Szukszyn

Przyszedłem dać wam wolność

Wolni Kozacy
© Copyright for the Poiish edition
by Wydawnictwo „Książka i Wiedza",
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka-Ruch'
Warszawa 1982
ISBN 83-05-11530-5
Co rok, w pierwszym tygodniu Wielkiego Postu, w cerkwiach prawosławnych na różne tony głoszono słowa klątwy:
„Łotr i zdrajca, i krzywoprzysiężca, i morderca Stieńka Razin,
0 świętej Cerkwi soborowej i prawosławnej i wierze chrześcijańskiej zapomniał, Wielkiego Gosudara zdradził i wiele niecnych czynów
1 zbrodni poczynił, krew przelewał, a wszystkich prawosławnych, którzy do jego bezeceństw nie przystali, pobił. Ale i on sam niebawem sczeźnie i ze wszystkimi stronnikami swoimi przeklęty będzie! Jako i wyklęci zostali inni heretycy: archimandryta Kassjan, Iwaszka Maksimów, Niekras Rukawow, Wilk Kurycyn, Mitia Konoglew, Gri-szka Otriepiew, zdrajca i łotr Timoszka Akindinow, były protopop Awwakum..."
W mroźnym powietrzu ciężko biły dzwony. Drżała i kolebała się cisza; płoszyły się wróble na drogach. Nad polami białymi, nad zaspami śnieżnymi płynęły uroczyste dźwięki żałobne — ludziom przecież przez ludzi zesłane. Głosy w świątyniach Boga opowiadały słuchającym w ciszy o czymś straszliwym i zuchwałym:
„...Bojaźnią bożą wzgardził, o godzinie śmierci i sądu ostatecznego zapomniał, zbawienie wieczne za nic miał, Cerkiew świętą zgorszył i zbezcześcił, złożoną na krzyż święty Wielkiemu Gosudarowi Carowi i Wielkiemu Księciu całej Wszechrosji Aleksemu Michajłowiczowi przysięgę daną złamał..."
Nad wzgórzami, nad sadybami ludzkimi huczała muzyka dzwonów miedzianych, piękna i niepokojąca, choć dobrze znana. I słuchał jej lud rosyjski, żegnając się krzyżem świętym. Ale kto zgadnie, co się w duszach tego ludu kryło. Strach i zgroza czy też utajona duma i ból po tym, który „o godzinie śmierci zapomniał"? Lud milczał.
„...Chrześcijańskich Rosjan podburzył, prostaków wielu omamił, zuchwale na czele watahy stanął, ojców na synów, synów na ojców, braci na braci podburzał, dusze i ciała przeogromnej masy ludu chrześcijańskiego do zguby przywiódł, wiele krwi niewinnej przelał.
ca, zbój, morderca, zabójca, krwiopijca, łotr i zdrajca, Kozak doński Stieńka Razin, a także jego poprzednicy, nauczyciele tego zła, pierwsi doradcy jego wolę ku zbrodniom kierujący, w szatańskich jego zamysłach udział biorący wspólnicy - Dafan i Awiron - niech będą przeklęci! Anatema !"
Taką to wzniosłą pieśń żałobną obwieściły głosy możnowład-ców - z wtórem pomniejszych - atamanowi Razinowi, gdy żył jeszcze, nim topór moskiewski poćwiartował go publicznie na placu Czerwonym.
W złociste dni sierpniowe 1669 roku Stiepan Razin przypłynął ze swą watahą do ujścia Wołgi i stanął przy Wyspie Czterech Wzgórz.
Razinowcy powrócili z niebezpiecznej, wyczerpującej, długotrwałej, ale wyjątkowo udanej wyprawy przeciw Persom. Dowlekli się ledwo żywi; nie pierwsi i nie ostatni urządzali rozbójnicze najazdy, ale nikt jeszcze nie wrócił z tak bogatym łupem. Za te łupy wielu Kozaków zapłaciło życiem. Wśród nich i on, może najdroższy -Sierioga Kriwyj, ukochany przyjaciel Stiepana, jego pobratymiec. Strugi dońców gięły się pod ciężarem wszelakich skarbów, które „wyhandlowali" od skośnookich szablą, męstwem i wiarołomstwem. Kozacy popuchli od słonej wody, wielu było chorych. Zostało ich zaledwie tysiąc dwustu (bez jeńców). Teraz chcieli nabrać sił, odpocząć, dobrze się odżywić... Zdawało się, że w tym celu znów będą musieli chwycić za broń, ale obeszło się bez tego. Poprzedniego dnia wpadli do nadmorskiej posiadłości astrachańskiego metropolity Josi-f a - zabrali ryby solone, suszone, kawior, chleb, wszystko, co było. Ale tego było za mało. Zdobyli także łodzie, sieci, kotły, osęki, topory. Obeszło się bez użycia broni, bo miejscowi ludzie rozbiegli się prawie wszyscy, a ci, co zostali, nie stawiali oporu. I ataman nie pozwolił nikogo ruszyć. Podarował nawet metropolicie sprzęt cerkiewny i ikony w kosztownych ramach, żeby w Astrachaniu doceniono jego hojność i pokojowe zamiary. Musieli przecież w jakiś sposób przedostać się na Don. A przed wyprawą do Persji zuchy Razina mocno da-
astraehańskim wojewódom7
Dwie były drogi do domu: Wołgą przez Astrachań albo Kumą przez Tiorki. I tu, i tam - carscy strzelcy, którym może już rozkazano wyłapać Kozaków, odebrać im łupy i rozbroić. A_później -postraszyć i puścić do domu, oczywiście nie wszystkich razem. Co robić? Szkoda przecież oddać łupy, a już pozwolić się rozbroić... I z jakiej racji oddać? Zdobyli je własną krwią, okupili wielkimi stratami... A teraz oddać to wszystko? Stiepan zwołał Koło - Radę Kozacką.
...Na radzie huczało jak w ulu.
Z postawionej na sztorc beczki gardłował rozebrany do pasa, potężnej budowy Kozak.
- Co? Do kuma w gości się wybierasz? - odpowiadali mu. - Nie każdy kum lubi darmozjadów. Są tacy, co poczęstują tym, czym się wrota zmyka.
- Wojewoda nie jest moim kumem, a ta sztuka to nie skobel! -odpowiadał hardo Kozak, wskazując na szablę. - Sam potrafię poczęstować każdego.
- Nasz Kondrat to Kozak chwytliwy: jak chwyci babę za cycki, to krzyczy: „Zaklepane!" Ale chciwy!
Dokoła buchnął śmiech.
- Hej, Kondrat! - naprzód wysunął się stary, suchy Kozak z wielkim, haczykowatym nosem. - Co się tak zarzekasz, że wojewoda nie jest twoim kumem? Jak to sprawdzić?
- Sprawdzić? - ożywił się Kondrat. - Wyciągnij język. Jeśli będzie krótszy od twojego nosa, to znaczy, że wojewoda jest moim kumem. Wtedy możesz mi głowę uciąć. Ale nie jestem taki głupi, żeby łba po próżnicy nadstawiać. Wiem, że językiem możesz trzy i pół razy szyję opasać, a gdyby twój nos tylko trochę skrócić, to ledwie do karku sięgnie...
- Dość tego pyskowania! - poważny Kozak w stroju esauła zepchnął Kondrata z beczki.
- Bracia!-zaczął i wszyscy dokoła przycichli.-Od gadania głowa
lub Wołgą. Obie zamknięte. I tu,' i tam trzeba przebijać się siłą. Zacień dureń nas za dobre słowo nie przepuści. A skoro tak, to pomyślmy, którędy łatwiej. W Astrachaniu od dawna na nas czekają. Myślę, że zebrano tam ze dwie partie strzelców: nowi przyszli, a starych jeszcze trzymają. Z pięć tysięcy, jeśli nie więcej. Nas - ledwp tysiąc z hakiem. A ilu chorych! To jedno. A w Tiorkach - tam też strzelcy...
Stiepan siedział na kamieniu, w pewnym oddaleniu od beczki. Przy nim stali lub siedzieli esaułowie i setnicy: Iwan Czarnojariec, Michaj-ło Jarosławów, Froł Minajew, Łazar' Timofiejew i inni. Stiepan słuchał Suknina z obojętnością, zdawało się, że myślami jest daleko, że wcale nie słucha. Nie słuchając jednak, dobrze wszystko słyszał. Niespodziewanie odezwał się głośno i ostro:
— A ty sam, Fiodor, jak myślisz?
— Na Tiorki, bafka. Tam też niesłodko, ąle lżej. Tu wszyscy głowy za nic położymy, nie przejdziemy. A Tiorki, Bóg da, weźmiemy, przezimujemy... Jakoś się urządzimy.
— Tfu! - wyrwał się znowu suchy, żylasty Kozak, Kuźma Choro-szyj, o przezwisku Styr. -Ty, Fiodor, jakbyś nigdy Kozakiem nie był! Tam nie przejdziemy, tu nas nie puszczą... A czy nas kiedykolwiek puszczali? Czy nas gdziekolwiek czule, ze łzami prosili: „Chodźcie, Kozaczkowie, potyrpajcie nas!" Pokaż mi taki grodek, a bez portek do niego polecę...
— Nie wtrącaj się, Styr! - odezwał się szorstko esauł.
— Ty mi gęby nie zatykaj! - rozzłościł się Styr.
— Czegóż ty chcesz?
— Niczego. Ale mi się zdaje, że tu ktoś przed czasem szabelkę zawiesił.
— Kto jak kto, Styr - odezwał się złośliwie Kondrat, stojąc obok starego - ale ty się bez szabli możesz obejść. Swoim językiem nie tylko Astrachań, ale i Moskwę na kolana rzucisz. Nie gniewaj się, ale język to masz przydługi. Pokaż no? - Kondrat udawał poważne zaciekawienie. - Powiadają, że masz język nie zwyczajny, ale sierścią porośnięty...
— Język to głupstwo! - odparł Styr i wyciągnął szablę z pochwy. -Lepiej ci ja tę laleczkę pokażę...
— Dość! - huknął Czarnojariec, pierwszy esauł. - Psie ogiery! Obaj pyskaci. Sprawa poważna, a oni tu...
wypadek odsunął się od Śtyra.
- Mów, Fiodor! - rozkazał Stiepan. - Ciągnij, coś zaczął.
- Na Tiorki trzeba, bracia, to pewne. Tutaj zginiemy. A tam...
- A co zrobimy z-łupami? - rozległy się głośne pytania.
- Przezimujemy, a na wiosnę...
- Nie! - krzyknęło wielu Kozaków. - Dwa lata nie byliśmy w domu!
- Zapomniałem już, jak baba pachnie.
- Mleczkiem, jak...
Styr odpiął szablę i cisnął nią o ziemię.
- Sami jesteście baby! - powiedział z gniewem i goryczą.
- Ruszajmy na Jaik! - rozległy się głosy. - Zdobędziemy Jaik, pohandlujemy z Nogajcami! Teraz jesteśmy z Tatarami w zgodzie.
- Do doomu! - krzyczeli Kozacy. Podniósł się tumult.
- Ale jak do domu? Konno na patyku?
- Wojsko jesteśmy czy nie? Przebijemy się! A jak się nie przebijemy, to zginiemy. Wielka rzecz, nie my pierwsi...
- Nie zdobędziemy teraz Jaiku! — usiłował przekrzyczeć ich Fiodor. - Osłabliśmy! Daj Boże, żeby nam na Tiorki sił starczyło! -jego głos zginął jednak w zgiełku.
- Bracia! - na beczkę wgramolił się krępy Kozak, kudłaty, o potężnych barach. — A może się przed carem ukorzyć? „Oto składamy głowy swoje pod topór, zetnij lub zmiłuj się!" Zmiłuje się! Jermaka przecież ułaskawił...
- O, car się zmiłuje! Dogoni i jeszcze raz się zmiłuje!
- A ja myślę...
- Przebijać się! - uparci, tacy jak Styr, trwali przy swoim. - Po diabła mędrkować! Znaleźli się mądrale...
Stiepan wciąż siedział, smagając cholewę krótką trzcinką. Gdy usłyszał o carze, podniósł głowę. Popatrzył na kudłatego... Jakby chciał zapamiętać, co to za mądrala pierwszy zaproponował, żeby kłaść głowę pod topór.
- Batia, przemów ty, na rany Chrystusa! - zwrócił się do Stiepana Czarnojariec. - Bo ta gadanina nie skończy się do wieczora.
Stiepan podniósł się, ruszył na środek, patrząc prosto przed siebie. Krok miał twardy, ciężki, nieustępliwy. Nogi z lekka kabłąko-wate. Ale od razu widać, że to krzepki chłop, nie zwalisz go tak
10
11
słość tania, śmieszna,leczTsijąca tą^ sarrią"dęzfeąśłłą, którą odznaczała się cała jego postać.
Przyciszyło się. Potem zapadło milczenie.
Stiepan podszedł do beczki... Z beczki zeskoczyli Fiodor i kudłaty Kozak.
- Styr! - zawołał Stiepan. - Chodź do mnie. Lubię twoje gadanie, Kozacze. Chodź, chcę cię posłuchać.
Styr podniósł szablę i, terkocząc bez przerwy, ruszył w stronę beczki.
- Timofieicz, sam osądź! Gdybyśmy zaczęli z twoim ojcem, wieczny odpoczynek racz mu dać, Panie, wtedy, w Woroneżu, namyślać się i wróżyć sobie, czy iść, czy nie iść, to nigdy Donu nie zobaczylibyśmy. A my - bez namysłu, zerwaliśmy się, ruszyliśmy nie patrząc za siebie. I zostaliśmy Kozakami! I Kozaków spłodziliśmy! A tu nie widzę ani jednego Kozaka - same baby! Czyśmy się już wojować oduczyli? Przestraszyliśmy się tych strzelców rzeźników? Co się z wami stało, Kozacy?...
- Dobrze mówisz - pochwalił Stiepan. Kopnął beczkę, przewrócił ją na bok i rzekł do starego: - Ano, gadaj z beczki, żeby cię lepiej słyszeli.
Styr nie zrozumiał.
- Jak to?
- Właź na beczkę, gadaj! Ale tak samo gładko.
- Niewygodnie. Po coś ją przewrócił?
- Spróbuj, może się uda.
Styr, ubrany w perskie szarawary, tak barwne, że trudno je opisać, z krzywą turecką szabelką u boku, gramolił się na obły brzeg beczki, wywołując wybuchy śmiechu i okrzyków. Wlazł w końcu i spojrzał na atamana.
- Mów - powiedział ataman. Nie wiadomo było, co też sobie zamyślił.
- Właśnie mówię, czemu tu Kozaków nie widzę. Wszyscy jacyś.... Beczka obróciła się nieco. Styr zatańczył na niej, machnął rękami,
usiłując utrzymać równowagę.
- Mów! -nalegał Stiepan, również się uśmiechając. - Mów, stary!
- Nie mogę przecież! Wierci się jak baba, co nagrzeszyła...
- Z przysiadami, Styr! - wołali Kozacy.
12
 f UKĆIZ., UU {JOLI Ćtll
 , \Ćlt\cS LWWJd UłaL
Styr nie mógł utrzymać równowagi, zeskoczył z beczki
- Nie możesz? - głośno, z naciskiem zapytał Stiepan
- Daj, postawię ją na sztorc...
- Widzisz, Styr, gadać to ty potrafisz, ale jak nie masz gruntu pod nogami, też nie możesz Ja tak nie będę
Stiepan podniósł beczkę, stanął na niej
- Mnie też pilno do domu' Ale do domu musimy przyjść jak gospodarze, a nie jak zbite psy - Ataman mówił krótkimi, urywanymi zdaniami, od jednego do drugiego zaczerpnięcia tchu; milkł i znowu rzucał ostre, pełne treści słowa. Brzmiało to mocno i przekonywająco W jego sposobie zachowania się i przemawiania było wiele autentycznej, władczej siły, ale też kryło się sporo kunsztu i doświadczenia Wiedział, j a k trzeba mówić, chociaż nie zawsze wiedział, c o
- Żebyśmy się na Donie nie kręcili jak Styr na beczce, musimy przejść z bronią i łupami Za mało nas. bracia, zęby się przebijać, sił nie starczy Jesteśmy zmęczeni Dużo chorych A choćbyśmy się nawet przebili, to się potem nie pozbieramy Wykończą nas Nasza siła jest na Donie, tam ją zbierzemy, ale przejść musimy bez szwanku Na razie postoimy tutaj, odpoczniemy Najemy się do syta Przewą-•chamy, co tam dla nas szykują w Astrachaniu Teraz rozpakowujcie się. Nałowimy ryb, jest ich tu dużo' Wystawie czujki'
Kozacy zaczęli się rozchodzić Rozwiązywali toboły, szykowali sieci. Rzucali na ziemię drogie perskie szaty Deptali po nich. Przeciągali się z rozkoszą, wystawiając pod rodzime słońce wychudłe boki Po dwóch wchodzili do wody, rozciągając niewody Pokrzykiwali, popiskiwali, przeklinali wesoło Tu i ówdzie zapłonęły ogniska, zawieszono na trójnogach wielkie, żołnierskie kotły
Chorych przeniesiono ze strugów na brzeg, poukładano obok siebie. Oni też się cieszyli słońcem, radosną krzątaniną, która zapanowała na wyspie Jeńców również sprowadzono na brzeg, do pomocy -zbierali drwa, nosili wodę, rozpalali ogniska
Dla atamana rozstawiono jedwabny namiot Tam pociągnęli esau-łowie; wydawało im się, że ataman czegoś nie dopowiedział, że coś przed nimi ukrywa Radzi by zrozumieć, co właściwie zamyśla
Stiepan wyjaśniał cierpliwie, ale znów nic określonego nie powiedział, i złościł się, że za długo gada Niczego nie ukrywał - sam nie wiedział, co robić
13
- -¦ z caireM mętna eo teraz zsafiefac- mówił starając się me patrzeć na esaułów. - Nie damy rady. Skąd! Zastanówcie się sami!
— To jak mamy się przedrzeć? Na co czekamy? Na wojewodów?!
— Trzeba ich oszukać. Chodził przecież dawniej Wańka Kondyriew do szacha po łupy i przepuścili go. I my tak samo: nagrzeszyliśmy, ale teraz jesteśmy grzeczni, chcemy do domu - i już.
- Żeby nas nie przechytrzyli. Przepuszczą, a w Astrachaniu pobiją
— odezwał się rozważny, doświadczony esauł Froł Minajew.
- Nie odważą się, Don powstanie. Z hetmanem car też ma kłopoty. Nie, nie pobiją. Ale lepiej nie pchać się na rożen. Jak nas przypili,. poślemy stanicę do cara. Pokornej głowy miecz nie usiecze. Będziemy tu tkwili jak bielmo na oku, oszczędzimy siłę, którą mamy. A jak. zaczniemy się pchać, to nas pobiją. — Stiepan popatrzył na esaułów. — Jak widzicie, sam nie wiem, co robić. Trzeba poczekać.
Esaułowie milczeli, zamyśleni. Oni też nie wiedzieli, co robić. Ale domyślali się, że Stiepan ma coś jeszcze w zanadrzu, o czym na razie1 nie chce mówić.
- Tylko głupiec zgodziłby się, żebyśmy tu, odpoczywając, sterczeli za jego plecami - podjął znowu Stiepan. - Nie myślę, żeby astrachańscy wojewodowie byli aż tak głupi. A z księciem Lwowem mam taką umowę, że w razie czego będziemy pomagać sobie wzajem.
— Od kiedy to jesteście w takiej przyjaźni? — zapytał z ciekawością Łar'ka Timofiejew, mądry, ale i okrutny esauł, o niespodziewanie łagodnych, błękitnych oczach. - Czy to nie twój pobratymiec przypadkiem?
Łar'ka Timofiejew zawsze taki był - pokpiwający, skłonny da złośliwostek. Ale Stiepana kochał jak babę, był o niego zazdrosny, choć starał się tego nie okazywać. Wpadał w gniew i stale domagał się, aby Stiepan wiedział, dokąd iść i co robić, i żeby postępował bez miłosierdzia. A kiedy atamana ponosiła nieokiełznana wściekłość,, Łar'ka stale był przy nim, gotów podpowiedzieć, na kogo ataman ma skierować swój gniew. I znikał natychmiast, gdy ataman ochłonął i zaczynał mieć wyrzuty sumienia. Stiepan nie lubił go za to, choć cenił jego oddanie.
Stiepan nie od razu odpowiedział, ociągał się. Nie chciał jeszcze rozgłaszać swojej tajnej umowy ze Lwowem, drugim wojewodą astrachańskim, ale wiedział, że trzeba coś powiedzieć, jakoś ich, uspokoić... Pomyślał chwilę, spojrzał na Łar'kę.
14
"^ A kto tiaS peprżeanlo prz"ez Astraćnaft na JalKTprzepuścił? Matka Boska Niepokalana? W takich sprawach trudno liczyć na jej pomoc. Niech nam się teraz noga powinie, mogę sypnąć Lwowa. On o tym wie. Sam sobie będzie szkodził?
- A jak ci teraz pomoże?
Stiepan, jak widać, i nad tym się już zastanowił.
- Będzie Prozorowskiemu wiercił dziurę w brzuchu: „Przepuść Stieńkę, niech go diabli wezmą! Będzie tu z dnia na dzień w siłę rósł, wciąż nam zagrażał". Musi tak postąpić. Trzeba tylko jakoś się z nim spotkać...
- A jeżeli car im każe? - Łar'ka chciał wiedzieć wszystko. - Co wtedy? Czy Lwów przeciw woli carskiej pójdzie?
- Z carem, jak dotąd, nie zadarliśmy, po co ma się wtrącać? Powiadam wam, car ma kłopoty z Ukrainą. Iwan Sierko zawsze nam przyjdzie z pomocą. A jeżeli z Sierką się dogadamy, to chytry Doroszenko też się na naszą stronę przechyli. On zawsze ciągnie do tych, co mają siłę. Car wyżej od nas siedzi, na tronie, powinien to widzieć. I widzi. Przecie nie dureń... — Stiepan zamilkł znowu, spojrzał na Czarnojarca. - Iwan, poślij na Don ze dwóch, trzech sprytnych chłopców, niech spłyną do Panszyna w dół, powiedzą, że z nami źle. Kto tam bardziej skory, niech się zbiera i idzie.do nas -Wołgą czy przez Tiorki, jak komu wygodniej. Do grebieńskich też poślij. Niech idzie, kto ma chęć. A gdy ze wszystkich stron do nas przywalą, zobaczymy, jak wtedy zaśpiewają wojewodowie. Poślij, Iwan. Przyjdą, nie przyjdą, ale. niech będzie głośno, my się zawsze z hałasem zbieramy. A hałasem to i tych - kiwnął głową w stronę Astrachania - postraszymy. Od razu zrobią się potulniejsi.
- Do grebieńskich posłałem - odparł Iwan.
- Dobra. Wyślij teraz nad Don. Chodź, Froł, rzucimy okiem na warty.
Stiepan wyszedł z namiotu. Sprzykrzyło mu się gadanie. Znów mu w duszę włażą, nerwy szarpią.
- Po diabła tyle metropolicie zostawiłeś? - zapytał z niezadowoleniem Froł, idąc parę kroków za Stiepanem.
- Tak trzeba - odparł krótko ataman, pogrążony w myślach. I dorzucił po chwili: - Będzie się modlił za nas, grzesznych.
- A po co jasyr?
"' - Chytry jesteś, Froł, ale skąpy. Cerkiew to jak kurwa poczciwa,
15
 jej, i-ł-^j ^i-jwłj
spierać to lepiej konno po bagnach gonić.
Stiepan zatrzymał się przed zatoczką, zapatrzył w jasną, spokojną wodę... Splunął, ruszył dalej. Bezczynność dręczyła również i samego atamana.
- Cni mi się, Froł. Długo tak nie można. Skiśniemy. Szli pewien czas w milczeniu.
Stara była przyjaźń Stiepana z Frołem, stara i dziwna. Stiepanowi podobała się solidność Froła, jego rozwaga, która zresztą czasem niespodziewanie zawodziła: Froł potrafił niekiedy zrobić coś takiego, co nawet zawadiace Sieriodze Kriwemu nigdy nie strzeliłoby do łba. (Pięć lat temu wjechał konno do cerkwi i zapytał: „Którędy droga na Kijów?"). Te wyskoki, za które czasem ciężko płacił, też się Stiepanowi podobały. Froł wyglądał na starszego od Stiepana, chociaż byli w równym wieku. Stiepan liczył się z Frołem, słuchał jego rad, ale udawał, że z nich nie korzysta, a czasem umyślnie robił mu na przekór czy raczej na złość, chociaż sam chyba nie umiałby wytłumaczyć (zresztą nie zastanawiał się nad tym), dlaczego to robi. Froł jest rozsądny, cierpliwy. Zarządzi coś Stiepan na złość, spojrzy, żeby się upewnić, co on na to, a Froł - nic, milczy i robi, co kazano. Ale Stiepan czuje, że zadaje ból przyjacielowi, czuje - i dlatego czasem wyraźnie demonstruje przed wszystkimi swoją wielką przyjaźń z Frołem.
Nagle w pobliżu, w przybrzeżnych krzakach, usłyszeli głosy kobiece, plusk wody. Ktoś się kąpał.
- Kto to może być? - zainteresował się Froł.
- Cicho... Nastraszymy, Stiepan pochylił się, ruszył naprzód 'czujnym, bezszelestnym kroKiem. Skradał się jak podczas łowów, zerknął nawet gniewnie na Froła, żeby nie robił hałasu.
- Aaa - domyślił się Froł. Przygiął się i również zaczął stąpać
cicho.
Nadeszła jedna z tych chwil, kiedy ataman nagle przeobrażał się, koncentrował. Taką miał właśnie naturę. W boju też. W mgnieniu oka wszystko potrafił dostrzec i wszystko właściwie ocenić, pojąć. Tylko nozdrza mu lekko drgały i głos stawał się spokojny, jak gdyby cichł. Mówił wtedy mało, rzeczowo. Orientował się błyskawicznie, szybko podejmował właściwą decyzję: żeby tylko dobrze rzecz przeprowadzić, żeby pędzić, otaczać, przeć naprzód - zwyciężyć czy też wymknąć się z pułapki. Widocznie w takich momentach wyżywała się
16
lat czterazTe-sTO, życienauczyło' ~geii 'przebiegłości, T bTcrutfie] śżfuKi wojennej; umiał myśleć i znał się na ludziach. Albowiem w tym twardym, dumnym, a nawet zarozumiałym, nieustępliwym, czasem bezlitosnym człowieku kryło się dobre, współczujące serce, wrażliwe na cudzy ból. Tmdno w to uwierzyć, ale dowodzi tego całe życie atamana. Gdy stykał się z podłością i złem, natychmiast go ponosiło. Rozsądzał wtedy bez wahania: skrzywdziłeś - zapłać za to. W takich chwilach stawał się brutalny i okrutny. Ale ludzie wyczuwali w nim to dobre, współczujące serce. Ono do niego przyciągało, budziło nadzieję, bo człowiek pokrzywdzony musi przecież komuś o swojej krzywdzie opowiedzieć. I chociaż ta ufność powszechna, ta wiara, z którą się do niego zwracali, chwilami stawała się ciężarem -odtrącenie tych ludzi byłoby na j okrutniej szym okrucieństwem, na które nie potrafiłby się zdobyć, nie byłby do tego zdolny, nie próbowałby nawet. Dręczył się tylko i wściekał, zawsze chciał zdążyć z pomocą, ale nieraz przybywał zbyt późno albo przeciwnik okazywał się za silny dla niego... I wtedy serce ściskało mu się z żalu i gniewu. Krył się ze swoją uczuciowością i jeszcze bardziej się wściekał. Chronił i kochał przyjaciół, ale wiedział, który jest czego wart. Przyjaźnie zawierał szumnie i okazywał wylewnie, bratał się łatwo, ale potrafił każdego szybko ocenić, nie rozczulał się nad nikim i nie przejmował szczególnie, ale chwilami męczyło go, że musi być taki trzeźwy i przytomny. Czasem próbował zastanawiać się nad swoim życiem - dokąd go niesie i po co? - ale powstrzymywał się. Nie dlatego, żeby go na to nie było stać, ale... Wówczas trzeba by usiąść na brzegu i rozmyślać bez końca, a tego właśnie nie potrafił - długo siedzieć bezczynnie. Są tacy ludzie - ledwie usiądą, żeby pomyśleć, już ich podrywa, żeby coś robić. Wtedy wychodzą chociaż na podwórko, kołek w płocie poprawią, polano rozrabia. Takie niespokojne duchy.
...Kąpała się córka astarińskiego Mamed-chana ze swoją niańką. Persjanki wyrwały się spod straży i zapomniawszy o całym świecie -cieszyły się ciepłem i wodą. Były rozbawione i bezbronne - jak dzieci.
Kozacy podkradli się bliziuteńko... Stiepan wyprostował się i wrzasnął. Księżniczka ze strachu aż przysiadła, nawet wstydliwego
17
ciałem.
Stiepan chichotał bezgłośnie; Froł uśmiechał się i pożerał wygłodniałymi oczami piękne, młode ciało księżniczki.
- Słodka dziewka, taka jej mać -powiedział czule. - Serce rozpala, żmija!
- No, ubieraj ją! - powiedział Stiepan niańce. - Albo precz, do wody. Coś się tak nastroszyła jak kwoka?
Niańka nie zrozumiała - obie kobiety patrzyły na mężczyzn ze strachem.
- Do wody! - powtórzył Stiepan. I wskazał ręką.
Młoda i stara ukryły się w wodzie po szyję. ,
- Po coś popędził -westchnął Froł. - Chociaż popatrzeć...
- Oczami się nie nasycisz. "'
- Poganki, a też się wstydzą.
- Ich baby więcej skromności nauczone niż nasze. Grzech.
- Taka może doprowadzić do grzechu... Oślepnę! Kobiety patrzyły na nich, czekały, aż odejdą.
- Co? - z niewyraźnym uśmieszkiem zagadał Froł. - Gdybym spotkał cię gdzieś sam, upieściłbym... Chciałabyś do taty, co?
Niańka powiedziała coś gniewnie w swoim języku.
- To, to - „przytaknął" Froł. - Jej tatuś to szelma. Porzucił córuchnę i zwiał...
- Przestań już - powiedział Stiepan. - Niech się kąpią. Odeszli.
Dwóch Kozaków trzymających wartę na wzgórku też zapomniało
0 bożym świecie - rżnęli w karty. Bank stanowiły złote pierścionki, naszyjniki, bransolety... A nawet jakiś wspaniały szal.
Gracze - jeden stary, siwy, drugi jeszcze młody, szczeniak prawie -pochłonięci grą, nie słyszeli nawet zbliżania się Stiepana z Mina-jewem.
- Sukinsyny! - krzyknął nad nimi Stiepan. - Na warcie?
- Któż tak robi? - dorzucił swoje Froł.
Młody Kozaczek zerwał się i uskoczył w bok. Stary opuścił głowę
1 trwał w tej pozycji. Cały był sczerniały od słońca, tylko głowę miał jasną i srokatą brodę. Czarną, suchą dłonią przygładził czuprynę.
- Jak się zwiesz? - zapytał Stiepan młodego.
- Fiodorow.
18
¦¦- MakSiaT .....¦-¦------- V--..;..,,,. ,..„.,...,„.,...,.....-,,.„.„„.....„,„,,7„,
- Wiesz, czym to pachnie grać w karty na warcie?
- Wiem.
- A czemuś uciekał? Przede mną chcesz uciec?
- Przebacz, batia.
- Chodź tutaj. Kozaczek zawahał się.
- No, nie będę się za tobą uganiał, po diabła mi jesteś potrzebny. Stary, ściągaj portki, tobie trzeba będzie wsypać, skoro młody uciekł. Jeśli on nie ma sumienia...
- Ech, ech - westchnął stary i zaczął ściągać portki. - Za młodu nie byłem bity, to chociaż na starość z nahajką się zapoznam. Nie zanadto się staraj, Stiepanie Timofieiczu, bo twoja ręka...
Stiepan spod oka obserwował młodego. Wracał, już po drodze rozpinając pas.
- Nabroiłeś i w krzaki? - powiedział Stiepan. - Źle, Kozaku. Przed swoimi się nie ucieka. Żebyś to raz na zawsze zapamiętał. Wsyp mu, Mikifor, pół setki gorących. A z tobą inaczej się policzymy.
- Kładź się, Maksymku, wsypię ci, łobuzie, żebyś starych ludzi nie bałamucił — ucieszył się Mikifor.
- Ograł cię? - zainteresował się Stiepan.
- Do czysta ograbił, szelma!
- Zuch! A ty też nie bądź fujara!
- Kiedy on szachruje! - wykrzyknął stary Kozak, złoszcząc się i skarżąc zarazem.
- Kto? Ja szachruję?! - oburzył się Maksia. - Gadasz byle co, wujku Mikiforze... Karta mi szła. Sam wczoraj do Minki Chochłowa złoty łańcuch przegrałem, karta mi nie szła...
- Kładź się, kładź — poganiał stary. Maksia spuścił portki.
- Jeżeli nawet szachruje, trzeba patrzeć, po to masz oczy - wtrącił Froł dla sprawiedliwości.
- Upilnujesz ich! Wiją się jak diabły w smole... Przysięgałem, że nie będę grał, ale skusił mnie, pieskie nasienie...
Maksia przyłożył twarz do ziemi, przygryzł zębami dłoń. Stiepan z Frołem poszli dalej sprawdzać warty.
19
dział MikTfor'
- Powiem, że już, to nie uwierzysz, będziesz gadał, że oszukuję... -Maksia wypuścił dłoń z zębów, miał ochotę coś jeszcze powiedzieć, nawet głowę uniósł, ale w tym momencie oparzyło go smagnięcie nahajką. Jęknął z bólu, przygryzł dłoń i krzyknął przez zaciśnięte zęby: - Nie wściekaj się, cholero!
- Po twoich plecach poznam, kiedy starczy - powiedział stary. -A tu masz za „cholerę"! - jeszcze raz dotkliwie smagnął chłopca. Potem jeszcze raz i jeszcze raz, z całego serca, z zapałem... Wkrótce miał już dosyć, przyłożył siedem razy i rozkazał: - Wciągaj portki, będziemy dalej grać. Teraz już nie będziesz szachrował.
- Nie' będę z tobą grał!
- Nie chcesz, to kładź się z powrotem, całe pół setki odmierzę. Maksia skrzywił się, splunął ze złością i boczkiem przysiadł na
kamieniu. Wrócili do gry.
Stiepan i Froł zatrzymali się na wzgórku.
W dole huczał, roił się, bulgotał obóz.
Różnobarwność. Pstrokacizna ubrań i przedmiotów, hałas, zgiełk, krzątanina - wszystko to przypominało raczej jarmark, nie obóz wojskowy.
Stiepan długo milczał, patrząc w dół. Wreszcie powiedział ze szczerością:
- Nie, Froł, z takim taborem to nie wojna, lecz nieszczęście: graty będą ciążyć jak kamień u szyi. Do czego oni są teraz zdolni? Tylko do handlu.
- Więc trzeba jak najprędzej to wszystko przehandlować.
- Gdzie? Komu?
- Tiorki możemy zdobyć!
- Tiorki - w zamyśleniu, ale z wyraźnym sprzeciwem powtórzył Stiepan. - A na co mnie... te Tiorki? Mnie jest Don potrzebny.
Wyczerpani, zmęczeni, wygłodniali, spaleni bezlitosnym morskim słońcem ludzie rozmaicie wykorzystywali upragniony wypoczynek. Wypoczynek w pobliżu ziemi rodzinnej, za którą się stęsknili.
20
wił się wygodnie na kupie szmat i zabawia młodych Kozaków:
- Wraca chłop z pola, podchodzi do swojej chaty, zerka w okno, a w chacie Moskal... hm... jego żonę całuje.
Chochoł jest świetnym aktorem, wstał i pokazuje, jak chłop idzie do domu, niczego nie podejrzewając, jak zagląda w okno — i widzi... Naśladuje z umiarem, bez pośpiechu, z ukontentowaniem.
— Chłop podchodzi do chaty, a Moskal, gdy go zobaczył, hyc na piec, przykrył się, sukinsyn, i udaje, że śpi. Chłop wchodzi do chaty i widzi, że Moskal śpi, a żonka krząta się przy piecu. „Niby nic nie widziałem!" — mówi chłop. „A co miałeś widzieć?"-pyta żonka. „Jak to, co, diable nasienie?!" - „Za co mnie wyzywasz, czarci pomiocie?" „Jak to, za co? Czy nie widziałem, jak cię Moskal całował?" „Kiedy?" „Jak to, kiedy?"
Młodzi z zapartym tchem słuchają, co będzie dalej, chociaż z pewnością znają już tę historię.
W innym znów miejscu - bandurzysta... Nastroił swój instrument, leniwie brząka w struny. Tak samo bez pośpiechu, jakby z łaski -krąży w kole, kołysze ramionami, jak jakiś nowogrodzki „Pers-". Ani śpiewa, ani tańczy - w jego ruchach jest coś spokojnego, odwiecznego, wszystkie chwyty, podrygi, kroczki dokładnie sprawdzone. Na to można patrzeć i słuchać bez końca. I snuć własne myśli. Rytmiczne, śpiewne, bliskie sercu.
Leciały łabędzie i siwe, Zaleciały na szczerą równinę, A w tej ci równinie łaźnia stoi. Wróbel drwa rąbie, A karaluch w ogień trąbi. Myszka wodę nosi, Weszka się kokosi. Muszcze się muszcze, A w łaźni się pluszcze. Białą gnidkę wyiskała, Na rogóżkę wyczesała; Cienkie nóżki połamała -Ponieśli i wesz...
A tutaj gra wojenna, którą każdy z Kozaków ma we krwi: podrzucają w górę ucięte łodygi sitowia i tną je w locie szablami — kto ile razy przetnie. Prawdziwy pokaz talentówr Cienko pogwizdują lśniące
21
mistrzem jest Dziad. Siłę i krzepę ręki wykształcił w niezliczonych wyprawach, przez całe życie machał szablą i doskonale zna swoje rzemiosło. Uczy młodych:
- Spieszysz się... Nie spiesz się.
- Chciałbym jeszcze raz smagnąć.
- Smagniesz, jeśli nie będziesz pcheł łapał. Nie na całą rękę popuszczaj... Nie na całą. Żeby ci szabla sama dokoła ręki chodziła. Nie od psów się oganiasz. Tak... Popatrz.
Smuga zimnej stali jest zdumiewająco posłuszna ręce Dziada, jakby nie zabijania uczył, lecz bawił się kosztownym, lśniącym cackiem. Sam się sobą zachwyca, wyszczeiza popsute zęby, przygaduje:
- O tak, o tak...
- No? - skrzywił się szczeniak taki jak Maksia.
- Gówno! Widzisz? Mój łokieć ani drgnie.
- Za to cios słaby.
- Mocny cios ci tutaj niepotrzebny, potrzebna ci szybkość. A jeżeli chcesz mocno, wtedy całą ręką i - do siebie. Raz, dwa, sieczesz w łeb! Wtedy - wal, ile sił starczy, i do siebie, do siebie...
Pół setki młodych nad wodą macha szablami. Grają mięśnie ich ogorzałych, spoconych ciał. Piękne.
Stiepan zszedł ze wzgórza i stojąc na Uboczu zapatrzył się na ten mity jego sercu widok. Zbliżył się do niego Iwan Czarnojariec, Iwan Awierkijew, S^uknin i Łar'ka Timofiejew.
- Z trzciną to umiecie! A między sobą?! - nie wytrzymał Stiepan. Przestali wymachiwać szablami.
- No, który z was największy chwat? - ataman wyciągnął szablę, czekał. Lubił młodych, ale gdyby któryś z tych chłopców spróbował zmierzyć się z nim w sztuce władania szablą, to starłby się z nim na śmierć. - Cóż to, nie ma żadnego? Ale mi Kozacy! Tak ich uczysz, Dziadku? Tylko z trzcinami są dobrzy. Takie zuchy. Dobrzy do zawodów przy żarciu — który więcej zje, ten największyzuch. Ech... — ataman żartował. Ale umiał też pouczać całkiem serio: „Fajtłapy nie kocha nawet najbrzydsza baba. Fajtłapę kocha tylko śmierć". Potrafił karać za niezręczność, za nieporadność i gapiostwo. Tym razem tylko żartował. Cieszyło go, że młodzi nie tracą czasu, lecz ćwiczą się
22
który? Naprawdę mam ochotę.
Dziad rębajło smarknął głośno, wytarł nos zamorską chustką niezwykłego kunsztu, zatknął ją z powrotem za pas.
- Czy dobrze słyszałem? - zwrócił się do młodych.
- Ktoś się tu chyba przechwala, co?
Młodzi uśmiechali się, patrząc na atamana. Oni go też kochali. I wiedzieli, jak umie władać szablą.
- Ja się przechwalam! Ja! — powiedział Stiepan.
- Ho, ho! Ataman? - zdziwił się Dziad. - Nie żartuj, batia. Już chciałem do kogoś mrugnąć, żeby przyciął samochwale język, a to, patrzcie go, sam ataman. Twoje szczęście, że mam jeszcze dobre oczy...
- A są tu tacy, co potrafią przyciąć?
- Są - odparł skromnie Dziad. — Potrafią.
- Gdzież oni są?
- A tu. Przed tobą. Nie bacz na to, że mają jeszcze mleko pod nosem. Wojować umieją.
- Kto? Ci tutaj?
- Aha, ci sami.
Stiepan skrzywił się, wsunął szablę do pochwy.
- E, takie cielęta...
_ Ojej! - powiedział Dziad i podniósł palec w górę. - To o nas, synkowie! Myśli, że my tylko dziewczyny potrafimy szturmem brać. Nie ma rady, będziemy musieli dać atamanowi nauczkę. Ale leciutko, żeby tylko zapamiętał. Nie zapominajcie, że to jednak ataman. Czemuś szabelkę schował, batia?
Nagle z góry, od strony warty, rozległ się okrzyk:
- Strugi!
Spadło to jak grom z jasnego nieba. Tego się nikt nie spodziewał. Zbyt spokojnie było dokoła, zbyt miło grzało słoneczko i zbyt pokojowo nastroili się Kozacy.
Obóz przycichł. Spoglądali w górę, w stronę patroli. Nie mogli uwierzyć.
- Skąd?
- Od Astrachania!
- Dużo? - krzyknął Czarnojariec. Wartownicy widać liczyli, nie odpowiadali.
23
- Że trzydzieści! - zdążył odkrzyknąć młody Kozak z warty, ale i nni go poprawili:
- Z pół setki! Dużo!
Esaułowie zwrócili się w stronę Stiepana. Teraz wszyscy patrzyli na niego.
Stiepan rozważał w popłochu. Cały wielki obóz zamarł.
- Do wioseł! - powiedział ze złością.
Wszystko nagle stało się jasne: trzeba uciekać. Pół setki dużych astrachańskich strugów ze strzelcami - to za dużo. Pokonają.
- Na strugi! Do wioseł! - popłynęło z krańca do krańca.
Cały obóz zakołysał się, zaruszał, zamigotały, splątały się kolory. Ale to nie strach opanował tych ludzi, tylko złość, że trzeba uciekać. Co za niedorzeczność!
•'"¦•%
Przez jedyny przesmyk w gęstym sitowiu przebijali się na szeroki przestwór.
- Strug nie grób, damy sobie radę. Ciągnijmy, bracia.
- Ech, ty! Raz! Taka twoja!
- Uda się, nie uda, ale wiejmy szybko.
Skrzypiały dulki, trzcina pod wiosłami plątała się z szumem, łamała z trzaskiem, woda pluskała... Kozacy, przekrzykując się, nie ukrywali irytacji z powodu tej bezsensownej ucieczki. Przeklinali półgłosem.
- Zwiejemy, gdzie się podziejemy?!
- Nie zdążyłem golnąć siwuchy - utyskiwał wielki Kozak, naciskając na wiosła. - Od razu byłoby raźniej.
- Patrzcie go, do gorzałeczki jak do smoczka.
- Nie martw się, Kuźma! Wsypie ci wojewoda w tyłek, to bez wódki będzie wesoło.
- A dokąd uciekamy? Znów do szacha? On się chyba na nas obraził...
- Batia z nim porozmawia... To starzy przyjaciele.
24
ni) umnn
przejęty całą sprawą.
Odpowiedział mu wybuch śmiechu.
- A kto ucieka, Fiediuszka? Czy my uciekamy?
- To po co? Znowu śmiech.
- W berka się bawimy, głuptasie, z wojewodą.
- Idź ty! - obraził się młody Kozak. - Dziurę mu w boku wiercą1, a on chichocze!
Pierwsze strugi wypłynęły na otwarte morze. Było bezwietrznie, Przygotowali się do wędrówki dalekiej, w nieznane. A żeby się-równiej wiosłowało, na piei"wszym strugu, którym dowodził Iwan Czarnojariec. Kozak o dźwięcznym głosie, mocno, spokojnie zaciągnął:
- Ecch!
•- Słuchać! —zakomenderował Czarnojariec.
Niewielki lo ogienek się pali...
Od razu ruch wioseł stał się rytmiczny, prawie wszystkie równocześnie pogrążyły się w wodzie.
To ci w polu cypiysowa fruną stoi...
Jeszcze jedno machnięcie wiosłami. Wszystkie łodzie przystosowały się do tempa nadanego przez pierwszą.
W trunie leży młodzieniec udały...
- prowadzi głos, nikt nie przejmuje się smutną treścią pieśni. Wiosłują sprawnie, z rozmachem, zdążyli przecież trochę wypocząć.
Już ci w nogach żwawych święty krzyż.
Już ci w głowach bujnych dusza wierny koń.
Długoż ci ja, wierny, w głowach siać będę9
Długoż biały piasek gryźć będę?
Koniu mój, konisiu, wierny lowai^zyszu!...
E-ech!...
Stiepan siedział na rufie ostatniej łodzi. Posępny. Często obracał się, oglądał za siebie1.
Daleko za nimi ukośną linią rozciągnęły się ciężkie strugi astra-chańczyków. Ich wioślarze nie byli tak sprawni - zmordowali się. ciągnąc od Astraehania.
25
Biegnij ty, wrony koniu, jeno nie ścieżynką, Nie ścieżynką, a i nie drożynką, A biegnij ty, wrony koniu, śłakiem-poślakiem, Slakiem-poślakiem za zwierzem puszczakiem...
- Wiejemy, co? - głośno, z krzywym uśmieszkiem zapytał Stiepan Dziada, tego, który uczył młodych Kozaków władania szablą.
- Wiejemy, bafka! - odpowiedział Dziad. - Ale to nic! Nie martw się! Brać nogi za pas to nieładnie, ale zdrowo!
Stiepan znów się obejrzał. Wpatrywał się w dal, mrużąc jak zwykle lewe oko... Nie, ciężko na sercu. Obrzydliwie.
Przybiegnij że, mój koniu, na dworzec, Wytnijże podkóweczką we dźwierzec. Wyjdzie ku tobie, wyjdzie wdowula stareńka...
zawodził głos na pierwszym strugu.
- Wiejemy, kół im w oko! Cieszą się, że Kozaków popędzili. Co, Styr? Śmieje się wojewoda! - Stiepan dręczył siebie samego, czując wzbierającą pasję. - Prawie od domu, od Wołgi rodzinnej odpędzają, nie wiadomo gdzie!
Styr, zdając sobie sprawę z udręki atamana, niezdecydowanie pokiwał głową i powiedział:
- Ty wiesz lepiej, bafka. Ja mam tylko nos i język, a ty głowę.
Wdowula stareńka, rodzona maleńka, A o syna będzie rozpytywać: Czyś go zasię ubił, czyś go utopił?
A ty powiedz, wrony koniu: syn się ożenił.
Leży syn twój w szczerym polu,
W szczerym polu na podolu, obłapia ziemię...
Stiepan stanął na rufie... Popatrzył na swoje wojsko. Obejrzał się jeszcze raz. Widać było, że toczy ze sob4 okrutną walkę.
- Nie dogonią nas - uspokoił go Dziad rębajło. - Od Astrachania machają przecież wiosłami.
Stiepan nie odpowiedział. Usiadł.
- A jakbyśmy tak zawrócili, bafka? - wykrzyknął nagle wojowniczy Styr, widząc, że ataman jak gdyby skłania się do boju. - Parszywie się czuję. Nie przystoi Kozakom uciekać.
26
pięty pokazali?
— Spróbujemy?
Stiepan nie od razu odpowiedział. Wreszcie, zwracając się tylko do Styra - innym, siedzącym dokoła, nie chciał w oczy patrzeć, za ciężko - powiedział umyślnie tak głośno, żeby i inni słyszeli:
— Nie, Styr, nie chcę cię tu zostawić.
— Nasza dola, bafka, zostać tu czy tam.
— Nie spiesz się.
— Święta racja, Stiepanie Timofieiczu - odezwał się milczący dotąd Fiodor Suknin. Poczekał, aż zwrócą na niego uwagę. - Najpierw trzeba odczepić się od tych tam... - wskazał wzrokiem na astrachańską flotyllę. - A potem coś zadecydować. Zdarzało się przecież, że chodzili do cara z pokłonem. Jermak chodził...
— Jermak nie chodził - zaprzeczył Stiepan. - Chodził Iwaszka Kolców.
— Przecież w jego imieniu!
— W jego imieniu, ale nie sam - powtórzył z uporem Stiepan. - My nie mamy nic do ofiarowania carowi. I biegać do niego za każdym razem z prośbą o łaskę - też nic przyjemnego.
— Sam przecież mówiłeś...
— Mówiłem! - Stiepan podniósł głos. - A ty już ogon pod siebie i gotów jesteś do Moskwy na brzuchu się czołgać!
Gniew Stiepana zawsze wybuchał nagle. Ataman stawał się wówczas straszny: wpijał w człowieka uporczywy, przykuwający wzrok, bladł, język mu się plątał... A nieraz - tracił panowanie nad sobą. • Stanął.
— Masz, zanieś przy okazji i mój pistolet! - wyrwał pistolet zza pasa, rzucił Fiodorowi w twarz, ten ledwo zdążył się uchylić. -Bierz Stieńkę gołymi rękami! - przeszedł na dziób, zawrócił. - Obwieścisz im: nie ma już wolnego Donu! Niech przyjdą! Całe bojarstwo niech przyjdzie, niech nami poniewierają! Kozacy będą im buty lizać!
Fiodor siedział półżywy - diabeł go podkusił bąknąć o carze! Wiedział przecież, że uciekają przed carskim wojskiem - a to już im nie ujdzie na sucho, ktoś musi za to głową zapłacić.
— Bafka, coś się tak na mnie uwziął? Chciałem tylko...
— Do Moskwy ci się zachciało? Mogę cię wysłać, idź! Nawet pismo ci ułożymy: „Wysyłamy od nas Fiodora czołem bić, jesteśmy teraz
27
pochwie. Kozakom on już niepotrzebny, z nimi koniec. A wam może się przyda, dla rozmnożenia rodu carskiego".
- Bafka, to i mnie poślij - powiedział Styr. - Mego też dołożę.
Na przednim strugu astrachańskiej flotylli stali patrząc przed siebie książę Siemion Lwów, setnicy strzeleccy i Nikita Skripicyn.
— Wymkną się - półgłosem powiedział książę Siemion. Powiedział to zresztą bez większego przejęcia — lis chciwy i chytry. — Odpoczęli, pieskie nasienie!
— Gdzież oni się teraz podzieją? - zdziwił się setnik.
— Na Tiorki ruszą... Wezmą grodek, a stamtąd już ich nie wyprzemy. Przezimują i Kumą na Don się powloką.
— Albo z powrotem do szacha, grabić — dorzucił ktoś inny.
— Do szacha ich teraz nie ciągnie, wrócili do domu — powiedział książę Siemion zamyślony. - Strugi im pękają od zdobyczy... Do Tiorków też nie można ich puścić. Nie można, co, Nikita?
— Nie można - zgodził się prostoduszny Nikita Skripicyn, urzędnik z Galickiej- „Czetwierti".
— Nie można — powtórzył książę Siemion, rozpaczliwie zastanawiając się, co robić.
Jasne było, że teraz już Kozaków nie dopędzi. Co robić? Zagonić ich jak najdalej w morze i cofnąć się, tworząc osłonę przy ujściu Wołgi? Ale wtedy pertraktacje z Razinem byłyby prowadzone ponad jego głową, a to nie leżało w interesach księcia. Chciał spotkać się z Razinem i dlatego prosił, aby mu pozwolono poprowadzić wyprawę. Liczył, że zdoła przychwycić osłabionych Kozaków, zabrać im łupy i pod eskortą doprowadzić do Astrachania. Albo przyprzeć ich gdziekolwiek, samemu zacząć pertraktacje, złupić Razina, ile się da, i bez walki — co byłoby najlepsze — dostarczyć do Astrachania. I w jednym, i w drugim przypadku mógłby dobrze się obłowić skarbami Kozaków. Zeszłym razem, pod pozorem „swojej głupiej łatwowierności", przepuścił Razina na Jaik, żeby „pohandlował", i nieźle mu się to opłaciło. Razin, z głupia frant, chciał nawet otrzymać pismo stwierdzające, że książę Lwów, drugi wojewoda astrachański, przyjął dary od atamana wyprawy, Stiepana Timofiei-
28
"wał! I kazał mu' jeśżćże"powiedzieć, że umowa sfoi, ale bez zacTńycn1'"' •dokumentów!
Tak było zeszłym razem.
Teraz również uważał, że grzechem i głupota byłoby nie oskubać Razina. Strugi tych rozbójników - na pewno! - uginają się pod ^wszelakimi dobrami, a książę ma w ręku „miłościwy ukaz carski". Rok temu car Aleksy Michajłowicz pisał do Razina, że jeżeli zaprzestanie rozbojów i wróci do siebie nad Don, daruje mu winy. Wybaczy nawet zatopienie w Wołdze karawan kupieckich, wybaczy powieszenie przy tej okazji strzelców i dziesiętników strzeleckich, wybaczy mnichów, którym Stiepan Timofieicz w ferworze walki osobiście wyłamywał ręce (Stiepan podczas rozmowy z Frołem Minajewem o cerkwi zapomniał o tych mnichach). Książę Lwów poradził księciu Prozorowskiemu, pierwszemu wojewodzie, posłużyć się teraz tym pismem i nie wszczynać awantury z Dońcami, bo na strzelców w Astrachaniu nie można zanadto liczyć. Razin, bogaty i okryty chwałą, może kupić strzelców i przeciągnąć na swoją stronę.
— Nie dogonimy ich - powiedział wreszcie książę Siemion. - Nie, nie dogonimy. Nikita, weź tam któregoś, ściągajcie lekką łódkę. Oddaj im gramotę, tylko - Boże uchowaj! - niczego nie obiecuj. Nie trzeba. Niech wpłyną do Wołgi, tam wygodniej będzie z nimi rozmawiać.
— Przecież będą pytać, co, jak. Nie uwierzą...
— Powiesz, że w gramocie wszystko jest napisane: „Car wam winy wasze wybacza, wracajcie". Z Bogiem, Nikita. Niech wpłyną do Wołgi, wtedy zobaczymy.
Wkrótce spoza przedniego strugu astrachańczyków wyrwała się lekka łódka i pomknęła w stronę razinowców. Z książęcego statku huknęło ciężkie działo. Flotylla zatrzymała się.
Stiepan zerwał się na odgłos strzału armatniego.
- Łódka! - krzyknął sternik. - Tamci stanęli, a łódka pędzi do nas.
- Czekaj no! - polecił Stiepan. - Do nas?
- Posłowie czy jak? - zgadywali Kozacy.
- Chyba do nas! - krzyknął niecierpliwieStiepan. Posłowie to już
29
iljpnającyfltl się poa ciężarem SKaroow, nie oyi s»łŁui;y uu Posłowie to już dobrze. - No, który tam ma lepsze oczy, wypatrujcie! Wszyscy utkwili wzrok w płynącej w. dali łódeczce.
- Do nas! - zapewniali ci z dobrym okiem. - Prosto tutaj wali. Lekka, nie uzbrojona.
Stiepan już wydawał rozkazy. .
- Huknij z armaty, tej najgłośniejszej. Sieńka, dmij do Czarnojar-ca, niech strugi się skupiają. On sam niech przyjdzie do mnie. Kozacy, musicie się wystroić!
Flotylla razinowska przygotowywała się do spotkania z posłami. Szczęknęła armata. Przednie strugi zawróciły i zbliżyły się do atama-na. Kozacy ubierali się: przedwieczorna woda rozkwitła nieoczekiwanie wszystkimi barwami tęczy. U pasów błysnęła kosztowna broń: szable, pistolety. Za pasem Stiepana zalśnił złoty piernacz, u boku -piękny, kunsztownej roboty pistolet.
- Dziarskie miny! - rozległ się wesoły głos Stiepana. - Chorych na
tyły!
Olbrzymi, płaski dysk słońca dotknął linii horyzontu i zaczął wolno zanurzać się w wodę. A na niebie, po drugiej stronie, rozgorzał chłodny, słomiany pożar.
Słońce zawisło między łódką a strugami Stieńki. I powoli toczyło się w dół. A łódka mknęła z pośpiechem.
I oto słońce zaszło, na wodzie pozostała tylko szeroka, krwawa smuga. Łódka sunęła po tej smudze. Przecięła ją, dotarła do strugu atamana. Wyciągnęło się parę rąk z osękami - przytrzymano ją. Posłowie przekroczyli wysoką burtę.
Cisza. Tylko mewy krążą i piszczą jak przydeptane koty.
Równe, gładkie morze. Zapada noc. Spokój.
„...Żebyście wracali z morza na Don - czytał Nikita Skripicyn Razinowi i jego starszyźnie. -1 żebyście w drodze do domu nikogo do pójścia z wami nie podmawiali. A ludzi, którzy zechcą do was przystawać, nie przyjmujcie, bo za to możecie ściągnąć na siebie niełaskę..."
Stiepan zerknął na esaułów. Przysłuchiwali się z uwagą.
„I żebyście za winy swoje służyli i zasłużyli..."
30
• samo: smzyn, zasmzyn..: .....
- Tu tak napisane! - krzyknął Nikita, pokazując Stiepanowi papier.
Razin odtrącił go.
- Czytaj!
- „A ludzi pojmanych i łupy musicie zwrócić i oddać w Astra-chaniu..."
W czasie gdy posłowie drażnili Razina, książę Siemion Lwów obmyślał prosty i niezawodny plan. Już sam fakt, że razinowcy zatrzymali się, żeby pertraktować, stanowił pomyślną okoliczność. Teraz trzeba tylko było dobrze tę okazję wykorzystać. Książę Siemion naradzał się z setnikami.
- Mam pomysł - chytry Lwów lubił rozwodzić się szeroko. -Stieńka nie ma się gdzie podziać: z szachem zadarł, w Tiorkach strzelcy, w Astrachaniu strzelcy... A do walki się nie pali. Pilno mu do domu... Rozładować się. Tak... gdy więc wpłyną do Wołgi, zamkniemy ich i odetniemy od morza. Od razu im mina zrzednie. Odbierzemy łupy, a potem dopiero przyprowadzimy do Astrachania. Dobre, co?
Miłościwa gramota carska została odczytana.
Kozacy namyślają się. Posłowie czekają.
Stiepan chodzi po pokładzie, tam i z powrotem. Obmyśla swój własny plan, nie taki prosty jak plan księcia Lwowa, trochę ryzykow-niejszy. W gruncie rzeczy nie uwierzył w prawdziwość tej gramoty ani w zapewnienia księcia Lwowa, ale zauważył, że astrachańczycy nie są pewni siebie - i na to liczył. Na tę ich niepewność i na swój spryt, i obrotność.
- Iwan! - zawołał Czarnojarca.
- Tak - odezwał się Iwan.
- My, na dziesięciu strugach, zostaniemy tu, a ty, z dwunastoma, ze statkami kupieckimi i jeńcami, wpłyniesz do Wołgi. Okrążymy wyspę z przeciwnej strony i staniemy. Jeżeli umyślili jakiś podstęp, znajdziemy się za ich plecami. Pojmujesz? Patrzcie, im się zdawało, że nas nabiorą.
. - Chytry jesteś, Stień... Stiepan Timofieicz - odezwał się Nikita
31
dwudziestoma dwoma, nie'dwunasT6ma*ś^fugaimi7'3óm\^ąiTęrr'""^
- Wiadomo, że tak. Iwan, jak wpłyniesz do Wołgi, wsadź kogoś do łódki, niech płynie do księcia Lwowa i powie mu, że nie mogliśmy się zl> sobą dogadać. Jedni zdali się na łaskę, inni razem ze mną ruszyli na Tiorki. Posłowie zostaną z nami. Jeżeli okaże się, że to podstęp, od nich zaczniemy - obu zaduszę własnymi rękami. Dobieraj ludzi, Iwan. Nie bierz wielu, tylko wioślarzy. Łar'ka, Fiodor, Froł - ze mną. Wyjaśnijcie to Kozakom, żeby o wszystkim wiedzieli. Niech będą w pogotowiu. Pilnujcie posłów. Jazda! Na flotylli Razina wszczął się ruch.
Tu i ówdzie zabłysły pochodnie: Kozacy przesiadali się z jednych łodzi do innych. Dwanaście strugów odprawiono z Czarnojarcem, reszta pozostała ze Stiepanem - w zasadzce.
Nikita Skripicyn siedział zatroskany. Poselstwo mogło się dla niego źle skończyć. Zdradziecki książę Siemion ani chybi zastawi na Kozaków pułapkę, a wtedy ataman dotrzyma słowa - udusi, nie ma gadania. Nie przyszło jednak Skripicynowi do głowy, że ataman zamierza nim się posłużyć jako gramotą, ale tym razem będzie to gramota prawdziwa: pozwoli Skripicynowi uciec, ten zawiadomi księcia Lwowa, że Kozacy zastawili na niego pułapkę. I o to głównie chodziło Stiepanowi - za wszelką cenę chciał uniknąć wałki. Gdy się okaże, że Kozacy nie dali się oszukać, astrachańczycy będą zmuszeni do odkrycia kart. Może zresztą gramota carska jest prawdziwa, diabli wiedzą.
- Koniec z nami, Kuźma - powiedział półgłosem Skripicyn do swego towarzysza.
- I ja tak myślę - odpowiedział Kuźma.
- Co robić? A jeżeli oni rzucą się na dwanaście strugów? Pomyślą, że wszyscy wpłynęli, i rzucą się. Święta Mario, Matko Boska, ratuj nas! Zginiemy...
- Przechytrzył, diabeł wcielony!
- Taki by nie przechytrzył?! Od dziecka do łotrostwa przyuczony. Diabła wokół palca owinie.
Skripicyn rozmawiając przyglądał się jednocześnie przygotowaniom Kozaków i zastanawiał, ile czasu im to zajmie, kiedy dopłyną do
w oigi i czy Książę lwów zaoia len oaciąc oa morza przea świtem, in le miał bowiem wątpliwości, że książę Lwów zdecyduje się na zdradę i przemoc. Gdyby do tego czasu się rozwidniło, ujawniłby się podstęp Kozaków i książę Lwów musiałby rozważyć, co robić dalej...
— Co książę Lwów zamyśla? — zapytał Kuźma.
— Skąd mogę wiedzieć? A ty wiesz?
— Ja mam wiedzieć? To wy ze sobą szepczecie, kombinujecie... Zaatakuje tamtych, jak myślisz?
Skripicyn milczał chwilę, wreszcie powiedział z rozpaczliwą złością:
— Ty niby nie wiesz?!
Dwanaście strugów pod komendą Czarnojarca, rozjarzonych mnóstwem płonących pochodni, ruszyło w stronę Wołgi. Dziesięć z Razi-nem zostało.
— Pochodnie w wodę! - rozkazał Razin. - Do wioseł! I cicho! Zanurzać wiosła... - głos atamana, rozlegający się w ciemności, brzmiał coraz bliżej. Jego barczysta postać ukazała się nagle na rufie strugu, na którym byli posłowie. - Do wioseł! Tylko cicho! -powtórzył. Zwrócił się do sternika: - Na razie trzymaj za nimi - wskazał w kierunku oddalających się światełek. - Gdy zamajaczy wyspa, skręcisz w lewo. Styr, chodź do mnie, mam dla ciebie ważną misję -zawołał.
Styr przeszedł na rufę.
— Gdy się zupełnie ściemni - szeptał Stiepan do ucha starego - każę przewieźć posłów na inny strug. Zrobisz to ty i Dziad. W ich łódce. Chodzi o to, żeby wam uciekli. Pozwólcie im...
— Jak to? - nie zrozumiał Styr. Również mówił szeptem.
— Pozwólcie im uciec.
— A my co? — wciąż nie mógł zrozumieć Styr.
— Nie wiem. Może zabiorą was ze sobą.
— A może stukną wiosłem po łbie i do wody?
— Nie wiem. Idź, powiedz Dziadowi. Boże broń, żeby posłowie czegoś się domyślili... Jeśli ulitujecie się nad sobą, ja się nad wami nie ulituję. Zróbcie tak, żeby mogli uciec.
Styr pomyślał chwilę. Wstał. Teraz już nie miał wątpliwości.
— Uciekną. Na wszelki wypadek, niech cię ucałuję. Nie jestem córką szacha, ale cię kocham... — ucałowali się. Styr dorzucił: — Pozdrowię od ciebie twojego tatę.
33
. . -. Kto wie!To tęgie byki.
- Idź do Dziadka, powtórz mu wszystko - Stiepan nie chciał tracić czasu.
- Nie wspominaj mnie źle, Timofieicz.
Stiepan przez pewien czas wpatrywał się w ciemność. Potem rzekł do wioślarzy:
- Nie spieszcie się. Zdążymy. Wiosłujcie wolniej.
Długo płynęli w zupełnej ciszy. Tylko woda pod wiosłami wzbierała ledwo dosłyszalnie i syczała. Strugi pod wodzą Czamojarca były już daleko; tańczyły, plątały się w mroku długie płomyki ich pochodni.
Z lewej strony zamajaczył kontur wyspy, nasuwał się długim, mętnym cieniem.
- Wyspa, bafka - odezwał się ktoś z dziobu.
"' - Wal w lewo. Gdy okrążymy wyspę, Styr i ty, Dziadku Lubimie, przewieziecie posłów na ostatni strug, do Fiodora. Tutaj nadstawiają
Xiszu, za wiele chcą wiedzieć - umyślnie głośno powiedział Stiepan. -Zabierzcie ich stąd!
- Chodźcie, gołąbki! - zakomenderował Styr;-- Lubim, wiążemy ich?
I" — Ruszajcie! - krzyknął niecierpliwie Stiepan.
- W łódce zwiążemy - zdecydował Dziad Lubim.-Jazda! Wioślarze przyhamowali; czterech ludzi zeszło z prawej burty do
łódki. Milczeli.
Strug natychmiast skręcił w lewo, ku wyspie, i zniknął w ciemności, jakby go wcale nie było. Pozostałych też nie było słychać. Skradali się cicho.
- Poczekajmy tutaj. Fiodor podpłynie, to go zawołamy - powiedział Styr. — Daj no, bratku, twoje rączki białe, ściągnę je rzemykiem - pochylił się ku Nikicie Skripicynowi.
Nikita, oszołomiony niespodziewanym zwrotem w ich losie, w pierwszej chwili bezwolnie wyciągnął ręce... Ale jego towarzysz powalił Dziada Lubima i szamotał się, zatykając mu usta. W sekundę później Styr również leżał na dnie łódki, a wielka dłoń strzelca zacisnęła i jego usta. Rzemyki, przygotowane dla posłów, teraz mocno skrępowały ręce konwojentów. Posłowie chwycili za wiosła i nacisnęli na nie — łódka pomknęła w ciemność jak szalona.
34.
•¦— mmii... - zamamrotai aiyr 1 wierzgnąłTlOgamfll.' Nikita pochylił się, mocniej wetknął mu połę kaftana w gębę. Chwycił w kościstą dłoń siwą bródkę starego i parę razy mocno przejechał jego głową po dnie łódki.
— Jak będziesz hałasował, dam ci wiosłem po łbie i d» wody — powiedział cicho i radośnie.
Styr ucichł. Dziad Lubim też leżał pokornie - widocznie towarzysz Nikity przyłożył mu zbyt gorliwie. Albo też — urodzony wojownik — przyczaił się i nie narażał nadaremnie.
- Matk© Boska Przenajświętsza - szeptał ogarnięty śmiertelnym strachem Skripicyn. — Pomóż, uratuj, nastawiam ci świec w cerkwi. Dopomóż tylko, Panie Boże...
Książę Siemion aż do bólu oczu, aż do łez wpatrywał się ze swego statku w mrok nocy. Płomyki pochodni na strugach Czamojarca tańczyły w oddali, kołysały się...
— Przepłynęli już czy nie? Nic nie widzę, do diabła!
— Przepłynęli. Nie ma więcej.
— Ileś naliczył?
— Według pochodni chyba dużo... Migocą jak...
— Ale ile? Głąb kapuściany!
— Ze dwadzieścia... — niepewnie odpowiedział młody strzelec. — A może więcej... W oczach się mieni... Może więcej, trudno zgadnąć.
— Skąd więcej? Tyle ich właśnie jest. Gaście pochodnie! Ruszamy. Bez hałasu. Z Bogiem! Puszkarze, do dział! Jak ich odetniemy, posłać łódkę z rozkazem: „Złóżcie broń, jesteście okrążeni". Dziś ich przyciśniemy... Tam, na Wołdze, ostro z nimi pogadamy. Podniosą łby, otworzymy ogień... Ale myślę, że są zbyt mądrzy, żeby podskakiwać. Taak. Nie trzeba ich topić. Nie trzeba, mają wielkie skarby. Nie topić! Tak postanawiamy...
Książę Siemion był zadowolony.
- Dobra jest! Stój! - rozkazał Iwan Czarnojariec. - No tak, okrążają, cholery. Pochodnie do wody powrzucali. Psia wiara! Jeden
35
ao oax ki. jjo wujewuay pojaę sam. z^rnija ouiuuna: ^ miodem karmił, zawsze oszuka. - Czamojariec jakby nie pamiętał,, całkiem mu to z głowy wyleciało, że to oni pierwsi zastawili sieci na strzelców. - Bafce powiedz, żeby się nie spieszył z atakiem, ja sam ich postraszę. Może na ugodę pójdą, jak się dowiedzą. To oni nam plecy podstawili, a nie my im...
- A jak się bój zacznie, to jak?
- Jak trzeba... Nie zacznie się, zaraz ich postraszę. Daj łódkę!
W astrachańskiej flotylli zaczął się jakiś ruch, rozległy głosy... Ktoś podpływał.
- Ki diabeł? - syknął książę Siemion. - Co to za hałasy? Chytrusy czy zgłupieli?
Gwar przybliżył się. Tak, rzeczywiście ktoś przypłynął.
- Cisza! - zawołano ze statku wojewody.
- Nikita wrócił! - krzyknął ktoś od strony wody. - No, spuśćcie linę... Gdzie się pchasz z osęką? Linę!
- Nikita? - zdumiał się książę. Zajęty obmyślaniem chytrych podstępów, pochłonięty swoją grą, zupełnie zapomniał o posłach. -Daj go tu! O co chodzi? Co tam, Nikita?
- Źle, książę! - wołał Nikita, gramoląc się na pokład. - Bogu dzięki... Zdążyliśmy. Uff! Z tamtego świata.
- Co? Mów! - wrzasnął wojewoda.
- Przechytrzyli nas, wojewodo. Odciąłeś ich od strony morza?
- Odciąłem.
- A Stieńka jest już za naszymi plecami. Bogu dzięki, zdążyliśmy. Byłem pewny, że odetniesz. Drzazgi by się z nas posypały.
- Co to znaczy? - zapytał nerwowo książę. - A ilu ich właściwie przeszło? - My naliczyliśmy dwadzieścia...
- Dwanaście strugów! A dziesięć, najpewniejszych, za naszymi plecami. Rozdzielili się, podejrzewali podstęp. Myśmy ledwo cało wyszli. Dwóch Kozaków ze sobą przywieźliśmy. Tamci nie przysłali nikogo? - Skripicyn gestem wskazał razinowców zamkniętych w Wołdze.
Wojewoda milczał.
- Więc naprawdę nie wszyscy przepłynęli?
36
I się pokłócili. Stieńka z dziesięcioma strugami poszedł na Tiorki, a ci
niby na łaskę się zdają. Sprytne łotry... Dwóch złapaliśmy, tych, co nas wieźli. Bogu niech będą dzięki! A o nas, książę, nie pomyślałeś? Stieńka obiecał, że w razie czego, sam nas zadusi...
- Taak - pojął wreszcie wojewoda. - Z wami zawsze taka robota! — powiedział rozżalony. Tak sprytnie wszystko obmyślił, tak mu się dobrze ułożyło, a teraz trzeba wszystko zaczynać od początku, znowu myśleć i kombinować. Tak dalece różnią się od siebie Rosjanie; Razin, na przykład, szybko zorientował się w sytuacji i począł działać z rozmachem, a Lwów od razu upadł na duchu, ogarnięty irytacją. -A może spróbujemy? - niby się ożywił, ale bez zapału. - Jest ich przecież mniej. I teraz wiemy, co zamyślają.
Natychmiast odpowiedziało mu kilka głosów.
- Co ty, Siemionie Iwanowiczu!
- Nie, książę! Niech Bóg broni!
- Oni są jak koty. Marzą tylko, żeby nocą bój rozpętać. Są w swoim żywiole... Księżyc nazywają kozackim słoneczkiem.
Na wodzie znów rozległ się plusk i głosy. Widocznie ktoś przybywał.
- Kto tam? - zawołano ze statku wojewody.
- Esauł Iwan Czamojariec! Do wojewody. -'Wołaj! - rozkazał wojewoda. - Dajcie światło.
Nikita z Kuźmą usunęli się na bok, w cień. Iwan wszedł na pokład, skłonił się wojewodzie.
Teraz Stieńka nie da mi tyle, ile mógłby dać, gdybym go zamknął w Wołdze - myślał książę. - Zaiste, Kozacy to pieskie nasienie.
- No? - zapytał surowo. - Z czym przybywasz?
- Czołem bijemy, bojarze - zaczął Iwan. - Skruchę chcemy okazać Wielkiemu Gosudarowi.
- Wszyscy tu jesteście? - niecierpliwie przerwał mu książę.
- Nie. Nasz atarnan dziesięcioma strugami ruszył na Tiorki. ' — A dlaczego ruszył? Nie chce się ukorzyć?
- Uląkł się gniewu carskiego...
- A wyście się nie ulękli?
- Niech się dzieje wola Boża... Car nam wybaczył. Przeczytano nam jego gramotę.
- A nie łżesz czasem? Czy Stieńka naprawdę odpłynął? -książę już.
37
mu w oczy otwarcie i szczerze. — Odpłynął wasz ataman? Czy też znowu kręcicie, psy?
- Na święty krzyż! - Iwan przeżegnał się, nawet okiem nie mrugnął.
- Bezbożnicy - powiedział książę z odrazą. - Nikita!
W krąg4 światła niespodziewanie wszedł Nikita Skripicyn, roześmiany i zadowolony.
- Witaj, esaule! Poznajesz mnie? Iwan przyjrzał się posłowi, poznał.
- Aa... - opuścił głowę, bardzo nisko opuścił.
- Czemu łżesz, ścierwo? — wrzasnął wojewoda. -1 jeszcze na krzyż przysięgasz!
- Nie kłamalibyśmy, bojarze, gdybyście wy pierwsi nie uknuli spisku przeciw nam - Iwan podniósł głowę. - Dlaczego nas od morza odciąłeś? W miłościwej gramocie nie pisało, żeby nas okrążyć i pobić jak psy.
- Kte was chciał pobić?
- Dlaczego odcięliście dostęp do morza? Po co było?...
- Gdzie wasz ataman? — zapytał wojewoda.
- Tam - Iwan wskazał w kierunku morza. - Za waszymi plecami. Ty, wojewodo, traktuj nas jak równych sobie. Bo też chcesz nas oszukać jak dzieci. Aż wstyd. Ty, żołnierzu, tylko co nam pismo od cara czytałeś. Czy tam był taki rozkaz? Kto tu więc oszukuje?
- Poślij do Stieńki! - rzekł książę. - Niech przybywa do mnie bez obawy. Złożycie przysięgę. Armaty, które zdobyliście w Gródku Jaickim, na Wołdze i w kraju szacha, oddacie. Ludzi służebnych astrachańskich, carycyńskich, czarnojarskich, jaickich zwolnicie w Astrachaniu. Strugi i broń oddacie w Carycynie. Poślij kogoś.
- Sam pójdę, kogo tam posyłać...
- Ty zostaniesz! - twardo oznajmił wojewoda. - Posyłaj!
Iwan zastanawiał się chwilę... Podszedł do rufy, przechylił się przez burtę i długo mówił coś Kozakowi, który przypłynął z nim łódką. Tamten odbił i zniknął w mroku.
Wojewoda w tym czasie przyglądał się starcom - Styrowi i Lubi-mowi, których kazał do siebie przyprowadzić. Zaczął z nimi rozmawiać.
ną. - Trzy ćwierci do śmierci... Wojacy...
- Co ci się tak spieszy, bojarze? Pożyj sobie jeszcze - powiedział życzliwie Styr. - Czy cię może jakaś chorość wzięła? - starzy nabrali odwagi w obecności esauła, słyszeli, z jaką godnością rozmawiał z wojewodą. Szczególnie Styr się rozochocił.
- © was mówię, straszydła! - krzyknął książę.
- Ce en mówi? - zapytał Dziad Lubim Styra. Styr wrzasnął z całej siły w ucho Dziada:
- Mówi, że czas umierać!
- A czemu? - równie głośno zapytał Dziad Lubim.
- O to nie pytałem!
- Co?
- Od razu wody w gębę nabrałem. Przestraszyłem się!
- Aa... mnie coś w brzuchu zaburczało. Też się przestraszyłem. W pierwszej chwili wojewoda nie zorientował się, że starzy stroją
sobie żarty. Wreszcie pojął.
- Nie będę zważał na to, żeście starzy: ściągnę portki i wsypię wam, jak należy!
- C© on gada? - znów głośno zapytał Lubim.
- Pertki chce ściągać! - niemal radośnie wrzeszczał Styr. - Bojarskiej jeszcze nie widziałem. A ty?
- Precz mi z oczu! - ryknął wojewoda. I tupnął nogą.
Rozkazałby bez wahania wychłostać starców, ale wolał nie złościć Stieńki. Sprawy tak się zagmatwały, że najpierw musiał się jakoś z nich wyplątać. A Stieńka na pewno by się za starców rozgniewał.
Posłaniec Iwana powtórzył Stiepanowi, czego żąda wojewoda.
- Gołych i bezbronnych chce nas puścić?! - wykrzyknął Froł Minajew. - Pies mu mordę lizał!
- Bafka, podpłyńmy po cichutku, pogłaszczemy go lekko pod włos - podpowiedział Łar'ka Timofiejew. - Żeby ten burczymucha drapał się do samego Astrachania.
- Patrzcie go! - zaWołał Stiepan. - Ale mamy dziarskich esaułów! A już się do Moskwy wybierali o łaskę prosić. A car, widzicie,
39
i car zuch! - Stiepan był naprawdę w świetnym humorze.
- Nie chwalimy się, żeśmy zuchy! - obraził się Łar'ka.
- Poczciwy car! Dmij, Łar'ka, do wojewody. Najpierw mu powiedz, że jest głupi jak pień; wydawało mu się, że Kozaków oszuka. A potem naobiecuj, ile wlezie... Złóż przysięgę w naszym imieniu. Czego się krzywisz?
- Nie nadaję się do takich rzeczy - rzekł Łar'ka.
- Więc kto pójdzie? Może ja?
- Miszka Jarosławów. I pisać, i tańczyć potrafi. Niech idzie.
- Mogę, oczywiście, zatańczyć, tylko nie pod dudkę wojewody. Pędź, Łar'ka, nie bój się - Miszka roześmiał się od ucha do ucha.
- Razem pójdziecie - zdecydował Stiepan. - Zuch, Łar'ka, dobrze poradził. Zbierajcie się. - Stiepan spoważniał. - Bijcie mu czołem, nawet do nóg padnijcie. Do domu przecież dostać się musimy. Co oddamy, czego nie oddamy, o tym w Astrachaniu porozmawiamy. Pismo, jak widać, jest prawdziwe. Byle nie naskoczyli na nas przed Astrachaniem. Walcie!
Esaułowie podnieśli się niechętnie.
- Powiedzcie, że w Astrachaniu zwołamy Koło kozackie i omówimy sprawę armat, chorągwi, strugów, broni - polecił Stiepan.
- Lepiej im od razu obiecać - poradził Froł Minajew. - Żeby nie spłoszyć. A w Astrachaniu obejrzymy sobie strzelców - czy są tacy twardzi - popatrzymy też na ludzi w grodzie... Tam będzie wygodniej pertraktować.
- To racja - zgodził się Stiepan. - Obiecujcie i armaty. Niech pozwoli nam połączyć się z naszymi strugami, które okrążył, i sam niech przed nami płynie. Do samego Astrachania. Ażeby wojewodzie serce zmiękło, weźcie trochę rupieci perskich, powiedzcie, że to ode mnie. Napomknijcie też, żeby pamiętał o naszej umowie. Bo może zapomniał. W Astrachaniu dostanie więcej darów. Powiedzcie też, że ataman nie zapomina ani o dobrym, ani o złym.
W ten to sposób Razin dostał się do Astrachania — bez jednego wystrzału, nie straciwszy ani jednego Kozaka. Było to niemałe zwycięstwo.
poganiał i "złośćSśięTPiśmo^rżynieśióho mu w cnwni, gay w się na polowanie z sokołami.
„...Zrujnował tatarskie łowiska, napadał na perskie statki handlowe, ograbił miasta Baku, Reszt, Szyrwań, Astrabad, Farabad; popełniał wszędzie straszne łotrostwa, mordował bezbronnych i spokojnych mieszkańców. Zniszczył flotę perską. A teraz ruszył na Wołgę..."
- Ujawnił się, zbój! - wykrzyknął car. - Skąd donoszą?
- ZTiorków.
- Wysłać pismo do Astrachania, do księcia Iwana Prozorowskiego. Zatrzymać go. Broń, amunicję, łupy, wszystko odebrać! Zbójców wybadać, potępić za zbrodnie i wcielić wszystkich do oddziałów strzeleckich! Psy niespokojne! Już się rozsmakowali. Grabią i grabią! Wszystkich do wojska!
Okolniczy Baturlin, który przypadkiem znalazł się u boku cara,
przypomniał:
- Gosudarze, w zeszłym roku skierowaliśmy do Astrachania pismo, w którym darowaliśmy Stieńce jego winy. Książę Iwan weźmie pismo pod uwagę i...
- Podrzeć to pismo! Rok temu było pisane! Trzeba zdążyć, zanim Stieńka dotrze na Don. Trzeba zdążyć! Nie zwlekajcie! Ach, łotr! Jeszcze mi naruszy pokój z szachem! Nie puszczać go na Don!
W tym czasie ataman płynął do Astrachania. Za statkami księcia Lwowa.
A gdy Stieńka płynął do Astrachania, w Moskwie Najcichszy wyjeżdżał z Kremla na polowanie.
Szlachta z Dumy Bojarskiej, stolnicy, bojarowie, sokolniczy, sokol-nicy... Wszystko na nich lśni - wszyscy w kosztownych strojach,' wydawanych na dworze przy takich okazjach. Na rękawiczkach sokolników złote frędzle i złote pierścienie, a na nogach złote sznury.
Nie ma jeszcze głównego „myśliwego" — cara Aleksego Michajłowi-cza, „urodzonego i wychowanego w cnocie", jak powiedział sam o sobie na sądzie patriarchów ekumenicznych.
Ale oto i On... W wysokiej sobolowej czapie, w dziewięć rzędów
41
r
' i amgicn Kamieni, iowarzysząieymiibójaToWle, bKóimezy =
gławiu, aksamitach i jedwabiach.
Droga od głównego wejścia do karety czerwonym suknem wyłożona. Car wsiada do karety... „Carska kareta kunsztownej była roboty, obita czerwonym aksamitem. Na górze miała pięć fryzów odlanych z czystego złota". Ubiory stangretów i cała uprząż również z aksamitu.
Orszak ruszył.
Na czele jechał ten „łagodnego serca".
„Był wysoki, o przyjemnej powierzchowności. Pięknie zbudowany, o łagodnym spojrzeniu, cera biała, lica rumiane, włosy jasne. Nader dorodny".
„Charakter odpowiadał jego powierzchowności. Żarliwy w wierze ojców swoich, ze szczerego serca wypełniał wszystkie obowiązki religijne. Nieraz, jak Dawid, wstawał nocą i modlił się do rana".
„Chociaż był Monarchą Samowładnym, karał tylko wtedy, gdy był do tego zmuszony, i to z bólem serca. Szczędził życie swoich poddanych i nigdy nie czerpał zysków z ich dóbr. Lubił pomagać nieszczęśliwym i wspierał nawet zesłanych na Sybir. Wysyłanym do tego dzikiego kraju przekazywał niewielkie sumy pieniężne, aby tam całkiem nie sczeźli".
„Wzburzenie umysłów i wewnętrzne niezadowolenie skłoniło go do powołania Prikazu Spraw Tajnych, którego wyroki nie zawsze były sprawiedliwe, a straszne SŁOWO I SPRAWA budziły trwogę nawet wśród ludzi niewinnych".
„Rzućmy więc jasne światło na mądre czyny Aleksego Michajłowi-cza, którymi zapewnił dobrobyt poddanych i obdarzył ich nowym życiem".
„W czerwcu 1662 roku wybuchł w Moskwie bunt.
Jakiś szlachcic rozwiesił na murach i parkanach miasta odezwy, w których ostrzegał lud przed bojarami, bo ci bezbożnicy, zwąchaw-szy się z cudzoziemcami, chcą zaprzedać Moskwę. Na tę wieść nieposkromiona czerń rzuciła się na dwór cara i dopuściłaby się tarn niemałych zbrodni, gdyby car i bojarzy, uprzedzeni o powstaniu, nie wyjechali do sioła Kołomienskoje.
Ci zuchwali przestępcy, w liczbie około dziesięciu tysięcy, ruszyli do sioła Kołomienskoje, okrążyli pałac i żądając wydania bqjarów,
pałacu, jeżeli ich żądaffla tiie ztJStaną' g
„Car Aleksy Michajłowicz, nauczony doświadczeniem, postąpił w tym przypadku, jak monarsze przystało. Niemieccy żołnierze i strzelcy straży przybocznej znienacka zjawili się na placu i zaczęli działać tak skutecznie, że cztery tysiące buntowników legło na miejscu, a większość pozostałych, wraz z przywódcami, została schwytana i skuta.
Po czym car wrócił do Moskwy i rozkazał przeprowadzić śledztwo. Większość przestępców otrzymała z wyroku należną im karę, a więc dwa tysiące ludzi poćwiartowano, połamano kołem i powieszono. Pozostałym obcięto uszy, napiętnowano rozpalonym żelazem na lewym policzku literą «B» i zesłano wraz z rodzinami na Syberię. Chłopcom w wieku od dwunastu do czternastu lat obcinano jedno tylko ucho".
„Po dokonaniu tak ważnych czynów, koniecznych dla zapewnienia spokoju w ojczyźnie, car Aleksy Michajłowicz zajął się sprawami wewnętrznymi państwa. Wydano nową ustawę policyjną, a na jej wykonawcę wyznaczono księcia Macedońskiego".
„Miłosierdzie i miłość bliźniego stanowiły najistotniejsze cechy charakteru cara Aleksego Michajłowicza"...
Rankiem, ledwie zaczęło świtać, gruchnęły działa na pierwszym rosyjskim okręcie bojowym „Orzeł", przycumowanym u stóp astrachańskiego kremla.
Flotylla księcia Lwowa odpowiedziała wystrzałami.
Razinowcy, niewiele się namyślając, naładowali swoje armaty i wystrzelili również.
Na przedzie płynęły strugi Lwowa, za nimi, w pewnej odległości, w rozwiniętym szyku podążali razinowcy.
- Nie rozumieć, kogo my witać, książę Lfof czy Stieńka Rasin? -z uśmiechem zapytał wojewodę Prozorowskiego kapitan okrętu But-ler (obaj stali na pokładzie „Orła").
Wojewoda roześmiał się:
42
43
i-rzywoiai au sieoie mzęaowel*opiSafżai zaczął wydawaC mti|>olece-nia: — Płyń do księcia Siemiona Iwanowicza, powiedz mu, żeby odprowadził Stieńkę do ujścia Bołdy - niech tam zostanie. Potem niech książę wraca do mnie. Nasze łodzie zostawić tutaj. I niech Stieńce powie, żeby w grodzie nie postała noga Kozaków! I naszych niech do siebie nie wpuszczają. Żadnego handlu!
- A co z winem? - podpowiedział roztropny pisarz.
- Z winem?... Z tym, bracie, nie poradzimy, znajdą się kupcy. Powiedz księciu, żeby zostawił przy Bołdzie... z pięć naszych łodzi, dla nadzoru. Niech dobierze najpewniejszych strzelców, żeby nie zaczęli hulać z łotrami.
Strugi Razina stłoczyły się u ujścia rzeki Bołdy (powyżej Astra-chania).
Na dziobie atamańskiego statku ukazał się Stiepan.
- Hulaj, dusza! - krzyknął i machnął ręką.
Na brzeg wysypało się bez mała tysiąc Kozaków. I — zaczęło się!
Na całym nabrzeżu rozkwitł niebywały handel. Co sprytniejsi ludzie zdążyli tu już przybyć z Astrachania — z posadu, z Białego Grodu, nawet z kremla. Było też wielu cudzoziemskich kupców, posłów i mnóstwo kobiet. Za trzecią część wartości, albo i mniejszą, przechodziły ze szczodrych kozackich rąk w gorliwe, zręczne ręce kupujących - chodniki na sążeń szerokie, makaty, safian, cenne dywany perskie, na widok których rozbłyskiwały oczy, zwoje batystu białego i czerwonego, bucharskie błamy karakułowe, kosztowne wyroby ze złota: pierścienie, kolczyki, naszyjniki, łańcuchy, czasze, dzbany...
Nadeszła chwila, dla której Kozak gotów był znosić głód, chłód, zaglądać śmierci w oczy...
Potrząsają, rzucają na ziemię barwne szaty, depczą po nich na znak zupełnego lekceważenia. Kozak, nie wiadomo czemu, najbardziej lubi się targować z Tatarem, Kałmukiem albo... z babą.
Oto rozochocił się jak kramarz Kozak potężnej budowy, nosaty. Rozwinął na trawie przed babami bezcenny dywan perski i zachwala go-
44
dywanie. - Uważajcie, latawice, bo oszukam! - zerwiT się,' jSółożył "*¦'•"¦ drugi raz, rozstawił nogi. - Dwa! Spod samego szacha wyciągnąłem.
- A czy to na nim śpią? - odezwała się jedna z kobiet. - Na ścianie
go wieszają!
- Szach pewnie z żonką leżał? Spędziłeś ich?
- Szach? Szach jak szach. Ja mu jedno, on mi drugie, kapryśny jest, ledwo go namówiłem...
Rozwijają zwoje chodników, gniotą w rękach safiany...
- To ma być safian? Prawdziwy?
- A co? Oczu nie masz?
- Ta skórka coś za gruba...
- To ty masz grubą skórę, tatarska mordo! Mogę ostrugać...
- Ciemu wymyślasz? Ciemu?
- Ciemu, ciemu... Temu! Już zdechła ta kura, która Tatarom złote
jajka znosiła. Temu!
Zapobiegliwi astrachańczycy nie zapomnieli i o gorzałce. Gdzieniegdzie szynkarze sprzedają wódkę prosto z wozów. Są już pierwsze jaskółki... Na próbę puścił się w tany młody Kozak, zbytnio już rozochocony...
Och,
Niebożę!
Jeżu, biedaczyno!.. .
Dokąd leziesz
Jeżową ścieżyną?
Och,
Lezę ja, lezę
Do jasnego dwora,
Bojarskiego doma...
Esaułom ataman surowo nakazał, by czuwali: jeszcze nie można być niczego pewnym, o nie! Ale esaułowie i bez atamana zdają sobie
z tego sprawę.
Iwan Czarnojariec schodząc ze statku rozkazał setnikom: - Trzymać bacznie warty! Bo nam tu mogą zrobić drugi Monastyr-ski Jar. Żadnemu z tych psów wierzyć nie wolno. Na strugach zawsze niech ktoś zostaje. Siomka, wyślij ze trzy czółna na Wołgę - niech krążą. Jeśli zobaczę na warcie pijanego, zarąbię bez gadania.
Różnobarwne morze ludzkie, ogarnięte radością oczekiwanego
45
- l ci, Morzy oszukują, i ci, którzy pozwalają się oszukiwać.
Och, Niebożę!
Jeżu, biedaczyno! Dokąd leziesz Jeżową ścieżyną?
Dojrzewała potężna hulanka. I tego nie mógł uniknąć ani powstrzymać nawet najsurowszy, najukochańszy ataman i jego najbardziej doświadczeni esaułowie.
W komnatach kremlowskich zebrały się najwyższe władze Astra-chania: książę bojar, wojewoda Iwan Siemionycz Prozorowski, książę stolnik, drugi wojewoda Siemion Iwanycz Lwów, książę stolnik, trzeci wojewoda Michaił Siemionycz Prozorowski (brat Iwana Sie-mionycza), metropolita Josif, podiaczy, dowódca strzelców Iwan Krasulin.
Naradzali się, rozważali.
- Że ich przywiodłeś, to dobrze - mówił książę Iwan Siemionycz, wysoki, dorodny bojar o szczerej, prostodusznej twarzy. - Ale co mamy robić dalej? Popatrz tylko, nawet tutaj nie możemy ich powstrzymać. Przykazałem przecież, żeby nie wszczynali żadnego handlu... A co się dzieje? Jeżeli oni z bronią i łupami na Don pójdą, to co będzie?
- To już nie nasza sprawa, książę — zauważył Lwów. - Mamy gramotę carską, wyprawimy ich i koniec.
- Gramota, gramota... Co to ma za znaczenie... Zaczną, łotry, w drodze na Don dalej broić — co nam przyjdzie z gramoty? My będziemy odpowiadać za to, że nie dopilnowaliśmy. Potem, choć wal łbem o ścianę, nie udowodnisz, jak było. Według mnie należy wysłać ich na Don bez broni. Spisać wszystkich, odebrać całą broń...
- Ej, książę! - zawołał z irytacją metropolita, suchy, wysoki starzec z trzęsącą się głową. - Ale się rozpędziłeś! Wszystko im zabrać! Nie znasz ich! Nie daj Boże! Zbóje! Antychrysty! Całemiasto rozbiorą na kawałki.
46
-Niepewni. Oby działa i strugi oddali, to już będzie wielka rzecz. Byle" ich diabeł przez Carycyn przeniósł, nad Donem niech się nawzajem pozarzynają, nie nasze zmartwienie. I nie my będziemy za to odpowiadać.
- Tak źle ze strzelcami, Iwanie? - zapytał wojewoda Krasulina,
dowódcy strzelców.
- Nie ma się czym chwalić, Iwanie Siemionyczu -przyznał Krasulin. — Teraz najgorszy okres: kończy im się służba, a kto wie, kiedy zmiennicy przyjdą. A jeśli tym się powie, że mają zostać, podniosą
bunt.
Książę Michaił, który dotąd milczał, zabrał głos z młodzieńczym
zapałem:
- Jak to może być? Zbóje, łotry, woli carskiej nieposłuszni, a my sobie z nimi nie umiemy poradzić? Hańba! Wyśmieją nas. Łapserda-ków nie potrafili ujarzmić! Moim zdaniem należy ich zmusić do złożenia przysięgi, spisać, oddać pod straż i czekać na nowe carskie rozporządzenie. Tamto przecież rok temu pisane było... Poślemy umyślnego do Moskwy, a zbójów, póki co, zatrzymamy pod strażą.
- Och, książę, książę... — westchnął metropolita. — Mówisz, że nas wyśmieją? Mnie już taki jeden łapserdak od Zarudzkiego tak szablą rozśmieszył, że przez całe życie się śmieję i głową trzęsę. Tak mnie rozśmieszył, bezwstydnik! A jak arcybiskupa Fieodosija, Panie, świeć nad jego duszą, potrafili zbezcześcić! Ech, karaboska! Wyniosą się, to i Cerkwi świętej nie pohańbią, a my się uratujemy. Chcecie sami sobie nieszczęście na łeb sprowadzić?
- Rozumiem, że Zarudzki cię nastraszył, kiedyś młody był - rzekł Iwan Siemionycz - ale, ojcze święty, wiedz, że przed carem za tych rozbójników jesteśmy odpowiedzialni. Czy wiemy, co ten Stieńka zamyśla? Może odejść do Czarnego Jaru i znów zacząć swoje. A kto za to odpowie? Powiedzą: „Mieliście ich tu i nie mogliście rozbroić?"
- Zima się zbliża, nic nie będzie robił - wtrącił Iwan Krasulin.
- Do zimy jeszcze daleko, a on się nie będzie długo namyślał. Spotkają konwój kupiecki i na dno. Prosta sprawa.
- Prawdę mówiąc - odezwał się podiaczy - zatrzymywać ich tu nie
47
żeby się uspokoili, odebrać broń i rozproszyć. Niech każdy idzie, skąd przyszedł. Gdy są uzbrojeni i w gromadzie, lepiej ich nie ruszać. Trzeba spróbować pertraktacji...
- I kazać im, łotrom, przysięgę złożyć! Na Ewangelię, w cerkwi -powiedział metropolita. - Kazać też oddać, co mi na moim łowisku zabrali. Napisałem do cara, jakie mi spustoszenie uczynili... - Metropolita wyjął spod poły zapisaną kartkę papieru: „Łońskiego roku, Gosudarze, dnia sierpnia siódmego, najechali z morza na moje łowisko rybne złodziejscy Kozacy Stieńki Razina. I będąc na tym moim łowisku rybę soloną i kawior, i klej rybi, i ryby suszone - wszystko bez reszty zrabowali. I wszelki sprzęt miedziany i żelazny, i kotły, i topory, i osęki, i dłuta, i skoble, i wiertła, i świdry, i niewody, i strugi, i łódki, i zapasy zboża — wszystko zabrali. Zrujnowawszy mnie, Gosudarze, bożego sługę twojego, Stieńka Razin zostawił w ukryciu różny sprzęt cerkiewny i stroje duchowne i opuścił łowisko, a żadnego spisu tych cenności nie sporządził. Miłosierny Gosudarze, Carze i Wielki Książę Aleksy Michajłowiczu, ulituj się nade mną, sługą bożym..."
Wszedł ochmistrz. Powiedział:
- Posłowie od Kozaków.
- Wpuścić - powiedział wojewoda. - Stój! Co za jedni?
- Dwaj esaułowie i jeden zwykły Kozak.
- Wpuścić! No to... potraktujemy ich surowo.
Weszli Iwan Czarnojariec, Froł Minajew, Styr. Oddali honory wojskowe.
- W imieniu atamana Wojska Dońskiego Stiepana Timoiieicza Razina esaułowie Iwaszka i Froł, i Kozak doński Styr - zameldował Czrnojariec.
Wszyscy trzej ubrani byli bogato, z cenną bronią u pasów; Styr zawiany, ale tylko troszeczkę. Iwan Czamojariec zabrał go ze sobą, ponieważ Styr był pyskaty - gdyby rozmowa z wojewodami na jakimś punkcie utknęła, zacznie mleć językiem, a przez ten czas zdąży się obmyślić trafną odpowiedź. Styr domagał się, żeby zabrać jeszcze Dziada Lubima, ale Iwan nie pozwolił.
- Nie znam takiego atamana Wojska Dońskiego - powiedział
48
s
- Korniej to nie nasz ataman, my mamy swojego - wyrwał się natychmiast Styr.
— Od kiedy to nad Donem są dwa wojska?
— To ty o niczym nie słyszałeś? - zawołał Styr. - Myśmy j uż zdążyli z podboju Persji wrócić!
Froł szarpnął starego z tyłu.
- Z czym przychodzicie? - surowo zapytał starszy Prozorowski.
- Kłania ci się, wojewodo, bafka nasz, Stiepan Timofieicz, obiecu-^ je ci szczodre daiy przysłać... - zaczął Czarnojariec.
- No? - niecierpliwie przerwał mu Prozorowski.
- Polecił przekazać, że jutro sam przyjdzie.
— A dlaczego nie dzisiaj?
— Dzisiaj? — Czarnojariec spojrzał na astrachańczyków. - Dzisiaj; my przyszliśmy, żeby ustalić, jak go mają astrachańczycy powitać.
Cień zdumienia przemknął po twarzach władców Astrachania. To, było nieoczekiwane i nazbyt zuchwałe.
- A jak chce być powitany? - zapytał wojewoda.
- Chce, żeby chorągwie były wywieszone, a z murów salwa armatnia...
- I jeszcze - wtrącił Styr, zwracając się do metropolity - żebyś, nabożeństwo odprawił, ojcze.
- Wściekły pies jest twoim ojcem! - krzyknął metropolita, waląc laską o podłogę. — Precz z tymi łotrami, gadami śmierdzącymi! Szelmy, co im do łba strzeliło! Nabożeństwo odprawić! -metropolicie jeszcze bardziej zatrzęsła się głowa. Starzec był popędliwy i nie przebierał w słowach. — To Stieńka wymyślił, żeby na jego cześć; nabożeństwo odprawić? Wyklnę go!
— Oni są pijani — z obrzydzeniem powiedział książę Michaił.
— Koło zwołaliście? — zapytał Lwów.
— Nie — Czarnojariec żałował już, że wziął Styra, bo z tym nabożeń- -stwem to przesolił. Teraz pozostało tylko zachować godną postawę. — Ale zwołamy.
— Sami to wymyśliliście? Z tym nabożeństwem? — chciał się upewnić metropolita.
— Dlaczego? Całe wojsko pragnie. Jesteśmy chrześcijanie. Wojewoda podniósł się i dał znak, że rozmowa skończona.
•stawił. Powiedzcie mu też, żeby nie robił
takie powitanie zgotuję, że się do samego domu nie pozbiera.
Alkohol dziwnie działał na Razina: czasem upijał się od razu, a czasem, bez względu na to, ile wypił, pozostawał zupełnie trzeźwy. Tylko ciężkie, badawcze stawało się^jego spojrzenie. Ogarniały go nikomu nie znane myśli, pogrążał się w nich bez reszty i wtedy nikt już nie mógł zrozumieć, o czym myśli, czego chce, kogo w takiej chwili kocha, a kogo nie. Bali się go, ale i szanowali - tym szczególnym szacunkiem, jakim Rosjanie darzą surowego, lecz sprawiedliwego ojca lub silnego starszego brata: taki potrafi skarcić, ale umie też pożałować i wystąpić w obronie. Ludzie czuli na sobie ustawiczną troskę Razina. Może ta troska nie była zbyt widoczna, może sam Razin był człowiekiem, którego ponosił temperament, może sam nie zawsze umiał nad sobą zapanować, bo nieraz wpadał w szał, pożerany męką i bólem. Ale w głębi jego serca kryła się życzliwość dla ludzi, i to serce tętniło i bolało z potrzeby miłości i sprawiedliwości, i nie było w nim wcale tej brzydkiej namiętności - jaką jest żądza nasycenia się ludzkim upokorzeniem. Ludzie kochali Razina, przy nim czuli się bezpieczni. Przecież nie śmierć jest straszna, straszne jest to, gdy nie ma nikogo, kto by się o ciebie niepokoił, troszczył, gdy nikogo nic nie obchodzi, gdy wszyscy się rozpychają, rwą ochłapy... Albo gdy jakiś mądrala i siłacz zaczyna chełpić się swoją przewagą, upojony władzą, rozkochany w bogactwie... Wielu jest mądrych i silnych, niewielu dobrych, którzy myślą nie tylko o sobie. Razina więc bardzo kochali. „Biesiadnicy" - około pięciuset ludzi — rozsiedli się na samym brzegu, koło strugów. Z wyciągniętych z łodzi ławek ustawili długi „stół" i usadowili się wokół niego, podciągając pod siebie nogi.
Razin siedział na honorowym miejscu. Przy jego boku esaułowie, starcy, których szczególnie lubił, Iwaszka Pop (pozbawiony kapłaństwa), ważni jeńcy, wśród których młoda branka, nałożnica Stiepana. Szeroko popłynęła w dal wzruszająca, wolna pieśń Dońców. Pieśń piękna i śpiewacy wspaniali...
50
A nie wialry bujne z pola powionęły, A nie morzem sinym potrząsnęły, Nie ruśnica w szczerym polu huknęła, Nie luta żmija na kamieniu świsnęła...
Stiepan słuchał. Sam śpiewał rzadko, czasem tylko zanucił pod nosem i tyle. Ale pieśni lubił do łez. Szczególnie tę - zdawało mu się, że to o jego przybranym bracie, najdroższym atamanie Sieriodze Kriwym.
Ugodziła Ona, kulka, nie w ziemię, Nie w ziemię, kulka, nie we wodę, Ugodziła ona pomiędzy Kozaków, Pomiędzy Kozaków ugodziła na główeńkę, Oj, da, na pierwszego, na esaułeńkę... I zupełnie jak jęk, ciężki i gorzki:
Ugodziła ona kulka pomiędzy brwi, Da pomiędzy brwi, między jasne oczy: Upadł ci on koniowi na czarną grzywę...
Czas jakiś siedzieli' przytłoczeni uczuciem wywołanym pieśnią. Smutno się zrobiło. Nafwet nie to, że smutno - rzadko przychodzi taka przedziwna chwila głębokiej zadumy, kiedy nagle ogarnia człowieka przejmujące uczucie, jakby nie z tego świata, muśnie go miłość, piękno czy tęsknota za ukochaną ojczyzną - i człowiek milknie. Taka chwila zawsze jest smutna, bo niepojęta i piękna.
Stiepan otrząsnął się z uroku.
- Hej, siwki! Nie zwieszać głów! — Sam czuł, że im bliżej domu, tym mocniej ssie tęsknota. Ssie i gryzie. - Poradzimy sobie! Teraz już... blisko. Cóż wy tak?
- Poradzimy sobie, bafka!
- Nalewaj! - rozkazał Stiepan. - No, wszyscy razem! Amen! Wypili, otarli wąsy. Droga chwila uleciała, ale i tak było dobrze^
może jeszcze lepiej - nie smutno.
- Nalewaj] - znów rozkazał Stiepan.
Znów napełnili kielichy. Niech będzie, co ma być. Rzeczywiście, czego się smucić? Zrobili, co do nich należało, dobrze zrobili... Terazf mogą ucztować do woli.
- Żeby nie ugięła się siła kozacka! - powiedział głośno Stiepan. -Żeby wstyd nie gryzł braci naszych w ziemi wilgotnej. Amen!
51
- Nie pytaj go, Mikoła, sam ci powie. , - Huu!
/ Wypili. Podniósł się gwar, zaruszali się, zawiercili...
- Nalewaj! - znów nakazał Stiepan. Wiedział, jak rozproszyć ten jasny smutek.
Napełnili kielichy. Dobrze jest, taka twoja mać! Dobrze sobie jpohulać, do domu blisko.
- Żeby na wieki wieków stał wolny Don! Duszkiem!
- Dobrze jest, bafka!
- Zaciągaj! Wesołą!
- Eua! A-tia! - olbrzymi Kozaczysko Kondrat trzasnął dłonią -w deskę. Ale śpiewać nie umiał.
Podjęli inni, zaprawieni, zgodnym chórem:
Och, po łyczku wypijamy,
A po drugim, braciszkowie, czekamy;
Aż gospodarz powiada:
Za kogo nam pić wypada?...
- A-tia! - znowu rozigrała się dusza Kondrata i huknął w deskę ią. Co by tu takiego zrobić?
A gospodarz powiada:
Za nich pić nam wypada —
Za dzielnych wojaków,
Za dońskich Kozaków.
Nie w Kazaniu, nie w Riazaniu,
W sławnym Astrachaniu...
Ktoś tak świsnął, że aż w uszach zaświerzbiało. Nie tylko Kondrata ponosiło, niejednemu rwało się serce na swobodę. Każdy pragnął się ^wyładow^ać, kogoś własną siłą przestraszyć, pokonać, chociażby tylko
wrzasnąć.
W drugim końcu podjęli inną pieśń:
Ejże wy, gąsłeczki, gęśle jaworowe, A gędziolcie wy mi nową piosnkę, Jakoż było w polu, na podolu, Żyła tam sobie młoda wdowula, Uch-cha-ą!...U-uch!...
Tysiąc ludzi czekało w napięciu; większość, zwłaszcza młodzi, nie śpiewała. Spoglądali na atamana z rosnącą niecierpliwością. Ale pieśń jeszcze żyła i bafka nie dostrzegał, nie chciał dostrzec niecierpliwości młodych. Pieśń jeszcze żyła, jeszcze nabierała mocy.
A jak wdową była - biedę klepała. A za mąż się wydała - gorzkie łzy lała; Przeżyła wdowa równo trzydzieści lat, Równo trzydzieści lat i jeszcze trzy lata...
- Bafka, nie śpiewajmy o wdowie, bo mi jej żal. Bo się rozpłaczę! -Kondrat pokręcił głową i znów walnął w deskę: - Rozpłaczę się...
- Dobrze sobie golnęliście, Kozaczkowie? — zapytał ataman.
- Dobrze, bafka! - ryknęli. I znów czekali. A bafka wciąż nie dostrzegał ich podniecenia. Nie chciał dostrzegać.
- Nie przeciągaj, bafka - mruknął Iwan Czarnojariec. - Bo się naprawdę rozpłaczą. Pozwól już...
Stiepan uśmiechnął się drwiąco, spojrzał na Kozaków... Widać było, że jego też ponosi. Ale hamował się. Bardzo kochał swoich Kozaków, ale skoro sam przewodził uczcie, wiedział, kiedy popuścić cugli.
- A siwucha dobra?
- Oj, dobra, bafka!
- Nalewaj!
Teraz chyba nadeszło to, na co czekali. Wypili. Stiepan postawił opróżniony kielich, otarł wąsy... Zdawało się, że sięga po fajkę. Lecz nagle podniósł się, zerwał czapkę i cisnął nią
0 ziemię.
- Walcie! - powiedział z pasją. Na to właśnie czekali.
Potężnym echem przetoczył się nad rzeką silny, radosny okrzyk pijanej watahy. Zerwali się. Bandurzyści, wszyscy, ilu ich było, usiedli rządkiem, szarpnęli struny. I zaczęło się - to upragnione... Tańczyli wszyscy. Świstali, wyli, poganiali się. Utworzyli wielkie koło. Pośrodku stał ataman, lekko przytupywał. Przyjaźnie szczerzył zęby. To również była jedna z tych najmilszych chwil: wszystkie życia 'I naraz splotły się, złączyły w jedno ogromne życie, które kotłowało się
1 dyszało gorąco - rozradowane. Było to jak nagły atak bojowy lub szalona pieszczota kobieca.
53
we wszystkie strony, jak podczas strzelaniny.
Słońce zachodziło. Szybko zapadał zmrok. Na brzegu zapłonęły
ogniska.
Zabawa rozlewała się coraz szerzej; koło rozerwało się, tylko wokół ognisk tworzyły się różne wiry.
Do jednego z wielkich ognisk przyciągnięto jeńców, ataman pchnął ich do środka -- musieli tańczyć pod kozacką muzykę. I tańczyli. Razem z Kozakami. Kozacy zachęcali ich z całego serca, pokazywali, jak to się robi po kozacku. Gruby kupiec perski ani nAz nie umiał zrobić przysiadów. Dwaj Kozacy chwycili go pod ręce, przyciskali do ziemi i podrywali. Z kupca lał się pot. Bał się, że mu ręce powyrywają, starał się więc zatańczyć, jak chcieli - i nie mógł.
- Hetta, kramarzu! Ruszaj się!
Kupiec ciężko i śmiesznie (zadowolony, że ich to przynajmniej bawi) podskakuje - boi się, by nie starło go to dzikie święto, to wielkie, kudłate życie, które cieszy się z takim rozmachem i tak
groźnie.
- O-pa! Hop! O-pa! Hop! Ach, patrzeć miło, jak tańczy ten psi syn!
Popatrz, popatrz, co on wyrabia!
Wśród tańczących jest i piękna księżniczka. Obok niej niańka podryguje: wszyscy muszą tańczyć i podrygiwać, skoro już ruszyło.
- Mocniej! - krzyczy Razin. - Wal! Żeby ziemia drżała! Przywlekli młodego księcia, brata branki. Nie chciał tańczyć, uparł
się. Stiepan spojrzał na niego, potem wskazał na koło. Książę zaprzeczył ruchem głowy, trzeszcząc coś w swoim języku. Stiepan złapał go wpół i rzucił w ognisko. Buchnął w górę snop iskier... Książę wyskoczył z płomieni jak wystrzelony i potoczył się po ziemi, gasząc tlące się ubranie. Ugasił, zerwał się na równe nogi.
- Tańcuj! - krzyknął Stiepan. - Ja cię nauczę, skurwysynu! Upiekę w ognisku jak wieprza. Tańcuj!
Nie w porę książę uniósł się honorem, nie w porę... W dodatku zaczął wymyślać. A wielu rozumiało po persku.
- No? - czekał ataman.
Bandurzyści uderzyli mocniej. A książątko - stało. Widocznie uniesiony dumą młodzieńczą zdecydował, że raczej da się zabić niż upokorzyć. Może liczył, że ataman go nie skrzywdzi ze względu na siostrę. A może mu się przypomniało, że niedawno sam rozkazywał
54
ciemnych oczach płonął gniew i obraza, wargi drżały, na twarzy malowała się rozpacz i upór. Ale młody książę, choćby nie wiem jak był uparty, nie prześcignie w uporze atamana; niewłaściwą też chwilę • wybrał na te zawody: Stieńka, gdy mu się ze łba kurzy, nie dopuści w obecności swoich wojaków, żeby go ktoś pokonał, nawet w uporze.
- Tańcuj! - powiedział Stiepan.
Wpił wzrok w smagłą, delikatną twarz książątka. Książę znów coś mówił, wymachując rękami... Stiepan sięgnął do szabli... Z koła wyskoczyła księżniczka, zawisła atamanowi na ręce... Persowie chwycili księcia i sami wciągnęli go do koła. Stiepan odtrącił księżniczkę i patrząc na księcia, rozkazał: - Żywiej! - zaśmiały się oczy kozackie. - Niech cię ojciec wykupi, a będziesz... rozkazywał innym.
Przy jednym z ognisk młodzi i starzy skakali przez ogień. I tu był ryk i śmiech. Moczyli wodą tylko wąsy i brody. Nic więcej. Pachniało spalenizną.
„Biedny jeż" natknął się na tę grupę. A był już całkiem pijany.
— Niani, niam! Smacznie pachnie! -i,,jeż"zacząłściągaćkaftan.-. Dajcie no, swój też podwędzę.
Odpędzano go. Poszedł i śpiewał dalej:
Och,
Niebożę!
Jeżu, biedaczyno!
Na to wszystko, mrugając ze zdumienia, patrzyły z ciemnego nieba wielkie gwiazdy. A z ciemności, spoza krzaków, spoglądały zazdrosne oczy wartowników. Nie wszyscy spośród nich zdołali się powstrzymać, niektórzy zdążyli łyknąć sobie odrobinę — jedną, dwie czarki.
Iwan Czarnojariec z setnikami sprawdzali warty. W jednym miejscu, tam gdzie powinien stać wartownik, zakotłowało się. Wartownik spał... Na odgłos kroków zerwał się, ale już było za późno. Krótkie szamotanie, chrapliwy oddech, strzępy słów:
- Trzymaj rękę! Rękę! Bydlę!
- Daj mu w łeb...
- Rękę... Mmm... Ech! - tępy cios, zapewne w brzuch, i wartownik przestał się bronić. — Ja ci pokażę gryźć! Zwiąż go, Siemion. Postaw innego.
- Fied'ka! - zawołał setnik. - Stań tutaj. W rękę mnie ukąsił, gad.
55
to szybciej. Ale gad! Dobrze, że żyły nie uszkodził.
— Nasikaj na nią, zgoi się.
— Wartownik niech tam poleży - zarządził esauł. - Jeśli go rozwiążesz, Fied'ka, to zobaczysz! Pogadamy z tobą przy słoneczku.
Grupa Czarnojarca, szeleszcząc w krzakach, ruszyła dalej. Póki wojsko hulało, pierwszy esauł nie znał spokoju.
Stiepan doszedł do stanu, w którym nie chciał już nikogo widzieć-Wypił jeszcze kielicha i odszedł w stronę łodzi — chciał posiedzieć w samotności. Nie był pijany, tylko w głowie mu,się kręciło.
Dopędziła go księżniczka. Za nią, w pewnym oddaleniu, majaczyła
postać niańki.
— No? - zapytał Stiepan nie odwracając się. Poznał lekkie kroki
dziewczyny.
Persjanka coś powiedziała.
— Przestraszyłaś się o brata? Po co się upierał jak głupi? Dziewczyna znów coś zaszczebiotała - szybko, szybko, przyciszonym, błagalnym, czułym głosem.
Zeszli nad wodę. Stiepan przykucnął, opryskał sobie twarz. Potem stał, zamyślony. Patrzył w lepki mrok.
U stóp cicho pluskały fale; za plecami jazgotał pijany obóz; słychać było głosy wartowników na strugach. Blaski smolnych pochodni na pokładach odbijały się w czarnej wodzie, migotały i drżały. Ciepła noc leżała miękkim brzuchem na ziemi, na wodzie, na chybotliwych odblaskach... Było trochę duszno; pachniało rybą i dymem.
Stiepan długo stał nieruchomy. Zdawało się, że zapomniał o całym świecie. Znów ogarnęły go dalekie, nieziemskie myśli. Umiał tak pogrążać się w zadumie i dlatego czasem bardzo potrzebował samotności.
Persjanka przytuliła się do niego, widocznie zziębła.
Stiepan ocknął się.
— Zimno ci? Ech, ty kociątko zamorskie — powiedział łagodnie, ze zdziwieniem. Pogłaskał księżniczkę po głowie. Odwrócił ją i pchnął lekko: - Idź spać. Bo tu ciągnie od wody. ¦
Księżniczka zapytała o coś radośnie, wskazując na swój strug. . - Idź, idź - przytaknął Stiepan. - Idź.
56
I
 Kiasnęfa wręce i pobiegła. W biegu krzyknęłaco! eto niańki, tamta odpowiedziała jej, też zadowolona.
Stiepan pokręcił głową, patrząc za odbiegającą księżniczką.
— Czego można od niej chcieć? Powinna się jeszcze lalkami bawić, głupiątko małe. — A w myślach dodał: — Zwrócę ją... Ale księcia niech wykupują, zażądam za niego jak za pół setki dobrych ogierów.
Znów wpatrzył się w mrok. I nie wiadomo czemu przypomniała mu się inna noc, daleka, daleka.
Wtedy też był początek jesieni... I też było ciepło. Stieńka z bratem Iwanem (Iwan miał wtedy szesnaście lat, Stieńka dziesięć) zasiedzieli się z wędkami nad brzegiem Donu. Doczekali się, aż słoneczko zaszło i mrok osnuł ziemię. Nie chciało im się wracać do domu. Siedzieli, "wsłuchani w ciszę. Przeżywali tę rzadką i tym droższą chwilę, która jest darem młodości, a którą każdy musiał kiedyś przeżyć w tej szczęśliwej porze. Serce wtedy nagle słodko zamiera i jakieś niczym nie usprawiedliwione zachwycenie sprawia, że zielony jeszcze człowieczek pragnie nagle wyprostować się na całą wysokość i niespodziewanie ogłosić: żyję na tym świecie! I chociaż w owej chwili nie zrywa się, siedzi nadal, mocno obejmując kolana, w sercu krzepnie mu i utwierdza się wiara: to nic, jeszcze to zrobię — wstanę! Takiego uczucia nigdy się nie zapomina.
Bracia długo siedzieli w milczeniu. Stanica układała się do snu. Nagle usłyszeli w pobliżu głosy kobiece - Kozaczki przyszły się kąpać. Zawsze kąpały się, gdy zapadał zmrok. Rozkoszowały się same. Rozmawiały między sobą cicho, ale głosy ich od razu zaniepokoiły noc, zapełniły całą przestrzeń nad wodą. Słowa dolatywały wyraźnie, blisko.
— Och, jaka ciepła woda... Och, jak przyjemnie...
— Pieści... Boże drogi, naprawdę pieści. Jak przyjemnie.
— Niuraszka, skacz, czego się boisz? Skacz, Niuraszka!
— Niuraszka Sazonowa - powiedział Iwan Razin. - Uważaj, zaraz zapiszczy.
Zrzucił ubranie, zsunął się do wody i popłynął niedosłyszalnie. Stieńka od razu stracił go z oczu. Iwan opowiadał potem, jak niewidzialny i niesłyszalny dał nurka i chwycił jedną z Kozaczek za nogę. Ciszę nocy rozdarł straszliwy, przejmujący krzyk kobiecy. Stieńka jak głupi pobiegł w tamtą stronę i zaczął wołać brata. Przestraszył się. Poznały Stieńkę po głosie, dowiedziały się, kim jest
57
nurek -To WańKaEażiri. Jak na złość ^zamiast Niuraśzmenwyclf zar " nogę Teklę Mironową, starszą Kozaczkę, z natury strachliwą... Zdołała tylko wydać ten pierwotny krzyk i zniknęła pod wodą. Wyciągnęli ją na brzeg półżywą. Tej samej nocy Kostia Mironow, mąż Tekli, poszedł do Timofieja Razi i zażądał ukarania urwisów. Timofiej w pierwszej chwili przejął się wyrzutami i gniewem Konstantina, przyrzekł rozprawić się z synami, jak tylko wrócą do domu... Ale rozwścieczony Konstantin zagalopował się:
- Samych hyclów napłodziłeś! Tylko patrzeć, jak komuś łeb rozbiją. Po nocach się włóczą! Po co włóczą się po nocach?
- Skoro twoja żona ma padaczkę, to już nikomu nie wolno kąpać się w rzece? - zapytał powściągliwie Timofiej.
- Ten padalec przecież pod nią nurkował! Kąpać się... Niech się kąpie, ale dlaczego mu nurkowanie pod babę do łba strzeliło? Wiadomo, że chciał nastraszyć, gadzie nasienie...
- A po coś przyszedł się gadowi skarżyć? Czy gad cię zrozumie? Gadzie nasienie od gada pochodzi.
- Widzę właśnie, że gady. Cały ród gadów, z nożami łazicie, rozbójnicy.
- Po co nóż? Z ganku potrafię cię spuścić i bez noża - rozzłościł się
Timofiej.
Zaczęli sobie wymyślać.
Na pożegnanie Kostia zagroził:
- Sam sobie z nimi poradzę! Nogi im z tyłka powyrywam!
- To się jeszcze zobaczy — powiedział Timofiej. — Spróbuj tylko. Kostia spróbował. Nie wyszło. Nie dał rady.
Kostia Mironow zginął razem z Iwanem Razinem podczas wyprawy na Polskę. Pamięć o tej fatalnej wyprawie wciąż była świeża, mimo upływu czasu krwawiła i bolała jak rana zadana sercu. I w tej chwili zobaczył to Stiepan... Powróciło przeklęte widzenie: brat Iwan, pułkownik oddziału kozackiego, i jego'esaułowie idą związani ku rozłożystej sośnie. Iwan kroczył śmiało, z drwiącym uśmiechem -nikt nie wierzył, że ich powieszą, sam Iwan nie wierzył. Całe przestępstwo Kozaków polegało na tym, że jesienią machnęli na dumnego księcia Dołgorukiego, zrobili w tył zwrot i wrócili do domu. Kozacy nie wojowali zimą. Tak było zawsze. Tak postępowali wszyscy atama-ni, którzy uczestniczyli w wyprawach razem z carskim wojskiem. Tak też postąpił Iwan Razin. Książę Dołgoruki dogonił zbuntowany
58
v"_icułicii, iu-Łuiuii... .n. puuvuwiiiiići is.azaipowiesić, puoiicznie, w Diaiy dzień. Było to tak nieprawdopodobne, że nikt nie uwierzył. Iwan sam wlazł na ławkę, założono mu pętlę na szyję... Dopiero wtedy zaczęli przypuszczać, że to nie dla pozoru, nie dla postrachu, lecz że to egzekucja. Dołgoruki był przy tym. Iwan w ostatniej chwili spojrzał z niepokojem na księcia, zapytał: „Coś ty, skurwysynu?" Książę machnął ręką, ławkę wybito spod nóg Iwana. Tak było... I teraz, gdy tylko Stiepan zamknie oczy, znów widzi straszliwą mękę brata — miota się w pętli, wije całym ciałem. Na to wspomnienie czym prędzej schodzi z oczu ludzkich, żeby nie dostrzegli i jego męki, odbijającej się na twarzy. Tego z pewnością do końca życia nie zapomni.
Dobry car! Dobrzy bojarzy... Dołgoruki machnie białą rączką i nie ma Kozaka. To tak?
Stiepan zacisnął zęby i sprężył się cały - ból ścisnął mu serce. Żeby się uspokoić, chrząknął trzykrotnie przez zaciśnięte zęby, jakby komuś przytakiwał lub starał się przekonać samego siebie. I poszedł do swego namiotu na strugu..
Długo jeszcze huczał obóz. Ale coraz cichszy stawał się ten szum, coraz głuchszy. Tylko najmocniejsze głowy jeszcze się trzymały. Tu i tam, u dogasających ognisk widać było małe grupki bełkocących Kozaków. Chrapanie rozlegało się na całym brzegu. Spali, gdzie który upadł. Wartownicy czuwali na swoich miejscach i zmieniali się o właściwej porze.
Nagle, wśród nocy, od strony strugów rozległ się przeraźliwy krzyk kobiecy. Powtórzył się trzykrotnie. Na strugu przeznaczonym dla młodej Persjanki i jej niańki zadudniły kroki. Głośno plusnęła woda — kogoś do niej wrzucono, a może sam wpadł. I jeszcze raz rozpaczliwie krzyknęła młoda kobieta.
Stiepan obudził się, jakby go ktoś uderzył. Zerwał się, wymacał ręką szablę i jak stał, w pończochach, szarawarach i koszuli, wyskoczył z namiotu.
— Ktoś tam... - powiedział wartownik wpatrując się w ciemność. — Nie widać... Kogoś jednak podmacali. Chyba babę...
Stiepan minął chwiejny trap, skoczył z łodzi do wody, wyszedł na brzeg i pobiegł. Wiedział, kogo podmacali-jegoPersjankę, poznał jej głos.
Ku łodzi branek nadbiegał z przeciwnej strony Iwan Czarnojariec.
Gdy się zbliżali, jakiś mężczyzna na łodzi rzucił się w stronę
r
CłZlODU. rostai lam cnwiię, wpatrując się w snonę, z is.tuit.-j Stiepan; pewnie go poznał, bo skoczył do wody i popłynął, mocno pracując ramionami. Gdy Iwan wpadł na strug, a tuż za nim Stiepan, płynący był już daleko.
Przed namiotem stała Persjanka, przytrzymując na piersi rozdartą koszulę. Płakała.
- Który to? - zapytał Stiepan Czarnojarca. Trząsł się cały.
- Diabli wiedzą... Ciemno - odparł Iwan. I nieznacznie wsunął za pazuchę pistolet.
- Daj pistolet - powiedział Stiepan. ; - Nie mam.
. Stiepan wyrwał mu zza pasa kordzik i z rozmachem cisnął w odda-lającego się Kozaka. Kordzik świsnął cienko i z krótkim, soczystym pluskiem - jakby go woda połknęła - upadł nie dolatując. Słychać było, że płynący przyspieszył.
- Daleko - powiedział Iwan, wsłuchując się w pluski na.rzece. !\ ^ Stiepan gorączkowo zaczął zdzierać z siebie koszulę. Iwan go
powstrzymał.
- Zgłupiałeś? Wypłynie i w krzaki, możesz go tam szukać do usranej śmierci. Jest już prawie u brzegu...
Podeszła księżniczka, zaczęła coś mówić, pokazując za burtę. Ciągnęła tam Stiepana... Mówiła szybko, tak szybko, że Stiepan niczego nie mógł zrozumieć, chociaż znał trochę perskich słów - od biedy mógł się porozumieć.
- Co? - nie rozumiał. - Kto tam? Powiedz mi, kto tam? - odwrócił ją twarzą ku rzece. - Kto?
- Ejże! - zawołał Iwan. - Starą na pewno wrzucił! Stara tam? -zapytał księżniczki, która wytrzeszczyła na niego oczy. Iwan splunął i poszedł do namiotu. - No, tak! - krzyknął. - Starą stuknął. Nie ma jej. - Wyszedł z namiotu, zawołał do wartownika na sąsiedniej łodzi: -Hej tam! Skacz, poszukaj starej...
Wartownik rozebrał się, skoczył do wody. Pewien czas sapał, nurkował, potem krzyknął:
- Jest!
- Żyje? - zapytał Iwan.
- Skąd! Musiał ją stuknąć przedtem, cała^głowa we krwi, aż lepi
się.
Stiepan z wysiłkiem próbował sobie uprzytomnić, kto to może być.
60
 ; -powieaziai. — xo on. t
— Minajew? - zdumiał się Czarnojariec. -Bóg z tobą, Stiepan, co ty" gadasz?
— Hej, ty... Jak cię zwą? - Stiepan wychylił się za burtę, do wyciągającego niańkę wartownika.
— Paszka Choperski - odpowiedział Kozak.
— Dmij do Froła Minajewa. Sprowadź go tu. Szybko! ¦ — A z tą co?
— Odepchnij, niech płynie do domu - polecił Czarnojariec.
Księżniczka, zaniepokojona, domyślając się, co chcą zrobić, chwyciła Czarnojarca za rękaw, pokazując gestami, żeby niańkę wyciągnął.
— Odczep się! - syknął Iwan i odtrącił ją. - Ciebie by tam wrzucić, żmijo czarna... - Iwanowi jakby nagle ktoś szepnął do ucha, zrozumiał, że Stiepan ma rację.
Wartownik pobiegł w stronę łodzi esaułów.
— Straciliśmy esauła - westchnął z goryczą Iwan. Teraz już nie wątpił, że to Froł Minajew, babiarz, czuły na te słodkości. I wiedział, że Froł będzie teraz uciekał daleko przed gniewem atamana. A może w ogóle zniknie z jego oczu. Że też mógł zrobić takie głupstwo! ,
— Znajdę gada nawet na dnie morza - powiedział Stiepan. — Żywego z rąk nie wypuszczę.
Czarnojarcowi okrutnie żal było Froła. Podczas takiej hulanki zawsze coś śię może przytrafić, ale żeby stracić takiego esauła... I to przez kogo? Żeby chociaż było przez kogo!
— Może sama go skusiła — powiedział. - Nie gorączkuj się.
— Widziałem, jak na nią patrzył.
— Potracimy w ten sposób esaułów - nie ustępował Iwan.
— Usiekę Froła! - warknął Stiepan. - Powiedziałem, że usiekę, to usiekę. Nie wtrącaj się.
— Siecz! —Iwan również podniósł głos.—Bo mamy za dużo esaułów, nie ma co z nimi robić! Rąb każdego, kto na nią spojrzy! Ja też patrzyłem, mam przecież oczy!
Stiepan utkwił wzrok w jego twarzy. Milczał chwilę, po czym powiedział niemal błagalnym tonem, ale z wielką zawziętością:
— Nie popychaj mnie do grzechu, Iwan. Ostrzegam.
— Diabeł wcielony - mruknął Iwan. I zszedł ze strugu.
'61
 . zatrzymał go, zapytał bez nadziei:
- No?
- Nie ma Froła - powiedział posłaniec. I chciał biec dalej -zameldować atamanowi.
- Poczekaj - zatrzymał go Iwan. Myślał chwilę, ale nic nie wymyślił, machnął ręką. - Tfu! Idź! - Szukał jakiegoś sprytnego wybiegu, ale zdał sobie sprawę, że to nie ma sensu: stało się, co się stało, nic na to nie można poradzić. Dobrze chociaż, że Froł zdążył zwiać, bo nie uszedłby cało tej nocy.
Postał jeszcze chwilę i poszedł obudzić starych - Styra i byłego popa, bo coś mu jednak wpadło do głowy.
Stiepan siedział w swoim namiocie z podkurczonymi nogami, gdy Styr i Iwaszka Pop weszli do niego. Jeszcze niezupełnie rozbudzeni, trochę chwiali się ńa nogach, ale już dobrze wiedzieli, co mają robić.
- Zobaczyliśmy, że się u ciebie świeci, bafka... - powiedział sprytny Pop, staruszek rozwiązły i tchórzliwy, ale wspaniały hulaka i znakomity bajarz.
- Siadajcie — zaprosił Stiepan.
- He, he - westchnął Styr. - Co za sen miałem, Timofieicz. -Próbował podejść go z daleka. Styra nieraz posyłano do atamana, by ułagodził jego gniew, i czasem mu się to udawało. Stiepan lubił starego (Styr i Timofiej, ojciec Razina, byli ziomkami spod Worone-ża), szanował go jako starego wojaka, ale nigdy mu nie folgował. Styr nieraz czuł się tym dotknięty. ,,Ty się tylko o martwych troszczysz! - \ wygarnął mu pewnego razu. - A po co się nad ciałem rozczulać? Lepiej byś mnie, żywego, pożałował". Stiepan nachmurzył się na te słowa, ale nic nie odpowiedział. Dopiero dużo później, niby mimochodem, zapytał: „Na złość mi -tak powiedziałeś, czy też naprawdę tak myślisz?" A Styr dawno już o tym zapomniał i w pierwszej chwili nie zrozumiał nawet, o co pyta ataman. „Że tylko o nieboszczyków się troszczę" - przypomniał Stiepan. I badawczo spojrzał staremu "w oczy. Styr nie stracił rezonu, zaczął długo, mgliście dowodzić, że tak nie myśli, ale chwilami mu się wydaje... Stiepan nie wysłuchał do końca, machnął ręką, zirytowany. „Po co się wykręcasz? Nie robię ci wyrzutów". Ale myśl, że nie troszczy się o towarzyszy i żałuje ich | dopiero, gdy zostaną zabici, dokuczała mu jak drzazga i coraz to, niby przypadkiem, pytał to jednego, to drugiego: „Ma się rozumieć, wasz
aiaman ]esL ziy, o niKogo się nie troszczy, prawda?" JNie, "t&R nićF uważali. Ale niektórzy, odważniejsi, nie ukrywali, co myślą. Iwan Czarnojariec, zirytowany nieco, odpowiedział wprost: „Dlaczego masz być zły? Bywasz głupi, to prawda, sam o tym wiesz, ale zły... Nie wiem. Nie pchaj się do mnie, Stiepan, z takimi pytaniami, nie odpowiem ci na nie, nie umiem. I sam też... nie rozmyślaj za wiele— zły, nie zły... Jesteś taki, jaki jesteś". Nie, Iwan nie rozumiał, jakie to dla Stiepana ważne. Dobrze byłoby porozmawiać o tym z Frołem Minajewem, ale na to właśnie nie mógł się zdobyć. Coś go powstrzymywało. Może po prostu wyczuwał, że Froł nie jest z nim całkiem szczery, nie otworzy przed nim serca, nic z tego... Froł coś przed nim ukrywał... Może zazdrościł przyjacielowi jego szczęścia w wojowaniu, roli atamana? Od pewnego czasu coś między nimi stanęło. A teraz księżniczka... Nie wiedzieli ci starcy, Styr i Pop, nikt nie wiedział, że Stiepan nie tknie Froła. Dlatego właśnie, że coś stanęło między nimi. Innego wykończyłby, ale Froła - nie może. Dlaczego nie może - sam nie wiedział, nie rozumiał, był jednak pewien, że z powodu baby-nie może.
- No? - zapytał Stiepan. - Sen powiadasz?
- Taki dziwny sen! - zaczął z zapałem Styr, ale Stiepan osadził go od razu:
- Zapamiętaj ten sen, swojej babie opowiesz. Coście się tak zerwali? Iwan was pobudził?
- Iwan - przyznał się Styr. - Ty, Timofieicz, jesteś dobrym atama-nem, ale na Iwana się nie ciskaj. Nie mamy wielu takich esaułów.
- A Froł? - zapytał Stiepan. - Froł też był dobrym esaułem. Szkoda mi go. Wiadomo, że Iwan to dobry esauł. Ale Froł... Froł miał tęgi łeb.
- A dlaczego mówisz, bafka, że był? - zapytał Iwaszka Pop, nieporadnie udając naiwnego.
- Jakichytrus! Spójrz na niego, Styr. Taki czort potrafi zamroczyć w głowie i nie wiedzieć kiedy, durniem zostaniesz. Nie ma już Frołki -Stiepan jakby się cieszył, że może zakomunikować staruszkom tę smutną nowinę. Doznawał złośliwej satysfakcji, że starzy razem z Czarnojarcem tak głupio poprowadzili tę zabawę w „pertraktacje", tak bezradnie, bez sensu. Wszyscy teraz są mądrzy i sprytni, że nie sposób dobrać się im do skóry. Tak, tacy mądrzy i sprytni...
- A co się z nim stało? - Pop wciąż jeszcze udawał naiwnego.
- Zginął. Tak mi go żal! Za nic zginął.
62
63
- Zginął, zginął. A dobry był esauł.
Umilkli wszyscy trzej. Stiepan widział w wyobraźni Froła, jak mokry, zmęczony leży gdzieś pod krzakiem... Że też się odważył na coś takiego, z księżniczką... To zdumiewało Stiepana. Albo był nieprzytomnie pijany, albo oszalał. Jak mógł sądzić, że mu to ujdzie płazem? Co za łajdak! Jakie myśli krążą mu teraz po głowie, gdy tak leży ukryty w krzakach? I jeszcze jedna rzecz, zdumiewająca: gdy próbowali odgadnąć, kto mógł porwać się na księżniczkę, Stiepan od razu pomyślał, że to Froł. I ta myśl go zadziwiła i zadziwiła bezmyślność Froła. Przecież zwykle postępował tak rozważnie. Co mu się stało?
- Posłuchaj, opowiem ci bajkę - zaczął Styr. - Dziadek mi ją opowiadał. Żył na świecie pewien dobry człowiek...
Stiepan zamyślił się, wstał i zaczą| chodzić tam i z powrotem.
- Posiał ten człowiek pszenicę... Posiał i czeka. Pszenica rośnie. Tak pięknie rośnie, że aż się serce raduje. Wyjdzie człowiek wieczorem na miedzę, spojrzy, serce mu jak kogut pieje. Zbliżają się żniwa...
- Znam twoją bajkę, dziadku - przerwał Stiepan. - Lepiej ci swoją opowiem - popatrzył na starych poważnym, trzeźwym wzrokiem.
- Ha! Lubię bajki. Najbardziej o diabłach, co się niczego nie boją, skurwysyny! No, mów swoją bajkę! - ożywił się Styr.
- Żyli na świecie dobrzy ludzie...
- Hm, tak.
- Dobrze żyli, swobodnie. Robili, co chcieli. Ale potem im powiedzieli: „Nie macie już wolności". I zaczęli ich uciskać. I życie ich... stało się złe - Stiepan spojrzał na staruszków, uśmiechnął się mimo ¦woli, widząc, jak zaskoczyła ich jego przypowieść.
- I to już cała bajka?
- Co ci ludzie mają robić? - wesoło, znacząco zapytał Stiepan.
- Kto ci taką bajkę opowiedział? - zainteresował się Styr.
- Pewien człowiek. Pytam więc was: co mają robić7
- Zapytaj tego człowieka, on wie. Kto takie bajki układa, musi wiedzieć, co z nich wynika. Jak człowieka bardzo przyciśnie, to sam wie, co robić. My z twoim ojcem od razu wiedzieliśmy, co robić, gdy nas przycisnęło. A co ten człowiek radzi?
- Dobra bajka - powiedział zamyślony Pop. - Szkoda, że nie znasz jej końca.
64
 y
koniec, prawda? - Stiepan spojrzał na Styra. wyzywająco i zuchwale. Od pewnego czasu dokuczał staremu złowieszczym żartem - opowiadał, że Styr podjudza go do zbrojnej napaści na carskie miasta nad Wołgą: Astrachań, Carycyn, Samarę... Słuchacze różnie reagowali na te żarty. Styr złościł się i błaznował: „Jeżeli już na Samarę, to i przy okazji na Moskwę". Iwan Czarnojariec zdawał się być zaskoczony.-Froł Minajew przyglądał się badawczo, gdy Stiepan zaczynał przekomarzać się w ten sposób ze Styrem. Łar'ka Tirńofiejew najpierw szczerzył zęby w śmiechu, potem jednak spoglądał na atamana poważnie i z zaciekawieniem. Wszystkim się wydawało, że pod tym niebezpiecznym żartem coś się kryje, ale nigdy na ten temat nie rozmawiali - ani ataman, ani esaułowie.
- No, czemu milczysz? - zapytał Stiepan. — Trzeba przecież bajce koniec dorobić.
- Dorób - burknął Styr, czując, że ataman znów zaczyna żartować. — Co ze mnie za doradca?
- Któż mi doradzi, jeżeli nie ty... Albo Pop... Wyście wiele widzieli, wiele przemyśleli...
- Znalazł myślicieli! - wykrzyknął Styr. - My ci wymyślimy... ja właśnie myślę, skąd by tu zdobyć siwuchy. Ty nie masz?
- Nie mam - poważnie odpowiedział Stiepan. - Po co tu przyłeźliś-cie? Wstawić się za Frołem? A czy można tak postępować jak on?
- Był pijany, bafka - zaczął ostrożnie Pop. - Do głowy mu uderzyło...
- Niech mleko pije, jeśli od wina głupieje - uciął Stiepan.
- Przestań, Timofieicz - poważnie powiedział Styr. - Gniewaj się na mnie lub nie, ale powiem ci: robisz z igły widły. Jak świat światem zdarza się, że chłopy pożrą się ze sobą przez babę. Trzeba ją oddać, żeby nie było pokusy. W dodatku można za nią dobry okup dostać. Za nią i za jej brata...
- Dobra! - rozzłościł się Stiepan. - Przyszli tu... apostołowie. Sami jeszcze jesteście pijani, prześpijcie się. Jutro jedziemy do Astra-chania.
„Apostołowie" umilkli. Iwan Pop zaczął nawet pospiesznie popychać Styra do wyjścia.
- Idźcie spać - łagodnie powiedział Stiepan. - Bo to... Sny jakieś przyszli mi opowiadać... Nic lepszego nie mają do roboty.
65
Starzy "wyszli z 'riamioTuT "postali chwilę i pó~'Offiac"Ku zaczęli schodzić po trapie - chwiejnej desce, z rzadka nabitej poprzeczkami.
- Ty też jesteś dobry, Iwan, od razu głowę w piasek - powiedział gniewnie Styr. - Zapomniałeś języka w gębie, gdy się zająknąłem o dziewczynie? Najpierw sam gadałeś, co mu trzeba doradzić, a potem gęba na kłódkę. Mogłeś doradzać, była okazja.
- Boję się - szczerze odpowiedział Pop. - Po co, myślę sobie, własną głowę pod topór podstawiać?
- Eee... Ty naprawdę jesteś z tych... bojarskich rodów - zadrwił Styr.
Pop westchnął. Po chwili milczenia powiedział ze smutkiem:
- Był we mnie kiedyś kawał zucha - wytrzebili. Na brzegu czekał na nich Iwan Czarnojariec.
- No? - zapytał. Liczył na starych.
Ostygnie - zawyrokował Styr. - W swojego dziadka się wrodził. Tamten jak za dyszel chwycił, daj Boże wziąć nogi za pas. A potem, nic, przechodziło mu. Ten ma taki sam charakter. Wykapany dziadek Razia.
- Dyszel to jeszcze nic - powiedział Czarnojariec. - Stiepan za coś mocniejszego chwyta.
- Twardego serca bywa, to prawda. Iwan u nich — to był człowiek! Do rany przyłóż! Oj, tamtego kochałem! I tego kocham, ale boję się go - wyznał Styr. — Nigdy nie wiadomo, co mu do łba strzeli.
- Wykończyć jakoś tę gadzinę - rozważał głośno Iwan. - Nasypać jej czegoś?
- Nie, Iwan, to grzech. Co ty! - prawie jednym głosem zaprotestowali starzy.
- Przez nią jeszcze gorszy grzech. Tak, grzech! Esauła przez nią straciliśmy — to prawdziwy grzech!
- Nie. Otruć człowieka to najstraszniejszy grzech - obstawali przy swoim starzy. Szczególnie Pop był wstrząśnięty. - To wielki grzech. Lepiej po prostu zabić.
- Po prostu zabić! - wykrzyknął esauł. - Wszyscy jesteście odważni w pysku...
- Zobaczymy. Do domu nie powiezie, bo tam jej Alona kark skręci. Gdzie jest Froł? - zapytał Styr.
- Siedzi przy ognisku. Suszy się. Co robić? - Czarnojariec był poważnie zatroskany. - Nie mam pojęcia.
fifi \
my.
- Taki mam pusty łeb... Zapomniałem, co ci chciałem powiedzieć, Iwan - Styr przytrzymał esauła, potarł dłonią czoło. - Co to ja chciałem powiedzieć?
- No? - zapytał gniewnie esauł. - Czego?
- A, przypomniało mi się. Wypijmy przedtem po kielichu! Po prostu mi z głowy wyleciało... Wieczorem jeszcze pamiętałem...
- Zmarniałeś jakoś, Styr - powiedział Czarnojariec. O takich rzeczach zapominasz? Starzejesz się.
- Ja? Ani trochę. Kto ci to powiedział?
- Starzejesz się - esauł serdecznie poklepał starego po plecach. -Dawniej taki nie byłeś. Przecież pamiętam...
- Starzeję się, Wania. Zostało mi do wypicia na tym świecie... najwyżej dwadzieścia beczek wina - Styr powiedział to z udawanym smutkiem, nawet nosem pociągnął żałośnie.
- Diabli cię nie wezmą.
- Nie wezmą! - Styr wyprostował się. - Jestem stary, ale z dobrego ciasta upieczony, nie to, co wy. Gdybym wczoraj był na miejscu Froła nie byłoby żadnej wpadki. Wy wszyscy ciągle główkami ruszacie, a my jak jajeczka, ze wszystkich stron okrągłe. Postaw nas, połóż, zawsze będziemy na boku. Tak to jest, bracie!
- Coś z nią trzeba zrobić - Czarnojariec znów wracał myślą do księżniczki. - Na Don jej wieźć nie można. W żadnym razie!
Iwan Czarnojariec nie był okrutnikiem, ale< braterstwo wojenne było dla niego najświętsze, za to go Kozacy kochali i szanowali.
Wszyscy trzej naszyli do odległego ogniska, przy którym suszył się Froł Minajew. Czarnojariec sam przywiózł go łódką z drugiego brzegu.
Gdzieś w mroku niewyraźnie śpiewały dwa głosy:
Och,
Niebożę!
Jeżu, biedaczyno!
Dokąd leziesz
Jeżową ścieżyną?...
„Biedny jeż" znalazł wreszcie bratnią duszę.
Przeminęło ŚWIĘTO, na które Kozacy tak czekali. I dzięki Bogu! Tak było zawsze. Bo jakże mogło być inaczej? Każda krańcowość -
67
nów bohaterskich, ofiarność bez granic - musi wywołać inną krańco-wość - przeciwstawną. Przecież Razin nie byłby Razinem, gdyby na podstawie ważnych nawet racji dowódcy wojskowego nie zezwolił Kozakom na hulaszczą zabawę. Tak odpoczywa Rosjanin całą duszą i ciałem. Jutro będą inne sprawy. Będzie dzień będzie jadło. To stare rosyjskie przysłowie.
6
Ranek wstał pogodny.
Po ciężkiej, dusznej nocy rozlała się przestrzeń wolna, czysta. W oparach mgły.
Szykowano poselstwo do Astrachania.
Stiepan siedział na dziobie swe] łodzi. Towarzyszyli mu Iwan Czarnojariec, Styr, Fiodor Suknin, Łazar' Timofiejew, Miszka Jarosławów i księżniczka. Księżniczka była wystrojona i smutna. Stiepan też zamyślony. Kozacy wyżęci i nachmurzeni po przepiciu - Stiepan nie pozwolił zabić klina - wiedzieli, że prośby tu nic nie pomogą, nie pozwoli.
Wyprawę przygotowywał Iwan Czarnojariec. Szykowano dwanaście strugów. Chcieli zaimponować astrachańczykom, zadziwić ich bogactwem i kosztowną bronią.
- Księcia zabraliście? - krzyczał Iwan. - Jak on tam?
- Nieźle! Bafka mu trochę gębę pokiereszował, ale to nie szkodzi,
wesoły!
- Pamiętajcie, żeby był pięknie wystrojony. Powiedzcie mu, żeby
się śmiał! Chorągwie wzięliście?
- Wzięliśmy... A ile brać?
- Timofieicz, ile proporców i chorągwi na każdy strug? Stiepan zastanowił się.
- Dziesięć.
- Dziesięć! - odkrzyknął Iwan. - Wybierajcie najlepsze! Dwanaście łodzi leżało na wodzie malowniczą różnobarwnością.
Zerwał się sprzyjający, północny wietrzyk. Rozpięto żagle. Jedwabne. Na niektórych połyskiwały jasnoczerwone krzyże. Olinowanie też
68
 i; g<ftówe W Wyruszenia: Do Stiepana podszedł Styr (Kozacy go przysłali).
- Co ja chciałem ci powiedzieć, Timofieicz?... - zaczął.
- Nie - uciął krótko Stiepan. - Tylko wioślarzom można po czarce. Iwan!...
- No?!
- Wioślarzom daj po czarce! Nikomu więcej!
- Dobra! - posępny nastrój atamana niepokoił Iwana, ale udawał, że wszystko idzie dobrze, że nic się nie stało. Że wszystko idzie, jak należy. Pierwszy esauł dodawał w ten sposób otuchy i sobie, i innym.
Wioślarze ożywili się na wiadomość o czarce. Wesoło spoglądali na esaułów.
Styr, zmartwiony, skierował się na swoje miejsce. Zerknął na atamana... Przysiadł się do smagłego wioślarza.
- Waśka, psi synu, pamiętasz, jak cię uratowałem? - powiedział serdecznie. - Gdy cię do brzozy przywiązali...
- Pamiętam, dziadku. Ale czarki nie oddam. - Waśka splunął za burtę gorzką śliną. - Wolę, żeby mnie jeszcze raz do brzozy przywiązali...
.— Dlaczego? Przecież siedzisz świeżutki jak ogóreczek! A mnie za chwilę łeb pęknie. Umrę niechybnie. Czy ci naprawdę nie żal, Wa-sieńka?
- Ja sam... - zaczął smagły Waśka, ale Styr przysunął się do niego, omal go w objęcia nie chwycił i jął szeptać gorąco, dmuchając mu w ucho smrodliwym oddechem:
- Poczekaj. Umówmy się tak: ty mi teraz oddasz twoją zawszoną czarkę, a ja w Czerkiesku pojadę z tobą do Mirona Czarnego, swatać za ciebie jego dziewuchę...
- Ani mi się śni ta dziewucha - zdumiał się Waśka. - Nigdy jej na oczy nie widziałem. Co ty?!
- Zobaczysz. Miron to mój kum. A jego dziewucha to skarb nie dziewucha. Moja chrześniaczka. No? A wino u Mirona... Słyszałeś chyba? Zapytaj tu którego: „Jakie wino u Mirona?", to ci powie. Będziemy u niego hulać ze trzy tygodnie...
W grupie esaułów tocjzy się przyciszona rozmowa. Mówią o własnych sprawach.
- Gdzie on teraz jest?
69
- Czy chociaż dobrał się do niej?
- Nie zdążył.
- Szkoda. Cierpieć, to już wiedzieć za co. •
- Iwan namawia, żeby ją wykończyć...
- Jak? Przecież się domyśli. Trzeba to było zrobić wcześniej. Teraz od razu się na nas rzuci. I wtedy żaden nie ujdzie cało.
- Hm, tak... Ale suczka! Zgubiła Kozaka.
. . - Ale Froł też... Żadnej babie nie przepuści.
- Wpadła mu w oko, dawno zauważyłem. Wczoraj widocznie przebrał miarę, nie wytrzymał.
Esaułowie gorąco wzięli do serca nieszczęście swego towarzysza. Żal im było Froła. Okrutnie znienawidzili piękną księżniczkę. Tylko dwóch spośród nich nie brało udziału w tej pustej gadaninie: Łar'ka Timofiejew i Fiodor Suknin. Oni już wiedzieli, jak pozbyć się księżniczki. A umyślił to Łar'ka.
Ten Kozak o niebieskich, łagodnych oczach darzył Stiepana szczególną miłością i wiernością, wiernością odmienną od tej, jaką darzyli go ci wszyscy, którzy szli za nim, za jego powodzeniem. Pragnął, by ataman był władcą absolutnym, by przy nim wszystko bladło i drżało. Za takiego atamana oddałby głowę bez namysłu, bez żadnych zahamowań. I cierpiał szczerze, gc.y widział, że Stiepana coś wytrąca z .obranej drogi. Gotów był r.i.rrfaać człowieka, który miałby zły wpij".'/ na atamana, gotów był scun, na oczach wszystkich, czołgać się przed nim i zmusić innych, żeby ł!q też czołgali, byleby tylko sukces wieńczył każde dzieło ukochanego wodza. Jeżeli okazywał lęk przed gniewem atamana, to po to, by popisywać się swoim strachem - bo bardzo rzadko lękał się naprawdę.. Nie bał się, bo kochał, i gdyby kiedykolwiek doszedł do wniosku, że ataman zbacza z obranej drogi, to raczej wbiłby mu nóż w plecy, niż miałby na własne oczy patrzeć, jak ukochane bóstwo chyli się ku upadkowi i wkrótce runie.
.Dziś rano Łar'ka zwierzył się Fiodorowi, w jaki sposób można by wykończyć księżniczkę. Plan był bestialsko prosty i okrutny. Młodemu, dumnemu księciu pozwalano odwiedzać księżniczkę i nieraz -nieczęsto - z tego korzystał. Niech i teraz wejdzie do namiotu siostry i zadusi ją poduszką. Za to Łar'ka - pod przysięgą! - podejmie się wyzwolić go z niewoli. Tu - w Astrachaniu - łatwo ukryć księcia, a gdy Kozacy odejdą, wojewodowie odeślą go do ojca. Wyjaśnienie
70
za ponanoieme siostry, lak .lieraz postępują skośnoocy.
Fiodora zadziwiła prostota tego planu.
- Ale czy ją zadusi? Siostra przecież...
- Zadusi, już z nim rozmawiałem. Nocą rozmawiałem, przez tłumacza... Boi się tylko, że go oszukam, nie uratuję.
- A uratujesz?
- Nie wiem. Może uratuję. To późniejsza cprawa, najpierw trzeba ;? czarnulkę udusić. Jak myślisz? Przecież trzeba!
- Dobra - powiedział Fiodor po namyśle. Tak to zdecydowali dzisiejszego ranka.
- A po co on ją teraz zabiera? - rozmawiali dalej esaułowie przyciszonymi głosami. - Po co? Chce się nią przed wojewodami pochwalić?
- Diabli wiedzą! Wystroił ją...
Popatrzyli na księżniczkę. Siedziała zasmucona śmiercią niańki, którą tej nocy wykończył Froł Minajew. Niańki w końcu nie wyciągnęli z wody, odepchnęli dalej, żeby odpłynęła.
Podszedł Styr. W jego oczach widać było, że dogadał się z Waśką.
- No? — zapytał jeden z esaułów.
- Nie pozwolił, Kozaczkowie - wesoło oświadczył Styr. - W żadnym razie. I tak, i tak próbowałem, na wszystkie strony... Nie! Trudno, bracia, musicie pocierpieć. Ale w rzeczy samej - w takiej ważnej sprawie jedziemy...
- Ty jednak gdzieś golnąleś! - z zazdrością powiedział Miszka Jarosławów. - Patrzcie go, jak się rozgadał. Ludziom nie chce się na świat boży patrzeć, a ten tu trajkocze. Golnąłeś?
- Golnąłem - przyznał się Styr. - Jeden chłopiec oddał mi dług.
- Żeby mnie też ktoś dług oddał! - westchnął Miszka.
- Pocierpcie - doradzał łaskawie Styr. - Odwiedzimy wojewodę i skończy się post.
W tej chwili Stiepan dał znak ręką.
A przedtem, gdy esaułowie rozmawiali ze sobą, Stiepan polecił Iwanowi Czarnojarcowi, żeby wysadził na brzeg młodego księcia, którego też zamierzał zabrać ze sobą. Iwan ze zdumieniem spojrzał na Stiepana... Razin skinął głową, żeby tak zrobił. Iwan odprowadził wystrojonego księcia i powierzył Kozakom, którzy nie brali udziału w wyprawie. Nie rozumiał, po co Stiepan to robi. Nikt nie rozumiał.
71
JL»l_>pit:iU ^JU^IIIUJ wiciu 01.^ ywjLiiyaj.uu. iut wn.iui, ~--~j ^^^j— ^---------
dział się o gorzkim losie swojej siostry i opowiedział o tym, co musiałby zobaczyć.
Przednia łódź, a za nią wszystkie pozostałe wypłynęły z Bołdy na Wołgę. Od razu nabrały pędu.
Stiepan siedział wciąż w tej samej pozycji, oparty o burtę, z fajką w ustach. Z rzadka rzucał spojrzenie w kierunku esaułów. Wiedział, że coś szepcą. I wiedział, dobrze wiedział, jakie tam toczą się rozmowy.
Księżniczka siedziała osamotniona. Zmizerniała nawet przez tę noc. A esaułowie wciąż rozmawiali, nie patrząc w stronę atamana.
Stiepan nie spuszczał z nich wzroku. Jego spojrzenie stało się czujne, niedobre. Westchnął. Nagle zerwał się i przeskakując przez ławki, zbliżył się do esaułów. Mimo woli podnieśli się na jego spotkanie. Timofiejew dotknął ręką szabli.
- Froła ukrywacie! - zasyczał Stiepan, nacierając na pierwszego z brzegu. Był to Fiodor Suknin. Stiepan pchnął go. Fiodor potknął się
0 ławkę, runął. - Żeby was piekło pochłonęło, żeby was zła krew zalała! - następny esauł, Miszka, upadł pchnięty mocno. - Nad Frołem się użalacie? A kim ja dla was jestem? Ataman czy zapchajdziura? Mną można poniewierać? Psy! Szepczecie tu...
Dwaj - Fiodor i Łar'ka - zdążyli wyciągnąć szable. Fiodor zerwał się i ruszył wprost na Stiepana. Łar'ka znalazł się z boku i też przysuwał się do atamana.
- Aaa - niespodziewanie cicho, jakby radośnie powiedział Stiepan
1 w jego ręce błysnął ukośny biały płomień. - No?
Nikt nie zauważył, kiedy zjawił się i wyciągnął szablę Iwan Czarnojariec - zobaczyli tylko błyskawiczny ruch jego ręki. Cienki, krótki świst i szabla Fiodora Suknina przeleciała przez burtę i plusnęła w wodę - to Iwan ją wybił. Stanął przed Fiodorem i osłonił go przed Stiepanem. Fiodora odepchnął dalej Miszka Jarosławów, bo ten sięgał już po pistolet.
- Godziciel - cicho, niemal pieszczotliwie powiedział Stiepan. - No? Ocaliłeś atamana? Ocaliłeś? - szedł na Iwana straszny, biały. Wargi mu się krzywiły, trzęsły, ani rusz nie mógł się uśmiechnąć.
- Stój, szalony! - krzyknął Iwan. - Co ty wyprawiasz?
- Ach! - Stiepan gwałtownie uskoczył w bok. Łar'ka cudem ocalał,
72
— Masz!
W chwili, gdy Stiepan zwrócił się do Łar'ki, Iwan rzucił się na niego-z rozpostartymi ramionami - chciał przytrzymać. Stiepan z nieludzką szybkością prześliznął się pod jego rękami i podstawił mu nogę. Iwan upadł, ale szabli nie wypuścił, przekręcił się leżąc, podniósł szablę, chcąc osłonić się nią przed nieuniknioną śmiercią. Ale szabla atamana już nad nim zawisła.
- Zginąłeś, Kozaku! - krzyknął Stiepan do Czamojarca.
W tym momencie huknął strzał. Stiepan z rozmachem wbił szablę w dno łodzi, tuż obok głowy Iwana. Dopiero potem odwrócił się w kierunku strzału.
- Kto strzelił?
- Ja - powiedział Iwan Awierkijew. - Chciałem...
- W rękę mierzyłeś?
- W szablę, bafka. Przysięgam, że w szablę. Chciałem wybić. Stiepan usiadł na ławce, splunął za burtę.
- No, powojowaliśmy, starczy! - Zły, jadowity smutek, który dręczył go od rana, nagle odpłynął. Poczuł ulgę. - Opowiadajcie, o czym szeptaliście?
Całe zajście miało tak błyskawiczny przebieg, że Kozacy jeszcze nie zdążyli się opamiętać. Zewsząd, ze wszystkich strugów patrzyli na atamana szeroko otwartymi oczami. Ataman dał znak - wiosłujcie.
- Siadajcie - rzekł Stiepan do esaułów. Humor mu się wyraźnie poprawił, a na sercu zrobiło się lekko. - Łar'ka, pokaż rękę. Jak ona tam?... Na atamana z szablą! Bezwstydnik!
- Myślisz, że chciałem rąbnąć?
- Pokaż rękę. A co chciałeś zrobić? Pogłaskać?
- Uderzyłbym płazem, żeby rękę unieruchomić.
- Pokazuj ranę. Ja ci unieruchomię! Znalazł się!
Łar'ka, krzywiąc się z bólu, ściągnął rękaw kaftana, rozdarł koszulę... Podszedł do Stiepana. Ataman obejrzał ranę. Była lekka, nawet do kości nie sięgała.
- Będziesz miał pamiątkę, Łar'ka: na drugi raz nie podkradaj się z boku. Teraz będziesz chodził z blizną...
- Zgłupiałeś, Stiepan - powiedział Iwan z wyrzutem. - Mogłeś człowieka na całe życie jąkałą zrobić. Czegoś się wściekł?
73
o mało w portki nie narobiłem.
- Dosyć! - powiedział StiepaP- Umilkł... Popatrzył na rzekę, na bezchmurne niebo i odezwał się jakby z żalem: - Jak jasno! Boże! Lato się kończy. - Spojrzał na esaułów, nie spodobały mu się ich twarze. - No, co tak gały wytrzeszczacie? Piękna, mówię, pogoda! Znaczy.się dobrze. I nie ma co oczu wytrzeszczać...
Esaułowie milczeli. Nigdy jes^cze nie widzieli atamana w takim stanie: budził w nich to przerażenie, to współczucie.
Stiepan wstał i skierował się na dziób łodzi. Przechodząc obok Księżniczki, zatrzymał się, uniósł 33 lekko w górę i wrzucił do wody. Nie zdążyła nawet krzyknąć, a o^ poszedł dalej, na dziób.
- Chodźcie tu! - zawołał.
Usiadł jak przedtem, oparł się bokiem o burtę... Przelotnie spojrzał na wodę, pod którą bez okrzyku uniknęła młoda księżniczka... Wjego oczach na sekundę błysnął ból, smutek. Odwrócił się.
Esaułowie podeszli. Jedni przysiedli, inni wciąż stali. Bali się spojrzeć na atamana. Teraz tylko się bali, wiedzieli, że ktoś za tę Księżniczkę drogo zapłaci. Ale kto mógł przewidzieć, że ją tak ciśnie? Gdyby esaułowie wiedzieli, że coś takiego zamyśla, może by się sprzeciwili. Chociaż nie wiadomo. Może przynajmniej odeszliby gdzieś na tę chwilę. Nie trzeba było tak publicznie... Czy Stiepan zawczasu sobie obmyślił, że tak r>a oczach wszystkich wrzuci księżniczkę do wody? Nie, w nocy zdecydował, że odda księżniczkę w-Astra-chaniu. Ale po starciu z esaułatni - nie podszedł do nich, żeby ich nastraszyć, bez wahania rąbnąłby każdego, gdyby nie znaleźli się przed nim tacy sami jak on mistrzowie - po tym starciu jakby mu się rozum pomieszał. W mgnieniu °ka, na widok księżniczki - niby warem oblany - pochylił się, chwycił ją i rzucił. Teraz będzie jej Żałował, trapił się, złościł...
- Łar'ka, coście naobiecywali Lwowowi, powtórz - rozkazał
nagle.
- Oddać chorągwie, armaty -Łar'ka zaczął wyliczać wszystko, co na zlecenie atamana obiecali przekazać podczas pertraktacji z księciem Lwowem u ujścia Wołgi.
-Ile?
- Nie ustaliliśmy. Powiedzieliśmy, że ciężkie oddamy,
- Co dalej? ,
ii
żeby ludzi służebnych, co do nas przystali, uwolnić...
- Nie możemy zostać bez broni - wtrącił się Czarnojariec.
- Poczekaj. Co jeszcze?
- Carowi bić czołem za nasze winy. Bez tego, mówił, nie puszczą na Don. Bo oni, mówił, też będą odpowiadać przed carem, dlaczego...
- Iwan, ile mamy armat?
- Razem czterdzieści dwie. ;
- Co dalej, Łar'ka?
- Łupy, które zdobyliśmy...
- I co jeszcze?
- Chyba wszystko. No, przysięgę złożyć, to się rozumie samo przez się. ;
- Miszka, spisałeś, jakie dary wieziemy?
- Spisałem - żywo odpowiedział Jarosławów.
- Ano? ;
- Dla wojewody zamorski aksamit czerwony - sześć bel, dziewięć zwojów safianu, w każdym zwoju po pięć rodzajów, tray kilimy wzorzyste, cztery toboły przędzy, materii bawełnianej złoconej czterdzieści arszynów, skóry młodych lisów - trzy, sznury rubinów - dwa, chodniki przetykane złotogłowiem - trzydzieści arszynów, koronki szemachińskie przetykane złotem i srebrem — dwie stopy, złote czary - trzynaście, trzydzieści juchtów szemachińskich w czterech tłumo-kach. Drugiemu wojewodzie wieziemy czterdzieści juchtów szemachińskich w pięciu tobołach, dziesięć stóp koronek przetykanych złotem i srebrem, dwie jakieś księgi, duży dywan turecki z jedwabiu, trzy sztuki złotogłowiu aksamitnego, kufer z greckimi księgami, osiem par pistoletów w złoconej oprawie, pięć zwojów tafty różnych kolorów, kryształów bez liku, jedwab...
- Aleś się nasobaczył w tej sztuce! - zdumiał się Stiepan. •-Klepiesz jak pop pacierze.
- Są jeszcze spisy..:
- Starczy - Stiepan spojrzał na esaułów. Zapytał: - Starczy, żeby im gardła zatkać, czy za mało?
Esaułowie milczeli - żaden nie wiedział. Tylko Czarnojariec wypowiedział swoje zdanie:
- Po dziurki w nosie. Dlaczego obiecywaliście broń?
74.
75
- Siedmiu. Pięciu wróciło. Dwaj są jeszcze w mieście. /
- Co mówią? /
- Mówią, że ludność czeka na Kozaków: chce zobaczyć nasze bogactwo.
- O tym i bez nich wiem. Co o strzelcach?
- Strzelcy jednoroczni szykują się do domu, czekają na nowych. Nie mają ochoty z nami wojować. Wiedzą o carskim ukazie, nawet ludzie z podegrodzia wiedzą.
Stiepan wyciągnął niewielką skórzaną sakiewkę, ciężką od monet. Rzucił Fiodorowi. Sakiewka brzęknęła, gdy Fiodor ją schwytał.
- Więc jak będzie z tą bronią? - dopytywał się poważnie zaniepokojony Czamojariec, spoglądając na atamana i esaułów. - Co wy?! Naprawdę oddacie? Jak można bez broni? .
- Kogo pieniądze swędzą, to i wyświerzbią. Fiodor, daj sakiewkę Krasulinowi na osobności, żeby nikt nie widział. Myślę, że starczy... Potem zobaczymy, jak tam oni... Zaczniemy surowo. Nosa nie zadzierać, ale i... pokornych cieląt nie udawać: wilki zjedzą. Spuśćcie się na mnie, w takich sprawach jestem kuty na cztery nogi.
Że jest taki — wiedzieli esaułowie. Milczeli zatem.
- No, zadowoleni jesteście? — zapytał nagle ataman ze złością. Ze złością i urazą obrzucił wzrokiem esaułów od stóp do głów. — Zadowoleni? Hycle...
Na to mu też nie odpowiedzieli. To nie znaczy, że byli naprawdę zadowoleni, ale... stało się. A skoro się już stało, to może i lepiej.
Na brzeg wysypały się nieprzebrane tłumy. Ludzie krzyczeli, machali rękami, chustkami... Cieszyli się. Chcieli chociaż cudzym szczęściem się uradować: wolni, bogaci ludzie przybyli do miasta, nikogo się nie boją.
Strugi kozackie stuknęły o kamienie. Kozacy wysiedli na brzeg i skierowali się na kreml. Morze ludzkie rozstąpiło się, tworząc wąskie przejście - Kozacy wpłynęli w to przejście barwną, kwiecistą rzeką.
Stiepan szedł w otoczeniu esaułów, ubrany tak jak oni, nie wyróżniając się niczym specjalnym. Tylko broń za pasem bogatsza. A jed-
76
1
głową,\nruży3f oczy.
Na cze\e kroczyło czterech Kozaków potężnej budowy, rozrzucając srebrne i rniedziane monety.
- A moż^ by tak plunąć na wojewodę, taka jego mać?! - zapytał nagle Czan\ojariec. - Timofieicz, zobacz, co się dzieje! — szedł obok atamana, zerknął na niego: - Co, Timofieicz? — Czamojariec zawsze nazywał Stie)pana Timofieiczem, gdy ryzykowna wyprawa, podjęta przez atamanc(, kończyła się wielkim sukcesem.
Stiepan milczał. Jakby nie słyszał.
- Po co mam^ teraz kłaniać się wojewodzie? Po tym widać, że rny tu jesteśmy gospodarzami, nie wojewodowie. Timofieicz!
Stiepan jeszcze bardziej zmrużył oczy. Z pewnością był szczęśliwy. Cieszył się. ;
- Poczekaj trochę, Wania — powiedział półgłosem. - Na razie nie zaczynaj. Może to zrobimy, ale jeszcze nie teraz. A masz ochotę plunąć? - spojrzał na esauła i roześmiał się.
Entuzjazm ludu towarzyszył razinowcom przez całą drogę. Ci, którzy pogodzili się ze Swoim losem, stępieli w niewoli, nie widząc już hańby swego życia, ci, którym jęk wbito do gardła, ci napiętnowani, praw pozbawieni od dziecka - oni właśnie radowali się z całej duszy, gdyż widzieli tego, który podeptał strach i upodlenie. Właśnie oni się cieszyli! Lud kocha bowiem wodzów odważnych, dobrych. A w Stie-panie kochali pogrzebaną nadzieję na szczęście, na odrodzenie. Okazuje się, że tej nadziei nie mogą do końca zabić ani najbardziej wyrafinowani, ani najbardziej tępi władcy tego świata. Lud sam sobie obiera bożyszcza - żeby je kochać, a nie lękać się.
Pół setki Kozaków weszło z Razinem do kremla, reszta została za murami.
Władcy astrachańscy licząc, że na dumnego atamana można wpłynąć bojaźnią bożą, postanowili spotkać się z nim w kaplicy metropolity, który im taki pomysł podsunął.
77
przecież... był chrzczony! Tutaj łatwiej na niego wpłyniemy,/
Przed niedużym ołtarzem stał długi stół, za nim zasiedli: książę Iwan Prozorowski, książę Michaił Prozorowski, książę Siemion Lwów, diak, podiaczy, metropolita, dowódca strzelców Iwan Krasu-lin i pięciu czy sześciu urzędników - razem dwanaści^; trzynaście osób.
- O! - powiedział Stiepan, wchodząc do kaplicV i zdejmując czapkę. - W Sołowieckim klasztorze widziałem coś takiego na wielkiej ikonie. Któryż z was jest Chrystusem?
Razin, który już jako młody człowiek był nieraz/wyznaczany na posła do Kałmuków - podmą wiał tajszę przeciw Krymcom (przy tym trzeba było najpierw Rozjuszyć aż do szaleństw^ dawną wrogość Kałmuków do małych Nogajów i dopiero przez Małych Nogajów skierować tę wrogą pasję na Krym) - Razin, który bywał dowódcą dużych oddziałów podczas wojny z tym właśnie Krymem, który do trzydziestego roku życia zdążył zobaczyć Azow/Astrachań, Moskwę, Sołowiecki klasztor, ten Razin, gdy stawał pfzed obliczem władzy (zwłaszcza w obecności Kozaków), zachowywał się tak bezczelnie, zuchwale, tak uporczywie obstawał przy swojm, że czasem przebierał miarkę. Towarzysze nie poznawali wtedy mądrego, sprytnego Stień-k,i, nieraz obawiali się, że może tym popsuć sprawę.
Doświadczony ataman z pewnością sam dochodził później do wniosku, że szkodzi sobie tego rodzaju wybrykami, ale nie mógł się opanować. Gdyś tylko zobaczył jakiegoś przedstawiciela władzy (przysłanego z Moskwy na Don albo kogoś ze swoich, w rodzaju Kornieja), zwłaszcza ważnego, srogiego, czuł, że go diabeł pogania -musiał jakoś dogryźć temu ważnemu, srogiemu.
- Najpierw się przeżegnajcie, rozpustnicy! - surowo powiedział metropolita. - Do stajni weszliście?
Razin i wszyscy Kozacy równocześnie przeżegnali się przed krucyfiksem.
- Tak, tośmy już załatwili - powiedział Stiepan. - Teraz...
- Całą watahę przyprowadziłeś?! - krzyknął nagle pierwszy wojewoda , aż krew uderzyła mu do głowy. - Wydałem rozkaz, żeby Kozacy nie włóczyli się po mieście, żeby stali przy ujściu Bołdy! Był taki rozkaz czy nie?
- Nie drzyj się, wojewodo! - twardy głos Stiepana potężnie zadtfd-
78
dziane\że nie wolno nam się włóczyć po mieście. Nic złego nie zrobiliśmy, czego się wydzierasz9
Kto ftobił strzelców w Jaiku? Kto grabił posady, łowiska rybne rujnował?\. To nic złego?! - odpowiedział metropolita z równą* złością.
Zawiniliśmy i za to bijemy czołem carowi. Oto macie mój buńczuk, kładę go. - Stiepan podszedł i położył na stole symbol swojej władzy. - A o\o nasze sztandary bojowe... - obejrzał się.
Dziesięciu Kozaków wystąpiło naprzód z chorągwiami, przemaszerowali z nim\ przed stołem, postawili w kącie - szmaty na kijach
- A oto nasze\drobne upominki... - ciągnął Stiepan nie oglądając się.
Kozacy rozstąpili się znowu.. Trzynastu mołojcow wystąpiło naprzód, każdy niósnna ramieniu ciężki tobół z kosztownymi darami. Złożyli wszystko na\podłodze. powstał duży stos I odeszli. Miszka! - zawołał Stiepan
Miszka Jarosławów rozłożył na stole arkusze papieru. Widział śmieszność tej uroczystej chwili i robił ważną minę, naśladując atamana. 1
- Tu są spisy, co dla\kogó - wyjaśnił. - Nasze dary..
- Prosimy pokornie, abyście raczyli ]e przyjąć I prosimy o pozwolenie na powrót nad Don - powiedział Stiepan Udawał również, ale znacznie lepiej niż Miszka. mądrzej
Za stołem powstało gorszące zamieszanie Wiedzieli, że przyjdzie Stieńka. że będzie bił czołem, że przyniesie dary Nie spodziewali się jednak, ze stanie przed nimi mocny, stanowczy i ze dary (niech diabli wezmą te dary!) będą takie obfite, takie ciężkie Och, jakby się chciało podzielić te toboły, zabrać do domu, rozpakować... Książę Lwów dał znak służbie ktoś wyszedł, przyniósł i podstawił atama-nowi taboret Stiepan z całej siły kopnął go nogą. Stołek odleciał daleko.
- Broń Boże1 - wykrzyknął ataman. - Powinniśmy ugiąć kolana przed tak wysoką władzą, a ty stołek przywlokłeś, durniu. Postoję, nogi mi nie odlecą. Słucham was, bojarowie!
Widząc ich zmieszanie, ataman przejął cugle i gotów był krzepką teką zepchnąć ten zaprzęg władzy z dzwoneczkami i wstążkami
79
lejszym
Książę Iwan Prozorowski wstał i powiedział surowo:
- O sprawach wojskowych i innych porozmawiamy w : gronie. Nie tutaj.
Wszyscy wojewodowie, diak i podiaczy oraz Stiepan, Iw^n Czarno-jariec, Łazar' Timofiejew, Miszka Jarosławów i Fiodor Snknin udali się do sali urzędu wojewódzkiego - radzić o „sprawach ^wojskowych i innych". /
W drodze z kaplicy do sali, w ciasnym korytarzyku*) sklepionym suficie, Stiepan dopędził wojewodę Lwowa, nieznacznie dotknął jego ramienia. Lwów, w obawie, że inni to dostrzegą,/zwolnił kroku. Zmarszczył brwi.
- Jak zdrówko, książątko? - szepnął Stiepan.
- Co? - burknął niechętnie Lwów, nie patrząc tfa atamana.
- Jak zdrówko, pytam.
- Czego?
- Chcę ci przypomnieć o naszej umowie...
- Szatan! - zasyczał książę. - Czego chcesz? Mało ci, że wpłynąłeś do Astrachania? /
- Bez broni na Don nie pójdę - powiedział poważnie Stiepan. - Nie wódźcie nas na pokuszenie. Przekonaj ich... Nie zostanę ci dłużny. Goły też do domu nie pójdę, żebyś wiedział.
- Wiem! Przekupiłeś Iwana Krasulina!
- Bóg z tobą! Dowódcę strzelców?! - obłudnie zdziwił się ataman. - Coś podobnego!
- Diabeł z ciebie, nie człowiek - powtórzył książę. - I łajdak w dodatku.
- Naprawdę chciałeś na morzu mnie pobić? - przyjaźnie zapytał Stiepan. - Czy tylko dla zmydlenia oczu? A może, gdyby ci się udało, tobyś pobił? Myślałem, że tam jest Prozorowski. Przyznaję, że stchórzyłem.
- Odejdź ode mnie! - powiedział książę ze złością.
Stiepan odszedł. Więcej do Lwowa się nie zbliżył, nawet nie patrzył w jego stronę. Powiedział to, co trzeba, a książę Lwów wszystko zrozumiał - to wystarczyło.
80
 zawczasu przygotował. Opowiedział im piękną przypo-wieśc.\
- Powtórzcie to, co usłyszycie, waszemu atamanowi i wszystkim' waszym\naczelnikom, a potem wszyscy razem zastanówcie się nad tym. Usłyszycie przypowieść mądrą, a serca wasze podpowiedzą wam, co ona znaczy: że nie można zapominać o Cerkwi pańskiej, że trzeba, pamiętając o Panu Bogu, myśleć zawsze o świętej Cerkwi, bo powiedziane jest: Co cesarskie - cesarzowi, co boskie - Bogu.
Początkowo Kozacy słuchali z zainteresowaniem wysokiego, suchego starca V mówił gładko a zagadkowo. Metropołita\zaczął:
- Wezwał raz pan Bóg trzech aniołów: „O, moi aniołowie, trzej niebiańscy wojewodowie, zstąpcie z nieba na ziemię, zróbcie gęśle z suchego drzewa jaworowego i fruwajcie po świecie niby pszczoła z kwiatu na kwiat. Wylećcie z okna bożego, od wschodu słonecznego, i sprawdzajcie wszystkie wiary i wszystkie miasta po kolei - czy znają Boga i imię jego?" Zstąpili tedy aniołowie, zrobili gęśle z suchego drzewa jaworowego. Fruwali potem po świecie niby pszczoły nad kwiatami. Od okna bożego, wschodu słonecznego, sprawdzali wszystkie wiary i wszystkie miasta po kolei: czy znają Boga i imię jego. \
Kozacy zaczynali się nudzić - wyglądało na to, że świątobliwy starzec będzie się rozwodził długo i zawile. Stojący z tyłu nieznacznie wymknęli się z kaplicy na ulicę.
- I oto przybyli na dwór bogatego Chawana - a działo się to akurat w niedzielę świętą - i stali tam aniołowie do południa. Nóżki ich rozbolały, a rączki białe utrudziły opędzaniem się przed psami. Wyszła do nich Helena, wielka pani. Przed nią kroczą służebnice i za nią kroczą służebnice. I wyniosła im Helena, jaśnie pani, przypalony bochenek chleba, który zamiesili w piątek, do pieca wsadzili w sobotę, a wyjęli w niedzielę...
Tłum Kozaków jeszcze bardziej się przerzedził. Już tylko niewielu słuchało metropolity. Widząc to metropolita powiedział jednym tchem:
- Nie podała tego chleba Helena, jak Pan Bóg przykazał, lecz kopnęła go trzewikiem z nogi prawej: „Macie, ubodzy! Cóż wy za Boga macie, skoro sług swoich wykarmić nie może i do mnie ich
kryty, dał stoły" śfeBriTe, wiele "Bydła i mienia...'
- Odpocznij, ojcze - poradził Styr. - Zatchniesz się
- Odeszli tedy aniołowie. Spotkał ich Stiepan, wierny słu^a Cha-wana. Powiadają do niego ubodzy: „Posłuchaj, bracie Smepanie, wspomóż nas czymkolwiek, na Boga". A Stiepan do nich: „Posłuchajcie, bracia ubodzy, niczego nie mam prócz jagniątka./Służyłem Chawanowi przez dziewięć lat, nic mi za to nie dał, tyllco to jedno jagnię. Żebrałem o mleko i jagniątko wykarmiłem. Terazmoje jagnię jest najlepsze ze wszystkich owiec. Gdybym miał tu Znoje jagnię,, .oddałbym je wam". Powiadają mu aniołowie: „Dziwa ci, bracie Stiepanie! Jeżeli w sercu masz to, co w mowie, jagnię zaraz tu będzie" Odwrócił się Stiepan - oto idzie jagnię przez pole i becey, cieszy się na widok swego pana, jakby matkę rodzoną zobaczyło. Wziął Stiepan jagniątko, pocałował po trzykroć i dał ubogiemu... „Oto, bracia ubodzy, niech ono wiernie wam służy! Dla was toArobnostka, a dla mnie zasługa przed Bogiem!" „Dzięki, bracie Stiepanie!" I odeszli aniołowie. I uprowadzili jagniątko. A gdy przysz/i do tronu Chrystusowego, opowiadają Panu, jak to było na ziemL/A Pan Bóg już lepiej wie, niż mogą opowiedzieć aniołowie. I powfada im: „Słuchajcie,. aniołowie, zejdźcie z nieba na ziemię, pójdźcie do bogatego Chawana i zamieńcie dwór jego w jezioro błotniste; sch]wytajcie Helenę, uwiążcie jej do szyi kamień zimny, przywiążcfte do kamienia diabłów ohydnych, niech ją ciągają w męczarniach jak łódeczkę po morzu".
- Na tym się kończy moja przypowieść — zakończył metropolita. I mocno potarł białymi, suchymi dłońmi głowę, skronie, żeby powstrzymać drżenie. - Zrozumieliście chociaż, o co w niej cho-«dzi?
- Utopili? - zapytał Styr. Przed metropolitą został tylko on i kilku niemłodych Kozaków. - Ajajaj! Jak tak można?
- Narowisty ten Bóg - odezwał się Dziad Lubim, którego wzruszyła opowieść o jagniątku. - A jagnię pewnie upiekli?
Metropolita nie wiedział, czy ma się złościć, czy dziwić.
- Pomyślcie, pomyślcie, Kozacy, za co Bóg Helenę ukarał - podjął cierpliwie. - O co się do pana-Boga modlimy? Dobrym uczynkiem jest...
- Jagniątko? - domyślił się prostodusznie Dziad Lubin"1
:82
*"*- ¦">- " j"sxl»\ Lu uiuuii: — K.iy"^-jr^iicłi /.nicLiei^uwiuiiy metropolita. - Jagnię jest tylko w przypowieści. Trwonicie swoje bogactwo, przepijacie, gdzie się da, a żaden nie?? pomyśli, żeby Cerkwi świętej ofiarę wożyć! Byle brzuch sobie same -mu napchać! A dusza... O zbawieniu fluszy warto chyba pomyśleć? JKto jak kto, ale wy powinniście o tym mVśleć - całkiem od Cerkwi odeeszliście!
A w kancelarii wojewodzińskiej i-wvetes i szum - toczy się targ-Stiepan nie sbuszczą z tonu, przyjętesS0 od piervyszej chwili. Zresztą nie ma po temu powodu - sprawy zaczęły się dla Kozaków układać pomyślnie. \
- Dwadzieścia dwie armaty - upie ^rał się - te największe. Z nimi można przetrzyrfaać roczne oblężenie. A nam zostaje dwadzieścia.
,- Po co wam armaty? - gorączko\*^ał się starszy Prozorowski. -Skoro dążycie do pokoju i spokoju, to P» co wam one?
- Ech, książę! Widać, że nie wędrowałeś nigdy po wolnych stepach! A Krymcy, Tatarzy? Mało ich*?? Znajdą się różni zuchwalcy przeciw nam. Do donlu dotrzeć musirr^y- A jak dotrzemy, to armatki zaraz zwrócimy. )
- Kręcisz, atamanie*! - powiedział rmłodszy Prozorowski. - Ciężkich dział nie masz ochoty taszczyć, W i<?c oddajesz...
- Nie chcecie, nie trzeba, jakoś je dc»wieziemy. Nie rozumiem was, bojarze: podejrzewacie podstęp, a ĄaV^- wam armaty oddaję, to nie bierzecie... .' T
- Nie o to chodzi! - krzyknął z irytac? -ją starszy Prozorowski. - „Nie bierzecie!" Oddaj wszystkie, jeżeli pod--stepu nie knujesz. Bo przecież odchodzisz z bronią.
- A czego byście chcieli? Żebym odszedł z samymi wiosłami? Nie ma mowy! Jeszcze do tego nie doszło, żć=by Kozacy bez broni chodzili. Jesteście mądrzy ludzie, niech was Bó ;.L ma w swojej opiece, czy coś-takiego kiedyś się zdarzyło?
- Gdybyś ty zwyczajnie chciał przej ść! Znowu zaczniesz grabić.
- A gdzie tam! Tego, co mamy,\vys "tarczy nam na pięć lat sytego życia i jeszcze zostanie. Solić mamy na sz majątek czy jak?
- A strugi? - zapytał młodszy Prozorowski,
83
ITT
snam zostają lżejsze, a zamiast morskich dacie nam łodzie.
- A jasyr? Dużo wzięliście?
- Jasyru nie damy. Za jasyr płaciliśmy głową. Niech szacK wykupuje. Nie zbiednieje. Jeśli o ludzi z niżu chodzi, którzy nam towarzyszyli... nie przymuszamy ich, niech idą według woli swojej; gdzie im się podoba. Za winy nasze poślemy stanicę do cara - mć czołem. Łar'ka z Miszką pojadą. A teraz - daruj, wielmożny panie j- pójdziemy się zabawić. Od rana nie pozwoliłem Kozakom wypić, teraz już czas: w gardłach nam zaschło, przepłukać trzeba. Armaty zwieziemy, .strugi przyprowadzimy. Księcia też bierzcie. Przyw/ozą go warrf. Bierzcie go za darmo, niech go diabli wezmą! Póki sic doczekamy za niego okupu, zdechnie z tęsknoty. /
- A jego siostra? Przecież jest z nim siostra. /
- Siostry... nie ma - przerwał Stiepan wojewodz/e. - Poszła sobie.
- Jak to poszła? - zdumiał się wojewoda. - Dopąd?
- Nie wiem. Daleko. - Stiepan podniósł się i szybko wyszedł z sali, nie oglądając się. Obawiał się, że wybuchnie nieopanowaną złością, :a to pogorszy sprawę. Najlepiej było wyjść.
Zdziwieni astrachańczycy nie mogli zrozurtyieć, o co chodzi.
- Co mu się stało? Dlaczego się tak zerwał?
- Gdzie jest księżniczka? - zapytał Prozorowski esaułów. Esaułowie wzruszyli ramionami. Skąd mogą wiedzieć, gdzie się
podziała?
- Nie chce jej oddać - domyślił się diak. - Ilu was do Moskwy
pojedzie? Dwóch?
- Sześciu - odparł Iwan Czarnojariec. - No, my też już pójdziemy. Łby nam pękają... Wczoraj potańczyliśmy trochę, takie różne igraszki... a bafka rankiem nie pozwolił zabić klina. Zarąbię, mówił, każdego, kto pokaże się wojewodom pijany. A głowa... Mówię, a we ibie mi trzeszczy. Wybaczcie. Chętnie byśmy jeszcze z wami porozmawiali, ale nie jesteśmy usposobieni. Jeszcze się zobaczymy!
Esaułowie wyszli.
Władcy zostali. Zapadła cisza.
- Uff! - westchnął starszy Prozorowski. - Nie mam czystego •sumienia, nie mam. Wymknął się, skurwysyn, wyśliznął się z rąk jak piskorz. Oj, będziemy jeszcze za to odpowiadali. Zapytają nas: .,,Coście zrobili?" „A nic. Jak przypłynął z morza, tak i odpłynął.
:-84
że nabożeństwa za ich powrót nie odprawiliśmy". Tak sprawy sto-
ją- \
- Chytry łotr - powiedział Krasulin. W jego kieszeni leżała, w dół ciągnęła ciężka sakiewka - potajemny dar Stiepana.
- Nie w tym bieda, że chytry, lecz w tym, że mądry. Spryciarzy mamy pod dostatkiem, mądrych brakuje. Czuje moje serce, że przypomnimy sobie jeszcze tę rozmowę, przypomnimy... To nie Iwaszka Kondyriow. Nie Jermak nawet. Ten jest zręczniejszy, ma łeb na karku!
- Co znowu, Iwanie Siemionyczu... Znalazł pan mędrca! -zawołał książę Lwów. - Zawracanie głowy. Rozbójnik rozumem nas pokonał?
0 czym my gadamy?
- Przecież znów z bronią odchodzi! O tym gadamy!
- A niech idzie na złamanie karku! Oni od urodzenia z bronią , chodzą. Nie myśmy to wprowadzili, nie my będziemy zmieniać. Mamy w rękach gramotę cara i co ma do tego rozum?
- Rozum to on ma - westchnął znowu dowódca strzelców. - Cała bieda, że nie jest głupi. Nie jest głupi i nie sotnię czy dwie ze sobą prowadzi, ale przeszło tysiąc ludzi, musimy o tym pamiętać. Dopomóż nam, Panie Boże. Najważniejsze, żeby ich czym prędzej stąd wywiódł, aby gorzej nie było.
- Przecież o tym właśnie mówię! - rozgniewał się starszy Prozorowski. -Tylko że ja patrzę dalej niż wy, żeby nie miał jutro pięciu albo
1 więcej tysięcy. To jest najważniejsze! Uzbrojeni i tacy bogaci...
- Radź tedy, co robić? - złośliwie zapytał książę Lwów.
- Właśnie nie wiem. Żebym wiedział, tobym poradził. A sęk w tym, że sam nie wiem... Niby wszystko w porządku, gramotę carską przekazaliśmy... A serce mnie boli. Czuję, że... Niedobrze to załatwiliśmy, niedobrze. Pozornie wydaje się, że jak należy, a sumienie mnie gryzie, choć byście mnie zabili.
- Ponad wolę cara nie wzniesiesz się, Iwanie. Gramotę przekazaliśmy, więc o co chodzi? Koniec. No, powiedzmy — zaczął rozważać Lwów - że zdecydowalibyśmy się odebrać im wszystko: broń, amunicję, łupy... Ale kto by to zrobił? Strzelcy? Przecież ci strzelcy z nimi hulają, ich wino piją. Tacy są nasi strzelcy... A gdyby nawet znalazło się trochę pewnych, to z posadu nie dopuszczą. Nie widzisz, co się dzieje? Nie tutaj, nie wobec nas on swój rozum pokazał, ale tam -
85
niego, nie mamy. A on... Ńo cóż, wiadomo, że nie głupi, zrozumiał to. Nie potrzeba zresztą wielkiego rozumu, żeby to zrozumieć.
- Tak to właśnie jest - przytaknął starszy Prozorowski/- Tak to jest...
8
Następnego ranka Razin kupował od nogajskich^Tatarów konie. W targach brało udział niemal całe jego wojsko. Zgiełk panował nieopisany. To było również święto - ukochane i upragnione.
W środku koła kręciło się z pół setki Tatarów, z końmi. Kozacy uderzali konie pięściami, zaglądali im w zęby, kopali pod brzuch. Niektórzy rzeczywiście znali się na koniach, inni udawali, że się znają.
- Ciego? Ciego? - oburzali się Tatarzy. - Konicek jak śkło, ciego w zęby patsys?
- Ciego... Ciego... Niczego!
- Aj, aj! Koziak, rozumieś, tsieba koń! Taki koń jak śkło! Badali kopyta, oczy, uszy, piersi... Nawet, nie wiadomo po co,
zaglądali pod ogon. Konie szarpały się, spłoszone tłumem, krzykiem.
- Kuźma, wskocz na niego, jak się od razu nie złamie, to do Carycyna można śmiało gnać. Potrzymaj go, ciegokałka!
- Ale grzbiet ma zbity! Wodę na nim woziłeś czy co?
- Ciego?
- O! Jak go brać pod siodło? Grzbiet obtarty!
- Potnisiek, potnisiek....
- Idź do diabła! Znalazł się chytry Jasio, potnisiek! Lepiej na tobie pojadę, bez potnika. Głupiego znalazł...
Stiepan razem ze wszystkimi oglądał, macał, kopał konie. Wszyscy Kozacy stęsknili się za końmi. Oczy ich błyszczały radosnym rozmiłowaniem. W kole stały również wielbłądy, ale nikt na nie nie zwracał uwagi. Brali je bez wyboru - przydadzą się, żeby przewieźć łodzie na Don. Konie - to radość długo oczekiwana!
- Niech się który przejedzie, na tym karym! - wołał Stiepan. Odmłodniał niemal przy tych koniach, zapomniał o wszystkich
86
'jeszcze wcźorajbyli 'chłopami,'miłość do końizyIa-nfevv^Tewiona-głęboko w ich krwi.
"Jeden, spośród młodszych z radością wskoczył na grzbiet karego. Rozstąpili się. Stojący bliżej pogonili konia nahajkarni. Koń podskoczył i od razu ruszył galopem. Za jeźdźcem wesoło, z czułością spoglądały setki badawczych oczu.
- Ujdzie - mówił Stiepan - co, Dziadku9
Dziad Lubim nie spieszył się z odpowiedzią. Dobrze się na tym znał.
- Zad mu trochę zanosi. Widzisz? Nie nadaje się - Lubim, jak każdy mistrz i znawca, od którego oczekują orzeczenia i cenią jego słowo, wybrzydzał ponad miarę.
- Ujdzie, nie szkodzi. Żaden z nas się nie nadaje, a jakoś żyjemy na świecie. Potrzebujemy dużo koni. Bierzemy! - decydował Stiepan.
- Bierz. Po co tedy pytasz? - obrażał się Dziad. Stiepan był tego dnia w dobrym humorze. Uśmiechał się.
- Nie gniewaj się, Lubim. Wiem, że się znasz. Ale musisz zrozumieć - potrzebujemy dużo koni. Wszystkie, ile ich tu jest. A te oględziny... Sam nie wiem, po cośmy je zaczęli. Tak już...
Zgromadzili się przy następnym wałachu. I znów wesoło zaczynali dopatrywać się wszelkich wad, hałasowali, spierali się.
- Oprowadzaj go! Kłusem! - darli się. - No, jak, Dziadku?
- Tak to moja teściowa biegała, a nawet raźniej. Nogi krzywe!
- Kto ma krzywe? Teściowa? Czy ona krzywe nogi miała? Lubim!
- Tfu, to mi się z twoją pomyliło! To twoja miała krzywe, co też ja!... Moja, niech jej ziemia lekką będzie, proste miała nóżki...
Do Stiepana podszedł Fiodor Suknin, odwołał go nj^stronę.
- Wojewoda płynie, Timofieicz. Wydaje się, że do nas.
- Do nas9
- O, tu sterują... A gdzie by w końcu mieli płynąć7
- Znajdź Miszkę Jarosławowa - powiedział szybko Stiepan. -Zaczekaj! - wpatrywał się w wielką łódź płynącą od Astrachania. -Tak, wojewoda. Co się im znów przywidziało9
- Diabli wiedzą.
-¦ Może coś od cara7 No, szukaj Miszkę, prędzej. Miszka zjawił się bez zwłoki.
- Do tajszy napisałeś9 - zapytał Stiepan.
87
- Wszystko mu wyłożyłeś?
- Wszystko, a jakże! Jak kazałeś, tak napisałem.
Stiepan wziął pismo, a Miszka przyprowadził Tatara, z którego wyglądu można było wnosić, że należy do starszyzny.
- Masz - powiedział Stiepan, przekazując mu pismo. - Oddasz tajszy. Do jego rąk! Jeśli zauważysz, że mogą przejąć, spal albo zjedz. Nikomu więcej, tylko tajszy!
- Rozumiem - Tatar mówił doskonale po rosyjsku. - Oddam tajszy do rąk własnych. A jeżeli wpadnę, zjem. Zjadałem już, umiem.
- Spiesz się! Postaraj się nie wpaść. Powiedz, że za konie zapłacimy, jak należy, nikogo nie skrzywdzimy.
- Rozumiem, atamanie.
- Od tajszy przywieź odpowiedź. Tu nas nie zastaniesz, niedługo odpłyniemy, pędź na Don. - Stiepan wyjął sakiewkę, podał Tatarowi. - Przyjedziesz, więcej dam. Chodźcie, bracia, musimy gościa powitać. Wojewodę.
Ataman z esaułami skierowali się na brzeg, do którego zbliżała się już łódź astrachańczyków.
- Dlaczego? - zdumiewał się Stiepan, wpatrując się w łódź wojewody. - Kto to płynie? Lwów, sam Prozorowski czy jeszcze ktoś? Po co, pytam.
- Czy nie nadeszło jakieś nowe pismo? - Miszka Jarosławów wypowiedział myśl, która wszystkich nurtowała. - Może się w Moskwie spostrzegli.
- Wiedzielibyśmy o tym - powiedział Fiodor. - Iwan Krasulin przysłałby wiadomość. Nie, to co innego... Może chcą się jeszcze obłowić, za mało dostali. Jakby coś ważnego, Iwan zawiadomiłby.
- Dałeś mu? - zapytał Stiepan. - No, pieniądze.
- A jakże!
- I co on?
- Kto, Iwan?
- Tak.
- Zadowolony. Będzie zawsze przysyłał umyślnego. Mówi, że wśród jednorocznych, na których czekają, też ma'swoich ludzi.
- Dobra. Po cóż tedy wojewoda łaskawie przypływa, skurczybyk? Zaproś go do mnie! - Stiepan skierował się na swój strug, niespokojny i pełen obaw. Czyżby car się już dowiedział? Dowiedział się i wydał
88
przybywałby sam. Nie, nie wygląda na to, żeby ktoś od cara przyjechał. Chyba donos jeszcze do niego nie doszedł. Nie, to co innego. -Czy księcia odwieźliście wojewodzie? - zapytał.
- Wczoraj.
— Po co tedy przyjeżdża? Nie mogę zgadnąć.
Wojewoda doszedł po prostu do wniosku, że okazał się zbyt ustępliwy podczas targów w Astrachaniu. Gdy zostali sami, uprzytomnił sobie, że ataman nabrał ich jak małe dzieci.
- Witaj, atamanie! - powiedział dziarsko Prozorowski, wchodząc do namiotu. Przez całą drogę napompowywał się tą dziarskością, jak Cygan nadyma powietrzem nędzną kobyłę. Bał się atamana. Bał się jego przewrotności. Niech odchodzi na Don, ale nie taki silny. Do czego to podobne - pozwolić mu tak odejść!
- Witajcie, bojarowie! Siadajcie - zaprosił Stiepan, badawczo przyglądając się gościom: starszemu Prozorowskiemu, Lwowowi i podiaczemu Aleksiejowi.
- Ach, jaką szubę masz, bracie! - zawołał nagle Prozorowski, dojrzawszy leżące w kącie namiotu kosztowne futro sobolowe. — Wspaniała szuba. W Persji podobno Jiie ma wielkich mrozów, skąd więc masz taką piękną szubę? Chyba jeszcze na Wołdze z kogoś zdarłeś. Wygląda na naszą szubę...
- Czego sobie życzycie, bojarowie? - szorstko przerwał Stiepan. -Może się napijecie? Każę przynieść.
- Nie — Prozorowski spoważniał. — Źle wczoraj sprawy załatwiliśmy, atamanie. Ty odpłyniesz, a car będzie miał do nas pretensję.
- Czego jeszcze chcecie? - znów przerwał ataman. Wiedział już, że od cara nie ma żadnej wieści, sami wojewodowie chcą mocniej pętlę zacisnąć.
- Musicie oddać jasyr. Wszystkie armaty. Łupy... To, co na Persach zdobyliście, to wasze, ale to, co na Wołdze, trzeba oddać, bo pochodzi z grabieży. Trzeba oddać, atamanie. Tam i carska własność być może.
- Wszystko oddać? - krzyknął Stiepan. - Może i mnie na dodatek?
- Zrobimy też dla pewności spis imienny wszystkich twoich Kozaków — stanowczo, twardo dokończył Prozorowski.
Stiepan zerwał się, zaczął chodzić po ciasnym namiocie, jakby
89
wujtwuuuwic,
wać, a wszystkich Kozaków hurtem pohańbić rozpalonym piętnem. Ogarnęła go wściekłość, ale jeszcze się hamował.
- Armaty - powiedział - odeślemy. Nasz jasyr to jeden człowiek na trzech Kozaków. Oddamy ich, gdy szach odda naszych braci, którzy są u niego w niewoli. Towary z Wołgi dawno już przehulaliśmy, nie odzyskamy. Spisywać nas?! Co to za cuda? Ani na Jaiku, ani na Donie nie było takiego zwyczaju. Nie słyszałem o tym - Stiepan przysiadł na posłaniu. - Nigdy czegoś takiego nie było, po coście to umyślili?
- Nie było, ale teraz będzie.
- Chodźcie ze mną! - powiedział Stiepan twardym nagle tonem. Zerwał się i ruszył do wyjścia szybkim krokiem. - Cóż my tu tak sami rozważamy? Było, nie było...
- Dokąd? Co ty?
- Zapytamy Kozaków, czy pozwolą się spisać.
- Przestań się wygłupiać! - huknął Prozorowski. Gdy tracił swoją spasioną dobroduszność i wpadał w gniew, robił się purpurowy i walił pięścią w kolano. - Słyszysz?
- Źle robisz, atamanie - wtrącił się książę Lwów. - Po co to?
; Stiepan wyszedł z namiotu, krzyknął do tych, którzy byli w pobliżu:
- Wołajcie wszystkich! Wszystkich!
- Oszalał, żmija cętkowana - powiedział półgłosem Prozorowski. - Nie obawiajcie się, chce nas tylko nastraszyć. Musimy teraz z całą surowością...
Wojewodowie i podiaczy wyszli z namiotu.
Stiepan stał przy burcie strugu, nie oglądając się na bojarów, czekał na Kozaków. Sprawdziły się obawy wojewody. Cała jego odwaga, przybrana dobroduszność, nawet pobłażliwość, rozwiały się w jednej chwili. Tego wilka nie da się pogłaskać po główce, już się zjeżył, tylko patrzeć, jak chwyci zębami.
- Po co wszystkich zwołujesz? - coraz bardziej denerwował się Prozorowski. - Co znowu umyśliłeś?
- Zapytamy... - cicho, z pasją i skrywaną groźbą powiedział ataman. - Bo młócimy tu...
- Ciebie pytamy, nie ich!
- O co mnie pytacie? Mnie znacie... Ich przecież chcecie spisywać... Więc ich pytajcie...
90
woj swa LionsKiego' nazywają r::
- Nie jestem żadnym panem, jestem zwykłym Kozakiem. I dowódcą podczas wyprawy. Ataman Wojska Dońskiego w Czerkiesku siedzi, jak wam wiadomo.
Na zew atamana Kozacy hurmem zdążali z targowiska, stłoczyli się na brzegu, cichli.
- Bracia! - krzyknął Stiepan. - Bojarowie przyszli spisywać nas! Mówią, że taki obyczaj powstał: dońskich i jaiekich Kozaków, wszystkich co do jednego, imiennym spisem chcą objąć! O niczym takim nie słyszałem. Teraz wyszliśmy, żeby was zapytać: słyszeliście o czymś takim''
Cały tłum na brzegu tchnął jak jeden mąż:
- Nie'
- Mów sam! - rozkazał Stiepan Prozorowskiemu. Prozorowski z rozpaczliwą determinacją zrobił krok naprzód:
- Kozacy! Nie hałasujcie! Tr:::ba w tym celu...
- Nie!!!-- potężnie huknął tłum, nie próbując nawet słuchać wyjaśnień. Rzeczywiście - nikt dotąd nie wpadł na tak przewrotny pomysł, żeby Kozaków spisywać jak pańszczyźnianych chłopów.
- Nie wrzeszczcie tak! Trzeba w tym celu... Cicho!
- Nie"1
Prozorowski zawrócił i wściekły wszedł do namiotu.
- Żarty sobie stroisz, atamanie! - powiedział surowo do Stiepana, kt ory wszedł za nim. - Nie wszczynaj zwady, żebyś potem nie żałował. Bo będzie za późno! Za późno!
- Nie strasz, bojarze, i tak się cały trzęsę ze strachu —¦powiedział Stiepan. - Słyszałeś o tym, że bojar Dołgoruki powiesił mojego brata Iwana. Jak sobie o tym przypomnę, to na widok każdego bojara zaraz mną trzęsie.
Powiedział to z tak jawną groźbą, z takim naciskiem, że mimo woli' wszyscy bojarowie umilkli I Stiepan milczał, wpatrując się w pierwszego wojewodę.
- O czym ty gadasz9 - zapytał Prozorowski. - Co ma do tego twój brat9 Nie posłuchał rozkazu i został ukarany. A ty bądź od niego mądrzejszy, nie idź na udry, bo pożałujesz.
- Nie strasz, jeszcze raz powtarzam.
- Nie straszę! Ale sam pomyśl. Wyślecie stanicę do cara, a on
91
jeńców nie odclaii, ludzi nie rozpuścili... Jakże to tak? Coście wy sobie myśleli?"
- W carskiej gramocie nie jest powiedziane, żeby wszystkie armaty, jeńców i łupy zabrać, a Kozaków spisywać i prześladować.
- Kiedy ta gramota była pisana? Rok temu!
- A co nas to obchodzi? Car jest jeden. A może teraz jest inny? Dawno opuściliśmy dom... Ale słyszałem, że car jest ten sam, daj mu, Boże, zdrowie.
Wśród podnieconych Kozaków szumiało jak w ulu. Wieść o spisywaniu wzburzyła wszystkich. Coś podobnego! Imienny spis Kozaków dońskich - tego jeszcze nie było! Wyczuwali w tym jakiś podstęp, jakiś złośliwy zamysł przeciwko nim skierowany. Czy po to porzucili wieś rodzinną i uciekli na skraj świata, żeby trafić pod nowe jarzmo? Najpierw spiszą, a potem wsiądą na kark i pojadą jak na łysej kobyle. Nie mogli się uspokoić. Szum tłumu źle działał na astrachańczyków -jakby ich w biały dzień do muru przypierano - straszne uczucie, nie wiadomo, gdzie się podziać.
- Uspokój ich! - poprosił Lwów. - Czego się tak rozkrzyczeli?
- Jak dobrze pójdzie, to mogą za szable chwycić - powiedział Stiepan. - A wtedy nawet ja ich nie powstrzymam. Spróbuj powstrzymać!
.- Może znaleźlibyśmy jakieś wyjście? - zapytał z irytacją Prozoro-wski. Denerwował się bardziej niż inni. - Na czym stanęliśmy?.
- Jak na krowę czas przyjdzie, to daj jej, Panie Boże, lekkie rozwiązanie - powiedział spokojnie Stiepan. - Mój czas widocznie nie przyszedł, jeszcze nie ryczałem.
- No to jeszcze zaryczysz! - Prozorowski wstał. - Przysięgam ci, zaryczysz. Jeżeli nie chcesz po dobremu...
Stiepan wpił w niego wzrok. Milczał długo. Potem z trudem, zdławionym głosem powiedział, jakby to nie miało znaczenia:
- Zapamiętam, bojarze, twoją przysięgę. I ty o niej nie zapomnij. U nas, na Donie, słów na wiatr się nie rzuca. Jeżeli ktoś da słowo, to pamięta. Raz już złożyłem taką przysięgę - teraz będziemy pamiętać o tej -ty i ja. s
Rozmowa przybierała niedobry obrót. Za bardzo też hałasowali Kozacy, szarpali nerwy. Lepiej było się wycofać.
Wojewodowie wyszli z namiotu... Prozorowski szedł ostatni, zama-
92
-™
- Me lubię odchodzić z ciężkim sercem... Nie miej do mnie żalu,, atamanie. To nieładnie, nie po chrześcijańsku. No, czemu milczysz?
Stiepan milczał. Patrzył na wojewodę. A temu znów, niby przypadkiem, wpadła w oczy szuba. Lśniła w kącie matowym blaskiem,, kosztownym, łagodnym, mieniącym się.
- Ach, jaka szuba! - powiedział. - Przecież ty ją przepijesz! Stiepan milczał.
- A szkoda... Szkoda taką szubę przepić, dobra szuba. Ile byś z» nią chciał?
Stiepan milczał.
- Dobrze zapłacę. Ciebie przecież nic nie kosztowała. Stiepan milczał.
- Coś tak się na mnie rozjuszył? - zapytał Prozorowski, marszcząc*' brwi. - O twoich sprawach będę pisał do Moskwy. A mogę je różnie przedstawić. Tak, atamanie, powinieneś to zrozumieć.
Stiepan milczał. '
- Ale szuba! - westchnął znów wojewoda. Podszedł i pomacał futro. - Jaka miła szuba... A ty ją, do diabła, nad Donem i tak przehulasz. Przecież przehulasz?!
- Bierz ją - powiedział Stiepan.
Wreszcie doczekał się książę tych słów! A już zaczynało go to irytować - bo czy ten Stiepan taki głupi, czy chciwy, czy też po prostu niedomyślny?
- Nareszcie doszliśmy do zgody! Teraz jej nie zabiorę, przyślę po nią wieczorem. Tak będzie lepiej, po co mają się gapić. Bo jak zaczną, oczy wytrzeszczać... Będzie później gadania a gadania...
- Sam ci przyślę.
- O, to dobrze. Bardzo dobrze, Stiepanie... - wojewoda był niema! rozczulony, już nie pamiętał o tym, że Kozacy odchodzą uzbrojeni, z amunicją, bogaci. Niczym ich nawet dla postrachu nie ukarał,, obawiał się tylko cara, ale tę obawę łagodziła przecież miłościwa gramota carska. Szczerze mówiąc, chociaż ostrzegał wczoraj swoich pomocników przed możliwymi ekscesami Kozaków, sam w to nie wierzył: Kozacy są zmęczeni, bogaci do niemożliwości, będą teraz tylko pili. A myśl, że Stieńka to nie zwykły rozbójnik, lecz mądry, silny, doświadczony wilk, przemknęła i wyleciała z głowy już wczoraj wieczorem, gdy rozpakowywali w domu jego-kosztowne dary. Po
taKIegomajątki!nie zdoła przepicprźeźpięć lat. ................."
- Jeszcze jedno, Stiepanie - Prozorowski przyłożył rękę do piersi. - Zaklinam cię na rany Chrystusowe, nie pozwalaj Kozakom włóczyć się po mieście. Całą ludność mi zbałamucą. Wszyscy teraz zaczną pić, rozsmakują się w tym, a gdy odejdziecie, zostaną z niczym. A człowiek po przepiciu, sam rozumiesz, ani do roboty, ani do posługi. Na dodatek będą źli jak psy, rady sobie z nimi nie damy.
- Nie martw się, bojarze, odejdź spokojnie. Prozorowski wyszedł.
Stiepan został sam. Zaczął chodzić po namiocie. Zawsze, gdy coś obmyślał, chodził z kąta w kąt i pomrukiwał: Hm... hm...
- Będziesz miał szubę, bojarze - powiedział. I zatrzymał się. — Będziesz miał szubę... świnio nienasycona.
Pod wieczór tego samego dnia, gdzieś koło piątej, w posadzie astrachańskim pojawił się dziwny pochód. Około trzystu Kozaków, z lekka podchmielonych, podążało na kreml. Na czele pochodu, na wysokim krzyżu, niesiono sobolową szubę Razina, wymolestowaną przez wojewodę. Przed pochodem podążał zwinny człowiek z wielkim, kaczym nosem i smutnymi oczami i zaciągał przejmującym, cienkim głosem:
Wedle miasta trawka rosła, Trawka jedywabna...
Trzystu ludzi zgodnie podchwyciło:
Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
Podczas refrenu zwinny człowiek fikał kilka koziołków, szedł naprzód tanecznym krokiem i znów podejmował wysokim głosem:
A kto po tej trawce chodził, Po tej jedywabnej?
Natychmiast odpowiadało mu trzysta głosów:
Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
94
 ieK znów iiKnąi parę koziow, znówzatanczynciągną*-dalej:
Chodził po niej wojewodzie, Jasny Iwan Siemionowicz! Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
W wieczornym, znieruchomiałym powietrzu swobodnie, niemal dziko rozbrzmiewała dziwna, radosna pieśń. Astrachański lud znów wyległ na ulice. Radzi byli Dońcom, ale nie mogli odgadnąć, co oznacza ta szuba na krzyżu.
Razin szedł w pierwszych szeregach, śpiewał wraz ze wszystkimi. Starał się jak najgłośniej... Wszyscy zresztą śpiewali głośno, zapamiętale:
Baczył w trawce trzepiotuszek, Młodziuchnych kaczuszek! Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
Miejscowi ludzie pociągnęli za Kozakami: jedni spodziewali się grubszej awantury, inni liczyli na pijatykę.
Kaczek baczył, szubkę zoczył! Szubkę naszą, szubeńkę! Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
. Zwinny człowiek chwilę potańczył i ciągnął dalej:
Pójdź kaczuszka, do garnuszka,
A szubeńkę na rękę! , .
Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb,
Hej, nam, siwy gołąbeczek!
Kozacy mieli twarze uroczyste, poważne. Razin jteż był spokojny i poważny.
Szuba majestatycznie płynęła nad tłumem:
A szubeńkę na rękę, A mileńkę - na prawą! Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
Paru Kozaków zostało w tyle, wyjaśniają astrachańczykom, po co to wszystko: - Szuba bafki Stiepana Timofieicza za mąż wychodzi. Za woje-
wydaje. Ma dobre serce...
- Nie martwcie się, będzie w dobrych rękach - chwytali w lot astrachańczycy.
- My się nie martwimy! Ale pożegnać ją musimy ładnie, serdecznie, żeby długie lata żyła z wojewodą w zgodzie, żeby go ogrzewała, gdy zmarznie.
Przylęż sobie, szubeńka, Wedle kochaneńka! Hej, nam, goiąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
Przylęż. szubka, wedle serca Iwana Siemionowicza! Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb. Hej, nam, siwy gołąbeczek!
Tłum sunął powoli Szubą umyślnie lekko kołysano, żeby „wymachiwała rękami".
Leżysz zasię, gdyby truma, Leżysz, gdyby sama kuna1 Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
Szubeńko, moje kochanie, Moje ty nienapatrzenie1 Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam. siwy gołąbeczek!
Teraz szczególnie głośno, z naciskiem huknęli:
Młodość ode mnie zabrała, Serce, rozum odebrała, Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek1
Bez rozumu zostawiła, Bez przemyślnej pamięci1 Hej, nam, gołąb, gołąb, gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek1
Lud astrachański podziwiał - tak ładnie, zgodnie śpiewali Kozacy o szubie, o szubeńce i o ich wojewodzie Iwanie Siemionyczu. Nie
•96
przedtem wymęczył Kozaków - chodzili wzdłuż brzegu Bołdy, uczyli się „gołębia", dzielili na głosy. Słowa ułożył im kuglarz Siomka, przerabiając zapewne jakąś znaną sobie piosenkę. Ten Siomka właśnie szedł na czele, zaciągał, fikał kozły, przytańcowywal. Był to znakomity igrzec jarmarczny.
~ Ech! - huknął na zakończenie Siomka, napinając żylastą szyję. — Wszyscy razem:
Hej, nam, gołąb, goiąb. gołąb, Hej, nam, siwy gołąbeczek!
"W komnatach wojewody siedzieli: sam wojewoda, jego żana księżna Praskowia Fiodorowna, dzieci — starszy syn Borys, szesnastoletni, i młodszy, też Borys, ośmiolatek, oraz brat wojewody Michaił Siemionycz. Słuchali ze wzrastającym niezadowoleniem.
Zausznik wojewody, o szerokich ustach, wyłupiastych oczach, opowiadał:
— Jest ich z pół tysiąca. Jeden idzie na czele, zaciąga, pozostali ryczą ,,gołębia".
— Tfu! — Iwan Siemionycz zaczął nerwowo chodzić po pokoju. —To szelmy! To gady podstępne!
— Zachciało ci się tej szuby - powiedziała z wyrzutem Praskowia Fiodorowna. - Po co ci była potrzebna?
— Czy mogłem przypuszczać, że urządzi taki taniec świętego Wita? Zbiiy przeklęte! Gadziny!
— Cóż to za jeden, ten, który prowadzi i tak dźwięcznie śpiewa? — zapytał Michaił Siemionycz.
• Zausznik i na to pytanie umiał odpowiedzieć:
— Kuglarz. W tych dniach przybyli gdzieś z góry. Trzech ich jest: mały Tatarczuk. stary i on. Na głowie tańczy, na brzuchu...
— Przypilnuj go - polecił Michaił. - Jak Kozacy odejdą, on u mnie zatańczy.
— Myślę, że oni odejdą razem z nimi —odpowiedział wszystkowiedzący zausznik. — Kozacy ich przyhołubili... Przylgną do nich.
— Więc trzeba ich wziąć teraz — powiedział Michaił Siemionycz. — Wskaż go, gdy się tu zjawią.
- A teń ich też z nimi jest? - zapytał wojewoda, krzywiąc się, jak&y go zęby bolały. - Stieńka.
- Stieńka? Jest. Wydziera się razem ze wszystkimi, gorliwie.
-. Co za wstyd! - westchnęła Praskowia Fiodorowna. - Ludzie będą się śmiać. Jakbyś żyć nie mógł bez tej szuby! Oczu teraz nie będzie można podnieść...
- Wynoś się stąd, matko! - krzyknął gniewnie wojewoda. -To nie babska sprawa. Idź do metropolity, dzieci ze sobą zabierz. Idźcie.
Praskowia Fiodorowna wyszła razem z dziećmi.
- Ach, ścierwo! -złościł się wojewoda. -Co tenzbój narobił! Jakby mi ktoś dał obuchem w głowę. No, jeszcze z tobą pogadam, kundlu jeden! Patrzcie tylko, co umyślił. Komu mogło coś takiego przyjść do głowy?!
Do komnaty zajrzał jakiś wąsacz.
- Kozacy!
Bracia Prozorowscy wraz z kilkoma urzędnikami wyszli na ganek, zamierzając powitać gości z odpowiednią surowością.
Kozacy szli przez dziedziniec kremla w milczeniu. Przystanęli na widok wojewody. Styr i Dziad Lubim, w asyście sześciu Kozaków, z obnażonymi szablami nieśli na wyciągniętych rękach kosztowne futro.
- Nasz ataman, Stiepan Timofieicz, ofiarowuje ci, bojarze, swoją własną szubę. - Położyli futro na poręczy ganku. - Masz.
- Precz!!! - wrzasnął wojewoda tupiąc nogami. - Won! Złodzieje, zbóje! Gdzie jest wasz główny łotr i zbir? Przyszedł z wami? Dlaczego się chowa, skoro jest taki śmiały?
- Kto? - zapytał Styr. - O kim ty, batiuszka?
- Kogo nazywacie atamanem?
- Stiepana Timofieicza... Kogóż innego możemy atamanem nazywać? Stiepana Timofieicza.
Stiepan obserwował tę scenę stojąc pośród tłumu. Mrużył złe, mściwe oczy. Gdyby miał w tej chwili przy sobie większe siły, gdyby mógł podjąć otwartą walkę, zamknąłby wojewodzie skrzywioną gębę, zapieczętował ją na wieki.
- On nie jest już waszym atamanem! - krzyczał wojewoda. - To łajdak, złodziej! Złożył swą władzę! Oto jego buńczuk! Co z niego za ataman? Idźcie do domu, nie gniewajcie więcej Wielkiego Gosudara,
Sani zginie i wias wszystkich zgubi!
Stiepan słuchał uważnie, z zaciśniętymi zębami, patrząc w ziemię. Lekko kołysał głową.
— Zaryczałeś?—powiedziałdosiebiepółgłosem.-Poczekaj, jeszcze nie tak zawyjesz, sukinsynu!
— Chodźmy stąd- Iwan Czarnojariec dotknął ramienia Stiepana. -Gada, co mu ślina na język przyniesie... A ci słuchają. Chodźmy.
— Poczekaj, daj się nasłuchać do syta. Może kiedyś będzie okazja, żeby to sobie przypomnieć! I ty też zapamiętaj. Słyszysz, jak śpiewa?
— Car jest łaskawy, ale i jemu serce może pęknąć. Obyście tego nie doczekali! -mówił głośno wojewoda. — Źle się stanie! Nie gniewajcie . cara batiuszki i Boga Wszechmogącego, nie słuchajcie dłużej atama-na, zginiecie z nim! Sam do zguby zmierza i was za sobą ciągnie! Czemu broni nie oddaje? Co zamyśla?
— Chodźmy — powiedział Stiepan. — Uprowadź ich, bo rzeczywiście...
Kozacy wyszli z kremla. Szubę zostawili.
Za bramami, w tłumie, do kuglarza podsunął się zausznik. Zagadał z uśmieszkiem i zachwytem;-
— To ty umiesz na głowie tańcować?
— Ja. Na brzuchu też mogę - pochwalił się Siomka.
— Pójdziesz ze mną? Ludzie dworscy chętnie popatrzą... Siomka zawahał się, zastanowił.
— Zapłacą ci — nalegał zausznik. — O co chodzi? No?...
— Jest nas trzech.., — Siomka nie miał ochoty rozstawać się z Kozakami, ale i rad by pochwalić się swoim kunsztem przed tymi, co proszą.
— Zawołaj ich. Gdzie oni są?'
Siomka przywołał starca z bandurą i Tatarczuka - małego, zwinnego i sprytnego chłopaczka. We trzech wędrowali po miastachi wsiach rosyjskich. Częściej po miastach. I razem uciekali, ukrywali się, gdy ich przepędzano.
— Prędzej! - ponaglał zausznik. - Nakarmią was, pieniążków dadzą...
Kuglarze z zausznikiem wydostali, się z tłumu, przeszli wzdłuż murów i weszli do innej bramy. Żaden z Kozaków nie zwrócił na nich uwagi.
99
dłem, ópiSwiecTziaTem" nasźjiro/^wśzyscy^^ffiyin^glbsem: ,",My"teź chcemy!" - zausznik wciąż z uśmieszkiem zaglądał Siomce w oczy. -Powiadam im: „Pieniążków dacie? Oni za pieniądze tańczą". A oni jednym głosem: „Damy!"
- Dziewczyny będą? - zapytał Siomka.
- Dziewczyny? - zdziwił się zausznik, nie spodziewał się bowiem takiego pytania ze strony wątłego, poczciwego Siomki. - A po co one?
- Dziewczyny lubią się pośmiać.
- Są, są! Dużo! Razem się pośmiejemy!
Do Kozaków w posadzie przyłączyli się astrachańczyc5r, a także strzelcy i wesołe kobietki... Kozacy wesoło je podmacywali, te piszczały, uderzały ich po rękach, chichotały, spragnione zabawy, spodziewały się podarunków. Obecność Kozaków zapowiadała im i jedno, i drugie. I coś trzeciego jeszcze...
Gdy doszli do łodzi — za'częło się! Handel, wino, nowa zabawa. Ludzkie morze zakołysało się, rozfalowało...
Stiepan obserwował z boku ten dobrze mu znany obraz. Przygryzał wąsa - wyraźnie mu się to nie podobało. Kazał esaułom dosiąść koni i pogalopował z nimi lądem ku Bołdzie, do obozu.
A Kozacy już podsadzali kobietki na strugi. Wtaczali beczki wina, wnosili bochny chleba, zwoje peklowiny, wiązki suszonych ryb... Kto nie troszczy się o jutro, ten dziś żyje na całego. A tu w dodatku taka rzadka, upragniona radość - baby! Możesz, atamanie, krzywić się, przygryzać wąsa - to nie twoja sprawa. Nie zauważyli zresztą, że się krzywi, w inną stronę patrzyli.
9
A Stiepan doszedł do wniosku, że trzeba się spieszyć. Po przyjeździe z Astrachania do obozu ńie zwolnił esaułów. Zebrał ich wokół siebie, zaczął i'ozpytywać, wydawać zarządzenia.
— Ile koni kupiliśmy, Iwan? — zapytał Czamojarca. Zadawał pytania szybko i żądał szybkiej odpowiedzi. Esaułowie znali ten sposób jego postępowania.
- Sto dwadzieścia. A uprzęży na pół setki.
100
- Obiecali sami...
- Nie mamy czasu! Nim słońce wzejdzie, rosa oczy wyje. Poślij pięć łodzi. I niech nie skąpią. Fiodor, kto pojechał do Carycyna?
- Minka Zaporożec - odpowiedział Fiodor Suknin.
- Dwukółki kazałeś kupić?
- Kazałem.
- Na Don poszli? — znów do Czarnojarca.
- Poszli. Podobno Waśka Us się do nas wybiera, Aloszka Pro-tokin...
- Posłać do Waśki, do Aloszki. Dawno przecież kazałem! Na co czekacie?
- Do Moskwy będziemy posyłać? - zapytał Iwan Czarnojariec.
- Poślemy — powiedział Stiepan. — Z Carycyna. Jeszcze jedno. Od woroneżców kupimy drzewo i spławimy tratwami. Fiodor, ty do nich' pojedziesz. Weź z pół setki takich, co znają robotę drwali, i gnajcie skoro świt. Powiesz woroneżcom, że należność dla nich za ołów i proch wieziemy. Zwiążcie z dziesięć tratew - i w dół. Naprzeciw Kahalnika, między Wiedernikowską i Kahalnicką, jest wysepka Prorwa. Na niej się zatrzymamy. Budujcie palisady, ziemianki... Ile zdążycie. Jeżeli któryś z Kozaków pojedzie do domu chociaż na dzień, dwa, ty Iwan... Wszyscy głową odpowiecie. Nie jesteśmy zimującymi Kozakami, tylko wojskiem. Sam będę zwalniał na urlop, za poręczeniem. Iwan.. .-Stiepan spojrzał Czamojarcowi prosto w oczy: -Gdzie jest Froł?
Iwan odwrócił głowę.
- Skąd mogę wiedzieć? Czy ja się za nim uganiam?
- Gdzie jest Froł? - powtórzył Stiepan. - Gdzieście go ukryli? Czemu w oczy nie patrzysz?
Iwan uparcie powtarzał swoje.
- Nie wiem, gdzie jest. Nikt go nie ukrywa... Zapadło milczenie
- Nie tknę go - powiedział cicho Stiepan. - Niech wyłazi. — I podniósł głos: - Coś poważnego szykujemy czy się po krzakach chowamy? Znaleźliście czas!
- Bafka, chłopiec do ciebie - zbliżył się jeden z Kozaków.
- Co zą. chłopiec?
- Szło z nami trzech kuglarzy... Gdyśmy szubę odnosili.
101
- T^n mały przybiegł teraz z Astrachania: zwabili ich zausznicy wojewody, mszczą się za szubę. A on się jakoś wymknął.
- Zawołaj.
Tatarczuk płakał, ocieraj ąc oczy małą, brudną piąstką. Opowiadał:
- Siomkę i dziadka... batogami... Myśleliśmy, że zatańczymy, dostaniemy pieniędzy... Siomka się skusił, dziewki bardzo lubi. Ile razy już, głupi, oberwał! Ratuj ich, batiuszka atamanie! Bo ich tam całkiem zatłuką. Ratuj, batiuszka, na rany boskie...
- Nie płacz - powiedział Stiepan. - Iwan, wołaj Froła. Powiedz, że będzie gorzej, jeśli od razu nie wyjdzie. Nie płacz, synku, poratujemy. Wołajcie Froła!
Iwan podszedł do odległych krzaków, zawołał głośno:
- Froł!
Froł odezwał się, ale wciąż nie wyłaził. Dogadywał się z Iwanem. Iwan namawiał go, żeby wylazł, Froł wahał się...
- Bili? - zapytał Stiepan Tatarczuka.
- Knutem. Dziadkowi brodę podpalili... Siomkę też ogniem przypiekają. Batiuszka atamanie, pomóż im... Kochany...
- Za szubę? Powiedzieli, że za szubę?
- Za szubę. Odgrażali się, że Siomce język utną.
- A jak tyś uciekł?
- Dali mi w kark parę razy i zapomnieli. Siomkę bardzo męczą... Batiuszka, na rany Chrystusa...
- Skąd przyszliście? - widać było, że Stiepan z całych sił stara się panować nad sobą, żeby nie zacząć krzyczeć z żalu i gniewu.
- Z Kazania. A byliśmy wszędzie. W Moskwie też.
Froł wylazł wreszcie z krzaków. Na wszelki wypadek zatrzymał się o parę kroków od Stiepana.
- Zasiedziałeś się tam - powiedział Stiepan. - Dobrze ci było?
- Jak w raju! - odparł Froł tym samym tonem. - Jeszcze posiedziałbym, gdyby nie przeklęte komary, żywcem by mnie zżarły...
- Odpocząłeś?
- Odpocząłem.
- Bierz ze dwudziestu Kozaków i jedźcie do Astrachania. Ten mały pokaże, gdzie. Tam psy bojarskie ludzi zagryzają. Odbijcie - Stiepan pchnął Tatarczuka w stronę Froła.
- Jak? Bojem? - zdziwił się Froł.
•102
Słyszałeś?
- Bafka, pozwól, że z nimi pojadę - poprosił Iwan Czarnojariec. — Lepiej znam...
- Ty jesteś tutaj potrzebny. Z Bogiem, Froł. A jak nie przywieziesz kuglarzy, znów pójdziesz w krzaki. - Stiepan odwrócił się.
Froł poszedł dobierać sobie Kozaków.
- Fiodor, do woroneżców pojedziesz, jak będziemy w Carycynie — Stiepan umilkł. Czy powiedział wszystko, co chciał, czy nie zapomniał o niczym?... Ale widać było, że owładnęły nim już całkiem inne myśli. - Diabli pomiot! - wyrwało mu się nagle.
Zerwał się:
- Nad ludźmi się znęcać? Prędzej, Froł! Gdzie on jest? Oddział Froła dosiadał już koni.
- Froł! Rąb ich, morduj, tnij! - krzyczał ataman. - Wszystkich po kolei! - trząsł się cały. - Obłudnicy, bestie ohydne! Niewinnych ludzi!...
Zdarzało mu się to: uczucie żrącej nienawiści doprowadzało go do szału, oczy napełniały się łzami, wykrzykiwał bezładne przekleństwa, szarpał na sobie ubranie. Do tego stopnia tracił panowanie nad sobą, że sam siebie się lękał. Zwykle wtedy musiał odejść od wszystkich, oddalić się.
- Otwieraj im żyły, Froł, wypuszczaj zatrutą krew! Zmieć ich z ziemi! Co to za ludzie?! - Stiepan zerwał czapkę, rzucił, pokręcił głową, przygasł. Stojący obok niego milczeli. - Kto spłodził taką ohydę? Psy! Rąb, Froł! Nie daj im żyć... - wyjąkał już cichym, ochiypłym głosem i głowa opadła mu na piersi, nie mógł dalej mówić.
- Froł już pojechał, bafka - powiedział Iwan Czarnojariec. -Zaraz tam będą, nie szarp sobie serca.
Stiepan odwrócił się i odszedł szybkim krokiem. Pozostali długo milczeli, przygnębieni.
- To taka choroba - westchnął niemłody Kozak. - Patrz, wywraca go całego. Jeszcze trochę i ataku dostanie. Mojego kuma też... Jak zacznie rzucać...
- On tak po Iwanie, po bracie - powiedział Styr. - Dawniej mu się to nie zdarzało. A po Iwanie osłabł, z rozpaczy. Chorość, nie chorość, a serce naderwane...
103
Rozpacz przemija...
- Więc co mu jest?
- Litościwy.
- Nie, z litości też się nie choruje. I mnie żal, a przecież nie płaczę.
- Co ty! Z żalu, z litości można właśnie chorować. Ty masz takie serce, a kto inny... Innego boli. Miałem syna, Mikiszkę... - powiedział Styr. - Kiedy umarł? Ze dwadzieścia lat temu. A wciąż mi się śni. Budzę się, a w piersi mi zamiera z bólu, jakby się to wczoraj zdarzyło. Tak to jest, przemija, nie przemija. A on brata tak kochał... Na jego oczach go powiesili. Jakie serce trzeba mieć? Z kamienia. I naderwało mu się...
- Ty byłeś w tamtej wyprawie? Widziałeś?
- Widziałem - Styr umilkł i powtórzył raz jeszcze:.- Widziałem. Nie daj Boże zobaczyć coś takiego. Najlepszych, sam kwiat...
- A wy tylko patrzyliście?
- A co mieliśmy robić? Otoczyli nas ze wszystkich stron. Co można było zrobić? Spróbuj się ruszyć! Wytłukliby wszystkich i koniec.
- Dziadku, powiedz - odezwał się nagle Kozak w średnim wieku -ty lepiej bafkę znasz, czy on nię zamyśla czasem... czegoś takiego?
- Czego? - drgnął Styr.
- No... może na bojarów ruszyć? Bo na co tak naprawdę siły zbiera?
Na co mu siły?
- Sam go spytaj, on się mnie nie radzi w takich sprawach. Nigdzie nie ma zamiaru ruszać... Skąd ci to przyszło do głowy?
- Siły zbiera...
- Siły zawsze potrzebne. Czy komu kiedy przeszkadzało mieć siły?
- No, ale nie takie... Słyszałem, że do domu tylko za poręczeniem. Przecież to jak w wojsku.
Łar'ka Timofiejew, obecny przy tej rozmowie, zmrużył z uśmieszkiem swoje niewinne oczy.
- No, a jakby się zdarzyło z bojarami zetrzeć? - zapytał. - Co wy wtedy?
Pytanie oszołomiło Kozaków. Tak wprost nikt ich jeszcze o to nie pytał.
- Na bojarów?... Jak to? I na cara?
- Ano, na cara... - w szafirowych oczach srogiego esauła zapaliły się niebezpieczne, drwiące błyski. - Czy on lepszy od innych?
104
sprawy nie pokpili: my mamy siły, ale car trzy razy większe.
-¦ Nasze siły to jeszcze nie wszystko — ciągnął uparcie Łar'ka. -Prawdziwe siły są na Donie. Tam teraz z Rusi wali ćma luda, tysiące, bo głód... To dopiero siła! A co z nią robić? Ma się marnować bez potrzeby? Broń mamy... «
- Nie, Łazar', nie w tę stronę gniesz - Styr zdecydowanie zaprzeczył ruchem głowy. - Nie w tę stronę, chłopcze. Jeżeli nie mamy co z siłami zrobić, to jest jeszcze na przykład Azow... Mamy na swoich napadać?
W oczach Łar'ki zgasł kpiący uśmieszek. Zamilkł na chwilę i powiedział przyciszonym głosem:
- Znalazł swoich... Braci znalazł. Oto, co robią twoi bracia: niewinnych ludzi ogniem przypiekają.
Nikt na to nie odpowiedział.
Iwan i Fiodor znaleźli atamana w wiklinie nad wodą. Leżał na trawie twarzą do ziemi. Długo leżał. Usiadł... Zobaczył obok siebie Iwana i Fiodora. Nie słyszał, kiedy nadeszli. Robił wrażenie wyczerpanego, umęczonego człowieka.
- Przynieś wina, Fiodor - poprosił półgłosem. Fiodor odszedł.
- Aż cię na drugą stronę wywróciło! - powiedział Iwan przysiadając koło Stiepana. - Nie można tak. Serce ci kiedyś pęknie i koniec.
- Ręce, nogi mi odjęło, jakbym kamień młyński dźwignął... -powiedział cicho Stiepan. - Wszystko mi się we wnętrzu trzęsie.
- Właśnie mówię, poderwiesz się kiedyś. Co się z tobą dzieje?
- Nie wiem, jak ci to... Ludzi na Rusi męczą, prawie na moich oczach męczą... Nie mogę! Jakby mi tu ktoś żelazo rozpalone przykładał - wskazał na serce. - I to kto męczy?! Draństwo, o które szkoda szablę brudzić. Niewinnych ludzi! Słabe kaleki...
- Dobra, weź siew garść. Froł ich zaraz przywiezie. Kark skręci, a przywiezie, teraz będzie chciał za wszelką cenę swoją winę przed tobą zmazać.
Fiodor przyniósł duży puchar wina. Stiepan pił długo, chciwie,, rozchlapując na kolana. Oderwał usta, westchnął. Podał puchar Iwanowi:
- Masz.
Iwan napił się trochę. Odjął puchar od ust, spojrzał na Fiodora.
105
- Dziś nie pozwalajcie ria wielką hulankę - powiedział Sliepań! -Nie wiemy jeszcze, co tam Froł nawyczynia. Trzeba się zbierać i bdchodzić, nie ma na co czekać. - Spuścił głowę, milczał chwilę i powtórzył cicho, ale już okrzepłym głosem: - Nie ma na co czekać, chłopcy.-^.
Gdy Froł wdarł się w dolną część narożnej, krymskiej baszty, nie było już tam żadnego z oprawców. Na klepisku z gliny leżeli okaleczeni kuglarze. Siomka był nieprzytomny, stary ledwo się poruszał i słabo pojękiwał.
Dwóch strzelców stojących na straży Kozacy wciągnęli ze sobą do baszty i kazali im siedzieć cicho.
- Żyjecie czy nie9 - zapytał Froł, pochylając się nad starym.
- Jeszcze żyjemy - szeptem odparł stary. - Ale już do niczego... Wykończyli.
Froł pochylił się jeszcze niżej, przyjrzał się nieszczęsnemu starcowi.
- Co oni z wami zrobili.. Matko rodzona!
- Siomce całkiem język ucięli...
- Co ty! - zdumiał się Froł. Podszedł do Siomki, rozwarł jego zakrwawione usta. - Prawda. No to zabawili się!
Przez zewnętrzne drzwi zajrzał Kozak.
- Zobaczyli! Biegną tutaj! Prędzej!
- Bierzcie obu. Ruszajcie się! - Froł szybkim krokiem podszedł do strzelców. - A wy co, gady pełzające9 Tak się znęcać nad żywymi
ludźmi...
- My? Myśmy nie bili. Myśmy tylko patrzyli. I trzymaliśmy, gdy
język ucinali..
Froł z rozmachem zdzielił strzelca w pysk. Strzelec odleciał w kąt, uderzył głową o ścianę i zamarł w bezruchu.
- Żebyś nie patrzył, bydlę przeklęte!
Drugi strzelec spróbował skoczyć ku drzwiom, ale potężny Kon-drat bez trudu odrzucił go z powrotem.
Trzej Kozacy wybiegli z baszty, skoczyli do koni. W kremlu było ich tylko pięciu, reszta czekała za murami.
106
bVło na nich patrzeć: okaleczeni byli w sposób straszliwy i okrutny. Nawet ci Kozacy, którzy niejedno w życiu widzieli, poczuli, że serca kurczą się im boleśnie.
Od strony urzędu wojewody, ku baszcie, biegli jacyś ludzie. Łatwo było rozpoznać tych pierwszych: byli to strzelcy z bronią w ręku. Biegło ich niemało, z piętnastu.
Kondrat wypadł z wieży, spojrzał najpierw w stronę biegnących, potem na Froła... Zawahał się, ale nie wskakiwał na konia.
- Froł, zdążę... Mogę?
Froł rozważał przez krótki ułamek sekundy. Skinął głową.
- Migiem! Każdego tylko raz, starczy!
Kondrat pędem wrócił do baszty, natychmiast stamtąd rozległ się przenikliwy krzyk, po czym dwa, trzy miękkie ciosy szablą uwięzły w ciałach. Krzyki urwały się prawie równocześnie.
W tym czasie nadbiegający strzelcy znaleźli się już blisko. Niektórzy zatrzymali się, celując ze strzelb
- Kondrat! - głośno zawołał Froł.
Kozacy obnażyli szable, poruszali końmi, żeby nie stać nieruchomo na linii kul. Kondrata wciąż nie było
Rozległy się dwa strzały. Potem trzeci...
Kondrat wypadł z baszty, w biegu wsuwając do kieszeni jakieś drobne przedmioty.
- Czemu tak długo? - zasyczał Froł. - Myślałem, że zdechłeś tam.
- Przeszukałem im kieszenie - Kondrat ani rusz me mógł trafić nogą w strzemię. Tatarska kobyłka, nie przywykła do strzelaniny, przestraszyła się, wywracała oczami i uskakiwała w bok.
- Prr. Stój! -pomrukiwał Kondrat, podskakując na jednej nodze. - Czegoś się zlękła, głupiutka9
Jeszcze trzech strzelców przyklękło - mierzyli z kolana. Kozacy zakręcili się w miejscu, szarpiąc wędzidła Konie chrapały, tupotały, próbowały stanąć dęba
- Skacz! - wrzasnął Froł. - Kurwa twoja mać1
Kondrat runął brzuchem na siodło Smagnęli konie... Trzy wystrzały huknęły prawie równocześnie Koń pod jednym z Kozaków uskoczył w bok i osunął się na ziemię. Kozak porzucił go i w pędzie wskoczył do Froła, który przytrzymał trochę swego konia.
107
galopie skrył się w uliczce, ukośnie schodzącej od kremla ku Bołdzie. W powietrzu została tylko wątła smuga kurzu i krótki, drobny, szybki tętent koni.
Strzelców było ośmiu. Pierwszy podbiegł do baszty dowódca, Iwan Krasułin. Wśliznął się do środka...
Przez pewien czas nie było go widać. Wreszcie wyszedł. Milczał przygnębiony. Mocno pocierał czoło dłonią.
Nadbiegli pozostali. Na widok Krasulina domyślili się, co się stało.
- Kozacy?
- Wiadomo. Któż by inny?
- Kozacy, nie ma co gadać. Jeśli kuglarzy zabrali, to nikt inny. Przecież nie Tatarzy. To kozacka robota.
- To, że kuglarzy zabrali - powiedział Krasułin - nie da się ukryć, ale trzeba jakoś zatuszować, że strażników zarąbali. Musimy coś wymyślić.
- Zarąbali? - dopytywali się nadbiegający.
- Leżą tam... Za kuglarzy można się będzie jakoś wykręcić, ale za. tych... nie daj Boże, wszyscy oberwiemy. Niech no który z was spróbuje donieść potajemnie! Nie daruję, każdego z was dobrze znam.
- Zarąbali? - dwóch strzelców weszło do baszty... i natychmiast stamtąd wybiegli. - Tak... rozwaleni na pół.
- Co robić? - Iwan rozmyślał na głos. - Głową za to zapłacimy. Jeszcze nas o zmowę oskarżą, powiedzą, że umyślnie przepuściliśmy. Wojewoda już wczoraj się wściekał: „Z łotrami hulacie!"
- Do wody ich i już! Nad czym tu się zastanawiać? Uciekli - i tyle. Uciekli z Kozakami. Kto to sprawdzi?
- Wiadomo, dla nich teraz już wszystko jedno. A nie zawadzi o sobie pomyśleć. Ale się szybko uwinęli!
- No jak? Wszyscy się zgadzają? - zapytał Krasułin.
- Do wody i jak najdalej - potwierdzili strzelcy.
Od astrachańskiego brzegu Bołdy rozległ się tętent koni. Głosy. Ktoś świsnął.
IM
li ao wody. Było już zupełnie ciemno.'"' '"""¦"'" •"".'<•"-¦•-¦" '-•.r-"™,. -.,,...„„„„,-
— To ty, Froł? - zabrzmiał głos Iwana Czarnojarca.
— My! — odkrzyknął Froł. — Przeprawiajcie! Dwie łodzie odbiły od brzegu.
I Po drugiej stronie Kozacy sprowadzali konie do wody, puszczali je wpław. Parskanie koni, plusk wody, głosy ludzi dźwięcznie odbijające się od nocnej ciszy.
Łodzie uderzyły o brzeg... Froł wskoczył do pierwszej.
— No jak? — zapytał Czarnojariec. — Przywiozłeś?
— Wieziemy... Stary umarł w drodze. A Siomce język ucięli. Na razie żyje, ale... też kiepski.
— Och, zdążyli! - Iwan cmoknął z żalem.
— Co zrobić ze starym? - spytali Kozacy esaułów.
— Przynieście - polecił Iwan. - Jutro go pochowamy. To dranie, to dranie! I za co zakatrupili? Za nic.
Przenieśli do łodzi ciało starego i półżywego Siomkę. Odpłynęli.
— Trzeba się stąd wynosić — powiedział Froł. — Dwóch strzelców zarąbaliśmy. Może być awantura.
— Jakich strzelców? Straż?
— Tak.
— O starym, o języku, nie mówcie, przemilczcie — poradził Iwan. — Bo nim znowu rzucało. Niech ochłonie. Jak się to stało ze strzelcami?
— Tak się stało, że nie ścierpieliśmy. Kondrat ich pociął. Nie powiedzieć, mówisz, o starym?^
— Nie trzeba.
— A jak zapyta?-
— Powiedz, że przywieźliście...oBardzo pobici, muszą odsapnąć. . Potem powiemy. Sam powiem.
~ Trzeba się wynosić, Iwan. Na diabła czekamy? Aż stracą cierpliwość? Doczekamy się...
— Na konie jeszcze czeka... Tatarzy obiecali przypędzić.
— W Carycynie kupimy, od Jedisanów. A jak nie, niech na Don przypędzą.
— Jak z nim będziesz rozmawiał, to mu powiedz. Ma się rozumieć, że już czas się zwijać.
109
1U
Wciąż utrzymywała się piękna pogoda. Ogromne słońce wyt czało się z zawołżańskich stepów. I ziemia, i woda — wszystkjo •ozpłomieniało się wesołym, jasnym blaskiem. Potężna Wołga dymiłk mgłami. Wyspy były jeszcze pełne życia. Zielonkawe, miękkie ciepło przejrzystym cieniem spływało ze stromego brzegu w wodę, falfe pluskały zadumane. Ale już - to tu, to tam - w radosną, zieloną melodię lata krzykliwie wdzierały się żółte, suchotnicze plamy jesienni. Wszystko na tej ziemi umiera...
Flotylla Razina sunęła pod żaglami i o wiosłach w górę rzeki. Po wysokim prawym brzegu, rysując się ostrymi sylwetkami na tle nieba, truchtem lub zwolnionym kłusem podążała konnica i półtorej setki koni. Na czele konnicy jechał Iwan Czarnojariec.
Stiepan był na przednim strugu. Leżał na wznak, z zamkniętymi oczami. Ni to drzemał, ni rozmyślał. I drzemał, i rozmyślał. Napawał się spokojem, którym darzyła go Wołga. Zmęczyły go ostatnie dni — wciąż się szarpał, złościł, spieszył. Teraz nie miał się dokąd spieszyć. Mógł spokojnie zebrać myśli. Myślał rzeczowo, bez pustych słów. Do mdłości go doprowadzały własne puste słowa — i obce. Gdy zdarzało mu się mówić dużo i bez treści, to później przez pół dnia czuł się chory. Sam wtedy z obrzydzeniem stwierdzał, że plecie głupstwa, złościło go to, że tyle mówi, ale musiał, bo inni czekali i liczyli na jego słowa. Liczyli jak na coś niezawodnego. To przekleństwo, gdy na ciebie zawsze, wszędzie liczą. W Farabadzie u Persów postanowili złupić miasto. Najpierw Kozacy zaczęli handlować z Persami i czekali na znak Stiepana, który we właściwej chwili miał przekręcić czapkę na głowie. Handel szedł, Kozacy zerkali na atamana... Właściwa chwila już dawno minęła, Persowie uspokoili się, przestali się bać, a Stiepan wciąż zwlekał. Odrzucała go myśl o rzezi, wiedział, że sami potem będą wzdrygać się na widokkrwi, którą przeleją... Ale liczyli naniego — czekali, aż przekręci czapkę. I przekręcił.
Zawsze, całe życie na niego liczyli. Już chłopcy z Zimowiejskiej Stanicy liczyli, że mały Stieńka Razin wykombinuje i zorganizuje jakąś nielichą awanturę; liczyli, że mądry Kozak Stieńka Razin wraz z innymi posłami namówi kapryśnego tajszę Monczaka — i Kałmucy pomogą Dońcom uderzyć na Mały Nogaj; liczyli, że Stieńka, szczęś-
110
Turkach, taE jak później udało rriu sf ę obłowię na ^ersacn. a gay zflarzało się, że to, na co liczyli, zawodziło - Stiepan cierpiał, dręczył się, wolałby raczej ponieść okrutną śmierć niż jeszcze raz zawieść towarzyszy. Liczyła na niego i Alona, teraz już jego żona - z bolesną nadzieją patrzyły na młodego Kozaka Stieńkę Razina jej oczy, gdy przyjechali do Małego Nogaju jako goście, a faktycznie na rozpoznacie sytuacji przed wyprawą. Tam, u nogajskich Tatarów, znajdowała Się branka - piękna Alona, rosyjska branka, ze smagłym dzieckiem w ramionach. Podczas wyprawy na Tatarów - to już później -Stiepanowi udało się porwać Alonę z dzieckiem na siodło. Została jego żoną, bo na to liczyła. Jeżeli chodzi o niego samego, to liczył tylko na to, że kiedyś osiągnie spokój. Nie teraz. Teraz, okryty chwałą, silny i niezmiernie bogaty, wiedział, że znów na niego liczą. Wiedział to i rozumiał - liczą. Liczą na niego tacy jak Łar'ka Timofiejew, Fiodor Suknin... Nawet spokojny Iwan Czarnojariec też liczy. Nie potrafią tak po prostu żyć, nie mogą. Stiepan zresztą sam siebie łudził, że pragnie spokoju. Pragnął spokoju, ale przecież nie umiałby żyć bez stałego napięcia, bez wytężania woli i umysłu, bez radości i trwóg ryzkownych najazdów... Nie wiedziałby nawet - jak bez tego żyć. Ale myśl o spokoju, który kiedyś nastąpi, hołubił i ukrywał w sercu, dobrze mu z tym było, miał na co czekać. Czasem przychodziło mu na myśl, że porąbią go gdzieś w polu - nie na śmierć - i wtedy, kaleka, będzie mógł siedzieć na brzegu i strugać łódeczki... I natychmiast sobie uświadamiał, że tak nigdy nie będzie - jeżeli go zarąbią, to na śmierć. Wiedział, że nie doczeka starości i nie będzie siedział na
brzegu rzeki.
O czym teraz rozmyślał ataman? W ostatnich czasach, szczególnie po powrocie z Persji, z morskiej wyprawy, nieustannie nurtowała go myśl, czy nie zacząć wielkiej wojny z bojarami. Tę rnyśl obudził w-nim Sierioga Kriwyj. Pewnego razu powiedział, patrząc Stiepanowi w oczy: „Za jednym zamachem tak nimi potrząsnąć, taką im wyznaczyć granicę, żeby ani jeden gad nie śmiał tej granicy przekroczyć". Stiepan nic wtedy nie odpowiedział, popatrzył uważniena Sieriogę.:. Poraziła go ta myśl - prosta i słuszna. Sieriogi nie ma... Ale stoi w oczach - patrzy wprost, tak jak umiał patrzeć, i wypowiada te słowa. Od tego czasu nie opuszczały one Stiepana, żyły w nim, niepokoiły. Z różnej strony podchodził do nich - nabierał animuszu,
111
go stracn. aiowa sienogi 't^ mógł pojąć, czemu do tej pory o tym nie pomyślał. Przecież to takie proste i słuszne - raz potrząsnąć, wbić wszystkim we łby: był wolny Don, jest wolny Don i będzie wolny - na wieki wieków. Żeby myśl, ie można Kozaków w jakiś sposób przycisnąć - żeby taka myśl dla wszystkich stała się niedorzecznością. Im bardziej dojrzewała w Stie -panie ta prawda, tym większe ogarniały go podniecenie i niecierpl:r wość, aż do bólu i męki. Zaczynało mu się nagle wydawać, że juL przeoczył właściwą chwilę, w której należało zacząć... W Astrachaniu już mu się wydawało, że to czas, że trzeba wystąpić natychmiast..._ W głowie mu się mąciło, tracił rozsądek... Bał się, że przegapił, nieodwracalnie, przegapił okazję. Jest broń, ludzie wypoczęli, strzelcy stoją jedną nogą przy władzach, drugą przy bogatych, silnych Kozakach. Bierz Astrachań! Bierz i ruszaj w górę Wołgi! Ale po trudnych, nocnych rozmyślaniach pohamował się - nikomu nie zdradził, jaki bliski był od niebezpiecznego, wielkiego kroku. Badał niektórych napomknieniami, przekomarzał się ze Styrem, badał nastroje najbliższych... Zrozumiał: nie, jeszcze za wcześnie. Ci, którzy mu towarzyszą, nie stanowią właściwej siły, siła jest nad Donem, głód spędził tam wielkie tłumy ludzi - i to jest prawdziwa siła. Wiedział, że dla Kornieja Jakowlewa, atamana Wojska Dońskiego, i całej starszyzny zbiegowie stają się uciążliwi, ataman gotów jest zapomnieć
0 świętym przykazaniu - z Donu się nie wydaje! — i zacznie wydawać, żeby nie karmić zbędnych gąb i nie ściągać na siebie gniewu bojarów. Właściwie to dobrze, niech jeszcze bardziej odkrywają swoje prawdziwe oblicze, niech wszyscy Kozacy to dostrzegą - wtedy prędzej dojrzeje w nich myśl o wojnie. Stiepan nie miał wątpliwości, że wojna ta jest nieunikniona. Wahał się i dręczył tylko — jak ją rozpocząć. Ni z tego, ni z owego zacząć jej nie można, trzeba, żeby wszyscy Kozacy nie mieli wątpliwości. Oni liczą na Stieńkę, choć sami nie wiedzą, na co liczą; trzeba więc, żeby zżyli się z myślą, że liczą na wojnę. Oczywiście, wielu odskoczy od niego jak od morowej zarazy, ale ochotnicy zostaną. Gdzież się podzieją? Daj Boże czas, daj rozum
1 cierpliwość - wszystko będzie dobrze. Nie na próżno przecież gorąca krew uderza do głowy, nie na próżno dzień i noc myśli i myśli, jakby wessał się w te myśli - nie jest przecież ani dzieckiem, ani głupcem... Czy to wszystko na próżno? Nie na próżno! A o spokoju też można
112
o Alonie, o żonie, uśmiechnął się... Z początku tylko w oczy zaglądała, drżała, a potem się oswoiła, nabrała godności, gospodarskiego oka, pewności siebie... Miła baba, pokochał ją, nawet nie przypuszczał, że tak ją pokocha... I Afońkę pokochał, pasierba, mieszańca... Bystry chłopaczek. Stiepan uprzytomnił sobie nagle, że stęsknił się za nimi. . Podczas wypraw, hulanek jakoś go nie obchodzili, ale wystarczyło, że o nich pomyślał, zrozumiał, że się stęsknił. Uśmiechnął się mimo woli — dotąd mu się to nie zdarzało. Wszyscy Kozacy zapewne tak samo się stęsknili, tylko o tym nie mówią. Dobrze chociaż, że ma za kim tęsknić, bo i tego mogłoby nie być. Od najwcześniejszych lat na koniu, w stepie, ręka czuje szablę, nawet gdy jej nie trzyma. Oczy się zamykają, niby usypia, a kołysze, kołysze — koński krok w głowie szumi... Ani rzeczki, ani zagajniki, ani pagórki nie istnieją dla niego, nie zauważa ich, a podświadomie wie wszystko: co daje lepsze schronienie, w którym miejscu przez rzeczkę przeskoczyć... Ktoś nagle zawoła, nie zdąży drgnąć, a ręka już sięga po nóż. Kiedy zatem miał myśleć o żonie, o rodzinie? Tak się wciągnął w to wojowanie, tak "z głową wlazł w wyprawy, najazdy, że już sobie innego życia nie umiał wyobrazić. A jednak - trafiła mu się żona, rodzina... Trochę to śmieszne, ale dobrze, niech tam. Przecież nie przeszkadzają. Wojna musi być, niech wszystko diabli wezmą, niech świat się zawali, gdyby jej miało nie być. Bojarzy... Nie od dziś, nie od wczoraj - od zawsze wzbierała do nich nienawiść. Sama myśl o panach paliła jak ogień. Jaką władzę zdobyli! Jak wolność ludzką sponiewierali! I nie próbuj im się sprzeciwić! I nie odważ się rozgniewać! Jedyny ratunek dla chłopa to uciekać jak przed dzikim zwierzem. A przecież bojarzy to nie zwierzęta, tylko ludzie, ale widać nie można im do sumienia przemówić, nie można przekonać, trzeba tylko bić, niech sami uciekają do lasu i kryją się. Kundle!
Nagle na strugach ze wszystkich stron rozległy się głosy:
— Jeźdźcy! Dopędzają!
— Hej tam, do nas?
— Wojna, chłopcy! Wojewoda się rozczmuchał... Stiepan zerwał się.
Z pół setki jeźdźców, podążających skrajem wysokiego brzegu, dopędzało razinowską konnicę. Mknęli dziarsko. W powietrze wzbijał się i opadał z wolna tuman kurzu. Jechali beztrosko, śmiało, pełną
113
Kozacy nie mogli odgadnąć, kim są, skąd przybywają.
- Do brzegu! - zakomenderował Stiepari. Strugi skręciły w lewo, skierowały się do brzegu.
Jeźdźcy na skarpie - i ci dopędzający, i razinowcy — już stą połączyli. Ale nie nastąpiło żadne starcie, żadna bijatyka. Razem ruszyli ku miejscu, do którego przybijali wioślarze.
Stiepan przyglądał się, osłaniając oczy dłonią.
- Car się rozmyślił - zgadywali Kozacy. - Łaskę cofnął, widać jadą z Astrachania z nową gramotą.
- Nie, to wojewoda gorzałkę przysyła, za szubę.
- Fied'ka, co to może być? - zapytał Stiepan Suknina. - Jak myślisz? Może Tatarzy?
- Nie, nie wyglądają na Tatarów...
- Więc kto?
- Sam nie wiem - zastanawiał się Fiodor. — Może to Jedisąnie. Nie, to Rosjanie. Chyba strzelcy.
- Strzelcy, na pewno — niektórzy już poznawali.
- Ani chybi... ,
Większość jeźdźców na brzegu zeskoczyła z koni, a dwóch galopem podjechało do miejsca, w którym przybił strug atamana. Zsiedli z koni i zaczęli schodzić z wysokiego, stromego urwiska w dół.
Stiepan wyskoczył z łodzi... Teraz już nie miał wątpliwości. Schodził kozacki setnik Jefim Skuła z setnikiem strzeleckim.
- Czego? - krzyknął niecierpliwie Stiepan, zanim jeszcze zdążyli zejść z urwiska.
- Eskorta! - oświadczył Jefim, wskazując na setnika. — Wojewoda ¦wysłał pół sotni, żeby towarzyszyli nam do Panszyna.
- Po co? - zapytał Stiepan strzelca.
- Witaj, atamanie! — zawołał strzelec, spoglądając wesoło na Stiepana. Podszedł i podał mu rękę.
- Witaj, jeżeli nie żartujesz. Konie musicie przegonić? — Stiepan uścisnął wyciągniętą rękę.
- Chcemy przespacerować się z wami do Panszyna - setnik odpowiadał śmiało.
Stiepanowi spodobała się jego odwaga i wesoła mina.
- Kawał drogi. Nie boicie się? - przejął żartobliwy ton. — Tacy odważni jesteście?
114
j- Jesteśmy grzeczni...
Grzeczne rzeźniki. Znam was - Stiepan zmarszczył brwi, ucinając gadaninę. - Po co tu przyjechaliście?
- Otrzymaliśmy rozkaz, żeby was odprowadzić - odpowiedział poważnie setnik. - I pilnować, żebyście po drodze nie podmawiali i nie ciągnęli ze sobą na Don różnych ludzi. Jedzie z nami urzędnik od wpjewody, Leontij Płochowo. A wyprawiał sam Iwan Krasulin.. -setnik umilkł i spojrzał porozumiewawczo na Stiepana. Po czym z ukosa, nieufnie na kozackiego setnika i znów na Stiepana, dając do zrozumienia, że ataman powinien sam wiedzieć, o co chodzi. Strzelec zapewne dlatego był taki pewny siebie, że znał sekret atamana.
Stiepan zrozumiał.
- Jefim, idź odwiedzić swoich na strugu - polecił setnikowi, przy którym strzelec bał się mówić.
Jefim poszedł na strug do Kozaków
- No° - zapytał Stiepan.
- Nasz dowódca polecił przekazać, że wszystko tak jak ustalono, a strzelców sam wybierał. To dobrzy ludzie Jedziemy dla zmydlenia oczu.
- A ty jesteś dobry? - uśmiechnął się Stiepan. Naprawdę podobał mu się ten wesoły, wygadany chłopak
- Dobry z dobrymi. Leontij jedzie tylko do Carycyna, a ja aż do Panszyna. Tam kazano mi zabrać armaty.
- I co ci jeszcze kazano? - Stiepan stał się czujny.
- Wieziemy pismo do Andrieja Unkowskiego, żeby ceny za wino i okowitę w carycyńskich szynkach podwyższył dla was w dwójnasób Tak samo w Czarnym Jarze..
- Daj je tutaj - rzekł krótko Stiepan.
- Co?
- Pismo.
- Jest u Leontija...
- Idź, powiedz Iwanowi Czarnojarcowi, żeby mi zrzucił to pismo z góry. Razem z Leontijem - Stiepan rozzłościł się nie na żarty, że wojewoda aż po Carycyn łapy wyciąga.
- Nie trzeba. W Carycynie sami sobie będziecie gospodarzami. Andriej ma tam pod sobą półtora kaleki - rozsądnie mówił setnik
115
już gdzieś pod Samarą. Tak kazał mi powiedzieć Krasulin. . Stiepan milczał chwilę. '
— Dobry jesteś, mówisz? - zapytał i klepnął setnika po ramieniu, — Pięknie! Masz u mnie kielicha!... W Carycynie, po podwyższonej cenie. Idźcie. Jefim!
— Hej, bafka! — setnik Skuła zeskoczył z łodzi i zmierzał w stronę atamana.
— Powiedz Iwanowi, że ominiemy Czarny Jar.
— Dobra.
— Strzelców nie krzywdźcie... To dobrzy ludzie, niech idą z nami.
— Jak śpią. A kiedy się obudzą, też są dobrzy? Bo znałem jednego Moskala. PóM spał, to był jak anioł niebiański, a obudził się, czort rogaty. Więc tak zrobiliśmy: wzięliśmy...
— Nie traćcie nas z oczu—przerwał ataman gadatliwemu Kozakowi. — Uważajcie na step.
— Dobra, bafka. Jesteśmy czujni. Setnicy zaczęli wspinać się pod górę. Flotylla znów odbijała na środek rzeki.
Jak zatruta strzała ukłuła Stiepana wiadomość, że w Carycynie podwyższą dla Kozaków cenę wódki; i rozdrażniło go nagłe polecenie konwojowania ich jak jeńców. Pożałował, że nie rozpoczął walki w Astrachaniu... Ale opanował się. Znowu pogrążył się w rozmyślaniach o bliskiej, upragnionej wojnie. Wszystko się w nim zagotowało, ogarnęła go niecierpliwość, zerwał się nawet i obrzucił wzrokiem i tych na strugach, i konnicę. Chciałby zacząć natychmiast, nie ma już cierpliwości, nie ma sił wciąż się hamować. Rozumiał, że jeszcze za wcześnie, że trzeba zgromadzić większe siły, trafić na odpowiednią chwilę; jeżeli już uderzyć, to zadać śmiertelny cios... Ale serce boli. Co z tym sercem zrobić dzisiaj?! — dręczył się. No, gady pełzające, panowie! Popanujecie u mnie, potrafię was j eszcze plackiem położyć!
11
Statek kupiecki wyłonił się zza wyspy tak niespodziewanie i tak malowniczo, bezbronnie, że razinowcy aż się roześmieli.
116
ko! Stęskniłem się za tobą! Chodź no tutaj, kochanie!
Na kupieckim statku odgadli już, z kim zetknął ich los. Odgadli — i siedzieli cicho. Płynęli na spotkanie - prąd znosił ich lekko.
Na statku było dwunastu wioślarzy, kupiec i trzech strzelców z setnikiem. Setnik zbladł na widok Kozaków - spotkał właśnie tych, z którymi nie powinien się był spotkać.
Zaczepili statek osękami, przytrzymali.
Skąd Bóg prowadzi? - zapytał Stiepan. - I dokąd?
- Makar Iljiez z Saratowa - odpowiedział kupiec. - Do Astracha-nia. Wypuść nas, Stieńka, zmiłuj się! Towaru mamy tyle, co kot napłakał, nie rujnuj mnie. Wypuść nas, błagam! - kupiec rzeczywiście nie należał ani do dorodnych, ani do ważnych: szczupły, jasnowłosy, w piwnych, rozumnych oczach mniej strachu, więcej smutku i prośby. -¦¦ Wypuść nas, atamanie!
- Patrzcie go! - powiedział Stiepan. - A czemu masz być lepszy od innych? Za co cię wypuścić?
- Za nic. Słyszeliśmy, że jesteś dobry.
- A was, zuchy, dokąd Bóg prowadzi? - zwrócił się Stiepan do strzelców. Spojrzał na setnika. — I skąd?
- Wiozę do Astrachania monarsze gramoty - wyniośle oznajmił setnik. Maże nazbyt wyniośle. Był jeszcze młody, przystojny, a w drodze wiele myślał a rozbójnikach, o Stieńce Razinie, który znów się pojawił na Wołdze... I postanowił pokazać piratowi, że nie wszyscy tak się ga boją, jak zapewne on sam sobie wyobraża.
- Daj mi je - poprosił Stiepan.— Te papierki.
- Nie mogę - setnik dumnie potrząsnął głową.
- T© się przemóż... Dawaj! — stanowczo powiedział Stiepam.
- Nie mogę. Odpowiadam za nie przed carem.
- Sami weźmiemy, bafka - Kondrat zeskoczył na kupiecką łódź. Podszedł do setnika. - Wyjmuj papierki.
A setnik nagle - nikt się tego nie spodziewał - wyciągnął pistolet... Kondrat próbował odskoczyć, ale nie zdążył, setnik strzelił, kula trafiła go w ramię. Setnik wyrwał szablę z pochwy i krzyknął nieswoim głosem:
-¦ Wiosłować! Piętro, strzelaj do zbójców!
Dwóch czy trzech wioślarzy bezmyślnie chwyciło za wiosła... Ale jeden, znajdujący się z tyłu, wyrwał wiosło z dulki i trzepnął nim
117
w gardle, chwycił się za głowę i runął na ręce wioślarzy. Strzelcy nawet nie próbowali pomóc swojemu młodemu dowódcy. Uleciało miłe życie... Nie zdążył się młody setnik na tej ziemi popisać przed nikim, a widać było, że lubi się popisywać - zginął głupio i pięknie.
Stiepan spokojnie obserwował wszystko z pokładu swego strugu.
Jeszcze dwóch Kozaków zeskoczyło na łódź kupiecką. Jeden podszedł do Kondrata, drugi obszukiwał setnika.
- W bucie - podpowiedział strzelec. - Te papiery.
- Kto z nami pójdzie? - nagle zapytał głośno Stiepan. - Na wierną służbę, walczyć o wolność z bojarami krwiopijcami!
Po raz pierwszy takie słowa padły z ust atamana. Sam się nie spodziewał, że tak otwarcie, po prostu to powie. Ale kiedy powiedział - zrobiło mu się lżej, lżej i lepiej. Kozacy zamarli i ucichli. Styr utkwił w nim oszołomione spojrzenie, Łar'ka Timofiejew znieruchomiał, przygryzł wąsa, a w dwóch błękitnych jeziorkach jego oczu zagrały jasne ogniki... Widział Stiepan, że wszystkich zaskoczył swoim otwartym wezwaniem - jedni przyjęli to ze zdziwieniem, inni się przestraszyli, ale jeszcze inni ucieszyli... Wszystko uchwycił od razu, w mgnieniu oka, jakby nagle wzniósł się w górę i stamtąd patrzył.
- Kto z nami?! - powtórzył Stiepan. - Powstaliśmy, by wszystkim dać wolność! - Czy wiedział już w tej chwili, że nic go nie powstrzyma? Wiedział, że nie ma odwrotu. - Kto?! - zapytał jeszcze raz głośno i twardo. - Oniemieliście? Języki wam kołkiem stanęły?
- Ja! - odkrzyknął wioślarz, który uderzył setnika. On też już nie miał odwrotu.
Odezwało się jeszcze dwóch.
- I my! Ja i Fiodor...
- A jak nie pójdziemy, to co będzie? - zapytał jeden, cwańszy.
- Tego to ja nie wiem, bracie — odparł Stiepan. - Jeśli wiele grzeszyłeś, to do piekła, jeśli mało, to do raju. Ale jak ci w oczy spojrzeć, to widać prostą drogę do piekła. A ty się dokąd wybierałeś?
- Ja? Wolałbym gdzie indziej...
Razinowcy roześmieli się — oszołomienie mijało. Zaruszali się, zagadali... Omawiali nowinę, którą im ogłosił ataman: okazuje się, że idą na wojnę! Na bojarów! Co za nowina! Wszystkich nowin warta. Teraz dopiero zrozumieli, dlaczego ataman z takim uporem nie chciał
118
Tch eto domów.
— A dlaczego ty mnie pchasz do piekła? - nie przestawał dociekać wioślarz. - Do raju się wybierałem.
— Do raju? — zdziwił się Stiepan. - Nie, bracie, chociażem nie pop, ale prawdę ci powiem: piekło cię czeka. Więc lepiej jeszcze trochę pospaceruj po ziemi. Nie śpiesz się, tam się jeszcze nikt nie spóźnił.
Stiepanowi było lekko na sercu. Ten ciężar przeklęty, tę myśl nieustanną, ukrytą, tajemną, wyczerpującą, nareszcie zrzucił z ramion.
— Po co tedy pytasz? Idę z wami! Kozacy znowu roześmieli się z aprobatą.
— A wy, strzelcy? — zapytał Stiepan. - Dokąd się wybieracie?
— My... Ano... Jak to powiedzieć? - zmieszali się.
— Zwyczajnie powiedzieć. Po prostu.
— My niby carowi służymy...
— Bojarom służycie, nie carowi! Krwiopijcom! - Stiepana niosło naprzód niepowstrzymanie, beztrosko i radośnie. - Namyślajcie się prędzej, bo nam pilno wypić drogie wino w Carycynie. Słyszeliście, Kozacy? Wojewoda kazał w Carycynie ceny na wódkę w dwójnasób podwyższyć! - oznajmił wszystkim. - Oto do czego biorą się, psy! No, strzelcy? Długo mamy na was czekać? Bo cierpliwość pęknie, nie kuście licha.
— Jeśli tak, to i my - powiedział jeden ze strzelców, starszy wiekiem.
W tym czasie przynieśli Stiepanowi carskie gramoty. Podarł je na strzępy, nawet nie oglądając, i wrzucił do wody. Wszelkie papiery budziły w nim zawsze okrutną nienawiść. Kozacy od dawna stracili szacunek do pism urzędowych, nawet za panowania pierwszego Romanowa, gdy Dońcy cieszyli się jeszcze znacznie większymi swobodami. Papierami z Moskwy poniewierano na wiecach kozackich jak najgorszymi ladacznicami. Nakazywały one bowiem, by Kozacy zaprzestali najazdów na Turków i Tatarów, aby nie drażnili sułtana i chana, i niemal jednocześnie, żeby atakowali tych samych Tatarów, bo chan znowu napada na Ruś i ściąga kontrybucję. Kozacy nauczyli się posyłać urzędowe pisma - i te z namowami, i te z pogróżkami - do wszystkich diabłów, a sami rządzili rzeką Don według własnego uznania. Ale od tego czasu wiele się zmieniło, gramoty z Prikazu
119
pamiętali okres dawnych swobód, znienawidzili papiery, spodziewali się po nich stale wszystkiego najgorszego.
¦- Niech ryby sobie poczytają! -- powiedział Stiepan.
Jeźdźcy na brzegu wyraźnie zaniepokoili się wydarzeniem na wodzie. Zatrzymali się, wystrzelili, żeby zwrócić na siebie uwagę.
• -- Palnijcie który lam! •- polecił Stiepan. ¦- Że wszystko w porządku.
Sześciu Kozaków jednocześnie huknęło z pistoletów. Echo wystrzałów długo odbijało się od wysokiego brzegu i zamarło w oddali. Konni razinowcy uspokoili się.
Setnikowi strzeleckiemu naładowali za pazuchę jakiegoś balastu z towarów kupca, przenieśli na burtę i wrzucili do wody między strugami. Czy żył jeszcze, czy też zmarł od razu po uderzeniu wiosłem - • nikt nie sprawdzał.
- - Lekka śmierć powiedział jeden z wioślarzy. I przeżegnał się. Jeszcze paru ludzi zdjęło czapki i przeżegnało się.
Stiepan dał znak dalej, w górę Wołgi.
Do wioseł! Nie martw się, Makar Ujm! Zawracaj swoje koryto. W Carycynie cię uwolnimy. Strzelcy, chodźcie do mnie. Pogawędzę z wami... Co tam w Moskwie słychać?
W ciągu tych dni nikt się nie przedarł Wołgą do Astrachania. Kozacy nie przepuszczali, nie chcieli, by w Astrachaniu dowiedzieli się o ich zamiarach i wpadli w popłoch. Mówili przy tym otwarcie, że wkrótce „świat się zakołysze". Na batiuszkę, Stiepana Timofieicza, patrzyli prawie wszyscy, cała wataha • z miłością, znów na niego liczyli. Sam batiuszka (nazwa przyjęła się od zaporożców, których wielu szło z Dońcami) chciał teraz jak najprędzej sprawdzić, czy naprawdę, jak mówiono, nad Donem zgromadziło się mnóstwo zbiegłych z Rusi ludzi i jak ci ludzie, zwłaszcza chłopi, powitają go. Wielka niecierpliwość ogarnęła atamana; całą siłą woli starał się ją hamować i czasem mu się to udawało, a czasem nie.
12
Do Carycyna razinowcy dotarli pierwszego października. Dni wciąż jeszcze były ciepłe, pogodne, z nitkami babiego lata ostatnim
120
konnica Iwana Czamojarca. Spotkali się na brzegu. • — Gdzie Leontij? - od razu zapytał Stiepan. Był w takiej pasji, że ledwo nad sobą panował. Czamojariec chciał ostudzić trochę wściekłość atamana, ale od razu zauważył, że to nadaremne.
— Pojechał naprzód - powiedział Iwan. — Coś ty taki?
— Żmije podstępne! - Stiepan spoglądał w stronę miasta. - Zasy-czeliście? Zostaw połowę strugów, reszta niech płynie do miasta.' Niech pohulają! Zbierz esaułów, jazda za mną. Do karczmy. Będziemy pić drogie wino! Ale sobie umyślili!
— Stiepan... A może lepiej... nie urządzać wielkich hulanek... — zaczął Czamojariec.
— A! — Stiepan wpatrywał się w stronę miasta tak uporczywie, jakby widział przed sobą twarz znienawidzonego człowieka.—Ty mi się utuczysz kozackimi pieniążkami, gadzino! Drogo ci zapłacę!; .Zabawimy się, Iwan!
Kozacy wyprzedzili atamana. Gdy Stieńka zjawił się w mieście, panował już tam zgiełk, gwar, ożywienie.""'
Szli środkiem ulicy — całe, .dowództwo'': Razin z esaułami i setni-.jkami. Maszerowali dziarsko, szybko i zdecydowanie.
Zmierzali do szynku.
"W szynku było już pełno Kozaków. Na widok przybyłych podnieśli "wrzask, podniecając się wzajemnie, a zwłaszcza atamana.
— Gnębią nas, bafka!
— Skórę zdzierają...
— Kto widział, żeby taką cenę zaśpiewać? Dlaczego?
— Kto kazał? - ryknął Stiepan i skierował na karczmarza straszne, kamienne spojrzenie. Karczmarz stał biały jak płótno.
— Wojewoda... Zlituj się, batiuszka... Odradzałem im, nie posłuchali... Wojewoda kazał... - karczmarz padł na kolana przed atama-nern i Kozakami.
— Wojewoda? - ospowata twarz Razina stała się jakby martwa, tylko oczy pałały gniewem i zdecydowaniem.
— Wojewoda. Batiuszka, daruj mi życie. Czyżbym sam... Odradzałem... Ale to przecież wojewoda! Kazał mi do Moskwy wysłać pismo, do Prikazu Wielkiego Dochodu, ile od was brałem...
— Sukinsyn ten wasz wojewoda! - krzyczeli Kozacy. — Bafka, on nas już dawno gnębi. Kiedy nasi bracia przyjeżdżają z Donu po sól,
121
Wielkiego Dochodurtylko do swojej wielkiej kieszeni.
- Unkowski? - przypomniał sobie młody Kozak, karciarz. - To on zabrał mi parę koni, sanie i uprząż. Dobrze go znam, łupieżca, jakich mało...
- A mnie pistolet odebrał w pozaprzeszłym roku. Dobry był pistolet, azowski - dorzucił któryś.
- Odbijaj beczki! - rozkazał Stiepan. - Gdzie jest wojewoda? Pójdę go zarżnąć. Gdzie on jest?
- Na swoim dworze - podpowiedzieli carycynowcy, którzy kręcili się tu, patrząc na wszystko z zadziwieniem, podnieceniem i niepokojem.
. ...Stiepan na czele esaułów szedł szybkim krokiem, przytrzymując szablę u boku. Co odważniejsi carycynowcy pociągnęli za nimi, aby popatrzeć, jak będą zarzynać wojewodę Unkowskiego. Dziwny i straszny był to pochód - szli w milczeniu, zawzięci, poważni, z oczami pałającymi odwagą. Tak się osacza złego, niebezpiecznego zwierza, który dawno buszuje w okolicy, lecz do tej pory brakowało śmiałków, którzy by się z nim rozprawili. I oto znaleźli się śmiałkowie i teraz idą.
Na dziedzińcu dworu wojewodzińskiego było pusto. Domownicy i sam wojewoda pochowali się, uprzedzeni o niebezpieczeństwie. Unkowski nie spodziewał się jednak prawdziwej obławy, nie opuścił więc dworu, tylko ukrył się w świetlicy.
- Gdzie on jest? - krzyknął Stiepan, kopnięciem wywalając drzwi
do sieni.
Jeden z Kozaków szarpnął drzwi - zamknięte, od wewnątrz.
- Tu jest, bafka! Zamknął się.
Stiepan raz i drugi próbował wyważyć drzwi ramieniem - nie ustąpiły. Naparli wszyscy, którzy mogli pomieścić się w przejściu. Przeszkadzali sobie wzajemnie, klęli. Drzwi w murowanym domu były solidne, z zewnątrz obite blachą, wewnątrz dębowe, obramowane miedzianymi sztabami.
- Ignacha, pies cię trącał! - darli się. - Żebra mi połamiesz! Gdzie się pchasz? Czego się pchasz?
- Na ciebie, a ty wal w drzwi.
122
ciesz, durniu?
- A kto wie w tym tłoku, może i masz...
- Wal! Razem!
Drzwi potężne, zasuwa ukuta z dobrej, szwedzkiej stali.
- Otwieraj! - krzyczał Stiepan. -1 tak przede mną się nie ukryjesz! Policzę się z tobą za wino, kundlu! Za konie, za uprząż, za sanie!
- Za pistolet! - podpowiadano z tyłu.
- Otwieraj!
Unkowski w świetlicy modlił się pod ciemnym, zakopconym ikonostasem. Wargi mu dygotały, a wspaniała broda drgała na haftowanej jedwabnymi nićmi płóciennej koszuli.
Twarze świętych obojętnie spoglądały na niego z góry.
- Przynieście belkę! - zakomenderował Stiepan.
- Święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja
- po raz nie wiadomo który szeptał Unkowski. - Złoczyńcy! Zamordują, zamordują ani chybi, wściekli się. Bądź wola Twoja, Panie!
Z drugiej strony mocno uderzono belką, drzwi zatrzeszczały, ugięły się... Jeszcze jedno uderzenie. Unkowski biegał bezradnie po izbie.
- Utoczę dzisiaj wielmożnej wojewodzińskiej krwi! — krzyczał Stiepan. - Za twoje podatki!
Jeszcze raz walnęli w drzwi. Ciężko. Z trzaskiem.
Unkowski podbiegł do okna, przeżegnał się i skoczył w dół, do warzywnika. Upadł, zerwał się i pochylony pobiegł kulejąc.
Jeszcze jedno uderzenie w drzwi... I gromada Kozaków wdarła się do środka.
- Gdzie on jest?
Szukali. Szukali, a przy okazji chwytali, co im do ręki wpadło. Wojewody nie było. Nie mogli zrozumieć, gdzie się podział.
- Zwiał! - powiedział Fiodor Suknin, wskazując na okno. -Zostaw go, Stiepan... Wino i tak za darmo piją, czego jeszcze chcesz?
- O, nie! Żywy z moich rąk nie ujdzie! - Stiepan i młodsi esauło-wie, a za nimi Kozacy wybiegli z sali.
Zostali tylko Fiodor Suknin i Iwan Czarnojariec.
- Przepadł wojewoda - powiedział Fiodor. - Na pewno go znajdzie...
- E tam, wojewoda, pies go trącał - mruknął Iwan Czarnojariec.
- Z nami gorzej. Znów go giez ukąsił, leci na łeb, na szyję. A trze-
123
ło?
- Teraz to już wszystko jedno, razem odpowiemy - machnął ręką Suknin.
- Nie chodzi o to, że odpowiemy, ale jeszcze za mało nas. Za wcześnie zaczął...
- Przyjdą Waśka z Aloszką...
- Gdzie oni są?! Dowołaj się ich!
- Będą ludzie, Iwan, nie lamentuj! Wystarczy krzyknąć i trzosem potrząsnąć. Byleśmy się na Donie pokazali, wszystko będzie. Stiepan też się uspokoi. Wojewoda dureń, sam zaczął z tym winem.'..
- Nie sam, dostał polecenie od Prozorowskiego...
- Więc niech teraz piją piwo, które nawarzyli. Na łeb trzeba upaść: podnieść cenę na wino! Co sobie myślą? Zaczną nas do naga w biały dzień rozbierać, a my mamy milczeć?
- Chcieli widocznie zapobiec awanturom.
- Zapobiegli... Trzeba zaczynać, Iwan, nie ma co się wahać.
- Ale jeszcze nie czas! — krzyknął z irytacją Iwan.
- Dlaczego nie czas? - równie gorąco i głośno zapytał Fiodor. -Dlaczego? Teraz właśnie jest najlepszy czas. Na jaki chcesz jeszcze czekać? Już zostało powiedziane, nie ma co ukrywać. Więcej ludzi do siebie przyciągnie, jak tu powojujemy. Myślę, że on do tego zmierza. I dobrze robi.
Stiepan z całą watahą wdarł się do cerkwi.
Stojący przed ołtarzem pop wysunął przed siebie krzyż.
- W imię Boga Ojca Wszechmogącego! Dokąd to? Czego chcecie?
- Gdzie Unkowski? — podniesiony głos Stiepana echem zadudnił pod sklepieniem cerkwi. — Gdzie go kryjesz, wałachu grzywiasty?
- Nie ma go tu. Przeżegnaj się, na Boga! Nikogo tu nie ma! - pop był potężny i nie wyglądało na to, że się bardzo przestraszył.
. Kozacy rozbiegli się po cerkwi szukając wojewody. Stiepan zbliżył się do popa:
- Gdzie Unkowski?
- Nie wiem... Tu go nie ma. Po co miałbym go ukrywać? Po diabła mi on potrzebny! Sam mam z Unkowskim na pieńku...
- Łżesz! - Stiepan chwycił długie włosy popa, nawinął je sobie na rękę, podniósł szablę. - Mów! Albo ci grzywę utnę!
Pop runął na kolana, wzniósł ręce do góry i krzyczał wniebogłosy.
124
umyślnie się tak wydzierał.
- Matko Przenajświętsza! Bogarodzico! Popatrz tylko, co oni tu wyprawiają, bezwstydnicy! W świątyni!
Stiepan przyglądał się popowi ze zdziwieniem:
- Czyś ty aby nie pijany, ojczulku?
- Puść włosy! - pop szarpnął się, ale Stiepan mocno trzymał grzywę. - Ilia Proroku! - pop specjalnie nie zmieniał tonu. - Ilia Proroku! Wypuść w Stieńkę strzałę hartowaną! Wypuść dwie! Zaraz zobaczysz, Sieńka! - pop patrzył na Stiepana ze złością i pogróżką, umilkł, jakby na coś czekał.
Stiepan mocniej zakręcił na ręce jego włosy.-
- Niech ześle więcej! - zaciekawiła go ta zabawa w strzały. Miał ochotę dowiedzieć się, czy pop naprawdę w to wierzy.
- Ilia, tuzin! - krzyknął pop.
- A?... Gdzie te strzały? Sam przecież nie wierzysz, a straszysz... Tylko straszyć umiecie! Każdy z was straszy, ile wlezie! - Stiepan w końcu rozzłościł się na popa i mimo woli mocniej pociągnął go za włosy.
- Iliucha! Puszczaj, Stieńka, taki owaki! - pop syknął taką wiązanką, jakiej mógłby mu pozazdrościć każdy podpity Doniec. - Puść, gówniarzu! Bo cię wyklnę, tu, na miejscu, w świątyni!
Kozacy przestali szukać wojewody, otoczyli atamana i popa. Stiepan puścił włosy.
- Cóż twój Iliucha? Ani jednej strzały...
- Skąd mogę wiedzieć? Nie zawsze się wszystko od razu spełnia, nie spiesz się... Nie gniewaj Boga nadaremnie i nie strasz, nikt się ciebie nie boi.
- Po coś takiego durnia udawał?
- Po co?... Podniosłeś szablę, diable nasienie... Nie jestem przecież niemy strach na wróble. Ty sam nie zacząłbyś wrzeszczeć?
- Był tu wojewoda?
- Nie.
- Więc dokąd uciekł? Gdzie się mógł ukryć, jeśli nie w cerkwi? Był?..
- Nie, na krzyż święty, nie było go. Powiedziałbym..
Stiepan wyszedł z cerkwi. Jeszcze niezupełnie ochłonął, jeszcze chętnie napędziłby komuś śmiertelnego strachu. Bo ta pańska zmowa
125
Jakie to wszystko okazuje się proste:, jeden każe drugiemu i wszyscy ' wykonują - do rzezi doprowadzą, a wykonają.
Na ulicy przed Stiepanem runęła na kolana staruszka.
- Batiuszka atamanie, za co oni go zamknęli? Poąwanturował się w karczmie i za to sadzać? Każdy chłop musi się przecież poawantu-
rować!
- Kto się awanturował?
- Mój syn, Wańka. Głupia kłótnia pijacka... I co teraz? Każdego będą za to zamykać? - staruszka lamentowała, ale i oburzała się
równocześnie.
- Wsadzili go do więzienia? - zapytał Stiepan. Staruszka podsunęła mu dobry pomysł.
- Do więzienia. I jeszcze go pomawiają, że carowi wymyślał. Nie wymyślał! To spokojny chłopiec, nie będzie na cara wygadywał!
- Pokaż drogę - rozkazał Stiepan, nie słuchając dłużej. - Trzeba przystąpić do dzieła, a nie miotać się bez potrzeby - poskromił sam siebie. -1 nie dać się zaplątać w tę sprawę z... wojewodą.
Ochłonął i zaczął działać rozsądnie i stanowczo. Umiał we właściwej chwili tak mocno wziąć się w garśe, aż trudno było uwierzyć, że to ten sam człowiek, który przed chwilą rzucał się jak oszalały. Nawet gdy bywał pijany, potrafił nagle otrzeźwieć i tak podnieść wzrok, tak spojrzeć, że ludzie truchleli. Esaułowie znali go od tej strony i starali się spoić go do nieprzytomności, żeby nie było żadnych niespodzianek. Ale wierzyli mu w każdej sytuacji; wiedzieli, że ani w chwili powodzenia, ani w chwili klęski nie straci głowy, nie osłabnie, nie da się ponieść nie wiadomo gdzie... Jakże nadludzką trzeba mieć siłę, żeby ani na sekundę nie wypuścić nikogo spod swej woli i uwagi, żeby równocześnie myśleć i działać, i prostować się w locie, i nie zdradzić się przed nikim z chwilowego zwątpienia... Oczywiście, jego siła nie była nadludzka, był po prostu urodzonym przywódcą, dostatecznie rozumnym i mocnym.
Chociaż wojewodowie rozwścieczyli Stiepana do szaleństwa, opanował się, zrozumiał bowiem, że „trzeba przystąpić do dzieła". Zanim Kozacy odejdą na Don, wojewodowie muszą poczuć przed nim strach, a wszyscy ludzie powinni to zobaczyć. W tym celu warto by przelać trochę bojarskiej krwi... I przelałby, gdyby Unkowski się nie ukrył. Trzeba, żeby ludzie zaczęli mówić: przeciw bojarom szykuje się siła.
1
to, że takie psy gospodarują na Rusi, za to, że Kozacy musieli uciekać z Czterech Wzgórz. Niech tu zostaną w strachu, niech śpią i we śnie .widzą groźnego atamana. Na razie niech tak będzie, ale jeśli spróbują sięgnąć do Donu, żeby go poskromić, zobaczą, co z tego wyniknie.,.
Podeszli do bram więzienia.
Rozbili zamki. Więźniowie wysypali się ze swych wilgotnych, ohydnych cel, uradowani bez miary. Było ich ze czterdziestu.
- Wolność to dobra rzecz! - oświadczył głośno Stiepan. — Ale nie rzuca się jej jak jałmużny żebrakowi. Żeby być wolnym, trzeba chwycić bojarów za gardła! Oni nie przestaną was dręczyć! Poskacze-cie sobie taraz jak kozły, pójdziecie do domu, ale jutro, kiedy ja stąd odejdę, przyprowadzą was tu z powrotem na postronku i zamkną. Dołączcie więc do mojego wojska! Póki nie rozprawimy się ze zdrajcami i krwiopijcami bojarami, nie będziecie mieli wolnego życia! Będą was dusić i trzymać w więzieniach! Przyłączcie się do moich Kozaków!
- Niedobrze, Stiepanie Timofieiczu, aj, niedobrze! Była umowa: nie podburzać nikogo, nie zwabiać na Don... A ty co robisz? - tak przemawiał rankiem astrachański dworzanin Leontij Płochowo. Mówił z wyrzutem, ale jednocześnie łagodnie, po ojcowsku.
Stiepan Timofieicz słuchając go patrzył w rzekę. (Siedzieli na pokładzie strugu atamana). Może słuchał, może nie słuchał, trudno zgadnąć. Astrachańczyk zdecydował się jednak wygarnąć wszystko do końca.
- Więzienie rozbiłeś, a tam byli sami złodzieje. Stiepan splunął w wodę i zapytał:
- A ty kim jesteś?
- Jak to? - stropił się Leontij. - Kim ty jesteś?
- Dworzanin Leontij Płochowo... Zostałem skierowany, żeby was pilnować...
- A chcesz przestać być dworzaninem? - zapytał spokojnie Stiepan.
- Jak to? A kim mam być? - nie mógł zrozumieć Leontij.
126
127
Wojewodom donosisz! Sukinsyn! Utopię!
Leontij zbladł, zrozumiał, że zwiódł go spokój atamana.
- GdzieUnkowskiego ukryliście?! -zapytał Stiepan. ~
- Nie wiem, bafka. Na rany boskie, nie rozpalaj się znów, pluń na wojewodę z wysokiej góry... - Leontij zrezygnował z ojcowskiego tonu, zaczął mówić rozsądnie, z umiarem. - Po diabła ci ten Unkow-ski? Idź sobie z Bogiem na Don.
Na brzegu się zakotłowało. Podjechali konno jacyś ludzie. Stanica. Zdaje się, że szukali atamana - wskazywano na strug, na którym się znajdował.
- Kto tam? - zapytał Stiepan.
- Nogajcy... Posyłaliśmy do nich z Astrachania.
- Dawaj ich! - rozkazał.
Na strug weszło dwóch Tatarów i kilku Kozaków.
- Dobzie zdrowie, baćka! - pozdrowił Tatar, widać starszy w no-gajskiej stanicy.
- Dobrze, dobrze - odparł Stiepan. - Od murzy?
- Mursa... Mursa mówiła...
Stiepan zerknął na Leontija, powiedział coś Nogajcowi po tatar-sku. Ten spojrzał ze zdziwieniem. Stiepan skinął głową i dodał coś jeszcze. Tatar zaczął mówić w swoim ojczystym języku:
- Murza kazał powiedzieć, że pamięta Stiepana Razina jeszcze z tych czasów, gdy przychodził z Kozakami na jego ziemię jako poseł. Murza słyszał też o wyprawach Stiepana, życzy mu zdrowia...
- Mów do rzeczy! - powiedział Stiepan po tatarsku. - Przeczytał nasz list?
-¦ Przeczytał.
- Odpisał?
- Nie, kazał powiedzieć.
- To mów.
- Pięć tysięcy wiernych Tatarów... - Tatar podniósł w górę dłoń z rozczapierzonymi palcami. — Pięć...
- Wiem, nie pokazuj.
- Przyjdzie tam, gdzie ataman rozkaże. Ale nie zimą. Latem.
- Wiosną. Nie latem, na wiosnę! Jak Wołga ruszy. Tatar myślał chwilę.
- Na wiosnę?
128
- Aha, na wiosnę. Tak powiem.
- Nad Donem bywałeś? - zapytał Stiepan. - Drogę znasz? Tatar, zakiwał głową.
- Byliśmy, byliśmy... Stiepan dodał półgłosem:
- Powiedz murzie, że na wiosnę wyruszę. Dokąd, jeszcze nie wiem. Ale po co, wiem. On też wie. Niech na wiosnę szykuje swoich wojów. Gdzie ma przyjść - powiadomię. Niech słowo jego będzie tak twarde, jak... jak ta szabla. - Stiepan odpiął kosztowną szablę i podał Tatarowi. - Niech o mnie pamięta. Ja też umiem być wierny w przyjaźni.
- Dobzie - powiedział Tatar po rosyjsku.
- Którędy jechaliście? - zapytał Stiepan, też po rosyjsku.
- Tamta strona - Tatar wskazał na lewy, niski brzeg.
- Konno się przeprawialiście?
- Konie, konie.
- Gdzie?
- Tam! Wołga zawrócił, tak...
- Tam, gdzie dużo wysp? Tatar kiwnął głową.
- Dobra! Mikiszka! - Stiepan skinął na Kozaka. - Przekaż Czar-nojarcowi: Tatarów nakarmić, napoić... Obdarzyć ich hojnie i odprawić.
- Znów źle postępujesz, atamanie - zapomniał się i powiedział z wyrzutem Leontij. - Tatarstwo podmawiasz? Na jakie licho? Abyła umowa...
- Rozumiesz po tatarsku? - zapytał żywo Stiepan.
- Rozumieć, nie rozumiem, ale nie jestem ślepy, widzę! Zmawialiście się! Czy to nie widać?...
- Nierozważny z ciebie człowiek, Leontij. Od razu wszystko zobaczyłeś! Cóż tedy wojewodzie astrachańskiemu powiesz? Co?
- Co widziałem, to powiem, po to mnie posłano - Leontij nagle nabrał odwagi. — Nie będę przecież kłamał.
- A cóżeś ty w ogóle widział? Zapijałeś się przez cały czas z moimi Kozakami... Oczy masz czerwone... - Stiepan próbował ostrzec dworzanina przed tym, co mu grozi. - Czemu masz takie czerwone oczy? Co tam można takimi oczami zobaczyć...
129
' —. Kupca Makara ffjina* z drogi zawróciłeś, strzelców^zwabiłeś, .setnika do wody wrzuciłeś... Więźniów ze sobą uprowadzasz. Wołgą nikogo -nie przepuszczasz... Z Tatarami spisek knujesz. To dużo, atamąnie — twardo i złośliwie zakończył Leontij.
— Dużo, dworzaninie. Tak być nie może. Trzeba trochę zmniejszyć. Hej! Jest tam kto? Przeciągnąć dworzanina! - krzyknął ataman.
Na Leontij a rzuciło się czterech Kozaków, powalili go i zaczęli wiązać ręce i nogi. Leontij bronił się, ale na próżno. Do skrępowanych rąk i nóg przywiązano dwie długie liny.
— Stiepan Timofieicz! Bafka! - krzyczał szarpiąc się pod Kozakami. A potem szarpać się przestał i ni to prosił, ni to groził: - No, bafka! ... .
— Dla ciebie nie jestembaf ka! Twój bafka to wojewoda! Dlaniego szpiegujesz! Rzucaj!-rozkazał Stiepan.
Wrzucili Leontija do wody, przesunęli jeden koniec liny przez rufę na drugą stronę łodzi, przeciągnęli go pod strugiem, wydobyli.
— Dużo widziałeś, dworzaninie? - zapytał Stiepan.
— Niewiele widziałem, atamąnie. Setnika i strzelców nie widziałem... Jak mogłem ich widzieć? Brzegiem jechałem. Za daleko I
— Tatarów widziałeś?
— Wszyscy ich widzieli. Carycynowcy. Jeżeli nie ja, to inni doniosą...
— Rzucaj!-polecił Stiepan.
Znowu cisnęli Leontija do wody. Przeciągnęli pod strugiem. Tym razem łyknął dużo wody, długo kaszlał i spluwał. *— Widziałeś Tatarów? - zapytał Stiepan.
— Jakich Tatarów? - zdziwił się dworzanin. Zdziwił się tak szczerze, że Stiepan i Kozacy roześmieli się.
— Nogajcy do mnie przyjeżdżali... Nie widziałeś ich?
— ŻadnychNogajcówniewidziałem. Skąd ci to przyszło do głowy?
— Gdzieżeś ty był, sukinsynu, że Nogajców nie widziałeś? Rzucaj! Chociaż Stiepan nie robił sobie z tego wesołej zabawy, niektórym
Kozakom to „przeciąganie" widocznie nie podobało się-na przykład Frołowi Minajewowi. Skrzywił się i odwrócił. Stiepan zauważył to kątem oka. Niby przypadkiem zauważył, ale ogarnął go gniew i na swoich. Całą noc ze strzelcami przehulali, a teraz Leontija żałują!
130
 tu Tatarzy: - zapyiai ouepaii. / . t-
- Byli... Widziałem - tym razem dworzanin długo nie mógł przyjść do siebie, prychał, pluł i patrzył żałośnie na atamana.
- Po co tu byli? Co powiesz?
- Obiecywali dostarczyć koni. Bafka... starczy, wszystko zrozumiałem - jęknął błagalnie Leontij. - Zmiłuj się, na rany boskie! Już zmądrzałem.
- Dobra. Jak starczy, to starczy. Dworzanina rozwiązano.
- Powiedz Unkowskiemu, że jeżeli będzie nadal Kozaków gnębił dodatkowymi opłatami, to żywy z moich rąk nie ujdzie. Za konie, za sanie, za pistolet niech odda pieniądze - zostawię tu trzech moich ludzi. Jeżeli któremu z nich włos spadnie z głowy...
- Powiem, bafka. Odda. Kozakom też nic się nie stanie... - Leontij gotów był wszystko obiecać. - Odda...
- Niech spróbuje nie oddać. Sam może potem uciekać do Astra-chania. Powiesz, że Kozacy odeszli. Odeszli spokojnie, nikogo po drodze nie bałamucili. Nie wrócą prędko. Jeżeli tak nie powiesz, skończysz w Wołdze. Jeszcze się spotkamy. Słyszysz, dworzaninie?
- Słyszę, bafka. Wiadomo, że i tak doniosą, ale nie zaraz, nie ja... Tak?
- Odjeżdżaj! Z Bogiem!
¦ Leontij, składając w duszy dzięki Panu Bogu, czym prędzej zniknął z oczu okrutnego atamana.
A Stiepan wciąż nie mógł przestać myśleć o tym, że Froł Minajew skrzywił się na , ,przeciąganie''... Jakoś go to dotkliwie ubodło, utkwiło w pamięci.
Czego się krzywił? — zastanawiał się, chcąc wszystko na trzeźwo, do końca zrozumieć. — Skoro ma być wojna, to po co się krzywić? A może nie podoba mu się sama myśl o wojnie?
Przyjrzał się badawczo Kozakom. Na razie o nic nie wypytywali. Czarnojariec organizował wymarsz i Stiepan mógł znów bez reszty pogrążyć się w rozmyślaniach o wojnie. Czy rozpoczęli już tę wojnę, czy j eszcze nie? Czy też stylko poawanturowali się, pokrzyczeli i wra-cają do domów, do następnego razu — jak icłi poniesie. Przyglądał się Kozakom, wciąż usiłował odgadnąć, co też myślą w głębi duszy. Gdyby ich zapytać - hukną bez namysłu: wojna! A przecież tu nie
131
 .^ ±J\
- - przemknęło mu przez głowę, ale natychmiast odrzucił tę myśl. Nie! Znowu zacznie się pusta gadanina, nie warto. W takiej sprawie Froł nie może być doradcą. A może boję się odpowiedzialności za ich życie?
- rozważał bezustannie Stiepan Timofieicz, bafka, człowiek sprawiedliwy. - Może to właśnie mnie gnębi? Zaprowadzę jak w ciemny las... Łatwo skusić... Ale gdy później poleje się krew, gdy zapłaczą i zaczną cierpieć i żałować, że dali się skusić... - wszystko spadnie na jedną głowę, na moją... To już dla mnie - biada! I nigdzie się przed tym nie ukryję, nie ucieknę, jak Frołka, w krzaki. Czy zresztą zechcę się ukryć? Sam nie zechcę. No, myśl, Stieńka! Myśl, Razia! Wiadomo, taki proch, podpalić, wystarczy iskrę rzucić - wszystko zapłonie. Wojna! A z kim ta wojna, z kim? Przecież to nie Persowie, to swoi - też potrafią głowy ścinać. Myśl, Razia, myśl - - potem już nigdzie nie uciekniesz...
Dreszcz go przeszedł pod wpływem tych niespokojnych myśli. Przez chwilę miał uczucie, że zajrzałwgłąb ciemnej, wilgotnej studni -- powiało chłodem, aż nim zatrzęsło... Oparł się na łokciu i długo patrzył w słońce. -- Za dużo ostatnio piłem, osłabłem - wytłumaczył sobie tę słabość. - Muszę się opanować. -1 żeby nie zaglądać więcej do tej przerażającej studni, skupił się, ścisnął jak pięść i postanowił nie dopuszczać do siebie tych ciężkich, dręczących myśli, bo w końcu mogłyby go całkiem osłabić i wessać jak trzęsawisko.
— Iwan, wszystko gotowe? - zapytał Czamojarca.
— Wszystko, bafka. Możemy ruszać.
— A gdzie strzelcy?
— Jacy?
— Ci, co z dworzaninem przyszli, pół sotni. ~ Tam są, nad parowem. A po co ci oni?
Konia. I znajdź Siomkę kuglarza. Koniec, Iwan, cofnąć się już nie możemy: wóz albo przewóz. Daj komendę, ruszajcie, dogonię was.
Iwana uspokajało tylko jedno: dobrze, że nie chce od razu na Moskwę ruszać. Ale i sklął w duszy atamana: ciska się jak wesz na grzebieniu. Spróbuj zgadnąć, po co znowu do tych strzelców pojechał?
W pięć minut później Stiepan galopem pędził do obozowiska
" (Kzezany - przezwali go is.ozacyj. lez nie wieaziaf, o co jeszcze niezupełnie przyszedł do siebie po torturach, ale towarzyszył atamanowi posłusznie i z ochotą.
Przy obozowisku Stiepan zatrzymał konia.
- Strzelcy! mówił głośno, stanowczo, krótkimi zdaniami. -Odchodzimy na Don. Wy macie rozkaz wracać. Cłfcecie wracać? -Zeskoczył z konia. - Do wojewody? Znów psom służyć? Oni duszą niewinnych, znęcają się, krew ludzką piją... A wy chcecie im służyć? -rozpalał się coraz bardziej. - Siomka, opowiedz im, jaki jest wojewoda! Pokaż im, co on robi z Bogu ducha winnymi ludźmi!
Siomka wystąpił naprzód, bliżej strzelców, otworzył usta i wydał gardłowy jęk. Pokręcił głową z goryczą i nagle zapłakał, uprzytomni-wszy sobie swoją krzywdę, kalectwo, ból.
- Słyszeliście? To są wojewodowie! Im, kurwa mać, nie służyć trzeba, lecz rąbać ich, ręce, nogi ucinać, do wody wrzucać! Kto im dał takie prawa? Czy długo marny tak cierpieć? Czy starczy nam cierpliwości, aby to znosić? Czy nie lepiej skręcić wielką pętlę i wszystkich ich razem powiesić - wysoko, pod samym słońcem? Smród będzie wielki, ale to nic, przetrzymamy... Zaczniemy na Rusi żyć jak wolni ludzie! Chodźcie ze mną. Pomścimy braci naszych za wszystkie zbrodnie bojarskie. Nie chce mi się żyć, gdy pomyślę, że takie świnie nami poniewierają! Siec ich! - Stiepan poczuł zbliżający się atak niepotrzebnego, straszliwego, rozsadzającego serce gniewu, ale opanował się. Umilkł na chwilę i powiedział ciszej: - Armat nie oddam. Strugów i broni nie oddam. Chodźcie ze mną! Tych, którzy nie pójdą, dogonię i zarąbię. Zastanówcie się. Będziecie moimi braćmi, będziecie wolni! Czegóż więcej nam trzeba? Sprawimy, że na Rusi zapanuje wolne życie, zniszczymy bojarów i wszelkie gady pełzające, które im służą. Za to i życia oddać nie szkoda - jeśli Bóg tak zdarzy! A tak żyć dłużej nie pozwolę. Choćbyście chcieli - nie pozwolę! Tak... To wszystko. Dowodzić wami będzie wasz setnik. Na razie pójdziemy na Don, przezimujemy, zbierzemy siły... Tam, jak słychać, zgromadziło się wielu pokrzywdzonych, wszystkich przygarniemy. Będziemy, chłopcy, żyć wolnym życiem! - oczy mu się rozjaśniły, spojrzał nagle na strzelców i ich setnika z radością. - Czyż nie macie ochoty tak żyć? Czyście kiedy tak żyli?
132
133
Wojsko Razina posuwało się międzyrzeczem, po suchym, jesiennym stepie. Ostatnie nużące, gorące wiorsty. Zapach ojczystego pyłu łaskocze nozdrza. Ziemia rodzinna blisko. Choć nie dla wszystkich. Wielu zostawiło ziemię"rodzinną daleko, ale wciąż o niej pamiętają. Są tu przecież chłopi samarscy, wiatscy, moskiewscy, kotelnikowscy, nowogrodzcy, wołogodzcy, poszechońscy, tambowscy, woroneżscy -przybyli z miejsc, gdzie człowiekowi lepiej byłoby się wcale nie urodzić, uciekali, gdzie się dało - choćby z nożem w garści do lasu -byle dalej od pańszczyzny ponad siły, od gorzkiej samotniczej doli chłopa wyrugowanego z ziemi. I są teraz tutaj - ci zbiegowie. Ale tak się już przyjęło, że rej wodzą Dońcy (których ojcowie też są wiatscy czy samarscy), że śpiewa się dońskie pieśni, wspomina głośno, z miłością DONA Iwanowicza... Nadejdzie czas, że i dla zbiegów, jeżeli dożyją, Don Iwanowicz stanie się domem... A na razie śnią im się dalekie brzózki, ciemne dachy drogich sercu chat i... różne inne rzeczy. I serce boli - dla każdego człowieka najtrwalsza, najboleśniejsza jest pamięć o stronach rodzinnych. Może i słabnie potem - ale dopiero u dzieci.
Wszyscy chcieliby już zakończyć ciężką, niebezpieczną wyprawę na skraj świata. Skończyła się - i Bogu dzięki! Czas odpocząć, zabawić się dobrze i odespać do syta. A potem - jak los zdarzy i ataman zadecyduje.
Na dwukółkach połączonych hołoblami wieziono strugi, a na wozach armaty, żagle, łupy, broń, amunicję i chorych. Jeńcy szli piechotą. Tylko kilku - z wyższych sfer - kołysało się na objuczonych skarbami wielbłądach. Opiekowano się nimi, żeby później korzystniej wymienić na Kozaków cierpiących w niewoli u szacha.
Razin w otoczeniu esaułów i setników jechał z boku kolumny. Konno. Opuścił głowę na piersi i zdawał się drzemać.
Podjechał do niego Iwan Czarnojariec, odwołał na bok.
— Strzelcy odeszli - powiedział półgłosem, żeby nikt nie słyszał.
Iwan od początku nie aprobował tego pomysłu ze strzelcami, nie chciał uwierzyć, że carscy żołnierze staną się nagle Kozakami. Wciąż jeszcze nie mógł pojąć, że naprawdę rozpoczęła się wojna, a na wojnie
134
że na razie to tylko gadanie rozgorączkowanego atamana.
- Jak to odeszli? - odruchowo zapytał Stiepan. Zrozumiał od razu, że odeszli, to znaczy uciekli. Nie uwierzyli, nie chcieli iść z nim -i dlatego odeszli.
- Nie wszyscy, ze dwudziestu. Z setnikiem. Posłałem za nimi Miszkę Dokuczajewa, nie dogonił. Gnał z pięć wiorst, ale nie mógł dopędzić, uciekli. Za późno spostrzegliśmy.
- Setnik ich uprowadził - Stiepan w zadumie, przymrużonymi oczami spoglądał w step, w dal ginącą w Wołdze. - Żmija przewrotna. Niedobrze, Wania, za wcześnie zaczęli nas opuszczać, zły przykład dla innych. I dlaczego? Przecież uprzedzałem...
- Setnik ich namówił, sam powiedziałeś. Teri setnik od początku mi się nie podobał: stale uśmieszki, żarty sobie stroił...
- Aha, setnik. Zawołaj Froła. Ty zostań tutaj. Strzeżcie się Tatarów. Miej też na oku resztę strzelców.
- Chcesz ich gonić? - zdziwił się Iwan. - Jak ich teraz dopędzisz?
- Muszę. Żmija przewrotna! - jeszcze raz zaklął Stiepan i znów popatrzył daleko w step. - Przetniemy im drogę. Ani chybi, brzegiem pojechali. Trzeba ich dopędzić, Wania, bo inaczej nasze słowa nic nie będą warte. Przecież im powiedziałem! Zwołaj po cichu z pół setki dobrych mołojców.
Pół setki ochotników znalazło się bardzo szybko; wymknęli się nieznacznie z rozciągniętego szyku konnicy. Stiepan wyjaśnił im, o co chodzi, i ruszyli stepem w stronę Wołgi.
Długo mknęli w milczeniu, galopem. Wypatrywali.
Słońce przesunęło się na prawą stronę, a oni wciąż pędzili.
Słońce znalazło się za ich plecami, a oni pędzili, pędzili. Kozackie konie, wypoczęte po nocy, niosły dziarsko, ochoczo.
- Tam! - wskazał Froł.
Froł, rozsądny i spostrzegawczy, zrozumiał w ciągu ostatnich dni, że Stiepan na serio, z namysłem rozpoczął wojnę. To nie żaden wybryk, ani żaden z jego ryzykanckich pomysłów. Napływające znad Donu, a zwłaszcza z Rusi, wieści, że chłopi przyciśnięci pańszczyzną, nadmiernymi świadczeniami, uzależnieni od klasztorów i dziedzi-ców, pogrążeni w beznadziejnej sytuacji, obdzierani przez bojarów, pchnęły wrażliwego i skłonnego do litości atamana na drogę straszną -i zgubną. Froł nie wiedział, czy Razin dawno już nosił się z taką myślą,
135
aie Oyi pewny, z.e guy Lejeją- -ejc w
batiuszce skargi i żale- batiuszka, silny i bogaty, rzuci się, by wszystkich bronić, ruszy z zemstą na bojarów. Nędzarzy, obdartusów znajdzie się teraz wielu. Jak wieść niesie, nad Donem już życie zatruwają... Ci prędko się zlecą pod potężną rękę batiuszki - myślał zjadliwie Froł - a i Ruś, niezadowolona, głodna, podsypie jeszcze swoich, wszyscy przecież muszą jeść. Chcesz czy nie chcesz, będziesz musiał pchać tę hołotę i już nie zatrzymasz się na tej śmiertelnej drodze. Zresztą Stiepan me jest człowiekiem, który byłby zdolny opamiętać się i zatrzymać. Najpierw on poprowadzi, a potem jego poprowadzą... Nic ma mowy, żeby się opamiętał, to jego żywioł krzyczeć w boju i przewodzić - myślał Froł. I gdy tak pędzili za strzelcami, zdał sobie sprawę, że Stiepan wziął go umyślnie w tę pogoń - żeby sobie splamił ręce strzelecką krwią. Skoro wojna, skoro rzucone zostało hasło, to potrzebna jest i pierwsza krew - i ta krew zostanie przelana.
- Tam! - wskazał Froł.
Stiepan skinął głową - sam też już zobaczył strzelców. Smagnęli konie. Dalecy jeźdźcy dostrzegli pogoń... Powstało wśród nich zamieszanie. Widocznie naradzali się pospiesznie.
- Rzucą się wpław! - wykrzyknął Froł. Starał się usilnie, żeby Stiepan nie odgadł przyczyny jego ponurego i smutnego nastroju, mogłoby się to dla niego źle skończyć.
Stiepan zaprzeczył ruchem głowy.
- W tym miejscu nie sprowadzą koni z urwiska. Popędzą dalej, do parowu - wskazał ręką. - Kierujmy się tam. Na wszelki wypadek poślij z piętnastu z drugiej strony, żeby odcięli im odwrót.
Rzeczywiście, jeźdźcy po krótkiej przerwie rozciągnęli się, mknąć w stronę parowu - tam można było zjechać nad wodę i próbować przedostać się wpław.
Pościg był wspaniały... Konie pod razinowcami chrapały. Leciały strzępy piany. Trzech Kozaków zostało w tyle - ich konie nie wytrzymały wściekłego pędu, osłabły.
Strzelcy byli coraz bliżej... Konie pod nimi wytężały siły - pędziły już dzisiaj po raz drugi. Dwóch strzelców zeskoczyło z koni, które zaczęły się potykać i padać. Razinowcy nie zwolnili przy nich, przecież pieszo daleko nie uciekną.
Stiepan miał twarz spokojną. Tylko znieruchomiałe spojrzenie
136
:":. Upaiona'Twarz o wystającycn Kosciacn ponczKowycn poszarzała. Wiatr przylepiał mu koniuszek wąsa do warg. Stiepan wstrząsał głową, żeby go odrzucić, i wtedy wyglądał jak drapieżnik szczerzący zęby.
Straszne jest spojrzenie Stiepana, straszne... Straszne dla każdego wroga i dla każdego człowieka, który przypadkiem stanąłby na jego drodze. Straszne jest przy tym nie wygięcie brwi, nie szczególny blask oczu, lecz prostota tego spojrzenia, jego metaliczny chłód. Tak czasem w zimową noc księżycową patrzy w chłodną pustynię nieba przerębel w rzece - w jego żyjącej, drgającej głębi migoce taka czarna groza, taka czai się zguba, że człowieka natychmiast ogarnia przemożna chęć ucieczki. Takie oczy u ludzi zapowiadają śmierć - nic więcej. Takie oczy nie mrugną, nie złagodnieją ze strachu i grozy, będą patrzeć tak samo i przy własnej śmierci — zwyczajnie i po prostu. Gdy ataman płonie rozżarzoną pasją, w jego zastygłych oczach nieruchomieje tylko żądza: zdążyć, dogonić, złapać.
Już tylko dwadzieścia, piętnaście sążni dzieli razinowców od strzelców... Strzelcy się oglądają. Twarze wykrzywione znużeniem i męką. *
Kozacy coraz bliżej i bliżej... Śmierć chrapie i rzęzi za plecami strzelców. Śmierć, złowieszcza starucha biegnie obok nich, wpatruje się czarnymi oczodołami w żywe twarze. Któryś o słabszych nerwach nie wytrzymał, szarpnął w lewo konia i z krzykiem runął z urwiska.
Doścignęli. Zaczęli okrążać strzelców, przyciskać ich do brzegu, do urwiska. Sześciu, wfaz z Razinem, znalazło się na przedzie, obnażyli szable...
Strzelcy zatrzymali się. Setnik też wyrwał szablę. Jeszcze trzech strzelców poszło za jego przykładem — chcą drożej sprzedać swoje życie. Reszta z opuszczonymi głowami czeka na śmierć lub zmiłowanie.
— Rzuć szablę! - rozkazał Stiepan setnikowi.
Młody, przystojny setnik pomyślał chwilę i wsunął szablę do pochwy.
— Zmiłuj się, bafka - powiedział cicho. - Diabeł'mnie podkusił.
— Złaźcie z koni.
— Zmiłuj się, bafka. Będziemy ci wiernie służyć.
137
dzałem was... Złaźcie.
Strzelcy zsiedli z koni, zbili się w gromadkę. Jeden próbował rzucić się z urwiska w dół, ale zręczny Kozak zarąbał go na miejscu.
Konie strzeleckie odpędzono na bok, żeby niepatrzyły na... sprawy ludzkie.
- Uprzedzałem was! - wrzasnął Stiepan, zagłuszając krzykiem ogarniającą go litość. - Psy! Polecieliście z donosem?
Wokół strzelców zamknął się pierścień... Zamigotały szable, miękko, z krótkim, tępym szczękiem cięły ludzkie ciała. Leciały głowy, a ręce wzniesione błagalnie w górę opadały jak trzciny przerąbane w locie.
Wszystko trwało krótko i zwyczajnie. Trupy zrzucono ze skarpy.
- Uprzedzałem was - gorzko, z wyrzutem powiedział Stiepan patrząc z urwiska w dół. — A wy uciekliście!
Kozacy oporządzali konie, wycierali ję pękami suchej trawy. Potem sprowadzili parowem w dół, nad wodę, żeby je napoić. Nie śpieszyli się, czekali, aż ochłoną.
Stiepan, w czapce nasuniętej głęboko na oczy, siedział na kamieniu z twarzą ku rzece, patrzył ha szeroką, spokojną wodę.
Słońce chyliło się ku zachodowi, cień wysokiego, prawego brzegu legł daleko na wodę i pokrył ją ciemną plamą. A w dali i woda, i odległy niski:brzeg płonęły łagodnie w żółtych promieniach żegnającego dzień słońca. Ten kontrast ciemnego i jasnego budził też różne myśli - jasne i ciemne. Ten, który patrzył dalej, widział barwy jasne, ten, który bliżej - ciemne... Ludzie różnie myślą, nawet gdy widzą to samo. Nie rozumują jednakowo, choć - zdawać by się mogło -powinni rozumować tak samo. Tacy po prostu już są... Jedni w godzinie śmierci nieruchomieją i czekają, a inni krzyczą, skarżą śię, nienawidzą żywych, którym dane jest jeszcze jakiś czas pozostać. Ale nie tylko śmierć, życie też przyjmują różnie.
Podszedł Froł Minajew, usiadł. Też długo patrzył na wodę... Oddalali się powoli Kozacy od śmierci, bronili się przed jej zimnym, ohydnym dotknięciem, umyślnie przywoływali myśl, że oto... ziemia, słońce, że dobrze jest, dobrze... Bo co się właściwie stało? No, stało się. Nie mogli jednak zrozumieć, dlaczego pomordowali tych ludzi. Nie było walki, nie było najazdu... Po co to było potrzebne?
- Dlaczego wypuściłeś Leontija? - Froł wypowiedział pierwszą
1
to cźui się jeszcze feardfziej nieswojo nfz inni.
- Wypuściłem - odpowiedział Stiepan, niechętnie odrywając się od swych myśli. - A co?
- Niepotrzebnie - Froł żałował już, że poruszył tę sprawę, nie wiedział, co mówić dalej.
- Bo co?
- Rozgada tam... w Astrachaniu.
- Teraz już nie ma co ukrywać. Inna sprawa, Froł, czy on jeden rozgada, czy... Zresztą i tak już czas. Teraz pomóż nam, Panie Boże, powstać, bo inaczej sami legniemy. A ty, co o tym myślisz? - Stiepan spokojnie, badawczo spojrzał na Froła.
- Ja? - Froł patrzył na rzekę.
- Ty. Nie kręć tylko, znam cię przecież, lubisz się wymigiwać.
- Żeby tak prawdę rzec... - zaczął Froł dobierając słów.
- Prawdę, Froł, prawdę. Mów, nie bój się, za prawdę się nie pogniewam, tu nie o babę chodzi.
- Nie boję się. Zaczynasz coś, co się w głowie nie mieści, Stiepan. Nie wiem, czy kto inny ci to powie, ale usłysz ode mnie, może warto się jeszcze zastanowić...
- No?
- Nikt się na coś takiego nie porywał. Pomyśl o tym.
- Będziemy pierwsi.
- A po co ci to? Na miłość boską, powiedz, po co ci to?
- Gady na Rusi wytępić, wszystkie ich papiery podpalić, urzędy rozgromić. Ludzie odetchną. Czy to zła sprawa?
Froł milczał.
- Pomyśleć tylko - ciągnął Stiepan - psy siedzą w Moskwie, a kąsaj ą aż tutaj! Nie ma przed nimi ratunku! Teraz na Don wyciągaj ą ręce, każą oddawać zbiegów...
- Na cara chcesz rękę podnieść? Kto te ukazy przysyła?
- A co on mnie obchodzi, kurwa mać! Jeżeli jest takim gadem, który myśli tylko, jak ludzi ujarzmić i wsiąść im na kark, to co on, u diabła, za car! Znać go nie chcę, skoro taki dobry. I jego bojarów śmierdzących... też nie chcę! Nie można tego dłużej znosić... Krwiopijcy! Popatrz tylko, jak Ruś opanowali! Jakiej siły nabrali! Jęk jeden słychać dokoła, grabią więcej niż my. Samymi sądami i pańszczyzną
138
139
Tatarów! Sam chyba wiesz...
— A czemu ty się masz o wszystkich troszczyć?
Stiepan milczał długo. Wreszcie odwrócił się, chciał coś powiedzieć, gdy rozległ się krzyk:
— Tatarzy! Fiu! Dawno się nie widzieliśmy, niech to wszyscy diabli!
Nad głowami Kozaków świsnęły strzały i z krótkim, cmokającym dźwiękiem chlupnęły w wodę.
— Za górkę! - krzyknął Froł zrywając się.
Kozacy posłusznie rzucili się ku najbliższemu pagórkowi.
— Na koń! -powstrzymał ich Stiepan. Pierwszy wskoczył na konia, zatańczył w miejscu, oczekując na resztę..— Dureń jesteś, Froł!. Wiecznie będziemy za górką siedzieć? Prędzej! Wyśledzili, cholery. Jakbym wiedział.
Strzały sypały się gęsto. Trzy, cztery trafiły w Kozaków-wyciągali je, klnąc straszliwie.
— Osłaniajcie się, czym się da! — krzyczał Stiepan. - Potnikami, derkami! Wierćcie się jak węże!
Tatarzy otoczyli parów półkolem. Strzelali z łuków nie zsiadając z koni.
— Jedisany, ścierwa obrzydłe.
— Prędzej! - popędzał Stiepan. - Zanim posiłki przybędą. Konie też osłaniajcie!
- Strzały, zanim dosięgły Kozaków, traciły śmiercionośną siłę, ale kłuły boleśnie. Już wielu pojękując i klnąc soczyście wyciągało sobie lekkie tatarskie upominki. Konie chrapały i rwały się... Wreszcie wszyscy byli w siodłach.
— W rozsypkę! Galopem! - krótko, spokojnie komenderował Stiepan. -Jazda!
Kozacy pomknęli łagodnym zboczem w górę.
— Bliżej krzaków! - wołał ataman. Mknął na przedzie, zwolniwszy wędzidło. W lewej ręce trzymał potnik, osłaniając nim siebie i pysk 3konia, w prawej miał szablę...
Jedisanie pozwolili podejść Kozakom zupełnie blisko, potem zawrócili i pognali w step. Kozacy w pierwszej chwili chcieli ich ścigać ale Stiepan nie pozwolił. Znał obyczaje tatarskie—zmęczą pościgierr
140
gdzieś oczekiwał w ukryciu silny oddział tatarski'.'' Stiepana ogarnął nagle pusty śmiech.
— Froł, tyś chyba chory? To w krzaki ciebie ciągnie, to za górkę... Sraczkę masz? Po coś kazał się za górkę chować?
Froł sam zawstydził się swego panikarskiego okrzyku. To prawda, że ostatnio stał się jakiś nerwowy. Milczał.
— Pojedźcie po konie strzelców, przypędźcie - rozkazał ataman. — Pokłusujemy do naszych, bo tu nic dobrego... - nie dokończył, ale i tak było wiadomo - Jedisanie mogą wrócić z większymi siłami. Dawno mają z Dońcami na pieńku.
Dziesięciu Kozaków zjechało w dół po konie, któiych nie zdążyli zabrać.
— O co mnie pytałeś, Froł? - zapytał poważnie Stiepan, równając się z Minajewem.
Froł zmarszczył brwi, jakby sobie przypominał... Nie chciał już rozmawiać ze Stiepanem. Wcześniej czy później musi przecież zapytać: „A ty jak? Ze mną?" I wtedy będzie z Frołem źle.
— Kiedy? — zapytał.
— Wtedy, nad wodą. Tatarzy przeszkodzili. Froł nie mógł sobie przypomnieć.
— Zapomniałem przez tych Tatarów... Ze łba mi wyleciało.
14
Aleksiej Aleksiejew, podiaczy astrachańskiej kancelarii woje-wodzińskiej, głośno, wyraźnie odczytywał wojewodom:
„Przepuściliście wracających z rozboju Kozaków obok grodu As-trachań i kazaliście im stanąć u ujścia Bołdy, powyżej miasta; nie przeprowadziliście śledztwa, nie skłoniliście do skruchy nie odebraliście towarów należących do szacha i kupca, ograbionego podczas transportu, nie zaspokoiliście pretensji kupców szacha. Nie należało pozwolić, aby kozaccy rozbójnicy wyszli z Astrachania; jeżeli jeszcze nie wypuściliście ich z miasta, to musicie wezwać Stieńkę Razina z towarzyszami do kancelarii wojewodzińskiej, potępić go za przewinienia wobec Wielkiego Gosudara, kazać im złożyć przysięgę w cerk-
141
dzałem was^.. ZłażćieT"'"""""'......."""""".........'"'""'.....""">........'""'¦""......¦'"—¦'"-"¦ **~—.-- -^-
Strzelcy zsiedli z koni, zbili się w gromadkę. Jeden próbował rzucić
się z urwiska w dół, ale zręczny Kozak zarąbał go na miejscu.
Konie strzeleckie odpędzono na bok, żeby nie patrzyły na... sprawy
ludzkie.
- Uprzedzałem was! - wrzasnął Stiepan, zagłuszając krzykiem ogarniającą go litość. - Psy! Polecieliście z donosem?
Wokół strzelców zamknął się pierścień... Zamigotały szable, miękko, z krótkim, tępym szczękiem cięły ludzkie ciała. Leciały głowy, a ręce wzniesione błagalnie w górę opadały jak trzciny przerąbane w locie.
Wszystko trwało krótko i zwyczajnie. Trupy zrzucono ze skarpy.
- Uprzedzałem was - gorzko, z wyrzutem powiedział Stiepan patrząc z urwiska w dół. - A wy uciekliście!
Kozacy oporządzali konie, wycierali ję pękami suchej trawy. Potem sprowadzili parowem w dół, nad wodę, żeby je napoić. Nie śpieszyli się, czekali, aż ochłoną.
Stiepan, w czapce nasuniętej głęboko na oczy, siedział na kamieniu z twarzą ku rzece, patrzył ha szeroką, spokojną wodę.
Słońce chyliło się ku zachodowi, cień wysokiego, prawego brzegu legł daleko na wodę i pokrył ją ciemną plamą. A w dali i woda, i odległy ni skf brzeg płonęły łagodnie w żółtych promieniach żegnaj ą-cego dzień słońca. Ten kontrast ciemnego i jasnego budził też różne myśli - jasne i ciemne. Ten, który patrzył dalej, widział barwy jasne, ten, który bliżej - ciemne... Ludzie różnie myślą, nawet gdy widzą to samo. Nie rozumują jednakowo, choć - zdawać by się mogło -powinni rozumować tak samo. Tacy po prostu już są... Jedni w godzinie śmierci nieruchomieją i czekają, a inni krzyczą, skarżą się, nienawidzą żywych, którym dane jest jeszcze jakiś czas pozostać. Ale nie tylko śmierć, życie też przyjmują różnie.
Podszedł Froł Minajew, usiadł. Też długo patrzył na wodę... Oddalali się powoli Kozacy od śmierci, bronili się przed jej zimnym, ohydnym dotknięciem, umyślnie przywoływali myśl, że oto... ziemia, słońce, że dobrze jest, dobrze... Bo co się właściwie stało? No, stało się. Nie mogli jednak zrozumieć, dlaczego pomordowali tych ludzi. Nie było walki, nie było najazdu... Po co to było potrzebne?
- Dlaczego wypuściłeś Leontija? - Froł wypowiedział pierwszą
138
to ćżuł się jeszcze bardziej nieswojo niż inni. '"" '"'
- Wypuściłem - odpowiedział Stiepan, niechętnie odrywając się od swych myśli. - A co?
- Niepotrzebnie - Froł żałował już, że poruszył tę sprawę, nie wiedział, co mówić dalej.
- Bo co?
- Rozgada tam... w Astrachaniu.
- Teraz już nie ma co ukrywać. Inna sprawa, Froł, czy on jeden rozgada, czy... Zresztą i tak już czas. Teraz pomóż nam, Panie Boże, powstać, bo inaczej sami legniemy. A ty, co o tym myślisz? - Stiepan spokojnie, badawczo spojrzał na Froła.
- Ja? - Froł patrzył na rzekę.
- Ty. Nie kręć tylko, znam cię przecież, lubisz się wymigiwać.
- Żeby tak prawdę rzec... - zaczął Froł dobierając słów.
- Prawdę, Froł, prawdę. Mów, nie bój się, za prawdę się nie pogniewam, tu nie o babę chodzi.
- Nie boję się. Zaczynasz coś, co się w głowie nie mieści, Stiepan. Nie wiem, czy kto inny ci to powie, ale usłysz ode mnie, może warto się jeszcze zastanowić...
- No?
- Nikt się na coś takiego nie porywał. Pomyśl o tym.
- Będziemy pierwsi.
- A po co ci to? Na miłość boską, powiedz, po co ci to?
- Gady na Rusi wytępić, wszystkie ich papiery podpalić, urzędy rozgromić. Ludzie odetchną. Czy to zła sprawa?
Froł milczał.
- Pomyśleć tylko - ciągnął Stiepan - psy siedzą w Moskwie, a kąsają aż tutaj! Nie ma przed nimi ratunku! Teraz na Don wyciągają ręce, każą oddawać zbiegów...
- Na cara chcesz rękę podnieść? Kto te ukazy przysyła?
- A co on mnie obchodzi, kurwa mać! Jeżeli jest takim gadem, który myśli tylko, jak ludzi ujarzmić i wsiąść im na kark, to co on, u diabła, za car! Znać go nie chcę, skoro taki dobry. I jego bojarów śmierdzących... też nie chcę! Nie można tego dłużej znosić... Krwiopijcy! Popatrz tylko, jak Ruś opanowali! Jakiej siły nabrali! Jęk jeden słychać dokoła, grabią więcej niż my. Samymi sądami i pańszczyzną
139
Tatarów! Sam chyba wiesz...
— A czemu ty się masz o wszystkich troszczyć?
Stiepan milczał długo. Wreszcie odwrócił się, chciał coś powiedzieć, gdy rozległ się krzyk:
— Tatarzy! Fiu! Dawno się nie widzieliśmy, niech to wszyscy diabli!
Nad głowami Kozaków świsnęły strzały i z krótkim, cmokającym dźwiękiem chlupnęły w wodę.
— Za górkę! - krzyknął Froł zrywając się.
Kozacy posłusznie rzucili się ku najbliższemu pagórkowi.
— Na koń! -powstrzymał ich Stiepan. Pierwszy wskoczył na konia, zatańczył w miejscu, oczekując na resztę. — Dureń jesteś, Froł!. Wiecznie będziemy za górką siedzieć? Prędzej! Wyśledzili, cholery. Jakbym wiedział.
Strzały sypały się gęsto. Trzy, cztery trafiły w Kozaków - wyciągali je, klnąc straszliwie.
— Osłaniajcie się, czym się da! — krzyczał Stiepan. — Potnikami, derkami! Wierćcie się jak węże!
Tatarzy otoczyli parów półkolem. Strzelali z łuków nie zsiadając z koni.
— Jedisany, ścierwa obrzydłe.
— Prędzej! - popędzał Stiepan. - Zanim posiłki przybędą. Konie też osłaniajcie!
- Strzały, zanim dosięgły Kozaków, traciły śmiercionośną siłę, ale kłuły boleśnie. Już wielu pojękując i klnąc soczyście wyciągało sobie lekkie tatarskie upominki. Konie chrapały i rwały się... Wreszcie wszyscy byli w siodłach.
— W rozsypkę! Galopem! - krótko, spokojnie komenderował Stiepan. - Jazda!
Kozacy pomknęli łagodnym zboczem w górę.
— Bliżej krzaków! - wołał ataman. Mknął na przedzie, zwolniwszy wędzidło. W lewej ręce trzymał potnik, osłaniając nim siebie i pysk 3konia, w prawej miał szablę...
Jedisanie pozwolili podejść Kozakom zupełnie blisko, potem zawrócili i pognali w step. Kozacy w pierwszej chwili chcieli ich ścigać ale Stiepan nie pozwolił. Znał obyczaje tatarskie - zmęczą pościgierr
140
gdzieś oczekiwał w ukryciu silny oddział tatarsla. Stiepana ogarnął nagle pusty śmiech.
— Froł, tyś chyba chory? To w krzaki ciebie ciągnie, to za górkę... Sraczkę masz? Po coś kazał się za górkę chować?
Fioł sam zawstydził się swego panikarskiego okrzyku. To prawda, że ostatnio stał się jakiś nerwowy. Milczał.
— Pojedźcie po konie strzelców, przypędźcie - rozkazał ataman. — Pokłusujemy do naszych, bo tu nic dobrego... - nie dokończył, ale i tak było wiadomo - Jedisanie mogą wrócić z większymi siłami. Dawno mają z Dońcami na pieńku.
Dziesięciu Kozaków zjechało w dół po konie, których nie zdążyli zabrać.
— O co mnie pytałeś, Froł? — zapytał poważnie Stiepan, równając się z Minajewem.
Froł zmarszczył brwi, jakby sobie przypominał... Nie chciał już rozmawiać ze Stiepanem. Wcześniej czy później musi przecież zapytać: „A ty jak? Ze mną?" I wtedy będzie z Frołem źle.
— Kiedy? - zapytał.
— Wtedy, nad wodą. Tatarzy przeszkodzili. Froł nie mógł sobie przypomnieć.
— Zapomniałem przez tych Tatarów... Ze łba mi wyleciało.
14
Aleksiej Aleksiejew, podiaczy astrachańskiej kancelarii wojewodzińskiej, głośno, wyraźnie odczytywał wojewodom:
„Przepuściliście wracających z rozboju Kozaków obok grodu As-trachań i kazaliście im stanąć u ujścia Bołdy, powyżej miasta; nie przeprowadziliście śledztwa, nie skłoniliście do skruchy nie odebraliście towarów należących do szacha i kupca, ograbionego podczas transportu, nie zaspokoiliście pretensji kupców szacha. Nie należało pozwolić, aby kozaccy rozbójnicy wyszli z Astrachania; jeżeli jeszcze nie wypuściliście ich z miasta, to musicie wezwać Stieńkę Razina z towarzyszami do kancelarii wojewodzińskiej, potępić go za przewinienia wobec Wielkiego Gosudara, kazać im złożyć przysięgę w cerk-
141
a potem wcielić wszystkich do moskiewskich oddziałów strzeleckich..."
- Popatrz no! - zdumiał się starszy Prozorowski. - Jakie to proste! Wezwać i kazać! A potem wcielić! Tylko tyle! •
- Hm, tak...
- Czytaj dalej.
,,I strzec ich pilnie, żadnych swobód nie dawać, tylko żołd im wypłacać, aby syci byli, i aż do nowego pisma Wielkiego Gosudara nie puszczać ani w górę, ani w dół rzeki; wszystkie strugi skonfiskować na rzecz dworu monarszego, wszystkich jeńców i zagrabione na morzu towary oddać kupcowi szacha, a jeżeli nie zechcą zwrócić dobrowolnie, siłą odebrać".
- Ale pisemko! - wykrzyknął znów Prozorowski. - Ty pisałeś do Moskwy, ojcze?
Wszyscy spojrzeli na metropolitę. Metropolita obraził się.
- Pisałem tylko o moim łowisku. Przecież wam przeczytałem to, co napisałem.
- Kto w takim razie o kupcu i pretensjach szacha napisał? Przecież mu o tym ptaszki nie wyświergotały?
Teraz wszyscy spojrzeli na Aleksiejewa.
- Wszystko jedno, kto pisał, ważne jest, że wiedzą - powiedział podiaczy Aleksiejew. - Teraz trzeba się zastanowić, co im odpowiedzieć. Nie oczerniajcie mnie, nie mam zamiaru za wszystko sam pokutować. Też pomysł...
- Co tu się zastanawiać, skoro sokół na wolności. I co mogliśmy zrobić? - denerwował się Prozorowski.
- Tak właśnie trzeba napisać — podpowiedział podiaczy. - Jasyru bez okupu i towarów wziąć siłą od Kozaków w żaden sposób nie mogliśmy, było to zbyt ryzykowne, obawialiśmy się nowych wybryków i tego, że do ich łotrowskiej watahy mogło przystać wielu ludzi, co groziło rozlewem krwi.
- Ach, dolo ty, moja dolo! - jęknął wojewoda. - Czuło moje serce, że nie opamięta się ten łotr, nie opamięta. Po oczach tego diabła było widać. Zawołajcie tu do mnie Niemca Widerosa... Może chociaż niemieckiej gęby trochę się ten drań przestraszy. Poślemy go do Stieńki. Dobierzcie mu strzelców i niech jedzie z Bogiem. Chociaż tym
142
powie, ze otrzymaliśmy pismu uu u<u a — tcii wicu wołj o^im ^ nana^ii-je Stieńce łobuzowi zaprzestać rozbojów.
-' Strzelców pozabijali! -cicho, z żalem zawołał stary metropolita. - Co ten łotr sobie myśli?
— Z Nogajcami spiskuje...
— Przygotowuje wielką wyprawę zbójecką — powiedział Aleksiejew. — Trzeba to wszystko carowi opisać, niczego nie ukrywając... Armat nie oddał, Kozaków nie zwalnia, wszystkich podburza, woro-neżcom zapłacił za proch i nowy od nich kupuje... Na co zbiera takie siły?
Wideros, a z nim ośmiu strzelców, każdy z zapasowym koniem, pędzili dniem i nocą z Astrachania w stronę międzyrzecza. Dogonili Razina już nad Donem. Kapitan wyłożył swoje poglądy na niebezpieczeństwa, na które ataman, przedłużając samowolę, naraża siebie' i swoich towarzyszy. Wielki Gosudar może się rozgniewać, a wtedy będzie źle. Czy naprawdę mądry ataman tego nie rozumie?
Stiepan przyglądał się Niemcowi, długo milczał. Nie rozumiał, dlaczego przysłali właśnie Niemca.
- To wszystko? - zapytał bardziej zdziwiony niż zaniepokojony.
- Jeśli ty ciągnąć sfoje bzidkie zamiary, zażąda się zwrotu wszystkich poddanych cara, a w razie sprzeciwu nie ma więcej carska łaska i nie ma litość. Trzeba być bardzo mądry człowiek.
Rozmowa przebiegała w obecności esaułów i kilku setników, którzy czuwali nad przeprawą. «
Wojsko Razina przeprawiało się na prawy brzeg Donu. Armaty spławiano na wąskich tratwach, jeźdźcy przepływali stojąc na koniach.
Stiepan rozpoczął rozmowę spokojnie, ale wkrótce ten spokój utracił, a w miarę upływu czasu coraz bardziej się wściekał. Rozzłościł go nowy papierek, a także tępy, urzędowy Niemiec.
- Jakeś do mnie dojechał, pokrako? — zapytał.
- Na koń - odparł Niemiec. - Galop!
- Nie pomyślałeś, że zostawisz tu głowę? No, pokaż swoją odwagę! - Stiepan wyrwał szablę i wzniósł nad głową Niemca. Ten przysiadł
143
 iaK.ąnaiueuną propozycją.' uncesz, zeDymzaraazir swoich towarzyszy?! Kto tak robi? Kto cię nauczył tak myśleć, pachołku wojewody?! Wojewodowie? Utnę ci ozór, żebyś nim więcej nie kłapał... - Stiepan wsunął szablę do pochwy. Kapitan milczał.
- Starczyło ci bezczelności, żeby się tu zjawić, a nie starcza, żeby odpowiedzieć? W^noś się, gnido... Lituję się nad tobą. Wracaj tam, skąd cię przysłali, i powiedz," że gwiżdżę z wysokiej dzwonnicy i na twoich władców, i na cara. A swojemu panu powiedz, że jeszcze się z nim spotkam. Przyjdę wcześniej, niż się spodziewa. I ukarzę go za zuchwalstwo. Powiedz wszystkim książętom: ja jestem książę, wolny od urodzenia, i żaden wojewoda do pięt mi nie dorasta. Niech pamiętają. A jeżeli zapomną, przyjdę im przypomnieć. - Odwrócił się szybko i odszedł. - Łar'ka, odprowadź Niemca w step - rzucił przez ramię Timofiejewowi.
Podprowadzono kapitanowi konia... Wsunął trzęsącą się nogę w strzemię, wskoczył na siodło. Iwan Czamojariec smagnął konia szablą w pochwie. Koń podskoczył i poniósł, kapitan cudem utrzymał się w siodle. Kozacy wybuchnęli śmiechem.
- Śmiech śmiechem - powiedział w zamyśleniu Froł Minajew, gdy Niemiec zniknął — ale carowi już donieśli. O wszystkim. Tak, że... pośmiejemy się i będziemy musieli zacząć myśleć.
Iwan Czarnojariec spojrzał na niego uważnie.
- Do czego pijesz?
- Do niczego. Od razu" do czego? Tak sobie myślę. Z naszymi, Łar'ką i Miszką, może być kiepsko w Moskwie, gdy tam pojadą - będą pletli carowi, a on już o wszystkim wie.
- Takie smutne myśli cię prześladują? - roześmiał się Iwan. — Chodź, napijemy się. Teraz jesteśmy w domu.
- A w domu to już można nie myśleć?
- Myśleć może tęga głowa, a moja ledwo wino wytrzymuje, od razu się w niej kręci... Chodźmy! Nie umieraj przed czasem, co ma być, to będzie.
- Idź, pij - Froł smagnął nahajką podskakującą u jego nóg kulkę rzepienia. - Kulka też myśleć nie chce, toczy się tam, gdzie ją wiatr niesie. Ale ona bólu nie czuje... - Froł jeszcze raz smagnął kolczastą główkę i kopnął ją, by potoczyła się dalej. - A w naszych głowach.
14.4.
%
Tu i pomyśleć nie grzech.
- Ano, ano - teraz Iwan był naprawdę zaciekawiony. Wziął Froła za rękę i odprowadził na stronę. - O czym ty gadasz? Powiedz mi...
Froł chętnie odszedł z Iwanem, przysiedli na twardej, kłującej trawie porastającej brzeg.
- No? - zapytał Iwan.
-Niedobre są jego zamiary - powiedział Froł. - Nawet nie o to chodzi, że niedobre, ale wszystkich ciągnie na zgubę. Czy naprawdę tego nie rozumiesz?
- Nie rozumiesz... - powtórzył Iwan w zamyśleniu. - Może i rozumiesz, tak... A co byś radził?
• - Zbierzmy się wszyscy, przyciśnijmy go do muru, niech wyłoży, co zamyśla.
- On przecież sam wykłada, po co przyciskać?
- Nie wszystko mówi! Jak zamierza cara pokonać, jakimi siłami? Mówił ci? Z tymi - Froł wskazał na drugi brzeg Donu - którzy siedzą z otwartymi gębami i czekają tylko na to, żeby się nażreć i napić za darmo? Z nimi? Będą wiali na złamanie karku, jak tylko im Moskwa palcem pogrozi. Na kogo on liczy?
Iwan milczał.
- Gadzinę zniszczyć - to się łatwo mówi. Z kim ją będziesz niszczył?
- No i co wymyśliłeś? - zapytał Iwan.
- Nic! Co ja mogę wymyślić? Chodź, zapytamy go, co on wymyślił. Czego się tak rozmachał? Ucieszył się, że Persów poskubał? Nie on pierwszy ich skubał.. Czy wszyscy potem na Moskwę ruszali?
- Waśka Us... też ruszał na Moskwę.
- Waśka, jak tam poszedł, to nie wyszedł, a na skrzydłach wyleciał! Waśka! Czy Waśka szedł grozić? Poszedł o chleb prosić...
Tam się to już mogło różnie ułożyć - zaprzeczył Iwan bez większego przekonania. - Tak mu wyszło. A jakby się inaczej ułożyło, to nie prosiłby, tylko wziął. Jednego tylko nie rozumiem, Froł, czy ty straszysz, żeby od nas prędzej odejść, czy też ciebie naprawdę takie smutne przeczucia gnębią?
Froł umilkł na chwilę. Odezwał się gniewnie, z urazą:
- A. idźcie sobie, Boże drogi... Idźcie, gdzie się wam podoba, kto
145
czac z poaziwu, zescie tacy oawazni... wynoście się ao wszysiKiun diabłów!
- Czego się złościsz? - zapytał z prostotą Iwan. - Naprawdę chciałbym wiedzieć, czy ty się boisz, czy...
- Boję się, boję!
- No... niepotrzebnie się złościsz.
- O co mam się złościć? - Froł odwrócił się gwałtownie w stronę Iwana. - Czy można się złościć na barany, które się pchają jak głupie? Kijem się je zawraca...
- No, z kijem to już trochę poczekaj - nastroszył się Iwan. - Kij ma dwa końce...
- Ale mnie przecież was żal! - niemal wykrzyknął Froł. - Usiejecie swoimi głowami cały step za Wołgą i koniec. Nic więcej!
- No, to usiejemy! Ale w dobrej sprawie!
- W jakiej sprawie? Nie mogę znieść takich durniów! Międlą wciąż jedno i to samo: za sprawę, za sprawę... Za jaką?
- Bojarstwo poskromić...
- Tfu! - Froł zerwał się, chciał coś jeszcze powiedzieć, ale doszedł do wniosku, że nie przekona prostodusznego Iwana. Odszedł ciężkim krokiem.
Iwan posiedział jeszcze chwilę... Popatrzył na przeprawę... Wstał i poszedł zajmować się zwykłymi, wojskowymi sprawami. Te sprawy rozumiał i znał jak swoje pięć palców.
— Powiedz, Siomka - Stiepan rozmawiał z Siomką kuglarzem, patrząc na ukochaną rzekę i na Kozaków, którzy oblepili jej brzeg. -Często bywałeś w różnych klasztorach?...
Siomka skinął głową - często.
- Byłem w Sołowcach - ciągnął Stiepan, wsłuchując się w siebie z lekkim zdziwieniem. W głowie jeszcze nie ucichło skrzypienie kół, w gardle drapał ciepły kurz, a poprzez to wszystko, poprzez gwar i skrzypienie, poprzez kurz i pot koński, poprzez krew strzelców, poprzez mdlący szum pijatyk - przebijało się w piersi, spod serca żywe źródełko - i kląskało, i łaskotało, jakby chciało coś przypomnieć, coś drogiego, kochanego... Może sprawiła to bliskość domu - do
14fi
Boskiej z Dzieciątkiem. Przed tą ikoną wszyscy padali na kolana, więc i ja ukląkłem... Patrzę na nią, a ona... śmieje się! Naprawdę! Nie to, żeby się śmiała, ale się uśmiechała, w oczach miała ten uśmiech. Jakby jej smutno było, ale się przemogła i mówi: „To nic". Taka dziwna ikona! Bardzo mi się podobała. Długo, długo stałem przed nią... Patrzyłem i wciąż patrzyłem. I sam też pomyślałem: To nic! Bo jakże to tak? Czy tak można? To nie po bożemu...
Siomka bezradnie wzruszył ramionami.
Stiepan popatrzył na niego... Nie liczył zresztą na odpowiedź -rozmawiał sam ze sobą. I myśl to ulatywała w kraje dalekie, dawne, to znów trzepotała wysoko, zamierając w tym samym miejscu jak jastrząb w stepowym niebie.
- Nie, Siomka - powiedział nagle takim tonem, jakby się zwierzał - nie kostuchy się boję, nie śmierci... Boję się żalu waszego. A jeżeli wszyscy będziemy musieli złożyć głowy?... Co? - Stiepan znów spojrzał na kalekę, w jego niewinne oczy, i serce ścisnęło mu się ze współczucia. Odwrócił się. Milczał chwilę i dodał: - Nie wiem... N:.e wiem, Siomka, nie wiem. I poradzić się nie mam kogo. Poradziłbym się, ale nie mam kogo - w tym cała bieda. Każdy będzie ciągnął w inną stronę... Nie, już lepiej nie zaczynać, rozszarpią swymi radami na strzępy, potem się nie pozbierasz. To nic, Siomka! Nie martw się. Da Bóg nie zginiemy.
W tym samym czasie Łar'ka z Miszką Jarosławowem i trzema Kozakami „odprowadzali w step" kapitana Widerosa. Niemiec zerkał na eskortę i denerwował się: dręczyły go niedobre przeczucia. Rozumiał, że towarzyszą mu nie bez powodu, nie mógł tylko odgadnąć, co sobie umyślili.
Odjechali daleko.
Łar'ka kazał Niemcowi i towarzyszącym mu strzelcom zsiąść z koni. Wykonali rozkaz bez oporu. \
- Niewłaściwie zachowaliście się wobec atamana - powiedział Łar'ka. - Słyszeliście, co wam powiedział? „Jestem księciem nad książętami!" Słyszeliście? - Łar'ce śmiały się oczy, jakby rozpoczynał z dziećmi wesołą zabawę.
147
w oczach esaula zapowiedź niebezpieczeństwa, niby uśmiech, ale podejrzany.
- Jak można się tak zachowywać? — Łar'ka pozostał na koniu, a Miszka i pozostali Kozacy zsiedli ze swoich.
- A jak trzeba? - zapytali strzelcy.
- Na klęczkach. Trzeba w odległości dwudziestu sążni paść na kolana i pełzać. Zrobimy próbę. Nauczycie się, wrócimy do atamana i pokażemy, co umiecie. Boście głupstw narobili. Jaki wstyd! Najpierw poćwiczymy trochę, a potem dopiero... No!
Strzelcy z kapitanem odeszli o dwadzieścia sążni, padli na kolana i 'zaczęli się czołgać. Poczołgali się chwilę, ale kapitan nagle się ¦oburzył. Wstał.
- Ich - wskazał na siebie palcem - ich jest poseł. Nigdy w żaden kraj poseł... Poseł to honorowa osoba.
- Miszka, przy sól mu w pewne miejsce, żeby wiedział, jaki z niego poseł - powiedział Łar'ka. Błękitne oczy wciąż mu się śmiały.
- Ich chciał objaśnić prawa, jakie być w każden kraj! — zawołał kapitan. - Prawo polegać...
• - Objaśnij mu, Miszka.
- Może mu lepiej wyciąg zrobić? - zapytał Miszka i skierował się w stronę kapitana.
Strzelcy spojrzeli ze zgrozą. „Wyciąg" to wyciąganie organu płciowego. To śmierć. Albo — jeżeli nie zechcą zadać śmierci - straszne, haniebne kalectwo na całe życie. I nieludzki ból.
Łar'ka zastanowił się.
- Masz dzieci? - zapytał Niemca. Kapitan nie zrozumiał.
- Dzieci, dziateczki, masz? Małych Niemców...
- Zobacz - zademonstrował Miszka. - Aaa... - pokazał, jak się dzieci kołysze. - Masz w domu?
- Nie - zrozumiał nareszcie Niemiec. - Mam... narzeczona. Kozacy, a wraz z nimi strzelcy, wybuchnęli śmiechem.
- Dobra - powiedział Łarka. - Szkoda narzeczonej. Czeka na tego durnia, a on wróci... z grzechotką w spodniach. Lalkami się będą bawić? Przyłóż mu, i tak zmądrzeje. Bez nahajki widać się nie wychowa. Miszka, pokaż, jak ciebie chowali.
Miszka podszedł do kapitana, ale kapitan sam stanął na czwora-
148
go księcia atamana. Strzelcy poczołgali się za nim, nie czując się zbytnio upokorzeni takim ćwiczeniem. Doczołgali się.
- No? - zapytał Łar'ka. - Co trzeba teraz powiedzieć? Strzelcy i kapitan nie wiedzieli, co trzeba powiedzieć.
— Jeszcze raz — rozkazał Łar'ka.
- Podpowiedz nam, na rany boskie - błagali strzelcy. - Bo inaczej cały dzień będziemy pełzać.
- Trzeba powiedzieć: „Przebacz nam grzesznym, batiuszko ata-manie, nie wiedzieliśmy od razu, jak się trzeba zachować". No, no, już lepiej to wychodzi. Teraz jeszcze nauczymy się pięknie mówić.
Strzelcy i kapitan cofnęli się znowu na odpowiednią odległość. Trzy razy czołgali się do „atamana" i prosili o przebaczenie. Wreszcie Łar'ka powiedział:
— Teraz już dobrze. Nauczyliście się. Jeżeli kiedykolwiek zdarzy się wam rozmawiać z atamanem, będziecie wiedzieli, jak trzeba postępować. Jedźcie!
— Barbarzyńca! - cicho wykrzyknął kapitan, dosiadając konia. -Barbarzyńca!
- Co ty tam gadasz? - zapytał Łar'ka.
— Ja z koniem rozmawiać...
Tego samego dnia Łar'ka, Miszka oraz pięciu Kozaków pojechali do Moskwy bić czołem przed carem batiuszką. Tak robili zawsze po samowolnych najazdach na Turków lub Persów, tak też i teraz postanowili zrobić. Oczywiście wojewodowie nagadają tam, co niemiara, ale niech w tym worku donosów znajdzie się i pokłon kozacki -tak zarządził ataman.
15
Zgodnie z utartym obyczajem kozackim Razin zbudował na Donie, na wąskiej, długości trzech wiorst wysepce, grodek ziemny -Kahalnik.
W ten sposób na Donie znalazło się dwóch atamanów - w Czerkie-sku siedział Korniej Jakowlew, a w Kahalniku - Stiepan Timofieicz,
149
Ud LlU.OZ
Ud LlU.OZ, j
życie rosyjskie w beznadziejnej niegospodarności swojej. boleśnie przytłoczyło, do wszystkich, których dręczono, rabowano, karano, głodzono i zmuszano do ucieczki... Ale człowiek, który decyduje się na ucieczkę, zdolny jest również do ryzyka, żyje w nim zawsze chęć zemsty i tę chęć można obnażyć. To właśnie takich, gotowych na wszystko, na rozbój, na wojnę, Razin przygarniał z miłością... Oczywiście, nabierało to charakteru wielkiej zmowy. Nie zawsze potrzebne są słowa przysięgi, zapewnienia. Wystarczy, że ludzie wszystkie swoje troski, swoje krzywdy zgromadzą w jeden stos, a będą mieli już tylko jedno wyjście - ruszyć w stronę, z której przyszła niesprawiedliwość. Jak każdy wolny duchem Rosjanin, Razin cenił ryzykantów -na tyle wolnych, aby bez żalu i wyrzutów mogli stracić wszystko - ale nade wszystko cenił tych, którzy już nic nie mieli do stracenia. I tacy ku niemu ciągnęli W drodze z Astrachama jeszcze się dręczył i wahał, ale tu skończyły się wszystkie wahania podjął decyzję Uspokoił się, bo wiedział, co robić: trzeba tę siłę wypolerować i naostrzyć A potem
ruszyć
Zawrzało życie w razinowskim grodku. Kopali ziemianki (niegłę-bokie, na trzy, cztery bierwiona nad ziemią, o łagodnym spadku, obłożone kawałami darni, z kominami i wywietrznikami w górne] części), na krańcach wyspy budowali palisady (w brzeg wbijali na sztorc pale ściśle do siebie przylegające, z lekkim pochyleniem na zewnątrz; wewnątrz wzmacniali palisadę jeszcze jednym rzędem bierwion, położonych jedno na drugim, złączonych z zewnętrzną ścianą żelaznymi ankrami, a od wewnątrz wzmocnionych wałem ziemnym usypanym na wysokość człowieka i szerokość jednego sążnia), w palisadzie wyrąbywali strzelnice, a wzdłuż palisady, co piętnaście, dwadzieścia sążni wznosili pomosty, na których ustawiali działa. Tu i tam, na całej wysepce, płonęły ognie obozowych kuźni -kuto ankry, oskardy, strzemiona, kopie Mistrzowie tulscy, moskiewscy i z innych miast szlifowali szable, noże, kopie, wykuwali kamienne kule armatnie, wygładzali je gruboziarnistym piaskiem
Ataman, tak jak zapowiedział, nie rozpuścił Kozaków do domu. a na wyjazd zwalniał tylko za solidnym poręczeniem. Kozacy zresztą nie krzywdowali sobie specjalnie. Składali rodzinom krótkie odwiedziny, zawozili podarunki i szybko wracali - w Kahalniku było weselej i swobodniej.
150
neza7 Tamoowa i z innych miast rosyjskich - toczył się handel. Przybijały do wysepki i małe łodzie, wysiadali z nich ludzie wcale nie wyglądający na kupców ani na chłopów. Niektórzy wołali z brzegu — prosili o przeprawę. Byli to najczęściej uzbrojeni Dońcy i Siczowcy. Znalazł się przywódca - to i znaleźli się ochotnicy. A raczej odwrotnie - ochotników było wielu, więc znalazł się przywódca.
Ziemianka Razina była wyższa i szersza od innych...
Ściany i podłoga wyłożone dywanami perskimi. Na ścianach broń: szable, pistolety, noże. Wielki stół, ławy pod ścianami, szerokie łoże, piec. Światło pada z góry przez wąskie okienka opatrzone kratą.
Gospodarz ma gości. Gospodarz wyprawia ucztę.
Siedzi na honorowym miejscu. Przy jego boku wciąż ci sami — Styr, Dziad Lubim, Iwan Czarnojariec, Fiodor Suknin, Siomka, setnicy, Iw?n Pop. Rolę gospodyni pełni Matriona-Goworucha, ciotka Stiepa-na ze strony matki, jego chrzestna. Na wieść o przybyciu Kozaków natychmiast przyjechała z Czerkieska do Kahalnika. Bardzo kocha Stiepana.
Na stole pieczone mięso, gorące podpłomyki, marynaty, ryby. Dużo wina.
Gospodarz i goście są już lekko podchmieleni. W ziemiance panuje gwar.
- Bracia! Kozacy! - wrzeszczał Iwan Czarnojariec. - Wypijmy za upragniony bój! Pofolgujmy sobie!
Przycichli na chwilę: co też go tak ponosi?
- Za najmilejszy! - Iwan upił się szybciej niż inni. Rozumieli go: podczas wyprawy trzymał się zawsze jak skuty, nie pozwolił sobie na jeden łyk wódki. Szanowali za to Iwana...
- Za taki bój poszedłbym na skraj świata — Iwan śmiał się od ucha do ucha, bo szykował niespodziankę z tym „bojem" i zamierzał nią wystrzelić. Zawczasu już się cieszył.
- Jakiż to bój, Iwanie? — zapytał Stiepan.
- A taki, cośmy go bez kropli krwi wygrali... W Astrachaniu! Nie mam pojęcia, jak nas Bóg uchronił! Nie straciliśmy ani jednego
151
wokoło pijaćEffij^ No?
- Jak kto ma łeb na karku - wtrącił Styr - to może i tak.
- Bafka, do nóg ci padam! - rozczulił się w końcu Iwan. - Daj nam, Boże! Wypijmy!
- Za bój, to za bój! - powiedział z prostotą Stiepan. - Nie zawsze będzie bez kropli krwi. Chrzestna, chodź, wypij z nami.
- Stiopuszka, od razu mi się w głowie zakręci. Kto was wtedy będzie karmił? Tylu was jest...
- Najemy się, ręce jeszcze mamy, po co nas karmić? Chodź, mam ochotę napić się z tobą.
Matriona, szczupła, ruchliwa staruszka, wytarła ręce w fartuch, przecisnęła się do Stiepana.
- Daj, chrześniaczku! - wzięła czarkę. - Za wasz szczęśliwy powrót, Kozacy LBogu dzięki? A tym, którzy nie wrócili - Panie, świeć nad ich duszami - niech im ziemia lekką będzie. Daj Boże, aby się zawsze tak kończyło, pomyślnie i z bogactwem.
Wypili. Pomilczeli chwilę ku cfeci tych, którzy nie doczekali radosnych dni.
- Co tam w Czerkiesku słychać, Matriono Fiodorowna? - zagadnął Fiodor Suknin. - Czekają na nas czy nie? Co tam Korniej, twój kum,
zamyśla?
- Korniej? Co tam... Cicho siedzi. Kto go tam wie. Posapuje i coś sobie na wąs mota.
- Ty też coś kręcisz, Fiodorowna. Wiadomo, że to chytrus, ale nie dla ciebie. Ty wszystko wiesz. Czy coś przed nami ukrywasz?
Zwrócili się w stronę Matriony, czekali... Zapadła cisza. Zrozumiałe, że chcą wiedzieć, co myślą i mówią w Czerkiesku. Może staruszka im powie.
- Niczego nie ukrywam. Co mam przed wami ukrywać? Korniej teraz nie jest waszym przyjacielem i towarzyszem. Wyście cara rozgniewali, a on chce z nim w zgodzie żyć. Czeka, co wam zrobią za Wołgę i za Jaik... Za wszystko. Niby sami Kornieja nie znacie! Nie zmienił się przez ten czas.
' * Stiepan przysłuchiwał się słowom mądrej staruszki, wiedział, że mówi prawdę. Zetknie ich jeszcze z Korniejem zły los, i to zapewne niedługo.
152
Fiodor Suknin, który bardzo lubił rozmawiać ze starszymi ludźmi.
— Ruszy! - bez wahania odparła staruszka.
— Ruszy - zgodzili się Kozacy. — Korniej? Ruszy na pewno, nie ma o czym gadać.
— A starszyzna?
— Co starszyzna?
— Co mówią między sobą?
— Starszyzna też czeka. Czekają, czym się to skończy.
— To się nie skończy, chrzestna - powiedział Stiepan. - Na razie końca nie widać.
— A wy o tym nie gadajcie-poradziła staruszka.—Nie widać, to nie widać, a paplać nie trzeba. Nie wróżcie.
— Szydła w worku nie utaisz — powiedział pobłażliwie Styr, wystrojony i jak zawsze pyskaty. — I tak się.dowiedzą! — Styr jeszcze domu nie odwiedził, wciąż odkładał.
¦ — Ty nie tylko szydła nie utaisz... Siedź cicho. Twój nos prędzej niż szydło z worka wylezie.
— Jak tam moja stara? Żyje? Z nikim się nie zwąchała?
— Żyje, czeka, doczekać się nie może. Stiepan... -Matrionasurowo spojrzała na chrześniaka. — Coś ty tam miał za dziewczynę?
Stiepan nie miał ochoty na. gadanie, surowo zmarszczył brwi, żeby od razu uciąć wszelkie pytania,
— Jaką dziewczynę?
— Miałeś tam dziewczynę...
— Odczep się, chrzestna! Co ci się przyśniło?
— Córka szacha, co mi oczy mydlisz?—nie ustawała Matriona.—Jak Alona przyjedzie... Posłałeś po nią?
— Posłałem, posłałem — Stiepan był zły, że poczęstował starą winem.
— Kogo posłałeś?
— Wańkę Bołdyria. Ty... przestań o dziewczynie - zakończył groźnie.
— Myślisz, że jej nie powiedzą? Łapcie pleciesz, a łyka schować nie umiesz.
— Powiedzą, to powiedzą. Jak oni tam żyją? Co u Frołki?
— Bóg łaskaw. Frołka z sotnią na kałmuków chodził, bydła przypędzili. Afońka już duży... Ciągle pyta, kiedy tatko przyjedzie.
153
Fiodor. - Też tęskni.
- Przecież to była kruszyna! Ile mu było, Timofieicz, gdyśmy na„ Tatarów jeździli i Alonę odbiliśmy? - odezwał się Dziad Lubim.
- Roczek miał - niechętnie odpowiedział Stiepan. Nie lubił wspominać tej wyprawy i tego, jak odbił piękną Alonę... Podczas boju tylko o niej myślał, wstyd się przyznać. A pasierba, małego Afońkę, pokochał jak swego - dziecko było czułe i ufne.
- Ach, to był najazd! - Dziad Lubim zanurzył się we wspomnieniach. — Pamiętam, żeśmy się trochę zagalopowali, siekliśmy bez miary, tylko łby leciały. A za rzeczką, w lesie, całe hordy Tatarstwa, chcieli nas tam zwabić. Połowa naszych już przeskoczyła rzeczkę, płytka była, a druga jeszcze nie. I wtedy Iwan Timofieicz, Panie, świeć nad jego duszą, jak ryknie: Wracać! Opamiętaliśmy się... A z lasku cała chmara wyskoczyła. Oglądam się, Stieńki przy mnie nie ma; cały czas przy mnie był — Iwan kazał mi uważać na ciebie, Timofieicz, 1 głupiś wtedy był - ciągle go miałem na oku, a tu jak kamień w wodę. Może za rzeczką? Patrzę - i tam nie ma. No* myślę sobie, dostanie mi
się od Iwana! Iwan - krzyczę - a gdzie się Stieńka podział! Iwan aż się na twarzy zmienił... Patrzymy, a tu Stieńka pędzi galopem - w jednej ręce baba, w drugiej dzieciak. A za nim... Żebym nie skłamał, Timofieicz, dobra sotnia skacze. Wtedy się zakotłowało... Stiepan nalał sobie wina.
- Przestań mleć ozorem, Dziadku. Nalewajcie.
- Więc nikt się do mojej starej nie dobierał? - znów zapytał Matrionę podpity Styr. - Coś wody w gębę nabrała?
Zebrani roześmieli się; zabawa znów zaczęła nabierać animuszu i swobody.
- Ja się z nią cackać nie będę, raz, dwa i łeb ukręcę. Ze mną sprawa
krótka...
- Ty masz wszystko krótkie, dziadu, tylko nos..: - zaczął swój ulubiony temat wielki Kondrat. Lewą rękę wciąż jeszcze trzymał na temblaku z rzemienia.
- Sza! - dziarsko osadził go Styr. - Ty masz za to serce otwarte, ale jęzor przydługi. Zamilcz raczej z nosem, wstręciuchu!
- Pogrzebacz na ciebie naszykowała twoja stara i czeka — odpowiedziała Styrowi Matriona.
- Już jej pewnie naszeptali, co ty tam z szachiniami wyprawiałeś.
'" SKąd"maśź na to siry?T
Do ziemianki wszedł Kozak, przecisnął się do Stiepana.
- Bafka, nadciągnęli kupcy, Moskale. Proszą, żeby ich przepuścić w dół.
- Nie puszczać - powiedział Stiepan bez namysłu. - Dokąd płyną, do Czerkieska?
- Tak. Powiadają...
- Nie puszczać. Niech tu handlują. Ale bez żadnego oszukiwania, płacić sumiennie, w dół natomiast nie puszczać żywego ducha. Na przyszłość tak samo robić. Nikogo nie krzywdzić.
Kozak wyszedł.
- Czy nie za ostro, bafka? - zapytał Fiodor. - Bogaci Kozacy gwałtu narobią. Bez chleba zostaną...
- Nie - powtórzył twardo Stiepan. - Fiodor, co wiesz o Aloszce i Waśce?
- Aloszka polazł jak głupi na Tiorki, myślał, że tam wylądujemy, ktoś mu tak podobno powiedział.
- O tym wiem. Posłałeś po niego?
- Posłałem. Jermił Krzywonos pojechał. Waśka jest gdzieś na Rusi, ale nikt dobrze nie wie, gdzie. Chciał przystać do nas po Sierożce, ale starszyzna go na wojnę skierowała.
- Zacznij szukać Ludzi przybywa? - Stiepan ni to pytał, ni stwierdzał, jakby chciał dodać ducha sobie i innym.
- Półtorej setki w ciągu czterech dni. Ale jeden w drugiego okrutna nędza. Jak ich wszystkich wyżywić? Może by trochę przyhamować dó wiosny?...
- A Kozacy? - Stiepan chciwie śledził, ilu przyłącza się Kozaków, tych znad Donu i z Siczy.
- Mało. Więcej ludzi z Rusi. Jeżeli tak będą szli, to... Wszystkich przecież trzeba wyżywić. - Fiodor Suknin z dawna zajmował się zaopatrzeniem wojska i najbardziej troszczył się o te sprawy.
- Każdego ubrać, uzbroić, poić i karmić. Czuwać nad wartami. Wyżywimy wszystkich, wyżywimy... Róbcie, jak każę.
- Zrobić, to zrobimy... Ale po co? Do wiosny można by...
- Nalewaj! - przerwał Fiodorowi Czarnojariec. - Rozgadał się! ¦
- Wania, jeżeli ty się upiłeś...
- Najpierw mi się pozwól upić. Upiłeś się! Gdzie tam!
154
155
•—.1 Dobija!-pop°"attb gó ZeWszystkien Stron."^ leraz ]uz jesteśmy
w domu!
- Zaciągaj! - zabawnie zakomenderował Iwan i huknął pięścią w stół. Gorzałka niemal w mgnieniu oka zmieniła człowieka - zamiast spokojnego, rozsądnego Kozaka, siedział krzykliwy, zawadiacki dureń. Może Iwan dlatego właśnie rzadko pił, bo wiedział, co się z nim wtedy dzieje, i wstydził się.
- Cóżeś się tak rozwrzeszczał? - upomniał wiernego esauła Stie-pan. Ataman, póki sam był trzeźwy, pogardzał pijanymi, nie znosił ich. Ale kiedy się upił, nie był lepszy, tylko spoić go było trudniej. -A gdzie jest Froł Minajew? - uprzytomnił sobie nagle. - Czemu go nie widzę?... - powiódł wzrokiem dokoła i... zrozumiał. Tylko z rozpędu dokończył to, co zaczął: - Nie pozwoliłem przecież jechać do Czerkie-ska... Nikomu nie pozwoliłem!
Na długą chwilę zapadła cisza. Stiepan jeszcze raz popatrzył na twarze towarzyszy, niezadowolony. Oparł pięść na stole. Milczał. A gdy przemówił, w jego głosie nie było złości, zabrzmiała tylko spóźniona gorycz.
- Dlaczego nie powiedzieliście? Milczą... Mówcie!
Nikt jednak nie miał odwagi mu odpowiedzieć. Chociaż wystarczyło tylko powiedzieć: Froł odszedł. Odszedł. Zdradził.
- No? Coś mi to na stypę wygląda. Po Frołce?
- Chcieliśmy się zabawić, Timofieicz - powiedział szczerze Styr. -Przy ładnej pogodzie, bez grompw.
- I zabawimy się! Czemu nie mamy się zabawić? Jeden nędznik uciekł, niewielka strata. Czułem, że już dawno się do tego szykował. Nalewajcie.
Napełnili czarki. Ale zdrada mądrego esauła boleśnie dotknęła atamana. Nie mógł się z tym pogodzić.
- Jeszcze się zobaczymy, Froł - powiedział cicho do siebie. -Zobaczymy się. Pijmy, bracia! Styr, zaciągaj! Dosyć o Frole, jego piosenka skończona. Hulaj, dusza, piekła nie ma! Zaciągaj, Styr!
Nie, niedawno zdecydował się Froł na zdradę, dopiero po rozmowie na brzegu Wołgi, gdy usiekli strzelców; od tej chwili wiedział, że odejdzie. Zrozumiał, że Stiepan już się nie cofnie - przelali krew zbyt cenną i niebezpieczną. Zrozumiał też, że Stiepan dokonał przelewu tej krwi bez koniecznej potrzeby, a nawet czując litość, po to tylko,
L56
czerwonym winem straszliwej Jioacji: wtedy właśnie Jbroł nlfeodwc*-"1 łalnie postanowił odejść. To nie było dawno.
Była głęboka, ciepła noc, gdy do wyspy podpłynęła duża łódź.
Z wału obronnego odezwali się wartownicy.
- Swój - odpowiedział z łodzi męski głos. - Iwaszka Bołdyr. Bafce gości przywiozłem.
—' Przybijajcie. Czeka na was. Witamy, Alona!
Stiepan leżał na łóżku w szarawarach, w pończochach, w koszuli... Nie mógł spać. Leżał, z podbródkiem opartym na pięściach, rozmyślał, wsłuchiwał się w siebie -czy nie zbudzi się w duszy niepokój, czy nie odezwie się w sercu niedobre przeczucie. Nie, czuł się całkiem spokojny. To nawet dziwne: bo takie sprawy się szykują. Niektórzy ze strachu już zaczynają uciekać, i to nie głupcy, nie bojaźliwi —
0 bojaźliwość nie można przecież Froła posądzić. A gdy raz dostaną w kość, to kto znów ucieknie? Pospiesznie przebiegał myślą po wszystkich, którzy mu się nasunęli w pamięci... Iwan Czarnojariec, Fiodor, Łar'ka, Miszka, Styr - ci raczej polegną, polegnie również wielu, wielu innych... Ale co to pomoże, że polegniemy? Stiepan. zdawał sobie sprawę - choć niejasno - że wyrosła na ziemi rosyjskiej jakaś wielka, ciemna siła - i nie jest tolwanProzorowski ani Siemion Lwów, ani stary metropolita,, ale coś groźniejszego, to nie car nawet, nie jego strzelcy, to też ludzie, ludzi się bać? Ale gdy w ciągu dnia spoglądał w twarze nowogrodzkich, pskowskich chłopów, widział w ich oczach blady cień przerażającej katastrofy. Stamtąd, skąd uciekali, czarną chmurą na całe niebo nasuwało się coś, co ihi zagrażało okrutną niedolą. Jakaś siła potężna, zła, której chłopi nie mogli zrozumieć. Mówili, że wpadli w długi nie do spłacenia, w niewolę... To można zrozumieć. Ale ta przygniatająca siła nadal pozostawała niepojęta, wielka, nieuchronna - pojąć jej istoty nie potrafili.
1 właśnie to poczucie narastającego zagrożenia podniecało Stiepana, nurtowało, doprowadzało do wściekłości. Najprościej można by tę wściekłość wytłumaczyć słowem „bojarzy". Ale gdy sam zaczynał się zastanawiać, czy to o bojarów chodzi, uprzytamniał sobie, że to nie
157
 óczysżćza3^6ąffieT[awlscią,naw©t uoigoruKi, Kiuiy jlSu ^
sił, nie był decydującym ogniwem zgubnej siły, która rozrastała się na Rusi. Bojara Dołgorukiego mógłby zabić przy okazji, ale to by nie zmieniło niczego. Póki ta siła istnieje, nie może być spokoju, Stiepan czuł to całym sercem. Mówił „bojarzy" i ludzie go rozumieli - to wystarczyło, aby ich poderwać. Tak, bojarzy wiele zawinili, nie mają sumienia, zachłystują się chciwością. Ale nie oni stanowią tę siłę.
Ta siła, której chłop nie mógł sobie uświadomić i określić, nazywała się - PAŃSTWO.
Za drzwiami rozległy się kroki, głosy... Stiepan usiadł, spuścił nogi. Spojrzał na drzwi. Weszli Froł Razin, Alona i dziesięcioletni Afońka.
- Nareszcie - powiedział Stiepan z ukrywaną radością. - Doczekać się nie mogłem. Czemu tak długo?
Alona rzuciła się mężowi na szyję. Stiepan wstał, objął ją lekko, poklepał po plecach i rzekł:
- Tak, tak... Świetnie. No! Po co od razu łzy? Czego? Alona płakała i szeptała przez łzy:
- Przyleciałeś, ukochany mój. Myślałam, że już tam zginąłeś... Nie ma i nie ma. Oczy wypatrzyłam...
- Zginąć też trzeba umieć. Przestań już. Pozwól się z Kozakami
przywitać, Alona.
Froł i Afońka czekali u progu. Afońka szczerzył w uśmiechu drobne ząbki. Czarne oczka błyszczały mu radośnie.
- Rok nie ma, drugi nie ma... Spróbuj tak żyć. Zupełnie się od domu odbiłeś - Alona mówiła tak płynnie, jej słowa tak gładko się toczyły, jakby były od dawna przygotowane.
- Przestań...
- Inni chociaż na zimę wracają, a ty... Modliłam się, zaklinałam Mateczkę, Bogurodzicę Najświętszą, żebyś cały wrócił...
- Afońka! Witaj, synku, chodź do mnie - zawołał Stiepan, lekko, ale stanowczo odsuwając Alonę. — Chodź, szybko.
Afońka podskoczył, pozwolił Stiepańowi wziąć się na ręce, ale uchylił się przed pocałunkami.
- Pięknie! - pochwalił Stiepan. - Tak trzeba, Kozaku.
158
_
- Chyba jeszcze bardziej urosłeś, Froł?
- Skąd! -wysoki, wąsaty Froł nie był podobny do brata, ładniejszy i lepiej zbudowany. — A ty zacząłeś siwieć.
- A gdzie twoja żona? — zapytał Stiepan.
- Została...
- Dlaczego? Nie chciała przyjechać?
- Tak... Później przyjedzie. Dlaczego posiwiałeś?
- Opowiadajcie, co tam słychać. Kto zacznie? Afońka? Afońka wciąż się uśmiechał.
- Co, mówić zapomniałeś? - Stiepan też się uśmiechał, cieszył się, ale pragnął, aby prędzej minęła ta chwila beztreściowych powitań.
- Czemu? — zapytał Afońka. — Umiem mówić.
- Odzwyczaił się od ciebie. Powiedz, synku, że jeśliby tata jeszcze ze dwa lata gdzieś się włóczył, to całkiem zapomnielibyśmy, jak wygląda - wtrąciła Alona.
- Nie, Afońka mnie nie zapomni. Nie zapomnimy o sobie obydwaj. Powiedz, synku, że prędzej byśmy matkę zapo... - urwał i spojrzał na Alonę zmieszany.
Alona pokręciła głową z wyrzutem:
- Właśnie, właśnie. Siwieć zaczyna, a wciąż taki sam, jak ogier młody...
Froł roześmiał się.
- Pójdę już — powiedział. — Jutro pogadamy.
- Poczekaj - zatrzymał go Stiepan. - Napijmy się za spotkanie. Zostało tu jeszcze co nieco... Schowałem przed swoimi pijakami. Alonka, przygotuj coś naprędce.
Alona zaczęła nakrywać do stołu.
- Gdzie ty tu co masz?
- Tam... Poszukaj sama. Siadaj, Froł, opowiadaj.
- Naopowiadacie! - Alona wciąż miała ochotę narzekać. - Wstyd ludziom w oczy spojrzeć. Wolałabym się pod ziemię zapaść! Tfu! W dodatku czarna! Żeby choć...
- Dosyć, Alona - spokojnie powiedział Stiepan. - Nie masz o czym gadać? Opowiadaj, Froł.
Froł nie był miłośnikiem wojen, spisków, forteli wojennych. Nie wrodził się w Razinów. Maminsynek. Rzecz ciekawa: nieboszczka jak ognia bała się wojny, a żyła z wojownikiem i wojowników rodziła.
159
Chrystusowe, nie bierzcie go na wojnę. Niech chociaż on się przed nią ustrzeże, przeklętą".
- O czym tu opowiadać0 - Froł usiadł na łóżku. Naprawdę nie wiedział, co Stiepana interesuje, o czym chciałby wiedzieć.
- Kiedy widziałeś Kornieja'.'
- Wczoraj.
- No i co? - w Stiepanie zbudziła się czujność.
- Chce sam przyjechać... Wkrótce się wybierze. Prosił powiedzieć, że przyśle tutaj Kozaka. Chce, żebyś z nim popłynął łodzią w dół rzeki, tam porozmawiacie. Nie chce, żeby go na wyspie widziano.
- Chytry lis. Niedoczekanie jego! Co tam u Kozaków?
- Ależ gadają o tobie! - zawołał Froł śmiejąc się.
- Aż uszy chce się zatkać! - dorzuciła Alona.
- Wybierają się do mnie? - Stiepan rozpytywał brata, i\myślnie nie dostrzegając, że Alona pała chęcią wybadania jego samego.
- Wybierają się. Wielu. Nie wiedzą tylko, co zamyślasz.
- Na razie nie muszą wiedzieć.
- Czy to prawda, że rozgromiłeś połowę miast szacha?
- Trochę nimi potrząsnęliśmy — odparł wymijająco Stiepan. — A bogaci Kozacy'.'
- Milczą.
- Od cara nie było nikogo?
- Nie.
- Siadaj, siadaj, braciszku1 Wypijemy razem, od dawna na to czekałem. Alona. jak tam?
- Siadajcie — Alona wyjmowała z przywiezionego ze sobą kosza ciasto domowe, jajka, pierogi... - Chciałam więcej zabrać, ale ten twój Iwan.-jak jastrząb, porwał nas tak, jak staliśmy...
- Zuch - powiedział Stiepan. - Po co tam macie siedzieć... wśród wrogów.
- Jakich wrogów? - zdumiała się Alona.
Froł również spojrzał na brata z zaciekawieniem. Niewiniątko! Nie darmo matka zapewniała, że to me wojownik. Szkoda będzie, jak go zabiją... Grzech brać takiego na swoje sumienie.
- Mogą stać się wrogami, różnie w życiu bywa. Ach, Afońka! Co ja ci przywiozłem! Jakie cacko! - Stiepan pochylił się, wyciągnął spod
1H0
"*'"" bracie," jakiefywają miaMa?'Masz7BsTw'śięT'"'v"""'
Alona rozejrzała się, pewnie też pragnęła zobaczyć, jakie podarunki mężulek przywiózł dla niej. Taki już, Bogu dzięki, charakter ma baba rosyjska - potrafi zdobyć się na przebaczenie nawet wtedy, gdy jej o przebaczenie nie proszą, nie błagają. Znajdzie spbie - podświadomie - jakiś wykręt i bez udawania uwierzy, że jej go żal, że grzech taić urazę albo że nade wszystko w świecie ceni bogactwo... Zmiłuje się nad krzywdzicielem i nad sobą samą.
Stiepan zauważył jej spojrzenie i zaśmiał się krótko, nie wiadomo czemu.
- Później, Alona. Najpierw7 nas poczęstuj.
- Chrzestna jest u ciebie? - zapytał Froł.
- Tak.
- Nie mogłem jej powstrzymać. Mówię: „Przyśle kogoś, jakże ty sama!" Nie, pójdę. I poszła.
- Zuch baba. No... Na powitanie! Was. I nas. Za spotkanie.
- Za naszą radość —powiedziała Alona, trącając się złotym kielichem, który mimo woli podziwiała - jeszcze nigdy nie widziała tak pięknego.
Froł wyszedł późno, podchmielony nieco, uśmiechał się, patrzył na brata i nie mógł pojąć, czemu o nim tak dużo gadają.
Alona posłała łóżko... Stiepan pokochał się z nią i usnęła, A on sam tej nocy nie mógł zasnąć aż do świtu.
Doczekał, aż okna ziemianki rozjaśniła słaba, błękitna mgiełka, ostrożnie uwolnił ramię, na którym spoczywała głowa żony, wstał...
- Coś ty? - zapytała Alona. — Jeszcze prawie noc...
- Spij — powiedział Stiepan. Usiadł, pogłaskał rozgrzaną, szczególnie uroczą w tym rozespaniu Alonę. — Pójdę do Kozaków.
- Boże! Chociaż trochę pobądź ze mną. Nie zginą ci twoi Kozacy. Jeszcze wszyscy śpią.
- Pobędę, pobędę. Śpij. Muszę...
Wciągnął szarawary, buty. Narzucił kaftan i wyszedł z ziemianki.
Gródek spał. Tylko wartownicy chodzili wzdłuż palisady i opuszczone ognisko migotało samotnie obok jednej z ziemianek.
Stiepan skierował się w stronę ogniska. Dwóch w sztok pijanych Kozaków rozmawiało, obejmując się:
- Pokaż mi ją... Pokażesz, dobrą?
161
- Kogo?
- A tamtą.
- Aha. Nie, ona dla nas, tfu! -'Kto? '
- Tamta. Mańka.
- Jaka Mańka?
- No, tamta.
:- - Aha. A my ją obciosamy...
- Kogo?
~ No, tamtą...
Stiepan postał, posłuchał, uśmiechnął się i poszedł dalej.
Przepiękna była ta chwila przedświtu złotego dnia złotej jesieni. Orzeźwiający wietrzyk muskał gałązki wierzb i rokiciny. Spokój jak senne lenistwo zapanował nad ziemią. A cała ziemia, nie taka już nieogarniona, tuliła się słodko w dłoniach tego spokoju. Wkrótce zbudzą się ludzie... Znów zacznie się krzątanina, rozmowy, znów będzie się wydawać, że ludzie są ważni, ale teraz, w tym spokoju, •wszystko stało się nieważne - i cała ta krzątanina, i wszystkie słowa. Śmieszne^.
Stiepan wszedł do ziemianki, w której osiedlili się Iwan Czarnoja-riec i Styr. Ci dwaj stale się ze sobą kłócili, lecz równie niezmiennie przyjaźnili się i zawsze mieszkali razem.
Iwan natychmiast podniósł głowę znad kaftana, który służył mu za poduszkę. Zapytał z niepokojem:
- Co się stało?
- Nic, przyszedłem pogadać.
Stiepan spojrzał na śpiącego Styra, przysiadł na posłaniu obok Iwana.
- Miąłem wczoraj dziwny sen, Wania. Razem z ojcem kupowałem od Tdtara konia, kasztanka. Piękny koń! A Tatar zaśpiewał niebotyczną cenę. My z ojcem i tak, i owak - nie ustępował. Spoglądam na ojca, a on do mnie mruga: „Skacz na koniaigalopem". Aż mi się dusza, zaśmiała... Zacząłem się przymierzać, z której strony zręczniej będzie •wskoczyć. Już chciałem pomknąć... gdy nagle pomyślałem: „A co się z ojcem stanie?" i obudziłem się.
- Zdarzało ci się kiedyś coś takiego? - zapytał iwan, zmagając się
czało przez cały dzień.
- Z ojcem nie, coś podobnego przeżyłem z bratem Iwanem. Kiedyś ojciec posłał nas, żebyśmy kupili parę koni, odebraliśmy je siłą, a pieniądze przepiliśmy. Ojciec nas sprał, konie zwrócił...
Iwanowi żal przerwanego snu. Ziewnął.
- Po coś właściwie przyszedł? Sen mi opowiedzieć? Stiepan długo milczał, pykał fajkę, patrzył w ziemię.
- Piękny ranek - powiedział nagle. - Nie chciałoby się umierać w taki ranek, co? - spojrzał na esauła badawczo i wesoło.
- O! — zdziwił się Iwan. — Co ci się przywidziało? To ja powinienem dzisiaj myśleć o śmierci... Wczoraj przebrałem miarkę, jak głupi.
- Posłuchaj - Stiepan splunął gorzką śliną. - Wybierz trzech Kozaków, z dobrą głową, poślij ich do patriarchy Nikona. Nikon siedzi w klasztorze Świętego Feraponta, nie może się z carem pogodzić. A nuż się ku nam skłoni...
- Co za wojownik z popa! — zdziwił się Iwan.
- Nie wojownik nam potrzebny, ale patriarcha. Gdy będzie z nami, ludzie chętniej do nas przyciągną. A wydaje mi się, że jemu też potrzebne poparcie. Może się zgodzi. Jest zły na cara. Niech mu powiedzą, że zaprawdę będziemy go czcić jako patriarchę. Wybierz takich, co to potrafią zrobić.
- Wybiorę, są tacy.
- Przyślij ich potemdo mnie, pouczę ich, co mają mówić. Żadnego pisma pisać nie będziemy, chodzi więc o to, żeby Kozacy byli pewni, nieugięci. Jak wpadną, żeby słowa nie powiedzieli, nawet na torturach.
- Są tacy.
- Poślemy jeszcze na Zaporoże do Iwana Sierika. Tam trzeba z pismem, żeby wszystkim na radzie przeczytali.
- W takim razie i do Piotra Doroszenki...
- Do Doroszenki? Trzeba się zastanowić... To spryciarz, zawsze, wije się jak wąż w ogniu. Zobaczymy, nie bardzo na niego liczę. Jeśli zobaczy korzyść dla siebie, to pójdzie bez namysłu. A Sierikowi można zaufać...
- Timofieicz, poślij mnie do patriarchy - powiedział nagle Styr, podnosząc się ze swego posłania. - Ja potrafię, przysięgam, że potrafię. Jeszcze jak!
162
163
- Nie. Poślesz?
- Co cię tak przypiliło?
- Chciałbym na patriarchę popatrzeć... Jeden zbieg mi opowiadał
0 Nikonie, to nie byle kto...
- Cóż takiego? Pop jak pop.
- Najważniejszy pop! Różne dziwy widziałem, ale takiego popa nie. Poślij. Pogadam z nim o religii. Pamiętasz, na co on się porwał?
- To przecież niebezpieczne... Mogą złapać. Nikona pilnują. A jak złapią, to nie będą mieli litości, zakatują. Chcesz skończyć na szubienicy? Taka piękna pogoda... Wyjdź, spojrzyj, serce się raduje.
- Ktoś musi i na szubienicy skończyć... Ja już sobie pożyłem.
1 różne pogody widziałem... A Nikon by nam... Oj, jak by się.nam przydał! Ja go namówię! Mam też swoje własne porachunki z religią-
- Masz ochotę, to idź. Po drodze spróbujcie się czegoś dowiedzieć
o Łar'ce i Miszce. Boję się o nich. Niepotrzebnie ich wysłaliśmy. To
moja wina...
Umilkli. Długo milczeli.
- Pośpijcie jeszcze - powiedział Stiepan. Wstał i wyszedł z ziemianki.
- Myśli dręczą naszego atamana — powiedział Iwan.
- Myśli... - odezwał się Styr. — Myśli... Ale to są myśli!
- I ciebie dręczą? - Iwan siedział zasępiony, rozważał, czy uda mu się jeszcze przysnąć, czy też lepiej wstać i zabrać się do roboty. -
I ciebie dręczą?
- Mnie? Nie za bardzo. Ale zachciało mi się, Wdnia, na patriarchę popatrzeć, aż mi w duszy zagrało...
- Do czego on ci potrzebny?
- Diabli wiedzą, po prostu chcę popatrzeć. Mam ochotę poklepać go po plecach: ,,No, jak tam, władyko?" On też musi mieć porachunki z religią. A przecież tak dużo wie, Wania.. .Och, pogawędziłbym sobie
z nim!
- Patrzcie no, jak cię przypiekło. Spijmy jeszcze, bo głowa mi się rozsypuje jak rozeschnięta beczka. Przebrałem wczoraj miarę. Czy przynajmniej jakichś głupstw nie nagadałem?
164
 JLWCU.X.- J.
będziemy bezczynnie siedzieć. Przejdę się. Będę miał pod koniec życia chociaż jeden... świątobliwy uczynek. To prawie }ak pielgrzymka. - Śpij. Spróbuję jeszcze zasnąć. Może trochę oprzytomnieję.
Stiepan poszedł nad rzekę, usiadł.
Słońce wypłynęło na czyste niebo... Pierwsze promienie uderzyły w wierzby - cała wyspa rozjarzyła się wielkim, złotym światłem.
Daleko stąd lecą myśli Stiepana. Może do klasztoru Świętego Feraponta, może na Zaporoże, może do Moskwy... Dręczą go te myśli, to prawda. I chciałby je doprowadzić do końea, a potem odetchnąć z ulgą. O Czerkiesku też myśli. Jest przecież tak blisko, ale tam również - ciemno, nie wiadomo, czego się spodziewać.
Z tyłu niedosłyszalnie podkradł się Af ońka i krzyknął nad uchem, żeby go przestraszyć. Myśli Stiepana urwały się, jakby go ktoś obuchem zdzielił. Aż zadrżał.
- Ach ty, czarnooczku! Nastraszyłeś mnie! - wskazał, mu ręką miejsce obok siebie. - Siadaj, co tak wcześnie wstałeś?
- Ja tak zawsze - odparł Afońka śmiejąc się.
- Nie możesz spać?
- Wyspałem się.
- Co matka robi?
- Gotuje.
- Umiesz sny tłumaczyć?
Afońka wytrzeszczył na ojca oczy czarne jak oliwki.
- Sny?
- No! Babka cię nie nauczyła? .
- Nie. A co ci się śniło?
- Śniło mi się, że pojechaliśmy z ojcem konie kupować, jeden wpadł nam w oko, a ojciec na mnie mrugnął: „Skacz i uciekaj". Chciałem już wskoczyć, ale pomyślałem: „Odjadę, a co będzie z ojcem?" I obudziłem się. Szkoda, że się obudziłem, warto było zobaczyć...
- Nie kupiliście?
- Nie kupiliśmy... I teraz nie wiem, co dalej... Utknął mi w głowie ten sen - chodzę i ciągle o nim myślę...
- Zapytaj babki Goworuchy.
165
- E, tam7"bal>ki... Me. Babka ria taKicn sprawacn się me zna. A czują, że to nie jest zwykły sen. Wciąż myślę: skoczymy na konie, popędzimy, a co będzie z wami?
- Z nami? - nie zrozumiał Afońka. - Z kim?
- No, z wami... Z tobą, z twoją matką, babką, z wieloma ludźmi! -Stiepan popatrzył na chłopca, dotknął jego ptasiego kolanka/poklepał dłonią ukochane, wątłe ciałko. - Trudną zagadkę ci zadałem, nad wiek. Idź, powiedz matce, że już wracam. Będziemy jeść.
Afańka pobiegł.
Stiepan położył się na wznak, wsunął ręce pod głowę, patrzył w niebo. Wiedział, jak będzie rozmawiał z Korniejem Jakowlewem, atamanem Wojska Dońskiego. Ta nieunikniona rozmowa nurtowała go bezustannie. Dokładnie ją sobie wyobrażał, wiedział, że miejsce na to spotkanie ostrożny Korniej sam wybierze - i to jak najdalej od ludzkich oczu.
Korniej ma ponad sześćdziesiąt lat, jest jeszcze krzepki, ale umyślnie chodzi ciężkim krokiem, pociera krzyż, mówi: „Pobolewa". Nic go nie pobolewa, jest chytry i skryty... Bez namysłu nie uroni ani jednego słowa, wytrawny wilk, trzy razy obróci w głowie, rozważy, nim powie. Ale nikomu nawet na myśl nie przyjdzie, że ta powolność wynika z przebiegłości, a nie z charakteru. Prawdziwy charakter Korniej a Stiepan poznał w walce: ospałość, flegmatyczność znika wtedy, jak ręką odjął - uderza jak prawdziwy wilk. To on nauczył Stiepana sztuki wojowania. Ale nieszczerość, skrytość ojca chrzestnego od dawna drażniły Stiepana. Nieraz na tym tle dochodziło między nimi do sprzeczek. Stiepan dziwił się: „Jak nie ten sam człowiek! Przed kim się maskujesz? Kogo oszukujesz?" Korniej odpowiadał spokojnie: „Przed tobą się maskuję. W tobie również siedzi dwóch ludzi: jeden zupełny dureń, a drugi - dobry, rozumny. Kiedy z tobą rozmawiam, staram się mówić do durnia, i to w taki sposób, żeby ten rozumny nie podsłuchał. W każdym człowieku, nie tylko w tobie, dwóch ludzi siedzi - ja wolę mieć do czynienia z durniami. A z mądrymi rzadko, w razie potrzeby". Stiepan mógłby się jeszcze z nim dalej spierać, ale tracił ochotę, za każdym razem złościło go i dziwiło to mędrkowanie Kornieja. Spotkanie będzie na pewno tak wyglądało:
- Jak się masz, chrześniaku? - powie Korniej przyjaźnie, ale zanim to powie, zdąży, podchodząc wolnym krokiem, obrzucić badawczym
166
i uanusitit; oa stop ao giowy. — J3K tam twoja wyprawa? Powiadają, że bardzo pomyślna...
— Pomyślna.
— Chwała Bogu!
— Dlaczego nie przyjechałeś na wyspę? - nie wytrzyma Stiepan. -Przed kim znowu musisz udawać? Już nawet na Donie nie czujesz się gospodarzem...
— A przecież i ty nie przyjechałeś do gródka, tylko własny wykopałeś! Dlaczego?
Nic z tej rozmowy nie wyniknie. Zresztą, jak pamięcią sięgnąć, nigdy nie udało się im przeprowadzić dobrej, szczerej rozmowy... Korniej cenił Razinów za męstwo, wierną służbę wspólnej sprawie, ale wcale ich nie szanował, a nawet trochę się obawiał - byli bowiem krnąbrni, dumni, głupi, nadmiernie samowolni. Razinowie nie należeli do bogatych Kozaków, ale nigdy też nie cierpieli niedostatku -jako niezastąpieni uczestnicy wszystkich wypraw, często zdobywali na nich cenne łupy. Niestety, trwonili je szybko, nie dbając o założenie solidnego gospodarstwa.
Stiepan urodził się w przededniu kolejnej wyprawy i dowodzący nią ataman (wówczas nie był jeszcze atamanem Wojska Dońskiego) Korniej Jakowlew z szacunku dla esauła Timofieja Razi i z chęci pozyskania Kozaków, którzy bardzo kochali Razie, wprosił się na kuma. Tak się spowinowacili Razinowie z bogatym Korniejem. Nie zmniejszyło to samowoli i zuchwałości Razinów, choć i nie powiększyło: Razia i jego synowie, Iwan i Stiepan, zazdrośnie strzegli swej . niezależności, ale nie zadzierali nosa, uchodzili, zwłaszcza Iwan, za ludzi z głową na karku. Stiepan dość wcześnie, jak na swoje.lata, zmusił Kornieja, atamana Wojska Dońskiego, ważną osobistość, do rozmawiania z nim j ak równy z równym. Cenił wielkie doświadczenie swego ojca chrzestnego, uczył się od niego sztuki wojennej, ale nie podlizywał mu się, nie popisywał się swoim powinowactwem - i za to Korniej mimo woli nabrał do chrześniaka szacunku. Ale stosunki między nimi zawsze były chłodne - jeden z wysokości swego stanowiska nie chciał pozwolić sobie na poufałość z rozzuchwalonym powodzeniem Stieńką, drugiego odpychało to wysokie stanowisko ojca chrzestnego. W ostatnich czasach, gdy Korniej zaczął wydawać zbiegłych nad Don — stosunki między nimi bardzo się zaostrzyły. Co prawda Korniej wyposażył i pobłogosławił wyprawę chrześniaka na
167
 jfersję, aie iiiiłu w tym swuj miara, xu jjj.gj.wo/1^,, ^.^..^^^ ..~~j_,.. przybywało tylu zbiegłych, że trzeba było wyprawić ich, gdzie się da i z kim się da - chociażby na rozbójniczą wyprawę Stieńki - po drugie, pozwalało to pozbyć się z Donu i samego Stieńki. Bez niego Korniej czuł się pewniej, jak chciał, kręcił i kombinował z tymi zbiegami -trzeba było, żeby nikt nie pomyślał, że z Donu się ich wydaje, więc udawał, że nie wydaje, ale z carem i bojarstwem też nie chciał psuć sobie stosunków, musiał tedy po kryjomu wydawać. Korniej już wcześniej miał kłopoty z tego powodu, a teraz, po powrocie Stieńki, będzie mu jeszcze trudniej. Stiepan wiedział, że jego sukcesy bardzo niepokoją Kornieja, nie wiedział jednak, a nawet mu przez myśl nie przeszło, że Komiejowi może być na rękę to, że przygarnia wszystkich bezpańskich i niezadowolonych i nosi się z zamiarem skierowania ich na coś, co uwolni Don od tego nadmiaru. Stiepan sądził, że Korniej będzie go powstrzymywał przed wojną, że będzie straszył...
- Niedobrą rzecz zamyślasz, Stiepan - powie zapewne Korniej. -Straszną. Po co ci to? Źle ci tu, czy co?
- Ja ci nic o moich zamysłach nie mówiłem - Stiepan z góry wiedział, co odpowie. - Skąd ci to przyszło do głowy?
- Widzę. Słyszę. Kozaków nie rozpuściłeś...
- A jak Krymcy napadną? Albo Turcy? Trzymam... żeby Tatarzy nie rzucili się na leżącego.
- To jak będzie? Dwa wojska będziemy trzymać?
- Na wasze wojsko trudno liczyć. Co to za wojsko! Nic niewarte...
- Kręcisz, Stieńka! Zawsze było dobre, a teraz-masz tobie! -nic niewarte? Co innego zamyślasz. Znów na Wołgę spoglądasz. Na miasta, słyszałem... Kark skręcisz, Stiepan. Z życzliwości to mówię, jak swój. Zaufaj staremu, nie można kusić losu raz za razem...
- A może go jeszcze ani razu nie kusiłem?
- Rany boskie! Aleś się rozochocił! No, to kuś dalej, może nasze cielę wilka zje, może mu się uda... - Korniej ma oczy głęboko osadzone, spogląda wesoło, drwiąco...
Wtedy pewnie Stiepan wrzaśnie na niego, patrząc w te niedobre oczy:
- Don sprzedajesz, psie, nędzniku! Sam się sprzedaj ze wszystkimi -flakami, ale Donu ci nie dam! Nie po to się tutaj krew kozacka lała! Nie wy wolność zdobywaliście, nie wy ją sprzedacie za carskie podarunki! Moją głowę ci daruję,.oddasz ją razem z ostatnim zbie-
168
 teraz"ty się zastanSw?'"'"'"""""........'"''"'....."""' '....."""'......."-••'¦¦••-<•¦'¦—........
Zastanawia się Korniej siedząc w Czerkiesku, oczywiście, że się zastanawia. I od dawna już wie, jak się ma zachować: nie przeszkadzać Stieńce w gromadzeniu ludzi, co więcej, podbechtywać go wszelkimi sposobami, żeby ruszył - bo jedyny to ratunek dla Donu. On sam Stieńki nie pokona, ale pokonają go tam, pod Carycynem, pokonają na śmierć. Rozmowę ze Stieńką zamierzał jednak przeprowadzić dokładnie tak, jak Stiepan się spodziewał: będzie go odmawiał od wyprawy, prosił i groził. Taki był właśnie Korniej - mądry, wytrawny ataman - umiał działać na pewniaka, wiedział, co trzeba zrobić, żeby pchnąć samowolnego Stieńkę do zguby.
16
Był jeszcze jeden ranek. I jeszcze jedna noc, którą potem Stiepan często sobie przypominał. Dziwna noc - księżycowa, wypełniona białym, chłodnym światłem...
Ranek. Krótka pora przedświtu. Wszystko dokoła - powietrze, niebo, ziemia - lśni błękitnym, niebieskim światłem. Krótką chwilę tylko płonie to nieziemskie światło, potem zmoże je jasne, bi,ałe - świt. Wieczorem też bywa takie światło - przed zmierzchem. Taka cenna chwila czystego światła, gdy wszystko, co żyje na ziemi, cichnie i przeczekuje tę tajemną chwilę. Dobrze i smutno.
Stiepan znowu wstał wcześnie. W ostatnich dniach wcale nie pił, przyzwyczaił się kłaść późno i wcześnie wstawać.
Siadł przed wysoko położonym okienkiem i zapatrzył w niebieski prostokącik.
Afońka wyśliznął się cicho spod kożucha, którym przykrywał się na noc, posiedział chwilę na swoim małym posłaniu, ziewnął i podszedł do ojczyma. Stiepan posunął się na szerokim stołku, posadził chłopca obok siebie. Zapytał cicho:
- Co tak wcześnie?
- Już się wyspałem. A ty?
- Popatrz - wskazał Stiepan - jak niebiesko. To niebieski ptak
169
Morikó Wzejdzie:.......""'......-•—'"- -"7——¦.....~^'^w,:°...........,,.„,.,.,,„:,.„,„.,,, ,,„,,^ri...
Afońka wpatrywał się w okno szeroko otwartymi oczami. Aż się uniósł.
- Oj? - zapytał z niedowierzaniem.
- To dlaczego jest niebiesko?
- A jak on się nazywa?
- Po prostu niebieski ptak.
- Bujasz.
- Po co miałbym bujać? Sam bardzo lubię tego ptaka. To nie jest zwyczajny ptak...
A jaki?
- Zaczarowany - Stiepan obejrzał się na śpiącą Alonę. Zniżył głos. - Przylatuje dwa razy dziennie, rano i wieczorem. Nie wolno go przegapić... Gdy przyleci, rozwinie ogon, musisz mocno, mocno czegoś zapragnąć. A gdy już czegoś zapragniesz, siedź bez poruszenia: żeby żadne inne myśli nie właziły ci do głowy. Jak się jakaś inna myśl poruszy, wszystko przepadnie. Wtedy musisz czekać do wieczora, gdy znów przyleci, i jeszcze raz spróbować wyrazić życzenie. Ale tylko jedno. Jeśli zdołasz pomyśleć tylko o jednym - spełni się, jeśli nie - nic z tego, nie spełni się. Trzeba więc mocno chcieć. Nieraz tak bardzo pragnąłem, że mi ręce i nogi drętwiały...
A czego chciałeś?
- No... różnych rzeczy. O tym ptaku opowiedziała mi moja babka. Ona wszystko wiedziała. Była bardzo dobra...
- Umarła?
- Umarła. Tutaj umarła... A pochowali ją w stronach rodzinnych. Tak sobie zażyczyła przed śmiercią. Pod Woroneżem, na wsi. Ojciec pojechał z bratem Iwanem. Ja nie pojechałem, nie lubię pogrzebów.
- Siedzi jeszcze - Afońka wskazał na okienko - ten ptak.
- Siedzi...
- Chodźmy, popatrzymy... Stiepan zaprzeczył głową.
- Nie zobaczysz go.
- Przecież siedzi!
- Siedzi, ale nie zobaczysz go... I nie usłyszysz, kiedy odleci. Obejrzysz się - i już go nie ma, odleciał. Taki to, bracie, ptak. O co byś go poprosił?
170
''"¦- JNie wiem."
- W takim razie lepiej nie proś. To właśnie najtrudniejsze - niby wiesz, czego chcesz, a pomyślisz w końcu o czymś innym. A jeżeli jeszcze nie Wiesz, to lepiej nie proś. Nawet cię słuchać nie będzie.
- Czy to tak trudno o czymś jednym myśleć?
- Trudno. Spróbuj kiedyś. O to właśnie chodzi, że trudno. Nie wiem, dlaczego, ale trudno.
Niebieskość za oknem wyraźnie pojaśniała.
- Odleciał? - zapytał Afońka. Stiepan skinął głową. Posiedzieli chwilę w milczeniu.
- Chodźmy nad rzekę. Umyjemy się - powiedział Stiepan. Potem był dzień. Mijał zwyczajnie, tak jak mijały teraz inne dni:
okopywali się, budowali, wzmacniali palisadę, kuli broń... Wszystkiego trzeba było dopatrzyć, gdzieniegdzie podpowiedzieć, tu pochwalić, tam zganić.
Dzień powszedni na wyspie.
A wieczorem Stiepan znów był nad wodą. Usiadł wśród krzaków na ścieżynce, strugał nożem deseczkę.
Słońce zachodziło za rzeką, za stepem. Czerwona kula dotknęła równej linii horyzontu i zamarła... W krzakach ptaki się powściekały - podniosły taki świst, pisk, taki harmider i zamęt, aż się wierzyć nie chciało, że to tylko małe, żywe kulki tak się wiercą. Coś to z pewnością dla nich znaczy, gdy słońce zachodzi - pomyślał Stiepan. -Pewnieim żal.
Słońce powoli zanurzało się za stepem - gołym okiem można było dostrzec, jak pogrąża się coraz głębiej i głębiej. Niewysoka skarpa przeciwległego brzegu zaznaczyła się czarną linią. A cały step, od rzeki po słońce, dalekie kurhany i pobliskie zarośla, rozjarzył się łagodnym, żółtym blaskiem, jak izba, w której błyszczy wymyta, wyszorowana podłoga. Oku ludzkiemu potrzebny był odpoczynek po bezlitosnym świetle dnia, człowiek potrzebował spokoju po nędzy powszednich trosk, a w mózgu rodziła się myśl, że na tej ziemi najlepiej byłoby żyć boso, w luźnej koszuli - chodzić po niej, chodzić z krańca na kraniec, bo to przecież nasza ziemia, urodziliś-
171
ten DiasK iagoany, ciepiy aosiępny ]est zapewne i pucnowanym w ziemi.
Coś takiego zdążył pomyśleć Stiepan, gdy patrzył na zachodzące słońce. Na step padał już lekki cień. Kurhany zagasły i ich ciemne sylwetki zarysowały się jak wartownicy nocy. Rzeka pociemniała... Czuło się, jak woda, bez wysiłku, nie naruszając brzegów, cicho sunie swój wielki ciężar po śliskim łożysku. Powiało chłodem.
Stiepan, zamyślony, nie wiedział, ile czasu minęło, gdy nagle, z boku, w ciszę i spokój młodej nocy runęło światło obfite, martwe. Drugi brzeg oddalił się nieco, grzbiet rzeki błysnął zimną stalą. Step zalśnił blado, wyłoniły się z mroku odległe kurhany. Nieprzytulnie zrobiło się na ziemi, nago. Wszystko nastąpiło tak szybko - a to tylko wyszedł księżyc. Diabli wiedzą, widocznie jest potrzebny na niebie, skoro jest, ale niedobre, niesamowite światło rzuca na ziemię.
Ziemię otuliła już cisza i pokój, a to światło wszystko zamąciło. Znów było słychać pluskanie fal, w zaroślach bezustannie coś szeleściło - ktoś pewnie układał się do snu albo nie mógł zasnąć przez to bezczelne światło... Drobny, nieustanny, monotonny, metaliczny dźwięk dolatywał ze stepu, ze wszystkich stron.
Stiepan z żalem ocknął się z zadumy, mimo woli zaczął przysłuchiwać się szmerom, westchnieniom, dźwiękom. Na brzegu usłyszał lekkie kroki. Ktoś nadchodził... Po drodze zahaczał o krzaki, czujne gałęzie odpowiadały lekkim, leciutkim trzaskiem i szelestem. Ktoś się zatrzymał, postał chwilę i znów ruszył. Stiepan pomyślał, że to Afońka go szuka, ale wkrótce zorientował się, że to nie są kroki Afońki - cięższe. Ale również nie kroki mężczyzny.
Alona - domyślił się Stiepan. - Szuka, głupiątkó.
I nagle, jak to mu się nieraz zdarzało, ni z tego, ni z owego ogarnęła go chęć spłatania jej figla, nastraszenia. Bezgłośnie zsunął się w dół, nad wodę, przyczaił.
Kroki zaszemrały nad samą głową... Stiepan głośno, wyraźnie powiedział:
— Ja ci się powałęsam nocami, oj, powałęsam.
Kroki urwały się. Alona krzyknęła cicho, chwyciła się za pierś, cofnęła:
- Kto to?
172
trzymała ręce na piersi. - Zwariowałeś? Aż mi nogi odjęło...
- Siadaj - Stiepan wskazał ręką miejsce przy sobie. - To nie Tatar wyskoczył, głowy ci nie urwie.
- Boże, Boże — nie mogła uspokoić się Alona. —Widzę, coś ciemnieje nad wodą, myślałam, że korzeń...
- A dlaczego wy zawsze - poważnie zapytał Stiepan - gdy się przestraszycie, to od razu za cycki chwytacie? Nawet gdy gołe jesteście. Czy to dla was najcenniejsze miejsce?
Alona usiadła obok niego.
- Gdzie się tak na gołe napatrzyłeś, że już wiesz, co najpierw zakrywają?
- Przestań - powiedział Stiepan przyjaźnie.
- Zawsze musisz dokuczać...
- Przestań, wystarczy - przyciągnął do siebie ciepłą, kochaną Alonę, przytulił jej głowę do piersi. Kobieta zawsze jest zazdrosna. Niepotrzebnie wyskoczył z tymi gołymi, nie czas teraz na pretensje, po co one komu?
- Dokąd szłaś?
- Do ciebie - Alona przestała się boczyć. - Afońka mi powiedział, gdzie zwykłe siedzicie...
Stiepan położył głowę na kolanach żony. Patrząc na nią z dołu widział jednocześnie i jej twarz, i dalekie, tłuste gwiazdy.
- No, o co chodzi?
- Stiopa — Alona zaczęła nagle mówić szeptem. — Ja też dzisiaj zamyśliłam życzenie... - miękką dłonią jęła wodzić po jego twarzy. Stiepan zwykle nieznacznie, żeby jej nie urazić, uchylał się przed taką pieszczotą, ale dziś nie zrobił tego - niech sobie głaszcze.
- Doczekałam wieczora, kiedy nadleci ptak, o którym opowiadałeś Afońcc, i zaczęłam myśleć tylko o jednym...
- Jak to? Nie spałaś rankiem?
- Nie, słyszałam. Zażyczyłam sobie, żebyśmy teraz, zaraz popłynęli razem do Czerkieska.
- Po co? - Stiepan podniósł głowę.
- Lekkim czółenkiem dopłyniemy przed świtem.
- Ale po co?
- Nie wiem, Stiopa... Zapragnęłam przejść się z tobą po tych
kiem. - Ale w nocy... Taka piękna noc! Stiopuszka, kochany, pojedźmy! Tak strasznie chcę... Zrób to dla mnie, głupiej baby. Widzisz, nawet się wystroiłam... Nie zauważyłeś.
Stiepan usiadł.
Rzeczywiście, Alona miała na sobie piękną suknię, niemal jak ślubną.
— Pojedziemy. Przespacerujemy się po naszej ulicy. Postoimy koło naszego domu, koło wrót... Stiopuszka...
Stiepan usłyszał w głosie żony głęboki, szczery ton. Zadziwił się, ale nie rozpytywał, zagadnął tylko:
— A mocno zamyśliłaś?
, — O niczym innym nie pomyślałam, ani, ani! Siedziałam tylko i mówiłam sobie: „Ulicą przejdziemy, u wrót postoimy". Więcej nic! - Alona powiedziała to z naciskiem i przekonaniem, jak świętą prawdę.
— Skoro tak, to płyńmy - zgodził się bez oporu Stiepan. I zerwał się. - Gotowa jesteś?
— Gotowa. Nawet łódeczkę przygotowałam...
— Gdzie?
— Tam. Dobra łódeczka... lekka!
W pięć minut później łódeczka mknęła w dół rzeki. Wioślarz ciągnął mocno, bił wiosłami w złocisty pyłek, w kółeczka i plamki jasnego śladu blasku księżycowego.
— Namacham się... - powiedział Stiepan.
¦ — Co to dla ciebie! - dodawała mu otuchy Alona.
Stiepan wiosłował jeszcze jakiś czas. Potem rzucił wiosła, zaczął nasłuchiwać. Powiedział z zadowoleniem:
— Poczekaj, Alona... Niech diabeł nimi macha.
I skierował czółenko w stronę stepowego brzegu.
— Stiopa! - przestraszyła się Alona.
— Źle mi poradziłaś - powiedział Stiopa. - A ja głupi byłem, że się zgodziłem.
Łódeczka otarła się o dno. Stiepan wyskoczył na brzeg, powiedział:
— Posiedź chwilę, zaraz wrócę. '
I zniknął. Z wody, zza skarpy, nie było widać, dokąd poszedł. Dopiero po pewnym czasie Alona usłyszała jego przygłuszony, mocny
174
Komom oraKowaro paszy i nozaey w noc przepływali z nimi ffiavśWp;" konie pasły się tam pod dozorem dwóch, trzech Kozaków; Ale pilnujących nie było słychać - nie odezwali się. Pewnie spali.
Na brzegu rozległ się drobny tupot pary koni. Po chwili pyski końskie i głowa Stiepana ukazały się nad skarpą.
- Wyłaź. Wciągnij łódkę, żeby nie zniosło.
Alona wyskoczyła z czółna, wciągnęła je wyżej, z trudem wdrapała się na skarpę, niewysoką, lecz stromą.
Stiepan rozejrzał się po stepie. Pilnujących Kozaków nie było widać, nigdzie ani ogieńka.
- Śpią, cholery. Wsiadaj... i czekaj, przejadę się po brzegu.
- Kto by tu... - zaczęła Alona, lecz Stiepan smagnął już swego konia i pogalopował brzegiem w odwrotnym kierunku.
Alona wsiadła na ciepły grzbiet konia, pomyślała o swoim stroju, ale machnęła ręką - niech licho porwie suknię. Ważne, że spełnia się jej życzenie.
Stiepan odjechał dość daleko, zatrzymał się, krzyknął głośno:
- Hej! Jest tam kto?
Nikt mu nie odpowiedział. Tylko echo potoczyło po wodzie: ,,Ooo!"
Stiepan wrócił. Był zły.
f — Pluń na nich!-zaczęła Alona, ale Stiepan nie dał jej dokończyć. . — Dosyć! - zamilkł na chwilę i powiedział już spokojniej: , — No, jedziemy czy nie?
- Jedziemy.
To się baba rozochociła! - myślał Stiepan, zerkając z ukosa na żonę; Alona zgrabnie siedziała na koniu i gdyby nie połyskujące w blasku księżyca gołe kolana, trudno byłoby odróżnić, czy to galopuje Kozak czy Kozaczka. - Jakie kobiety są różne! Ale chociaż każda jest inna, wszystkie mają w głowie tylko miłość. A poza tym-pusto, jak wymiótł.
Nie znał Stiepan swojej żony, za mało ją znał. Nie tylko miłość Alona miała w głowie. Miłość też, oczywiście, ale nie tylko. Nie wiedział, że Alona poprzedniego dnia posłała wiernego Kozaka do Kornieja Jakowlewa i ten przykazał jej przez tego samego posłańca: „Niech przyjadą..." Niech go jakoś do mnie zwabi, może na niego wpłyniemy. A przynajmniej popróbujemy.
Przed wyjazdem Alony do Kahalnika polecił jej: ma zrobić wszyst-
175
zabijało, popchnęli dobrego atamana do grzechu, do rzezi. Czekają tu na batiuszkę atamana, nie kryją, że czekają. I z pewnością, gdy tylko przyjdzie — tłumaczył Alonie Korniej - pierwsi do niego przylgną ci hołysze i potrafią go zbałamucić. Dobroć atamana graniczy z głupotą, gotów wszystkich przygarnąć, a oni - oberwańcy, draństwo - zasypią go skargami.
— Nasze, moje i twoje, Alonuszka, najważniejsze zadanie to nie dopuścić do takiego nieszczęścia - mówił Korniej na pozór szczerze zatroskany. - Przed Bogiem i carem będziemy za to odpowiedzialni, Alonuszka. Ty jesteś mu najbliższa, na twoje sumienie spada największa odpowiedzialność. Odpowiedzialność, rozumiesz, bo krew się poleje, a i grzech na twoją duszę niewinną spadnie, bo mogłaś powstrzymać, a nie powstrzymałaś. To twój obowiązek. Dlaczego nie chce rozpuścić Kozaków? Co takiego zamyśla? Wojsko jest po to, żeby ludzi bronić, ale wojsko to też ludzie. Och, Alona...
— Ale jak go powstrzymać? Jak? Przecież go znasz! - Alona dygotała ze strachu.
— Znam. A jak go powstrzymać, nie wiem. I nie wiem, co ci poradzić. Wiem tylko, że grozi mu nieszczęście. Dlaczego trzyma wojsko w pogotowiu? Na kogo się szykuje? Chociaż tego się dowiedz.
Ale rację miał również Stiepan-żyła w Alonie ogromna, zachłanna miłość, gdyby tej miłości nie było, żaden Korniej, choćby był trzy razy bardziej doświadczony i chytry, nie miałby na nią wpływu. Alona chciała utrzymać Stiepana przy sobie, dla siebie, dla szczęśliwego, spokojnego życia. W imię tego gotowa była zgodzić się na każdy spisek. I gdy dzisiaj postanowiła ściągnąć Stiepana do Cżerkieska, to myślała tylko o tym jednym szczerym pragnieniu, żeby „przejść się ulicą, postaćuwrót". To pragnienie rosło w niej irosło, aż przekształciło się w niecierpliwą żądzę, chwilami zapominała nawet, po co wiezie męża do Cżerkieska, do kogo. Do siebie go wiozła, do siebie — młodej, zakochanej. Wiozła go w ten odległy czas, gdy wyzwolona wraz z dzieckiem z nienawistnej niewoli, czekała na niego u tych samych wrót, u tych samych drzwi, czekała na swego wybawcę i męża, którego uwielbiała, którego ślady gotowa była całować. Czekała, gdy miał wracać z wyprawy lub tylko z hulanki - czekała i zamierała z miłości i strachu, żeby mu się coś złego nie przytrafiło. Bo głupstwa robił, gdy się upijał, a podczas wyprawy wcale o siebie
176
nie zapomniał przecież o wszystkim podczas tych wypraw przeklętych, podczas tych wojen. A jeżeli zapomniał, to niech sobie przypomni. A Korniej... Korniej zrobi, co do niego należy, mądry jest. Tak właśnie trzeba - ze wszystkich stron osaczyć niepohamowanego atamana, żeby wszędzie, gdzie spojrzy, widział, że jest kochany, szanowany, sławny... Czego mu więcej potrzeba? Będzie ata-manem Wojska Dońskiego. Któż inny mógłby nim zostać? Jest bogaty... Czyż można dopuścić, aby hołota wciągnęła go na złą, zgubną drogę?
Księżyc wzniósł się nad stepem i zawisł niezwykle blisko; Stiepana nie wiadomo czemu również opanowało dziwne pragnienie: zawrócić konia ku księżycowi i pędzić, pędzić, do szaleństwa, aż koń zacznie chrapać, dogonić i smagnąć pejczem - ten księżyc. Roześmiał się. Alona spojrzała na męża.
- Czego się śmiejesz?
- Żeby nas kto zobaczył tej nocy: para złodziei. Porzucili łódkę, ukradli konie i przy nofcnym słoneczku mkną do gródka rabować. A najzabawniejsze, że to baba wymyśliła!
- Ukradłabym teraz jednego człowieka - poważnie powiedziała Alona. - Ukradłabym i schowała jak najgłębiej. Och, ukradłabym!
Stiepan nie rozumiał.
- Kogo?
- Jednego Kozaka... Stieńkę Razina.
Do Cżerkieska dojechali, nim zapiały trzecie kury. Konie zostawili poza grodkiem, nad brzegiem.
- No? Teraz dokąd? - zapytał Stiepan. Patrząc na śpiący, znany aż do bólu, a teraz obcy grodek, poczuł się głęboko wzruszony. Zrobiło mu się czegoś żal... Czasu, który minął, czy co?... Przejęło go uczucie smutku. - Idziemy. Znam przełaz. Żaden diabeł nas nie zobaczy i nie usłyszy.
Podeszli do gródka od strony stepu, palisada była tam miejscami nadwerężona, przedostali się przez nią - czasem na brzuchu, czasem na czworakach - i znaleźli się wewnątrz. Alona wysunęła się naprzód
177
łopianem 361ińYę, wyszli na ulicę.-- W świetle księżyca blado srebrzy* się na drodze kurz. Nigdzie nie było żywego ducha. Nawet psy nie szczekały.
- Dokąd ty? - zapytał Stiepan.
- Idziemy - zarządziła Alona.
Alona również doznawała uczucia dotkliwego smutku - i miłości. To właśnie miłość ją prowadziła, czas było wystąpić w jej obronie, utrzymać ją za wszelką cenę. O Kornieju w tej chwili nie myślała; myślała, że za chwilę wejdą do cerkwi i tam... wezmą ślub.
Gdy Stiepan odbił Alonę Tatarom i uznał za swoją żonę, postanowili wziąć ślub, ale czerkieski ojczulek sprzeciwił się.
- Nie dam im ślubu. Czy ona jest chrzczona? Przecież nie pamięta.
Alona nie wiedziała, czy jest chrzczona, czy nie — w jasyr porwano ją, gdy dzieckiem była. Wszyscy usiłowali przekonać popa, ża jakże może być inaczej, że na pewno chrzczona, przecież to Rosjanka! Pop się uparł: nie dam ślubu! Tak się uparł.
- Jeżeli nie chrzczona, to byłby grzech, straszny grzech. Spytajcie, kogo chcecie, że to grzech.
Matka Stiepana ze łzami błagała ojczulka. Alona rozpaczała. Timofiej Razia też przekonywał:
— Czy naprawdę nie możesz tego zrozumieć? Wróciła baba wreszcie do swoich, do Rosjan, a ty... Dosyć się tam nacierpiała, przygarnąć ją trzeba, do serca przytulić, a ty...
- Nie - kategorycznie odmawiał pop.
- To ją ochrzcij, jeżeli o to chodzi.
- Nie wolno. Może ją tam na swoją wiarę obrócili, nie wiemy przecież.
- Przecież ona mówi...
¦ - Ona mówi! Chce wśród swoich żyć, więc mówi. Wszystko można powiedzieć.
- No, gadzino przeklęta, uważaj! - powiedział wtedy ze złością Stiepan. - Ja ci jeszcze przypomnę!
Ale pop umarł, a z nowym już o tym nie rozmawiali. Czas płynął. I w dalszym ciągu żyli bez ślubu. Stiepan całkiem o tym zapomniał, a w ostatnich latach zmienił się też jego stosunek do popów. Alona natomiast cały czas pamiętała, że jest nieślubną żoną.
178
"¦iti^
- Chodźmy - Alona szła pierwsza.
- Dokąd?
- Do cerkwi.
- Przecież zamknięta!
- Tam jest kłódka bez klucza... Szarpnij tylko, puści. Chodź, Stiopa.
- Ale po co? - dziwił się Stiepan, wchodził jednak po stopniach ku szerokim wierzejom kościelnym. - Co tam będziemy robili?
- Pomodlimy się. Przed Matką Boską złożymy niezłomną przysięgę, że nigdy, nigdy nie zapomnimy jedno o drugim, że będziemy się kochali, pamiętali o sobie na wieki... Stiepan, przecież dzisiaj zgodziłeś się robić to, o co poproszę. Zaklinam cię na rany Chrystusa...
Zwariowała baba - pomyślał Stiepan. - Giez ją ugryzł.
- Szarpnij!-rozkazała Alona.
Stiepan bez trudu otworzył wielką, zardzewiałą kłódkę. Weszli do cerkwi. Przez wąskie, górne okno lało się światło księżycowe, jasnymi mieczami rozcinając ciemną, niesamowitą pustkę świątyni. Jeden promień padał na ikonę Matki Boskiej z dzieciątkiem na ręku. Alona nagle krzyknęła zdławionym głosem i runęła na kolana przed rozświetloną ikoną. Stiepan mimo woli drgnął.
- Padnij na kolana, Stiopuszka! - głośnym szeptem, jak urzeczona, zaczęła mówić Alona. — Świeci się mateczka! Cała się świeci. Powtarzaj za mną: Mateczko, Królowo Niebios! Stiopa, uklęknij, na rany Chrystusa! Zrób to dla mnie... Dla nas wszystkich...
Stiepan ukląkł, zdumiony, do jakiego szaleństwa mogą być zdolne baby.
- Mów. Mateczko, Królowo Niebios...
- Będę w myśli powtarzał.
- Nie można w myśli. Głośno powtarzaj: Mateczko, Królowo Niebios, tak jak Ty kochasz dziecię swoje, tak ja będę...
- Alona! - zaprotestował Stiepan. — Te wszystkie zaklęcia mam w głowie, znam je. Pamiętam...
- Stiopa, mów! — Alona rozpłakała się. - Jak Ty kochasz dziecię swoje, tak ja będę kochać bliskich swoich, nigdy ich nie zapomnę...
179-
- Przysięgnij, Stiopuszka! Przysięgnij, przysięgnij! Ona nam pomoże, Mateczka...
- Przysięgam - powiedział Stiepan. - Co się z tobą dzieje?
- Nie zapomnę ojczyzny swojej, nie zapomnę bliskich swoich...
- Czy ja do Turków uciekam? Co ci się stało?
- Żony swojej nie zapomnę i nie porzucę. Nie zamienię na żadną
mną...
- Nie zamienię. Po diabła miałbym baby zamieniać? Wstań, nie wygłupiaj się, Alona!
Nagle jakiś głos, wzmocniony pustką cerkwi, zadudnił z głębi:
- Kto tu nocami po cerkwi się włóczy?
Alona w ekstazie modlitewnej nie poznała tego głosu, ze strachu padła na ziemię. Stiepan poznał - to był Korniej Jakowlew, jego chrzestny ojciec. Czy przypadkiem zauważył, że cerkiew jest otwarta (mieszkał naprzeciwko, po drugiej stronie placu), czy też umyślnie oczekiwał tego gościa?... Nie był to głos człowieka zaspanego.
Stiepan podniósł Alonę z podłogi. Uspokoił ją.
- Boże, Matko Święta... - Alona nie mogła jeszcze przyjść do siebie. — Omal zmysłów nie postradałam.
- Jak się masz, Stiepan! - powiedział Korniej. - Czemuż to nocą,nie dniem?
- Cóż to za noc, widno...
- Może pójdziesz do mnie w gości?
- Nie, w gości do ciebie nie pójdę - odparł Stiepan. Nie powiedział tego nawet wyzywającym tonem, ale twardo. - Chcesz porozmawiać? Możemy tutaj. Ale o czym mamy mówić?
- Wiele by się znalazło... Tyle czasu minęło...
- Stiopa, czemu nie chcesz wstąpić do chrzestnego? - wtrąciła Alona, pełna nadziei, że oto nadarzyła się okazja do powstrzymania Stiepana od złych zamiarów.
- Milcz! - powiedział Stiepan. Domyślił się już, że spotkanie z Korniejem było ukartowane. - O co chcesz mnie zapytać, ojcze chrzestny?
- Chciałem zapytać... Może jednak wstąpisz do mnie? Czemu mamy tutaj, jak... - chciał powiedzieć „złoczyńcy", ale ugryzł się w język, bo Stiepana niejeden teraz nazywa złoczyńcą - jak zajadli
--• wuiia, możemy pojsca'0'ciebie.
- Chodźmy, Stiopuszka, chodźmy - błagała Alona. Ale jej nie słuchali, teraz już nie była potrzebna.
- Mego domu tu nie ma...
- A gdzie? W Kahalniku?
- W szczerym polu. Dom wielki, dach wysoki... Mieszkańców
wielu.
- Kogo jak kogo, hołoty w nim nigdy nie brakowało. Nie ma się czym chwalić.
- O co chciałeś zapytać?
- Zapytać... Bardziej ostrzec chciałem niż pytać. Niedobrą rzecz zamyślasz, Stiepan. A co zamyślasz, pytać nie będę. Nie powiesz. Zadam ci jednak trzy pytania. A ty odpowiedz.
- No?
- Posłałeś do cara z pokłonem?
- Posłałem.
- Poczekaj, to jeszcze nie pytanie, o tym wiem. Wiem nawet więcej: . car ci przebaczy...
- Zwąchałeś się z carem? Też do niego posłałeś?
- Nie, domyślam się. Zwąchać się z nim zawsze zdążę. Służę mu, Stiopuszka. I ty mu służysz... Przecież jego chleb jesz.
- No! Dalej.
- Starzeję się. Wkrótce droższy mi będzie spokój niż wszelkie honory. Kto zostanie atamanem Wojska Dońskiego?
- Znajdziecie. Będzie dosyć amatorów.
- Ty zostaniesz. Chcesz, zrobimy tak: przed czasem poślę do cara... Poproszę, żeby zwolnił mnie z obowiązków atamana Wojska Dońskiego...
- Chrzestny! — szczerze zdziwił się Stiepan. — Co cię tak przypiekło? Bądź sobie atamanem, na zdrowie!
- A to mnie przypiekło, kundlu jeden - Korniej nie mógł już dłużej utrzymać ojcowskiego tonu — że jeżeli ty bunt podniesiesz, tó nam wszystkim głowy polecą. To mnie przypiekło.
- Tak gadaj. A nie, że ci się honory sprzykrzyły.
- Wszystko ci oddam, wszystko! Bierz. Pozwól mi spokojnie życia dokonać. Pozwól, bym głowę do grobu złożył. Nie chcę, by mi na palu usychała. Wszystko oddam!
180
181
r Wał, śa.mw&żfflĘ:
- Drugie pytanie, które ci chciałem zadać...
- Pytaj.
- Jeżeli powstaniesz przeciw woli cara, to on nas przydziału zboża pozbawi. Cały Don. Skażesz nas na głód... Już teraz przestał przysyłać!
- Łżesz! Kręcisz, stary. Was on zboża nie pozbawi. Boi się, żebym tego zboża nie przechwycił, dlatego na razie wstrzymał dostawy. Ale ja tego nie zrobię. Jeżeli chcesz się uczciwie rozmówić, to mów, nie kręć. Nie rób ze mnie półgłówka.
- Półgłówka nikt z ciebie nie zrobi. Nie zdoła. Ale nie wielki rozum do grzechu prowadzi, lecz zła wola. Z półgłówkiem bym nie rozmawiał.
- O co chcesz jeszcze zapytać?
- Dokąd zamierzasz ruszyć na wiosnę?
- Tego... nie tylko tobie, carowi, ale nawet samemu Panu Bogu nie powiem. To wszystko?
- Wszystko. Wiesz, na co się porywasz?
- Wiem.
- Wiesz. Nie jesteś dzieckiem. Tylko nie wiesz, że zgubisz całą naszą wolność dońską. Nie tyś tę wolność zdobywał, nie twoi ober-wańcy. Ty przecież, niby dla dobra tych oberwańców, puścisz z dymem wszystko, za co ojcowie nasi, twój ojciec też, głowy kładli. Pomyśl pierwej. Dobrze pomyśl! Chłop ucieka z Rusi, borna dokąd uciekać - na Don. Jeżeli to nie zbir, nie pijaczyna, zawsze go przygarniemy, wiesz o tym. A ty sprawisz, że chłop nie będzie miał dokąd uciekać. Pozbawią nas przywilejów.
- Widzę właśnie, jak teraz oberwańców przygarniacie! Niby przygarniacie, opiekujecie się, a nosami kręcicie. Nie powołuj się na naszych ojców, nie tobie się z nimi równać. Oni właśnie przygarniali. A wy zostaliście carskimi pachołkami. Chłopa ci wkrótce spod nosa będą zabierać, zwracać dziedzicowi, a ty nie zauważysz. Palcem nie kiwniesz. Albo sam zwiążesz i odwieziesz. Sadłem obrosłeś, wieprzu! - głos Stiepana okrzepł, brzmiał gniewnie, groźnie. - Przyszedłeś mnie odciągać, kusić! Jak dziewkę głupią - cukierków ci kupię! Czy naprawdę wierzyłeś, że mi ślinka pocieknie na twoje obietnice?
I
Tejacfeńle próbuj nawet szczekać! Bo ci językprzydepczę. Takie tylko - wskazał na Alonę - potrafisz zbałamucić. Już zbałamuciłeś. Ale ja jestem Kozakiem, chrzestny, nie małym dzieckiem. Myślałem, że większą sieć zarzucisz... Myślałem, że mnie będziesz kusił wyprawą na Kałmuków, lisie... A ty straszysz. Puszczaj! - Stiepan ruszył prosto na atamana.
Korniej ustąpił w bok.
Stiepan wyszedł z cerkwi i zamiast do dziury w palisadzie, przez którą przeleźli do środka, skierował się wprost do bramy, na strażnika.
- Kto idzie? - zawołał zaspany strażnik.
- Swój! - odparł Stiepan. Nad stepem budził się dzień.
17
Tej zimy do obalonego, ale wciąż jeszcze potężnego patriarchy Nikona, do klasztoru Świętego Feraponta, przyszli Kozacy dońscy. Trzech ich było. Patriarcha wysłuchał ich uważnie... Potem kazał nakarmić, a sam wezwał mnicha pisarza i zaczął dyktować list do cara.
— Carze, nie chcesz ugiąć pychy swojej... Nie przede mną, przed Bogiem Wszechmogącym, zapomniałeś, że to on wzniósł cię ku sobie i on majestat twój może obalić...
Do sali zajrzał diakon Mardariej:
— Co zrobić z Kozakami?
— Nakarmiliście ich?
— Nakarmiliśmy.
— Wyprowadzić za bramy i odprawić z Bogiem. Nigdy ich tu nie było i nikt ich nie widział. Powtórz to wszystkim.
Mardariej zniknął.
— Obalić — powtórzył pisarz. — Co dalej?
— Zaiste powiadam ci: krwawa uczta szykuje się w państwie twoim, bo nie ma komu do Boga próśb składać. A twoje modlitwy do niego nie dochodzą. Zaiste straszliwa to będzie uczta. Ludzie sycić się
182
183
nasze, Ruś ustrzegł..
Nikon stanął za plecami pisarza, przeczytał, co ten zdążył napisać.. Potem wyciągnął długą, krzepką dłoń, wziął pismo i zgniótł je w garści
Nie wysłał listu do cara. Rozmyślił się.
- Gorąco będzie - powiedział. - Przeżyjesz.. Ślepia wytrzeszczysz.
 \JLL U.y CL I
Mścijcie się, bracia!
Do Wielkiego Gosudara, Cara Wszechrosji, pisał z Astrachania bojar i wojewoda Iwan Siemionowicz. Prozorowski:
„Posyłaliśmy z Astrachania na Don do Czerkieska z poufną misją Tatara Jumaszkę Kełimbetowa z jedysańskiego ułusu, Ąby wywiedział się o Stieńce Razinie i towarzyszach jego całej wyprawy: w jakim grodku on, Stieńka, zamieszka, i czy towarzysze jego, Stieńki, będą z nim zimowali, czy też od niego precz pójdą; czy przyjmie go na Donie starszyzna, czy też zwróci się do Wielkiego Gosudara o przesłanie nowego ukazu; i jakie będą między nimi konszachty. I dnia grudnia dziewiątego Tatar Jumaszka po powrocie do Astrachania powiedział przepytywany: Znalazł on Stieńkę Razina z towarzyszami w Carycynie i żył z nimi tydzień, a z Carycyna jechał ze Stieńką do Gródka Piatiizbskiego. Stieńka z towarzyszami z Gródka Piatiizbskiego popłynął strugami w dół rzeki Don i zatrzymał się przy Gródku Kahalnickim i przebywał w tym grodku sześć dni. I wyszukał on, Stieńka, o wiorstę poniżej tego gródka wyspę i na tej wyspie pobudował ziemianki... A Stieńki Kozacy mieszkają wszyscy razem i nikogo on, Stieńka, od siebie nie puszcza i trzyma towarzyszy swoich u siebie w obwarowanym grodku".
Z Carycyna wojewoda Andriej Unkowski pisał:
„Przybyli znad Donu do Carycyna dwaj dońscy Kozacy i mówili, że Stieńka Razin z towarzyszami swymi między Kahalnikiem i Wieder-nikowem zbudował grodek warowny. I posłał on, Stieńka, do Gródka Czerkieskiego po żonę swoją i po brata swojego, Frołkę, i żonę jego też. A on sam, Stieńka, chce tam pojechać z niewielką liczbą ludzi. A Kozaków swoich, dawnych tutejszych mieszkańców dońskich, zwalnia do rodzin na krótki tylko pobyt, za surowym poręczeniem. A zaś z zaporoskich miast Czerkiesi i z dońskich grodów Kozacy - do biedoty zaliczani - do niego, Stieńki, idą bez ustanku i on ich, Stieńka, przygarnia i wszelako podmawia. A wszystkich Kozaków ma teraz dwa tysiące siedemset ludzi i nakazuje on im stale, żeby byli
187
nich, łotrowskich Kozaków, tego zamysłu wywiedzieć się nie można. Ale opowiadał u nas setnik strzelecki Mikita Urywków i inni strzelcy, którzy byli u Kałmuków, też mówili, że na Donie i na rzece Chopior w wielu miastach biedota kozacka i ci, co rodzin nie mają, Stieńce i towarzyszem jego bardzo są radzi. I opowiadają Kozacy, że na wiosnę on, Stieńka Razin, na własną rękę ruszy na rozbój i że ich, dońskich i chopiorskich Kozaków, pójdzie z nim wielu. A z dawna osiadli begaci Kozacy bardzo się tym martwią''.
W imieniu Cara i Wielkiego Księcia Aleksego Michajłowicza pisano:
,,Do atamanów i Kozaków całego Wojska Dońskiego:
Doszło do naszej wiadomości, że Stieńka Razin z towarzyszami stoi w Kahalniku. A kiedy różni kupcy naszych miast kresowych do was na Don jeżdżą z wszelkimi towarami, to on tych kupców u siebie zatrzymuje, a do was do Czerkieska nie przepuszcza.
I gdy do was niniejsza gramota przyjdzie, wy, atamani i Kozacy, macie wywiedzieć się wszelakim sposobem, czy owi kupcy, którzy jeżdżą do was na Don z naszych monarszych włości i z grodów kresowych z wszelakim towarem, nie doznają od Stieńki Razina jakiegoś ucisku i czy on, z łotrami swoimi, nie spiskuje i czy z Donu wyruszyć nie zamierza. I czy on, Stieńka, gdy nasz żołd monarszy i zapasy zboża będą wysłane na Don, jakiegoś w nich uszczerbku nie uczyni. I to wszystko, czego się dowiecie, macie Wielkiemu Gosudaro-wi opisać prawdziwie i niezwłocznie i dać to wysłanemu do was z naszego Wielkiego Gosudara gramotą dworzaninowi Gerasimowi Jewdokimowowi. A wtedy należny wam za wierną służbę żołd i sukno, i proch, i ołów, i zapasy zboża, i wino wysłane wam będą na Don równocześnie z waszymi posłami, którzy przyjadą Wielkiemu Gosu-darowi czołem bić".
Do wojewody woroneskiego Wasilija Jepifanowicza Uwarowa pisano:
„Stało się nam, Wielkiemu Gosudarowi, wiadome, że wielu chłopów, należących do bojarów, i ludzi służebnych wszelkich stopni ucieka z Moskwy i innych miast, aby dotrzeć różnymi drogami na Don i przystać do Kozaków dońskich.
188
z Donu zaczną przyjeżdżać do Woroneża, masz kazać wśród nich chłopów należących do bojarów i ludzi służebnych wszelkich stopni wypatrywać. I jeżeli wśród nich, Kozaków dońskich, objawią się zbiegli chłopi albo jacyś inni poddani, masz tych ludzi łapać i wypytać dokładnie, kto skąd uciekł, i tych zbiegłych dońskim Kozakom odbierać, zamykać w więzieniu i zawiadamiać o tym nas, Wielkiego Gosudara. A i w woroneskim powiecie, w naszych monarszych włościach i we wszystkich siołach i wsiach masz wydać twardy rozkaz: wszędzie, gdzie jacyś ludzie zjawią się bez przejezdnego dokumentu, konni czy piesi, trzeba tych ludzi zatrzymywać i przyprowadzać do ciebie, do aresztu. I żebyś tych ludzi sam przepytywał, zamykał w więzieniu i zawiadamiał o tym Wielkiego Gosudara, a raporty przesyłał do Prikazu Poselskiego".
Instrukcja dla Gerasima Jewdokimowa:
„A przyjechawszy na Don do atamanów i Kozaków, rozkazać im, aby mu dali miejsce postoju, i zlecić im, atamanom i Kozakom, aby się wszyscy zebrali. A gdy się zbiorą na Koło, ma on, Gerasim, iść do atamanów i Kozaków i wszystkim im, atamanom i Kozakom, oddać honory wojskowe.
A potem zapytać ich, atamanów i Kozaków, o zdrowie i rzec: «Wielki Gosudar Car i Wielki Książę Aleksy Michajłowicz, samo-władca Wszechrosji oraz wielu państw i ziem wschodnich, zachodnich i północnych, po ojcach i dziadach odziedziczonych, pan i władca, kazał was, atamanów i Kozaków, o zdrowie zapytać»; a potem atamanom i Kozakom pismo carskie podać.
A będąc na Donie on, Gerasim, ma wywiedzieć się wszelkimi sposobami i dokładnie, gdzie jest teraz Stieńka Razin, czy atamani i Kozacy są z nim w zgodzie czy w niezgodzie, czy między nimi nie ma zmowy i czy do tego Stieńki Kozacy ze złymi zamysłami na wielki rozbój nie przystają...
A kiedy jego, Gerasima, z Donu wyprawią, ma on, wziąwszy od atamanów i Kozaków odpowiedź, jechać do Moskwy jak najprędzej. A jadąc na Don i z Donu, ma strzec się Stieńki Razina, żeby go •w drodze z gramotą monarszą nie zatrzymał.
A przyjechawszy do Moskwy, zjawić się ma i atamanów i Kozaków odpowiedź złożyć w Prikazie Poselskim".
189
A w ciągu tego czasu nadeszła wreszcie upragniona wiosna...
Huczy w Czerkiesku Koło kozackie -wybierają stanicę do Moskwy, która pojedzie wraz z Gerasimeni Jewdokimowem. Do Moskwy już się szykował dworzanin, do domu. A teraz pił herbatę i miody w domu atamana.
I nagle na Kole zjawił się Stiepan Timofieicz Kazin. Był to gość niespodziewany. Wyprzedził swoje wojsko, które na strugach spływało w dół Donu do Czerkieska.
- Dokąd stanicę wybieracie? - zapytał głośno, zuchwale.
- Wysyłamy razem z dworzaninem Gerasimem do cara - odpowiedział Korniej, wyraźnie zaskoczony widokiem swego groźnego chrześniaka.
- Kto go przysłał?
- Car...
- Zawołać tu Gerasima! - rozkazał Stiepan. - Zaraz się dowiecie, kto go przysłał. - I obrzucając wzrokiem ucichłych nagle Kozaków czerkieskich, podniósł głos: - Wszystkich łajdaków bojarskich przyjmujecie?
Biedota kozacka wlokła już Gerasima... Dworzanin był wystraszony i wyraźnie stracił pewność siebie.
- Kto cię tu przysłał, sukinsynu, car czy bojarzy? - zapytał Stiepan.
- Przyjechałem od Wielkiego Gosudara Aleksego Michajłowicza z jego monarszym pismem - odpowiedział pośpiesznie Gerasim, wyciągając zza pazuchy upstrzone kolorowymi pieczęciami pismo. -Wielki Gosudar, Car i Wielki Książę Aleksy Michajłowicz, samo-władca Wszechrosji oraz wielu państw i ziem wschodnich, zachodnich i północnych, po ojcach i dziadach odziedziczonych, pan i władca, kazał wszystkich atamanów i Kozaków o zdrowie zapytać...
- Łżesz! - zagrzmiał Stiepan. - Nie przyjechałeś od cara, tylko na przeszpiegi!
- Przecież pismo mam! Z pieczęciami...
- Bojarzy cię nasłali, psie! - Stiepan podszedł do Gerasima, wyrwał mu pismo, podarł, rzucił na ziemię, wdeptał w błoto. I plunął na nie.
190
ciótąd w Czerkiesku nie widziano."
Dworzanin poczuł nagły przypływ poselskiej odwagi:
- Jak śmiałeś, zbóju!
Stiepan zamachnął się i trzepnął posła w pysk. Gerasim zatoczył się i upadł pod nogi razinowcom, którzy wysunęli się naprzód, odpychając zamożnych Kozaków czerkieskich. Dopiero teraz wzięli go w obroty.
- Do wody z nim! - krzyknął Stiepan.
Korniej rzucił się w obronie Gerasima, ale go odepchnęli. Powlekli posła nad Don.
- Stiepan, co ty robisz! - krzyknął Korniej. - Zatrzymaj ich!
- Chcesz, żebym z tobą zrobił to samo? Uważaj!
- Rozkazuję ci! - Korniej próbował grozić. - Kto tu jest atamanem Wojska Dońskiego? Ty czy ja? Zatrzymaj ich!
- Rządź swoim wojskiem, jeżeli jesteś atamanem, a ja rządzę swoim. Do wody dworzanina!
- Stiepan... Synku... Wszyscy za to głową zapłacimy! Co ty wyprawiasz?! - prosił Korniej. Za posła Moskwa ani chybi każe odpowiadać. I nie sam Stieńka będzie za to odpowiadał!
- Stiepan wyszedł z Koła.
- Stieńka, przecież to wojna! Rozumiesz, durniu?! - krzyknął za nim Korniej.
- Wojna, chrzestny, wojna! - odpowiedział Stiepan. Dworzaninowi Jewdokimowowi związali ręce, nałożyli kamieni za
pazuchę, rozhuśtali i wrzucili do wody. Dworzanin krzyczał przeraźliwie. Groził karą niebios. Groził carem. Stiepan ukazał się na brzegu.
- Nie znaleźliście Froła Minajewa? - zapytał otaczających go Kozaków.
- Nie, zaszył się gdzieś. Albp wyjechał. Nigdzie go nie ma.
- Powiedzcie mu - mówił Stiepan po drodze - że ataman jeszcze raz wybacza mu wszystkie winy. Niech wyłazi, nie tknę go... Nasi już wiosłują... Powiedzcie, że zwołujemy Koło. Komieja i sprzedajną starszyznę wypędzić! Koło do nas należy.
Stiepan z bratem Frołem, otoczony przez esaułów i setników, stanął nad Donem, tam, dokąd nadpływała jego flotylla z Iwanem Czarnojarcem na czele.
191
atamana.
- Jak poszło? - zapytał Stiepan.
- Bóg łaskaw, wszyscy zdrowi. Razem będzie trzy tysiące siedemset! - Iwan promieniał, doczekał się nareszcie wyprawy.
- Dobra. Strugów nie rozładowywać. Wyciągnijcie te, co przeciekają, przesmołujcie. Zwołaj wszystkich cieśli z Czerkieska, niech robią nowe, ile tylko zdążą.
- Kornieja widziałeś?
- Widziałem. Powiedz Kozakom, że zwołujemy Koło. Jak tam moi?
- Są tam - wskazał Iwan. - Cali i zdrowi.
Z jednego ze strugów wysiadały babka Matriona i Alona z Afońką.
- Zawołać ich?
- Później. Niech idą do domu. Chodźmy na Koło. Iwan, Fiodor. chodźcie do mnie, pogadamy.
Przed każdym Kołem Stiepan rozmawiał ze swymi najbliższymi pomocnikami, najbardziej łebskimi. Ataman nie dyktował im, co mają mówić podczas narady, ale nie ukrywał również, czego od nich oczekuje i ku jakiej decyzji powinni zmierzać.
Zebrało się Koło biedoty kozackiej. Nie było tu ani Kornieja Jakowlewa, ani starszyzny, ani zamożnych Kozaków - sami swoi.
Ledwo nastały ciepłe dni, Stiepan przyspieszył działania. Zdawał sobie sprawę, że siłom, które zgromadził, musi nadać kierunek. Zastój i zwłoka są zgubne dla sprawy i dla jego atamaństwa.
Stiepan usiadł nieco z boku, na wzgórku.
Na środek wyszedł Iwan Czarnojariec.
- Kozacy! Nadszedł czas, abyśmy ruszyli. Ale dokąd? Ja uważam, że pod Azow! Spróbujmy jeszcze raz! No, co? Podoba wam się?
W naradzie z atamanem ustalili, że przedstawią do wyboru wszelkie możliwe kierunki.
- Na Azow, chłopcy?! - krzyknął Iwan jeszcze raz. I nie wiadomo po co, wskazał ręką w stronę Azowa.
Koło milczało. Czarnojariec to jeszcze nie ten najważniejszy. Iwan podszedł do Stiepana. Ten spojrzał na niego przelotnie i zaczął smagać nahajką czubek buta. Wsłuchiwał się w to, co mówią. Wyszedł na środek Fiodor Suknin.
- Ja uważam, że na Kałmuków! - powiedział głośno. Koło milczało.
192
I znówKÓTo odpowiedziało rnirczehieffi^ zub nie trzyma.
Fiodor wycofał się, nie okazując rozgoryczenia. Patrzyli na Stiepana. W jego rękach ich los. - Powiedz, bat'ka! Nikogo innego słuchać nie chcemy! Powiedz
sam!
Stiepan stanął na wzgórku. Milczał... Przesunął wzrokiem po wszystkich twarzach.
- Ja myślę, że nadszedł czas, żeby spotkać się z bojarami! -powiedział twardo, bez ogródek. Umilkł, znów popatrzył i zapytał: -No, jak''
- Dobra! - huknęło Koło. Na to czekali.
- Zjednoczyć się teraz z całą siłą, wytępić wszystkich zdrajców na Rusi, a prostym ludziom dać wolność!
- Dobra, bafka! - radośnie ryczał tłum.
Dawno na to czekali. Przez całą zimę tajemnie żywili się myślą o zdrajcach bojarach, teraz krzyczeli jawnie i to napełniało ich radością.
¦ - Którędy iść? - zapytał Stiepan.
Teraz dopiero okazało się, że nie ma zgody. Bo ta sprawa każdego dotyczyła bezpośrednio.
- Wołgą! - krzyczeli Dońcy. - Znajoma droga!
- Donem! Prosto, obok Tambowa! - wołali zbiegli. - My tę drogę też dobrze znamy.
Powstał zgiełk nie do opisania. Tu i tam próbowano brać się za łby. Od tego zasadniczego pytania - którędy iść - zależało, jak się potoczy wojna. Rozsądniejsi Kozacy rozumieli, że zbiegli chłopi będą lepsi w swoich stronach, wtedy jeden obdarciuch będzie wart trzech mołojców, szybko załatwi swoje porachunki z bojarami, dobrą drogę wskaże, pociągnie za sobą, jeżeli nie kamrata, to kuma. jeśli nie kuma, to krewniaka... Ale dla Kozaków dońskich i dla Stiepana najdroższa była Wołga. Musieli więc przekrzyczeć przybyszów - nie byli już teraz sami.
- Obok Tambowa zeżremy całe zboże po wsiach! Z czego Don będzie żył? Skąd wezmą? Tu nasze dzieci zostają! - darł się jeden z Kozaków, zwracając się do zbiegłych.
- Ale to nasze strony rodzinne - upierali się chłopi.
193
 cTó nas ria Wołdze przystanie? MordwS śkośnóOKa?
- A choćby i Mordwa! Czy to nie ludzie? Nie tylko Mordwa, ale i Tatar, i Kałmuk przystanie! - naciskali Kozacy.
- A do czego oni się nadają? — wrzeszczeli przybysze.
- A ty do czego? Sam w jednej koszuli przyszedłeś i przyjęli cię. A teraz na Mordwę nosem kręcisz. Na Wołgę, bracia! Tam swoboda!
- Najpierw pójdziemy do Panszyna. Tam naradzimy się jeszcze raz - powiedział Stiepan. - Pod Panszynem obiecał dołączyć Waśka Us. Razem się naradzimy. To wszystko.
W koło przedarli się wysłańcy z Czerkieska z popem na czele. Ludzie niemłodzi, poważni. Znali Stieńkę, znali jego szczodrobliwość.
- Do ciebie, atamanie.
- No?
- Pan Bóg nas ukarał - zaczął pop. - Spłonęły nasze świątynie... Widzisz?
- Widzę - powiedział Stiepan.
- Jesteś teraz bogaty... Z pielgrzymką na Sołowce do Zosimy chodziłeś...
Stiepan nachmurzył się.
- Dalej.
- Daj na świątynie.
- Figę! — ostro odparł Stiepan. — Kto Moskwie na Kozaków donosi? Kto przed bojarami plackiem pada? Wy, wieprze spasione! Wy się tuczycie carską jałmużną! Precz mi z oczu, ogierze! Wolę świniom rzucić, niż wam dać! Pierwsi poleziecie z donosem na mnie... Już z pewnością kogoś posłaliście, gady oślizgłe! Znam was, popów... Cara poproście. Na mnie skarżycie i do mnie przychodzicie żebrać? Precz mi z oczu!
Pop nie spodziewał się podobnego przyjęcia.
- Bluźnierca! Skurwysyn! Ja do ciebie po chrześcijańsku...
- Lizusie carski, prosisz mnie o wspomożenie, a gdyby mi się nie powiodło, pierwszy zacząłbyś klątwy rzucać. Czy to jest po chrześcijańsku?
Wystąpił naprzód niemłody Kozak z rodziny osiadłej, zamożnej.
- Stiepan... Ja nie jestem popem, a też proszę:.pomóż odbudować cerkwie. Jakże prawosławni mogą bez nich żyć?
194
jedno? Ja tak brałem ślub, a żyję, piorun we mnie nie strzelił!
- Zaprzaniec! - krzyknął pop z gniewem. - Czy aby nie za twoim bluźnierczym podszeptem nasze cerkwie spłonęły?
Stiepan utkwił wzrok w popie.
- Zgiń mi z oczu, powiedziałem, bo się za chwilę wodą zachłyś-niesz! Darmozjadzie przeklęty! Po chrześcijańsku... No, to powiedz,' mi po chrześcijańsku: za co Nikona w Moskwie obalili? Czy nie za to, że chciał bojarstwo ukrócić, co?
Pop nic na to nie odpowiedział, odwrócił się i odszedł.
- Wszystkich, wszystkich gromiłeś - babka Matriona robiła chrześniakowi wyrzuty. ~ No, z Korniejem, niech go licho, jakoś to będzie, ale po co posła do wody wrzuciłeś? Dlaczego popa obraziłeś?
- Wszystkich ich z Donu wypędzę - przyobiecał Stiepan ze znużeniem, bez pogróżki.
- To straszne, Stiepan -powiedziała Alona, kiedy na chwilę wpadł do domu. - Co to będzie?
- Wolność.
- Zabijać trzeba za tę wolność przeklętą?
- Zabijać. Bez krwi jej nie dają. Nie ja to wymyśliłem, nie mnie obciążać za grzechy wszystkich nieboszczyków. Za dużo ich będzie. Daj wina, Alona.
- Pijesz, bo cię sumienie gryzie - powiedziała żarliwie pobożna Alona. - Ludzie powiadają, że cudza krew zatruwa. Ciebie właśnie zatruwa. I zatruje.
- Cicho, babo! Nie pchaj się, gdzie cię nie proszą. Bojarów na pewno nie zatruwa... Powtarzam ci: jak nie proszą, nie pchaj się!
- Proszą! Jeszcze jak proszą! - zbuntowała się Alona. Tu, w Czer-kiesku, rozzuchwaliła się. - Nie można się ludziom na oczy pokazać! Mówią, że na obczyźnie niewiernych biłeś, a w domu swoich chrześci-jan. Komu taka wolność potrzebna? Ty i tak jesteś wolny...
Kiedy indziej Stiepan krzyknąłby na żonę, może nawet przygrzał-by jej nahajką, którą stale nosił przy sobie i nieraz nawet w domu zapominał zdjąć z napięstka, ale czuł, że gdyby ludzie się nie bali, to
195
mówić, starając się panować nad sobą:
-- Tak, ja jestem wolnym Kozakiem, ale gdzie mam swoje wolne oczy podziać, żeby nie widzieć głodnych, obdartych i bezdomnych... Nie zliczysz ich na Rusi. Może się litości wyzbyłem, ale nie straciłem sumienia... Nie spadło mi ono z konia w szczerym polu! Kogo żałujesz? Niech sczezną! •¦¦ Stiepan zbladł, ścisnął w r^ku rękojeść nahajki. aż zatrzeszczało. - Precz mi z oczu. głupia babo:
Alona szybko ruszyła ku drzwiom, ale Stiepan zerwał się, zagrodził jej drogę i rzucił prosto w twarz:
- A im nie było żal... brata Iwana?... Żmije podstępne!... - spazm dławił mu gardło, w oczach ukazały się łzy, ale mówił dalej: - Kogo im żal? Kogo9 Zatkali mi gębę ziemią, żebym się nie dokrzyczał do tej ich litości. Żeby z mego gardła nie wydobył się ani krzyk, ani modlitwa. Nie chcą, żebym im do sumienia przemówił. Ale skoro mnie przy życiu zostawili, niech teraz tego pożałują. Już nie będę przeklinał. Nie będę się modlił. Będę karał! Idź, posłuchaj, co zbiegli o bojarach mówią. Bydło! Gorsi od bydła! Dobrze, że ludzkiego mięsa nie jedzą. Ale krew piją! A popi... Tfu! Dobroczyńcy! Bydło! Komuż wy chcecie do sumienia przemawiać? Komu7
Matriona nalała czarkę wina, podała Stiepanowi.
- - Uspokój się, na Boga, uspokój... Aż pozieleniałeś.
Stiepan wypił do dna, otarł wąsy. usiadł. Długo milczał, wreszcie odezwał się — spokojnie, znużonym głosem.
- - To wy jesteście bez sumienia. Zbiegłych nazywacie darmozjadami. Wiem, kto ci w uszy śpiewa... Swoich, powiadają? Dla mnie swój to każdy pokrzywdzony. Gady opasłe to dla mnie nie swoi. Gdybym umiał do nich przemówić - mówiłbym, ale nie umiem. Mogę tylko rąbać. Rąbać umiem. Spróbujcie wy, pobożnisie, ukrócić ich samowolę swoimi modlitwami! Oni wkrótce całą Ruś zeżrą! Spróbujcie, a ja popatrzę, jak się zmienią w dobrych po waszych modlitwach. Oni plują na wasze modlitwy!
Stiepan umilkł. Nalał jeszcze wina, wypił, położył głowę na rękach, zamknął oczy... Takie rozmowy męczyły go okrutnie. Unikał ich, jak mógł, ale niekiedy dochodziło do nich.
Kobiety zostawiły go samego.
Ledwo jednak wyszły, nadciągnęli goście: Iwan Czarnojariee
196
' wow, caiasioaemKa,Kiora Dyiaposianaao MosKwy, ctocraTa, KajaćSię za winy Kozaków. Dopiero ich widok - żywych i zdrowych — uprzytomnił Stiepanowi, jak drodzy mu są ci wierni towarzysze i jak źle <zrobił, że wysłał ich do Moskwy - mogli tam gnić za życia w carskich kazamatach albo i zginąć.
- O! - zawołał Stiepan radośnie. - To mi dopiero goście! Moi kochani...
Wszyscy posłańcy wycałowali się ze Stiepanem.
- To dopiero goście! - powtarzał Stiepan. - Jakże to? Kiedyście wrócili? - cieszył się jak oszalały. Prawie płakał z radości. Przez cały. czas, gdy Łar'ki z towarzyszami nie było, gryzło go sumienie, że niepotrzebnie wysłał ich do Moskwy. - Skąd wy teraz?
— Prosto z podróży.
— Alona! Do stołu! Co za radość! Gdzie ona jest?-gorączkował się Stiepan. - No, chłopcy, cieszę się. Bogu dzięki! Nasze wojsko widzieliście? Co? - Stiepan roześmiał się. - Zakołysze się świat! Siadajcie, siadajcie.
Alona weszła, spojrzała niechętnie na watahę i zaczęła nakrywać do stołu. Znowu hulanka.
- Jak tam car, żywy, zdrowy? Wypuścił was? - dopytywał się Stiepan.
- Wieźli nas pod strażą do Astrachania, ale urwaliśmy się po drodze. Po co, myślimy sobie, do Astrachania? Bafka jest teraz na Donie.
- A straż?
— Zabraliśmy im konie i broń, a samych puściliśmy piechotą — Łar'ka też się śmiał, zadowolony.
— Ładnie. A jak tam car? Widzieliście go?
— Nie, tylko z bojarami pogawędziliśmy w urzędzie...
- Nie spodziewają się, że ruszymy na Moskwę?
- Nie. Oni jeszcze wtedy nie wiedzieli, gdzie jesteśmy, na Donie czy na Wołdze...
— Dobra, niech się pogłowią. Jutro wyruszamy. A to kto? — Stiepan zobaczył Fied'kę Szełudiaka.
— Fiodor... przyłączył się do nas po drodze. To człowiek bywały, w Moskwie w urzędzie niemało batów zakosztował.
197
smagłemu"Fiecfce. """".....'""¦•™™-v^'"ri-w*"^~--~'-""-™-"~~-™'--"-"-r™^'\<'ix«~'-''*
- Kałmuk. Chrzczony - powiedział Fied'ka.
- Dobrze piorą w Moskwie?
- Dobrze. Na samo wspomnienie dusza się raduje. To potrafią.
- Za co?
- Zabawiliśmy się z chłopakami... Dziedzica naszego do Wołgi wrzuciliśmy. Ukrywaliśmy się długi czas. A w Moskwie, na torturach, nie przyznałem się. Zbiegły, powiedziałem. Wyłgałem się, skąd pochodzę...
- Jak tak mogliście? Nie żal wam było dziedzica?
Szełudiak oniemiał ze zdumienia, oczy mu się zaokrągliły. O Stień-ce przecież słyszał, że on również dziedziców nie żałuje. Stiepan roześmiał się, roześmieli się również pozostali.
- No, co ty tam, Alona? - zapytał Stiepan. " - Siadajcie.
Mocno śpi pijany ataman. Nie słyszy, jak krzątają się przy nim dwie najbliższe istoty: matka chrzestna i żona.
Alona siedzi ze splecionymi rękami, patrzy i napatrzeć się nie może na tego człowieka tak jej bliskiego i jednocześnie dalekiego, ukochanego i strasznego.
Matriona, jak zwyczaj każe, szykuje się do odczyniania uroków.
- Boże, Boże - westchnęła Alona. -1 kocham go, i boję się. Straszny człowiek.
- Przestań, głupia, wcale nie straszny. Kozak jak Kozak.
- O czym on myśli? Nigdy tego nie wiem.
• - A po co mamy wiedzieć? - Matriona pochyliła się nad Stiepanem i zaczęła szeptać prędziutko: - Zaklinam moje dzieciątko ukochane, Stiepana, nad czarą weselną, nad wodą świeżą, nad chustą ślubną, nad świecą cerkiewną. - Przesunęła patię ,razy zwilżoną dłonią po czole Stiepana, który poruszył się, alenieobtfclził. - Obmywam czyste lico dzieciątka mego, ocieram chustą ślubną jego wargi słodkie, oczy jasne, czoło dumne, policzki rumiane... - otarła Stiepanowi chustą twarz, ale i teraz się nie obudził.
198
Alona.
- Cicho! - surowo osadziła ją Matriona. - Oświecam świecą świętą jego kaftan wojskowy, jego czapkę sobolową, jego pas wzorzysty, jego buty safianowe, jego kędziory jasne, jego twarz zuchwałą, jego kroki dziarskie...
Alona zapłakała cicho. Matriona spojrzała na nią, pokręciła głową z wyrzutem i ciągnęła dalej:
- Bądź ty, dzieciątko moje, cały i zdrowy, odczyniam zło, które ci grozić może od mocy wrogiej, od pistoletu, od strzał, od wojownika, od siłacza, od żołnierza, od drzewa ruskiego i zamorskiego, od żerdzi długiej i krótkiej, od polana, od czarów babskich, od niemocy zadanej, od żelaza, od stali, od miedzi czerwonej, zielonej, od srebra, od złota, od pióra ptasiego, od niewiernych: Nogajców, Niemców, Mord-wy, Tatarów, Baszkirów, Kałmuków, Bucharczyków, Turczynów, Jakutów, Czeremisów, Wotiaków, Chińczyków.
Wojownicy niech cię nie pokonają, broń palna nie pobije, rohatyna i kopia nie zakłują, topór i berdysz nie usieką, obuch nie zabije, starzy ludzie nie oszukają, młodzi szkody nie wyrządzą. Bądź ty przed nimi jako sokół jasny, a oni przed tobą jako drozdy.
Bądź ty, dzieciątko, moim słowem mocne - nocą i o północy, w godzinie i w półgodzinie, na drodze i na ścieżynie, we śnie i na jawie, bądź ty moim słowem uchroniony przed śmiercią daremną, przed cierpieniem, przed klęską, przed w wodzie utopieniem i przed w ogniu spaleniem.
A gdy przyjdzie twoja godzina ostatnia, wspomnij, dzieciątko moje, naszą miłość czułą, nasz chleb i sól, zwróć się w stronę ojczyzny kochanej, uderz czołem siedem razy po siedem, pożegnaj się z rodziną i bliskimi, przypadnij do ziemi wilgotnej i zaśnij snem słodkim, wieczystym.
Zamawiam ja, niewolnica, Stiepana Timofieicza, wojskowego człowieka, na wojnę idącego, tym mocnym zaklęciem moim. Zamówione, zaklęciom koniec.
Alona wtuliła głowę w poduszkę, załkała głośno:
- Och, nie oddałabym go, nie puściłabym...
- Popłacz,sobie, popłacz - doradzała Matriona. - Zaraz ci ulży. Tylko nie rycz za głośno, niech sobie pośpi.
- Och, czemuż ty nas porzucasz? Czemu w domu żyć nie chcesz?
199
w nieutulonym żalu.
Stiepan podniósł głowę, przez chwilę patrzył otępiały na żonę Domyślił się, że się z nim żegnała.
- • Kurwa mać... Już modły żałobne odprawiają - powiedział z niechęcią.
Opadł na poduszki, poprosił:
- Przestań.
Płynęli strugami w górę Donu. Konnica brzegiem.
Wszyscy byli pijani radością i bezgraniczną wiarą w nową wyprawę, w szczęście atamana, w jego powodzenie.
Na ziemi pracowała wiosna. Jej potężna, radosna siła zapowiadała bliskie ciepło, życie.
Stiepan jechał brzegiem.
W ostatnich dniach wiele przestawał z Fied'ką Szełudiakiem. Podobał mu się ten Kałmuk, przechrzta, nocny opryszek, szalona głowa, pozbawiony strachu i sumienia, wyjątkowo sprytny i pomysłowy, wytrzymały i cierpliwy.
Fied'ka jechał obok atamana, drzemiąc w siodle; poprzedniego dnia pili wiele godzin, nie wyspał się. Ataman nikomu nie pozwolił przed wyruszeniem wypić klina, sam również nie wypił ani kropli.
Stiepan został nieco w tyle... I nagle z całej siły smagnął nahajką konia Fied'ki. Koń skoczył. Fied'ka jednak cudem utrzymał się w siodle, jakby przyrośnięty do konia, tylko głowa mu się zakołysała.
Stiepan roześmiał się. Pochwalił:
¦- Zuch!
- Ech, bafka, z siodła i z baby tylko śmierć mnie ściągnie -pochwalił się Fied'ka.
-. No?! -- nie uwierzył Stiepan.
- - Jak Boga kocham!
• - A ja zrzucę cię z siodła. Założymy się, chcesz?
- Chcę się przespać. Pozwól najpierw się przespać, a potem zrzucisz.
"¦" - iaz na toaz, prześpi] się:.....¦
Fied'ka podgonił konia i zadowolony pogalopował nad rzekę. Od tyłu do atamana nieznacznie podjechał Kozak, dotknął jego •amienia, powiedział półgłosem:
- Bafka, zdarzyło się nieszczęście.
- Co? - Stiepan drgnął, uśmiech na jego twarzy zgasł jak zdmuchnięty.
- Iwan Czarnojariec Kozaka usiekł.
- Jak to? - Stiepan patrzył oszołomiony, nie mógł zrozumieć.
- Aż głowTa odleciała.
Stiepan gwałtownie szarpnął cugle, zawrócił konia... Ale w tej samej chwili zobaczył, że Iwan jedzie do niego w otoczeniu, setników i Kozaków. Wyglądał jak z krzyża zdjęty. Stiepan poczekał, aż się zbliży,.powiedział krótko:
- Jedź za mną - smagnął konia i pogalopował w step z dala od wojska.
Iwan podążył za nim. Milczeli.
Odjechali daleko... Stiepan osadził konia, poczekał na Iwana.
- Jak to było? - zapytał bez ogródek.
- Pijani byli... Rzucili się jeden na drugiego, chwycili za szable. Chciałem ich powstrzymać, a oni na mnie... Dobry był Kozak... - Iwan mimo woli spojrzał na swoją prawą rękę, jakby spodziewał się zobaczyć na niej krew.
- Kto?
- Makar Zaika. Chopiorski.
- No i?
- No i rąbnąłem... Sam nie wiem, jak to się stało. Nie chciałem. — Iwan był tak zgnębiony, że wciąż mówił z pochyloną głową.
Stiepan milczał chwilę.
- A czemu masz taką minę? - zapytał nagle z pasją.
- Jaką? - nie zrozumiał Iwan.
- Z taką miną nie wyglądasz na esauła, lecz na parobka od gnoju! Nie czas na to, żeby się mazgaić!
- Żal mi Kozaka. Przecież nie chciałem. Mam się cieszyć?
- O żalu zapomnij! Rąbnąłeś i już. Nie pozwolę ci mazać się przed wojskiem! Jesteś wodzem. Gdyby mnie jutro dosięgła kula strzelca, to kto wziąłby wszystko w swoje ręce? Kto, jeżeli moi esaułowie są gorsi
wtedy pozaMfes'z7 JaltT)ędżlesz sam. "...../¦-''""¦•'¦'''•¦•¦'"•'^¦¦¦¦-'"-'¦•¦¦••'•¦'•'"•¦¦¦'•'•'"¦"••r-r^-i--.-.-
Umilkli.
- I mnie żal. W innych czasach za Kozaka sam bym cię żywego do ziemi razem z zabitym zakopał - dokończył Stiepan.
Iwan westchnął.
- W innych czasach... W1 innych czasach nie sięgnąłbym do szabli. Diabeł podkusił. Kozak był dzielny, dobrze go znałem. A wtedy jakby się wściekł: oczy czerwone, nikogo nie widzi... aż strach bierze. Ja do niego i tak, i siak, nie słyszy i nie widzi. No i stało się.
- Na przyszłość nie dopuszczaj do pijaństwa. Ani kropli, ani ziarnka maku podczas wyprawy! Zjeżdżaj mi z oczu i nie pokazuj się z taką twarzą. Ani mnie, ani Kozakom! Weź się w garść.
Iwan pogalopował wtył, Stiepan na czoło konnicy.
Zaniepokojeni wydarzeniem, czekali na niego Fiodor Suknin, Łar'ka, Styr, Dziad Lubim. Zabójstwo wojskowego Kozaka przez innego Kozaka to rzadki wypadek. Bali się o Iwana: jeżeli ataman przypomni sobie prawo wojskowe, esauł może za to głową zapłacić. Zdarzało się, że chowano w jednym grobie obu Kozaków - zabitego i zabójcę — żywego. Nie rozsądzano wcale, dlaczego i w jaki sposób popełniono zabójstwo.
Stiepan wpadł na esaułów.
- Rozkazałem, żeby podczas wyprawy nie brać kropli do ust. Tak czy nie?
* - Tak - odpowiedział za wszystkich Fiodor.
- Jak pilnujecie? Upijają się do nieprzytomności! Milczenie.
- Iwana nie oskarżam, miał rację, że rąbnął. Na przyszłość sam będę za to rąbał i wam nakazuję. Powtórzcie wszystkim! Niech wiedzą!
Esaułowie odetchnęli z ulgą, upiekło się Iwanowi.
- Makara pochować z honorami - rozkazał ataman. - I krzyż postawić.
Obóz rozłożyli pod Panszynem. Stali dwie doby, czekając, aż nadciągnie ze swoimi Czertous - tu wyznaczyli sobie przez posłańców spotkanie.
Waśki Usa.
Wasyl Rodionycz Us (Czertous) był to już niemłody, doświadczony dowódca, brał udział w dwóch wojnach, miał za sobą wyprawę na Moskwę... Wyprawa, co prawda, skończyła się gorzką klęską -Kozacy uciekali spod Moskwy porzucając po drodze na łaskę losu chłopów, którzy się do nich przyłączyli - ale to nie złamało Wasyla, nie ugasiło jego zamiłowania do wojny i wypraw. Był jeszcze pełen sił, dumy, a o tamtej wyprawie na Moskwę już zapomniał.
Stiepana zawiadomiono o zbliżaniu się konnicy. Wyszedł z namiotu, popatrzył, osłaniając oczy dłonią. Trochę się denerwował - bardzo mu zależało, aby sławny Waśka przyłączył się do niego. ¦
- Jacy z nim ciągną? - zapytał.
- Głównie biedota z Górnego Czyru - zaczął wyjaśniać Kozak, który jeździł do Wasyla jako umyślny. - Są i Zaporożcy, trzymają z nim od czasu wojny.
- Ty do niego jeździłeś? - zapytał Stiepan.
- Tak. ¦- '
- Jak przyjął?
- Nie najgorzej... Popatrzę, powiedział. Popatrzę, co to za ataman.
- Kozaków dobrze ugościć - polecił Stiepan. I umilkł. Czekał. Miała się rozstrzygnąć ważna sprawa - czy Us zgodzi się przekazać swoje oddziały pod naczelne dowództwo Razina, czy też nie. Us jest mocnym Kozakiem, na Donie dobrze o nim mówią. Sam Stiepan nie znał Usa (Us miał dom w Razdorach, wpadał tam jednak rzadko, jak po ogień, stale w wyprawach), ale znał go dobrze Sierioga Kriwy, przyjaciel Stiepana. To on właśnie opowiadał Stiepanowi o Wasylu. Uważał, że Us jest niegłupi, ale ciężki jak byk; gdy się uprze, nie sposób ruszyć go z miejsca; trzeba dużej zręczności, żeby mu nałożyć jarzmo, ale gdy się uda, będzie dobrze orał.
Wasilij podjechał do grupy Stiepana, zatrzymał się... Przez pewien czas spokojnie, z lekko drwiącym uśmiechem przyglądał się Kozakom.
- Czołem, Kozacy, atamani!
- Czołem! - odpowiedzieli razinowcy.
- Który z was jest StieńRa?
Stiepan nie odpowiedział, odwrócił się i wszedł do namiotu. Po chwili wyszedł stamtąd Styr i oznajmił uroczyście:
202
203
Wasyl, trochę stropiony takim przyjęciem, zsiadł z konia i skierował się do namiotu. Razerruz nim wszedł jeszcze jeden człowiek, wyglądem nie przypominający Kozaka. Kozacy - zarówno razinow-cy, jaki przybyli z Usem - - patrzyli w milczeniu na namiot - zadziwiło ich takie spotkanie sławnych atamanów, spodziewali się innego
powitania.
— Niezbyt radośnie mnie przyjmujesz -- powiedział Wasyl z drwiącym uśmiechem. - - Nie podobam ci się? A może się obraziłeś, że nie od razu poznałem w tobie atamana? A ty mnie znasz?
— Ja ciebie znam -- uspokoił Stiepan ambitnego Usa, przyglądając mu się uważnie. -- Kto ciebie nie zna?!
Uścisnęli sobie ręce.
— Siadaj - zaprosił Stiepan.
— A co mam swoim powiedzieć9 Stropiłeś mnie, chłopcze! •- Powiedzieć, żeby obóz rozbijali. E, tam, ty się stropiłeś! •Wasyl wyjrzał z namiotu. I wrócił.
-- Sprytni są. sami już zdecydowali. Czemuś ty taki, Stiopuszka,
co1?
-- Jaki?
-- Jakiś taki... Wciąż mi się przyglądasz... A mówią o tobie, że prosty jesteś, że lubisz pohulać... Kłamią? Ile ty masz lat?
— Ile mam, to mam. A to kto? - Stiepan wskazał oczyma towarzysza
Usa.
— To Matwiej Iwanów. Z chłopów... Tęga-głowa! Zawsze mi towarzyszy... Nazywam go Diakiem Mojej Dumy.
— - Niech sobie tymczasem tam poduma - Stiepan wskazał głową. — Za namiotem. A my porozmawiamy...
— - Ja wam nie przeszkodzę — skromnie, z nieoczekiwaną godnością powiedział Matwiej. W porównaniu ze swoim atamanem nie wyglądał na bohatera; średniego wzrostu, kościsty, w pooranej zmarszczkami twarzy uwagę przyciągały oczy ~ rozumne, wszystko pojmujące, smutnie uśmiechnięte. Stiepan mimo woli przez chwilę wpatrywał się
w te oczy...
— Swój człowiek • powiedział Us. • Mów przy nim śmiało.
— Debra, takich nam potrzeba. Ale teraz pozwól nam pogawędzić w cztery oczy ¦ - nalegał Stiepan. - "Wyjdź.
Matwiej wyszedł: v
204
¦ Słyszałem • - Us nie spieszył się z odpowiedzią. • Na Moskwę, słyszałem, chcesz ruszyć. Mogę drogę pokazać... Znam ją.
--Tę drogę, którą uciekałeś? Kiepska droga. Znajdziemy inną, pewniejszą.
- Chwacki ataman! z ironicznym zachwytem wykrzyknął Us. • -Nawet uciekać nie pozwala. A mnie dziadek uczył: nie umiesz uciekać, nie chodź na wojnę. To się też zdarza, Stiopa. Gorący jesteś, to dobrze, ale jeżeli gorący i lekkomyślny, to źle. Nie wybieraj się tedy na Moskwę, bo takich z dzwonnicy głową na dół spuszczają.
Stiepan zaśmiał się nieprzyjemnie, złośliwie.
- Mocno cię tam nastraszyli...
Jeszcze jak! Bardzo ta dzwonnica wysoka. Nie widziałeś?
- Widziałem. Wysoka.
- Jaką więc drogę sobie wybrałeś? - zapytał Us. -.Na chybił trafił, jak ci z Wiatki mówią?
- Jacy z Wiatki? — nie zrozumiał Stiepan.
- Na chybił trafił! Takie mają porzekadło. Na chybił trafił! Stiepan przyjrzał się badawczo dobrodusznemu Wasylowi Rodio-
nowiczowi.
- Na chybił trafił nie próbowałem. Lubię na trafił, nie wybił.
A w obozie nawiązywały się tymczasem inne stosunki. Tam nie było powodów do sporu. Tam wszystko było jasne.
Kozacy Usa i razinowcy szybko znaleźli wspólny język - prosty, bez złośliwych docinków.
Spotkali się też starzy znajomi, wspominali dawne wyprawy... Zapłonęły ogniska. Szykowano się do dobrego ugoszczenia gości - tak jak nakazał ataman.
Razinowcy, zawczasu już wystrojeni, pragnęli zaimponować swoim gościom, puszyli się.
Koło Styra zebrała się spora gromada. Pokazywał im, jak „chodził" na Moskwę, do cara.
- On siedzi na tronie... Miszka, siadaj.
-- Odczep się - bronił się Miszka, młody Kozak.
- Gdzie mój kum? - przypomniał sobie Styr. - On też widział cara, pokaże.
Dziad Lubim wsadził na głowę czapkę wywróconą do góry dnem
205
YrozsiadłsięńaTfzechSiódłaćritiTOZOnycnjeano na urugim. r lz.yui« znudzony wyraz twarzy... Udawał ważnego i głupkowatego.
— Gdzie ci Kozacy? - zapytał. - Dajcie ich tu, pogadam sobie z nimi.
— Nie tak! - zawołał Styr. - Udawaj, że przyszedłeś właśnie z łaźni...
— Aha, dobra - Dziad Lubim zaczął się gwałtownie drapać. - Może by tak do łaźni skoczyć?
— Aleś ty już przyszedł! - krzyknęli widzowie.
— Aha! Hej, bojarzy! Kwartę siwuchy! Napiję się po łaźni. Podali „carowi" siwuchę. Wypił.
— Jeszcze.
— Starczy.
— Carowi gorzałki żałujesz, skurwysynu? Powinieneś przede mną na kolanach się czołgać. Dawaj gorzałki! - Dziad przybrał rozkapryszoną minę „ważnego" cara. - Chcę kwartę gorzałki! Chc^ę kwartę gorzałki! — ton ten bardziej pasował do rozpuszczonego, grymaśnego dziecka niż do cara.
'" Podano mu jeszcze wódki. Dziad wypił, mlasnął ze smakiem. Splunął.
— Ale dobra! No, gdzież ci Kozacy?
Styr wyszedł powoli na środek, wystrojony w jakiś przedziwny chałat, przybierając wielce ważną minę.
— Bywaj, Kozacze! - powitał go „car". - Czego się po moim carstwie pałętasz? Co chcesz wywąchać?
— Każ i mnie dać siwuchy - podszepnął Styr.
— E!... - zaprotestowali widzowie. - Wy się upijacie zamiast robić przedstawienie.
— Tak trzeba — oświadczył Styr. — Tam przecież głównie wino podają.
— Prawda - potwierdził Dziad Lubim. - Hej, bojarzy, gdzie jesteście, pachołki? Dajcie Kozakowi zamorskiego wina!
Podano Styrowi czarę wina. Wypił.
— Jeszcze. Jestem zdrożony po długiej podróży.
— Dajcie jeszcze! -rozkazał „car".
. — Ruszać się! — pokrzykiwał na „bojarów" Styr. — Car rozkazuje! Podali drugą czarę. Styr wypił.
— Jak ci się jechało, Kozaczeńku? - serdecznie zapytał „car".
206
'1'™'¦'—" j\ po ca się po moim carstwie paięiasz, encieiiDysmy wieaziec."1 <• Styr srnarknął głośno, naciskając najpierw jedno nozdrze, potem drugie. Przybrał minę idioty.
— Czego chcielibyście się dowiedzieć?
Niełatwo wytrawnemu wilkowi Czertousowi ugiąć swoją dumę -i znaleźć się nagle pod komendą młodszego, krnąbrnego Stieńki. Ale Razin ma wielki urok, okrutny urok. Gdy chce postawić na swoim, nie szuka łagodnych słów, rąbie prawdę w oczy. Nie ukrywa rozdrażnienia. I to właśnie, nie wiadomo czemu, uspokaja ludzi: bo kto umie okazać gniew, ten ma rację. Ma rację ten, kto w siebie wierzy.
Nie oszczędził Stiepan starego Kozaka - przypomniał mu jego paniczną ucieczkę spod Moskwy. A historia tak wyglądała: Us z watahą dzielnych ochotników poszedł do Moskwy prosić, aby skierowano ich przeciw któremuś z nieprzyjaciół — chcieli wojować. Wyruszyli jak na wojnę - prosić o wojnę. Po drodze przyłączyli się do nich chłopi, którzy w prostocie ducha inaczej zrozumieli cel tej wyprawy - nie szli prosić o wojnę, ale walczyć. Moskwa również uznała tę wyprawę za bunt i wysłała przeciw nim silny oddział pod wodzą Boriatyńskiego. Kozacy uciekli. Piesi chłopi nie mogli uciec. I ginęli.
To właśnie przypomniał Usowi Stiepan. Mówił twardo:
- Porzuciłeś chłopów! Psu Boriatyńskiemu oddałeś na pożarcie bezbronnych ludzi... Taka była twoja wyprawa i taka twoja droga! A teraz znów chcesz tę samą drogę wybrać? Wstydu nie masz!
- Tfu! Dureń uparty! — Us też się rozzłościł. - Nie daj Boże, ale jeżeli się zdarzy, że i ty będziesz musiał się wycofywać, tą samą ręką — Us pokazał potężną dłoń — przyjdę ci w pysk dać. A co miałem robić? Razem z chłopami łba nadstawiać? Nabierz sobie Mordwy, Czuwa-szów, Nogajców i z nimi łeb nadstawiaj, komu zechcesz - Boriatyńskiemu czy Dołgorukiemu... Widzicie go! Łatwo wypominać cudzą klęskę!
- Nie pchaj się z radą, skoro o własnej klęsce zapomniałeś.
- Iwan Bołotnikow nie był głupszy od ciebie, a nie pchał się na Wołgę.
- Też mu się przypomniało!...
207
'¦•""- A jednak twój IWań też padł.
- Padł, ale dlatego, że złą drogę wybrał. Was na Wołgę ciągnie, bo raz się udało i chcecie próbować jeszcze raz. A z Wołgi też jest droga ucieczki, Jermaka. — Us podniósł się, wyjrzał z namiotu. — Matwiej! — zawołał. - Chodź do nas! Posłuchaj, Stiepan, chłopa. Bywały. Posłuchaj, posłuchaj, honoru ci nie ubędzie. Ja go często słucham.
Wszedł Matwiej.
- Kozaczkowie tam... zaczynają hulać - powiedział i spojrzał na Stiepana. - To nic takiego? Nie szkodzi?
. — Piją? Czemu nie mają się zabawić? Nie z Tatarami się spotkali.
- Słusznie — zgodził się Matwiej. — Ja tylko dlatego, że teraz zaczną na całego, spotkało się dużo znajomków. A wam o co chedzi?
- Między nami wynikł spór — powiedział Us. — Stiepan Timof ieicz nie chce ruszać przez grodki i wsie, lecz Wołgą.
- Przecież ci mówiłem - spokojnie odpowiedział Matwiej. - Stiepan Timofieicz będzie namawiał na Wołgę.
¦.- No, to wytłumaczcie mi obaj, bo mi się w głowie nie mieści, dlaczego.
Stiepan z zainteresowaniem słuchał tej niezrozumiałej dla niego wymiany zdań. Chłop Matwiej rzeczywiście robił wrażenie mądrego. Stiepanowi podobał się jego sposób mówienia - spokojny, przyciszony... Nie upierał się przy swoim, ale co myślał -mówił. Spodobały mu się też oczy Matwieja - smutne, rozumne, ale i drwiące. Niezwyczajny chłop.
- Po pierwsze, kto to jest Stiepan Timofieicz? - zaczął rozważać Matwiej, zwracając się do Usa. - Kozak doński. Co prawda, z rodu to Rosjanin, ale o tym zapomniał...
- Jakiż ze mnie Rosjanin?
- Ojciec Rosjanin. Z Woroneża. Tak słyszeliśmy.
- No...
- Właśnie. Jesteś tedy Kozakiem dońskim, Stiepanie Timofieiczu. Tak samo jak ty, Wasylu Rodionyczu. Żyje się wam na Donie swobodnie, szlachta was nie uciska, skóry nie zdziera, żon, córek waszych nie bierze do łóżka dla własnej rozkoszy. Dzięki wam wielkie i za to, że przygarniacie naszych braci. Ale przecież cała Rosja na Don nie ucieknie. A wy, jako Kozacy, o swój Don przede wszystkim się
208
wranego uomi! AleWaffi-WSwetprzeźlnyśl nie przejdzie, żel na wasz" wolny Don przyjść może kryska. Car, gdy sobie z chłopami poradzi, to i za was się weźmie. Jeżeli już zaczynacie, to pociągnijcie za sobą całą Rosję. Wy się długo nie namyślacie. A nasz chłop, niech go licho porwie, zanim nabierze odwagi, zanim za ¦widły chwyci, to go czterdzieści razy stukną. Ruszyłby, gdyby miał za kim ruszyć. A wy wszystko możecie! Tylko za wami mogą pójść. No, bo za kim jeszcze?
- Do czego zmierzasz? - zapytał Stiepan.
- Trzeba Donem ruszyć, Stiepanie Timofieiczu. Przez Woroneż, Tambow, Tułę, Sierpuchow... Chłopów tam i biedoty miejskiej mnóstwo. Nim do Moskwy dojdziecie, olbrzymie wojsko zgromadzicie. A na Wołgę poślijcie z pół tysiąca z esaułami i odezwami - niech ściągają chłopów z tej strony. Wtedy i Nowogród, i Jarosławl, i Posze-choń z Wołogdą z lasów wylezą - dopiero się zrobi wesoło! Na Wołdze, wiadomo, dobrze, swobodnie. Gdzie można sobie pohulać? Na Wołdze. Hulaj dusza, piekła nie ma! Ale tutaj cały lud można zbudzić! -Matwiej zapalił się, oczy mu błyszczały. - Powiedz im jak najgłośniej, krzyknij: Ruszajcie! Zasiedzieliście się kamieniem, diabły! Mchem porośliście! Po lasach się kryjecie, z kiścieniem. W taki sposób tylko diabeł może wyzwolić was i dzieciaki wasze! Podrosną i tak samo jak wy wywieją do lasu, na kupców zasadzki robić. Ech!
- Ty, widzę, Matwieju, chcesz od razu na cara ruszyć - rzekł Stiepan, uśmiechając się drwiąco. - Wedle twojej rady całe carstwo rosyjskie mamy do góry nogami przewrócić?
- Jak to na cara? Stiepan roześmiał się.
- Przestraszyłeś się? No, dobrze, goście moi kochani. Wysłuchałem was i starczy. Ruszymy Wołgą.
- Będziesz żałował, Stiepan! - zawołał Us. - Osioł uparty. Taką siłę zgromadził i... Co za dureń! Zginiesz!
- Pójdziesz ze mną? - zapytał Stiepan bez ogródek.
- A gdzie się podzieję? Ty jesteś teraz i car, i Bóg. Choć nie na uwięzi, ale skomleć przy tobie będę. - Us podniósł się, wysoki, barczysty, klepnął rękami po bokach. - Taka złota głowa, a durniowi przypadła. Czemuś się uparł?
- Nie odpowiem, nie chcę.
209
z zaaumą i smutKiem ostatni. Ach, jaka szkoda! I nic na to nie można poradzić. Naprawdę nic.
4
Starszyzna i zamożni Kozacy w Czerkiesku byli bardzo zatroskani. Zdawali sobie sprawę, że wyprawa Stieńki może ich drogo kosztować. Car, zaniepokojony, przysyłał gramoty, domagał się, żeby zapobiegli niebezpieczeństwu ze strony Stieńki - ale jak tu zapobiec niebezpieczeństwu, skoro Stieńka osiadł w swoim Kahalniku jak w twierdzy, Kozaków trzyma... Spróbuj go rozbroić! On sam rozbroi, kogo zechce, i to razem z głową. Czekali wiosny: na wiosnę będzie wiadomo, dokąd ruszy. Może spróbuje Turkom dobrać się do skóry -wtedy z Bogiem - to go wykończy. Może zechce Kałmuków albo Krymców przetrzepać - też dobrze - wyczerpie siły w potyczkach i uspokoi się. Jeszcze zimą starali się wywiedzieć, dokąd Kozacy wyruszą na wiosnę - nie zdołali jednak. Stieńka wszystkim wygrażał, ale nie wyjawił na kogo ostrzy potajemnie swój nóż. Nawet po pijanemu się nie wygadał. Zgadywali - i tak, i owak. Przychodziło im czasem na myśl, czy Stieńka naprawdę nie przymierza się do wyprawy na Moskwę. Czekali wiosny. I oto potwierdziły się najgorsze domysły: Razin ruszył na Moskwę.
Szczególnie zmartwieni byli Korniej Jakowlew i Michajło Sama-rienin, atamani Wojska-Dońskiego. Korniej udawał oczywiście zmartwionego, ale w głębi duszy był zadowolony, że tak się stało.
Korniej Jakowlew, z twarzą tak przygnębioną, jakby ostatnie dni przechorował, zastukał do drzwi Froła Minajewa. Nikt nie odpowiedział.
- Froł, to ja! - powiedział półgłosem.
Szczęknęła zasuwa. Froł otworzył drzwi. W milczeniu weszli do domu.
Siedział już tam Michajło Samarienin. Stół zastawiony winem, zakąskami... Domowników nie było - Froł wyprawił ich, aby porozmawiać swobodnie.
210
dział Samarienin, wielkie Kozaczysko z czerwoną, spierzchniętą twarzą.
- Doczekaliśmy się - westchnął Korniej siadając do stołu. - Nalej, Froł.
- Długo nie będzie hulał - zapewnił Froł, nalewając atamanowi duży kielich wina. - To nie wyprawa na szacha, szybko mu łeb ukręcą. Bo już się zanadto rozzuchwalił.
- Jemu łeb ukręcą, niech go licho, za jego łbem topór już dawno tęskni, ale mnie o własną głowę chodzi... - Korniej wypił, odchrząknął, possał wąsa. - Nad własną głową się lituję, szkoda mi jej.
- Jakie wieści? - zapytał Michajło, szczerze zatroskany.
- Rozbił obóz pod Panszynem. Czeka na Waśkę. Mówisz, że łeb mu ukręcą... Już teraz ma ze sobą z pięć tysięcy, a jeszcze tamten przyprowadzi... Dobierz się do nich! Sami ukręcą, komu zechcą. Biada, bracia atamani, biada. Może być wielkie nieszczęście... -Korniej obejrzał się na drzwi.
- Nie ma nikogo - uspokoił go Froł.
- Przejęliśmy listy do Stieńki od hetmana i od Sierika. Twarze Froła i Michajła aż pobladły.
- Co piszą?
- Doroszenko odmówił, a Sierik, kozioł rogaty, pyta, gdzie mogliby się spotkać potajemnie. Kozak z tymi listami przyjechał do Czerkieska, nie wiedział, że Stieńka już wyruszył. Potrząsnęliśmy nim... Oto jakie sieci zarzuca!
- To prawda, zamierzał pisać i do Sierika, i do Doroszenki -powiedział Froł. - Już w Astrachaniu o tym mówił. To gorsza sprawa.
- Więc tak sobie myślę, że trzeba skierować Stieńkę na Krymców. Pojedziesz ty, Froł. Powiesz...
- Ja? - przestraszył się Froł.
- Ciebie nie tknie. Na całego iść z nami na udry nie może. Nie jest taki głupi, żeby sobie za plecami zostawiać przeciwników. Pojedziesz w imieniu nas wszystkich. Weźmiesz list Piotra Doroszenki, pismo Sierika wrzuciłem do pieca. Trzeba jechać zaraz, żeby zdążyć, nim Waśka nadciągnie. Trzeba, chłopcy, trzeba... Musimy udowodnić, że próbowaliśmy działać, a nie tylko... przyglądaliśmy się... Przecież my będziemy odpowiadali!
- Ja nie powinienem... On mi nie uwierzy.
211
przecież tylko po to, żeby list oddać, ale żeby się z nim dogadać.
— Chodzą słuchy, że Krynicy do czegoś się szykują. Naprawdę mogą napaść, kiedy się dowiedzą, jak źle stoją nasze sprawy — dorzucił Korniej. - Nie daj Boże, wtedy całkiem zginiemy.
— Ech, ja nie powinienem jechać! Zastanówcie się. Nie boję się, ale... czy to ma sens? No, trochę się boję, oczywiście, ale jeżeli tak postanowicie, to pojadę. Zastanówcie się jednak, czy to dobrze, żebym ja? - Froł z obawą i powątpiewaniem spoglądał na atamanów.
— Ty, ty! Przecież byłeś jego przyjacielem. Przyrzekł, że cię nie ruszy... Pogadaj z nim, tak od serca. Żeby on, diabeł wcielony, zechciał się na Krym obrócić. Popchnąć go, póki jest sam... Ty, Michajło, wybierzesz się do Moskwy, musimy o własnych głowach pomyśleć. Powiesz tam całą prawdę, że nic nie mogliśmy •zrobić. Dobierz sobie Kozaków. Niech cię Bóg prowadzi. Jedź potajemnie.
Wszyscy trzej posiedzieli chwilę w milczeniu.
— Kiedy się zdecydował ruszyć na Moskwę? — zapytał Korniej Froła.
— Diabli go wiedzą! Kto go odgadnie? Myślę, że gdy w powrotnej drodze przeszliśmy przez Astrachań, poczuł się mocny. Te niedołęgi -go przepuściły... i zapalił się. Cara, powiada, chociaż raz za brodę pociągnę...
— No, z raz to byłoby warto - powiedział niespodziewanie Korniej.
- Nie zaszkodziłoby... Ale z piasku bicza nie ukręcisz. Dobry Kozak, ten Stieńka... Żal mi go. Zmarnuje się.
. - Teraz, jak sam powiadasz, najwyższy czas, żeby o sobie pomyśleć
— rzekł Michajło. - Bo on na koń, a my na pień.
Późnym wieczorem Froł Minajew wraz z dwoma Kozakami ruszyli w ślad za Razinem. Z miejsca pomknęli dziarsko... Froł zdał się na łaskę losu. Wiedział, że na wszelki wypadek lepiej mieć oczy otwarte, ale w głębi duszy nie wierzył, że Stieńka podniesie na niego rękę. I może dzięki temu właśnie on, Froł, zdoła ustrzec Don przed katastrofą. Na Krym lub na Kałmuków Froł chętnie wyruszyłby ze Stiepanem, ale na cara — nie. Taka wyprawa może się skończyć tylko
212
naprawdę.
Froł urodził się i wychował razem ze Stiepanem w Zimowiejskiej Stanicy. Razem też odbyli pielgrzymkę do klasztoru sołowieckiego. I podczas tej pielgrzymki, między Donem a Moskwą, Stiepan popełnił ciężki, hańbiący grzech, o którym dotychczas wiedzieli tylko oni dwaj - Stiepan i Froł. Mieli wówczas po dwadzieścia sześć lat, a Stiepan szedł z pielgrzymką już po raz drugi. Towarzyszyli im przeważnie starzy Kozacy, okaleczeni w walkach, obarczeni wieloma rozbojami -jechali kajać się za grzechy. Młodzi pielgrzymowali dla spełnienia ślubów, tak jak Stiepan za pierwszym razem (przyrzekł umierającemu ojcu, że pójdzie pomodlić się za niego do świętego Zosimy), lub też wskutek nalegań niemłodych już rodziców, pragnących błagać Boga
0 pomoc i łaskę dla siebie i swoich najbliższych. A przy okazji pokłonić się w ich imieniu... Czasem młodzi sami, z własnej woli, prosili starszyznę o zezwolenie na udział w pielgrzymce do dalekiego klasztoru. Nie mogli usiedzieć w domu, pragnęli wyrwać się w szeroki
. świat. Koło to popierało.
Za drugim razem Stieńka jechał z własnej woli. Froła wysłał na pielgrzymkę jego dziad, Andriej Minajew, który na starość stał się nad wyraz pobożny, ale sam nie miał już sił na wędrówki Froł przyjął to, trzeba przyznać, z zadowoleniem.
W pobliżu Woroneża zatrzymali się na postój we wsi, u pewnego krzepkiego jeszcze starca. Starzec miał duży dom na ustroniu, pod lasem. Jak jego dziadowie i pradziadowie był bartnikiem, zbierał miód.dzikich pszczół. Kozacy znad Donu zawsze się u niego zatrzymywali — każdy bartnik sycił miód, a gdzie miód pitny, tam i Kozacy. Bartnik zresztą bardzo do nich pasował: jeżeli nawet nie był rozbójnikiem, to miał duszę rozbójnika; małomówny, dochować wiary towarzyszowi to było dla niego najważniejsze. Poprzednim razem Stieńka
1 inni pielgrzymujący też się u niego zatrzymali. Ale od tego czasu w domu starca zaszły pewne zmiany. Zginął jego syn Mofka, przywalony drzewem w lesie. Przy starym została synowa, czarnobrewa Agania, baba wielka, urodziwa i pociągająca. Kozacy spostrzegli od razu, że Agania jest tu i gospodynią, i kobietą krzepkiego jeszcze starca (dawno owdowiałego), ale udawali, że tego nie widzą.
Wypili. Agania również piła i zagrała w niej młoda, nienasycona krew. Bez skrępowania zerkała na młodych Kozaków, chichotała...
213
przednim razem, ale wtedy byfjeszcze fcardlzo mlocTy! nieśmiały, "rib i Agania miała męża. Teraz tak otwarcie ciągnęło ich ku sobie, że wszyscy czuli się jakoś nieswojo. Tylko gospodarz, stary bartnik, zdawał się niczego nie spostrzegać, milczał, pił. Wiodący pielgrzymkę Jermił Puzanow wywołał Stieńkę na dwór, zapowiedział:
- Nie można, Stieńka, nie krzywdź starego. To może być niebezpieczne. Jest stary, ale jak cię... ciuknie w nocy, nie zdążysz pisnąć.
- Dobra - powiedział Stieńka. - Nie jestem dzieckiem.
- Pamiętaj! - jeszcze raz zapowiedział surowo Jermił. - Żebyś nam biedy nie napytał.
- Dobra.
Noc minęła spokojnie. Ale Stieńka zdążył widocznie jakoś dogadać
się z Aganią, bo rankiem oświadczył, że jest... chory.
- Co ci się stało? - zapytał Jermił.
- Krzyż mnie boli... Cały jestem połamany. Muszę poleżeć. Kozacy spojrzeli na siebie porozumiewawczo.
- Niech poleży - rzekł gospodarz. - Wyleczę go ziołami. Wiem, co to za choroba.
Froł przy najbliższej okazji przysunął się do Stiepana.
- Coś ty umyślił?
- Milcz.
- On cię otruje, Stieńka... Albo zatłucze. Jedźmy.
- Milcz - powtórzył Stieńka. Kozacy odjechali.
Stieńka dogonił ich po dwóch dniach. Nie rozwodził się wiele. Powiedział tylko:
- Przeszło mi. Plecy już nie bolą...
- Jak cię leczył? - zaśmiali się Kozacy. - Wcieraniem?
- Nie wiadomo, kto komu wcierał. Stieńka to Kozak obrotny... A co staruszek? Oszukaliście go?
- Uciekli - mruknął Stieńka półgębkiem. - Stary i...
- Dokąd? - zdziwili się Kozacy.
- Nie wiem. Gdzieś do lasu. Stary coś zauważył... Poszedł i Agańkę ze sobą uprowadził. Razem odeszli.
- He, he! A co, miał się przyglądać? Uprowadził dalej od grzechu.
- No, właśnie, wypędził ludzi z domu. Żyli sobie, nikomu nie wadzili, a tu zjawił się... król, królewicz. Po co to było?!
214
 arugoiearłar był jakiś nieswój. Milcżącf ^arnyslóńy/cós go widać trapiło. Kozacy zaczęli go nawet pocieszać.
 - Czego się martwisz? Stary nie zginie, zna las jak własną kieszeń. A musiał ją uprowadzić... Widać było, że ją poniesie prędzej czy później.
- Nie smuć się, Stieńka. Zalazła ci za skórę, co? Ech, ty... Dopiero w klasztorze Kozacy zauważyli, że Stieńka musi mieć jakiś
wielki ciężar na sercu, bo nawet starzy tak się nie kajali za grzechy, jak on - na kolanach, zapamiętale bijąc czołem. Froł znowu zagadnął Stieńkę:
- Co się z tobą dzieje? Gdzieś tak nagrzeszył, że łbem bijesz?
- Milcz - odpowiedział Stieńka.
A w drodze powrotnej, gdy znów przejeżdżali przez tę samą wieś, Stiepan pozostał z Frołem w tyle i pokazał mu niewielki wzgórek w lesie.
- Tam leżą... Agańka ze swoim starym. Froł osłupiał.
- Zabiłeś?
- Najpierw zwabiła, głupia, a potem zaczęła krzyczeć... Stary podsłuchiwał. Przybiegł z toporem. Może się przedtem zmówili... Pewnie chcieli mnie zabić.
- Za co?
- Nie wiem - Stiepan pragnął jakoś ulżyć swemu sumieniu. - Tak mi się wydawało. Trzymała mnie za ręce. A stary z toporem. Musiałem ich oboje...
- Babę! Jakże to, Stieńka?
- A jak? - rozzłościł się Stiepan.- Jak chłopa, to i babę.
Zabić kobietę szablą to wielki grzech. Można zatłuc pięścią, utopić... Ale szablą - grzech. To jak dziecko zgładzić. Dlatego takmęczył się Stiepan i modlił, i złościł. Do dzisiejszego dnia nikt o tym nie wie, tylko Froł. Tym boleśniejsza była dla Stiepana zdrada Froła. Grzech młodości mógł wypłynąć i zaszkodzić.
Wczesnym rankiem do obozu razinowców podjechało trzech jeźdźców; wartownik zapytał, kim są. - Nie poznałeś, Kondrat? - zawołał jeden, nie zsiadając z konia.
215
- W namiocie.
Froł ruszył koniem... Trzech jeźdźców ostrożnie przemykało wśród śpiących, kierując się do namiotu.
Kondrat stał chwilę, patrzył na nich... Nagle coś go tknęło.
- Froł!-zawołał. - Poczekaj!
- Czego? — Froł zatrzymał się.
- Czego chcesz od bafki?
- Pismo mam do niego. Z Ukrainy, od Doroszenki.
- Pokaż.
- Coś ty, na Boga, Kondrat!
- Pokaż - powtórzył uparcie Kondrat.
Froł wyjął list, podał Kondratowi. Ten wziął go i skierował się do namiotu.
- Powiedz, że muszę z nim porozmawiać! - powiedział Froł.
- Powiem.
Kondrat wszedł do namiotu.
Prawie natychmiast z namiotu wyszedł Stiepan -boso, w szarawarach, rozczochrany, zaspany i opuchnięty po ciężkim przepiciu.
- Witaj, Froł.
- Witaj, Stiepanie...
- Czemu nie wchodzisz?
Patrzyli na siebie badawczo, z napięciem. i - Mam list. Od Piotra Doroszenki.
- Chodź! Chodź, napijemy się. Widzisz, jak wyglądam. Froł, rozsądny, przewidujący, zmagał się i wahał.
- Piotr nie jest skłonny...
Stiepan rozumiał, co się dzieje z Frołem, jakie psy szarpią jego serce. Boi się, ale nie chce okazać, że się boi, naprawdę chciałby porozmawiać, a jednak się boi.
- Niech go licho, z tym Piotrem. Zanadto na niego nie liczyłem, sam wiesz - powiedział swobodnie Stiepan. - Wejdź, pogadamy.
Froł nieznacznie zerknął na wszystkie strony - obóz spał.
- Czekam na wieści od Sierika, Iwana. Właź - jeszcze raz powtórzył Stiepan i skierował się do namiotu. Szedł umyślnie pewnym, swobodnym krokiem. Rozchylił jedwab wejścia i zniknął w środku. Nie obejrzał się.
216
- Prońka - szepnął do młodego Kozaka - wchodź pierwszy. Prońka nie zrozumiał, o co chodzi. Patrzył na esauła.
- Idź! - zdławionym z przejęcia i złości głosem powtórzył Froł. -A ja popatrzę...
Prońka zlazł z konia, podszedł do namiotu. Froł pozostał na koniu, obserwował wejście.
Froł dobrze znał Stiepana. Stało się tak, jak przewidywał, napięte do ostateczności nerwy Stiepana nie wytrzymały. Usłyszawszy kroki Kozaka błyskawicznie wyszedł mu naprzeciw z piernaczem w ręku. Gdy odkrył podstęp swego przyjaciela-wroga, na moment znieruchomiał. Upuścił piernacz. Ale było już za późno...
Froł zawracał konia.
- Poczekaj, Froł! - krzyknął głośno Stiepan. - Froł!
Froł smagnął konia nahajką... Towarzyszący mu Kozak, który nie zsiadł z konia, też zawrócił. Kondrat, który przybiegł na okrzyk atamana, podniósł strzelbę.
- Nie trzeba - powiedział Stiepan. Podbiegł do wolnego konia, wskoczył.
Zaczął się pościg.
...Wylecieli z obozu, pomknęli w step.
Koń Stiepana był młody i silny; odległość między uciekającymi i Stiepanem zaczęła się zmniejszać. Widząc to Kozak Froła na wszelki wypadek skręcił w bok.
- Froł! Przecież jestem bez broni! — krzyknął Stiepan. Froł obejrzał się i popędził konia.
- Zatrzymaj się, Froł! Pogadamy! - jeszcze raz zawołał Stiepan. Froł smagał konia.
- Bodajbyś zdechł! — zaklął Stiepan. — Nie ujdziesz mi, dosięgnę.
I wtedy stało się coś, czego Stiepannigdy by się nie spodziewał: jego młody koń potknął się. Stiepan przeleciał mu przez głowę, gruchnął o ziemię...
Poczuł, że traci przytomność. A właściwie świadomość tego, co się z nim dzieje, jak gdyby znalazł się w innym świecie. Zdawał sobie sprawę, że leży i nie może się podnieść. Ujrzał starszego brata, Iwana, jak zbliża się, podchodzi, pochyla się... Pyta o coś. Stiepan nie słyszy-w głowie huczy mu potężny dzwon. „Nie słyszę cię'' - mówi, ale swego
217
w głowie cichnie powoli.
- Braciszku, skąd się tu wziąłeś? Przecież cię powiesili.
- No to ćo? - pyta Iwan uśmiechając się.
- To znaczy, że trafiłem do ciebie? Koń mnie zabił?
- O! Ciebie nie tak łatwo zabić. Spróbuj się podnieść.
- Nie mogę, nie mam sił.
- No, no! - Iwan wciąż się uśmiecha. - Rozkleiłeś się, bracie kochany. Weź mnie za szyję... Trzymaj się!
Stiepan obejmuje brata za szyję i z trudem zaczyna podnosić się z jego pomocą.
- Tak, tak... - mówi brat łagodnie. - Podniesiemy się...
- Jakże ty mogłeś do mnie przyjść? - wciąż dziwi się Stiepan. -Przecież cię powiesili. Sam widziałem...
- Przestań już! Powiesili, powiesili! - denerwuje się Iwan. - Stój! Stoisz?
- Stoję.
- Uważaj, trzymaj się. %
- Powiedz mi coś... nim odejdziesz... Iwan śmieje się.
- Stój! Nie przewracaj się... — i znika.
A Stiepan stoi rzeczywiście. Podtrzymuje go Froł Minajew. Stiepan długo patrzy mu w oczy. Nie chce uwierzyć, że Froł wrócił. Froł wytrzymał ciężkie, zmącone bólem spojrzenie. Nawet się uśmiechnął.
- Żyjesz? Myślałem, że cię zabił.
- A gdzie... - ochrypłym głosem zaczął Stiepan. I umilkł. Chciał zapytać: ,,A gdzie jest brat Iwan?" - Skąd się tu wziąłeś?
- Usiądź — powiedział Froł. — Posiedź, osłabłeś...
Stiepan ostrożnie opuścił się na wilgotną ziemię. Froł usiadł obok
niego.
Osłabł ataman, naprawdę osłabł. Jeszcze niezupełnie oprzytomniał. Step przed jego oczami wznosił się i falował. Mdliło go i huczało w głowie: biły w niej młoteczki tak boleśnie, że musiał mrużyć oczy.
Froł wyciągnął kordzik zza pasa, wykopał nim dołek, mocnymi palcami wygrzebał garść wilgotnej ziemi, podał Stiepanowi.
- Masz, przyłóż do czoła. Zimna, dobrze ci zrobi.
Stiepan przyłożył garść ziemi... Pachniała piwnicą i trawą. Młodą, zieloną trawą. Przypadł do ziemi i zaczął wdychać jej uzdrawiającą
218
rperassps•"'MĘ Uczucie dalekiej, "za^órnnianej radości: żyję, jestem żywy. Ogrzała go ta radość.
- Pachnie - powiedział Stiepan. -Widzisz... Froł również wziął garść ziemi, powąchał.
- Gnijącymi korzonkami.
- Trawą - poprawił Stiepan.
Froł jeszcze raz powąchał, rzucił ziemię, wytarł ręce o spodnie.
- Może i trawą - zgodził się.
Stiepan jeszcze raz wtulił twarz w zimną, pachnącą ziemię, głęboko, z jękiem odetchnął i powtórzył - nie wiadomo -„czy przez upór, czy z jakąś ukrytą intencją:
- Trawa pachnie, trawą - umilkł. - Tobie wszystko pachnie zgnilizną, choć pachnie — trawą. Nie sprzeczaj się ze mną.
Froł spojrzał na Stiepana ze zdziwieniem. Nic nie powiedział. Podniósł z ziemi kordzik, wsunął za pas, po prawej stronie.
- Froł *- powiedział Stiepan już w pełni świadomości, swoim zwyczaj em wymawiaj ąc słowa z naciskiem—nie bałeś się wrócić, więc nie bój się powiedzieć szczerze: dlaczego ode mnie uciekłeś?
- Najpierw oprzytomnij, a potembierz się do'poważnych rozmów. Jeszcze ci się pewnie w głowie kręci.
- Już oprzytomniałem. Nie wierzysz w to, co zamyśliłem?
- A czy ja wiem, co ty zamyślasz?
- Wiesz. Nie udawaj. Nie wierzysz? Froł milczał długą chwilę.
- W twój zamiar wierzę — powiedział. - Tylko ten twój zamiar pachnie ziemią. - Wziął garstkę ziemi, zgniótł w palcach. — Może i trawą pachnie, ale tam jeszcze zawsze zdążę. Nie śpieszy mi się... -Wsypał ziemię w dołek. — Jeżeli możesz mnie wysłuchać bez złości, to wysłuchaj.
- Wal. Nie będę się złościł.
- Uzbrój się w cierpliwość, posłuchaj. Nie powie ci tego żaden z twoich zabijaków.
- Aleś się. prędko nas wyrzekł! -zdziwił się Stiepan. -Już jesteśmy zabijaki!
- No... Wyrzekłem się czy nie wyrzekłem, ale nie odpowiada mi wasza droga. Posłuchaj. Przecież jesteś mądry, Stiepan. Czynapra'w-
219
zapanujesz: ¦<*-
- Lud pójdzie ze mną, na Rusi źle mu się dzieje.
- Nie pójdzie z tobą! - Froł był szczerze wzburzony. - Ty durniu niedowarzony! Spójrz tylko, kto za tobą idzie! Oberwańcy. Nagrabić i pohulać - o to im chodzi. Dokąd z nimi dojdziesz? Ugrzęźniesz pod Tambowem... Źle im, ciężko z carem czy z wielmożami, ale jednak siedzą na swojej ziemi.
- Me siedzą! Klęczą.
- Może i klęczą, ale musieliby to, co mają, zostawić i na wojnę gnać. Sądzisz po tych, którzy są z tobą. Oni nie mają nic do stracenia, bo wszystko już stracili. A tamci... Nie, Stiepan, tamci nie pójdą. Lepszy wróbel w ręku niż sokół na sęku. Ty im obiecujesz sokoła w niebie, a dla nich wróbel w garści więcej wart. Za sokoła może będą musieli głowę położyć, a wróbla, chociaż malutki, trzymają w garści. Co mu powiesz, temu chłopu: wypuść wróbla, a zdobędziesz sokoła? Trzeba by twoim słowom tak wierzyć, tak wierzyć... Ojcu rodzonemu tak się nie wierzy, jak tobie trzeba by wierzyć. Skąd wezmą taką wiarę? Przecież musieliby porzucić swoje rodziny, dzieci, żony, matki... żeby za tobą pójść. Nie pójdą!
- Tak... Wszystko powiedziałeś?
- Powiedzmy, że wszystko. Gotów jestem cały dzień to samo powtarzać: nie pójdą z tobą!
- A przeciw mnie pójdą?
- Przeciw tobie pójdą. Poderwą ich - i pójdą.
- Za carem pójdą, a za mną nie? Dlaczego car ma być dla nich droższy niż ja?
- Nie jest droższy, ale... Jak ci to powiedzieć, nie wiem... Nie droższy, ale przywykli do tego, licho wie. Ty jesteś dla nich nie wiadomo kto, jakiś ataman, a tam — car. Z mlekiem matki wyssali, że cara trzeba słuchać. Czy im kiedy kto mówił, że trzeba słuchać atamana? To Kozacy o tym wiedzą, ale nie chłop, on wie tylko, że cara.
Stiepan splunął ze złością.
- Może i powtarzałbyś mi to cały dzień, Froł... Może bym cię nawet słuchał, bo mi się zdaje, że mówisz do rzeczy, ale widzisz, Froł, ty sam masz duszę niewolnika. Ty sam wyssałeś z mlekiem matki, że nie można ręki podnieść na cara. Jeszcze siedziałeś na jej rękach, a już nie byłeś wolny. I tak właśnie myślisz, chociaż twoje słowa wydają się
220
uganiam?
— Nie wiem, po co się uganiasz.
— Za mną idą wolni ludzie. Ty myślisz, że takichnie ma na Rusi, a ja myślę, że są. I tu nasze drogi się rozchodzą. Dobrze, że wszystko* uczciwie powiedziałeś - teraz będę spokojny. Teraz ciebie nie tknę -nie mam nawet żalu. Ty się też mnie nie bój. Tacy jak ty nie są dla mnie niebezpieczni. Żyj sobie. Ale jeśli spotkamy się w boju - zarąbię jak psa. Nie mogę tylko zrozumieć, Froł, czemu ci życie takie miłe, że się nad nim trzęsiesz jak nad najdroższą narzeczoną? Przecież to życie jest obrzydliwe! Po co się o nie trząść, gdy ono, kurwa, co chwila ze strachu przed śmiercią zamiera? Czego ci tak żal? Z babą lubisz spać? Naćpać się lubisz? Czemu się tak tego życia czepiasz? Nie było ciebie... i nie będzie. A ledwie się urodziłeś, już zacząłeś się trząść, aby nie zginąć! Tfu! No, zginiesz, i co się od tego zmieni?
— Stiepan, w młodości wierzyłeś w Boga...
— Nigdy nie wierzyłem!
— Łżesz! Widziałem, jak w Sołowcach łbem biłeś. Nawet ja tak nie
wierzyłem.
— No, może i wierzyłem. I co z tego?
— Nie wiem, czemu ci twoje własne życie tak zbrzydło, ale to przecież grzech innych ludzi na rzeź prowadzić. Tylko o sobie myślisz, nie o innych... Idź, skacz do Donu, jeśli ci życie zbrzydło. Po co innych do tego namawiasz? Kark skręcić łatwo, Stiepan, trudniej głowę . uciętą przyprawić. Ja też zanadto wierzący nie jestem, ale przecież każdy dureń zrozumie, że to grzech. Przed ludźmi grzech - bo poprowadzisz i zgubisz. Przed ludźmi, nie przed Bogiem, przed tymi, co za tobą pójdą...
— Tacy jak ty nie pójdą.
— Pójdą, potrafisz ich skusić. Ty rzucasz uroki... jak wiedźma. Za tobą idzie się lekko, niemal radośnie. Sam się ledwo wyrwałem, otrzeźwiałem. To wszystko dlatego, że ty sam o swoje życie nie dbasz. Ja to rozumiem. To taka słodka trucizna, mocniejsza niż wino. Ja też przecież nie uciekałem ani przed Tatarami, ani przed Turkami, ani przed ludźmi szacha. Ale tam... wzbogacić się chciałem czy jak... Nie, to nie to, nie jestem przecież chciwy. Ale wtedy się nie bałem, dobrze o tym wiesz.
221
Ale tam też zabijano. Mówisz, że ja nade wszystko śmierci się
boję..
- Może się nie boisz. Tylko że ci nie żal stracić życia dla łupów, ale za wolność żal. Wydaje ci się, że wolność - to jak psu spod ogona Dlatego mówię, że jesteś niewolnikiem. Inaczej nie potrafisz myśleć i na próżno-czas z tobą tracę. A dla mnie - dla mnie wolność jest czymś najdroższym w świecie. - Stiepan spojrzał Frołowi prosto w oczy -Wierzysz czy nie, ale wstyd mi za tych, którzy cierpliwie znoszą zniewagi i krzywdę. Albo mi ich żal, albo mam chęć tłuc tych wszystkich durniów do krwi. Tak, Froł. A teraz sczeźnij mi z oczu, znów zacząłem cię nienawidzić. Precz! Skoro powiedziałem, że cię nie tknę, to nie tknę. Ale - odejdź!
Froł podniósł się, ruszył w kierunku konia.
Stiepan również wstał.
- Gady pełzające! - krzyknął. - Serce przed tobą otworzyłem. . Głupiec ze mnie! Jedź! Rozczulaj się nad swoim życiem najdroższym! Ścierwo! - Zachwiał się z osłabienia. Spuścił głowę, zacisnął zęby i patrzył w dół, w ziemię.
Froł wskoczył na konia, koń lekko pod nim zatańczył. Rozejrzał się - Stiepan był daleko - doszedł więc do wniosku, że nic mu nie grozi, i powiedział spokojnie.
- Sam jesteś ścierwo. Idź do swoich ukochanych druhów, czekają cię tam, doczekać się nie mogą. Zobaczymy się na tamtym świecie, tylko że ja przybędę tam trochę później.
Stiepan popatrzył na esauła... Nie pragnął go zabić - nawet gdyby mógł go dopędzić i pokonać - on, bezbronny, uzbrojonego. Dziwił się, że nie pragnie, ale to była prawda.
Froł zawrócił konia i odjechał.
Stiepan podszedł do swojego młodego konia. Wałach podniósł głowę, zerkał winowajczo, przestępował z nogi na nogę. .
- Nie bój się, głuptasku - łagodnie powiedział Stiepan. - Nie bój
się.
Koń wyczuł dobroć w głosie człowieka, nie ruszył z miejsca. Stiepan objął go, pocałował "w łeb, w szyję, w oczy - bezgranicznie łagodne, cierpliwe oczy.
- Przebacz mi... Przebacz, na rany Chrystusa - Stiepan niewie-
222
czenter
Koń targał głową, strzygł uszami.
— Przebacz!—powtórzył jeszcze raz.
Potem szli obok siebie - koń i człowiek. Głowa przy głowie. Szli długo, wolno, jakby wydobywali się na brzeg z mętnej, mulistej wody.
Nad ziemią wstawało słońce. Młody, jasny dzień kroczył na ich. spotkanie, rozpościerając po stepie drogocenne, zielone dywany.
Gdy tylko Stiepan pomknął za Frołem, Kondrat obudził Iwana Czarnojarca i ten, nie domyślając się nawet, o co chodzi, na oklep pogalopował za atamanem. Przyłączyło się do niego ze dwudziestu Kozaków — jeszcze bardziej nieświadomych, po co jadą i dlaczego. Powiedziano im tylko, że ataman jest w stepie. Sam. Ale step jest wielki - nie znaleźli atamana. Wrócili. Spotkali go niedaleko obozu.
— Aż tylu was się zerwało? — krzyknął Stiepan z drwiącym uśmiechem. - Na jednego Froła?
— Uszedł? — zapytał Iwan.
— Uszedł.
— A po co przyjeżdżał?
— Przywiózł pismo od Piotra Doroszenki. Jedźmy, przeczytamy. Wredne pismo. '
— Już je czytałeś? Skąd wiesz, że wredne?
— Piotra znam, nie pismo. Samego Piotra znam. Zresztą innego Froł by nie przywiózł. Przywiózł właśnie takie... wredne. Spadłem z konia, Wania — przyznał się niespodziewanie. Ogarnęło go jakieś dziwne, przyjemne uczucie, zrobiło się lekko na sercu, wydało mu się zabawne, że tak się to właśnie skończyło - spadł z konia. - Pierwszy raz w życiu.
W namiocie atamana siedział Styr,- obracał w ręku list hetmana. Nie umiał czytać. Na widok Stiepana podniósł się, podając mu list.
— Słyszałem, że od Doroszenki. Co u niego? Nie przyłączy się do nas?
223
ziemię. Stał chwilę, patrząc w dół, weSTCTffią"ł clęZKO i nagie zaczai smagać nahajką strzępki listu. Smagał i zgrzytał zębami. Wszyscy milczeli.
Wyładował się w tym smaganiu, odszedł, usiadł na posłaniu. Znów długo milczał. Pogodny nastrój rozwiał się od razu. Czuł się tak, jakby go ktoś zepchnął do wody, zielonej i mulistej, i ten muł oblepił go całego.
- Carem Piętro straszy - powiedział. - Chciałeś wiedzieć, Styr, co u Doroszenki.
- Tak. Wszyscy chcieliśmy...
- No więc carem straszy. Nadaremnie, mówi, powstajecie, niepotrzebnie... To straszne, powiada. Nie radzi. Wiedz, skoro chciałeś.
- Nastraszył babę... - zaczął Styr, ale ataman przerwał mu, nie pozwolił mówić. :
- O, jaki odważny! — spoglądał na starego zmrużonymi oczami. — Patrzcie go, cara się nie boi! A ja się boję! No i co?
- Nic. Skoro się boisz, to trzeba było w domu siedzieć. - Styr udawał, że nie widzi wzbierającej pasji Stiepana, nie chciał zdradzić się, że lęka się jego gniewu — czasem takie postępowanie pomagało powstrzymać burzę. " .
- Ach, tak! - krzyknął Stiepan.
- A jakże! Kto się boi, ten w domu sobie siedzi. Froł na przykład... nie pchał się z nami, bo pomyślał, że lepiej śmierci w domu się doczekać niż szukać jej po świecie...
Stiepan wpił wzrok w Styra.
Wasyl Us po raz pierwszy był świadkiem „choroby" atamana Razina. Słyszał o tej przypadłości Stieńki. I teraz patrzył z ciekawością.
- Boję się! — warknął Stiepan. — Właśnie mówię, że się boję! Znalazł się bohater! Jeżeli ty się nie boisz, to już nikt nie ma prawa się bać? Gdzieś ty się taki uchował? Ciebie nigdy, gdy byłeś mały, wilkołakiem nie straszono?
- Kiedy byłem mały, mnie samego można się było przestraszyć -powiedział Styr. - Okropnie wyglądałem. Pokraczny, zasmarkany...
- Dlatego cię nigdy strach nie bierze. Nas wszystkich głupie babki od najmłodszych lat wilkołakiem straszyły i dlatego przez całe życie się trzęsiemy. I Piotr też straszy. Strzeżcie się, powiada! Sam się na
 j aiTwi..v cstiepan gWałtowMie SEeitWał
się z posłania, zaczął chodzić tam i z powrotem. Skurcz bólu i wściekłości wykrzywił mu twarz.
- Ech! Daj wina, Iwan! -krzyknął niemal. Zatrzymał się w oczekiwaniu - czy jego pokona złość, czy też on zdoła ją pokonać. Chciał pokonać, nie chciał uciekać, tarzać się po ziemi... Zacisnął zęby i czekał. - Iwan! - wymówił błagalnie przez zaciśnięte zęby. - Po śmierć cię posłać! Przyniosą czy nie?
- Niosą, już niosą.
Stiepan wypił w ogólnym milczeniu. Usiadł. Dyszał ciężko, patrzył w ziemię. Czekał. I wszyscy czekali. Wyglądało na to, że jednak się przemógł, nie będzie tarzał się po ziemi. Podniósł głowę, poszukał wzrokiem Matwieja Iwanowa.
- Ty, Matwieju, na cara się porywasz, a car jest srogi. To on przecież pięć lat temu w Kołomienskoje za jednym zamachem dziesięć tysięcy swoich, Moskali, położył... Potem jeszcze ze dwa tysiące kołem łamał i powiesił. Małoletnim uszy obcinał...
- Nie wszystkim - sprostował Matwiej. - Młodszym, od dwunastu do czternastu lat, tylko jedno ucho obcinał. Po co przesadzasz?
- No, właśnie, taka jest łaska carska! A ty się na cara porywasz...
- Ja na cara?! — wykrzyknął Matwiej.
- Porywasz się, nie zapieraj się. Nas obu z Rodionyczem podjudzasz. A wojna to brzydka rzecz, Matwieju. Po co nas do grzechu namawiasz? Bo zadręczają ludzi? Przecież cara można poprosić, po co zaraz wojnę wypowiadać, też pomysł! Dlatego też pójdziemy prosić cara. Powiemy mu: „Twoi bojarzy zadręczają chłopów na śmierć. Wstaw się za nimi". Chcesz zobaczyć, jak będziemy prosili?
- Jak to? - zdumiał się mądry Matwiej.
- A tak. Ja będę prosił, a Styr cara będzie udawał. On to potrafi. Styr, właź na tron, a ja przyjdę znad Donu prosić ciebie. Zwołaj Kozaków, niech wszyscy zobaczą.
Styr, wielki amator wszelkich widowisk, zrozumiał w pół słowa. Wyszedł z namiotu. \
- Wypijmy na drogę! - zarządził Stiepan. - Pójdziemy do cara-ba-tiuszki. Prosić o wolność dla Donu... taką, jaką dawniej mieliśmy.
- O chłopach mówiliśmy, a o wolność dla Donu będziemy prosić? — wtrącił się Matwiej. - Jakże to tak?
224
225
.Potetti - Jeżeli nie stracicie oenoty-sami maszerujcie, a my oęaziemy prosić, żeby naszej starszyzny nie przekupywał, bo cała jest sprzedaj-na, Kurwa kurwą pogania... Wszyscy musicie się wystroić! Żebyście błyszczeli jak baranki wielkanocne - do cara idziemy! Ech, zrobimy ładny spacerek!
Poszli przebrać się w kosztowne stroje. Sprzeciwiać się nie było sensu. I niebezpiecznie. Zresztą to ciekawe popatrzeć, jak będą „prosić cara". Czarnojariec co prawda się skrzywił, ale milczał i też poszedł się przebrać.
Styr „organizował tron". Zasiadł na dużej, czumackiej arbie, wysłanej dywanami i obstawionej dzbanami wina. Cały obóz zgromadził się, by zobaczyć przedstawienie. Dla „Kozaków z Donu" zostawiono dość wąskie przejście, wiodące do szerokiej, półkolistej przestrzeni przed arbą.
Styr po zakończeniu przygotowań spoglądał w przejście, kręcąc się niecierpliwie.
— Nie widać Kozaków?
— Jeszcze nie.
— Co oni tak marudzą! Pewnie piją, kundle. Lecz oto rozległ się krzyk:
. — Kozacy idą! Kozacy idą!
: Styr usiadł, skrzyżował nogi po turecku. Podparł się pod boki.
Razin kroczył na czele grupy Kozaków. Ubrany był bogato, tak jak i wszyscy towarzyszący mu suplikanci. W oczach migotały mu wesołe, zawadiackie błyski.
— Z Donu? - nie wytrzymał Styr.
— Nie podskakuj! - rozkazał Stiepan. - Ty jesteś przecie Wielki Książę Wszech, Wszech... Jego babę patriarcha błogosławił w łaźni, a oń i tak swojej dumy nie stracił. A ty skaczesz jak pchła¦— Razin złożył swoją buławę na ziemi. - Przyszliśmy do ciebie, carze, ojcze' rodzony, ze skargą na twoich bojarów okrutników. I z prośbą, abyś zostawił przywileje, które zawsze miał Don! — Razin mówił głośno, żeby wszyscy słyszeli. - Przed twoim panowaniem, był wolny Don! A ty nam wolność odbierasz!
— Siwuchy chcesz? - zapytał Styr..- Żdrożonyś bardzo...
— Wolności chcę, nie siwuchy!
226
wuiiiosci mu aitj zacnciewa:
- Jak możemy żyć bez wolności?
- Jakiej chcesz wolności?
- Nie każ chłopów chwytać i zwracać z Donu dziedzicom...
- Figa! - Styr speszył się, kręcił, nie chciał nawet patrzeć na Kozaków.
- Pozwól mi powiedzieć! —rozzłościł się Stiepan*
- Na mnie patrz, na mnie! Gdzie się gapisz jak cielę na malowane wrota? Na mnie patrz!
- No...
- Nie pomiataj nami,skoro zboże na Don posyłasz...
- Tak.
. - Więzień nabudowałeś, kurwo! Za byle co więzienie!
- Jak powiedziałeś? Kurwo? Stiepan padł na kolana.
- Przebacz, Wielki Gosudarze! Wyrwało mi się...
- Język ci utnę! Wyrwało mu się! Jakie jeszcze skargi na bojarów macie?
- Dlaczego chłopów chcesz do ziemi pańskiej przygwoździć? — zapytał Matwiej Iwanów. - Dawniej mieli możność...
- Wychłostać! - rozkazał Styr, wskazując na Matwieja. „Dworzanie cara" chwycili Matwieja i ze trzy razy przygrzali mu
nahajką.
- Jakie skargi wnosisz, Kozaku? - Styr zwrócił się do Stiepana. Stieńka wciąż klęczał, pokornie czekając.
- Dlaczego nie możemy sami decydować, czy na Donie ma być wojna czy pokój? Sami chcemy decydować, co jest dla nas dobre, a co złe.
Styr milczał - nie wiedział, co na to odpowiedzieć.
- Na wojnę nas wysyłasz? - klęcząc krzyknął Razin. - Sam wojny rozpętujesz, a nam nie pozwalasz nawet pisnąć! Nie jesteśmy twoimi sługusami! Nie jesteśmy twoimi strzelcami! Jesteś wielką kurwą, a nie Wielkim Gosudarem! - Stiepan wstał, wyprostował się.
- Baty! - huknął Styr. I też się zerwał. „Dworzanie" rzucili się na Razina.
- Stój! - zatrzymał ich Styr. Zlazł z arby. - Przejadę się na nim. Powiadają, że nad Donem są dobre ogiery, popróbuję.
227
Siodło! - rozkazał Styr. - Bo sobie jeS2C2e carSKą dupępooDi]am. Na Razina nałożono siodło. Milczał. Styr wsiadł na niego.
- No, przewieź cara!
- Dokąd, Wielki? Dokąd, Gosudarze Wszech, Wszech?...
- Po wolność! Gdzie ona jest? Bo sam nie wiem... Razin zarżał głośno i zaczął skakać wewnątrz koła.
- Ech! - wrzeszczał Styr. - Po wolność dla Kozaków jedziemy! I-ha-ha!
Stiepan znów zarżał głośno, świetnie naśladując konia.
- Jak twoja wolność, Kozaku? Wiesz już, co ona znaczy?
- Jeszcze nie - Stiepan zatrzymał się. - Złaź.
- Jeszcze chcę...
- Złaź! StjT zlazł.
Stiepan znów rzucił się na kolana.
- Dzięki ci, Wielki Gosudarze! Teraz już wiemy, co znaczy twoja wolność! Dzięki! Dzięki! Dzięki! Pozwól nam wrócić na Don. Chcemy zabawić się na cześć twojej wolności. Pozwól nam odejść!
- Odejdźcie. Mnie zabierzcie ze sobą na Don, zabawię się razem z wami.
- Pocałuj się w nos! Hulaj dusza! Car nam pokazał, jaką wolność dostaniemy! Zapijmy tę wolność, żeby nam się czkawką nie odbiła!
I zaczęła się zabawa na całego. Do wieczora zapijali carską wolność. Starali się, jak mogli. Starał się i sam ataman. Pił, ściskał Siomkę Rzezanego, Matwieja Iwanowa, płakał... Potem zwalił się i usnął.
- No, dobre i to - powiedział Iwan Czarnojariec. - Chociaż się wyśpi... Weźmy go za ręce i nogi, zanieśmy do namiotu. Kończyć hulankę! Fiodor, Łar'ka! Przejdźcie po całym obozie, porozbijajcie dzbany. Powiedzcie, że bafka kazał!
Gdy Stiepana rozebrali i ułożyli na posłaniu, stanął nad nim Matwiej Iwanów i długo wpatrywał się w jego bladą, ospowatą twarz.
- Macie swojego groźnego atamana! Wyładował się. Och, dzieciak, dzieciak maleńki... I wyzłościł się, i pobawił, i upił - wszystko naraz.
- Na wszelki wypadek nie podchodź temu dzieciakowi pod gorącą rękę - poradził Iwan. - Bo rękę ma chybką, mrugnąć nie zdążysz.
228
obrońcy poszukać. Tez pewnie gdzieś
- Kogóż to? - zapytał Czarnojariec.
- Mojego Wasyla Rodionycza.
6
Nad Wołgę wyruszyli pod wieczór. O wiorstę powyżej Cary-cyna.
Zaczęli spuszczać na wodę strugi i łodzie. Wygodne miejsce do wodowania wskazał zbiegły z Carycyna Stiepan Drużynkin.
— Zróbcie tak... — doradzał Razinowi i Usowi. - Jeden z was niech spłynie rzeką, a drugi z konnicą, brzegiem... Po cichutku okrążycie mury grodu. Rankiem obudzą się, gołąbeczki, i będą w potrzasku. He, he, he... Drużynkin nie ukrywał radości. - Mury i bramy są oczywiście mocne, ale czy to na długo pomoże? Kto ich tak bardzo będzie bronił?
— A teraz kto jest tam wojewodą? - zapytał Stiepan. - Andriej?
— Timofiej Turgieniew. Na swoich strzelców nie bardzo może liczyć, czeka na nowych, z górnego biegu. Ale kiedy oni przyjdą?! Na razie ani widu, ani słychu.
— Dużo ich ma przyjść?
— Mówią, że około tysiąca. Pod dowództwem Iwana Łopatina. Trzeba by więc zająć gród przed ich przyjściem. Ach, pięknie by to było, Stiepanie Timofieiczu, nadziejo ty nasza! Zemścilibyśmy się wtedy!
— Rodionycz, popłyniesz ze strugami - zadecydował Stiepan - a ja z konnicą i piechotą. Bez hałasu. Przypłyniesz, staniesz, zawiadomisz mnie przez umyślnego.
— Dobra - powiedział Us i poszedł tam, gdzie spuszczano strugi na wodę. Ciążyło mu poczucie zależności, znosił je jednak cierpliwie.
Gdy się zupełnie ściemniło, ruszyli w ciszy do Carycyna - wodą ¦¦ i lądem.
Carycynowcy, zbudziwszy się rankiem, mogli tylko stwierdzić, że są dokładnie okrążeni — od strony lądu i wody.
Wojewoda Timofiej Turgieniew w otoczeniu dziesięciu strzelców ,
229
patrzyli z wałów, jaL wokół rozkłada się oBóz.
- Ilu ich jest? Tak na oko? - zapytał wojewoda.
- Z siedem tysięcy albo i więcej - odparł dowódca strzelców. Wojewoda westchnął.
- Nawet tygodnia nie przetrzymamy... Przepadliśmy! W grodzie dzwony biły na alarm.
Stiepan, Us, Fied'ka Szełudiak, Suknin, Czarnojariec, Łar'ka Ti-mofiejew, Froł Razin, Matwiej Iwanów również oceniali sytuację.
- No, co myślicie, atamany? - zapytał Stiepan.
- Brać - powiedział Szełudiak. - Nie ma co się gapić na nich.
- Brać? Można brać, ale jak?
- Szturmem! Przygotujemy drabiny, doczekamy nocki i - niech nas prowadzi Jezus Chrystus!
- Jezus jest mistrzem zdobywania-grodów? - zapytał Us.
- A jakże! Siedzi na górze, to wszystko widzi - odciął się pewny siebie Szełudiak.
- Nie czas na gadanie - przerwał Stiepan. - Rodionycz, Iwan, co wy myślicie?
' - Poczekać na razie - powiedział Iwan Czarnojariec. - Trzeba się najpierw jakoś dogadać z ludem miejskim.
- Mądre słowa - poparł Matwiej Iwanów. - Gród warowny, przecież bronić go można. Ale czy tam mają ochotę na obronę? A jeżeli nawet mają, to...
Podjechał Kozak, zameldował:
- Carycynowcy, jest ich pięciu, chcą się ze Stiepanem Timofiei-czem zobaczyć.
- Daj ich tu.
Podeszło pięciu ludzi z grodu carycyńskiego.
- Jak się wydostaliście? - zapytał Stiepan.
- Zanim jeszcze przyszliście... Wczoraj wieczorem wypłynęliśmy niby na ryby i zostaliśmy... Stieńka Drużynkin nas uprzedził. Przyszliśmy porozmawiać z tobą, atamanie.
- Gadajcie.
Styr z gromadą pyskatych Kozaków przekomarzał się z carycyń-skimi strzelcami, którzy stali na wałach. W bezpiecznej odległości od
"tazmoweom.
- Co, rzeźnicy, przykrzy się wam tak sterczeć? Chcecie, powiem wam zagadkę - zagadał Styr. - Jeśli zgadniecie, to zmądrzejecie.
- Gadaj, stary, gadaj! - wołali z góry.
Siedzi kaczka w olszynie,
Widziałeś, Kozaczynie?
Nikt ci wedle mnie nie przejdzie:
Ni car, ni caryca,
Ni krasna dziewica!
- Zgadniesz, będziesz wiedział, co cię czeka.
- Co to za zagadka, dziadku! Ja ci inną powiem:
Idą przez las,
Śpiewają w glos,
A drewniany pieróg z mięsem
Dźwigają wraz.
- Strzelca chowają! - odgadł Styr. Kozacy zarżeli.
Styr się rozochocił:
- A teraz ty zgaduj. Zgadniesz, będziesz wiedział, co o tobie myślę:
Poimał ja krówkę W czarnych lesiech; Powiódł ja krówkę Wedle Łebkowa, A wedle Brewkowa, A wedle Oczkowa, A wedle Noskowa,
' A wedle Liczkowa,
A wedle Uszkowa, A wedle Gąbkowa, A wedle Wąsikowa, A wedle Bródkowa, A wedle Szyjkowa, A wedle Piersiątkowa, A wedle Rączkowa, Wedle Eamionkowa; Przywiodłem krówkę Na Nogietkowo, Tutaj żem ja krówkę Wziął i ubił.
- Co to jest?
r
230
231
y^j, przyjdzie po to, ze dv
wszystkich wyrżnąć. A ja przyszedłem was uratować. Wasz wojewoda to zdrajca, zmówił się ze strzelcami... Boi się, że do mnie przystaniecie, i chce was wszystkich wymordować. W tym celu strzelców ¦ sprowadza, ma z nimi tajną umowę, przechwyciliśmy jego gońca z listem.
Pięciu carycynowców pokłoniło się.
- Powtórzymy, batiuszka, wszystko, jak trzeba. I o wojewodzie
powiemy.
- Powiedzcie. Niech nie będą głupi. Nie mnie trzeba się bać, tylko wojewody. Jak można bać się mnie? Jestem swój... Co im mogę zrobić?
Carycynowcy odeszli. Stiepan zawołał Usa-.
- Radionycz! Us zbliżył się.
- Zostaniesz tutaj. Zaczekaj, nie ciskaj się od razu. Ja pojadę Jedysańców przetrzepać. Od dawna mam z nimi na pieńku. I bydło przypędzę: postój tutaj może potrwać, a nie mamy co jeść. Nie pozwalaj pić. Uważajcie na wszystko. Trzymajcie warty. Iwan i Fied'-ka Szełudiak pojadą ze mną. Uważaj, żeby w mieście nie dowiedzieli się, że odjechałem. Czuwaj pilnie.
- Nie siedź tam długo.
~ Pośpieszę się. Wiem, gdzie są, ledwie o staję stąd.
Nocą skrycie Stiepan w trzysta koni wyruszył w kierunku koczowi-ska jedysańskich Tatarów. Na pieńku czy nie na pieńku - ataman nieraz miał z nimi do czynienia. Ale tym razem żywność kończyła się naprawdę. I o tym trzeba pomyśleć.
Rankiem do obozu, do Usa, przybyli przedstawiciele mieszczan. Wśród nich.dwaj, którzy byli poprzedniego dnia. Razem dziewięciu
ludzi.
- Bafka atamanie, pozwól wychodzić z grodu po wodę. Mamy dzieci... Zapasy wyczerpaliśmy, a dzieci chcą pić. Bydło głodne ryczy, trzeba wypędzić na pastwisko...
- A dlaczego przychodzicie z tym do mnie? - zapytał Us.
- - A do kogóż mamy się zwrócić?
- Jak wyszliście?
- Wojewoda nas wypuścił, daliśmy mu słowo. O dzieci chodzi.
232
atamanie.
— Powiedzcie wojewodzie, żeby otworzył bramy miasta, a jeśli się sprzeciwi, to sami kłódki rozbijcie. Wara nie zrobimy nic-złego.
— Pewnie nie pozwoli. Wojewoda...
— To dajcie mu drągiem w łeb, będzie bardziej tistępltwy. Z wojewodami tylko tak trzeba rozmawiać, wtedy od razu wszystko rozumieją.
— My już o tym... Takie pogaduszki... Prawdę mówiąc, przyszliśmy, żeby się dokładnie wywiedzieć—przyznał się jeden z nich.—Żebyście nas tylko nie podprowadzili. Rozpuścimy gadkę, że strzelcy na nas idą, no i... żeby ludzie się zastanowili. Tylko wy nie możecie skrewić...
— Idźcie i róbcie, co do was należy. My swoje zrobimy.
— Prawdę mówiąc, ludzie wam sprzyjają... A czemu Stiepana Timofieicza nie widać? Gdzie jest?
— Na strugach — odpowiedział Fiodor Suknin. Carycynowcy odeszli, usiłując się jeszcze na ostatek upewnić, czy
aby ich nie zawiodą.
— Wszyscy esaułowie do mnie! — zarządził Us. —Bądźmy w pogotowiu. Niech się zacznie ruch, jakbyśmy się do szturmu szykowali. Niech wygonią swoich strzelców na wały. Niech obserwują tylko nas, a nie patrzą na tyły. Ustawcie działa, ładujcie... Ruszać się chłopcy! Zdaje się, że grodek weźmiemy jak nic!
W obozie zakotłowało. Wrzeszczeli bez potrzeby i niby z obawą spoglądali na wały. Armaty przeciągali z miejsca na miejsce, wymachiwali proporcami.... Spoglądali z nadzieją na wały i na główną bramę. Strzelcy na murach zaczęli szykować się do boju.
Us z esaułami czekał — stali przy koniach, nieco z boku od Kozaków hałasem pozorujących atak. Wasyl. Rodionycz czasem wzdychał, czasem klął po cichu, wpatrując się w ciężkie wierzeje miasta.
Długo czekali.
Nagle za bramą wszczęła się kotłowanina, dały się słyszeć krzyki... Padły dwa czy trzy strzały. Rozległ się szczęk żelaza, ciężkie uderzenia, to rozbijano młotami kłódki. Zgiełk i wrzaski za palisadą wzmagały się coraz bardziej. Strzały - dalekie i bliskie - kląskały coraz częściej. Mimo to młoty za bramą waliły nieustannie.
Kozacy z wyciem runęli ku bramie. I brama otwarła się przed nimi.
Wdarli się do środka...
233
y^&LyuyuKj w^^ wnai
praszali. Pamiętali jeszcze jesienne odwiedziny. Byli wtedy tacy szczęśliwi - dobrze sobie pohulali, chodzili ulicami wolni, dumni... Ludzie takie rzeczy długo pamiętają.
Wojsko kozackie zalało główną ulicę grodu i rozpływało się po bocznych zaułkach. W niektórych domach rozpoczęła się już roześmiana, hałaśliwa hulanka.
Us zasiadł w kancelarii wojewodzińskiej, rozkazywał, decydował o losach mieszczan i ludzi służebnych.
Zameldowano mu:
- Wojewoda z siostrzeńcem, służba, trzej dworzanie i ośmiu strzelców zamknęli się w głównej baszcie.
- Strzec ich tam jak oka w głowie - rozkazał Us. - Wkrótce się do nich wybierzemy.
- Wasyl Rodionycz, pop do ciebie - znów zameldował Kozak.
- Czego chce? - zdziwił się Us.
- Powtarza, że tylko atamanowi powie.
- Daj go tu.
. Do urzędu wszedł ten sam pop, któremu Stiepan groził obcięciem kudłów. Barczysty, hałaśliwy, wszedł śmiało.
- Jak się zwiesz? - zapytał Us. - Czego ode mnie chcesz?
- Gdzie ataman? - huknął pop takim basem, aż zadudniło.
- Ja jestem atamanem. Oślepłeś czy co? — obraził się Us.
- Może i jesteś atamanem, ale mnie potrzebny jest najgłówniejszy, Razia - powiedział wyniośle pop.
- Po co?
- Chcę odprawić nabożeństwo wojsku prawosławnemu na chwałę
Jezusa Chrystusa.
- Zuch! - serdecznie pochwalił Us. - Pop, ale się połapał. Jak się
zowiesz?
- Awraam. A ty kto?
- Ktokało - odparł ze śmiechem Us. - Chodźmy się napić.
Wypad Razina na jedysańskich Tatarów skończył się powodzeniem.
234
owiec, młodych koni.
Ryk i tętent roznosiły się daleko. Kozacy darli się wniebogłosy. Oszołomione szalonym pędem zwierzęta rozbiegały się na wszystkie strony, rzucały na jeźdźców. Świst batów. Kłęby kurzu.
Stiepan, Fied'ka i Iwan jechali nieco z boku. Zakurzeni tak, że oczy tylko było widać.
Przycwałowali ku nim umyślni z Carycyna. Coś powiedzieli Stie-panowi. W zakurzonej twarzy atamana radośnie błysnęły białe zęby. Pomknął galopem w stronę grodu. Fied'ka Szełudiak przyłączył się do niego. Iwan Czarnojariec został z tabunem.
We wszystkich cerkwiach grodu triumfalnie, świątecznie biły dzwony.- Cała ludność i Kozacy wylegli na powitanie atamana. Stali wzdłuż ulicy, którą szedł. Bez czapek. Najbliżej stojący kłaniali mu się w pas.
Od strony kancelarii wojewodzińskiej podążał tłum z chlebem i solą. Na czele szedł ojciec Awraam.
Stiepan, chociaż pokryty kurzem, wyglądał dostojnie, patrzył przed siebie dumnym wzrokiem. Pierwsze na jego buntowniczej drodze miasto cara padło na kolana. Dobra jest!
Ojciec Awraam skłonił się nisko.
— Witaj, ojcze! --poznał go Stiepan. - Jak tam twój Mikoła? Ach, ty wałachu! - Stiepan roześmiał się. - Patrzcie go, jaki ważny!
Pop zapewne obmyślił sobie mowę powitalną, lecz stropiły go takie niestosowne słowa atamana. Rozzłościł się.
— Mikoła zdrów... Czego zęby szczerzysz? ¦ — Gdzie wojewoda? - zapytał Stiepan.
W tym samym czasie podano mu chleb i sól. Na bochnie chleba stała czarka wódki, solniczka. Stiepan wypił wódkę, odchrząknął, ułamał kęs chleba, umoczył w soli, zagryzł. Wytarł dłonią wargi i wąsy.
— Gdzie wojewoda? - zapytał znowu.
— Zamknął się w baszcie.
— Ilu jest z nim?
— Ze dwudziestu.
— A gdzie Waśka? Nie widzę go...
— Waśka... - Łar'ka Timofiejew machnął ręką. - Na umór... — I dodał wesoło: - Strzelcy złożyli broń. Zamknęliśmy ich w cerkwi:
— Chodźmy po wojewodę — zarządził Stiepan. - Po co ma tam
335
w basztach przesiedzieć. Spryciarze!
Ruszyli ku wałom obronnym, w stronę baszty, w której ukrył się wojewoda ze swoimi ludźmi.
Natychmiast znalazła się potężna belka. Uderzyli nią w ciężkie drzwi. Na strzelnicach błysnęło, huknęły strzelby i pistole. Kilku ludzi upadło, pozostali upuścili belkę, cofnęli się.
- Przynieście drugą! - rozkazał Stiepan. -Budujcie taran. Przywlekli wielki pień, a nad nim zaczęli budować na podpoijach
dwuspadowy dach z grubych bierwion. Obili go paroma warstwami wojłoku i dobrze zlali wodą. Taran był gotowy.
- Zdrajcy! - krzyczano z wieży. - Car się o wszystkim dowie, dowie się! Posłaliśmy do cara, posłaliśmy!
- To wy jesteście zdrajcy! -odkrzykiwali oblegający basztę cary-cynowcy. — Czy car po to was przysłał, abyście się nad nami znęcali? Car batiuszka od dawna boleje nad naszym losem. Jemu samemu, serdecznemu, życie zatruliście! To wy wykończyliście Marię llinićz-nę, gołąbeczkę! Carewiczów zakatrupiliście! Wy- albo tacy sami jak wyokrutnicy!
Turgieniew został niedawno przysłany z Moskwy, ale już zdążył dać się carycynowcom we znaki.
- Wszyscy zginiecie na palu! -krzyczeli oblężeni.-Razem z łotrami! Bójcie się Boga, Boga się bójcie!
- Kogo słuchacie? Stieńki, najgorszego łotra i rozbójnika! -krzyknął z baszty sam wojewoda Turgieniew. - Opamiętaj cie się, póki czas!
Stiepan patrzył w górę, mrużąc oczy. Podano mu jeszcze jedną czarkę. Wypił, rzucił ją, zakasał rękawy. Spojrzał na basztę... Machnął ręką', poskoczył do tarami.
Taran unieśli, z rozbiegu uderzyli we wrota. Kute wierzeje ugięły się. Uderzyli drugi raz, trzeci...
Z góry strzelali, rzucali płonące pochodnie, ale oblegających dobrze krył daszek. Walili taranem raz za razem. , Za każdym razem drzwi puszczały coraz bardziej. Wreszcie spadły z zawiasów i runęły do wnętrza baszty. Fied'ka Szełudiak z Łar'ką Timofiejewem wdarli się pierwsi, za nimi pozostali. ; Krótka strzelanina, krzyk, szamotanie. I po wszystkim. Ucichło.
Wojewodę, jego siostrzeńca, szlachtę, dworzan, wiernych strzelców wyprowadzono z baszty. Wszystkich przywleczono do Stiepana.
236
Timofle] Turgieniew wyprostował się, aumny i gniewny.
— Nie życzę sobie rozmawiać z tobą, rozbójniku! A wy, zdrajcy -krzyknął zwracając się do carycynowców i strzelców - co sobie
iLmyślicie?! Zbója popieracie! Zwodzi was, ten wasz batiuszka! Masz, |wstrętna mordo! - Timofiej plunął na atamana. Plwocina trafiła I iw połę kaftana. Kozacy natychmiast przewrócili wojewodę, zaczęli
bić. Stiepan podszedł do niego, podstawił oplutą połę. Rzekł cicho
z pobladłą twarzą:
— Zliż.
Wojewoda plunął po raz drugi.
Stiepan kopnął go w twarz. Innych odsunął, nie pozwolił go bić. Chwilę stał groźny nad pokonanym wojewodą. Nadepnął mu butem na twarz. Nie wiedział, jak pohamować gniew, wyciągnął szablę... Ale rozmyślił się. Powiedział ochrypłym głosem:
— Do wody! Wszystkich!
Wojewodę podnieśli. Nie mógł utrzymać się na nogach, podtrzymywali go.
Wszystkim pokonanym narzucili pętle na szyje i powlekli do Wołgi.
— Biegiem! — krzyknął Stiepan. Chwilę towarzyszył ponuremu pochodowi, potem zatrzymał się. W ręku wciąż trzymał szablę.
— Biegiem!
Skazańców zaczęto kłuć pikami. Pobiegli. Po chwili zniknęli w głębi ulicy, za tłumem. Ludzie patrzyli na wszystko w milczeniu. Tak, Timofiej Turgieniew musiał podczas krótkiego okresu swoich rządów dobrze dać się carycynowcom we znaki. I zrozumieli nagle, że odtąd tak ma być — trzeba bić bojarów. Widocznie car tak sobie życzy. W przeciwnym razie sam Stieńka Razin nie odważyłby się na coś podobnego
. Pośród tłumu znalazł się tylko jeden litościwy i odważny - ojciec Awraam.
— Bafka ataman - powiedział pop, - Nie każ chłopaka topić. To jeszcze dziecko.
— Nie twoja sprawa, popie, milcz - odparł Stiepan. Podszedł Matwiej Iwanów.
— To prawda, Stiepanie Timofieiczu. Nie należy dzieciaka...
— Milcz - tak samo odpowiedział Stiepan. — Gdzie Rodionycz?, -- Gdzieś tam śpi...
237
— Ech, tam, z waszym posłuszeństwem! — wykrzyknął z goryczą Matwiej. — Ty zabroniłeś... a on sobie pozwolił!
— Chodźmy niszczyć urzędowe papiery — rozkazał Stiepan.
— Och, Stiepan, Stiepan, atamanie! - Głos Matwieja nagle się załamał. - Posłuchaj mnie, kochany...
— Co? — Stiepan odwrócił się ku niemu gwałtownie. Zmarszczył brwi.
— Uwolnij malca. Błagam cię, zaklinam na rany Chrystusa! — W szarych oczach Matwieja wezbrały łzy. — Zlituj się nad niewinną duszyczką!...
Stiepan odwrócił się gwałtownie i ruszył w stronę urzędu. Cały tłum pociągnął za nim.
Wojewodę i pozostałych więźnfów wpędzili do wody, jednych po szyję, innych po pas, kłuli pikami. Dwóch Kozaków tak mocno wbiło swoje piki, że nie mogli ich wyciągnąć, szarpali, klnąc przy tym.
— Spójrz tylko! Weszła jak w kloc drzewa!
— I moja uwięzia! Tfu!
Woda znosiła ciała zabitych. Dwie piki sterczały w poranionych ciałach, kołysząc się lekko. Przez pewien czas płynęły pionowo, potem zanurzały się coraz bardziej. Wreszcie całkiem zniknęły pod wodą.
Z brzegu patrzyli na ten straszny widok wstrząśnięci caiycynowcy. Wielu przygnębiła z pewnością ta okrutna rozprawa. Milczeli. Czy naprawdę car tak kazał? Co teraz będzie?
Na plac przed kancelarią wojewodzińską wynosili urzędowe pa-ipiery, akta, dokumenty. Walili wszystko w jedno miejsce. Powstał wielki stos.
— Wszystko? — zapytał Stiepan.
— Wszystko.
— Podpalić.
Kozak pochylił się nad dokumentami, skrzesał ognia, pomachał hubką, żeby się lepiej rozpaliła. I przytknął chciwy płomyczek do papierów.
Wkrótce na placu zapłonęło wielkie, wesołe ognisko.
Stiepan patrzył w ogień zamyślony.
238
w Meśzeni;.. Ale co zrobić z kutrem? - Co? - zapytał Frołka, brat. Stiepan nie odpowiedział
8
- Wołga zamknięta - powiedział Stiepan. - Mamy teraz dwie drogi - w górę lub w dół. Zastanówcie się, którą wybrać. Nie spieszcie się, pomyślcie dobrze.
Siedzieli w kancelarii wojewodzińskiej. Cała starszyzna razinow-skiego wojska, powiększona jeszcze o Prońkę Szumliwego, Kozaka dońskiego, i woroneskiego bojarskiego syna Iwaszkę Kuźmina.
- Bez względu na to, co zdecydujemy, musimy pamiętać, że gród trzeba dobrze umocnić - dodał Stiepan. - Czy w górę, czy w dół pójdziemy. Carycyn jest teraz nasz. Obsadzimy go swoimi ludźmi, niech rządzą.
- Ruszać trzeba w górę - powiedział Us.
Spojrzeli na niego - czekali, aż uzasadni, dlaczego w górę. Ale Us milczał, spoglądał na wszystkich spokojnie, trochę pobłażliwie.
- Dlaczego nie mówisz wszystkiego od razu? - zapytał Stiepan. -Wytłumacz, dlaczego w górę. *
- A po co w dół? Znów cię do szacha ciągnie? - Us, nie wiadomo czemu, od razu się nastroszył.
- Idź ty, taka twoja mać, z twoim szachem! - rozzłościł się Stiepan.
- Nie wyspałeś się, idź się jeszcze przespać.
- A po co w dół? - nie ustępował Us. Jakby chciał wywołać kłótnię.
- Co mamy tam do roboty?
- Tam jest Astrachań!... Chodziłeś kiedy do cudzej żony?
- Zdarzało się... Jak byłem młodszy... - Us zaśmiał się krótko.
- A nie zdarzyło się, że ty do niej, a mąż z tyłu z siekierą? - Stiepan badawczo patrzył atamanowi w oczy, chciał zrozumieć, czy Us rzeczywiście zmierza do kłótni, czy też tylko się stawia.
- Tak się nie zdarzyło. Jak widzisz - żyję.
- Ale tak będzie, jeżeli Astrachań zostawimy za plecami.
- To znaczy: już zdecydowałeś, że pójdziemy w dół.
239
za ws2ystKłeniaecycl6#ać?! - StiepSn"Yn5w:"się rozzłościł^- Ja" też chętnie bym pomachał szabelką i pohulał. To przyjemnie! Nie, orliki moje, musicie myśleć! - Stiepan mocno stuknął zgiętym wskazuj ącym palcem. — Tutaj nie jest państwo szacha, to prawda. Słucham was. Ale jeszcze raz powtarzam, ruszajcie głową, bo nam ją prędko utną, jeżeli nie będziemy myśleć.
— Dzięki ci, Panie Boże - ze szczerą radością odezwał się Matwiej Iwanów. - Rozumne słowa słyszę.
Wszystkie głowy obróciły się w jego stronę.
— No, Stiepan Timofieicz, tedy już powiem, skoro każesz. Ale powiem o głupstwach, które robisz...
Stiepan zmrużył oczy i rozchylił wargi, nabierając tchu.
— Kozacy atamani — nieco uroczyście zaczął Matwiej. — Powstaliśmy w świętej sprawie - chcemy uwolnić Ruś od bojarów. Leci za tobą, Stiepan, dobra sława. Jesteś obrońcą ludu. Czemu tedy nie potrafisz pohamować złości? Co ci zawiniło to dziecko, które wczoraj utopiłeś? A wojewodę biłeś! Strach brał, gdy się na ciebie patrzyło, a ciebie powinno się kochać, nie bać.
— On na mnie plunął!
— No, dobrze, zgoda. A ty weź tę plwocinę i pokaż ludziom - oto^ jacy są wojewodowie. Tak przywykli na nas pluć, że nawet śmierć ich nie meże powstrzymać - muszą plunąć. Wtedy lud sam rozerwie ich na strzępy. I cały stanie .w twojej obronie. A ty nie dopuszczasz ludu, wszystko sam: sam jesteś i sędzią, i katem. To są właśnie twoje głupie błędy, © których chciałem powiedzieć.
— Łapciarz - powiedział pogardliwie Stiepan. - Skarżysz się, że was uciskają, żony wasze uprowadzają. Takiemu jak ty nie tylko żonę uprowadzą, ale ciebie samego... takiego...
— No, właśnie, każesz mówić, a jak tylko ci się nie spodoba, to od razu „łapciarz". Mimo to posłuchaj, atamanie, posłuchaj. Nie zawsze będziesz suchy z wody wychodził.
— Nie o to pytałem! Niech cię diabli! O czym ty pleciesz? - Stiepan rozejrzał się dokoła, jakby szukał poparcia. I znów do Matwieja: - Czy o to pytałem?
— Ale skoro mam powiedzieć, co myślę, to muszę, nie pytany, otwarcie rzec, jak jest...
— Widzę, Matwieju, że ty jesteś tu najmądrzejszy. Wszystko nie
240
a w oczach jego błysnął jasny, wyraźnie wrogi płomyczek.
— Nie wiadomo, gdzie się schować przed jego rozumem i radami! -poparł Łar'kę Fiodor Suknin.. - Jak zacznie gadać i gadać, to nie wiadomo, gdzie się podziać...
— To przecież o nas, o riazańskich chłopach mówią, że nigdy nie sięgają po słowo do kieszeni — Matwiej próbował obronić się żartem. Ale od razu spoważniał. — Chciałem tylko powiedzieć, Stiepanie Timofieiczu, że dobrze mówisz: „Myślcie!" Ty sam jednak często nie myślisz. Jak cię coś opęta, to rzucasz się jak wesz na grzebieniu.
Zdawało się, że Stiepan tylko na te słowa czekał - utkwił w Matwieju wzrok... Z wysiłkiem rozchylił wargi, wykrzywione złym . skurczem.
— Na taką dziarską wesz to.się paznokieć znajdzie - powiedział i wyciągnął pistolet zza pasa. - Jeżeli wszyscy tu jesteśmy tacy głupi, to niech każdy sam za to odpowiada...
Us, tak samo zresztą jak pozostali, dostrzegł grożące niebezpieczeństwo dopiero wtedy, gdy Stiepan podniósł nad stołem rękę z pistoletem. Przy całej swej pozornej ociężałości zerwał się błyskawicznie i uderzył z dołu w dłoń Stiepana. Huknął strzał: kula uderzyła prosto w ikonę Matki Boskiej. W samą twarz. • Matwieja wyciągnęli zza stołu, popchnęli ku drzwiom.
Stiepan wyciągnął nóż. Krótkie, szybkie machnięcie ręki... Nóż przeleciał przez całą izbę i wbił się głęboko w drzwi, ale Matwiej zdążył je za sobą zatrzasnąć.
Stiepan zwrócił się w stronę Usa... Ten trzymał już rękę na pistolecie.
Długo patrzyli sobie w oczy;
Wszyscy w izbie milczeli. Była to cisza przytłaczająca, dławiąca..! Wzrok Stiepana nie był nawet straszny, groźny - raczej badawczy i pytający.
Us czekał. Również spokojnie, z opanowaniem.
— Jeżeli teraz podniesiecie na siebie rękę, to ja wyjdę i powiem Kozakom, że żadnej wyprawy nie będzie, że atamani ich oszukali -powiedział Iwan Czarnojarieć. - Namyślcie się, póki czas.
Stiepan pierwszy odwrócił głowę... •
Milczał jeszcze długą chwilę, jakby coś usiłował sobie przypomnieć. Potem spokojnie zapytał Iwana;
241
- Tak tylko powiedziafem. Żeby nie byfo nieszczęścia."™
- Słucham was. W którą stronę mamy iść? - zapytał ponownie Stiepan.
- W górę - powiedział stanowczo Łar'ka.
- Dlaczego? - zapytał Stiepan.
- Jeśli w dół pójdziemy, to jeden diabeł, za plecami będzie ten sam mąż z siekierą. Przecież strzelcy są gdzieś w drodze. Idą tu.
- W Astrachaniu też są strzelcy.
- W Astrachaniu nas znają. Tam jest Iwan Krasulin. Tam wszyscy mieszczanie pójdą za nami... Stamtąd nam siekiera nie grozi.
- O tych, co idą, jeszcze nic nie wiemy - sprzeciwił się Łar'ce Suknin. - Ci z góry, z Łopatinem, też mogą do nas przystać.
Rozmawiali niemrawo, z przymusem. Teraz, gdy burza przeszła bokiem, Kozaków absorbowała jedynie... przestrzelona twarz Matki Boskiej. Wszyscy co chwila zerkali w jej stronę. Wydawało im się, że to zły znak. Przejęli się tym bardziej niż zażegnaną awanturą.
Stiepan domyślił się, co niepokoi Kozaków. Ale nic nie mówił. Był ciekaw, czy sami potrafią pokonać ten strach boży, czy też nie potrafią się od niego uwolnić. Słuchał.
- Źle, że my nic o nich nie wiemy, źle też, że oni o nas nie wiedzą. A idą i z Moskwy, i z Kazania. Tam o nas nikt dobrego słowa nie powie - mówił Iwan.
- Tu czy tam będziemy musieli się z nimi spotkać - dowodził Łar'ka. On jeden nie zwracał uwagi na przestrzeloną ikonę.
- Niby tak... - zgodził się bez przekonania Fiodor Suknin.
- Tak to tak - westchnął Styr, byle tylko coś powiedzieć. - Ale nie trzeba się samemu pchać diabłu na rogi. Bo to... to... też do niczego dobrego nie doprowadzi.
- Jeżeli pójdziemy w dół, nasze wojsko się powiększy, a jeżeli w górę, nie jestem pewny - odezwał się Pron Szumliwy. Kozak wyzwolony przez razinowców z carycyńskiego więzienia, gdzie siedział za rabunek.
- To też racja - westchnął Czarnojariec.
- Bodajbyście zdechli! - wykrzyknął rozgoryczony ataman. I powtórzył, przedrzeźniając esaułów: - „Tak to tak, niby tak". - Umilkł na chwilę i zwracając się w stronę ikony powiedział: - To mój grzech, to ja ją przestrzeliłem. Ale przecież nie celowałem jej w twarz,
242
""pucHacże? Dlatego że' boKomaza przestrzeliłem? - głos Stiepana stwardniał. - A jeśli zaczną na całej Rusi bić w dzwony, klątwę rzucać, dokąd uciekniecie? Ech, przyjaciele moi, doradcy... - Stiepan
- przesunął po nich wzrokiem, westchnął; może naprawdę żaden z nich nie budził w nim pełnego zaufania, może tylko udawał, że te gorzkie i niepokojące myśli przyszły mu do głowy nagle, gdy popatrzył uważnie na swoich współtowarzyszy.
- Nie przyzwyczajeni jesteśmy, Stiepanie, dlatego strach nas obleciał - Iwan Czarnojariec próbował usprawiedliwić siebie i innych. - Nie co dzień przecież strzelasz do tych... bohomazów.
- Dokąd się wybrałeś, Iwan? - przerwał mu niecierpliwie Stiepan. - Dokąd idziesz?
Prostoduszny Iwan nie zrozumiał pytania. Milczał. Patrzył na Stiepana. I Stiepan patrzył na niego. Czekał. Pragnął, aby Iwan odpowiedział: ,,Na Ruś wyruszyliśmy, na bojarów", a wtedy Stiepan huknąłby mocnym, ważkim argumentem — przygotował sobie taki.
- No?
- Nie rozumiem - przyznał się Iwan. - Na razie nigdzie nie idę. Siedzimy tu, zastanawiamy się, dokąd iść.
- Na bojarów, bafka! - krzyknął bardziej domyślny Styr. Siedział w kącie, akurat pod przestrzeloną Bogurodzicą. - Na Ruś!
- A więc tam się wybieracie?! - Stiepan żywo zwrócił się w stronę Styra. - A czy ci na Rusi to poganie?
- Chrześcijanie, jakżeby inaczej...
- Więc cóż wy, u diabła? Niechcący przestrzeliłem ikonę, a wam już się łydki trzęsą. A jeżeli oni, bojarzy, ruszą przed wasze wojsko z procesją? A zrobią to - Bóg do nich należy. Więc jeśli z procesją przed nasze wojsko ruszą, to co wtedy?
- Jak to Bóg do nich należy? - nie zrozumiał Styr.
- A do kogo? Do ciebie?
- Do mnie też... Pan Jezus...
- Bóg może jest nasz, ale popi do nich należą. A za kim stoją popi, za tym i Bóg. Ty o tym nie wiesz, stary człowieku? Nie napatrzyłeś się przez całe życie? Więc pytam: jeśli wyjdą naprzeciw z ikonami, to co wtedy?
Esaułowie milczeli. Sytuacja, w której Razin postawił wojsko
243
zdarzyło. Kozacy nie pamiętali, żeby kiedy'.™
- Nic takiego nigdy nie było - powiedział Iwan.
- Nie było? - przyciskał do muru Stiepan. - Będzie! Dla nich to łatwiejsze niż wojować. Wyniosą ikony. I co my wtedy, pytam? Co?
- Może byśmy wrócili do rzeczy? - Łar'ka Timofiejew uchylił się od odpowiedzi. - Gadamy o jakichś ikonach...
- To też należy do rzeczy! - osadził go gniewnie Stiepan. I huknął pięścią w stół. - Pytam, co będzie, jeżeli bojarzy i popi...
- A kto nas prowadzi? - Łar'ka również rozzłościł się nagle. -Zdawało mi się, że Stieńka Razin. Więc pytam Stieńki: Co wtedy będzie, Stieńka?
- Nie zwalaj wszystkiego na mnie. Ja was pytam! I żądam odpowiedzi: Co zrobimy?
Nagle drzwi się otwarły i wszedł Matwiej Iwanów.
Wszyscy zwrócili się w jego stronę. Stropili się. Tego nikt się nie spodziewał.
Matwiej pewnie, z odwagą, której nie mogli pojąć, szedł prosto do stołu i patrzył na atamana - drwiąco patrzył.
- Zagadki zadajesz, atamanie, a rozwiązania nie znasz. A zacząłeś mówić o najważniejszym... Posłuchajcie, co trzeba zrobić. - Matwiej obrzucił wszystkich poważnym wzrokiem. Na atamana skierował szczególne spojrzenie. Zdaje się, że Matwiej lubił pouczać. Tak bardzo lubił, że zapominał o strachu. -W ten sposób, bracia atamany, mogą was łatwo pokonać. Wyślą przeciw wam baby, starców i głupich chłopów z ikonami. A może nawet nie wyślą, tylko zawczasu obłożą klątwą cerkiewną i ogłoszą, że jesteście wrogami ludu, że prowadzi was sam szatan pod postacią Stieńki Razina. I że idziecie po to tylko, żeby wszystkich rżnąć i zabijać. Wtedy - biada wam! Z wojskiem można wojować, wojsko można pokonać, ale ludu nie pokonacie. Tatarzy - nie dzisiejsi, ale ci starodawni - silniejsi od was byli, a utknęli, bo zaczęli Walczyć z ludem. Przegrana sprawa.
- Jakąż więc masz odpowiedź na tę zagadkę... Znasz ją? - zapytał Styr z naiwnością i szczerym zaciekawieniem.
- Znam. Dlatego wróciłem. Może bafka mnie potem zabije, ale popełniłbym ciężki grzech, gdybym wam nie powiedział. Powiem, a wy potem róbcie, jak chcecie. Odpowiedź jest taka, Kozacy atamani: musicie wcześniej niż popi opowiedzieć chłopom, że służycie boskiej
244
ucho igielne, niźli bogaty wnijdzie do królestwa niebieskiego. I to jest cała prawda: powstaliśmy przeciw bogaczom, bronimy biedaków przed ich wyzyskiwaczami... Tak. Sam Pan Bóg nas zesłał.
- Bez ciebie wiemy, co mamy robić — odezwał się szyderczo Łar'ka. Znalazł się mnich...
- Wy wiecie, ale trzeba, żeby i chłop wiedział. Tyle wam chciałem powiedzieć.
- To wszystko? - zapytał Stiepan, patrząc na Matwieja dziwnym wzrokiem, jakby go podziwiał i kpiąco się nim zachwycał.
- To wszystko. Zapamiętajcie, co wam powiedziałem. Bo inaczej źle będzie.
- Boże uchowaj! Jakże moglibyśmy nie zapamiętać... A teraz zrobię to, czego przedtem nie zdążyłem - marszcząc groźnie brwi Stiepan wyciągnął zza pasa pistolet. Us odwrócił się błyskawicznie i nogą wybił stołek spod Stiepana. Stołek odleciał - Stiepan upadł. Siedząc na podłodze, skierował pistolet w stronę Usa.
Us pobladł. Ani jeden mięsień nie drgnął na jego dobrodusznej twarzy. Patrzył na Stiepana. I tak nie zdążyłby sięgnąć po swój pistolet. Więc czekał. Na jego potężnej, pooranej zmarszczkami szyi powoli wzdymała się gruba, sinoczerwona żyła, jakby wołała o życie.
Stiepan podniósł się. Wsunął pistolet za pas.
- W nim przecież kuli nie ma - mruknął niechętnie. - Co tak oczy wytrzeszczyliście?... Nie można pożartować z durniami? - Ale i jemu samemu już obrzydły te „żarty": od rana co chwila chwytał za broń, sam mógł wyjść na durnia. - Popłyniemy dalej - podniósł stołek, usiadł, spojrzał na drzwi.
Matwieja już w izbie nie było. Nikt o nim nie wspominał, nikt też o tym, co się zdarzyło, nie mówił. Ten ranek od początku układał się jakoś dziwacznie; był to ranek zwycięstwa, ale wciąż wisiała nad nim chmura.
- Jeśli dalej, to dalej-powiedziałbeztrosko Łar'ka.
- Dokąd popłyniemy?
- Jedną rzecz chcę wam jeszcze powiedzieć i musicie ją zapamiętać: wszystko, co tu powiedział Matwiej, to najprawdziwsza prawda. - Umilkł na chwilę, jakby chciał, żeby jego słowa dotarły do nich z całą mocą. - Boli mnie tylko, bracia atamany, że chłopska głowa okazała się mądrzejsza niż... wasze. —Nie powiedział,, nasze", powie-
245
Umilkł, lecz po chwili dodał: - I dla mnie. Wracajmy do rzeczy. Jeszcze jedno: jesteśmy na wojnie, małojcy, i nie ma co się oglądać, że ktoś kogoś w zapale zatłukł czy w ikonę trafił. Wszystko może się zdarzyć na wojnie. Jak to na wojnie! A wy...
9
Dwóch Kozaków na małym lekkim czółenku wiosłując z całych sił płynęło w dół rzeki. Widać było, że starają się trzymać blisko brzegu, pod osłoną krzaków. Rozmawiali cicho:
- Ilu naliczyłeś?
- Do trzystu dociągnąłem i poplątało mi się. Będzie z tysiąc. Dwanaście armat.
- Odważni są... Rozwalili się, jakby nigdy nic.
- Nie wiedzą, dlatego są tacy odważni.
— Żeby chociaż czujki wystawili.
— Nigdy się jeszcze strachu nie najedli.
— A my też... wcale się ich nie spodziewaliśmy. Słyszałem, że ledwo, ledwo spod Kazania ruszyli... A oni, gołąbeczki, już tu brzuchy sobie grzeją.
— Gdzie jest bafka?
- Chyba w urzędzie. Gdzieżby mógł być?
— Zakotłuje się... Skąd oni są, jak myślisz? Z Moskwy?
- Z Moskwy, z pewnością. Razem z tymi z Kazania. Ale będzie zabawa! Aż ślina cieknie. Można ich nakryć jak kurczęta sitem.
— Da Bóg, nakryjemy.
Narada dobiegła końca. Atamani, esaułowie wychodzili z urzędu.
- Iwan, sprawdź umocnienia - polecił Stiepan. - Weź ze sobą Prońkę. On zostanie w Carycynie, będzie tu rządził. Bierz wodze w ręce, Pron, nie krzywdź ludzi, nie nadużywaj władzy, zwołuj często Koło...
Us wyszedł razem ze Stiepanem. .
— Łeb cię nie boli? - zapytał Us.
246
- To chodź, mam ćwierć beczki dobrego wina. Wyszperali je w piwnicy u wojewody. Przednie winko!
Stiepan myślał jednak o czym innym.
- Gdzie jest twój Matwiej? - zapytał.
- Po co ci Matwiej? - Us od razu się zaniepokoił.
- Chc§.się z nim zobaczyć. Nie bój się, nie zrobię mu nic złego.
- Jest u mnie. Uważaj, Stiepan... Stukniesz go, to jakbyś mnie ' stuknął. A mnie przez całe życie nikt nie stuknął. Jeszcze się taki nie
narodził.
Stiepan spojrzał na Usa drwiąco.
- A książę Boriatyński to co?... Jesteś j ak ta dziewka: przespała się i nie pamięta, z kim.
Us umilkł - obrażony. Jak dziecko był ten Us - łatwo wszystkim przebaczał, ale i obrażał się o byle co. Matwiej powiedział o nim kiedyś: „Armata z drewna - można nią tylko straszyć".
- Nie dąsaj się, nie chciałem ciebie urazić. Wasia, uciekać i ja potrafię... Byłoby dobrze, gdyby człowiek nigdy nie musiał uciekać... Chciałbym się tego nauczyć...
- Czego chcesz od Matwiej a?
- Podoba mi się ten twój chłop. Mądry jest. Strzeż go...
- Podoba ci się, a gotów byłeś go stuknąć. Za pierwszym razem.
- Za pierwszym razem też chciałem tylko nastraszyć. Widać, że musiał się wiele w życiu nacierpieć... Tacy ludzie nabierają rozumu^ Skądeś go wytrzasnął?
- A stamtąd, skąd uciekałem — Us spojrzał ha Stiepana wesoło i wyzywająco. - Przygarnąłem go podczas ucieczki spod Moskwy. Przystał do nas... Żal mi go było porzucić. Tak, na pewno musiał wiele wycierpieć. Gdzie on nie bywał! Ale mało o tym mówi. Nawet nie wiem, skąd pochodzi. Chyba z Riazania... Nie pytałem.
- Mądry chłop, na pewno. Chodź, wypijemy z nim na zgodę. Z Riazania pochodzi.
- Skąd wiesz?
- Sam dziś powiedział. I z wymowy słychać.
- Na zgodę? - Us już odzyskał humor.
- Na zgodę. Mam się z tobą kłócić czy jak?
- To co innego, waśni nie lubię. Pośpieszaj za mną, boja już pędzę.
247
aaK gazies wino poczcgę, to tranerae mrzymasz, macnam nogami yarc wiatrak.
Matwiej na widok Stiepana podniósł się z ławki... Uśmiechnął się z goryczą. Ale nie wyglądał na przestraszonego. Powiedział tylko:
- Tak...
- Siedź, nie jestem bojarem. - Stiepan usadowił Matwieja, a sam siadł naprzeciw niego. — Chcę z tobą wypić na zgodę.
Matwiej pokręcił głową.
- A już myślałem, że mam oddać duszę Bogu. Ale skoro zgoda, to zgoda. Lepsza zgoda niż stypa, prawda? - Matwiej roześmiał się, atamani byli poważni.
- Nie pewiedziałeś swojego zdania, jak mamy iść. W górę czy w dół? - zapytał Stiepan, wpatrując się bacznie w twarz człowieka, który go tak bardzo zaciekawiał.
- Sam wiesz lepiej niż ja. W dół! - Matwiej również spojrzał atamanowi prosto w oczy. - Jeżeli to ma być naprawdę wojna, to w dół!
- W dół! - Stiepan w dalszym ciągu przyglądał się Matwiejowi. — Patrzcie go! i
Matwiej uśmiechnął się i spojrzał na atamana z osobliwą ciekawością.
- Nie boję się ciebie, groźny atamanie - oznajmił spokojnie, a nawet wesoło.
- Dzisiaj mogłem cię zabić - powiedział poważnie Stiepan.
- Mogłeś - przytaknął Matwiej. - Może jeszcze mnie kiedyś zabijesz. Ale i tak się n: 3 boję.
- Jak te?
- Kocham ciebie.
- Hm...
- Był czas, gdy za wszelką cenę chciałem pokochać Boga. Co ja ze sobą wyprawiałem! Umartwiałem się, głodem morzyłem... Nawet z garbuską się ożeniłem... No, niby go pokochałem, uzyskałem spokój duszy, modliłem się. Pożyłem tak trochę... Ale nie, nie mogłem, to było oszustwo. Odszedłem... A potem... Na kogo jeszcze liczyć można? Z Bogiem jednak w żaden sposób wspólnej drogi znaleźć nie mogłem, nie było mi widać dane. Czułem, że mam martwą duszę.
- A czego teraz chcesz? Na co liczysz?
- Gzegochcę?...-Mątwiejumilkłnachwilę.-Samniewiem.Ludzi
248
 auiuaziirosKa. yji^sręledwffWnTiyni ciele kołacze, byle czym utłuc mnie można, a porywam się o wszystkich troszczyć, żałować ich. Żeby tylko żałować! Wklasztorze można, do woli żałować, modlić się. Ale mnie wciąż ręce świerzbią, żeby komuś w zęby dać. I złoszczę się. Czysta udręka, jak Boga kocham. Odejść od tych. ludzi nie mogę, a kiedy patrzę^ na nich — serce pęka, gorzkim bólem wyje... Car, na przykład, zabrał się do budowania cerkwi. I co z tego? Chłopu na świecie robi się;coraz ciaśniej, nie ma wyboru: albo do dziedzica w jarzmo, albo w jarzmo klasztorów. Taki tylko wybór ma chłop.
— Hm... Car chce sobie łaskę boską zaskarbić, dlatego cerkwie buduje.
- Teraz na ludziach mi zależy, Stiepanie. Na tobie... - Matwiej zamilkł nagle, jakby w obawie, że za dużo powiedział.
— Wiem, dlaczego powiedziałeś, że mnie kochasz - rzekł Stiepan.
— Dlaczego?-zapytał serdecznie Matwiej.
— Żeby się mnie więcej nie bać. Powiedziałeś „kocham", żebym więcej na ciebie ręki nie podniósł.
— Czyś ty kat, że musisz koniecznie rękę na mnie podnosić? • — Nigdy mi nie mów na przekór.
— Oto jaki jesteś!
Us wszedł z sieni z butlą wina.
— Schowałeś? — zapytał Matwieja. — Ledwo znalazłem.
- Trzeba było zapytać... Teraz i ja chętnie się napiję. Doszliśmy do zgody z atamanem.
- Naucz się jednak trzymać język za zębami-powiedział Stiepan. - Bo wiesz... sam mogę później żałować, ale poniewczasie. Nie znasz mnie jeszcze.
- Dobrze cię znam, Stiepanie...
Ledwo zdążyli nalać po czarce, gdy wpadł Kozak - jeden z tych, którzy płynęli czółnem.
- Bafka, strzelcy!
- Gdzie?.— wszyscy się zerwali.
- Na wyspie, ze siedem wiorst stąd... Na oko będzie ich z tysiąc. Nie wiedzą, że tu jesteśmy, grzeją się na słoneczku, brzuchy wystawili... Chcieliśmy z Jermołem sieci zarzucić, trochę dalej od grodu, podpływamy, a tam...
249
- NazyWaTsYę DienTeZim. bieaem wiorst w gorę. ¦¦-¦'¦ ;¦.,.-,-,-.,,,........ ,
- Z tysiąc?
- Z tysiąc. Dwanaście armat. O nas ani im się śni. Na trawce się wylegują, ogniska palą...
- Już ja się im powyleguję. To przecież ci, których spodziewano się z Kazania. Ajajaj! Zwołuj do mnie wszystkich. Zaraz niech się stawią. Tylko nie mów nikomu ani słowa o strzelcach! Cicho-sza! Ajaj! — Stiepan jakby na jeża nadepnął, rzucał się i biegał po izbie. - Ajajaj! A my tu próżnujemy, winko popijamy... No, za mało nas widać bili! Jak nic, mogli nas przyłapać! Mało, oj, mało nas bili!
Wynik bitwy ze strzelcami był przesądzony.
Stiepan ze strugami odpłynął na płaski brzeg. Górnym, prawym brzegiem ruszyła konnica pod wodzą Usa. Na wałach grodu zostali Czarnojariec i Szełudiak. Z puszkarzami.
Strzelcy rzeczywiście nie wiedzieli, że Kozacy są w Carycynie. Gorzko zapłacili za swoją beztroskę.
Zamierzali właśnie sobie dobrze, solidnie odpocząć, gdy nagle z dwóch stron posypały się na nich kule - z prawego brzegu (wysepka, na której się zatrzymali, znajdowała się tuż pod skarpą), i z wody, ze
strugów.
Strzelcy skoczyli ku swoim łodziom. Stiepan pozwolił im wsiąść. Nie zorientowali się nawet, że włażą w zasadzkę - wszystko wyglądało na przypadek...
Przed bitwą Stiepan szybko i dokładnie wyjaśnił, co każdy ma robić. Przewidział, w jaki sposób zachowają się zaskoczeni strzelcy.
Mówił:
- Rodionycz, bierz dwa tysiące konnych, pójdziesz górą. Ja przepłynę wzdłuż brzegu, zaskoczę ich między wysepkami, rozpocznę strzelaninę. Jak usłyszysz, że zaczynam, podjedź do skarpy, pal. Strzelcy rzucą się do łodzi, żeby spłynąć w dół. Pozwolę im wsiąść. Fiodor, Frołka, Łar'ka, przekażcie wszystkim, którzy z nami popłyną, żeby nie wyprzedzali mojego strugu. Niech ci rzeźnicy wsiądą, niech myślą, że im się udało. Zaczną się zbliżać do grodu — i wtedy im damy. Strugów nie sczepiać, trzymajcie ich na muszce. Fied'ka, Iwan...
- Który Fied'ka?
250
"Podpłyną na strzał - walcie. Jeżeli spróbują w dół, wtedy ty zaczniesz, Pron. Wszyscy zrozumieli?
- Wszyscy.
- Z Bogiem!
...Strzelcy płynęli w stronę miasta, przekonani, że tam jest wojewoda. Napierali na wiosła, ile sił, byle zdążyć pod ochronę armat z wałów obronnych.
Za nimi, na odległość strzału, ciągnął Stiepan, przyciskając ich coraz bliżej brzegu. A z brzegu Kozacy Usa zasypywali ich kulami.
To nie był nawet bój, tylko rzeź. Kule tak gęsto sypały się na głowy biednych strzelców, że nawet nie próbowali się bronić. W ich przekonaniu jedynym ratunkiem był gród i parli w jego stronę.
I gdy sądzili, że już są uratowani, rzeź na dobre się rozpoczęła. Na j straszni ej sza.
Z wałów gruchnęły działa. Pociski i kule armatnie sypały się teraz ze wszystkich stron. To była jatka!
Strzelcy rzucili wiosła, na strugach się zakotłowało. Niektórzy próbowali ratować się wpław... Ale i tam dościgała ich śmierć. Rozhulała się tego dnia nad ich głowami całą swoją niszczącą potęgą. Strzelcy zaczęli krzyczeć, błagać o litość. Tych, którzy znaleźli się w pobliżu strugów razinowców i próbowali walczyć, gdy reszta błagała o zmiłowanie, strzelcy sami zabijali.
Od flotylli Stiepana odskoczyła jedna łódka, wypłynęła na wolną przestrzeń, żeby widać ją było i z brzegu, i z wałów. Kozak stojący na niej wymachiwał kaftanem zawieszonym na bosaku. Był to sygnał na wstrzymanie ognia. Strzelanina ucichła. Wszystko trwało krótko.
Strzelcy wyszli na brzeg, stanęli stłoczeni jeden przy drugim. Podpłynął Razin, zjechał ze skarpy Us.
- Co, było gorąco? - głośno zapytał Stiepan, wyskakując ze strugu i kierując się do jeńców.
. — Nie daj Boże!
— Tak gorąco, że nawet woda nie chłodziła.
- Wysłano was przeciw Razinowi? Oto jestem - ja, Razin. Kto chce służyć Bogu, carowi i mnie, niech stanie przy tamtym głazie.
— Wszyscy będziemy służyć!
251
cy, dziesiętnicy niecfi podejdą tutaj,'""Bliżej mnie." Pogadam rs6BIe z
nimi.
Z półtora dziesiątka ludzi wyłoniło się z tłumu strzelców... Zbliżyli się.
- Nie ma więcej? - zapytał Stiepan. - Niech się wszyscy ujawnią, bo później gorzej będzie.
Strzelcy wypchnęli jeszcze kilku.
- Który jest dowódcą?
. — Ja — powiedział wysoki, dobrze zbudowany strzelec.
- Cóż ty, do... usmarkanej śmierci? Kto tak wojuje? Zachciało ci się opalać na wyspie? Do cioci na imieniny jechałeś, sukinsynu? Ty, durniu! W wojsku służysz czy lalkami się bawisz? Do wody ich! Wszystkich!
Kozacy zaczęli wiązać dowódców strzeleckich. Do Stiepana podeszło kilku strzelców - z prośbą.
- Atamanie... Zmiłuj się nad jednym, był dla nas dobry.
- Który?
- Zastępca, Fiodor Jakszyn. Nie poniewierał nami. Zmiłuj się nad nim, szkoda go...
- Rozwiązać Fiodora! — rozkazał Stiepan. I nie wiedząc jeszcze, który to Fiodor Jakszyn, krzyknął, aby wszyscy słyszeli: — Wstawili się za tobą, Fiodor!
Kilku ludzi - dziesiętnik i pięćdziesiętnicy - poczuli szansę ocalenia. Padli na kolana, błagali!
- Zmiłuj się, atamanie! Zmiłujcie się, bracia! Stiepan milczał. Strzelcy też milczeli.
- Bracia, czy byłem dla was niedobry?
- Zlituj się, atamanie! Bracia! Stiepan milczał. Milczeli i strzelcy.
- Atamanie, będziemy ci wiernie służyć! Zmiłuj się!
Matwiej Iwanów przysunął się do Stiepana. Wpatrywał się w jego twarz.
- Stiepanie Timofieiczu... ¦ .
- Cicho! Baba! - przerwał mu Stiepan. — Wojsko gromadzę, a nie zdrajców. Teraz wszyscy twierdzą, że byli dobrzy, a potem wsadzą nóż w plecy. Nie wtrącaj się.
W sprawach wojny Stiepan był nieugięty, nie ugiął się więc i teraz.
252
, mazr_r zaciśKałzęby i robił, cóuwazallza słuszne? Nikomu więcej nie okazano łaski'.
- Strzelców porozdzielać na strugi - rozkazał Stiepan esaułom. -Będą wioślarzami. Nasi wszyscy cali?
Esaułowie nie odpowiedzieli. Iwan Czarnojariec odwrócił się.
- Kto? - zapytał Stiepan. Twarz mu pobladła.
- Dziadek... Styr... I jeszcze ośmiu - powiedział Iwan,
- Na śmierć? Dziadka?
- Na śmierć.
- Ech, dziadku... -cicho, z żalem powiedział Stiepan. I skrzywił się boleśnie. Długo stał z opuszczoną głową. - Ilu strzelców wytłukliśmy? - zapytał.
Nikt nie wiedział. Nie liczyli.
- Zawołajcie tego zastępcę, Fiodora.
Zastępca dowódcy strzelców, Fiodor Jakszyn, jeszcze nie mógł uwierzyć w swoje ocalenie. Gdy go wezwano w chwilę po śmierci jego towarzyszy-dowódców, w milczeniu skinął głową, żegnając się z nimi, i poszedł do atamąna.
- Ilu was było? - zapytał Razin.
- Tysiąc. Z dowódcami.
Stiepan popatrzył na pozostałych przy życiu strzelców.
- Ilu ich jest, tak na oko? Zaczęli się spierać.
- Pięćset.
- Skąd! Trzysta, nie więcej.
-' Ech, co ty gadasz! Trzy setki? Sześć!
- Na baranie sierść.
- Pięćset - zgadzało się wielu. - Z pięćset wykończyliśmy, nie mniej.
Fiodor Jakszyn, chłop rozsądny, popatrzył na swoich strzelców.
- Nie wiem, ilu wam potrzeba - powiedział posępnie - ale myślę, że naszych poległo ze trzystu. Razem z dowódcami.
- Mało - powiedział Stiepan. Nie rozumieli, czego mało.
- Czego mało? - zapytał Iwan.
- Chcę dziadkowi stypę wyprawić. Dobrą stypę!
- Trzysta dusz to dobra stypa.
253
[ę, krzyknął:—]
Prońkę, Iwaszkę Kuźmina, Siomkę Rzezanego. — I poszedł dalej skrajem urwiska. O czymś myślał głęboko, ponuro.
Po dłuższej chwili przyszli ci, których wzywał: Iwan Czarnojariec, Pron Szumliwy, Iwaszka Kuźmin, kuglarz Siomka.
Stiepan usiadł, dał znak pozostałym.
— Siadajcie. Pron, bywałeś w Kamyszynie?
— Bywałem.
— Znasz tamtejszego wojewodę? Nie? A on ciebie zna?
— Skąd!
Stiepan zastanawiał się. Uderzał trzonkiem nahajki po czubku buta.
— Iwaszka, bojarski synu... - obrzucił bojarskiego syna przenikliwym spojrzeniem. — Bywałeś w Kamyszynie?
— A jakże! — pośpiesznie odpowiedział bojarski syn, odstępca. Ten syn bojarski z Woroneża, skłócony z ojcem i całą rodziną,
obrażony, uciekł z domu, przystał do razinowców - i chyba teraz już tego żałował, zwłaszcza po rozprawie z władcami Carycyna. Co miał jednak robić? Jedynym wyjściem był powrót do swoich. Ale... i duma na to nie pozwalała, i... co go tam czeka — u swoich?
— Bywałem. Wiele razy.
— Wojewoda cię zna?
— Zna.
— Dobrze zna? Pozna cię po głosie?
— Na pewno!
— Dobra. Wybierzcie z wojska tych, którzy nie mają kozackich ubiorów... Pojedziecie z nimi do Kamyszyna, poprosicie, żeby was \vpuścili do grodu... Ty, Iwaszka, będziesz prosił. Weź ze sobą niewielu, z tuzin. Powiedz, że przychodzicie w sprawach.handlowych. „Słyszeliśmy — powiesz — że Stieńka jest gdzieś w okolicy. Boimy się go. Patrzcie, kuglarzowi język ucięli''—powiesz. Puszczą was. Podbe-chtajcie najpierw straże u bram... albo pozabijajcie, jak chcecie. Otwórzcie bramy. Ty, Pron, z sotniami ukryjesz się w pobliżu. Kiedy otworzą bramy, wal nie zwlekając.
— Jeżeli otworzą...
— Otworzą. Mają tam słabe siły, wiem. Na pewno przyjmą dodatkowych ludzi. Jeszcze się ucieszą. Takim sposobem zdobyłem już
254
 uo.ciia, popioi zmiesc ao wołgl. Do tego (Sasu Styra ziemi nie oddam. Zrozumieliście? Ludność z dobytkiem i bydłem... wypędźcie w step. Nie bijcie ich bez potrzeby, rozejdą siępo wsiach. Szlachtę i strzelców do wody. A warowny grodek Kamyszyn niech zniknie! Niech nie sterczy nam za plecami! Jasne?
- Tak.
- Z Bogiem. Iwan, dobierz ludzi. Sam tu zostaniesz. Jeśli nasi zaczną pytać, dokąd, po co, nie gadajcie za wiele. Powiedzcie, że trzeba do Kałmuków zajrzeć. To wszystko. Iwaszka... - Stiepan popatrzył na bojarskiego syna. - Gdyby ci jaka podła myśl przyszła do głowy, lepiej sam na pikę skacz. Nawet na tamtym świecie cię dosięgnę. Okrutną śmiercią zginiesz. Zawczasu wyrzuć z głowy wszystkie brzydkie myśli. Ruszajcie.
Kozacy odeszli.
Stiepan nie ruszył się z miejsca. Patrzył w górę Wołgi. Długo tak siedział nieporuszony. Powiedział cicho:
- Odprawimy nabożeństwo żałobne. Wielkie. Z wyciem. Biada wam.
...Nocą zebrali się w kancelarii wojewodzińskiej. Stiepan, Us, Szełudiak, Czarnojariec, Dziad Lubim, Froł Razin, Suknin, Łar'ka Timofiejew, Miszka Jarosławów, Matwiej Iwanów. Pili.
Paliły się gromnice, pachniało jak w cerkwi.
W rogu izby, pod ikonostasem, siedział... martwy Styr. Oparli go o ścianę, obłożyli białymi poduszkami. Siedział z głową opuszczoną na piersi, jakby zamyślony. Umyty. Ubrany czysto, strojnie. Z bronią.
Pili w milczeniu. Nalewali i pili. I milczeli... Nie byli nawet zbyt zasmuceni. Po prostu siedzieli w milczeniu.
Dziad Lubim usiadł najbliżej nieboszczyka. Też wystrojony, ale posępny i zamyślony.
Kołysały się czerwone płomyki świec. Boleściwie, z wyrzutem spoglądała z ikony przestrzelona twarz Matki Boskiej.
Cicho, łagodnie kapała na podłogę woda z umywalni. W ciszy ten. dźwięk brzmiał szczególnie wyraźnie. Gdy się poruszali, rozlewali wino, podnosili szklanki - nie było słychać, ale gdy zapadała cisza, rozlegało się znów łagodne, delikatne: kap, kap - kap, kap...
Froł Razin wstał i szarpnął żelaznym kranem. Przestało kapać.
Stiepan spojrzał na dziadka i nagle zanucił cicho:
Znali tę pieśń, Styr często ją śpiewał, bardzo ją Lubił Podjęli. Też cicho, przytłumionymi głosami
Uch, nie mogę, och, me mogę, och, nie mogę. mogę, mogę!
Stiepan znów zaintonował. Choć właściwie nie śpiewał, raczej poddawał słowa. Z czułością. Powagą. I bez smutku
Bo mi komar siadł na nogę, Bo mi komar siadł na nogę,
Wszyscy
Siadł na nogę, siadł na nogę, siadł na nogę,
nogę, nogę!
Oj, nożynę mi odkąsił,
Oj, nożynę mi odkąsił,
Ojoj, odkąsił, oj, odkąsił, oj, odkąsił,
kąsił, kąsił'
Pani matko, proś kosiarka.
Pani matko, proś kosiarka..
Proś kosiarka, proś kosiarka, proś kosiarka.
siarka, siarka!
Niechby łupił, siekł komarka.
Niechby łupił, siekł komarka,
Siekł komarka, siekł komarka, siekł komarka,
marka, marka!
Och, i głowa odleciała,
Och, i głowa odleciała,
Odleciała, odleciała, odleciała,
ciała, ciała!
Naleli, wypili. Znowu umilkli.
Za oknami zaczynało świtać. Płomyczki świec przybladły, prze-
kwitały.
Wszedł Kozak, obwieścił wesoło:
- Z wałów podają, że pali się!
Stiepan nalał Kozakowi dużą czarę wina. I uścisnął go
- Wypij... za dobrą nowinę. Chodźmy popatrzeć. Kamyszyn spłonął. Cały.
•256
Huknęła bezładna salwa ze strzelb i pistoletów. Postali nad świeżymi mogiłami Kozaków poległych w boju ze strzelcami. Mogiła Styra była najświeższa.
— Przebaczcie — rzekł Stiepan mogiłom i krzyżom.
Z wysokiej skarpy roztaczał się szeroki widok na Wołgę. Strugi wypływały już na środek rzeki; na wysokim brzegu konnica Szełudia-ka też była gotowa do wymarszu.
— Z Bogiem! — powiedział Stiepan. I machnął czapką: Wojsko ruszyło w dół Wołgi. Na Astrachań.
10
W Astrachaniu długo jeszcze nie wiedzieliby, co się dzieje w górze Wołgi, gdyby przypadek nie sprowadził do nich Pawła DubieńsMego, Muromca z pochodzenia, trudniącego się rybołówstwem.
Dubieński płynął Wołgą lekkim czółnem, śpiewając sobie beztrosko. Na dziesięć wiorst przed Carycynem natknął się na strzelców z rozbitego oddziału Łopatina, którzy cudem ocaleli i uciekali w górę rzeki. Oni to o wszystkim Dubieńskiemu opowiedzieli. Rybak często pływał Wołgą, znał dobrze te okolice. Przeciągnął czółno na Achtubę, pod Buzanem znów przedostał się na Wołgę i dotarł do Astrachania. Tam wszystko opowiedział.
Władcy Astrachania chwycili się za głowy.
Wojewodowie, metropolita, urzędnicy, zamorscy, dowódcy siedzieli w kancelarii wojewodzińskiej — nie wiedzieli, co począć.
- Mówcie, ca robić - oświadczył Prozorowski. - Na roztrząsanie nie ma czasu! Doczekaliśmy się! Przecież to. my - postukał palcem w stół - my sami, tutaj właśnie, daliśmy Stieńce błogosławieństwo na rozbój! Teraz mówcie!
Ale wielu spośród obecnych pragnęło najpierw poznać dokładnie grożącą katastrofę, rozpytywali więc Dubieńskiego.
- Jakże ty zdołałeś przepłynąć? - zapytał książę Lwów.
- Achtubą. Tam przeciągnąłem, a pod Buzanem z powrotem na
257
- Jakie siły ma Śtieńka?
- Strzelcy mówili, że z pięć tysięcy Ale nie byli pewni. Rybacy, których spotkałem, powiadali, że z piętnaście. W Carycynie atama-nem jest teraz Prońka Szumliwy Zaprowadzili w mieście kozackie porządki- wyznaczyli dziesiętników, sprawy rozpatrują na Kole. Ci z posadu.
- Ci. tamci. Nie mogłeś się dokładnie wywiedzieć?! - rozzłościł się wojewoda
Jak płynąłeś, to Kamyszyn jeszcze stał? - zapytał Lwów.
- Stał Dopiero potem mieszczanie mówili, że spalony. Powtarzam to. co mówili Za co się na mnie gniewacie?
Metropolita przeżegnał się. , - Oto nadeszła już.
- Kto? nie zrozumiał młodszy Prozorowski
- Kara boska. Od nas się zaczęło i do nas powróci
- Radźcie - rozkazywał wojewoda jak ich. łotrów, zdrajców przywołać do porządku, jak ukrócić
- Zlo stal sie za fielki zaczął Dawid Butler, kapitan fl«tylh. -Naszszelnik Stieńka może długo tszymać władza
- Dlaczego?
- Za nim idzie prosty szlowiek. tłuszcza. To bardzo lekkomyślna hm. Jak to po rosyjsku9 kapitan próbował gestem dłoni wyrazić coś nikczemnego, godnego pogardy Jak to się mówi?
- Hołota? Swołocz'' podpowiedział Prozorowski
- Sffolocz! Tam me ma wierność, kunszt wojenny Nie ma dyscyplina! Szipko, bardzo szipko tam jest rozsypanie1 Babilon1 Tylko nie dawać woli tu - miastowym! Srogo z nimi1
- Czekaj, aż się tam podzielą na połowę! wykrzyknął pediaczy Aleksiejew - Swoi to znaczy nasza swołocz, tylko patrzeć jak zęby pokażą. Siedzimy na beczce prochu!
Prozorowski spojrzał na Krasulina. Ten ze smutkiem pokiwał głową. Wojewoda zresztą i bez tego wiedział, że na strzelców nie bardzo można liczyć
- Co prawda, to prawda - westchnął dowódca strzelców
- • Trzeba zaatakować łotrów w ich własnym legowisku! - zaproponował młodszy Prozorowski A tu będziemy się szykować, ludzi
1
' na zwiad. Do miasta ściągnąć ludzi z całej okolicy, uzbroić ich.. Ilu mamy strzelców?
- Całego wojska dwanaście tysięcy - odpowiedział Iwan Krasulin. Bojar Prozorowski klepnął się po udach.
- A jeżeli ten łotr ma piętnaście?
- Nie liczbą się zwycięża, Iwanie Siemionowiczu - rzekł z irytacją metropolita - lecz zespoleniem. Zaczynamy od liczenia łotrów! Ładne rzeczy! Jeszcze nic nie wiadomo, a my już gotowi - oklapliśmy.
- Gdzie mamy to zespolenie? Strzelcy? Wszyscy są zbuntowani. O żołd się dopominają! Oto zespolenie nasze! Liczyć zaczęliśmy.. Będziesz liczyć - bo cała nasza nadzieja to utrzymać się za murami. Jak wyjdziemy na zewnątrz, ku komu się ono obróci - to zespolenie?!
- Zmusić ich do przysięgi...
- Oni domagają się żołdu, a nie przysięgi!... - złościł się wojewoda. - Za pomocą przysięgi dużo nie nawojujesz.
- Jedyne, co możemy zrobić, to płacić - powiedział podiaczy. -Tylko płacić. Wtedy będzie można mieć choć jakąś nadzieję.
- Zaprzysiąc! - upierał się metropolita. - Zagrozić! - starzec był roztrzęsiony do najwyższego stopnia. - A „biada" krzyczeć będziemy dopiero na koniec. Zbierzemy się wszyscy i rykniemy. Może nawet Stieńkę ten wrzask przestraszy.
Astrachańczycy czuli się bezradni.
11
Razinowcy posuwali się szparko, dniem i nocą, bez postojów. Wysyłali jedynie naprzód, pod silną eskortą, konie rozstawne, karmili je i przesiadali się na wypoczęte. Zmęczone również karmili, nie obciążone łatwo wyprzedzały Wojsko i znów czekały, aby nieść Kozaków dalej. Konni przechodzili na strugi, wysypiali się i znów dosiadali koni. Wataha podążała szybko na południe, do Astrachania. Żaden Kozak nie pił. Czuwali nad tym esaułowie, setnicy. Nikt, nawet atanaan, nie miał prawa wypić, chociaż wieźli ze sobą dużo wina. Stiepan, tak jak wszyscy, przesiadał się z konia na strug, pośpiesz-
258
259
krzyczał, nie przteHihaT. Zawsze się tak zachowywał po stracie bliskiego człowieka. Taki był w Persji, gdy stracił Sieriogę Kriwego. Pewnego wieczoru jechał bok w bok z Matwiejem Iwanowem. Zaczęli rozmawiać o śmierci. Nie znająca żadnych hamulców, nieokiełznana natura Razina, jego ustawicznie pracujący umysł, drążący go stale niepokój - powodowały nagłe przeskoki do rozważań nad sprawami trudnymi, niepojętymi. W jednej chwili przestawał rozumieć, dlaczego właściwie car jest carem, albo też oburzał się, że ludzie ujarzmieni, zniewoleni mogą żyć, śmiać się, płodzić dzieci. Czasem znów nie mógł pojąć śmierci - tego, że nie ma człowieka. Jak to? Zupełnie? Czy Styr będzie już teraz wiecznie leżał na wysokircrbrze-gu Wołgi? Więc po co to wszystko? Po co żył? Śmierć... Co to jest? Co?
- Stiopuszka - podśmiewywał się Matwiej. - Nieboszczyków jest na świecie więcej niż żywych.
- To jakaś bzdura, Matwiej: same robaki żyją na świecie? A po co my jesteśmy? Żeby miały się czym żywić?
- Na to wychodzi.
- Tfu! Rzygać się chce. Coś ty mi kiedyś plótł o Bogu? Zapomniałem już. No, opowiedz dokładnie... Wiesz, w Sołowcach widziałem jedną ikonę, Matkę Boską. Zrozumiałem ją i całą przyjąłem w siebie. Nie wiem, jak ci to wytłumaczyć - ale zrozumiałem. Siedziała sobie serdeczna, dobra chrześcijanka... jak moja matka. Zapatrzyłem się w nią i do dziś pamiętam. No? To znaczy, że jestem wierzący?
- To nie to, Stiepanie Timofieiczu.
- Więc co? A jaka była ta twoja wiara?
Matwiej dostosował krok swego konika do kroku atamańskiego wałacha.
- Chciałem pokochać tego Boga... Nie mogłem, nie dane mi było; widocznie jestem grzechami przeżarty jak pień spróchniały. Jak tu zatem kochać, czym? A bez miłości nie ma wiary, tylko oszukaństwo... Ożeniłem się z garbuską i co? Ani dla mnie radość, ani... Dla niej też męka. A przecież ją też chciałem pokochać. Właśnie, myślałem, nikt jej nie kocha, a ja będę. Duszę jej pokocham...
- No i jak? - zapytał Stiepan śmiejąc się.
- Nie mogłem. Zmuszałem się, udawałem... Nie, to było ponad siły, uciekłem. Rzuciłem wszystko i... dokąd oczy poniosą. Co tam zresztą
269
oszukać.
•Pozostali w tyle sami, nikt im nie przeszkadzał. I wcale ich nie dziwiło, że na wysokim brzegu Wołgi, konno, łykając kurz wzbijany, przez tych, którzy ich wyprzedzali, prowadzą taką głęboką rozmowę. Stiepana to żywo obchodziło, Matwieja też.
- A jak wyszło z Bogiem? — dopytywał się Stiepan.
- W żaden sposób nie mogłem go pokochać. Gdybym go pokochał, wiedziałbym, jak żyć, a przecież nie wiem. Czarne myśli mi nieraz chodzą po głowie. Tak sobie myślę, że on sam, ten Bóg, jest jak bojar. Lubi, żeby wszyscy się przed nim płaszczyli. A sam się zastanawia -pomóc czy nie. Jeszcze długo będzie się zastanawiał. Przy takich bogach człowiek nie wie, gdzie się podziać na ziemi. Widzisz, jakie myśli przychodzą mi do głowy? Czy tak można?
- A za co cara nie lubisz?
- Ca? - Matwiej, gdy nie wiedział, co odrzec, odpowiadał pytaniem, zbierał myśli.
- Za co cara nie lubisz? Ogłuchłeś czy co?
- A ty?
- Ja ciebie pytam!
- A ja chcę wiedzieć, co ty powiesz...
- Chytry jesteś, Matwiej. Wszyscy chłopi są chytrzy.
- A ty nie jesteś chytry?
- Coś tak zabębnił: „A ty, a ty?" Dzięcioł. To ja ciebie pytam!
- Ty też jesteś chytry, Stiepanie. Może to i dobrze. "' - Czemu jestem chytry?
- A z tym carem na przykład... Nie lubisz go, ale kiedy trzeba ludzi podbechtać, żeby się do ciebie przyłączyli, to mówisz: „Za cara!" He! Za cara. Za wolność, Stiepanie! Trzeba mówić uczciwie, nie zwodzić. Ale czy na pewno tak - nie wiem. Ty wiesz lepiej. Mnie to jednak mierzi. Jakieś to wszystko... Niby ludzie zaczęli walczyć o dobrą sprawę... a bez oszustwa ani rusz! Diabli wiedzą, co to za życie. Czy to tylko u nas, Rosjan, tak jest? Ty, na przykład, znasz Tatarów, Kałmuków. Czy u nich jest tak samo?
- Gdzie tam ich znam?! - Stiepan zamyślony nie od razu odpowiedział.
Nie miał ochoty o tym mówić: to wielka sztuka poderwać ludzi do trudnej sprawy i długiej o nią wojny. Za wolność, za wolność! Za ca-
¦ 261
byle się nie rozbiegli po pierwszym niepowodzeniu. A potem. . potem niech się już sami martwią. Za wolność chłopi łatwo się nie poderwą. Na bojarów - tak. Ale za cara. Przyzwyczaili się klęczeć przed carem! I nie ma nikogo mądrego, kto wytłumaczyłby, po co to komu potrzebne.
- Taki sam człowiek przecież. Baba go urodziła - głośno rozważał Stiepan. - Skąd się to wzięło? Posadzili jednego i zaczynają się przed nim na brzuchu czołgać Tak! Powariowali czy jak? Po co? Car Co to jest car? No, co?
- Diabli wiedzą. Boją się. A on uznał, że tak trzeba, że me jest taki jak inni, do wychodka smrodzić nie chodzi. I weszło w zwycza]. A gdyby mu dobrze kłonicą przyłożyć, to nogi wyciągnąłby tak samo jak ja, na przykład.
Stiepan patrzył przed siebie, jakby nie słuchał. • Matwiej umilkł.
- No? - zapytał Stiepan.
- Co?.
- Kłonicą przyłożyć, powiadasz?
- To tylko na ten przykład, że to taki sam człowiek. I jego robaki kiedyś zjedzą, a tu widzisz, co się dzieje.
- Hmm.. A gdyby, na ten przykład, kłonicę wybrać cięższą, osinową, co?
Roześmieli się.
- A Nikon? - zapytał nagle Stiepan, wracając do sprawy, która go od dawna i głęboko niepokoiła. - Podoba mi się ten pop! Starczyło mu odwagi carowi się sprzeciwić! Co o tym myślisz?
- Co z tego?
- Jak to co?! Zuch! A do nas nie przystał, stara szelma. Też chytry!
- Po co miał przystawać? On ma swoje porachunki. Car i on to jak dwa niedźwiedzie, zrobiło się im za ciasno w jednej gawrze Obaj tacy sami, Stiepanie, jeden drugiemu niechcący na odcisk nadepnął. Cara tak samo mógłbyś podmawiać, żeby się do ciebie przyłączył
- Nie, to co innego. Lubię takich starców A gdybym tak rozgłosił, że Nikon ze mną idzie? Co?
- Po co? - zdziwił się Matwiej.
- Tak.. Lud zacznie walić, chłopi. Patriarcha Najważniejszy pop, jak Styr mówił Chłopi nabiorą odwagi
262
, — Rób, jak uważasz.
— A co ty o tym myślisz?
— Żebyś znowu za nóż chwycił?
— Nie! Czy to ja zbój jestem?
— Całkiem głupi ten pomysł z Nikonem. Lud zacznie walić... Ech, nie znasz ty tego ludu! Tak po prostu rzucą się do ciebie chłopi, .bo usłyszą, że Nikon idzie? Tfu! Powstałeś, żeby o wolność razem z ludem walczyć, a ludowi nie wierzysz. Myślisz, że dla chłopa wolność nic nie znaczy, że trzeba mu jeszcze dodać ważnego popa. Dureń... Idziemy wolność zdobywać, ale lud popem wabić będziemy. Nie, Stiepanie, ani carem, ani popem nie trzeba ludu oszukiwać. To głupota.
— Milcz! Rozgadał się! - Stiepan spojrzał groźnie na Matwieją,*.-Dosyć! Powiedział, co wiedział, mądrala!
Matwiej nie namyślając się smagnął konia, ruszył naprzód, ukrył się w szeregach jeźdźców.
Stiepan wyprzedził całe wojsko, zjechał na bok, zatrzymał się. Poczekał, aż podjadą esaułowie.
— Dziadku! - zawołał Lubima. A gdy Lubim podjechał, zapytał; — Masz u siebie pojętnego chłopca?
— U mnie wszyscy pojętni - Dziad Lubim uniósł się w strzemionach, wypatrywał kogoś wśród jeźdźców. - Do czego ci potrzebny? Mogę wszystkich zwołać, sam wybierz, jeden w drugiego same chwaty.
Esaułowie zbliżyli się do nich i skupili,.
— Wszystkich nie potrzebuję, tylko jednego. Po Astrachania poje* dzie, do Iwaszki Krasulina.
. ~ Ż listem —. domyślił się Lubim,
— Żadnych listów. Wszystko zapamiętać, A do czasu nie pamiętać o niczym.
Konnica mijała ich długim szeregiem. Kozacy pozdrawiali Stiepa-* na - kiwał głową, patrząc na nich rozkochanymi oczami,
— Czołem, bat'ka!
— Żeby tak po czarce, Stiepanie Timofięiczu! W gardłach tęgOw drapie. Warto by kurz spłukać.
Stiepan zmrużył oczy w zadumie. Nagle kogoś zauważył,
263
Młody Kozak (ten, co grał w karty na warcie) przytrzymał kóhi&' "
— Ja?
"- Ty. Podjedź tutaj. Maksia podjechał. Stiepan uśmiechnął się na widok jego stropionej
miny.
— Czemu się nie witasz? Nie poznałeś czy co? A ja ciebie od razu
poznałem.
— Czołem, bafka.
— Czołem, synku. Jak tam, ogrywasz starych w karty?
— Nie! — wykrzyknął Maksia. I zaczerwienił się. Stiepan i esaułowie roześmieli się.
~ Nie zapieraj się. Starego ograć to też trzeba umieć. Oni są sprytni. - Stiepan zeskoczył z konia: - Chodź no.
Maksia zsiadł z konia również i odszedł z atamanem na stronę. Stiepan długo mu coś tłumaczył. Maksia kiwał głową. Potem Stiepan objął chłopca, ucałował i puścił.
Maksia, dumny i uszczęśliwiony, nie patrząc już na nikogo, wskoczył na konia i z miejsca pomknął cwałem.
Konnica wciąż ciągnęła.
Stiepan wsiadł na konia, ruszył truchtem. Esaułowie za nim. Odwrócił się nagle i zawołał:
— Iwan, poszukaj Matwieja Iwanowa! Przyślij go do mnie! Esaułowie wymienili spojrzenia... Nie podobał im się tenMatwiej
Iwanów - taka baba i w dodatku gaduła. Iwan posłał Kozaka na poszukiwanie Matwieja, a sam podjechał do Stiepana, napierając koniem, żeby zjechał na bok.
— Stiepan... Kozacy prosili, żeby ci powiedzieć...
— No, słucham.
— Ten Matwiej... Widać, że to porządny chłop, ale ty się z nim prawie kochasz na oczach całego wojska. Kozacy czują urazę.
— I ty też?
— Co ja?
— Czy ty też masz mi za złe, że rozmawiam z chłopem? Wszyscyście
dziś ogłuchli czy co?
— A gadaj sobie z nim, ile wlezie! Zabierz go do namiotu i tam gadajcie. Tylko uważaj, żeby ci nię zaczął czegoś wmawiać...
— Czego?
264
chłopom chodzi. A ten jeszcze taki wygadany.
- Czuwasz nad moją cnotą, jakbym był dziewczyną - roześmiał się Stiepan. - Śmieszny jesteś, Iwan... Nie bój się, on mnie ze słusznej drogi nie sprowadzi.
- Niby ja? Ja to się nie boję...
- I nie chowajcie urazy. Co to komu szkodzi, że ataman rozumu nabierze? Dla wszystkich będzie lepiej.
- To od niego masz nabrać rozumu? - zdziwił się Iwan. - Boże wielki...
- Od niego. Taki niepozorny, a dobrze ma w głowie poukładane. Ty, Wania, nie odtrącaj takich od siebie. Ciało byle jakie, a dusza © wszystkich się troszczy, mądra dusza. Nie krzywdźcie go.
- Nikt go nie krzywdzi.
- Ojciec mi opowiadał o dziadku, swoim ojcu... Tęgi był z niego-chłop, zawadiaka. Styr go znał. Każdemu dał radę, a gdy kalekę: jakiegoś spotkał, do domu przyprowadzał, karmił, poił i spać ze sobą układał. Mnie też żal wszystkich ubogich i bezdomnych. Zwłaszcza kiedy ich biją...
- Nikt go nie bije!
- Nie mówię o Matwieju. A może i o nim. Takich jak on biją, Iwan! Nie słyszysz, jaki jęk roznosi się po miastach i wsiach? Tacy sami Rosjanie, a biją swoich, sukinsyny, bez wstydu i litości. Jeśli trochę silniejszy, a u cara w łaskach, to od razu żmija, próbuje chłopu wsiąść na kark. Jak głupcy pchaliśmy się do Persji, a krwi trzeba było upuścić komu innemu — swoim! Dwa razy przejechałem kraj, napatrzyłem się... Tfu! Nie chcę! Nie chcę! Mów mi o czym innym... O wojsku. Czy Kozacy się dobrze wysypiają?
- Zmieniamy się, a jakże!
- Tempa nie zwalniaj, ale dawaj się wyspać. Żywić też trzeba dobrze. Do Astrachania musimy dojść wypoczęci. Pilnuj, żeby nie pili.
- Pilnuję.
- W Astrachaniu, jak Bóg da, zabawimy się. No, zostaw mnie samego. Niech Matwiej śmiało podjeżdża— huknąłem na niego, ale niech się nie boi. A wy też się nie krzywcie. Znaleźli się, zazdrośnicy, durnie. Więcej by się nam takich z głową i duszą w wojsku przydało, mądrzej byśmy sprawy prowadzili. Zawołaj go.
265
Matwiej znalazł atamana już po zachodzie słońca. Cień legł na szerokie przestrzenie stępia za Wołgą. Jasno połyskiwał szeroki pas rzeki. Świat zdawał się ton ąć w głębokim spokoju. Po co kogoś wołać? Nie mąćmy spokoju tej ziemi wołaniem. Na tej ziemi powinno się kochać. Gwiazdy na niebie liczyć. A człowieka wciąż coś dręczy, coś boli. Dlaczego?
- Wzywałeś mnie, Timofieicz?
- Wzywałem - Stiepan siedział nad urwiskiem, objąwszy rękami kolana. Za nim stał koń, parskał i leciutko pociągał wodze. - Chciałem skończyć poprzednią rozmowę, ale mi się odechciało. Mówiłeś, że próbowałeś pokochać Boga... A ja go kochałem, Matwieju.
- Naprawdę? - szczerze zdziwił się Matwiej.
- Kochałem. Modliłem się... Modliłem się, a jednocześnie myślałem: on mi nie uwierzy. Bo nie jestem żadną sierotką ani suchotni-kiem... Powie: „Prosi, a sarn pewnie o babach myśli albo o hulance..." Bóg przecież o wszystkim -wie.
- O co go prosiłeś modląc się?
- Żeby ojciec wrócił żywy z wyprawy, żeby Kozacy zwyciężyli...
0 różne rzeczy prosiłem, aż wstyd wspominać. Kiedy byłem mały, prosiłem, żeby matka nie chorowała, żal mi jej było. Prosiłem, o co się dało!
- Nie kochałeś go, Stiepanie. To nie miłość, kiedy modlisz się
1 jednocześnie myślisz, że nie uwierzy. Ty mu nie wierzyłeś...
- Jak to?! Nawet płakałem. Duży już byłem, a też płakałem.
- Taką masz duszę... czułą. Gdy się wierzy, to się wierzy, a ty znim jak z kumem - właziłeś w jego myśli potajemne. A czyż można wiedzieć, co Bóg myśli? Jeżeli wierzysz, to padaj plackiem i zamieraj. Tak robią ci, co wierzą.
- No, nie wiem. Ja wierzyłem. ;
- Czemuż przestałeś?
- Może nie całkiem przestałem... Popów strasznie nie lubię. Nie cierpię ich, darmozjadów, bo o jednym tylko myślą: nażreć się! Pomyśl tylko, o niczym więcej! Lepszy już rozbój na równej drodze niż takie oszustwo! I Bogu łżą, i ludziom. Wcale mi ich nie żal... Grzech ich zabijać? Grzech. Ale chapać, co się da, oszustwem, udawaniem, czy to nie gorszy grzech? Czym się oni różnią od żebraków? A spójrz, jacy ważni! Jakby posiedli jakąś wiedzę tajemną.
266
- Łajna dużo, to prawda. Tatarzy mówią o swoim Bogu: zrozumiesz siebie, zrozumiesz Boga. Może my siebie nie rozumiemy, a jego usiłujemy zrozumieć?!
- Więc dlaczego on to wszystko znosi? Wszystkie siły niebieskie w garści trzyma, a na ziemi bezsens niestworzony! Te obiboki z modlitwami - jeden drugiego łupi - to ich teraz obchodzi... O czym on sobie myśli? Nie można tego zrozumieć, to coś nie tak... Kto więc ludziom pomoże? Car?
- No, jego to nie obchodzi! Sobie tylko dogadza! Nieraz myślę: żeby się chociaż ulitował nad swoimi ludźmi! Nie, ani mu się śni. Nie widzi czy co? Nie wie, że...
- Ano tak - Stiepan zapatrzył się w zawołżańskie dale. Powiedział cicho: - Widzisz, jak dobrze. Żyjesz, a nie dostrzegasz, że dobrze.
- Dobrze... - zgodził się Matwiej. - Teraz by ognisko rozpalić nad rzeką... Leżeć... Gwiazdy liczyć...
Stiepan roześmiał się.
- Jakbyś moje myśli podsłuchał! W trawie się tarzać... Ech, poleżeć sobie... Matwiej, chciałem cię zapytać, ale jakoś mi niezręcznie: po co ci ta garbuska była? Coś cię omamiło czy też na bogactwo się pokusiłeś, a teraz przyznać się wstyd? Co? -
- Nie trzeba o tym - powiedział Matwiej po długiej chwili. - Nie trzeba, Stiepanie. - I zasępił się.
Coś musiało chłopa bardzo boleć, ale nie chciał mówić. Powiedział tylko:
- yłumaczyłem ci... A ty nie wierzysz.
12
Maksia wpadł w Astrachaniu. Rozpoznali go na ulicy. A raczej on rozpoznał. Zauważył swoją straconą własność. Gdy jesienią byli w Astrachaniu, zginął mu nóż z pozłacaną rękojeścią. Rzadki nóż, kunsztownej roboty. Maksia rozpaczał po nim jak po stracie kogoś bliskiego. Aż tu teraz idzie ulicą i widzi przed sobą... swój nóż — błyszczy na brzuchu jakiegoś kupca, lśni, aż krzyczy.
267
- A co cię to obchodzi? Skąd mam, to mam.
Maksia w obszarpanym ubraniu nie miał przy sobie ani pistoletu, ani szabli... Ale przymierzył się do astrachańca na oko i pomyślał, że da mu radę. Byleby ten nie zdążył się pokapować. Gdy się tak przymierzał a rozglądał na wszystkie strony, kupiec, przestraszony, podniósł wrzask. Maksia rzucił się do ucieczki, ale ludzie nadbiegli i schwytali go. A jakaś młoda baba, wcale bez złych zamiarów, wyskoczyła z jęzorem:
I Oj, to przecież chłopak od Stieńki! Widziałam go, gdy tu byli... Był razem ze Stieńką. Wtedy właśnie pomyślałam sobie: co za oczy ma 1cn chłopiec...
Maksia miał rzeczywiście oczy jak dziewczyna: piwne, łagodne... Utkwiły więc w pamięci głupiej babie.
F Zaciągnęli Maksię do lochu. Zakuli w dyby... Maksia zaparł się, jakby zapieczętował skrwawione wargi. Bili go, męczyli - a on milczał. Zmieniali baty, polewali zdarte do kości ciało na plecach słoną wodą - milczał. Rzucał się na słomie, krzyczał, potem już tylko jęczał, ale nie powiedział ani słowa. Nawet nie próbował kłamać. Tylko milczał. Tak mu ataman przykazywał: w razie wpadki — milczeć, bez względu na to, jak się będą znęcali.
Zmęczyli się w końcu i oprawcy, i pisarczyk, i podiaczy - mistrz i amator bestialskich przesłuchań. Wszedł starszy Prozorowski z Iwanem Krasulinem.
- No jak? - zapytał wojewoda.
- Milczy, diable nasienie. Już siły potraciliśmy.
- Coś podobnego... Patrzcie go.
- Jakby język połknął.
- Żeby go naprawdę nie zjadł.
- Może być! Takie łotry zdolne są do wszystkiego. Wojewoda zajrzał Maksi w twarz.
- Uch, co oni z tobą zrobili?! Nadgorliwcy! Przesadzili, tak nie można. No, rozkujcie go, sam z nim porozmawiam. Ale się dorwali, diabły! — wojewoda ma głos ojcowski, a oczy czerwone - to wskutek tych bezsennych nocy, pełnych niepokoju i poczucia słabości. Wczoraj pił z dowódcami strzelców, przechwalał się, groził Stieńce Razino-wi, a teraz mu wstyd i mdli go.
268
ffitii rąk ani nóg. Wojewoda przysiadł obok. Chrząknął. ~™""
— Do kogo cię posłali? Kto? Maksia milczał.
— No? Do kogoś szedł? - wojewoda czuł duszność tego lochu. I jakiś niespodziewanie narastający strach. Piwniczna izba, ciemna, niska, kolista — bez wyjścia, życie w niej zamknięte jest w jakimś niesamowitym pierścieniu. Nie doleci stąd krzyk, w żądnym kącie nie zdołasz ukryć głowy, zewsząd cię widać i wiesz wyraźnie, Że to - koniec.
— No? Co ci kazali powiedzieć? Komu?
Maksia spojrzał na wojewodę, na Krasulina, na oprawców. Odwrócił głowę.
Wojewoda pomyślał chwilę. Po czym takim samym łagodnym ojcowskim tonem poprosił:
— No, przygrzejcie go żelazem, może będzie bardziej uległy. Wszyscy się teraz porobili tacy uparci, że nie daj Boże. Wszyscy tacy wierni, oddani... Zawyjesz, gołąbeczku... śmierdzielu smarkaty. Odechce ci się hulać z atamanami.
Kat rozżarzył w ogniu żelazny pręt i zaczął nim wodzić po plecącjfr ofiary.
— Do kogo cię posłali? - pytał wojewoda. - Po co? No?
Maksia wył, rzucał się na ławie. Kat odj ął pręt, włożył w ogień, żeby znów rozpalić. Podsycił miechem stosik rudego węgla, stosik rozbłysnął, po jego wierzchu pobiegł błękitny płomyk. W lochu czuć było spalenizną i psiarnią.
— Kto cię przysłał? Stieńka? Widzisz, jaki dobry jest ten wasz. batiuszka. Sam pije, bawi się, awasnamękiwysyła.Awyto znosicie! Do kogo cię posłał? Co?
Maksia milczał. Wojewoda dał znak oprawcy. Kat wziął pręt i znów podszedł do leżącego Maksi.
— Ostatni raz pytam! - wojewoda tracił cierpliwość, czuł się coraz; gorzej, pragnął czym prędzej wyjść na powietrze,- na wolną przestrzeń. - Do kogo szedłeś? No?
Maksia milczał. Pewnie nawet nie słyszał, o co go pytano. Zobojętniały, nie myślał już o niczym - świat przewracał się, walił w krwawe rzygowiny. Jeszcze tylko ból dosięgał go z tego'świata i ostro wpijał się w żywe serce.
269
mięsa... Maksia znbw &zyEiął7
Wojewoda wstał, czad i smród drapały go w gardle.
— Sam sobie jesteś winien, chłopcze. Chciałem ci pomóc.
— Co z nim zrobić? - zapytał podiaczy.
— Powiesić to diablę! Publicznie! Dla odstraszenia! '
Dwudziestego piątego maja, w dzień Świętej Trójcy, z uroczystym nabożeństwem, z biciem w dzwony, z życzeniami szczęścia i powodzenia wyprawiano astrachańską flotyllę pod wodzą księcia Lwowa przeciw Razinowi.
Kupcy i rzemieślnicy stali ogromnym tłumem na brzegu, patrzyli na uroczystości pożegnalne. Bez entuzjazmu.
Na tym samym brzegu wzniesiono szubienicę. W, Na murach huknęły działa.
Pod szubienicę przyniesiono Maksię, założono mu pętlę na szyję i wciągnięto ledwo żywego.
Maksia był tak skatowany, że nikt nie mógł patrzeć na niego bez współczucia. Przez tłum astrachańczyków przeszedł nieprzyjazny poszum. Strzelcy na strugach i łodziach odwrócili oczy od tego strasznego widoku.
Wojewoda za późno spostrzegł swój błąd. Polecił zdjąć trupa, a księciu dał znak, żeby odpływali — chciał, żeby pożegnalne okrzyki, salwa armatnia zatarły jakoś, rozwiały złowieszczy nastrój tłumu.
Flotylla odbiła od brzegu, rozciągnęła się po rzece. Na murach waliły działa.
Wojewoda z wojskowymi cudzoziemcami, którzy pozostawali w mieście, skierował się w stronę kremla.
Szemranie i wrzawa tłumu nie umilkły na widok orszaku wojewody. Przeciwnie, zgiełk stawał się coraz groźniejszy.
Dały się słyszeć pojedyncze okrzyki:
- Niegodnie postąpił woj ewoda, stracono człowieka w dzień Świętej Trójcy! ^ ¦;.-¦¦
- A co to dla nich?! - zawtórowały inne głosy. - Psy!
Młodszy Prozorowski przystanął, chcąc wypatrzyć, kto się ośmielił
270
 szli dalej i nie zwracali uwagi.
- Dla kogo jeszcze zostawiliście szubienicę? — tłum nabierał odwagi.
- Patrzcie, na Stieńkę czekają! Doczekają się! Musi być blisko!
- Przyjdzie, przyjdzie zrobić porządek! Będziecie mieli i sąd, i wyrok!
- Ścierwa! - powiedział głośno Michaił Prozorowski. - Ale się rozzuchwalili!
- Idź, udawaj, że nie słyszysz - nakazał wojewoda.
- Da Bóg, poradzimy sobie ze zbójami, a wtedy wszystkich krzy-kaczy odnajdziemy.
- Podkulili ogony" pod siebie! - ryczał już tłum. - Przyjdzie, przyjdzie Stieńka! Wypruje wam flaki! I kiszki przepłucze!
- Huzia na nich!
- Ścierwa! - oburzał się gorzko Michaił Prozorowski. Tak było w Astrachaniu.
13
A tak było na Wołdze, poniżej Czarnego Jaru, w trzy dni później.
Razinowcy na strugach zauważyli dwóch jeźdźców na niskim, lewym brzegu. Jeźdźcy machali rękami, pragnąc wyraźnie zwrócić na siebie uwagę.
Kozacy zaczęli zgadywać.
- Wyglądają na Tatarów... konie tatarskie.
- Racja... Tatarzy!
- Daj ą znaki. Pewnie chcą coś powiedzieć. Bafka, każ podpłynąć! Stiepan wpatrywał się w odległy brzeg.
- No, niech ktoś podpłynie - rozkazał.
Od flotylli odbiło czółno, wiosłując ostro na lewy brzeg. Cała flotylla skupiła się pod prawym, zarzucili kotwicę, krzyknęli do konnych, żeby też przystanęli.
Stiepan wysiadł na ląd, krzyknął w górę, w stronę skarpy, znad której wychylały się głowy ludzkie i końskie.
- Fied'ka!
271
¦P n 'i'1:- T"
 riea ki szełttctlaka.
- O co chodzi, bafka? - krzyknął.
- Bądź pod ręką - powiedział mu Iwan Czarnojariec (Stiepan w owej chwili zmieniał buty, przemoczył negi, gdy wysiadał ze strugu). - Tatarzy przylecieli nie bez powodu. Nikogo nie widać po waszej stronie?
- Nie.
- Uważajcie!
- Bądźcie czujni - dorzucił. Stiepan. - Z góry lepiej widać... Słyszysz, Fied'ka?
- Aj?!
- Czuwać!
- Czuwamy. A kto jedzie? Tatar gości psibić?
Kozacy roześmieli się - Szełudiak czasami zabawnie przekręcał słowa.
Czółno tymczasem podążało od lewego brzegu. A dwaj jeźdźcy natychmiast zniknęli w stepie.
Razinowcy ucichli... Czekali. Byli pewni, że nie bez powodu przyjechali Tatarzy, nie bez powodu. Ataman mimo kontaktów z nimi sam również był zaskoczony.
- Jak myślisz, idą? - zapytał Czarnojariec. - Prozorowski idzie'.'... Co, Timofieicz?
- Iwan... - powiedział Stiepan hamując rozdrażnienie. -Wiem tyle samo co ty. Poczekajmy.
Czółno zbliżało się wolno, bardzo wolno. A może tak się im tylko zdawało. Sądzili, że nigdy nie dopłynie do brzegu, że utknęło. Stiepana i innych ogarnęła niecierpliwość.
- No? - krzyknął Iwan. - Pomarli czy co?
Na czółnie panowało milczenie. Wiosłowali, starając się jak najszybciej. Stiepan i inni esaułowie zrozumieli, że tamci wiozą ważną wiadomość, dlatego dumni i milczący nie usprawiedliwiają się, że przecież prędzej nie mogą. Wreszcie płycizna i z czółna wyskoczył Kozak. Brnął ku atamanowi, wysoko unosząc w ręku jakiś papier.
- Tatarzy! Mówią, że z pięć tysięcy strzelców płynie z Astrachania, są o trzy wiorsty stąd. To murza przysyła. - Kozak wyszedł na brzeg, podał Stiepanowi list. - Z pięć tysięcy, sami widzieli, na strugach, dobrze uzbrojeni.
272
' • Łitiepran-poctał list Miszće^JafóśławiSwT- tylko oiTuiniał czytać pip» tatarsku - a sam dalej wypytywał Kozaka: • — Tylko wodą? Konnicy nie widzieli? Może w parowach?
— Mówią, że konnych nie ma. Wodą. Trzymają się wysokiego brzegu.
— Tej... wielkiej kufy nie mają ze sobą? - zapytał Stiepan, spoglądając z niecierpliwością na Miszkę.
— Jakiej kufy?"
— Okrętu... Nazywają go... „Orzeł".
. — Nie wiem, nie mówili. Powiedzieliby, gdyby był. . — Murza pisze - zaczął Miszka patrząc w list — że byli u niego od Iwana Krasulina... Trzy tysiące z górą wysłali przeciw nam. Z księciem Lwowem. Iwan kazał ci przekazać, żebyś się nie martwił — strzelcy są w zmowie, chcą się przyłączyć do ciebie. Cudzoziemskich naczelników i swoich zatłuką, gdy do ciebie dopłyną. Żebyś się tylko nie rzucił na nich jak głupi... Oni dadzą znak: na przednim strugu każdego, co się sprzeciwi, na.maszcie za nogi powieszą. Więc żebyś wiedział: strzelcy tobie chcą służyć. On sam, Iwan, został w Astracha-niu. To lepiej, powiada, bo gród trzeba przecież i tak zdobywać. A w grodzie dużo zostało, powiada, gotowych do obrony. Pisze... że jakiegoś młodego Kozaka zadręczyli i w dzień Świętej Trójcy powiesili. Czy nie Maksię przypadkiem?
— To on pisze, czy nie Maksię?
— Nie, to ja mówię... Maksia chyba wpadł.
— I co jeszcze? Wszystko?
— Wszystko. Dalej... ukłony dla wszystkich.
Stiepan stał chwilę zamyślony. Wszedł na kamień i powiedział głośno do wszystkich, którzy mogli go słyszeć:
— Kozacy!... Tam - wskazał ręką w dół Wołgi - strzelcy! Przeszło trzy tysiące. Ale to mądrzy ludzie, łba na próżno nie będą nadstawiać. Tak przekazują. Gdyby się okazało, że to oszustwo, uważajmy, żebyśmy na durniów nie wyszli: zaczynajcie dopiero wtedy, kiedy ja zacznę. Beze mnie nie pozwalam. Będę na przedzie. Fied'ka!
— Słucham, bafka! Wszystko słyszałem.
— Jak zobaczysz strugi, zachodź od tyłu. My też będziemy się trzymać brzegu. Bez mego znaku nie strzelać! Zaraz przyjdzie do ciebie Iwan.—Stiepan zwrócił się do Czarnojarca: - Iwan, idź do nich, bo jeszcze się niepołapią... Pamiętaj: jeśli nawet ód strony wojewody
273
czysz, ze to bitwa, wtedy wal. My spróbujemy ich do brzegu przycisnąć Z Bogiem! Stiepan wskazał ręką w dół rzeki. -Tam są strzelcy. Nie bójcie się, chłopcy, to oni się nas boją!
Jeszcze raz skrzyżowały się drogi atamana i księcia Lwowa. Zdumiewające, jak mądry i przebiegły potrafił być Lwów Już nie pierwszy raz wysyłano go przeciw Razmowi, ale nikt nie zdawał sobie sprawy, że niepowodzenia tych wypraw są - jeżeli nie całkowicie, to w znacznej mierze - wynikiem przemyślanej, złośliwej zemsty księcia Lwowa, tak haniebnie upokorzonego przez cara Aleksego Romano-wa Na rozkaz bowiem cara został on ukarany publicznie przed wojewodami w Twerze za ściąganie nadmiernych podatków, za niesprawiedliwość, za zdzierstwo. Ukarany i poniżony do roli drugiego wojewody w pośledniejszych grodach - teraz się mścił
Złożony był obraz życia w państwie cara. Niektórzy z tych, którzy rozpychając się łokciami torowali sobie drogę do pałacowego żłobu, potrafili nawet i własnego gosudara w zamieszaniu ugryźć za kopnięcie, za zniewagę. A przy tym z oddaniem patrzyli w oczy cara, merdając ogonami jak przymilne psy. Niejeden mógł się pochwalić takim kunsztownym osiągnięciem. Osiągnięć zresztą było w carskim gosudarstwie niemało. Car budował, gromadził, organizował, uśmierzał Przyjdzie syn, energiczny, trzeba było mu imperium szykować. Właściwie już prawie wszystko zostało dlań przygotowane. Istotą i duszą każdego imperium jest zrównanie milionów do bezbarwnej przeciętności, w której nikt nie tylko nie wyróżnia się osobowością, ale nawet nie chce nią być przez instynkt samozachowawczy. W takim klimacie społecznym nieprawdopodobne, niewytłumaczalne jest powstawanie osobowości wybitnych, niepowtarzalnych. Te oba na pozór sprzeczne zjawiska istniały na Rusi za panowania Aleksego Michajłowicza, ale wtedy jeszcze miliony dostatecznie się nie zrównały, a i sam Aleksy Michajłowicz nie dorastał do roli olbrzyma. Jedno można powiedzieć na pewno, Aleksy Michajłowicz brodatą, rozparzoną w łaźni, leśną Rusią zachwiał, a obalił ją chyba - Stieńka Razin, a potem, do końca - Piotr Wielki.
1
- A czemu to - zwrócił się z niezadowoleniem do swoich zastępców wojskowych - cudzoziemskie chwaty zostają w tyle? - Książę nie przestawał patrzeć w górę rzeki. - Co?
- Są tam. Dokąd mają się spieszyć?
- Dajcie.ich naprzód - rozkazał książę. - W grodzie lubią pokrzykiwać, a tu ich się doszukać nie można. Dajcie no ich. Stiepana Timofieicza tylko patrzeć. Wsypie nam dzisiaj batiuszka, wsypie. No, warto nas trochę ostudzić, bo zanadto żeśmy się rozgrzali i podskakujemy. Mury są, armaty są, musimy się naprzód pchać... A otóż i on. Oto oni! - wykrzyknął nagle zachrypniętym głosem. Wskazał ręką przed siebie.
Spoza wyspy błyskawicznie wyłoniły się przednie strugi Razina i z rozpędem wbiły się w szeregi astrachańskiej flotylli. Za przednimi nadpłynęły następne i okrążyły z boków, a inne, zręczne, lekkie, zdążyły już znaleźć się za plecami astrachańczyków. Z flotylli księcia Lwowa dostrzeżono, że i konnica na brzegu otacza ich z tyłu. Wszystko to odbyło się rozważnie, spokojnie, jakby w gościnę przybyli i weszli prosto do świetlicy, na poczesne miejsce.
- Oto jak trzeba prowadzić wojnę - cicho powiedział pobladły książę Lwów. - Zginęliśmy. Teraz już zginęliśmy.
- Witajcie, bracia! - zadźwięczał głos Stiepana. Ataman stał na dziobie swego strugu i zwracał się do strzelców. - Pomścijcie teraz waszych zdzierców. Oni są gorsi od Tatarów i Turków! Przyszedłem dać wam wolność!
- Witaj, batiuszka, Stiepan Timofieicz! - wrzasnęli i strzelcy, i astrachańezycy. - Radzi jesteśmy, żeś zdrów i cały!
Walki nie było. Strzelcy i wioślarze astrachańscy skrępowali sznurami swoich naczelników. Setników i szlachciców, którzy próbowali stawiać opór, wrzucali do wody.
- Jesteście moimi dziećmi i braćmi! - zachęcał Razin. - Będziecie teraz tak bogaci jak my. Potrzebuję waszej wierności i męstwa. Resztę zdobędziemy wspólnie! Nie bójcie się pomsty! Sami idziemy się mścić. Nadszedł czas, by ukarać bojarów! Nie musicie już zginać karków do końca życia! Teraz jesteście - wolni Kozacy!
„Wolni Kozacy" wiązali szlacheckich i kupieckich synów nie stawiających oporu, a także wszystkich cudzoziemców i prowadzili przed sąd atamana. Sąd był krótki, wyrok - do wody. Tylko księcia
274
275
Kozaków, ale tak""zapytał, że7żfóżumieli - atamafi nie chce'śmierci księcia Lwowa. Przeprawiono go więc na lekkim czółnie na strug atamana.
- Witaj, książątko! Bóg dał, że się znów spotykamy. Coś taki smutny? - zapytał Stiepan.
- Ja?! Bardzo mi wesoło! - książę Siemion uśmiechnął się z goryczą. - Aż nadto! Wspaniała zabawa!
- Czemuż to sam Prozorowski nie był łaskaw? Znów ciebie wysłał...
- Za murami bezpieczniej.
- Nie wiem. Nie uważam. Dużo zostało za murami?
- Starczy.
- Będą ze mną walczyć? Jak myślisz? Książę milczał chwilę.
- Nie wiem, atamanie. Ty powinieneś lepiej wiedzieć. Masz tam swoich ludzi... Oni wiedzą. Bardzo się z tobą w Carycynie bili?
- Mam swoich ludzi - zgodził się Stiepan. - Mam, książę. Cóż bym bez nich zrobił? Bez nich byłbym jak bez rąk. Maksię zakatowaliście? Zapłaci mi za to Astrachań. Zapłaci! Prozorowskiego za nogi powieszę! Nie wierzysz?
- Co nie mam wierzyć? Wierzę. Oni też... wierzą, biedacy - książę spojrzał na szlachciców dworskich i kupców, którym wiązano ręce za plecami, napychano za pazuchę kamieni i strącano do wody. Szlachcice, kupcy, cudzoziemcy bronili się, krzyczeli, płakali, zwłaszcza ci młodsi... Książę odwrócił się. - Jak mam nie wierzyć? Choćbym nie chciał, to wierzę.
- A ty, książę - zapytał Stiepan - boisz się?
- Czego mam się bać? Ty za to odpowiesz, nie ja. Żal mi ich... -książę spojrzał w oczy Stiepanowi. - Jak mogłeś zdecydować się na coś takiego? Przecież to bunt, Stieńka. Bunt, jakiego jeszcze nie było. Jakże tak można? Czy się nad tym zastanowiłeś?
- Żal ci ich? - twardo zapytał Stiepan, wskazując na astrachańskie strugi, z których spadali do wody przedstawiciele władzy.
Książę Siemion Lwów znów umilkł na chwilę i nagle zapytał z gniewem:
- Chcesz, żebym ci odpowiedział: „Nie, nie żal". .
," - Właśnie - przytaknął Stiepan. - Tobie twoich żal, a mnie moich.
276
be2""dachu''ńad™głóWą7skazaliMe"na'zycie*2eKrac'zeT""^ytasz, jak mogłem się na to zdecydować. To wy zdecydowaliście.
- Kto my?
- Wy. Jesteście gorsi od Mamaja, gorsi od Turka! Płaczecie, a mnie się zdaje, że to wilki wyją.
Książę popatrzył na Stiepana i nic nie odpowiedział. Po chwili milczenia odważył się jednak zaoponować.
- Czy to wy, Kozacy, macie prawo skarżyć się na los? Już kto jak kto, ale wy., szkoda gadać. Czego wam brakowało?
- Ze mną idą me tylko Kozacy, nie widzisz? Ze mną różni idą.
- Ale to wy rozpętaliście.
- Rozpętaliście wy, książę. Nie uciekaliby do nas, nie opowiadaliby, jak wy ich tam. Psy! - Stiepan zaczął krzyczeć. - Stoi tu, gębę otwiera: Wy, my. A wy? Tam wasze miejsce! Na dnie! Też tam chcesz? Stoi, litością swoją się chwali, stoi.. Wy nigdy nie mieliście litości.
Teraz książę umilkł na dobre, nie chciał wiece] ni oponować, ni pytać.
Gdy skończyła się rozprawa ze znienawidzoną władzą, wszyscy razem zeszli na brzeg. Jeźdźcy pozsiadali z koni. Rozłożyli obóz i zwołali Koło. Zdecydowali: szturmować Astrachań.
14
Wczesnym rankiem, gdy metropolita odprawiał jutrznię, przybiegli do cerkwi wystraszeni wartownicy
- Biada nam, ojcze święty! Pełniliśmy wartę koło Preczystińskiej Bramy i przed samym świtem zobaczyliśmy cud: niebo się otworzyło i na miasto posypały się iskry jak z pieca. Dużo!
- To widzenie oznacza, że wyleje się na nas czara gniewu bożego — powiedział metropolita. I podążył do wojewody
W decydujących i groźnych chwilach trzeźwo myślący starzec wolał wierzyć silnym i mądrym tu, na ziemi. Cała bieda, że Prozorowski nie był ani silny, ani mądry - ot, mięczak. Metropolita zdawał sobie z tego sprawę, ale przecież poza nim nie było nikogo
277
jeayna nactzie^a. uaj snę groaown Wszedł podiaczy Aleksiejew.
- Słyszałeś o cudzie? - zapytał go wojewoda. Aleksiejew spojrzał na Prozorowskiego i skrzywił się.
- Ten cud to żaden cud. Prawdziwy cud dzieje się na dziedzińcu. Rzadki to cud!
- Co tam? Kto? - zadrżał wojewoda.
- Strzelcy.
- Proszą o pieniądze?
- Proszą? Tak się nie prosi. Za gardło chwytają!
- Ojcze święty, zbiorę, ile mogę, ty dorzuć resztę. Inaczej będzie źle z nami - wojewoda bezradnie, z przerażeniem spojrzał na metropolitę. - Musimy się ratować.
- Ile potrzeba? - zapytał metropolita.
- Ile mamy, tyle potrzeba. Każ klasztorowi troickiemu, żeby też nie skąpił. Dla własnego dobra.
- Sześćset rubli znajdę - powiedział metropolita. - Klasztor da ze dwa tysiące. Chcesz im zapłacić z góry? Trzeba zapłacić?
- Trzeba, ojcze, nie ma rady. Nie ma innego wyjścia. Bo sami wezmą. Jak ich powstrzymamy? Lwowa, jak na złość, nie ma. Gdzie on 'się zawieruszył? Czy im się coś nie przytrafiło? Matko Boska, Królowo Niebios! Mam straszne przeczucie. Mówiłem: nie wypuszczać Stieńki z bronią. Nie, wypuścili...
- Kto wypuścił?! — rozzłościł się Aleksiejew. - Wypuściliśmy go wszyscy razem. A teraz jeden na drugiego winę będzie zwalać...
- Strzelcom musimy zapłacić, musimy - powiedział Prozorowski z żalem i rozpaczą. - Oddać im wszystko, co mamy! Wszystko! Nie skąpić. Raz już poskąpiliśmy...
- Tylko im nie okazuj, że tak się spieszysz z tym płaceniem -poradził metropolita. - Zachowaj umiar, nie ciskaj się.
- Zachowaj umiar... Trudno zachować umiar z gołym tyłkiem. Strzelcy stali zwartym tłumem na placu przed urzędem. Krzyczeli:
- Gdzie wojewoda? Niech wyjdzie do nas!
- Nie będziemy służyć bez zapłaty!
- Służyć jak służyć, ale na rzeź iść?!
- Ani pieniędzy, ani zapasów nie ma, mamy ginąć marnie?!
- Niech daje żołd!
278
ifiilczeniem.
— Dotychczas, moje dzieci —zaczął wojewoda—ze skarbu monarszego nie nadesłano nam...
— Mamy ginąć z tego powodu?
— Ale ja dam z własnej kieszeni, ile mogę! Dostaniecie też ze skarbca metropolity i z klasztoru troickiego. Tylko nie dopuśćcie, aby pokonał nas apostata i zdrajca: Nie ulegajcie; bracia i dzieci moje, jego zdradzieckiemu urokowi, stawcie mężnie i chwalebnie odpór jego diabelskiej sile, nie szczędząc własnego życia. Za świętą soborową i apostolską Cerkiew! Wielki Gosudar obdarzy was za to takimi_ łaskami, o jakich wam się nie śniło.
Pochmurne, obce, nieprzeniknione twarze strzelców. Nie, to nie jest niewzruszona opoka, na którą można liczyć w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Nie ma co się łudzić!
Kozumieli to i wojewoda, i metropolita, L cudzoziemscy oficerowie.
— Wasza Mość... Iwan Siemionowicz-przemówiłButler wimieniu swoich ziomków, również stojących w krużganku.—Dopraszamy się o swobodę wyboru, którą nam zapewniono, gdy przybyliśmy na ten. brzeg. Musimy wykonać inny rozkaz Jego Cesarskiej Mości, chcemy jechać do Persji.
— Idź do diabła! - mruknął wojewoda.—Chcesz wziąć nogi za pas? - A głośno dodał: - Trzeba poczekać, kapitanie! Carowi teras tutaj musicie służyć! Tutaj! Tak. Do Persji jeszcze zdążycie.
— Dlaczego? Musimy do Persji...
— Tutaj będziecie mieli i Persję, i Turcję, i... wszystkich diabłów! Nie możecie nas opuścić. Nie wolnol To nieładnie! Nie po bożemu.
— Biada nam! — rzekł do siebie metropolita. - Szczury uciekają. Trzymaj się, Astrachaniu! To nie Zarudzki, to sam szatan nadciąga. Najświętsza Matko Boska, pokrzep tych nędzników, daj nam siłę, Królowo Niebieska. Musimy wytrwać!
Metropolita zwołał duchowieństwo i ruszył z procesją dokoła murów warownych. Duchowni szli uroczyście, w gębokim smutku. Rozumieli,- że grozi im śmierć, i modlili się z całego serca.
Przed procesją niesiono ikonę Matki Boskiej: piękne oblicze matki, tulącej dzieciątko do piersi, budziło w duszach ludzkich świętą grozę Męki Pańskiej.
279
Za każdym razem, gdy procesja zbliżała się do bramy, odprawiano nabożeństwo.
Prozorowski z oficerami sprawdzał umocnienia. Obeszli mury dokoła, sprawdzili działa, przy strzelnicach rozstawili uzbrojonych strzelców, wyposażyli ich w strzelby, berdysze i rohatyny, wyznaczyli stanowiska puszkarzom i piszczalnikom; przy wszystkich bramach postawili straże. Aby odciąć łączność miasta ze światem zewnętrznym, wszystkie bramy założono cegłami.
Na murach krzątali się nie tylko strzelcy, puszkarze i piszczalnicy, ale i mieszczanie - jedni z piszczalami, inni z samopałami, niektórzy z toporami lub pikami, jeszcze inni z kamieniami. Znoszono zapasy drewna, napełniano wielkie kotły wodą, aby potem gotować ją i lać prosto na głowy szturmujących.
Nie było jednak widać bojowego ożywienia - ludzie spoglądali w dal z obawą, ale i z wielką ciekawością.
Nie bójcie się, chłopcy! - dodawał im otuchy wojewoda. - Nic nam nie zrobią. Wytrwamy na tych murach z tydzień. Potem nadciągnie wojsko, nasi posłańcy już do Moskwy dojeżdżają.
A gdzież iest książę Siemion? - dopytywano się wojewody. -Jakie są wieści od mego?
Książę Siemion? Wkrótce przybędzie! Do Moskwy wysłaliśmy pewnych posłańców, szybkich, prędko dojadą. Walczcie wiernie, dzieci moje. za cara i Cerkiew świętą, nie pozwólcie łotrom na łotrostwo. a car i Bóg was nie opuszczą.
Wojsko Razina stanęło na uroczyszczu Żarione Bugry. W nocy postanowiono przystąpić do szturmu na Astrachań.
A noc już się skradała, ściemniało się.
Stiepan był spokojny, pogodny i trochę zagadkowy.. Nie pozwolił rozpalać ognisk, w mroku krążył z esaułami pośród Kozaków i strzelców, mówił przyciszonym głosem:
- No, no. chłopcy.. Strach was oblatuje? Który jeszcze ma
stracha?
Z mroku odpowiadały głosy - też wesołe, przyciszone-
- Ależ skąd, bafka! Czego się mamy bać?
przecnwaiajcie się przea czasem, fatwo można ooerwac; * " ....."
- Jak Bóg da, bafka!
- Bóg da, chłopcy, Bóg da... Ale trząść się zawczasu też nie warto, to prawda. Wiadomo, mury wysokie, ale włazić na nie umiemy. Tak?
Czy Stiepan zdawał sobie sprawę, że powinien tak pokręcić się wśród swoich, pogadać? Czy też wcale o tym nie myślał, tylko czuł potrzebę słyszenia swego głosu i sprawdzenia, jak na ten głos inni zareagują? Ale w sam czas rozpoczął ten obchód, bardzo dobrze to wypadło, potrzebne było. Głos Stiepana jest twardy, mocny, ale gdy nie wrzeszczy, nie wścieka się, staje się nawet serdeczny, rozważny, miły... Niby wciąż pokpiwa, ale życzliwie, szczerze, bez żadnej ukrytej myśli. Piękny głos, obnaża całą jego duszę — wielką, silną. Człowiek bez wiary też potrafi mówić pięknie, ale słowa jego są pozbawione prostoty, pokręcone, podejrzane. Tylko szczera dusza ujawnia się w głosie jasno i prosto.
- Jak tam, wszystko gotowe? - zapytał Stiepan esaułów, gdy już się całkiem ściemniło. Stali całą grupą na skraju urwistego pagórka; z mokrej doliny ciągnęło wilgocią, spokojnie kumkały żaby.
- Gotowe.
- Nocka nam dogodziła... - Stiepan umilkł, wdychał przez chwilę przejmującą woń mokradła. I zaczął wyjaśniać swój plan.
Naradzali się spokojnie, cicho.
- Ja i ty, Iwan, ruszymy odnogą Bołdy, Fiodor z Wasilijem pójdą ¦wprost. Z odnogi skręcimy w Czerepachę...
- Jak wypatrzyć tę Czerepachę? - zapytał Iwan.
- Wyślij przodem takiego, co zna... Mignie nam światełkiem.
- No?
- Z Czerepachy wpłyniemy w Krzywuszę, tam nie pobłądzimy, znam drogę, i dopłyniemy do grodu od południowej strony - tam się nas nie spodziewają. A wy - Wasyl, Fiodor - kiedy podejdziecie pod mury, siedźcie cicho. Dopiero jak usłyszycie nasz sygnał, walcie z hałasem. Tu lub tam zdołamy przeskoczyć... Tylko nie zaczynajcie pierwsi - musimy ich ogłuszyć ze wszystkich stron. Z Bogiem, chłopcy, weźmiemy ten grodek, zobaczycie.
280
281
Przytłaczającą ciszę nocy rozdarł dźwięk dzwonów. Zahuczały wszystkie dzwonnice astrachańskie - Kozacy ruszyli do szturmu.
- Śmiało, bracia i dzieci, bądźcie mężni! - nawoływał wojewoda, otoczony dowódcami strzelców, szlachtą, synami bojarskimi, podia-czymi i urzędnikami. - Śmiało! - powtarzał obleka j ąc się w pancerz. -Nadeszła nareszcie chwila, w której możecie się chwalebnie naszemu monarsze przysłużyć, a nawet życie za niego oddać - czeka was za to . nieśmiertelność i wielka nagroda po krótkim cierpieniu. Jeżeli teraz
nie wytrwacie w obronie monarchy, doścignie nas wszystkich przedwczesna śmierć. Ten natomiast, kto w imię Boga pragnie osiągnąć szczęście i radość wieczną wraz ze wszystkimi świętymi, wytrwa tej nocy i w dni następne i nie da się omamić obietnicom bezbożnika * Stieńki Razina...
Brzmiało to jak recytacja długiej modlitwy. Ludzie nie bardzo słuchali - każdy zbroił się, w co się dało. Dla wojewody przyprowadzono konia okrytego bogatym czaprakiem. Ale wojewoda nie wsiadł na niego, szedł ku murom piechotą. Nie wiadomo, po co prowadzona za nim konia.
- Śmiało, dzieci! - powtarzał wojewoda.
- Gotowi jesteśmy służyć Wielkiemu Gosudarowi wiarą i prawdą, nie szczędząc życia, aż do śmierci - odpowiedział Iwan Krasulin, ale jakoś zbyt obojętnie zabrzmiały te słowa dowódcy strzelców.
- W którym miejscu zaatakował ten zbój? - zapytał wojewoda.
- Uderzył na Wozniesieńską Bramę.
- Tam, dzieci moje! Śmiało!
Grały surmy bojowe, dzwoniły dzwony; tu i ówdzie słychać było strzały, narastał złowieszczy szum rozpoczętego szturmu.
- Noc wybrali złodziejską. Ciemno, choć oko wykol. Zapalcie chociaż pochodnie! - rozkazał wojewoda.
- Pochodnie! - podchwyciły głosy w ciemności.
Przy Wozniesieńskiej Bramie strzelanina toczyła się po obu stronach, ale niezbyt gęsta. Kozacy za murami robili dużo wrzasku, ale nie pchali się uparcie na mury, krzątali się jedynie z drabinami, które odpychano rohatynami.
.- Czy aby na pewno tu uderzył? - krzyknął do brata Michaił
Rozórowsla prawie plakaŁ -Oszukaii! Przecież nas oszukali'
- Jak to? Gdzie mógł uderzyć? - zapytał zgnębiony starszy Prozo-rowski.
- A co to za hałas?
- Gdzie? - ryknął ze złością wojewoda.
- A tam, no tam przecież! Ech! Jak małe dzieci! • Losy miasta rozstrzygały się tam, gdzie wskazał młodszy Prozoro-
wski - w południowej części. Astrachańczycy podawali ręce Kozakom i pomagali im przeleźć przez mur. W niektórych miejscach już odbywało się bratanie.
Jeden tylko uparty puszkarz - czy nie zorientował się, co się dzieje, czy też demonstrował tępo swoją wierność - walił i walił w tłum z armaty umieszczonej w dolnej części muru. Kilku strzelców pobiegło w jego stronę i działo umilkło - puszkarz zastrzelony został przy armacie.
- Do grodu, bracia! - wołano radośnie. - Walcie!
- Żeby zawsze tak grody brać! To sama przyjemność!
- A gdzie jest bafka? Już w mieście?
- Tu jest bafka, jest! Walcie!
Ale przy Wozniesieńskiej Bramie trwała kanonada, teraz już nieprzerwana, zaciekła. Kozacy uparcie wdzierali się na mur, polewani wrzątkiem, obrzucani kamieniami, zasypywani kulami - włazili nieustannie. Obrona nie nadążała z odpychaniem drabin.
Nagle w środku grodu pięciokrotnie wystrzeliło działo alarmowe. Jego głos znali wszyscy i zewsząd zabrzmiało przeraźliwe:
- Jasak! Jasak! - to był krzyk o zmiłowanie. Miasto kapitulowało.
- Oszukali! - płakał młodszy Prozorowski. - Tam... ich puścili! A tu tylko dla zamydlenia, oczu! Ech!
- Poddaję miasto! - wykrzyknął głośno dowódca strzelców, Iwan Krasulin. - Róbcie, jak było ustalone!
To nie był krzyk rozpaczy, ale — wszyscy to zrozumieli — sygnał do rozprawy z władcami. Tylko wojewoda, ogarnięty gorączką walki, rozwścieczony zdradą, nie orientował się, co się wokół niego dzieje.
- Trzymajcie się, dziatki!,-krzyczał. -Na śmierć i życie! Walczcie snężriie ze zdrajcami. Tu na ziemi czeka was łaska monarsza, a pole-
282
283
za Chrystusa!
I wtedy nadbiegli Kozacy. Zaczęła się masakra, okrutna, przy pochodniach.
Młodszy Prozorowski poskoczył przeciw nim z szablą, ale został na miejscu zabity wystrzałem prosto w twarz.
Szlachta i urzędnicy rzucili się do ucieczki, niektórzy skupili się •wokół wojewody, próbowali walczyć. Ale sytuacja była beznadziejna — atakowali i Kozacy, i strzelcy. A z góry, z murów, zaczęli skakać Kozacy Usa - rozwalili górne umocnienia i rzucali się w dół, tam gdzie wrzała już walka wręcz i świstały szable.'
— Na kreml! - rozkazał wojewoda. — Przebijajcie się na kreml! Ale wtedy Iwan Krasulin, dowódca strzelców, który przedostał się
w pobliże z kilkoma strzelcami, zwalił go uderzeniem piki.
Urzędnicy próbowali rzucić się na Krasulina, ale Kozacy już zdołali go wepchnąć między siebie i mocno naparli na urzędników, szlachtę i nielicznych wiernych strzelców. Kozaków przybywało coraz więcej.
W zamęcie nie zauważono, jak wierny sługa dworski podniósł wojewodę i ledwie żywego wyniósł z pola bitwy. Pozostał jeszcze jeden ratunek - kreml, i tam się wycofywali najodważniejsi z walczących - synowie bojarscy, szlachta i cudzoziemscy oficerowie: w krem-lu można było się zamknąć.
Ale gdy zjawił się Stiepan, niewielu już pozostało tych najodważniejszych i wiernych. Stiepan — rozgorączkowany walką, spocony, potargany, zadyszany - trochę utykał, na południowym murze postrzelono go w nogę, na szczęście kula nie naruszyła kości.
— Na kreml! - rozkazał. —Prędzej, póki się tam nie zamkną! Iwan, zostań, dobij pozostałych. Na kreml! Przed świtem musimy wziąć cały gród! Jeszcze nie koniec!
I poprowadził większą część Kozaków na kreml.
Strzelanina trwała w całym grodzie. W wielu miejscach wybuchały pożary — nikt nie myślał o tłumieniu ognia. Poszczególne oddziały strzelców, odcięte od pozostałych, nie znając sytuacji w mieście, słysząc tylko strzelaninę, stawiały jeszcze opór. Bój trwał całą noc, chwilami przycichał, chwilami wzmagał się, szczególnie w pobliżu murowanych domów i cerkwi.
...Wojewodę położono na dywanie w cerkwi soborowej w kremlu.
284
"* świątyni, gbtó\\Traćzej umrzeć' ńiż' wpuście Kozaków.
Przybiegł metropolita. Pochylił się nad wojewodą i zapłakał...
- Udziel mi ostatniego namaszczenia - z wysiłkiem powiedział wojewoda. - To już koniec, ojcze święty... Pokonał, łotr... Kara. Komunię... Umieram. Powiedz Panu Naszemu Miłościwemu, że walczyłem... Namaszczaj mnie, na Boga!
- Namaszczę, namaszczę, batiuszka moj - płakał metropolita. -Nie łotr cię pokonał, lecz zdrajcy pokonali. To za grzechy spotyka nas kara boska. Za nasze grzechy.
Do cerkwi zbiegli się tymczasem dowódcy oddziałów strzeleckich, urzędnicy, szlachta, kupcy, matki z dziećmi, panny bojarskie, drżące o swoją cnotę... Wszyscy zgromadzili się przed ikoną Najświętszej Bogurodzicy, modlili się. Jęk, płacz, zawodzenie wypełniły świątynię aż po sklepienie; w pustym, przerażającym mroku głucho wołały,, błagały głosy ludzkie.
Wejście do cerkwi prócz dębowych wierzei osłonięte było jeszcze żelazną kratą. Mężny Froł stał przy nim z nożem, histerycznym krzykiem próbował uspokoić ludzi, a sobie dodać odwagi, klnąc Kozaków i Stieńkę Razina.
Przybiegło jeszcze kilku szlachciców - to już byli ostatni. Zamknęli wierzeje, zawiesili na hakach ciężką kratę... Ostatnich przybyszów rozpytywano:
- Weszli?
- Gdzie są?
- Weszli... Przez Żytnią i Preczystińską Bramę. Preezystińską wyrąbali. Cała ludność stanęła po stronie łotra, strzelcy zdradzili... Miasto płonie. Koniec świata!
Dębowe wierzeje zabębniły głuchym łoskotem. Walono w nie czymś ciężkim, zapewne taranem. W końcu zatrzeszczały i runęły. Teraz pozostała już tylko krata. Wołano, żeby otworzyć ją, posypały się strzały. W powietrzu ostro zapachniało prochem.
Oblężonych ogarnęło śmiertelne przerażenie. Modlili się. Wyli. Krzyk wyrywał się z cerkwi jak płomień. Kozacy dobijali się zaciekle, walili belką w kutą kratę; uskakiwali przed strzałami z wewnątrz. Trzech upadło.
Krata pod ciosami zerwała się z haków, runęła z łoskotem do wnętrza, na kamienną posadzkę.
285
"Wojewodę dźwignęli, wnieśli HSTawoT i pofozyn na ziemi poa dzwonnicą. Szlachciców, kupców, strzelców, wszystkich prócz dzieci, kobiet i starców - wiązali, wyprowadzali z cerkwi i sadowili w szeregu pod tą samą dzwonnicą.
- Czekajcie tutaj - mówili. Nikogo nie bili, nie okazywali nawet szczególnej zawziętości.
- Co z nami zrobią? - odezwał się któryś z odważniejszych w nieszczęsnym szeregu pod dzwonnicą. Ale i ten, kto zapytał, i ci, co milczeli, patrząc na zwycięzców z nienawiścią i rozpaczą, wiedzieli, co z nimi zrobią.
- Czekajcie - padła odpowiedź.
- Co nam zrobią? - nalegał kupiec o ciemnych, wybałuszonych oczach.
- Czekajcie! Przyczepił się jak rzep psiego ogona. Dadzą wam kaszki z mleczkiem.
Czekali na Stiepana.
Świtało. Bój wygasał. Tylko w nielicznych punktach miasta słychać było jeszcze strzelaninę i krzyki.
O wschodzie słońca w kremlu ukazał się Stiepan. Kulejąc, podszedł szybko do dzwonnicy, zatrzymał się przed leżącym wojewodą.. Był brudny, bez czapki, w kaftanie w paru miejscach przepalonym, ochlapanym wapnem i krwią. Zły, podniecony, oczy błyszczące lodem - patrzył przenikliwie i z wielkim skupieniem.
Nikt nie mógł liczyć na zmiłowanie.
- Witaj, bojarze! - powiedział Stiepan.
Mówił bez złośliwego naigrawania się, jakby mu było obojętne, do kogo mówi, jakby zajęty był ważniejszymi sprawami - cóż go obchodzić może wojewoda! Ale Stiepan dobrze zapamiętał, jak wojewoda wymyślał mu i znieważał zeszłej jesieni właśnie tutaj, na tym samym dziedzińcu.
Prozorowski spojrzał na niego z dołu, zacisnął zęby z bólu, gniewu, bezsilności. Odwrócił głowę.
- Zapowiedziałem ci, że przyjdę - rzekł Stiepan. - I przyszedłem. Jak się miewa moja szuba?
Z cerkwi wyszedł metropolita.. Zobaczył atamana, podszedł.
- Atamanie, ulituj się nad rannym..
286 .
Metropolitę chwycono pod ręce i zaprowadzono z powrotem do cerkwi.
- Zbóje! - krzyczał. - Jak śmiecie mnie dotykać? Antychrysty! Precz z łapami!
- Idź, ojcze, nie szalej. Szkoda czasu. .
- Precz z łapami! - krzyczał uparty starzec i nawet próbował odepchnąć od siebie młodych i zdrowych Kozaków, ale nie dał rady. Uderzyli go lekko po karku i wepchnęli do cerkwi. Przy drzwiach stanęło dwóch Kozaków.
- Przynieście bojarowi szubę - rozkazał Stiepan. - Zimno mu. Bojar ma dreszcze. Naszą szubę, dar od naszego wojska, nie pomylcie się.
Ochotnicy spośród urzędników pobiegli po szubę.
Wielki tłum astrachańczyków patrzył na atamana z zapartym tchem. Oto nadeszła straszliwa, upragniona chwila zapłaty. Oto sąd bezlitosny. Oto wszechmocny wojewoda obalony - już niestraszny... Tak, krew się poleje! Tak, zachłyśnie się nią ten pies, oczy mu na wierzch wylezą z przerażenia, tak oto przyszło mu umierać - publicznie.
I Razin nie byłby Razinem, gdyby się teraz chociaż przez sekundę zawahał nad losem znienawidzonego wojewody - znienawidzonego za to, że żarł do syta, miękko spał, rozkazywał i o nic się nie troszczył.
Przynieśli szubę. Tę samą, którą wojewoda wyżebrał od Stiepana. Stiepanowi o nią właśnie chodziło. Przedstawienie z szubą musiało mieć swój publiczny finał, ostateczne zakończenie.
- Wstań, bojarze... - Stiepan pomógł Prozorowskiemu podnieść się. -O, tak... O! Jacy jesteśmy łagodni, posłuszni. Boli? Brzuszek boli naszego bojara. Kto to piknął naszego bojara w brzuszek? Włóż no, bojarze, szubę! - Stiepan z pomocą Kozaków siłą wciągnął ją na Prozorowskiego. -Ach, jacy jesteśmy wystrojeni! Jacy piękni! No, to pójdziemy teraz razem, bojarze. Pójdziemy wysoko, wysoko! No, chodźmy - nóżką raz! Idziemy! Idziemy z bojarem, idziemy, idziemy... Wysoko pójdziemy!
Stiepan prowadził Prozorowskiego na dzwonnicę. Dziwne: ataman nigdy nie szukał wymyślnej śmierci dla swych wrogów, ale tym razem przedsięwziął coś szczególnego, widowiskowego.
287
•wyże], wyżej, wyże]...
Stiepan i wojewoda ukazali się na górze, obok dzwonów. Postali chwilę patrząc w dół, na ludzi. Z dołu również na nich patrzono...
Stiepan szepnął coś wojewodzie do ucha, jakby o coś pytał. Osłabły, bezsensownie wystrojony wojewoda przecząco - jak się zdawało stojącym na dole - i pogardliwie pokręcił głową. Stiepan odchylił się gwałtownie i ramieniem pchnął wojewodę w dół.
Wojewoda runął na bruk i znieruchomiał. W szubie. Z jej kieszeni wyleciał srebrny pieniążek i skacząc po kamieniach potoczył się z lekkim brzękiem. Podskoczył kilka razy i opadł nieruchomy - leżał patrząc w niebo błękitne jasnym, okrągłym oczkiem.
Stiepan zszedł na dół.
Rozpoczął się krótki sąd nad „lepszymi" ludźmi miasta - szlachcicami, kupcami, naczelnikami oddziałów strzeleckich, urzędnikami... Teraz już bez żadnych pomysłów. Stiepan szedł wzdłuż szeregu siedzących, pytał:
- Kto?
- Taras Luka, podiaczy z prikazu...
Stiepan dał znak - ściąć. Kroczący za nim Kozacy natychmiast wykonali wyrok.
- Kto?
- Sukmanow Iwan Siemionycz, przejazdem w mieście... Z Moskwy...
Znak ręką. Z tyłu mocny, gwałtowny cios.
- Yyk!
- Kto?
- Nie powiem ci, łotrze, morderco, roz...
- Yyk! Młody, a taki tłusty! Knur!
- Kto?
Trafiłem tu przypadkiem, batiuszka. Chłop z Samary, na rozkaz wysłany z papierami..
Ludzie dokoła chciwie przysłuchiwali się odpowiedziom, żadne słowo nie uszło ich uwagi.
Łże! - krzyknął ktoś z tłumu. - Z Samary, ale nie chłop. Z urzędu. I tutaj do urzędu przysłany. Zdzierca!
- Ech! - Kozak machnął szablą, głowa samarskiego urzędnika
288
Niektórych Stiepan poznawał.
- A, podiaczy! Nazywasz się... zapomniałem.
- Aleksiej Aleksiejew, batiuszka.
- Na hak, za żebro.
- Batiuszka ataman! Do końca życia będę się modlił za ciebie i za dzieci twoje... Zlituj się, batiuszka! Może i nad tobą się kiedyś zlitują...
Podiaczego powleczono pod mur.
- Gdzie pochować, bafka? - zapytano Stiepana.
- W klasztorze. Wszystkich. Do wspólnej, bratniej mogiły.
- I wojewodę?
- Wszystkich. Odprawić nabożeństwo żałobne, jak Pan Bóg przykazał. Żony i dzieci... niech wysłuchają mszy żałobnej w cerkwi. Bab w mieście nie ruszać - Stiepan surowo spojrzał na Kozaków i powtórzył jeszcze raz: - Nie gwałcić! Tylko dobrowolnie.
Na plac przed urzędem znoszono wszelkiego rodzaju akta, ukazy, dokumenty, pisma... Odbywał się jeszcze jeden sąd - nad papierami. Ten sąd ataman sprawował z natchnieniem, niepohamowanie:
- Wal! Niech sczezną! - Stiepan zdążył już łyknąć trochę wina, nie miał po nocnej walce ani chwili odpoczynku, nie usiadł nawet, ale siła dopiero teraz zaczęła go ponosić, rozkręcać na całego. Nie mógł sobie z nią poradzić.
- Wszystko?
- Wszystko, bafka!
- Zapalaj!
Ognisko zapłonęło świątecznym blaskiem. Zdawało się, że ten wesoły ogień zwiastuje koniec wszelkiej niegodziwości, wszelkiego poniewierania ludźmi i pysznienia się nad nimi - i początek nowego życia, sprawiedliwego i uczciwego. Ludzie zobaczyli to, czego pragnęli.
- Dzwonić! - ryknął Stiepan. - Bić we wszystkie dzwony! Wesoło, do tańca! Szybko! Wszyscy będziemy tańczyć!
Huknęły dzwony w jednej dzwonnicy, potem w drugiej, w trzeciej... Wkrótce wszystkie dzwonnice kremla i grodu wydzwaniały coś szaleńczego, niebywałego, hucznego. Ta przerażająca muzyka dzwonów spadając z góry zderzała się głucho ze sobą, waliła w ludzi
289
jjv li. .łcuci L/,juu w — mcuuixei;ziiy ui, zucnwaiyen — poirzeDS SKaKSTOcli,' krzyku... i chęć do bitki.
Stiepan zerwał czapkę, cisnął nią o ziemię i powiódł korowód wokół ogniska. Było w tym tańcu nie-tańcu coś wyzywającego, dzikiego, obnażającego — jakby ci ludzie dążyli do samozniszczenia i nie myśleli już o niczym.
— Dalej! —wrzeszczał Razin. — Tiuu! Och, tańczyła i ustala, siadła na ławeczkę. Nieumyślnie przydusiła swego kanareczka. Nie zwalniaj! Zasuwaj!
Do atamana dołączyli Kozacy — tańczyli, klaskali, tupali, przysiadali, gwizdali, jęczeli jak baby... Zakołysał się starodawny, rozhukany korowód. Astrachańczycy wybiegli z tłumu — odważniejsi też zaczynali tańczyć, ich też ponosiło.
Strzępy osmalonego papieru pływały w powietrzu jak czarne ptaki, dzwony wciąż biły, Kozacy i astrachańczycy tańcowali, coraz bardziej podnieceni i rozszalali.
— Tupaj! — krzyczał Stiepan. Sam tupał z całą powagą, wybijając takt nogą. Miał dziwnie uroczysty wyraz twarzy, było w niej coś chorobliwego, jakby po raz pierwszy wyszedł na słońce z długotrwałego, ponurego więzienia. — Żwawo! Tupaj! Tu bojarzy chodzili... Tu potańczymy!
Tańcowali: Us, Miszka Jarosławów, Fiodor Suknin. Łazar Timo-fiejew, Dziad Lubim, Siomka Rzezany, mały Tatarczuk, Szełudiak, Froł Razin, Kondrat - wszyscy.
Świstali, wrzeszczeli.
Odżyło w tych ludziach, zapłonęło pogańskie zarzewie. Był to obrzęd — spalenie ohydnego, znienawidzonego, złego bożka: papierów. Ludzie się radowali.
Stiepan dostrzegł w tłumie Matwieja Iwanowa, skinął na niego. Mątwiej podszedł. Stiepan wepchnął go w środek kręgu.
— Tupaj! Pokaż, co potrafisz, Riazań. Słonko łapał workiem, kazamaty ciastem zamykał... Tupaj, Riazań!
Matwiej chętnie dał się wciągnąć, zabawnie przebierał nogami, podskakiwał, wymachiwał rękami. Odciął się ze śmiechem:
— Uważaj, bafka, bo ja o Dońcach... też potrafię! Ognisko dogasało.
Domyślny Iwan Krasulin wytoczył na plac beczkę wina.
290
Rozpadł się wreszcie świszczący, podszczuwający, diabelski korowód.
Wybito denko beczki. Podchodzili, czerpali, czym popadło - pili. Astrachańczycy chichotali z zazdrością.
- Wina dla wszystkich! - rozkazał Stiepan. - Cóż wy sobie myślicie? Do piwnic! Wszystko zabierać! I wszystkim - wojewodzie i metropolicie! Dzielcie sprawiedliwie, nie oszukujcie! Jeśli kogoś skrzywdzą, powiedzcie mi! Bab nie ruszać!
- Przepuśćcie mnie, stare ślepowrony! — zabrzmiał nagle czyjś dźwięczny, wesoły głos. Ludzie rozstępowali się, ale jeszcze nie było widać, kto idzie. - Otwierajcie wrota, bo to nie hołota! - brzmiał wciąż ten sam głos, ale osoby nie było widać. Wreszcie zobaczyli: wąskim przejściem powstałym w tłumie skakał młody chłopak odbijając się rękami od ziemi — wesoły, mocny, urodziwy, jasnooki. Nogi uschnięte, małe, ale skacze lekko, zręcznie, posuwa się prędzej niż piechur. Astrachańczycy znali tego dziarskiego kalekę, rozstępowali się z szacunkiem i śmiechem. Chłopak doskakał do Razina, spojrzał na niego z dołu i odezwał się śmiało:
- Atamanie! Rozstrzygnij mój spór z metropolitą.
- Kim jesteś? - zapytał Stiepan.
- Aloszka Sokół. Malarz obrazów świętych. Jestem zwaśniony z metropolitą...
- Tak. A cóż ci zrobił metropolita?
- Nie chce brać moich ikonek! - Aloszka sięgnął za pazuchę, wyjmował jedną po drugiej ikonki wielkości dłoni.
Stiepan wziął jedną, popatrzył.
- No?
- Zakazuje ludziom kupować! - wykrzyknął Aloszka.
- Dlaczego?
- A spytaj go! Kto to jest? - Aloszka wskazał ikonkę, którą Stiepan trzymał w ręku.
- Gdzie? - nie zrozumiał Stiepan.
- Na ikonce.
- Nie wiem.
- Chrystus! Metropolita powiada, że to niedobry Chrystus.
- Dlaczego niedobry? Chrystus jak Chrystus... Podobny. Widziałem takich.
291
Dlaczego zły? Każ mu, bafka, żeby pozwolił moje ikonki kupować. Bo nie mam co jeść.
Matwiej wziął z rąk Aloszki ikonkę, też się przyglądał Uśmiechnął się drwiąco.
- No, co? — zapytał go Stiepan.
- Nic... - Matwiej pokręcił głową, skrzywił wargi w uśmiechu i powiedział niezrozumiale: -Ale metropolita! Powiada, że zły?
- Jak ci się podoba ten Chrystus? - zapytał Stiepan, niezadowolony, że Matwiej nie mówi wyraźnie, o co chodzi.
- Dobry Chrystus. Taki, jaki ma być naprawdę. Sam bym takiego namalował, gdybym umiał - powiedział Matwiej, zwracając ikonkę malarzowi. - Surowy Chrystus. Czepia się metropolita...
Stiepan poczuł nagle, że kaleka został okrutnie, niesprawiedliwie skrzywdzony. I ogarnęła go znów mściwość.
- Gdzie metropolita? - zapytał.
- W cerkwi.
- Chodźmy do niego, Aloszka. Zaraz nam odpowie, dlaczego mu się twój Chrystus nie'podoba.
Poszli. Stiepan, chociaż utykał, ruszył szybkim krokiem, prawie biegiem, ale po chwili opanował się, zwolnił. Aloszka skakał obok mego. Spieszył się też. Ikonki w tym pośpiechu rozsypały się, zatrzymał się, by je pozbierać, wsunął za pazuchę. I przez cały czas mówił, coś do atamana - dźwięcznie rozbrzmiewał jego czysty, młodzieńczy głos. Stiepan czekał i niecierpliwie spoglądał na cerkiew.
Matwiej podszedł do nich - miał ochotę towarzyszyć atamano-wi.
- Jesteś upośledzony, powiada, dlatego takim go malujesz! -opowiadał Aloszka. - A ja mu na to: „Coś ty? Czyś rozum stracił? Czy ja przez niego jestem upośledzony? Czy to on mi nogi odjął?"
- Stiepanie Timofieiczu, zabierz mnie ze sobą - poprosił Matwiej. - Ciekaw jestem, co metropolita powie.
- Chodźmy - zgodził się Stiepan.
Aloszka pozbierał ikonki. Ruszyli we trójkę. Weszli do cerkwi.
Metropolita modlił się przed ikoną Najświętszej Marii Panny. Klęczał. Na widok groźnego atamana zerwał ęię gwałtownie i podniósł rękę, jakby chciał rzucić klątwę.
- Antychryst! Złoczyńca! Ziemia cię nie przyjmie, wroga Pana
292
samą swąpostaciąDuozH
- Milcz, koźle! Dlaczego nie pozwalasz kupować ikonek Aloszki?— zapytał Stiepan, mierząc starca groźnym wzrokiem.
- Jakie ikonki? - metropolita spojrzał na Aloszkę.
- Moje ikonki! - śmiało krzyknął Aloszka.
- Och ty, nędzny skarżypyto! - zawołał zdumiony metropolita. — Do kogo na skargę poszedłeś? Przyjrzyj mu się. To antychryst! L Przyjrzyj się! - starzec wskazywał ręką na Razina. - Przyjrzyj svą, ogień ma w oczach i blask zielony! -metropolita wciąż wskazywał ńk Stiepana i mówił głośno, niemal krzycząc: - Niech zdejmie buty, zobaczysz kopyta!
- Odpowiadaj! - Stiepan zbliżył się do metropolity. - Co ci w tym Chrystusie się nie podoba? Powiedz nam! - Stiepan również podniósł głos, mimo woli broniąc się własnym krzykiem i usiłując zniszczyć przewagę, którą zdobył nad nim starzec tym antychrystem i groźnie wyciągniętą dłonią.
- Bluźnierca! Na kogo głos podnosisz? - odrzekł Josif. - Czy nosisz krzyż na piersi? Nosisz?
Stiepan skrzywił się boleśnie, odwrócił się gwałtownie i odszedł od metropolity. Usiadł na stołku i stamtąd patrzył na niego uporczywym, przenikliwym wzrokiem. Nie wiedział, co robić.
- Co jest złego w tym Chrystusie, ojcze święty? - zapytał Matwiej. -Nie gniewaj się, tylko powiedz.
Głos metropolity znowu zabrzmiał uroczyście:
- Bóg miłosierny oddał swego syna na śmierć i mękę... Zły jest twój Chrystus! - zwrócił się nagle ostro, niemal piskliwie do Aloszki. - Nie przychodź więcej i nie skarż się. Nie pozwolę Boga obrażać! Jezus uczył nas dobra i wiary. A ten komu wierzy? - metropolita wyrwał Aloszce ikonkę i rzucił mu ją w twarz. — Ten wygląda tak, jakby miał zaraz za nóż chwycić i ruszyć na Wołgę, na rozbój. Razem z nim -Josif wskazał na Stiepana. — Oni łatwo się dogadają...
Stiepan zerwał się i wyszedł z cerkwi.
- Źle postępujesz, ojcze święty - powiedział Matwiej. - Śmierci szukasz czy co?
- Ten łotr nie odważy się podnieść ręki..:
- Skoro ty głos podnosisz, to on rękę podniesie. Czegoś się tak wściekł?
293
uaerzyi AioszKę iKonKą po giowie i oawrocii się w suonę ooguro-dzicy. - Boże, przebacz mi grzesznemu, przebacz mi, Matko Przenajświętsza... Pod Twoją obronę uciekamy się, Panno Niebieska, spraw, aby te łotry się opamiętały...
Aloszka podrapał się w głowę. Też stracił rezon, przestraszył się.
- Mój Chrystus jest zły... A ty nie jesteś zły?
- Nie wyprowadzaj mnie z równowagi!
W tej chwili Stiepan zdecydowanym krokiem wszedł do cerkwi. Wiódł za sobą Siomkę Rzezanego.
- Kogo tutaj dobra uczono? - zapytał porywczo, podchodząc do metropolity. - Kto tu jest miłosierny? Ty? Spójrz na niego! -szarpnął metropolitę i pociągnął w stronę Siomki. - Otwórz usta, Siomka! Patrz! Patrz, sukinsynu! Kto to zrobił? Może to się nawet w twoich komnatach stało? No, koźle miłosierny! - Stiepan gwałtownie potrząsnął Josif em. - Całą Ruś rzuciliście na kolana waszymi modlitwami, bodajeście zdechli, taka wasza mać! Chłopu odezwać się nie wolno, a was wszędzie pełno, sutanny śmierdzące! Módl się do Chrystusa Aloszki! - Stiepan wyrwał pistolet zza pasa. - Módl się! Aloszka, podaj mu swoją ikonę.
Aloszka przyskakał do metropolity, oparł ikonkę o ścianę.
- Módl się, bo zabiję! - Stiepan podniósł broń. Metropolita splunął na ikonkę.
- Zabij, łotrze, oprawco! Morduj, psie śmierdzący! Bądź przeklęty!
Stiepan zadrżał na te słowa, zacisnął zęby, zbladł. Matwiej runął przed nim na kolana.
- Bafka, nie strzelaj! Nie daj się wodzić na pokuszenie! On jest chytry, umyślnie zamierza ludzi od nas odstręczyć. Stary jest, niewiele mu życia zostało... Chce zostać męczennikiem! Nie zabijaj, Stiepa-nie, nie zabijaj! Nie zabijaj!
- Suka sprzedajna - zmęczonym, ochrypłym z lekka głosem powiedział Stiepan, wsuwając pistolet za pas. - Judasz. Prawdę o tobie powiedział Nikon. Judasz jesteś! Buty carowi liżesz. Nie Bogu służysz, lecz carowi! - znów ogarniała go wściekłość, nie wiedział, co zrobić, w jaki sposób ją wyładować.
Josif gorliwie bił pokłony przed ikoną Matki Boskiej, szeptał modlitwy, nie patrząc na atamana
T
rozejrzał się raz jeszcze... Nagle podbiegł do ikonostasu, rozbił ikonę Matki Boskiej i krzyknął na metropolitę, jakby zmagał się z nim:
- Łżesz, psie! Wszyscy łżecie! Gdybyś kochał Boga, czy mógłbyś skrzywdzić kalekę?
- Bafka, nie można tak... - jęknął Aloszka.
- Bij, kłuj, rąb wszystko - powiedział pokornie Josif. - Głupcze, głupcze zbłąkany... Co robisz? To nie ją uderzyłeś! - metropolita wskazał na ikonę. - To własną matkę uderzyłeś, psie!
Stiepan wyrwał szablę z pochwy, podbiegł do ikonostasu, kilka razy rąbnął z rozmachem w ozdobne, złocone ramy, ale sam chyba przeraził się swego czynu, bo zatrzymał się nagle, dysząc ciężko, stropiony patrzył na szablę, jakby nie wiedział, co z nią zrobić.
- Boże, przebacz mu! - głośno modlił się metropolita. - Przebacz mu, Boże, albowiem nie wie, co czyni... Przebacz mu, Boże.
- Uff, chytry staruszek! - wyrwało się Matwiejowi.
- Bafka, tak nie można! - Aloszka rozpłakał się, patrząc na atamana. - Boję się, bafka...
- Przebacz, Boże, temu, co podniósł na ciebie rękę, albowiem nie wie, co czyni... - metropolita, wpatrzony w krucyfiks, żegnał się nieustannie.
Stiepan wepchnął szablę w pochwę, wyszedł z cerkwi.
- Kto zrodził takiego potwora?! - wykrzykiwał boleśnie metropolita za Stiepanem. - Czemuż matka nie udusiła go, gdy był dzieckiem w kolebce!
- Milcz! - huknął nagle Matwiej. - Kruk... Zachciało ci się wyklinać! Na siebie rzucaj klątwy, bezwstydniku jeden! Sługus... Za krótkie masz ręce na anatemę... Popatrz na siebie... Co z Niko-nem zrobiliście? A języki wam jakoś nie uschły, dobrze się macie, żebracy.
Stiepan kroczył ponuro pośród powszechnej, rozhukanej zabawy. Na całym placu przed kremlem stały beczki z winem. Kozacy i astra-chańczycy hulali na całego. Na widok atamana ze wszystkich stron rozległy się okrzyki:
- Bądź zdrów, batiuszka nasz, Stiepan Timofieicz!
294
295
- Niech żyje batiuszka Stiepan! ¦ —¦ Niech żyje wolny Don!
- Wypij z nami czarę, bafka!
- Bawcie się sami — odrzekł Stiepan. I wszedł do kancelarii wojewodzińskiej.
Tam, w głównej komnacie, na stole przykrytym kosztownym dywanem, leżał martwy Iwan Czarnojariec. Poległ podczas nocnych walk.
W sali nie było nikogo.
Stiepan ciężko osunął się na stołek, usiadł u wezgłowia. . — Tak, Wania... —powiedział. I zamyślił się, patrząc w okno. Nawet tutaj, przez grube mury, przenikał wesoły, świąteczny gwar.
Długo siedział ataman - zdawało się, że wsłuchuje się w ten gwar, ale niczego nie słyszał.
Skrzypnęły drzwi... Wszedł Siomka Rzezany. • - Co, Siomka - zapytał Stiepan - nie masz ochoty na zabawę?
Siomka coś zamruczał.
- Ja też nie mam chęci -powiedział Stiepan. -Nawet pić nie mogę. Miasto zdobyliśmy, a radości... nie ma, nie mogę jej w sercu wykrzesać. Tak to bywa.
I znów długo milczał. Potem zapytał:
- Wierzysz w Boga, Siomka? Siomka kiwnął potakująco głową.
- A czy wierzysz, że ruszyliśmy w dobrej sprawie? Słyszysz, pop się ciska... że Boga depczemy. A czy my obrażamy Boga? Na Boga przecież się nie gniewam. Boga obrażamy... Co to znaczy? Jak to? Dlaczego Boga obrażamy? Ty też tak myślisz?
Siomka przecząco pokręcił głową. Ale dręczyło go coś innego -z tym właśnie przyszedł. Mruczał, gestykulował, kreślił znak krzyża, robił dziwaczne miny, w końcu padł na kolana... ale Stiepan nie zrozumiał. Siomka podniósł się i patrzył na niego bezradnie.
- Nie rozumiem... No, spróbuj jeszcze raz - poprosił Stiepan. Siomka pokazał brodę, mitrę na głowie, wskazywał na cerkiew, że
stamtąd przyszedł, że dowiedział się czegoś ważnego, strasznego.
- Metropolita?
Siomka zabełkotał, przytaknął. I ciągle próbował wyjaśnić, co metropolita chce zrobić.
296
Szczeka pewnie? A niech go... Siomka wskazał na Stiepana.
- Na mnie? Tak? Wymyśla? Niech to diabli! Siomka padł na kolana, zrobił nad głową znak krzyża.
- Krzyżem mnie uderzy?
- Mmm... Eee... - Siomka zaprzeczył gwałtownie. I dalej próbował wytłumaczyć, co strasznego zrobi metropolita ze Stiepanem.
- A3- Wyklną? W cerkwiach wy klną?
Siomka przytaknął gorąco. I utkwił w Stiepame pytające, pełne niepokoju spojrzenie.
- Zrozumiałem, Siomka. W całej Rusi rzucą na mnie klątwę. A niech wyklinają, co mi tam! A Iwana ci żal?
Siomka pokazał, że żal. Bardzo... Popatrzył na Iwana.
- Siedzę tutaj i nie mogę uwierzyć, że to prawda, że Iwana nie ma ze mną. Był mi bratem. Był przyjacielem... Żal - Stiepan umilkł. -Zniszczymy wszystkich bojarów, Siomka, wtedy nam będzie dobrze, będzie nam dobrze. A jeśli car zacznie się stawiać, damy mu kopniaka, innego sobie znajdziemy. Ludzie wtedy odetchną. Cała Ruś stanie się kozacka. Tak... To dopiero będzie według woli Boga. Nie chciałbyś się ożenić?
Siomka, zdziwiony, dął do zrozumienia, że nie.
- Możemy cię ożenić... Każdą najpiękniejszą pannę bojarską dam ci za żonę. Wpadnie ci która w oko, powiedz mi, wyprawimy wesele. Idź, zawołaj Fiodora Suknina.
Siomka wyszedł.
Stiepan wstał, zaczął chodzić po sali. Zatrzymał się nad zmarłym. Długo wpatrywał się w nieruchomą twarz przyjaciela. Dotknął jego czoła... Poprawił splecione na piersi dłonie i powiedział cicho ostatnie, najgłębsze słowa pożegnania:
- Śpij spokojnie, Wania. Oni za to zapłacą krwawymi łzami. Przyszedł Suknin.
- Idź do metropolity, weź starszego syna Prozorowskiego, Borysa, i przyprowadź do mnie. On tam jest z matką.
Suknin skierował się do drzwi, aby wykonać polecenie.
- Stój - zatrzymał go Stiepan. - Weź też drugiego syna, młodszego... obu powieś za nogi na murach.
- Ten drugi jest całkiem mały. Może nie trzeba?
297
oczami, w których nie było gniewu^ tylko błaganie i łzy. Dodał ciszej, nieustępliwie: - Tak trzeba. *
Suknin wyszedł.
Wszedł Froł Razin.
— Waśka nazbyt się rozochocił... W karczmie plecie, comuślinana język przyniesie. O tobie gada.
- Co?
— Że to on Astrachań zdobył, nie ty. I Carycyn też zdobył. Stiepan skrzywił się tak gorzko, jakby się piołunu napił. Utykając
podszedł szybko do okna, wyjrzał, zawrócił... Milczał.
— Bałwan - powiedział. - Bardzo pijany?
- Ledwo się na nogach trzyma.
- Z kim tam jest? - Stiepan usiadł na drewnianym fotelu.
— Ze swoimi... Chochlami, tambowcami. Iwana Krasulina omal nie usiekł. Bo ten chciał ukrócić to gadanie.
Stiepan zerwał się, zdecydowanie ruszył ku drzwiom.
— Chodźmy. Zaraz nam Mohylow zdobędzie.
Ale z przeciwnej strony, równie szybko i zdecydowanie, wszedł Łarka Timofiejew, wepchnął Stiepana z powrotem. Spojrzał na atamana z wściekłością.
— Jeżeli myślisz — zaczął, a nozdrza mu się rozszerzyły — że my będziemy za ciebie odpowiadać, to wiedz, że my tak nie myślimy. Porąbałeś ikony?
Stiepan patrzył na esauła tak zdumiony, że nie zdążył nawet osłonić się gniewem jak tarczą.
- Zgłupiałeś, Łar'ka, czy co?
- To nie ja zgłupiałem! To ty zgłupiałeś! Ty! Ikony porąbałeś. A metropolita wszystkim je pokazuje. Wzywa ludzi do cerkwi i pokazuje. Skończyła się zabawa, wszczął się popłoch - uciekają z cerkwi. Na nas boją się nawet spojrzeć.
Stiepan teraz dopiero uświadomił sobie, j ak dotkliwie i niespodziewanie ugodził go metropolita. Napędzi ludziom strachu, wielu się od nieiTO odwróci... Przeklęty, mądiy starzec! Ale mu cios wymierzył!
Stiepan usiadł z powrotem na fotelu. Spojrzał na Łar'kę, na brata... Pokręcił głową.
- Co robić, chłopcy? Nie pomyślałem... Co robić, mówcie -gorączkował się.
298
'_' Jfak to zamknąć?'-"nTe"zrozumiał Łar'ka.
— Po prostu zamknąć. Nikogo tam nie wpuszczać.
— No i? - wykrzyknął Stiepan z nadzieją w głosie.
— Nie... już widzieli - zaprotestował Łar'ka. - Będzie jeszcze gorzej.
— Więc co? - niemal równocześnie zapytali Stiepan i Froł. - Co robić? — powtórzył Stiepan. - Przecież teraz ludzie naprawdę się rozbiegną.
— Sam nie wiem. Wyjdź na krużganek, powiedz: „Poniosło mnie, nie chciałem..."
— Nie - zaprotestował Stiepan z niezadowoleniem. - Po co?... Wiadomo, że mnie poniosło. Ale to przecież są ikony. A tam chłopstwo! Postoją, posłuchają, a w nocy i tak potajemnie uciekną. Gdzie jest Matwiej? Froł, poszukaj Matwieja.
— Nie! - wykrzyknął Łar'ka. - Zróbmy tak. Poszukam jakiegoś -mnicha i powiem mu, co ma zrobić. Wyjdzie do ludzi i powie: „Metropolita pokazuje pocięte ikony, mówi, że to Stieńka porąbał. Nie wierzcie mu, to sam metropolita kazał mi je porąbać, a na Stieńkę zwalił". Co wy na to?
Obaj Razinowie, zdumieni błyskawicznym pomysłem zdolnego do wszystkiego Łar'ki, patrzyli w milczeniu. Ten esauł nigdy nie miał skrupułów, zachowywał się jak złodziej, który zakrada się do cudzego domu — wiedział, jak trzeba się poruszać, jak przystuknąć gospedarza i jak umknąć w razie czego. Wszystko potrafił.
— Gdzie znajdziesz takiego mnicha? - Stiepan zadał pytanie, jakie mu pierwsze przyszło do głowy. Łar'ka go często zaskakiwał.
— O, Boże! Znajdę! Co, może mnichom życie niemiłe? Wszyscy chcą żyć.
— Idź - powiedział Stiepan. - Idź, powstrzymaj tego wrednego metropolitę. Nie doceniłem go.
— A ty potem wyjdziesz i publicznie napiętnujesz metropolitę. Powiesz: „Stary człowiek? a posuwa się do takiego oszczerstwa".
— Nie - sprzeciwił się Stiepan. - -Ja nie pójdę. Ty sam go lepiej napiętnujesz. I powiedz, że ja gdzieś tam leżę pijany. Nie, nie pijany, że poszedłem gdzieś z Kozakami. Poszukaj czym prędzej tego mnicha, daj mu, co tylko zechce, niech wszędzie rozgłasza, że porąbał ikony.
299
Zuch! Ach, ćója Harbbiłern".'1
Łar'ka za młodu omal na śmierć nie zatruł się siwuchą i od tego czasu nie pił. Wstydził się tego, dręczył, ale żadna siła nie mogła go zmusić do przełknięcia chociaż łyka wina; nieraz próbował - ale wszystko natychmiast zwracał i potem zgrzytał zębami i cierpiał. I musiał tak żyć jak wałach wśród dońskich ogierów. Może też dlatego bywał nieraz bardziej zajadły w swej złości.
- Razem z Fied'ką Szełudiakiem napiętnujemy metropolitę — powiedział obrotny esauł do Froła. — Tymczasem poszukamy mnicha... Nie, lepiej zróbmy tak — namyślił się Łar'ka. — Wy z Fiodorem Sukninem zwołajcie jak najwięcej ludzi, powiedzcie, że macie dla nich bardzo ważne wieści, a ja przyprowadzę mnicha. Potem dopiero wyciągniemy z cerkwi metropolitę...
- Matwieja ze sobą weźcie - poradził Froł. - Niech on też metropolitę napiętnuje, chłopskimi słowami... On to potrafi.
- Do diabła z tym... waszym Matwiejem. Damy sobie radę bez niego.
...Stiepan nie znalazł Usa w żadnej karczmie. Na wieść, że szuka go gniewny ataman, współbiesiadnicy zawczasu uprowadzili gdzieś pijanego jak bela kompana.
Nad brzegiem Wołgi Kozacy i strzelcy, którzy się do nich przyłączyli, dzielili dobytek astrachańskich bojarów. Stiepan poszedł tam, sprawdził, czy dzielą sprawiedliwie, zagarnął ze sobą astrachańską biedotę i za czął umieszczać j ą w domach zabitych władców i kupców. Za atamanem podążyli wkrótce niemal wszyscy mieszczanie. Wielu ludzi zabierało ze sobą swoje skromne mienie, żeby ulokować się z nim w pałacach...
Zaczęli od domów właścicieli zabitych nad Czarnym Jarem, potem zajmowali domy zabitych nocą i rankiem. Ludzi ciągnących za atamanem wciąż przybywało... Stiepan wyszedł na główną ulicę -biegnącą od Wołgi do samego grodu - wstępował kolejno do wszystkich dużych domów: osiedlał w nich nędzarzy i obdartusów.
W żadnym domu nie natknęli się na gospodarzy lub ich dorosłych synów - wszyscy ukryli się. Pozostałych członków rodziny i służbę wypędzali na ulicę... Wszędzie słychać było płacz, lamenty. Nikogo nie poturbo'wali - ataman zabronił. Pozwalali zabrać inanatki.
300
Pod koniec dnia Stiepan był już mocno pijany.'Znów przypomniał sobie Usa i poszedł szukać go. O tej porze trzeźwi byli tylko Mątwie] Iwanów, Fiodor Suknin i brat Froł. Stiepan na przemian to szalał i groził, że Waśkę utopi, to płakał i przywoływał Iwana Czarnojarea... Gdy Matwiej po raz pierwszy zobaczył, jak Stiepan płacze, włosy mu się zjeżyły. To było straszne. Widywał już Stiepana w chwilach budzących grozę, ale zawsze po jego oczach poznawał, że to jeszcze nie ostateczność, nie szaleństwo. Teraz jednak nastąpił kres. Ból zrodził szaleństwo. W nieprzytomnych oczach atamana wielkim głosem krzyczał - ból.
Znaleźli się obok kremla. Stiepan wszedł do sali, w której leżał Iwan. Padł do nóg martwego przyjaciela i zaczął wyć... Zawodził jak baba:
- Wania, czymże cię obraziłem, przyjacielu mój miły?! Dlaczegoś od nas odszedł?! Och! Jaki ból, Wania! Jaka rozpacz! Nie mogę! Nie mogę!
Potem umilkł na długą chwilę, tylko jęczał cicho, syczał przez zęby i kołysał głową, zasłoniwszy rękami twarz. Wtem zerwał się gwałtownie i zaczął podnosić Iwana ze śmiertelnego łoża.
- Wstawaj, Wania! Niech to... Chodź, zabawimy się.
Iwan z rozbitą głową zwisał bezwładnie na rękach Stiepana. A Stiepan wciąż próbował posadzić go na stole, tak jak usadowili Styra w carycyńskim urzędzie.
- Pohułamy sobie! Przykrzy mi się bez ciebie... - powtarzał.
- Stiepanie, kochany mój - rzekł błagalnie Matwiej. - Stiopuszka! Iwan nie żyje! Co chcesz z nim zrobić? Połóż. Nie trzeba. Zabili go, ocknij się, na rany Chrystusa, przestań go tarmosić. Zabili Iwana.
I wtedy właśnie ogarnęło Matwieja przerażenie. Stiepan tak spojrzał... Matwiej struchlał. Spojrzały na niego oczy obłąkańca. Znajome, drogie oczy, ale obłąkane.
- Kto zabił? - zapytał cicho Stiepan. Wciąż trzymał ciało w ramionach.
- W boju zabili... - Matwiej cofnął się ku drzwiom. - Nocą...
- Kto? On cały czas był przy mnie.
- Opamiętaj się, Stiepan - rzekł Fiodor. - No, zabili... Skąd można to wiedzieć? Przy Bramie Kremlowskiej... strzelilLIwan, Panie, świeć
301
widział".'. My byliśmy już w mieście, a u bram jeszcze toczyła się walka.
Stiepan długo stał z ciałem w ramionach, z trudem, z męką usiłując pojąć to, co mówili. Wreszcie dotarło to do jego świadomości, zrozumiał, przycisnął do piersi okrwawioną głowę przyjaciela, ucałował jego oczy
— Zabili - powiedział. - Gzas odprawić nabożeństwo żałobne. A nie obmyli go jeszcze.
•- Połóż go wreszcie - znów odezwał się Matwiej, ale Fiodor zerknął na niego groźnie i dał znak, żeby się zajął nabożeństwem. A Stiepan niech lepiej myśli teraz o nieboszczyku, bo mu znów coś nowego do łba strzeli. Cały Astrachań jest w tej chwili beczką prochu, brakuje tylko, żeby Stiepan rzucił iskrę, całe miasto wyleci w powietrze, do wszystkich diabłów - za duszę Iwana Czarnojarca. Wystarczy, aby Razin wyszedł na ulicę, rzekł słowo.
— Trzeba odprawić nabożeństwo - Matwiej pośpiesznie naprawiał swój błąd. - Musi być msza żałobna. Jakże inaczej? Przecież to chrześcijanin.
Stiepan poniósł ciało do cerkwi.
— Sprowadźcie metropolitę - rozkazał.
Metropolity szukano, ale na próżno. Łar'ka i Szeludiak napiętnowali go publicznie, skompromitowali przed całym ludem - za „podstęp". Metropolicie omal oczy na wierzch nie wylazły. Szczególnie wstrząsnął nim fakt, że znalazł się mnich, który „zdemaskował" jego kłamstwo. Zniknął więc gdzieś - zapewne się ukrył.
Nabożeństwo odprawił Iwaszka Pop, pozbawiony godności kapłańskiej.
A^potem sprawili stypę za wszystkich poległych...
Rankiem Matwiej zaczął budzić Stiepana.
- Stiepan!... Stiepan! - tarmosił atamana. - Wstawaj że!
- Co? - Stiepan z trudem rozlepił powieki: jakieś nieznajome mieszkanie, mrok, dopiero zaczyna świtacr- Czego?
302
viajs ty:
- Podnieś się, mówię. To ja, Matwiej.
Stiepan podniósł ciężką po przepiciu głowę, rozejrzał się dookoła. Obok niego leżała kobieta, rozkosznie mrużąc zaspane oczy. Młoda, ładna, zuchwała.
- Coś ty za jedna? - zapytał Stiepan.
- Żoneczka twoja — kobieta roześmiała się.
- Fiu! - Stiepan odwrócił się.
- Wynoś się stąd! — powiedział do niej rozgniewany Matwiej. — Rozwaliła się... Syte babsko. Nacieszyła się.
- Stiepan, zastrzel go - powiedziała kobieta.
- Idź sobie-powiedział Stiepan, nie patrząc nawet na „żoneczkę".
Wysunęła spod kołdry mocne, wypieszczone ciało, przeciągnęła się rozkosznie, aż do chrzęstu kości. I znów roześmiała się wesoło.
- Ale nocka! Że też dałam radę.
- Wynoś się, słyszałaś?! - krzyknął Matwiej. - Bezwstydnica... Udała ci się nocka, to się ciesz.
- Masz, pocałuj mnie w nogę - kobieta wyciągnęła nogę do Matwieja.
- Tfu! - Matwiej splunął i zaklął ordynarnie, choć rzadko klął. Stiepan zepchnął babę z łóżka.
Pisnęła obłudnie, zgarnęła swoje szmatki, i wyszła przez sklepione przejście w murowanej ścianie.
Sfiepan spuścił nogi z łóżka, pomacał głowę.
- Pamiętasz cokolwiek'.'- zapytał Matwiej.
- Znajdź mi czarkę wina - Stiepan rozejrzał się bezradnie po wytwornej, z wysokimi, wąskimi oknami .sypialni. — Gdzie ja jestem?
•Matwiej wyciągnął z kieszeni ciemną, płaską flaszkę, podał Stiepa-nowi.
- W komnatach wojewody.
Stiepan wypił chciwie, odetchnął z ulgą.
- Ul:! - siedział chwilę ze zwieszoną głową.
- Stiepan, tak nie można... - Matwiej przygotował sobie długą, pouczającą mowę. -W ten sposób nie do Moskwy, ale znacznie dalej, w sam środek piekła trafimy. Kiedy...
- Gdzie Waśka? - przerwał Stiepan.
303
Stiepan skrzywił się.
— Nie zrzędź, Matwiej. Słabo mi się od. tego robi.
— Jeszcze ci będzie słabo! Musisz rozejść się z Waśką, póki do nieszczęścia nie dojdzie. A dojdzie, jeżeli będziecie razem. Zostaw go tu jako atamana, to będzie najlepsze. A my stąd musimy uchodzić, Stiepan, uchodzić, uchodzić. Jesteś doświadczony w wojennych sprawach, powinieneś to rozumieć. Wszyscy się rozpiją, całe dowództwo się rozpije. Nie mamy tu już nic więcej do roboty. Za plecami nie ma-już przecież męża z siekierą. Za plecami...
— Rozumieć, rozumieć... A jak nie pozwolę na hulankę, powiedzą, że to krzywda. Sam nie wiem, co gorsze: pozwolić hulać czy nie. Rozumiem tyle, co i ty, Matwiej. A dalej... sam nie wiem, co gorzej, co lepiej.
¦- Powściągnij ich trochę. I sam tyle nie pij. Głupiejeszwtedy, aż przykro patrzeć. I strach ogarnia, Stiepanie. Strach, jak Boga kocham.
— Znowu mnie pouczasz? - zapytał_niechętnie Stiepan. Matwiej tym razem się nie przestraszył.
— Przyda ci się trochę nauk. Chcesz zostać chłopskim carem, to mnie słuchaj. Ja, chłop, będę ci podpowiadał, jak i co. Przecież bojarzy ci nie doradzą... - Matwiej uśmiechnął się lekko.
— Jakim carem? — zdziwił się Stiepan. — Coś ty?!
— Wczoraj tak wywrzaskiwałeś. Po pijanemu. - Matwiej znów skrzywił wargi w uśmiechu. - A wiesz, jaki car jest chłopu potrzebny?
, ¦ —. Jaki? - zapytał Stiepan, nagle zamyślony. , — Żaden.
— Tak być nie może.
— Jeśli tak być nie może, to chociaż taki, co by chłopu nie przeszkadzał. I ze skóry go nie obdzierał. Taki jest potrzebny. Cała wolność chłopa to nie przeszkadzać mu ziemi orać. I dzieci chować. Resztę sam zrobi. Własne pieśni wymyśli, własne baśnie ułoży, własnym sumieniem będzie rządził, własne porządki zaprowadzi... Powiedz to chłopu, a pójdzie za tobą na kraj świata. I nie porzuci cię. Dalej zajdzie niż twoi Kozacy. I nie potrzeba go będzie wtedy mamić, że niby patriarcha jest po twojej stronie...
Stiepan ożywił się:
304
chłop...
— Dlaczego mć;<~
— A czyj?
— Twój też. Czemu się go wyrzekasz?
A A diabli tam, czyj on jest! Zarżnie swojego dziedzica i pomyśli: starczy, jestem wolny. Nie wie, dureń, że jutro mu nowego przyślą. A gdy będzie wiedział, że i patriarcha powstał, i carewicz...
— Jaki carewicz? - zdziwił się Matwiej.
— Aleksiej Aleksiejewicz.
— Przecież on umarł!
— Kto ci to powiedział? - Stiepan spojrzał na riazańczyka tak, jakby chciał sprawdzić na nim wrażenie tej niesłychanej nowiny.
— Przecież umarł! —stropił się Matwiej.
— Łżą. Carewicz żyje... Car i bojarzy chcieli go zgładzić, ale się ukrył. Żyje.
Matwiej uważnie przyjrzał się Sliepanowi. Zrozumiał. ¦ - A więc o to ci chodzi. Ukrył się?
— Ukrył.
— I do ciebie przyszedł?
— I do mnie przyszedł. Do kogóż miał pójść?
— Wiadomo, to jedyne miejsce. O Griszce Otriepiewie słyszałeś?
— O Griszce?... - Stiepan zamyślił się, jakby nagle tknięty nową myślą. - Słyszałem o Griszce, słyszałem... Jak się nazywa ta baba?
— Jaka baba?
— „Żoneczka" moja. Matwiej roześmiał się.
— Arina.
— Arisza! —zawołał Stiepan.
Arina weszła wystrojona w kosztowne szaty.
— Czego chcesz, mój kochaneczku? Czego, mój skarbie?
— Tfu! - rozzłościł się Stiepan. - Przestań! Idź, powiedz Kozakom, żeby poszukali Miszkę Jarosławowa, niech leci biegiem do mnie.
Arina zagrała Matwiejowi na nosie i wyszła.
Stiepan wciągnął spodnie, pończochy. Zaczął chodzić po pokoju.
— A jaki Bóg jest chłopu potrzebny? - zapytał głęboko zamyślony.
— Bóg... - teraz i Matwiej się zamyślił. Chciał odpowiedzieć poważ-
305
potrzebny.
- No? - zapytał Stiepan po długiej chwili. Podczas wszystkich rozmów z tym mądrym chłopem nie mógł odgadnąć, czy wierzy on w końcu w Boga, czy nie.
- Myślę właśnie... Jakiś taki, wiesz... Żeby przed nim nie trzeba było się czołgać po ziemi. Swojak. Żeby z nim można było żyć jak z sąsiadem, tak jak ty to kiedyś opowiadałeś. Miałem we wsi sąsiada... Stary był. Bóg powinien być taki jak on. Więc powiadasz, że carewicz
żyje?
- A co ten staruszek? - Stiepan nie chciał już mówić o carewiczu.
- Mądry był... Mówił: .,Sam sobie jestem Bogiem..."
- Patrzcie go!
- Dobry staruszek. Umarł, Panie, świeć nad jego duszą. Takiego Boga nie bałbym się. I nawet rozumiałbym go. A tego - Matwiej wskazał ręką na święte obrazy - nie rozumiem. Całe życie nim straszą, a dlaczego, nie pojmuję. Ty, na przykład, jesteś straszny, ale to rozumiem: ten człowiek tak sam siebie kocha, że powiedzieć mu coś na przekór - zabije.
Stiepan zatrzymał się przed Matwiejem, ale ten uprzedził go niespodziewanym pytaniem:
- Naprawdę mnie kochasz?
- Jak to? - stropił się Stiepan.
- Wczoraj mówiłeś, że żyć beze mnie nie możesz. - Matwiej roześmiał się szczerze. - Och, Stiepan, Stiepan... śmieszny jesteś. Ale nie zawsze. Więc ten carewicz naprawdę ocalał?
- Ja mu o Bogu, a on mi o carewiczu. Z carewiczem sprawa prosta. Poprowadzimy go na Moskwę, zapytamy ojca i bojarów, co u nich słychać. Powiedz, czy ty wierzysz w Boga?
- O Bogu, Timofieicz, nie mówmy, boję się. Nawet myśleć się boję. Widzisz, jak to jest: zajrzysz do największej głębi własnej duszy, a tam czarny mrok, nawet mówić trudno. Groza ogarnia.
Wszedł Miszka Jarosławów.
- Witaj, bafka, jak ci się spało? - Miszka tego ranka nie wyglądał najlepiej, miał opuchniętą twarz, widać było, że obudzono go z trudem.
- Dobrze. Siadaj, pisz - Stiepan spojrzał na esauła z naganą: - Tez
306
1UĆ.UIUU.
- Co mam pisać? - Miszka nie patrzył na atamana, ale zerknął ukradkiem na Matwieja, złym okiem zerknął: baran riazański, już zdążył naskarżyć. — Od rana pisać...
- Pisz to, co ci podyktuję. Potrafisz chyba?
Miszka znalazł w komnatach wojewody papier, atrament, pióro... Usiadł przy stole, przechylił na bok ciężką jak głaz głowę. Jeszcze raz pogardliwie spojrzał na Matwieja.
- Dyktuj.
- Bracie! - zaczął Stiepan spacerując po pokoju. - Sam rozumiesz... Nie, poczekaj, nie tak.
- Do kogo to? — zapytał Matwiej.
- Do szacha perskiego. Pisz: Bracie! Bóg, który, jak sam wiesz, panami inaczej rządzi niż resztą świata, tej nocy zesłał mi dobrą radę. Pokochałem cię gorąco. Musimy zjednoczyć się z tobą przeciw ciemięży cielom...
- Wolniej trochę - powiedział Miszka. - Pędzisz. Cierni ężycielom... Co dalej?
Matwiej patrzył na atamana pełen zdumienia i szacunku. Przysłuchiwał się.
- Zastanawiałem się, kto jest najbardziej godny zostać moim przyjacielem. Nikt, tylko ty. Posyłam zatem do ciebie posłów i proponuję zawrzeć przyjaźń. Sądzę, że będziesz miał dość rozsądku, aby przyjąć moją tak korzystną propozycję. Z góry wiem, że chętnie wyrazisz na nią zgodę. Nazywam cię moim przyjacielem i liczę na ciebie, mam niezliczone wojsko i mnóstwo wszelkiego dobra, ale brakuje mi broni i zapasów, aby wojsko wyżywić. Ty zaś masz wszelkiego oręża pod dostatkiem...
- Wolniej, bafka... Pod dostatkiem... Tak?
- Masz oręża pod dostatkiem, a nawet nadmiar, wiem o tym. Podziel się ze swoim przyjacielem, dobrze zapłacę. Nie sądzę, byś posłuchał rad tych, którzy nie chcą mi pomagać. Jeżeli zaś tak się stanie, to wiedz, że wkrótce zobaczysz mnie z moim wojskiem w swoim kraju. Przyjdę i wezmę siłą to, czego przezwłasną głupotę nie zechcesz mi dać dobrowolnie. A wojska mam teraz dwieście tysięcy. - Stiepan mrugnął do Matwieja.
- Tak - powiedział Miszka. - Myślisz, że to chwyci?
307
jdę i powieszę cię. Czy mamy pieczęć?
- Własnej nie mamy. Wziąłem pieczęć wojewody... na wszelki wypadek. Dobra pieczęć.
- Odciśnij pieczęć wojewody. Czas, żebyśmy sobie' sprawili własną.
- Sprawimy, bądź cierpliwy - Miszka przycisnął pieczęć wojewody do pisma, z uznaniem obejrzał swoją pisaninę i piękną pieczęć.
- Sprowadź dzisiaj wszystkich pisarczyków astrachańskich. Będziemy pisać odezwy do grodków i wsi - polecił Razin, podając esaułowi ciemną, płaską flaszkę. -Dużo odezw! Roześlemy na wszystkie strony.
- Roześlemy - przytaknął Miszka, biorąc butelkę z rąk atamana. I wskazał na pismo: - Całkiem jak carska gramota.
- Dobra myśl - pochwalił Matwiej pomysł atamana o pisanip odezw do chłopów. Dawno już na to nalegał.
- List do szacha wysłać jeszcze dzisiaj. Powiedz Fiodorowi, żelpj wybrał trzech Kozaków. — Stiepan wziął od Miszki butelkę siwuchy i znów łyknął.
.— A kiedy ruszymy w górę? - zapytał Matwiej.
- Ruszymy, Matwieju. P.ohulamy sobie -i ruszymy. Cierpliwości. Niech tylko sprawa się rozkręci... Niech się o nas jak najszerzej dowiedzą. Niech cały lud na drodze na nas czeka, żebyśmy my nie musieli na niego czekać. Niech nasze pisemka pokrąźą po świecie... Należało wcześniej o tym pomyśleć i już zimą rozesłać. Wtedy, gdy trzeba, to żaden diabeł się nie znajdzie, żeby w porę doradzić! ~ Stiepan popił znowu. -Mówiłeś, że jesteś ciekaw, jakcarewicz ocalał? — zapytał beztrosko i wesoło.
- Bardzo jestem ciekaw. Jak też on, ukochany nasz...
—.•To, długa historia, Matwieju. Różne miał przygody...'Kiedyś ci o nich opowiem.
Kazań
1
A do Moskwy pisali i pisali...
Sekretarz Dumy Bojarskiej odczytywał carowi i dostojnikom dworskim obszerny raport, przygotowany na podstawie informacji otrzymanych z ziem objętych powstaniem:
,....Wielkiego Gosudara zdradzili, tego łotra Stieńkę do miasta wpuścili. I łotr Stieńka Razin bojara i wojewodę księcia Iwana Siemionowicza Prozorowskiego zrzucił z wieży. A to Tatarstwo, które było pod Twoją, Gosudarze, władzą, to Tatarstwo Ciebie, Wielkiego Gosudara, zdradziło i przyłączyło się do tego łotra Stieńki. A dwóch synów bojarskich Stieńka Razin na murach miejskich za nogi powiesił i wisieli oni tak na murach dwa dni. Potem starszego syna bojarskiego zdjął z murów, związał i też zrzucił z wieży, a drugiego, młodszego, na prośbę matki zdjął z murów i na marach odwiózł matce do klasztoru. A innych władców astrachańskich i szlachciców, i synów bojarów, i krewniaków wszelakich, którzy z nim, ze Stieńka, w czasie oblężenia walczyli, pomordował. 1 w cerkwi bożej obrazy święte porąbał, i skarbiec cały zagarnął, i wszystkie dokumenty urzędowe spalił w diabelskim tańcu, i wszystko, co posiadali bojarowie i szlachta oraz ludzie urzędowi w tym grodzie i kremlu, zagrabił. I zakładników wszelakich z Astrachania wypuścił do ich koczowisk, i wszystkie więzienia otworzył. Żona bojara i innych dostojników żony żyją, i żadnej z nich Stieńka krzywdy nie uczynił.
A był on, Stieńka, w Astrachaniu ze dwa tygodnie i wyruszył Wołgą do Carycyna. I na swoim miejscu w Astrachaniu zostawił on, Stieńka, towarzyszy swoich, łotrowskich Kozaków, ze dwa tysiące ludzi. A z nimi, z tymi Kozakami, został jako naczelnik Waśka Us.
A stolnik i wojewoda książę Siemion Lwów jest w Astrachaniu, żyje. A kiedy jemu, łotrowi Stieńce, poddali się astrachańscy strzelcy, to on, Stieńka, zwołał Koło i na tym Kole zapytał: «Czy zgadzacie się, zuchy atamany, darować życie księciu Siemionowi Lwowowi? » A oni, łotrowscy Kozacy, krzyczeli na tym Kole, ze księciu bojarowi Lwowowi chętnie życie darują.
311
tygodnie.
A gdy zjawił się on, łotr Stieńka, w Carycynie, posłał na Don łotrowskich Kozaków z bratem swoim Frołką - razem pięciuset ludzi - a dał im pieniądze i wszelakie skarby zagrabione, i osiem armat.
1 ten łotr Stieńka w Carycynie ciągle Koła kozackie zwoływał.
A z Carycyna ten łotr Stieńka ruszył na Saratow. A konnicy wcale *iie ma, bo im, Kozakom konnym, których on, Stieńka, miał, wszystkie konie padły.
A strugi jego, Stieńki, nieduże są, po dziesięciu, najwyżej po dwudziestu ludzi w jednym, i małe łodzie po pięciu. A ludzie niewolni
2 posadów i z rzeki, których Stieńka ze sobą wziął, broni nie mają.
A do Boga, onże, łotr Stieńka, nie modli się i pije bez umiaru, i w rozpuście żyje, i wszelakich ludzi zarąbuje bez miłosierdzia własnymi rękami. I wciąż wymyśla moskiewskim strzelcom i nazywa ich rzeźnikami. «Czemu - mówi - wy, rzeźnicy, bojarów słuchacie? Czymże ja, Stieńka, dla was gorszy jestem od bojarów? »I on, Stieńka, Wszystkim swoim łotrowskim Kozakom wydał twardy rozkaz, żeby żadnych uchodźców od niego na Ruś nie puszczali. A gdyby od niego, Stieńki, zbiega jakiegoś na wodzie schwytano, to takiego zbiega mają litopić, a gdyby na lądzie, to go zarąbać, żeby nikt o nim, Stieńce, Wieści na Ruś nie przenosił.
A z Saratowa do niego saratowcy przybiegają, po dwóch, czasem po trzech, i mówią mu, żeby szedł pod Saratow nie zwlekając, bo ludzie grodzcy gród Saratow jemu, Stieńce, poddadzą. Tak że w Saratowie trzyma się jeszcze tylko saratowski wojewoda".
Sekretarz Dumy Bojarskiej skończył czytanie. W ręku trzymał jednak jeszcze jakiś papier...
— A to co? — zapytał car.
— Wezwanie łotrowskie... Co za łajdak! Pilnuje, żeby wieści o nim się nie rozchodziły, a jednocześnie ludzi zwołuje.
— No! — ponaglił car. Sekretarz zaczął czytać:
„Odezwa Stiepana Timofieicza Razina.
Pisze Stiepan Timofieicz do was, do wszystkich ludzi zniewolonych. Do wszystkich, którzy jak Kozacy chcą służyć Bogu, Gosudaro-"Wi i Stiepanowi Timofieiczowi. Powstańcie przeciw zdrajcom, wy-pleńcie raz na zawsze wszystkich swoich dziedziców krwiopijców.
312
 - ffiewolni; pffffi moich pułków kozackich".
Długo milczał cały dwór carski.
Biada!
Car też pisał.
Inny diak głębokim basem odczytywał z Pościelnego Ganku służebnym ludziom moskiewskim ukaz carski.
„My, Wielki Gosudar, Car i Wielki Książę Aleksy Michajłowicz, rozkazaliśmy wam oznajmić, że losy i obronę państwa moskiewskiego złożyliśmy w ręce Przenajświętszej Bogurodzicy. Za jej wstawiennictwem z rąk bożych nad każdym wrogiem zwycięstwo uzyskamy. I dzisiaj też, my, Wielki Gosudar, i całe państwo moskiewskie, pokładamy w orędowniczce naszej, Najświętszej Bogurodzicy i w Panu Bogu Najwyższym niezachwianą wiarę. I powołaliśmy do służby monarszej bojarzyna naszego i wojewodę, księcia Jurija Aleksiejewi-cza Dołgorukiego, i wojewodę stolnika księcia Konstantyna Szczer-batowa.
A za służbę waszą wieczną łaskę Wielkiego Gosudara zyskacie i żołd znacznie wyższy otrzymacie. A ci, którzy nie pomną o Bogu i chrześcijańskiej wierze prawosławnej i o złożonej na krzyż święty Wielkiemu Gosudarowi przysiędze, natychmiast przeciw temu bezbożnikowi i odstępcy od wiary prawosławnej, i zgubicielowi niewinnych chrześcijan prawosławnych, Stieńce Razinowi, naszej monarszej służby niezwłocznie nie podejmą i w domach swoich pozostaną, na podstawie naszego carskiego ukazu pozbawieni będą swych posiadłości ziemskich, zostaną one bezpowrotnie przekazane suplikantom, którzy służbę pełnić będą. A wszelakich stopni ludzie służebni, którzy z naszej służby monarszej zbiegną, zostaną bez żadnego zmiłowania straceni. A więc winniście wszyscy, nie zwlekając, służbę monarszą podjąć i jechać wraz ze wszystkimi, którzy tę służbę pełnią, aby na naszą łaskę monarszą zasłużyć. Koniec!"
Nie, nie bez powodu Stiepan Timofieicz tak strasznie nienawidził papierów. Oto już „przemówiły" i zawisła nad nim namacalna groź-
313
przeleWac Ttrew.-. W MÓsIrwie "trzeBa umiejętnie i ha czas przygotować papiery - dzięki nim podniesie się siła, która wyjdzie i skruszy tych na Wołdze... Państwo już wtedy zdążyło wciągnąć człowieka w swój ciężki, powolny, nieubłagany kołowrót; papier jak wąż jadowity nabrał paraliżującej siły. Ukazy. Pisma. Rejestry... Och, jakie to straszne! Jeżeli sobie wyobrazić, że papiery, które Razin palił na placu w Astrachaniu, krzyczały, jęczały, rzucały przekleństwa, błagały o litość - to te moskiewskie powstały, aby pomścić się okrutnie, ale przemawiały spokojnie, ze znawstwem. Nie było na Rusi nic straszniejszego niż Pan Papier. Jednych obdarzał siłą, innych czynił słabymi, bezradnymi.
Stiepan, paląc papiery w Astrachaniu, wykrzyknął w beztroskim upojeniu:
- Tak samo spalę wszystkie dokumenty na górze, u cara!
Niech ci Bóg dopomoże, Stiepanie! Niech ci szczęście sprzyja, niech cię prowadzi twój kunszt wojenny. Prowadź swą szablą ostrą pokrzywdzonych, sponiewieranych, umęczonych ku szczęściu, ku wyzwoleniu. Daj im wolność!
Saratow poddał się bez walki. Stiepan kazał utopić tamtejszego wojewodę, Kuźmę Łutochina. Zamordowano również wszystkich szlachciców i urzędników. Ich dobytek rozdano. W mieście zaprowadzono kozackie porządki. Atamanem został setnik Griszka Sawie^ liew.
W Saratowie nie zatrzymali się długo, Stiepan ruszył w górę rzeki na Samarę.
W ostatnich czasach, gdy powstanie jęło nabierać - niespodziewanie, być może, dla niego samego - niebywałego rozmachu, Stiepana zaczęło ponosić. Ogarnęła go straszliwa niecierpliwość i wszystko, CO w taki lub inny sposób mu przeszkadzało, czy też szło nie po jegp myśli, doprowadzało go do pasji. Zwrócona ku odległemu celowi, zawzięta, niewyczerpana siła woli porwała go jak huragan i niosła, i miotała nim na wszystkie strony, i popychała wciąż naprzód.
314
Mordwini i Czuw'a§Ze3Teraź już" trzydzieści tysięcy szło pod sztandarami Stiepana Razina. Płonęła cała średnia Wołga. Paliły się dwory szlachciców, bojarów. Majątki, skarbymiast, towary kupców-wszystko było rozdawane. I wciąż nowe tłumy włączały się w potężniejące szeregi swego obrońcy.
...Zatrzymali się na krótki postój - ugotować coś gorącego i odpocząć. W ostatnich czasach posuwali się szybko; męczył ich brak koni; ciężkie strugi z działami zanurzały się głęboko w wodę, a wiosłować musieli pod prąd.
- Zapędził nas bafka.
- Dokąd mu się tak spieszy? - rozmawiali wioślarze. - Przed śniegiem chce do Moskwy zdążyć?
- To by nie zaszkodziło...
- Według mnie i w Saratowie można by przezimować. Znalazłem tam babę... Sam miód! Szkoda, że tak krótko tam staliśmy.
Dla atamana rozstawiono na brzegu dwa namioty. Do jednego z nich wezwał Fiodora Suknina, Łar'kę Timof iejewa, Miszkę Jarosła-wowa, Matwieja Iwanowa, Dziada Lubima, przywódcę tatarskiego Asana Karaczurina i Mordwina - Akaja Bolajewa.
Wraz z Miszką Jarosławowem przyszedł młody syn bojarski Waśka - szykowali się do pisania „kuszących" odezw, które teraz kopiowali dziesiątkami, setkami niemal i rozsyłali po całej Rusi. Dziwna rzecz, ale ci wszyscy wrogowie papierów, z Razinem na czele, teraz sami uwierzyli w siłę swoich wezwań. Nie wiadomo, co przyciągało do nich ludzi — czy te pisma, czy co innego — ale ludzi przybywało i to cieszyło.
Stiepan poczekał, aż wszyscy się zebrali, wstał, przeszedł się po namiocie... W tym okresie nie pił, był pełen energii, szybki w decyzjach. Schudł w ciągu ostatnich, pełnych napięcia dni.
- Coście tutaj tak porozkładali? - zapytał Miszkę i Waśkę. •
- Liściki do matki Rusi...
- Później będziecie pisać. Waśka, wyjdź - powiedział do bojarskiego syna. Nie ufał mu, trzymał jednak przy sobie ze względu na jego umiejętność szybkiego i dobrego pisania.
Waśka wyszedł, wcale nie czując się dotknięty.
- Więc tak... Ogłaszam - oświadczył Stiepan, zdecydowany już na ten ostateczny krok. Chodziło o to, czy oznajmić wojsku i ludowi, że
315
- Stiepanie... - zaczął Matwiej, który zdecydowanie był przeciwny temu oszustwu - pozwól mi powiedzieć. Jeżeli ty...
- Milcz! - Stiepan podniósł głos. - Twoje zdanie znam, Matwieju. Co ty na to, Fiodor? - zatrzymał się przed Fiodorem.
- Dlaczego nie pozwalasz mu mówić? - powiedział ż wyrzutem Fiodor. - On...
- Ciebie pytam! Tobie rozkazuję. Mów, co o tym myślisz.
- Po diabła tedy nas zwołujesz?! - rozgniewał się Fiodor. - Jak coś nie po twojej myśli, to nie pozwalasz gęby otworzyć. To lepiej nas nie zwołuj.
- Nie zasłaniaj się innymi. Nauczyliście się wszyscy: jak tylko co ważnego, to zaraz gęba na kłódkę. Gadaj!
- Co mam gadać? Jak kurze łeb ukręcić? Gadaj. Z babą w łóżku to jeszcze umiem pogadać. I to nie za wiele. Nie potrafię, od dziecka taki jestem. A myślę tak samo jak Matwiej. Po cholerę nam oni potrzebni? Piąte koło u wozu. I tak już mamy trzydzieści tysięcy. Kogo chcesz oszukać? I jeszcze jedno weź pod uwagę: od Nikona przecież wielu odstąpiło... Popsujemy sprawę swoimi podstępami.
- Nie umie mówić! A nagadał tyle, że uszy puchną. Trzydzieści tysięcy to za mało. Trzeba trzydzieści razy po trzydzieści. Czekają nas miasta, do których Carycyn i Saratow ani się umywają - Stiepan nie chciał się zdradzić, że słowa Fiodora zasiały w nim trochę wątpliwości. Obmyślił już, co zrobić, i chciał, żeby mu pomogli jego pomysł urzeczywistnić. A oni rad udzielają! Zdecydował się już - niech będzie oszustwo, byle pomogło sprawie. Cały kłopot tylko z tym „patriarchą". Od Nikona, jak wieść niosła, odrzekło się wielu chłopów, czy to więc nie pogorszy sytuacji - warto pomyśleć.
- Chłopi przecież przychodzą! Oni... To nie tak, że jest trzydzieści tysięcy i koniec. Przed dwoma tygodniami nie mieliśmy jeszcze piętnastu tysięcy - nie ustępował Fiodor.
- A co ty, Łar'ka? - zapytał Stiepan zatrzymując się przed Timo-fiejewem.
Łar'ka pomyślał chwilę.
- Mnie też to odrzuca. Po diabła? - odpowiedział szczerze.
- Niech to licho, niczego nie rozumiecie! - z żalem wykrzyknął
316
1 f61SiHffiej;'afflnić... Siedli Ha karku i nóżkamTrnacnają"
- Czego nie rozumiemy? - zdziwił się Fiodor. - Też coś! Nie rozumieją go.
Stiepan z uporem — nie po raz pierwszy — zaczął tłumaczyć towarzyszom:
- Mogą myśleć, że ja sam chcę carem w Moskwie zostać. A jak oni się zjawią, to znaczy, że nie, że ja sam następcę na tron prowadzę. Widzicie różnicę?
- A ty mniej krzycz, że nie chcesz być carem, to nie będą o tym myśleć - poradził Matwiej.
- O czym nie będą myśleć? - nie zrozumiał Stiepan.
- Że chcesz carem zostać. Bo wykrzykujesz, że nie, a wszyscy myślą na odwrót, że chcesz carem zostać. Taka jest ludzka natura: ty jej jedno, a ona drugie.
- Idź, ty! - machnął ręką Stiepan.
- Jamogę pójść, ale ty sam z twoimi daleko nie zajdziesz. Czy mało jeszcze ludzi oszukiwano? Nie! I ty też chcesz oszukiwać. A jak się oszustwo wyda?
- Przecież to oszustwo dla dobra ludu, durniu! Mnie ono niepotrzebne.
- A tamci, co mówią? Wszyscy mówią, że też chcą dobra ludu. I czego się,tak boisz? Jeżeli nawet pomyślą, że chcesz zostać carem, to co? Carem to carem.
- Co ze mnie za car? - Stiepan nigdy, nawet w głębi duszy nie pomyślał, że mógłby zostać carem Rusi. Może tylko jakimś wielkim atamanem...
- Och, jaki z ciebie byłby car! Może jedynie zanadto samowolny. Ale za to ciebie będą słuchać. Bądź tylko dobry dla ludu, a będziesz dobrym carem. Na to nie trzeba wielkiego rozumu: siedzieć wysoko i pluć daleko. — Ile razy zaczynali rozmowę o carze, Matwiej spoglądał na Stiepana badawczo i drwiąco.
- Coś podobnego! - zawołał Stiepan. - Jakie to dla ciebie proste! Aż chętka bierze posiedzieć. Pluć się nauczę dalej, niż inni potrafią...
- Ważne, żeby celnie - wtrącił Łar'ka.
Roześmieli się. Ale Matwiej nie odczepił się od Stiepana.
- A jednak nurtuje ciebie ta myśl, Stiepanie, nas nie oszukasz.
317
o tym CóTiaś oBćhóHzT,Icirh fy zostaniesz
Was nie obchodzi, ale innych tak - Stiepan mimo woli dał się wciągnąć w poważny spór z upartym chłopem
- Kogóż to9 - zapytał Mątwi ej
- Są tacy
- Kto9
- Strzelcy, z którymi jeszcze będziemy musieli się zetrzeć. Dla nich to różnica, czy samozwaniec idzie, czy prowadzą prawdziwego carewicza na tron Od tego zależy, czy będą chcieli się z nami bić. A nam chodzi o to, zęby wcale nie chcieli się z nami bić.
Niech będzie1 - wykrzyknął Łar'ka. - Co tam, twarzy na tym nie stracimy Ogłaszaj! - Łar'kę ataman zawsze przekonywał łatwiej niż ten nudziarz Matwiej.
Łatwo powiedzieć, niech będzie - nie ustępował Matwiej. -Carewicz przecież umarł, szybko wyjdzie na jaw, że łżemy Czy bojarzy nie potrafią strzelcom prawdy powiedzieć? Ho, ho! Jeszcze jak potrafią! I nas z tym carewiczem wystrychną na dudka. Jak się wtedy w Moskwie pokażemy?
- Najpierw trzeba się tam pokazać - zauważył rzeczowo Stiepan. -Już się w Moskwie znalazł, jaki szybki!
- No pozwól mi o tym powiedzieć. Oto przyszliśmy do Moskwy. A tam każdy jeden, wszyscy wiedzą, że carewicz w ziemi spoczywa. A my tu nagle - paf! - z tym carewiczem. I jak wtedy będziemy wyglądali7
Stiepan nie chciał wybiegać myślą tak daleko.
- Do Moskwy jeszcze trzeba dojść - powtórzył. - Wtedy się zobaczy Kto ma chleb, znajdzie i nóż do niego. Zwołajcie wszystkich Kozaków, którzy są w pobliżu. Ogłaszam. A co ty o tym myślisz, Asan? - na zakończenie zapytał wesołym głosem Tatara.
- Ty wiesz lepiej, bat' ka - odparł tatarski murza. - Ogłaszaj, my od tego nie schudniemy - Asan roześmiał się.
- Matwiej. - Stiepan chciał jednak przekonać chłopa, chciał, żeby właśnie chłop uznał jego rację.
- Ogłaszaj. Co ja na to poradzę? Uważam jednak, że robisz głupstwo - Matwiej niby wyraził zgodę, ale z poczuciem żalu, że nikogo nie potrafi tutaj przekonać.
Kozacy - zwykli, dziesiętnicy, wszyscy, którzy przypadkiem zna-
318
co zostali wezwani: (Stiepańa w namiocie nie "Było"-"wyszedł* gcly Kozacy zaczęli wchodzić).
Nagle płachta, osłaniająca wejście do namiotu, rozsunęła się. Wszedł Stiepan, a z nim - carewicz Aleksiej Aleksiejewicz i patriarcha Nikon. Nikon wyglądał szczególnie imponująco — olbrzym o potężnych barach, z wielką, szpakowatą brodą.
Carewicz i patriarcha skłonili się Kozakom, którzy przyglądali się im stropieni. Nawet ci, którzy byli wtajemniczeni, patrzyli na carewicza i patriarchę z wielkim zaciekawieniem.
-•¦Oto, zuchy moje, Bóg okazał nam łaskę, przysłał gości - rozpo-cząRStiepan. - Tej nocy przybyli do nas carewicz Aleksiej Aleksiejewicz i patriarcha Nikon. Chodziły słuchy, że carewicz umarł, ale to bojarzy wymyślili... Carewicz żyje, stoi przed wami. Nie mógł wytrzymać w domu, uszedł przed okrucieństwem ojca i zbrodniczymi zakusami bojarów. Teraz nadszedł czas, żeby wystąpić w jego obronie... I rozprawić się z bojarami. A zarazem — z dziedzicami, ordynatami, wojewodami i urzędnikami. Nikomu nie dają żyć, nawet... im! — Stiepanowi nie wychodziło to przemówienie, nie patrzył nikomu w oczy, a zwłaszcza unikał zdumionych spojrzeń Kozaków, złościł się i chciał jak najprędzej skończyć. - To wszystko. Chciałem was o tym powiadomić. Teraz możecie odejść. Carewicz i patriarcha zostaną z nami... Chciałem jeszcze dodać... — Stiepan spojrzał na Kozaków stłoczonych u wejścia do namiotu, próbując pokryć zmieszanie nieco wymuszonym uśmiechem. — Teraz nasza sprawa jest pewna. Sami wiecie i innym przekazujcie: prowadzimy ze sobą prawdziwego następcę tronu. Niech teraz ktoś spróbuje nazywać nas łotrami i rozbójnikami! Z Bogiem.
Kozacy, zaskoczeni niezwykłą wiadomością, zaczęli się rozchodzić, zerkając na „carewicza" i „patriarchę". Niektórzy, bardziej spostrzegawczy, zauważyli, że szaty „patriarchy" bardzo przypominają strój astrachańskiego metropolity, ale milczeli.
Po ich wyjściu Stiepan usiadł i polecił usiąść „patriarsze" i „carewiczowi".
- Siadaj, patriarcho... I ty, carewiczu... Siadajcie. Wypijemy teraz... Za początek dobrej sprawy. Za nasze powodzenie.
Esaułowie usadowili się przy stole, ustępując miejsca przy atama-nie starcowi i smagłemu młodzieniaszkowi „carewiczowi".
319
Mlszka Jarosławów napełnił kielichy, najpierw podał,,patriarsze", potem „carewiczowi". Uśmiechnął się drwiąco.
- Pijesz? - zapytał młodzieńca!
- Daj - odpowiedział chłopak. I zaczerwienił się. Spojrzał pytająco na atamana. Stiepan udawał, że nie widzi zmieszania „carewicza".
„Patriarcha" golnął sobie kielicha i odchrząknął. Rozejrzał się dokoła, świątobliwy i zadowolony.
- Uff! Jakby anioł przeszedł przez duszę bosą nogą. Dobre winko! - pochwalił.
Kozacy zaśmiali się. Nie wiadomo, jak tam „carewicz", ale „patriarcha" to bez wątpienia był swój chłop.
- Zdarzało ci się tak pić, gdy władyką byłeś? Pewnie tylko zamorskie wina pijałeś? - zainteresował się Łar'ka Timofiejew, śmiejąc się.
- A czy to wypada, żeby patriarcha?... - zapytał Matwiej nie tyle „patriarchę", ile wszystkich wtajemniczonych.
Kozacy za stołem spojrzeli pytająco na „patriarchę". Starzec przymrużył mądre oczy. udał, że nie słyszy słów Matwieja, odpowiedział Łar'ce:
- Pijało się, pijało... No. kochasiu, poczęstuj jeszcze. Za Cerkiew prawosławną! - Wypił i znów odchrząknął. —Niech ją! Khe! Khe! No, Stiepan Timofieicz, co dalej? Rozporządzaj nami.
Stiepan spoglądał na wszystkich z uśmieszkiem, zadowolony. Powiedział:
- Pójdziemy na strugi. Dla ciebie, władyko, czarny strug, dla ciebie, carewiczu, czerwony. Tam będziecie mieszkali. Czujcie się jak u siebie w domu, o nic się nie martwcie.
Do namiotu coraz to zaglądali ciekawscy, wejść nie śmieli, ale z wielkim zainteresowaniem oglądali znamienitych gości atamana.
- Już się rozeszło — powiedział Stiepan. - Możemy wyjść. Chodźmy. Nikon, krocz pierwszy. Ty jesteś najważniejszy.
Stiepan, „carewicz" i „patriarcha" wyszli z namiotu. Skierowali się nad rzekę, na której przygotowane były dwie łodzie z namiotami -jeden pokryty.był czarnym aksamitem, drugi czerwonym. Przy obu łodziach czuwała wystrojona straż.
Stiepan na oczach całego wojska coś opowiadał swoim gościom, wskazywał na oddziały... Kroczył przy boku, .patriarchy'', nie ośmie-
1
Ze wszystkich stron patrzyli na nich Kozacy, mieszczanie, strzelcy. Byli wśród nich Rosjanie, Chochły, Zaporożcy, Mordwini, Tatarzy, Czuwasze. Patrzyli, zdumiewali się. Żaden z nich nie widział nigdy ani patriarchy, ani carewicza, a tu teraz zobaczyli obu razem.
Stiepan odprowadził gości do łodzi, pokłonił się im. Goście weszli na strugi i zniknęli w namiotach.
Stiepan dał wojsku znak - wyruszamy!
A do cara szły, jechały, płynęły papiery. Opowiadały:
„...Stoi on pod Samarą, a złodziejska ludność Samary gród mu, łotrowi, poddała. I chce on, łotr Stieńka Razin, zdążyć pod Symbirsk na dzień Świętego Siemiona (1 września) i w ten dzień chce zaatakować Symbirsk wszystkimi siłami, żeby zdobyć go, nim nadciągnie krojczy i wojewoda książę Piotr Siemionowicz Urusow z wojskiem.
I jeżeli, Gosudarze, zamarudzą twe pułki monarsze, biada Symbir-skowi, bo w Symbirsku, Gosudarze, grodzie wałem drewnianym umocnionym, jest tylko jedna studnia, a z tej studni wody starczy na jeden dzień, w ciągu doby nie przybędzie ani ćwierć arszyna. A krojczy i wojewoda książę Piotr Siemionowicz Urusow z Kazania i okol-niczy książę Jurij Nikitycz Boriatyński z Sarańska z wojskiem po dziś dzień, 27 sierpnia, pod Symbirsk nie dotarli. A na symbiraków, Gosudarze, gdy łotr nadciągnie, liczyć nie można, zważywszy, że miasta niżowe same poddały się jemu, łotrowi Stieńce..."
Car podniósł się i rozdrażniony do ostateczności walnął laposo-chem w podłogę.
- Chyba już się dosyć Stieńka nahulał - krzyknął z gniewem. -Czas zatrzymać tego zuchwalca. Cóż tb się dzieje?!
Ale Stieńka jeszcze się nie nahulał. Jeszcze opijali zdobycie Samary.
320
321
i młode cielęta. Siwuchę z nowego żyta, miód i piwo czerpali bez ograniczeń - siedzieli niemal na beczkach... Stiepan wiedział, że dalej będzie trudno, dlatego pozwolił na hulankę. Chciał, aby w tej zabawie odetchnęli, a oni tymczasem rozkręcili się na całego, rozedrgało się ciepłe powietrze, rozhuczało.
Stiepan, już dobrze pijany, siedział przed swoim namiotem, nad wodą. Rozchełstany, ociężały, groźny, śpiewał przytłumionym głosem. Po jego lewej ręce siedział „carewicz", po prawej „patriarcha" -też pod muchą, ale widać było, że może dużo wypić.
Stiepan zaciągał drogą sercu, ulubioną piosenkę dziadka Styra:
Matuchniczko, oj, nie mogę, Moja żeś ty, och. nie mogę!...
Siedzący wokół niego wtórowali bez ładu i składu:
Och, nie mogę, och, nie mogę, och, nie mogę,
mogę, mogę!
Och, och, nie mogę, och, nie mogę, och. nie mogę,
mogę, mogę!
Bo mi komar siadł na nogę,
Bo mi komar siadł na nogę!...
Zabębnili fałszywie, nie do taktu: Hu! Hu! Hu!
Siadł na nogę, siadi na nogę, siadł na nogę, nogę, nogę!
©ch, siadł na nogę, siadł na nogę, siadł na nogę, nogę, nogę!
Stiepana rozzłościł nagle ten nieskładny, ospały chór, zerwał się i ryknął pełną piersią, dając znak, aby mu wtórowali:
Oj, nożynę mi odkąsił, Oj, nożynę mi odkąsił!...
Wszyscy również wstali i huknęli:
Oj, odkąsił, oj, odkąsił, oj, odkąsił, kąsił, kąsił!
Ojoj, odkąsił, oj, odkąsił, oj, odkąsił, kąsił, kąsił!
Krzyk spowodował odprężenie: zabłysły oczy, wzdęły się żyły na
popycnaia, ciąynęia, rozpaiaiu, uuuiegdia u<j ijui y^^y uc^ał-ch-h -r ¦ i cały brzeg groźnie ryczał w szafirowy mrok.
„Patriarcha" nagle wyskoczył na środek i ruszył w pląsy, usiłując utrafić w rytm pieśni.
Pani matko, proś kosiarka, Pani matko, proś kosiarka...
Za nim z dziesięciu ludzi z otoczenia Stiepana nie wytrzymało, runęli ze świstem. Hulaj dusza, piekła niema! Czar zielony, szał, siła rozpętały się w duszach, oszołomiły.
Proś kosiarką, proś kosiarka, proś kosiarka, siarka, siarka!
Och, proś kosiarka, pros kosiarka, proś kosiarka, siarka, siarka!
„Patriarcha" wybijał prysiudy, lekko ciskał swym olbrzymim ciałem w górę, w dół, w górę, w dół... Trudno było uwierzyć, że to prawie starzec.
Nikt nie zauważył, kiedy pojawiła się ta stara wiedźma. Skąd się wzięła? Nagle usłyszeli wycie, którym zagłuszyła śpiewy atamańskie:
- Och, ukochanie ty nasze, sokole jasny! Jakże się wesoło bawisz! Na wolności wolnej, na swobodzie swobodnej! Cóż to za święto
- obchodzisz? Czy nie modły żałobne odprawiasz?
To dzikie, niesamowite zawodzenie podcięło pieśń. Stropili się. Patrzyli na staruszkę, która szła ku Stiepanowi, spoglądała na niego jasnymi, znieruchomiałymi oczami, przerażająca w cieniach wczesnego zmierzchu, szła i zawodziła:
- Och, nie znasz ty swego losu okrutnego, nie odgadujesz. Oj, nie czuje go serduszko twoje dobre! Och! Och! Czemuś ty, Stiopuszka, czemuś, nasz ukochany, czemuś się tak wystroił? A nie patrzysz i nie rozglądasz się! Oj, że też nie wieszczy ci niczego serduszko twoje łagodne! I że też sam pan Bóg ci niczego nie podpowiada! Chodziłbyś wtedy w samych czarnych szatach!
Stiepan nie należał do ludzi, których łatwo przestraszyć, ale tym razem zdrętwiał cały, cofnął się:
- Ktoś ty? Skąd? - zapytał.
- Wiedźma! Wiedźma samarska! - miejscowi poznali starą. -Znamy ją, włóczy się po podwórkach, wyje, trochę pomylona...
322
323
- Uch, tSKócTimiy ty Msż.r-Zawyła zfióWft wiedźma do atamana suche ręce.
- Zabierzcie ją; do licha! - wrzasnął Stiepan. Schwytali starą i uprowadzili.
- Och, najmilsze nasze słoneczko! - usiłowała jeszcze zawodzić wiedźma,,ale zatkali jej usta czapką.
Stiepan usiadł, zamyślił się. Potem potrząsnął głową i powiedział głośno, z pasją:
- Łżesz, wiedźmo, mój kruk jeszcze nie nadleciał! - spojrzał na Kozaków. -Niezwieszajcie łbów, chłopcy! Nalewajcie! Amatorów na stypę nigdy nie zabraknie, ale przedtem trzeba mieć trupa.
Naleli, wypili.
Zabawa ponownie zaczynała nabierać rozpędu. I nagle znowu kogoś nie w porę przyniosło. To już fatum jakieś, chyba znak niebios. Nad brzegiem rozległ się gwar.
- Kuprian! Kupriuszka! Ho, ho!
- Skądeśty?
- Patrzcie go, żywy. A myśmy już myśleli...
- Kto tam? - zapytał Stiepan.
- Kupriuszka Sołncew. Do szacha z listem jeździł. A czemu sam jesteś, Kuprian? A gdzie Iliuszka, Fied'ka? Z czym wracasz? -tarmosili Kupriana.
Kuprian Sołncew, Kozak lat około trzydziestu, oszołomiony radością, szczęśliwy, przedarł się do atamana.
- Czołem, bafka!
- No? - zapytał Stiepan.
• — Sam jeden... Boże, uwierzyć nie mogę, że was widzę... Jak sen.
- Co się stało? - Stiepan pytał przyciszonym głosem. Raziła go hałaśliwa radość Kupriana. - A twoi towarzysze?
- Szach zarąbał moich towarzyszy. Psom rzucił... Stiepan zaciął zęby.
- A ty?
- Mnie uwolnił. Kazał ci powiedzieć...
- Nie spiesz ^ię! - przerwał mu gniewnie Stiepan. - Aż się zachłystuje! - zakłuło go przeczucie, że Kuprian obrzuci go zaraz takimi nowinami, od których mdło się zrobi. - Co kazał? Kto?
- Szach kazał powiedzieć...
324
wał, czemu ataman tak szorstko go wita. Wszyscy dokoła też nie dostrzegali, co dzieje się z atamanem.
Ataman zaś lękał się złych wiadomości -- i od szacha, i z Astracha-nia. I lękał się, i chciał wiedzieć.
- Co tam w Astrachaniu?
- Z Usem kiepsko, jakaś chorość go wzięła, gnije. Powaśnili się z Fied'ką Szełudiakiem... Fied'ka księcia Lwowa wykończył, Waśka jest za to na niego zły.
- Jak to? — przeraził się Stiepan. - Jak?
- Powiesili.
- Przecież zabroniłem! - Stiepan zaczął krzyczeć. - Zdecydowaliśmy na Kole! On był potrzebny! To samowola! Co z wami robić?!
- Nie wiem. A szach kazał ci powiedzieć, że przyjdzie z wojskiem i rzuci ciebie świniom na poż...
Krótko, niespodziewanie huknął strzał. Kuprian chwycił się za pierś i runął na ręce Kozaków.
- Och, bafka, nie... - i umilkł na zawsze.
Stiepan wsunął pistolet za pas. Odwrócił się. Zapadła cisza.
- Szach łże! Jeszcze go odwiedzimy... - Stiepan zmagał się ze sobą. W jego oczach malował się dziki ból. - Nalewajcie! - rozkazał.
Ale teraz trudno byłoby powrócić do zabawy. Nie, nie było mowy. Wszystkich ogłuszył ten strzał. Kuprian, niewinny Kozak, leży jeszcze ciepły, a tu-nalewajcie! Nalewaj sobie i pij, jeżeli ci przez gardło przejdzie.
- Nalewajcie! - Stiepan chciał krzyknąć"^ lecz wydał głos przyga-szony, błagalny. Ale nawet ten błagalny ton nikogo nie wzruszył. Nie. Jest coś wyższego ponad wszelką władzę ludzką i ponad prośbę atamana.
Stiepan nagle uderzył się pięścią w kolano.
- Nie, do wszystkich diabłów! Nie! Hulaj dusza! - ale ręce już mu się trzęsły. Rozglądał się, którędy wyjść...
Fiodor Suknin objął go i wyprowadził. Do namiotu. Stiepan szedł za nim posłusznie.
Łar'ka Timofiejew nalał wina, zawołał:
- Nalewajcie! Bo tak./, jeszcze gorzej. Bawmy się! Bo co teraz począć?! No, za duszę Kupriana! -Łar'ka wypił, cisnął czarę. Od razu
325
zawinił... Ataman
W milczeniu rozchodzili się z miejsca, gdzie przed chwilą zgasło życie ludzkie. Zostało tylko paru, naradzali się po cichu, gdzie pochować ciało.
Spoza skarpy wychylił się rąbek księżyca - na rzece i obu brzegach wszystko zatonęło w mroku i zadumie.
Stiepan leżał przed namiotem twarzą do ziemi. Suknin siedział w pobliżu, na siodle.
Łar'ka podszedł, zatrzymał się...
- Boże, Boże, Boże! - jęczał Stiepan. Darł palcami ziemię i rozglądał się nieprzytomnie. - Diabeł mnie opętał, Łar'ka. Opętał mnie gad, ręką moją wodzi. Za co Kozaka zabiłem? Za co?
Łar'ka stał nad atamanem, milczał okrutnie. Strasznie żal mu było Kupriana Sołncewa. Pragnął, żeby ataman teraz cierpiał, dręczył się aż do najgłębszego, najstraszniejszego bólu.
- A wy? - Stiepan uniósł się nagle, klęknął. - Staliście obok, mogliście powstrzymać! Zawsze tylko czekacie! Na co czekacie? Umiecie tylko później wyrzuty robić!
Łar'ka milczał. I Suknin milczał.
- Dlaczego milczycie? - wrzasnął Stiepan. - Dlaczego nie powstrzymaliście?
- Powstrzymać! - zawołał Suknin. - Nikt nie zdążył nawet okiem mrugnąć.
- Gdybym mógł... - cicho, z pasją odezwał się Łar'ka. - Żebym wiedział, że nikt się nie dowie, uciąłbym ci teraz łeb... za Kupriana. I ręka by mi nie drgnęła.
Suknin przeraził się. Podniósł się nawet z siodła, na którym siedział.
Stiepan zerwał się na równe nogi. Jakby w mgnieniu oka podjął straszną decyzję albo już, już gotów był ją podjąć. To nie był wybuch gniewu, ale nagłe olśnienie. Szedł prosto na esauła. Łar'ka cofnął się.... Fiodor na wszelki wypadek zaszedł z boku. Ale ataman nie zamierzał grozić.
- Łar'ka - mówił jak w malignie, ze szczerym błaganiem w głosie i pośpiechem. - Rąb! Kochany! Chodźmy - chwycił esauła za rękę, ciągnął za sobą. - Chodźmy. Fiodor, ty też chodź! - drugą ręką chwycił Fiodora, podciągnął obu ku wodzie. - Bracia, zarąbcie mnie
326
dłużej. Sumienie" 'mMe zadręczy. Będzie ssać jak żmija, ufnrźeć rife* pozwoli. Zetnijcie! Zetnijcie! Na Boga, błagam was, zarąbcie! Kochani moi... Pomóżcie. Nie mogę dłużej. Tak mi ciężko. Ukląkł nad wodą, spuścił głowę.
- Potem odepchnijcie daleko - poprosił. - Bo fala wyrzuci.
Czy naprawdę wierzył, że jego wierni druhowie i najlepsi przyjaciele zetną mu głowę? Czy chciał w to wierzyć? A może tylko chciał pokazać, że wierzy? Sam nie wiedział... Był zbolały. Tak bardzo zbolały! Naprawdę pragnął śmierci. W ostatnich czasach nawet nie pił. A więc to nie wino przeżarło jego duszę. Cóż znaczy wino dla silnego człowieka?! Wiedział, przeczuwał, że dzieło jego życia, które budował na krwi, często niewinnie przelanej, to jego dzieło runie, gdy choć na chwilę wypuści wodze z rąk. W proch się i"ozsypie. W miejscach, z których odszedł, nie pozostawił nic trwałego. Sprawy astrachańskie, o których w porywie - publicznie! — oznajmił nieszczęsny Kuprian, były tą ostatnią kroplą, która przepełniła czarę goryczy. W Carycynie też źle się działo - Pron Szumliwy rządził tam nie lepiej niż bojarzy. A znowu ci, którzy przychodzili znad Donu, mówili, że tam też nie ma na kogo liczyć. Źle. Przyczaili się. Takiej burzy, którą rozpętał Stiepan, nie życzyli sobie nawet ci, którzy początkowo popierali go po cichu. Przestraszyli się. Jak podczas uczty w Kanie Galilejskiej - trąby jeszcze grają, ale serce atamana słyszy dźwięki zamętu i klęski. Dlatego tak ciężko. O, jak ciężko coś takiego przeczuwać! Umiał ukryć przed innymi to, co go dręczy, ale przed sobą tego cierpienia ukryć nie mógł.
- Uspokój się, Stiepan - powiedział łagodnie Łar'ka. - Po co już teraz...
Fiodor dotknął ręki Łar'ki, dał znak - milcz.
Stiepan płakał na klęczkach, zwrócony twarzą ku Wołdze.
- Zostawcie mnie samego - poprosił cicho.
Esaułowie odeszli w stronę namiotu. Ale nie spuszczali oka z atamana. Siedział wciąż z łokciami na kolanach, lekko kołysząc się do przodu i do tyłu.
- To wiedźma wyprowadziła go z równowagi - powiedział Suknin.
- Nie wiedźma... Lecz nasze niedopatrzenie, Fiodor. Trzeba było zatrzymać Kupriana, nakazać mu, co ma mówić. Albo lepiej w ogóle nie puszczać, jutro by powiedział.
327
dęba stanęły, g3y'zaczęła ^c! JStą'3 sięwżięla tab^ętana?: '"
- A co z Waśką? Naprawdę umiera?
- Pewnie tak. Jeszcze jedną żmiję przygrzeliśmy na sercu, diaka, darmozjada skośnookiego - twardo orzekł Suknin. -* On tam wodę mąci. Waśka osłabł i Szełudiak wziął górę.
- Czemu Lwowa zabili?
- Zapytaj! To wszystko Szełudiak.
Esaułowie cicho rozmawiali ze sobą przy namiocie. I spoglądali w stronę brzegu: ataman wciąż tam siedział i wciąż kołysał się lekko, jakby modlił się do swego Boga - potężnego, odwiecznego - do Wołgi. Czasem mruczał coś cicho lub cicho, z męką jęczał.
Księżyc wypłynął wyżej nad skarpę. Środek rzeki zalśnił mocnym blaskiem; przy brzegu, w mroku, fale cicho pluskały, syczały, pieniły się cofając... Jakby ktoś olbrzymi, niewidzialny delikatnie wzdychał.
Stiepan po dłuższym czasie wsiadł do małego czółna, przymocowanego na tym samym brzegu, położył się na podściółce z suchego sitowia i usnął ukołysany przybrzeżnym szumem fal. Przyśnił mu się wyraźny, kolorowy sen.
Stoi na samym szczycie wysokiej, wysokiej góry, w dole widzi młodą księżniczkę perską, księżniczka chce dotrzeć do niego, ale nie może się wdrapać, ześlizguje się i spada. I płacze. Stiepan słyszy jej płacz. Żal mu księżniczki, tak żal, że i jemu na płacz się zbiera. A potem księżniczka - ni z tego, ni z owego - zaczęła tańczyć w takt muzyki. I tak lekko, niezwykle... zatrzepotała jak motyl wśród kwiatów, aż w oczach zamigotało. Co ona robi? - zdziwił się Stiepan. -Przecież jej tchu zabraknie. Chce zawołać, żeby przestała, ale nie może głosu wydobyć. I nie może ruszyć się z miej sca... Wtedy widzi, że z boku podkrada się do księżniczki Froł Minajew, chytry, czujny Froł, i chce ją zabić. A księżniczka zapamiętała się w tańcu, nic nie widzi i nie słyszy - tańczy. Stiepanowi serce ścisnęło się z bólu i czułości. Froł! - krzyknął. Ale z gardła nie wydobył się żaden krzyk - tylko jęk. Ogarnęła go rozpacz. Zabije ją, zabije... Froł! Froł machnął szablą i migotanie ustało. Księżniczka zniknęła. Tylko ziemia w tym miejcu pokryła się krwią, tak jak czoło pokrywa się potem. Stiepan zasłonił twarz, cicho krzyknął z bólu, zapłakał... I obudził się.
Obok niego stał Łar'ka Timofiejew i potrząsał nim.
- Stiepan! Bafka! Co ci jest?
328
Dlaczego jęczysz? Stiepan*usiadł. Ból utkwił w gardle jak kłąb... Dusił. Spuścił rękę za burtę, zaczerpnął wody, opłukał twarz. Westchnął.
- Coś ci się przyśniło? - zapytał Łar'ka.
- Przyśniło mi się...
Jakoś dziwnie jasno było dokoła. Stiepan podniósł głowę... Tuż nad nim zwisał, świecił w same oczy wielki czerwony księżyc. Niedobry, niezdrowy, łagodny blask spływał na wodę i tam, gdzie odbijały się obłoki, zdawał się tworzyć kałuże czerwieni.
- Duszno, Łar'ka... Tobie też?
- Nie, spałem, póki nie zacząłeś jęczeć.
- Jęczałem?
- Tak. Co to był za sen?
- Nie wiem... Głupi sen. Nie pamiętam. Za dużo wypiłem. Co ty tu robisz?
- Spałem obok...
Stiepan przypomniał sobie, co się wczoraj zdarzyło... O Kozaku Kuprianie... Spuścił głowę i jęknął cicho.
- Może się napijesz? - doradził Łar'ka.
- Nie, Łar'ka... Ty się nie boisz?
- A! — zdziwił się Łar'ka.
- Nie, to nie o to chodzi. Nie ciężko ci? Jakoś tak duszno... Co?
- Wcale nie... Co ci jest? - Łar'ka nie rozumiał.
- Dobra. Wypiłem wczoraj za dużo, to dlatego.
- Łyknij klina!
- Idź spać, Łar'ka. Zostaw mnie samego.
Łar'ka, uspokojony łagodnym tonem atamana, poszedł do namiotu, żeby się jeszcze przespać.
Wszyscy spali. Wielka, czerwona noc sunęła bezgłośnie i spływała gdzieś do innego świata, obcego, nieogarnionego - uchodziła z ziemi.
Wczesnym rankiem, ledwo świt zaróżowił niebo, Stiepan był już na nogach.
Obóz spał jeszcze twardym snem. Cały brzeg rzeki był gęsto usiany śpiącymi. Tylko tu i ówdzie tkwiły postacie wartowników. A nad sarną wodą, w pewnym oddaleniu od obozu, odwrócony doń plecami
329
śpi —siedząc. Stiepan mimo oddalenia poznał tego człowieka i ruszył ku niemu przez cały obóz.
To był Matwiej Iwanów Nie spał. Na widok Stiepana westchnął, wskazał wzrokiem na obóz i powiedział tak, jakby właśnie o tym myślał.
- Masz swoich wojaków! Nadleci pół setki strzelców, do południa wszystkich zarąbią, bez pośpiechu. Żadni wartownicy ich nie dobudzą.
Stiepan zatrzymał się i patrzył w wodę.
- Pohamuj się, Stiepan - zaczął Matwiej tonem niemal rozkazującym, choć pełnym szczerej goryczy. - Powstrzymaj się, na Boga, z pijaństwem! Co ty robisz? Zebrałeś ich przecież ze trzydzieści tysięcy i wszystkich pewnego dnia pozwolisz wykończyć. Czy ty masz sumienie? I co cię znów poniosło? Czy naprawdę nie żal ci ich, Stiopuszka? - w oczach Matwieja błysnęły łzy. - Nadziejo nasza, obrońco nasz, batiuszka, przecież zginiemy. Jeśli doprowadzisz pod Symbirsk taką pijaną bandę, to co będzie? Wytłuką nas jak st,ado baranów! Co się z tobą dzieje7 Dlaczego wczoraj zabiłeś Kozaka'' -Matwiej otarł, pięścią łzy - Był taki szczęśliwy1 Zdołał umknąć szachowi! Stiopuszka1 Czyś ty wiarę stracił9 Co się tobie stało9
- Milcz! - głucho powiedział Stiepan, nie odwracając się
- Nie będę milczał! Zabij mnie, zakłuj, ale nie będę milczał To nie tylko twoja sprawa, Stiepanie Rus, matka nasza, wszystkim jest droga. A ludzie1 Chatynki swoje porzucili, dzieci głodne zostawili, gotowi życie oddać Naobiecywałeś im. .
- Milcz, Matwieju1
- Naobiecywałeś im, ze uratujesz przed bojarami i szlachtą, że dasz im wolność Czy to są próżne słowa9 Weź się w karby, Stiepanie Tam - Symbirsk! To nie Saratow, nie Samara Miłosławski mocno się tam trzyma I powiadają, że Boriatyński z Urusowem juz się zbliżają A my powinniśmy zdobyć Symbirsk przed przyjściem Bonatyńskie-go Czy można teraz uczty wyprawiać9 Czy na to czas9 Nie jesteś przecież nad Donem! Ani w Persji Tu jest Rus Tutaj mogą ci kark skręcić Oganiaj się przed pijaczkami' Albo mnie pozwól - będę ich, darmozjadów, własnymi rękami dusił, chociaż nie jestem okrutnym człowiekiem Oni są twoją zgubą1 Marzą tylko o tym, żeby dobrze popić A wcale me myślą, ze możemy się własną krwią zachłysnąć
330
ale czy tak dalej być może? Coś uczynił dobrego, tego nigdy nie żałuj. To stare przysłowie, Stiepanie, nie na darmo wciąż żywe, nie bez powodu przez ludzi pamiętane. Ludzie bowiem tylko to, co dobre, pamiętają, niczego więcej. Nie miotaj się, nie pozwól sobie na słabość... Najdroższy, kochany mój! Jak mam ciebie prosić? Chcesz, padnę przed tobą na kolana...
Stiepan odwrócił się i odszedł w stronę obozu. Stanął w oddaleniu i gwizdnął tak, że mewy poderwały się znad wody.
- Boże, ześlij mu rozum i spokój - z niespodziewanym przypływem wiary powiedział Matwiej, patrząc na ukochanego atamana.
W obozie wszczął się ruch, ludzie wstawali.
Stiepan ruszył w stronę namiotu, nagle zatrzymał się i popatrzył na Matwieja. Postał, popatrzył i ruszył ku niemu szybkim krokiem. Matwiej czekał. '
- Nadszedł twój kres, Matwieju - powiedział do siebie cicho Stiepan i już z daleka zawołał: - Nie lękasz się mnie pouczać, to i nie bój się powiedzieć mi całej prawdy. Jeżeli skłamiesz, w Wołdze się znajdziesz! - Zatrzymał się przed Matwiejem, pewien czas patrzył mu prosto w oczy. - Ja ich poprowadziłem! - wskazał ręką za siebie, na obóz. - Ja! Ale wolność jest wszystkim potrzebna! Wszystkim?
- Wszystkim.
- A niech się coś zdarzy pod Symbirskiem albo gdzie indziej i pokonają nas, kto za to zapłaci? Stieńka! Stieńka! To on - łotr, złoczyńca, zbrodniarz - do buntu podmówił!
- Pytasz mnie tylko, czy już sąd wydajesz?
- Nie wykręcaj się!
- Wszyscy zapłacimy, Stiepanie. Ale ty przede wszystkim. Nie lękaj się tego. Ludzie uznają to za nieszczęście, nie będą mieli ci za złe.
- Kogo uznają winnym?
- Ciebie. Tylko że winy tu żadnej być nie może, jedynie nieszczęście. A nieszczęście i cierpienie to dla nas nie pierwszyzna. Takie nieszczęście, Stiepanie, to nie nieszczęście, prawdziwe nieszczęście to żyć.całe życie jak pies. I to jeszcze nie najgorsze - pożyjesz i umrzesz. Ale dzieci twoje też są na psie życie skazane. I dzieci tych dzieci też. To dopiero nieszczęście! Gdzież twoja wina? To nasze szczęście, że znalazł się taki jak ty i poprowadził. Prowadź więc i nie dręcz się. Nie
331
i Bogiem. I początkiem. I wodzem. Może z bożą pomocą uda nam się, wtedy i dla nas słoneczko zaświeci. Nie zawsze przecież musi być noc, co?
— No, to nie skarżcie się później. Bo wiem, że wszyscy będą mieli pretensje. Wiem! Wszyscy się rzucą, żeby szukać winnego.
— Przecież nikt się nie skarży! Mówię tylko, że wojewodowie ciągną ze wszystkich stron... Czy to twoja wina, że psy spuszczono z łańcucha? A i car... Nie, gdzie tu twoja wina? Tylko cugle wziąć w ręce i - Panie Boże, dopomóż - przebić się. Ale mądrze trzeba się przebijać, roztropnie. O tym mówię. I ty to umiesz. Tylko cię prosimy, nie trać ducha, sam łba nie nadstawiaj, a my pójdziemy za tobą. Za tobą to i my jesteśmy odważni.
— Nie zginiemy! - powiedział Stiepan twardo, jakby zdołał okiełznać własne niespokojne myśli.
— Nie chcielibyśmy, bafka, oj, nie chcielibyśmy.
— Więc... tak zrobimy. Dziś jeszcze tu zostaniemy. Zaczerpniemy tchu. Poczekamy na Miszkę Osipowa i jego ludzi... Z hulankami koniec, to prawda. Nabierzemy tchu, zaprowadzimy ład.
Matwiej milczał-, żeby nie spłoszyć nastroju atamana—poważnego, dobrego.
— Nabierzemy tchu - jeszcze raz powtórzył Stiepan. Spojrzał na Matwieja, uśmiechnął się: - Czego mi jeszcze wymyślasz?
<— Ja się modlę do ciebie! Błagam Boga, żeby dał ci rozum, podparł cię... Spójrz, ilu ludzi prowadzisz!
— No, znowu ględzisz...
— Dobrze, będę milczał.
...Tego ranka wrócił z Donu Froł Razin. Stiepan bardzo się z tego ucieszył. Posłał go na Don z wielkim zadaniem. Chciał tak zaimponować Kozakom, żeby zamarli z zachwytu i zdumienia i wszyscy - no; nie wszyscy, ale wielu — ruszyli pod jego obszarpane sztandary wolności. Posłał przez brata armaty i dużo pieniędzy ze skarbu państwa - z urzędów: astrachańskiego, czarnojarskiego, carycyń-skiego, kamyszyńskiego, saratowskiego, samarskiego. Chciał złotem zachęcić Dońców i przyciągnąć ochotników. _ .— No, opowiadaj, opowiadaj. Jak tam?
— Miszka Samarienin do Moskwy pojechał ze stanicą... Stiepan od razu sposępniał, kiwnął głową ze zrozumieniem. ¦
332
¦ paWSiąc pod.nogi. z.aumiewaiagoxajjoLwuiiici aiuu;uai.juuŁi u^&- -nia na skargę, donoszenia - szczerze, gorzko go zdumiewała. - Czego się w ten sposób dotańczymy? Czego? — Stiepan patrzył na brata, na Łar'kę, na Matwieja. - Kozacy! Odpowiedział Matwiej.
- Tego się do tańcujecie, czego i my się dotańczyliśmy: posadziliśmy sobie ciemiężycieli na grzbiecie i wleczemy ich jak żebrak malowaną torbę. Już zaczynają krzywo na was patrzeć. Jesteście dla nich jak bielmo na oku. Ludzie do was ciągną, uciekają... Oni chłopa przywiązują, a wy go odwiązujecie. To im się nie podoba.
- Chłopi, dobra, od wieków sąwniewoli, ale dlaczego Kozacy sami w jarzmo lezą? Tego, choćbyś mi w łeb kołkiem wbijał, nie potrafię zrozumieć.
- Korniej mówi... - zaczął Froł.
- Przestań! - przerwał Stiepan. — Pal ich licho! Korniej a, mumie-ja! Gady pełzające! Znów się zaczynam złościć. Dzisiaj mamy święto. Bez wina! Dziś wszyscy musimy odpocząć. Tam nie będzie łatwo -Stiepan wskazał wzrokiem w górę Wołgi. - Myjcie się, pierzcie, najedzcie do syta, wylegujcie się na trawie... A ja pójdę do łaźni. Do wsi. Kto ze mną?
Łar'ka, Matwiej, Froł, DziadLubim, Fiodor Suknin również wyrazili chęć wyparzenia się w łaźni. Zabrali ze sobą „carewicza" i „patriarchę".
„Patriarcha" był chory z przepicia, kiedy więc usłyszał, że id4 do łaźni, omal nie padł do nóg atamanowi.
- Batiuszka, jakbyś zgadł! Tak mi tego trzeba! Niech cię Bóg stokrotnie wynagrodzi! Łaźnia to nasza druga matka. A już się martwić zacząłem. Natchnął cię Bóg z tą łaźnią, oj, natchnął! -„Patriarcha" cieszył się jak dziecko i szykował. - Ale masz główkę batiuszka ataman! Zrobimy sobie łaźnię!
Później, gdy już spływali w dół Wołgi da wsi, Stiepan gawędził z „patriarchą".
- Ile ty, ojcze, możesz wypić na jeden raz? Wiadro?
- Piwa czy wina?
333
' - Wiadro mogę™ ¦ "'^..........™r"—••"»»"--.-.t-..^,..,.........,.,.,¦ ,^.,„.„^-™-«„f,. ,,.¦„,„ ,,.„,^,„„?
- Ale wątroba! Patriarsza.
- Jestem z chłopów. Niejednego zaznałem, nim zrobiliście mnie patriarchą. Po bazarach chodziłem, uczciwych ludzi zadziwiałem. Zapytaj, czym ich zadziwiałem!
- No, czym?
- Robiłem takie widowisko: wypijałem wiadro miodu pitnego, gnatem wołowym zagryzałem...
- Jak to gnatem?
- Zębami go miażdżyłem, aż trzeszczało. Rozgryzałem drobniutko i łykałem. Ale to jeszcze nic. Potem o głowę -o, tak- łamałem hołoblę i niby nią sobie w zębach dłubałem.
- Hołoblą?
- Tak na niby, do śmiechu. Wiadomo, w gębę nie wlezie.
- A byłeś kiedy żonaty?
- Próbowałem, ale nie wytrzymywały. Uciekały. Nie mam im tego za złe, za ciężko ze mną było.
- A skąd pochodzisz?
- A stąd, niedaleko są moje strony rodzinne. Tam, z prawej strony, do Wołgi wpada Sura, a do Sury mała rzeczka Szuksza... Tam była moja wioska, też Szuksza. Ale rozbiegła się ta moja wieś. Widzisz, hodowaliśmy konopie i dostarczaliśmy dziedzicowi. Moczyliśmy je, suszyliśmy, międliliśmy, roztrzepywaliśmy... No, liny skręcaliśmy, sznury. I z tego żyliśmy. I dziedzic z tego żył. Do Moskwy je woził, te sznury, i tam sprzedawał. Aż raz, akurat na święto Matki Boskiej Opiekuńczej, wszystko spłonęło. Był taki pożar, że nie została ani jedna chata. I dziedzic się spalił. No, ale dziedzic jak dziedzic, zabrał, co mu zostało, i wyjechał. Więcej, powiada, konopiami sobie głowy nie będę zawracał. A my na co mieliśmy czekać? Na śmierć głodową? Rozeszliśmy się po świecie, gdzie kogo oczy poniosły. Dla mnie to żadna sprawa, przepasałem się i poszedłem. Ale dla tych z rodzinami to było nieszczęście. Niektórzy pociągnęli nawet na Syberię... Pewnie tam zginęli, niebożęta. Mój brat poszedł... dwoje dzieci... i anisłychu, ani dychu.
- I zacząłeś chodzić po bazarach? - Stiepan słuchał z ciekawością.
- Zacząłem... Po Wołdze się włóczyłem. Lubię Wołgę.
- A potem? - rozpytywał Stiepan, ale nagle przypomniał sobie
\
r "S Eo" takiej goSnos^ Nie"
spotkałeś nikogo? - zapytał.
- Nie, nie spotkałem.
- Jakbyś spotkał, to odwracaj gębę, nie znasz. Tak będzie lepiej.
- Oni pewnie daleko zawędrowali. Wielu się wybierało na Syberię. Słyszeli, że tam ziemie wolne...
Stiepan przestał się dopytywać, zamyślił się.
Syberia dla Razina to Jermak, droga jego ocalenia, tam umknął przed stryczkiem. Nawiedzała go czasem myśl o Syberii, ale nigdy nie doprowadzał jej do końca - gdzieś daleko jest ta Syberia. Jermaka chwycono za gardło, dlatego ruszył na Syberię, Stiepan na razie sam jeszcze trzyma za gardło...
...Łaźnia stała nad samym brzegiem Wołgi. „Patriarcha" zapragnął sam w niej rozpalić. Rozpromienił się, rozochocił... Ten zapalony włóczęga rzeczny znalazł się w swoim żywiole.
- To umiem. Po przepiciu zawsze sam rozpalałem. Uchę ugotować i w łaźni dobrze rozpalić to trzeba umieć. Baby nie potrafią.
- Rozpalaj - dobrodusznie zgodził się Stiepan. I odszedł na brzeg, nad wodę. Chciał być sam... Nurtowały go myśli o Jermaku, o Syberii. Chciał zastanowić się nad tym wszystkim, własny swój los do tych myśli przymierzyć.
Dzień był mglisty, ciepły, zadumany. Od rzeki ciągnęły wilgotne opary. Pachniało zgnilizną i rybami.
Stiepan podniósł kij, gładki jak laska, i ruszył wzdłuż brzegu. Szedł i Strącał w wodę gnijące resztki. I myślał. Rzadko trafiały mu się takie dni - bez ludzi, spokojne, nad wodą. Bardzo lubił rzekę. Mógł godzinami tak chodzić lub siedzieć. Czasem, gdy nikt nie widział, strugał sobie małe łódeczki i spuszczał je na wodę. Wygładzał nożem drewienko, wprawiał maleńkie maszty, umocowywał żagle z kory brzozowej i kierował na nurt. Obserwował, jak płyną.
W ten smętny, łagodny dzień Stiepan takie snuł myśli:
Dlaczego nie udało się Iwanowi Bołotnikowowi? Był przecież blisko... Waśka Us - dobry Kozak, szkoda, że go jakaś chorość napadła - ale Waśka to tępak, nie widzi dalej własnego nosa. Nie tu leży pies pogrzebany. Opowiadają, iż jakiś staruszek w Moskwie
334
kśiejewicza, ze Stienka prowadzi go na Moskwę, by osadzić na tronie zamiast ojca, który dał się całkiem bojarom opanować. Staruszka wzięto na męki: „Jakiego carewicza widziałeś?" „Żywego, prawdziwego carewicza". „A co zrobisz, gdy Stienka do Moskwy przyjdzie?" „Spotkam go chlebem i solą". Staruszka powiesili. Gdyby tak wszyscy! Wszystkich nie powieszą. Gdyby tak wszyscy, jak jeden mąż, stanęli nie lękając się śmierci... Ale jak wszystkich poderwać? Nie zdołasz poderwać. Przychodzą... Jedni przychodzą, a inni patrzą, co z tego wyniknie. Całe tysiące, dzisiaj są z tobą, a jutro rozejdą się po domach. Iwanowi dlatego się nie udało, bo nie wszyscy powstali. Jakbyś po piasku szedł: idziesz, idziesz, a śladów nie zostawiasz. Ze mną też się to samo dzieje. Wyszedłem z Astrachania, ale teraz -choćbym tam wrócił - nie mam już oparcia, to stracone miasto. I Carycyn, i Samara... Póki idziesz, wszyscy są z tobą, pięknie, ładnie, a gdy przejdziesz - jakby cię nigdy nie było. W taki sposób można pływać bez końca. Trzeba brać Moskwę! Trzeba brać Moskwę! Słabego cara powiesić za nogi na murach, żeby wszyscy widzieli. Wtedy już nie będzie można się cofnąć. A do Moskwy trzeba się przebijać głównie z Kozakami. Te chłopskie tysiące to po to tylko, żeby szum był, rozgłos, wrzawa. Cała Ruś nie powstanie, a te tysiące chłopów, którzy się przyłączają, na pewno grozę budzą - i to też dobre. Froł przyprowadził ze sobą Kozaków, Stiepan spodziewał się, że przyprowadzi więcej, ale na Donie przestraszyli się, przestraszył ich - chociaż to dziwne, niepojęte - sam rozmach wojny. Po zdobyciu Symbirska musi znowu wysłać na Don... Jak tchnąć ducha w tych głupców?
Pogrążony w myślach, zawędrował daleko brzegiem rzeki, ze dwie wiorsty. Minął wieś i szedł dalej, póki nie dopędził go „patriarcha". Wołał z daleka:
- Bafka, hej! Już się o ciebie przestraszyliśmy. Chodź, pierwszą parę złapiemy. Świetna łaźnia!
- Chybko się sprawiłeś - Stiepan zawrócił w stronę „patriarchy". - No, chodźmy, chodźmy.
- Zawsze jestem chybki! Od urodzenia nie wiem, co to zmęczenie. Jak Boga kocham! Trzy konie zastępowałem w kieracie - chwalił się „patriarcha".
- No!
336
krzyżem świętym. - Założyłem się raz z naszym dziedzicem, że dam radę zastąpić trzy konie.
- Jak to?
- A widzisz, bo to jest tak! Konopie przed międleniem najpierw depcą chodzące w kieracie konie, rozdrabniają kopytami świeże, mocne paździerze. Konopie rozkłada się w krąg na taką wysokość -„patriarcha" pokazał ręką nad ziemią - zaprzęga się trzy konie, pośrodku stoi chłopak i pogania. Konie chodzą w kółko i miażdżą, łamią kopytami paździerze... W pół dnia jeden taki krąg albo i więcej rozkruszą. Potem przewraca się konopie starannie, żeby się nie splątały, i konie dalej depcą. Więc powiadam do dziedzica: „Chcesz, to ci do obiadu cały taki krąg ugniotę. A ty mi za to dasz pół wiadra wódki i płótna na portki,i koszulę". „Spróbuj - powiada dziedzic. -Dasz radę?" „To już - powiadam - moje zmartwienie. Lepiej szykuj siwuchę i płótno na ubranie". Ale postawiłem dziedzicowi jeszcze jeden warunek, że dookoła będą stały młode dziewczyny i przyklaskiwały mi, i podśpiewywały. I jakiś dziad z dudką. „Zgoda" - powiedział dziedzic.
Wystrugałem sobie drewniane kopyta na nogi, przymocowałem onucami... Dziadek Kędzior, tak go przezywaliśmy, bo był łysy, grał do tańca, a dziewki i baby podśpiewywały i klaskały w dłonie. I ruszyłem w tych kopytach drewnianych — w taniec po konopiach. Ech! Z przyświstem, z piosenkami takimi, co to... dziewki uszy zatykają, a rade by posłuchać. Już ja je znam. I dziedzic też stoi, zaśmiewa się. Słonko wysoko się już podniosło, a ja wciąż tańcuję. „Może - dziedzic powiada - dać ci trochę siwuchy?" „Nie-odpowiadam - tego w umowie nie było". Bo mi szkoda było siwuchy. Wypijesz, a ona od razu cała z potem wyparuje. Myślę sobie, lepiej wieczorem, w chłodku wydudlę. Tańcuję. Pot się leje... Zrzuciłem koszulę, tańcuję. Odsapnąłem chwilę, gdy konopie przewracano, i dalej. Wszystko skruszyłem do obiadu. Nawet trochę wcześniej.
Stiepan słuchał „patriarchy" zamyślony. Pod koniec opowiadania odezwał się ni w pięć, ni w dziewięć:
- No... Można i tak... Co?
„Patriarcha" domyślił się, że ataman, opanowany jakimiś ciężkimi myślami, nie bardzo słucha jego opowiadania, i mocno walnął go w plecy:
337
zwiesiłeś norwa Kwintę?
-- Tak, ojcze. Nic - Stiepan milczał chwilę. Popatrzył na „patriarchę", uśmiechnął się: - Zabawnie zarabiałeś... na tych bazarach... Ze też można na taki pomysł wpaść!
„Patriarcha" rozpalił łaźnię tak, że nie można było oddychać, aż parzyło w usta.
- Oszalałeś! krzyknął Stiepan wycofując się tyłem do przedsionka. -¦ Usmażymy się tu, do diabła. Że też jeszcze pożaru nie wznieciłeś!
No, poczekaj chwilkę - poradził stary olbrzym. Niech żar trochę popuści, bó rzeczywiście w gardle drapie. Zaraz popuści! włożył czapkę, rękawice i wdrapał się na półkę. O! Gryzie! Ale łapie, ale łapie!
Stiepan przysiadł na progu przedsionka.
- Podejdź do paleniska, tam obok jest beczka z wodą, nabierz do dzbanka i chluśnij na kamienie! — zawołał „patriarcha".
Sliepan po omacku dotarł do beczki, wymacał dzban, zaczerpnął do pełna i chlusnął na kamienne palenisko. Kamienie gniewnie, z sykiem, trzaskiem rzygnęły śmiercionośnym żarem. Sliepan wyskoczył z łaźni.
- Zostaw otwarte drzwi! ¦ krzyknął niewidoczny w kłębach pary „patriarcha". I zaczął smagać się miotełką. Stękał, ryczał, jęczał z rozkoszy. - Całe paskudztwo wyjdzie! Będę jak nowy, żeby tylko skóra wytrzymała! Oho, ho! Oho, ho! Ooo!
- Umrzesz! - krzyknął Stiepan. - Serce pęknie! „Patriarcha" zlazł z półki, położył się na podłodze z głową na
progu.
- Widzisz, batiuszka ataman, tak się wypędza z siebie nieczystą siłę. Tego mnie staroobrzędowcy nauczyli. Starcy. Bywałem u nich w Kierżencu... Podobają mi się, szkoda tylko, że nie piją.
- A ty sam do której wiary się skłaniasz, do starej czy do nowej? -zapytał Stiepan. Co ci starcy mówią? Bardzo wyklinają Nikona?
.... Wyklinają... - jakoś bez przekonania powiedział stary. -- Wiele o tym nie mówią. Ale swojej wiary przestrzegają. W tym są oni... A tobie która wiara lepiej odgowiada? Też stara? Pizy starej zostać nie mogę, lubię ziele trujące... A-do nowej... Szczerze.mówiąc, nie bardzo rozumiem, o co im poszło. Chrystus jest
338
wierzę. .
- A jak się żegnasz? Dwoma czy trzema palcami?
- Żadnymi. W myśli. „Błogosław, Boże" i koniec. Chrystus tak uczył, więcej nie trzeba. Nie pomylisz się. Tobie też tak radzę.
Umilkli.
- Wyobraź sobie, ojcze - zaczął Stiepan - że zostanę w Moskwie carem. Pomyśl, że tak się stanie. Zostanę. Wtedy ciebie naprawdę zrobię w Moskwie patriarchą.
„Patriarcha", leżąc wciąż na podłodze, patrzył na Stiepana ze zdumieniem:
- No i co będziemy robić?
- Właśnie o to pytam: co będziemy robić? ..Patriarcha" zamyślił się. Uśmiechnął się. Pokręcił głową.
- Choćbym nie wiem jak się nadymał, to patriarchą... Coś ty, bafka! Prędzej już... Nie, choćby nie wiem co, .czegoś takiego sobie nie mogę wyobrazić.
- E, tam - rozzłościł się Stiepan. - Kpem przecież nie jesteś, pomyśl! Tak sobie, dla hecy. Jak zostaniemy - ja carem, ty patriarchą - co będziemy robić? ,
- Hm... zaczniemy rządzić.
- Jak?
- Według sumienia.
- Przecież wszyscy niby rządzą według sumienia. Bojarzy też "mówią, że uczciwie rządzą.
- Oni tak mówią, a my tak będziemy robili. Nie wiem, jaki ze mnie byłby patriarcha, pewnie żaden, ale ty, bafka, carem być potrafisz. To ci z góry powiadam.
- Skąd wiesz?
- Wiem... Znam chłopa, sam jestem chłopem, wiem, jaki car jest chłopu potrzebny.
- Jaki?
- A chłopski.
- E, powtarzasz: chłop, chłopski... Sam wiem. że nie bojarski. Ale jaki ma być ten chłopski car?
- W tym się wszystko zawiera: chłopski. O czym tu gadać?
- Nie odpowiadasz. Wiem, że ty i ja potrafimy dobrze pohulać, ale tam trzeba mieć głowę i do innych spraw.
339
Biectnymi się opiekujesz - to już pól cara. Sądzisz sprawiedliwie — to już cały car. A jeżeli przestaniesz być szalony, to będziesz bezcenny! Cała Ruś ci do stóp padnie. Na rękach nosić cię będziemy. Lud i tak cię kocha... Nie, tobie się uda. A patriarchę sobie znajdziesz, nie wygłupiaj się ze mną. Skąd ja?! - „patriarcha" roześmiał się. - Przestań, batiuszka...
— Dlaczego?
— Nie trzeba — upierał się „patriarcha".
— Och, ojcze, ale jesteś jak pień. Położyłeś się w poprzek drogi i ni -w tę, ni we wtę. Dlaczego, pytam?
— Co ze mnie za patriarcha, przecież wypić lubię. Lepiej mnie zrób naczelnikiem do spraw wódczanych. To dla mnie robota! Wszystkich szynkarzy w garść wezmę! Okrutnie ludzi oszukują, ścierwa! Ich też wszystkich wyrżnąłbym razem, z bojarami. Właź na półkę. Teraz już tak nie pali. Jak wystygnie, to żadna przyjemność...
— Jeszcze poczekam. Nie wytrzy^nam. Ty właź, wyparz się. „Patriarcha" wlazł na półkę.
— Podlej, bafka! x Stiepan dodał mu jeszcze pary, wyszedł do przedsionka...
I wtedy przybiegł Kozak z wiadomością:
— Bafka, przyszli ludzie spod Symbirska...
— No? Co tam? - zaniepokoił się Stiepan.
— Boriatyński ciągnie z Kazania. Gródek, powiadają, poddać się pie zamierza. Kazali cię zawołać.
— Kto cię przysłał?
— Miszka Jarosławów.
— A Miszka Osipow przybył już?
— Nie.
— Nie gadaj więcej o Boriatyńskim. Milcz. Podaj mi konia... -Stiepan ubierał się pospiesznie. Krzyknął na Kozaka: - Przekaż fesaułom, żeby za mną pędzili! Może znajdą tu konie... Nie zwlekaj!
Kozak podprowadził konia, Stiepan wskoczył na niego i pojechał. Z pozostałych niektórzy znaleźli konie, inni wsiedli do łódek i pospieszyli do obozu. Nie zdążyli wyparzyć się w łaźni. „Patriarcha" nie mógł sobie darować, że ataman też nie skorzystał z łaźni. Taka była wspaniała, „carska".
•340
Książę Boriatyński dotarł pod Symbirsk wcześniej niż Stiepan. Stiepan spóźnił się, Ale gdyby nawet nie dał tego dnia odpoczynku swemu wojsku, i tak nie zdążyłby przed Boriatyńskim.
Gdy zbliżyli się do miasta, Stiepan sprowadził swoich na brzeg, ustawił w szyku bojowym i od razu ruszył do ataku na wojsko carskie. Nadchodził wieczór, nie można było dłużej zwlekać - do rana mogły nadciągnąć posiłki.
Boriatyński rozkazał podpuścić Kozaków jak najbliżej i dopiero wtedy uderzył. Zajmował lepszą pozycję - stał na wzgórku. Liczył ponadto, że Kozacy i chłopi są zmęczeni - płynęli przecież w górę rzeki.
Bój był zawzięty.
Ludzie tak się skłębili, że chwilami nie odróżniali swoich od obcych. ;
Wojsko Boriatyńskiego umiało zachować szyk bojowy i oczywiście było lepiej uzbrojone. Razinowców za to było więcej i walczyli z większym uporem, odważniej.
Stiepan prowadził Dońców. Mordwinami, Czuwaszami i Tatarami dowodzili Fiodor Suknin i Łar'ka Timofiejew. Tatarzy i Mordwini atakowali własnym sposobem: naskokiem. Uderzali w zwarty szyk strzelców, rozbijali pierwsze szeregi, ale widząc, że następni stoją mocno, nie ustępują, rozsypywali się i cofali. Łar'ka, Fiodor, inni' esaułowie i setnicy 2nów ich gromadzili, formowali jaki taki szyk i prowadzili do nowego ataku. Stiepan dobrze znał zalety bojowe swoich sojuszników-obcoplemieńców i dlatego dał im najlepszych esaułów. Esaułowie klęli aż do zachrypnięcia to rozpływające się wojsko, wrzeszczeli, w zetknięciu z wrogiem szli w pierwszych szeregach... W czasie jednego z tych ataków poległ Fiodor Suknin.
Dońcy stali murem. Nie ustępowali .wrogowi pod żadnym względem, przeciwnie, przewyższali go uporem i kunsztem wojennym. Byli zresztą bardziej wypoczęci niż chłopi. Razin, przewidując jak się sprawy potoczą, nie pozwolił im wiosłować, gdy spieszyli do Symbirska.
Boriatyński powoli się wycofywał.
Stiepan był w samym ogniu walki. Wyrywał się tylko na chwilę, by
341
setnicy kozaccy i wierni strzelcy z Astrachania, Caryeyna i z innych miast. Chłopi pokrywali brak kunsztu wojennego brutalnością i zuchwałością, ale ponosili wielkie straty.
Stiepan wziął ze sobą z dziesięciu Kozaków, przebił się do chłopów, stanął z Kozakami w pierwszych.szeregach i sam zaczął przyciskać carskich strzelców. Wtedy i tutaj sytuacja się poprawiła.
Palba, szczęk i chrzęst żelaza zagłuszały głosy ludzkie. Trwał zwarty szum i huk, z którego wyrywały się tylko pojedyncze okrzyki -czasem soczyste przekleństwa, czasem głośne nawoływania. Pachniało prochem i spalenizną.
- Nie walcie jak durnie! - krzyczał Stiepan do Matwieja. - Słyszysz?
- Oj, bafka! Słyszę!
- Wybieraj najmocniejszych i las żerdzi ustawiaj na czele. A spoza nich niech wyskakują z toporami i widłami. Rąbną i za żerdzie! A pierwsi mech cały czas żerdziami machają. Zmieniaj, jak się zmęczą! Pojmujesz?!
- Pojmuję, bafka! Ale om mnie nie słuchają'
- Daj w łeb jednemu, drugiemu, to będą słuchać!
- Bafka! - wołali ze strony Kozaków. - Chodź do nas! U nas weselej!
Dziad Lubim dowodził młodymi.
.- Minka! Minka, paskudo! - krzyczał. - Nie gap się! Obejrzyj się, kto za tobą! Ej!
- Słyszę, Lubimie!
- Wańka! Cofnij się, opatrz rękę!
- Zaraz! Jeszcze się trochę nacieszę.
- Nie zagalopujcie się, diablęta! Patrzcie na bafkę, tam! Serce się raduje.
Tak uczył Dziad Lubim swoich wychowanków. A za przykład stawiał atamana. Zdarzyło się jednak, że zagalopował się i sam ataman. Rozpędził się i znalazł sam jeden w tłumie wrogich strzelców Obejrzał się... Strzelcy, którzy go otoczyli, poznali go. Usiłowali . okrążyć, oddalić od razinowców i wziąć żywcem. Ataman wywijał szablą, przebijając się z powrotem do swoich.
~ Łar'ka! - krzyknął. - Dziadku!
Rzuciło się na niego z dziesięciu strzelców. Uderzyli w rękę tępą
342
usiłował wykręcić mu ręce w tył.
Łar'ka usłyszał krzyk atamana, przebił się do niego z półsotnią. Zdążył. Zabił strzelca siedzącego nad nim. Półsotnią odparła strzelców.
Stiepan wstał zły, poturbowany, podniósł szablę.
- A wy co? - wrzasnął. - Atamanowi nogi na szyi zawiązująca oni nic.
- Uważaj trochę! - również z gniewem odkrzyknął Łar'ka. -Dobrze, że usłyszałem! Nie pchaj się sam w tłum. Patrz, gdzie idziesz.
-, Jak twoi Mordwini? - zapytał Stiepan.
.- Dziobiemy! Wyskoczymy i znów muszę zbierać... Ciekną jak woda z dłoni. Bawimy się, a skutku niewiele. Ale przynajmniej nie pozwalamy naszych okrążyć, w tym cały zysk. Bo próbowali okrążyć!
.- Hmm! To ci wojsko! Nie upieczemy z nimi pieczeni, Łar'ka. Zostań z Kozakami, sam do nich pójdę.
Mordwini i chłopi z drągami znów bezładnie odbiegali z wiru walki, żeby skupić się i ponownie uderzyć. Uciekali zresztą radośnie, nie tracąc ducha. Strzelcy, nie chcąc łamać szyków, nie gonili za nimi.
Stiepan z dwoma dziesiątkami Kozaków zatrzymali ich.
- Dokąd? - dwóm, trzem dał pięścią po głowie. - Stój! Stój, bo zatłukę.
Obcoplemieńcy i chłopi zatrzymali się. Stiepan ustawił ich do ataku i zaczął tłumaczyć:
- Zaraz; naskoczymy. Pierwsi niech młócą, ile sił. Jak się zmęczą, niech się rozstępują i przepuszczą następnych. Na razie zbierajcie do walki wszystko, co się nada, i odsapnijcie. Jak pierwsi się zmęczą, rozstępujcie się, przepuście drugich. Żeby na przodzie zawsze byli wypoczęci. I nie cofać się! Kozaków za wami postawię i każę siec! Kogo się boicie? Rzeźników? Oni tylko na bazarze są mocni, toporami mięso rąbać! A tutaj sami się was boją! No, dalej!. Nie zostawać w tyle! Hajda na rzeźników! Z żerdziami, z żerdziami - naprzód, wystawiać je! Ciaśniej, ciaśniej!
Biegli zwartym tłumem. Teraz już i do ataku pędzili z zapałem i wesoło.
- Hej! Niech tam który wybiegnie naprzód! - krzyknął Stiepan. -Powiedzcie naszym, żeby się rozstąpili! A my łupniemy z rozpędu!
343
mY,"kłuli pikamirśT.rzelali...........""*"......""""'¦'.........."'"'"..................................."".......""".....""*......".......' "1
A zmierzch już zapadał. Nie sposób było odróżnić, gdzie są swoi, a gdzie obcy.
- • Walcw! ryczał Stiepan. Nie wysuwaj się naprzód, równaj! Bo od swoich oberwiesz. *>„
- Równo, chłopcy! • - pokrzykiwał Dziad Lubim. - Równo, kochani! Tak jak z babą, nie stawiaj się, to wygrasz!
Stiepanowi przestrzelili nogę. Zaklął wściekle i kulejąc zaczął się wycofywać z kłębowiska na wzgórze. Pomogli mu tam ściągnąć but. Podszedł Łar'ka, spocony i zakrwawiony.
- Gdzie? W nogę? - zapytał.
-- Znów w nogę. A czemuś ty zakrwawiony? ,
- Bardzo oberwałeś?
Nie... — Stiepan poruszył nogą. - Kość cała. A ty co? -- Fiodora zabili, Suknina - Łar'ka splunął krwią, dotknął okaleczonych warg. - Nic mi nie jest... tylko zęby... Chyba całe.
- Och, matko moja! Całkiem mi esaułów zabraknie! — z gorzkim bólem powiedział Stiepan. — Wynieśli chociaż?
- Wynieśli.
- Pilnujcie się! - Stiepan podniósł głos. - Gdzie was diabli noszą? Z kim zostanę? Wszyscy polegniecie...
- Starczy chyba na dziś? Już nic nie widać... - Łar'ka wpatrywał się w ciemną, kłębiącą się masę walczących ludzi.
- Poczekaj. Niech się dalej cofnie... Z górki niech zlezie. Żeby górka była nasza.
- Już się cofa. Po ciemku zaczniemy swoich tłuc. Strzelcy trzymają się w szyku, a my możemy swoich... Górka i tak zdobyta.
- No, to każ zaprzestać. Starczy. Dużo Kozaków poległo?
- Chyba nie... Wielu jest poharatanych. No, trzy zęby jednak wybili! - Łar'ka splunął. - Dobre były zęby.
- Matwiej żyje? - zapytał Stiepan.
- Widziałem go, żyje. Dzielny jest, nie boi się. Więcej, co prawda, wrzeszczy, niż rękami robi... Ale pilnuje, żeby się nie rozłazili.
- Dobre i to - bez radości powiedział Stiepan. — Idź, powstrzymuj pomaleńku.
Łar'ka odszedł.
 . me powoli ucicnaia............... -••..,/, .....,-,.-:,,-.-:--,¦¦ ¦--. »¦¦-
Esaułowie zebrali się do Stiepana na naradę.
- Boriatyński cofa się do Tietiuszów.
- Dobra. Musimy zdobyć gród - powiedział Stiepan. - Zanim nadciągną Urusow z Dołgorukim, powinniśmy być w grodzie. Powinniśmy. Inaczej zdechniemy z tymi chłopami... Musimy grodek zdobyć, tak czy inaczej Boriatyński już się nie będzie pchał.
- Może by jeszcze zaczekać, bafka? A nuż Boriatyński coś knuje? -odezwał się Matwiej Iwanów, którego Stiepan też wezwał na naradę.
- Nie knuje., Teraz wie, że sam nie da rady. A nie możemy w otwartym polu czekać, aż przyślą im posiłki, zginiemy z twoimi chłopami, Matwiej. Do chrzanu z takim wojskiem. Ciągnijcie powolutku do posadu. Był tam kto? Dowiedział się czegoś?
- Byli! - odpowiedział jeden z esaułów. - Posad się podda. Ale gród, umocniony drewnianymi ścianami, trzeba brać siłą. Nie podda się.
- Weźmiemy. Szykujcie wszystko. Siano, słomę, drewno - podpalimy. Wiążcie drabiny. Nie pozwólcie ludziom próżnować. W grodzie odpoczniemy. Musimy go zdobyć. Potem zamkniemy się, umocnimy. Miszka Osipow nadciągnie, poślemy do Astrachania - Fied'ka Szełu-diak przyprowadzi swoich. Jeszcze raz spróbujemy skrzyknąć Don... Wtedy będzie można ruszyć. Ale gród musimy zdobyć!
6
Nadeszła noc.
W ciemności Stiepan przyprowadził wojsko do posadu otoczonego wałami, osłaniającymi główną twierdzę, i przystąpił do szturmu. Ze ścian i umocnień strzelano do nich ślepymi nabojami. Razinowcy zdobyli więc pierwszą linię obronną. Z góry było wiadomo, że posad podda się bez walki. Sedno sprawy stanowiła twierdza symbirska, której załoga zamknęła się, zdecydowana na wszystko.
Stiepan nakazał niektórym jednostkom swego wojska umocnić wały i ustawić na nich działa (na wypadek, gdyby Boriatyński zdecydował się wrócić i przeszkadzać w szturmie), resztę rzucił na
345
mocniejsze i wyższe óćl óB'waf'5'wariiap"5$aHu'.
Rozpoczął się szturm.
Próbowali podpalić drewniane umocnienia i wzniecić pożary w samym grodzie. Strzelali płonącymi polanami, rozżarzonymi kulami armatnimi... Coraz to w mieście wybuchały pożary, ale obrońcy szybko je gasili. Coraz to w różnych punktach ogień ogarniał bierwiona palisady, ale oblężeni przykrywali je mokrymi żaglami i tłumili płomienie. Kozacy w tym czasie przystawiali drabiny i walka toczyła się na samych wałach. Walka po obu stronach była zawzięta, okrutna, straszliwa. Wciąż nowe setki Kozaków wspinały się po szczeblach chwiejnych drabin. Strzelano do nich, lano smołę, wrzątek. Złowieszcze łuny to tu, to tam wybuchały wydobywając z mroku kłębiące się w szturmie tłumy.
Razin sam dwukrotnie wspinał się na wały. Strącano go za każdym razem. Wspiął się po raz trzeci... Stanął już na górze, starł się szablą z dwoma strzelcami. Jednemu z nich udało się ugodzić go w głowę. Czapka osłabiła cios, niemniej uderzenie było mocne. Atamana zamroczonego opuściła na chwilę nieugięta wola walki i zapał... Zrobiło mu się słabo, odeszła chęć do wszystkiego.
Łar'ka i tym razem uratował mu życie. Naprędce opatrzył ranę. Stiepan odzyskał świadomość. Wkrótce był znów na nogach i znów z wściekłością rzucał na palisadę wciąż nowych i nowych wojowników.
Razinowcy ponosili wielkie straty.
- Musimy zdobyć twierdzę - powtarzał uparcie Stiepan.
Bez przerwy grzmiały armaty, rozżarzone kule zataczając łuk padały do wnętrza grodu. Tak samo leciały płonące polana i pęki skręconej słomy z suchą darnią w środku. I zza obwarowań grały armaty, świstały kule... Huk nie ustawał i nie słabł.
Pod palisadę podwozili wozy siana, podpalali. Z góry lano wodę, ogień przygasał, gorzki swąd dusił ludzi.
- Łar'ka, oszczędzaj Kozaków! - krzyczał Razin. - Wysyłaj na wały przede wszystkim chłopów.
- Wszystkich zrzucają! - odpowiedział Łarka. - Wściekli się, gady! Nie wedrzemy się...
-- Musimy!
Do Stiepana przyprowadzono sprzyjającego im zbiega z grodu.
346
;O
¦ -."-—v_.iicc) /.auiac wasze sirugi... z,eDyscie zOśtali* bez zbieg wskazał na twierdzę. - Tam się zmawiają...
- Co? - zapytał Stiepan, jakby nie dosłyszał czy teij
uwierzyć.
- Chcą odbić strugi! - powtórzył zbieg. - Z drugiej Jtrony.
rzeki!
Stiepan wyszczerzył zaciśnięte zęby, rozejrzał się.
- Łar'ka! Miszka! Jest tam który?
- Miszka zabity! - odkrzyknął podbiegający setnik chcesz, bafka? . :
- Na strugi! -rozkazał Stiepan.-Bierz sotnię i na strugi! Biegiem! Odpłyńcie na środek... Nie dajcie strugów! Nie dajcie! Na litość boską, ratujcie strugi!
W tej chwili od strony rzeczki Swijagi dał się słyszeć narastający zgiełk i strzelanina. I od razu ze wszystkich stron rozległy się krzyki Kozaków, którzy mieli większe doświadczenie wojenne i znali się na podstępach wroga, więc byli czujni; chłopi bez reszty byli pochłonięci walką o zdobycie wałów obronnych.
- Okrążyli, bafka! Idą Dołgoruki z Urusowem! A ci z twierdzy zaraz wyjdą! Otoczą nas! Biada nam, bafka!
- Łar'ka! - wrzasnął Stiepan.
- Jestem, bafka! - Łar'ka w jednej chwili znalazł się przy nim.
- Zbierz Kozaków... Tylko bez krzyku. Do Wołgi i na strugi- Bo
szumu! Zatrzymaj sotnię, posłałem ich, żeby odpłynęli stru, środek, ale niech nie odpływają, wszyscy ładujcie się ni Wycofujcie się stopniowo, nie wszyscy razem. I cicho. Cicho
- Rozumiem, bafka - szybko powiedział domyślny Łar'k
- Poszukajcie Matwieja - polecił Stiepan.
Matwieja znaleziono bez zwłoki. Przybiegł jak od pożaru-ny, trochę poparzony...
- Stójcie tu, Matwieju - powiedział Stiepan. - Ja z Ki ruszam przeciw tym, co przybyli. Słyszysz? Urusow z DołJ nadciągają. Nie spodziewaliśmy się ich tak prędko, a oni ji| cholery.
- Coś ty, Stiepanie? - Matwiej patrzył zdumiony. - J Urusow! Oni nie zaatakują nocą... To nadchodzi Miszka Osi
- Stój tutaj! - Stiepan był blady i ledwo trzymał się na
gam i na
strugi.
tu
wiejaf.
Matwiej zrozumiał, że zostawiają ich samych.
- Stiepan... Bafka! To Miszka Osipow!
- Milcz! — Stiepan pchnął Matwieja. - Skąd Miszka miałby działa i strzelby? Nie słyszysz?
- Chłoopi! - jak opętany wrzasnął Matwiej i rzucił się w stronę ścian, ale Łar'ka dogonił go, powalił i wzniósł nad nim szablę. Stiepan nie pozwolił go zarąbać. Matwiejowi zakneblowali usta i zanieśli na brzeg.
Chłopi bez przerwy wdzierali się na ściany... Ale tam odbijano ich rozpaczliwie. Pod palisadą kłębiło się mrowie ludzi, huk i łoskot nie ustawały.
Wkrótce pod obwałowaniem twierdzy nie pozostał ani jeden
Kozak.
Szturm trwał. Ciągnął się przez całą noc. Twierdza się utrzymała. Atak na tyły szturmujących był fałszywy. Boriatyński, nie chcąc ryzykować czołowego ataku, postanowił w jakiś sposób przeszkodzić razinowcom i zdezorientować ich, podciągnął od strony Swijagi jeden pułk i rozkazał wszcząć strzelaninę. Podstęp się udał. Gdy się rozwidniło, oblężeni i strzelcy zobaczyli, że mają przeciwko sobie tylko chłopów z hołoblami i rozpalone armaty, z których już nie było czym strzelać.
Matwiej ocknął się w strugu.
Świtało.
Ze cztery sotnie Kozaków w milczeniu, wiosłując z całych sił, płynęło w dół Wołgi. Razin był z nimi. Siedział w tym samym strugu, co Matwiej, głowa kołysała mu się miarowo, w takt wioseł.
Matwiej rozejrzał się... I przypomniał sobie wszystko. I wszystko zrozumiał. I zapłakał cicho, łkając.
- Nie chlip - powiedział półgłosem Stiepan, nie otwierając oczu i nie podnosząc głowy.
- Wysadź mnie - poprosił Matwiej.
348
" ZfflĘcoYiyWwzrokiern':
- Wysadź, Stiepanie - Matwiej płacząc błagał.
- Milcz - powiedział Stiepan zmęczonym głosem. Matwiej umilkł.
Wszyscy milczeli.
- Dopłyniemy do Samary, tam staniemy na nogi - powiedział Stiepan podnosząc głowę, ale nie zwracając się do nikogo. - Za dwa tygodnie znów nas będzie wiele tysięcy... Nie desperujcie - mówił ? trudem, pełen wstydu zmagał się z okrutną męką i bólem.
- Ilu ich tam poległo! —przeciągle, zawodząco przemówił Matwiej. - Ilu ich legło, kochanych! Boże, Boże... Jak teraz żyć? Jak żyć?
- Zapłacą za ich krew - rzekł Stiepan.
- Kto? - krzyknął mu w twarz Matwiej.
- Już niedługo zapłacą. Nie rozpaczaj. Już się nie odstanie.
- Ale kto? Kto za nią zapłaci? Za rzekę przelanej krwi... co do Wołgi spłynęła! - Matwiej płakał. - Zaufaliśmy zuchom atamanom... Uwierzyliśmy! Ech, obrońcy!
- Milcz!
- Nie będę milczał! Nie będę! Bądźcie wszyscy przeklęci! Łar'ka wyciągnął szablę i zamierzył się na Matwieja.
- Milcz, psie!
Stiepan przesunął wzrokiem po wszystkich twarzach i utkwił w Matwieju uporczywe spojrzenie.
- Kto winien, Matwieju? - zapytał cicho.
- Ty, Stiepanie. Ty jesteś winien, ty!
Stiepan zbladł jeszcze bardziej, dźwignął się z trudem, skierował do Matwieja.
- Kto winien? -Ty!
Stiepan stanął nad miotającym się z bólu Matwiejem.
- A mówiłeś, że ja nie będę winien...
- Dlaczego uciekamy? Tam ich teraz tłuką, zarzynają jak barany! Dlaczego ich porzuciłeś? Waśce wyrzucałeś, że chłopów porzucił. A sam też porzuciłeś! Porzuciłeś! Wojacy, kurwa mać!
Stiepan uderzył go. Matwiej upadł na dno łodzi, podniósł się, otarł krew z twarzy. Usiadł na ławce. Stiepan siadł obok niego.
- Chwilowo zostaliśmy pokonani, Matwieju - ataman mówił nie-
349-
 LO KUIlieC:
 ty. ijdldŁUUU^any uu
to nie koniec! Na pewno! Zaufaj mi...
- We wszystko zwątpiłem, cała krew mi z serca wyciekła. Ilu ich tam, kochanych!... """
- Będzie nas więcej. Przyjdą astrachańczycy... Wąska z Fied'ką. samarczyey. carycynowcy... Poślemy znów na Don. Znajdziemy Alo-szkę Protokina. Napiszemy do Iwana Sierika... - Stiepan zdawał się rozmawiać sam ze sobą. Jakby chciał samego siebie przekonać. Był bardzo zmęczony, utracił wiele knvi, rana na głowie dokuczała.
- Nie pójdą teraz z tobą ani Aloszki, ani Fied'ki. Oni lubią tylko zwycięskich atamanów. A ciebie pobili... Teraz nie pójdą!
- Łżesz!
- .Nie pójdą, Stiepanie, nie łudź się. Urodziłeś się pod nieszczęśliwą gwiazdą Matwiej otarł zakrwawioną twarz, opłukał rękę za burtą, znów przyłożył mokrą dłoń do policzka. - Rzuciliśmy się jak ćmy na światło... I osmaliło nas. Ty sam się teraz załamałeś. Spłonąć jest tak łatwo! Zostanie tylko ślad niezapomniany.
- Umyj się - powiedział Stiepan. - I nie kracz.
¦* - Zobaczysz. Przyjdziemy do Samary, to sam się przekonasz. Nie wierzy się temu, kto sam stracił wiarę. Nie mogliśmy to zginąć uczciwie, razem ze wszystkimi? Kto nam teraz uwierzy7 To nie ja kraczę, Stiepanie, to nad nami kraezą... Podnieś głowę, rozejrzyj się ¦-wrony już niebo zasłoniły i kraezą.
8
Stanęli powyżej Samary.
Stiepan posłał Łar'kę z Kozakami na zwiady. Sam odszedł od strugów, usiadł na brzegu.
To było to samo miejsce, gdzie jeszcze tak niedawno ostatni raz ucztowało jego wojsko. Wszędzie widać było ślady obozu, popiół ognisk leżał nie sczerniały, jeszcze nie rozwiał go wiatr stepowy.
Posępnie, uporczywie patrzył Stiepar na potężną rzekę.
W oddali na wodzie ukazały się jakieś dziwne, wysokie budowle.
350
Były to tratwy z szubienicami. Na każdej tratwie sterczał pionowo ustawiony słup z szeroką poprzeczką u góry. A na poprzeczkach pękami - po dwadzieścia, trzydzieści — wisiały trupy. Tratew było dużo. Spływały wolno i uroczyście.
Stiepan patrzył nie odrywając od nich wzroku.
Podszedł Matwiej, usiadł obok. I też patrzył na tratwy. Obaj mieli twarze pobladłe, w oczach malował się ból. Patrzyli długo.
- Licz - powiedział cicho Stiepan. - Za każdą z nich będę wieszać pięciu. Przysięgam. Raz przysięgam, po dwakroć przysięgam. Boże, usłysz mnie, pozwól mi się poderwać, pozwól mi poderwać się jeszcze raz...
Matwiej ze smutkiem, jakby przytakując, kiwnął głową.
- Kiedy, babko, wróżyć zaczęłaś? Kiedy chleba zabrakło.
- O nie... teraz już będę inaczej postępował.
- Będziesz, będziesz...
- Patrz i licz! Długi zawsze spłacam sumiennie - zdławiony głos Stiepana znów nabrał mocy.
- Kogo mam liczyć? - zawołał Matwiej cicho, z goryczą. - Tu płynie cała Ruś... - zamilkł na chwilę i zwrócił się do Stiepana: -Wiedz, że nie na Donie jest nasz ratunek, Stiepanie. Nie na Donie...
- Więc gdzie?
- Tam - Matwiej wskazał na tratwy. - Tam, skąd oni płyną. Tam może być nasz ratunek, nigdzie więcej.
Przygalopował na koniu Łar'ka.
- Samara nie puszcza — powiedział zeskakując z konia.
- Jak to? - Stiepan zerwał się. - Jak to? Co ty mówisz?!
- Zamknęli gród.
- Brać ich! Zniszczyć, spalić do szczętu! Po coś stamtąd wrócił? Na rozkurz całą Samarę! Jedźmy tam. Zaraz zbuduję takie same tratwy i puszczę po wodzie przed tamtymi - Stiepan rzucił się w stronę strugu.
Matwiej milczał. Patrzył na tratwy. Łar'ka również nie ruszył się z miejsca.
- Jedziemy brać Samarę! - krzyknął Stiepan. - I zatrzymał się.
- Z kim ją będziesz brał? - zapytał Łar'ka. - Brać! Tam się wszystko wywróciło do góry nogami. Naszych pobili...
351
Samara! Niech tam! Na razie zostawimy. Potem wrócimy
 l
* * *
Już tylko dwie sotnie Kozaków pędziły nadwołżańskim szlakiem. Jechali w milczeniu. Na czele Razin, Łar'ka Timofiejew, Dziad Lubim, kilku setników. Półtorej setki Kozaków na dziarskich tatarskich koniach. Stiepan posłał do Astrachania, chciał poderwać na wyprawę wszystkich, którzy tam zostali. W razie potrzeby - jeżeli się tam wszyscy rozpili i zapomnieli o wojnie - karać surowo i pędzić siłą. A nocą zniknęło z postoju pół sotni strzelców konnych - uciekli. Nie próbowano ich nawet ścigać - stracona sprawa.
Wszyscy rozumieli, że to klęska. Klęska malowała się w ich oczach. I na nic już nie liczyli, choć jeszcze trzymali się razem, ramię przy ramieniu... Nie, jużniewszyscysiętrzymali: strzelcy uciekali nocami. A pozostali Kozacy, z atamanem na czele, galopowali, galopowali, jakby gnała ich ostatnia nadzieja - uciec przed kieską. ...Jeszcze jedno miasto po drodze: Saratow. Stiepan znów posłał Łar'kę. I znów czekał. Łar'ka wrócił, powiedział: '
- Zamknęli się.
- Do Carycyna - rozkazał Stiepan. - Tam jest Prońka. Saratow później spalimy. I Samarę! I Symbirsk!... Wszystko obrócimy w popiół! - osadził konia, z trudem chwytał ustami powietrze. - Wszystkich rzucę sobie pod nogi! Krew cedzić będę! Nie dam się! _ zerwał czapkę, cisnął nią z rozmachem o ziemię. - Nie moją krew będą żmije ssały! Sam będę żmiją, sto lat ich krew będę ssał! Przysięgam! Oto przysięgę składam! - Stiepan zeskoczył z konia, padł na kolana, drżącymi palcami próbował chwycić garść ziemi.
Łar'ka i Matwiej dźwignęli go, trzymając pod ręce. Głowa Stiepana opadła na piersi, długo tak stał nieporuszony. Odetchnął głęboko, spojrzał na swoich druhów, w oczach zalśniły łzy. Zawstydził się tych łez. Powiedział cicho:
- Do Carycyna.
- Źle się czujesz, bafka. Może trochę odpoczniemy - powiedział serdecznie Matwiej.
352
- q Stiepanit'-Tam h^iG tak samo-Nie PocieszaJ S1C-
- Sk d oni wledza- ° naszeJ Me-sce? ~ niemal z przerażeniem * łcł- r,™ - Przecież tak szybko jedziemy.
zapytał Stiepan. - ' . , .
- Eee... Wrony Uraczą. Smierc czują.
Już tylko półtoreJ s°i-m mknęło suchym* jesiennym stepem.
Stiepan rzeczywiście czuł siS coraz gorzej-
Wi eczorem po^czas zmiany koni, zakręciło mu się w głowie, stracił
przytomność,'sp;*dł z konia-
A w chwili ti^y sPadał z konia, znów usłyszał znajomy huk dzwonów A gdV mu -iuz zupełnie w głowie pociemniało, zobaczy! nagle Moskwę Jasn.y> Jasny> słoneczny dzień - stolica świąteczna.
Cóż to za święto:
Biia huczą dz<vVony- Setki dzwonów. Wszystkie dzwonnice Moskwy czterdzieści razy P° czterdzieści, ślą w niebiosa potężną pieśń dziękczynienia /a cz.Vny doDre i piękne, które zesłały na ziemię sprawiedliwość i powszechną.
Ludzie się rad uJa- Cóż lo za święto?
Moskwa wita ^amana Stieńkę Razina.
Jedzie Stieńk;1 na białym koniu, w otoczeniu drogich jego sercu atamanów i esai>łów- A za nim całe ^° woJsko-
Ze Stiepanerr1 jedzie Siergiej Kriwy, Iwan Czarnojariec, Styr, Lubim Łar'ka 'Timofiejew, Miszka Jarosławów, brat Froł, Fiodor Suknin Fiodor Szełudiak, Wasyl Us, mały synek Afońka, Pron Szumliwy - wsz^scy> wszyscy. Wystrojeni, szczęśliwi.
Lud rnoskiew^^ wita batiuszkę atamana, kłania mu się. Stiepan też się kłania z l^onia> uśmiecha. Ludzie się tyle nacierpieli...
Tak wyraźnie; widział Stiepan krzywe uliczki Moskwy... Takie znajome! Wjecłvali na Plac Czerwony. Minęli Łobne Miejsce, kierują sie do Spasskiei Bramy. Stiepan zsiadł z konia i wszedł do Kremla. Oto Kreml Kre/1^ iak Kreml... A oto i carskie komnaty. W carskich komnatach- ca r i bojarzy,
Stiepan wsze^*' tak ^ak wcnodził kiedyś do kaplicy metropolity astrachańskiego5' z cał^ watahą, krokiem gospodarza.
- Na kolana! ~ rozkazał bojarom. - Wszyscy! Razem!
353
lżej na sercu. Nie zatrzymując się podszedł do tronu, na którym siedział car, chwycił go za brodę i ściągnął z tronu. Długo włóczył go po białych, kamiennych płytach, przygadując:
— : A masz, wszechwładny! A my go tak, wszechwładnego! Taki jest dla nas, wszechwładny! Gdzie jest jego wszechwładza? Szpunty do beczek robić z takich wszechwładnych! Nasza głupota wszechwładna tu siedziała, rozsiedziała się - Stiepan na koniec kopnął cara, wyprostował się, spojrzał na niego z góry: -\ Oto cała twoja wszechwładza... Tfu!
Potem przymierzył się do tronu... Posiedział chwilę. Nie, nie podobało mu się, nie miał co tu robić.
— Styr! — zawołał swego ulubionego staruszka.
— Jestem; bafka!
— Siadaj tu. Grywałeś rolę cara, więc siadaj. Teraz ty będziesz ponad wszystkimi.
— A co ja tam będę robił? Nie wypada sokołowi siadać na wronim gnieździe.
— Idź, nie upieraj się, stary!
— po co ja tam? Carem być to dla mnie tyle co gówno. Nigdy nie chciałem....Tak sobie... wygłupiałem się. Nie mam chęci... I co tam będę robił?
— Będziesz siedział! I nie bój się, miękko tam, wygodnie.
Styr podszedł, również kopnął leżącego cara, wdrapał się na tron. ~ Kwartę siwuchy! - rozkazał. - A co zrobimy z bojarami, bafka?
— Wszystkich powiesimy! I w dół, po Wołdze. Wszystkich! krzyczał Stiepan. :
9
Ocknął się Stiepan w nieznajomej chacie. Leży na szerokim łożu, głowę ma obandażowaną. Nie ma przy nim nikogo. Chciał się rozejrzeć, odwrócić głowę - boli. Chciał zawołać kogokolwiek... a tylko jęknął.
Podszedł do niego Matwiej Iwanów.
— No, chwała Bogu! Jak z tamtego świata...
354
'"* - Na Donie Twoim ukochanym. - Matwiej przysiadł na posianiu. -' Ależ sił w tobie! Na trzy konie starczy. Boże, Boże, wróciłeś człowieka... Dzięki ci, Panie Boże!
- Czy ja tak... długo? - zapytał Stiepan patrząc rozkazująco na Mątwi ej a.
- Ha! Chyba osiwieć zdążyłem. Długo. — Matwiej zerknął w kierunku drzwi i zaczął mówić zniżonym głosem, jakby się kogoś obawiał: - A Wołga, Stiopuszka, płonie! Płonie najdroższa! Powiadają, że tam już nie trzydzieści, ale trzysta tysięcy luda powstało! Tak stoją sprawy! Ty, atamanuszka, tu bez wojska, a oni 1 am, kochani, bez atamana. Znów Boga pokochałem. Błagałem go, żeby ciebie przywrócił. I wysłuchał. Ach, jak to dobrze, Stiopuszka! Pięknie! Bo namnożyło się tam atamanów - szeroka to fala, lecz płytka.
- A czemu ty tak jakbyś mi sekret powierzał?
- Będą cię ciągnęli na Don... - Matwiej znów spojrzał na drzwi. -Jest tu twoja żona i Lubim, i brat z Łar'ką przyjeżdżają...
- Gdzie oni są?
- W Kahalniku siedzą. Chcieli cię tam zabrać w takim stanie, ale ja i Lubim nie pozwoliliśmy. Odstąpił od ciebie Don i pluń na niego. Jeszcze cię wydadzą. Na Wołgę, bafka! Zbierzesz tam wszystkich do kupy, Moskwa się zachwieje. Mówiłem ci, że tam ratunek. Nie wierzyłeś chłopu, a ot, popatrz, jak powstał! Ech, teraz niełatwo go pokonać. I długo się nie powstrzyma, skoro już ruszył.
- A po na Donie?
- Twój Korniej panuje. Chcieli wziąć Kahalnik szturmem - nie udało się. Zabieraj teraz wszystkich stamtąd i...
- Dużo ich w Kahalniku? - dopytywał się Stiepan.
- Ze trzy sotnie.
- A w Astrachaniu?
- Was^ra umarł, Panie, świeć nad jego duszą. Metropolitę ubili, wiesz. Niepotrzebnie. I ty się niepotrzebnie z Cerkwią wadziłeś. Wyklną cię, grożą. To twój błąd. Ten cały Don napuszył się - i tyle... Z góry wiedziałem. Ale chłopi... Posłuchaj, co powiem, póki ci czego innego nie nagadają: chłop to teraz siła. To nic, że go tłuką, on się już rozwścieczył...
Wszedł Dziad Lubim.
- Matko Przenajświętsza!
355
śliwióriy Matwiej. -Tak tobywa .Już" nawet nie marzyliśmy...
- Co na Donie, Dziadku? - zapytał Stiepan Lubima.
- Źle, atamanie. Korniej i Miszka Samarienin górą. Nawet ci, co byli przeciw nim, przycichli. A w dodatku rozpuścili wieści, to ten Korniej, że ciebie zabili...
- Stiopuszka - Matwiej wciąż nie posiadał się z radości - teraz ci powiem. Już jakeśmy z Symbirska uciekali, pomyślałem o czymś, patrząc na ciebie, ale że kiepsko z tobą było, nie powiedziałem. Historię Pana Jezusa znasz?
- No, jak to? Znam.
- I jak zginął, wiesz? Pop ci chyba opowiadał? Jezus dobrze wiedział, że go w Jerozolimie zguba czeka, a mimo to szedł. Do dziś dnia nie mogę pojąć, po co tam szedł, skoro wszystko z góry wiedział. Czy tak można? Ale gdym patrzał na ciebie, myślałem — widać można. Czy wy w śmierć nie wierzycie, czy co? No, tamten, Syn Boży, wiedział, że zmartwychwstanie... A ty? Może myślałeś — kochają mnie, to i nic mnie nie spotka złego. Czy tak? Widzi wyraźnie, że zginie, ale idzie. A może ci życie zbrzydło? Przychodzi taki czas. Pcha się do zguby, nie zatrzymasz go. Chciałbym to zrozumieć, ale nie mogę. Pomyśl nad tym teraz, dobrze pomyśl... Nie bez powodu ci to opowiedziałem - o Chrystusie Panu.
Stiepan próbował uchwycić sens słów Matwieja, ale było to zbyt zawiłe, za trudne teraz. W całym ciele czuł jeszcze wielką słabość. Ręki nawet nie mógł w pięść zacisnąć — taki był słaby. Przymknął oczy i leżał długo, usiłując sobie przypomnieć, co się z nim właściwie stałe. Rąbnęli go w jakiejś potyczce czy jak?
- A co Kozacy? — zapytał znowu Lubima.
- Co Kozacy? Mówię ci przecież. Ciebie nie ma, to każdy w swoją stronę. Korniej rządzi...
- A niech idą do diabła! — powiedział twardo Matwiej.
Dziad Lubim popatrzył na niego pobłażliwie, a do Stiepana poskarżył się:
- Ten całkiem mnie tu zbałamucił. Już się zacząłem wstydzić, że jestem Kozakiem.
Stiepan spróbował wstać z posłania, ale zachwiał się, siadł znowu, dotknął głowy.
- Lepiej leż! Dokąd się spieszysz? - powiedział Matwiej.
356
¦powoli.
— Kiedy przyjadą Łar'ka i Froł? - zapytał.
— Pokażą się dzisiaj— odpowiedział Lubim.
— Alona jest z nimi?
— Alona już jest. Zaraz ją zawołam - Matwiej wyszedł z chaty.
— Czy to prawda o Wołdze? — zapytał Stiepan starego. - Czy też Matwiej owi się ubzdurało?
Dziad Lubim zamyślił się.
— Nie wiem, jak ci powiedzieć. Powstało bardzo wiele luda. Ci, co z Osipowem, z Waśką Fiodorowem, Charitonowem, trzymają się jak ¦wojsko, a reszta - jedni ciągną, gdzie mogą, inni, gdzie się da... Szeroko się rozlało, ale płytko, on dobrze mówi. Namawia cię, żebyś tam jech_ał?
Stiepam podniósł się znowu, podniecony. I tym razem utrzymał się na nogach.
— BęćLzie głęboko. Kornieja i Miszkę trzeba zabić. To mój błąd, że ich przy życiu zostawiłem. Jutro... Gdzie my jesteśmy?
— W Kaczalińsku.
— Jutr~o pojedziemy do Kahalnika. Mówicie, że koniec! -wykrzyknął zwracając się nie wiadomo do kogo. — To dopiero początek, a wy myślicie., że koniec!
Siły nnu wracały, a wraz z siłami i wiara. Czy może być koniec, skoro siĘg podniósł?! Zawroty głowy i osłabienie miną, krew zatętniła żywą radością, na dobre wracały mu słuch i czucie. • — Wzmocnij się najpierw. Nie śpiesz się - poradził Lubim.
— Natoiorę sił.
— Ocz;ywiście. Jeżeli teraz zjawisz się na Wołdze...
— Tam trzeba zjawić się z Kozakami.
— Ale Kozacy... Wbiegała Alona.
^- Ukochany mój! Stiopuszka! — rzuciła się mężowi na szyję. — Matko Przenajświętsza, Królowo Niebios!
— No, no, tylko bez lamentów! - powstrzymał ją Stiepan.' Dziad Lubim podniósł się, powiedział sam do siebie:
— Pójćię, siwuchą na zdrowiu się pokrzepię. Przynieść kwaterkę?
— Nie trzeba - odmówił Stiepan.
Lubirm wyszedł. Poszedł szukać Matwieja, żeby się z nim napić.
357
choroby atamana, czuwając nad nim stary Kozak zaprzyjaźnił się z mądrym Matwiejem, polubił jego przypowieści.
Stiepan już się nagadał z żoną, rozpytał ją o wszystko. Została tylko najważniejsza sprawa: co robić dalej? Alona ¦wiedziała—podpowiedział jej Korniej Jakowlew. Widywała się z nim potajemnie.
— Stiopuszka miły, pogódź się z nim. Dlaczego nazywasz go wrogiem? On tak się martwi o ciebie...
— Szalona! - Stiepan wstał z łóżka, zaczął chodzić po chacie. - Ach, szalona! Przyhołubili ją. Korniej to lis, dobrze go znam. Co mówi?
— Pojedziemy, mówi, razem, on się ukorzy przed carem, car go ułaskawi. Zdarzało się tak... Korzyli się...
— Czemu więc Kahalnik atakował?
— Znów będą cię podburzać, mąciwody! Chciał ich przekabacić, tych twoich...
— Tfu! — Stiepan chodził tam i z powrotem, coraz bardziej rozdrażniony. — I ty mi to mówisz?
— Któż ci to powie? Twoje zabijaki? Oni się doczekać nie mogą, kiedy staniesz na nogi. Znów ich ponosi, pięty ich swędzą, chcą zacząć czym prędzej wojować, niech ich diabli wezmą! Zgódź się, Stiopuszka! Pojedź do cara, ukorz się, już wystarczy chyba tego, coś narobił. Chwała Bogu, żeś z życiem uszedł. Damy na mszę świętą do Królowej Niebios i zaczniemy żyć jak wszyscy inni porządni ludzie. Czego ci jeszcze brak? Całej hołoty nie przygarniesz, za dużo jej na Rusi.
— Sam jeździł do cara? Po Miszce?
— Iwana Awierkijewa posłał z Kozakami. Dwunastu chłopa. Acar, jak słychać, zesłał ich do Chołmogorów. Nie wierzy. Raz - mówi - już przysyłaliście i nic z tego...
— Bydlę! - powiedział Stiepan, pogrążony w myślach. - Zbałamucił Don. Żywcem go spalę! I całą starszyznę, wszystkich opasłych bogaczy. Nie mów mi więcej takich rzeczy, nie złość mnie, jestem, jeszcze słaby. Przyjadę ja do Kornieja w odwiedziny, oj, przyjadę! Niech zawczasu do Moskwy ucieka.
Alona rozpłakała się.
— On cię nie oszukuje, Stiopuszka! Uwierz mu. Nie tylko ze mną rozmawiał, z Matrioną też, z Frołem.
— Wie, z kim gadać.
. — Mówił: car-usłaskawił Jermaka, to i ciebie też ułaskawi. Opo-
358
 pojeclzie. Złe cimezy czy^olwój chrzestny.77 •'•¦
- Dosyć! Wytrzyj łzy. Jak Afońka?
- Dobrze. Został z babką Matrioną... Choruje stara. Ukorz się, Stiopuszka, najdroższy mój...
- Czy są tu konie? - zapytał Stiepan.
- Są.
- Zawołaj Dziada Lubima i Matwieja. Sama też się zbieraj.
- Słabyś jeszcze. Dokąd chcesz?
- Idź, zawołaj. Nie gniewaj się na mnie, ale odczep się raz na zawsze z takim gadaniem.
- Boże, Boże! - wykrzyknęła żałośnie Alona. - Widać sądzone mi nigdy szczęścia nie zaznać, o, ja przeklęta... - rozpłakała się znowu.
- Przestań wyć! Powinnaś się cieszyć, że wstałem, a ty ryczysz i ryczysz.
- Radowałabym się, gdybyś się teraz opamiętał. Bo mi znów serce ze strachu zamiera. Opamiętaj się, Stiepanie. Korniej dobrze ci życzy.
- Opamiętam się, gdy już ani jednego bojara na Rusi nie będzie. Troszkę cierpliwości. Idź, zawołaj Lubima. I nie rycz...
Przyszli Lubim i Matwiej. Dziadowi nos poczerwieniał.
- Stiepan, posłuchaj historii Chrystusa Pana - zaczął Lubim, ale Stiepan mu przerwał.
- Jutro pojedziemy do Kahalnika - powiedział. - Zbierajcie się. Ale do Kahalnika pojechali dopiero po tygodniu. Stiepan nie mógł
wstać jeszcze przez pięć dni.
10
Do Kahalnika przyjechali, gdy dzień zaczął już gasnąć. Kozacy - trzystu najwierniejszych, zawsze na wszystko gotowych ~ powitali atamana z wielką, niekłamaną radością.
- Bafka! Obyś nam zdrów był! - krzyczeli.
- Podniósł się! Myśmy się tutaj do Zosimy modlili...
- Witaj, batiuszka!
Wysypali się z ziemianek, otoczyli atamana, wiwatowali. Stiepan uśmiechał się, rozglądał... Wydawało mu się, że może wszystko za-
359
śniło.
Matwiej, Matwiej... Nie znasz ty Kozaków... - myślał. - Chłop może się i zbuntował i macha hołoblami gdzieś tam na Wołdze, ale gdzie znajdziesz takich sokołów wspaniałych, takich zuchów sprawnych, takich łebskich chłopaków?
Stiepan każdemu rękę podawał, niektórych, chwytał w objęcia.
— Witajcie, bracia! Jak wy tutaj?
— Nie mogliśmy się doczekać!
— No, dobra, rad jestem, że was wszystkich widzę. Chwała Bogu! Wszystko będzie dobrze.
Na spotkanie atamana wyszedł Łar'ka, brat Froł, setnicy...
— Słyszałeś? Korniej z Miszką i wojskiem na nas napadli! — z daleka jeszcze powiadomił wesoło Łar'ka.
— Czego się cieszysz? - zapytał Stiepan, przekazując konia w czyjeś ręce. - Smucić się trzeba... No nie? - mówił witając się z esaułami, z setnikami, z bratem.
— A mamy ich w dupie! Co? Jeszcze się smucić?! - odkrzyknął Łar'ka.
Stiepana zmęczyła droga. Weszli do ziemianki.
Matriona, osłabiona, ale uradowana, uniosła się na posłaniu.
— Przyleciałeś, sokole... Doleciały moje modlitwy. Stiepan niezgrabnie przytulił staruszkę.
— I cóż ty tak? Zległaś?
— Ano zległam, głupia stara.
Afońka dawno już czekał, kiedy ojczym zwróci na niego uwagę.
— Afońka! Ale wyrosłeś! Witaj! - podniósł chłopca,.uściskał. — Podarków tym razem nie mam, nie gniewaj się. Mnie samego, jak "widzisz, obdarowali. Ledwo się wylizałem.
Stiepan chciał natychmiast zacząć rozmowę o najważniejszych sprawach.
— Mów, Łar'ka, jak sprawy stoją. Jak przyjęliście Kornieja?
— A dobrze. Widać zrezygnował, więcej nie próbuje.
— Dużo z nim było?
— Cztery sotnie. Do cara posłali Iwana Awierkijewa...
— To już koniec tego starego. Oszczędzałem go jak głupi... A on już doszedł do tego, że bojarów na Don wzywa. Coście wy tu w tym czasie beze mnie zdziałali?
360
gajów...
- Jak Kozacy?
- W rozsypce. Korniej Koła zwołuje, płacze, że zawiniliśmy wobec
cara...
- Za trzy dni pójdziemy do Czerkieska. Tylko trochę odpocznę.
- Bracia moi, ludzie kochani - odezwał się Matwiej, składając ręce jak do modlitwy - znów się mylicie! Znów was Don wciągnął! Przecież wojna się toczy! Przecież Wołga płonie! Przecież tam jest nasz wróg - na Wołdze! A wy znów o Kornieju: posłał do cara czy nie posłał... Po co jechać do Czerkieska?
- Ot i zaśpiewał! - z nie ukrywaną złością powiedział Łar'ka. - Po co się wtrącasz w nie swoje sprawy?
- Jak to w nie swoje? Chłopi na tratwach to cudze sprawy? Chłopi na tratwach to było ciężkie wspomnienie. Bolesne i trudne.
Kozacy ucichli.
- Zamilcz, Matwieju! - powiedział gniewnie Stiepan. - Nie zapomniałem o tych chłopach. Ale trzeba się zastanowić, jak najlepiej przystąpić do dzieła. Co my tam zdziałamy w trzy sotnie? Ani sobie, ani ludziom...
- Więc jak myślisz?
- Don musi powstać. Myślisz, że Kozacy naprawdę ostygli? Nie było nikogo, żeby ich rozgrzać. Więc my ich rozgrzejemy. I wtedy ruszymy na Wołgę. Ale nie w trzystu ludzi!
Matwiej naprawdę nie mógł zrozumieć atamana i Kozaków. Co za siła trzyma ich tutaj, gdy na Wołdze toczy się wojna? Nie mógł zrozumieć i to go bolało.
- Trzysta tysięcy, Stiepanie!
Matwiej był naprawdę w rozpaczy - Kozacy to widzieli.
- Znam ich, te trzysta tysięcy! Dzisiaj trzysta jutro ani jednego — łagodnie, niemal serdecznie, starając się, żeby Matwiej uświadomił sobie prawdę, powiedział Stiepan. -1 jak twoi chłopi walczą, też już
widzieliśmy...
• - Znowu to samo! - zawołał Matwiej. - Jak ślepcy! A wy co?
Tacy biegli w sztuce wojennej jesteście, a jednak to wy uciekaliście,
nie oni.
- Wyjdź z chaty! - powiedział Łar'ka, patrząc na Matwieja
z wściekłością.
/
361
Znalazł się ataman! Śtiepanie, czy ty nie rozumiesz, dokąd leraz powinieneś się skierować? Jak to ma być? Ty jesteś bez wojska, a wojsko bez ciebie. Spróbuj tylko tam się pokazać - zobaczysz, co się będzie działo! Wszyscy Dołgorucy i Boriatyńscy będą uciekać. Opamiętaj się, Śtiepanie!
— Nie mam się co opamiętywać! — również ze złością odgryzł się Stiepan. - Po co mi jak małemu dziecku tłumaczysz? Nie ma wojska bez Kozaków! Idź sam, spróbuj wojować tylko z chłopami!
— Ech!-westchnąłbezradnieMatwiej.
— Wszyscy mają konie? — Stiepan powrócił do przerwanej rozmowy.
— Można uważać, że wszyscy.
— Trzy dni na przygotowania. Pojedziemy do Kornieja z wizytą. Matwieju, jak ci to wytłumaczyć... U chłopów trzeba się zjawić... Trzeba ich natchnąć otuchą. Co innego ja sam, a co innego ja z Kozakami. Całe ich wojsko bez Kozaków to nie jest wojsko. Sam pomyśl! A ja muszę tutaj jedną wredną głowę ściąć-pewniejszy będę o swoją. To był mój błąd, teraz go naprawię.
Nocą do ziemianki Matwiej a przyszedł Łar'ka.
- Śpisz? - zapytał cicho.
- Nie - odparł Matwiej i usiadł na posłaniu. - Nie mogę spać... Serce mi chyba pęknie. Boli mnie, Łazar', strasznie boli. Nie rozumiecie, ani rusz, nie możecie zrozumieć, gdzie powinniście teraz być. Boże, natchnij ich! Przecież od dziecka wojny prowadzicie, jak tego nie możecie zrozumieć?
- Ubieraj się, idziemy, bafka wzywa - powiedział Łar'ka. Matwiej zdziwił się i zaniepokoił.
- Znów się źle poczuł?
- Nie, chce pogadać. Idziemy.
- Co się stało? Dlaczego w nocy?
- Nie wiem - Matwiej wyczuł zdenerwowanie Łar'ki. Skrzesał ogień i w świetle małego płomyczka popatrzył uważnie na esauła. I wstrząsnęło nim straszne przeczucie. Ale jeszcze nie wierzył, jeszcze myśl i serce nie pozwalały uwierzyć.
362
idziemy!
- Na co mu jestem w nocy potrzebny?
- Nie wiem - Łar'ka unikał wzroku Matwieja, wpatrywał się uporczywie w płomyczek łuczywa.
- Nie rób tego, Łazar'! Bierzesz ciężki grzech na swoją duszę. Już lepiej sam odejdę...
- Ubieraj się! — krzyknął Łar'ka.
- Nie hałasuj. Przygotuję się po ludzku. Ech...
Matwiej wstał, ze swym maleńkim łuczywem skierował się w kąt, w milczeniu pochylił się nad kuferkiem, który wszędzie ze sobą woził. Wyjął z niego czystą płócienną koszulę, włożył... Znów pochylił się nad kuferkiem. Miał tam swój skromny dobytek: zmiana czystej płóciennej bielizny, ikonka, hebel, dłuto, młotek - wszak był cieślą. To było wszystko, co zostawiał na tej ziemi. Grzebał bezradnie w swych rzeczach, nie dźwigając się z kolan.
- No! - zawołał Łar'ka.
Matwiej zdawał się nie słyszeć, wciąż przekładał swoje ciesielskie narzędzia. Zadrgały mu ramiona. Płakał.
- No to chodźmy - otarł łzy, podniósł się z klęczek. - Niech wam Bóg wybaczy! - powiedział ze wzruszeniem. - Oszukaliście ludzi... Może tego nie chcieliście... Ale ciąży na was wiele krwi niewinnych ludzi... -zwrócił się w stronę Łar'ki, ale ten z całą siłą popchnął go ku wyjściu.
- Ruszaj!
Rankiem Łar'ka powiedział Stiepanowi:
- Tej nocy... Matwiej uciekł.
- Jak to? - zdumiał się Stiepan. - Dokąd uciekł?
- Uciekł. Szukaliśmy go, nigdzie nie ma. Widać na Wołgę, do swoich chłopów. Gdzie się pchał, tam i trafił.
Stiepan popatrzył badawczo na wiernego esauła... I zrozumiał. Ogarnął go ból, tak okrutny ból, jakiego doznaje się tylko w obliczu utraty największej, nieodwracalnej - utraty kogoś najdroższego.
- Ależ z ciebie podstępny gad - powiedział cicho po chwili milczenia. -Och, cóż za gad... Przeszkadzał ci?
363
wiek żróBisź,"wśżystl:o nie taK, Wszystko Me pejegoihyśli..:""/'
— A ty i ja? - krzyknął Stiepan blednąc. - Zawsze jesteśmy mądrzy?
— No i cóż... w takim... razie niech to wszystko diabli, wszystko na świecie! - Łarka patrzył atamanowi prosto w oczy, z pasją. — Wykończ i mnie, skoro ci tamten milszy od nas wszystkich. Ewa mnie nie było z nim miejsca na świecie. Trzęsło mną zawsze, gdy/tylko na mnie spojrzał. Że znów nie tak. Jak tu można żyć, ciągle czekając, co on powie?! /
— Patrzcie, trzęsło nim! — Stiepan milczał długo, ponuro, ze wzrokiem wbitym w ziemię. Potem rzekł ze smutkiem: - Nie mam esaułów... Jeden pozostał, i to zbrodniarz. A wyjścia... też nie ma. Parszywiec! Zejdź mi z oczu!
Łar'ka odszedł.
11
W trzy dni później trochę ponad trzystu Kozaków z Razinem na czele galopowało prawym brzegiem Donu - w dół, do Czerkieska. „W odwiedziny" do Kornieja.
Znów - pęd, konie, Kozacy, broń... Ostry, pełen woni powiew wolnego stepu. Ustąpiły zawroty głowy. I ręka odzyskała krzepę. I wróg w pobliżu - swój, znany, wiadomy. I bliska już chwila, gdy ten wróg spojrzy w oczy z nienawiścią i błaganiem przedśmiertnym...
Cóż to jest, jeżeli nie początek?
Ale w sercu niepokój. Skąd się bierze, pojąć trudno. Czyżby jeszcze po chorobie? Przecież wszystko jest w porządku. Wszystko. A tu coś dręczy duszę, niepokoi, bez ustanku tkwi w środku. Co spojrzy Stiepan na Koz-aków, czuje w piersi niepokój, niemal strach. Nie sposób pozbyć się tego strachu - nie umkniesz przed nim na koniu, nie zostawisz za sobą. Dlaczego?
Czerkiesk zamknął bramy warowne.
Zatańczyli na koniach pod murami.
- Niech to wszyscy diabli! - zaklął Stiepan. Ale nic nie można był® poradzić, mieli zbyt małe siły, aby próbować wziąć szturmem dobrze teraz umocniony grodek.
364
- ffowiedz im, : Łar'ka, że nic złego nie zamierzamy. Chcemy się tylko a. nimi zobac;-Zyć! Czy powariowali? Swoich nie puszczają?
Łar'ka podjeżdżaał pod sam mur, pertraktował. I przywoził odpowiedź: nie.
*- Powiedz - roz^palał się Stiepan - że jeżeli będą się sprzeciwiać, to cały grodek puścimy z dymem! Wszystkich wrzucę do Donu! A Kornieja za żebro na Hiaku powieszę. Żywcem zakopię! Niech przestaną go słuchać, edrad^ził Kozaków, sprzedaje ich bojarom. Czy wszyscy tam tak zgłiipieli, że tego nie rozumieją?!
Łar'ka znów podjeżdżał pod mur i znów spierał się z Kozakami. I przywoził odpo\viedź: nie.
- Grożą, że iacrzną strzelać. Korniej nimi rządzi.
- Powiedz ii^i - rozkazał po raz ostatni Stiepan - że jeszcze wrócimy. Wrócirrtyi A wtedy będzie z nimi źle! Krwawymi łzami zapłaczą, że uwierzyli w oszukańcze słowa Kornieja. Powiedz, że ich wszystkich już spr-zedał jak kury na bazarze. Jeżeli choć jeden z nich, sukinsynów, ośmieli się nazwać Kozakiem, to mu oczy wyłupimy. Niech się później małe dzieci z nich śmieją. - Stiepan zmęczył się. -I dzieci ich też zostały sprzedane. Powiedz, że na nich wszystkich, z Korniejem na czele, rzucamy naszą klątwę. Jeżeli przyjdą ich dusić, nie staniemy w obronie. Przestaliśmy być pobratymcami.
Jechali z powrotem. Nie cieszył już step rodzony, nie budził radości znany od dziecka przestwór szeroki.
Tak, to chyba jednak koniec. Już nie niepokój, lecz rozpacz śmiertelna.
12
Astrachań nie przysyłał posłańców. Sierik milczał. Aloszka Protokin zagubił się gdzieś w stepach Małego Nogaju.
Stiepan rzucił się do położonych w górze rzeki stanic, żeby poderwać Kozaków, miotał się jak ranny wilk w obławie. Przenosili się
365
Stanica za stanicą, chutor po chutorze... Zazwyczaj Stiepan kazał zwoływać Kozaków na majdan i/Wygłaszał krótkie przemówienie:
- Zuchy atamany! Wolny Don, za który ojcowie nasi krew przelewali i w tej oto ziemi leżą, dziś zdradziła starszyzna naszą/z Komie-jem Jakowlewem i Miszką Samarieninem na czele. Wzywają tutaj bojarów. A więc godzą się, by wyzuto nas z przywilejów, zdobytych przez ojców naszych i dziadów. Nie wolno do takiej hańby dopuścić! Powstańmy jak jeden mąż! N-ie wolno nam stracić chwały kozaczej! Pomóżmy naszym rosyjskim i innym braciom, którycn biją na Wołdze. A kto nie chce do nas przystać, niech jawnie to powie, a potem niech żal ma tylko do siebie!
Nie było takich, którzy by jawnie przyznali się, że nie chcą poprzeć razinowców i pomóc „rosyjskim i innym braciom" na Wołdze, lecz do rana wielu Kozaków znikało ze stanicy.
Stiepan wpadał w furię.
- Gdzie reszta?! - ryczał na tych dziesięciu, piętnastu, którzy zjawiali się rankiem na majdanie. - Gdzie wasze konie? Gdzie broń?
Odpowiadało mu ponure milczenie. Odwracali oczy.
- Hej, Kozacy, Kozacy! Jeszcze popłaczecie! Gorzko popłaczecie! — przepowiadał im Stiepan.
...A znów gdzie indziej kusił otwarcie:
- Zuchy atamany! Wolni ochotnicy! Kto chce swobody użyć, hulać po ątepie szerokim, pięknie się nosić, popić dobrze, na wspaniałych koniach pojeździć, niech przystanie do mnie! Siły za mną idą nieprzebrane, są na Wołdze, tam na nas czekają! No, zuchy! Nie zapomnieliście jeszcze chyba, jak żyją wolni Kozacy? Ruszcie się!
Rankiem to samo: dziesięciu, dwunastu młodych Kozaków, dwóch, trzech dziadów, którzy słyszeli o atamanie „dużo dobrego". I to wszystko. A ataman mówił tak dużo jak nigdy, tak kwieciście, aż go samego wstręt brał. Ale mimo wszystko nie potrafił już rozkołysać tej martwej wody — przerażała go jej gładzizna, bezruch.
Ogarnęła go rozpacz. Nie umiał jej już ukrywać.
Pewnego razu rozmawiał z Łar'ką. Byli sami w chacie. Stiepan napił się wina, splunął, powiedział szczerze, po prostu:
366
udawfeł, że się dziwi. Nawet to było dla Stiepana obrzydliwe, ze riie mógł być pewny, czy łżą wszyscy, czy nie.
- To koniec. Śmierć czuję.
- PrzWań! Machnijmy się do Astrachania... Poskromimy tam ich samowole. A może by tak znów na Persję?... - wydawało się, że Łar'ka
mówi szczerze.
- Nie, tarn mamy drogę zamkniętą. Tam nas od razu dwaj psiarze za gardło ufapią - car i szach. Teraz się zwąchali.
- No to ruszajmy na Wołgę!
Nie, Łar'ksi jeszcze jest wierny. Ale to nie cieszy, to przygnębia, bo gdzież inni, którzy byliby wierni tak samo.
- Z kim? Ih\nas jest?
- Ilu jest, tylu jest. W chłopów obrośniemy. Przecież się tam
mrowią.
- Chłopi to kamień u szyi. Prędzej czy później na dno pociągną. Cała nadzieja była w Donie... I masz go, Don! - Stiepan zamilkł na długo. Potem z całej siły huknął pięścią w stół. - Po diabła oszczędziłem Korniej a? Gdzie miałem głowę? Czy go mało znałem? Znałem, wiedziałem, że nie będzie tu próżnował: wszystkim pęta nałożył, a końce... Moskwa trzyma. Nie dziś, to jutro zjawią się tu bojarzy
z wojskiem.
Łar'ka wypił. Powiedział po chwili milczenia:
- Widać Iwanowi się nie udało. Przepadł gdzieś.
- O kim mówisz? - nie zrozumiał Stiepan.
- Wańka Tomilin... Posłałem go do Czerkieska, żeby Kornieja wykończył. Widocznie przepadł Kozak. A może zdradził...
- Kiedy to było?
- Jeszcze zanim na Czerkiesk ruszyliśmy. Ani słychu, ani dychu... Miałem takie ziele. Jeden Mordwin mi dał. Szczyptę tylko nasypać do kielicha... A może Mordwin mnie nabrał?
- Przepadł. Kto Kornieja chce przechytrzyć, sam długo nie po-
żyje.
- Przepadł. Może nie umiał? Ale co tu trzeba umieć?
- Może zdradził. Za kogo teraz można ręczyć? Powinniśmy byli wcześniej pomyśleć, Łar'ka. Co ja zrobiłem? Gdzie miałem głowę?
- Nie. Wańkę znam. Coś mu się widać nie udało.
367
¦r.....¦
Stiepan znów umilkł na długo.
 weL.n_iuiąi
 Ka.
W pewnej stanicy, w chacie bogatego Kozaka, taka toczyła się rozmowa: /
- Stracona twoja sprawa, Stiepanie Timofieiczu — powiedział gospodarz bez ogródek. - Już za tobą nie pójdą.
- Dlaczego? - zapytał Stiepan.
- Stracona sprawa... Już nie pójdą. /
- Dlaczego tak mówisz? — Stiepan chciał konieczniepoznać prawdę. — Co to znaczy? Ja wam mówię, że nic nie jest stracone, a wy mi, że stracone. Kto lepiej wie, ja czy wy? , /
- Widzimy... Nie jesteśmy ślepi. Kto za tobą szedł? Nasza biedota i Moskale, których tu przygnał głód. Chwała Bogu, że ich stąd zabrałeś, rozsiałeś po miastach, wielu wyginęło... Teraz koniec, nie gniewaj się, ale już za tobą nie pójdą. Nie kuś, nie obiecuj złotych gór... Śmiech bierze, gdy się tego słucha. Nie namawiaj nikogo i sam się opamiętaj. Starczy już.
- A ty, na przykład, dlaczego nie chcesz ze mną iść?
- Z kim? - Kozak drwiąco przymrużył oczy. - Dzięki Bogu, na rozbój nie chodziłem, z carem nie mam powodu się wadzić, jestem tej samej, co on, wiary. Car mnie żywi, poi, ubiera...
- A chłopów... - Stiepan badawczo wpatrywał się w Kozaka. -Braci twoich, rosyjskich, tej samej wiary, co ty, biją... Czy cię serce nie boli?
- Nie. Sami na siebie bicz ukręcili. I tobie, Stiepanie, śmierć pisana. Nie ma już życia dla ciebie.
Stiepan i Łar'ka patrzyli na Kozaka z osłupieniem.
- Śmiercią od ciebie pachnie - ciągnął Kozak. - Jak zbutwiałym sianem. Czuję, jak od człowieka tak niesie. Znaczy, że mu śmierć pisana.
- A od ciebie śmiercią nie pachnie? - zapytał Stiepan.
- Własnej śmierci się nie czuje. A jak u nas w stanicy ktoś ma umrzeć, to zawczasu o tym wiem. Gdy się do takiego zbliżę, aż dreszcz przechodzi, tak wyraźnie cuchnie. Powiesz to człowiekowi, nie wie-
368
zginie, albo swoją śmiercią" urnf że. Już taki jestem; Mnie' Się nawet -boja A od ciebie, Stiepanie, mocno teraz niesie. Usieką cię w boju, Stiepanie. To nawet lepiej, wszystkim w głowach poprzewracałeś... Na caica szczekasz, a car się przecież o nas troszczy. A teraz, z twojej łaski, bez chleba siedzimy. Ty nabroiłeś, a my odpowiadamy. Po diabła ryam jesteś potrzebny? Jesteśmy z carem jednej wiary, jeszcze raz ci mówię.
StiepaAbez zmrużenia oka wpatrywał się w Kozaka posiadającego dziwny dar - przeczuwania cudzej śmierci.
Łar!ka podniósł się i wyszedł z chaty, żeby na to nie patrzeć. Usłyszał jeszcze, jak Stiepan powiedział do Kozaka:
- Wstrętna wasza wiara, jeżeli taka jest... Więcej Łarka nie słyszał.
Po pewnym|czasie Stiepan wyszedł na podwórze, wytarł szablę pękiem pakułóy. Siadając na konia, rozkazał Kozakom:
- Spalić. \
-- Nie trzeba, torzecież swoi... - niepewnie powiedział Łar'ka. — W ten sposób nikogo nie przyciągniemy.
- Spalić! - krzyknął Stiepan. Smagnął konia i pogalopował przed
siebie.
Łar'ka dopędził atamana, gdy wyjeżdżał ze stanicy, zrównał krok konia z krokiem jego ogiera, trzymał się jednak nieco z tyłu.
- Spaliliście? - zapytał Razin nie oglądając się.
- Nie - krótko odpowiedział Łar'ka.
Stiepan obejrzał się... Bardziej zainteresowało go, niż zdziwiło takie nieposłuszeństwo. Bunt czy co?
- Przecież kazałem.
- W złości kazałeś. Później żałowałbyś...
Jeżeli to nawet nie bunt, to również nie dawne zauroczenie wiernej watahy, kiedy każde słowo atamana porywało i jak iskrę niosło z wichrem, a gdzie iskra padała, wszystko stawało płomieniem. Nie, to nie pożar bojowego rozhulania, to chmurne niebo poranka po przepiciu - gorzkie, puste i wstrętne.
To koniec. Koniec. Stiepan już wiedział.
Pędził w milczeniu. I usiłował zrozumieć, co czuje: strach? złość? ból? żal? Nie, nic takiego, tylko piekącą niecierpliwość - żeby już prędzej, żeby prędzej nastąpił ten koniec. Jakikolwiek! Wszystko mu
369
powstania, ftację miai matwiej iwanów, .ranie, świec uau jegu u na ochwaconym koniu daleko nie zajedziesz. Jestem pobity^ o.t i wszystko. Jaki dureń za mną pójdzie! Sam bym nie poszedł Łar'ka jak gdyby podsłuchał jego myśli.
— Stiepan! - odezwał się.
— No? - ataman nie odwrócił głowy.
— Zwolnij! Pogadamy.
Stiepan zmienił jazdę na stępa, ale nie oglądał się w dalszym ciągu.
— Don nie powstanie, Stiepan... - zaczął Łar'ka. Obejrzał się na Kozaków, byli daleko. — Wiesz, co robimy, tak miotając się po stanicach? Pokazujemy wszystkim naszą słabość. Gdy wilk jest ranny, to jak głupi, zamiast schować się za strumykiem, zapaść w jakiś zakątek, wylizać rany, stara się uciec jak najdalej, traci krew i ślad za sobą zostawia. I my tak samo...
— My przecież nie uciekamy - Stiepan zaciekawiony słuchał, co esauł myśli o całej sprawie.
— My nawet gorzej. Pchamy się wszystkim przed oczy...
. — Wszyscy tak mysią czy ty tylko sam z siebie... taki mądrala?
— Wszyscy. Tylko się boją przyznać. Każdy kiep to rozumie, nie trzeba być mądralą. Zdaje ci się, że ty jeden masz głowę, a my co, głąby kapuściane?
Stiepan wreszcie spojrzał na esauła:
— Więc co byś radził? - ściągnął mocniej cugle, przyhamował ogiera. - Nie, spytam inaczej, powiedz, czemu Don nie powstanie?
— Stiopa, przecież obaj jesteśmy Kozakami. Co tu ukrywać — ty wiesz i ja wiem: za szczęśliwym atamanem wszyscy z wielką radością, choćby na skraj świata... chadzaliśmy! I szliśmy za tobą. A teraz tyś się potknął. Tedy już, daruj, batiuszka, i ja poczekam. Na razie sobie w domu posiedzę. Wiem, że to wstrętne, nienawidzę, że tacy jesteśmy, ale i ja taki jestem... Nic na to nie poradzę. Taka jest moja odpowiedź. Brzydka odpowiedź, ale... jaka jest, taka jest.
— Niepotrzebnie mi to wszystko opowiadasz. Pytałem tylko, co radzisz.
— Co radzę? Pozwól mi pomyśleć - Lar'ka umilkł. I Stiepan milczał.
— No, skoro pytasz - odezwał się Łar'ka - to powiem. Chodźmy na
370
JT.'Ani do 'JliS^^&iAnl^Ań\y.!^am^^z^e^^^mzvi nas. I na Wołdze nic po nas. Tam już mają swoich atamanów. I ich wojna tera2 się tWzy.
- tfobici pójdziemy na Zaporoże?
- A\oni nigdy nie byli pobici? Też im się zdarzało.
- Łar'ka! - ze zdumieniem i smutkiem wykrzyknął ataman. -Gdybyś Wm siebie słyszał, bezwstydniku! Braci naszych, towarzyszy wiernycny w ziemi zostawimy,*a sami w krzaki? Ech, esauł... Płacze moja kula\ dla ciebie za taką radę, ale... nie jestem waszym sędzią. Powiem tylko, co powinniśmy zrobić: podzielić los naszych braci. A jeżeli ci się łydki na taką myśl trzęsą, odczep się.
Teraz milAzał Łar'ka.
- Czemu milczysz?
- Nie marń nic do powiedzenia, więc milczę. Jak mi radzisz odczepić się? Nocą? Po kryjomu?
- Widziałeś, jak inni to robią. Po kryjomu.
- Do tego jeszcze nie doszedłem.
- Jeżeli nie doszedłeś, to nie doradzaj wszelakich głupot. Pewien czas jechali nic nie mówiąc.
Wypoczęte konie z własnej woli przeszły w kłus. Kozacy ich nie powstrzymywali. Dzień był chłodny. Step nie wypalony jeszcze żarem słońca, roztaczał się przed nimi zielony pod łagodnymi promieniami i konie chętnie ubijały go mocnymi nogami.
- Wiesz, czego chcę? - zapytał Stiepan po długiej przerwie. Łar'ka, urażony i upokorzony, chciał uniknąć dalszej rozmowy.
Mruknął na odczepnego:
- Wiem.
- .Nie, nie wiesz. Chcę spoftoju. Rzucić się na trawę... i patrzeć w niebo. Przez całe życie marzyłem jak głupi: leżeć na trawie przez cały dzień, o nic się nie troszczyć... Ukrywałem to... I ani razu tak nie poleżałem.
Łar'ka spojrzał na Stiepana ze zdziwieniem. Nigdy mu na myśl nie przyszło, że nieposkromiony ataman, który podczas wypraw potrafił siebie i innych doprowadzać do szaleństwa, najbardziej ze wszystkiego na świecie pragnął leżeć na trawie i patrzeć w niebo. Nie uwierzył. Na swój sposób wytłumaczył sobie to pragnienie.
- Wkrótce będziemy mieli spokój.'Tylko że nasze głowy... będą
371
Łar'ka zaśmiał się gorźłco.
Stiepan uśmiechnął się również.
- Sępy...-powiedział.
- Co?
- Sępy, powiadam... oczy wykłują. Nie popatrzymy, nie/będzie czym.
Wtedy właśnie dopędził ich jakiś konny.
- Uganiam się za wami jak głupi. To tu, powiadają, v/idzieli, to tam...
- Mów, o co chodzi! - przerwał niecierpliwie Stiepan/
Kozak niby przypadkiem zerknął na wojsko atamanaj tak śmiesznie małe... Chodziły różne słuchy: jedni powiadali, że za/Stieńką idzie dużo, inni, że mało. Teraz widać: kiepsko stoją sprawy atamana, gorzej być nie może. I Kozak nie potrafił ukryć zdumienia: przez jego wąsatą twarz przemknął cień drwiącego uśmiechu.
- O co chodzi? - zapytał Łar'ka zaniepokojony ociąganiem się Kozaka i jego badawczym spojrzeniem. Drwiący uśmiech również nie uszedł jego uwagi.
- Korniej wtargnął do Kahalnika - Kozak spokojnie patrzył Stie-panowi w oczy.
Stiepan, Łar'ka, setnicy w milczeniu czekali, co powie dalej. Nikt nie znał tego Kozaka.
- No? - nie wytrzymał Stiepan. - Z wojskiem?
- Z wojskiem.
- Ile? Gadaj! Co, urodzić nie możesz?! - zaklął Stiepan. - Kleszczami z ciebie mam wyciągać czy co?
- Siedmiuset, może ośmiuset... Powiedział, że przywiózł dla ciebie gramotę carską.
- Jaką gramotę?
- Nie mówił, kazał tylko powiedzieć, że miłościwa gramota. Stiepan długo się nie namyślał:
- Do Kahalnika!
- Stiepan... ja nie pojadę - oznajmił Łar'ka.
- Co? - Stiepan obrócił się w siodle, wpił wzrok w twarz esauła. -Co powiedziałeś?
- To podstęp. Skąd może być miłościwa gramota? Coś ty? Stiepan pokręcił głową ze zdziwieniem.
372
Uwhżaśż m*hi'e juz za zupełnegoSurnia? Gramota"pewnie fest, ale nie' z aktem łaski. Z jakiej racji car mi ma łaskę okazywać? Syberii dla nięgo^ie zdobyliśmy... •>
TeraV Łar'ka się zdziwił.
- Wi&c po co chcesz tam jechać?
- Pójdziemy tam i wszystko się od razu rozstrzygnie. Skoro sami chcą, nie rnożemy się uchylać. Nie można dłużej... Sam widzisz, że się miotamy..A że miotamy się bez sensu. Pojedziemy,-wszystko się skończy, przestaniemy się miotać.
- W trzyś\u na ośmiuset! Nie, Stiepan, dobrym jesteś wojakiem, ale tam też nie Turcy, a tacy sami Kozacy jak my. Nic im nie zrobimy. Co się ma rozstrzygnąć?
- Umrzemy po ludzku.
- Dla mnie jeszcze za wcześnie.
Łar'ka był przygotowany na to, co go może spotkać ze strony Stiepana, udało mu się jednak opanować strach, tyle że mówił teraz głośniej, żeby wszyscy słyszeli.
- To taak? - zapytał przeciągle Stiepan. - Tego się nie spodziewałem.
- A co? Z tobą mam iść na pewną śmierć? - zapytał Łar'ka. -Po co?
- Ostatni raz pytam: jedziesz? - w głosie Stiepana nie było groźby, lecz nikt nie zaręczyłby, że za chwilę nie strzeli Łar'ce prosto w łeb. Zapadła cisza.
- Nie. Po co? Nie rozumiem, po co. - Łar'ka obejrzał się na Kozaków. I znów do Stiepana: - Po co, bat?ka?
Stiepan długo patrzył w oczy wiernemu esaułowi. Łar'ka wytrzymał to spojrzenie.
Stiepan odwrócił się, milczał jeszcze chwilę. Potem zwrócił się do Kozaków:
- Kozacy! Słyszeliście? Korniej Jakowlew wtargnął z wojskiem do Kahalnika. Jest ich więcej niż nas. Jest ich dużo. Kto chce iść ze mną, niech idzie, kto chce zostać z Łar'ką, nie przymuszam. Nie będę miał za złe. Byliście mi wiernymi druhami, za to wam się kłaniam -i pokłonił się nisko. - Rozdzielcie się i pożegnajcie. Da Bóg, zobaczymy się, a nie, nie wspominajcie mnie źle.
Stiepan podjechał do Łar'ki, objął go, ucałowali się.
373
Nie wiem. Może masz jakiś pomysł".!. Niewiem'*''"r""' :'""" """'t ""'
- Nie martw się. Wypij za mnie. Widać prawdę powiedział tamten Kozak... moja śmierć blisko. /
Łar'ka już nie panował nad sobą, zapłakał, skrzywił się b/oleśnie i gniewnie przetarł oczy dłonią. /
- Przebacz, bafka, nie potępiaj. /
- Dobra... I wy mi przebaczcie. / Stiepan zawrócił konia i nie odwracając się pogalopował w step.
Słyszał za sobą tętent, ale nie obejrzał się, wytrzymał. W końcu jednak spojrzał za siebie... Pędziło za nim nie więcej niż pół sotni. Smagnął konia i więcej się już nie odwracał. I nie dawał koniom wypoczynku. Spieszył się. Półsotnia ledwo za nim nadążała, nie wszyscy mieli dobre konie. Raz nawet krzyknęli z tyłu, żeby trochę zwolnił.'Nie obejrzał się i nie zwolnił.
13
Trudno powiedzieć, jakie uczucia ogarnęły Stiepana na wieść, że w Kahalniku siedzi Korniej Jakowlew. Ruszył po prostu ku swej zgubie. Nie mógł o tym nie wiedzieć, ale ku niej szedł. Przypomniały mu się słowa Matwieja o Chrystusie... Ale nie zastanawiał się nad nimi. Wtedy nawet nie rozumiał, co ma do tego Chrystus. A teraz nie potrafił analizować uczuć, przeczuć i plątaniny myśli... Z każdym skokiem konia był.coraz bliżej, coraz bliżej tych, których już dawno chciał zobaczyć. Już niedługo wszystko stanie się jasne, proste. Niedługo, niedługo już będzie zupełnie lekko na sercu. Denerwował się, ściskał palcami rzemień lejców... O, Boże, jakże pragnął czym prędzej zajrzeć w znienawidzone, głębokie, mądre oczy Kornieja, Froła Minajewa, Miszki Samarienina... Pozbyć się ich na zawsze -smagnąć po tych oczach batem, żeby wyciekły jak brudny gnój. Ale musiał, czuł, że musi, raz jeszcze spojrzeć, w te oczy. Po co? Sam nie mógł pojąć... Może chciał zobaczyć w nich triumf? Może był ciekaw, jak będą na niegd patrzały?
374
Pozostawił pięćdziesięciu ludzi na brzegu Donu (zgodnie z żądaniem tych, którzy siedzieli teraz w Kahalniku) i z trzema setnikami, stojąc na koniach, przepłynął na wyspę. Skierował się do swojej ziemianki, w której znajdowali się obecnie Korniej i starszyzna -wyrodki, plugastwo dońskie. Niczego wokół nie widział, niczego nie słyszał/ Spieszył się, chociaż z całych sił próbował nie zdradzić się z tym, nie ruszyć biegiem.
Przed wejściem do ziemianki próbowano rozbroić jego setników. Stiepan wyciągnął szablę - tak jakby zamierzał ją oddać - i nagle z rozmachem zaatakował nią wartowników. Odskoczyli.
I Stiepan wszedł - zdecydowany, dumny, drwiący. Oto oczekiwana chwila spokoju. Wrogowie - zebrani razem - czekają. Teraz kolej na jego słowa. Och, ty słodka, słodka, najdroższa chwilo zapłaty. Będzie słowo. Będzie słowo i sprawa. Zmęczona dusza atamana wzbiła się w górę - nie chciała przyjąć ani lęku, ani niepokoju.
Korniej i starszyzna siedzieli za stołem. Było ich razem około dwunastu, piętnastu. Usłyszeli jakiś hałas przy wejściu i wielu z nich chwyciło pod stołem za pistolety. Nie zdecydowali się jednak wybiec. Wstydzili się swoich, a ponadto wiedzieli, że Stieńce towarzyszy tylko trzech Kozaków, na pewno więc nie rozpocznie walki na dworze -* wejdzie do środka.
W ziemiance była też Alona. Nie było Matriony, brata Froła ani Afońki. Stiepan nie wiedział, że Alona tu jest.
- Witaj, chrzestny! - powitał Stiepan Kornieja.
- Witaj, synku! - przyjaźnie, łagodnie odpowiedział Korniej.
- Cóż tak za pustym stołem siedzicie? Alona! Czy nie masz czym poczęstować? - Stiepan aż ręce rozłożył, taki był zdziwiony.
- Mam, Stiepanie, jakżebym nie miała! -zakrzątnęła się Alona, do łez wzruszona tym zgodnym powitaniem.
- To podawaj! - Stiepan odpiął szablę, rzucił ją na łóżko. Pistolet zostawił przy sobie. Jego setnicy nie odpięli szabli. Siedzący przy stole zerknęli na nich, ale milczeli.
Stiepan przeszedł wzdłuż stołu, usiadł na honorowym miejscu gospodarza. Przyjrzał się obecnym, jakby raz jeszcze chciał sprawdzić, czy przyszli wszyscy, któiych się spodziewał.
Nikt nie pojął, co to ma znaczyć. Nawet Korniej był zaskoczony, ale się z tym nie zdradził.
375
Froł, czemuś taki nadąsany?
- A co ciebie tak rozweseliło? - odezwał się Jemielian Awierkijew, ojciec Iwana Awierkijewa, tego samego, który jeszcze z Moskwy nie powrócił: donosił tam carowi i bojarom na Stieńkę.
- Jak to co? Sytuacja jest wesoła, więc się cieszę.
- Widać, że wesoła.
- Nie za wcześnie się cieszysz, Stiepanie?
- A gdzież twoje wojsko, chrześniaku? - zapytał Korniej.
- Stoi na brzegu - Stiepan wciąż utrzymywał wesoły, błazeński ton. I spoglądał na starszyznę, jakby go szczególnie cieszył jej widok. Naprawdę się tym rozkoszował. Widział teraz oczy ich wszystkich -Froła Minajewa, Kornieja, Miszki Samarienina. A w tych oczach nie było triumfu, tylko trochę strachu - to zabawne.
- Tam jest tylko pół sotni. To wszystko? A słyszałem, że masz wielkie tysiące. Bujali? - rozumny Korniej szybko dostosował się, podjął beztroską grę. - Ech, ludzie, zawsze lubią coś zmyślać. A przecież dobrze życzą atamanowi, nie chcą mu szkodzić. I nie zdają sobie sprawy, głuptaski, że takie pogłoski tylko przykrość atamanowi mogą sprawić. I tak mu nie za słodko, a tu...
- A ilu ty masz? - niecierpliwie przerwał Stiepan. - Słyszałem, że siedmiuset. Więc siedmiuset twoich i pół setki moich to siedemset pięćdziesiąt. I to jest na razie całe nasze wojsko. Na razie... Wkrótce będą tysiące. A nie lekceważ, chrzestny, tego, co mówią, bo nie wszystko jest bez racji. O was za to inne rzeczy mówią. Że już całkiem się bojarom zaprzedaliście, zbiegłych wydajecie, ze wszystkich przywilejów rezygnujecie, nawet bojarów z wojskiem chcecie sprowadzić... Nie bardzo w to wierzę, ale chciałbym zapytać, czy to prawda. Co? - Stiepan roześmiał się. - Też pewnie bujają.
Korniej starannie przygładził wąsy, nie odpowiedział.
Alona postawiła na stole wino. Spośród wszystkich obecnych tylko ona jedna nie rozumiała, nie domyślała się, czym skończy się ta biesiada.
- Nalewaj, wujku Jemielianie! - Stiepan klepnął po ramieniu siedzącego obok podstarzałego, ale krzepkiego Jemieliana Awierkijewa. - Wyjmij rękę spod stołu. Co ty tak? Czy może zapomniałeś na starość, jak się trzeba przeżegnać? Czoło trzeba przeżegnać, a ty... To grzech przecież! Tfu!
376
dział drwiąco:
- Przecież ty, Stieńka... słodkimi słowami częstujesz, a nóż za pazuchą trzymasz.
- Co ty! Bóg z tobą! - wykrzyknął Stiepan. - Przyjechałem wysłuchać gramotki carskiej, gramotki. Po coście mnie tu wezwali? Zawiadomiono mnie, że macie carską gramotę.
Korniej wszystkich wyręczył. Wziął dzbanek, rozlał wino do kielichów. Ale tu znów powstało zamieszanie - jak wziąć kielich? Lewą ręką, grzeszną, nie po chrześcijańsku. Nie wiedzieli zatem, co zrobić, siedzieli bez ruchu, jednych śmieszyła ta sytuacja, inni marszczyli brwi... Niebezpiecznie spuścić Stieńkę z oczu choć na chwilę, mieć obie ręce zajęte - nie wiadomo, kogo pierwszego trafi między oczy jego kula, a za plecami stoi trzech z szablami i pistoletami.
Stiepan wziął swój kielich, podniósł:
- Za spotkanie, Kozacy! Starszyzna siedziała niezdecydowana. Stiepan położył swój pistolet na stole.
- Oto kładę. Połóżcie i wy, nie bójcie się. Czy już zupełnie zgnuś-nieliście w tym Czerkiesku? Przecież nas tylko czterech!
Kozacy wyłożyli pistolety na stół, w zasięgu ręki, wzięli kielichy.
- Rad jestem, że przyszliście do mnie - powiedział Stiepan. -Dawno trzeba było to zrobić. Wybaczam wam, że nie wpuściliście mnie do Czerkieska. To tylko przez waszą głupotę, brak rozumu. Wypijmy teraz za wolny Don, żeby stał niezachwianie! Żeby nigdy nie znał podłych zdrajców!
Wymienili spojrzenia... Podnieśli kielichy do ust...
Gdy pili, Korniej nieznacznie mrugnął do jednego z Kozaków, ten podniósł się i skierował do wyjścia. Setnik Razina zatrzymał go.
- Siadaj!
- Po co przyjechałeś, Stiepan? - zapytał wprost Korniej.
- Ukarać zdrajców! - Stiepan kopnął stół. Trzech setników z szablami rzuciło się na starszyznę. Rozległy się strzały... Do ziemianki wpadli Kozacy. Stiepan zastrzelił jednego i rzucił się ku swojej szabli, torując sobie drogę przez kłębowisko pistoletem zaciśniętym w pięści.
- Stiepan! - krzyknęła Alona. - Oni przecież przyjechali w do-
377
Natychmiast wykorzystali ten moment, uderzyli go w głowę czymś ciężkim. Cios trafił w świeżą jeszcze bliznę po ranie. Stiepan upadł. I znów usłyszał w głowie huk dzwonów. I zamknęła się noc, czarna, nieprzejrzana -, Stiepan runął w nią. Nie czuł, nie słyszał, jak bili go, kopali, deptali jego bezwładne ciało.
Nie na śmierć, dzieci kochane! - opętańczo krzyczał Korniej. — Żywy nam jest potrzebny!
...I znów tak jak wtedy, gdy stracił przytomność, Stiepan zobaczył step... Ciszę i ciepło świata poruszały z góry, z nieba srebrzyste trele. Spokój. I on, Stiepan, młody jeszcze, gołowąsy Kozak jedzie do klasztoru sołowieckiego pomodlić się do świętego Zosimy.
Daleko jedziesz, Kozaku? - zapytał go spotkany na drodze stary
chłop.
Na Sołowki. Pomodlić się do świętego Zosimy, ojcze.
Godna rzecz, synku. Masz, postaw i ode mnie świeczkę chłop wyciągnął zza pazuchy szmatkę, rozwinął ją, dobył pieniążek i podał
Kozakowi.
• Mam pieniądze, ojcze, postawię.
Nie, synku. Ty od siebie postawisz, a to ode mnie. Weź. Ty postaw Zosimie, a ode mnie Mikołajowi Błogosławionemu. On jest nasz. Stiepan wziął pieniążek. - A o co mam dla ciebie poprosić? -^ O to samo, co i dla siebie. Oni wiedzą, czego nam potrzeba.
- Oni wiedzą, ale ja nie wiem roześmiał się Stiepan. Chłop też się roześmiał.
- Wiesz! Na pewno wiesz. I my wiemy, i oni wiedzą.
Zniknął staruszek, a w głowie znów się wszystko zmieszało i boleśnie splątało. Zostało tylko jedno dręczące pragnienie-jak najprędzej dojechać do jakiejś rzeczki i napić się wody do syta... Ale i to pragnienie zniknęło pozostał tylko ból. Boże, jaki ból! A serce
zamierało.
I znów - poprzez ból przypomniał sobie, czy może dalej majaczył o przybyciu do klasztoru sołowieckiego. Wszedł do cerkwi.
- Który to Zosima? - zapytał mnicha.
A ten! Cóż ty, modlić się idziesz i nie wiesz, do kogo? Kozak jesteś? • Kozak.
378
Stiepan padł na kolana przed ikoną świętego. Przeżegnał się... I nagle święty zagrzmiał na niego ze ściany:
- Łotrze i zdrajco, i krzywoprzysiężco. i morderco! Zapomniałeś o świętej Cerkwi soborowej i prawosławnej wierze chrześcijańskiej!
Boli! Serce się ściska ¦-- sprzeciwia się okrutnemu wyrokowi, nie chce go przyjąć. Zgrozę budzi taki wyrok, zgrozę i osłupienie. Lepiej już umrzeć, lepiej nie żyć.
Ale śmierci jeszcze nie ma. Śmierć jest łaskawa dla słabego. Silny musi zaznać wszystkiego: hańby i męki, i sądu nad sobą. i radości wrogów.
14
To już nie majaczenie i zjawy, to rzeczywistość -- na Rusi obłożono Stiepana klątwą. Wszystko złe. mściwe, małe podniosło się i odżegnało od Stieńki Razina - łotra, zdrajcy, mordercy.
„Wielkiego Gosudara zdradził i wiele bezeceństw i zbrodni uczynił, krew przelewał w grodzie Astrachaniu i w innych miastach niżowych, i.wszystkich prawosławnych, którzy do jego bezeceństw nie przystali, pobił. Ze wszystkimi stronnikami swymi niech będzie przeklęty!" Tak pisali. Oto on - zwykły papier!
Boże. Boże! Kogo wyklinają imieniem Twoim, tutaj, na ziemi! Wystąp z niebios potęgą swoją szlachetną, wystąp z siłą straszliwą, ukarz kłamców. Bo grzech i podłość czynią. Nieczystością zatruwają piękną ziemię Twoją... A niech kto spróbuje tylko odezwać się, rękę podnieść w obronie słabych i pokrzywdzonych - już suną z przekleństwami! Z papierami... W Twoim imieniu... A ci klątwami rzucający jedną tylko troskę, jedną wiarę mają - dobrze zjeść, miękko spać.
.....Bojaźnią bożą wzgardził, o godzinie śmierci i sądu ostatecznego zapomniał, zbawienie wieczne złoczyńca za nic miał. Cerkiew świętą zgorszył i zbezcześcił..."
Słuchali ludzie... Od wieków wiecznych tego słuchają, słuchają, słuchają...
.....Przysięgę złożoną na krzyż święty Wielkiemu Gosudarowi Ca.-
379
złamał, }ego prawa ocłrzucił..."
A to dopiero! Jak wyniośle łżą i jak pospiesznie dławią każdy żywy odruch duszy, a wszystko po to, żeby sobie brzuchy napchać. Tfu! Już, zdawałoby się, starczy. Niechby już sobie pochrząkali nad pełnym korytem, ale oni chcą, żeby ich jeszcze w pięty łaskotać, życie im umilać. Tego już znieść nie można, Panie Boże. Dusza się wzdryga, mdło się robi.
„...Nowy łotr i zdrajca, Kozak doński Stieńka Razin, złoczyńca, wróg i świętokradca, zbój i morderca, zbrodniarz, krwiopijca..."
No, cóż... Nie ma widać na to żadnej rady.
- Kłamstwo! - dźwięczy przejmujący głos kobiety. Gdybyż wszyscy mogli ją usłyszeć.
To krzyczy Alona, mniszka. Płonie na stosie. A dzieje się to tam, gdzie bunt górze jeszcze, chociaż już przygasa, rozpościerając jedynie czad śmiertelny i kałuże krwi.
— Kłamiecie, okrutnicy! Dręczyciele! To was, to was przeklinam-krzyczy Alona w twarz strzelcom i wojewodom, którzy obstąpili stos ze wszystkich stron. To my rzucamy na was klątwę! Ja, Alona, mniszka, przeklinam was za całą Ruś, za wszystkich Rosjan! Po trzykroć bądźcie przeklęci! - zatchnęła się dymem. I zapadła w ciszę.
15
Jaka cisza może być na ziemi! Niepojęta.
Płaski brzeg Donu. Woda jeszcze wiosną zatopiła dolinę i tak pozostała, tworząc niewielkie zalewisko.
Jasnej jak lazur nieba powierzchni wody nie marszczy ciepły powiew znad rzeki, nie porusza opadły z drzewa lekki listek; wierzby stoją po kolana w wodzie i patrzą w nią pogodne i czyste.
Stanica złożona z dwóch sotni Kozaków zatrzymała się nad wodą na popas. Wiozą do Moskwy Stiepana Razina i jego brata Froła. Obaj ubrani są w kosztowne szaty; Stiepan ma ręce i nogi skute ciężkimi łańcuchami. Łańcuchy Froła mniej dzwonią, są lżejsze.
- Doigrałeś się. Jeszcze nigdy na żadnego Kozaka nie rzucano klątwy powiedział z goryczą Korniej. - Przyjemnie ci?
380
- Ża cóż to? Ręki na Cerkiew nie podnosiłem, ludzi bez potrzeby nie mordowałem - mówił Korniej starając się zachować spokój. -Carowi służę, przysięgałem mu na krzyż święty. I ojciec mój służył. I twój też.
- Ech, Korniej, chrzestny - westchnął Stiepan. - Ręce i nogi mam w łańcuchy zakute i nie na ucztę mnie wieziesz, a jednak to ciebie jest mi żal.
- Coś takiego! - zdumiał się Korniej. '
- Żal mi. Przeżyłeś życie jak robak. A gdy będziesz umierał, wspomnisz mnie. Wspomnisz... Wcześniej też do ciebie przyjdę -martwy.
Siedzieli nieco na uboczu, bliżej wody. Stiepan oparł się plecami o niegruby, skrzywiony pień młodej wierzby, przytrzymywał ręce nogami, żeby stłumić brzęk łańcuchów7 - gnębił go ten dźwięk.
- Zgoda - odpowiedział Korniej. - Ja żyłem jak robak, a ty sobie pohulałeś...
- Nie na hulankę chodziłem - przerwał Stiepan atamanowi Wojska Dońskiego. - Myślisz, że nie mogłem hulać gdzie indziej?
- O co ci więc chodziło? - zapytał Korniej.
- Ech, i tak nic nie zrozumiesz.
- Jakżebym mógł! Gdzie nam do ciebie! My ludzie mali...
- Jesteś gad pełzający i wredny przy tym - powiedział cicho Stiepan. - Pomyśl, czy ty jesteś człowiekiem? Czy człowiek może tak żyć, żeby tylko jemu było dobrze? Handlujesz Donem... Naszymi przywilejami. Przyjdą inni po tobie, też będą mieli chętkę na tłusty kąsek, też się będą przed carem płaszczyć... Czy umielibyście się inaczej obłowić? - Stiepan mówił spokojnie, bez złości. - Lizusy... Wszystko byście oddali. W tym cała bieda. Że też cię w porę nie rąbnąłem! Może inny miałby więcej wstydu wobec Wolnego Donu... Gady jesteście! Bóg ci rozum dał, a tyś go zmarnował, po kątach poupychał, całe życie jak pies patrzyłeś w oczy swemu panu. A gdybyś się do tego pana dobrał, sam zacząłbyś wyć jak pies.
- Co by było, to by było. Uważaj, żebyś sam nie zawył. Uch! Tam potrafią sok wycisnąć.
- Nie zawyję. Nie uraduję cara. Niedoczekanie wasze.
- Stieńka... Powiedz mi na ostatek, dlaczego ńie chciałeś zostać
381
prawdę mówiłem. Pamiętasz? W cerkwi.
- Pamiętam.
- Więc dlaczego?
- Człowiek ma duszę, a cóż to dla niej być atamanem Wojska Dońskiego czy jakimś tam innym? Dla duszy zapewne nic nie znaczą takie słowa. Byle był towarzyszem wiernym i miał... I był wolny. To wszystko. Mogę być zatem spokojny.
- Spokojny? Tyle ludzi zgubiłeś!
- Nie za siebie gubiłem, za pokrzywdzonych.
- Patrzcie, jaki obrońca się znalazł!
- A któż w ich obronie stanie? Ty? Ty chcesz tylko do żłobu się dopchać... Ech, powinienem był cię zatłuc! Żal mi się zrobiło. To mój błąd, ojcze chrzestny. W piersi się biję.
- Korniej Jakowlicz! Możemy ruszać! — zawołali Kozacy, którzy popasali w pewnym oddaleniu. Niektórzy już siodłali konie, dociągali popręgi.
- Z Bogiem! - Korniej wstał i skierował się do swego konia.
Tej rozmowie przysłuchiwał się nieznacznie Froł Minajew. Przez ten czas, gdy Stiepana trzymali w Czerkiesku, a potem wieźli jak jeńca, Froł Minajew trzymał się na uboczu, przyglądał mu się jedynie, ale nie zbliżał. A Stiepan nie zwracał na niego uwagi. Od chwili gdy odzyskał przytomność, siedział stale spokojny i zamyślony. Czasem tylko dodawał otuchy zrozpaczonemu bratu, uśmiechał się do nieg( i próbował żartować. Na wszystkich pozostałych patrzył z głęboką pogardą.
Teraz, gdy Kozacy chwytali i siodłali konie, Froł Minajew podszedł do Stiepana i usiadł przy nim. Tak samo jak kiedyś, gdy ataman nie dogoniwszy swego przyjaciela-wroga spadł z konia, siedzieli razem, tylko że teraz Stiepan był skuty. Obaj widocznie przypomnieli sobie tamtą chwilę, spojrzeli na siebie w milczeniu. W pobliżu nie było nikogo. Froł odezwał się:
- Stiepan...
- No? -Stiepan zmrużył oczy, patrzył na Froła... Patrzył długo, uważnie. — Czemu ani razu nie przyszedłeś pogadać?
- A o czym tu gadać? - Froł zaczął niby beztrosko, ale sposępniał. -Wszystko jest jasne bez gadania. O czym gadać? Chciałem tylko zapytać...
382
Teraz przypomnij to, a nie pytaj. A nawet śmiej sjL ze? mnie. Korniej mi robi wyrzuty...
- Ja się nie raduję, Stiepan - szczerze powiedział Froł. - Nie. Zal mi ciebie.
- Tak? - zdziwił się Stiepan. - A kto mnie ugodził z tyłu, tam, w ziemiance? Nie ty?
- Nie.
- A kto?
- Nie wszystko ci jedno, kto?
- Nie, jednak nie.
- Miszka Samarienin.
- O! A ja ciebie posądziłem. Bo to do ciebie podobne.
- Stiepan... - w zamyśleniu, z głęboką powagą powtórzył Froł. -Głupio teraz pytać, ale po coś to wszystko rozpętał?
- Tak, głupio pytasz - przytaknął Stiepan. - Mam tego dosyć. Zbrzydło mi to gadanie. Przecież ci mówiłem.
- Dobrze, nie będę już pytał. Powiedz tylko, dlaczego taK łatwo dałeś się wziąć. Przecież sam wlazłeś... Musiałeś wiedzieć, że to pewna zguba, po co zatem przyszedłeś?
- E, to nie takie proste, jak ci się wydaje, Froł. Zguba... Gdybyśmy was wy tłukli w tej ziemiance... Nie wiem. Nie wiem, jak by dzisiaj wyglądała nasza rozmowa.
- We czterech na dwunastu?! Coś ty?!
- Nie wiem, nie wiem. Jedno tylko wiem. W samą porę Miszka dał mi w łeb, bo nie wiadomo, co zrobiłoby tych siedmiuset waszych Kozaków. Gdybym wyszedł z ziemianki, cały, nietknięty, c^y ktoś podniósłby na mnie rękę? Jak myślisz?
- Nie wiem - przyznał Froł. - Jakoś nie przyszło iVii to do jałowy.
- A ja wiem. I ty wiesz: nie podnieśliby na mnie* ręki. Znów się wykręcasz. Zawsze starasz się wykręcić, Froł... Dobr^g wjesz, ze oni są z wami, póki wy jesteście nad nimi. ZabierZ ^tąd terL*z ca*3 starszyznę... - Stiepan roześmiał się. - Wstanę i k1^ hę, jak bywa*0"-„Bracia!" i
I Stiepan rzeczywiście krzyknął. Kozacy obróci'.;,.. Jjakjede^nmąz. Ten, który zdążył już wsunąć nogę w strzemię, o''' ał się stć>J3c na jednej nodze, ten, co siodłał konia, odwróć^ siS' >>dłem w ręce... Korniej Jakowlew, który zmierzał do swego *<on<' się potl*11^ na
383
stał kroczyć jak dostojny starzec i ruszył biegiem w stronę Stiepana, bezwiednie sięgając prawą ręką za pas. Nikt się nie odezwał, zapadła cisza. Wszyscy patrzyli na Stiepana.
- A widzisz? - powiedział Stiepan.
Froł Mina jew dał znak Korniejowi, żeby się nie spieszył, że to tylko żarty. Korniej, nie odwracając głowy, spode łba rozejrzał się na wszystkie strony, czy kto nie widział, jak bez tchu rzucił się w kierunku skutego ciężkimi łańcuchami człowieka i nawet za pistolet chwytał. Rozejrzał się, zawrócił i poszedł znów do konia, powoli.
- Żmija sycząca! - mruknął znów pod nosem. — Aż mi się nogi zatrzęsły.
Stiepana szczerze rozbawił ten popłoch wśród Kozaków.
- Tak, Froł... Powiadają: nie wylewaj mętnej wody, póki nie zaczerpniesz czystej. To święta prawda. Różnie się może zdarzyć. I zdarza się: przyjeżdżają na wesele, a tu płacz.
- Nie, teraz już na wesele nie pojedziesz - powiedział cicho Froł.
- Kto wie... - równie cicho, wpatrzony w rozlewisko, szepnął Stiepan.
- Wiem. To na pewno wiem.
- A czego jeszcze nie wiesz, Frołuszka? - zapytał łagodnie Stiepan. - Co mam ci jeszcze powiedzieć, przyjacielu miły?
- Po coś przyszedł do Kahalnika? Czy już naprawdę nie miałeś dokąd? Uszom własnym nie chciałem wierzyć, gdy mi powiedziano, że jedziesz.
Stiepan nie od razu odpowiedział.
- Miałem jedno potknięcie w życiu... Gorzkie potknięcie-zaczął, wpatrując się w odległą dal. Tak wyraźny ból poczuł w oczach, że aż je musiał przymrużyć. I zamilkł na długo. Otworzył oczy, spojrzał na swoje ręce i nogi, zakołysał ze smutkiem głową. - To za nie otrzymałem... te dary - potrząsnął łańcuchami, a łańcuchy posłusznie brzęk-nęły.
- O jakim potknięciu mówisz? - Froł chciał poznać całą prawdę. -Wiele miałeś potknięć w życiu. Któreż z nich było... najbardziej gorzkie?
- Tego ci nie powiem. Powiedziałbym przyjacielowi. Ale nie pozostał mi już ani jeden przyjaciel. Spotkam go na tamtym świecie i przyznam się. I przeproszę.
384
 "'""" — Żałujesz, że mnie nie zabiłeś? Wtedy na stepie? - zapytał jeszcze Froł.
- Nie - szczerze odpowiedział Stiepan. - Nie. Goniłem, chciałem zabić, potem mi przeszło. Nie wiem... jakoś mi się odechciało. Jeszcze jeden raz miałem okazję cię zabić... Cieplutkiego, w łóżku. Byłem kiedyś w Czerkiesku. Nocą. Pewnie nie wiesz...
- Wiem. Korniej mi powiedział.
- Aha! Wtedy mogłem wstąpić, wykończyć cię w łóżku. Nie zrobiłem tego.
- Ale czegoś ty chciał, Stiepan? Wybacz mi... Nie miałem zamiaru pytać, ale jednak chcę wiedzieć - Froł patrzył ze współczuciem na skutego przyjaciela. - Wtedy też pytałem, ale nie mogłem pojąć.
- Chciałem dać ludziom wolność, Froł. Nie ukrywałem tego, wszystkim o tym mówiłem. I tobie też, ale nie chciałeś zrozumieć. Nie mów, że nie mogłeś, nie chciałeś.
- No i co ż tego wyszło? - nie tyle zapytał Froł, ile stwierdził.
- Co z tego wyszło? Dałem wolność - powiedział z przekonaniem Stiepan.
- Jak to?
- Dałem wolność... Bierzcie!
- Sam jesteś w okowach! Wolność dałeś...
- Dałem. Znów nie rozumiesz?
- Nie rozumiem - Froł patrzył na pokonanego atamana ze współczuciem, ale i z ciekawością.
- Froł... - Stiepan niespodziewanie i gwałtownie odwrócił się ku niemu, przez chwilę wpatrywał się w niego ze wzruszeniem, drgnął-nawet i przełknął ślinę. - Przyjacielu... rozkuj łańcuchy. Zdążysz, nim nadbiegną... - mówił półgłosem, w pośpiechu, nie odrywając wzroku od Froła. - Pomyśl o naszej przyjaźni... Damy im radę. Zresztą oni wcale się nie rzucą. Froł... kochany... Przecież nas podstępnie do Moskwy ściągają, was też kara tam czeka. Odrzucą was jak osmalone głownie, przecież i wy przy ogniu leżeliście. Po co im teraz jesteście potrzebni? Rozbij, Froł! Ulecimy i tyle nas zobaczą. Co? Oni nie rzucą się na nas, Froł! Uwolnij mi tylko ręce, to wystarczy, niech wtedy spróbują mnie wziąć! Zresztą nie spróbują. Froł, przyjacielu... r-Stiepan patrzył na Froła i... płakał. Diabli wiedzą, skąd wzięła się ta chwila słabości... Płakał. Jasne krople spływały z rzęs na policzki, na wąsy, drżały chwilę i spadały. - Nigdy ci tego nie zapomnę. Czy
 i &cj uujcii^_y iiiusiŁiewscy: .rujeuzieiiiy... .rojeazie-* my, gdzie zechcesz. Znów się do nas wielkie siły przyłączą!
— Ty znów o tych siłach! - Froła oszołomiły niespodziewane, natarczywe, z głębi serca płynące słowa Stiepańa. - Po co ei znów siły?
— No, to po prostu umkniemy - Stiepan gotów był zgodzić się na wszystko. — Weźmiemy ze dwie sotnie ochotników i na Syberię. Co ci z tego przyjdzie, że mi głowę utną? I dla was hańba, i dla całego Donu... na wieki wieków. Czy naprawdę będziesz potem mógł umrzeć w spokoju? Zresztą was nie wypuszczą z Moskwy, wy także jesteście niebezpieczni, przecież kumaliście się ze mną. A ty... byłeś nawet moim przyjacielem. Pomyśl nad tym, nie jesteś głupi. Po co... sami się tam pchamy? Froł, rozbij! Skoczymy na konie, w jednej chwili ich rozpędzimy, nie rzucą się. No co, Froł?
; Może na mgnienie oka Froł się zawahał... Albo tak się tylko Stiepanowi zdawało. Dodał raz jeszcze, błagalnie:
¦-»- Froł... przyjacielu... ratuj! Będziemy żyć jak wolni ludzie. To nie strach mnie zabija, ale wstyd oddać życie w taki sposób. Uwierz, serce mi zamiera ze wstydu. To przecież tak... na oczach wszystkich... Sam teraz żałuję, że pojechałem do Kahalnika. Szaleństwo mnie jakieś ogarnęło... My im jeszcze pokażemy, Froł!
— Rozum ci chyba odjęło? - powiedział Froł, nie patrząc na Stiepańa. Wstał i odszedł ciężkim krokiem.
Stiepan odwrócił się. Mocno potrząsnął głową, strącając z rzęs łzy. Splunął.
, Kozacy byli już gotowi. Podjechali, żeby podsadzić na konie Stiepańa i Froła, sami w okowach nie mogli wsiąść.
— Drugi raz na Kozaków nas pasują, braciszku - powiedział Stiepan do brata. — Pierwszy raz pasował nas ojciec, gdy mali byliśmy... Co robił ze mną, nie pamiętam, ale co z tobą, to wiem. Ojciec dookoła cerkwi wodził, na konia podsadzał i podtrzymywał. Teraz też podsadzają, podtrzymują. Niesmuć się, to tylko chrzest kozacki. Gdy Kozak raz jeden jest na Kozaka pasowany, to już łatwo nie zginie, a cóż dopiero gdy po raz drugi. Nie martw się, bracie, nie zginiemy.
Froł Minajew następnego dnia oświadczył, że jest chory, i wrócił do Gzerkieska. Wielu Kozaków zrozumiało, że nie chce patrzeć na stracenie Stiepańa w Moskwie. Nie chce być nawet w pobliżu miejsca, na którym poleje się krew atamana, jego byłego przyjaciela.
386
brat Froł znajdzie się blisko i nikt nie będzie mógł ich usłyszeć. Ułowił taką chwilę, zaczął przykazywać mu cicho, błagalnie:
- Froł, wytrzymaj, gdy cię wezmą na męki... Nie krzycz, nie kajaj się. Oszczędź mi tego.
Brat Froł milczał.
- Wytrzymaj, Froł - prosił Stiepan, dobierając jak najserdeczniejsze, czułe słowa. - Co można poradzić? My pocierpimy, ale ani jednego z tych psów nie ucieszymy. Chociaż pamięć o nas zostanie... Chociaż nikt o nas źle nie pomyśli.
- Tobie dobrze, tyś się dosyć w życiu nahulał - powiedział Froł.
- No! - Stiepan nie wiedział, co na to odpowiedzieć. - Frołuszka, kochany mój, wytrzymaj! Jak zaczniesz krzyczeć, wszystko zmarnujesz. Zaklinam cię na rany Chrystusa... Sam przecież wiesz, jakie męki Chrystus znosił. Wytrzymaj, Froł! Pomyśl tylko, ile ludzi przyjdzie na nas patrzeć! A my ich zadziwimy. Nasz ojciec z godnością umarł i brat Iwan też... Ty nie widziałeś, jak Iwana wieszali, a ja widziałem. Z godnością umierał, nie przyniósł wstydu ani tobie, ani mnie. Nie wolno nam uradować oprawców, nie wolno, Froł, zmiłuj się nade mną. Kochałem cię, może niepotrzebnie wciągnąłem w to wszystko, ale... co o tym teraz - już za późno. Teraz musimy wypić czarę do dna... Bóg z nim, z życiem. Dobrze, Froł?
Froł milczał, przybity. Co miał odpowiedzieć? Nie wiedział, jak będzie, czy zdoła to wszystko wytrzymać.
- Widziałeś, Minajew uciekł - dorzucił Stiepan na zakończenie. -A wiesz dlaczego? Nie chce patrzeć na naszą mękę, wstyd mu. Oni, widzisz, liczą, że nas złamią. Nie wolno, bracie, do tego dopuścić. Myśl cały czas o ich ohydnych, triumfujących twarzach, a będzie ci łatwiej znosić cierpienie. I patrz na mnie, zachowuj się tak jak ja. Jeśli będziemy patrzeć na siebie, nie poczujemy się... J,acy samotni. To dobrze, że jesteśmy razem. Oni nam, durnie, sił doaiają.
W dziesięć lat później młody Afońka Razin pasierb Stiepańa, podchmielony nad miarę, zuchwale wygadywał w obecności atamana Wojska Dońskiego, że on jeszcze „puści komuś krew" za ojczyma, że pomści go... Wszyscy się przerazili. Pomyśleli, że przepadł Afońka,
387
milczenia powiedział że smutkiem:
- Niech mu najpierw mleko matki na gębie obeschnie. Mściciel się znalazł! Nie takich... - nie dokończył ataman. Umilkł.
Atamanem Wojska Dońskiego był wtedy Froł Minajew.
16
Znowu zaczęły bić dzwony moskiewskie. Wszystkie naraz. Czterdzieści po czterdzieści.
Do Moskwy wjeżdżał Razin.
Trzystu pieszych strzelców z rozwiniętymi sztandarami kroczyło na czele.
Za nimi, na wielkim wozie z szubienicą, jechał Stiepan. On, groźny ataman. Rozkrzyżowany - jego ręce, nogi i szyja przykute łańcuchami do słupów i poprzeczki szubienicy. W łachmanach, bez butów, w białych pończochach. Za wozem, również przykuty, z łańcuchem na szyi, szedł Froł Razin.
Wóz ciągnęły trzy jednakowe, karę konie.
W pewnym oddaleniu za wozem jechali konno Kozacy dońscy z Korniej em Jako wlewem i Michaiłem Samarieninem.
Zamykali ten niezwykły pochód strzelcy - zbrojni, lufy opuszczone w dół.
Stiepan nie rozglądał się dokoła. Zdawało się, że głęboko pogrążony w myślach nie ma ni czasu, ni chęci na przyglądanie się temu, co się wokół niego dzieje.
Wjechali na Kreml. Od razu zaprowadzono ich do sali Prikazu Ziemskiego.
I natychmiast przystąpiono do przesłuchań. Car nakazał nie zwlekać.
- Opowiadaj, łotrze, zbrodniarzu... - ponuro i uroczyście przemówił diak Dumy Bojarskiej. - Jak to wszystko przygotowałeś? Z kim byłeś w zmowie?
- Pisz - powiedział Stiepan. - Weź duży arkusz papieru i pisz. •
- Co mam pisać? - zapytał diak.
388
i wszego.
- Nie złość ich, braciszku! - jęknął Froł. - Po co?
- Po co?! - Stiepan udawał wielkie zdziwienie. - Jesteśmy przecież u cara! A z carami trzeba rozmawiać krótko. Inaczej się gniewają. Wiem.
Braci sprowadzono do lochów.
Najpierw zabrali się do Stiepana.
Ręce wykręcone do tyłu pasem związali, za koniec pasa podciągnęli pod sufit. Nogi również związali, między nogi wsunęli belkę. Jeden jej koniec unieruchomili, na drugim, luźnym, uniesionym nad podłogą, usiadł jeden z oprawców. Ciało skazańca naprężyło się, ręce wyskoczyły ze stawów, mięśnie na plecach napięły się i nabrzmiały.
Mistrz chłosty sięgnął po smołowany knut, uniósł obiema rękami nad głową, cofnął się, nabrał rozmachu, krzyknął i mocno, z półobrotu ciął przez plecy. Cios legł wzdłuż pleców burą blizną. Po chwili blizna zaczęła puchnąć i sączyć krwią. Ciało Stiepana zadrgało konwulsyjnie. Kat znów cofnął się o parę kroków, znów podskoczył i krzyknął - drugi cios rozciął skórę obok pierwszego. Wyglądało, jakby wyciął pas ze skóry. Mistrz znał swoje rzemiosło. Trzecie, czwarte, piąte uderzenie... Stiepan ani jęknął. Krew spływała z pleców strużkami. Rzemienna końcówka knuta rozmiękła od niej, już nie przecinała skóry. Kat zmienił knut.
- Będziesz mówił? - pytał diak po każdym uderzeniu. Stiepan milczał.
Szóste, siódme, ósme, dziewiąte - świszczące, wlepiające się w ciało, straszne uderzenia. Upór Stiepana rozdrażnił oprawcę. Znakomity w swym rzemiośle, a jednak się rozzłościł. Zmienił i drugi knut.
Froł siedział w tym samym lochu w kącie. Nie patrzył na brata. Słyszał świst knuta, za każdym razem wzdrygał się i żegnał. Ale nie usłyszał, by Stiepan wydał choć jeden jęk.
Pomocnik kata, który siedział na belce, naliczył dwadzieścia
. uderzeń.
- Dwadzieścia. Czas przerwać - powiedział. - Dalej... nie ma
sensu. Zatłuczemy i tyle.
Stiepan stracił przytomność, głowa opadła mu na piersi. Na plecach nie było już zdrowego miejsca. Zdjęli go, poleli wodą. Westchnął • głęboko.
389
±-o irzecn, czterecn uaerzeniacn a rot głośnojęknął. '
- Cierp, bracie - z powagą i niepokojem powiedział Stiepan. — Bawiliśmy się wesoło, teraz trzeba pocierpieć. Bat to nie archanioł, duszy z ciebie nie wyjmie. Myśl, że ciebie nie boli. Kiedy poczujesz ból, powiedz sobie: „Mnie nie boli. Co to? Pchły gryzą, jak Boga kocham! Oni nawet bić nie umieją".
Po dwunastu uderzeniach Froł stracił przytomność. Zdjęli go, rzucili na słomę, również chlusnęli wodą.
W specjalnym naczyniu rozżarzyli węgiel drzewny. Związali Stie-panowi ręce i nogi, rozsypali żarzący się węgiel na blasze i położyli go tu na wznak.
- Oo! - wykrzyknął Stiepan. -r To dopiero dobre! Ano, przysiądź na belce, żeby do kości doszło... Dawno w łaźni nie byłem, trzeba kości rozgrzać. Oo... tak! Sukinsyny! Naprawdę potrafią.
— Gdzie zakopałeś złoto? Z kim byłeś w zmowie? - przesłuchiwał diak. - Gdzie są papiery? Skąd wysyłaliście?
- Poczekaj, diaku, pozwól wygrzać się do woli! Ach, bodajście zdechli! Kurwa mać, że też nie znałem przedtem takiej łaźni, przy-grzałbym niektórym!... Świetna łaźnia!
I ta tortura nie dała żadnych wyników.
Dwaj oprawcy i sam diak zaczęli bić leżącego Stiepana żelaznym prętem po rękach i nogach.
— Będziesz mówił?
•- Judasze - powiedział Stiepan. - Zatłuczcie już na śmierć. Naprawdę pragnął, żeby z nim skończyli tutaj, w lochu, żeby nie wyprowadzali przed ludzi takiego... słabego.
— Gdzie zakopałeś zagrabione skarby? Stiepan milczał.
— Zaczął gadać? - zapytał car.
— Zacznie, Gosudarze — z przekonaniem powiedział diak Dumy Bojarskiej, który wprawdzie nie asystował przy torturach, lecz często zaglądał do lochu i święcie wierzył w bat i ogień. — Jeszcze się upiera.
— Zapytajcie go o księcia Iwana Prozorowskiego i jego diaków. Za co ich zamordował i co to była za szuba?
Diak szybko notował pytania cara.
390
zmazano, chciał ich pobić? Dlaczego prześladował wiernych Cerkwi, tych, co słusznie obalili Nikona, i co im przykazywał? Czy mnich Siergiej od Nikona ubiegłej zimy przyjeżdżał do niego? Czy widział się z żoną, zanim na Symbirsk ruszył?
Przywiązali Stiepana plecami do słupa, unieruchomili głowę, wygolili ciemię i zaczęli kropla po kropli kapać na obnażone miejsce zimną wodą. Tej tortury nikt dotąd nie wytrzymał.
Gdy zaczęli wygalać mu ciemię, Stiepan powiedział słabym już głosem:
- Różnych rzeczy się spodziewałem... Ale że mnie na popa postrzy-gą, nigdym nie przypuszczał. Grabiłem, a wy teraz ze mnie popa...
Zaczęli.
- Zmawiałeś się z Krymcami? - pytał diak. Stiepan milczał.
Spadają, spadają, spadają krople... Głowa ściśnięta żelazną obręczą - ani nią poruszyć, ani się uchylić przed męką. Twarz Stiepana kamienieje. Zamyka oczy. A na głowie kują i kują czerwoną podkowę. Płonie całe wnętrze, oczy pieką, serce pali i puchnie... Żeby już się zatrzymało, żeby pękło! Boże - modlił się w duchu - ześlij mi śmierć. Jak długo można? Czemu aż tak?
- Gdzie ukrywałeś lupy? Kogo posyłałeś do Nikona?
Falami napływa z mroku purpurowy żar; głowa pęka pod ogłuszającymi ciosami. Stiepan powoli traci przytomność.
- Co ci kazał powiedzieć Nikon? - to było ostatnie pytanie, które usłyszał.
...Wchodzi Stiepan do chaty. W chacie siedzi staruszka i dziecko kołysze. Śpiewa. Stiepan przysłuchuje się, oparty o framugę drzwi. Babka śpiewa:
Lu. lu, lulaj mi się, Bodajś umarł jeszcze dzisiaj, Bodajś umarł, byle skorzej, A chować cię będzie sporzej. Przyniesie ojciec Z roboty trumienkę,
. 391
Przy świecy sukienkę, Zgotuje matunia Blinów rynienkę, Lu, lu...
Ode wsi cię poniesiemy, Odpocznienie zaśpiewamy, Pochowamy, zakopiemy, Od mogiły odstąpimy, Będziemy jeść i popijać, Będziemy Wanię wspominać. Lu, lu...
- Czemuż ty mu taką smutną kołysankę śpiewasz? - zapytał Stiepan.
- Dlaczego smutną? - zdziwiła się staruszka. - - Jemu lepiej będzie. Nie dosłuchałeś do końca, poczekaj.
Uśnijże mi, uśnij, synie, Wieczne tobie odpocznienie, Już ci teraz w nóżki ciepło, I w główeczkę miękko...
. - Dosyć! - ryknął Stiepan z całą swoją dawną siłą.
...Ale ten groźny okrzyk zabrzmiał niemal jak cichy szept. Oprawcy nie dosłyszeli, poruszyli się zaniepokojeni.
- Co mówisz? Co? - pochylił się diak.
- Kto to? - zapytał Stiepan, dostrzegając wyłaniającą się z mroku twarz diaka.
- Co chciałeś powiedzieć? - powtórzył diak.
- Wam? - Stiepan wolno powiódł wzrokiem po twarzach oprawców. - Ach, wy... Chcielibyście całą Ruś sprzedać... Judasze... Żmije oślizgłe. Nie boję się was...
Uderzono go żelazem po głowie. Znów się wszystko zakołysało i runęło w dół.
Stiepan zamknął oczy i nagle powiedział wyraźnie:
- Ciężko... Pomóż mi, bracie, dodaj sił!
...I zdało mu się, że oprawcy cofnęli się w przerażeniu, zachwiali. W lochu rozbrzmiał potężny głos:
- • Kto się ośmiela moich braci torturować?
W dół po stopniach zszedł Iwan Razin, pochylił się nad Stiepanem. 392
,.„„.,-,.—*ouc:...™» oiiepan OTW6rzył oczy. Oprawcy nie cofnęli się, patrzyli nań pytająco.
- Chciałeś pomścić powieszonego brata? - zapytał diak. - Tak? Stiepan zamknął oczy. Nie powiedział już ani słowa. I żaden jęk ni
westchnienie nie wydarły się z jego ust.
- Boże, Boże - modlił się wciąż, póki był przytomny - ześlij mi śmierć. Czemuś taki? Już dłużej nie mogę.
Zameldowano carowi:
- Nic już nie możemy zrobić. Próbowaliśmy wszystkiego.
- Milczy?
- Milczy.
Car ze złością tupał nogami, wrzeszczał (Romanowowie zawsze wrzeszczeli, przestali wrzeszczeć dopiero później, gdy do ich krwi dostała się domieszka krwi niemieckiej):
- Co wy możecie? Co możecie? Nic nie możecie!
- Wszystkiego próbowaliśmy, Gosudarze... Z zemsty się uparł, łotr! Mści się za to, że dał się złapać. Dłużej nie można, ducha wyzionie.
- No... tak... starczy - rzekł car. - Nie zwlekajcie więc.
17
Na placu Czerwonym zwarty tłum. Jabłko nie miałoby gdzie upaść.
A oto ukazali się bracia Razinowie pod silną eskortą. Plac zamarł. Stiepan szedł pierwszy... W ciągu nocy zebrał resztki sił i teraz szedł wyprostowany, z dumnie podniesioną głową. W tej ostatniej śmiertelnej walce mógł przeciwstawić swoim wrogom tylko męstwo -i całkowitą pogardę dla czekającej go męki i śmierci. Był spokojny i pragnął, żeby wszyscy to widzieli. Głęboko i z całej duszy zależało mu na tym, by godnie przyjąć śmierć.
Sam, bez pomocy oprawców, wszedł na wysoki pomost szafotu. Frołowi pomogli wejść.
Diak głośno odczytał wyrok: ¦
393
W roku 1667, o bojaźni bożej, łasce monarszej i przysiędze złożonej Carowi Księciu Aleksemu Michajłowiczowi zapomniawszy, Gosudara naszego zdradziłeś i ruszyłeś z Donu na Wołgę, na rozbój. I na Wołdze wielu bezeceństw się dopuściłeś, gromiłeś łodzie będące własnością patriarchy, klasztorów i wielu kupców oraz strugi na Wołdze i pod Astrachaniem, siejąc zniszczenie i ludzi mordując"
Lud moskiewski słuchał z zapartym tchem.
Słuchał i nie słuchał Stiepan historii sławnych swoich wypraw Pamiętał wszystko i bez wyroku. Twarz miał spokojną i zamyśloną Wszystkie siły wytężył, aby stać prosto
,,Ty, łotrze, i w posiadłościach szacha wielu grabieży się dopuściłeś A na morzu kupców szacha pobiłeś i ograbiłeś, i miasta jego zdobywałeś, i rujnowałeś, i przez to między Wielkim Gosudarem Carem a Jego Wysokością Szachem waśń wielką uczyniłeś.. "
Stiepan spojrzał na carską wieżę na Kremlu.
Stamtąd patrzył na niego car Aleksy Michajłowicz
,,A w 1669 roku na rozkaz astrachańskiego bojara i wojewody księcia Iwana Siemionowicza Prozorowskiego stolnik i wojewoda książę Siemion Lwów i z nim wojsko Wielkiego Gosudara na morzu ciebie i twoich dopadli, okrążyli i pobić chcieli. I ty, łotrze, z towarzyszami swoimi, widząc nad sobą przewagę sił zbrojnych Wielkiego Gosudara, posłałeś do księcia Siemiona dwóch Kozaków dobranych I owi to Kozacy bili czołem Wielkiemu Gosudarowi w imieniu całego wojska i błagali, aby Wielki Gosudar zmiłował się i odpuścił wam winy wasze. I z wielką skruchą przyrzekli jemu, Wielkiemu Gosudarowi, służyć wiernie i między Wielkim Gosudarem a jego Wysokością Szachem waśni więcej nie czynić, wypadów rozbójniczych w przyszłości się nie dopuszczać, a takoż na Wołgę i na morza nie wyruszać I owi to Kozacy w/mieniu wojska całego na krzyż przysięgali. A do Moskwy przysłałeś bić czołem przed Majestatem Wielkiego Gosudara Kozaków - Łar'kę i Miszkę z towarzyszami - wiadomo, w celach oszukańczych"
Oto jakimi słowy z całych sił przemówiły teraz papiery1 Oto jak
się mściły!
,,A w roku 1670, ty, łotrze Stieńko, bojaźni bożej niepomny, od
394
Donem mówiłeś o Zbawicielu Naszym, Jezusie Chrystusie, wszelakie słowa bluźniercze i nad Donem cerkwi bożych budować i nabożeństw odprawiać nie pozwalałeś, i kapłanów z Donu wypędzałeś, a śluby kazałeś pod wierzbą zawierać. I ty, łotrze, ruszyłeś na Wołgę..."
Wołga... Nie wie ona, że sławny jej bohater, którego na falach swoich kołysała, słucha oto w Moskwie ostatnich w życiu słów o sobie.
,,I ty, łotrze Stieńko, przyszedłeś pod Carycyn i swą łotrowską chwałą mieszkańców jego olśniłeś, i mówiłeś, że jakoby ich, miesz-kańców Carycyna, wojska Pana Naszego Miłościwego idą siec. A te wojska posłane były do Carycyna w ich przed tobą obronie. I carycyń-scy mieszkańcy, przez ciebie zauroczeni, ulegli i gród ci poddali. I ty, łotrze, wojewodę Timofieja Turgieniewa i wszystkich, którzy do twoich łotrostw nie przystali, pozabijałeś i potopiłeś".
Słuchał lud moskiewski. Milczał.
„I ty, łotrze, zmówiwszy się w Astrachaniu z innymi łotrami, bojara i wojewodę księcia Iwana Siemionowicza Prozorowskiego wciągnąłeś na wieżę cerkwi soborowej i z dzwonnicy strąciłeś. I brata jego, księcia Michaiła, i diaków, i szlachtę, i synów bojarskich, którzy do twego łotrostwa nie przystali, i wszelkich kupców astrachańskich, i przyjezdnych kupców pomordowałeś, a innych bestialsko potopiłeś, a dobra ich zagrabiłeś".
Stiepan patrzył gdzieś w dal - daleką, daleką.
„A uczyniwszy rzeź w Astrachaniu, ruszyłeś na Carycyn, a z Carycyna na Saratow. I saratowcy ci miasto poddali za twoją łotrowską podmową. A gdy ty, łotrze, przybyłeś do Saratowa, Wielkiego Gosudara skarbu zasoby, i zboże, i złoto, które było w Saratowie, i dobra dworskie, wszystko zagrabiłeś, i wojewodę Kuźmę Łutochina, i synów bojarskich pomordowałeś.
A spod Samary, ty, łotrze i odstępco od wiary prawosławnej, 2. towarzyszami na Symbirsk ruszyłeś, z wojskami Pana Naszego Miłościwego walczyłeś i gród Symbirsk szturmowałeś, i wiele innych bezeceństw uczyniłeś. I posłałeś do różnych miast i wsi swoją brać złodziejską z łotrowskimi podburzającymi pismami, i pisałeś w tych podburzających pismach, że jakoby syn Wielkiego Gosudara, nasz carewicz i Wielki Książę Aleksy Aleksiejewicz żyje i z tobą idzie.
I ty, łotrze i odstępco, zwodziłeś wszystkich ludzi, wmawiając im,
395
 v;jz*.yoLr>.n_ll
A mnich Nikon na rozkaz Wielkiego Gosudara, z wyroku świątobliwych patriarchów ekumenicznych i całego Świątobliwego Soboru, zesłany został nad Jezioro Białe, do klasztoru Świętego Feraponta i do dziś w tym klasztorze przebywa.
A dziś, z obowiązku względem Wielkiego Gosudara i Wielkiego* Księcia Aleksego Michajłowicza, dzięki wiernej służbie i staraniom atamana Wojska Dońskiego Kornieja Jakowlewa i całego Wojska Dońskiego, ty sam i twój brat Frołka zostaliście schwytani i przywiezieni do Wielkiego Gosudara, do Moskwy.
I za takie wasze zło i ohydne wobec Boga i Wielkiego Gosudara i Wielkiego Księcia Aleksego Michajłowicza czyny, za zdradę i całego państwa moskiewskiego zrujnowanie, z woli Wielkiego Gosudara bojarzy orzekli, iż straceni"zostaniecie przez poćwiartowanie". , Stiepan wciąż stał spokojnie i z godnością.
Kat wziął go za rękę... Stiepan odtrącił go, zwrócił się w stronę cerkwi Wasyla Błogosławionego, przeżegnał się krzyżem świętym.
Potem pokłonił się ludowi w trzy strony (omijając Kreml i cara) i po-trzykroć powiedział, jak mógł najgłośniej:
- Przebaczcie!
Znów do niego przystąpili... Stiepan chciał sam się położyć, ale dwóch oprawców zdecydowało, nie wiadomo czemu, że należy go-powalić. Stiepan zebrał resztki sił i, rozgniewany, stawiał opór. Ale szarpanina była krótka, pośpieszna, w milczeniu. Rzucili Stiepana siłą na dwie belki, jedna z belek znalazła się pod głową, druga pod nogami... W ciszy tępo i głucho zadźwięczał topór - odpadła prawa ręka po łokieć. Stiepan nawet nie jęknął, ze zdziwieniem spojrzał na odrąbane ramię. Kat znowu wzniósł topór - żelazne ostrze chciwie błysnęło w gorącym słońcu białym światłem; smakowite, z chrzęstem stuknięcie - odpadła lewa noga po kolana. I znów - ani jęku, ani głośnego westchnienia... Stiepan zacisnął zęby i patrzył w niebo. Był blady, na czole drobną rosą perlił się pot.
Froł, stojący w odległości trzech kroków od brata, nagle ruszył na skraj pomostu i krzyknął w stronę cara:
-Słowo i spr a w a , Gosudarze...
- Milcz, psie! — powiedział Stiepan twardo, mocno, jak w niedawnych czasach, gdy trzeba było złamać czyjś upór. Przełknął ślinę
396
j ny... Już niedługo.
Kat wzniósł topór po raz trzeci.
Głucho, przeciągle zajęczał dzwon. Zadrżał lud moskiewski.
Jakaś kobieta głośno krzyknęła.
Kat zamachnął się jeszcze dwa razy. -,
Wielki dzwon wciąż bił. I jego dźwięk - mocny, ciężki - płynął nisko nad głowami ludzi...
Spis rzeczy
Część pierwsza
Wolni Kozacy.............. 5
Część druga
Mścijcie się, bracia!........... 185
Część trzecia
Kazań.................. 309
ri
Wydawnictwo „Książka i Wiedza"
RSW „Prasa-Książka-Ruch"
Warszawa, sierpień 1987 r.
Wyd. II. Nakład 29 650+350 egz.
Obj. ark. wyd. 22.7. Obj. ark. druk. 25
Skład i łamanie wykonano w systemie SKiT w ,,KiW"
Druk z diapozytywów Wydawnictwa „Książka i Wiedza"
wykonały Zakłady Graficzne w Toruniu, ul. Katarzyny 4
Druk ukończono w sierpniu 1987 r.
Cena zł 480,— P-46
Dwanaście tysięcy czterysta osiemdziesiąta druga publikacja „KiW"