu kosztowało czasem połowę wiadra i trzeba było drugi raz stawać w kolejce. Chciała unieść swój ciężar, ale przeliczyła się z siłami. Wiadro nie dało się poderwać jednym szarpnięciem. Niemiec nachyłił się, dłoń ubrana w rękawiczkę schwyciła za pałąk. Dziewczyna pociągnęła wiadro z podmurówki tak gwałtownie, że woda chlusnęła i zalała jej gołe nogi. W kolejnym wahnięciu dosięgła wyglansowanych cholew Zwycięzcy. W oczach obcego odbiło sią zaskoczenie, ale trwało tylko sekundę. Spojrzał na chudą, kościstą, wyrastającą dziewczynkę i na jego twarzy pojawiła się ironia. Odwrócił się i wskazał ludziom wolny kran.
t
ROZDZIAŁ 1
Nie miała pojęcia, w co trzeba ubrać się na taką okazję. Jak się stoi przepisowo, po wojskowemu. Była przejęta powagą chwili. Obawiała się, że zrobi coś, co zdemaskuje jej brak doświadczenia, młodość. Nie wyglądała nawet na swoje lata. Zupełnie niepoważnie. A może dadzą im Biblię albo krzyż? Nie wiedziała, kto tam jeszcze będzie. Westchnęła, myśli powróciły do szkolnych kłopotów.
Za ostatnią klasówkę z łaciny dostała czwórkę. Zrobiła błąd w gerundivum, ale nauczycielka powiedziała, że klasówka została dobrze przetłumaczona. To ją trochę pocieszyło.
Wyjęła z szafy ubranie.
„Muszę się ubrać zwyczajnie — pomyślała. — Inaczej matka zaciekawi się, dokąd idę".
Wolałaby jej to powiedzieć. Mówiła matce dużo, tyle, ile można (sobie z kimś starszym, z kimś dorosłym powiedzieć. Matka na wszelki wypadek była prawie zawsze z nią przeciwko światu, ewentualnemu przeciwnikowi, i to nieważne — jakiemu.
Zaraz po kapitulacji przyszedł do nich jakiś porucznik, kolega ojca. Udało mu się uciec z drogi do niewoli niemieckiej. Chciał się skontaktować z ojcem, nie wiedział, że zginął on pod Kutnem. Matka przeszkodziła jej wtedy w dogadaniu się z porucznikiem, a dziewczynie wydawało się, że w ten sposób zastąpiłaby poległego. Gdyby miała chociaż o rok więcej, porucznik nie pytałby matki o zgodę, bardzo potrzebowali ludzi. Ale jej brakowało kilku miesięcy do szesnastu lat.
„Matka też nie mówi mi wszystkiego — usprawiedliwiła się dziewczyna w myślach. — Musiała poprosić porucznika, żeby więcej do nas nie przychodził. Nigdy go później nie spotkałam, nawet na ulicy, przypadkowo. Przez całe dwa lata nie mogłam trafić na nikogo zaufanego. Porucznik, to była okazja! Należał do
5
jednej z pierwszych grup oporu. Teraz chciałabym go spofikać. Powiedziałabym mu, że nie jest mi potrzebny. Dałam sobie radą sama".
Samodzielne życie zaczęła jednak nieco wcześniej niż owego dnia, gdy zrozumiała, że wejście Niemców do Warszawy oznacza nie tylko przegraną wojnę. 30 września zwędziła główkę kapusty z Jakiegoś wozu, który wjechał do miasta po oblężeniu. Matka dała jej pieniądze, ale zanimby się z nimi docisnęła do woźnicy na koźle, stratowaliby ją ludzie. Matka liczyła na to, że dziewczyna przyniesie jakiejś surowizny do dotmu. Nie jadły nic poza kaszą od trzydziestu dni. Reszta suchego prowiantu spaliła się w piwnicy. Gdy była jeszcze mała, matka zawsze kazała odnosić cudze drobiazgi, które zaplątały się do teczki w czasie lekcji.
Dzisiaj już oszczędzała matce prawdy. Nie chciała dokładać jej zmartwień. Ale nie mogła dłużej siedzieć z założonymi rękami, od ósmej wieczorem zamknięta w mieszkaniu jak w więzieniu, tylko •drutem telefonu połączona z innymi ludźmi. Niczego dotąd nie zrobiła, głupio byłoby umierać nic nie zdziaławszy.
W pokoju zastała tylko dwie dziewczyny w jej wieku i drobną kobietę, która siedziała w głębi wielkiego fotela. Mieszkanie było zacienione storami, mroczności dodawały mu ciężkie dębowe meble, ale nawet w półświetle można było zauważyć, że stara kobieta jest ułomna. Dziewczyna rozejrzała się za kimś, kto wyglądałby jak wojskowy, ale nie było żadnego mężczyzny. Składały przysięgę wszystkie trzy wobec ułomnej kobiety, która sięgała im do pasa i krzywo trzymała znękaną głowę. Kobieta ściskała chusteczkę w suchej, małej dłoni, wydawała się speszona ceremonią. Jej głos wymawiający tekst przysięgi drżał i ku końcowi stawał się coraz cieńszy z emocji. Na ściągnięte bladością chorohy policzki wystąpiły rumieńce. Gdy skończyła mówić, westchnęła głębiej, jakby dobrnięcie do szczęśliwego końca sprawiło jej ulgę. Jakby się obawiała, że nie starczy jej oddechu.
„Najbardziej uroczyste chwile w moim życiu wyglądają zawsze inaczej, niż sobie wyobrażam" — myśli dziewczyna. Usiłuje stłumić w sobie rozczarowanie. Mieszkanie wydaje się tak bezpieczne, że nie może uwierzyć, aby komukolwiek z obecnych mogło
----—/
cokolwiek grozić. Mieszczańskie meble drzemią pod ścianami, na stoliczkach walają się zakurzone bibeloty, w powietrzu unosi się zapach starej, solidnej zasiedziałości. Walka toczona za oknami przez takich samych jak one, przez tych, co zdecydowali się na opór, staje się w tej chwili czymś nierzeczywistym. A przecież wie, że można umierać długo i niełatwo tylko za to, że wypowiedziało się kilka identycznych słów w ciszy jakiegokolwiek pokoju, przed jakimkolwiek pierwszy raz oglądanym człowiekiem.
Garbata kobieta usiadła z powrotem w fotelu, pochłaniającym jej osobę. Uśmiecha się przepraszająco. Ma w sobie uczulenie ludzi, których niezawiniona inność odgradza od reszty.
„Będę ją lubić" — myśli nagle dziewczyna, wbrew swemu rozczarowaniu.
Czarne włosy kobiety, ujęte z tyłu w kok, odrobinę poprawiają nienaturalny przechył głowy w stronę ułomnego ramienia. Gęste i błyszczące przydają jej kobiecości, której nie może zniszczyć nawet kalectwo.
— Odprawa z majorem Arno odbędzie się później — mówi Mała Pani cicho, żeby stonować piszczący ton swego głosu. — Dziś nie mógł tu przyjść. „Spaliło" mu się mieszkanie. Muszę was jeszcze ochrzcić — dodaje i uśmiecha się, co zmniejsza jej oczy. Linie zmarszczek wydobywają niespodziewanie kpiący wyraz z delikatnej twarzy, która dotąd wydawała się tylko naiwna, Woła je bliżej okna. Zaskoczone i zmieszane stają w pełnym świetle dnia.
— Jesteś ładna — mówi ułomna kobieta do dziewczyny. — I młoda. Strasznie młoda. — W jej głosie znać cień wahania czy żalu, ale dziewczyna wie, że Mała Pani już nie może jej teraz uciec jak porucznik. Czerwieni się więc tylko. Mała Pani to widzi i prędko opuszcza storę, odgradzającą światło od pokoju — Będziesz się nazywała Anastazja — dodaje z tym odcieniem ironii czy humoru, czy dystansu do świata, który niedawno odbił się na jej twarzy. — Była jakaś wschodnia cesarzowa tego imienia. Starożytna. — Zamyśla się i śmiesznie marszczy nos. W tym odruchu jej głowa przechyla się jeszcze bardziej na bok. — A może nie istniała? Nie mam pojęcia. — Uśmiecha się. — Zawsze byłam na bakier z historią. W każdym razie, jeżeli istniała, musiała być piękna. Będziesz Anastazją.
7
Pseudonim zaskoczył dziewczyną, jak wszystko, co się działo od pewnego czasu, w czym uczestniczyła. Ale nie śmiała zaprotestować. A może nie zrobiła tego ze względu na tę kobietę? Na cień smutku w jej oczach, wcale nie ukrywany, gdy patrzyła na kogoś zdrowego, młodego; wrażliwość na piękno, kłócące się z jej losem.
„Wołałabym być Burzą albo Baśką Wołodyjowską" — myśli tylko dziewczyna.
Druga, wyprostowana jak na mustrze, dziewczyna dostaje imię Żuk. Jest córką granatowego policjanta, jej ojciec też nie wie, że wstąpiła do podziemia.
„No, nie byłby zachwycony — myśli Anastazja. — Ona będzie się musiała na dobre rozejść z domem. Ale Żuk do niej pasuje. Ten jej ojciec nie miał chyba synów i pomieszał dziewczynę z chłopakiem".
Trzecia dziewczyna jest pulchna i ma dziecinne oczy w twarzy piętnastolatki. Spokojne i łagodne. Aż żal pomyśleć, co gestapo zrobiłoby z takiego dziecka w razie wpadki. Mała Pani doznaje podobnych uczuć, nadaje dziewczynie imię Roma i zaraz przydziela ją do sanitariatu. Anastazja i Żuk idą razem do łączności.
Wracając do domu Anastazji ni stąd, ni zowąd przychodzi do głowy, że starsza kobieta odgadła jej rozczarowanie. Uśmiech Małej Pani staje się dla niej nagle czytelny. Mówi po prostu: „Nic, nic, moja droga, nie przejmuj się. Ja jestem do tego przyzwyczajona. Ja się tym nie przejmuję. Jeszcze się poznamy i zmienimy zdanie o sobie". Nabiera niemal pewności, że Mała Pani nie jest wcale słaba. Siła tej kobiety jest ukryta, tkwi wewnątrz niej i wymaga sprawniejszego oka niż spojrzenie siedemnastoletniej Anastazji.
Kilku Niemców, rozsypanych na całą szerokość chodnika, idzie z przeciwka. Dziewczyna rozgląda się czujnie po ulicy. Na mieście nie należy rozmyślać, jeżeli człowiek chce dojść tam, dokąd zamierza. Za chwilę nieuwagi płaci się często zmianą kierunku tak zasadniczą, że człowiek dopiero po miesiącach albo po latach znajduje się z powrotem w miejscu, do którego zmierzał i nie doszedł. Jeżeli w ogóle przetrzymał podróż, która przerwała jego wędrówkę po jakiejś Marszałkowskiej, jakiegoś miasta, gdzieś — w Polsce.
8
ROZDZIAŁ 2
Anka spóźniła się na pierwszą lekcję. Usiadła z brzegu na krześle i spojrzała na Anastazję pytająco. Anastazja kiwa jej nieznacznie głową. Po rozpoczęciu lekcji giełda jest zamknięta. Anastazja i tak musi uważać na sąsiadów, na ludzi kręcących się po schodach. Gwar, jaki robi osiem dziewcząt, gadających jedna przez drugą, niesie się aż na klatkę. Staranne zamykanie 'drzwi do przedpokoju niewiele pomaga. W rannych godzinach trudno usprawiedliwić obecność w domu kilku dziewcząt i dorosłej osoby w ich gronie. Nie ma mowy o herbatce, plotkach albo kółku różańcowym.
„Kto by się wziął na taki kawał w trzecim roku wojny — myśli dziewczyna. — W szkole trudno milczeć. Nie mam pojęcia dlaczego, ale w szkole się wrzeszczy. Chociaż to jest moje mieszkanie, jesteśmy w szkole. Nigdy nie zachowujemy się tak głośno, gdy spotykamy się po obiedzie. Wszystko jedno u kogo. Niezbadana tajemnica, jesteśmy w szkole, chociaż siedzimy we własnych mieszkaniach".
Ostatnio nakryli kilka kompletów. Co drugie mieszkanie jest szkołą. Dla bezpieczeństwa komplet, na który chodzi Anastazja, został rozbity na dwa domy. Trzy razy w tygodniu lekcje odbywają się u niej, w pozostałe dni w mieszkaniu Anki.
To Anka wprowadziła Anastazję do konspiracji. Razem przyszły kiedyś do pierwszej klasy. Mimo to Anastazją przez dwa lata nie wiedziała, że Anka należy do podziemia. Na próżno usiłowała przekonać znajomych ojca do swojej osoby. Nikt nie chciał się mieszać w jej patriotyczne kłopoty ze względu na matkę. Przez cały ten czas Anka siedziała obok niej, przy tym samym stole, przez sześć albo siedem bitych godzin dziennie.
„Złośliwość losu" — myśli Anastazja.
Przerwa. Dziesięć minut normalnej pauzy. Jak w klasie. Odpisują od siebie lekcje, tyle że tutaj odbywa się to na stoliku telefonicznym albo na nocnej szafce obok tapczanu Anastazji. Sprawdzają wyniki zadań matematycznych, tłumaczenia łacińskie. Pod tym względem też nic się nie zmieniło. W ósemkę lepiej się pracuje i nawet odpisywanie jest ułatwione.
„Dziwne — myśli Anastazja — w naszej ósemce przestały
?
grać rolę względy ambicyjne. Pewnie dlatego, że musimy być zawsze przygotowane. Jesteśmy na wszystkich lekcjach codziennie pytane. Nie ma mowy o improwizacji. I tak trzeba wiedzieć, o co chodzi. Odpisywanie staje się nieopłacalne. Oszczędza najwyżej samotnego pisania".
— Wszystko w porządku? — pyta Anka.
Anastazja kiwa głową. Anka nie powie ani słowa więcej. Nie będą nawet znały swych pseudonimów. Jeżeli ich drogi skrzyżują się w konspiracji, zapomną kompletnie własnych nazwisk. Nie będą mieć w pamięci ani domów, ani niczego, co mogłoby kogoś naprowadzić na ślad. Ich rozmowy o konspiracji zaczęły się i skończyły w momencie porozumienia. Obie się z tym godzą i irozchodzą w dwie strony pokoju.
„To nie jest wcale łatwe — myśli Anastazja. — Miałabym jej tyle do opowiedzenia, i nic z tego!"
Ma zresztą inną, nie cierpiącą zwłoki sprawę. Nie napisała dwóch przykładów z matematyki. Zostało już tylko pięć minut czasu. Co prawda teraz przychodzi ksiądz, a dopiero na trzecią lekcję matematyk, ale przykłady są długie. Zajmą jej także drugą pauzę.
Prefekt zagiął na nią parol od początku roku. Na każdym komplecie wybiera sobie jedną ofiarę i tę lubi szczególnie. „Dlaczego uwziął się ma mnie? — myśli dziewczyna. — Nawet okiem nie mrugam, kiedy mówi. Nie zmieniam pozycji na krześle".
Koleżanki dawno wiedzą, że prefekt wybrał sobie Anastazję za
\ obiekt ataków. Stół, przy którym siedzą, jest na tyle mały, że
wszyscy natychmiast chwytają nastroje wszystkich i odczytują
ich adres. Prefekt dopiero wtedy wycofuje się z natarcia, gdy
przykrość zbyt widocznie odbija się na twarzy Anastazji.
„Nie wyciągnie ze mnie, co sądzę o istnieniu Boga — myśli Anastazja. — Na kompletach u Słowackiego udało mu się podobno złapać naiwną. Dziewczyna ma teraz zatrute życie".
Któregoś dnia, w mieszkaniu Anastazji, prefekt zamienił w ciemnym korytarzu nakrycie głowy. Ubrał się w zielony tyrolski kapelusz Anki, z kropiastym piórkiem. Anastazja do dziś nie ma pewności, czy jej kłopoty nie zaczęły się od tego zdarzenia. Być może prefekt posądził ją o sztubacką zemstę. Widok prefekta w kapeluszu z piórkiem wystarczy Anastazji jako anegdota do
10
końca życia, uważa jednak, że nie opłaca się to na dwa lata przed maturą. Ten sam profesor doprowadza do matury. Anka powiada, że w takich okolicznościach lepiej stawiać na realizm. Wystrzegać się wiary w zemstę losu, nawet w najgłębszym zakamarku duszy. Anastazja na dowód swej zgody z realizmem kupiła karbidówkę. Bulgoczące i wybuchające światło karbidówki wyklucza następne „zemsty losu".
Każdy nauczyciel ma po kilka lekcji dziennie, przeważnie w odległych punktach miasta. Biegają z wywieszonymi językami po schodach. Ich pensje mie równoważą pokonywanych pięter. Zależą od chudych kieszeni rodziców. Anastazja jest w ogóle zwolniona od czesnego. Jej ojciec zginął w kampanii wrześniowej. Uczy się darmo. W każdej szkole jest takich sporo. Dzieci więźniów obozowych, internowanych, więźniów Pawiaka płacą, ile mogą. Częściej — wcale.
Anastazja patrzy odruchowo na zegar. Bez dzwonków na pauzy wyrobiła sobie poczucie czasu.
„Matematyk się spóźnia" — myśli dziewczyna. Nie daje im nigdy odsapnąć. Wykręty od nauk ścisłych uważa za nieprzy-zwoitość. Sam zna na pamięć całego Horacjusza i zabawia je skandowaniem, gdy są zmęczone zadaniami. Pogardza programem współczesnej szkoły i uważa, że nic nie umie ten, kto nie uczy się greki. Wątpi głośno w możliwości kobiecego umysłu, ale wiedzą, że broni ich na sesjach. Gdy któraś na własny sposób rozwiązuje zadanie, rozmijając się z podręcznikiem, powiada:
— A jednak myślisz! To nadzwyczajne. To mnie podnosi na duchu. i
Anastazja zdążyła odpisać dwa zadania. Wszystkie zdążyły sobie wszystko wytłumaczyć na dwie następne lekcje, już pół godziny siedzą bezczynnie. Zamiast matematyka przychodzi wreszcie dyrektorka. Wiadomo, że dyrektorka zjawia się w dwóch wypadkach: gdy stanie się coś na mieście albo gdy ktoś wyłuska z tłumu którąś z jej uczennic z umalowanymi ustami, zbyt czule uwieszoną na ramieniu chłopaka.
„Nasza dyrektorka nie wyrzekłaby się przedwojennych nawyków, nawet pod lufą pistoletu — myśli Anastazja i to wzbudza w niej jakiś rodzaj sentymentu do dyrektorki, chociaż sama nieraz ucierpiała. — Kiedy malowałam usta na schodach? — prży-
li
pominą sobie w popłochu. — E, nie, dyrektorka nie może nic wiedzieć o mojej szmince. Uważam na mieście".
Dyrektorka nie siada, co oznacza dziś, jak dawniej w szkole, że coś sią stało. Ważnego. Kiedyś informowała zebrane w wielkiej auli klasy o doniosłych sprawach państwa, kraju. Dla niej szkoła w dalszym ciągu istnieje, chociaż jej nie ma, i państwo istnieje, chociaż go nie ma. Dla niej nic się nie zmieniło poza dramatyczną różnicą w treści komunikatów szkolnych. I to jest jej siła, która staje się siłą wychowanek, ich rodziców i bliskich.
— Profesor Walasz nie przyjdzie — mówi dyrektorka tonem komunikatu szkolnego. — Został dziś rano zastrzelony w swoim mieszkaniu. Razeim z żoną. Nie otworzyli gestapowcom drzwi.
Minuta ciszy. Nikt jej nie zarządził, dyrektorka także, ale tak to zostało zamierzone i wykonane.
— Proszę siadać — mówi dyrektorka sucho. — Zaczekacie na trzecią lekcję. Jak zwykle. Nic się nie zmieniło w programie. Postaram się na następną lekcję matematyki o zastępstwo. Nie będzie żadnej przerwy.
„To jest jej wojna — myśli Anastazja. — Jej prywatna. Każdy z nas ma swoją".
— Profesor Walasz stracił w kampanii wrześniowej dwóch synów — dodaje dyrektorka. — Na przedpolach Warszawy. Nie miał więcej dzieci. Był Żydem. Nie poszedł do getta. Dlatego nie otworzyli drzwi. On i jego żona.
Każda z obecnych wie, że to jest pożegnanie kolegi i współpracownika, ponieważ nie można dać zawiadomienia do gazet ani. przybić na murach domu klepsydry. Nie będzie pogrzebu, nie będzie przemówień nad grobem, nikt nie wmuruje pamiątkowej tablicy w auli nie istniejącej szkoły.
ROZDZIAŁ 3
W obecności majora Arno konspiracyjne życie wydaje się Anastazji sprawą tak oczywistą, jak to drugie, płynące na powierzchni. Majorowi dwoistość własnego życia nie zdaje się sprawiać żadnych komplikacji. Niemcy nakryli mu znów mieszkanie, niedawno, ale nie wygląda na tropionego.
Mała Pani przyniosła herbatę na srebrnej tacce. Major zacho-
12
wuje się tak, jakby wpadł tu na filiżankę herbaty. Kiedy wstaje, żeby wziąć szklankę od Małej Pani, wyglądają razem operetkowo. Mała Pani zadziera głowę tyle, ile może, ale nic nie jest przez to wyższa. Chyba to ją nieco peszy.
„Major byłby przeciwnikiem dla mojego Niemca z tunelu" — myśli dziewczyna i dziwi się, że bywają błahe zdarzenia, których nie można zapomnieć. Trwalsze niż te prawdziwie niebezpieczne. Major pognębił w jej wyobraźni tamtego, pierwszego Niemca. Czuje się podwójnie uwolniona, także od strachu, który dopadł ją rano, na lekcjach.
„Straszna jest ta bezbronność — myśli Anastazja. — Śmierć za śmierć jest jakimś wyrównaniem rachunku. Major nie dałby się im wziąć żywcem. Profesor Walasz nie miał się czym bronić".
— Major Arno musi zniknąć na kilka miesięcy — mówi Mała Pani. — Zrywamy dotychczasowe kontakty. Zmieniamy adresy skrzynek, które znały poprzednie łączniczki. Żuk, Anastazja, będziecie nowymi łączniczkami majora.
Anastazja myśli, że nic lepszego nie mogło jej się trafić. Przy majorze czuje się bezpieczna. I właściwie chodzi tylko o takie przekonanie, bo przecież wpada się często w najgłupszych okolicznościach. Przez przypadek. Nic nie pomaga ostrożność, spryt, umiejętność konspirowania. Nawet odwaga i szybkość decyzji. Anastazja wie o tym i major wie to lepiej niż ona.
Żuk jest także zadowolona z nowego przydziału. Wychowała się na komendę. Stoi teraz na baczność, popijając herbatę. W ma-jorae nie ma nic z cywila, dlatego Żuk chce biegać z meldunkami do niego. Żukowi to imponuje. Major godzi się jednak na nowe łączniczki z oporami.
— Nie mają żadnej rutyny — powiada i wzdycha. — Powinny zaczynać od kolportażu prasy. Na początek dwie, trzy gazetki.
Mała Pani milczy. Major znajduje się i tak w przymusowej sytuacji. Łączniczki przydziela Mała Pani. Arno zna zakres swojej władzy, ale nigdy by jej nie użył w celu zmiany decyzji Małej Pand.
— Rozumiecie — zwraca się do dziewcząt — nasza robota polega na oswojeniu się z faktem, że niesie się coś nielegalnego
przez obstawione ulice. Najważniejsze to złamać w sobie przeświadczenie, że tamci widzą cię na wylot. Muszą wiedzieć, że cos jest me w porządku. Ond nic nie wiedzą. To tylko ty wiesz Wyłącznie ty. Jasne?
— W pana sytuacji — mówi oschle Mała Pani — lepiej, że one są zielone. Ten medal ma odwrotną stronę. Nikt ich nie zna spośród naszych ludzi. P0 wpadce nie wiadomo, kto tkwi między
nami
— Pani nigdy nie wybiera źle — mówi major. — Co ja bym robił bez pani?
— Anastazja diabła nie naprowadzi na pana ślad — mówi już mniej oschle Mała Pani. — Komu wpadnie cokolwiek do głowy? Taka dziewczyna chodzi na randki. I ja byon to na jej miejscu robiła. Będzie pan miał całkiem przyjemne rendez-vous. Z powodu mojej sympatii dla pana — dodaje ze swoją nieuchwytną ironią.
^ „Żuka wybrała dlatego, że z niej mogliby drzeć pasy, nie puściłaby pary z ust — myśli Anastazja. — Major może powierzyć jej swoją osobę".
Mała Pani powtarza dwa razy numery telefonów nowych łączniczek, razem dziesięć cyfr do zapamiętania.
To też rutyna — mówi. — Zapewniam was, że w razie potrzeby człowiek pamięta nieskończenie wiele. I tyle samo zapomina w innych okolicznościach. To też należy do waszej edukacji. Radzę zapamiętać.
Odprawa skończona, łączniczki mają czekać na telefon.
— Żałuję Morwy — mówi Arno do Małej Pani. — Taka łączniczka! I musiałem ją oddać Grzymale. No, nic. Za pół roku wezmę ją z powrotem. Niech wszystko ucichnie. Odbiorę ja Grzymale. * J
— Wcale nie jestem pewna, czy Grzymała ją odda. Będzie się bronił pazurami. A ja jeszcze nie wiem, jakiego będę wtedy zdania — mówi Mała Pani, a potem dodaje dla złagodzenia efektu. — Przyzwyczai się pan do tych dziewcząt. Z nich coś będzie, zobaczy pan.
Ogląda się, jest nieco speszona, bo w wielkim mrocznym pokoju łączniczki zgubiły się koło drzwi. Anastazja szarpie się z zamkiem błyskawicznym przy botach i nie może zniknąć tak
14
prędko, jak by chciała. Stoi na jednej nodze jak żuraw. Żuk, dawno ubrana i pozapinana, przygląda się jej ze współczuciem.
__ Na ulicy zaraz się rozdzielić — zwraca uwagę Mała Pani. —
Nigdy nie chodzić razem.
Anastazja jest zawiedziona. Miała ochotę poznać się bliżej z Żukiem.
„Chyba nigdy nie będziemy miały na to okazji — myśli ze
złością — i pewnie o to chodzi".
Z bramy wychodzą już każda w przeciwną sferonę Marszałkowskiej.
ROZDZIAŁ 4
Lekcje na następny dzień odrobione. Pisemne. Anastazja rzadko uczy się ustnych. Na kompletach wykład jest szczegółowy, dlatego nie musi poświęcać wielu godzin na czytanie. Najwyżej wypisuje sobie daty, wielkie bitwy albo miejsca dyplomatycznych spotkań, brzemienne w konsekwencje.
Ile można nauczyć się z cudzej głowy, dowiedziała się dopiero na wojnie. Szkolne życie stało się zupełnie znośne. Nie duszą jej żadne zmory. No, matematyka. Od wojny jest zachwycona swoją wiedzą. Jeszcze pamięta ciągnące się jak ślimaki minuty, z których każda niosła katastrofę. I ulgę, gdy koszmar mijał. Była teraz zadziwiająco spokojna, dobrze sypiała po nocach.
„Paradoksalne — myśli dziewczyna — akurat to jest okres na dobry sen!"
Do policyjnej godziny jeszcze sporo czasu Matka ma drugą zmianę w barze, popołudniową. Anastazja nie musi jej opowiadać, dokąd idzie. Lena na pewno siedzi w „Bodedze". Matka nie lubi Leny. Nie lubi „Bodegi". I nie wiadomo, co z czego wypływa. Czy dlatego, że Lena chodzi do „Bodegi", czy dlatego, że „Bodega" pasuje do Leny. Lena żyje za bardzo po swojemu jak na gust dorosłych.
„Lubię wejść do »Bodegi« dlatego, że to nasz lokal — myśli Anastazja. — Przez pasaż na Nowym Świecie można pryskać w razie łapanki. Jeszcze nikogo nie wygarnęli z »Bodegi«. W każdym lokalu trzeba się mieć więcej na baczności niż na ulicy. W »Bodedze« czujemy; się bezpieczni. Może dlatego, że to jest
15
piwnica. Jak człowiek wlezie do piwnicy, jest pewny, że nikt go nie zobaczy. Albo do szafy w czasie burzy".
Lena rzeczywiście siedzi w „Bodedze". Chociaż przez kłęby papierosowego dymu mało co widać, ją widać doskonale. Wystarczy fryzura. Lena ma ogromną ilość włosów na głowie. Czesze je wszystkie do góry, z tego robi się nieprawdopodobna góra loków. Taka moda. Lenę widać wszędzie dzięki hojności natury. Ma na sobie czerwoną suknię z czarnym paskiem, jej cygarniczkę do papierosów można by zobaczyć w Berlinie. Długość — trzydzieści centymetrów. Lena robi się na wampa. To jest styl „Bodegi".
— A co, nie podoba ci się moja fifka? — powiada. — To jeszcze pestka. Już znalazłam o dwa centymetry dłuższą. W sklepiku na Złotej. Ale nie mam na razie wolnej forsy. Sama rozumiesz, to kosztuje — i Lena rozgląda się po „Bodedze".
Siedzi tutaj codziennie, jak towar idzie. Jeżeli nie idzie, staje się nerwowa i przestaje rozumieć fizykę. Lena ma od pierwszej gimnazjalnej piątkę z fizyki. Wieczorem sczesuje loki na kark i spina je klamrą. Pół godziny zmywa tusz z rzęs, ale przy kar-bidówce nie zawsze się udaje. Na pierwszej lekcji wygląda jak po ataku wątroby. Nawet dyrektorka się lituje. Wszystkie dziewczyny na komplecie są zgodne, że Lena kiedyś wpadnie przez brak elektryczności. Nie pomoże jej nawet fizyk. On obstaje za nią twardo, na każdej sesji. Lena za nim, jak za chińskim murem.
„Opłaca się mieć do czegoś wyjątkowe zdolności — myśli Anastazja — łata się inne dziury".
Anastazja zazdrości Lenie fizycznego geniuszu. Lena rozwiązuje zadania z fizyki na kolanie, lewą ręką. Nawet w „Bodedze". Nic jej nie przeszkadza, żaden hałas ani ludzie.
— To proste — powiada i zaraz smaruje na byle kartce wyniki. Śmieje się spod natuszowanych rzęs uradowana.
Ojciec Leny siedzi w oflagu, w Bawarii. Matka jest niezaradna. Nie może się nigdzie zaczepić na stałe. Wysyła co tydzień przepisowo kartkę do oflagu, otwartą, na której niczego nie można napisać. To doprowadza do rozpaczy matkę Leny, jakby zrywała się ostatnia nić miłości małżeńskiej. Chodzi blada, w czarnych sukniach. Gdyby nie Lena, w ich domu nie byłoby wiele do jedzenia poza gliniastym chlebem na kartki i buraczaną marmo-
lfi
Ł
ladą. Lena jest od czasu do czasu lektorką w .prywatnej klinice na Złotej, «gdzie leżą bogate kobiety. Czasem chcą posłuchać „Trędowatej" albo „Dewajtisa". Lena umie o tym opowiadać. W okresach posuchy na bogate pacjentki w klinice — handluje czym się da. Pośredniczy, bo nie ma własnego kapitału. Cukierkami, to likierem z firmy, która dawno nie egzystuje, albo papierosami, kosmetykami. Jej rozgałęzione znajomości obejmują niedo-szłego portrecistę, który robi etykietki na likier, łudząco podobne do oryginalnych. Lena ma wtedy pomarańczówkę Baczewskiego, którą zamawia „Bodega". Chłopcy z „Bodegi" kupują tę pomarańczówkę swoim dziewczętom, siedzącym przy barze na wysokich stołkach. Baczewski byłby zachwycony, gdyby usłyseał, jak chwalą jego <pomarańczówkę.
— Chcesz mazagranu? Przez słomkę — mówi Lena. — Możesz dostać mazagran. Sprzedałam tuzin gazówek.
Anastazja chce mazagranu, ale wzdycha przy tym. Jej ostatnie gazówki puściły tyle oczek, że musi chodzić w obskurnie grubych, jedwabnych pończochach. Tak pomarańczowych jak likier Leny. Liczy na gazówki pod choinką, ale to jeszcze dwa miesiące. Matka, radzi sobie dobrze, ale na ubranie nie wystarcza. I tak jakoś ją odziała po katastrofie, gdy nagle wszystkie spódnice trzasnęły w biodrach, a bluzki w piersiach. Matka zniosła to bohatersko. Zresztą może się już ratować rzeczami matki w bardziej uroczyste dni.
Antek przygląda się Anastazji bezczelnie. To chłopak Leny. Jest w bryczesach i w butach z cholewami. Jego bryczesy są wysmarowane w kroku i na siedzeniu. Antek trzyma rikszę, to zawodowe wyszmelcowanie jest swego rodzaju fasonem. Lena potrzebuje chłopaka z rikszą do przewożenia towarów.
W ferajnie mówi się złośliwie, że Antek nie miałby nic do roboty przy Lenie bez rikszy. Ale to jest tylko gadanie, w przerwach między lekcjami. Wiadomo, że łączy ich wspólny los. Ojciec Antka w ogóle nie wrócił i nic o nim nie wiedzą. Może jest w Londynie albo w Rosji, może gdzieś został w jakimś lasku. W czasie wojny nie można niczego przesądzać. Lena jest przywiązana do Antka. On ją kocha. Tu w „Bodedze", znalazłoby się zaraz dziesięciu, którzy by chętnie zajęli jego miejsce. Antek o tym wie.
2 Przed godziną
„Ciekawe, czy Antek gdzieś tkwi w konspiracji? — myśli Anastazja. — Studiuje na tajnym uniwerku polonistykę. Lata na rikszy, ma czas dla Leny. To wszystko zapycha dzień do ostatniej, policyjnej minuty".
— Czekamy tu na jednego — mówi Lena od niechcenia. — Wiesz, z kenkartami — i zniża głos: — Antek potrzebuje kilku kenkart dla kolegów.
W „Bodedze" handluje się wszystkim. Bronią i granatami. Kenkartami i ciuchami. Wymiana dokonuje się pod stołem, gdy gasną światła, w czasie gry Scotta. Jeżeli to jest coś większego — w toaletach. Długie do kolan, luźne marynarki chłopaków obciągają się ciężko w okolicach kieszeni. Tutaj byłby połów. Anastazja wsuwa rękę pod stolik i stuka w niemalowane drzewo.
— Co ty robisz? — pyta Lena.
Mulat podnosi się od jakiegoś stołu i wchodzi na podium. Dym gęstnieje, gdy gasną światła, a cała „Bodega" robi się podobna do piekielnego wnętrza. Czerwone plusze lóż i chodników ciemnieją, migają tylko iskierki papierosów. Scott bierze trąbkę, nie będzie walił talerzami, jest w nastroju lirycznym. Mistrz ma smu-teczek. Sala zaraz się przestawia. Mistrz chce płakać, jego wyznawcy będą płakać razem z nim. Lena wzdycha rozdzierająco. Czerwona suknia faluje na jej piersi. Wspaniały czub Leny żyje sam dla siebie, zupełnie niezależny od niej.
— Jestem — mówi ktoś nagle za ich plecami.
Jest tak mroczno, że nie zauważyli, kiedy podszedł. Anastazja nie może rozróżnić jego twarzy. Ma na sobie bryczesy jak Antek i luźną marynarkę. Jest bardzo wysoki i trzyma się tak wiotko, że Anastazji wydaje się to pozą. Łkanie Scotta nie robi na nim żadnego wrażenia albo jest po prostu zajęty sprawą, z którą tu przyszedł.
— Nie mam czasu — mówi stłumionym głosem.
— Dobra, dawaj — odpowiada Antek — póki jest ciemno. Obcy chłopak rozgląda się 'dyskretnie naokoło, ale i tak nikt
nie jest zdolny niczego zauważyć. Mistrz w transie. Przechylona do tyłu czarna, karbowana głowa, sylwetka zgięta, długie nogi trzymają się podium w zawrotnym esie-floresie, ciemne ręce pieszczą trąbkę, błyskają białka. Antek schował kenkarty do kieszeni. Obcy nachyla się nad sjołem, jakby ktoś nagle złożył elastycz-
18
na trzcinę. Jest w tym za dużo wdzięku. Wystudiowanego. Każdy czymś tu gra. Lena wybujałą kobiecością. Antek bryczesami i rikszą, ten — sylwetką.
— Cześć — syczy — lecę, do jutra.
Trąbka Scotta ucina trel, jakby gardło Mulata ugodził scyzoryk. Wybuchają światła. Lena mruga natuszowanymi rzęsami, wolno jej to idzie, powieki z trudem unoszą nie przewidziany przez naturę ciężar. Obcy chłopak stoi już wyprostowany. Anastazja czuje za dużo światła na twarzy po intymnościach mroku.
— Ach, właściwie — mówi długi chłopak — zamówię jeden mazagran. Pić mi się chce. Wypiję z wami jeden mazagran.
Antek odchyla się z krzesłem do tyłu i wybucha głośnym śmiechem. Zrobił się niemożliwy, od kiedy kupił rikszę i pedałuje. Ojciec Antka był przed wojną państwowym urzędnikiem, krótko go trzymał. Teraz Antek dzwoni własnym pieniądzem w kieszeni i jest karmicielem rodziny. Z tych dwóch powodów uważa, że może wszystkim mówić i okazywać, bo myśli.
Obcy chłopak ciągnie mazagran przez słomkę.
„W swoim życiu ńie widziałam tak niebieskich oczu u mężczyzny" — myśli Anastazja.
ROZDZIAŁ 5
Antek pojechał gdzieś rikszą z długim, dlatego Anastazja z Leną wracają piechotą. Pod murami stoją jeszcze handlarki z białym pieczywem w koszach. Kiedy one się ruszą — czas. Wtedy trzeba wyciągać nogi. Byle dopaść do bramy.
— Słuchaj — mówi Lena nagle — ty chyba gdzieś jesteś, co? Wojna się skończy i ja nie zdążę nic zrobić. Chyba coś się będzie działo, kiedy oni zaczną uciekać. Nie chciałabym, żeby mnie przy tym nie było. Ja znam dużo ludzi. Włóczę się po różnych dziurach. Moja matka nic nie umie, tylko czekać na ojca. Ja się przydam.
„Aha, i pójdziesz zaprezentować się Małej Pani z takimi rzęsami! — myśli Anastazja. — Albo majorowi Arno. Będę pięknie wyglądać. Starsi mężczyźni w ogóle nie lubią ładnych dziewcząt, które chcą robić coś poważnego. Już ja mu się nie bardzo podobałam".
19
— Słuchaj — powiada Lena i przyśpiesza kroku, bo widzi swój tramwaj — wywarłaś piorunujące wrażenie na Gabrielu. Słuchaj — powtarza już z jezdni — ty z nim uważaj. On jest co tydzień z inną w „Bodedze". To taki chłopak... Jego rodzice mają forsę. On nie dla ciebie. W ogóle. Nie tylko dlatego...
Tramwaj rusza, Lena skacze w biegu i Anastazja nie dowiaduje się, dlaczego jeszcze ten chłopak jest nie dla niej. Wie i tak. To zaraz widać, że on poluje na łatwe dziewczyny.
„Nie każdemu trafia się taki Antek" — myśli Anastazja. W oknach ciemno, matka robi kasę w barze. Mieszkają w tym samym domu, piętro nad barem. To wygodne. Matka podnosi głowę znad kasy zawsze jednakowym ruchem. Anastazja przyspiesza wtedy kroku, mają obie dzień w dzień dobrą chwilę w życiu. Rzadko się całują, z wyjątkiem świąt Bożego Narodzenia, imienin i Wielkanocy.
Anastazja wie, że z matką łączy ją coś silniejszego niż więzy krwi. To „coś" nie potrzebuje wcale demonstracji.
Bar i restauracja, w której matka pracuje, to spółdzielnia. Została stworzona dla wdów i rezerwistek. Anastazja jada w niej obiady, często kolacje. Pijana hołota tu nie zagląda. Nie każdy zna lokal i przeważają ludzie wprowadzeni. Nie ma giełdy walutowej ani handlarzy brylantami. Ludzie piją do tej granicy, jaką stawiają im własne nogi. Nie sprawiają trudności barmance, która jest wdową po koledze, ani kelnerkom, które są córkami innych, siedzących po wszystkich możliwych lagrach Trzeciej Rzeszy. Tutaj śpiewa się najwyżej „Góralu, czy ci nie żal".
Matka Anastazji prowadziła na początku klub bridżowy przy restauracji, ale Niemcy go zamknęli. Nie chciała przejść do baru, potem jakoś się pogodziła z nową funkcją. Rozlewa już wódkę fachowo. Robi to z doskonale nieobecną miną. Miałaby zapewnione powodzenie i bez urody, która dziwi w jej wieku.
„Gdyby była mniej ładna, czy kochałabym ją mniej? — myśli dziewczyna, przyglądając się matce. — Wygląda tak samo dobrze, jak kiedyś, gdy byłam mała".
Anastazja zabiera połowę kwitów. Duży obrót. Matka ze zmęczenia nie może dać sobie rady z obliczeniem utargu. Umie sprzedawać, ale zawsze ma kłopoty z rachunkami. Od września trzydziestego dziewiątego roku utrzymuje jeszcze swoich rodziców,
20
którym bomba zburzyła mieszkanie. Pracuje na cztery osoby. Lena obiecała naraić Anastazji lektoraty w swoim szpitalu. W ten sposób Anastazja mogłaby się chociaż sama ubrać.
— Jak ja nie lubię liczyć pieniędzy — wzdycha matka. — Ludzie dają pomięte, brudne szmaty zamiast banknotów. Co z nimi robią? Ja trzymam papierki w portfelu. Brzydzę się brudnymi pieniędzmi.
Anastazja tłumi wesołość, chociaż matka nie obraża się za kpiny z „przedwojennych", jak mawia dziewczyna, nawyków.
— Gdzie byłaś? — pyta matka, chowając starannie kluczyki do torebki. Zabiera je na noc do domu. Tak jest wygodniej dla kierownika. Anastazja wyznaje nie bez oporów, że była w „Bodedze". Matka nie zasługuje na wybiegi, zaraz będzie wzdychać, ale jakoś się to przetrzyma.
— Z Leną, co? — i wzdycha. — Nie mam nic przeciwko Lenie. W końcu ona ratuje swój dom. Własną siostrę. Ale dlaczego nie możesz zaprzyjaźnić się z Anką? Co?
Pod ciężkim warkoczem Anki, zawsze zwiniętym w koronę i tak dokładnie wyczesanym, że żaden włos nie potrafi się zbuntować, jest twarz chłodna, jakby wyciosana z białego kamienia. Regularność tych rysów mrozi. Anka byłaby pięknością, gdyby miała w sobie życie Leny. Ale natura nie daje dwiema rękami naraz. Ojciec Anki był przed wojną ambasadorem w jakimś egzotycznym kraju. Anastazja jest realistką. Nie dosięgnie domu Anki, kiedy wyjdzie poza szkolę. Dziś każda u każdej może szukać schronienia w razie obławy i każdy da swój dom na komplety. Ale to są okoliczności nadzwyczajne. Pękną razem z uciekającą armią niemiecką. Rodzice Anki mają trzy kamienice, nic z nich nie wyciągają, ale tylkc z powodu niemieckiej administracji. Matka Anki sprzedaje swoją biżuterię i może się nie martwić, wystarczy jej do końca wojny. Anka ma w domu oboje rodziców, straciła w trzydziestym dziewiątym samochód, został zarekwirowany dla wojska. Chodzi piechotą i tyle zmieniło się jej życie. Anka ma po prostu zapewnione miejsce na świecie, jeżeli nie wpadnie z meldunkiem albo w jakikolwiek inny sposób. Lena i Anastazja muszą sobie zapewnić to miejsce — same, co absolutnie zmienia punkt widzenia na każdą sprawę.
Anastazja nie chce tego wyjaśniać matce. Woli siedzieć z Leną
21
w dymie „Bodegi", z jej Antkiem w wyszmelcowanych bryczesach, bo taki jest fason. Antek umiał wsiąść na rikszę, tak samo jak matka nauczyła się stać za ladą barową. To Lena ma odwagę. Przylepia sfabrykowane etykiety na pomarańczowy likier i transportuje go na rikszy do „Bodegi". Antek pedałuje z wa-luciarzem na pokładzie z placu Napoleona na obiad do „Niemna". Waluciarze, jak mają dobry fart, dają górala na zadatek przyszłych kursów. Antek woli chudych waluciarzy, grubi wyciskają z rikszarza siódmy pot. Zwłaszcza w zimie. Riksza idzie ciężko po śniegu.
— Czy zawsze można wozić chudych waluciarzy? — mówi Antek i wzdycha. — Mam teraz nogi jak flisak. Chcesz pomacać, co? Nie mogą włożyć żadnych spodni z ery słodkiego pokoju.
— Tyś chyba nawet wyrósł, wiesz? — powiada wtedy Lena. — Chociaż w twoim wieku zazwyczaj się tego nie robi, co?
Anastazja Wie> ze to są jej przyjaciele, nie zastanawiając się za dużo nad istotą przyjaźni. Przeważnie tam, gdzie się zjawia, ludzie rozumieją się bez gadania. Z Anką musiałyby sobie za dużo tłumaczyć.
— Antek był z wami? — pyta matka. — Jeżeli już musisz łazić z Leną do „Bodegi", wolałabym, żeby tam był Antek.
Anastazja chce jej opowiedzieć o długim chłopaku z kenkartami, ale nagle coś zamyka jej usta.
ROZDZIAŁ 6
Nowy matematyk nie ma dla Anastazji ani cienia litości. Nie zna greki, nic go nie obchodzą heksametry. Zna swój przedmiot. Anastazja czuje się zgubiona tuż przed maturą. Zastanawia się, jak przeleźć prZez tę kłodę do drugiej licealnej. Komplet jest' humanistyczny, ale trzeba przekonać matematyka, żeby dopuścił ją do matury.
W mieszkaniu zimno. Zabrakło węgla. Brykietami nie można napalić w piecach, staroświeckich i solidnych. Nie tolerują bry-j kietów. Zim^o strąca Anastazję na dno rozpaczy. Znosi niedojadanie, ale nie wytrzymuje zimna. Ratuje się grzałką z gorąca wodą, wkłada ją pod sweter. Ale grzałka grzeje tylko w jednymi miejscu, po plecach wędrują zimne dreszcze. Matka dostała w tynj
22
rrfiesiącu mniejszą premię. Spadła frekwencja w barze. Ludzie boją się chodzić po mieście. Temperatura ulicy wpływa na obroty wszystkich przedsiębiorstw. Trzyma mróz.
Matka biega po mieście za pożyczką. Niełatwo teraz pożyczyć pieniędzy. Anastazja siedzi za stołem w jadalni. Karbidówka ledwo się pstrzy, światło nie dociera do ścian, co sprawia przygnębiające wrażenie.
Musi napisać wypracowanie z polskiego o Żeromskim. Nie może się do tego zabrać. Zimno odbiera jej fantazję.
Ktoś dzwoni od frontu. Swoi znają kuchenne schody. Tam drzwi są zawsze otwarte. Nikt nie lubi nagłych dzwonków od frontu, zwłaszcza o zmierzchu. Anastazja zbiera zeszyty i notatki ze stołu. Na Wszelki wypadek. To nonsensowne, bo kładzie je po prostu w innym miejscu, ale w razie rewizji mówi się, że zostały sprzed wojny.
Na progu stoi długi Gabriel. Anastazja jest bardziej zaskoczona, niż gdyby przyszło gestapo.
„Skąd wytrzasnął mój adres? — myśli dziewczyna. — Zdaje się, że powiem Lenie kilka ciepłych słów".
— Czy pani jest zajęta? — mówi chłopak. — Przepraszam. Anastazja nie może niczego z siebie wycisnąć, bo trzęsie się
z zimna i nie lubi za długo trzymać palącej się karbidówki w ręku. Przepuszcza Gabriela do pokoju.
Skoro już przyszedł... Z ulgą stawia karbidówkę. Powinna wyciągnąć worek z wodą spod swetra, wygląda, jakby siedział tam kot, ale jak to zrobić w jego obecności?
— Co pani tam ma? — mówi nagle chłopak i mruży oczy.
Anastazja nie cierpi go w tej chwili. Gabriel na dodatek rozgląda się po ścianach, jakby się chciał zorientować, dokąd przyszedł. Anastazja wyciąga worek spod swetra.
— Nie macie węgla? — powiada Gabriel. — Może ja bym coś skombinował. Dobrze żyję z węglarzami na Towarowej.
Anastazja nie odpowiada. Wie, co matka powiedziałaby na taki węgiel. Gabriel udaje, że nie zrobił jej żadnej propozycji.
— Pani jest zdziwiona moją wizytą? Nie, to nie Lena — śmieje się bezczelnie. — Antek dał mi pani adres. Nie wiedział dokładnie. Przypedałował tu ze mną na rikszy.
Anastazja nasłuchuje, czy na kuchennych schodach nie roz-
23
legnie się znajomy krok. Co prawda z pożyczką nie wraca się prędko, ale w takich okolicznościach, jak dzisiejsza, zawsze coś załatwi się zbyt szybko. Obcy chłopak w domu, przez nikogo nie wprowadzony, niczyj krewny ani brat.
Matka Anastazji nadaje się jednak na1 matkę. Ani okiem nie mrugnęła. Zamieniła trzy zdania z Gabrielem o mrozie i braku węgla, przepraszając za lodownię w domu.
— Nadzwyczajna — mówi Gabriel i znów się śmieje. — Skąd pani wzięła taką matkę? Moja przepiłowałaby mnie zaraz na pół. A kto to? A po co tu? A skąd? A dlaczego? Nadzwyczajna!
Anastazja prawie go teraz lubi. Od razu poznał się na jej matce.
— Czy mogę tu jeszcze przyjść? — pyta Gabriel. — Ona Jest nadzwyczajna, ale nie trzeba jej drażnić. Ja się na tym znam. Teraz spływam.. Następnym razem przyjdę z Antkiem. On to zrobi dla mnie. Ja mu też załatwiam różne sprawy.
„Kenkarty. Pewnie broń albo coś z tych rzeczy" — myśli Anastazja. Nie wie dlaczego, ale nie mówi mu, żeby nie przychodził. Może dlatego, że chłopak jest taki pewny siebie. Nie bierze już karbidówki, zostawia tyłko otwarte drzwi.
— Pocałowałbym cię, ale tego nie zrobię — rzuca Gabriel w ciemności korytarza.
Dziewczyna nie widzi jego twarzy, ale w głosie słyszy stłumiony przyśmieszek. Ogarnia ją złość na chłopaka, potrafił ją speszyć. Przyrzeka sobie, że bardzo długo nie pocałuje się z Gabrielem. Jeszcze słyszy jego śmiech na schodach, a potem gwizd.
„Żeromski! — przypomina- sobie w popłochu. — Kiedy ja to napiszę? Znów będę siedzieć w nocy".
Trzeba załadować konającą karbktówkę i zawinąć się w koc.
\
ROZDZIAŁ 7
Anastazja chowa rulonik bibułki do rękawiczki. Jest nie większy od połówki cienkiego papierosa. Dwa centymetry długości, trzy milimetry średnicy. Ma z tym jechać na Żoliborz, na plac Wilsona, do tytoniowego sklepu.
„Czego można obawiać się z nielegalną bibułą wielkości trzech komarów w rzędzie? — myśli. — O co tyle krzyku?"
"i
Mała Pani przygląda się Lenie.
— Jak ci na imię? — pyta.
Pierwszy raz w życiu ktoś wzbudza w Lenie szacunek.- I kto? Mała Pani. Lena zupełnie straciła tupet.
__ Helena — mruczy niewyraźnie.
__ jak? Helena? — powtarza Mała Pani. — Jak Helena Trojańska.
Lena wytrzeszcza oczy. Anastazja z trudem tłumi wesołość. Lena jest śmiertelnie rzeczowa. Niezdolna do przejęcia się losami Heleny Trojańskiej. Lena woli pewniki Dedekinda.
— A, to dobrze — powtarza Mała Pani. — Ochrzcimy cię Lena.
— Kiedy mnie tak właśnie nazywają — protestuje Lena.
— To nic — uśmiecha się Mała Pani. — Niekoniecznie trzeba mieć pseudonim daleki od własnego imienia. Zresztą, jesteś akurat Lena. Pasuje jak ulał. Nie lubię dawać imion, które nic nie mówią o człowieku. Nie, nie lubię. — I Mała Pani przekrzywia głowę, żeby lepiej przyjrzeć się Lendę.
Psychologia przeraża Lenę tak samo, jak poeci romantyczni. Jak doktor Judym że swoją Joasią.
— A ty, Anastazja, jedź, gdzie masz jechać — mówi nagle Mała Pani. — Nie jesteś nam więcej potrzebna.
Oczy Leny okrągleją. „Anastazja" ją dobiła.
„Będzie się teraz dwa dni głowić, co ja mam w sobie z jakiejś Anastazji — myśli dziewczyna. — Skąd może jej przyjść do głowy, że to Mała Pani jest tą Anastazją we własnej wyobraźni, a ja tylko nadałam się do zagrania tej roli".
Dopiero w tramwaju, płacąc za bilet, przypomina sobie o rękawiczce. O mało co nie ściągnęła jej razem z rulonikiem. Ogląda się naokoło. Kilka osób kiwa się rytmicznie w takt stukających kół. Wagon jest stary i roztrzęsiony. Konduktor patrzy na nią wyczekująco.
„Dlaczego tak patrzy? — myśli Anastazja. — Aha, ciągle trzymam pieniądze w ręku".
Pierwszy *raz w życiu wie, że jest w rękawiczkach. Tak, jakby nagle zauważyła, że posiada także skórę. I czuje równie niedorzeczną chęć pozbycia się części siebie, bo kiej sytuacji kawałek zwiniętej bibułki?
czymze^esi ??>>??-
\
i *
„Arno miał rację" — myśli dziewczyna. Razem z tym stwierdzeniem wraca jej spokój. Łatwo odnajduje sklep. Oparta o ladę — Żuk.
— To ona — mówi Żuk do mężczyzny za ladą.
Pokazują Anastazji pakamerę za sklepem. Żuk patrzy przez witrynę na ulicę, zanim Anastazja nie znajdzie się na zapleczu. Ktoś tu siedzi na stercie paczek.
— Marta — powiada* — Jestem waszą komendantką. **
„A Mała Pani? — myśli dziewczyna. — Co wobec tego robi Mała Pani?" Wie, że i tak nie dostanie odpowiedzi, więc wyciąga z palca rękawiczki mikroskopijny rulonik. Marta uśmiecha się pobłażliwie, ale bez lekceważenia.
— Jest pusty — powiada spokojnie. Na twarzy dziewczyny pojawia się zdziwienie, a potem uraza. Anastazja oblewa się czerwienią.
— To normalne — mówi Marta. Przygląda się dziewczynie cie-j kawie. — Chrzest bojowy.
Żuk weszła do pakamery i stanęła za Anastazją. „Wystawili mnie do wiatru — myśli Anastazja. — Chrzest, nie chrzest, czuję się jak dudek na dachu".
Marta popycha w kierunku dziewcząt skrzynię, z której wyłażą pakuły.
— Siadajcie — powiada.
Ledwo mieszczą się we dwie na skrzyni. W sklepie jakiś klient domaga się „płaskich". Wszystko słychać. Czekają, aż zabierze swoje „płaskie" i pójdzie do licha.
— Mam kłopot — mówi Marta. — Żuk, jesteś mi potrzebna. Potrzebuję łączniczki, która nie chodzi do szkoły. Nie pracuje. Weźmiemy cię na wikt wojskowy. Żołd nie jest wysoki, ale wojnę przetrzymasz. Pójdziesz w teren. Potrzebuję stałej łączniczki z województwem lubelskim. Wypróbowaliśmy cię. Dasz sobie radę.
„Zuk ma szczęście — myśli Anastazja z zazdrością. — Będzie robić prawdziwą robotę konspiracyjną. Kontakt z partyzantką. To znaczy, że ona już dawno coś robiła. A ja — nie".
Marta zdaje się rozumieć uczucia miotające drugą dziewczyną..
— Major Arno wybrał ciebie — mówi do Anastazji — z was dwóch chce zatrzymać ciebie. Dlatego próbowaliśmy najpierw
26
?uka Niestety, Morwa nie może jeszcze wróoić na swoje miejsce. Potrzebuję drugiej łączniczki dla majora. I — nie mam. W ogóle ootrzebuję więcej dziewcząt. Robota się teraz zaczyna. Arno nie da sobie rady z dwiema łączniczkami. W przyszłości będą nam potrzebne cztery. No, ale to dalsza sprawa.
__ ja mam przyjaciółkę — mówi Anastazja nieśmiało. — Może by się nadała. Jest już zaprzysiężona.
__ Nowa? Zobaczymy. Ja wyjdę pierwsza — mówi Marta. Wstaje i zapina płaszcz- Jest wysoka i przystojna. Może mieć ponad trzydzieści lat. — Wy po mnie. W odstępie kilku minut.
Anastazja zostaje sama z Żukiem. Nie zaczyna rozmowy. Wie, że Żuk wsiąknie w teren. Przechodzi na zawodowstwo. Będzie dostawać coś z tego, co przywożą łącznicy z Londynu, zrzucani nad jakimś laskiem. Już się prędko nie spotkają, nawet na odprawie.
— Chodziłam tutaj kilka tygodni z meldunkami — mówi Żuk. — To będzie teraz twoja Skrzynka. Musisz być w jakichś stałych godzinach zawsze w domu, żeby Marta mogła cię złapać.
— Jaka ona jest? Marta?
— Marta lubi dyscyplinę — mówi oględnie Żuk. — Trzyma się z daleka od swoich łączniczek.
„Tak mi się zdawało — myśli Anastazja. — To nie Mała Pani. I dlatego wybrała Zuka na taką robotę. Trudniejszą niż w mie-śoie. Dogadały się. A ja wolę Małą Panią. Szkoda, że nie będę miała bezpośredniego kontaktu z Małą Panią. Z tego wynika, że Mała Pani musi być wyżej od Marty".
— Pewnie się już nie zobaczymy — mówi Żuk. — Cześć. Powodzenia. To dobra melina.
Anastazja siedzi na skrzyni z pakułami. Pomarańczowe pończochy zaczepiły się o drzazgi z nieheblowanego drewna. Z pasją odrywa jedwab od skrzyni. Oczko jak słoń.
„Niech diabli wezmą te pończochy — myśli. — Może się nareszcie wykończą. Są z żelaza".
Doznaje czegoś z przykrych stanów człowieka, który najadł się strachu bez potrzeby.
Dwóch żandarmów przystaje przed witryną sklepową. Chyba przypadkowo. Anastazja mimo to kupuje zapałki. Wychodzi z nimi w ręku. Żandarmi oddalają się powoli. Właściciel sklepiku ciągle patrzy w szybę.
27
„No, ten się najada strachu — myśli dziewczyna. — Nie tylko przez .tyle czasu, ile potrzeba na przejazd z Marszałkowskiej do placu Wilsona. Następnym razem już tak nie będzie. Potrafię to robić tak samo dobrze, jak Żuk".
W domu — telefon. — Cienki jak szpileczka głos Małej Pani.
— No, jak poszło? — śpiewa w słuchawce. — Dobrze? Jestem z ciebie zadowolona. I z twojej przyjaciółki też.
„Mała Pani wie, czego człowiekowi potrzeba — myśli Anastazja. — Jaka będzie Marta? Umie rozkazywać. Czy ktokolwiek miałby ochotę nie posłuchać Małej Pani? Nawet Arno czuje przed nią respekt. W obecności Małej Pani robi minę posłusznego chłopaczka. Jak mogłam tego nie zauważyć od razu!"
ROZDZIAŁ 8
Boże Narodzenie, czwarte od wybuchu wojny. Druga Wigilia, do której ludzie siadają w lepszych nastrojach. W czasie poprzedniej Niemcy walili w głąb Rosji, jakby tam zastali tylko czyste pola, ale i tak wystarczyło, że uderzyli w ogóle na Wschód. Teraz tkwią pod Stalingradem, a szczyt ich listopadowej, zwycięskiej euforii zaczyna opadać.
„Wejść na przedmieście miasta to, jak się okazuje, nie znaczy je zdobyć. Siedzą tam i co? — myśli Anastazja. — Zaczyna pachnieć klęską. Otrąbili światu zajęcie Stalingradu. Głupia sytuacja dla propagandy".
Od tygodnia ma niedzielne lektoraty w szpitalu. Lena się postarała. Chora chce, żeby Anastazja przychodziła jej czytać także w dni powszednie. Wieczorami. Musiałaby wtedy sypiać w szpitalu na kanapce. Matka może się na to zgodzić tylko przy Wigilii. Jedyna okazja. Anastazja dostaje pięćdziesiąt złotych za niedzielę. Za noce obiecują jej sto.
„Fura pieniędzy" — myśli dziewczyna.
— Będziesz niewyspana w szkole — mówi matka. — Co będzie z maturą? Będę się jeszcze bardziej denerwować za każdym otwarciem bramy. Myśleć, co się dzieje u was w szpitalu.
— W szpitalu będę bezpieczniejsza niż w domu — mówi dziewczyna.
„Matka udaje, że tego nie wie — myśli Anastazja. — A ja
28
nie mam porządnej sukienki. Mój płaszcz zimowy zupełnie wysiada. Jak długo można poszerzać i podłużać płaszcz?"
Anastazja coraz bardziej nie lubi spotykać się z Gabrielem na mieście, w miejscach gdzie chodzą dobrze ubrane dziewczyny. W lecie będzie lepiej, umie coś wymyślić z dwóch kolorowych skrawków. Gabriel zaprosił ją na pierwszy dzień świąt do domu. Stary płaszcz odbiera jej chęć do życia.
__ Dobrze, weź noce — mówi matka szorstko. — Nie masz zimowego palta. To prawda.
Matka- wie, dlaczego Anastazja chce zarobić, i dlatego godzi się na nocne dyżury w szpitalu, ale jeszcze bardziej nie lubi za to Gabriela. Dla niej zjawił się po prostu chłopak ze złotą doxą na ręku, któremu Anastazja nie może w niczym dorównać. Nie chce się zastanawiać, do jakiego stopnia Anastazji zależy na tym chłopcu. Woli tego nie wiedzieć.
„Nie mogę do niego doskoczyć — myśli Anastazja — i matka dręczy się tym za mnie. Jak zwykle, gdy mi coś nie wychodzi nie z mojej winy".
Pod talerzem Anastazji leżą cieniutkie pończochy.
— W'knajpie człowiek zawsze przeżyje — mówi matka obojętnie. — Cieszysz się?
„Ile to jej obiadów?" — myśli Anastazja i jednocześnie nie potrafi opanować dziecięcego szczęścia.
Matka patrzy na nogi Anastazji i wzdycha. Zrobiła coś, czego nie uczyniłaby w innych okolicznościach. W głębi duszy uważa, że Anastazja ma czas na takie wybryki.
— Miałaś dobre stopnie na półrocze — mówi. Próba przekonania córki, że zrobiła to z powodu stopni, jest obroną siebie. Anastazja chce udać, że jest przekonana, ale nie może powstrzymać się od śmiechu.
— Och, mama, mama — mówi — dlaczego chcesz przede mną zawsze ukryć swoje intencje! Są przejrzyste jak szkło.
Matka robi minę zmieszanej pensjonarki, też jej to nie wychodzi i zaczynają się śmiać obie. Te chwile porozumienia, bardzo częste między nimi, decydują o sile wzajemnego uczucia.
Gabriel dzwoni w pierwsze święto.
— Muszę wyjść, rozumiesz — mówi szybko — jeżelibym nie mógł wrócić, zadzwonię z miasta. Przełożymy obiad na jutro.
29
„Pewnie jakaś wpadka — myśli dziewczyna niespokojnie. — Czego mogą chcieć od niego w pierwsze święto? Żeby tylko sam nie wpadł".
Nigdy nie rozmawiają ze sobą wyraźnie o robocie konspiracyjnej, czasem tylko nie udaje się jakieś spotkanie.
— Nie wychodzisz? — pyta matka pozornie obojętnie. Widzi, że twarz Anastazji nagle zgasła, i podejrzewa w tym niestałość charakteru Gabriela.
— Nie lubisz go, a boisz się, że mógłby mnie dotknąć — mówi Anastazja prowokująco.
— Wcale się o ciebie nie boję — odpowiada matka zbyt szorstko. — Wiem, że umiesz sobie radzić z życiem. W pewnym sensie nawet lepiej ode mnie, mimo tego, że jestem dwa razy starsza od ciebie. Jeżeli myślisz, że pozwalam ci robić, co chcesz, bo jestem zmęczona tym barem, wieczną walką o kawałek chleba, to się mylisz! Nie wtrącam się do twoich spraw, bo jesteś rozsądniejsza, niż ja byłam w twoim wieku. Ale ten Gabriel — mówi matka z nagłym rozdrażnieniem — to nie jest chłopak dla ciebie.
— Dlaczego? Dlaczego tak uważasz? — pyta Anastazja z roztargnieniem, bo w myślach idzie za Gaibrielem ulicą, do tego miejsca, gdzie on ima dojść. Nie wie dokąd, ale to nie jest ważne, bo zna cel.
Matka patrzy uważnie na twarz dziewczyny, jej roztargnienie bierze za reakcję na własny brak powściągliwości.
„Postępuję niemądrze — myśli. — Ten chłopak odszedłby sam, jak nagle przyszedł. Ona nie wygląda na zakochaną. Jeżeli będę jej okazywać swoją niechęć do niego, wywołam odwrotny skutek".
— Chcesz wyjść za niego za mąż? — mówi matka spokojnie. „Za mąż? — myśli Anastazja. — Teraz?"
— Za mąż! — powtarza ze zdziwieniem, jakby nagle odkrywała, że dziewczyny w jej wieku wychodzą za mąż.
— On jest tobą zajęty naprawdę — mówi matka z nawrotem rozdrażnienia. Nie może go opanować mimo wysiłków. — Chyba z tego zdajesz sobie sprawę?
„Co matka rozumie pod słowem: naprawdę? — myśli Anastazja. — Boję się, że co innego niż ja. Niż my. Gdybym spróbo-
30
ała jej to wytłumaczyć, przestałaby może uważać, że jesteśmy lobą zajęci naprawdę. Nie wiem, czy to byłoby dla niej lepiej, czy gorzej. Dla Gabriela".
Pierwszy raz ogarnia ją przeświadczenie, że w sprawach miłości nie potrafi się z matką porozumieć. Matka myśli o ślubie, jeżeli dwoje młodych się kocha, i uważa to za naturalne. Anastazji, Gabrielowi nie przychodzi to do głowy, większości dziewcząt z kompletu, chłopakom z ferajny. Rozdzielają miłość od ożenków, nie zdając sobie z tego sprawy. To drugie odkładają podświadomie na po wojnie. Matka uprzytomnia Anastazji jej własny i przyjaciół tok myślenia, postępowania, którego nikt z nich nie ustalał, nie określał. Który wynikał z okoliczności, rozumiał się sam przez się.
__ Muszę najpierw zdać maturę — mówi Anastazja głośno i widzi ulgę na twarzy matki. — Potem pójdę na studia.
„Nie zawiodę się na niej — myśli matka. — Jest rozsądna".
„Powiedziałam jej chyba to, czego oczekiwała — myśli Anastazja. — I nie rozminęłam się z prawdą. Będziemy oboje z Gabrielem studiować, jeżeli on i ja przeżyjemy tę wojnę. Dlaczego on nie dzwoni? Powinien już zadzwonić. Czego chcą od niego w święta?"
— To nic nie było — mówi głos Gabriela w słuchawce. Anastazja nie pyta go, co to było „to nic". Nie łamie milczącej
umowy.
Od wejścia do domu Gabriela ma zresztą wrażenie, że i ona nie podoba się jego matce. Nie wie, skąd bierze się to wrażenie, bo trudno coś o sobie powiedzieć w czasie rodzinnego obiadu, ale wydaje jej się, że odpowiada na pytanie nie tak albo nie to, czego od niej oczekują.
„W jaki sposób człowiek ma się domyślić, czego się po nim spodziewają?" — zastanawia się Anastazja.
Gabriel nie czuje się dobrze przy stole i nawet nie próbuje się z tym kryć.
— Człowiek robi różne rzeczy, których nigdy by nie zrobił, gdyby mógł ich uniknąć — mówi Gabriel nagle.
— Czego to byś chciał nie robić? — pyta jego matka i widać, że ironia syna rzadko do niej dociera. Chwilowa cisza zalega przy stole.
31
— Czy pani jest już po maturze? — zwraca się matka Gabriela do Anastazji.
Odpowiedź bardzo mało ją interesuje, jak w ogóle młody gość. Ciekawi się Anastazją na tyle, na ile jakakolwiek dziewczyna mogłaby zająć jej syna.
__ Jestem dopiero w pierwszej licealnej — mówi Anastazja. —•
Ale już trochę zarabiam. Jestem od czasu do czasu lektorką w szpitalu. To zawsze coś daje.
W oczach Gabriela obserwującego matkę pojawia się ognik wesołości i Anastazja wie po czasie, że znów powiedziała coś, czego się nie spodziewano.
__ E tam__bagatelizuje Gabriel — zarabia! Ona cię nabiera,
Muszka. Coś jej tam czasem wpadnie. Jak wszystkim. Parę groszy. Ona próbuje gruntu, a ty się dajesz łapać.
Anastazja podnosi zdumiony wzrok na Gabriela. Nie wie, dlaczego powiedział coś, czego ona nie miała wcale na myśli.
__ Jesteś na mnie zła, co? — mówi Gabriel, gdy zostają sami. —
Moja matka nigdy nie będzie cię lubić — dodaje ze szczerością,
0 którą Anastazja nigdy by go nie posądziła. — I zresztą, nawet nie o to chodzi. Nikogo nie będzie lubić, kogo ja lubię. Rozumiesz? Jeżeli to jest na serio. Ja ją kocham — mówi Gabriel zbyt oschle. — Ale to nie znaczy, że jej nie znam. Może za bardzo ją kocham__powtarza w zamyśleniu.
Pierwszy raz chowa się w Anastazji reszta nieufności do niego. Gabriel całuje jej twarz. Anastazja oddaje mu pocałunki i myśli, że nie czekał na nie zbyt długo.
ROZDZIAŁ 9
Anastazja ma przed sobą Cezara. Nie może -dać sobie rady z Galią podbijaną przez Juliusza, na dodatek rozpraszają ją manewry Jolki, która pod stołem usiłuje położyć jej coś na kolanach. Łacinniczka przygląda się Anastazji ze zdziwieniem. Dziewczyna przy tłumaczeniach, jeżeli czegoś nie wie, szybko zgaduje.
1 diabli wzięli wyczucie. Żadne słowo nie pasuje do następnego. „Czego Jolka chce ode mnie? — myśli Anastazja. — Nie wybrnę nigdv z tego mostu, który Cezar kazał zbudować na rzece Arar".
32
Jolka przestała -gmerać pod stołem. Łacinniczka zlitowała się nad Anastazją. Uważa, że jeżeli Anastazja czegoś nie umie, jest nie w formie. Nigdy — że po prostu nie umie.
Na kolanach Anastazji leży karteczka. Ostatni raz dostała pocztę klasową w niepamiętnych czasach. Przy jednym stole nie ma potrzeby wysyłania kartek. Mają i tak dość czasu na rozmowy. Obgadują wszystko od potopu. Anastazja nie może nawet jej rozwinąć. Przy jednym stole to zbyt ryzykowne.
Przerwa. Mieszkanie Anki .to nie kończąca się amf ilada zimnych pokoi. Jest gdzie pomówić w spokoju.
Siadają "naprzeciwko siebie w salonie nie używanym od początku wojny. Olbrzymie lustra zmatowiały i Anastazja zastanawia się, dlaczego lustra potrzebują świateł, ludzi i gwaru, żeby błyszczeć. Jest coś niepokojącego w śmierci przedmiotu, który z natury rzeczy nie może żyć ani umierać, a przecież żyje odbiciem życia ludzkiego i umiera bez niego. Jolka śmiesznie wygląda na tle szarego pokrowca, pod którym można się domyślić rzeźbionych złoceń poręczy. Anastazja — zamiast Jolce — przygląda się salonowi. Widziała go parę razy, ale jest w nim coś, co ją fascynuje. Coś z klimatu teatru, który już nie podniesie kurtyny, chociaż zachował świetność. Coś stąd odeszło. Ludzie, którzy tu bywali?
„A może nigdy nie wrócą? — myśli Anastazja. — Co mi przychodzi do głowy? Wojna się skończy, wrócą nasi, znów otworzy się wszystkie zimne, nie używane pokoje".
— O czym ty myślisz? — mówi Jolka z rozdrażnieniem. — Nie mamy dużo czasu. Przyszłaś oglądać graciarnię czy porozmawiać ze mną?
Anastazja odrywa wzrok od złoceń i luster.
— Co ci się stało? —• pyta. — Dlaczego jesteś taka nerwowa?
— Słuchaj — mówi Jolka. — Ja niedawno wstąpiłam do tajnej organizacji.
Anastazja z trudem się przestawia. Nie bardzo rozumie, co koleżanka chce jej przez to powiedzieć. Każdy się stara wejść do jakiejś roboty.
— Wpadłam — powtarza Jolka.
Anastazja myśli zbyt wolno, co znów rozdrażnia Jolkę.
— Nie podoba mi się tam — mówi Jolka. — Boję się.
a Przed godziną ,,W"
33
— Ktoś cię przecież wprowadzał — powiada wreszcie Anastazja. — Wiedziałaś, kto to jest i gdzie idziesz.
— Myślałam, że podziemie to podziemie. Walczy się z Niemcami. Wprowadził mnie... taki jeden, syn znajomych moich rodziców. Wiesz, jak to teraz jest. Nie każdemu, kogo nawet dawno znasz, możesz zaufać. I nie każdy zdradzi się ze swoimi kontaktami. Akurat wiedziałam, że on siedzi w jakiejś robocie.
— To twoja sympatia? — pyta Anastazja domyślnie. Jolka miesza się, ale tylko na sekundę.
— Nie. Tak. Podobał mi się. Ale on na mnie nie patrzy. Jest dużo starszy od nas.
— Składałaś już przysięgę?
— Na ryngraf — mówi Jolka z niespodziewaną ironią.
— Niedobrze.
— Mam w nosie tę przysięgę! — wybucha nagle Jolka.
— To tylko twoja sprawa — mówi Anastazja sucho. — Po złożeniu przysięgi dezercja jest karana śmiercią. Takie jest prawo. Grozi ci wyrok.
— Ale ja nie mogę- — mówi Jolka i stara się opanować podniecenie. — Kazali mi iść w obstawie. Na likwidację. Nie poszłam.
„Mała Pani nigdy nie wzięłaby takiego dziecka na obstawę zamachu — myśli Anastazja. — Dziwne".
Jolka jest najmłodsza na ich komplecie. Ma dopiero szesnaście lat.
— To nie jest przyjemne — bąka Anastazja — ale w końcu, jeden szkop mniej.
— Nie bądź głupia — podskakuje Jolka. — Do szkopa wygarnęłabym sama, gdyby mi dali z czego. To był Polak.
— Jeden pies; zdrajca, szpieg — mówi Anastazja z zaciętością __niemiecka wtyczka. Jeszcze gorsza zaraza od niemieckiej,
bo własna. — Wie jednak, że to trochę trudniej.
— Jaki tam szpieg — mówi Jolka niechętnie. — To po prostu... Nie powiedzieli mi prawdy. Domyśliłam się tego sama z różnych półsłówek. Nie jestem taka głupia, jak myśleli. Zlekceważyli mnie, bo mam szesnaście lat.
„Strzelać do swoich? — myśli Anastazja. — Za co?"
__ ja mam wyrok — mówi Jolka. — Mam wyrok śmierci. Za
niewykonanie rozkazu.
34
Mrok zgęstniał w pokoju. Jest koniec trzeciej lekcji, samo południe. Anastazja nie zdaje sobie sprawy z nagłego źródła zaciemnienia. Z niczego nie zdaje sobie sprawy wystarczająco jasno. Zwalił się na nią jakiś ciężar, którego nie może unieść, chociaż bardzo chce pomóc Jolce. Wstaje i odsuwa story, które chronią salon przed słońcem. Za7 oknami wali gęsty, mokry śnieg. Wielkimi płatami.
— Kto to był, ten człowiek, którego chcieli wykończyć? —¦ pyta i dziwi się swemu głosowi. Zmienił barwę. Nie może tego przezwyciężyć. — I jaka to jest organizacja? Nie wiesz, jaka to jest organizacja?! — złości się nagle, chociaż wcale tego nie chce.
„To już nie zabawa w wojnę — myśli — jak niektóre z nas jeszcze do niedawna sobie wyobrażały. To jest śmiertelnie poważne".
— Kto to był ten człowiek?... Początkowo nie wiedziałam — mówi Jolka i potrząsa głową. — Ale potem, wiesz, jak wyszłam z odprawy, na której omawiało się akcję, zrobiłam się jakaś podejrzliwa. Coś mi się nie podobało, ale nie wiedziałam co. I zaraz potem zrobiłam się taka sprytna, że sama nie miałam pojęcia, że tak potrafię. Nigdy nie słuchałam, co mówili o polityce między sobą. Interesowały mnie tylko szkopy. A ciebie kto interesuje? Ale coś mnie gryzło i zaczęłam tego chłopaka, co mi się tak podobał, naciskać. I już wiem na pewno, że oni prowadzą jakieś porachunki z komunistami. Przyszło mi wtedy na myśl, że to może być jeden z nich, i mówię ci, zrobiło mi się zimno. A może to nie był żaden z nich, ale ja już na żadną odprawę nie pójdę, nawet gdyby mieli do mnie wygarnąć dzisiaj, na ulicy. Nic im już nie wierzę. Był sąd. Trzech mężczyzn. Każdy miał dwa razy tyle lat, co ja. I sądzili mnie. Wcale im się to nie wydawało śmieszne.
— I po coś tam lazła? — mówi Anastazja z pasją. Jolka nie zwraca uwagi na wybuch Anastazji, wie, że to jest tylko gniew bezsilności, ten sam, który przez tyle dni w sobie dusiła.
— Mnie wszystko jedno — mówi Jolka. — Nie wiem, co zrobię. Ale nigdzie nie pójdę, na żadne wezwanie. Mogą mnie dopaść na ulicy. Chciałam, żeby ktoś o tym wiedział... gdyby... gdyby... co by ojciec albo matka pomyśleli o mnie, gdyby...
35
— Nie wykonają żadnego wyroku — mówi Anastazja z nagłą pewnością. — Musieliby rozum postradać. Nic nie będzie. Nie bój się.
— Ja się nie boję — stwierdza Jolka. — W ogóle przestałam się bać. Żaden z nich mnie nie przestraszy. Miałam rozkaz milczeć. I milczałam. Ja już chodzę z tym miesiąc. Z wyrokiem. Ale jedna osoba musi wiedzieć, chociaż oni mi zabronili nawet tego. Przecież tobie mogę wierzyć, nie?
Anastazja patrzy na Jolkę, jakby ją zobaczyła pierwszy raz, chociaż znają się od pierwszaków. Jolka niedawno napisała na czwórkę klasówkę z matematyki i nie miała w ostatnim czasie ani jednej dwói.
— Nie daj się złapać — mówi Anastazja. — Nie daj się drugi raz złapać. Wyrok może być tylko zagraniem szantażowym. Liczą, że się złamiesz.
— Nic ze mnie nie wycisną. Nigdy.
Jest już pięć minut po czasie. Zaczęła się biologia. Obie wracają na lekcję. Nauczycielka nie zwraca im uwagi. W tajnych szkołach wszyscy są dorośli. Jeżeli spóźniły się, siedząc w tym samym mieszkaniu, widocznie był. powód. Nauczycielka prowadzi dalej lekcję. Też ryzykuje. Ci, co ryzykują, rozumieją się wzajemnie. Anastazja wchodzi w tok lekcji jak zazwyczaj, jak codziennie. Jakby naprzeciwko niej nie siedziała dziewczyna z wyrokiem śmierci.
„Co to za organizacja? Chyba jakaś skrajna prawica? — myśli Anastazja. — Gdyby można było jeszcze z kimś pogadać. Z kimś starszym, dobrze zorientowanym. Mam w ogóle mętne pojęcie o polityce. Nie wiedziałam, że w podziemiu toczy się dalej walka polityczna. Taka walka! To chyba nie czas na to".
Odruchowo podnosi wzrok na Dankę, ma ją nieco z boku, na drugim końcu stołu. Zna wszystkie sympatie swoich koleżanek, oprócz jednego — chłopaka Danki. Danka jest w ogóle skryta, ale kiedyś w przystępie szczerości pokazała Anastazji zdjęcie młodego mężczyzny. Jeden raz. I chyba później tego żałowała. Anastazja przypomina sobie w tej chwili, że jeszcze w zeszłym roku wyrwało się Dance o nim jedno słowo. To słowo wraca teraz w myśli Anastazji uporczywie.
„Powiedziała mi, że on jest lewy — stwierdza Anastazja —
36
na pewno tak powiedziała. Nie zwróciłam na to uwagi. A może tak. Udawałam tylko, że nie pamiętam. Zdawało mi się, że ona się potem czegoś bała. Mnie? Nas? Znamy się przecież od pętaków i żadna pary z ust nie puści. To było o nim jedyne prawdziwe słowo. Reszta to bujdy. Po co je później wymyślała? A może miała swoją rację. Jolka dostała wyrok nie za nie wykonany rozkaz, tylko za zbyt dużą domyślność".
Danka, przyciągnięta wzrokiem Anastazji, podnosi głowę. Anastazja gubi tok lekcji. I akurat teraz nauczycielka zadaje jej pytanie. Takie jest dziwne prawo szkoły. Można cały czas uważać, wystarczy minuta luki — nauczyciel natychmiast to wyczuwa.
Lena "kręci się koło Anastazji po lekcjach. Została drugą łączniczką majora Arno, ale nie o tym chce mówić. Po prostu zawsze razem wracają ze szkoły. Czasem Antek czeka z rikszą pod domem. Ance nie podobają się chłopcy czekający „pod szkołą". Anastazja nie zwraca uwagi na humory Anki. Lubi załadować się razem z Leną na rikszę Antka. On pedałuje i gwiżdże jakąś piosenkę nad ich głowami. Anastazja gwiżdże wtedy na Niemców szwendających się chodnikami. Antek zawsze coś ma za pazuchą. Nie da się wziąć żywcem w żadnej łapance. Z Antkiem Warszawa jest wolna.
— Pojedziesz dzisiaj sama — mówi do Leny z żalem. — Mam jedną sprawę do Danki.
Danka miała kiedyś chęć zaprzyjaźnić się z Anastazją, ale to jakoś nie wyszło. Samo nie wyszło. Danka nie jest z nikim bliżej na komplecie. Ona czeka, żeby ktoś przyszedł do niej. Skryte dziewczyny nie przyciągają.
Danka spogląda na Anastazję spod fokowego toczka podejrzliwie. Chciałaby się teraz wykręcić. Wiele irazy robiła w stronę Anastazji drobne awanse i Anastazja uważa, że ma teraz prawo z nich skorzystać. Wychodzą razem na ulicę. Anastazja mówi prosto z mostu, zawsze "tak robi, gdy sprawa jest poważna.
— Dlaczego myślisz, że mam jakieś kontakty z komunistami? — pyta Danka z namysłem.
— Musiałabym być zupełnie głupia, żeby cię o to pytać — odpowiada Anastazja. — Ja bym się tylko chciała dowiedzieć, o co im chodzi.
37
Danka patrzy nieufnie piwnymi oczami prosto w twarz Anastazji.
— Ja do niczego nie należę — mówi wreszcie. — Ale... mogłabyś sobie coś poczytać.
— A skąd miałabym to wziąć?
— Może ja bym ci mogła przynieść jedną książkę — mówi Danka ostrożnie. — Zobaczę.
— Od tego twego Staśka? — mówi Anastazja odważnie, chociaż, wie, że może w ten sposób nie dostać żadnej książki. Danka się wycofa albo powie jej byle co.
Tak — mówi Danka nagle. — Ale słuchaj, jeżeli ty piśniesz jedno słowo... chociaż jedno słowo...
Danka stoi pochmurna i najeżona na środku chodnika. Anastazja już ma na czubku języka parę słów prawdy o tym, że jeszcze żadna z nich, z kompletu, nie zawiodła drugiej, zwłaszcza teraz w takich czasach, gdy nagle zaczyna coś rozumieć z wieloletniego zachowania się Danki w szkole, jej skrytości, zamykania się jak ślimak w skorupie.
— Masz kłopoty w domu? — pyta nieśmiało. — Z powodu... Staśka? Co?
Mam. I nawet nie wyobrażasz sobie, jakie — mówi Danka jeszcze tonem zaczepno-obronnym, ale już nieufność zaczyna w niej tajać. — Jak chcesz, przyjdę do ciebie w niedzielę. Masz czas w niedzielę? Porozmawiamy. Może już wytrzasnę dla ciebie tę książkę. Co?
Oczy Danki uśmiechają się spod toczka, pierwszy raz od wielu miesięcy. Anastazja zostaje sama na ulicy. Pilnie wpatruje się w chodnik, jakby tam mogła znaleźć odpowiedź na resztę pytań, których nie zadała Dance.
„Ten chłopak chyba już dawno ją przerobił — myśli. — Córkę właściciela fabryczki wód gazowych! To jasne, że ma kłopoty z domem. Żadna z nas nie pchała się do komitywy z Danka, bo uważałyśmy ją za kota, co chodzi własnymi drogami. No, i poniekąd to prawda. Chodzi".
Anastazja podnosi głowę w popłochu. Czuje, że przechodnie przyglądają się już dziewczynie, która zbyt długo stoi na środku chodnika, jakby coś zapomniała albo szukała pod nogami czegoś, czego tam nie ma.
38
ROZDZIAŁ 10
W sobotę Anastazja jeździła z meldunkiem do Świdra. Zirytowała się, bo w umówionym miejscu nikt nie czekał. Tłukła się z powrotem z szyfrem w rękawiczce.
Nie lubiła mieć przy sobie czegoś nielegalnego dłużej, niż powinna. Kawałek bibułki łatwo połknąć w razie wpadki, ale trudno ocenić, czy sytuacja jest na tyle krytyczna, że wymaga zdecydowanego działania. Kolporterki pozbywają się gazetek też dopiero w ostateczności, chociaż dużą paczkę ciężko podrzucić, gdy ziemia pali się już pod nogami, i niestety nie ma mowy o połknięciu. Kolporterzy zdają sobie sprawę, jakim kosztem drukuje się- podziemną prasę. Trudno porzucić coś, co zbyt często kosztowało inne życia. W takich wypadkach wytrwanie staje się kwestią honorową. Granica ostateczności jest dla każdego inna, zależy od wytrzymałości nerwowej, od cech osobistych. Bardzo głupio czuł się ten wśród towarzyszy, kto przedwcześnie zrezygnował, nie szukał do końca wyjścia z beznadziejnej nawet sytuacji.
„Tylko gdzie jest ten koniec?" — myśli Anastazja, meldując Marcie o niewykonaniu rozkazu. Marta widzi zły humor Anastazji i uśmiecha się leciutko.
— Życie jest życiem — mówi. — Nie wszystko nawet w warunkach konspiracji, przy zdwojonej dyscyplinie, można wykonać bezbłędnie.
Anastazja nie odpowiada, bo wie, że jej zły humor ma dodatkowe źródło. Gabriel rozporządza największą ilością czasu w soboty i niedziele. Sobota przepadła z powodu meldunku, który ktoś na własną rękę uznał za mało ważny. Wyszedł sobie po prostu z domu.
„Na spacer — myśli Anastazja zjadliwie. — Braciszek tej panny oświadczył mi, że poszła na spacer. Pozbyłabym się takiej łączniczki w ciągu dwóch dni. Ale to w końcu należy do Marty, nie do mnie. Mnie przez nią uciekła sobota, a w niedzielę przyjdzie Danka. Nie zobaczymy się z Gabrielem aż do przyszłej soboty".
Gabriel przygląda się Anastazji podejrzliwie, nie wierzy w jej niedzielne spotkanie, chociaż wie, że Anastazja nie umie tak do-
3?
brze, jak Lena, opowiadać wyssanych' z palca historyjek. Lenie ten talent pomaga w handlu i konspirowaniu. Gabriel jest dotknięty niezrozumiałymi dla siebie wybiegami Anastazji. Demonstruje. Na pewno pokaże się Lenie w niedzielę w „Bodedze". Anastazja będzie wiedziała, z kim pił mazagran.
„Niech to licho porwie — myśli Anastazja. — Zachciało mi się polityki! Teraz nic mnie nie obchodzi żadna polityka, bo Gabriel będzie sterczał z jakąś dziewczyną w »Bodedze«".
Mimo to nie chce zadzwonić do Danki i odwołać spotkania. Danka uznałaby to za zerwanie wątłej nici przyjaźni, jaka się między nimi zawiązała. Jest nadwrażliwa i dzika przez te swoje „kłopoty z domem". Anastazja nie lubi poza tym sprawiać komuś zawodu. Czuje się, jakby ją rozdzierano w dwie przeciwne strony, co rozdrażnia jeszcze więcej i nie pozwala spokojnie dogadać się z Gabrielem. Jej bezradność obraca się przeciwko Gabrielowi.
— Dlaczego mi nie wierzysz, że naprawdę nie mogę się z tobą spotkać? — mówi Anastazja z pasją. — Jeżeli mi nie wierzysz przy takich drobiazgach, możesz sobie zaraz iść!
— Zdecydowałaś się, naprawdę? — mówi Gabriel z ironijką, której Anastazja nie znosiła w nim od chwili poznania. — A może raczej powiesz mi, z kim się umówiłaś?
— Z Danka, z Danka! Rozumiesz? — krzyczy Anastazja, tracąc panowanie nad sobą.
— To cześć — mówi Gabriel. — Dobrej zabawy. Będę wiedział i tak, co robiłaś.
— Jesteś głupi! — woła za nim Anastazja, ale już trzasnęły drzwi. Stoi chwilę bezradnie na środku pokoju, złość w niej powoli opada. Myśli teraz, czy Gabriel kiedykolwiek jeszcze wróci. Zbiera jej się na płacz, ale tłumi go w sobie bohatersko. Usiłuje nie myśleć o Gabrielu.
W nocy śnią jej się koszmary, gestapo, walenie kolbami w drzwi, jakieś krzyki, demolowanie mieszkań.
— Zabrali w nocy lekarza z drugiego piętra — mówi matka. Zawsze zatrzymuje się na sekundę oddech. A może mniej niż
na sekundę. Ot, mgnienie.
„Na pół spałam — myśli Anastazja. — A jednak mocno, jeżeli nie obudziły mnie głosy na schodach".
— Zabrali wszystkich czy tylko doktora? — pyta.
40
— Tylko jego — mówi matka. — Zona z córką uciekły rano z mieszkania. Na wszelki wypadek. Po przesłuchaniu mogliby wrócić po rodzinę. Ciągle są tacy, którzy dają się jeszcze łapać.
— Takim, co nie dają się łapać, demolują mieszkanie i wywożą rzeczy — mówi Anastazja.
— Życie ważniejsze niż mieszkanie i graty.
Anastazja zastanawia się, czy dzwonić do Danki. Kamienica śmierdzi. Odsuwa się jednak od telefonu. Mieszkają na tej samej klatce, co lekarz. Boi się podsłuchu.
— Wychodzisz po obiedzie? — pyta matka. — Czy przyjdzie Gabriel? — Matka ma zawsze podejrzliwy wyraz twarzy, gdy zaczyna mówić o Gabrielu. W tej chwili jest przekonana, że coś zaszło 'między córką a Gabrielem. No i tak właśnie jest. Anastazja nie wyprowadza jej z błędu. Matka ma na szczęście popołudniowy dyżur. Mieszkanie będzie wolne.
Ledwie rozpoznaje toczek Danki w mdłym świetle karbidówki. Unosi lampę.
— Zostaw — mówi Danka. — Wystarczy.
Za nią — wysoki, chudy mężczyzna w kaszkiecie. Ma na sobie kurtkę z jodełki. Rozpięty kołnierz, bez szalika, chociaż jest mróz. Trzyma ręce w kieszeniach, oparł się o drzwi i patrzy na Anastazję.
„Niemożliwe, przyprowadziła ze sobą swego Staśka!... — myśli dziewczyna.
Widzi niebieskie oczy, bardzo jasne, i ostre rysy twarzy.
— Nieproszony gość, co?! — mówi nagle mężczyzna. — No, i jaki ci się wydaję? Będę ci mówił „ty". Ja nie lubię formy pan.
Anastazja chce się roześmiać, bo właśnie przed chwilą myślała to samo. Jaką ona mu się wyda. Czy będzie zadowolony z nowej przyjaźni Danki.
— Dobrze — mówi Anastazja. — Będę ci mówić po imieniu. Tak jest wygodniej. I... to do ciebie pasuje.
Teraz mężczyzna się uśmiecha, w jego oczach tańczą iskierki przyjaznej kpiny. Już oboje wiedzą, że się sobie podobają.
Danka zaczyna rozpinać futro i Anastazja przypomina sobie o jej obecności. Jest trochę zmieszana, nie bardzo dobrze wywiązuje się z roli gospodyni, ale Danka ją zaskoczyła.
— Mamy mało czasu — mówi Danka. — On nie chciał iść, póki jasno.
' 4!
— Nie ma nikogo w domu? — pyta mężczyzna.
— Są. Dziadkowie. Ale oni nigdy nie wychodzą ze swego pokoju. I jest — drugie wyjście.
On kiwa głową i dopiero teraz zdejmuje kurtką. Ma tyle samo lat, co Antek, albo mniej więcej tyle, ale nigdy nie nasunęłoby się Anastazji określenie — chłopak. To jest dorosły człowiek. Antek także zarabia na dom i jest mężczyzną, ale w Antku zostało coś szczenięcego. Ten wzbudza zaufanie dojrzałością. Anastazja ma pierwszy raz w domu takiego gościa. To jest robotnik. Antek kręci na rikszy, przyswoił sobie ruch, gest i słowo ulicy, jej fantazję, ale pozostał sobą. Pochodzenie Antka można rozpoznać tak samo, jak tego człowieka.
— Wiedziałam, że mogę cię tu przyprowadzić — mówi Danka ni stąd, ni zowąd do swego towarzysza, jakby Anastazji wcale nie było. — A nie chciałeś mi wierzyć.
W pokoju — zimno. Znów nie ma węgla. Anastazja narzuca na Dankę futro. Stawia karbidówkę na stole, ale Stasiek woli, żeby nie odbijało światło w oknie. Nawet przez czarny papier przesącza się trochę jasności koło szpar. Anastazja umieszcza karbidówkę na podłodze obok nóg. Pierwszy raz'w życiu ma wrażenie prawdziwej konspiracji. Ich trzy pochylone ku sobie głowy w kręgu nikłego blasku, podświetlającego twarze.
— Ty pewnie jesteś od tych z Londynu? — pyta Stasiek poważnie i bardzo serio. — Co?
Anastazja spotyka się z jego wzrokiem. Sekunda wahania. Tu jest jeszcze Danka.
— Nie bój się Danki — mówi mężczyzna i kładzie jej rękę na włosach. Ta ręka spływa miękko aż na kark dziewczyny.
Pierwszy raz od kiedy złożyła przysięgę, i jedyny, Anastazja zdradza tajemnicę konspiracji. A robi to, bo Stasiek przyszedł do zupełnie obcego domu, wiedząc, że Danka coś o nim musiała powiedzieć. Musiał się także domyślać, że Anastazja wie, jak Niemcy tropią takich jak on i że jego poglądy przysparzają mu także wrogów wśród swoich.
Stasiek kiwa głową, o czymś myśli sam dla siebie i jest w tym tylko zaduma, a może coś takiego, jakby żałował, że dziewczyna, którą polubił od pierwszego wejrzenia, nie może już być z nimi.
— Danka do was nie pójdzie — mówi po chwili. — Kiedyś
42
przyjdzie do nas. Ale jeszcze nie teraz. To jeszcze szczeniak. Za dobrze jej się żyje. No... i nie wiadomo, co jeszcze wymyśli ten jej fater. Za dużo kręci się z Niemcami.
„Kto ma jakieś przedsiębiorstwo, musi pertraktować z okupantem" — myśli Anastazja. Ale rozumie, że on powiedział coś więcej. Danka ma nazwisko o niemieckim brzmieniu.
Danka schyla głowę.
— No — mówi do niej Stasiek — może stary w porę się zatrzyma. Ludzie zawsze więcej gadają, niż jest.
— On pracuje w fabryce mego ojca — mówi Danka cicho. — Jest u nas robotnikiem.
— A twój ojciec, co robi? — pyta Stasiek. — Zginął — powtarza. — Podobno czytujesz książki bogatym babom w szpitalu. Będziesz coś robić po maturze? Studiuję chemię — mówi w zamyśleniu. — Diabli wiedzą, może się przyda? Chociaż to nieistotne działanie. Teraz. Uniwersytet! Życie ma krótkie nogi. Te nogi są potrzebne nie do spacerów na komplety. Ale... może się przeżyje. Wygra się coś tą uniwersytecką kartą. Po wojnie. No nie? Po wojnie już nie będzie fajrantów u starego. W ogóle nie będzie takich fabryk.
„Fabryki będą takie same — myśli Anastazja. — Fabryki są zawsze jednakowe".
— Nie wierzysz mi, co? — uśmiecha się Stasiek. — Upaństwowimy fabryki. Nie tylko. Ziemię, szkoły, szpitale i takie tam różne inne rzeczy potrzebne do życia. Może jeszcze kiedyś o tym pogadamy. Dłużej. Masz podobno chłopaka? Jego starzy kręcą interesy na tej wojnie, co? No cóż i tacy muszą jeszcze żyć.
Anastazja nie odpowiada, i to nie dlatego, żeby dziwiła ją jego obcesowość. Nie odpowiada, bo nie umie z nim nawiązać rozmowy. Powiedzieć czegoś mądrego. Własna niewiedza o świecie, na którym, żyje, wydaje jej się nagle bezdenna. Stasiek mówi wszystko tak, jakby każde jego słowo musiało być dla innych jasne, oczywiste. Anastazja nie chce mu się wydać niedojrzała.
— Teraz taki czas — powiada Stasiek. — Ludzie spotykają się w jakiejś tajnej drukarni, pod budą w czasie łapanki i to wiąże. Ale kiedyś wróci normalne życie, nie będzie wspólnego zagrożenia, wtedy zaczniesz się innym przyglądać i oni tobie. Może ktoś okaże się inny i ty będziesz inna. Nie znam twego chło-
43
paka i nie wiem, kto to jest, ale z tego, co wiem od Danki o tobie, chyba się nie pogodzicie.
Danka chowa twarz w kołnierz futra, śmieje się. Anastazja nie broni Gabriela, nie czuje takiej potrzeby, wie, że Stasiek nie chce obrazić ani jego, ani jej. Jest zresztą zaskoczona jego wiedzą o koleżankach i znajomych Danki, o sobie samej. To znaczy, że Danka nie ma przed nim swoich dziewczęcych tajemnic, jak Anastazja i każda z nich. Sama nie mówi Gabrielowi wszystkiego. To też pokazuje, jak bardzo Danka ufa Staśkowi.
— Nie masz ojca — mówi Stasiek. — Matki też nie ma w domu. Kierujesz się sama. Ja wiem, że jesteś na swój sposób do-roślejsza niż Danka. Danka ma opiekę. I... ja jestem. Ale ty musisz sobą sama pokierować.
Karbidówka prawie zgasła. Nie chciał, żeby Anastazja ładowała ją powtórnie. To i tak nie było potrzebne. Nadchodziła godzina policyjna.
Anastazja siedzi już w ciemności. Sama. Zmarzła, bo duma tak
sobie bez ruchu.
„Właściwie niczego się od niego nie dowiedziałam — myśli. — Nic z tego, co bym chciała. O swojej robocie on by mi przecież i tak nie mógł opowiadać. I nawet nie mogłabym tego żądać".
Im dłużej jednak siedzi w samotności, tym więcej nabiera przekonania, że czegoś się dowiedziała. Że Stasiek przyszedł do niej jakby zaświadczyć swoją osobą za ludźmi, z którymi jest związany, i za tym, o co on i oni walczą. Okazał jej zaufanie.
„Dziwne, ale wystarczyło mi — myśli Anastazja. — Dobrze, że Jolka nie dała się zaplątać w tamtą sprawę. Uczciwość i otwartość aż biją od Staśka. Ojciec zawsze się śmiał z historyjek o bolszewikach. Szkoda, że ojciec nie żyje. Teraz bardzo bym cię potrzebowała, tatusiu, i... nie ma ciebie".
Anastazja wzdycha i próbuje wstać, zupełnie ścierpła, a trzeba się jeszcze w takim zimnym domu zabrać do lekcji.
ROZDZIAŁ 11
Odprawa u Małej Pani. Nie ma Marty. Jakby Marta poruszała się po innej osi tego samego koła. Arno ma trzecią łączniczkę, nazywa się Kama. Jest brzydka, ale ma wesołe usposobienie, któ-
44
re jedna sympatię. Anastazja ma chęć zapytać o Żuka, ale szkoda zachodu. Arno nie słyszy takich pytań.
_ — Będzie kurs sanitarny — mówi major. — To jest, kurs dla pielęgniarek, ale nie miałbym nic przeciwko temu, żebyście go przeszły. Na wojnie wszystko się przydaje. To jest dobrowolne.
— Która na ochotnika? — pyta Mała Pani.
„W tym roku znalazłabym trochę czasu na przeszkolenie — myśli Anastazja. — W przyszłym będzie trudniej. Klasa maturalna. Będę imiała znów nieporozumienia z Gabrielem. Ledwo się przeprosił po tamtej niedzieli. Wyczerpałam już kombinacje wybiegów. Co wymyślić? Lektoraty w dni powszednie? To byłoby najlepsze. Dawno nic nie zarobiłam i mogę mu wmówić, że Lena znalazła dla mnie nową ofiarę".
Lena nie pali się do kursu.
— Mam dość szpitala — powiada. — Do końca życia. Nigdy nie będę czytać Rodziewiczówny. Po wojnie. Będę czytać Kanta. Nawet gdybym imiała nie zrozumieć z tego ani jednego słowa. Nie znoszę smirodów. W ogóle żadnych ran.
¦— Niestety — wzdycha Arno — to się zdarza. Na wojnie.
— Jestem łączniczką — mruczy Lena.
Arno uśmiecha się pobłażliwie. Mała Pani trzyma z Leną. Godzi się na podział funkcji.
— Gdybyście były w lesie, musiałybyście robić, 'co wypadnie — mówi major. — A poza tym jeszcze nikt nie stracił, kto się czegoś nowego nauczył. Tym więcej — gratisowo.
- Odprawa skończona. Anastazja ima się spotkać z Martą za pół godziny w sklepie tytoniowym. Dostaje swoją bibułkę. Już dawno nie myśli, że niesie coś nielegalnego. Łapie się na tym, gdy ma oddać meldunek. Zapomina, czy bibułka tkwi w lewej, czy w prawej rękawiczce. Po drodze układa sobie wypracowanie z polskiego albo powtarza wzory fizyczne.
Wydaje jej się, że dzisiaj więcej żandarmów w przecznicach niż zazwyczaj, ale ta myśl tylko przebiega przez głowę i umyka. Nie ma czasu się nad tym zastanawiać, godzina obiadowa, tramwaje załadowane pod sam czubek. Łańcuch oddzielający „Nur fur Deutsche" * mało nie pęka. Nic nie widać przez szyby, ludzie
* Nur fur Deutsche (niem.) — tylko dla Niemców.
45
leżą na oknach, ale wydaje się, że motorniczy hamuje przy Skorupki. Na tym rogu znieśli niedawno przystanek. Motorniczy zbyt gwałtownie zrywa.wagon, ludzie wewnątrz wozu kładą się pokotem. W ułamku tej chwili, przez sekundę, uwolnione okna pokazują fragmenty ulicy. Zielono, aż trawiasto robi się w oczach. Żywego ducha. Ani jednego przechodnia.
Mężczyźni pryskają z tramwaju oknami. Niemożliwa ciżba. Mowy nie ma, żeby się ruszyć, dopóki co młodsi nie wykonają swoich skoków nad głowami starszych. Widać już dobrze ulicę. Obstawa obustronna. Tramwaje stoją wężem. Przydybali kilka wozów. Na jezdni podnosi się krzyk chwytanych i krótkie, gardłowe wrzaski naganiaczy. Anastazja nie spieszy się do wyjścia, im więcej ludzi wygarną na ulicę, tym zamieszanie robi się trudniejsze do opanowania. Już zaczynają biegać bezładnie, charczą swoje „halt"*, duszeni sztywnymi kołnierzykami pozapinany-mi na grdykach. Są w pełnym rynsztunku, to przeszkadza. Ludzie mają dobrze wytrenowane nogi. Zmykają jak zające.
Zatrzymali o kilka wozów za dużo. Pewniejsza robota przy jednym, dwóch składach. Wtedy — wszyscy znajdują się w budach. Bez pudła. Mieli za duże plany i nie mogą dobrze zakorkować przecznic.
Anastazja ciągle nie rusza się z wozu, chociaż dwóch żandarmów, jeden przy przedniej platformie, drugi u wejścia, ryczy bez przerwy „rraus"** i „aussteigen" ***. W zgiełku mało ich słychać. Można udawać, że się zgłupiało ze strachu. Jeszcze się nie zdecydowała, co zrobić z szyfrem. Ma go w trzecim palcu rękawiczki. Ubija go tylko paznokciem jak najgłębiej, na dno, między kłaki futra.
Budy niemal pełne. Zbiorowy ryk odbiera ludziom przytomność. Duszno, chociaż zimno wali przez otwarte okna. Żandarm, rozwścieczony biernym trwaniem kilku osób w opróżnionym wagonie, wskakuje na stopień. Motorniczy ogląda się i nagle podrywa swój skład, jakby stracił rozum, nie widział przed sobą tylnych platform poprzedzających go tramwai. Konduktor dzwoni opętańczo. Za chwilę zerwą się linki dzwonków. Na ten sygnał
* Halt (ndem.) — stać. ** Raus (niem.) — precz. *** Aussteigen (niem.) — wysiadać.
46
ruszają inne wozy z długiego węża. Niemiec pluje, złorzeczy, ale wyskakuje. Nie może zejść z oznaczonego stanowiska w obławie. Tramwaj mija go, wygrażającego pięścią, z zadartą głową, rozkraczonego na jezdni. Wóz ociera się niemal czerwoną ścianką z herbem syreny o jego pierś ubraną w blachę. Wilcza, Hoża, Wspólna, Żurawia. Motorniczy hamuje dopiero przy Alejach. Normalny ruch. Ludzie wsiadają do wozu. Znów .się zapełnia. Mocują się z oknami, próbują podciągnąć ramy, opanować przeciągi.
— Brali? — pytają. — Budy? Koło Skorupki?
Anastazja ciągle stoi w jednym miejscu. Ile to trwało wszystko razem? Pięć minut? Kwadrans? Nie zrobiła ani pół kroku. Tylko z bibułki uczyniła się kulka na dnie trzeciego palca rękawiczki.
„Uda się ją rozprostować? — myśli. — Na tyle, żeby rozszyfrować zapis? Po co ją tak ugniatałam? Nerwy nie dopisały. Nie było się czego szarpać. To była źle zorganizowana łapanka".
Żle czy dobrze — suknię ma zupełnie przyklejoną do pleców. Przychodzi spóźniony napad strachu. Ślepego, ogłupiającego. Przepycha się do wyjścia. Ludzie sykają, depcze im po nogach, roztrąca plecy, naciska jak taran. Nie ma jeszcze przystanku, ale tramwaj już zwalnia. Anastazja skacze przed Królewską. Ludzie patrzą na nią ze współczuciem. Przestali się irytować. Znają to. Anastazja skręca w Królewską, ale ulica wydaje jej się za szeroka. Zatrzymuje się w bramie na Kredytowej. Opiera się o kamień. Zimno przenika przez palto. Strach nagle z niej opada. Stoi tak sekundę z zamkniętymi oczami. Potem ściąga rękawiczkę i wydobywa z niej kawałeczek bibułki. Musi go schować w jakimś nowym imiejscu. Zupełnie innym. Każde stare wydaje jej się niedobre. Wkłada bibułkę do pantofla, zaciąga ekler bota. Czuje się lepiej. Ba, prawie dobrze. Niezrozumiałe, ale tak jest. Wychodzi z bramy ze schyloną głową, ma jeszcze miękkie nogi. Śnieg z krawężnika pryska nagle na boty. Podnosi głowę, chce nawymyślać rikszarzowi. To by jej sprawiło ulgę. Antek salutuje, dwa palce przy miękkim daszku czapki. Patrzy na nią spod przymrużonych oczu, śmieje się. Koła rikszy, wprowadzonej w gwałtowny poślizg przy skręcie, szorują jeszcze oponami o brzeg chodnika.
47
— Antek! '¦— wyrzuca z siebie Anastazja z głębi serca, żołądka i duszy. — Antek!
— Co jest? — mówi Antek i przestaje się śmiać. — Miałaś jakąś drakę? Po wszystkim?
Anastazja kiwa tylko głową i trzyma się rękawa jego kurtki. Widocznie robi to za serdecznie, bo Antek domyśla się potężnej dawki strachu, jakiego się najadła.
— Siadaj — mówi. — Zawiozę cię. Dla ciebie na dziś fajrant. Dokąd?
Anastazja ma wyrzuty sumienia. Zabiera mu w ten sposób dwa kursy. Na plac Wilsona daleko. Ale ładuje się pod skrzydła Antka, a raczej jego czymś tam obciążonej pazuchy z taką ulgą, że nie stać jej na wielkoduszność. Antek o nic nie pyta, pedałuje tylko ostrzej niż zawsze. Wyrzuca ją pośrodku placu Wilsona. Dwa palce przy daszku. Nie obejrzy się. Mimo to Anastazja od-czekuje, aż jego plecy znikną w szarówce. Lepiej nie pokazywać sklepu, nawet jemu.
W pakamerze czeka Marta i jakiś wysoki, siwy mężczyzna. Anastazja na pierwszy rzut oka rozpoznaje oficera. To się prawie zawsze udaje z zawodowcami. Taki, żeby nie wiadomo co włożył, nigdy nie będzie cywilem. Nawet w piżamie albo we fraku.
„Musiałam się akurat dzisiaj spóźnić — myśli Anastazja w pomieszaniu. — Doprowadziłam szyfr do takiego wyglądu, że trzeba go będzie czytać z lupą".
— Masz? — pyta Marta i uprzedza bąkanie Anastazji. — Wiemy. Była obława na trasie. Wiemy już. Mieliśmy telefon.
Anastazja waha się, nie umie zdejmować pantofli przy obcym mężczyźnie.
„Ki diabeł kazał mi przekładać karteczkę w takie idiotyczne miejsce — myśli. — Będę się teraz rozbierać przy jakimś majorze albo pułkowniku".
Obcy mężczyzna ogląda z zainteresowaniem jej kończyny. Ekler przeważnie zacina się, kiedy nie trzeba, boty są stare, wysłużone, pończochy pocerowane.
„Najpierw łapanka, teraz taka klęska — myśli dziewczyna.— To za dużo na jeden dzień".
Marta zdaje się coś rozumieć z katastrofalnej sytuacji swojej łączniczki. Stara się rozmową odciągnąć oficera od raz po raz
4R
wyłaniających się w szarpaninie z eklerem kolan Anastazji. Anastazja ściąga bot pod jego ciekawym spojrzeniem, potem przedpotopowy pantofel, bo inne niszczą się w śniegowcach, staje w pończosze na trocinach i wyciąga meldunek. Jest po tym wszystkim spocona jak mysz. Marta z trudem usiłuje powstrzymać rozbawienie, zachować powagę wobec zgnębionej łączniczki. Własna powaga wydaje się Anastazji zupełnie zniweczona. Utopiona w trocinach.
Marta przekazuje mężczyźnie zamknięty meldunek. Pierwszy raz był przeznaczony dla kogo innego. Anastazja domyśla się, że tym razem wiozła coś ważnego.
— Była odprawa? — pyta szybko Marta. Jej suchy, urzędowy toń rozładowuje sytuację. — Przeszkolenie sanitarne! — rzuca zjadliwie. — Potrzebuję łączniczek. To jest przechwytywanie ludzi. Już pewnych i sprawdzonych. Ja się na tym znam. Niech sobie tylko kogoś dobrze wyszkolę, zaraz zaczyna podobać się komu innemu. Słyszy pan? Dobrowolny kurs. Potem zrobi dyplom, a jak będzie tyle umiała, chapną mi ją do sanitariatu. Jakbym już tego nie miała dziesiątki razy. Dlaczego, do licha, komu innemu nie podbierają dziewcząt. No, ja temu majorowi Arno powiem swoje.
„Chciałabym to usłyszeć — myśli Anastazja — jeszcze nikt poza Małą Panią nie rządził majorem".
* * *
Nawet nie zauważyli tego momentu przesilenia wojennej depresji, gdy zaczęli zbierać się na tańce. Ktoś puścił płytę, ktoś inny objął dziewczynę,' naruszył wewnętrzny zakaz, i tak się zaczęło. Śmierć jest wystarczająco obecna i zapewne z tego powodu żałoba została złamana. Gabriel z tego samego powodu nie chce wyrzec się głosu Zarah Leander i ciągnie Anastazję do kina.
— Mnie żadna Zarah Leander nie zaagituje — mówi po drodze. __
Anastazja jest przekonana tylko na pół. Ogląda się, czy w poczekalni nie ma kogoś znajomego. Gabriel wzrusza ramionami.
— Najwyżej powąchasz śmierdzącą bombę. Anastazja nie lubi, gdy Gabriel traktuje ją lekceważąco. Z wysokości swoich męskich doświadczeń. Wolałaby żyć bez kina niż
4 Przed godziną „W"
49
narażać się na plotki, ale boi się, że Gabriel pójdzie wtedy z kim innym. Lena z Antkiem także wypuszczają się od czasu do czasu do kina. Tylko Anka trzyma się twardo i daje wyraz nieskazitelnej, patriotycznej postawie. Nareszcie zgasły światła. Anastazja pierwszy raz od początku wojny .smakuje owocu zakazanego — niemieckiego kina. Na ekran wchodzi kronika. Anastazja ogląda niemiecką potęgę, która położyła się już pod Stalingradem, i w duchu przyznaje rację Gabrielowi. Skompromitowana propaganda mało kogo może zaagitować. Treść filmu mniej ją interesuje niż osoba gwiazdy na ekranie. Zjadła pół torebki cukierków i tylko myśli, czy przypadkiem nie trafi się jednak ktoś znajomy, gdy znów zapalą się światła.
„Żadna przyjemność z takiego kina — stwierdza w duchu — pod strachem Boga".
Głos pieśniarki zna zresztą z płyt. Tańczy się przy niemieckich płytach. Są najtańsze. W sklepach trafiają się angielskie nagrania, ale trudniej je zdobyć. Angielskie płyty krążą w kółko po domach- i zawsze są zajęte, razem z jednym adapterem, którego właścicielką jest Jolka. Anastazja wyskakuje z kina jak z łaźni.
— Przyzwyczaisz się — mówi Gabriel. — Owoc zakazany smakuje.
Śmieje się i przypiera plecy Anastazji do ściany pierwszej z brzegu kamienicy. Całuje ją na ulicy. Anastazja wyrywa się w ataku paniki.
— Przecież jest ciemno — mówi Gabriel i jego głos lituje się nad nią coraz więcej. — Kto cię zobaczy?
Anastazja nie potrafi wydusić z siebie odpowiedzi, pewnie dlatego, że jest taka prosta.
Wstydzi się zawsze, gdy Gabriel nie rozumie rzeczy prostych.
Ulice rzeczywiście wyglądają jak przedhistoryczne lochy. Latarnie są wygaszone, nikt nie mógłby Anastazji i Gabriela zobaczyć. Po zmroku przechodnie wpadają na siebie. Wynalazczość ludzka skonstruowała osłonięte latarki, które światełkami ostrzegają przed zderzeniem. W zimie wygląda to, jakby robaczki świętojańskie zapomniały o czasie swoich godów. Nikt też nie załatał dziur w chodnikach po wrześniu. Leżą na nich góry śniegu. Można się zabić w starych lejach po bombach, jeżeli ktoś dobrze
50
nie zna Warszawy. Ale młodsi znają na pamięć każdą zasadzkę w chodniku swojej dzielnicy. Z nawyku notują w pamięci nawet drobne przeszkody. Kiedy trzeba uciekać, dziura w chodniku może kosztować życie. Topografia zasadzek terenowych jest tak samo ważna, jak znajomość zaułków, pasaży i przejściowych podwórek.
Dobrze idzie się z Gabrielem pod rękę po skrzypiącym śniegu, nie warto dąsać się o całowanie na ulicy.
— Robisz nadzwyczajne postępy — mówi Gabriel z ironią. — Ale czy my do skończenia świata będziemy się tak żegnać pod bramą?
— A co mamy robić? — odpowiada Anastazja niechętnie. —¦ Jeszcze długo będziemy mieszkać u rodziców. I ty także. O czym tu mówić.
Niecierpliwość odbija się w oczach Gabriela. Anastazja udaje w takich razach, że jej nie widzi. Nie rozumie. Rozdrażnienie Gabriela zazwyczaj szybko mija. Anastazja idzie powoli po schodach, sama rozdrażniona i niepewna.
— Co ci jest? — mówi matka. — Masz jakieś kłopoty?
— Nie — odpowiada Anastazja szorstko.
Matka rzuca na nią okiem i od razu ma coś pilnego do zrobienia w kuchni. Anastazja jest jej za to zawsze wdzięczna.
„Kłopoty? — myśli. — Każdy ma ze sobą ten kłopot. Czy matka znajdzie rozwiązanie? Wyjść za mąż. I co dalej? Mam siedemnaście lat. Gabriel politechnikę. On chodzi z bronią, ja z meldunkami. Och, Boże, co z tym wszystkim robić?"
ROZDZIAŁ 12
Anastazja wbija igłę w poduszkę, ale źle naprężyła pierze. Igła ześlizguje się po materiale. Jeszcze raz. Składa poduszkę we dwoje. Igła tkwi prostopadle. Prawidłowo. Podskórne trzeba niestety ćwiczyć na żywych obiektach. Tutaj niewiele daje poduszka. To jest precyzyjniejszy zastrzyk. Anka wzdycha i obnaża swoje przedramię.
— Niech stracę — powiada — próbuj.
Anastazja wyciąga wodę destylowaną z ampułki. Obmacuje przedramię Anki i także wzdycha. Siniec na sińcu. Nie ma gdzie
51
igły wepchnąć. Obrzuca wzrokiem inne „króliki". Wyglądają wszystkie podobnie. Dobrze, że domięśniowy można ćwiczyć na poduszkach, w przeciwnym razie nie miałyby na czym siedzieć.
— A to sią jeszcze zobaczy — uśmiecha się pielęgniarka — przed egzaminem domięśniowe musicie też poćwiczyć na sobie.
Anastazja zrobiła swój podskórny. Teraz musi służyć Ance własnym ramieniem. Wymiana grzeczności. Anka nabije jej zaraz kolejny siniak.
— Ty, Anastazja, możesz już ćwiczyć domięśniowe na czyimś pośladku — mówi siostra. Ma czarny pasek na czepku. Zbierają się u niej w zabiegowym, w szkole pielęgniarek na rogu Chałubińskiego i Koszykowej.
— Nie tak, Morwa — 'mówi nagle pielęgniarka — przy podskórnym strzykawkę musisz trzymać bardziej pod kątem.
Gdyby to nie było własne ramię, Anastazja podskoczyłaby z emocji, ale tak — nawet nie drgnęła. Przygląda się tylko Ance wtłaczającej wodę destylowaną pod jej skórę.
„Więc to Anka, czyli Morwa, jest najlepszą łączniczką majora, której on nie (może przeboleć — myśli Anastazja. — Musi ją mieć jednak na oku. Mogłabym się założyć, że sam wysłał ją na nasz kurs. To Arno lubi mieć omnibusy. Na ostatniej odprawie napomknął, że przyuczy nas do obchodzenia się z bronią. Na razie o tym cicho. Może zrezygnował? Nie posądziłabym Anki, że jest Morwą. Chociaż Anka to sama doskonałość. Dlaczego miałaby nie być najlepszą łączniczką? Szkoda, że nie mogę jej powtórzyć opinii majora. Nie byłaby zachwycona rozszyfrowaniem swoich ścieżek. Czy Anka-Morwa użyczy mi swego pośladka na domięśniowy, czy mam szukać szczęścia u innej?"
— Ojej — stęka Anka — wystarczy, że nie mogę już ruszać rękami. Zresztą, wal — powiada głosem Joanny dArc i kładzie się na kanapce. Coś mruczy z nosem w ceracie.
Pielęgniai-ka staje nad nimi.
— Wy macie jeszcze bandażownictwo — mówi. — Z teorii będziecie zdawać osobno. Przed lekarzem. Na dziś dosyć zastrzyków.
Anka wygładza spódnicę, jej pośladki na przyszłość ocalały, przynajmniej jeżeli chodzi o wprawki Anastazji.
„Zabawne — myśli Anastazja — użyczać na rzecz sprawy po-
52
śladków. Nawet w poważnych rzeczach tkwi często tyle komizmu. Anka go wcale nie dostrzega. Obraziłaby się na mnie, gdybym z niej zażartowała. Lena zaśmiewałaby się razem ze mną".
Piętnaście dziewcząt na dwudziestu metrach zabiegowego z trudem radzi sobie z obowiązującymi praktykami. Przychodzą tu dwa razy na tydzień. Trzymiesięczny kurs pracuje na dwie zmiany. Zawodowe pielęgniarki wpadają do nich w przerwach własnych zajęć. Dwóch lekarzy wykłada teorię, podstawową papkę wiedzy medycznej. Zranienia, oparzenia, krwotoki i złamania. Zakłada się, że będą musiały radzić sobie same, tam gdzie te wiadomości mogą się przydać.
Anastazja nie ma kłopotów z teorią, z pierwszą pomocą. Umie już zatkać dziurę w czaszce (jakby to w ogóle można było zatkać), zatamować krwotok żylny i tętniczy. Rozpoznaje zranienie płuca, złamanie proste i złożone. Nie zdaje jeszcze banda-żownictwa, bo nie może posiąść tajemnicy jodełki. Czeka ją przejście przez salę operacyjną. Jedna asysta przy operacji. To chyba bardziej dla sprawdzenia wytrzymałości nerwowej. Te, które mdleją, odpadają z sanitariatu. Anka już asystowała przy wycięciu wyrostka robaczkowego, ale jej wrażenia nie są sprawdzianem dla innych. Anka uważa zemdlenie za nietakt i z tego powodu nie może jej się to zdarzyć.
Gabriel zaczyna się niecierpliwić mnożącymi się zajęciami pozalekcyjnymi Anastazji. Zrobił się znów zazdrosny. Życie staje się skomplikowane, gdy nie można mówić wszystkiego, co się naprawdę robi.
„Zle wyszła mi jodełka — myśli Anastazja. — To, co robię z bandaża, nigdy nie przypomni jodełki. Do skończenia świata. Gdyby ta Anka prosto trzymała łapę".
— Przecież trzymam — powiada Anka z oburzeniem — jak kij! Już mi ścierpło ramię. Bandażuj brzuch. Nie masz pojęcia o bandażowaniu brzucha.
— Diabli z brzuchem — powiada Anastazja — jak komuś załadują serię w brzuch i wyprują z niego flaki, akurat pomoże mu moja jodełka. Jeżeli w ogóle coś pomoże, to moja przytomność umysłu. Czy zatkam mu brzuch przepisowo, czy nie. Grunt, żeby to zrobić szybko. Wszystkie egzaminy są idiotyczne. Jodełka!
— Nie mogę oddychać — mówi Anka z satysfakcją — jeżeli
53
tak zaciśniesz rannego, umrze. W ogóle to związałaś mnie na pół, zrób jeszcze supeł.
Bezszelestnie otwierają się drzwi. Lekarz jest młody i chyba dlatego zgodził się na ryzyko w miejscu pracy.
— Kończcie" — mówi mrukliwie — już szósta. Siostra przełożona zaraz zrobi tu nalot. Wpadniemy.
Anka nie może dość szybko wywikłać się z opatrunku brzucha. Anastazja zużyła kilometr bandaża i trzeba go, mimo wszystko, zwinąć. Lekarz przygląda się Ance z upodobaniem, i to od samego początku kursu. Najwyraźniej fascynuje go duma dziewczyny. Nigdy nie wie, jak się wobec niej zachować. Anka wylazła wreszcie z bandaża. Podnosi wyżej głowę i mija doktora w drzwiach. To jej kolejka — znikać. Po trzech minutach — następnej.
Anastazja już od rogu Brackiej widzi Gabriela. Stoi przed jej bramą.
„Zirytował się na dobre — myśli. — Chce zobaczyć, skąd nadejdę".
Nie ma odwrotu, a idzie akurat z przeciwległego kierunku niż ten, gdzie znajduje się mała, przytulna klinika Leny.
— Jak twoja pacjentka? — pyta Gabriel.
— Hm? Dobrze. Dlaczego miałaby się czuć źle. Czytuję tylko ozdrowieńcom. Naprawdę chorych nic nie obchodzą losy innych ludzi.
— Nie może być! — wykrzykuje Gabriel. — A ja akurat idę ze Złotej. Nikt cię tam nie widział od wieków. No, dobra — mówi po chwili, zwyciężony milczeniem Anastazji — masz swoje sprawy. Ale zlituj się, dziewczyno, co oni chcą od ciebie bez przerwy? Przecież ja też mam orientację w tych rzeczach.
— To się skończy, Gabriel — mówi Anastazja. — Został mi tylko egzamin.
Gabriel godzi się z jakimś egzaminem i nawet nie chce znać jego przedmiotu. Idzie po prostu wiosna, chciałby wyciągnąć Anastazję za miasto.
Anastazja dotyka jego ramienia przepraszającym gestem. Gabriel boczy się jeszcze chwilę, ale przechodzący akurat dwaj młodzi ludzie odwracają się za Anastazją jak na komendę. Gabriel bierze ją nagle pod rękę i obraca plecami do — jak z nieba
54
spadłych — adoratorów. Anastazja uśmiecha się lekko. Skutek takich hołdów jest zawsze jednakowy, Gabriel wyzbywa się humorów i staje się zadziwiająco ustępliwy.
— No, czego się śmiejesz? — mówi Gabriel niechętnie.
— A nic — odpowiada dziewczyna — myślałam sobie właśnie, ilu sympatycznych chłopaków chodzi po świecie.
— Tych dwóch? — powiada Gabriel z pogardą. — Masz dziwny gust. Dwie łajzy. Pójdziemy na kawę?
— Masz forsę? — pyta Anastazja tłumiąc wesołość. — Jeżeli nie masz, posiedzimy u mnie.
— I zaraz ktoś zadzwoni, prawda? Lena albo inny diabeł. Mowy nie ma. Idziemy na kawę.
Anastazja nie próbuje go więcej drażnić. Gabriel jest i tak pokonany.
ROZDZIAŁ 13
Zabrali fizyka o piątej rano na Pawiak. Lena jest taka blada, jakby Antka złapali i zawlekli do celi. Z fizykiem wiązało ją nie tylko zainteresowanie przedmiotem, nawet nie wzajemny stosunek profesora i uczennicy, która rokuje nadzieje. Oni się po prostu lubili. Fizyk dawno odkrył, co oznaczają „plamy wątro-biane" Leny, i mówił otwarcie o zaciekach z tuszu. Lena nawet jemu nie przyznałaby się, że w pozaszkolnym życiu maluje sobie rzęsy. Fizyk pękał ze śmiechu, gdy wpadała w oburzenie, i cieszył się jeszcze bardziej jej manewrami obronnymi.
— No, no — powiadał ugodowo — wiesz dobrze, że twój profesor nie wsypie najzdolniejszej dziewczyny, jaką kiedykolwiek uczył.
„Fizyk już z tego nie wyjdzie — myśli Anastazja. — Chyba że będzie miał łut szczęścia. Zakładnicy są potrzebni, jak potrzebne są uliczne egzekucje. Jeżeli teraz ktoś rąbnie jakiegoś Niemca na ulicy tylko dla zdobycia broni, nasz fizyk pójdzie pod ścianę".
Łacinniczka jest wstrząśnięta, chociaż stara się to ukryć. Fizyk uczył piętnaście lat razem z nią w jednej szkole. Gdy Niemcy wyrywają kogoś z grona nauczycieli, każdy myśli, czyja kolej teraz nadejdzie. Anastazja jest pewna; że łacinniczka nie zapyta
55
<5iaj Leny. Odejście fizyka łączy je solidarnie. Nauczycielka
fcciła kolegę. Lena — obrońcę. To przeciwko atakom łacin-
¦,zki bronił Leny na sesjach. Wszyscy znają awersję Leny do
»*csametrów i mów Cycerona. Nauczycielka jest zdolna dzisiaj
f Lenie wybaczyć, ponieważ stary przyjaciel nie będzie mógł
Vi walczyć o stopień dziewczyny. Nie jest wykluczone, że Lena
| ten sposób została uratowana przez fizyka na przyszłość.
* przerwa. Następna — historia. Od Stalingradu robią na tej
vcji rozbiór sytuacji militarnej i politycznej na wszystkich fron-
?i wojennych i dyplomatycznych. Rozkłada się mapę na stole,
? lekcja historii zastępuje braki informacji radiowej i prasy.
.^astazja lubi te godziny szczególnie, historia straciła dla niej
gLhy przedmiotu martwego.
» ,,Dlaczego tak się na ogół uważa? — myśli dziewczyna. — Hi-s^ria staje się przecież ciągle i jest w niej jakiś logiczny ciąg z(jarzeń, jeżeli ktoś umie to tak pokazać, jak nasza nauczycielka", wydaje jej się, że Jolka źle dzisiaj wygląda, potem wraca obraz f^yka, siedzącego od siedmiu godzin w celi na Pawiaku. Myśli skaczą, Anastazja nie może ich na niczym skupić. „Na pewno trzymają ich w przejściówce. Tam z każdej nocy tyle ludzi, że ftie można usiąść na podłodze. Trzeba stać. Odpoczywa się na zmianę. Fizyk miał ostatnio jakieś bóle nerwu kulszowego. Jesz-fce w szkole kusztykał po korytarzach. Zawsze słyszałyśmy jego krok, zanim pokazał się w drzwiach klasy. Miałyśmy czas zająć "miejsca w ławkach nawet przy największym rozgardiaszu. Im •*ięcej kulał, tym jego śmiech roznosił się głośniej po szkole. Nie Pbił swego niedołęstwa".
I Przerwa. Anastazja wstaje i idzie za Jolką do łazienki. W zamyśleniu opiera się plecami o drzwi. Jest tak roztargniona, że Pzez dobrą chwilę nie czuje szamotania się Jolki z przypartymi Fzwiami. Jolka wychodzi czerwona i rozwścieczona, przekonana, I Anastazja robi jej dowcipy dobre dla pierwszaków. |^— Dlaczego przytrzymujesz drzwi? — powiada zaczepnie. — myślałam, że się zatrzasnęłam. Znasz tę przyjemność? M^— No, znam gorsze — mówi Anastazja. — Co ci jest? Masz 1'ow jakieś kłopoty? ¦ Jolka potrząsa głową. ?— Na razie nie. Dostałam zawieszenie wyroku. Nie mam osiem-
nastu lat. Obiecali mi, że wrócą do tego w odpowiednim czasie. Jak ci się to podoba?
— Nie myśl już o tym — powiada Anastazja.
Na następnych lekcjach nikt nie wspomina o fizyku. O katastrofie zawiadamia pierwsza osoba, z którą się spotykają. Wszyscy przestrzegają tej zasady. W przeciwnym razie szkolny młynek zacinałby się zbyt często. Chociaż intensywność zajęć i tak zwalnia teraz swoje obroty, jak przed każdymi świętami. Wielkanoc w tym roku późna. Będzie przerwa świąteczna, jeszcze jeden z tylu innych pozorów. Jak mobilizacja kieszeni, zdobywanie kiełbasy i pieprzu do jajek. Na co dzień używa się dziwnego popiołku z torebek, udającego pieprz.
W okresach przedświątecznych Lena przerzuca się na handel korzeniami i przyprawami. Pomarańczówka „Baczewskiego" sprzedaje się jak woda. Lena powiada, że w tym roku będzie miała prawdziwy pieprz.
Dzwoni telefon. „Ki diabeł?" — myśli Anastazja. Wszyscy wiedzą, w jakich godzinach odbywają się lekcje. Nikt wtedy nie dzwoni. To jest uważane za brak delikatności. Wykładowca musi przerywać lekcje, a uczennice tracić minuty ze skrupulatnie wyliczonego rozkładu godzin. Anastazja ze zdenerwowania zaplątuje się w nogi krzesła. Koleżanki spoglądają na nią współczująco, posądzają Gabriela o przekorę.
— Muszę się zobaczyć z Danka — mówi męski głos z bardzo daleka. — Powiedz jej, że czekam.
Anastazja odkłada słuchawkę. Poznała głos Staśka, chociaż rozmawiała z nim raz w życiu i nie widziała go od tamtej niedzieli. Odwraca się od telefonu powoli i tak obojętnie, jak tylko potrafi, mimo że wyczuła w tonie Staśka coś niedobrego. Danka przygląda jej się zbyt natrętnie, jakby coś wiedziała lub czegoś się spodziewała. Anastazja usiłuje się tak zachować, aby nikt więcej się tego nie domyślił.
— Przepraszam — mówi. To matka. Z pracy.
Ciężko wytrzymać przy stole bez ruchu. Za oknami całe niebo w płomieniach. Dymy walą wprost na podwórze, chociaż do getta dalej, niżby się wydawało po odbiciu płomieni.
Antek od kilku dni kręci się ze swoją rikszą obok murów getta. Lena siedzi na lekcjach, jakby (miała na kolanach granat.
57
Orientuje się, źe Antek nie zmienił postojów przypadkowo. Coś robi przy punktach przerzutu. Z rikszą to ułatwione, markuje zwyczajny postoj>
Anastazja musiała kilka dni temu przejechać przez getto z meldunkiem. To się odbywa teraz tranzytem. Wie lepiej od innych przy tym stole, co się tam dzieje. Motorniczy miał gorącą przeprawę, ścigał się 2 p0ciskami. Kule gwizdały między wybitymi szybami wagonu i Anastazja musiała szukać schronienia na podłodze.
„I nie wstrzymują komunikacji — myśli dziewczyna. — Są odważni jak bestie. A moja babka nie chce mi uwierzyć, że pali się cała dzielnica w środku miasta. Nawet Gabrielowi, chociaż on jest dla niej wyrocznią w sprawach militarnych. Nikomu nie chce uwierzyć. Przestała wychodzić na spacery, żeby jej ktoś nie zmusił do uwierzenia. Starzy ludzie są dziwni".
Słychać serie za oknami. Wiatr przynosi nie tylko dym. Anastazja wychodzi do przedpokoju. Tam nie dobiegają odgłosy strzałów.
— Czekam na ciebie — mówi Danka z ciemności. — Dzwonił, tak? Mam być tam, gdzie zawsze? Jestem skończona — rzuca nagle. — Mój stary zdecydował się podpisać volkslistę. Chcieli mu zabrać fabrykę. Teraz będzie robił dla frontu. Będzie nabijał butle tlenowe zamiast syfonów. Płacił dotąd olbrzymie łapówki. Oni nie chcą już łapówek. Potrzebują tlenu dla rannych. Przy-dusili mego ojca do muru.
Anastazja nie widzi Danki w ciemności, ale i tak czuje, co się z nią dzieje.
— Muszę iść z domu — szepce Danka. — Zaraz. Natychmiast. Tak jak stoję. Prosto od ciebie. Stało się. Stasiek mi obiecał, że da znać, kiedy będzie trzeba. Nie pozwolił mi uciekać z domu przedwcześnie. Ale teraz musiałabym iść do niemieckiego internatu. Jestem w wieku szkolnym. Słuchaj, nie będę już na ostatniej lekcji. Wytłumacz mnie jakoś, co? Dobra?
Anastazja maca na ślepo po wieszaku, znajduje futro Danki, zapina jej guziki pod szyją jak małemu dziecku.
— Słuchaj — mówi Danka gorączkowo — jak się już dobrze ukryję, będę brać od ciebie lekcje. Może potem będę mogła zdawać, jak myślisz? Chyba mnie nie wyrzucicie za mojego ojca? Nie wiem tylko, co zrobi szkoła.
— Nic nie zrobi — mówi Anastazja. — Będziesz zdawać. Nie
58
martw się. Będziemy z Anką robić dla ciebie notatki. Wiesz, że ja nie stoję dobrze z matematyki. Anka załatwi fizykę i chemię. Jakby ci... jakby ci coś. było potrzeba, możesz do nas przyjść, i schować się u mnie. Słyszysz? \
Danka kiwa automatycznie głową.
— Dobrze — mówi obojętnie. — Nigdy nie wiadomo, co i jak. Może się przyda. To cześć. Trzymaj się.
ROZDZIAŁ 14
Ojciec Danki traktuje Anastazję jak przeciwnika, chociaż starała się go zmylić. Nie chciał zdjąć jesionki, nawet kapelusz trzyma w ręku i stoi. Jest-bliski wybuchu, ale hamuje się, ponieważ to Anastazja jest gospodynią w swoim domu i może go wyprosić, mimo lat, które ich dzielą.
— Ale przecież wyszła od pani — mówi mężczyzna. — Od pani z domu. Musiała gdzieś pójść.
— Pożegnałam się z nią jak zawsze — odpowiada Anastazja. — Nawet nie. My się nie żegnamy. Widujemy się codziennie.
Ojciec Danki zatrzymuje wzrok na twarzy Anastazji.
„Ile ty wiesz? — myśli, nie spuszczając z niej wzroku. — Niemożliwe, żeby Danka przyznała się komukolwiek do volkslisty. Z tej strony jestem bezpieczny". Odkłada kapelusz, rękawiczki i siada na krześle, które dawno na niego czekało.
„Oho — myśli Anastazja — okazałam się twardsza, niż sądził. Głupia sytuacja. Nie życzę takiej wrogowi. To w końcu ojciec Danki. Ale co mam zrobić? Muszę jej bronić. Starsi mają swoje życie, domy, interesy. Będą zawsze o nie dbać. Każdy na swój sposób. Nie mogę mu jednak powiedzieć, jak jego sposób wydaje mi się okropny".
— To przykra sprawa — mówi ojciec Danki. — Nie chciałem pani w nią wciągać. W ogóle, nikogo. Chodzi mi o Dankę. O jej matkę. Mam w fabryce robotnika, to jest... miałem. Do wczoraj. Danka zadurzyła się w tym smarkaczu. Teraz jestem zmuszony działać. Nie chciałem tego, naprawdę, może mi pani wierzyć. Niech mi pani tylko powie, gdzie on jest w tej chwili? Ona jest po prostu u niego. Cała historia. Rozmawiałem już z waszą dyrektorką, ale w szkole nic nie wiedzą.
59
— Przykro mi — mówi Anastazja i czuje, jak* czerwień oblewa jej policzki. Nie może tego opanować i miesza się jeszcze bardziej. — Ja nawet nie wiedziałam, że Danka kogoś ma. Ona jest skryta. I... i nie opowiadałaby o tym, jeżeli ten ktoś u pana pracował.
•— Może wobec tego przyjaźniła się z którąś z pani koleżanek bliżej? Może która z was pomoże mi ją odszukać.
Anastazja spuszcza oczy, ponieważ w głosie starszego, siwiejącego człowieka słychać błaganie.
„Podpisał volkslistę. Podpisał volkslistę — powtarza w myślach w odruchu samoobrony. — Nigdy się nic od ciebie nie dowie".
Anastazja siada na opuszczonym przez gościa krześle. Jest zupełnie roztrzęsiona. Została przyzwyczajona do szacunku wobec starszych, własnych rodziców, bliskich i znajomych. Wydaje jej się, że ojciec Danki nie wyszedł przekonany. A może nawet z podejrzeniem, że ona wie więcej, niżby sobie życzył.
„Jak ostrzec Dankę i Staśka — myśli w popłochu. — Gdzie ich szukać? Sama nie wiem, gdzie ich szukać. Coś trzeba zrobić. Pojadę do dyrektorki. Wspomniał, że rozmawiał w szkole. Los Danki zależy od tego, co powiedział dyrektorce. Jeżeli ona nam pomoże..."
Anastazja zastaje dyrektorkę w mieszkaniu. Od progu czuje, że jest niepożądanym gościem, ale nie może zrezygnować z rozmowy.
Wyraz desperacji na twarzy Anastazji skłania starszą kobietę do zaproszenia dziewczyny w głąb mieszkania.
— Jeżeli przyjechałaś w sprawie Danki — zaczyna dyrektorka, zanim Anastazja otworzyła usta — to oświadczam ci, że nie mam nic do powiedzenia o siedemnastoletniej dziewczynie, która ucieka z domu. I dokąd? Nie ma co owijać w bawełnę.
„Dlaczego ojciec czy matka pozostają dla każdego poza wszelkimi zarzutami? — myśli Anastazja. — Zawsze i w każdej sytuacji?"
— Ojciec Danki podpisał volkslistę — mówi szybko i po zmianie, jaka zachodzi na twarzy dyrektorki, wie, że ją trafiła. Zbyt mocno. Od razu zdaje sobie sprawę, że to się może obrócić przeciwko niej, bo dyrektorka wyszła ze starej szkoły pedagogów
60
i uczennica nie jest dla niej nigdy partnerem do rozmów. Zwłaszcza gdy z miejsca stawia autorytet na słabszej pozycji. Anastazja czujnie śledzi zmienne stany ducha miotające ikobietą, która przez jedenaście łat trzymała je wszystkie żelazną ręką. Z ulgą spostrzega, że dyrektorka ustępuje przed jedną z okoliczności, jaką codziennie niesie teraz życie. Milczenie trwa zbyt długo i Anastazji robi się przykro za klęskę autorytetu, który w jakiejś mierze był także autorytetem dla niej.
— Danka przejdzie na inny komplet — odzywa się wreszcie dyrektorka i sięga po swój plan z siecią mieszkań. To jest prawie plan miasta. — Praga — mówi z namysłem. — To niewygodnie, daleko. Ale... pewnie.
Anastazja rozumie, że w tym jednym słowie mieszczą się wszystkie niedopowiedzenia, których dyrektorka nigdy nie zechce wyjaśnić. W tej chwili ważne jest tylko to, aby nikt Danki nie znalazł i nie poszedł jej śladem.
— Dasz jej znać — mówi dyrektorka, co również oznacza, że i w przyszłości nie chce nic wiedzieć o miejscu pobytu Danki.
„Nigdy jej nie lubiłam — myśli Anastazja już na ulicy. —> Trzeba jednak przyznać, że umie i zawsze umiała znaleźć się w każdej sytuacji. A to jest ważniejsze niż budzenie sympatii. Danka powinna niedługo zjawić się po lekcje. W jej położeniu zezwolenie na normalną naukę dużo znaczy".
Następnego dnia przychodzi na komplet notatka podpisana ręką dyrektorki, zwalniająca Dankę ze szkolnych opłat.
* * *
Anastazja podpiera Gabriela ramieniem, nawet w ciemności korytarza widzi, że chłopak jest zupełnie pijany. Nie robi mu jednak wymówek, chociaż sprawił jej przykrość i po raz pierwszy — zawiódł. Chciałaby go posadzić przy stole ze względu na dziadków. Staruszkowie czekali na wielkanocny obiad, są przejęci pierwszym oficjalnym wystąpieniem Gabriela w charakterze narzeczonego. Anastazja wie, że w czasach ich młodości takie sprawy miały swoją wagę, a dla starych ludzi wojna zmienia, życie tylko na tyle, na ile zmuszają do tego okoliczności. Jest zrozpaczona, bo mimo wysiłków Gabriel z trudem utrzymuje się na nogach. Matka od pierwszego wejrzenia ocenia sytuację i daje
fi!
znać Anastazji, że jedynym ratunkiem jest niedostrzeganie stanu Gabriela.
— Pani jest nadzwyczajna — mówi Gabriel z wysiłkiem. — Ja jej to powiedziałem pierwszego dnia. Pamięta pani ten wieczór, kiedy tu przyszedłem? Bo ja — tak.
„Kawał spryciarza z tego Gabriela — myśli Anastazja. — Umie rozmawiać z kobietami. Jakby nie zauważał różnicy wieku między sobą i moją matką".
Obie z matką widzą jednak, że babka jest zupełnie wytrącona z równowagi. Nigdy pewnie nie siadała do uroczystego obiadu z narzeczonym, który by się tak zachowywał. W jej pojęciu narzeczony w ogóle nie powinien stać na rozchwianych nogach.
„Ma poniekąd rację — myśli dziewczyna. — Niech się zresztą dzieje, ce chce. Nie mam już siły do tego życia, które teraz mamy. Wszystko jedno. Grunt, że jakoś usiadł i nie spadł z krzesła. Obiecał mi, że katastrofy nie będzie".
Oczy Gabriela rzeczywiście tracą alkoholową mgiełkę i momentami, gdy czerwień pożarów mocniej zabarwia ścianę pokoju, stają się śmiertelnie trzeźwe. Anastazji wpada do głowy, że Gabriel jest bardziej trzeźwy, niżby chciał, i matka też to już zauważyła.
— Napije się pan? — mówi matka niespodziewanie. Anastazja wykonuje gest protestu, ale Gabriel uśmiecha się
przytomnie.
— Nie, proszę pani — mówi całkiem wyraźnie. — Chciałbym. Zgadła pani. Nie mogę się od rana wykończyć. Nie daje rady. Za dużo dymu. Brakuje nam kilkuset karabinów maszynowych i drobiazgu... kilku samolotów.
— Do czego? — pyta babka ze zdziwieniem.
— A do niczego... do niczego, proszę pani — mówi Gabriel nie wykraczając poza umowę między nim a babką. Zgodzili się milcząco, że starsza pani nie wie tego, o czym wiedzą wszyscy.
Gabriel sięga do kieszeni i wyciąga stamtąd kłębek ze szmatek, kładzie go na stole między talerzem z kiełbasą i jajkami na twardo. Jajka są posypane prawdziwym pieprzem od Leny. Z brudnej, wystrzępionej chusteczki wysypują się złote, carskie ruble. Babka z błędnym wyrazem w oczach patrzy to na chusteczkę, to na twarz narzeczonego, na „świnki" i narzeczonego.
8!>
„Boże drogi — myśli Anastazja — niech to się już skończy!"
— Widzi pani — Gabriel zwraca się tylko do matki, jakby nikogo więcej nie było, jakby tylko w niej był (ratunek, i Anastazja go rozumie. — Znalazłem to wczoraj za murem. Wyrzucają przez okna kosztowności, gdy nie mogą już uciec z mieszkania. Podpalają im domy, odcinają odwrót. Kto wyjdzie, trafia na ogień z karabinów maszynowych. Niektórzy wybierają całopalenie.
Matka spokojnie bierze ze stołu chusteczkę, zawija w nią monety bardzo dokładnie i starannie.
— Widziałem to wszystko — bełkocze Gabriel — widziałem to na własne oczy!
Matka wyciąga do Gabriela węzełek.
— Niech pan to położy gdzieś dalej — mówi. — Niech pan tego nie nosi w kieszeni. Za murem szaleje tyfus. Niech pan się z nami napije.
— Wie pani, co ja z tym zrobię? Kupię za to automat. Od jakiegoś szkopa. Jakiś szkop sprzeda mi za to automat. Zrobię z niega szmatę, dezertera. Niech mnie szlag trafi, jeżeli któryś z nich nie da mi za to automatu. Za te ruble.
Wyblakłe, błękitne oczy babki otwierają się coraz szerzej, usta składają się w podkówkę. Gabriel nagle wstaje od wielkanocnego stołu i sztywno zmierza w stronę tapczanu.
„No, koniec — myśli Anastazja z ulgą. — Leży jak długi. W samą porę".
Mimo wszystko przełyka jajko. Gabriel chrapie za jej plecami coraz głośniej. Wszyscy przy stole przebrnęli jakoś przez kiełbasę i pieczeń wołową, czekają, jak na zbawienie, aż babka ruszy się z krzesła.
Starsza pani odchodzi wreszcie nie widziana i nie pytana, ma na długo dosyć proszonych obiadów i przyjaciół Anastazji.
„Wątpliwe, żeby Gabriel obudził się przed wieczorem" — myśli dziewczyna, kątem oka przyglądając się matce. Rodzice Gabriela składają jej właśnie życzenia przez telefon.
— Gabriel? — powtarza matka niespiesznie. — Owszem, jest. Bawimy się? Tak. Dobrze. Oczywiście. Kiedy wróci? Sądzę, że nieprędko. Nie, nie sprawia nam kłopotu. Do telefonu? Może podejść, ale oni są na końcu mieszkania. Czy mam go zawołać?
„Co matka arobi, jeżeli ona każe go zawołać?" — myśli Ana-
83
stazja z takim napięciem, że ?i??.^ sztywnieją i zupełnie nieruchomieje na krześle. Matka 0(^? Jda słuchawkę. Ledwo pierwsza godzina, a w pokoju czerwę,/5- fył. Twarz Gabriela nabiera indiańskiej mroczności, niesamo\vAe wygląda. Anastazja porywa się z krzesła i zaciąga roletę. Q briel przewraca się na drugi bok, przestaje wydawać się martwy i dziewczyna czuje bezsensowną ulgę.
Gabriel budzi się o piątej — leawie otwiera oczy, zaczyna szukać po kieszeniach swojego węzełka,
— Rozrabiałem, co? — pyta, mrucząc niewyraźnie.
— Na tym można złamać kark — mówi Anastazja najobojęt-niej, jak potrafi — na kupowaniu automatu.
Ale widzi, że nic innego nie zadowoli Gabriela.
„Beznadziejne, tłumaczyć. On sobie to wymyślił — stwierdza z chłodem. — Wiem, co to znaczy, bo czasem sama coś wymyślę i nie ma na mnie sposobu. Automat to nie pistolet wymieniony na złoto w jakiejś bramie, ale nawet pięć pistoletów nie sprawiłoby mu już satysfakcji. Chociaż w mieście coś małego jest bardziej użyteczne, łatwiejsze do schowania. W jaki sposób on się znalazł za murem? Co tam robił?"
— Wyglądam, jakbym wylazł z łóżka — mówi Gabriel i uśmiecha się złośliwie. -— Wyobrażasz sobie?
— Hm? Rzeczywiście — stwierdza Anastazja bez zainteresowania. — Garnitur wymiętosiłeś.
ROZDZIAŁ 15
Oko Danki nie wygląda dobrze. Anastazja tyle nauczyła się na kursach. Ta wiedza przydała jej się szybciej, niż mogła sobie wyobrazić. Zrobiła opatrunek, ale obawia się, że odłamek tkwi w gałce ocznej. Powieka jest rozharatana, przecięta skroń i kawałek policzka. To powierzchowne, na szczęście, ale zostanie jej blizna. Pamiątka po miłości.
„Dlaczego w krytycznych chwilach robię głupie spostrzeżenia? _ myśli Anastazja. — Do niczego nie pasujące. Niepotrzebnie chodziłam do dyrektorki. Danka może wracać na nasz komplet. Skończyło się. Miłość i reszta. Tu jednak potrzeba lekarza. Danka może stracić oko".
04
Anastazja rozważa, czy poszukać lekarza z Chałubińskiego,.czy zadzwonić do Małej Pani.
— Nikt cię nie śledził? —¦ pyta.
— Kluczyłam — mówi Danka. — Nie szłam tu wprost. Ale zaczęło mocniej krwawić. Bałam się, że wyda mnie rana.
„Każdy leciałby najpierw opatrzyć oko — myśli Anastazja. — Jak z tym przeszła przez miasto? Taki kawał, z Okęcia. Chyba uratowała ją Wielkanoc. Drugie święto. Na ulicach puchy. Żandarmi też jedzą kiełbasę. Trzeba gdzieś upłynnić zakrwawione chusteczki, jej szalik".
— To jego szkoła — mówi Danka i uśmiecha się lekko. — On miał żelazne nerwy. Cały czas, jak biegłam przez Pole Mokotowskie, robiłam wszystko, tak wybierałam drogę i potem ulice, jak on by szedł. Gdyby to on musiał uciekać. Gdyby to on — ocalał.
Dresacz przebiega po krzyżu, kiedy się na nią patrzy. Zupełnie zobojętniała.
Mała Pani o nic nie pyta. Ranny to ranny. Anastazja dostaje adres lekarza. Oko Danki przez tę godzinę spuchło katastrofalnie. Mowy nie ma, żeby się mogła pokazać na ulicy. Musi tu teraz siedzieć u Anastazji.
'„Coś trzeba powiedzieć matce — myśli Anastazja. — Cokolwiek. A może to, co było?"
Doktor męczy się przy wyciąganiu odłamka z rogówki. Nie ma odpowiedniej żarówki, światło ledwie się pstrzy, a i tak dobrze, że w ogóle jest — z okazji Wielkanocy. Cienki kawałek stali tkwi w rogówce, podobny do żelaznego opiłka. Ulga. Oko nie jest zagrożone. Danka będzie widzieć, gdy zejdzie ten siniec wielkości pięści. t
Anastazja trzyma na dłoni mikroskopijny odłamek granatu, który zabił Staśka. „Jeszcze niedawno siedział między nami, w tym pokoju. Jedyny raz i ostatni". Anastazja waha się, nie wie, czy Danka zechce to zatrzymać, kawałek żelaza. Pamiątkę.
— Wyrzuć to — mówi Danka niespokojnie. — Wyrzuć to. Nie chcę tego. Nie chcę tego pamiętać.
Byłoby lepiej, gdyby się położyła, siedzi już kilka godzin na jednym miejscu. Sen uspokorłby jej zranione oko. Ile dni będzie to odtwarzać w pamięci? Ciągle przeżywa tamte sceny od no-
5 Przed godziną „W"
85
wa Drewniak na Okęciu. Mieli tam jedną izbę. Była u niego ledwo kilka dni.
„Chyba niecały tydzień — myśli Anastazja. — Kiedy on dzwonił? Przed świętami. Na krótko. W czasie łaciny. Za dobrze pamiętam ten telefon".
Wstał rano. Danka jeszcze leżała pod kołdrą. Stasiek zabrał się do sprawdzania zapalników przy granatach. Spieszył się. Granaty dostarczyli mu wieczorem, w pierwsze święto. W drugie miały się znaleźć za murem.
Granat wybuchnął mu w ręku. Rozerwało go na miejscu. Zdemolowało część drewniaka. Był lichy, pamiętał pierwszą wojnę światową. Niedaleko — koszary. Danka usłyszała syrenę alarmową z koszar zaraz po wybuchu. Musiała się ubrać, załeżyć suknię, pończochy. Szukać tego wśród przewróconych mebli, zbryzganych jego krwią, w wyciu syreny koszarowej. Wybiegła z domku, przecięła pole, wydostała się na ulicę, do miasta.
Dopiero potem zorientowała się, że jest ranna. Zawiązała twarz apaszką, później przyłożyła chusteczkę. Jedno i drugie szybko nasiąkło krwią. Wybiegając na ulicę, usłyszała za plecami niemieckie krzyki. Zdążyła uciec.
Teraz próbuje się położyć, ale zaraz wstaje. Anastazja widzi, że ona nie robi tego świadomie. Jakby ją unosiła samoczynna sprężyna.
— Wiesz — mówi nagle Danka — na drzwiach wisiało moje palto. Spadło razem z hakiem na ziemię. Przy wybuchu. Musiałam je zabrać. Tam była w kieszeni moja legitymacja. Fabryczna. O n zawsze mówił: „Żadnych papierków. Nie zostawiaj żadnych papierów". Jak brałam palto, trafiłam na jego rękę. Osobno. Rozumiesz? •
„Mój Boże, niech przestanie o tym myśleć! Co zrobić, żeby jej pomóc!"
— A głowy nie mogłam znaleźć. To... to najgorsze.
— Przestań! — mówi Anastazja. — Zamknij się. Kładź się. Danka kładzie się nagle pokornie, sztywność znika, jej mięśnie
rozluźniają się. Jest jak kłębek szmatek rzucony na tapczan, bezwolny i nareszcie pusty. Jest teraz tak cicho w pokoju, że Anastazja słyszy delikatne trzaski drewna w starej, od jej dzieciństwa stojącej tu szafie.
Ga
* * •
Słońce opala, ale od Wisły jeszcze ciągnie. Korzystają z dachu kamienicy Leny. To ich stary wynalazek. Opatentowany. Dokonali go w pierwszym roku wojny. O wakacjach nie było mowy. I nie ma. Byli przyzwyczajeni do letniego exodusu z miasta. Czymś trzeba było to zastąpić.
Anastazja nie pamięta, kto pierwszy wylazł na swój dach. I kto wymyślił tam wakacje za pomocą czterech zbitych desek, zabezpieczających przed jego spadzistością.
„Zabawne — myśli Anastazja — moje najlepsze wakacje to te — dachowe".
Z początku Wisła nie istniała jako plaża. Z okupacją trzeba się było oswajać. Dach był nie tylko izolacją od wojny, ale i kryjówką. Był przygodą. Obok komina, bliżej nieba. To po ziemi pełzały zielone mundury. Oni tutaj gapili się w błękit nieba przyćmiony chmurą miejskich sadzy. Nikt się nie przejmował sadzami. Teraz, w lecie, Anastazja chodzi z Gabrielem nad Wisłę, ale póki ciągnie od wody, przypominają sobie dachowe wakacje.
Maj na dachu przypieka, jak należy. Antek odstawia w południe rikszę na podwórze i zjawia się obok komina.
— Niech stracę — mówi — dwie stówy mniej. Takie słońce! Antek rozbiera się z taką swobodą, jakby stał na wiślanym
piasku, jakby nie brakowało stąd pięciu kroków do nieba. W oczach Leny pojawia się irytacja. Zawsze ta brawura. Deski są zbite na słowo honoru i mają chyba znaczenie tylko psychologiczne.
— Wylądujesz zaraz o sześć pięter niżej — mówi Lena.
— Ee tam — krzywi się Antek. Trzyma się komina i kuca obok Leny. Jest w slipach z białym paskiem przez środek. Ciało Leny wygląda, jakby urodziła się Mulatką.
— Ale jestem czarna! — mówi Lena i przykłada swoje ramię do jego ręki.
— To sadza — stwierdza Antek lakonicznie. Jest bielszy od Leny, musi przepedałować swoje godziny. Rodzina chce jeść nawet w maju. Trzeba mieć na kawę w „Swannie" i na pomarań-czówkę w „Bodedze". Na skok za miasto. Zaczyna się lato i razem z nim inne wydatki.
Antek pisze palcem po nagim udzie Leny. Wychodzą z tego
81
ładne esy-floresy. Sadza zmieszana z masłem kakaowym daje nieoczekiwany efekt. Twarz Leny jest także nakrapiana jak indycze jajo. Lena ma dobrą cerę, ani piega. Sadze upodobniły ją do smarkatego piegusa i nawet nie wygląda z tym źle. Antek wybucha śmiechem i rozkłada się na spadzistości dachu. Blacha grzeje błogo w plecy. Z daleka wiatr przynosi pogwizdywanie syren fabrycznych. Sielanka. Południowe godziny. Italia warszawska.
„Zdaje mi się, że nie wolałabym znaleźć się w tamtej — myśli Anastazja. — Ta wystarcza nam idealnie".
Leżą jak śledzie w beczce, ocierając się o siebie naoliwionymi ramionami, które powoli, ulotnie pokrywa sadza. Opierają stopy o cztery deski, nie zastanawiając się nad ich wytrzymałością. Nic do siebie nie gadają. Później zakładają szorty i przebiegają w nich ulicę. Tylko zęby błyskają w umorusanych twarzach i życie jest jeszcze lepsze.
Syrena przestała gwizdać.
Oko Danki jest już w porządku. Siedzi naprzeciwko Anastazji na kompletach. Po drugiej stronie stołu w jadalni. Jak dawniej. Nie mieszka w domu od Wielkanocy. Ojciec wynajął jej pokój na Marszałkowskiej. Gestapo po wybuchu w pobliżu koszar zaczęło kręcić się koło fabryki. Wypytywali o robotnika, który mieszkał w drewniaku. Ale Stasiek zwolnił się z pracy wcześniej, przed katastrofą, i ojciec Danki jest w połowie kryty. Nie potrafi tylko dostatecznie przekonywająco wytłumaczyć zniknięcia własnej córki. Robotnicy w fabryce wiedzieli, że poszła z domu przed śmiercią kolegi. Niemcy sprawdzili to, przesłuchując załogę. Zeznania robotników i rodziców Danki pokrywały się ze sobą, w ten sposób sprawa została na razie sprowadzona do romansu. Mimo to koło rodziców Danki — śmierdzi. Nie są pewni ani dnia, ani godziny. Jej ojciec przybrał taktykę otwartą. Nie rusza się od fabryki. Nie ruszają się z domu, on i jego żona.
„Nie wiadomo, dlaczego jeszcze go nie wzięli — myśli Anastazja. — Prawdopodobnie jest im potrzebna ta fabryczka. Konkretnie ten człowiek. Zna ją, sam ją zbudował i prowadzi całe życie. Do czegoś go potrzebują, chociaż od kilku tygodni dali mu treuhandera. Za długo zwlekał z volkslistą. I już jej nie pod-
88
pisze. Stasiek zapłacił za to własnym życiem. Ktoś musiał zostać rozszarpany przez granat po to, aby ktoś inny nie podpisał jednego papierka. Dlaczego tak właśnie w życiu bywa? Przypadek? Ojciec Danki uznał jednak przewagę tego przypadku'.
Danka wydaje się zupełnie spokojna. A może więcej. Całe jej życie już się rozegrało. Cokolwiek się jeszcze zdarzy — to będzie tylko epilog. Nawet jeżeli zdobędzie zawód, wyjdzie cało z tej wojny, będzie mięć męża, jakiegoś mężczyznę i jego dzieci. Jej opanowanie świadczy o pogodzeniu się z losem. Anastazja wolałaby, żeby Danka się zbuntowała, i rodzony ojciec Danki jest w głębi duszy tego samego zdania, chociaż jej spojrzenie z jakiejś ogromnej odległości na to, co się stało, ułatwiło mu porozumienie się z córką. Pieniądze nic już dla niego nie znaczą ani fabryka. Załamał się tak, jak Danka trochę wcześniej, gdy musiała wszystko zostawić, dom i szkołę, rodzinę i koleżanki. Odejść.
„Kochają się mimo wszystko — myśli Anastazja. — To widać".
Antek przewraca się na bok. Plecy ma odciśnięte od blachy. Tuli się do dachu jak do dziewczyny i mruczy niechętnie. Będzie musiał siadać na rikszę, zaraz. Zostawić dach, słońce i Lenę. Niebo w sadzach. To przykre. Ciepło ^rozleniwia. Nawet na kompletach trudno wysiedzieć w maju, chociaż to jest nauka pół-prywatna. Anastazja jeszcze pamięta szkolne wiosny. Rzędy ławek na wiosnę stają się czymś przygnębiającym. We własnym mieszkaniu, jakkolwiek by było, człowiek jest na wolnej stopie. Wkuwa też z wolnej stopy. To w jakiś sposób łagodzi sprawę. Wolny wybór z przymusu.
Głowa Gabriela ukazuje się nad otwartą klapą. Oparty na rękach winduje się w górę, przerzuca nogi na dach. Małe ćwiczenie gimnastyczne. Popis na rzecz piegowatej Leny. Gabriel wybucha śmiechem. Twarz Leny przyprawiła go o taką radość.
— Daj lusterko — mówi Lena do Antka.
Rozsmarowuje swoje piegi tłustym palcem. Zabieg kosmetyczny poprawia samopoczucie. Lena rzuca ukośne spojrzenie na przykucniętego obok Gabriela. Chłopak nie może oderwać wzroku od obfitości jej kształtów. Anastazja przygląda się złośliwie oficerkom Gabriela. Nawet w czterdziestostopniowy upał Gabriel
69
nie rozstaje się z bryczesami. Uważa, że bez nich jego fason byłby do połowy zniwelowany. Gabriel widzi dezaprobatę Anastazji dla swego .stroju. Wolałby uniknąć jej złośliwych szpilek, a to się da zrobić pod warunkiem zaniechania wszelkich podziwów pod adresem Leny. Demonstruje więc nagłą obojętność dla jej powabów. Jego naiwna, męska chytrość wprawia Anastazję zawsze w jednakową pasję. Gabriel za każdym razem dziwi się i bawi atakami zazdrości Anastazji, nie przychodzi mu jednak do głowy zmiana taktyki.
„Mówi się, że mężczyźni są mądrzy — myśli Anastazja. — Najgłupsza dziewczyna nie powtarza dwa razy tego samego błędu w postępowaniu z mężczyzną, jeżeli jej na nim zależy. To jego dziecinne manewry, które mają mnie ugłaskać. Dawno powinien wiedzieć, że nić mnie więcej nie irytuje niż jego nagły infantylizm. Czy on się w ten sposób zniża do mego poziomu? I w ogóle idiotyczne pomysły drapać się w upał na dach w butach z cholewami. W jaki sposób będzie je tutaj ściągał? Zawsze potrzebuje do tego dwóch osób. Na mnie nie ma co liczyć. Obsta-lował sobie oficerki tamujące niemal dopływ krwi do łydek".
— Ciekawe — mówi głośno — czy ty w nich także sypiasz?
Gabriel parska śmiechem, rezygnuje nawet z ulubionego manewru naiwnego zdziwienia: skąd wziął się zły humor Anastazji. Zmusił ją do przyznania się wobec innych, że jej na nim zależy. Jego miłość własna została przyjemnie pogłaskana. Anastazja jest teraz zła na siebie, dała się sprowokować, ale przy Lenie czuje się zawsze, jakby była fizycznie spokrewniona z deską, o którą opiera umorusane stopy. Mniej cieszy fakt, że Lena nie wygląda tak dobrze w szortach ani w wizytowej sukience.
— Nie będę się dziś opalał — mówi Gabriel, niedbale informując towarzystwo, że jego strój jest zupełnie stosowny. — Nie mam czasu. Muszę jeszcze skoczyć na Pragę. Chciałem tylko zobaczyć, co słychać na dachu. Jak się beze mnie bawicie.
Antek spina nogawki swoich spodni. Robi niezdecydowany ruch ręką, który ma oznaczać, jak przykro jest zarabiać, gdy inni się byczą.
Znika w otworze. Schodki na strych jeszcze skrzypią pod jego stopami. Potem z podwórka dobiega „Lili-Marlen". Antek gwiżdże ostro, czysto. Dźwięk gruchnie, jakby dobywał się z bębna,
70
to Antek wjechał na rikszy w bramę. Jego gwizd dolatuje jeszcze z ulicy przez watę z powietrza, sadzy i dymu. Już pedałuje po jezdni.
Anastazja przetacza się po rozpalonym dachu na puste miejsce Antka. Tarza się w sadzy.
Gabriel patrzy na nią ironicznie. Przeważnie jednak wie, w jakim celu Anastazja coś robi albo mówi. Teraz też. Starannie strzepuje pyłki z bryczesów, stwierdzając, że porządne ubranie nie nadaje się na ten dach.
— No to po coś tu w ogóle przychodził — prycha Anastazja. — Myśmy za tobą nie tęsknili!
Gabriel chowa głowę w ramiona, trzęsie się ze śmiechu.
— Wieczorem do ciebie przyjdę — mówi i wystudiowanym manewrem gimnastycznym ląduje na schodkach. — Cześć! — woła jego znikająca głowa.
— Wy się zawsze tak żrecie? — pyta Lena leniwie. — Zabawne. Wy się nawet umiecie kłócić bez gadania. — Lena uśmiecha się w niebo.
Anastazja nie odpowiada. Między nią a Gabrielem zawsze przepływa prąd napięcia, gdy są razem. Niezależnie od dnia i humoru.
— Nie możesz tego przerwać? — ciekawi się Lena pogodnie. — Ja bym pękła po dwóch dniach. Jak balonik. Za bardzo nadmuchany.
„Tego nie można rozładować — myśli Anastazja. — To się robi samo. Jak ładunki elektryczne. Wykluczone, żebym jej to wytłumaczyła".
— Wy się nigdy ze sobą nie dogadacie, wiesz? — mówi Lena spokojnie. — Beznadziejna sprawa. Ale musicie się naprawdę lubić, jeżeli to tak długo trwa. Gabriel się z nikim nigdzie nie pokazuje. Sterczy przy tobie. Coś go zagwoździło, chociaż jest tym wyraźnie zirytowany. Antek zna dawno Gabrielą, wiesz? Dobrze go zna. Gabriel jest w tobie zakochany. Inaczej by tak nie wsiąkł. Złożysz ze mną koc? Trzeba iść. Słońce się przesunęło. Jestem głodna.
Gabriel zjawia się przed zmierzchem, przynosi ze sobą zapach ulicznego kurzu niesionego wiatrem i przepoconej koszuli. Włosy ma rozwiane. Anastazję ogarnia nagła niechęć do porozrzucanych
71
na stole kartek i książek pomieszanych z notatkami. Całoroczne wyciągi z historii, z literatury polskiej i niemieckiej. Siedzi teraz nad nimi całymi godzinami. Tegoroczne wyniki zaważą na maturze.
— Wyjdziemy? — mówi Gabriel. — Nie masz pojęcia, jaki ciepły wieczór. Jeszcze dwie'godziny czasu. Z hakiem.
Anastazja chwyta sweter, wybiegają na schody jak dwa szczeniaki. Na podwórzowym skwerku, obok figury Matki Boskiej, między śmietnikami, kwitnie liliowy bez. Krzak jest stary. To już nie krzak, wielkie drzewo z sękatymi, ciemnymi gałęziami. Nadaje się do wycięcia, ale tej wiosny rozbuchanej ciepłem kwitnie jak młody.
Idą Alejami do Myśliwieckiej, w dół spadkiem ulicy i zaszywają się na Profesorskiej. To właściwie nie jest uliczka — ot, taki miejski żarcik. Kilka schodków zamkniętych w szpalerze bzów. Nad nimi kwiatowy tunel i tabliczka z nazwą. Siadają pod bzami. Miejska cisza aż dzwoni. Z wysokości schodków widok na dachy Rozbratu i Fabrycznej. Dalej — Wisła. Ale jej nie widać. Ciągnie tylko zapach od rzeki. Wiosennej wody, rozlanej, ale już wartko biegnącej.
Anastazja opiera się o ramię Gabriela. Jego ręka obejmuje jej plecy. Oboje wchłaniają ściszone odgłosy miasta. Kasztany rozwinęły już wielkie liście. Natura naokoło nic nie wie o wojnie.
— Kiedy to się zacznie? — mówi Gabriel do siebie. — Co? W tym roku? Mam już tego dość. Czekania. Kiedy wyciągniemy nareszcie te spluwy z kieszeni?
„Może wojna skończy się tego roku, ale tego lata na pewno nie — myśli Anastazja. — Nie wygląda na to. Na wiosnę czekanie nuży. Lepiej czeka się zimą. W takie dni, jak dziś, człowiek nie może znieść niepewności. Uciekłby od tego wszystkiego na koniec świata albo wyskoczył nie w porę. Chłopaków musi to gnębić więcej".
Gabriel zapomniał o elegancji i rozkłada marynarkę na schodku. Od kamienia jeszcze ciągnie, słońce nie potrafi go nagrzać na dobre. Przez koszulę Anastazja czuje lepiej ciepło jego ramienia. To pomaga, gdy życie staje się nieznośne nawet w słońcu i na wiosnę. Nawet gdy jest się we dwoje i można się porozumieć co do spraw, które się jedynie i naprawdę liczą.
72
— Na co oni ciągle czekają? — mówi Gabriel w zamyśleniu. —¦ Można by już mocniej szarpnąć tych drani. Zmiękli. Można by w lasach zacząć większe akcje. Poszedłbym wtedy do lasu. Politechnikę zrobiłoby się później.
Słońce zaszło i od cienia zieleni, od liści i kwiatów wezbranych sokami zaczyna także ciągnąć chłód. Dreszcz przebiega po plecach. Gabriel pomaga Anastazji włożyć sweter. Otrzepuje marynarkę i zarzuca ją sobie niedbale na barki. Drapią się pod górę, w Aleje. Znużeni nie wiadomo czym, niechętnie, w milczeniu.
ROZDZIAŁ 16
Anastazja zdała do drugiej licealnej. Ma wakacje wojenne i warszawskie. Z Pawiaka jakiś kolejarz przyniósł gryps. PodaŁ w drzwiach śkraweczek bibułki i zniknął. Szkoła dowiedziała się z niego, że fizyk odjechał transportem do Oświęcimia. Tydzień temu jeszcze żył, do połowy czerwca. Nie został zakładnikiem, nie był nawet przesłuchiwany. Lena powiada, że są ludzie, którzy przetrzymują Oświęcim.
Kursy sanitarne skończone. Anastazja dostała zadanie, które sprawia jej kłopot. Każda musi w ciągu lata skompletować sobie torbę osobistą. Spis dali im po egzaminie z teorii. Nie zemdlała na sali operacyjnej. Jej chrzest odbył się w szpitalu Dzieciątka Jezus. Zastosowali wobec niej taryfę ulgową — ślepa kiszka. A może to kwestia przypadku. Inne asystowały przy cesarskich cięciach, operacjach dwunastnicy i żołądka. Jednej trafiła się trepanacja czaszki i tej współczuły zbiorowo.
Anastazja chce sobie skompletować torbę osobistą, mimo że nie zostaje w sanitariacie. Arno jest tego samego zdania. Marta wietrzy w. tym dalszy ciąg podstępu. Mała Pani uśmiecha eię i powiada, że każda ilość materiałów sanitarnych przydaje się na wojnie.
Torba ma być wykonana z szarego płótna, z naszytym czerwonym krzyżem. Zapinana na klapę. Na pasku — jak konduktorka. Anastazja dostała wykrój z papieru, ale w swoim życiu nic jeszcze nie uszyła prosto.
„Będzie, jaka będzie — myśli dziewczyna. — Grunt — użytkowa. Znalazła w domu szare płótno, starą, czerwoną aksamitkę.
73
Pod tym względem koszty minimialne, ale zestaw leków i bandaży wymaga pieniężnego wkładu. Anastazja jest ciągle Ibez grosza i trzeba by było wtajemniczać matkę. Matka żyje nadal w poczuciu bezpieczeństwa. Komplety nikogo już nie przerażają. Decyduje zresztą konieczność. Nikt się nie godzi na analfabetyzm syna lub córki. Szkoła jest ryzykiem potrzebnym.
W szpitaliku na Złotej — zastój. Lena mówi, że handel znów gorzej idzie. Chęć nabywania różnych przedmiotów jest także zależna od stanu ludzkiego ducha. Lena mogłaby napisać traktat o współzależności strachu i obrotów handlowych. Od kiedy padło getto, urwał się handel przerzutowy przez mury. To lato ma zapach spalenizny, na nikogo dobrze nie wpływają takie odory. Od czasu do czasu wypełzają jeszcze z kanałów ludzkie szkielety. Niedobitki powstania w getcie. Rzadko można coś pomóc tym ludziom. Nie imają szans na przejście dwóch kroków ulicą. Zdradza ich sam czas egzystowania pod ziemią. Strzały wokół włazów do kanałów rozlegają się nocą i dniem. Prawo przestało istnieć, nawet ten pozór prawa, który obowiązywał od września 39 roku.
„Prawo! — myśli Anastazja. — Czym ono w ogóle jest? W szkole uczono nas prawa i w domu. Czego nauczyliśmy się wszyscy w praktyce?"
— Po co ty się gryziesz takimi rzeczami? — mówi Lena z pogardą. — Zawsze coś sobie wymyślisz. Diabli wiedzą, skąd ty to bierzesz i zatruwasz człowiekowi życie.
„Rzeczywiście, zatruwam — myśli Anastazja. — Ma rację". Jolka siedzi obok nich, na trawie. Od swojej sprawy nie bierze udziału w dyskusjach. Nie może pozbyć się podejrzliwości. Do całego świata. Ma własne doświadczenie w zakresie prawa.
— Skaczesz z trampoliny? — pyta Lena. — Co? Anastazja nie zabrała z domu czepka, a wieczorem wybiera się
z Gabrielem do Szelestowskich. Szkoda włosów. Lena porywa się z ziemi, roztrąca trzciny i goni do wody. Skacze jak kamień. Do dna. Nigdy nie złapie żadnego stylu.
Na przystani pusto. Dzień roboczy. Są tu prawie same. Antek pedałuje. Gabriel załatwia matce jakieś dostawy. Jego rodzice założyli sklep. Przed wojną prowadzili hurtownię papieru, ale teraz lepiej coś mniejszego. Ojciec Gabriela uznał to za upadek.
74
Nigdy nie siedzi w sklepie. Drobnicę pozostawił żonie. Anastazja myśli, że poza sklepem dalej zajmuje się hurtem. Większość ludzi traktuje przestępstwa gospodarcze jak formę sabotażu. Matka Anastazji powiada, że to złotodajny sabotaż. Ale bez przestępstw gospodarczych Warszawa umarłaby z głodu. Matka zaraz oponuje, że to inny kaliber — szmuglerzy.
Lena uderzyła chyba brzuchem o dno, wcale nie wypływa. Jolka kręci się niespokojnie. Patrzy na Anastazję. Dwa dni temu Anastazja zdobyła tu odznakę pływacką. Dwa nawroty pod mostem Poniatowskiego bez odpoczynku. Teraz bez narzekań dzierżawcy przystani może wynająć kajak. Jeżeli ma za co. Dziś akurat nie ma. Nie ma też ochoty iść po Lenę.
Lena wypływa kilka metrów od miejsca skoku. Długo trwało. Parska jak mors i chlapie niczym delfin. Chciała je postraszyć, zmusić Anastazję do kąpieli. Sama nie pójdzie wieczorem do Sze-lestowskiego, bo Antek ma jakąś robotę, i to chyba grubszą. Jest bardzo zaaferowany.
„Coś mi się tu nie podoba — myśli Anastazja. — Antek jest od pewnego czasu w kiepskim humorze. Coś mu się też nie podoba. Niedobrze. Antek nigdy nie migał się w robocie. Jest opanowany i rzadko kto może się domyślić, czy idzie na robotę, czy ma akurat randkę z Leną. Lena jakoś nie widzi, że Antek jest nieswój. A czasem trzęsie się o niego z byle powodu. Ogłupia nas wszystkich pogoda, lato, Wisła. W niedzielę pojedziemy do Świdra".
Lena wyszła z wody, stoi nad Anastazją i otrząsa się jak kundel.
— Uważaj na mój czub — mówi Anastazja. — Boże, jaka jesteś złośliwa. Czy to moja wina, że musisz karmić wieczorem rodzeństwo? Co?
— Jolka, pojechałabyś z nami do Świdra? — pyta Lena. Jakiś chłopak kręci się koło Jolki. Anka ledwo puściła farbę
na przerwie między lekcjami. Jolka milczy, bo nie może zaprosić Bogdana do domu. Spotykać się też nie mogą za często. Anastazja musiała prosić jej ojca, żeby pozwolił Jolce jechać nad Wisłę. Co dopiero mówić o jakimś Bogdanie.
„I jeszcze miałam jej pilnować, żeby się nie utopiła — myśli Anastazja. — Tata ją ośmiesza. W tym roku matura. We wszy-
75
stkich domach uważają nas za dorosłe, tylko u Jolki robią z niej dziecko. Jolka trzyma fason za nich i za siebie. Jest honorowa, nie zdradza swego domu. To Lena wiecznie jęczy na matkę, ale skacze koło niej i dociągnie swoją rodzinę do końca wojny. Lena lubi gadać".
Już na schodach słychać wściekłe dzwonki telefonu. Anastazja łamie sobie paznokcie, nie może wepchnąć klucza w zamek tak prędko, jak by chciała. Jest coś nerwowego w tym dzwonieniu. Ktoś zbyt uparcie się łączy. Anastazja nauczyła się już niczego nie lekceważyć.
„Dziadkowie nigdy nie ruszą się podnieść słuchawki — myśli szarpiąc się z zamkiem. — Uważają telefon za dzieło diabła".
Głos Małej Pani. Sklep na placu Wilsona spalony. Nie wolno się tam więcej pokazywać.
„Co z Martą? — myśli Anastazja. — Marta? Gdzie Marta?" Nie można zadać żadnego pytania. Mała Pani przekazuje wiadomość umownym szyfrem, w którym sklep jest mieszkaniem Antoniego, gestapo — malarzami, a kocioł, jaki tam naszykowali, remontem.
— Wstąp do mnie dziś o szóstej na herbatę — mówi Mała Pani. Anastazja doznaje nagłej ulgi. Zazwyczaj kontaktuje się wprost z majorem. Od jednego widzenia do drugiego ma ściśle określony czas i miejsce. Pośrednicy są z góry wykluczeni. Po wykryciu skrzynki na placu Wilsona bałaby się jednak pójść w umówiony dzień do majora. Mała Pani czeka na nią w dobrze znanym, zacienionym storami pokoju.
„Przyzwyczaiłam się do niego" — myśli Anastazja, oglądając z uczuciem zadomowienia stare meble.
— Major znów musiał zmienić mieszkanie — mówi Mała Pani. — Twoje następne z nim spotkanie niepewne. Nie mam pojęcia, gdzie zorganizować odprawę — dodaje i wzdycha. — Już mi brakuje konceptu. Za dużo aresztowań. Zastanawia ich koncen-tryczność. Od paru godzin mam wrażenie, że i moje mieszkanie jest pod obserwacją. Ale to pewnie tylko nerwy.
— Pusto na klatce — stwierdza Anastazja. — Ja też się dobrze rozglądałam na ulicy.
Mała Pani uśmiecha się po swojemu, trochę ironicznie, trochę z pobłażaniem.
76
— Nic, jakoś to będzie. Znajdziemy gdzieś przytułek. Zawsze się znajdował.
Anastazja waha się sekundę.
— Moje mieszkanie nadawałoby się na odprawy — mówi wreszcie. — Centrum. Nisko. Ogromna kamienica. Handlowa. Mieszczą się w niej dwa bary, jeden od ulicy, drugi z podwórza. Jedno biuro, pracownia szewska, krawiec, kilku lekarzy. Masa ludzi u nas przechodzi. Trudno kogoś ustalić w takim tłumie.
Mała Pani jest podniecona propozycją i wcale tego nie ukrywa. „Matka? — myśli Anastazja. — Można organizować odprawy w czasie jej dyżurów. Dziadkowie i tak nic nie widzą i nie słyszą, ą jeżeli nawet coś zauważą, to niewiele zrozumieją. Nie bęclą chcieli zrozumieć. Nie wysypią mnie przed matką".
* * *
U Szelestowskich średnie puchy. Nic dziwnego, ani niedziela, ani sobota. Zwykły dzień. Tutaj jest też azyl. Nie było jeszcze nalotu policyjnego, a przecież wiadomo, kto się tu zbiera. Sze-lestowski ma najlepsze płyty w Warszawie i najlepszych tancerzy. Bywalców.
Gabriel — zaczepiony przez jakąś parę — zostawia Anastazję w kącie.
Anastazja nie zna ich, przygląda się więc dziewczynie. Jest w niej coś groteskowego, ale w pierwszej chwili nie może uchwycić co. Dziewczyna jest po prostu mała i krępa.
„Wiem już — myśli Anastazja — nie widziałam jeszcze dziewczyny o^tak krótkich nogach".
Dziewczyna ma jeszcze okazalszy czub niż Lena. Nieprawdopodobną masę włosów.
„Ktoś "pobił Lenę" — stwierdza Anastazja nie bez satysfakcji.
Dziewczyna rzuca spojrzenie w jej stronę i teraz Anastazja widzi oczy. Wspaniałe, ogromne, prawie granatowe, z czarnymi rzęsami do połowy policzków. Już nie zwraca się uwagi na krótkie nóżki dziewczyny. Anastazja stoi urzeczona.
„Dlaczego Gabriel mnie zostawił? — myśli z pretensją. — Nigdy nie robimy między sobą ceregieli. Mogłabym sama .podejść".
Widzi jednak, że Gabriel wcale nie kwapi się z przedstawianiem, mówią o tym dobitnie jego plecy. Uparcie tkwi odwrócony
77
tyłem do kącika, w którym ją zostawił. Anastazja chciałaby z bliska zobaczyć oczy dziewczyny, mimo to nie ma odwagi przeciwstawić się plecom Gabriela. Słyszy jego wesoły głos, dźwięczy w nim znana nutka, dziewczyna bardzo podoba się Gabrielowi. Zdecydował się nawet na trzaśniecie oficerkami. Nie każda dziewczyna dostępuje u niego zaszczytu takiego pożegnania.
— Zatańczysz? — pyta, zbliżając się do Anastazji.
Ale Anastazja ciągle patrzy na dziewczynę. Koło niej niski mężczyzna, brunet śniady i szczupły. Jest przystojny, ale brakuje mu przychylności wobec innych, co utrudnia kontakty. Chłopak odpycha, przeciwnie niż dziewczyna. Anastazja rezygnuje przez niego z dziewczyny.
Gabriel nie umie tańczyć swinga. Anastazja właściwie nie lubi z nim tańczyć. Dla niej taniec jest rodzajem misterium, wtajemniczeniem w rytm i ruch. Gabriel nie czuje związku między ciałem a rytmem. Nie będzie nigdy dobrym tancerzem.
„Miłość ma swoje niedogodności — myśli Anastazja. — Nie mogę się wytańczyć na żadnej zabawie. Od niepamiętnych czasów nie wytańczyłam się do upadłego. Gabriel nic nie rozumie ze swinga. Obraża się, jeżeli tylko próbuję to powiedzieć albo zatańczyć z kim innym. Dlaczego żaden chłopak nie jest w stanie pojąć, że człowiek chce się tylko wytańczyć? Gabriel też uważa, że największym szczęściem dla mnie są jego ramiona. Boże, jak mnie to nudzi! Bardzo go lubię, ale nie w tańcu".
Dziewczyna z najpiękniejszymi oczyma świata tańczy obok Anastazji. Ocierają się o siebie spódnicami i tamta uśmiecha się do Anastazji. Wie, że spodobała się towarzyszce Gabriela.
Anastazja przygląda się z zazdrością chłopakowi dziewczyny. Ten wie, co to rytm. Gabriel dostrzega, że dziewczęta mają jednakową ochotę na znajomość, i tak manewruje, że znajdują się z Anastazją na innym kawałku parkietu.
— To taka jedna — mówi od niechcenia — i jej chłopak. Nazywa się Wanda. Nie musisz się z nimi poznawać. Ja znam różnych ludzi — Gabriel śmieje się z odrobiną kpiny i wyższości. — Jak człowiek pomaga staremu w interesach, gada z rozmaitymi ludźmi. I z tymi, co chce, i z tymi, co nie trzeba. Wandę znam dawno. Nie cmiałbym nic przeciwko niej. Ale ten facet... Różnie o nim mówią. Nie sprawdziłem, ale po co się pchać. Jesteś jeszcze
73
naiwna, a to dziwny facet. Kręci się z podejrzanymi typami. Ja się na tym znam. Nie wiem, skąd Wanda go wytrzasnęła. I po co.
„Jak to: po <co? — myśli Anastazja. — Ona jest zakochana. Jest nieprzytomnie zakochana. Czyżbyś nagle tego nie widział?"
— Kochać trzeba też z odrobiną przytomności umysłu — mówi Gabriel, odgadując myśli Anastazji. — Zwłaszcza teraz, nie? Chętnie powiedziałbym Wandzie kilka słów za tego faceta. Ale nie warto. I... nie ta pora. Sama kiedyś zobaczy.
Anastazja o nic więcej nie dopytuje. Gabriel ostrzegł ją. I to się teraz liczy. Musi się liczyć, choćby się nic nie kryło za podejrzeniami.
Matka jest wyraźnie niezadowolona, że Anastazja była u Sze-lestowskieh. Okazuje to miną i zachowaniem, chociaż nie robi córce wymówek. Szelestowacy są dla niej równoznaczni z „Bodegą", jednakowo nie lubi tych dwóch miejsc.
„Matka uważa, że tam się nie wiadomo co odbywa — myśli Anastazja i czuje., że się naburmuszą. — Z czego starsi wysnuwają takie wnioski? O ósmej trzeba być w domu, godzina policyjna. Człowiek nie może nawet ulec złemu wpływowi. W «Bodedze» — pomarańczówki, u Szelestowskich — swinga".
— Jesteś w końcu dorosła — wzdycha matka, bo widzi, że Anastazja; patrzy spode łba. — Mam nadzieję, że wiesz, co robisz.
Anastazja1 ma od razu chęć pocałować matkę, jakby to ona miała osiemnaście lat i role się odwróciły. Zawsze ma taką ochotę, gdy matka przypomina sobie, że dorastającym córkom trzeba od ozasu do czasu dawać ostrzeżenie. Naprawdę nic się za tym nie kryje. Anastazja wie, że matka nie ceni sobie słów i zbyt wiele się po nich nie spodziewa. Od czasu do czasu ulega tylko odruchom warunkowym i zaraz tego żałuje.
— Daj spokój — mówi i teraz. — Strasznie trudno chować dzieci, które przez tę przeklętą wojnę nie mogą być dziećmi. Wyrastałam po prostu w innych czasach. Została mi z nich resztka nawyków. Coś powiem, co pasowało na wtedy, i zaraz widzę, że na dziś zupełnie nie pasuje. Narażam się na śmieszność we własnych oczach. To znacznie gorsze, niżbym się ośmieszyła w twoich.
79
— W moich nigdy nie jesteś śmieszna — mówi Anastazja twardo. — Bardzo cię kocham.
„Lubię ją — myśli Anastazja. — Kochać to zupełnie co innego. W tym się nie mieści lubienie. Niekoniecznie".
nOZDZIAŁ~17
Jest Marta, Mała Pani, Grzymała i cztery łączniczki. Odprawa w komplecie.
Grzymała przyciśnięty do muru przez majora oddał mu z powrotem Morwę.
Arno rozmawia z Martą i Anastazja słyszy pseudonim Żuka. Nadstawia uszu, ale mało do niej dociera. Mówią skrótami o sprawach, których nie zna. Anastazja do tej pory nie wie, do jakiej komendy należy. Major przekazuje Małej Pani jakieś papiery. Spory pakiecik. Wystarczająco gruby, żeby się prostą drogą udać do nieba w razie wpadki.
„Do wszystkiego trzeba się przyzwyczaić — myśli Anastazja. — Do każdej zmiany. Człowiek jest jak wytresowana foka, przestaje się bać tego, co robi zawsze. Coś nowego i od razu czuję niepokój". i
— Pójdziesz na sakolenie z bronią — mówi major.
Anastazja jest speszona swoją nieuwagą. Anka rzuca jej krytyczne spojrzenie. Uważa, że słowo dowódcy trzeba chłonąć jak deszcz na pustyni.
— Gdzie? — jąka się Anastazja.
— Mała Pani pokaże ci instrukcje — rzuca major i wstaje sprężyście z krzesła. — Aha, dziękujemy ci za metę. Wszyscy. W mojej sytuacji jestem niechętnie oglądanym gościem — uśmiecha się Arno.
Ktoś przechodzi przez sąsiedni pokój i zmierza do pokoju Anastazji. Matka dyżuruje dzisiaj w barze, a jednak dziewczyna nie ma wątpliwości.
„To matka — myśli szybko. — Ale już nic nie zdążę zrobić. Zaraz tu wejdzie. Gdybym mogła jakoś uprzedzić chociaż majora..."
Matka staje w progu, rzuca okiem właśnie na majora i od razu jest poinformowana. Nikt by się zresztą nie pomylił, kto
80
żyje w Warszawie. Anastazja doznaje nagłej ulgi połączonej ' z przestrachem, jak matka zachowa się w nowej dla siebie sytuacji, ale matka dobrze ukrywa zaskoczenie.
— Był do ciebie telefon — zwraca się do Anastazji. — Myślałam, że nie słyszysz. Przepraszam, nie miałam zamiaru przeszkadzać.
Anastazja dobrze wie, że matka mówi byle co, pozoruje swoją obecność. Chce się tylko wycofać z honorem, ratując także niezależność córki.
„Nigdy mnie jeszcze nie zawiodła" — myśli Anastazja.
— My się już zbieramy — mówi Arno, przedstawia się i całuje matkę w rękę. Robi to identycznie jak Gabriel, gdy chce kogoś oczarować.
„Nie posądziłabym majora o taką przemyślność — stwierdza Anastazja. — Robi, co może, żeby mi pomóc".
Oczy majora" zwrócone teraz na Anastazję powiadają, że wszystko jest w porządku i nie ma się czym denerwować. Anastazja nabiera dla Arna szacunku także innego rodzaju, chociaż dotąd uważała go tylko za wymarzonego komendanta.
— Hm — ehrząka Arno i odwraca się do matki. — Wyobrażam sobie, że pani nie jest zachwycona nieproszonymi gośćmi, ale, widzi pani, w takich czasach...
— Córka mówiła mi, że będzie miała dzisiaj wizytę — przerywa matka i Anastazja jak zwykle ma ją chęć ucałować. — Przepraszam, ale mam dziś zmianę w barze. Wyszłam tylko na chwilę. Koleżanka mnie zastępuje. Zeszła z rewiru i sam pan rozumie...
„W jaki sposób moja matka potrafi przestać być matką, gdy okoliczności tego wymagają? — zastanawia się Anastazja. — Jak robi to, czego inne nie umieją i nawet nie starają się umieć?"
Major z Małą Panią odchodzą pierwsi, łączniczki jak zwykle w odstępach pięciominutowych. Anastazja zamyka za Kamą drzwi i oddycha z ulgą.
„No jakoś to wszystko przeszło — myśli. — Bez bólu. Teraz będzie się musiała tłumaczyć przed matką".
— Jesteś już sama? — słyszy za plecami. Odwraca się gwałtownie. Matka stoi w smudze światła padającego z pokoju.
„Nie poszła do pracy!" — ta myśl przebiega tylko przez gło-
6 Przed godziną „W"
BI
wę Anastazji, bo dostrzega wyraz twarzy matki. Jest to twarz kobiety, która przegrała walkę o coś najważniejszego w życiu. „Ona uważa, że za moje życie nie można już dać pięciu groszy" — myśli dziewczyna.
— Obroniłam cię kiedyś przed porucznikiem — odzywa się matka z goryczą — nie na wiele się to zdało. Wyobraziłam sobie, że wydrę cię z samego środka tego waszego heroicznego mitu o wojnie. Wydawało mi się, że jestem bezpieczna. Mój Boże, jakaż byłam naiwna!
Anastazja stoi bezradnie, szuka jakichś uspokajających słów, ale nie przychodzi jej ani jedno na myśl. „O czym tu mówić?" — myśli z rezygnacją.
— Nie martw się — starsza kobieta odzywa się pierwsza. — Sama wiem, że wtedy mogłam cię zatrzymać. Dzisiaj już nic nie mogę. I nie zawinił też nic ten przystojny, starszy pan, którego przed chwilą poznałam. Oficer, co? Pewnie wyższy? To życie zawiniło. A ja się mogę z nim tylko pogodzić. Teraz ten siwy pan wziął na siebie odpowiedzialność za ciebie.
Matka odwraca się i odchodzi. Anastazja nie rusza się z miejsca, chociaż chciałaby pobiec za nią, tak jak biegła za nią kiedyś w dzieciństwie. Ukarana albo skruszona. Wie jednak, że czasu zatrzymać się nie da i próżno jest gonić za czymś, co minęło. Za ciepłem i bezpieczeństwem dzieciństwa.
,,I po co wychodziłaś z dyżuru? — myśli. — Każde nocne otwarcie bramy będzie teraz dla ciebie otwieraniem naszych drzwi. Każdy krok żołnierza będzie skierowany w naszą stronę. Jakbym cię nie znała! Chciałam ci tego oszczędzić".
Czuje się jak winny bez winy. Odkrywa, że miłość utrudnia życie.
* * *
Z całego spisu zostało już mało co do kupienia. Brakuje zastrzyków, są drogie. Ale na stołku barowym zasiada co dnia pewien lekarz. Matka jest przekonana, że torba Anastazji skompletuje się gratisowo, a doktor nigdy nie będzie wiedział, że przyczynił się do gotowości bojowej podziemnej armii. Matka się nawet tym bawi, bo doktor uchodzi za bardzo ostrożnego człowieka. Ale bawi ją tylko ludzka strona tej kwestii. Chociaż
82
pogodziła się już z konspiracją Anastazji, nawet w pośredni sposób z własną, bo nie zabroniła dziewczynie oddawać na ten cel swego mieszkania, nie ma jednak do metod walki podziemnej, do wyroków na Niemców, które pociągają za sobą masowe egzekucje ludności cywilnej, ani odrobiny przekonania. Realizm zmusza ją tylko do akceptacji faktów dokonanych. Do przyjęcia swego udziału w konspirowaniu, jak w tylu innych sprawach Anastazji. W tym punkcie kończą się dla niej zazwyczaj dyskusje albo wahania. Dlatego zdobywa dla Anastazji zastrzyki i znika z domu w potrzebnych porach. Ktoś mógłby powiedzieć, że to dużo albo że to wystarczy, ale Anastazja jest w kiepskim humorze od czasu przypadkowej konfrontacji matki z majorem. Antek źle trafia z własnymi kłopotami.
— A Lena? — pyta Anastazja opryskliwie na jego widok, ?? Gdzie się sam włóczysz?
— Jak to: włóczę? — obraża się Antek. — Co, nie wolno mi przyjść do ciebie! Niewola, u licha, czy jak?
Nie przejmuje się cierpką miną Anastazji, nie zaproszony wyciąga się na jej własnym tapczanie, pokazuje miejsce obok siebie. Antek jest dobrym kumplem, umie rozbrajać dziewczyny. Anastazja kładzie się obok niego, jak zawsze na ich dachu albo kawałku plaży. Antek obejmuje ją ramieniem i Anastazja czuje, że już pogodziła się z jego wizytą, z traktowaniem jej domu jak własnego.
— Idę na kiepską robotę, wiesz? — mówi Antek nagle. — Nie chcę, żeby Lena się czegoś domyślała.
„Jasne — myśli Anastazja. — Już ja najlepiej wiem, co wychodzi z takiej szczerości. Niczego nie wolno mówić komuś, kto kocha".
Od niedawna jest w tej mierze doświadczona. Przygląda się Antkowi kątem oka.
„Powinnam mu powiedzieć, żeby nie histeryzował — myśli. -— Coś musi z nim być niedobrze, jeżeli mówi o szykującej się robocie. Nie wolno mu tego robić, ale sam lepiej to wie ode mnie".
Słowa »ię jednak nie składają, bo w Antku jest coś, co napełnia Anastazję niedozwoloną litością.
— Co to za robota? — pyta wbrew zwyczajowi.
— A... taka — mruczy Antek niewyraźnie. — Nie taka zwykła.
83
Ja z tego nie wyjdę — mówi nagle z obojętnym przekonaniem, siada i przyciska głowę do kolan Anastazji.
Słońce zaszło i szarość ogarnia skrawek podwórka. Anastazja uporczywie patrzy w okno. Na dole trudno już rozróżnić kontury śmietników i figurę Matki Boskiej. Chłopak i dziewczyna siedzą złączeni ze sobą. Twarz Antka pali kolana Anastazji, jego ręce obejmują je kurczowo.
— Słuchaj — mówi Antek głucho — mogłabyś dla mnie coś zrobić. Mogłabyś, nie? Gdybym nie miał Leny, nie przywiózłbym nigdy do ciebie Gabriela. Wtedy. Pamiętasz? To ja bym był z tobą. Nie wiem, ale chyba nie zobaczymy się więcej. Zrób coś dla mnie. Jeden raz. Ostatni.
Anastazji nie zaskakuje to nagłe wyznanie. W innych okolicznościach, jest pewna^zsunęłaby głowę Antka ze swoich kolan i odeszła w głąb pokoju. Ale w jego glosie, w nim całym jest jakaś prawda, którą — gdyby chciała przyjąć do wiadomości — nazwałaby przeświadczeniem końca.
„Przeczucia! — myśli ze złością. — Idiotyczne bzdury! Ja mam też przeczucia".
Kładzie rękę na włosach Antka i lekko głaszcze jego głowę.
— Widzisz... — mówi i zatrzymuje się, bo trudno znaleźć słowa, obnażyć siebie. — Widzisz... ja, ja w ogóle jestem chyba tchórzem. Nie mogę nic zrobić, nawet dla Gabriela. Nie dlatego, że dla ciebie... Bardzo cię lubię. Antek, naprawdę. Ale ja nie mogę... — Anastazja mówi coraz ciszej, bo ogarniający ją wstyd i pogarda dla siebie tłumi słowa.
Ciążąca na kolanach głowa Antka odrywa się powoli. Anastazja stara się na niego nie patrzeć, ale i tak czuje wzrok Antka na swojej twarzy.
— Nie martw się — słyszy serdeczny, dobrze znany głos, ten sam, który przywitał ją na Kredytowej po ucieczce z łapanki. — I twój czas przyjdzie. Widocznie to dla ciebie jeszcze nie ten czas. Albo nie ten chłopak. No? — Ramię Antka znów obejmuje jej plecy, Anastazja słyszy jego cichy śmiech. — A szkoda — rzuca Antek lekko, żeby zatrzeć to wszystko, co się między nimi stało. — Szkoda. Dostałem odprawę. Zawsze pociecha, że od fajnej dziewczyny! — Wstaje i zapina guzik kołnierzyka. Przygląda się sekundę Anastazji, potem nachyla eię i całuje ją mocno. —
84
Głupstwa — rzuca szorstko. — Gadałem głupstwa. W niedzielę jedziemy do Świdra. Całą paką. — Odwraca się od drzwi i tam się zatrzymuje. — A jednak pomogłaś mi- — mówi prosto. — Tak.
Jest prawie ciemno, trzasnął frontowy zamek. Anastazja siedzi w miejscu, gdzie ją zostawił i całował. Czuje się tak, jakby coś Lenie ukradła. I nie chodzi wcale o całowanie. Sprawia jej ulgę myśl, że Lena nigdy nie dowie się o zdradzie Antka.
— Dlaczego tak siedzisz w ciemności? — mówi matka. — Stało się coś? — W jej ręku brzęczą klucze od baru.
„To już policyjna godzina — przypomina sobie Anastazja. — Matka zrobiła kasę. Ile czasu tak siedziałam? Ścierpłam, zimno mi. W lipcu! Antek podarował mi swoje zmartwienie i poszedł, a ja nie mogę oddać go z kolei nikomu. Może Lena jutro lub pojutrze nie będzie miała więcej Antka, tak jak Danka niedługo cieszyła się Staśkiem. Bzdura. Dlaczego akurat Antek miałby nie wyjść z jakiejś akcji, jeżeli w ogóle coś się szykuje. Przyszedł tu po prostu próbować szczęścia. Każdy tego próbuje z dziewczyną, W niedzielę pojedziemy do Świdra. Całą paczką. Zabierzemy wałówkę. Antek będzie gorszył Ankę całując się z Leną w kolejce. A może nie zabierzemy Anki? Jolka pojedzie ze swoim Bogdanem".
ROZDZIAŁ 18
Gabriel biegał całą niedzielę z wywieszonym językiem, ale nie dostał wiadomości. Odizolowali Antka od innych więźniów. Nawet szpitalnych. Dobrze go pilnują. Kiedy go brali z jezdni, ledwo dyszał. Dostał serię w brzuch. Na razie jego życiu nic nie grozi. Nie chce się tylko myśleć, co z nim zrobią po wyleczeniu. Ale do tego — daleko. Na razie Antek jest tylko jedną nogą na tamtym świecie.
Anastazja modli się w duchu, żeby umarł. Lena modli się, żeby wyżył. Rozum jej odebrało. On jest dla Niemców asem atutowym. Chyba nie mieli jeszcze w ręku żywego zamachowca. W Warszawie. To dla nich gratka. Lena nie chce tego wiedzieć. Chce, żeby wyżył, a potem stanie się cud. Jaki, tego nie może sobie wyobrazić.
85
Esesman dostał swoją kulą. Gdyby wyszedł cało, ich zabiegi w przywracaniu Antkowi życia byłyby mniejsze. Liczą już nie tylko na zeznania. Chcą go ukarać stosownie, a w jego osobie całe miasto. Musi żyć. Gabriel jest tego samego zdania, co Anastazja — jedynym wyjściem dla Antka byłoby umrzeć.
„Nie możemy na razie nic zrobić — myśli dziewczyna. — Nawet matka rozlewa wódkę obok kieliszków. Lubiła Antka. Jego matka też wolałaby, żeby umarł, chociaż nic nie mówi. Rozumie, co dla niego lepsze, to jej syn. Tylko Lena nie widzi niczego poza sobą. To nawet dobrze — dla niej".
Wieczorem Gabriel dociera nareszcie do kogoś z obstawy zamachu. Dowiaduje się, że to Antek był wyznaczony na wykonawcę wyroku. Musiał wybiec zza rogu ukośnie na jezdnię, po której jechał samochód z esesowcem. Musiał się znaleźć na linii ognia, kontrataku skierowanego na niego — jedynego człowieka w zasięgu widzenia. Dostał osłonę ogniową, ale to on stał na jezdni.
Miał małe szanse na wyjście cało z opresji. Zrobił sobie prosty rachunek. To nie były przeczucia. Anastazja nie znała wtedy jednak żadnych okoliczności towarzyszących niespodziewanemu załamaniu się Antka. Mało jej powiedział, prawie nic.
„Na co liczy się przy tego rodzaju zamachach? — myśli dziewczyna. — Na moment zaskoczenia? Na ogień towarzyszy? Zaskoczenie musiałoby być na tyle duże, żeby zdołał się wycofać. Frontowy żołnierz ma wyrobienie bojowe, taki, który osłania esesmana. Warszawy nie obsadza się w ogóle poborowymi. Niemcy mają tu doświadczoną załogę. To nie to, co nasi chłopcy. My mamy tylko odwagę. Oni — jeszcze świetne uzbrojenie".
— Tamtego wieczoru, wiesz — mówi Lena — nie przyszedł do mnie. Nie mogę sobie tege darować. Nie pożegnałam się z nim. Co on wtedy robił? — Oczy Leny patrzą pytająco.
— Przed taką akcją sprawdza się broń — mówi Anastazja. — Jeszcze raz, dziesiąty, setny rysuje się plan sytuacyjny. Kto ma w takiej chwili głowę dla dziewczyny? — Niemal wierzy w to, co mówi. Grunt, żeby Lena uwierzyła. Ale ona — nie wierzy i Anastazja nie potrafi sobie tego niczym wytłumaczyć.
Lena bez czuba na głowie, bez tuszu na rzęsach jest prawie brzydka i dlatego Anastazja współczuje jej więcej niż można. Nie
86
umie być taka twarda, jak kiedyś — dla Danki. A może tak się dzieje dlatego, że Antek do niej przyszedł i w ten sposób wciągnął ją w swoje życie. Nie umie o nim myśleć tylko jak o Antku Leny.
— Oni muszą coś dla niego zrobić — odzywa się nagle Lena. — Oni muszą go odbić. Nie dopuścić do przesłuchania. Tutaj nie chodzi już tylko o niego. A jeżeli nie wytrzyma przesłuchania? Jest ranny.
„Ona zacznie nam teraz podsuwać, że Antek będzie sypał, żeby zdopingować kogoś do działania — myśli Anastazja. — Niestety, kochana, Antek nie będzie sypał. I ty wiesz to równie dobrze, jak ja".
Milczy jednak, nie chce Leny przekonywać. To jest jej słomka ratunku, przez wszystkich odrzucana w każdej okoliczności. Lena dobrze zdaje sobie sprawę, że Antek był zwykłym szeregowcem w jakimś zgrupowaniu dywersyjnym, jak ona — po prostu łączniczką. Takich się <rzadko odbija, takich się poświęca z konieczności. Ale o tym się w ogóle nie mówi, pod żadnym pozorem, nawet między sobą. To jest wojsko.
„Ze szpitala więziennego trudno odbijać — myśli Anastazja. — Prawie niewykonalne. Zresztą, pewnie nigdzie nie będą go wozić z Pawiaka. Jest dla nich na wagę złota. Postarają się doprowadzić go do takiego stanu, żeby mógł mówić, znieść przesłuchanie, i zabiorą się do niego na miejscu. W czterech ścianach. Jeżeli jego zdrowie nie da widoków na zastosowanie zwykłych metod śledczych, Antek będzie dla nich tyle wart, co od roku rozkładający się trup. Dotąd będzie żył, dokąd będą liczyli na zeznania".
— Słuchaj, Gabriel — mówi Anastazja po odejściu Leny — jedyna szansa to dostarczyć mu jakąś drogą cyjanek. Ale którędy?
— Ja spróbuję — odpowiada Gabriel. — Miałem drogę do szpitala na Pawiak. Mój stary miał. Ale nie wiem, czy jest aktualna. W tej sprawie.
— Mówił ci coś jeszcze? Ten facet z jego grupy? — pyta Anastazja nieśmiało, bo Gabriel nie ma żadnej chęci do rozmowy.
— Tak. Chłopaki mówią, że miał już pusty magazynek w mo-
87
mencie, gdy go trafili. Był zbyt ciężko ranny, żeby wyciągnąć granat z kieszeni. Załatwić tę sprawę z sobą granatem.
— Dlaczego sami go nie dobili? — pyta Anastazja cicho.
— Nie mieli czasu. Esesman miał większą obstawę, niż to było sygnalizowane. Mówią, że gdyby dostali wcześniej dokładniejszy cynk, cała operacja byłaby inaczej opracowana. JMożliwe, że odłożona na dogodniejszą okazję.
„Dogodniejsza okazja! Lepszy cynk! — myśli Anastazja. —¦ Ile to już razy? No, dowódca Antka może być z niego zadowolony" — stwierdza dziewczyna z irytacją, chociaż stara się ją w sobie tłumić.
Gabriel patrzy na nią pochmurnie i bez słów wie, o czym dziewczyny myślą w takich razach.
— Zrobiłbym tak samo, rozumiesz? — mówi z pasją. — Gdybym to ja wydawał rozkazy. Muszą być ofiary. Bez ofiar niczego nie zwojujemy. W takich warunkach, w jakich działamy, nigdy nie można być zupełnie pewnym ścisłości informacji. Musimy się godzić na ryzyko. Na każde ryzyko. Ja też bym wolał, żeby to nie był Antek! Nie tylko ty! — I Gabriel wybiega, trzasnąwszy za sobą drzwiami.
* * *
Nad łąką motyl. Dwa. Cytrynki. Konik polny cyka w kępie wysokiej trawy. Przy głowie Anastazji. Dziewczyna wyciąga rękę i buszuje nią w trawach, żeby go spłoszyć. Motyle są bezgłośne. I niebo. Nawet powietrze. Konik odezwał się nie w porę.
To Skolimowska łąka. Wybrali się tutaj z Gabrielem we dwoje. Pojechali w przeciwnym kierunku niż Świder, tam mieli się spotkać tej niedzieli z całą paczką. Antek projektował tę wyprawę. W Świdrze bez Antka nie mogliby wytrzymać. Uciekali ód Leny, chyłkiem, jak złodzieje.
„Ucieka się od ludzi, dla których nic nie można zrobić — myśli Anastazja. — To świństwo, ale tak jest. Przez cały tydzień radzimy, bez skutku. Nawet grypsu nie można przepchnąć żadnym kanałem. Kompletna blokada. Zaczynam się bać spotkania z Leną. Jutro znów przyjdzie, a ja nie mogę jej wytłumaczyć, że to musi trwać, to będzie trwało. Wykańcza ją bezsilność. Brak wiadomości".
88
Major Arno powiedział na ostatniej odprawie, że sprawa Antka jest beznadziejna i już zakończona. Anastazja nie powtórzyła tego Lenie. Na szczęście Leną spóźniła się na odprawę. Major ma na wszystko trzeźwy pogląd i Anastazja powinna wyciągnąć z tego wnioski. Jeżeli nie potrafi — to ze względu na Lenę, która nie chce i nie może dać za wygraną. To równałoby się ze zgodą na śmierć jeszcze żyjącego człowieka.
„Nie mamy żadnej pewności, że on jeszcze żyje — myśli Anastazja. — Nie było plakatu na murach. To fakt. Nie przepuszczają na ogół takiej okazji. Nawet gdyby umarł, ogłosiliby, że został powieszony. Milczenie daje jakąś nadzieję, ale przecież każda sprawa jest inna. Każdego więźnia traktują w taki sposób, jak im jest wygodnie, jak potrzebują. Zupełnie prawdopodobne, że Antek już nie żyje".
Gabriel gra w piłkę nożną z kilkoma malcami. Pięćdziesiąt metrów od miejsca, gdzie leży Anastazja. Ryczą, jakby wbijali gola. Każdy z malców sięga Gabrielowi do pasa, ale duzi i mali kopią piłkę z zaciętością, rozgrywają — każdy swój — mecz.
Anastazja wyciąga się w słońcu. Dni są piękne jak na kpiny, jakby jedno z nich nie konało samotnie na pryczy w strasznej betonowej celi. Ciało Anastazji przeszywa nagle ciepło rozgrzanej pod nią ziemi, zapach i głaskanie przyginających się z wietrzykiem traw. Wydaje jej się, że przez wiele lat żyła, nie mając świadomości życia i ni stąd, ni zowąd poznaje, co to naprawdę oznacza. Myśli, ie żyć — to właśnie leżeć w słońcu, czuć ciepłą wilgoć ziemi i zapach jej ziół, patrzeć na Gabriela wykopującego piłkę ryżemu malcowi.
„Chcę żyć —: mruczy do siebie — jestem egoistką. Ale jutro znów spotkam się z Leną i będę się martwić razem z nią. Dance było łatwiej. Dla niej wszystko skończyło się w ułamku sekundy. Śmierć Antka rozciąga się dla Leny w nieskończoność".
Gabriel wraca spocony jak mysz. Telepią się samowarkiem do Warszawy. Ścisk. Gorący wieczór. Już ciemno, ale to jest ciemność chlebowego pieca. Zejście słońca nie przyniosło wytchnienia. Tylko deszcz mógłby uratować rozdrażnioną ludzką ciżbę. Nawet drzewa stoją odwrócone od nieba w bezwietrznym powietrzu." Liście bez drgnienia, czarne mrokiem ulicy, węglem spiekoty.
89
W pokoju także ciemno, z otwartych na rozcież okien wali to samo rozpalone powietrze. Matka jest prawie niewidoczna w mroku. Anastazja rozpoznaje tylko jej cień na tle szyby. Czekała tutaj. I chyba — długo.
— Mam dla was wiadomość — mówi półgłosem. — Można spróbować drogi okupu. Chodziłoby o sto tysięcy.
„Skąd weźmiemy taką sumę? — myśli Anastazja. — Sto tysięcy. Niewykonalne. Ceny wymiany zmieniają się z tygodnia na tydzień. Coraz więcej aresztowań. Mają coraz atrakcyjniejszy towar. Zanim zbierzemy pieniądze, okaże się, że chcą dwa razy tyle. Czasem to jest ukartowana gra na zwłokę".
— Znam człowieka, który podejmie się pośrednictwa w rozmowach — mówi matka. — Przychodzi do nas na obiady. Nie jest szantażystą. Załatwił kilka ciężkich spraw.
Jej cień odrywa się od szyby. Lekki krok ginie w głębi mieszkania. Zostawia Anastazję z tą wiadomością.
„Może załatwił inne sprawy — myśli Anastazja. — Ale nie taką. Kim on w ogóle jest? Czy można mu zaufać? Tu nie chodzi tylko o pieniądze",
ROZDZIAŁ 15
Chodnik nierówny, spękany, dziury zatkane brukowcem. Cienki obcas zahacza o pułapki w płytach, grzęźnie w szparach. Ludzie przyglądają się przechodniom z otwartych, parterowych okien. Jak na wsi. Tu nawet zapach powietrza jest inny. Ale to nie przedmieście, a plecy samego centrum. Może ten wiejski powiew to bliskość rzeki..
Anastazja wysiadła za wcześnie z tramwaju, zapomniała, że Czerniakowska jest bardzo długa. Numery powyżej setki. Stare domy, odrapane kamienice. Siady zniszczeń na tynkach z wrześniowego oblężenia. Często jeszcze drewniane klatki, od podwórek drewniane oficyny. Musiały stać kiedyś frontem do ulicy, zanim przykryły je fasady kamienic. Stopnie schodów wycho-dzone, drewno starte, wyżłobione jak wnętrza czółen. Kolor piasku zmieszanego z popiołem. Czerniakowska aż po horyzont zamyka się w tej barwie. Ratują ją plamy zieleni, korony drzew. Zimą — biel dachów. W lipcu — suknie dziewcząt.
90
Gdzieś gra palefon, białe gołębie kołują nad kominami. Gwiżdże syrena fabryczna, wydaje się, że poprzez stukot furmanek słychać szum Wisły. Powiśle było zawsze zamknięte dla obcego, nieprzenikalne i solidarne. Nieufne i podejrzliwe. Coś z tego tu zostało, mimo wojny. Anastazja nie spotyka ani jednej wachy. Na Powiślu konspiruje się bezpieczniej. Dlatego Arno wybrał tę dzielnicę na szkolenie z bronią.
W niskim pokoiku z małymi oknami sami mężczyźni. Chłopaki w bryczesach, w rozpiętych koszulach. Nie wąchali gimnazjów, to widać na pierwszy rzut oka. Na obrusie brudna szmatka, tłusta od wazeliny i smarów, porozkładane na niej części broni. Jeden z chłopców nazywa je i każe powtarzać. Ktoś odsuwa się od stołu i robi dziewczynie miejsce. Nie zwracają na nią więcej uwagi, niż to jest potrzebne. Dzięki temu Anastazji przechodzi zakłopotanie. Nie przypuszczała, że nie zastanie tu ani jednej kobiety. Pierwszy raz widzi z bliska pistolet. Nie miała pojęcia, że to jest takie duże.
Chłopak, który rozkłada broń, jest trochę starszy od pozostałych. Jego policzki są ocienione zarostem, ma szerokie ramiona i wysławia się po tutejszemu, czerniakowskim slangiem, zaśpiewem ulicy. Anastazję łapie krótka, nierealna chętka, żeby zostać między nimi. Jest pewna, że tu mogałby spotkać kogoś podobnego do Staśka i dokończyć tamtej, pamiętnej rozmowy.
— Rozkładaj!
Nie zrozumiała, że polecenie było skierowane do niej. Rozrośnięty chłopak patrzy na nią bez zniecierpliwienia. W jego oczach nie ma ani cienia drwiny. Wcale jej nie podpuszcza. Nie chce zrobić z niej balona wobec tylu mężczyzn. Każe jej rozłożyć pistolet. Zrobił to sam — trzykrotnie. Na ich oczach. Uważa, że to wystarczy. Anastazja jest tu jedyną dziewczyną i dlatego daje jej pierwszeństwo. Na Czerniakowie dziewczyna ma to samo prawo, co w salonie Anki.
— Boisz się? — mówi zwyczajnie.
Anastazja wie, że jej koledzy zadrwiliby od razu z dziewczyny. Waha się sekundę. Nie ma pewności, czy potrafi zrobić to, czego od niej wymagają. Czy się nie zblamuje. Nie chciałaby się zblamować wobec tylu chłopaków, pośród których czuje się pierw-
91
szy raz swobodnie, bo zapomniała, że jest dziewczyną. Chciałaby się im pokazać z najlepszej strony i starszy chłopak się tego domyśla.
— Rozłożyć jeszcze raz? — pyta.
Chwyta ją nagły przypływ ambicji. Wyciąga rękę i czuje się zaraz nijako. Nie lubi tego gładkiego, czarnego przedmiotu. Tłumi w sobie instynktowną niechęć do narzędzia zabijania.
Pistolet jest cięższy, niż myślała. Ogląda go ze wszystkich stron. Złożony wygląda jak jedna bryła i nie ma się pojęcia o tylu elementach, które przed chwilą znajdowały się na zatłuszczonej szmatce. Anastazja siada przy stole i kładzie go na letniej czerwonej sukience. Ogarnia ją bezradność, ratunek przynosi czyjś palec wędrujący spod frędzlastej kapy na rodzinnym stole. Sąsiad ostrożnie i porozumiewawczo pokazuje jej cienką kreseczkę na powierzchni chromoniklu — magazynek, który najpierw trzeba wyciągnąć. Rozkładanie pistoletu idzie jej potem lepiej, niż starszy chłopak przypuszczał. Widzi to po jego minie. Podnosi wzrok na swego sąsiada i spotyka się z przyjaznym spojrzeniem piwnych oczu. Te oczy mają inny kolor niż tamte — Staśka, a jednak jest w nich coś wspólnego, znajomego, co rodzi między nim i Anastazją sympatię. A może to jest w ogóle zdolność zbliżania się z ludźmi, którą zdobywa się dzięki życiu, co nie głaszcze. Dla chłopców tu zebranych dom przestał być dawno schronieniem. Dla Anastazji jest w dalszym ciągu azylem.
Ktoś, na kogo przypada kolej w szkoleniu, składa pistolet. Starszy chłopak uznał, że złożenie byłoby dla Anastazji jeszcze zbyt skomplikowane. Na następnych instruktażach pozwoli jej to zrobić.
Lena już czeka w domu na Anastazję. Niemal przeniosła się do niej ostatnio.
— Przyszła wiadomość z Oświęcimia — mówi z trudem. — Fizyk umarł na zapalenie płuc.
„Zapalenie płuc! — myśli Anastazja. — Prędko poszło. Po co oni piszą takie rzeczy? Czy to nie jest wszystko jedno, w jaki sposób się kogoś zamordowało? Zresztą i tak wszyscy wiedzą, w jaki".
— Dla rodziny to zawsze coś znaczy — oponuje Lena. „Dla mnie to by nic nie znaczyło — myśli Anastazja. — Na-
93
wet nie chciałabym być ofiarą takiego gestu. Humanitarna czkawka, od której włos jeży się człowiekowi na głowie".
Ale nic nie mówi, bo Lena ma Antka w pojedynce na Pawiaku. Może łudzi się, że jeszcze tam można umrzeć w jakiś normalny, bardziej ludzki sposób. W tym wypadku jednak — jeżeli zbieg okoliczności albo cud nie uratują Antka — nie będzie umierania po prostu.
Organizacja chce dać połowę sumy potrzebnej na jego wykupienie. Ojciec Danki obiecał dziesięć tysięcy. Matka Antka może sprzedać swoje broszki i pierścionki, które dostała kiedyś od męża. To będzie razem około osiemdziesięciu tysięcy.
— Dwadzieścia się znajdzie — mówi Gabriel i wzrusza ramionami. — Zaczynajmy tę całą kombinację, chociaż nie mam do niej żadnego przekonania. Ale będzie nam się przynajmniej zdawało, że coś robimy. Gdybyśmy nie spróbowali, byłoby później nie kończące się gadanie o straconej szansie. Nie dawałaby nam spokoju.
Stoją oboje na moście Poniatowskiego oparci o balustradę. W dole — rzeka. Most drży od wtrząsów przejeżdżających ciężarówek, które wiozą wojsko i broń na wschód. Bez przerwy przerzuca się (rezerwy z innych frontów. Ludzie w ciężarówkach wyglądają na zrezygnowanych i nawet nie starają się tego ukrywać przed wrogimi spojrzeniami obcych. Wiedzą, dokąd i po co jadą. Ostatnio zdarza się coraz częściej, że jakiś niemiecki żołnierz wejdzie do matki do baru. Jeszcze pół roku temu żaden by się nie odważył. Polskie lokale są zamknięte dla Niemców w mundurach. Mają własne restauracje „Nur fur Deutsche". Zdobywają się na tę odwagę właśnie ci, którzy jadą na front wschodni. Wiozące ich ciężarówki przystają na krótkie postoje na placach Warszawy. To oni żądają od polskich barmanek wódki w dużych ilościach, czasem mówią po polsku. I takim matka sprzedaje alkohol, chociaż mogłalby mieć nieprzyjemności nie mniejsze niż oni.
— Dlaczego się nad nimi litujesz? — pyta w takich razach Anastazja.
Matka wzrusza wtedy ramionami.
— A może któregoś z nich siłą ubrali w mundur — powiada. — Niektórzy są na pewno ze Śląska. Pieronują.
93
— Spróbujmy — mówi Gabriel i wytrąca Anastazję z zamyślenia. Przerywa jej obserwację żołnierzy na ciężarówkach. — Wezmę jakąś dostawę ojca. Nie lubię mu pośredniczyć, bo stary jest twardy. Mało płaci. Ale zrobię się bardzo uczynny. Wezmę rikszę Antka i po drodze skręcę staremu towaru na dwadzieścia tysięcy. Mam melinę.
— I co będzie potem? — pyta Anastazja. — Towar za dwadzieścia tysięcy to nie paczka szpilek. — Ale jest coś w tonie Gabriela, co pozwala jej się domyślić, że to nie będzie dla niego nowa robota. Ani trudna.
— Ojciec! — powtarza Gabriel i wzrusza ramionami. — Będę mu winien dwadzieścia tysięcy. Odrobię mu. Odrobię. Nic mu się nie stanie. Najwyżej przez dwa dni nie będę się mógł pokazać w domu. I cały gips. Wielkie miasto Łowicz!
Gabriel patrzy w dół, na wodę. Kombinuje, jak wykonać swój plan. Anastazja poznaje to po jego oczach.
— Chyba nie pójdziemy na urodziny Bogdana — mówi. — Kto będzie miał do tego głowę?
— Ee tam — bagatelizuje Gabriel. — Co ma jedno do drugiego. Trzeba żyć, nie?
— I tak starzy nie puszczą Jolki do niego — stwierdza Anastazja.
— Co ty mówisz? — dziwi się Gabriel. — Ona ma takich starych? To zaproponuj Bogdanowi swoje mieszkanie. Co to takiego, przewieźć adapter i parę kanapek! Chyba do ciebie wolno będzie Jolce przyjść, nie?
„Gabriel ma zawsze na wszystko sposób — myśli Anastazja. — Niesłychanie prosty".
Most drży bez przerwy od ciężkich wozów, idąc nim, czuje się to drżenie w podeszwach. Przy „Cristalu" — zielono. Kordon żandarmów zamyka Bracką. Można się jednak cofnąć niepostrzeżenie, żołnierze nie zwracają uwagi na zaplecze. Nikogo nie biorą z ulicy. Anastazja wspina się na palce. Spoza ramienia żandarma widać obstawiony kwadrat domów. Biorą kogoś spod dwudziestki. Wyprowadzają starszego mężczyznę. Zatrzaskują się drzwiczki karetki. Chrapie motor wozu. Żandarmi schodzą ze stanowisk. Błyskawicznie, sprawnie. Rozbiegają się do bud, które stoją ukryte w zaułku Widok. Bracka wolna od mundurów otwie-
94
ra się w stronę Szpitalnej. Pusty tunel ulicy. Gapie tkwią ciągle bez ruchu, przypadkowi świadkowie. Tak stoi tłum po salwie albo przed salwą.
„To chyba była jakaś ryba — myśli Anastazja. — Brali go w dwie kompanie, w biały dzień. Nikt by sobie nie wyobraził, siwawy mężczyzna w letnim garniturze! Pewnie złapali go nieoczekiwanie, musiał nie mieć broni. A może nie chciał narażać kamienicy. Nie miał żadnych szans. Takiej obstawy na jednego człowieka jeszcze nie widziałam".
Gabriel nie odprowadza jej na górę, nie ma o czym mówić z matką. Obstawiali sąsiedni dom. Mogą sobie oboje wyobrazić, co myślała, gdy zamykali ulicę.
„Jeżeli nie okup, to nic już nie uratuje Antka — myśli Anastazja wchodząc na schody. — Matka poznaje różnych ludzi przy barze, a może ten właśnie będzie mógł to przeprowadzić?"
Przedwczoraj Gabriel przyniósł wiadomość — dowództwo nie może więeej pomóc w sprawie Antka poza tym, że dadzą pieniądze. Obawiają się gestapo. Zawsze istnieje możliwość, że człowiek pośredniczący przy okupie jest niemiecką wtyczką. Podstawionym szpiclem, który w ten sposób rozpracowuje grupę. Łapie kontakty. Po wpadce koledzy Antka zostali dobrze przetasowani. Wszyscy zmienili adresy, miejsca pobytu. Muszą się ukrywać do wyjaśnienia sprawy z Antkiem. Dopóki gestapo ma go w ręku, nikt nie jest bezpieczny.
Anastazja wie, że to jest pierwsza zasada konspiracji — odciąć wszystkie nici prowadzące od Antka do grupy i odwrotnie. Niezależnie od przekonania nawet potwierdzonego, czy ktoś sypie, czy nie. Jest to twarde prawo, ale konieczne. Wszyscy się z nim godzą. W tej sytuacji prywatni przyjaciele są dla Antka ostatnią deską ratunku. Góra zgodziła się na próbę okupu, chociaż nie bez oporów. Z warunkiem wyłączenia Leny. Lena znała niektóre kontakty Antka.
„Biedna Lena — myśli Anastazja. — Nawet w ten sposób nie może mu pomóc".
Gabriel przekazał nazwiska osób, które będą pośredniczyły przy wymianie Antka. Wypytywali go szczegółowo. Zgodzili się na Gabriela i matkę Anastazji.
05
ROZDZIAŁ 20
Zaczął się rok szkolny. Żadnych zmian. Lena podaje paczki na Pawiak. Antek ich nie dostaje, ale nikt jej tego nie mówi. To jej zastopuje działanie. Musi ruszać głową, żeby zdobyć pieniądze na żywność. Nabiega się po różnych dziurach, wystoi w ogonku przed więzieniem po sześć, siedem godzin, zanim dobrnie do stołu, za którym siedzi jakiś drań. Przyjmujący paczki uważają ludzi z ogonka za takich samych przestępców, jak ci, dla których są przeinaczone. W dobrze opracowany sposób wyzyskują łaskę dostarczenia więźniowi czterech cebul, pół kilograma kiełbasy, bryłki smalcu i kilku jabłek. Już sam spis produktów zdradza pomysłowość w upokarzaniu rodzin. Na stoliku stoi waga i jeżeli paczka przekroczy nawet o jeden deka przepisowy ciężar, zostaje odrzucona. Następną można podać dopiero za miesiąc.
Krzyki i kobiece lamenty przed obliczem urzędnika więziennego należą do metod wychowawczych. Presja takich scen wywiera Pożądany efekt na świadkach z długiego ogonka. Kilkaset kobiet kona z obawy, zanim nadejdzie ich kolejka nadania paczki dla syna, brata, ojca albo męża, chociaż zawartość przesyłki nie może nic zmienić w ich więziennym losie, zapobiegnie najwyżej szkorbutowi.
Padają jesienne deszcze, droga do stolika tonie w błocie, zmoknięci, zaszargani ludzie odczuwają jeszcze mocniej upokorzenie jałmużny i z tego właśnie powodu nie przenosi się punktu przyjęć pod dach. Lena wraca stamtąd, jakby jeszcze raz uprosiła dla Antka łaskę istnienia. Co miesiąc po sto razy umiera i ożywa przez siedem godzin na deszczu. Przyjęcie kolejnego węzełka dzieli rytm jej tygodni. Następnego dnia po oddaniu paczki promienieje zwycięstwem. Jej optymizm rozwiewa się w miarę spadania kartek z kalendarza. Boi się, że za którymś razem paczka zostanie odrzucona, a to oznacza, że więzień nie żyje lub został wywieziony.
Pośrednik, którego matka wyłowiła w barze, zjawia się co jakiś czas, wypija wermut i powiada, że prowadzi rozmowy. Gabriel twierdzi, że będzie je prowadził do śmierci Antka. Ale pośrednik saim płaci za swój wermut i nikt nie może mu nic zarzucić. Pieniądze dla Antka są zdeponowane u adwokata, który
oe
prowadzi nielegalne, pachnące stryczkiem sprawy. Na tego powiernika zgodziły się obie strony.
O brakujących dwudziestu tysiącach na razie nie ma mowy. Pośrednik jest nastawiony ugodowo, chyba dlatego, że sam ciągle nie może nic uzyskać. I dlatego, że Anastazja mu się podoba. Zaprasza ją bezskutecznie na obiady do drogich lokali, ostatnio obniżył poziom swoich propozycji do kawy w „Swannie"
Gabriel wzrusza ramionami.
— Stawka jest wysoka i liczy się nawet cień nadziei — powiada. — Na kawę możesz iść.
„Gabriel jest gotów przełknąć tę kawę dla Antka — myśli Anastazja. — Ale na razie nie idę na żadną kawę. Po co?"
— Jeżeli mam już pić tę kawę, to muszę wiedzieć, za co — mówi głośno. — Co on wam na razie obiecuje? Nic. A ja, o czym będę z nim mówić? Przystojny staruszek. Ma chyba ze czterdzieści lat. Zdaje się, że go śmieszę, bo nie jestem na tyle sprytna, żeby ukryć, jak mnie nudzi, chociaż wy go potrzebujecie. On uważa, że powinnam z nim chodzić na kawę, skoro jest narń tak bardzo potrzebny. Nie znoszę takich facetów.
— Co ty właściwie widzisz w tych dryblasach w bryczesach? — pyta nagle matka, gdy Gabriel znika w szatni barowej. — Co to za mężczyzna? Dwudziestolatek.
Widelec wypada z ręki Anastazji.
— Jak to: co? — oburza się głośno, zapominając o ostrożności. — To moi koledzy. Przyjaciele. Wierzę im i oni mi ufają. Nigdy nie zostawią mnie w potrzebie. Żaden z nich nie wystawi do wiatru którejś z nas. — Anastazja zastanawia się chwilę. — I nasze drogi się może rozejdą, ale... to jest co innego.
— Dziwne — mówi matka. — Ja w twoim wieku nie chciałam rozmawiać z rówieśnikami. Nawet na spacer bym nie poszła. Nie wychodzi się przecież za mąż za studenta. Jedz kotlet. Dlaczego nie jesz?
— A ja nie chcę wychodzić za mąż — odpowiada Anastazja, rezygnując z dyplomacji. — Ani Lena, nawet Anka. Nie mamy o czym gadać ze starszymi panami. A jeżeli już wyszłabym za mąż, to za kolegę, za przyjaciela. Jakim' przyjacielem może być dla mnie obcy mężczyzna.
Matka patrzy na nią uważnie i wzdycha.
7 Przed godziną „W"
97
- Ale więcej sprytu to mogłabyś mieć. W twoim wieku! Anastazja nie może powstrzymać się od śmiechu. Matka ma rację. Pośrednik powiedział jej dziś w południe:
— Wy to myślicie, że ja niczyim nie ryzykuję, prawda? Kto w Warszawie podejmie się pośrednictwa w rozmowach o tego waszego bohatera? No, kto?
Anastazja znalazła się w defensywie i o to mu chodziło.
„Nawet był dzisiaj sympatyczny — myśli dziewczyna. — Kiedy się uśmiecha, jest sympatyczny. My go chyba wszyscy okropnie bawimy. Uważamy jego sposób zarabiania pieniędzy za obrzydliwy, ale rozmawiamy z nim, bo jest nam potrzebny. On wie o tym i mało sobie z tego robi".
— Powinnaś być dla niego chociaż grzeczna — mówi matka. — Trudno, takie czasy — i wzdycha. — Nikt inny by nam nie pomógł. Nawet za pół miliona. On twierdzi, że Niemcy są rozżarci na Antka jak bestie. Nawet ci esesmani, których dobrze zna i niejedną sprawę już z nimi załatwił, udają głuchych. Rozumiesz? Powiadają, że nie mają w ewidencji więziennej takiego nazwiska.
* * *
Jolka przyniosła kanapki. Bliźniacy . adorujący Ankę zjawili się z adapterem.
„Dlaczego oni się na dodatek identycznie ubierają? — myśli Anastazja. — Człowiek nie może ich nigdy rozpoznać Nawet chodzą rządkiem, jeden za drugim. Ciekawe, czy oni się kiedykolwiek tak pożrą o Ankę, że zagustują w odmiennych kolorach garniturów. Chyba nigdy do tego nie dojdzie. Nie są zdolni do żadnych ludzkich odruchów. Dobre wychowanie zabrania się awanturować. Ale tańczyć z Anką będą musieli jednak osobno. To mi sprawia ulgę".
Bogdan przyprowadza ze sobą chmarę ludzi, których nikt nie zna, ale to jest teraz na porządku dziennym. Sami się rozgoszczą. Jest z nimi mała, krępa dziewczyna, którą Anastazja już gdzieś widziała.
„Aha — przypomina sobie — u Szelestowskich. Nazywa się Wanda. To ta, która ma podejrzanego chłopaka".
Anastazja rozgląda się, czy chłopak przyszedł z Wandą, nie
03
chciałaby go przyjmować w domu, chociaż słowa Gabriela mogły być podyktowane ostrożnością na wyrost.
„Skąd Bogdan ją wytrzasnął? — myśli Anastazja rozdając kanapki. — Może nie wie, że ona chodzi z takim typem, jeżeli ją do mnie przyprowadził. Wszystko jedno, podobała mi się dawno i tylko Gabriel przeszkodził nam w zawarciu znajomości. Wanda dziś jeszcze ładniej wygląda".
— Hm? — mruczy Gabriel za plecami Anastazji. — Widziałaś? Bogdan złowił Wandę?
— Widzę — odpowiada Anastazja cierpko. — Nie udało ci się, co? Nie chciałeś mnie z nią poznać Zabawne, że przyszła sama do imego domu. — Anastazja odwraca się do Gabriela i śmieje mu się w twarz.
— A ja ci nic nie mówiłem o niej! — obraża się Gabriel.
— Ale coś ci się nie podobało.
— Rany boskie» tobie nie można nic powiedzieć! — irytuje się Gabriel. — Widzisz przecież, że Bogdan też przyprowadził ją samą. To ci powinno coś wyjaśnić.
Wanda wita się z Jolką, znają się przez Bogdana. Na twarzy Wandy widać ulgę, że spotkała tu kogoś znajomego. Podstęp się udał, Jolka wytańczy się z Bogdanem na jego własnych urodzinach. Udał się podwójnie. Po dzisiejszym wieczorku Jolka będzie mogła przyprowadzić Bogdana do domu i powiedzieć rodzicom, że poznała go u Anastazji.
— Gdzie wyście się właściwie poznali? — pyta nagle Anastazja. Przychodzi jej do głowy, że Jolka przezornie się z tym nie zdradzała.
— W parku — odpowiada Jolka zaczepnie — W Łazienkach. Już wiesz?
Anastazja wybucha śmiechem, bo Jolka jest speszona przypływem własnej szczerości. Bogdan przyniósł Anastazji świetne nagranie Alexander-jazz, poszukiwane, za którym wszyscy się zabijają. Na drugiej stronie jest „Alleluja''.
— Czy to moje urodziny? — pyta Anastazja, biorąc płytę.
— Moje — odpowiada Bogdan szeptem. — To za Jolkę — i mruga.
Bogdan jest drobny i ruchliwy. Kolibrowaty. Nie wiadomo, co z takim robić. Breloczek do zegarka. I żadnej nadziei, że wyrośnie.
09
Anastazja ściągnęła Lenę na jego urodziny. Lena nie chce tańczyć, ale chociaż posiedzi w towarzystwie. Wszyscy zgodnie uważają, że nie powinna tkwić w domu przy oknie, albo w pokoju Anastazji. Od miesięcy nie mówi o niczym poza sprawą Antka. Dziś jest dużo obcych i Lena będzie musiała się trzymać. Co drugie z nich ma podobne sprawy w domu albo wśród bliskich, ale milczy się o nich przy adapterze. Danka bawi się zawsze razem z nimi; nigdy riie wspominają Staśka.
Anka tkwi między swoimi bliźniakami, we trójkę tworzą wysepkę w starej jadalni Anastazji. Bliźniacy są zgorszeni chmarą obcych łudzi narzuconych im przez Bogdana. Okazują swoje niezadowolenie izolacją. Matka Bogdana jest krawcową, jego ojciec ma zakład fotograficzny przy bocznej uliczce. Wanda i towarzystwo przyholowane przez Bogdana pochodzą z tego samego środowiska. Dlatego bliźniacy w chabrowych garniturach zamarli jak posągi i więżą Ankę między sobą. Anka jest na nich wściekła, patrzy obojętnie w przestrzeń, nie zaszczyca ich ani jednym słowem, ale boi się wstać i dołączyć do zabawy. Wie, że jeżeli się wyłamie, oni jakiegoś dnia w jej własnym domu rzucą zręczne słówko o gościach na wieczorku, który odbył się u Anastazji. Anka chce uniknąć wtajemniczenia rodziców w swoje sprawy. Jest solidarna, trzyma z koleżankami ze szkoły. Kupi milczenie bliźniaków, jeżeli się im teraz podporządkuje. Zgodzi się na ograniczenie swobody wynikającej z klasowych zobowiązań, których respektowania oni milcząco, ale stanowczo od niej żądają.
„Biedna Anka — myśli Anastazja współczująco, — Każdy medal ma dwie strony. Nawet ten, który zapewnia przywileje i czyni życie przyjemnym". Ogarnia ją wściekłość na dwóch błękitnych bałwanów, którzy niszczą Ankę w oczach jej przyjaciół, nie zdając sobie z tego sprawy. Odziedziczony sposób reakcji wobec obcego otoczenia nie pozwala im domyślić się, że Anka przez szkołę i konspirację odeszła od środowiska, poza które oni nigdy nie wykroczą. „Mój Boże — myśli Anastazja — Anka wpadła w złe towarzystwo i już nic jej nie uratuje. Nawet bliźniacy". Tłumi w sobie niechęć, podchodzi do bliźniaków, pełni tu funkcję gospodyni, chociaż to Bogdan jest solenizantem i fundatorem. Rozmawia o niczym z dwoma chłopcami i przygląda się Ance.
„Nie, ona nie jest zaangażowana w stosunku do żadnego —
100
myśli. - - Obaj tracą czas. Chyba że umie to ukryć lepiej niż którakolwiek z nas, a nawet niż to jest w ogóle możliwe".
Gabriel nastawia Alexander-jazz, obejmuje plecy Anastazji obiema rękami. Dziewczyna czuje się przyklejona do niego jak zielona gąsienica do liścia. Nie może się ruszyć, spoza ramion Gabriela niczego nie widzi, nogi zaplątały się o jego długie kończyny. Próbuje się wyrwać, ale nie chce zrobić z siebie widowiska. Walczą więc bezgłośnie i niepostrzeżenie dla tańczących par. Anastazja traci oddech, usiłuje bodaj brzuch od niego od-kleić, słyszy jego drwiący, cichy śmieszek koło ucha, kleszcze na jej plecach zaciskają się skutecznie i konsekwentnie. Bezsilność zamienia się w niej we wściekłość. Rozumie, że Gabriel-prowokuje bliźniaków. Gabriel lubi prowokacje w tej samej mierze, w jakiej Anastazja ich unika. Widać, że on też nie trawi bliźniaków. Anastazja obawia się, że do końca wieczoru Gabriel zrobi więcej nieprzyjemnych rzeczy.
Gabriel zwalnia wreszcie jej plecy z obręczy ramion, cofa się na przepisową odległość. Robi to z tak demonstracyjną ironią, że wszyscy wiedzą już, o co chodzi. Bliźniacy są już też uświadomieni, co sądzić o Anastazji, jej domu, bliższych i dalszych krewnych. Gabriel osiągnął cel.
— Grać można z mądrym — syczy Anastazja. — Głupiego trzeba omijać jak śmierdzące jajko.
Gabriel wzrusza ramionami.
— Obejdziesz się bez Anki — rzuca lekko. — Wszystkim ulży. „Może i tak — myśli Anastazja — ale znam Ankę od małego
dziecka i to samo przywiązanie ciągnie mnie do niej, co do Leny czy Danki. Jesteśmy w jednej szkole i w jednej grupie konspiracyjnej. Czy on nie wie, że to wiąże na śmierć i życie?"
Gabriel udaje, że jej nie zrozumiał, ale siada obok bliźniaków i cały wieczór pracuje niezmordowanie, odrabiając swój żart. Jego układna, grzeczna mina wzbudza współczucie. Gabriel męczy się tak bohatersko, że dwaj chłopcy zapominają nawet o Ance, przestają śledzić każdy jej krok.
Anka dzięki osobistym urokom Gabriela wydobywa się z okrążenia, szaleje teraz w tańcu z kolegami Bogdana.
O ósmej wszyscy się rozchodzą, Gabriel zrzuca marynarkę i wydaje głośne westchnienie ulgi.
101
— Czy ty masz pojęcie, co to za kretyni! — powiada ze zdumieniem, które nie może w nim zgasnąć. — Musiałem im opowiadać, kto kim tu jest, co robi jego ojciec, skąd się wywodzi. Połowy tej ferajny nigdy nie widziałem na oczy. Nie masz wyobrażenia, czego nie nazmyślałem. Portrety szewców, antenatów Bogdana pospadały chyba ze ścian. A teraz pocałuj mnie za to, że byłem grzeczny! — Gabriel nachyla się do Anastazji i pokazuje palcem swój policzek. Patrzą na siebie przez chwilę i oboje Wybuchają śmiechem.
ROZDZIAŁ 21
Minęły dwadzieścia cztery godziny od egzekucji na Piusa. Ła-cinniczka mieszka na wprost kolejnej w ^naszym mieście ściany stracenia. W czasie egzekucji stała do końca przy oknie, za firanką.
— Ja nic innego nie mogę — mówi rwącym się głosem. — Cóż... jestem... czym jestem. Starą nauczycielką. Ale każdy 'W miarę swoich możliwości powinien coś z siebie dać. Kiedyś Przyjdzie godzina rozrachunków i będą potrzebni świadkowie. Będę mogła przysięgać — widziałam. To się będzie kiedyś liczyć.
Anastazja widzi, że ona ciągle tkwi tam, przy tym oknie, chociaż-jak zwykle bez ?????i??i? przyszła na lekcję, i ciągle nie Wie, co się z nią dzieje, mimo że doba minęła od wykonania wy-' roku.
„Zrobiła więcej niż to, na co było ją stać" — myśli dziewczyna 2 podziwem.
— Skazańcy mieli aagipsowane usta i stali pod murem powiązani ze sobą drutem — powtarza stara kobieta cicho, ale z siłą. — Nie wiem, jakim sposobem mnie zauważyli, bo musiałam się dobrze kryć, ale wiem, że mnie zobaczyli, czułam to, widziałam, bo uczepili się wzrokiem mojego balkonu. Chyba lżej umierać w obecności swojego, nawet gdyby to był ktoś jak ja, zupełnie Przypadkowy. Dlatego nie odeszłam, chociaż w pewnej chwili ^robiło mi się słabo i bałam się, że Niemcy też mnie zobaczą, baczną strzelać w okna. Trzymałam się ramy okiennej i powtarzałam sobie, że jeżeli oni mogą tak umierać, ja potrafię ustać ?? nogach i nie mam prawa się bać.
102
Cisza zalega pokój, żadna z dziewcząt się nie porusza, sparaliżowane tą odwagą aż do samozaparcia.
— Ja wam coś przekazuję — odzywa się nagle nauczycielka, jakby się budziła ze swego, dobę trwającego, snu — ważniejszego niż to — i kładzie rękę na wypisach łacińskich. — Horacego można przeczytać, przetłumaczyć w ciągu całego życia, w byle jakiej chwili; to, czego świadkiem byłam wczoraj, jest dokumentem historii. Jest tragicznym drobnym fragmentem żywej historii. Tego kraju. Mojego i waszego. Gdybym ja nie przeżyła wojny, wy będziecie moimi świadkami. Będziecie zeznawać za mnie. Wiem, że świadectwo z przekazu nie ma tej wagi sądowej, co zeznanie świadka naocznego, ale jest nas przy tym stole dużo. Któraś, mam nadzieję, przeżyje. I ta — opowie, gdy zajdzie tego potrzeba.
• • •
Na początku listopada zjawił się znów pośrednik. Rozdrażniony i zaaferowany nie zamawiał nawet swego ulubionego wermutu. Nie b^ło go długo, cały październik, i wszyscy już uznali jego propozycję za jeszcze jeden niewypał.
— Nareszcie złapałem jakiś grunt pod nogami — mówi. — To paskudna sprawa. Chciałem z niej zrezygnować, ale... nie mogę. To wciąga. Jak poker. Rozumie pani? Unikałem zawsze kobiet w. takich interesach, ale ten mogę załatwić tylko przez kobietę.
Matka patrzy na niego znad lady barowej i milczy.
— Mam w Warszawie znajomą jeszcze z Poznania — rzuca mężczyzna beznamiętnie. — Pracuje teraz w gestapo, na Szucha. Ona Dodsunęła mi pewną myśl.
— Jaką? — mówi matka wolno. — Czy to volksdeutschka? Reichsdeutschka?
— Na dobrą sprawę ani to, ani tamto. Po prostu Niemka. Wyszła przed wojną za mąż za polskiego oficera. Służy znów swoim.
— I dobrze, jak zrozumiałam — powiada matka. ,
— Owszem — mówi cierpko mężczyzna. — Jej syn przyjeżdża na urlop za parę dni. Z frontu wschodniego. Matka jak matka, chce uczcić to przyjęciem. Będzie na nim szef wydziału śledczego gestapo do spraw specjalnych. Jedyna okazja. Swoimi zwykłymi drogami nie mogę ruszyć z miejsca. Można by popróbować
103
inaczej, jeżeli... jeżeli pozwoli pani pojechać tara ze mną swojej córce.
— Nie rozumiem — mówi matka jeszcze wolniej — wystarczy! gdy pan sam zrobi mu tę propozycję.
Mężczyzna rusza głową przecząco.
— Niestety, proszę pani. Rzecz w tym, że ja nie mogę zrobić mu żadnej propozycji. Nie ten szczebel. Nawet Frau * Chmielewska, która siedzi przy nim na wszystkich przesłuchaniach, boi się wymówić nazwisko tego więźnia. To taka sprawa i pani sama to wie.
— Tak, zrozumiałam — mówi matka pozornie obojętnym głosem. — Moja córka ma posłużyć za wabia.
— Niezupełnie, proszę pani — stwierdza mężczyzna z ukrytą ironią. — Pani zapomina, że ja tam będę. Ale czego nigdy nie załatwi mężczyzna, może uzyskać dzie\^czyna. Taka dziewczyna, jak pani córka.. Chmielewska proponuje ryzykowną zabawę, ale pomysł jest chytry. Kobiecy. Dobry. Chce przedstawić von Reeklowi narzeczoną skazańca. Młodość i uroda w takich oko-licznościach'mogą zrobić swoje.
— W bandzie pijanych oprawców? Tak?
— I oprawca ma te rzadkie momenty w życiu, proszę pani, gdy jest albo ma fantazję uchodzić za dobroczyńcę. Rzecz w tym żeby mu stworzyć odpowiednią okazję do ekspiacyjnych odruchów, które nie kosztują stanowiska oprawcy.
— A ja mam się zgodzić na to, żeby moja córka więcej stamtąd nie wyszła — mówi matka coraz spokojniej. — Czy tak?
— Wyjdzie. To prywatne mieszkanie.
— Gestapowców i szpiclówki!
— I oprawcy mają swój honor, proszę pani. Swoisty kodeks, o którym pani nie może nic wiedzieć. W tej sprawie musi pani mnie zaufać. Więcej wiem o szpiegach, zdrajcach i oprawcach.
— To bzdura! — wybucha nagle matka. — Nigdy nie wypuszczą z ręki takiej nici, takiego tropu, takiej możliwości w śledztwie, jaką może dać narzeczona więźnia, nawet jeżeli to jest fałszywa narzeczona.
— O fałszerstwie wiem tylko ja i Frau Chmielewska. Ta ko-
* Frau Gmem.) — pani 104
bieta rządzi von Recklein. Wszyscy na Szucha o tym wiedzą. I ja o tym wiem. A to — zupełnie wystarcza.
— Panu! A mnie? A może ktoś otwiera klateczkę także dla pana?
Mężczyzna przy barze spuszcza wzrok.
— Teraz, dziś, wszystko jest otwieraniem i zamykaniem kla-teczek, proszę pani. Pani się tylko zdaje, że pani sama tkwi na zewnątrz tej klateczki. Ta kobieta, Chmielewska, ma władzę. Ma większą władzę, niż ktoś mógłby to podejrzewać. Jeżeli pani córka stamtąd nie wyjdzie, ja też nie wyjdę. A na to, jak się pani domyśla,, ludzie mojego pokroju nie mają najmniejszej ochoty. Czy to pani wystarcza? — dodaje mężczyzna nie kryjąc już swojej ironii.
— Musi wystarczyć — powiada matka sucho po chwili milczenia. — Ale proszę dać mi trochę czasu. Na litość Boga — wybucha znów — nie jestem w stanie tego rozstrzygnąć. A nawet gdybym umiała, nie mogę decydować za swoje dziecko. Pan żąda ode mnie niemożliwego w taki sposób, jakby pan zamawiał kieliszek wermutu.
— Niczego od pani nie żądam — stwierdza mężczyzna ze zmęczeniem — to wy sami żądacie od siebie ofiar przez takie akcje, w jakiej brał udział ten chłopak. Potem nie.ma dla takiego żadnego ratunku. Ciągniecie za sobą innych — glos mężczyzny staje się gniewny i agresywny. — Nawet takich, jak ja. Bo w końcu chcę ryzykować dla tego pani smarkacza! — Podniecenie w nim opada i jego twarz wraca do zwykłego, leciutko ironicznego wyrazu. — Pani sama zdecyduje, czy hańba wejścia do domu szpiclówki warta jest życia jednego waszego bohatera. Ja biorę za takie sprawy tylko pieniądze. Prawda? I pani dlatego między innymi uważa, że mnie nic nie obchodzą te tysiące dzieciaków katowanych po piwnicach Szucha, Pawiaka, Montelupich! Ech, ludzie, ludzie! Honor, zasady, to, co wolno, a czego się nie powinno robić! Gdzież to wszystko jest? No, gdzie? Może pani mi powie? Ja myślę, że jak można coś jeszcze ratować, to każdy sposób jest dobry.
Pośrednik gwałtownym ruchem opuszcza stołek barowy i odchodzi od łady, zostawiając za nią matkę jednej spośród takich smarkaczy. Sprzeczne uczucia miotające tą kobietą nie pozwa-
łoś
łają jej zawrócić człowieka, który zaproponował jeszcze jedno absurdalne wyjście wśród osaczającej wszystkich rzeczywistości t bez wyjścia. Rozsądek jej podpowiada, że żadne próby nie uratują życia chłopcu, walczącemu ze śmiercią w celi Pawiaka, a jednak już wie, że ustąpi, musi ustąpić, bo nie znalazłaby dla siebie łaski we własnych oczach do końca życia. Odchodzący zaś mężczyzna zdaje sobie dobrze sprawę, "że kobieta, z którą rozegrał partię o próbę ratowania skazańca, mającą przynieść mu już nie tylko pieniądze, ale po prostu jedno czyjeś życie, że ta kobieta zadaje sobie w tej chwili pytanie, czy mogłaby liczyć na cudzą matkę, gdyby to jej córka umierała, w więzieniu. I mężczyzna wie, że nie trzeba natychmiast naciskać o odpowiedź, bo na to pytanie musi ona wypaść twierdząco.
— Ależ oczywiście, pojadę tam, mamusiu — mówi Anastazja i widzi udręczone oczy matki, — Czym ty się gryziesz? — dodaje lekko, leciutko. — Poszłabym do diabła na kuliczki, gdyby to mogło cośkolwiek pomóc Antkowi. Nawet za paczki co tydzień czy coś takiego. Co dopiero mówić o szansie wymiany.
Matka nie jest jednak przekonana jej tonem ani zapałem, ponieważ nie może dojść do ładu ze sobą. Zaplątała się w dylemat moralny o tyle bezprzedmiotowy, że od początku rozstrzygnięty. Anastazja marszczy gniewTnie brwi.
— Pięcioletnie dzieci szmuglowały do getta żywność w czasie powstania — mówi. — Trzyletnie przeciskały się przez dziury w murach, bo starsze były za duże, żeby przez nie przeleźć. I wracały tą samą drogą. Nie — dodaje jeszcze gniewniej — co trzecie wracało. Reszta znajdowała śmierć przy przejściach. Nie widziałaś tego? Co tu gadać i roztkliwiać się nad utratą twarzy. Mieszkanie gestapówki! No i co?
— Masz dopiero osiemnaście lat — mówi matka cicho i chowa
wzrok.
__ Mam sto lat — rzuca Anastazja mściwie wobec tego czasu,
który z trzylatków czyni żywicieli rodzin. — Jestem stara jak Matuzalem i za dużo widziałam. Ty — też.
Matka odwraca się bez słowa, bo prawda nie potrzebuje odpowiedzi.
Na dworze pada deszcz. Gabriel ściera sobie mżawkę z twarzy. Ma mokre ręce i głowę. Anastazja uśmiecha się do siebie, bo
106
włosy Gabriela skręcają się tylko od wilgoci i wtedy Gabriel staje się podobny do chłopaczków z obrazów Murilla. Stoją naprzeciwko siebie w przedpokoju, akurat jest przerwa między matematyką a historią.
— Jeżeli tak — mówi Gabriel — to teraz trzeba szybko zakręcić się za resztą pieniędzy. Na razie nie mów jeszcze nic Lenie. Nikomu. Jak będę miał forsę, powiesz, że się znalazła.
Anastazja kiwa głową i wypycha Gabriela za drzwi. Zaraz przyjdzie nauczycielka, a Anastazja i tak wie, jak trzeba postępować z Leną. Od pewnego czasu w ogóle trudno dać sobie z nią radę. Szaleje. Przychodzi po lekcjach, dzwoni po godzinie policyjnej, kilkanaście razy na dzień pyta, czy Anastazja pojedzie do tej kobiety na Szucha, żeby ratować jej Antka.
„Ale dokąd mam pójść? — myśli Anastazja. — Ten człowiek znów zniknął. Można oszaleć. Zniecierpimy się z Leną, jeżeli on się zaraz nie pojawi. Jeszcze trochę i nigdy nie będę chciała Leny oglądać".
* * »
Klasówka z historii. Powtórkowa. Polska Jagiellonów. To już preludium maturalne, chociaż dopiero pierwszy kwartał. Anastazja wypisała sobie na dłoni kluczowe daty, ale myśli tylko o tym, gdzie jest i eo w tej chwili robi Gabriel. Klasówki, w których ma wykazać znajomość dat i chronologicznych faktów historycznych, zawsze wyprowadzają ją z równowagi. Woli problemowe podejście do jakiegokolwiek tematu. Przy analizie można sobie pozwolić na fantazję, własne zdanie. Przy wyliczaniu kolejnych królów z dynastii, ich przewag na polu militarnym i politycznym, nie można przeskoczyć najmniejszej luki pamięci bez obawy obniżenia stopnia.
Anastazja jest podekscytowana, chociaż mają dwie godziny czasu na pisanie. Febrycznie zasmarowuje kartki. Palą ją policzki, jakby miała kilka kresek temperatury.
Na drugiej przerwie zjawia się wreszcie Gabriel, jest spocony i zadyszany. Wciska Anastazji do ręki plik banknotów i zawraca do drzwi, jakby mu się ziemia paliła pod nogami. Dziewczyna czuje, że coś musiało pójść nie tak, jak sobie zaplanował, ale zanim zdążyła otworzyć usta, Gabriel jest już na schodach.
107
::..:'':•:
Anastazja obraca pieniądze w rękach, boi się, że zaraz przyjdzie następny wykładowca i przyłaipie ją w — bądź co bądź — dziwnej sytuacji. Kręci się po przedpokoju, jakby zapomniała, gdzie stoi stara i pakowna szafa, kryjąca niejedną tajemnicę od jej dziecinnych lat. Zawsze traci głowę, gdy ktoś zachowuje się przy niej nerwowo. Zachowanie Gabriela niczego dobrego nie wróży.
— Będę musiał spływać z domu! — woła chłopak ze schodów. — Nie martw się. Na krótko.
Ktoś wchodzi z dołu, jego kroki mijają się z krokami Gabriela. To polonista. Anastazja cofa się szybko i wrzuca pieniądze do szafy. Wraca na swoje miejsce przy stole lekcyjnym zupełnie rozdygotana, przekłada książki przed sobą, nie może sobie uprzytomnić, którą trzeba położyć na polskim. Wyjmuje jedną spod drugiej i znów kładzie fizykę na wierzchu. Lena wyciąga rękę przez stół i podsuwa jej wypisy. Spotykają się w tej chwili oczyma. Lena wie, jak każdy człowiek napięty i wyczulony na jedno, że dzieje się coś, co dotyczy Antka. Hamuje jednak własne nerwy, bo musi odsiedzieć teraz czterdzieści pięć minut i w miarę sił odpowiadać do rzeczy.
„Gdzie Gabriel będzie nocować? — myśli Anastazja. —/Może zadzwoni? Coś się stało? Przeliczył się? To nie dwa górale, które pewnie wkładał sobie do kieszeni przy okazji załatwiania rodzicom jakiejś sprawy. Mój Boże, jego ojciec mógłby nam ofiarować tę sumę. To dla niego akurat tyle znaczy, co pudełko zapałek. Gabriel nigdy nie powie, co myśli o swoich, ale nauczył się z nimi walczyć na własny sposób. To jest jednak wątpliwy sposób. I mam wobec niego opory. Dziwne, że wystąpiły w chwili, gdy pieniądze leżą sobie spokojnie w szafie".
Lena ciągle obserwuje Anastazję i to wytrąca jeszcze bardziej z równowagi. Anastazja wolałaby, żeby nikt nie dowiedział się, w jaki sposób zdobyli brakującą sumę.
„Nareszcie wiem, jak się czuje człowiek podejrzany — myśli niespokojnie. — Gabriel sobie pokpiwa. Trzyma fason. Zrobił to tylko dla Antka czy robił już podobnie w innych zgoła celach? Gabriel nie cierpi na brak floty".
— Wiesz, jak to jest"— mówi Gabriel. — Przy ojcu zawsze mogę coś zarobić. A teraz, nawet bez niego. W handlu liczą się
108
kontakty. Tak samo jak kapitał. I bez forsy zarobisz, jeśli wiesz, z kim gadać. Zwłaszcza gdy ludzie ciebie znają i wiedzą, z kim mówią.
— Bogurodzica dziewica, Bogiem slawiena, Maryia... Zyszczy nam, spuści nam! Kirie eleison...
To Danka robi .rozbiór gramatyczno-logiczny „Bogurodzicy".
W myśli Anastazji wpadają poszczególne słowa starego hymnu, mieszają się w wyobraźni z pieniędzmi spoczywającymi w szafie, z naładowaną jakimś towarem rikszą Antka, z odgłosem niespokojnych kroków Gabriela zbiegającego po schodach, z brakiem wieści od pośrednika, z pytającym spojrzeniem Leny, które nie schodzi z twarzy Anastazji.
„Mój Boże — myśli Anastazja — to wszystko jest absurdalne. »Bogurodzica« i ukradzione dwadzieścia tysięcy w szafie. Coś niedobrego dzieje się z nami wszystkimi".
Gabriel nie zjawia się następnego dnia. Teraz znikli obaj, ten, co ma wziąć pieniądze, i ten, co je dostarczył. Dzwoni ojciec Gabriela i pyta, czy syn był u Anastazji w ostatnich dniach.
„Czuję się jak przestępca" — myśli Anastazja i jednocześnie odpowiada, że nie widziała Gabriela od trzech dni.
Dzwoni Mała Pani. Odprawa. Anastazja wie, że teraz trzeba się uspokoić. Majora trudno wprowadzić w błąd. Zna swoich ludzi na wylot i zaraz wszystko wywęszy.
— Coś nie w porządku? — pyta od pierwszego spojrzenia.
Anastazja boi się takiego pytania. Major nie znosi, gdy jego łączniczki mieszają sprawy osobiste ze sprawami konspiracji. A sprawa Antka jest właśnie na pół prywatna, chociaż to, co robią z Leną i Gabrielem, czynią z przyjaźni starej jak świat, chociażby to nie miało ani rąk, ani nóg i tylko jedną szansę powodzenia na sto. Ale major nie toleruje działań ze straconych pozycji i ma rację nie tylko ze swego punktu widzenia. Bezpieczeństwo innych jest obowiązkiem pierwszoplanowym.
Arno nie ma jednak czasu przyglądać się łączniczkom. Przynosi wiadomość, że przed kwadransem rozwalili kilkudziesięciu więźniów z Pawiaka na rogu Świętokrzyskiej i Nowego Światu. Nowy Świat za ich plecami, tuż obok. Kurczą się odstępy między publicznymi manifestacjami terroru. Odprawa ciągnie się jak pogrzeb, nawet Arno stracił sprężystość działania. Anastazja bez
109
przerwy myśli, czy Antek był między straconymi, nie ma odwagi spojrzeć na Lenę.
— Nie będę dłużej prowadził odprawy — mówi Arno nagle. — Wydaje mi się, że rozpoznałem kogoś między prowadzonymi. To mi nie daje spokoju. Ta identyfikacja ma dla nas duże znaczenie. Chociaż, mogło mi się tylko zdawać. Ledwo zdołałem rzucić okiem. Obstawa była gestapowska. To rzadkie. Nie chciałem zwrócić na siebie uwagi. Często gubimy czyjś ślad i to nam utrudnia robotę. Może trafiłem na ważny i dawno przez nas stracony trop. Przypadkowo. Zdarzają się takie zbiegi okoliczności.
Major schyla głowę i patrzy na zegarek, cień pada na jego twarz i wydobywa zmianę rysów. Identyfikacje — kosztują. Nawet jego.
Już ciemno na dworze. Anastazja narzuca na siebie płaszcz. Być może na murach wiszą już plakaty. Przez chwilę nie może znaleźć latarki. Na ulicach pustawo. Anastazja biegnie do rogu Brackiej, oświetla ściany, deszcz spływa po jej twarzy, zapomniała beretu. Na Brackiej nie ma nic. Skręca w Aleje. Same stare obwieszczenia. W domu otrzepuje się jak zmoczony pies. Mokre strąki włosów przylepiły się do policzków.
— Co się stało? -— pyta matka za plecami dziewczyny. Jej głos skacze, jakby ktoś naciskał klawisze instrumentu.
— Nic. Jeszcze nic — mówi Anastazja.
Odprężenie na twarzy matki jest tak widoczne, jakby wszystkie mięśnie opadły w dół.
— Był nasz pośrednik — mówi matka. — Musisz się przygotować na sobotę. O ósmej.
— A policyjna godzina? Jak wrócę?
— Dostaniesz przepustkę — mówi matka i odwraca wzrok od twarzy córki.
ITOZDZIAŁ 22
Gabriel nocuje u Bogdana. Dogadali się ze sobą od tych urodzin u Anastazji. Bogdan kończy handlówkę. Łażą gdzieś razem. Muszą się często widywać, bo Gabriel wie o nim więcej niż Jolka.
— Wiesz, gdzie ojciec Bogdana ma ten zakład fotograficzny? — mówi Gabriel. — Na Freta. — I pokazuje jej zdjęcia zrobione
110
przez Bogdana. — Zdolny, nie? To nie są tylko zwykłe fotografie. Widzisz? W tym jest jakaś ambicja artystyczna.
— Ee, tam — mruczy Anastazja — fotografia jest martwa. Fotografią nic nie można pokazać.
— Nie wiem — zamyśla się Gabriel. — A może będzie nią można coś pokazać? Kiedyś. Chcesz? Zaprowadzę cię do nich. To fajni ludzie. Bogdan narobi ci zdjęć. A la gwiazda filmowa. Z lisem albo w kolczykach. Ma całą rekwizytornię. Czego sobie klient życzy? Może być turecki szal — Gabriel śmieje się, ściąga serwetę ze stołu i zarzuca ją sobie na ramiona. Pozuje przed lustrem w szafie. — To dobra myśl — mówi. — Nie? Dasz mi taką fotografię. Nagie ramiona i lis. Co?!
— Jakie nagie? A gdzie ja mam taką suknię? Marzenia!
— E tam, suknia — pogwizduje Gabriel — bierze się prześcieradło. Bogdan mi to demonstrował. Na modelu. Występowałem w charakterze asystenta do zdjęć. W kitlu. Nie z tej ziemi zabawa. Człowiek zarabia na życie pstrykaniem. Całkiem niezłe życie — wzdycha Gabriel.
— Co ty mi tu gadasz — oburza się Anastazja. — Mamy kupę zmartwień. I ta... wizyta. Jesteś zawsze w dobrym humorze.
Gabriel nachyla się nad Anastazją.
— No, mały deszczyk czy duża burza? — mówi z ustami przy jej uchu.
— Jesteś idiota! — woła Anastazja. — W domu nie możesz się pokazać, mam przed sobą spacer na Szucha, a ty zdmuchujesz mi z ucha włosy!
— Ee tam, zaraz: nie mogę się pokazać — powiada Gabriel i wzrusza ramionami. — Niebo się po prostu musi przetrzeć. To był jakiś kiepski dzień. Najpierw nawaliła mi riksza Antka, ten stary grat. A może za dużo na nią władowałem. Nie chciało mi się dziesięć razy obracać. Wszystko razem za długo trwało. Jeden transporcik trzeba było podrzucić do kumpla. Daleko. Ojciec się zaniepokoił, czy Niemcy mnie nie nakryli. Zadzwonił do magazyniera. Nigdy nie sprawdza, co biorę z magazynu. Daję mu tylko forsę. Nie można wystawiać kwitów. Przyczepił się tego dnia do magazyniera. Ja mu zawsze coś odpalam, ale stary tak się przyczepił, że magazynier nie mógł wybrnąć. Fater pojechał wieczorkiem sam i przycisnął go jeszcze mocniej. I... klapa. Ojciec
?
jest leniwy, na trzeci dzień już by zapomniał, ile zainkasował, ile towaru wydali mi z magazynu. Mała rozbieżność. Zawsze myśli, że coś pokręcił. Teraz nie można prowadzić porządnych książek. Kontrola, i leży. Ma zawsze lewy towar. Wielkie miasto Łowicz! Powścieka się i przestanie. Syn też musi żyć, nie?
„On niczego nie rozumie — myśli Anastazja z niechęcią. — Wziął sobie należną mu część. Uważa — i tak za małą".
— Traeba się bronić — mówi Gabriel. — No nie? — Bierze jabłko ze stołu i obgryza je beztrosko. — Przecież to wszystko jedno. Ojciec i tak odda mi kiedyś swoje interesy — mówi nagle poważnie i ze zmęczeniem. — Biorę procent. Trochę na
..wyrost. Jutro do niego zadzwonię. Zbadam teren. Jest jak syfon z wodą sodową. Wyszumi. W gruncie rzeczy rozumie, że ja też muszę żyć. U Bogdana zresztą zupełnie dobrze mi się żyje. Za asystenta.
— Wolałabym, żebyś asystował przy zdjęciach do kenkarty — mówi Anastazja zgryźliwie.
— Ależ to nudne, dziewczyno! — wykrzykuje Gabriel i patrzy na nią rozbawiony. — No, uspokój się. Tam nie przychodzą takie ładne dziewczyny, jak ty.
„Bardzo wierzę, że fotografie paszportowe są nudne — myśli Anastazja. — Ten Bogdan przestaje mi się podobać".
— Nie było żadnych plakatów? — pyta. — Dziś nie wychodziłam jeszcze z domu, martwię się, czy zdążymy do soboty.
— Wezmą trochę na wstrzymanie po rozwałce przy Świętokrzyskiej — mówi Gabriel z przekonaniem. — Wybelstwili się, Piusa, zaraz potem Świętokrzyska. Nie bój się. I tak za długo go trzymają. Coś w tym jest.
„Najgorsze, że nie wiemy, co — myśli Anastazja. — Do dziś ^ nie dotarliśmy do niego z żadnym grypsem. Nie przesłał do nikogo ani jednego słowa. Tylko na gębę, przez osoby trzecie. Nikt nie ma pewności, że to są prawdziwe wiadomości. Ludzie już zrobili sobie z tego dochodowy interes. Mówią to, czego rodzina oczekuje, i biorą pieniądze. Nie ma grypsu, nie ma dowodu. Rodziny płacą za najdziksze rzeczy. Zupełnie niemożliwe, bez pokrycia. Matka Antka wysupłała się już do ostatniego grosza".
— Lena zaczęła chodzić do kościoła — mówi Anastazja — wiesz? Wstępuje do Świętego Aleksandra po lekcjach.
112
Gabriel wzrusza ramionami.
— W sobotę nie przyjdę — mówi. — Niech ten gładki drań jedzie z tobą do szkopów. Jeszcze bym nie wytrzymał i palnął go w zęby.
* * *
„Może bym się napiła octu?".;— myśli Anastazja. Ale Lena mówi, że to trzeba powtarzać miesiącami, żeby porządnie zblednąć, osiągnąć jakiś efekt. Anastazji zależy na ratowaniu Antka, ale wie, że nie potrafi wejść w skórę Leny. Nikt nie potrafi znaleźć się w położeniu drugiego człowieka, którego spotkało prawdziwe nieszczęście. Lena znacznie lepiej broniłaby sprawy Antka. Anastazja ostatnio dobrze wygląda. Matka trochę lepiej zarabia. Nauczyła się trzymać w barze własną wódkę. Anastazja się odjadła. Nie wie, czy potrafi być na tyle przekonująco załamana, żeby poruszyć von Reckla. „To zadziwiające — myśli — jak najmniejsza nielegalność odbija się na stanie masła w kredensie. Teraz bez handlowania czymkolwiek'nie można przeżyć, a matka w ogóle nie lubi krętactw".
Anastazja od rana nie może pozbyć się Leny. Lena pożyczyła jej swoje najlepsze pantofle i nie wiadomo, co jeszcze by na nią włqżyła. To denerwujące. Matka, ona zawsze wie, co robić. Wzięła sobie drugą zmianę w barze, żeby nie mówić, kiedy nie ma o czym. Wystarczy, że trzeba będzie jechać przez całe śródmieście w niemieckim samochodzie, usiąść z nimi w jednym pokoju i traktować ich jak ludzi. Anastazja jest pewna, że nałyka się wstydu na próżno.
Samochód czeka za drugim rogiem i Anastazja błogosławi teraz wieczór i policyjną godzinę. Mało kto mógłby ją zauważyć. Już prawdziwe chłody, mimo to dziewczyna czuje się tak, jakby ją oblewano wrzątkiem. Dopiero we wnętrzu samochodu, dobrze ukryta, uspokaja się. Przed chwilą miała chęć skoczyć do tyłu i zmykać jak zając środkiem ulicy. Ale trwało to tylko sekundę, zanim szofer nie zatrzasnął drzwiczek. Niemiec jest w mundurze i chociaż nie widzi jego twarzy, z której i tak nic by nie można wyczytać, jest pewna, że zauważył jej rozterkę i bawi się tym świetnie. Niemiec wali przez miasto setką i nawet wyskoczyć by nie można.
Przed godziną „W"
113
„Owszem, tak — myśli Anastazja. — Zawsze jest do wyboru to ostatnie". Ta myśl sprawia jej ulgę. Jest panią swego życia, chociaż znajduje się w takich rękach.
Mężczyzna siedzący obok kładzie jej dłoń na ramieniu.
— No, już lepiej? — mówi łagodnie. — Przeszło? — I uśmiecha się do niej w półmroku. Zgadł, że Anastazję najwięcej dręczy jazda tym samochodem. To jest wielka czarna limuzyna i na bewno należy do jakiejś fiszy. Zwykli Niemcy nie jeżdżą takimi samochodami. Szofer jest też elegancki. Wygląda jak Erich von ^troheim.
— Tak jest bezpieczniej — imówi mężczyzna półgłosem — dla ^ias obojga. Nie trzeba wystawiać żadnej przepustki Zostawiać śladów. Nikt nas nie zatrzyma. Tak poradziła mi Chmielewska.
Anastazja pierwszy raz czuje do swego towarzysza cień przyjaźni.
„Chyba mogłabym go nawet polubić — myśli. — Albo to jest
przyjaźń z asekuracji. Co bym teraz bez niego zrobiła?" Nie
^noże się jednak opędzić podejrzeniu, że jej towarzysz dobrze
oblicza swoje okolicznościowe atuty. Ma właśnie nadzieję zarobić
dzisiaj na' tę przyjaźń.
Dojeżdżają do bunkrów ale"i Szucha. Między nimi ulica zasta-Viona kozłami z kolczastego drutu. Potrójnym zasiekiem. Wartownik zatrzymuje wóz. Szofer wysiada z samochodu, mówi mu ^:aś na ucho. Żadnego legitymowania. Wjeżdżają. Anastazja wie, ^e tutaj nie mogłaby się już ratować skokiem z samochodu, szofer ^est u siebie i jedzie prawie spacerkiem, ale utrata dalszej części Volności nie jest już dla niej taka dotkliwa. Notuje w pamięci \vygląd ulicy. To jedyna w życiu okazja, żeby zapamiętać rozmieszczenie wart, bunkrów i zasieków. Tylko domy mieszkalne ^ą wolne od ochrony. Po stopniu zabezpieczenia budynków rozpoznaje ich znaczenie. Kto tu wjeżdża, przeważnie już nie wraca ^do miasta. Nigdy nie wiadomo, do czego przypadkowo przez nią zebrane informacje mogą się przydać.
Zatrzymują się przed jakąś kamienicą, budowaną świeżo przed \vojną. Kiedyś, dawno, w innym życiu jej i tego miasta, -to była ^droga dzielnica, Niemcy wiedzieli, gdzie się urządzić. Samochód odjeżdża. Anastazja i jej towarzysz stoją samotnie na chodniku. ¦^Przypadkowi, nieliczni przechodnie to inni ludzie. Noszą zielone
hu
albo czarne mundury, brązowe koszule. Ta jedna ulica to miasto W mieście. Anastazję przytłacza uczucie obcości.
— No, teraz trzymaj się — mówi mężczyzna obok niej. — I dobrze uważaj, co robisz, co mówisz. Będę tłumaczył, ale nigdy nie wiadomo, kto poza Chmielewską i jej synem będzie rozumiał po polsku.
„Powiedział mi »ty«" —^myśli Anastazja. To było jej potrzebne. Jest nareszcie na swoim miejscu i on — na swoim. Lata, które ich dzielą, stały się sprzymierzeńceim. To bezpieczne uczucie. ___
ROZDZIAŁ 23
— Pani zdaje maturę? — mówi młody człowiek. — Chyba pani nie pracuje, zgadłem? — Uśmiecha się porozumiewawczo, nachyla się ku Anastazji intymnie. Tak jakby mówił: „My dwoje jesteśmy tu inni, prawda?" Przysuwa kieliszek na wysokiej nóżce. — Coś słodkiego czy reńskie?
— Johann — powiada jego matka z naciskiem — może ona woli cytrynadę. Pani z pewnością nie pija wina. — Odwraca się do Anastazji i obrzuca ją spojrzeniem od stóp do głowy, nie kryjąc kobiecego krytycyzmu spojrzenia. — Jest pani jeszcze bardzo młoda — mówi wreszcie — i... ładna. Co? Johann? — Jej śmiech zmienia barwę. Staje się ostry jak brzeg cienkiego szkła. W tym komplemencie kryje się także nagana. „I po co ci te historie ze strzelaniem? Patriotyzm. Fabrykowanie męczenników. Po co się w to mieszasz?"
— Moja matka jest niemożliwa — mówi Johann półgłosem, gdy Frau Chmielewska odchodzi do swoich esesmanów. — Ci czarni przewrócili jej w głowie. Stanowisko przy von P.ecklu. Gdyby nie pani, dawno zwiałbym z tego przyjęcia. Nie mogę patrzeć na tego bufona.
„Skąd oni mówią tak po polsku? — myśli Anastazja. — Ten chłopak i ona. Mówią ???, jak ja i każdy Polak".
Zwracają się do niej stale po polsku, chcą jej w ten sposób okazać uprzejmość. Przekonać — jeżeli ma jakieś obawy — że znajduje się po prostu na przyjęciu.
Nieprawdopodobna świetność nakryć i szkła. Bogactwo tego
115
X
mieszkania. Te przedmioty musiały zostać zrabowane z wielkich polskich domów. Posiadają wartość, jeżeli nie muzealną, to w każdym razie rodową. Syn pani Chmielewskiej jest w cywilu i pozuje na liberała. Siedzi obok dziewczyny w wygodnym klubie. Między nimi niski stolik. Von Recki i jego świta trzymają się w innej części pokoju. Tam bryluje Frau Chmielewska. Nie ma więcej kobiet. Frau Chmielewska nie lubi konkurencji, chce być gwiazdą wśród swoich. Mimo że minęła czterdziestkę, jest przystojna i bardzo interesująca.
— Nie dowiedziałem się, czy pani studiuje, czy jeszcze szkoła?... — mówi jakiś głos obok Anastazji.
„Aha, to ten jej syn" — przypomina sobie dziewczyna, jakby nie siedzieli od godziny o metr od siebie. Oboje wiedzą, że nie ma w tym kraju ani uniwersytetów, ani matur. I oboje wiedzą, że wszyscy się uczą.
— Zrobię w tym roku maturę — odpowiada Anastazja.
. Syn pani Chmielewskiej marszczy brwi. Rozgląda się dyskretnie naokoło siebie, ale gestapowcy są zajęci rozmową.
— Ciszej — mówi o ton chłodniej. Już nie jest z Anastazją w najlepszym porozumieniu na świecie. — Ktoś z nich może nas usłyszeć. Nie sądziłem, że pani jest taka... odważna.
„Nie spodobało ci się — myśli Anastazja. — A czym są twoje pytania? Dobra zabawa, straszyć kogoś, kto nie może się'bronić".
— Urodziłem się w Polsce, wie pani? — mówi Johann, jakby już nie pamiętał o małym nieporozumieniu albo docenił charakter dziewczyny. — Mój ojciec był polskim majorem. Panią to dziwi, prawda? Zginął w kampanii wrześniowej — dodaje niedbale.
Chłopak w znienawidzonym mundurze ofiarowuje jej teraz swoją przyjaźń. Zechciał sobie nawet przypomnieć, kim był. Na chwilę. Dla zjednania sobie dziewczyny, która mu się podoba.
„Panuj nad twarzą — ostrzega się w duchu Anastazja. — Major Chmielewski poległ. Jego syna spotka prawdopodobnie to samo. Tyle że na innym froncie. Ale to będzie dla jmnie wyrównanie rachunku za naszego oficera".
— Ach — uśmiecha się młody Johann — matka zadziałała. Wie pani, po urlopie jadę już do Francji. Nie wracam na front wschodni. Cieszę się, że zobaczę Paryż. Prawda? To uroczy kraj.
??
„No więc, na razie nie dostaniesz po skórze — myśli Anastazja. — Chociaż tak nędznie zdradziłeś własnego ojca".
Johann nalewa znów wina. Matka grozi mu palcem spośród swoich esesmanów. Anastazja mogłaby się tu czuć jak u cioci na imieninach, gdyby nie czarne mundury, dobiegające obce słowa. I wie, że Frau Chmielewskiej właśnie chodzi o stworzenie jej takiego złudzenia. Nie może tylko rozszyfrować, po co.-Eses-mani ^otaczają tę kobietę ścisłym kołem. Zbyt ścisłym. To coś więcej niż wspólne miejsce pracy. To zażyłość. Poufna. Chmielewska rozmawia z nimi, ale wszystko widzi. Nte spuszcza oka z syna i dziewczyny, nawet gdy nie patrzy na nich bezpośrednio. Jest czujna i wiecznie napięta.
„Chyba już nigdy się tego nie pozbędziesz — myśli Anastazja zimno. — Zawodowy nawyk. Kiedyś będziesz uciekać i poznasz jeszcze, co to jest czujność ściganego, tak jak teraz świetnie umiesz tropić. Nigdzie już nie znajdziesz spokoju. Jesteś im potrzebna tylko w Polsce. Na pewno pamiętają, że byłaś Chmielewską. Twój syn jest tylko pół-Niemcem i ci czarni przypomną sobie o tym, jak będzie trzeba".
— Matka stara się o przywrócenie panieńskiego nazwiska — mówi Johann obok Anastazji. — Frau Chmielewski to zabawne, prawda? Mnie to mniej przeszkadza. Ja zostanę w Poznaniu. Po wojnie. Tam będzie można nazywać się Chmielewskim nawet po zwycięstwie. Zresztą nieodmienność nazwiska w przypadkach jest mniej śmieszna, gdy mówi się do mężczyzny. — Johann uśmiecha się do dziewczyny, promieniuje zadowoleniem z siebie. — Moja matka jest bardziej Niemką niż ci tu — ruchem głowy wskazuje gestapowców i wzrusza ramionami. — Taka zostanie. Mógłbym się urządzić w Berlinie. Gdziekolwiek. W Paryżu, w Brukseli. Kawał świata do nas należy. To przyjemnie, prawda? Być Niemcem. Matka ma niewątpliwie rację. Ale ja — lubię Poznań. Spędziłem tam dzieciństwo. Człowiek ma swoje sentymenty. Dobrze się czuję w Poznaniu. Ci jej przyjaciele — powtarza z ledwo dostrzegalnym lekceważeniem — są dla mnie zbyt niemieccy. Ale zadowalają jej ambicję. Niech sobie ich ma. Co mnie to może szkodzić. Matka już ma swoje życie. Ja się kiedyś ożenię z Polką. Nie, z poznanianką.
Anastazja wypiła sporo reńskiego, ale wcale go nie czuje. Oczy
117
ma otwarte, jakby ktoś wstawił w nie zapałki. Nieustający monolog młodego Niemca wprawia ją zresztą w osłupienie. Nigdy dotąd nie miała okazji rozmawiać z Niemcem. Nie wyobrażała sobie, że to, co cała Polska uważa za propagandę Goebbelsa, może stać się czyimś tak doskonale skopiowanym, osobistym sądem o świecie. Ten chłopak wybiera się po wojnie do Poznania. W rok po Stalingradzie mówi o możliwościach wyboru Paryżów, Brukseli, Sztokholmów. Żeni się z poznanianką, kończy swoje przerwane studia prawnicze. A przedtem nie będzie go na froncie zachodnim, gdzie pewnego dnia wylądują alianci. Anastazja ma tylko osiemnaście lat, a przecież wydaje jej się, że prócz niej i człowieka, który ją tu przyprowadził, nie ma tu nikogo zdającego sobie sprawę z sytuacji własnej, Niemiec i świata, jakby należało tego oczekiwać po ich wieku, stanowiskach i władzy.
— Reńskie? — pyta Johann.
— Tak — mówi dziewczyna mechanicznie. — Tak. Wszystko jedno.
— Może się pani napije kawy? — pyta Frau Chmielewska. Stoi nad stolikiem, nawet nie zauważyli z Johannem, kiedy
podeszła. Anastazja dlatego, że ten nie wyglądający w końcu na durnia chłopak może zafascynować, postawić świat na głowie, zatrzymać obieg planet, zgasić słońce — wszystko może, bo został Niemcem. Anastazja podnosi wzrok i widzi, że gdzieś prysnę-ło brylowanie" tej kobiety. Jest niespokojna, może teraz żałuje swego kroku.
„Zawiodłam ją — myśli Anastazja. — Nie jestem obrazem tragedii i nie udało jej się zainteresować mną tego gestapowca albo Johann za żywo ze mną rozmawia".
— Johann jest panią zajęty — mówi' Chmielewska nagle, jakby odgadła myśli dziewczyny. Wybucha przykrym śmiechem i zwraca się do syna. — Johann, straciłeś głowę! Nicht wahr? *
Anastazja chwyta ostrzegawcze spojrzenie swego opiekuna. Ci ludzie są już pijani, ich głosy stały się wyraźniejsze, przenikliwiej brzęczą szkła kieliszków. Esesmani koło von Reckla porozpinali kołnierze. Synowi Frau Chmielewskiej wolno zabawić się
* Nicht wahr? (niem.) — nieprawdaż? 118
z polską dziewczyną przez dwie godziny, w żadnym wypadku nie wolno mu się nią zająć. Dlatego Frau Chmielewska chce skończyć* tę nużącą już farsę. Przypomina sobie o interesie. .Skłania von Reckla do przerwania rozmowy z kolegami. Gestapowiec w randze pułkownika przenosi wodniste, a przecież przenikliwe spojrzenie w stronę Anastazji. Dziewczyna wie, że szef, koło którego ci ludzie tutaj tłoczą się bałwochwalczo, nareszcie ją zobaczył, zechciał dostrzec. Nie czuje strachu, ale ogarnia ją napięcie, jak bywało nieraz na ulicach, gdy ni stąd, ni zowąd nadchodziło ostrzeżenie, jakieś nieznaczne manewry wacht czy nerwowość przechodniów, daleki strzał, przejeżdżająca buda, zmierzająca pozornie w swoim kierunku, w celu wiadomym tylko kierowcy. Tak, to jest to samo. Wszyscy nagle przestają jeść i pić, cichną rozmowy. Pryska nastrój towarzyskiego przyjęcia. Johann nie wie, po co matka sprowadziła tutaj dziewczynę, nauczył się dawno nie wtrącać do jej spraw, ale coś zaczyna mu się nie podobać. Chce rozładować ciszę, wyciąga kieliszek do szefa swojej matki, uśmiecha się idiotycznie. Frau Chmielewska mówi coś dużo i szybko do von Reckla. Anastazja nie chwyta sensu zdań. Jej syn chce koniecznie wejść w ten dialog, kobieta odwraca się do chłopca, na jej twarzy odbija się pasja. — Still! Du, Idiot! Still! *
To było jak trzask pejcza. Johann jest wytresowany i rozumie tę mowę. Został celowo wplątany w jedną z okropnych spraw matki i zaczyna to pojmować. Cofa się w głąb fotela, zapada między poręcze. Stawia machinalnie niepotrzebny kieliszek i patrzy na Anastazję uporczywym spojrzeniem przebudzonego. W matce nie ma już uprzejmej pani domu. Johann dobrze zna jej drugie życie, tamtą twarz i sposób, w jaki musi się zachowywać, aby utrzymać władzę w cieniu władzy, z widokami na jawną karierę. Młody szczeniak tylko z połową krwi niemieckiej ma szacunek dla tych ambicji, po które sam nie może sięgać. To uczucie jest teraz wypisane na jego twarzy.
Von Recki nieuważnie słucha Frau Chmielewskiej, ale Anastazja wie, że to jest tylko pozór, przeznaczony na użytek otoczenia. Manewr zabezpieczający. Nieostrożny gest czy słowo zgu-
* Still! Du, Idiot! Still! (niem.) — cicho! Ty idioto! Cicho!
110
biło już większych niż von Recki. To ta kobieta jest graczem dużej klasy, a jednak ona też boi się tego człowieka w mundurze, dobrodusznie teraz uśmiechniętego i pełnego towarzyskiej dystrakcji. Oczy Niemca przesuwają się niedbale po przedmiotach ustawionych w pokoju, a przecież Anastazja dalej czuje je na sobie. Będzie już na zawsze wiedzieć, że prawdziwy strach to nie ten, gdy człowiek dzwoni zębami, a plecy oblewają się potem. I nie ten, który odbiera władzę nogom. To ten, gdy człowiek panuje nad sobą całkowicie, ale wie, że stoi wobec losu. Nawet może myśleć i myśli, co się z nim stanie, i wcale go to nie dotyczy, jakby chodziło o kogoś innego.
— Na ja, Banditen * — mówi Niemiec prowokacyjnie głośno. — Frau Chmielewski twierdzi, że mamy tu narzeczoną bandyty — zwraca się do swoich i wybucha gromkim śmiechem podchmielonego, ale jest to mężczyzna, który nie upija się nigdy. — Powiedzcie, moi drodzy, Frau Chmielewski, że jest odważna — rzuca jeszcze. — Bardzo odważna. I... lubi dowcipy. Zbyt dobre dowcipy. Bez dobrego dowcipu nie ma jednak dobrej zabawy. I za to wszyscy lubimy Frau Chmielewski, nicht wahr, moi drodzy? — Uśmiecha się wieloznacznie i odwraca plecami do dziewczyny, wdaje się w rozmowę z jakimś rasowym, wyprostowanym jak struna z nadmiaru szacunku, kapitanem SS. Trzaska napięta nić, wybuchają gorliwe śmiechy i głośne rozmowy. Anastazja przestała istnieć dla von Reckla. Obwieścił wszystkim głośno, że nie ma jej tutaj, i to zostało przyjęte do wiadomości.
— Wysłuchał Chmielewskiej — rzuca pośrednik Anastazji w dogodnej chwili zemocjonowanym głosem. — Usłyszał nazwisko tego pani przyjaciela i nic się nie stało. Mnie tylko o to 'chodziło. Niczego więcej nie można się było spodziewać.
Młody entuzjasta wielkich Niemiec zupełnie stracił rezon. Nie nalewa już Anastazji reńskiego i przestał snuć przed nią wizje swego przeszłego i przyszłego życia.
— Ja nie wiedziałem, że pani ma kogoś w celi śmierci — bełkocze. — Przepraszam. Ja może... nie tak...
„Biedny idiota — myśli Anastazja. — Tyle się napracował. Ratował się wobec Polki swoim ojcem. I wszystko na próżno".
* Na ja, Banditen (niem.) — no tak, bandyci.
120
Frau Chmielewska odchodzi od stołu i dzwoni po samochód. Dla dwojga Polaków to sygnał do odjazdu. Nie są tu więcej potrzebni, ich pozostanie tutaj byłoby nawet nieostrożne. Ta kobieta — Anastazja musi to przyznać mimo odrazy, jaką w niej tamta budzi — wie, co trzeba robić i w jakiej chwili. Von Recki dowiedział się tyle, ile chciała. Uważa, że teraz nie trzeba go więcej drażnić, podniecać, zwłaszcza przy dużych ilościach alkoholu.
— Będzie jakaś odpowiedź? *¦— pyta towarzysz Anastazji w przedpokoju.
Frau Chmielewska ogląda się za siebie — w popłochu.
— Czy nie dosyć na dzisiaj? — mówi. — Po co tyle pytać? Nie wiem. Nic nie wiem. I nie chcę wiedzieć! — dodaje z rozdrażnieniem.
Mężczyzna odwraca się flegmatycznie do wyjścia, cień ironii w spojrzeniu.
— Na ja — rzuca Frau Chmielewska pojednawczo — jakoś cię znajdę.
Dziwnie jedzie się po własnym mieście, którego nocy nie oglądało się przez cztery lata. Mężczyzna i dziewczyna nic do siebie nie mówią. On rozegrał swoją partię i wyprowadził ją stamtąd, ale ma dosyć na długo.
Matka czeka na Anastazję, łóżko jest nie posłane. Jest ubrana, jakby miała zaraz iść na dyżur do baru. Na nogach ma nawet pantofle wyjściowe. W ciszy Anastazja słyszy stuk jej obcasów, gdy matka do niej podchodzi. Wybijają wszystkie sekundy nocnego oczekiwania. Pali się karbidówka, czarne rolety z papieru zaciemniają okna.
—_Idź spać — mówi matka. — I nie wstawaj jutro przed
dziesiątą. Tylko tyle.
ROZDZJAL 24
„Co za rozkosz nie zrywać się o szarówce — myśli Anastazja. Wysuwa jedną nogę spod kołdry, odrywa głowę od poduszki i znów zapada w pościel. Walczy z ciepłem. — Pójdę na trzecią lekcję. Dziś komplety u Anki".
121
O dziewiątej nie może już wyleżeć. Nawyk całych lat wstawania o jednej godzinie nie daje zasnąć. Trafia na przerwę między lekcjami.
— Oni znów się odezwali — mówi Jolka niespokojnie i szuka reakcji na twarzy Anastazji.
„Do diabła z takim życiem! — myśli Anastazja. — Czego znów od niej chcą?".
— Chyba nic — mówi Jolka z wahaniem. Namyśla się chwilę. — Sprawdzali, czy dalej mieszkam pod tym samym adresem. Telefonowali.
„Terrorystyczne zagranie" — myśli Anastazja.
— Teraz chyba wszystko prędko pójdzie — mówi Jolka. — Zrobią drugi front, nie? Niemcy zaczną zwiewać. Ale może oni wtedy mnie poszukają? Na wszelki wypadek, co?
— Wtedy będzie lepiej mieć czyste konto — odpowiada Anastazja szorstko. Ale nie jest tego wcale taka pewna.
„A może komuś tam się nudziło. Nie miał akurat co robić i przypomniał sobie Jolkę. Nakręcił, telefon, żeby napędzić jej strachu. Chłopaki robią różne dziwne rzeczy. Często sama nie wiem po co. Z fantazji".
— Wiesz, że sklep Gabriela jest od wczoraj zamknięty — mówi Anka. — Chciałam sobie kupić brulion. Do nich najbliżej.
„Gabriel rano nie zadzwonił — stwierdza Anastazja. — Właściwie dlaczego? Lena poderwała matkę o szóstej".
Na polskim przerabiają Boya. „Marysieńkę Sobieską". Boy jest na indeksie u katolików, ale tylko jeden katolik sobie o tym przypomniał — ojciec Jolki — i zażądał zwolnienia córki z lektury. Jolka nie napisała wypracowania z „Marysieńki". Zamknięto jej książkę pod klucz. Czyta „Małżeństwo doskonałe" van de Veldego. Bierze rewanż. Polonista jest delikatny, nie żąda od Jolki pracy domowej. Wszyscy mają z tego dużo uciechy, dawno nie było na komplecie takiej zabawy. Jolka na pewno przeczyta teraz całego Boya. W innej sytuacji nie doczekałby się u niej ani jednej pozycji, poza obowiązkową. Nawet coś na tej historii wygrała, Anastazja straciła cztery godziny na wypracowanie, ona poszła na spacer ? Bogdanem.
— Czy panna Jola chce odpowiadać? — mówi polonista. Wszystkie słyszą dobrze ukryty ton drwiny w jego glosie. Po-
\Ti
lonista jest przystojny. Kilka lat temu każda z nich przeszła z jego powodu przez małą burzę. Jolka najpóźniej, jest najmłodsza. Nie może mu tego jeszcze zapomnieć, chociaż zjawił się i uratował ją Bogdan, wybawiając z pułapki rumieńców, jąkania i drżącego głosu. Polonista nic jednak nie wie o Bogdanie, jest pewny swojej siły. Dziewczęta poprawiają się na krzesłach.
— Tyle krzyku o tego Boya — mówi Jolka ze złym błyskiem w oku. — Gdzie indziej pisarze robią kariery na polityce, u nas na nie skonsumowanych nocach poślubnych. Ktoś opisze alkowę królowej i już robi się sławny. Odważny. Sobieski sypiał na dywaniku Marysieńki przy jej łóżku! Na podłodze. Narodowy skandal.
— Gdyby to ode mnie zależało, włączyłbym wszystkie pozycje Boya do programu — mówi polonista sucho i Jolka musi zadowolić się połową wygranej.
Polonista chrząka, co oznacza, że skończyły się żarty.
„Kochałabym się w nim znacznie dłużej i bardziej tragicznie — myśli Anastazja — gdyby nie chrząkał. Niestety, ten odruch niszczy doszczętnie romantyzm jego osoby".
Sklep Gabriela opieczętowany. Pada śnieg z deszczem i Anastazja niczego nie może odczytać poza stemplem z wroną. Tramwaje zapchane. Puszcza się biegiem wzdłuż Marszałkowskiej. Gorąco. Ściąga szalik, mokre płaty wpadają za kołnierz jesionki.
Trochę pomaga.
Skręca od razu na schody. Postanawia, że jeżeli koło mieszkania będzie się ktoś kręcił, wejdzie na wyższe piętro. Drzwi od mieszkania także opieczętowane. Anastazja nie zatrzymuje się, mija mieszkanie Gabriela.
— Matkę zabrali wczoraj — mówi dozorczyni. — Przed godziną policyjną.
Anastazja rzadko tu bywała, dozorczyni jest nieufna i przygląda się dziewczynie podejrzliwie. Ale to, co powiedziała, oznacza,' że ojca Gabriela nie wzięli. Gabriel jest na szczęście jeszcze u Bogdana i trzeba go złapać. W aptece obok mają telefon.
— Nie ma go — mówi Bogdan. — Poszedł. Wczoraj. Miał nocować już w domu. Chyba po burzy. — Bogdan śmieje się porozumiewawczo.
Anastazja nie mówi więcej niż trzeba, ale Bogdan już nie słu-'
123
——____—.__________ ^
cha, rzuca słuchawkę. Będą go szukać we dwoje, to zwielokrotnia szanse. Anastazja wraca do stróżówki. Dozorczyni wpuszcza ją niechętnie, ale nie protestuje.
— Nie, młodego nie było — mówi z przekonaniem. — Wcale. Jego ojciec, tak. Przyszedł na ósmą. Jak zawsze. Ale nie puściłam go na górę. Młodego też bym nie puściła. Jeszcze bardziej. Co pani sobie myśli? Człowiek nie dziś urodzony.
„Gdzie może być Gabriel? — myśli Anastazja szybko. — Gdybym imogla odszukać jego ojca. Wrócić do domu i czekać na telefon?"
— Nie wiem, gdzie on poszedł, stary — mówi dozorczyni chętniej — wyleciał biegiem. Pięć minut brakowało do czasu policyjnego. Żonę mu wzięli. Nie miał do niczego głowy. A co?. Pani o tego młodego chodzi, co? — Dozorczyni zawiesza wzrok na twarzy Anastazji. Jest to spojrzenie błądzące, oczekujące, takie, które powiada: „Ty nie myśl, że jestem ciekawa twoich spraw, i wolałabym, żeby ciebie nie obchodziły moje. Ale jeżeli bardzo ci na tym zależy, mogłabym coś powiedzieć. To się jeszcze okaże".
— Im się za dobrze powodziło — mówi głośno. — Dzisiaj to niezdrowo, jak się komuś za dobrze wiedzie. Oni nie lubią polityki, ale nie lubią także, żeby ktoś co miał. Ja to zawsze mówiłam do swojego, że ci z drugiego piętra-źle skończą.
Anastazja już to słyszała, jej matka zgodziłaby się po cichu z dozorczynią. Siada nie proszona na kuchennym stołku. Kobieta nie protestuje, chociaż nie zajmuje żadnego stanowiska w tej sprawie. W ogóle nie mówi niczego konkretnego, raczej ogólniki.. Nauczyły ją tego lata dozorcostwa pod różnymi panami. Anastazja siedzi wyczekująco, ona przesuwa swoje garnki na rozpalonej płycie. Anastazja nie stawia pytań; uważa; że dowie się czegoś — tyle, ile tamta zechce powiedzieć — jeżeli zaczeka. Milczenie jest w niektórych okolicznościach lepszą metodą niż ujawnianie swego niepokoju czy chęci działania. Anastazja wie, że dozorczyni nie wyprosi jej już za drzwi. Ten moment dawno minął. Będzie musiała coś z nią zrobić.
— A pani? Jego narzeczona? Co? No, tego młodego. Anastazja godzi się na narzeczoną, bo dla tej kobiety istnieją
tylko tradycyjne pojęcia. Wśród takich umie się poruszać. Żyć.
124
— Jego w ogóle nie było kilka dni w doniu — mówi kobieta. — No i wygrał na tym. Oni młodego to łapią i nie patrzą, za co. To była zwykła policja. Znaczy się, nie gestapo. Ale młodego złapaliby i tak, i tak. Przy okazji. Młody to już nie wyjdzie z ich rąk.
„Bardzo trafne uwagi — myśli Anastazja zgryźliwie — ale gdzie on jest? Muszę go uprzedzić. Jeżeli wczoraj nie był w domu, minął się z ojcem, nic nie wie". — Nie chce jednak okazać swojej niecierpliwości.
— Pani się boi o tego młodego, co? —- mówi kobieta i odwraca się od kuchennej płyty. Patrzy teraz na Anastazję, a nie w jakiś punkt powietrza. Obrzuca Anastazję wzrokiem od stóp do głowy, jej rozdeptane, stare półbuty. — Może go pani znajdzie w „Narcyzie" — mówi wolno. — Ja nie wiem, czy on tam jeszcze chodzi, ale tam pracuje tancerka. Taka czarna dziewczyna, mówią na nią Tatarka, bo ma skośne oczy. Ona tu dawniej często przychodziła, ale ostatni rok już nie. Może ze dwa razy ją widziałam. No, wiadomo... tańczy w nocnych lokalach. Wie pani, gdzie to jest? Może ona będzie coś wiedzieć.
Oczy dozorczyni mówią, że tamta przestała przychodzić z powodu Anastazji, i sprawdzają, czy było warto. Anastazja czuje, że podoba się tym oczom bardziej niż Tatarka, mimo że nic nie zrobiła w tym celu, żeby się podobać. Ta kobieta wybrała ją sama, a może działa w niej poczucie moralności, sprawiedliwości i dlatego Anastazja zostaje naprowadzona na ślad. Prosta kobieta załatwia w ten sposób dwie sprawy. Daje dziewczynie szansę pozbycia się Tatarki raz na zawsze. Anastazja jest tak zdenerwowana, że interesuje się Tatarką w tej chwili tylko o tyle, o ile tamta mogłaby jej pomóc w odszukaniu Gabriela.
„Narcyz" mieści się na Żurawiej. Przed południem jest za-mkięty. Przez szyby widać krzesła poustawiane w kozły. Anastazja szuka tylnego wejścia dla personelu. Tatarka ma coś w rodzaju garderoby na małym zapleczu lokalu i Gabriel śpi najspokojniej na kanapce wśród jej kostiumów naszywanych pajeta-mi i lamówką. Widok jest dosyć nieoczekiwany. Garderoba wygląda, jakby przeszło przez nią tornado, szkło z kieliszków i kawałki rozbitych płyt zaścielają podłogę. Na krześle obok kanapki stoi jeszcze otwarty adapter.
125
Anastazja jest oszołomiona błyskawicznym osiągnięciem celu poszukiwań, usiłuje cicho stąpać, ale resztki zaśmiecające podło-. gę pękają z piekielnym trzaskiem pod nogaimi.
Gabriel, porusza się niecierpliwie, jego głowa spada z wałka kanapki i zanurza się w masie niebieskich falban z muślinu.
„W czymś takim można by tańczyć «Jezioro łabędzie«" — myśli Anastazja.
— Rany boskie, nie możesz zamieść tego szkła — mówi Gabriel i otwiera oczy. Przez sekundę odbija się w nich ogromne zdumienie.
— Niestety, nie mam czym — powiada Anastazja. — Słuchaj — dodaje, nie może znaleźć żadnego oględnego słowa, więc mówi: — wzięli twoją matkę.
Gabriel porywa się na równe nogi. W drodze do drzwi nakłada marynarkę i czesze się. Anastazja ogląda z pewnym zainteresowaniem, jak robi się te dwie rzeczy naraz. Wychodzą oboje na ulicę. Gabriel leci wprost w kierunku domu i mowy nie ma, żeby go zatrzymać. Anastazja widziała go już w różnych sytuacjach, zawsze zachowywał przytomność umysłu. Wygląda na to, że trafili go w najczulsze miejsce, nie pędziłby tak ulicą, gdyby chodziło o ojca. Nawet nie pamięta, że Anastazja idzie obok niego, i przypomina sobie o tym po dobrej chwili, gdy minęli już dwie przecznice.
— To była nocna zabawa. Trochę znajomych — mówi nagle, jakby się przebudził. — Wanda ze swoim chłopakiem. Ja znam Tatarkę od szczeniaka. Kiedyś mieszkała u nas. Po wrześniu. Zbombardowali jej dom. Bzikowałem na jej punkcie, jak miałem siedemnaście lat. Ona miała wtedy dwadzieścia cztery. Najbardziej podobały mi się jej przyklejane rzęsy. Jej suknie. Teraz wiem, że były po prostu za ciasne. Była pierwszą kobietą, jaka zwróciła na mnie uwagę. Prawdziwą kobietą. Nigdy jej tego nie zapomnę. Lubię ją. Nie rób sobie z tego za wiele. To dawno skończone. — I Gabriel zatrzymuje się pośrodku chodnika, podnosi palcem do góry brodę Anastazji. — No, jak tam? — pyta.
Śnieg z deszczem wali z nieba prosto na nos i policzki dziewczyny. Obrzydliwe, mokre strzępy nasiąkniętej wodą bibuły. Przykleja się to i rozpuszcza na skórze. Anastazja chciałaby mu powiedzieć, żeby puścił jej brodę, i nie może się na to zdobyć.
126
Gabriel ma i tak dość zmartwień na dziś. To nie jest czas na Tatarkę i takie różne rzeczy. Anastazja cofa brodę.
— Poszukaj koniecznie ojca — mówi cicho. — Musisz wiedzieć, gdzie mógł się schować. Ojciec martwi się teraz najwięcej o ciebie.
• * •
Anastazja ma od kilku tygodni skrzynkę na Grójeckiej. Arno mieszka na odmianę na Żoliborzu. Kawał drogi. Od kiedy jest jego łączniczką, to już czwarte mieszkanie. W tramwaju spotyka Wandę. Wanda zbyt żywo interesuje się, dokąd Anastazja jedzie. Gdyby Anastazja nie miała przy sobie meldunku, prawdopodobnie wydałoby jej się to zupełnie normalne. Po urodzinach Bogdana widziały się ze sobą kilka razy i teraz Wanda czuje się upoważniona do pewnej zażyłości.
— Jak się bawiłaś u Tatarki? — pyta Anastazja i widzi, że speszyła Wandę.
Na -zabawę zabiera się dziewczynę, z którą się chodzi. Odstępstwo od tego zwyczaju uważają między sobą za brzydki kawał albo za ochłodzenie wzajemnych stosunków. Wanda nie wie, jak jest z nimi, z Anastazją i Gabrielem, rzadko się widują w większym gronie. Ale jego nocny wypad ocenia w duchu tak, jak to jest przyjęte. Anastazja chciała tylko sprawdzić, czy Wanda rzeczywiście tam była, i wystawiła przypadkowo jej solidarność na próbę. Wanda z Gabrielem znają się dawniej, a to zobowiązuje. To się między nimi też liczy.
— U Tatarki jest zawsze bałagan — mówi Wanda wymijająco i wzrusza ramionami. — Ale nas to nic nie obchodziło. Byłam z Wiktorem. My chcemy wziąć ślub, wiesz?
Nic dziwnego, gdy dziewczyna wychodzi za mąż, ale to będzie pierwsza z tych, jakie Anastazja zna. Wysiada z powodu Wandy o dwa przystanki dalej, ale dowiaduje się za to, że jeżeli Gabriel łże, to w każdym razie połowicznie. Czuje się trochę pocieszona.
Ciągle nie ma odpowiedzi od pani Chmielewskiej. Von Recki zrobił z Antka wielką sprawę, teraz trudno mu się wycofać. Raport z napadu został wysłany do kancelarii Rzeszy. Rodzaj
127
kary dla zamachowca już do niej należy. Próby stuszowania raportu nie dałyby rezultatu.
Maszyna urzędowa ruszyła. Matka Anastazji zbyt późno trafiła na przyjaciela Frau Chmielewskiej. ^,
„W takich sprawach, jak Antka — myśli Anastazja — wszystko jest zawsze trochę za późno, bo są nie do załatwienia".
Anastazja nic nie mówi Lenie, ale ona już sama wie, że i ta ostatnia akcja spaliła na panewce. Przestała chodzić do Świętego Aleksandra. Wróciła jej zwykła zaradność, która pozwala całej rodzinie przebijać się przez okupację. Ale to ma już inny charakter. Lena przestała bawić się własną zaradnością, teraz pracuje na serio. Była najdoroślejsza spośród swoich rówieśniczek, co nie oznaczało, że wyszła poza swój wiek, wyzbywając się szczeniackich tmaniej. To one po prostu zniknęły.-
„Szkoda — myśli Anastazja. — Najpierw Danka, teraz — ona. Która w kolejce? Jolka? Dla Jolki to by się mogło stać zbyt niebezpieczne".
Anastazja ma niezłe stopnie za pierwszy okres, ale gorsze niż w ubiegłym roku. Trudno utrzymać się na jednym poziomie. Niemcy zdradzają rosnącą nerwowość, a poza tym ma swoje pry-, watne kłopoty. Obudziła się w niej prawdziwa, już kobieca zazdrość, miimo to przebija się przez literaturę, przez iksy zmierzające do nieskończoności. To wymaga sporej dyscypliny. Gabriel nocuje znów u Bogdana. Jego ojciec gdzieś na mieście. Próbuje wyciągnąć żonę za łapówkę i to jest tylko kwestia czasu,- oferowanej sumy. Policja nakryła jeden z ich nielegalnych magazynów. To jest ciężkie przejście dla matki Gabriela. Siedzi z przestępcami i kryminalistami różnego gatunku. Na Daniłowiczowskiej. Jeszcze rok temu w ciągu kilku dni byłaby na wolności. Ale nie dziś. W tej chwili przestępstwa gospodarcze są traktowane jak działanie przeciwko całości Rzeszy. Jak akcje zbrojne i dywersja. To wpływ sytuacji wojennej.
Matka nic nie mówi, ale Anastazja zna jej zdanie. Mimo to współczuje Gabrielowi. Słowem, nie dała mu poznać, że ten rodzaj „siedzenia" uważa za różny od politycznego. Zdarza się, że i z Daniłowiczowskiej idą transporty do Oświęcimia. Okupant świadomie zaciera granicę między walką Polaków o własny stan majątkowy i walką o życie narodowe. W obozach umiera się jednakowo.
128
Gabriel boi się transportu. Obawia się, że zanim ojciec wyciągnie stamtąd matkę, załadują ją pewnej nocy do świńskiego wagonu. Był pewny, że za pieniądze załatwią to w ciągu tygodnia, przekonał się, że ten czas minął. Trzeba doczekać do rozprawy, sędzia ją umorzy, stwierdzając brak podstaw do prowadzenia przewodu. Takie stwierdzenie — kosztuje. Kosztuje także ustalenie terminu rozprawy. Na Daniłowiczowskiej również się nie spieszą. Więcej można wtedy wyciągnąć z rodziny. Gabriel mówił już z adwokatem; z Daniłowiczowskiej nie wolno brać w transport przed wyrokiem. Gabriel patrzy na to jednak sceptycznie, czego dziś nie wolno, jutro nadrabia się gorliwości^. Nic nie jest pewne i wszystko zależy od sytuacji na mieście.
ROZDZIAŁ 25
Zdjęte pieczęcie z mieszkania Gabriela. On i jego ojciec wrócili do domu. Dochodzenie ograniczono do jednej osoby. Patent na prowadzenie sklepu był wykupiony na imię matki Gabriela. Rozdzielenie spraw małżeńskich okazuje się nieraz przewidującym posunięciem.
Wanda zaprosiła Anastazję na swój ślub i wesele. Gabriel nie jest tym zachwycony. Nie wiedział, że Anastazja widuje się czasem z Wandą. Sam poszedłby chętnie na wesele Wandy, ale już nie może ukryć go przed Anastazją, jak kiedyś zabawę u Tatarki.
„Jeżeli podejrzewa o coś Wiktora, powinien go także unikać — myśli Anastazja. — Gabriel ma swoje, inne życie, jak przychodzi do mnie, tylko nagina się do naszego. O co mi w ogóle chodzi? Chyba o stosunek do tego życia. Gabriela jest inny niż ten, który ojciec usiłował we mnie wyrobić. To się między nami teraz tak bardzo nie liczy. Ale wtedy, kiedy się jest zawsze razem? Jak by to wyglądało?"
Żuk przyjechała z Lubelszczyzny. Anastazja widziała ją u Małej Pani. Zostaje na święta Bożego Narodzenia w Warszawie. Zmieniła się. Stała się samodzielna i jej szorstkość jest jeszcze lepiej widoczna. Była zawsze podobna do ojca i to z niej wyszło w próbie życia. Ucieszyły się sobą, jakby były siostrami. Jakby się kiedyś znały jako dzieci.
9 Przed godziną „W"
129
„Minęły tylko dwa lata — myśli Anastazja — a taki szmat czasu".
Żuk spędza te święta z rodziną w Warszawie. Najcięższe święta, chociaż wszyscy uważają, że ostatnie z Niemcami. Już drugiego dnia musi wracać w Lubelskie i nie będzie mogła przyjść do Anastazji.
W przeddzień Wigilii dzwoni Johann. Znalazł numer Anastazji w książce telefonicznej. Dostał krótki trzydniowy urlop i przyjechał z Paryża na święta.
— Mało, ale i to coś znaczy — mówi tak swobodnie, jakby się z Anastazją znał od zawsze i umawiał, że zadzwoni. — Może to moje ostatnie święta? Chciałbym się z panią zobaczyć, złożyć pani życzenia.
„Jakie życzenia? — myśli Anastazja błędnie, w popłochu. — Od kogo? Musi wiedzieć, że von Recki z jego mamusią dalej katują Antka na Pawiaku". Czuje kompletną pustkę w głowie, nie umie znaleźć żadnego bezpiecznego wykrętu. Wie tylko, że nie chce, nie może się z nim spotkać za żadną cenę, ale instynkt podpowiada, że nie powinna ryzykować odmową. Milczy zbyt długo. Johann zdaje sobie sprawę, co musi się z nią dziać, i to go bawi, ale jest pewny swojej przewagi i nie ustępuje.
Spotykają się w małej kawiarence na Wspólnej. Oboje wolą niemodne miejsce i oboje mają swoje powody, aczkolwiek zupełnie różne. Johann okazuje się taktowny, przyszedł w cywilu. Jego strój sprawia Anastazji gwałtowną ulgę.
— Nie — mówi Johann — mogła pani przez chwilę pomyśleć, że przyjdę tu w mundurze?
Anastazja nie odpowiada. Sprawdzają się jeszcze raz, jednym rzutem oka, przy podaniu ręki. I Johann od razu wie, jeżeli miał tę nadzieję, że nie ma i nie będzie porozumienia. Mimo to chłopak siada naprzeciwko dziewczyny przy stoliku, bo i w stosunku do wroga można ulec tej samej ciekawości, która jest często przyczyną przyjaźni. Johann padł, tej ciekawości ofiarą. Anastazja nie może tego pojąć, ponieważ ona wie już o nim właściwie wszystko. Jest taki sam, jak ci inni młodzi i starzy przedstawiciele okupacyjnej armii, których — wie — nie będzie nigdy w życiu oglądać z własnej woli. Opowiedzieli jej wszystko o sobie w czasie tej wojny. Czegóż więc ona nie zdołała opowie-
130
dzieć mu o sobie, bo przecież temu właśnie zawdzięcza przymus dzisiejszej rozmowy. To spotkanie, zakazaną kawiarenkę i filiżankę gorzkiej kawy.
— Pani przyszła tu pod presją, prawda? Swojej, zresztą, wyobraźni. — Johann uśmiecha się ironicznie.
„Czego on mógłby się ode mnie spodziewać?" — myśli Anastazja z niegasnącym zdziwieniem.
— Tak — uśmiecha się Johann. — Wiem, co pani teraz myśli, a jednak musiałem tu panią sprowadzić. Nie wiem dlaczego. Przepraszam. Chyba jestem ostatni raz w Warszawie. Prawdopodobnie tutaj nie wrócimy. Jednak. To pani miała rację. — I Johann śmieje się trochę ostrzej, a może jest w tym jakaś doza autoironii.
Anastazja dobrze pamięta ten wieczór na Szucha. Nie wykładała mu wtedy swoich racji. Ale on je poznał. Nie był takim durniem, za jakiego go miała. Nie doceniła go i dlatego ją tutaj sprowadził. Żeby poprawić własny obraz, ten, który mógłby zostać w jej pamięci.
— A jak matura? — powtarza Johann prowokacyjnie i w jego oczach pojawia się ten sam błysk, co tamtego dnia.
— Na razie półrocze — mówi Anastazja zwyczajnie. — Przerwa świąteczna.
— Tak — mówi Johann i patrzy na nią z upodobaniem — gdybym miał wybrać Polkę, wybrałbym podobną do pani. Niech mi pani powie, tak naprawdę, ten chłopak, o którego przyszła pani prosić von Reckla, kim on był dla pani? Nie mogę tego wszystkiego zapomnieć. Śmieszne, co?
„Był — myśli Anastazja szybko. — Czyżby on coś wiedział? Uważa Antka za nieżyjącego. Wie, że on nie żyje, czy tylko tak powiedział, bo chodziło mu o dzień, który »był«".
— Może nie takie śmieszne — mówi spokojnie. — A ten chłopak... był dla mnie po prostu przyjacielem, kolegą. Jeżeli pan woli, nikim.
W jego oczach widzi uznanie pomieszane z ironią.
— Tak myślałem — mówi Johann wolno — później, w Paryżu. Od razu nie uwierzyłem, żebyście wysłali do mojej matki kogoś rzeczywiście związanego z dywersją. Miłość dyktuje głupstwa, pani nie popełniła ani jednego błędu. — Chwilę milczy, a potem rzuca już obojętnie: — W drugi dzień świąt wracam do swojej
131
jednostki. Mało czasu, co? Na życie. Chyba się już nie zobaczymy. Na pewno nie.- Ta wojna skończy się źle dla Niemiec. Dla nas — poprawia się Johann znów z cieniem ironii.
Bierze na siebie nie swoją klęskę, ponieważ przyjął nie swoje zwycięstwo. To coś mówi o nim. Ale i tak oboje z Anastazją nie mają sobie nic do powiedzenia. Ani w klęsce, ani w zwycięstwie. Nigdzie i nigdy.
Johann to dobrze wie, wstaje więc od stołu i trzaska przed Anastazją obcasami. Tego nauczył się także znakomicie, zostaje synem swojej matki i tylko jej. To spotkanie, dzisiaj, było chwilą słabości. Los płata takie figle zupełnie nie na miejscu. Johann rozumie jego złośliwość. Gdzieś w głębi niego kołacze się przecież cień odrzuconego, w pamięci jednak istniejącego ojca.
ROZDZIAŁ 26
Przez twarz pośrednika przebiega błysk zdziwienia, gdy Wiktor podchodzi do stolika Anastazji. Dziewczyna nie słyszy, co Wiktor do niej mówi, bo nie chce stracić nic z wrażeń, które malują się na tamtej twarzy.
Pośrednik dostrzega jej zainteresowanie i już ciągnie swój wermut, jakby się nic nie zdarzyło.
„Zdawało mi się — myśli Anastazja. — Człowiek ciągle oczekuje jakiegoś niebezpieczeństwa".
Szef kuchni woła matkę do okienka, pośrednik korzysta z tego momentu i mówi:
— Skąd pani zna Wiktora? To nie jest ktoś, z kim można rozmawiać najbezpieczniej. Tak sądzę.
Matka przestawia w tej chwili dania na ladę. Pośrednik znów tak wygląda, jakby się nic nie zdarzyło, jakby o niczym nie wiedział, niczego nie słyszał.
Anastazja ma nim ochotę potrząsnąć, albo Gabrielem, kimkolwiek, kto zacznie mówić coś o Wiktorze, a później spokojnie usiądzie z nim przy stole czy pójdzie ulicą; zapyta o interesy, o Wandę albo sytuację na froncie. Nagle decyduje się poszukać Wandy. Widocznie zdradza się zachowaniem, bo w oczach pośrednika dostrzega obawę czy niechęć do samego siebie za nadmiar szcze-
132
rości. Rozmowa z Wandą wydaje jej się ni stąd, ni zowąd najpilniejszą sprawą na świecie.
Wanda mieszka na Chmielnej, w dwóch małych zaduszonych pokoikach, do których nigdy dotąd nie zapraszała Anastazji. W mieszkaniu pełnym pluszów, serwetek i kotków z porcelany stoi maszyna do szycia, walają się porozrzucane wszędzie tasiemki i skrawki atłasów, gotowe gorsety. Matka Wandy żyje z chałupnictwa. Jest dostawczynią do sklepików handlujących wzdłuż Chmielnej. Ślubna suknia Wandy leży rozłożona na kanapie. Niebieska.
— Biała to jakoś nie wypada — mówi Wanda z podnieceniem. — Wojna, tyle nieszczęść. Biała suknia to welon i gala. Czułabym się źle w takim stroju. Nie ma czym pojechać do kościoła. Ale chcemy mieć ślub, który się pamięta. Będę w sukni dó ziemi i w krótkim stroiku na głowie z błękitnego muślinu. Dobrze wymyśliłyśmy z matką, nie? Chcesz zobaczyć?
— Wanda, o twoim Wiktorze źle mówią — powiada Anastazja spokojnie i zdecydowanie. — On się chyba kręci między Niemcami.
Jakby ktoś ścisnął w palcach knot palącej się świecy. Wielkie, granatowe oczy Wandy jeszcze bardziej ciemnieją, robią się zupełnie niesamowite. Potrafią nienawidzić prawdziwie. W tej chwili — Anastazji.
„Dom, z którego chce się wyrwać w świat — myśli Anastazja. — Mnie też byłoby trudno w nim wytrzymać. Zrozumiałam, ją, ale nic nie mogę na to poradzić. Ona ma swoich przyjaciół, których zna lataimi. Widocznie są za bardzo jej przyjaciółmi, żeby zdobyć się na okrucieństwo".
Gęste rzęsy zasłaniające policzki starają się ukryć wyraz oczu. Wanda patrzy teraz w bok, ale nie potrafi już zmylić Anastazji. Stoją naprzeciwko siebie, jakby miały ze sobą wałczyć. Anastazję ogarnia nagły ostrzegawczy sygnał.
„Naraziłam się — myśli. «- Jeżeli Wiktor ma rzeczywiście podejrzane kontakty z Niemcami, odpłaci,mi z nawiązką za wtykanie nosa w nie swoje sprawy. Gabriel miał rację, woli być ostrożny. Wanda wszystko powtarza Wiktorowi, to widać, patrzy w niego jak w słońce".
133
Wanda próbuje się roześmiać, ale jest czujna, tak samo jak — po niewczasie — Anastazja.
-f Kto tak mówi? — pyta Wanda pozornie obojętnie.
„A, nie — myśli Anastazja. — Tego się ode mnie nie dowiesz. Już niczego się nie dowiesz".
Ale Wanda nie chce odpowiedzi. Jej zupełnie nie zależy na ludziach. Myśli tylko o Wiktorze. Głośno myśli.
— Ludzie — mówi z pogardą. — Czego nie wymyślą ludzie!
Podnosi wzrok i patrzy wprost na Anastazję swoimi pięknymi oczami, które uwodzą nawet kobiety. Anastazja poddaje się ich wymowie. Coś się w niej rozluźnia. Lęk.
— Nie wiesz, co to jest? — mówi Wanda. — A ja wiem. On ma rodzinę w Reichu. W Poznaniu. Nie wysiedlili ich razem z innymi. To się nikomu nie podobało. Zaraz zaczęli coś węszyć. Węszą i koło niego, chociaż się z rodziną nie kontaktuje. Wiktor ma krewnych z pochodzeniem niemieckim. A kto ich nie ma w Poznańskiem? W jakiej rodzinie? Co ma z tym zrobić? Przecież to bzdura! Ach — rzuca z goryczą — cokolwiek by zrobił, będą się g0 czepiać. Jak ty.
„Nie wiem — myśli Anastazja — czy to aż takie oczywiste. Burschowie, Schicht, Habe.rbusch i Schiele, jakoś nikt o tych rodzinach niemieckich nie mówi, że są Niemcami, chociaż oni nie wypierają się niemieckości. Nie ma człowieka w całej Warszawie, który ośmieliłby się coś im zarzucić. Z czego on żyje, ten jej Wiktor? Nie pracuje, nie studiuje. Ona się chyba chce tylko wydobyć z domu. Złapała chłopaka z lepszego środowiska, Wiktor wydaJe jej się drogą do kariery. Próbuję zamknąć jej drzwi przed noseim. Obca i nieproszona. Przeszkadzam jej przedostać się wyżej. Po co to robię?"
— Dzisiaj pracować? — dziwi się Wanda. — Dla kogo? Dla Niemców, A kto- robi coś takiego dobrowolnie? Wiktor nie może się na razie uczyć. Nie ma w Warszawie rodziny. Musi zarobić na życie. Handluje złotem, trochę dolarami. To pozwala przetrwać. Ja się nie martwię, co będzie potem. Po wojnie damy sobie radę. We dwoje czy osobno teraz jednakowo ciężko. A może nie przeżyjemy tej wojny? Na co mamy czekać?
„My też nie czekamy — myśli Anastazja. — Ma rację. Chcemy się dobić matur albo dyplomów. Też nie pytamy, po co nam
134
w tej chwili dyplomy, które będzie można uznać dopiero po wojnie. Każdy broni się na swój sposób. Dlaczego jej miałby być gorszy?"
— Przepraszam cię — mówi Anastazja. — Widzisz.., bałam się, że nie wiesz, co mówią o Wiktorze. Ale jeżeli wiesz...
— Nic sobie z tego nie robię — powtarza Wanda z tym samym złym błyskiem w oczach, co na początku rozmowy. — Nie ty pierwsza. Ale ja go lepiej znam niż wy wszyscy i wiem, dokąd idę.
* * *
Wanda bardzo dobrze wygląda w niebieskiej, ślubnej sukni. Jej oczy stały się jak dwa jeziora. W kościele sporo znajomych, jest nawet pośrednik ubrany w ciemny garnitur, jakiego wymaga ceremoniał. Anastazja myśli, że to jest z jego strony nadto przedwojenne, i widocznie przyciąga jego uwagę swoimi myślami, bo mężczyzna odwraca głowę w jej stronę. Ostatnio przestał proponować jej kawy i fajfy w „Bodedze". Czasem przychodzi do baru i czeka, kiedy dziewczyna zjawi się na obiedzie. Zamienia z nią kilka zdań, chowa papierosy do kieszeni i wychodzi. Sprawa Antka wydaje się zupełnie beznadziejna. Już nawet o niej nie mówi.
Anastazja od spotkania z Johannem ciągle myśli, co znaczyło to małe słówko „był", ale z nikim nie dzieli się ani swoim okropnym przeczuciem, ani haniebnym wspomnieniem kawiarenki. Uległa szantażowi strachu, i to własnemu, bo Johann jej nie straszył. Anastazja nie lubi o tym pamiętać, jak się nie lubi
chwil słabości.
— Ten facet snuje się za tobą — syczy Gabriel koło ucha
Anastazji. — Ten twój pośrednik! Anastazja wzrusza ramionami.
— Przecież on zna Wiktora — mówi cicho. — Przyszedł na jego ślub, nie mój.
Gabriel przez dłuższą chwilę zatrzymuje wzrok na jej twarzy.
— Ach — mruczy — taki gips!
Anastazja udaje, że nie rozumie. Nie chce więcej mówić z Gabrielem o Wandzie i Wiktorze. Uważa, że albo coś jest prawdą
135
i wtedy musiałaby wyciągnąć z tego wnioski, a nie stać w tej chwili tu, w kościele, albo ktoś spotwarza Wiktora.
„Za taką potwarz płaci się teraz kulą". — myśli Anastazja, obserwując ceremonię odbywającą się przed ołtarzem. Jednocześnie nie może opędzić się wrażeniu, że zawierany tam ślub nie dotyczy Wandy ani nikogo z obecnych i tylko Wiktor jest postacią realną, świadomą swego działania. Ksiądz przy ołtarzu zadaje sakramentalne pytanie Wiktorowi, Anastazja słyszy jego wyraźne, zdecydowane „tak". W tym momencie zdaje sobie sprawę, że od początku uroczystości czeka na to samo słowo od Wandy i tak dalece nie chce, aby Wanda je wypowiedziała, że podświadomie nie przyjmuje do wiadomości własnego uczestnictwa w zawieranym tu związku.
„Życzę im wszystkiego dobrego — myśli z uporem. — Wszystkiego, czego pragną. Wanda jest pierwszą z nas, która zaczyna własne życie. Musi jej się powieść. Niech będzie szczęśliwa. Tak jak sobie wymarzyła". Zaklina los z kołaczącym się gdzieś, na dnie duszy, przeświadczeniem, że ten dzień — w nie tak odległej i niewyobrażalnej przyszłości, jak się Wandzie zdaje — zakończy się dla niej źle.
Wanda z Wiktorem odchodzą od ołtarza, odjeżdżają sprzed kościoła dorożką.
Przyjęcie odbywa się w kawalerskim pokoju Wiktora, ogrom-'nym i wysokim jak sala balowa, ale jedynym. Nie ma tu tyle sprzętów, żeby wszyscy mogli usiąść.
Zastawę i platery Gabriel zwoził rikszą z zaprzyjaźnionych domów, jako że młode małżeństwo posiada na razie dwa widelce i takąż ilość talerzy.
Wiktor właśnie stoi obok Anastazji, dziewczyna trzyma kieliszek, który on napełnia. Wiktor podnosi wzrok i jego chłodne oczy spotykają się z oczami dziewczyny. Trwa to niewielką chwilę, a przecież się próbowali, chociaż Anastazja nie umiałaby powiedzieć, na czym to polegało. Wiktor zaraz uśmiecha się do niej swoją zawsze czujną i napiętą twarzą. Niewiele można z niej wyczytać. I teraz też wygląda, jakby przed godziną nie wziął ślubu. Nie jest ani trochę wytrącony z równowagi zmianą, która zaszła w jego życiu, a nawet wydaje się podkreślać swoim sposobem bycia, że nic się dla niego nie zmieniło.
136
— Udało się — mówi — ani kropla nie spadła. Mógłbym zarabiać jako kelner.
— Nie tylko — uśmiecha się Anastazja. — Masz dużo innych talentów. Jesteś przystojny chłopak.
Jego wzrok zatrzymuje się znów na twarzy Anastazji, przez oczy przebiega cień zastanowienia.
— Niech pani nie próbuje żartów z Wiktorem — odzywa się pośrednik i Anastazja wychwytuje w jego słowach ton wieloznaczności. — Wiktor nie ma poczucia humoru — dodaje starszy mężczyzna.
— Dziękuję ci za komplement — mówi Wiktor sztywno i odchodzi.
— Nazywam się Michał — zwraca się nagle pośrednik do Anastazji. — Czy pani nie przyszło nigdy do głowy, że ja też mam imię?
Anastazja patrzy na niego speszona, bo rzeczywiście jego imię nie było jej potrzebne. Imiona mają dla niej koledzy i przyjaciele. Jego sposób zarobkowania nastawiał ją podejrzliwie. Nikogo jednak nie sypnął i matka mu ufa. Anastazja czuje przez skórę, że Michał ma ciągle na oku Wiktora. Nie jest tym zdziwiona, bo zna zasadę Michała nieangażowania się po żadnej ze stron; jego bystrość w gromadzeniu informacji o wszystkim i o wszystkich, które później zachowuje wyłącznie dla siebie. I to właśnie wydaje jej się nie do przyjęcia. Rozumie jednak, że w przeciwnym razie nie mógłby pośredniczyć w gardłowych sprawach. Anastazja nawet lubi Michała i nie chce udawać przed sobą, że jest inaczej, chociaż nie zaprosiłaby go do domu. Matka zgadza się z tym na milczący sposób, mimo że sama ma słabość do Michała. Obie po prostu tylko wiedzą, że są ludzie i sytuacje, o których się milczy, wyjaśniając je, wstydziłby się człowiek samego siebie.
— Nie myślałabym, że ktoś może być tak szczęśliwy na swoim weselu — mówi Anastazja i patrzy na Wandę. — Na jej miejscu byłabym chyba speszona. Wesele to taki półpogański zwyczaj. Asysta na dalszą drogę życia. Jesteśmy okropną gawiedzią.
Michał uśmiecha się. Udaje tylko, że pije, i przeważnie znajduje się obok Anastazji.
— Wanda jest dziś prawie piękna — stwierdza. — Lubię pięk-
137
ne kobiety i dlatego przyszedłem dziś na to wesele, chociaż czuję się jak pradziadek wśród wnucząt. Jestem dla was za stary.
— Pan przyszedł tu dzisiaj tylko z powodu Wiktora — mówi Anastazja stanowczo. — I niech pan nie próbuje mi zaprzeczać. I tak nic z tego nie wyjdzie.
Na dnie mądrych oczu Michała rodzi się przekorny uśmieszek.
— Moja droga — rzuca z cieniem lekceważenia dla sprawy — o Wiktorze wiem tyle, ile mi jest potrzebne, nawet więcej. I w jednym ma pani rację, nie przyszedłbym tutaj, gdybym się przypadkowo nie dowiedział, że pani tu będzie. Właśnie dlatego, że pani znalazła się w niewłaściwym miejscu. A to dzisiaj niebezpieczne.
— Zapomina pan, że już raz, w innych okolicznościach, znajdowałam się w niewłaściwym miejscu, i to dzięki pana pomysłowości — odbija Anastazja. — I nawet żadnego porównania nie można by tu przeprowadzić!
— A owszem, proszę pani — powiada Michał szyderczo. — Można, i to zasadnicze. Tam wiedzieliśmy oboje bez pudła, gdzie się znajdujemy. A to podstawa do wszelkich działań. Niech pani przyjmie tę radę od staruszka.
„Dobrze, w porządku — myśli Anastazja. — Pociągnęłam cię za język. I jeżeli uwierzyłam wtedy Wandzie, w jej mieszkaniu, że Wiktor jest porządnym człowiekiem, to dlatego, że ona mu uwierzyła. Ale jeżeli Michał tak uparcie trzyma się swego, muszę sprawdzić Wandę jeszcze raz. I zrobię to. Jeszcze dziś i jeszcze tutaj".
Jest już po północy i na twarzy Wandy widać zmęczenie, była zbyt podniecona i za dużo biegała wokół gości. Nie chce już tańczyć i siada obok Bogdana. Jakieś pary pozaszywały się w kątach. Wiktor wygasił duże światła i nastrój zrobił się intymny. Anastazja przysiada się do Wandy i obejmuje ją ramieniem.
— Słuchaj, Wanda, nie chciałabyś coś robić? — pyta Anastazja przyjaźnie i bez specjalnego nacisku.
Wanda ziewa i opiera głowę o ramię towarzyszki. Myślami jest o sto mil od sensu pytania Anastazji.
— To znaczy, co? — pyta leniwie. — I po co? Wiktor dosyć zarabia. — Unosi głowę i śmieje się z Anastazji. — On umie zarobić.
138
— Nie o tym myślę — zniża głos Anastazja — wiesz dobrze, o czym...
W oczach Wandy odbija się popłoch, szybko zresztą opanowany.
— Musiałabym zapytać o to Wiktora. Ja... nie wiem. Sama nie chciałabym decydować. On by... on by był może niezadowolony.
Bogdan poszedł tańczyć. Anastazja kątem oka widzi zaniepokojoną minę Michała. Nie może wejść między dwie dziewczyny, które szepczą ze sobą na weselu, a jednak Anastazja czuje, że Michał jest niezadowolony z ich dobrej komitywy.
„A właśnie, drogi panie Michale — myśli — niech Wanda zapyta teraz swego Wiktora, czy może pójść do konspiracji. I jeżeli naprawdę nic o nim nie wie, zrobi to. A jeżeli on jest zamieszany w jakieś prowokacje, przyśle do mnie Wandę szybko. Wiktor nie zapomni o moim pytaniu. Nie będzie mógł. Wiktor dopilnuje Wandy, a później jego przypilnuje ktoś inny".
ROZDZIAŁ 27
Matka Gabriela nieźle wygląda, chociaż trochę przycichła i zgasła. Ale nawet utyła. A może to jest rodzaj niezdrowej opuchlizny, więzienna bladość, odbicie ścian celi w barwie skóry, ślady, jakie pozostawia pobyt w zamknięciu. To już inny człowiek i nie wiadomo, czy ojciec Gabriela zdaje sobie z tego sprawę. Gabriel — tak. Jest dla niej uważny i czuły, nie ironizuje w rozmowie z nią jak dawniej.
Minuta po dwunastej, nowego, 1944 roku. Zebrani stoją wokół stołu i myślą, co przyniosą najbliższe miesiące. Ciężka cisza zalega w powietrzu, mimo że korek szampańskiego uderza w sufit tak samo, jak w dobrych i złych latach dawnych, a szampan pieni się, jak będzie się pienił dla tych, co zasiądą przy gościnnych stołach w przyszłości. Katiusze biją ogniem w niemieckie dywizje, bomby demolują Londyn, w zdwojonym tempie pracują krematoria Oświęcimia. Ci, z obsługi pieców, spieszą się. Tamci, z obsługi dział, muszą przebijać się naprzód własnym życiem. To zawsze dłużej trwa.
— Trzymałem butelkę tego szampana całą wojnę — mówi oj-
139
ciec Gabriela. — Na wejście naszych. Nie będzie już następnego Sylwestra z Niemcami. Wszystko jedno. Moja żona jest w domu. Za przetrwanie — i podnosi kieliszek do góry.
Anastazja nie lubi smaku alkoholu, ale szampan pozostawia tylko przyjemny smak na języku, jak lemoniada.
Przy stole siedzi obcy mężczyzna, którego Anastazja nie widziała dotąd u Gabriela. Przedarł się do Warszawy z Poznania na nielegalnych papierach. Okres międzyświąteczny ułatwia przerzuty. Podobnie robi się z emisariuszami z Londynu.
— Macie tutaj urlopowe warunki — powiada mężczyzna i potrząsa głową. — W Reichu lepiej być koniem u bauera niż Polakiem. Koń u zamożnego bauera ma swoje miejsce.
Anastazja wiedziała, że organizacje podziemne sięgają do Reichu, ale pierwszy raz widzi przedstawiciela tego rodzaju konspiracji. Stara się ukryć własną ciekawość. Działanie na tamtym terenie jest znacznie trudniejsze niż w Guberni. Kto bierze się za taką robotę, zrzeka się całkowicie prywatnego życia.
Lemoniada jest zdradliwa, Anastazja nabrała się, czuje zawrót głowy, mdlący i wirujący. Przykre uczucie: trzeźwość umysłu połączona z brakiem stabilności. Niedługo zaś trzeba będzie wstać od stołu. Dla Anastazji przeznaczono pokoik z korytarza. To w nim mieszkała na początku Tatarka.
Nie ma nastroju do rozmów. Gość z Poznania jest zajęty sprawami, które ma tutaj przekazać w okresie świątecznym. Nie przyjechał na Sylwestra — pracuje. Matka Gabriela przyniosła ze sobą klimat niemieckiego więzienia i chociaż jest w domu od Bożego Narodzenia, jeszcze tam przebywa. Ludzie przy stole, jej bliscy, przestali być jedynymi, wokół których krąży jej myśl. Rozmawia jeszcze z towarzyszami zamknięcia. Los związał ją z nimi w nie znany dla nikogo przy stole sposób. Nie może się już porozumieć nawet ze swoją rodziną, bo znalazła inny, tylko przez nią doświadczony punkt widzenia na świat. Własny dom i bliscy, codzienne sprawy wyglądają już z tej perspektywy inaczej niż przez dwadzieścia parę lat sprawowania roli żony i matki. Doświadczenie okazuje się nieprzękazywalne dla otoczenia i matka Gabriela nawet nie stara się go przekazać.
Gabriel przygląda się Anastazji przez stół, wie, że nabrała, się na szampan. Anastazja nie spieszy się z odejściem do siebie, cho-
140
ciąż boli ją głowa i pulsują skronie. Odciąga spotkanie z Gabrielem w pustym pokoju Tatarki. Nie chce mu uciekać, robiła to przez dwa lata, chce tylko wydłużyć czas o minuty, kwadranse. Gdy była dzieckiem, nocna lampka na stoliku rozpraszała ciemności, ale zmrok po kątach, ucieczka światła przed nocą, jego» niemoc wobec cienia straszyły bardziej niż jednolita czerń. Wsuwała głowę pod kołdrę i teraz robi coś podobnego — chowa głowę pod kołdrę.
Uśmiecha się do siebie.
— Nie wiesz, po co piłam tę lemoniadę? —¦ mówi do Gabriela.
Matka Gabriela wyszła do kuchni, mężczyźni rozmawiają w sąsiednim pokoju. Dziewczyna i chłopak siedzą naprzeciwko siebie przy pustym stole. Długość tego stołu wydaje się Anastazji drogą, którą musi przebyć. Trudno się z kimś spotkać. Wstaje automatycznie, o niczym nie myśli, nie chce myśleć. Gabriel powinien myśleć za nią. Tak jest znacznie lepiej. Jeżeli zacznie myśleć sama, przewróci ustalony porządek.
Obcas pantofla grzęźnie w niedźwiedziej skórze, która leży na podłodze w korytarzu. Wirowanie w głowie nie pozwala dość szybko wyplątać się nogom. Gabriel idzie jednak za nią i Anastazja czuje go obok siebie w ciemności.
— Uważaj — mówi Gabriel zbyt późno — tu leży to zwierzę. Czekaj, zapalę światło.
Wyciąga rękę do kontaktu i trafia na ramiona Anastazji. Dotknięcie Gabriela przeszywa dziewczynę nieznanym wstrząsem. Anastazja chwyta się Gabriela jak tonący, obejmuje go coraz mocniej i bliżej. Oderwanie się od niego staje się niemożliwe i niepotrzebne. Potykają się oboje o niedźwiedzia i upadają spleceni ramionami na ziemię. Anastazja chce zatrzymać przy sobie Gabriela ze wszystkich sił, ale jego ręce unoszą ją z podłogi i nagle, wyzwolona od siebie, czuje się tylko lekko i wygodnie.
Gabriel niesie ją do pokoju Tatarki, kładzie na tapczanie i przykrywa pledem jak zmęczonego, rozespanego dzieciaka.
Anastazja chce mu powiedzieć, że to w korytarzu przed chwilą było prawdziwe, że się nie pomyliła, niczego się już nie boi, ale ogarniająca ją senność i straszliwe zmęczenie nie pozwalają znaleźć słów.
141
— Szampan jest zdradliwy — mówi Gabriel cicho do uśpionej dziewczyny. — wiesz? Pozwoliłem ci za dużo wypić. Dzisiaj będziesz spała. Chcę, żebyś mnie kochała naprawdę. Rozumiesz?
* * *
Anastazja budzi się z tym samym uczuciem, z jakim zasypiała. Ból pulsuje w skroniach, nie mówiąc o ciążącej głowie. Rozgląda się po ścianach, ale nie ma zegara. Po natężeniu światła orientuje się, że musi być już pełny dzień. Ostrożnie wysuwa się spod pledu. Czarna suknia wygląda, jakby darła w niej pierze z gęsi, pończochy pospuszczały oczka. Anastazja ślini palec i próbuje zatrzymać chociaż dalszą katastrofę gazówek. Stwierdza w lustrze, że wygląda jak lump i w ogóle nie wiadomo co. Nie ma grzebienia, torebka została w jadalni. Myszkuje po szufladach w nadziei, że Tatarka porzuciła jakiś zębaty przedmiot. Znajduje wspomnienie po grzebieniu, działające jednak zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Czuje się trochę lepiej, mimo że szczotki do ubrania nie ma w pokoju na lekarstwo. Chce się dostać do łazienki, ale obawia się spotkania z kimś na korytarzu. Gabriel miałby mnóstwo uciechy na jej widok.
„W życiu do tego nie dopuszczę — myśli Anastazja. — Będę tu siedzieć tydzień. Do wieczora. Nie pokażę się na oczy nikomu, zanim nie doprowadzę się do porządku".
Ostrożnie naciska klamkę. Na korytarzu pusto. Łazienka wolna. Anastazja ściąga z siebie ubranie. Pod prysznicem dochodzi do wniosku, że woda jest jedynym wynalazkiem Pana Boga. Zmywa niepokoje ducha. Ogląda się w lustrze nad półką. Wygląda zupełnie dobrze, no, powiedzmy, zadowalająco, i nawet matka nie domyśliłaby się skutków szampańskiego.
Gabriel czeka już na nią przy stole. Anastazja dziwi się w myśli, że podłoga się pod nią nie zapada, stół nie staje dęba, a matka Gabriela pyta po prostu, czy woli kawę, czy herbatę. Gabriel podsuwa jej gorliwie krzesło i robi to tak prędko, że omal nie przewraca się o sukna do froterowania parkietu. Świat jest łaskawy, nikt się z niej nie śmieje i Anastazja jest prawie pewna, że nigdy nie robiła z siebie przedstawienia z powodu szampana. — Nasz przyjaciel z Poznania kazał panią pożegnać — mówi matka Gabriela. Anastazja przestaje liczyć okruchy na serwe-
142
cie. — On też ma córkę — dodaje matka Gabriela i wzdycha. — W pani wieku. Jest z matką w Krakowie. Nie widział ich od początku wojny. Sam za kilka dni wraca do Reichu. I znów nie było mowy, żeby chociaż na jeden dzień wpaść do Krakowa. Spojrzeć na własne dziecko.
Matka Gabriela wstaje od stołu i zostawia ich samych.
„Co człowiek ma powiedzieć w takiej sytuacji? — myśli Anastazja w popłochu. — Coś powinnam teraz powiedzieć Gabrielowi. Nie czuję się w stosunku do niego w porządku".
— Gabriel...
Chłopak patrzy kpiąco, ale widzi, że Anastazja męczy się sama ze sobą, i okrucieństwo ustępuje w nim czułości.
— No, co? — mówi Gabriel lekko. — O co chodzi? Ty durna dziewczyno. Nic się nie stało. — Podchodzi i podnosi palcem jej brodę do góry. — Ja cię kocham. Kiedy ty to nareszcie zrozumiesz?
„Tak — myśli Anastazja. — Ja cię też kocham. W tej chwili więcej, niż mógłbyś sobie wyobrazić".
ROZDZIAŁ 28
Z odległości kilkudziesięciu metrów trudno rozpoznać w mglisty dzień ciała powieszonych. Leszno jest szerokie.
Salus rei publicae suprema lex esto *.
Napisu też nie widać, ale Anastazja zna go na pamięć i powtarza w myśli z mechaniczną nieświadomością.
Można przechodzić tylko po przeciwnej stronie Leszna. Warszawa sunie tędy od rana milczącym korowodem. Niemcy nie przeszkadzają. W ten sposób osiągają swój cel. Presja strachu warta jest zlekceważenia ostrożnej demonstracji miasta. Ludzie zachowują pozór normalnego ruchu ulicznego, jest to jednak oddanie ostatniego hołdu powieszonym.
Lena dobrze się trzyma. Nie umiała tylko znieść przeskoków od nadziei do fiaska i z powrotem. Kiedy przyszło rozwiązanie, jedyne, jakie mogło nadejść, była na nie przygotowana. Od daw-
* Salus rei publicae suprema lex esto (lac.) — dobro rzeczypospolitej winno być najwyższym prawem.
143
na. Może tylko sposób zadanej Antkowi śmierci wstrząsnął nią ostatecznie.
Ciała powieszonych są niepodobne do ludzkich zwłok. Sztywne manekiny o szczudlastych nogach i twarzach z szarej tektury. Nawet nie ma w nich rysu cierpienia. Mgła leży nisko i Anastazja obawia się, czy w tej szarówce zdołają zidentyfikować ciało Antka. Jest to zadanie, jak każde inne. Nie można było żądać wykonania go od matki Antka.
Ludzie-kukły kołyszą się za podmuchami wiatru i są wtedy podobne do worków wypchanych trocinami. Anastazja rzuca okiem na idącą Lenę, pierwszy raz, od kiedy się znają, nie wie, nie ma pojęcia, nie może odgadnąć, co ona myśli, czuje. Jakby się nie wychowały razem. Nic. Kompletna pustka. Nie można niczego wyczytać z jej twarzy. Nawet, czy rozpoznała Antka.
— On był trzeci od lewej — mówi nagle Lena.
* * *
Koniec przerwy zimowej. Zaczęła się maturalna gorączka. Traeba ''nadążać za programem i jednocześnie przerabiać materiał z sześciu lat.
„Nie mam pojęcia, jak ludzie zdają matury — myśli Anastazja. — W jaki sposób zmieścić naraz w głowie to, czego wymagano w ciągu tylu lat. A jednak inni zdają matury, czego dowodem są wszyscy naokoło. Chodzą po ulicy, jadają w barze obiady i dziwią się, o co mi chodzi. Z tego wynika, że mnie może udać się to samo. Nie do uwierzenia".
Anastazja robi wyciągi z całego średniowiecza Europy. Nie przepada za tym okresem historycznym, myli Karolingów z Me-rowingami, ale lubi literaturę rycerzy i bardów. „Pieśń o Rolandzie". Ta poezja ma w sobie urok.
Na murach wisi obwieszczenie. Lista komunistów powieszonych w lutym na Sądach. Wiatr i deszcz dają sobie z nią radę, ale jeszcze można odczytać nazwiska. Są wybite tłustym drukiem. Antek stał się po śmierci komunistą.
„Co ty byś o tym powiedział?" — pyta Anastazja w duchu tego, który już nie da jej odpowiedzi.
Pośrednik w dniu egzekucji upił się w barze do nieprzytomności. Przez całą tę śmierdzącą wojnę nikt nie widział go w takim
144
stanie, jak w dniu wykonania tego wyroku. Szatniarz z woźnym wynosili go do rikszy. Stracił pół roku na zabiegi, nic nie zarobił, ale między nim i młodymi zawiązał się jakiś rodzaj przyjaźni.
„Może on zobaczył w tym element własnej przegranej — zastanawia się Anastazja. — Ten sposób zarobkowania jest też grą. O wielkie stawki. Inni wysadzają pociągi i stawiają na kartę życie. Gratisowo. To zależy od moralności i własnego pojmowania obowiązku. A co robi ojciec Gabriela? Sam mógłby znaleźć isię wtedy w sklepie, w chwili rewizji. Jak, którędy ludzie wrócą do normalnego życia? O co będziemy walczyć i czym ryzykować? Stasiek, może Stasiek by mi na to odpowiedział. Czy bolszewicy wejdą kiedyś do Polski? Co się wtedy stanie? Nikt mi jeszcze nie dał na to odpowiedzi. Zdaje się, że mało kto umie sobie to wyobrazić. A przecież front się zbliża".
Gabriel wzrusza ramionami.
—r Nie masz innych: zmartwień? — mówi. — Nasz rząd jest w Londynie. Wojna się skończy, złoto razem z nimi wróci z Londynu.
„Złoto! — myśli dziewczyna. — Gabriel będzie człowiekiem interesu jak jego ojciec. Teraz, nie ma na to czasu. Robi w dywersji. Interesami zajmuje się ojciec. Normalny porządek rzeczy".
Siedzi w samym środku powtórek, obłożona książkami, wściekła i rozczochrana, umorusana atramentem, gdy zjawia się Wanda. Anastazja była na innym świecie i zupełnie zapomniała o istnieniu Wiktorów. Chodziła po Świętego Graala.
— A ty? — mówi Wanda ze współczuciem. —: Ciągle ten szał, co? Na co wam teraz matury! To jest taki sam obłęd, jak z tą konspiracją. Wszyscy chcą zabijać Niemców, a potem dziwimy się, że nas gnoją, katują, niszczą. Mamy tylko listy na murach.
„Wiktor. Tak — myśli Anastazja. — Wiktor nie stracił czasu. W miesiąc po ślubie śpiewa jego piosenkę. Czy zdaje sobie z tego sprawę? Zmieniła się. Już nie jest przestraszona gorsetami".
— Pytałaś mnie kiedyś,, czy nie chciałabym wstąpić do podziemia? — mówi Wanda lekko i jednocześnie przegląda od niechcenia wypisy polskie. — Nie. To nie ma sensu. A ty? Zdecydowałaś się? Właściwie o jakie podziemie ci chodziło?
— Nie — mówi Anastazja spokojnie. — Mnie też jakoś to nie
10 Przed godziną ,,W"
145
wyszło. Teraz matury. Nie wiem, co mam wpierw robić. Zobacz ten'stół! Jestem zakopana pod papierami.
— Dobrze, żeś tam nie wpadła — mówi Wanda z ulgą i jej oczy się rozjaśniają. — Po prostu takie powietrze. Wszyscy się zarażają. Wojna się kończy. Lepiej żyć, nie?
„Na pewno. Życie to niezła rzecz — myśli Anastazja. — Zgadzam się z tobą".
— Powiem Wiktorowi, że zrezygnowałaś. On się tym interesował, wiesz? — śpiewa Wanda. — Pytał mnie, czy chodziło o jakieś AK, czy coś innego. Ja nawet nie wiedziałam, że on ma w tym takie 'rozeznanie. Zawsze myślałam, że pilnuje tylko kursu 'miękkich i twardych. Nikt tak nie zgadnie na oko, ile karatów ma brylant. Zabawne. Nawet z ułamkami. Sprawdza się, wiesz?! Sama to kilka razy widziałam.
„Naiwność czy nieostrożność? — myśli Anastazja. — Zamierzenie czy gadatliwość? Taka głupota? Nie do wiary. Ona jest w każdym razie zadowolona, że nigdzie się nie zaangażowałam. Dlaczego? Czy dlatego, że będzie to mogła powiedzieć Witorowi?"
— Myślałaś o AK? — pyta Wanda nieco natarczywiej.
— A jakie może być podziemie? — mówi Anastazja naiwnie. —• Konspiracja to konspiracja. Myślałam po prostu o konspiracji. Nie wiem, czego Wiktor chce.
— Wiktor? — dziwi się Wanda. — Wiktor właśnie niczego nie chce. Ale AK to nic interesującego.
— Dla kogo? — zdumiewa się Anastazja. — Wiktor ci tak powiedział?
— Nie wiem — mówi Wanda z nagłym rozdrażnieniem. — Nas w ogóle to nie interesuje. Ludzie przez nich giną! — Atakuje Anastazję nagle, z niewspółmiernym gniewem. Traci humor. Nie ogląda już notatek, nie chce zdjąć płaszcza. Rozpięła się tylko.
„Przyszła jednak na jego polecenie — myśli Anastazja. — Miałam rację. Ale to jeszcze nic nie znaczy. Mógł się zwyczajnie bać o nią, tak jak matka boi się o mnie. Wiktor wie, co to niebezpieczeństwo. Ludzie, którzy zajmują się tylko złotem, robią w tym, są narażeni na takie samo niebezpieczeństwo, jak my. Wiedzą, co to wywózka, łapanka. Za dolary jedzie się prosto do Oświęcimia. Nie, to nie strach. Wiktor w ogóle nie jest tchó-
146
rzem. Jest zimny i zdecydowany, ma szybki refleks, t/miałby" walczyć i nie jest z tych, co darmo oddają swoje życie. Tu chodzi o coś innego. Mogłabym dać za to głowę. Tylko o co? Ryba połknęła haczyk, ale on mi się urywa, bo Wiktora nie interesuje AK. Cóż go więc interesuje? Kto?"
Anastazja zostaje z Merowingami. Nigdzie nie dojechała. Wiktor okazał się chytrzejszy od niej, chociaż przysłał głupiego posła. Taka głupota graniczy z nieświadomością.
„Jeżeli on rzeczywiście kogoś sypie, kto jego interesuje — myśli Anastazja — Wanda o tym nie wie. Ale z drugiej strony Wiktor.kręci się między nami wiele lat i nigdy nie było żadnej wsypy. Tylko nowo narodzony by uwierzył, że Wiktor nie wie, co robi Bogdan albo Gabriel. Gdzie siedział Antek. Wiktor musi wiedzieć o wiele za dużo i nic się dotąd nie stało. Zachciało mi się łapać prowokatorów! Lepiej, żebym nareszcie zapamiętała kolejność Merowingów".
Telefon.
Przy barze siedzi Michał. W Alejach na rogu Marszałkowskiej odbyła się przed chwilą egzekucja. Jeszcze nie wiadomo, ile osób. Sami mężczyźni. Podobno najliczniejsza od początku wojny.
Anastazja wie, po co matka odrywa ją w takich razach od lekcji. Szuka sprzymierzeńca w reakcji, jaką w innych wywołuje cudza śmierć.
Michał przygląda się matce ze współczuciem, przebywa więcej wśród młodzieży niż ludzie w jego wieku i zna ją na wylot. Nie wszczynałby beznadziejnych akcji psychologicznych. Jest realistą. Kładzie rękę na ramieniu Anastazji przyjacielskim gestem. Niedostrzegalnie i chyba wbrew własnym zamierzeniom przeszedł z nią na stopę przyjacielską. Zrezygnował z prób uwiedzenia smarkatej. Niedawno oświadczył się o nią matce, ale nie próbował zrobić jej tej propozycji osobiście.
„Michał jest mądry — myśli dziewczyna — chociaż sam zmusza ludzi do trzymania się wobec siebie z rezerwą. Ale coraz mniej mamy do niego pretensji. Nawet Lena".
Lena lubi zajrzeć do baru w czasie obiadu i wypić z Michałem kieliszek wermutu, jeżeli on ją zaprosi. Michał jest dla Leny taki delikatny, jakby zrobiono ją ze szkła. Jakby nie miała swoich bujnych piersi i masy włosów, rzęs jak Greta Garbo.
147
„Michał jest mężczyzną jak Antek i Gabriel — myśli Anastazja. — Szkoda, że zajmuje się czym innym".
— Daj spokój — mówi zawsze Lena — nie wszystkich skrojono na bohaterów. . •
Nikt nie próbuje wtedy argumentować, bo takie słowo o Michale z ust Leny zdejmuje z niego odium. Lena ma prawo tak powiedzieć, dostała największą szkołę z nich wszystkich.
„Michał wie, że Lena go broni — myśli Anastazja. — Jest spryciarzem. Anka nie zamieniłaby z nim ani jednego słowa".
ROZDZIAŁ 29
Dom obstawiony. Anastazja wdziera się między kordon i wpada w bramę. Puszczają. Są zaskoczeni. Nikt dobrowolnie nie wchodzi im w ręce. Sama o tym nie pomyślała, zrobiła to w odruchu silniejszym niż rozum, a może z pełną świadomością, czym jest ucieczka, ratowanie się, krycie, nocowanie po ludziach. Jakkolwiek by było, to nie ma już dla niej żadnego znaczenia. Przesadza schody po trzy naraz. Przez wysokie okna na klatce sprawdza, jaki obiekt4otaczają. Obie klatki mieszczące się w "oficynie są jeszcze wolne. Zdąży. Drzwi od kuchni zastaje otwarte. Matka stoi pochylona nad piecem i wpycha pod blachę jakieś papiery. Anastazja nie może-złapać tchu, opiera się plecami o drzwi. Matka spojrzała przelotnie, kto wszedł, ale nie zwraca na nią uwagi. Nie ma czasu. Liczą się sekundy.
Płyta kuchenna wygaszona, zimna jak lód. Matka wsunęła tam taką ilość papieru, że jego zbity kłąb zatyka dopływ powietrza. Na schodach słychać szczęk broni, repetowanie zamka. Ciężki krok zbliża się do drzwi i przy nich zamiera. Anastazja nie zdążyła opuścić zatrzasku, obie z matką patrzą teraz na zamek. Wystarczyłoby nacisnąć klamkę. Wartownik po drugiej stronie drzwi opiera o nie plecy, wełna żołnierskiego munduru szoruje drewno. W mieszkaniu taka cisza, że ulotny dźwięk wydaje się szumem walącej lawiny. Matka pociera zapałkę. Anastazja zbiera poły jesionki i okrywa nimi jej ręce. Palto tłumi odgłos. Papiery zatliły się, ale nie mogą zająć się płomieniem.
Obawiają się przesunąć fajerki. Zszywka prasowa utrudnia manewrowanie kartkami. Sterta obok, na płycie, piętrzy się na
148
pokaźną wysokość. Nie ma jej gdzie ukryć. Nie można zrobić kroku, otworzyć piekarnika. Ogień zagasł, nadpalił tylko brzegi kartek.
Matka wsuwa dłoń pod blachę i wyciąga stamtąd zbite najmocniej zszywki. Sadza fruwa po kuchni, osiada na podłodze, twarzach, ubraniu.
Podpalają drugi raz, bucha ogień. Wsuwają najpierw nadpalone egzemplarze. Nareszcie dobrze ciągnie. Anastazji drżą ręce, ale jest już rozważniejsza i podaje matce po jednej gazetce. W ten sposób szybciej idzie spalanie. Ogień natychmiast pożera podsuniętą mu porcję papieru, ale wolniej obniża się pCziom sterty na blasze. Wydaje im się górą nie do pokonania, Nigdy nie i zdołają tego wykonać. Jaki rozkaz ma. ten wartownik za drzwiami? Restauracja i bar są połączone z innymi mieszkaniami tylko jedną klatką. Chodzi "chyba o to, żeby nikt z restauracji nie schronił się w jakimś prywatnym mieszkaniu. •
Jeżeli nie zdradzi ich żaden dźwięk — nie wejdzie. Matka zdołała go wyprzedzić, tak samo jak Anastazja. Nie znali topografii domu. Matka miała do pokonania tylko jedno piętro, wartownik dwa. Anastazja weszła frontową klatką, bliższą bramy. Wygrały z nim o sekundy.
Płyta czerwienieje, rozgrzewają się papiery, które na niej leżą. Niemcy nie lubią palących się pieców kuchennych. Zwłaszcza tak ostro. W domu nie gotuje się obiadów, nie ma żadnych garnków na płycie, Anastazja z matką jadają w barze. Ale nie mają wyboru, pozostało jeszcze dwadzieścia, może trzydzieści egzemplarzy do spalenia. Na podwórzu ciągły ruch, szczęk broni, szuranie żołnierskich butów. Anastazja nie może odejść od pieca, żeby rozeznać się w-sytuacji, co zawsze-trochę uspokaja. Wiedzieć, co przyjdzie. Działają od kilku minut na ślepo, ale we dwie sprawniej idzie.
Anastazja zdejmuje buty i w pończochach podkrada się pod okno — deska nie skrzypi jak parkiet — robi to prawie bezszelestnie. Podwórze zielone, nabite wojskiem. Nie widać śmietnika i figury Matki Boskiej. Żołnierze ustawiają karabiny maszynowe. „Co będą tu robić — myśli Anastazja. — Ostrzeliwać okna? Podpalać dom?"
Daje matce znak, że na razie nie rozumie ich zamysłów. Tamta
149
uporała się z ostatnim egzemplarzem, w czajniku jest trochę wody, bardzo powoli zalewają gorące sadze.
Anastazja sięga na czworakach po małą szczotkę do podmiata-nia pod piecem i zbiera z podłogi szczątki spalonych papierów. Wolno jej to idzie, bo musi poruszać się możliwie bezdźwięcznie, a jest ciągle w palcie i w kapeluszu. Matka przegarnia rękami popiół i wpycha go bliżej komina. Anastazja zamiata płytę, nakrywa ją fajerkami, podkładając pod nie palce. Jeszcze parzą.
Czekają, aż płyta ostygnie, mogą już liczyć sekundy. Przedtem nie było na to czasu. Nie wiadomo, co gorsze. Na podwórzu cisza śmieftelna. Wydaje im się, że powietrze nadyma się jak monstrualny balon, trzask tej dławiącej powłoki będzie końcem świata. Ale to tylko one tamują oddech w piersiach, duszą się rzeczywiście, chociaż nieświadomie. Kiedy Anastazja zdaje sobie z tego nareszcie sprawę, groza pęka razem z oddechem. Dalej żyją, ckociaż na wszystkich piętrach, we wszystkich oknach jak okiem sięgnąć wszyscy ludzie dławią się podobnie.
Muszą umyć sobie ręce, tylko one są .jeszcze świadkami. Myślą o tym od dobrej chwili, ale żadna nie może powziąć decyzji. Trzeba odkręcić kran w zlewie i w ten sposób wartownik dowie się, że ktoś jest w mieszkaniu. Pierwsze spłukanie przeszło, wartownik tylko się poruszył, ale szum wody w domu mieszkalnym jest odgłosem bez znaczenia. Ten nie obudzi jego czujności. W zlewie niczego nie można utopić. Inaczej ze spuszczaniem wody w ubikacji. Na to reaguje natychmiast. Matka pokazuje-Anastazji na migi, że ma sadze na twarzy, Anastazja bezdźwięcznie otwiera puderniczkę. Nic wielkiego, schodzą za pomocą chusteczki.'
,,.Co kazało mi tu wrócić^ zamiast uciekać jak zawsze w takich razach? — myśli dziewczyna. — Co matka zrobiłaby sama z taką górą bibuły?"
Ktoś rzucił matce te papiery prosto w ręce przez ladę barową. Nawet nie wie, kto to był. Nie zdążyła spojrzeć, rzuciła się przez kuchnie restauracyjne do swoich schodów. Wpadając do kuchni widziała pierwszego Niemca wchodzącego na salę, ale on zobaczył tylko jej plecy. Sobą zasłaniała paczkę. Nie zorientował się, co niesie, i nie zatrzymał jej. Zaczęli jak zawsze od legitymowania mężczyzn; odkryli, że lokal ma drugie wejście dopiero
J50
wtedy, gdy dotarli do kuchni. Małe niedopatrzenie kosztuje ich całą stertę dowodów rzeczowych.
Obie kobiety nie mogą się za bardzo zbliżyć do okien, bo wycelowano w nie z podwórza karabiny maszynowe. Słyszą tylko nagły ruch na dole, szuranie, niemieckie słowa. Szczęk repeto-wanych zamków. Anastazja ryzykuje, wysuwa kawałek twarzy zza muru, jedno oko. Wyprowadzają mężczyzn z reustauracji. Wszystkich, pości i cały personel spółdzielni. Anastazja nie ma czasu przeliczyć ich wzrokiem, nie daje rady. Na oko jakieś sto osób. Przepędzają ich tłumem przez bratmę. Sekundy napięcia.
„Będą brali mężczyzn z mieszkań czy nie?" — myśli dziewczyna.
Żołnierze ściągają karabiny maszynowe ze stanowisk. Nie będą brali więcej nikogo.
— Co? — pyta matka i nie rusza się z miejsca. Ona też myśli o innych, o całej kamienicy pełnej interesantów I domowników.
— Wzięli ich.
— Kogo?
— Wszystkich. Z restauracji i biur.
Matka nagle blednie i zanim Anastazja nadąża z krzesłem, upada na stół. Dziewczyna obejmuje ją wpół i ściąga na krzesło. .Łatwo idzie, bo matka nie straciła zupełnie przytomności. Przykłada jej mokry okład na serce, ale obawia się zapaści, czasem trudno kogoś z tego wyciągnąć. Nie wie, jak matka mdleje, nigdy jej się to nie zdarzyło, od kiedy dziewczyna sięga pamięcią. Pomaga matce usiąść.
Na podwórzu — pusto. Anastazja otwiera drzwi, klatka schodowa też wolna. Anastazja schodzi do kuchni restauracyjnej. Zostały tam tylko kobiety. Nie ma kucharza, podkuchenne siedzą na stołkach przy do połowy obranych kartoflach, posiekanej cebuli, zanurzonych w wodzie talerzach, które dopiero co zeszły ze stołów. Na piecu skwierczą odstawione patelnie ze sznyclami. Kucharz je odstawił! Zdjął fartuch i kucharski czepiec. Leżą na górze oskrobanej marchwi.
Przy frontowym wejściu nie ma szatniarza ani woźnego. Podłogę zaścielają numerki z przewróconego wieszaka. Na salach obrusy i papierowe serwetki. W barze wyrzucona szuflada kasowa i pieniądze zmieszane z wymiecionymi spod lady butelka-
151
mi gatunkowych wóddk. Zostawili trzy kelnerki i kierowniczką sali.
Anastazja wraca do mieszkania. Matka już stoi i czeka. W zapiętej sukni, uczesana, sztywna i wyprostowana schodzi na dół. Idzie zrobić kasę, zanotować jej stan i uporządkować bufet.
* * *
Restauracja jest nadal otwarta, ale jako przeds^biorstwo — zniszczona. Nie wiadomo, na czym to polega, bo Niemcy nie wracają w to samo miejsce'po wielkich akcjach. Są jak bomba lotnicza, która kieruje się własnym prawem kinetyki, nie spada dwa razy na ten sam obiekt. Ale i ludzie mają swoje przesądy —¦ jak nie lubią wracać pod zburzony dach, tak unikają lokalu po nalocie. Taka restauracja jest skończona i właściciel ją po prostu zamyka. Ale ten lokal jest spółdzielnią i zdziesiątkowani członkowie, przeważnie kobiety, nie mogą sobie na to pozwolić. Była przez lata wojny podstawą ich utrzymania.
Pracują jeszcze biura handlowe na wyższym piętrze. Stamtąd nie zabrali wszystkich, część agentów handlowych załatwiała sprawy na mieście. Ocalałe biura muszą podzielić swoją dywidendę na pozostałe w restauracji i barze kelnerki. Kosztuje poza tym utrzymanie lokalu, który nic nie przynosi. Zarobki matki spadły do jednej trzeciej. Z tego nie można kupić na czarnym rynku nawet kartofli.
Anastazja, z matką nie prowadzą już teraz ?? sobą żadnego sporu. Starsza kobieta uwierzyła ostatecznie, że w tym. mieście można być tylko ściganym albo ścigającym, że nie ma żadnej innej pośredniej drogi. Na dnie duszy wierzyła przecież, że kto nie jest w nic zaangażowany — przetrwa. Kucharz, szatniarz i woźny, goście obiadowi, gońcy przekonali ją, że dla' okupanta liczy się tylko posiadanie polskiego dowodu osobistego. W jego rubrykach ważna jest tylko jedna — narodowość. Gdyby trzeba było dać teraz mieszkanie na arsenał, zapełniłaby bronią szafy i tapczany. Przyjęłaby nawet armatę. Przywiązała się do ludzi, z którymi pracowała, i nie może się z tego pozbierać. Żony tych ludzi i córki odwiedzają ją w opustoszałym barze. Żeby żyć, musiała przenieść meble z dawnego pokoju Anastazji, zwolnić go, ustawić w nim cztery stoły pożyczone z restauracji. Nikt
152
nie chce wrócić na stare śmiecie, ale ci, którzy ją znają, przychodzą tu. Zawarła umowę z kuchnią na gorące dania, sama daje alkohol i domowe przysmaki. Przypomniała sobie, że kiedyś była dobrą gospodynią. Przyrządza je w dni wolne od dyżurów. Anastazja pomaga jej w kuchni i przy podawaniu. Nie wiadomo, co najpierw robić. W szkole dużo pracy.
Po południu przychodzi Gabriel. Ściąga marynarkę i bawi się w kelnera. Goście go lubią. Gabriel umie dostosować się do wszystkiego i do wszystkich. Anastazja może napisać wtedy wypracowanie albo nauczyć się ustnego. Czasem Danka pomaga Gabrielowi. Mieszka w dalszym ciągu sama i woli kelnerować u Anastazji niż obijać się o puste ściany.
Rodziców nie widuje. Nie może pojechać do domu, chociaż policja przestała węszyć koło fabryki. Wystarczy jednak, żeby ktoś ją zobaczył i sprawa wejdzie na tapetę. Ojciec przysyła jej pieniądze przez zaufanych pracowników. Dla niej ludzie w dawnym pokoju dziecinnym Anastazji są rozrywką towarzyską. Danka ubiera się w fartuch, jakby niczego innego w życiu nie robiła.
Michał też tu zachodzi, stał się takim samym gościem jak inni. Trzeba nakarmić cztery osoby w domu, dociągnąć Anastazję do matury. Matura Anastazji spędza matce sen z oczu, jest jej ambicją i manią prześladowczą.
Gabriel jak zawsze wzrusza ramionami.
— Wielkie miasto Łowicz! Trzeba jeść. Michał czy kto inny. Nie przychodzi tu przecież na czwartki. Twoja matka umie zrobić pieczarki z patelni. Nic więcej. Ile to jeszcze potrwa? Szkopy robią bokami.
Gabriel przechodzi obok Anastazji z patelnią. Dziewczyna nie może wybrnąć z zadania geometrycznego.
— Mógłbyś mi pomóc, do licha! — woła za nim. Ale on woli latać z pieczarkami z rusztu. W wolnej chwili przysiada wreszcie obok niej.
— Uff, jak oni się dzisiaj obżerają — mówi. — Ludzie są obrzydliwymi obżartuchami. Widziałaś Wandę? — rzuca nagle Gabriel.
Anastazja od razu przestaje rysować trójkąt. Coś jest w tonie Gabriela, co każe jej przestać myśleć o geometrii.
153
— Wczoraj rąbnęli Wiktora na ulicy. O zmroku.
Gabriel mówi to obojętnie, być może z ukrytym przekonaniem, że Wiktor dostał, co mu się należało.
— Kto? — mówi Anastazja drętwo. — Obława na walucia-rzy? Uciekał?
— Wyrok — mówi Gabriel krótko i sucho.
— Czyj?
— Nie nasz. Ale wyrok. I wisiał nad nim od dawna. Nie sypie się nikogo. W takich czasach. Wiesz, dlaczego podaję grabę Michałowi? Bo on" nikogo nie wkopał. Nigdy.
— Dlaczego poszedłeś na ich wesele? —. mówi Anastazja z pogardą. — Piłeś ich wódkę, tańczyłeś z jego żoną? Przecież wiedziałeś.
— Wanda nic o tym nie wiedziała — odpowiada Gabriel niecierpliwie. — Nie chciała wiedzieć. Skakała do oczu każdemu, kto się ośmielił odezwać. Bogdan jej to palcem pokazywał, rozumiesz. Bogdan znał ją od dziecka i nic nie mógł zrobić. Bogdan też przyszedł na jej ślub. Stało się, co się musiało stać, i git. Wiktor się tylko Wandą zasłonił. Wszyscyśmy o tym wiedzieli. Dostałby kulę parę mesięcy temu, kogoś zawiodło oko. Zaraz potem wziął ślub i przestał węszyć koło czerwonych. Może chciał się wycofać z tej śmierdzącej zabawy, ale było już za późno. Oni wyrównują swoje rachunki. Mają rację. Ja też bym swój wyrównał.
— Dlaczego któryś z was się nim nie zajął? — mówi Anastazja pochmurnie i z uporem.
— My? A z jakiej racji? — odpowiada Gabriel. — Dlaczego miałbym leźć w nie swoje interesy? Zwariowałaś! Mnie nic do tego, ale kula mu się należała.
— Prowokator to prowokator, Gabriel — mówi Anastazja spokojnie.
Gabriel wzrusza ramionami.
— Jasne, że tak. Ale kto z nas ma jakieś sprawy z komunistami? Wiktor był po prostu menda i dostał, co mu się należało. Gdyby nie ta nieszczęsna Wanda.
„Nie umiem tego rozwikłać, tak samo jak zadania z trzema trójkątami — myśli Anastazja. — Nic mi nie pomoże Gabriel. Ani w jednym, ani w drugim".
154
Gabriel traci cierpliwość. Anastazja ma wrażenie — z obu powodów. Odbiera jej zeszyt i smaruje ołówkiem wyniki.
„Muszę przebrnąć przez matematykę — myśli dziewczyna. — To konieczne. Nawet gdybym się miała uczyć wszystkich wzorów na pamięć jak abecadła — wbiję to sobie do głowy".
ROZDZIAŁ 30
Marta wezwała Anastazję na punkt. Szykuje się kontrola toreb osobistych. Anastazja zapchała swoją gdzieś na dno szafy, ale ma wszystko, co podawali w spisie, cały komplet: lekarstwa, opatrunki, bandaże i strzykawki. Nagła inspekcja z akcji sanitariatu musi coś znaczyć. Wyciągają z ewidencji wszystkie dziewczyny, które przeszły szkolenie sanitarne, nawet te, które pozostają w łączności.
„Generalna próba sprawności — myśli Anastazja. — Nic się nie mówi o otwartej walce. Wyjściu z podziemia. Może to tylko kontrola zasobów materiałowych".
Anastazja nie wie, kto i kiedy wpadnie do jej domu, nie chce trzymać torby na widoku, ale trudno ryć naprędce w starych ciuchach.
Przewraca i tak swoje rzeczy od kilku dni. Chce coś wykombinować na studniówkę. Mowy nie ma o nowej sukni po katastrofie w barze. Koleżanki z kompletu są podniecone, biegają po krawcowych. Każda będzie miała coś świeżego na ten dzień. Lena przehandlowała partię jugosłowiańskich papierosów i kupiła sobie jedwab. Dla żadnej z koleżanek Anastazji nowa sukienka nie jest problemem nie do rozwiązania, tak się złożył ich komplet. Anastazja nie chce być za czarną kaczkę. Dziewczęta wystąpią w pełnej gali ze swoimi chłopakami.
Znalazła czerwoną sukienkę z czasów, kiedy miała czternaście lat, jeżeli matka pozwoli pociąć swoją czarną wizytową suknię, zestawi z tych dwóch kolorów domino. To byłaby jedyna możliwość.
Anastazja nosi się z tym pomysłem jak z nowo narodzonym dzieckiem, nawet Lenie nie pisnęła ani słowa. Musi wykombinować skądś pieniądze na krawcową. Wyskoczy z tym przed matką jak się da najpóźniej. Matka wygrzebie te pieniądze i będzie
155
spała spokojnie o kilka dni dłużej. Matka ma przykry zwyczaj. Jeżeli chce coś dla kogoś zrobić, a to nie wychodzi jej żadnym sposobem — nie sypia.
„Będę miała tę sukienkę —. na. studniówkę — myśli Anastazja. — Inaczej sto dni przed maturą znaczyłoby dla mnie tyle samo, co siedemset osiemdziesiąt trzy.albo znak n".
* * *
Bogdan przyjechał po Anastazję rikszą, żeby razem przewieźć od Jolki półmiski z prowiantem. Takiego stołu nie mieli na żadnych imieninach od początku wojny. Nawet składkowych. Studniówka jest także składkowa, ale na innej zasadzie. Każdy daje tyle, na ile go stać. Udziały są dlatego nierówne. Matka wnosi wino i likiery w wianie Anastazji. Kto będzie miał na to ochotę, może się oficjalnie wstawić.
— Starzy nie będą mogli nic na to powiedzieć, wyobrażasz sobie! — mówi Bogdan. — Tradycje i zwyczaje to znakomity wynalazek.
Bateria jest różnorodna, matka ma nawet zastrzeżenia do własnej hojności. Chodzi wokół zaimprowizowanego barku i wzdycha.
Galareta z karpia trzęsie się w podskakującej na kocich łbach rikszy. Anastazja co chwila zagląda pod pergamin. Dwa półmiski stoją między nimi, resztę musieli wziąć na kolana. Jadą Mokotowską, poza studniówką nic nie istnieje, żadna wojna. Oni zdają matury. Za sto dni.
Suknia-domino szałowo wygląda, Lenie wydarł się z gardła tylko jęk podziwu. Gabriel aż zagwizdał.
— Wyglądasz jak Tatarka z najlepszych czasów — powiedział w dowód uznania.
Anastazja nie jest pewna, czy akurat o taki efekt jej chodziło, osiągnęła go przypadkowo. Suknia jest eskstrawagancka, a wcale tego nie przewidziała.
Riksza podskakuje, Anastazja obawia się, że cała galareta znajdzie się zaraz na jej dominie. Chłopak za ich plecami robi, co może, omija większe muldy lodowe, ale śnieg jeszcze całkiem nie spłynął i jezdnie wyglądają jak bajora. On też rozumie, co to prowiant w takich czasach. Troszczy się o półmiski identycz-
156
nie jak oni, ale niewiele może przeciwko niemieckiemu Zakładowi Oczyszczania Miasta. Niemcy czekają, aż wiosna da sobie radę sama z zimą. Mają większe zmartwienia. Jezdnie stają się każdej wiosny niedrożne jak sklerotyczne arterie. Woda ze «śniegiem pryska spod kół fontannami. Bogdan z rozpaczą ogląda ¦swoje niedzielne spodnie poznaczone w białe ciapki, malownicze, bo nieregularne, z postrzępionymi brzegami śniegowo-błot-nych pacyn. Anastazja była przewidująca, wzięła stare kapce. Chociaż są rozchodzone i' piją wodę jak smoki, zasłaniają jej nogi aż po kolana. "
¦— Widziałem Wandę — mówi Bogdan nagle.
Anastazja milczy. Skończyła z tą sprawą. Sama spotkała zresztą Wandę- na Chmielnej któregoś popołudnia, w kilka tygodni po śmierci Wiktora. Wanda wyglądała mizernie. Szła w wytartym paltociku, nie uczesana, a jej ogromna masa włosów, jej ozdoba, podkreślała tylko wrażenie ostatecznej katastrofy. Wanda dostrzegła Anastazję z daleka i natychmiast skręciła w bramę. Nieprzypadkowo. To nie był jej dom. Dobrze postąpiła, bo' nic nie mogłyby dla siebie zrobić. Bogdan jeszcze teraz chce ratować Wandę wobec Anastazji.
„Jest uratowana — myśli dziewczyna. — Niczego nie mam jej za złe, ale nie chcę jej współczuć. Nawet budzi we mnie sympatię, tak samo, jak tego dnia, gdy zobaczyłam ją pierwszy raz. Ale co komu z obiektywnej sympatii? Po prostu powiedziałyśmy sobie więcej niż można".
Strzelali do Wiktora, chociaż szła razem z nim i próbowała zasłaniać go sobą. Ściągnęła krzykiem niemiecką wachę i to mu też nic nie pomogło. Wykonawca wyroku — uszedł. Do niej — nie strzelił.
„Tamci sami zdjęli z niej odium — myśli Anastazja. — Oczyścili ją. I mnie to wystarcza. Nam wszystkim. Jak sądzę i Bogdanowi. Tylko dla mnie to nic nie zmienia, bo miałam z nią swoją prywatną sprawę,, o której nikt nie wie. Ani Bogdan, ani Gabriel. To nie ma już zresztą żadnego znaczenia, nawet gdybym była pewna, że ona wiedziała, kim Wiktor się interesował, i nie uznała tego za przeszkodę biorąc z nim ślub. Niech sobie poradzi teraz sama z sobą. Cokolwiek zrobiła albo czego nie zrobiła, stało się z miłości do Wiktora. Nie moja rzecz osądzać taką
157
sprawę ani o niej gadać. Nawet z Bogdanem. Na ulicy uciekała przede mną, bo jej tajemnica jest także moją. Zresztą wyglądała, jakby jej niewiele brakowało do jakiegoś niepoczytalnego .kroku. Popchnąć do niego łatwo, nawet nieświadomym odruchem czy zachowaniem".
Bogdan już nie próbuje podejmować rozmowy. Widzi sprzeciw Anastazji, patrzy na nią tylko kątem oka- i poprawia pergamin na półmiskach, który zdziera wiatr.
-— Wanda to sprawa zamknięta — mówi Anastazja pojednawczo, żeby nie psuć mu dnia — tyle ich było w ciągu czterech lat wojny.
„A dla mnie dlatego zamknięta — myśli w duchu — że był kiedyś taki chłopak, który nazywał się Stasiek. Ale Bogdan tego nie wie, że znał go. Stasiek umiałby zdobyć moją przyjaźń/ Na zawsze. Właśnie z powodu tego wspomnienia Wanda zginęła dla mnie na ulicy razem z Wiktorem. Też na zawsze".
Anastazja z Bogdanem wnoszą triumfalnie półmiski do pokoju. Mieszkanie jest już prawie pełne. Jest Anka z bliźniakami, którzy mają dziś na sobie identyczne czarne garnitury. Jeden z bliźniaków od pewnego czasu kręci się koło Leny. Chyba Jurek. Anastazja dalej nie wie, który jest który. Na placu przy Ance został Maciek i ci dwaj rozczepili się w końcu, co wszystkim sprawia ulgę. Nigdy nie byli za mądrzy, a we dwóch przy jednej dziewczynie zupełnie baranieli.
Lena nawet toleruje bliźniaka i w przeciwieństwie do Anastazji — rozróżnia.
„Może coś z tego będzie" — myśli Anastazja. Ale sama wie, że to nieprawda. Kto by tak zamieniał? Lena ma po prostu kogoś przy sobie i to poprawia jej samopoczucie. Tyle, i nic więcej. Złapie ją kiedyś jakiś kumpel Antka z „Bodegi". Na razie stamtąd ucieka, bo przypominają jej Antka. Lena nie chce pamiętać za dużo, swoje wędrówki przez Leszno. W Lenie tkwi instynkt życia. Ucieka od pamięci, której nie można unieść. Lena chce pamiętać Antka z innego okresu, najszczęśliwszego, wspólnych dachowych wakacji, wypraw nad Świder, jednego mazagra-nu przy stoliku w „Bodedze". Na razie pozwala się kręcić bliźniakowi koło siebie, ale nic mu to nie przyniesie.
158
Chłopaki ryczą z uciechy na widok udziału matki Anastazji w dzisiejszym jublu. Jest nawet „Clips", który Anastazja bardzo lubi, przypominający czekoladowy ajerkoniak.
„Te napoje to chyba cały procent od jej miesięcznego obrotu — myśli Anastazja. — I mam na sobie domino. Jestem szczęśliwa. Tak. Można być szczęśliwym nawet teraz. Ktoś by się może tym zdziwił".
Danka przywiodła z sobą jakiegoś długiego chłopaka, prawie tak długiego, jak Gabriel. Nosi okulary i ma twarz naukowca. Jest zupełnie inny niż Stasiek.
„Czy dlatego go wybrała?" — przebiega przez myśl Anastazji.
Ten chłopak nie mógłby usiąść za kierownicą rikszy jak Antek i zrzucić swojej skóry. Anastazja próbuje sobie wyobrazić go z patelnią, na której dymią pieczarki z rusztu, i nie może powstrzymać się od śmiechu. Nie każdy może przepasać się ścierką i lecieć tak przez pokoje. Ten wyglądałby farsowo. Albo rozpaczliwie i dramatycznie.
— Czego się śmiejesz? — pyta Danka.
— Ach, nic, wyobrażałam sobie twego chłopaka w naszej zaimprowizowanej jadłodajni, w charakterze kelnera.
— I co, nie wyszło ci? — uśmiecha się Danka. — Wiesz, co on robi? Pracuje przy wyładunku jajek na Hożej. Nosi skrzynie. Dostaje za to dniówkę i etłuczone jajka do manierki. U nich w domu nikt nie może już patrzeć*na jajecznicę.
„Jolka się chyba upiła? — myśli Anastazja. — Coś takiego!" Jolka śmieje się i co chwila obejmuje Bogdana. Bogdan jest tym oszołomiony, spocił się i nie wie, co zrobić z nadmiarem jej uczucia-. Ma solidnego pietra przed ojcem Jolki.
„Upiłeś mi dziecko" — powie ojciec Jolki. Bogdan blednie w przeczuciu powikłań rodzinnych. Nie ma takiego szacunku dla wachy po godzinie policyjnej, jak dla ojca Jolki. Wolałby stanąć przed plutonem egzekucyjnym niż z wstawioną Jolką przed jej ojcem. Odbiera jej kieliszki i co jeden odstawi, Jolka pojawia się przed nim z następnym.
— Co ja z nią dzisiaj mam — bełkocze Bogdan i ciągnie Jolkę do łazienki w nadziei, że woda ją otrzeźwi. Jolka nie chce wody,
159
twierdzi, że zdaje maturę za sto dni'i bawi się dziś na rachunek rodziców.
— Mam ich placet? Mam — powtarza w kółko. — Napij się wody sam. Albo kompotu. Anka przytaszczyła znakomity kompot z moreli.
Bogdan przeszedł konspiracyjną szkołę cierpliwości, nieraz stał na szosie i zapisywał numery ciężarówek albo liczył szkopów. To żmudna robota, bez doraźnych wyników, kompletnie nieefektowna. Dane mogą się przydać albo i nie, to wcale nie pociesza na takiej stójce. I teraz Bogdan przetrzymuje wybuch dorosłości dziewczyny. Zdołał ją wreszcie przekonać, że następne kolejki zwalą ją prześlicznie i równo z nóg. Jolka nie ma na to ochoty, ale śmieje się dalej i obejmuje Bogdana.
Od sylwestrowego doświadczenia Anastazja jest już ostrożniej-sza. Ma zresztą podać jeszcze gorące grzanki, a w tym celu trzeba stanąć nad kuchenką gazową. Anka jej pomoże, nie pije, i matką zwolniła się dziś z dyżuru, czuwa w kuchni. Obiecała opiekę nad młodymi, ale wywiązuje się z tego chytrze, po swojemu. Nie rusza się z kuchni. Gabriel usiłował ją stamtąd wyciągnąć zaproszeniem do tańca, ale nie dała się nabrać.
— Twoja matka jest diabelnie ładna — mruczy Gabriel. — Ładniejsza od ciebie. Jak babcię kocham, ładniejsza.
Anastazja obraca grzanki na brytfannie i przygląda się matce. Żadna z jej koleżanek nie ma takiej matki, chociaż są w lepszych warunkach i żyje im się lżej mimo wojny.
„Los jest sprawiedliwy i rozdziela każdemu po trochu — myśli Anastazja. — Mnie dał najmądrzejszą matkę na świecie".
— Możecie się dziś bawić do rana — mówi matka. — Tylko Jolka musi wracać. Nie udało mi się tego wydębić od jej rodziców. Bogdan ją zawiezie rikszą.
Anastazja wyrzuca grzanki z patelni, spadają powoli, czasem jakaś zatrzyma się na brzegu i nie chce znaleźć się na półmisku. Nie idzie jej to sprawnie. Sama trochę wypiła.
Przychodzi jej na myśl, że żadnej z dzisiejszych chwil nie można zatrzymać jak grzanki między brzegiem brytfanny a półmiskiem.
— Daj to — mówi matka. — Jesteś wstawiona. — I wzdycha. — Baw się. To wasz dzień. Nie myśl dzisiaj o niczym.
160
BOZDZIAŁ 31
Maj dmie wiatrem, niesie śmiecie alejami. Drzewa naraz pokryły się wszystkimi liśćmi. Upał czerwcowy. Dobijają do końca roku. Same powtórzenia. Nocą po trzy, cztery alarmy lotnicze. Reflektory penetrują niebo, nawet przez czarny papier zaciemniający okna robi się nagle widno w pokoju. Człowiek się budzi oblany potem. Wojna znów przychodzi do Warszawy jak w 39 roku. Powraca. Ale tej — ludzie oczekują. Inaczej chodzą po ulicach. Niemcy się ostrożnie ewakuują, wyjeżdżają wielkie fisze, bogaci cywile. Wachy chodzą po mieście bez zmian, jednakowo gęsto, równomiernym krokiem. Udają, że nie widzą nadmiernej ruchliwości ulic, nie znają wieści z frontu, jakby dla nich nic się nie miało zmienić.
Na podwórku Anastazji biwakuje wojsko. Dziwny widok z okien. Betonowe błonie zamknięte w czterech ścianach kamienicy. Rozstawione namioty, kociołki na drągach, manierki, broń w kozłach. «Trzeba kluczyć między namiotami, tak gęsto stoją.
„Musi być z nimi bardzo krucho — myśli Anastazja obserwując podwórze — zabrakło nawet kwater. Nie mogą się już kryć przed nami z rozmiarami odwrotu. Myją się, jedzą, chodzą spać, wstają i siusiają. Wystawiają na widok cywila intymny żywot żołnierski. Wydają go oczom wroga. To dno".
Rankami budzi ją szum wody z hydrantu i brzęk manierek. Kotłami dowożą im gorące jedzenie. Podwórko wrze podobnie do warownego obozu. Jest w tym coś ze starych klechd wojennych. Żadna wojna się nie zmienia i zmotoryzowana ma ten sam posmak żuru, zapachu kurzu, juchtowego buta, żołnierskiego owi-jacza. Każda dźwięczy żelazną łyżką o menażki, nawet jeżeli wydrapują nią dna kawalerowie żelaznych krzyży. Ten sam smutek bez końca i początku- I dlatego taki, że beznadziejny. Jeden Dżyngis-chan przeciąga i kurz opada na drogach po przejściu jego taborów, drugi gdzieś się rodzi i szykuje swoje tabory. „Co za różnica, czy ciągną go konie, motory Diesla, słonie albo wielbłądy?" — myśli Anastazja.
Wieczorami żołnierze grają na ustnych harmonijkach w gęstym mroku zaciemnienia. Ani jeden ognik nie płonie, ani jedno słowo nie odbija o mury. ^V stojącym powietrzu wiosennej nocy,
11 Przed godziną „W
161
pachnącej wodą i zielenią, kumają się ze śmiercią poprzez dźwięk „Lili-Marlen".
W otwarte okna wchodzi los człowieka-wroga, gonionego i gnanego po drogach Europy. Naprzód i z powrotem. Anastazja stoi w oknie, oni jej nie widzą, ona ich — tak. I w tych krótkich sekundach nic ich nie dzieli, bo żadna myśl nie przebiega między nimi, nic o sobie nie wiedzą. Są tylko tułającymi się i błądzącymi ludźmi w cieniach nocy, ci żołnierze i dziewczyna.
Oblatuje ją wtedy zimno, dreszcz chłodu, bo to jednak maj i nie można stać długo w samej koszuli przy oknie. Nakrywa się kołdrą, jeszcze drży, bo nie może ich nienawidzić. To- się znów stanie — rankiem, gdy zza rogu ulicy wyjdzie uzbrojony patrol. Będzie szedł rozciągnięty na całą szerokość chodnika i ona będzie musiała przemykać się krawężnikiem. Dopiero dzień znów ich zderzy. Teraz jest wygwieżdżona noc i oni pod jej niebem próbują odgadywać swój los. Jak dziewczyna. Anastazja odkrywa swoimi osiemnastoma latami życia, że w pewnych okolicznościach każdy człowiek jest taki sam.
Wanda wpadła w łapankę na Ząbkowskiej. Zabrali ją do Rzeszy. Bogdan twierdzi, że nie udała jej się ucieczka z punktu zbornego. Ale teraz ucieczki udają się łatwo. Niemcy mają jeszcze siły łapać, dużo mniej — przypilnować. Ich zajadłość stępiała. To wszystko nie jest takie proste, jak się Bogdanowi wydaje^ Anastazja jest pewna, że Wanda nie chciała uciekać ani być wykupywana. To była jej własna ucieczka, jedyna możliwa. W czasie pokoju ludzie po takich aferach kryli się za oceanami, zaciągali się na statki australijskie, zaszywali się na wyspach Pacyfiku. Gdzie Wanda mogła się zaciągnąć? Na jaki statek — do jakiego wsiąść pociągu? Gdzie jej port? Dla niej nie było ucieczki z tego miasta, od własnej ulicy, na której znali ją od urodzenia. Jak wyzwolić się od ludzkich spojrzeń? Którędy wyjść z pułapki? Wydobyła się z niej jedyną możliwą dla siebie drogą. Na roboty. Wybrała się w swoją podróż. Przypuszczalnie nigdy tu nie wróci. Po wojnie.
„Ma rację — myśli Anastazja. — Jeżeli już trzeba żyć, lepiej gdzieś w świecie".
— Nie chciała się ze mną na ulicy przywitać — mówi Bogdan — chociaż ja do mej podszedłem. Zostawiła mnie jak głu-
162
piego, bez słowa. Wbiła sobie do głowy przyjęcie na siebie winy Wiktora. Zmarnował taką dziewczynę!
„To chyba nie tylko to, że znał ją od dziecka — myśli Anastazja. — Miejsca sobie znaleźć nie może i nie umie jej sobie darować".
Anastazja z całym majdanem przenosi się na kilka dni do Anki. Postanowiły zamieszkać razem, we dwie dużo lepiej się uczyć. Gabriel jest wściekły, bo to koniec ich spotkań. Zamkną się z Anką w twierdzy jej pokoju, wyłączą telefon, zabarykadują drzwi i będą wpuszczać przez nie tylko talerz z zupą. Żadnego chłopaka.
Obie doszły do wniosku, że w przeciwnym razie położą się na egzaminach. Decyzja krzepi zachwianą równowagę wewnętrzną Anastazji. Teraz ma nadzieję, że zdoła te sterty notatek, które zaśmiecają stoły, wbić sobie do głowy..
„Anka twierdzi, że to jest do zrobienia — myśli Anastazja —r a to, co Anka mówi, ma wagę złota".
Anastazja szykuje sobie nocną koszulę i szczoteczkę do zębów. Żadnych ubrań. Nie będzie przebierania.
— Co za idiotyczny pomysł — mówi Gabriel — może wstąpicie do klasztoru? To Anka wymyśliła. Tylko ta dziewucha miewa takie pomysły. A ty — dajesz się ciągnąć.
Anastazja pozwala gadać Gabrielowi. Anka wpadła na dobry pomysł. W domu ciągle ktoś odrywa ją od książek, to goście matki, to znów telefony Gabriela, wizyty Leny albo Danki. Tylko uciekając z domu może się przed wszystkimi schować. Mieszkanie Anki jest ogromne, u niej ludzie nie obijają się o siebie; jak zechcą, będą zupełnie same. Anka zgromadziła zapas kawy na miesiąc i dziesięć fiolek psychedryny.
„Można się nawet otruć — myśli Anastazja — z nadgorliwości".
Sam Arno sprawdzał torbę osobistą Anastazji. Na koniec maja i cały czerwiec zwolnił ją i Lenę z funkcji łączniczek. Zatrzymał sobie tylko Ankę. Anka twierdzi, że da sobie radę. Arno jest z tego zadowolony, nie miał żadnej ochoty dawać jej urlopu. „Powinien by się z nią ożenić — myśli Anastazja. — Sypiałby lepiej mając ją pod ręką. Ale podobno ma żonę i córkę. W naszym wieku. Mała Pani powiada, że jego żona jest energiczna
i umiałaby sobie poradzić z dziesięcioma łączniczkami. Małą Panią zabawiłaby nawet taka heca. Widać to po jej minie. Mruży zaraz oczy jako kot pijący śmietanę. Zdaje się, że Arno ma dwóch żandarmów, których się poważnie obawia: Małą Panią i własną żonę. Obie działają na innych odcinkach jego życia, nie wchodzą sobie w paradę. Stąd nikła nadzieja na konflikt kompetencyjny".
Anka chce dać Anastazji pokój do dyspozycji, ale Anastazja woli spać u niej na wersalce. W ten sposób wydaje jej się, że jest znów na wakacjach, sypia z przyjaciółką w jednym pokoju i na zaśnięciu trzepie z nią o głupstwach. Tamte czasy prędko minęły. Za prędko. Wskoczyła od razu w dojrzałość jakoś nie w porę i nie z własnej woli. Wtedy imponowała jej samodzielność w piętnastym roku życia. W tej chwili wróciłaby chętnie do wakacyjnych wieczorów, ale już nie ma którędy. Leżą z Anką w ciemności i nie umieją mówić ze sobą o niczym. Pośmiać się i zasnąć. Nawet jeżeli uda im się zrobić matury, jeżeli zdążą, wyjdą z podziemia już jako regularne wojsko.
„Gdzie będziemy? — myśli Anastazja w ciemności nocy. — W mieście czy w polu? I jak to będzie wyglądać? Dadzą nam mundury? Polskiego orzełka na czapki? Tęsknimy wszyscy do jawności symbolu. Nie miałam pojęcia, czym staje się symbol dla pokonanych, niszczonych i zabijanych. Symbol śmieszy i nudzi tylko wtedy, gdy jest prawem. Gdy człowiek ma prawo powołać się na niego".
Od rana powtarzają z Anką historię. Postanowiły się nie rozpraszać i brać kolejno do powtórki całość materiałów z jednego przedmiotu. Ryć aż do skutku. Anastazja powtarza z Anką tylko historię i literaturę. Łacinę musi zrobić sama. Anka zdaje z niemieckiego.
* * *
Matka powiada, że Anastazja schudła przez ten tydzień. Gabriel przywitał się z nią, jakby wróciła z Tybetu, i patrzy na nią z pewnym szacunkiem.
„Nie wierzył, że wytrzymamy zamknięte przez tydzień w jednym pokoju — myśli dziewczyna. — Zaimponowałam mu. Był pewny, że chociaż do niego zadzwonię. Rozczarował się, ale nigdy
16}
się do tego nie przyzna. I jak to zawsze z chłopakami — nie wiadomo, co im się spodoba — jest zachwycony swoim zawodem".
Bogdan zrobił Jolce kilkometrowe ściągi i przysięga, że przemyci je bodaj przez dziurkę od klucza, jeżeli inna droga zawiedzie. Matura odbędzie się w jej domu. Dyrektorka uważa, że surowość rodziców Jolki gwarantuje zachowanie prawomyślności tego aktu. Bądź co bądź państwowego, chociaż nie ma państwa. "— Na nic nie liczcie — oświadcza ojciec Jolki.
Jolka obawia się, że ojciec nie zawiedzie dyrektorki. Dotrzyma słowa.
— Nie masz pojęcia, jaki stół wykombinował — mówi Jolka. Jest zdruzgotana konsekwencją ojcowskich zapowiedzi i realizacji. — Wytrzasnął skądś pięć metrów zielonego sukna. I wyczyścił z matką pokój ze wszystkich mebli. Przepisowo. Nic nas nie uratuje.
Anastazja pisze polski 18 czerwca. 19 — historię. Ma do 24 pięć dni przerwy.
* * *
Nie uczy się już po pisemnym. To nie ma sensu. Jest wy-pruta z energii, ani jedno zdanie więcej nie weszłoby jej do głowy bez obawy, że wyskoczą z niej pozostałe.
Łażą z Gabrielem na Profesorską i siadają na schodkach obok siebie, w milczeniu. I nie tylko dlatego, że Anastazja jest w trakcie matury i nie ma głowy na miłość. Już czekają na tamto. Gabriel okrywa jej plecy marynarką i Anastazja wie, że ma przyjaciela. To bardzo dużo. Gabriel chciałby dla niej wszystkich możliwych sukcesów życiowych i razem z nią zdaje tę maturę.
„Czy inne dziewczyny w innych czasach miały przy sobie takich chłopaków? — myśli Anastazja. — Może i tak, bo ten kraj przeszedł niejedno. Ale my naszych chłopców nie wysyłamy ną wojnę. My idziemy z nimi razem, a to coś zmienia między nami. Wszystko zmienia. I chyba już nie będzie takich chłopaków, jak Antek i Stasiek, ani takich dziewczyn, jak Lena i Danka. Jak Anka".
Anastazja nagle chwyta rękę Gabriela leżącą swobodnie na schodku i zamyka ją w swojej dłoni. Gabriel nie rozumie, o co
165
chodzi, a może żaden gest w sytuacji, w jakiej się znajdują, nie wymaga komentarza. Gabriel uśmiecha się z pobłażaniem i z odrobiną autoironii. Nie cofa ręki. Tak, ten czas pozostanie z nimi na zawsze, cokolwiek by się stało.
Nie mogą przedostać się na drugą stronę Alei Jerozolimskich. Stają razem z innymi na brzegu chodnika. Jak okiem sięgnąć, od mostu Poniatowskiego walą niemieckie kolumny w odwrocie. Jest gorąco i żołnierze porozpinali kołnierze od (mundurów. Ich oficerowie już tego nie widzą. Sami mają czarne, spieczone pragnieniem usta, ciężki rynsztunek liniowego żołnierza oblewa twarze potem, który spływa ciemnymi strugami spod hełmów i czapek. Są uznojeni, przyszła godzina ich udręki. W klęsce jednakowej dla wszystkich but uwiera w marszu tak samo i automat identycznie obija się o biodro. Tak samo ciążą ładownice, kark sztywnieje pod niemiłosiernym, lejącym się z nieba słońcem.
Jadą działa i lekkie armatki polowe, pepance i działka przeciwlotnicze, tygrysy i tankietki, rakietnice i łaziki dowódców w jednym nie kończącym się wężu przedzielonym ludzkimi oddziałami — żywą siłą bojową. Anastazja patrzy na wschód i nie może oprzeć się wrażeniu, że ta żołnierska fala sformowana w czwórki sięga aż po Ural.
Jakiś oficer wyskakuje nagle z szeregu, wyrywa pistolet zza pasa, krzyczy na ludzi, obserwatorów z krawężnika. Nie można rozróżnić słów, dławi się nimi, chrypnie we własnym ryku, piana występuje ma na wargi. Ale ludzie i tak rozumieją, o co chodzi, rozpierzchają się, przywykli do rozganiania i krzyku. Oficer znika w perspektywie ulicy razem z pistoletem w ręku. Już nie zatyka go za pas. Ci sami ludzie wracają na stanowiska obserwacyjne. Siła niemieckiego krzyku zdewaluowała się przez odwrót, wystarcza jej akurat na tyle, ile trzeba, żeby zobaczyć plecy odchodzącego oficera. Nic już nie ustanowi jej na dawnym miejscu:. Ten oficer właśnie chciał jeszcze raz, może ostatni, zademonstrować gapiom, że istnieje. Nikt: z patrzących nie może mieć takich wątpliwości, bo chociaż dyscyplina armii uległa wyraźnemu rozluźnieniu, to przecież jej zdolność bojowa jest niestety widoczna.
Wypatrują z Gabrielem przerwy w żywym potoku żelaza, żeby przeskoczyć na drugą stronę ulicy. Aż do mieszkania goni
166
Anastazję dudnienie dział i tępy kwik gąsienic czołgowych, równy szum rozkołysanego morza kroków. To Niemcy uwalniają od siebie Europę; Anastazja powtarza to każdej spotkanej na schodach osobie. Trudno uwierzyć rzeczywistości. Nawet — oczom.
• » •
Długi stół, przykryty zielonym suknem, pośrodku orzeł na czerwonym polu. Komisja egzaminacyjna siedzi w pełnym składzie, delegat tajnego ministerstwa oświaty, kurator, wszyscy profesorowie i dyrektorka. Anastazja patrzy na orła, jakby nigdy w życiu nie oglądała godła własnego państwa. I dzieje się tak dlatego, że po raz pierwszy od pięciu lat ktoś odważył się go wystawić na widok publiczny, chociaż Niemcy dalej chodzą po ulicach. Zapomina, po co tu przyszła, znajduje się w letargicznym transie. Ktoś każe jej usiąść. Dudnienie armat wdziera się do pokoju, zagłusza pytania. Przeszkadza. Ojciec Jolki wstaje i zamyka podwójne okna.
Anastazja chce zdawać najpierw z literatury, wolno jej wybrać kolejność przedmiotów. Berent — „Żywe kamienie". Przesuwa się wzdłuż stołu. Trzy pytania z historii. Z łacińskiej prozy dostaje do tłumaczenia fragment mowy Cycerona. Z poezji — Horacego.
Tu ne ąuaesieris, scire nejas, quem mihi, quem tibi finem di
dederint...
Lubi Horacego, ale w tej chwili angażuje w jego poezję tylko pamięć i poczucie rytmu. Odchodzi do drzwi, mija się w nich z Leną, podają sobie na progu ręce. Wraca z trzema piątkami. Idzie po ulicy we śnie.
„Więc to jest tylko tyle? — myśli. — Co powie matka? Coś było przede mną, coś jest za mną. Pusto. Czy za każdym razem tak będzie?"
Dopiero teraz wraca do pytań, które jej postawiono. Tam wyrzucała z siebie wiadomości jak automat. Ktoś wrzucał dwadzieścia groszy i wyskakiwała czekoladka. Nie myślała i nie analizowała.
Znów trzeba przedzierać się przez Aleje, już trzeci dzień płyną te nie kończące się kolumny. Wchodzi między niemieckie szeregi.
167
Nie pytaj, nie trzeba wiedzieć, jaki koniec tobie i mnie bogowie przeznaczyli...
Wydobywa się spośród płynącej fali, oni się nie zatrzymują, trzeba przechodzić między nimi. Anastazja przystaje na krawężniku, nie może oczu oderwać od uzbrojonych mężczyzn. Dużo ich i mają jeszcze dobry sprzęt. Drugi raz tego dnia jest sparaliżowana.
„Co, do licha? — myśli. — Jaki koniec? Łaciński wiersz o przypadkowej treści. Mógł mi się trafić każdy inny".
Matka stoi za barem, coś liczy na kwitach. PodnosLtylko oczy, ani drgnęła.
— Jak? — pyta.
— Nawet za dobrze. Sama się nie spodziewałam. Naprawdę nie.
— A ja wiedziałam — mówi matka.
Sięga za siebie po butelkę koniaku. Nalewa Anastazji i sobie.
— Za twoje życie!
„Za moje życie? — myśli dziewczyna. — Które?"
Huk czołgów i tutaj dociera. Nie można przed nimi uciec. Matka czeka z kieliszkiem. Anastazja nie może jej zawieść. Matka jest szczęśliwa, jak ona sama tamtego dnia, na studniówce. Wypija koniak za swoje życie. Jest dorosła.
Wieczorem zbierają się w salonie Anki. Pierwszy i ostatni raz. Dywany odkurzone, pokrowce zdjęte z adamaszków. Są wszyscy pedagodzy i dyrektorka, rodzice w komplecie. Niezupełnym. Nie wszystkie mają ojców, ale reprezentują je matki, za siebie, zabitych i nieobecnych.
Jest tylko kawa. Nie ma czasu. Nie będzie pomaturalnego przyjęcia. Już nie pora. Dyrektorka jest zdenerwowana i ma wypieki. Anastazja nigdy nie widziała jej w takim stanie. Wypadła z fasonu. Może dlatego, że to ostatnia matura w podziemiu. Ona — zdążyła.
Minuta ciszy za profesorów gimnazjum poległych w czasie okupacji.
Dyrektorka ma łatwość przemawiania, ale dzisiaj to nie jest dla niej proste. Nie będzie laurek na przyszłą drogę życia. Oczekuje swoich wychowanek w szeregach powstania. Straszna cisza w pokoju.
168
„Więc wychodzimy z konspiracji? — myśli Anastazja. — Wyszliśmy. Dzisiaj — dwukrotnie. Rano ojciec Jolki wyciągnął orła. W tej chwili to zostało głośno powiedziane. To, o czym nie mówiło się przez pięć długich lat. Stało się. Reszta jest kwestią dni albo godzin. To jest apel — nie pomaturalna kawa".
Stoją wobec tego jak na apelu. Któraś powinna odpowiedzieć w imieniu grupy, ale to okazuje się za trudne. Znalazły się w środku zdarzeń, o których nie nawykły mówić. Nauczyły się nosić
meldunki, stać w obstawach zamachów, wozić broń i bibułę __
to jest zwyczajne. W porę i na czas znajdą się na miejscu, każda na swoim odcinku. Dyrektorka nie powinna mieć żadnych obaw.
Żegnają się całując wszystkich po kolei, jak ci, którzy mogą się nie zobaczyć. Prefekt kreśli nad zebranymi znak krzyża i to Anastazję dobija.
Ave Caesar, morituri te salutant *.
— Ego te absolvo **.
ROZDZIAŁ 32
Anastazja jest trzeci dzień na punkcie. W mieszkaniu Żuka. Nie ma rozkazów. Łącznik nie przychodził od wczoraj. Morwa jest przy majorze Arno, ale Anastazja nie widziała ich od wczoraj, od jedenastej rano. Obijają się o siebie. W dwóch pokoikach Żuka stoi w pogotowiu szesnastu żołnierzy i dziewczyna. Anastazja nie wie, gdzie podział się Gabriel, gdzie jest sama Żuk. Nie zna przydziału Leny ani Kamy. Nie ma pojęcia, dlaczego wszystkie łączniczki Komendy nie czekają na rozkazy w jednym punkcie miasta. Nie rozumie tego. Dowiedziała się nareszcie, do jakiego zgrupowania należy. Jest łączniczką Komendanta Placu Warszawa-Południe. Telefonowała do matki. Nie ma żadnych wiadomości od Gabriela. U niego w domu też nic nie wiedzą.
„Nie ma chyba nic gorszego od czekania" — myśli dziewczyna.
Jest 29 lipca 1944 roku. Znów noc w ubraniu, zrywanie się na każdy szmer. Nie zdążyła zabrać z domu porządnych butów
* Ave Caesar, morituri te salutant (lac.) — witaj, Cezarze, idący na śmierć pozdrawiają ciebie.
** Ego te absolvo (łac.) — ja ci odpuszczam.
169
i jakiejś ciemnej spódnicy. Mała Pani kazała jej się stawić w mieszkaniu Żuka w ciągu kwadransa. Nie wiedziała, że zostanie tutaj zatrzymana, i przyszła w jasnej letniej sukience, która po dwóch nocach wygląda akurat tak, jak może wyglądać w tych okolicznościach.
Chłopaki tylko składają i rozkładają od nowa dwa pistolety, jakie mają na swoją szesnastkę. Wykluczone, żeby się w nich coś zacięło. Są naoliwione aż do Sądu Ostatecznego i dłużej.
„Chyba podrzucą im tu jakąś broń — myśli niespokojnie dziewczyna — co można zrobić z dwoma pistoletami? Chyba, żeby strzelali po kolei. Właściwie czym ja się martwię? Na razie nie ma mowy o strzelaniu. Siedzimy i czekamy. Zarządzili alarm, ale nie ma rozkazu powstania. Może odwołają?"
Wojska sowieckie podchodzą do Pragi. Anastazja pyta każdego, kto wchodzi, czy ich nie widzieli. Ale nikt ich jeszcze nie widział.
„Może są dalej niż my tutaj, zamknięci w tej dziurze, sobie wyobrażamy?" — myśli.
Jest głodna, ale nie wyskakuje nawet do sklepiku po ciastko. Boi się, że akurat w tym momencie coś się stanie.
* * *
Pierwszy sierpnia. Anastazja dalej siedzi w mieszkaniu Żuka. Stan jej ubrania przechodzi ludzkie wyobrażenie. Spi w nim na podłodze na materacu. Jest godzina jedenasta rano. Wczoraj wieczorem wpadła Morwa. Oni są z majorem Arno na Grójeckiej, w dawnej skrzynce Anastazji. Morwa mówi, że ten alarm już nie będzie odwołany, jak w zeszłym tygodniu. To jest tylko kwestia godzin.
Ktoś dzwoni. Chłopaki rzucają się hurmemi do drzwi, jeszcze parę godzin i wyeskplodują jak granaty, których nie mają. Marta. Do Anastazji. Chłopcy rozchodzą się zawiedzeni po kątach, wracają do gry w sześćdziesiąt sześć i oczko. Marta jest zgrzana, jak po maratonie. Nie może złapać tchu.
— Anastazja, jedziesz z meldunkiem do Jabłonny. Natychmiast!
Dziewczyna ogląda się za torebką, nie traci czasu.
— Anastazja! — powtarza Marta. Jej głos staje się nagle ostry.
170
Dziewczyna nigdy nie słyszała w nim takiego dźwięku. Podnosi głowę. — Jak stoisz? — mówi Marta ciszej.
Anastazja przez sekundę nie rozumie, potem wyprostowuje się i równa pięty. Chłopaki przestają grać w oko i wywalają na nią gały. Zrobiło się cicho w pokoju.
— Spocznij — mówi Marta. — Dziękuję.
Skończyła się konspiracja. Anastazja nie jest już dziewczyną. Nieokreślona przykrość plącze się z innymi myślami.
„Czym jechać do Jabłonny? — zastanawia się gorączkowo. — To jest po tamtej stronie Wisły. Tam piekło odwrotu, następują Rosjanie".
Marta kazała jej wrócić do piątej. Nawet pięć po piątej nie próbować przekraczania mostu.
„A jeżeli tam zostanę? — myśli. — Załóżmy, że uda mi się dobrnąć do Jabłonny. W razie czego, pójdę piechotą. Czym wrócić do piątej?"
Nie ma rzeczywiście sekundy czasu do stracenia, mimo to musi wpaść do domu. Pożegnać się z matką. Czuje, że jej nie powinna zostawić bez wiadomości o sobie. Puszcza się biegiem wzdłuż Marszałkowskiej. Stada chłopaków z wypchanymi kieszeniami przeciągają obok niej. Nikt ich nie zaczepia.
„Gdzie Niemcy mają dzisiaj oczy? Boją się. Jeżeli tak, dobra nasza".
Matka siedzi w kuchni, przy pustym stole, zaskakuje ją nieoczekiwane wejście Anastazji. Nie spodziewała się już córki i nie zdążyła się opanować. Anastazja widzf^ jej postawie rezygnację i opuszczenie, ale to trwa tylko sekundę. Matka, wsta je, przykleja sobie spokój na twarzy.
— Nie przebijaj się przez most na siłę — mówi tylko. — Zobaczymy się kiedy indziej, jeżeli to już się stało i nikt nie może tego odwrócić. Oby wam się udało.
„Dlaczego w to wątpisz? — myśli Anastazja. — Major Arno, Grzymała, Mała Pani, Marta nie zaczynaliby czegoś, co by nie miało szans powodzenia".
Całuje szybko matkę i wybiega za bramę. Chce się dostać do jakiegoś tramwaju na moście. Skręca za róg. Jakiś chłopak pędzi na oklep, na koniu, środkiem Alei. Anastazja wytęża wzrok.
„Niemożliwe, ale to Gabriel — myśli. — Skąd wytrzasnął tego v
171
konia?" Chłopak zatrzymuje go przy krawężniku. Jest w rozpiętej koszuli, bez marynarki. Koń ma kosmate nogi, jest ciężki, usmolony i zlany potem.
— To perszeron —mówi Gabriel i śmieje się. — Nigdy w swoim końskim życiu nie miał jeźdźca na grzbiecie. Zupełnie zbara-niał. Wziąłem go z Towarowej, od moich kumpli — węglarzy. Nie można się wbić do tramwaju. Za tysiąc złotych nie złapiesz rikszy. Wożą broń. A ja nie mam czasu.
Anastazja stoi i patrzy na Gabriela. Nic nie mówi, bo może widzą się ostatni raz. On nie ma czasu o tym myśleć. Odgarnia usmoloną ręką włosy z czoła, zostają na nim czarne ślady.
— Co za fart! Złapać cię na ulicy. Gdzieś się podziewała? Matko Boska, myślałem, że się zabiję, tak cię szukałem.
— Idę do Jabłonny.
Gabriel gwiżdże przez zęby długo i przeciągle.
— To szczęścia... dziewczyno — mówi spokojnie. Obejmuje ją czarnymi od węgla rękami, ale nie może tego zrobić.tak mocno, jak by chciał, bo musi mieć oko na perszerona. Całuje ją w oba policzki i drapie się na swego wierzchowca. Obejmuje z kolei końską szyję, wali wściekle obcasami o jego boki. Perszeron zrywa do biegu ciężkie nogi.
Gabriel zawraca go w stronę Marszałkowskiej, kładzie się wzdłuż końskiego grzbietu, żeby nie zlecieć. Podnosi do góry rękę na pożegnanie. Nie ogląda się.
Przy Kierbedziu stoi kolejka pod parą. Anastazja przebija się przez podminowany tłum. Ludzie nie wiedzą, co się dzieje, ale wyczuwają niebezpieczeństwo. Anastazja nie ma biletu, obawia się, że kolejka zaraz odjedzie, przy kasach węże ogonków. Jedno, co jest ważne, to znaleźć się w kolejce. Rezygnuje z biletu. Po szosie wzdłuż torów przeciągają kolumny wojska, ale już nie ma wśród nich takiego porządku, jak w końcu czerwca. Armaty grają bez przerwy, można wyróżnić grzmoty wybuchów. To bardzo blisko. Za blisko jak na gust Anastazji i niedobrze dla zadania, jakie ma wykonać. Cała fala prze na lewy brzeg Wisły, a ona — pod prąd. Z warszawskim meldunkiem w kenkarcie. To podejrzane. W kolejce tylko wracający do rodzin, do siebie. Innych tu nie ma. Każdy stara się dzisiaj trzymać blisko domu.
„Co zrobię, gdy każą mi pokazać kenkartę? — zastanawia się
172
dziewczyna. — Jak wytłumaczę, po co pcham się wprost na linię ognia? Nie będę o tym myśleć. Dojadę. Muszę dojechać. Nikt mnie nie zatrzyma, bo nikogo nic nie obchodzi poza własną skórą". Gorąco. Takie samo lato, jak w trzydziestym dziewiątym roku. Anastazja nie może znaleźć willi z ogródkiem. Jest późno, ma , w ręku tylko plan parcel osiedla oficerskiego. Wszystkie domy identyczne, standard, zamknięte w kwadratach takich samych płotków. Wszędzie szczekające psy, a jej ziemia pali się pod nogami. Jakiś mężczyzna okopuje w ogródku irysy. Anastazja decyduje się, konspiracja nie konspiracja, musi zapytać. Nie ma czasu. Inaczej, nie wróci.
— To ja — mówi mężczyzna i patrzy na dziewczynę ze zdziwieniem. Słońce stoi nisko i oświetla jego wysoką postać. Mężczyzna trzyma w ręku grabki i przygląda się sukience swego gościa, w której Anastazja spała cztery noce i na której zostały ślady węgla z Gabrielowego perszerona. Uderza ją nagła, oślepiająca myśl, że ten człowiek niczego się nie spodziewa. Stoi w zachodzącym słońcu, we własnym ogródku, pośród irysów. Anastazja sięga za dekolt i wydostaje swój ostatni rulonik z bibułki. Mężczyzna wyciąga rękę, powoli, złapało go jakieś ostrzeżenie. Już wie, kim jest dziewczyna. Rozwija rulonik niezręcznie, palcami unurzanymi w ziemi z irysowej grządki. Jego twarz czerwienieje, jakby miał dostać apopleksji, rzuca bibułkę na ziemię i wgniata ją obcasami.
— Zwariowali? — krzyczy. — O piątej! I co ja mam zrobić do piątej? Nie wie pani? Może pani wie? Bo ja nie mam sposobu wykonać tego rozkazu. Ruszyć swoich ludzi. I gdzie mam ich szukać? Niektórzy są po biurach, w Warszawie. I nie wiadomo, czym wrócą, w tej sytuacji. — Przestaje krzyczeć równie nagle, jak zaczął. Opanowuje się. Łącznik nie powinien znać treści pisma. Naruszył dyscyplinę, naraził na szwank swój stopień oficerski. Jest podpułkownikiem.
— Przepraszam — mówi już spokojnie. — Dziękuję pani za wykonanie rozkazu w imieniu Komendy Głównej. Niełatwo kręcić się po tej stronie Wisły. Jak się pani stąd wydostanie? Późno. Nie powinienem pani puszczać, ale... W razie czego proszę wracać. Przejdzie pani pod moje rozkazy.
Anastazja nie chce słuchać niczyich rozkazów poza rozkazami
173
bajora Arno. Nawet gdyby miała zostać na szosie albo na motcie. Chce wrócić do Komendy. Pracowały dla niej przez najgorsze lata i tylko Arno jest dla nich dowódcą. Odwraca się bez słowa. Oczy mężczyzny śledzą ją zbyt długo. I jest w nich coś, czego nie chce odczytać ani zrozumieć. Przed piątą musi być
mieście.
Na stacji pusto. Stoi jakiś skład, ale nikt nie szykuje się nim 3^chać.
— Już nie odjedzie — mówi jakiś kolejarz rozwlekle i wzrusza ramionami. — Nie wie pani? Nie widzi pani, co się robi? ^rzed paroma minutami jedna poszła, ale nie z rozkładu. Z rozkładu już nie pójdzie. Maszynista poprowadził lokomotywę i dwa ^Vagony, bo ma żonę i dzieci w Warszawie. Pojechał na własny ^achunek. Pani już stąd nie wyjedzie. Szkoda gadania.
Anastazja zdejmuje buty, koturn jest niewygodny i wywrotny 'W marszu. W torebce ma sznurek. Związuje je i przyczepia do pączki torebki. Asfalt jest tak rozgrzany, że parzy w stopy. Szosa najęta przez niemieckie kolumny, wolne tylko pobocza. Musi iść ^. nimi noga w nogę, bo nie ma innej drogi do Warszawy. Polami byłaby dłuższa, nie ma na to czasu. Żołnierze patrzą na bosą dziewczynę umorusaną od stóp do głowy, prącą na Warszawę ^ podejrzanym zapamiętaniem, ale jej nie zaczepiają. Sami stajają się robić jak najmniej zamieszania. We własnym interesie.
W polu parowozik i dwa wagony. Maszynista zatrzymuje się. zobaczył cywilów z lokomotywy, macha do nich rękami. Kilkanaście osób — które jak Anastazja podążają w stronę Warsza-Vvy — odrywa się od niemieckich szeregów. Znów trzeba manewrować między szeregami zniecierpliwionego tym wojska. Anastazja jest ostatnia, ma najdalej do kolejki. Maszynista włącza gwizdek, on też nie ma czasu, boi się wojska. Wagoniki ruszają. Anastazję kłuje w płucach, pot zalewa oczy, nic nie widzi, wie, <ie jeżeli nie dopadnie tej kolejki, nie przejdzie przez most. Za-????? oczy i skacze na platformę. Pierwszy raz w życiu do jadącego pociągu. Pada na podłogę. Wagonik jest zupełnie pusty. Kilkanaście osób z szosy wsiadło do pierwszego. Anastazja leży na Platformie, nie ma siły się ruszyć.
Pod mostem Kierbedzia — pusto. Stoją tylko wachy w heł-^nach i z automatami. Na zegarze stacyjnym pięć minut po pią-
*^74
tej. Na moście na całej jego długości ani jednego człowieka. Z lewego brzegu dochodzą pojedyncze strzały. Czasem seria z karabinu maszynowego. Z tej strony nie ma jeszcze żadnej obstawy. Anastazja wchodzi na most. Niemcy pokrzykują za n*3> ?^? Dez nacisku. Szybko dają spokój. W perspektywie mostu widzi kilku żołnierzy. Nie może dobrze rozróżnić, czy to swoi, czy Niemcy. Biegnie i pada. Most jest pod obstrzałem tych żołnierzy z lewego brzegu albo "to zabłąkane kule. Nie może sobie tego dość jasno uprzytomnić. Kule gwiżdżą między drewnianymi kratami Kierbedzia. Biegnie to zgięta, to wyprostowana, ale nie może długo wytrzymać przy nachyleniu w biegu. Potyka się, chociaz jest boso. Włosy spadły jej na oczy, mało co widzi, niczego nie czuje. Ostre „halt" w szczęku zamków zatrzymuje ją na miejscu. Dziesięć metrów przed nią, tuż u wylotu na lewy brzeg, warta. Karabiny maszynowe wycelowane w kierunku Pragi. Anastazja podnosi ręce do góry. Nad jej głową majtają związane sznurkiem pantofle. Żołnierze trącają się łokciami, ale nie spuszcza? JeJ z muszek automatów. Dziewczyna od jednego rzutu °ka sprawdza, że to nie są żandarmi.
— Dokąd?
— Do domu.
— Nie ma przejścia. Zawracaj. Los! Schneller! * Nie słyszysz? Die Banditen in Warschau **.
— Tam jest moja matka — mówi Anastazja i zaczyna powtarzać to z uporem, tępo, beznadziejnie.
„Tyie wysiłku na nic — myśli gorączkowo. — pościg za kolejką, zdycham, nie mogę utrzymać się na nogach, na próżno. Jeżeli nie wezmę ich na matkę, będę musiała płynąć *przez rzekę, a to znacznie trudniejsze. Mało szans na powodzeniu- Będą pilnować Wi^ły w nocy".
Serie karabinów maszynowych grają za plecami żołnierzy coraz gęściej. Tam już walczą, a ona stoi tu, przed kilk-oma żołnierzami, mając swoich na wyciągnięcie ręki. Zabrakło jeJ kwadransa; kilkuset metrów. Anastazja zaciska zęby. Wie, że gdyby usiłowała skoczyć między nich, strzelą.
* Los! Schneller (niem.) — dalej! Prędzej! ** Die Banditen in Warschau (niem.) — bandyci w WarszL*wie-
175
„Nocą będę płynąć" — postanawia.
Jeden z żołnierzy wybucha nagle śmiechem. Anastazja nie może odgadnąć zrazu przyczyny, ale on patrzy na jej czoło i policzki, pokazuje coś innym. Domyśla się, że to pot wyżłobił sobie ścieżki na jej twarzy pokrytej kurzem jabłoneckiej szosy. Żołnierze przenoszą spojrzenie na jej bose nogi, ich wesołość rośnie. I jeszcze te buty — na sznurku.
Rozstępują się, zniżają automaty. Anastazja schodzi na lewy brzeg. Gonią ją żołnierskie przytyki, jednakowe w językach całego świata. Jest siedemnaście minut po piątej.