Stanisław Broniewski

Całym życiem – Szare szeregi w relacji naczelnika

Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę...
Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982
Okładkę projektował Andrzej Pilich Redaktor Włodzimierz Barbasiewicz Redaktor 
techniczny Witold Motyl Korektorki Jadwiga Szychoicska, Bogumiła Zielińska
(f* Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1583
ISBN 83-01-05322-4
Państwowe Wydawnictwo Naukowo Wydanie drugie. Nakład 59 750+250 egzemplarzy. 
Arkuszy wydawniczych 26,00. Arkuszy drukarskich 23+32 s. wkładek. Papier druk. 
mat. kl. V, 70 g, 26X122 cm. Oddano do wznowienia w czerwcu 1D83 r. Podpisano do 
druku w grudniu 1983 r. Druk ukończono w czerwcu 1984 r. Zamówienie nr 
680/11GC83. L-10. Csna zł 300.-- Łódzka Drukarnia Dziełowa, Łódź, ul. Rewolucji 
liioó r. nr 45 NASTĘPNYM POKOLENIOM HARCEREK I HARCERZY PRACĘ SWĄ POŚWIĘCA Autor,
PRZEDMOWA
Nieczęsto się zdarza, aby świadek doniosłych zdarzeń I ich pamiętnikarz był w 
takim stopniu ich współtwórcą jak Stanisław Broniewski w Szarych Szeregach. 
Spowite dumną i tragiczną legendą, żyją one w świadomości Polaków przekazywane 
kolejnym pokoleniom głównie jako historia ustna. Wspierają ją jako samotne słupy 
nośne epoki, książki Aleksandra Kamińskiego. Napływają rozproszone relacje i 
próby ujęć w większej skali spojrzenia. Walor zdania wielkiej sprawy Szarych 
Szeregów przez Stanisława Broniewskiego ,,Orszę", ,,Witolda" leży w pełni jego 
informacji jako naczelnika harcerzy, i w tym, że przekazuje nam tyle, ile 
wówczas widział. Zaletą jest bowiem czas spisania tego pamiętnika walki i 
wychowywania w dzielności; książka powstała już w latach 1955-1958, za świeżej 
pamięci zdarzeń i ludzi. Jeśli inne relacje i akta z innych szczebli dowodzenia 
i działania mogą wiele uzupełnić, a nawet sprostować to, co widziano z góry, tym 
co się zdarzyło w szeregach, to główny zrąb dzieła pozostanie jako świadectwo 
godne najwyższego zaufania, jako wierna pamięć tamtej przeżytej chwili. 
Niepoślednim walorem tego świadectwa jest wreszcie indywidualność jego twórcy, 
ukształtowana przez wieloletnią służbę harcerską, ale też o wybitnych własnych 
cechach osobowych, które ułożyły stosunek między stylem pisania i człowiekiem 
piszącym. WTidział on ogrom spraw i taką ich intensywność, że płynęły i kłębiły 
się one gorącą lawą trudną do ujęcia w jakąkolwiek kronikarską formę. Potrzebne 
były refleksja i uporządkowanie, które przyniosły w rezultacie końcowym 
konstrukcję umożliwiającą przekazanie olbrzymiej sumy faktów, wyłożonych 
przejrzyście, ale nie bez ocen, zawsze wyważonych, i nie bez wielu portretów 
ludzkich, ożywiających przed czytelnikami tych co odeszli. I nie bez emocji, 
którą relacja ta potrafi przekaz-ać późnym wnukom. Cenny materiał źródłowy dla 
historyków Polski walczącej, z których niejeden korzystał już z udostępnianego 
przez Autora maszyno-
pisu, książka ta jest także prezentacją postaw moralnych oby^atelSdch i 
humanistycznych, takich jak harcerskie Prawda odwaga i karność, koniecznie 
potrzebnych naszej zbiorowości, a zwłaszcza rocznikom wchodzącym w życie 
społeczne, i takich jak P ° ^ a c o dziennej odpowiedzi na pytanie, rozważana w 
wirze zdarzeń tamtych lat, a zawarta w słowach: my i Polska, Polska i my. 
Aleksander Gieysztor
WSTĘP
W latach II wojny światowej naród polski składał jeden ze swych najtrudniejszych 
egzaminów dziejowych. Wiele nauk, wiele doświadczeń wypływa z jego przebiegu dla 
przyszłych pokoleń polskich. Jest obowiązkiem naszego wojennego pokolenia nauki 
te i doświadczenia zebrać, utrwalić, przekazać. Gdyby praca taka nie została 
wykonana, przyszły historyk stanąłby przed obrazem bardzo niepełnym, którego już 
nikt dopełnić wiernie nie byłby w stanie. Przecież były to lata konspiracji -- 
lata, w których wiele spraw nigdy nie zostało zapisanych. Lata, z których nawet 
dokumenty będą niezrozumiałe dla przyszłego badacza bez komentarza współczesnych, 
tyle w tych dokumentach skrótów, szyfrów, kryptonimów; lata zakończone wielką 
zawieruchą powstań i przewalającego się frontu, zawieruchą niszczącą skromne z 
natury rzeczy ilości konspiracyjnych papierów, lata przerzedzające bardzo 
szeregi tych, którzy jedyni mogli pamiętać. Przecież po tych latach nastąpił 
czas dalszego topnienia ilości dokumentów, dalszego wygasania pamięci. Z 
historią wojenną Związku Harcerstwa Polskiego, noszącego wówczas nazwę Szare 
Szeregi, nie było inaczej. I tylko potrzeba przekazywania tych spraw nie 
historykowi jedynie, lecz także młodzieży polskiej, młodzieży harcerskiej, dla 
której szczególnie bliskie, a zatem i szczególnie wychowujące są dzieje jej 
starszych kolegów, nakłada na barki szaroszeregowego pokolenia większe obowiązki. 
Oto motywy, dla których autor przystąpił w kwietniu 1955 roku do pisania 
niniejszej pracy. Warunki pierwszych dwóch lat pisania spowodowały, że autor 
opierać się mógł jedynie na swej pamięci. Dlatego czytelnik będzie chciał 
zapewne wiedzieć jakie fakty oraz jaki kąt patrzenia na te fakty miał autor 
możność zarejestrować w swej pamięci. Zmusza to do podania na tym miejscu 
krótkiego przebiegu służby autora w Szarych Szeregach. Przebieg ten był 
następujący: 1. od 9 października 1939 roku do 30 września 1941 roku -- różne 
funkcje w męskim harcerstwie warszawskim, 2. od 1 października 1941 roku do 6 
maja 1943 roku -- kierowanie męskim harcerstwem warszawskim,
3. od 6 maja 1943 roku do 3 października 1944 roku -- kierowanie całoicią 
męskiego harcerstwa. Ten przebieg służby wyznaczył granice czasowe relacji -- 
autor nie sięgnął w niej ani do spraw kampanii wrześniowej, ani do spraw po 
powstaniu warszawskim. Natomiast okres zarysowany tymi granicami ujął autor z 
punktu widzenia całości organizacji, bez względu na to, czy kierował nią on sam, 
czy przedtem Florian Marciniak. Współpraca i osobista przyjaźń z Florianem 
Marciniakiem oraz konieczność wejścia z chwilą objęcia kierownictwa całością 
organizacji we wszystkie sprawy, od samego ich początku, upoważniła autora do 
takiego ujęcia. Ten przebieg służby spowodował ponadto, że więcej znalazło się w 
relacji faktów z późniejszego okresu wojny niż z wcześniejszego, więcej z terenu 
Warszawy niż z pozostałych terenów Polski. Wydarzenia późniejsze i warszawskie, 
bardziej osobiście doznane, a nie tylko za pośrednictwem opowiadań, rozkazów i 
meldunków, okazały się trwałej zakorzenione w pamięci. Szczególnie wyrazistsze 
rysowanie się Warszawy wymaga kilku słów wyjaśnienia. W Warszawie praca 
konspiracyjna była łatwiejsza niż gdziekolwiek indziej w Polsce. Spowodowane 
było to wyjątkowo znacznym zgrupowaniem zwartego, solidarnego elementu polskiego. 
Ta zwartość i solidarność pięknie zresztą mówi o społeczeństwie warszawskim. 
Skoro w Warszawie praca była łatwiejsza, czytelnik będzie musiał specjalną wagę 
przywiązywać do każdego opisywanego zdarzenia pozawarszawskiego -- chcąc uzyskać 
prawdziwy obraz całości. Tak zresztą postępowaliśmy też w czasie wojny. Pisanie 
relacji, będące przecież ubocznym zajęciem autora, trwało długo. Przemiany 
październikowe zastały autora w połowie pracy. Wówczas wraz z przemianami 
poczęły pojawiać się zachowane wojenne dokumenty, zanotowane wspomnienia. 
Powstawała ambitna pokusa porzucenia dotychczasowego systemu pracy, zaprzestania 
pisania relacji, a rozpoczęcia opartego na materiałach źródłowych opracowania 
historycznego. Lecz pokusa krótko trwała. Historię, lepiej nawet, opracuje jakiś 
nieznany historyk. Od obowiązku napisania relacji nic natomiast nie jest w 
stanie autora zwolnić. I praca pozostała relacją, a niektóre dokumenty posłużyły 
jedynie dla dokonania kilku cytat, zwłaszcza w najpóźniej pisanych rozdziałach 
(,,Organizacja"). Przy okazji zetknięcia się z dokumentami przyjemnie było 
autorowi stwierdzić, że jego pamięć poprawnie odtwarzała fakty i ich motywy. 
Warszawa, luty 1958 roku W ostatniej fazie pisania pracy jedno z wydawnictw 
zawarło z autorem umowę wydawniczą. Jednakże ani do tego wydania, ani do żadnego 
innego, mimo kilkakrotnego rozpoczynania rozmów z innymi wydawnictwami -- nie 
doszło. Wówczas w dążeniu do udostępnienia pracy osobom zainteresowanym autor 
zdeponował ją w lutym 1967 roku w Archiwum Państwowym m. st. Warszawy. Od tej 
pory pracę czytało lub przeglądało na miejscu w archiwum wiele osób; można to 
stwierdzić choćby na podstawie znacznej już liczby powolywań się na nią w innych 
pracach, wydanych drukiem w późniejszych latach. Gdy wiosną bieżącego roku 
pojawiła się znów możliwość wydania pracy, autor stanął przed niełatwą decyzją. 
Z jednej strony ćwierćwiecze, które minęło od napisania, spowodowało, że dziś 
otacza nas już inny świat, czytać będą pracę inni już ludzie, autor wreszcie ma 
za sobą dalsze dwadzieścia pięć lat doznań, informacji i przemyśleń. ,,Nigdy ten 
sam człowiek nie wchodzi drugi raz do tej samej rzeki". Chciało by się więc 
napisać dziś nieco inaczej, wydobyć te tony, które z dzisiejszego punktu 
widzenia wydają się szczególnie fascynujące, stonować te, które wydają się 
przebrzmiałe. Taka selekcja, której z reguły dokonuje czas, niesie w sobie wiele 
mądrości -- podkreśla rzeczy trwałe, gubi przemijające. Lecz z drugiej strony 
fakt, że praca w swym archiwalnym wcieleniu tylokrotnie była czytana i 
powoływana przesądził, że ma to być jednak ta sama w zasadzie, praca; w zasadzie, 
gdyż w kilku miejscach trzeba było dokonać poprawek ewidentnych błędów oraz w 
kilku innych trudno się było powstrzymać od dopisania nowych odsyłaczy, będących 
wyrazem tego, co dziś myśli autor; te odsyłacze, w odróżnieniu od odsyłaczy 
napisanych przed laty, opatrzone są oznaczeniem (1981). I taką niedzisiejszą 
pracę oddaje autor do rąk dzisiejszych czytelników. Gdyby w związku z 
ową ,,niedzisiejszością" pracy powstały pod jej adresem jakieś zarzuty, autor ma 
na nie jedną tylko odpowiedź: tak było i tak w piętnaście lat po wydarzeniach 
myślał o nich autor, żyjąc wtedy w też bardzo specyficznym świecie lat 1955-1958, 
po świeżych doznaniach lat 1945 - 1955. Decyzja o wydaniu pracy w takiej formie 
ma, jak się wydaje, jeden jeszcze walor. Zostają zachowane, jakby żywe. 
wszystkie działające w tamtym świecie siły. A wiadomo, że myśli i uczucia to też 
fakty, historyczne fakty, które wprawdzie potomności przekazywać je3t trudno, 
lecz bez których, z suchych zapisów uznanych przez ,,mędrca szkiełko i oko" -- 
wydarzeń przekazać nie sposób. Wreszcie ostatnia uwaga. W roku 1958 pod tytułem 
przygotowanej do druku książki znajdowała się dedykacja: ,,Osamotnionym i 
opuszczonym Rodzinom poległych Kolegów pracę swą poświęcam -- Autor". Dziś 
rodzin tych najczęściej już nie ma, a więc i dedykacja jest inna. Warszawa, 
sierpień 1981 roku.
Część 1 ZAŁOŻENIA
Rozdział I DECYZJA
i
Historia konspiracyjnego harcerstwa rozpoczyna się we wrześniu 1939 roku w 
murach oblężonej Warszawy. Zawrotne tempo wrześniowej kampanii spowodowało, że 
sytuacja harcerstwa stała pod znakiem całkowitej przypadkowości i improwizacji. 
Starsza młodzież Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, która przez pierwsze dni 
pełniła w Warszawie służbę pomocniczą, wymaszerowała w ramach ogólnej ewakuacji 
mężczyzn zdolnych do noszenia broni * pod wodzą Zastępcy Naczelnika Harcerzy, 
harcmistrza Leszka Domańskiego. Wyruszyła 6 września w kierunku Mińska 
Mazowieckiego. W następnych dniach opustoszałe w ten sposób miejsce przy 
warsztacie harcerskiej pracy zaczęły zajmować grupki instruktorów i starszych 
harcerzy z Wielkopolskiej Chorągwi Harcerzy, wycofujące się poznańską szosą pod 
naporem wkraczających wojsk niemieckich. Był to trzon działającego w pierwszych 
dniach wojny w Poznaniu Pogotowia Harcerzy. Stanowili go chłopcy, którzy zdali 
już swój pierwszy wojenny egzamin, działając jako jedna z niewielu 
zorganizowanych grup w chwili, gdy władze państwowe i wojsko opuściły Poznań. 
Zakopywanie broni, utrzymywanie porządku, likwidowanie dokumentów mogących 
ułatwiać pracę wchodzącemu wrogowi -- wszystko to w dużej mierze było w rękach 
harcerzy2. W ten sposób, już na samym progu wojny, w doświadczeniach poznańskich 
harcerzy, a zresztą i w doświadczeniach harcerzy wielu innych środowisk zapisany 
został fakt niezmiernie charakterystyczny i powtarzający się odtąd z wielką 
prawidłowością przez następne lata. Oto, ile razy wypadki przybierały 
niekorzystny dla Polski obrót, ile
1 Ewakuacja ta została związana z nazwiskiem człowieka, który ją ogło-
sił, płk. Romana Umiastowskiego, oficera Sztabu Naczelnego Wodza, zresztą 
dawnego harcerza. Cieplaka.
2 W oparciu o liczne opowiadania Floriana Marciniaka oraz Miłosława
razy wróg triumfował, a siły polskie bywały zagrożone lub rozbite, tylekroć 
wzrastała, jakby niespodziewanie, waga harcerstwa. W okresach ustabilizowanej i 
zorganizowanej pracy aparatu państwowego harcerstwo cofało się w cień, nie 
dostrzegane przez wielu, ustawiane częsta na dalekim planie w hierarchii 
państwowych spraw. W okresach zaś ciężkich harcerstwo uzyskiwało łatwy i 
bezpośredni dostęp do najwyższych czynników w państwie, odgrywało wielką rolę w 
polskim życiu. Tak było właśnie w pierwszych dniach wojny w Poznaniu i w wielu 
innych jeszcze ośrodkach, tak było w pierwszych tygodniach po kampanii w 
październiku 1939 roku, tak było w momentach ciężkich sytuacji pod okupacją, tak 
bywało wreszcie w pełnych dramatycznego napięcia dniach powstania warszawskiego. 
W powstaniu bowiem dokonał się w zawrotym skrócie przegląd wielu spraw całego 
okresu wojny. Waga harcerstwa w życiu polskim ulegała w czasie powstania 
wielokrotnym wahaniom w zależności od sytuacji ogólnej, a nawet różnych sytuacji 
lokalnych. Dlaczego tak się działo i o czym mówi to zjawisko? Trzon zagadnienia 
stanowi fakt, że w ciężkich momentach harcerstwo wychodziło poza swoją normalną 
funkcję, poza swoje właściwe zadania; z chwilą zaś gdy sytuacja stawała się 
normalna, harcerstwo również wracało na swoją normalną pozycję w społeczeństwie. 
Fakt ten nazwaliśmy trzonem zagadnienia, nie stanowi on bowiem całego 
zagadnienia. Dla uzyskania obrazu całości uzupełnić go należy jeszcze dwoma 
innymi faktami. Po pierwsze -- inicjatywa i prężność harcerstwa w sytuacjach 
ciężkich i trudnych. Przytoczymy tylko jeden przykład: pierwsze tygodnie 
powstania; śródmieście powstańczej Warszawy; lawina pism codziennych wydawanych 
zarówno przez polskie czynniki oficjalne cywilne i wojskowe, jak i przez partie 
polityczne, organizacje społeczne itd.; wśród tej lawiny skromne, znane 
niewielkiej liczbie ludzi, pismo pod nazwą ,,Brzask -- Pismo Harcerskich 
Oddziałów Armii Krajowej"; w pewnym momencie -- dramat: elektrownia warszawska 
ugodzona śmiertelnie zamiera; stają wszystkie drukarnie, ludzie dobijają się o 
wiadomości... i wtedy najaktywniejsi, a wśród nich Wydział Wydawnictw Głównej 
Kwatery Harcerzy pod kierownictwem hm Jerzego Jabrzemskiego 
(pseudonim ,,Wojtek"), biorą inicjatywę w swoje ręce; montuje się wydawnictwa 
powielaczowe i w niedługim czasie najmłodsi harcerze pojawiają się na ulicach, w 
schronach, przekopach m. iń. z plikami ,,Wiadomości Informacyjnych Brzasku". 
Ludzie rozchwytują wydawnictwa; sytuacja jest uratowana. Harcerstwa było w 
pierwszym szeregu tych, co zapełnili pustkę. Po kilku dniach sytuacja na ,,rynku 
wydawniczym" względnie się normalizuje Nie ma wątpliwości, że u podstaw 
opisanego zjawiska leży wielkie osiągnięcie wychowania harcerskiego. Przecież 
właśnie w samych za-
i ,,Brzask" cofa się z powrotem do swej normalnej roli.
łożeniach ideologii i metody harcerskiego ruchu znajdujemy takie tezy jak służba, 
jak inicjatywa, jak zaradność. O służbie mówi przyrzeczenie, mówi ponadto 
pierwszy punkt prawa harcerskiego: ,,Harcerz służy Bogu i Polsce i sumiennie 
spełnia swoje obowiązki". Cecha inicjatywy nie znajduje wprawdzie dostatecznego 
odzwierciedlenia w samym prawie, mimo że przenika całą ideologię i metodykę 
harcerską; stąd jednym z postulatów na przyszłość przemyślanych przez harcerstwo 
wojenne było wprowadzenie tej cechy do prawa harcerskiego .
3
Zaradność zostaje specjalnie podkreślona przez całe puszczaństwo metodyki 
harcerskiej; przecież wynikająca z urbanizacji nieporadność człowieka XX w. 
przeniesionego w trudne i prymitywne warunki była jednym ze źródeł skautingu. 
Zarysowaliśmy jeden fakt uzupełniający trzon zagadnienia, które przykuło naszą 
uwagę, zagadnienia wzrastania wagi harcerstwa w sytucjach trudnych. Dla 
dopełnienia obrazu pozostał jeszcze drugi fakt: oto, gdy sytuacja się 
normalizowała, gdy następowała cisza po burzy, ze wszystkich stron, ze 
wszystkich kątów pojawiał się pewien typ ludzi i stawał przy opuszczonych 
poprzednio przez siebie warsztatach pracy. Ten typ ludzi -- cichy i pokorny w 
momentach trudnych -- był tym głośniejszy i butniejszy w chwilach, gdy los nam 
się uśmiechał; ten typ ludzi zdawał się wtedy postawą lekceważenia, która w 
naszym wypadku wyrażała się poklepującym po ramieniu mianem ,,harcerzyki", 
zamazywać swoją własną poprzednią postawę. Znajdował się ten typ ludzi również 
wśród nas, na szczęście w drobnym procencie, gdyż szara służba, jaką pełniliśmy, 
nie ,,popłacała" nigdy. Znajdował się również w otaczającym nas podziemnym lub 
powstańczym świecie. Lecz gdy nadchodziły chwile ciężkie i trudne, spotykaliśmy 
zarówno wśród władz cywilnych i wojskowych, jak i wśród otaczających nas 
organizacji i instytucji ludzi twardych i dobrych, wśród których nie sposób nie 
wymienić choć paru przykładów. Takim był między wielu innymi kierownik Walki 
Cywilnej, Stefan Korboński, dowódca Okręgu Warszawskiego AK, gen. Antoni 
Chruściel (,,Monter"), szef jego sztabu, ppłk Stanisław Weber (,,Chirurg"), 
dowódca Kedywu płk Emil Fieldorf (,,Nil"), dowódca oddziałów dyspozycyjnych 
Kedywu ppłk Kiwerski (,,Lipiński", ,,Rudzki", ,,Oliwa") i inni. Oni nie mieli w 
stosunku do nas protekcjonalnego tonu; wszelsię w tym przypadku faktem, iż wiele 
pokoleń harcerskich chlubnie pełniło służbę będąc wiernymi tamtemu prawu, ma 
ogromne znaczenie; nie należy więc wprowadzać do tekstu żadnych (!) zmian; jest 
tak, tym bardziej że z dogłębnego rozumienia punktu o służbie i punktu o 
prawdzie, a także punktu o pożyteczności, wynika również nakaz przejawiania 
inicjatywy (1981). -
8 Po latach doszedłem jednak do wniosku, że siła tradycji, wyrażająca
ka zaś słabość i tandeta ludzka odpadała w takich trudnych chwilach i ginęła z 
oczu. Ten właśnie drugi opisany fakt, obok wielu innych motywów głównie natury 
wychowawczej powodował, że harcerstwo wojenne chciało być całkowicie szare, aż 
do samego rdzenia, z całą konsekwencją wyprane z dążności do targów o wszelki 
zewnętrzny splendor. Problem ten stawiał nas później w czasie całej wojny w 
trudnych często sytuacjach, a i wśród nas miał paru zwolenników innej postawy. 
Tak więc wrześniowe przeżycia poznańskich harcerzy dały jakby przedsmak jednego 
z istotnych problemów, jaki stanie przed harcerstwem w czasie wojny. Przybywszy 
do Warszawy harcerze poznańscy wespół z częściowo pozostałymi, częściowo później 
z różnych stron ściągającymi harcerzami warszawskimi organizują Pogotowie 
Harcerskie. Komendantem Pogotowia zostaje hm Florian Marciniak, młody instruktor 
wielkopolski, człowiek wielkiego umysłu, serca i charakteru, z którego imieniem 
związana została na zawsze cała historia harcerstwa w czasie II wojny światowej4. 
Komendantem Pogotowia mianuje go pełniąca w tym czasie obowiązki nieobecnego 
przewodniczącego ZHP, Michała Grażyńskiego, wiceprzewodnicząca, p. Wanda 
Opęchowska. Historia działalności Pogotowia Harcerskiego w oblężonej Warszawie 
nie należy do przedmiotu niniejszych rozważań. Z okresu tego notujemy tylko 
jeden fakt, mianowicie: w ostatnich dniach oblężenia, a ściśle dnia 27 września 
1939 roku6 zostało zdecydowane przejście Związku Harcerstwa Polskiego do 
konspiracji. Organizacja ta przybrała sobie później kryptonim ,,Szare Szeregi" e, 
Przedwojenny Związek Harcerstwa Polskiego składał się z trzech wielkich członów 
organizacyjnych: Organizacji Harcerzy, Organizacji Harcerek i Kół Przyjaciół 
Harcerstwa. Do pracy konspiracyjnej powstały tylko pierwsze dwa człony; trzeci 
nigdy do końca wojny powołany nie został. Nie znaczy to, by poszczególni ludzie 
z tak zwanego ,,starszego społeczeństwa" związani przed wojną z harcerstwem, np. 
p. Wanda Opęchowska, lub też wiążący się z Szarymi Szeregami w czasie wojny, np. 
prof. Józef Zawadzki czy też p. Bolesław Srocki, serdecznymi, mocnymi więzami, 
aby ludzie ci nie współpracowali bezpośrednio z organizacją męską lub żeńską; 
nie powstała jednak
4 Dane biograficzne hm Floriana Marciniaka patrz: Polski Słownik Bio-
graficzny,t.XIX,s.582-584.
6 6
Według opowiadań hm Floriana Marcinłaka. Data powstania tej nazwy jest na razie 
nieznana. Musi być wczesna,
organizacja Kół Przyjaciół Harcerstwa. Organizacje Harcerek i Harcerzy w różnych 
okresach konspiracji były ze sobą mocniej lub luźniej związane. Na okresy 
rozluźnienia się tych związków, które nigdy jednak nie przybrało form ostrych, 
wpływało wiele czynników. Najważniejszy wysuwany często i niejako oficjalnie 
przez harcerki wynikać miał z zasad konspiracyjnej techniki. Istotnie, ze 
względów bezpieczeństwa, wszelkie powiązania między dwoma różnymi pionami 
organizacyjnymi były jak najmniej wskazane. W razie tew. ,,wpadki" mogły 
spowodować one przerzut do zupełnie innego środowiska -- przerzut tym 
groźniejszy, że równolegle do przypadkowych kontaktów międzyorganizacyjnych nie 
biegła, działająca automatycznie, sieć alarmowa. Miała więc rację komenda 
harcerek starając się izolować kierowaną przez siebie organizację od wszelkich 
kontaktów zewnętrznych, a wśród nich od kontaktów zewnętrznych z organizacją 
męską. Miała rację tym bardziej, że wzrastająca przez cały okres wojny aktywność 
Organizacji Harcerzy wzmagała coraz bardziej stan zagrożenia poszczególnych 
komórek tej organizacji i tym samym coraz poważniej groziła niebezpieczeństwem 
przerzutu wszystkim tym, którzy z Organizacją Harcorzy się stykali. Chłodny, 
rozsądny rachunek bezpieczeństwa i zagrożenia stał tu więc na drodze bliższych, 
serdeczniejszych kontaktów międzyorganizacyjnych, których potrzebę odczuwało się 
coraz bardziej w toku długich miesięcy wojny. Powstał konflikt między chłodnym 
konspiracyjnym rachunkiem a sercem. Konflikt ten wpływał zresztą na przebieg 
wielu różnych spraw, a nie tylko na stosunki pomiędzy organizacjami męską i 
żeńską. W omawianej sprawie doprowadził on do paradoksalnej i wręcz zabawnej 
sytuacji: poprawny schemat organizacyjny powinien był wyglądać następująco -- 
oddolne komórki Organizacji Harcerzy i Organizacji Harcerek nie znają się 
wzajemnie i nie utrzymują między sobą żadnych kontaktów. Jedyny więc kontakt, 
tym intensywniejszy właśnie, powinien istnieć między głównymi kwaterami. W życiu 
ułożyło się zupełnie inaczej: Główna Kwatera Harcerek, chcąc stworzyć przykład 
zwycięstwa chłodnego rozsądku nad sercem, sprowadziła własne kontakty do 
niezbędnego minimum; w dołach organizacyjnych natomiast z biegiem czasu 
następowały coraz częstsze i szersze wyłomy w zasadzie chłodnej izolacji i tak 
pod koniec okupacji najbardziej izolowanymi komórkami spośród obu organizacji 
były główne kwatery. Życie stworzyło obraz całkowicie odwrócony w stosunku do 
obrazu zamierzonego 7.
7 Omawiana sytuacja była w czasie powstania warszawskiego powodem
gdyż Florian Marciniak podał ją podczas wizytacji chorągwi krakowskiej w końcu 
stycznia 1S40 r. (patrz: M. Kurowska, Szare Szeregi w Krakowie 1939 -
1945, ,,Krzysztofory" nr 5, Kraków 1978 r.). Później udało się ustalić, że nazwę 
tę wymienił już 24 XII 1939 r. we Lwowie przybyły z Warszawy Leszek Domański 
(1981).
przykrości, jakie spotkały komendantkę Warszawskiej Chorągwi Harcerek, Wandę 
Kamieniecką-Grycko (,,Czarna Wanda") ze strony Głównej Kwatery Harcerek za 
ścisłą współpracę z organizacją męską. Szczegóły w rozdziali Pt. ,,Wybuch".
Władzę nad trzema członami organizacyjnymi miało, zgodnie z przedwojennym 
statutem8 ZHP, tzw. Naczelnictwo. Był to najwyższy organ wykonawczy, wyłoniony z 
Naczelnej Rady Harcerskiej, która z kolei, wyłoniona przez Zjazd Walny czyli 
najwyższą władzę Związku, zastępowała ten Zjazd w okresach pomiędzy jego 
obradami. Przewodniczący ZHP kierował pracami zarówno Rady Naczelnej, jak i 
Naczelnictwa. Kierownik organizacji męskiej -- Naczelnik Harcerzy i kierowniczka 
organizacji żeńskiej -- Naczelniczka Harcerek wchodzili w skład Naczelnictwa. W 
końcu września 1939 roku sytuacja poszczególnych władz Związku była następująca: 
Przewodniczący ZHP, dr Michał Grażyński, był poza granicami kraju9, I 
wiceprzewodniczący, ks. hm Rp. Jan Mauersberger, mieszkał pod Warszawą; II 
wiceprzewodniczący, p. Wanda Opęchowska, znajdowała się w Warszawie; naczelny 
kapelan, ks. hm Marian Luzar, poległ w kampanii wrześniowej; Naczelnik Harcerzy, 
hm Zbigniew Trylski, znajdował się na Węgrzech; Naczelniczka Harcerek, hm Maria 
Krynicka, znajdowała się w kraju. Pozostali członkowie Rady Naczelnej byli 
rozproszeni, znajdowali się zarówno w samej Warszawie, jak i na prowincji, część 
z nich poza tym znajdowała się zapewne na emigracji, niektórzy, być może, 
polegli we wrześniu. Taki był stan władz organizacyjnych i takie były informacje 
o nich w chwili gdy 27 września w murach oblężonej Warszawy, na strzępie wolnej 
jeszcze ziemi polskiej, zgromadzeni przy ul. Polnej i stanowiący dostateczne 
ąuorum członkowie Rady Naczelnej podejmowali ważką decyzję rozpoczęcia pracy 
konspiracyjnej harcerstwa. Moment podejmowania tej decyzji był szczególny. 
Huraganem mijał wrzesień. Za nim nadchodził październik ze swą, zda się, 
cmentarną ciszą. Oczy głupców potrafią w tej październikowej ciszy dojrzeć tylko 
poprzewracane domki z kart. Wystarczy jednak trochę uczciwiej patrzeć, trochę 
mocniej wytężyć słuch, aby zrozumieć, że wśród pozornej październikowej ciszy 
naród zdawał swój wielki egzamin. Tysiące paroosobowych nieraz grup zbierało się 
snując dalej nić istnienia poszczególnych instytucji, jednostek wojskowych, 
organizacji, uczelni, szkół -- ognisk polskiego życia. Naród mówił wtedy 
swoje ,,nie"! Nigdy dotąd za życia naszego pokolenia nie zabrzmiało taką głębią 
treści pierwsze zdanie hymnu narodowego. zacji uznanych przez państwo za 
Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności. W związku z tym posiadał ZHP statut o 
budowie przewidzianej dla tego rodzaju stowarzyszeń. dniach września 1939 r. 
powołany do rządu na nowo utworzone stanowisko ministra propagandy. Ewakuowany 
został wraz z całym rządem do Rumunii.
8 Związek Harcerstwa Polskiego był przed wojną jedną z paru organi-
9 Dr Michał Grażyński, poprzednio wojewoda śląski, był w pierwszych
Polska i my, my i Polska -- oto istota tamtego października. Florian Marciniak, 
postawiony decyzją wspomnianego zebrania na czele wchodzącego w mroki 
konspiracji męskiego harcerstwa, był jednym z tych, którzy już wtedy, na 
przełomie września i października, powiedzieli na swoim odcinku ,,nie". Siła 
brutalna, obca, zniszczyła zewnętrzną, organizacyjną formę Związku Harcerstwa 
Polskiego. Lecz zniszczona została tylko forma: pozostała treść, bo pozostali 
ludzie. Powiedzieć obcej, brutalnej sile ,,nie" -- to znaczy odtworzyć formę 
organizacyjną; zaprzeczyć zniszczeniu, to znaczy odtworzyć ten sam Związek 
Harcerstwa Polskiego. Przed podobnym problemem stanęły wszystkie polskie 
instytucje. Prezydent, rząd, wojsko otwierały tę długą listę. Zachowanie 
ciągłości i tożsamości instytucji było właśnie polskim ,,nie", było obroną 
autorytetu, a więc zjawiska, którego po 150 latach niewoli i tylko 20 latach 
niepodległości nie wolno było bezkarnie niszczyć. Potem, gdy postawa Polski w II 
wojnie światowej dopełniła minione dwudziestolecie -- będąc zresztą jego widomym 
produktem -- potem sprawy przedstawiały się zupełnie inaczej; lecz zniszczenie 
autorytetu jako bezpośredni wynik września byłoby cofaniem się o dwadzieścia lat 
wstecz, byłoby przekreślaniem dwudziestolecia i jakby nawiązywaniem do ciągłości 
półtorawiekowej niewoli. Florian Marcinak, rozpoczynając pracę konspiracyjną, 
postawił od razu tezę ciągłości przedwojennego Związku Harcerstwa Polskiego. W 
sprawie tej był twardy i nieustępliwy. Tezę swoją przeprowadził konsekwentnie i 
do końca. Można powiedzieć, że do końca, gdyż aresztowanie Floriana, które 
nastąpiło 6 V 1943 roku, zastało tę sprawę już całkowicie rozstrzygniętą, 
wygraną. W październiku 1939 roku było jednak jeszcze zupełnie inaczej. Trzeba 
było dalekosiężnej myśli młodego instruktora poznańskiego, trzeba było jego siły 
decyzji i siły realizacyjnej, aby łamać i przełamać piętrzące się trudności. 
Pierwszym aktem było podparcie całą siłą wyłonionego przez wspomniane zebranie 
Naczelnictwa. Zostało ono powołane w następującym składzie: 1. ks. hm Rp. Jan 
Mauersberger -- p.o. przewodniczącego; 2. Wanda Opęchowska -- wiceprzewodnicząca; 
3. hm Antoni Olbromski -- sekretarz generalny; 4. hm Rp. Maria Wocalewska -- 
delegatka Naczelniczki Harcerek; 5. hm Florian Marciniak -- Naczelnik Harcerzy. 
Drugim aktem, do którego, Florian jako osobiście odpowiedzialny za ten odcinek 
specjalną przywiązywał wagę, było uzyskanie zrzeczenia się funkcji Naczelnika 
Harcerzy przez hm Z. Trylskiego. Zrzeczenie się to przyniósł z Węgier pewien 
łącznik 19. Nawiązanie kontaktu z Węgrami było dla Floriana sprawą o tyle prostą, 
że w tym czasie pracowała przy przerzutach granicznych praez Karpaty Kra-
10 Według opowiadań Floriana Marcłniaka.
kowska Chorągiew Szarych Szeregów. Tym dziwniejsze było usłyszeć w Londynie w 
1945 roku o Florianie Marciniaku, jako o p.o. Naczelnika, a o Zbigniewie 
Trylskim nadal jako o Naczelniku; spowodowało to refleksje, że są ludzie, którzy 
nic, lub niewiele nauczyli się w ciągu lat wojny. Inaczej sprawa została 
załatwiona aa odcinku organizacji żeńskiej. Tam nie pracująca w konspiracji hm 
Maria Krynicka nie zrzekła się swej funkcji Naczelniczki, w związku z czym 
kierująca pracą żeńską hm Józefina Łapińska nosiła tytuł Komendantki Pogotowia 
Harcerek. Tak ukonstytuowały się harcerskie władze w kraju. Jest 
charakterystyczne, że znajdującego się na emigracji dra Michała Grażyńskiego 
traktowały one jako będącego na urlopie; podczas tego urlopu zastąpił go ks. hm 
Jan Mauersberger, wchodząc we wszystkie przysługujące mu jako przewodniczącemu 
uprawnienia. Takie postawienie sprawy wynikało z tezy, którą z całym naciskiem i 
z całą energią reprezentował Florian, a mianowicie, że istota życia polskiego 
jest w kraju, że tu rozgrywają się realnie i namacalnie jego losy. Wprawdzie 
kierownictwo państwa musiało znaleźć się na emigracji; musiało ze względu na 
wielką wagę jaką w czasie wojny posiadały sprawy polityki zagranicznej oraz ze 
względu na ważne z powodów konstytucyjnych bezpieczeństwo głowy państwa. Jednak 
kierownictwo innych instytucji i organizacji mogło i powinno być w kraju; poza 
granicami powinny te instytucje posiadać jedynie własne agendy, które by mogły 
reprezentować je na forum międzynarodowym i stanowić zaplecze dla prac 
prowadzonych w kraju. Prace prowadzone wśród emigracji polskiej powinny mieć 
mimo wszystko charakter uboczny. Ze względu na swą specyfikę powinny być jednak 
prowadzone przez autonomiczne komórki, kraj bowiem mógł takim komórkom zalecić 
tylko utrzymanie z nim najściślejszej i najżywszej więzi. Na wewnętrznym, 
roboczym odcinku napotkała od razu Główna Kwatera Szarych Szeregów zagadnienie 
pierwszorzędnej wagi dla oceny harcerskiego przedwojennego wychowania. Oto 
gdziekolwiek dotarli wysłannicy pierwszej Głównej Kwatery Szarych Szeregów ,
u
natrafiali wszędzie na powstałe spontanicznie do konspiracyjnego życia zaczątki 
harcerskich drużyn. O czym to świadczy? Trzeba dobrze wczuć się w przeżycia 
pierwszych lat okupacji, aby sobie na to odpowiedzieć. Październikowe dni 1939 
roku... Dni bez następująco: Naczelnik -- hm Florian Marciniak, członkowie: hm 
Juliusz Dąbrowski, hm Leszek Domański, hm Aleksander Karrański. Godne 
podkreślenia są tu dwa momenty -- pierwszy, że hm Marciniak był o wiele lat 
młodszy od każdego z pozostałych członków GKH, i drugi, że Dąbrowski, Domański i 
Kamiński to pierwszoplanowe postacie w świecie przedwojennego harcerstwa lub 
nawet (Kamiński) -- przedwojennego skautingu.
11 Skład pierwszej wojennej Głównej Kwatery Harcerzy przedstawia] się
Polski przed oczyma i z Polską wypełniającą serca. Ręce szukające karabinu, 
który do nich w krwawe dni września nie doszedł lub który te same ręce 
roztrzaskały o pień nadwiślańskiej sosny w pełnej rozpaczy chwili kapitulacji. 
Do kogo wyciągnąć się mogły te ręce? Przed kim otworzyć się mogły te serca? 
Wyciągnięcie się tych rąk nie do kolegów szkolnych czy uczelnianych, nie do 
kolegów z pracy, nie do sąsiadów, nie do członków rodzin nawet, lecz do kolegów 
z harcerskich drużyn jest najlepszym świadectwem wystawionym przedwojennemu 
harcerstwu. To obfity plon setek ognisk jednakowo migocących niezapomnianym 
płomieniem w naszych źrenicach; to plon leśnego echa odpowiadającego tylekroć na 
nasze wspólne ,,Czuwaj"; to plon wspólnie prześpiewanych piosenek, wspólnie 
deptanych ścieżek i szos, wspólnych myśli i wspólnego wzruszenia, gdy palce 
złożone były na tym samym sztandarowym drzewcu, a usta wspólnie 
powtarzały: ,,Mam szczerą wolę..." Świadectwo przedwojennemu harcerstwu 
wystawiło nie tylko zresztą spontaniczne wiązanie się poszczególnych harcerzy w 
konspiracyjne drużyny. Dłuższe przebywanie w podziemnym świecie pozwalało 
zaobserwować inne jeszcze zjawiska. Oto na wielu bardzo odpowiedzialnych 
stanowiskach można w nim było spotkać właśnie harcerzy. Julek Dąbrowski i Olek 
Kamiński, Kazik Gorzkowski i Edward Pfeiffer, Antek Nowak-Przygodzki i Lutek 
Widerszal -- to tylko początek tej bardzo długiej listy. Wszyscy oni nosili w 
sobie ogromny ładunek energii i żaru, wokół siebie potrafili skupiać ludzi z 
różnych środowisk. Fakt, że skupiali nieharcerzy, nie przeczy zupełnie 
poprzednio postawionej tezie. Tu mamy do czynienia z ludźmi w pełni przez 
harcerstwo wychowanymi, oddanymi przez harcerstwo życiu1Ł; przedtem mówiliśmy o 
ludziach, w których proces wychowawczy jeszcze się nie zakończył. Oba opisane 
fakty -- zarówno spontaniczne tworzenie drużyn przez harcerzy w pierwszych 
tygodniach okupacji, jak i działalność harcerzy na szerszym polu -- stanowiły 
cenne świadectwo dla przeszłości harcerstwa. Fakt pierwszy ponadto, jako wyraz 
decyzji podjętych na progu nowego okresu, zaważył silnie na wielu nadchodzących 
wydarzeniach1S. Harcerze skupiali się w swych macierzystych drużynach. 
Charakterystyczne, że nie zastępy, nie hufce i nie chorągwie były jednostkami 
powstającymi spontanicznie, lecz właśnie drużyny. Powstawały te jednostki, w 
których najbardziej pielęgnowano własną tradycję, w któpóźniej głównym punktem 
dyskusji prowadzonej z konspiracyjnym Akademickim Kręgiem Harcerskim (Poznań) na 
temat tzw. harcerstwa dorosłych. wanie harcerstwa czy też organizowanie harcerzy 
do innych prac.
12 Zagadnienie oddawania przez harcerstwo ludzi w szersze życie było
13 Chodzi tu o rozpatrywane na dalszym miejscu zagadnienie: organizo-
rych przywiązywano największą wagę do własnej historii, w których szerzyło się 
coś, co można by nazwać patriotyzmem lokalnym. Jednostkami takimi były właśnie 
drużyny harcerskie. Podobne zjawisko można było spostrzec na terenie wojskowym. 
Tu pułk okazał się jednostką najbardziej trwałą, najbardziej wiążącą ludzi. Nie 
kompania, nie batalion, nie szwadron i nie dywizja czy brygada, lecz właśnie 
pułk. I w harcerskim i w wojskowym przypadku były to jednostki wyróżnione wśród 
innych posiadaniem sztandaru, tego symbolu historii i tradycji oddziału. Z 
omawianego faktu widać wyraźnie, że przełamanie się historii tych właśnie 
oddziałów . przez katastrofę września było zjawiskiem jakby zamierzonym, mimo że 
nikt przecież z góry o takiej katastrofie nie myślał. Historią i tradycją 
hartowano te oddziały na nieznane przyszłe losy. Sztandar w drużynie był przed 
wojną, zgodnie z zasadami metody harcerskiej, jednym z istotnych narzędzi 
wychowywania chłopców. Drużyna zaś była istotnym warsztatem wychowawczej pracy1Ą. 
W świetle tego, cenny staje się fakt, że właśnie drużyny potrafiły odrodzić się 
po huraganie września. Niestety, niektóre drużyny, zdobywając swą zwartość i 
trwałość przez kultywowanie własnej historii i tradycji, nie uchroniły się od 
pewnych wypaczeń. Wiele drużyn cierpiało na przerosty indywidualizmu. 
Przejaskrawiając nieco można by powiedzieć, że drużyny te traktowały istnienie 
wyższych ogniw związku jako zło konieczne, jako konieczną formalność. Chłopcy 
byli tu członkami drużyny, a nie członkami związku. Nie trzeba podkreślać, jak 
poważne przynosiło to szkody wychowawcze właśnie w Polsce, właśnie tam, gdzie 
jedną z ujemnych cech charakteru narodowego jest niechęć do uznawania 
jakiejkolwiek władzy, jakiegokolwiek autorytetu. Lecz cóż, polski indywidualizm, 
jakiś cień dawnego warcholstwa, jakieś wspomnienie dawnych wojsk magnackich przy 
braku sił zbrojnych rzeczypospolitej, święciły tu swoje triumfy. Siad i w akcji 
scalania powstałych spontanicznie drużyn natrafiała Główna Kwatera Szarych 
Szeregów tu i ówdzie na pewne trudności. Zaakcentowały się one szczególnie w 
środowisku Chorągwi Warszawskiej15. Obok tych stosunkowo mniejszych trudności, 
gdyż dotyczyły one tylko nielicznych drużyn, szczególnie gimnazjalnych i to 
przeważnie tylko w środowisku warszawskim, natknęła się Główna Kwatera Szarych 
Szeregów przy montowaniu organizacji na trudność poważniejszą. Trudność ta 
korzeniami swymi tkwiła jeszcze w okresie przedw tzw. akcji ,,Kwiecień", 
przeprowadzonej w kwietniu 1944 r. Akcja wysuwała zagadnienie drużyny i 
drużynowego na naczelne miejsce w całej pracy harcerskiej. Sprawa ta została 
omówiona w rozdziale pt. ,,Kształcenie starszyzny". ls przyczyny tej 
specyficznej sytuacji zostaną omówione na dalszym miejscu.
14 Rozumieniu tego zagadnienia dały Szare Szeregi najpełniejszy wyraz
wojennym, a ogniskowała się wokół nazwy Krąg św. Jerzego. Aby zrozumieć czym był 
Krąg św. Jerzego, musimy poznać atmosferę, w której wyrósł, musimy przeto cofnąć 
się w głąb 1939 roku. Dziś, gdy czytamy tę datę, słyszymy warkot samolotów i huk 
bomb, w nozdrzach czujemy zapach spalenizny, prochu i krwi, a w sercach rozpacz. 
Lecz wtedy nie było jeszcze wojny. Przez świat i Polskę przechodziły dopiero 
pierwsze drżenia. Serca, które mocniej i goręcej uderzały na dźwięk wyrazu 
Polska, ogarniała wówczas nerwowość, poczucie pośpiechu i świadomość, że każdego 
dnia, każdej godziny za naszą wschodnią i zachodnią granicą wre wytężona praca 
milionów; w naszych oczach rosną potęgi. Gorączkowo poszukiwano źródeł naszej 
siły. Nic dziwnego, że pojawiły się tu i ówdzie szeregi maszerującej młodzieży w 
koszulach różnych barw, lecz to nie chwytało za serca narodu, nie porywało, nie 
tworzyło źródeł prawdziwej siły. Ani rządowe, ani opozycyjne próby totalne w 
postaci ,,Mieczyków Chrobrego" czy w postaci okrzyków ,,Wodzu prowadź!", nie 
były odpowiedzią na gorączkowe poszukiwania. Nie były również odpowiedzią na nie 
urzędowe akademie, ani nawet zniekształcone partyjną demagogią ślubowanie 
jasnogórskie. Młodzi ekonomiści gorączkowo dyskutowali, dlaczego musi być tylu 
bezrobotnych, dlaczego nie można wyzwolić tej wielkiej siły, której potencjalne 
istnienie wyczuwał każdy. Młodzi inżynierowie gorączkowo przerzucali fachowe 
pisma zagraniczne -- i znów pytanie -- dlaczego? Gdybyśmy nie mieszkali nad 
Wisłą, Bugiem, Wartą, Niemnem i Prypecią, kto wie, jaka wówczas wyrosłaby z nas 
siła. Lecz my mieliśmy przed sobą jeszcze osiem, siedem, sześć miesięcy wolnego 
życia. A przecież gdy widać było entuzjazm młodych budowniczych Centralnego 
Okręgu Przemysłowego, gdy widać było szczerość ofiar na Fundusz Obrony Narodowej, 
gdy widać było dumę z naszych samolotów RWD 16, wzruszenie w oczach tłumów 
biorących udział w Święcie Morza w Gdyni, zakłopotanie i zawstydzenie w oczach 
patrzących na demonstrację bezrobotnych wymierzoną przeciwko półśrodkom w 
postaci tzw. Pomocy Zimowej -- wtedy czuło się, że prawda jest blisko, bo jest w 
nas. Trzeba nam było czasu, trzeba nam było lat..., a my mieliśmy przed sobą 
tylko parę miesięcy. Jakaś analogia z sytuacją, jaka nastąpiła bezpośrednio po 
uchwaleniu Konstytucji 3 maja 1791 roku, z sytuacją po uniwersale połanieckim. 
Czyżbyśmy się usprawiedliwiali, czyżbyśmy czuli, że jesteśmy w porządku? 
Gdybyśmy mieli wówczas choć trochę więcej wyobraźni, gdyby wizja nadchodzącego 
nowego rozbioru naprawdę spędzała nam
16 Od nazwisk młodych konstruktorów inż. Rogalskiego, Wigury i Drze-
wieckiego. Samolot dwukrotnie zajął pierwsze miejsce w międzynarodowych zawodach 
lotniczych (Challenge).
sen z powiek, to gołymi rękami rwalibyśmy węgiel z głębi ziemi, aby Polsce 
przysporzyć bogactwa; to na własnych plecach nosilibyśmy ciężary, aby oszczędzić 
benzyny dla polskich samolotów i czołgów; pracowalibyśmy dziea i noc, 
oszczędzalibyśmy do granic wytrzymałości. O ileż 'byłoby to lepsze niż 
Oświęcimie, Katynie, Mauthauseny, plutony egzekucyjne, bomby, likwidacje ghett... 
Lecz myśmy spali w te noce spokojnie, myśmy zamiast gigantycznego wysiłku 
ciągnęli jeszcze z dawnej półtorawiekowej niewoli stare, spróchniałe zawiści, 
niechęci, myśmy nie potrafili rozwiązać antagonizmów społecznych -- a to nam do 
reszty zatruwało serca i mózgi, pętało ręce. Tu znów nasuwa się 
usprawiedliwienie: przecież nasze młode, niepodległe państwo nie miało jeszcze 
dwudziestu jeden lat... Lecz nie czas, by toczyć i rozwijać tę dyskusję z 
narodowym sumieniem. Chodzi nam tylko o kontur nastrojów i atmosfery, w której 
żyła młodzież w tamtych dniach. Młodzież, jak zawsze, szczególnie żywo reagowała 
na wszystkie wichry, niepokoje, entuzjazmy i poczucie zawodu, składające się na 
całość polskiej atmosfery tamtych dni. Młodzież Warszawy narażona była na 
wielokrotnie silniejsze i częstsze wstrząsy psychiczne niż młodzież innych 
ośrodków polskich. Spośród zaś warszawskiej młodzieży omawiana problematyka 
najżywiej pulsowała w środowisku akademickim. Stąd już bardzo bliska droga do 
warszawskiego grona instruktorów harcerskich, którzy w przeciwieństwie do swych 
kolegów z innych terenów harcerskich rekrutowali się tu w dużej mierze właśnie 
ze studentów. Na prowincji było inaczej, tam większość w gronie instruktorskim 
stanowili ludzie nieco starsi, głównie ze środowiska nauczycielskiego. Nic więc 
dziwnego, że wszelkie wstrząsy polityczne znacznie szybciej transmitowane były 
do środowiska harcerskiego w Warszawie, niż gdziekolwiek indziej w Polsce. Jeden 
tylko konieczny komentarz: wszelkie konflikty i tarcia, jakie te zagadnienia ze 
sobą niosły, napotykały w harcerstwie ludzi, których skłócić było trudniej, 
którzy więcej niż jakiekolwiek inne środowisko posiadali wspólnych mianowników 
zbudowanych na wspólnym prawie i na wspólnych przeżyciach. Tu, w harcerstwie, 
chociaż nie tylko tu17, rodziły się zaczątki naszej istotnej siły, jakaś 
spoistość społeczeństwa oraz uczciwość i głębia życia jednostek. Na tym tle 
powstało w warszawskim środowisku harcerskim wspomniane już wyżej zagadnienie 
Kręgu św. Jerzego. Trudno mówić o członkach tego kręgu, gdy się wśród nich nie 
było, gdy się z nimi nie pracowało. Lecz do pewnego naszkicowania sądu o nich 
upoważnia osobista znajomość wielu z nich, wieloletnia
17
Mam tu na myśli np. Uniwersytety Ludowe tworzone przez organi-
znajomość środowiska, z którego wyszli, długie, zapewne nawet zbyt długie 
prowadzenie rozmów porozumiewawczych z organizacją, którą utworzyli w czasie 
okupacji, różne spotkania w czasie powstania warszawskiego, a wreszcie wymiana 
myśli z paroma przywódcami tej grupy dokonywana we wspólnych obozach jenieckich 
w latach 1944-19451S. Krąg św. Jerzego utworzony został w latach przedwojennych 
przez zespół młodych instruktorów warszawskich rekrutujących się przeważnie z 
dwóch drużyn -- 2 Warszawskiej Drużyny Harcerzy i 23 Warszawskiej Drużyny 
Harcerzy. 2 WDH obejmowała młodzież uczęszczającą do gimnazjum im. Jana 
Zamoyskiego. Było to gimnazjum prywatne znane dawniej pod nazwą gimnazjum 
Chrzanowskiego. Atmosfera tego gimnazjum rysowała się dość wyraźnie. W oczach 
ludzi patrzących z boku zarówno atmosfera samego gimnazjum, jak i atmosfera 
rodzin, których synowie doń uczęszczali bazowała w poważnej mierze na społeczno-
politycznych poglądach Stronnictwa Narodowego (tzw. Narodowej Demokracji). 
Młodzież cechowało poczucie elitaryzmu, wysoki poziom kultury i przywiązywanie 
dużej wagi do form zewnętrznych, tzw. dobrego wychowania, a wreszcie sceptyczny 
stosunek do wszelkich posunięć władz państwowych oraz do posunięć władz Związku 
Harcerstwa Polskiego. Sprawy religijne były tu mocniej podkreślane niż 
przeciętnie wśród całej młodzieży; działo się tak, gdyż w środowisku gimnazjum 
skupiała się młodzież, którą dom rodzinny uczynił podatniejszą na interesowanie 
się tymi sprawami -- i to było cenne. Działo się tak ponadto dlatego, że 
interesowanie się tymi sprawami należało do programu stronnictwa, decydującego o 
atmosferze gimnazjum -- i to niosło już w sobie niebezpieczeństwo. Stosunek tej 
młodzieży do spraw religijnych, wydaje się, nie był jednak płytki ani 
powierzchowny -- był natomiast ciasny. Temu katolicyzmowi brak było jednej 
ważnej cechy, ważnej, skoro cecha ta dała brzmienie samej nazwie Kościoła. 
Katolicki -- znaczy przecież powszechny. Ciasnota, elitaryzm przeczą 
powszechności. Jasne jest, że ocena ta nie odnosi się do całej młodzieży 
gimnazjum Zamoyskiego; jasne, że była w tym gimnazjum i inna młodzież, 
naszkicowane cechy mają chyba jednak charakter dominanty. 23 WDH obejmowała 
młodzież uczęszczającą do państwowego gimnazjum im. Stefana Batorego. W 
gimnazjum tym sytuacja przedstawiała się inaczej niż w gimnazjum Zamoyskiego. 
Młodzież, jak w ogóle w gimnazjach państwowych w odróżnieniu od prywatnych, była 
tu bardziej przemieszana. Wśród różnych grup, obok wspaniałej młodzie-
18 Tzw. Oflagi - Fallingbostel, Belsen-Bergen, Fallingbostel (powtórnie,
zację młodzieżową ,,Wici" -- jest to tym godniejsze podkreślenia, że dotyczy 
terenu wiejskiego, terenu, na który harcerstwo przedwojenne sięgało słabo.
GiYssborn, Sandbostel, Lubeka. Z omawianego kręgu byli tam: hm Witold Sawicki 
(tylko do Grossborn), hm Kazimierz Burmeister, hm Iłłakowicz i hm Fallenbuchl.
ży z tz'vV. ,,Pomarańczami"19, był też zespół ciążący poglądami i stylem bycia 
do Kręgu św. Jerzego. Tak powstał trzon kręgu. Krąg, sterowany przez ludzi 
Stronnictwa Narodowego, dążył, jeśli sądzić po jego postępowaniu, do zdobycia 
możliwie silnej pozycji i szerokiego zasięgu oddziaływania wewnątrz organizacji 
Związku Harcerstwa Polskiego tak, aby kiedyś móc pokusić się o przechwycenie 
kierownictwa tejże organizacji. Wydaje się, że jak zawsze we wszystkich ludzkich 
sprawach, tak i w tym wypadku nie sposśb było rozdzielić dwóch nurtów: jeden z 
nich, to szczere i bez reszty uczciwe dążenie do kształtowania otoczenia według 
wzoru, który kształtującym wydawał się najsłuszniejszy, drugi - - to ambicje 
osobiste, dążność do władzy i realizacji idei głoszonej nie całkiem szczerze, 
lecz tylko po to, by idea ta stała się narzędziem zdobycia upragnionej władzy. 
Krąg św. Jerzego składał się z żywych ludzi; w każdym z nich, jak najczęściej w 
każdym człowieku, krzyżowały się oba nurty -- w jednym dominował nurt pierwszy, 
w innym -- drugi. W wyniku tego i w całym kręgu było podobnie: obok ludzi w 
służbie idei byli ludzie wprzęgający ideę w swoją służbę. W perspektywie lat, 
gdy decyduje nie pamięć konkretnych faktów, ale pewne ogólne wrażenie, wyczuwa 
się, że w grupie tej znajdowało się wielu ludzi będących prawie bez reszty w 
służbie idei. A jeśli czasem wspomnienie tego kręgu przywoła na pamięć wrażenie 
odmienne, a więc idei głoszonej nieszczerze, często demagogicznie, nie wolno 
zapominać, że głos demagogów rozlega się donośniej niż inne głosy i wyraźniej 
słyszany bywa przez otoczenie. Brak obecnie danych, które pozwoliłyby ustalić 
datę odtworzenia się Kręgu św. Jerzego po wrześniu 1939 roku. W każdym razie od 
pierwszych dni okupacji są już o nim konkretne wiadomości. Działa sam, w 
oderwaniu od Związku Harcerstwa Polskiego. Dlaczego? Ten fakt oderwania się od 
Związku Harcerstwa Polskiego właśnie po wrześniu jest sprawą istotną. Przecież 
przed wojną Krąg św. Jerzego działał wewnątrz Związku, nie robił żadnego rozłamu, 
a pracę swą prowadził metodą półzakonspirowaną na wzór modnych wówczas klubów. 
Teraz odszedł, a ściślej -- nie stanął do pracy w odbudowującym się Związku. W 
świetle tego, co zostało powiedziane wyżej o zagadnieniu ciągłości instytucji i 
niszczenia tradycji, można sobie wyobrazić ile pasji, irytacji u Floriana i jego 
otoczenia wywołała taka postawa kręgu. Należy jednak próbować zrozumieć, co 
kierowało kręgiem przy zajęciu takiego stanowiska. W rozumowaniu tym prześledzić 
chcemy, rzecz prosta, jedynie intencje uczciwe, względy ideowe, a nie 
posługiwanie się ideą jako parawanem dla osobistych ambicji. Jeśli bowiem
19 Nazwa pochodzi od pomarańczowego koloru chustek 23 WDH. Sama
w październikowe dni ta druga, zła myśl opanowała niektóre mózgi bez reszty, lub 
choćby tylko w pewnym stopniu, to trzeba sobie uczciwie powiedzieć, że była to 
myśl więcej niż warcholska. Ją to przecież włożył Sienkiewicz w usta Bogusława 
Radziwiłła, każąc mu mówić: ^Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna, za które 
ciągną Szwedzi, Chmielnicki, Hiperborejczykowie, Tatarzy, elektor i kto żyw 
naokoło. A my... powiedzieliśmy sobie, że z tego sukna musi się i nam tyle 
zostać w ręku, aby na płaszcz wystarczyło". O takiej ewentualności nie będziemy 
więcej mówić. Będziemy śledzić myśl uczciwą, raz jeszcze podkreślając, ża 
zarysowane zjawiska nigdy nie przebiegają w życiu we wzajemnej sztucznej 
izolacji. Często obydwie myśli są na przemian gośćmi tego samego umysłu, często 
są to tylko różne, nawet nieuświadomione sobie motywy jednej myśli. Drogi 
uczciwego rachunku sumienia prowadzą jednak do izolowania od siebie dwóch 
skrajnie różnych motywów. Wracamy więc do motywacji uczciwej. Sądzić należy, że 
w przedwojennej gorączce myśl ta nieraz zżymała się na postępowania ludzi 
kierujących harcerstwem, mniemając, że nie gdzie indziej, a właśnie w rękach 
Kręgu św. Jerzego znajduje się właściwa recepta. Po wrześniu Polskę zalała fala 
goryczy, fala wzajemnych oskarżeń. Wielu myślało, że gdyby postępowano według 
ich recept, nie byłoby wrześniowej tragedii. Wielu wyrzucało scbie, że nie 
zrobili wszystkiego, aby swoim myślom nadać kształt realny. Teraz poczuli się 
nieskrępowani żadnymi więzami, władzami, instytucjami. Kiedy jak kiedy -- teraz 
właśnie! -- sformułowała się uczciwa myśl. Kiedy jak kiedy -- teraz właśnie, jak 
echo, na nieszczęście dla myśli pierwszej, sformułowała się myśl egoizmu i 
warcholstwa. W świetle tezy Floriana płaszczyzna rozmów była jedyna: o ideale 
wychowawczym, o metodzie będziemy rozmawiać, ale wewnątrz organizacji. 
Kierownictwo św. Jerzego chcąc wrócić, mówiło o scaleniu i wysuwało warunki. To 
podważało tezę moralną Floriana. Rozmowy urwały się. Obok Szarych Szeregów 
powstała organizacja wyrosła z Kręgu św. Jerzego i przyjęła nazwę Harcerstwo 
Polskie, a kryptonim wojenny Hufce Polskie20. Y/ tej chwili xie interesuje nas 
skrystalizowany później program nswej organizacji, jej liczebność i osiągnięcia 
w pracy. Do spraw tych powrócimy jeszcze kilka razy. W październikowych dniach 
1939 roku y/ażny jest tylko sam fakt utworzenia organizacji Harcerstwo Polskie, 
jej geneza, jej stosunek do Związku Harcerstwa Polskiego oraz przyczyna wejścia 
w życie podziemne nie razem lecz osobno.
20 Potocznie organizację tę nazywano najczęściej Harcerstwo Narodowe
,,Pomarańczarnia" był to zespół o niezwykle głębokiej treści wewnętrznej; w 
Kamieniach na szaniec kryje się ona pod nazwą ,,Buki".
albo Harcerstwo Katolickie. Pierwszym kierownikiem tej organizacji był znany 
przed wojną hm Rp. Stanisław Sedlaczek, przywódca harcerstwa na Ukrainie w 
latach poprzedniej wojny oraz wieloletni Naczelnik Harcerzy. Stanisław Sedlaczek 
zmarł w Oświęcimiu w początkowym okresie istnienia tego obozu.
Rozdział II KLIMAT FIERWSZYCH DNI
Rozpoczęła się okupacyjna codzienność. Na razie zresztą nikt tej codzienności 
nie dostrzegał. Początki życia konspiracyjnego nęciły swoją niezwykłością. 
Wydaje się jednak, że nie ona decydowała o rozpoczęciu konspiracji. Zbyt 
dramatyczny był wrzesień, zbyt wiele było patosu w przerażającej ciszy 
października, aby działały wtedy w ludziach jakieś impulsy osobistego wyżycia 
się, osobistej przygody. Jeśli tu i tam istniały takie impulsy, to były to 
raczej objawy patologiczne i chyba bardzo nieliczne. Decyzja wejścia w 
konspirację w swej przygniatającej większości wywodziła się z polskiego ,,nie". 
Dreszcz przygody począł działać dopiero w samym konspiracyjnym życiu. 
Towarzyszyły mu, działając czasem zupełnie podświadomie, wspomnienia tej czy 
innej książki, tego czy innego filmu o, zda się, przebogatej tematyce z zakresu 
działania wywiadu. Towarzyszyła mu co więcej tak przecież świeża i tak przed 
wojną usilnie pielęgnowana legenda z naszej polskiej poprzedniej konspiracji. 
Rozpoczynającą się nową konspirację powiązało z niedawną legendą nazwisko Jura 
Gorzechowskiego, bohatera znanej pod nazwą ,,Dziesięciu z Pawiaka" akcji 
uwolnienia więźniów w 1905 roku, a obecnie, jak chciała szeroko rozpowszechniona 
plotka, przywódcy organizacji niepodległościowej działającej pod nazwą PLAN1. 
Wszystko to dodawało uroku nowemu rozpoczynającemu się życiu. Był to urok tym 
większy, że kontrastował niezwykle z szarzyzną i ciszą toczącego się na 
powierzchni, tak zwanego normalnego życia. Konspiracja nęciła więc bogactwem 
swej treści i przykuwała do siebie wszystkich tak bardzo tej treści spragnionych. 
Do polskiego ,,nie" dołączały się czynniki psychologiczne -- urok legendy, 
dreszcz przygody i potrzeba bogatej treści życia; czynniki te sprawiały, że kto 
do świata podziemnego trafił, pozostawał już w nim
1 Skrót nazwy Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa, wspomnianej
już, jako że jednym z jej przywódców był hm Juliusz Dąbrowski. Organizacja miała 
społeczne oblicze zdecydowanie lewicowe, oo doskonale harmonizowało z 
przekonaniami Dąbrowskiego. Działała głównie na gruncie warszawskim.
mimo powodów, dla których konspiracja nie była zbiorem samych rozkoszy. 
Zarysowują się dwa takie powody. Pierwszy, to niebezpieczeństwo związane z pracą 
podziemną. Obiektywnie rzecz biorąc, niebezpieczeństwo to było w 1939 roku 
jeszcze stosunkowo małe. Gestapo nie ,,wpracowało" się jeszcze w nowy teren 
swego działania, uderzało więc raczej na ślepo, tak że uderzenia te trafiały 
zarówno w ludzi konspirujących, jak i przypadkowych. Potem, po latach okupacji, 
sprawa przedstawiać się będzie zupełnie inaczej; kartoteki gestapo zapełnią się, 
doświadczenia wzrosną. Wystarczy zestawić aresztowania: hm Gustawa Niemca (31 
III 1941 r.), hm Dymitra Senatorskiego (15 VIII 1942 r.), hm Antoniego 
Gregorkiewicza, hm Tadeusza Kwiatkowskiego, hm Stanisława Mościckiego i hm 
Konrada Zembrzuskiego (2 X 1942 r.), hm Jana Błońskiego (4X11942 r.), hm 
Tadeusza Kwaśniewskiego (3 III 1943 r.), phm Henryka Ostrowskiego (19 III 1943 
r.), hm Jana Bytnara (23 III 1943 r.), hm Zygfryda Lindy i hm Jana Skrzypczaka 
(25IV 1943 r.), hm Andrzeja Kosickiego i hm Floriana Marciniaka (6 V 1943 r.). 
Teraz jednak, w 1939 roku, obiektywnej różnicy między zagrożeniem konspirujących 
i niekonspirujących prawie nie było. Była natomiast ogromna różnica subiektywna. 
Dla nowicjuszów podziemnego życia każdy krok wydawał się niebezpieczny, 
wszystkie oczy wydawały się ciągle na nich zwrócone, ktoś ciągle za nimi szedł, 
za każdymi drzwiami czaiło się niebezpieczeństwo. Na tym z kolei odcinku 
pojawiła się z biegiem lat rutyna i jakieś przyzwyczajenie do stałego 
niebezpieczeństwa; teraz jednak to subiektywne poczucie stałego 
niebezpieczeństwa działało mocno i odstraszało wielu od podziemnego życia. Drugi 
powód, dla którego konspiracja nie była zbiorem samych rozkoszy, to, wbrew 
wszystkim pozorom, wielka monotonia i wielki ciężar konspiracyjnej techniki. W 
normalnym życiu człowiek nieraz pozwoli sobie na chwilę odprężenia, na to czy 
inne drobne zaniedbanie. W konspiracji inaczej. Trzeba się było zawsae pilnować, 
aby w jakiejkolwiek rozmowie nie powiedzieć za duże, by przez nieuwagę nie 
rozszyfrować jakiegoś pseudonimu, kryptonimu czy adresu. Trzeba było zawsze 
pamiętać, aby o określonej godzinie ustawić umawiany ,,semafor" pozwalający 
wejść do lokalu, np. wazon w oknie (,,semafor" używany w latach 1943 - 1944 w 
lokalu Głównej Kwatery przy ulicy Słupeckiej w Warszawie noszącym 
kryptonim ,,Spółdzielnia"), czy pineska wpięta w określone miejsce wejściowych 
drzwi (jeden z ,,semaforów" używanych w latach 1941 - 1942 przez Komendanta 
Okręgu Warszawskiego AK, płka Antoniego Chruściela). Jeśli się miało skrytkę, 
trzeba było pamiętać, aby po każdym jej otworzeniu przetrzeć ją ściereczką, 
inaczej bowiem ślady palców wskazywały wyraźnie sposób dostawania się do 
ukrytego wnętrza. Wszystkie te czynności nęciły początkowo swoją nowością, potem 
jednak te wyrazy ,,zawsze",
,,nigdy", ,,każdy", ,,żaden" poczynały nużyć. Jeśli ktoś to znużenie przetrzymał, 
na koniec przychodziła zbawcza rutyna, pozwalająca wykonywać wszystkie niezbędne 
w konspiracji czynności całkowicie automatycznie, bez angażowania w nie myśli i 
pamięci. Kto jednak nie przetrzymywał -- wykruszał się powoli z pracy podziemnej 
albo też swoim zaniedbaniem powodował tragedię innych, albo wreszcie jakoś mu 
się udawało, lecz nie był w porządku wobec swego sumienia. Rutyna, która z 
biegiem czasu przyszła z pomocą, dopracowała się kiedyś w późniejszych latach 
całej ,,wiedzy tajemnej". Takie pojęcia, jak: ,,skrzynki", ,,łączniczki", ,,sieć 
alarmowa", ,,lokale", ,,semafory", ,,kontakty", ,,hasła", ,,szyfry" itd. 
zajmowały w tej wiedzy długie kwadranse wykładów, np. na kursie dla łączniczek 
Warszawskiej Chorągwi Harcerzy jesienią 1942 roku. Ta wiedza, stworzona dla 
podniesienia bezpieczeństwa pracy, pomagając rutynie ułatwiała walkę z monotonią 
i codziennością konspiracyjnej techniki. Gorzej było z samym faktem, że technika 
ta mimo wszelkich usprawnień i rutyny pozostała ciężarem, balastem hamującym 
pracę i zużywającym ogromny procent energii. To, że nie można było umówić się po 
prostu tylko przez łączniczki, skrzynki, hasła, to, że nie można było czegoś po 
prostu zanotować, to, że nie można było wszystkich spraw załatwić na jednym 
miejscu, lecz trzeba było zmieniać lokale -- to wszystko składało się na wielki 
balast konspiracyjnej techniki. Pod jego ciężarem załamywali się liczni; rutyna 
i udoskonalenie tej techniki niewiele były w stanie dopomóc. Tak więc z jednej 
strony niebezpieczeństwo podziemnego życia, a z drugiej strony monotonia i 
ciężar konspiracyjnej techniki ograniczały, a raczej przerzedzały szeregi 
konspiratorów. Raczej przerzedzały niż ograniczały dlatego, że poza zagadnieniem 
niebezpieczeństwa, z którego każdy lepiej lub gorzej zdawał sobie sprawę już 
wchodząc w podziemny świat, zarówno monotonia, jak i ciężar konspiracyjnej 
techniki dawały się we znaki dopiero po dłuższym przebywaniu w tym świecie. 
Doszliśmy do sprawy bardzo zasadniczej. ,,Dłuższe przebywanie" -- oto 
zagadnienie, nad którym musimy zatrzymać naszą uwagę. Zarysowało się ono przed 
nami niesłychanie wyraźnie i jaskrawo w marcu 1943 roku. Wtedy to komendant 
Warszawskiej Chorągwi Harcerzy ,,Stefan Orsza", śledząc wraz ze swym przybocznym, 
Miłosławem Cieplakiem, pełny spis numerów ewidencyjnych Warszawskiej Chorągwi 
Harcerzy, spostrzegł niesłychanie ciekawe zjawisko: mianowicie daty 
przystąpienia 2 do pracy konspiracyjnej grupowały się w okresach
2 Ewidencja nie sbejmowała, rzecz prosta, nazwisk, nie obejmowała
jednak nawet pseudonimów, lecz tylko numery ewidencyjne ułożone według 
specjalnego, bardzo zresztą prostego systemu, który wprowadzony został do 
chorągwi jesienią 1941 r. O ewidencji tej będziemy zresztą mówić dalej. W 
wydawanych wtedy członkom Chorągwi Warszawskiej legitymacjach (małe karteczki 
kryjące się na dnie pudełka od zapałek) oznaczono liczbą
niemieckich niepowodzeń, a przerzedzały się w sposób wyraźny w okresach 
niemieckich sukcesów. Najcharakterystyczniejsza, najbardziej wyrazista była tu 
data kapitulacji Francji. Ten dzień 21VI 1940 roku, związany z nazwą Compiegne, 
to początek całkowitego zahamowania przypływu nowych sił do konspiracji, to 
początek odpływu, wykruszania się wielu dotychczasowych konspiratorów. Co było 
tego przyczyną? Wydaje się, że przyczyną było nie tyle załamanie po klęsce, ile 
uświadomienie sobie w tym momencie, iż wojna -- a z nią konspiracja -- potrwa 
długo. Takie uświadomienie sobie powodowało nieraz, że podejmowana wówczas 
decyzja wstąpienia do konspiracji lub też pozostania w niej była, ze względu na 
wizję długich miesięcy niebezpieczeństw, monotonii i ciężaru techniki 
konspiracyjnej, ponad siły. Po Compiegne omawiane wahania stawały się już 
mniejsze, aczkolwiek zachodziły z zastanawiającą prawidłowością. Moment 
Compiegne zaś spowodował zasadniczą przebudowę podziemnego świata. Odeszli lub 
przestali przychodzić wszyscy ci, którzy liczyli na krótką wojnę; pozostali ci, 
którzy wprawdzie z ciężkim sercem, lecz podjęli decyzję długotrwałego wysiłku. W 
świetle tego niesłychanie ważne jest stanowisko, jakie w sprawie długofalowości 
wojny zajmował od pierwszych chwil konspiracji Florian Marciniak. Zdaniem 
Floriana należało prowadzić pracę konspiracyjną w taki sposób, jakby wojna miała 
trwać bardzo długo; twierdził, że gdy nadejdą oznaki jej końca, zdołamy zawsze 
przestawić się na pracę w nowych warunkach; wiemy, że zrywy i improwizacja 
przychodzą nam łatwiej niż praca długofalowa; musimy więc robić wszystko, aby 
poprawić w tym względzie nasz charakter narodowy. Na marginesie warto zaznaczyć, 
że Florian nie stawiał tezy o długofalowości wojny jedynie taktycznie. Mimo 
swego młodego wieku i zwyczajnej dla tego wieku niecierpliwości oraz porywczości, 
mimo całkowicie innej postawy przygniatającej większości społeczeństwa, ten 
dwudziestotrzyletni młodzieniec stawiał od samego początku z całym uporem i 
konsekwencją tezę o długiej wojnie. Świadczy to o wielkiej dojrzałości 
politycznej i wielkiej umiejętności spokojnego patrzenia w daleką perspektywę 
przyszłości człowieka, w którego rękach przez trzy i pół roku wojny znajdowały 
się klucze do wielu istotnych spraw młodego pokolenia Polaków. Czy w umyśle 
Floriana najpierw powstała teza o długotrwałości wojny, a potem narosły elementy 
decyzji o długofalowej pracy, czy też było odwrotnie, trudno dziś bez rzymską 
kwartał, w którym dany członek wstąpił do konspiracji. Tak więc czwarty kwartał 
1939 r. oznaczono I, pierwszy kwartał 1940 r. oznaczono II itd. Działo się to w 
lokalu Komendy Warszawskiej Chorągwi Harcerzy przy ul. Ceglanej. Lokal nosił 
kryptonim ,,Biuro" i służył do załatwiania spraw administracyjnych, finansowych 
i kontrwywiadu. Mieścił się w mieszkaniu wynajętym specjalnie na ten cel na 
terenie, który powstał po likwidacji tzw. małego ghetta.
głębszej analizy rozstrzygnąć. Wydaje się jednak, że sąd o długofalowości pracy 
nie wyprzedził tezy politycznej, że teza polityczna była pierwsza i że ona 
zaciążyła nieraz w sposób decydujący na wielu podejmowanych decyzjach. Sprawa to 
ważna, leży ona bowiem u podstaw jednego z najistotniejszych zagadnień 
podziemnego harcerstwa: wychowanie czy służba. Wrócimy niedługo do tego tematu. 
Również dla Floriana, a z nim dla małej grupki jego najbliższych 
współpracowników, rozpoczęły się jednostajne dni okupacji i prac podziemnych. 
Florian w początkowym okresie nie miał dużego sztabu. Odpowiadało to jego 
usposobieniu i metodzie pracy. W odniesieniu do kierownictwa, na wszystkich jego 
szczeblach, metoda ta dostosowywała zawsze organizację do pracy, a nie odwrotnie. 
Zresztą nawet w okresie, gdy praca bardzo się rozrosła, Florian nie lubił 
rozbudowy aparatu kierowniczego, a jeśli zmuszony był go powiększyć, robił to 
naprawdę pod naporem ilości pracy i możliwości dotychczasowego aparatu. 
Zasada ,,wszystko co lepsze w teren" była przestrzegana z ogromną konsekwencją. 
Praca terenowa uważana była za najważniejszą. Natomiast pracownicy komórki 
centralnej nie mogli w swej pracy dopatrzeć się ani odrobiny splendoru. Szarość 
małej, początkowo paroosobowej, komórki Florianowego sztabu posunięta była 
bardzo daleko i wymagała wielu wyrzeczeń od jego współpracowników. Tych paru 
młodych ludzi miało przecież, jak każdy silny, zdrowy ich rówieśnik, swoje 
ambicje -- czasem organizacyjne, harcerskie, czasem wojskowe. Przecież była to 
wojna, wojna, w której wroga młodzież niemiecka robiła na naszych oczach 
zawrotne kariery, w której młodzież naszych sprzymierzeńców, a i nasza emigracja 
także, była otoczona powszechnym szacunkiem, miłością, uznaniem. Inaczej w 
konspiracji -- nie tylko mundur nie uzewnętrzniał treści wykonywanej pracy, lecz 
nawet i mówić nie było można o tym, co rozpierało piersi, co nieraz napełniało 
dumą i wielkim poczuciem odpowiedzialności. Twarda to była szkoła szarości. A 
Florian, choć nie o wiele starszy od swych współpracowników, bezwzględnym był w 
tej szkole nauczycielem. Kiedyś Miłek Cieplak, jeden z najbliższych ludzi 
Floriana, zabiegany całe dnie, noszący paczki kolportażowe, dyżurujący w 
lokalach, spotykający się na mieście, wspomniał Florianowi o swojej pracy jako o 
tej, którą normalnie w wojsku pełni adiutant, czy też w harcerstwie -- 
przyboczny. Florian roześmiał się i pokpiwając sobie z tych zewnętrznych 
splendorów nie zmienił nic z dotychczasowej sytuacji organizacyjnej. 
Biedny ,,Mały" był tym bardzo skwaszony,
3
zbyt jednak cenił i kochał Floriana, aby się nie przełamać i nie przy-
3
Pseudonim ,,Mały" powstał po prostu z przezwiska, jakie wyniósł ze
swej macierzystej drużyny Miłek Cieplak. Miłek, będąc rzeczywiście niskiego 
wzrostu, skarżył się kiedyś na ten pseudonim drażniący jego ambicję. Wówczas, 
trochę z humorem ,,Orsza" nadał mu pseudonim ,,Giewont" (rok 1942).
stać na to specjalne ,,dziwactwo" swego przełożonego. Szarość zwyciężyła. 
Wszystko to jednak nie znaczy, by Florian nie cenił pewnych form zewnętrznych. 
Chodziło tylko o to, by były one wyrazem naprawdę wielkiej treści wewnętrznej. 
Cenił przecież wysoce swoją funkcję Naczelnika Harcerzy, a gdy po wielu 
miesiącach szarego, anonimowego trudu mianował hm Eugeniusza Stasieckiego 
(pseudonim ,,Piotr") szefem Głównej Kwatery Harcerzy, przywiązywał do tej chwili 
wielką wagę i był głęboko wzruszony, gratulując ,,Piotrowi" 17 11943 roku 
zaszczytnej funkcji. Tak samo on, wróg wszelkiego pobrzękiwania szabelką, 
ośmieszający bezwzględnie wszelką małostkowość niektórych wojskowych ambicji, z 
ogromną starannością i uczuciem załatwiał sprawę nominacji oficerskiej dla 
dowódcy akcji odbicia więźniów przy ulicy Długiej w Warszawie oraz sprawę paru 
odznaczeń dla innych uczestników tejże akcji4. To zachowanie właściwej proporcji 
pomiędzy treścią wewnętrzną a formą zewnętrzną z położeniem wielkiego nacisku na 
treść właśnie, było jedną z istotnych cech całej działalności Floriana. Nacisk 
na treść kładł w dużej mierze powodowany myślą wychowawczą, widząc w naszym 
społeczeństwie, a więc i wśród młodzieży, przerosty w pielęgnowaniu formy i 
niedosyt treści. W twardej więc szkole pracowali dwaj bezpośredni 
współpracownicy Floriana z pierwszego okresu wojny -- Miłosław Cieplak i Zygfryd 
Linda. Kto jednak z boku obserwował te sprawy, obok pewnej surowości łatwo mógł 
dostrzec ojcowską wprost dbałość, z jaką Florian opiekował się obydwoma swymi 
chłopcami, interesując się każdą najdrobniejszą nawet ich osobistą sprawą. O 
Miłku wiemy już nieco. Młodszy od Floriana o parę lat, był on przed wojną 
przybocznym Floriana w 21 Poznańskiej Drużynie Harcerzy. Niski, dobrze zbudowany, 
tryskał energią i humorem. Był bardzo lubiany przez całe otoczenie. Jego rodzina 
patrzyła w niego jak w słońce, bo też -- szczególnie po śmierci ojca, która 
nastąpiła 21 XII 1943 roku, a także w ostatnich latach jego życia -- był Miłek, 
choć najmłodszy, główną osobą w rodzinie, decydującą o wszystkim i kłopoczącą 
się o wszystko. Pierwsze dni wojny spędził w Poznaniu pracując przy boku 
Floriana w Pogotowiu Harcerzy. Następnie odbył niarsz ewakuacyjny do Warszawy. W 
toku tego marszu znalazł się w wojsku; pełnił w nim w jednej ze strzeleckich 
kompanii funkcję tzw. ,,wypatrywacza powietrza"; nieraz z dumą opowiadał o tym. 
W czasie okupacji poza stałą, bardzo intensywną pracą w konspiracji, rzucił się 
w wir pracy zarobkowej, wykazując w niej nieprzeciętne zdolności organizacyjne i 
wielki zmysł przedsiębiorczości. Założył sklep jubilerski w świetnym punkcie 
Warszawy przy ulicy Świętokrzyskiej koło ulicy Szkolnej. Sklep ten zaopatrzony w 
pokój na nakładem ,,Iskier" książce S. Broniewskiego, pt. Pod Arsenałem.
i Korespondencja w tej sprawie znajduje się w wydanej w 1957 roku
zapleczu z telefonem spełniał w technice konspiracji ogromną rolę. Lecz nie 
tylko w technice konspiracji. Często był on bazą materialną dla Głównej Kwatery 
służąc jej pożyczkami lub też obracając jej pieniędzmi i przysparzając w ten 
sposób dochodu. Handel jubilerski w tym czasie był przykrywką dla tzw. czarnej 
giełdy, szczególnie jeśli sklep mieścił się tuż koło centrum tej giełdy -- placu 
Napoleona w Warszawie. I na tym odcinku również przedsiębiorstwo Miłka 
przychodziło wielokrotnie z pomocą Głównej Kwaterze wymieniając różną przesyłaną 
z Zachodu walutę. We wszystkich tych wypadkach Miłek śpieszył z pomocą, rzecz 
prosta całkowicie bezinteresownie, a jego talent i szczęście powodowały, że 
wszystkie transakcje kończyły się znacznym nieraz sukcesem. Miłek był świetnym 
organizatorem, wymagającym kierownikiem, posiadał rozmach pozwalający widzieć w 
nim zadatek na wielkiego działacza gospodarczego, a jednocześnie cenną w naszym 
społeczeństwie solidność, przypominającą, że wyszedł on z dobrej szkoły 
poznańskiego kupiectwa. Jego talenty w tym względzie najlepiej charakteryzuje 
fakt, że parokrotnie, gdy całkiem zanurzył się w konspiracyjnej pracy 
pozostawiając przedsiębiorstwo innym członkom rodziny, musiał w pewnym momencie 
prosić swych konspiracyjnych zwierzchników o urlop i w przeciągu dwóch-- trzech 
tygodni stawiał chylące się już do upadku przedsiębiorstwo z powrotem na nogi, 
nadawał mu rozmach i siłę. Charakterystyczne i niezmiernie ważkie dla oceny 
Miłka jest to, że zawsze po uzdrowieniu przedsiębiorstwa natychmiast powracał do 
pracy konspiracyjnej, choć łatwo mógł rozsmakować się w sukcesach gospodarczych. 
Lecz Miłek był przede wszystkim Polakiem. Jako Polak zaś czuł się w czasie wojny 
żołnierzem. W tę swoją żołnierkę wkładał wiele uczucia i nieraz bardzo jeszcze 
młodzieńczych marzeń: na powstanie przygotował sobie zawczasu długie buty i 
spodnie wojskowe oraz piękny pistolet typu Walter. Lecz w swych marzeniach o 
okresie powojennym nie widział się żołnierzem zawodowym. Chciał studiować 
ekonomię, chciał kierować wielkim przedsiębiorstwem produkcyjnym, nieraz snuł na 
te tematy wiele równie jeszcze młodzieńczych marzeń, a wśród nich widać było 
wyrastającego przyszłego działacza gospodarczego pełnego silnej woli, rozmachu i 
solidności. Takim był Miłek. Zygfryd Linda reprezentował inny typ człowieka. 
Podobnie jak Florian i Miłek, Linda związany był z Poznańskiem. Rodzina jego 
mieszkała w Szamotułach, mieście powiatowym położonym na północ od Poznania. Był 
nieco młodszy od Miłka. Jego świeża, różowa cera i duże jakby rozmarzone oczy 
stwarzały prawie dziewczęcy obraz starannie ukrywany za wielkimi okularami w 
ciemnej rogowej oprawie. Kto by powiedział, że ten młodzieniaszek, to wspaniały 
typ sztabowca o wielkiej inteligencji i niezwykłej pamięci, mającego konkretny, 
precyzyjnie pracujący mózg, silną wolę i energię, której niejeden mógłby mu 
pozazdrościć. Nieznane jest pochodzenie jego pseudonimu ,,Firley", a szkoda, 
gdyż, jak twierdził Aleksander Kamiński, dobór takiego, a nie innego pseudonimu 
wiele nieraz mówił o osobie jego właściciela. Wydaje się, że może w 
wyrazie ,,Firley" zamknął młody Linda całe dostojeństwo dawnego senatora 
Rzeczypospolitej, cały spokój, powagę i rozwagę. Bo takim był ten młodzieniec w 
rzeczywistości. Wymagający od siebie i od innych, powściągliwy w mowie, 
pracowity. Byłoby jednak wielkim błędem, gdyby tego sztabowca o starannym 
wyglądzie zewnętrznym, nie rozstającego się nigdy z wiecznym piórem i grubą, 
piękną skórzaną teczką, by tego sztabowca posądzić o chłód czy powierzchowność. 
Był to chłopak, który starając się wprawdzie tego nie uzewnętrzniać, głęboko 
kochał Polskę i specjalnym uczuciem darzył swoje żyzne, pracowite, rodzinne 
strofy -- Poznańskie. Tylko te dwa płomienne uczucia mogły nakazać mu porzucenie 
typowo sztabowej pracy Kierownictwa WISS (Wywiad Informacja Szarych Szeregów) 
przy Głównej Kwaterze i zameldowanie się do pracy nierównie ryzykowniejszej, do 
pracy, która prawie z reguły musiała zakończyć się tragicznie. W początku 1942 
roku ,,Firley" został wizytatorem tzw. Polski Zachodniej. Nowa jjraca ,,Firleya" 
spowodowała, że stał się on jeszcze bliższy sercu Floriana niż dotąd, mimo iż 
już przedtem, ilekroć patrzyłem na nich obu, zawsze nasuwało mi się na myśl 
ewangeliczne wyrażenie ,,umiłowany uczeń'-'. Stał się blit-ki Florianowi. 
Florian wprawdzie już dawno wyszedł ze swego rodzinnego gniazda -- ze wsi 
Górzyce; przed laty już przerósł zainteresowaniami stolicę swej ziemi -- Poznań, 
stał się Polakiem odczuwającym i rozumiejącym na równi sprawy wszystkich 
regionów, ba, stał się Europejczykiem -- nie zapomniał jednak nigdy o ziemi, z 
której pochodził. Jego głęboka miłość do tej ziemi i szacunek dla jej dziejów 
dobrze scharakteryzuje fakt, że Florian, wyznaczając na stałe cztery daty, w 
których nadawane być mogły harcerskie stopnie instruktorskie, nie zapomniał o 
historii wielkopolskiej ziemi. Te cztery daty bowiem to: 3 maja -- rocznica 
uchwalenia Konstytucji 1791 roku, 15 sierpnia -- rocznica ,,Cudu nad Wisłą" w 
1920 roku, 11 listopada -- rocznica odzyskania niepodległości w 1918 roku i 27 
grudnia -- rocznica wybuchu powstania wielkopolskiego w tymże roku. Nic więc 
dziwnego, że praca harcerska w Polsce Zachodniej zajmowała specjalne miejsce w 
sercu Floriana. Nic dziwnego, że ,,Firley", który do tej pracy stanął, stał się 
mu jeszcze droższy niż dotychczas. Opisani dwaj chłopcy stanowili aparat 
osobistej pracy Floriana. Rzecz prosta, poza nimi Główna Kwatera obejmowała 
wielu jeszcze ludzi. Charakterystyczne je6t jednak to, że byli to głównie 
wizytatorzy, a więc ludzie ściśle związani z terenem. Florian bronił się bowiem 
przed rozrostem komórki centralnej. Mimo to, z biegiem miesiQcy i w miarę 
pęcznienia pracy przybywało ludzi w komórce centralnej. Tadeusz Kwiatkowski, 
Leon Marszałek, Gustaw Niemiec, Jan Rossman, Eugeniusz Stasiecki, Konrad 
Zembrzuski, Janusz Zgorzalewicz -- oto nazwiska pracowników Głównej Kwatery w 
okresie naczelnikostwa Floriana. Poza tym, pracę tę pełniło wielu wizytatorów
jako swe drugie zajęcie (Jerzy Jabrzemski, Mieczysław Łętowski, Ryszard Zarzycki) 
i paru członków Warszawskiej Chorągwi Harcerzy. Do spraw pracy Głównej Kwatery 
powrócimy, rzecz prosta, jeszcze i omówimy ją szerzej. Tu chodziło o zarysowanie 
oprawy, w jakiej pracował Florian. Dla Floriana i jego otoczenia poczęły mijać 
dni pełne trudu, niebezpieczeństw i decyzji. Dochodziły do tego zwykłe ludzkie 
sprawy materialne. Konspiracja nie dawała chleba. Trzeba było ® nim myśleć 
samemu. Jedni szklili okna, inni produkowali grzejniki, jeszcze inni zajmowali 
się handlem. Florian sprzedawał marmoladę. Nosił duże, ciężkie puszki, 
przemierzał miasto wzdłuż i wszerz, jakby mało miał innych zajęć. Cała ta szara, 
męcząca codzienność nie sprzyjała wielkiej pracy umysłu i woli, pracy 
wymagającej specjalnej atmosfery ciasy i spokoju. Atmosferę taką stworzyła dla 
Floriana i dla paru innych ludzi, a pośrednio dla całej Głównej Kwatery pani 
Wanda Opęchowska. Jej mieszkanie przy ulicy Rakowieckiej 39 stało się dla nas 
prawdziwą oazą. Wynurzając się co jakiś czas z chaosu, szumu i trosk okupowanego 
miasta trafialiśmy tu zakurzeni i zmęczeni. Już na cichej, czysto utrzymanej 
klatce schodowej, ogarniał nas spokój, który emanował z całego otoczenia pani 
Wandy. Samo mieszkanie, urządzone z wielkim smakiem, dalekie było od 
mieszczańskiego stylu przeładowanego figureczkami, serweteczkami i innymi 
dowodami złego smaku. Tu każdy przedmiot był potrzebny, ładny i zharmonizowany z 
całością. Na całość zaś składał się nie tylko zarysowany obraz wnętrza, składało 
się ponadto coś nieuchwytnego, promieniującego z uśmiechniętych twarzy pani 
Wandy i jej go.-podyni -- Helenki, zmuszające, do mówienia tu cichszym nieco niż 
gdzie indziej głosem, do posiadania oczyszczonych butów i ubrania, czysto 
umytych rąk. Helenka zdawała się wyczuwać te potrzeby i dyskretnie ułatwiała nam 
wszystko. Przez długie miesiące Florian jadał u pani Wandy obiady. Skromne 
okupacyjne obiady w oprawie wytwornej porcelany i czystego obrusu kończył jedyny 
przejaw ,.luksusu" -- czarna kawa, wyraźny wskaźnik, że ktoś z bliskich znajduje 
się za granicą i przesyła paczki. Rzeczywiście, za granicą przebywał już od lat 
syn pani Wandy, naukowiec -- fizyk, pracujący na jednej z holenderskich wyższych 
uczelni. Jego fotografia wraz z fotografią jego żony i córki -- Sylwii, wnuczki 
pani Wandy, zdobiła jej biureczko i świadczyła, że ta, zda się, w 100 procentach 
oddana sprawie osoba ma swoje prywatne tęsknoty. Tęsknoty nie zostały 
zaspokojone nigdy i do ostatnich godzin swego życia miała pani Wanda przed 
oczyma tylko fotografię swoich bliskich. Ostatnio coraz częściej i więcej 
patrzyła na te fotografie, lecz wówczas, w okupacyjne dni, mało pozostawało 
czasu na sprawy prywatne. Od wczesnej młodości dawała .chlubne świadectwo 
pokoleniu Polaków, które z mroków tamtej, trójzaborczej niewoli, poprzez czyn
1905 roku, poprzez czyn lat 1914-1918 rwało się do Polski wolnej. W okresie 
niepodległości nie przestała być aktywną. Jej główny, choć nie jedyny odcinek 
działalności, to właśnie Związek Harcerstwa Polskiego. Przychodzi wojna -- i 
chociaż długie kilkadziesiąt lat pełnych pracy i poświęceń miała już pani Wanda 
za sobą, teraz następuje okres najwyższego wzlotu. Przy czym nie może tu być 
żadnych nieporozumień -- to nie wysokie funkcje w konspiracyjnej hierarchii, nie 
ważkie decyzje, które podejmowała lub inspirowała, nadają temu wspaniałemu 
okresowi jej życia tak wysoką rangę. Rolą pani Wandy było właśnie stwarzanie 
atmosfery. W przeciwieństwie do wielu innych pracujących społecznie niewiast 
pani Wanda odgrywała w środowisku Szarych Szeregów rolę, jaką jedynie kobieta 
odegrać może i jaką kobieta odgrywać powinna. Troszczyła się o nas wszystkich. 
Swoje rozległe znajomości wykorzystywała, aby nieść pomoc. Jednym załatwiła 
sprawę mieszkania, innym sprawę fikcyjnej posady, jeszcze innym obiady. Zakres 
tej pomocy był ogromny i sięgał najróżniejszych okoliczności życia. Były wśród 
nich i takie, jak ułatwianie ślubu kościelnego, komplikującego się przez fakt, 
że młodzi ludzie nosili tzw. ,,lewe" konspiracyjne nazwiska; były i takie, jak 
załatwienie działki na cmentarzu przeznaczonej dla poległego w akcji bojowej 
naszego chłopca5. Znaczną część swej energii wkładała w niesienie pomocy tym, 
którzy w owym czasie najbardziej tej pomocy potrzebowali -- więźniom. Jej 
działalność w Patronacie Opieki nad Więźniami otworzyła Szarym Szeregom jedną z 
cennych dróg łączności z więźniami, tak ważną dla prac naszego wywiadu 
defensywnego, a nawet dla naszej działalności bojowej6. Obok tych poczynań 
pozornie skromnie wygląda akcja prowadzona począwszy od 1942 roku, a polegająca 
na dostarczaniu co miesiąc członkom i współpracownikom Głównej Kwatery nieco tzw. 
suchych produktów. Ilościowo było to wszystko bardzo skromne, tak jak skromne, 
wprost spartańskie było życie wielu z tych młodych ludzi. Nie to jednak jest 
ważne. Ważne jest serce, z którym każda paczka podawana była jej odbiorcy. Ważna 
jest subtelna myśl, która wybrała tę właśnie formę podpierającą skromne, aż do 
granic śmieszności, gospodarstwo domowe młodych ludzi, podpierającą ich 
prywatność w obronie przed dławiącym człowieka na każdym kroku totalizmem. 
Inspiratorem i wykonawcą tej akcji była właśnie Pani Wanda. Charakterystyczny to 
dla niej odcinek pracy. Praca społeczna zna typ działaczy i działaczek, którzy 
wkładając w nią wiele czasu i sił, wszystkich swoich tzw. podopiecznych
6
W związku ze śmiercią Janka Bytnara (,,Rudego") 30 III 1943 r.
p. Opąchowska załatwiła przydział dla Szarych Szeregów sporej działki na 
Wojskowych Powązkach w Warszawie. Tak powstało nasze największe 
sanktuarium ,,Działka Zośki", od niej, jako od najwcześniejszej, rozpoczęła się 
historia całego akowskiego cmentarza.
6
Np. element akcji odbicia więźniów pod Arsenałem.
traktują jedynie jako przedmiot swojej działalności. Podmiotem są tylko oni sami. 
Nie takim działaczem była pani Wanda. Każde mieszkanie, każda kartka obiadowa, 
każda paczka przechodząca przez jej ręce przeznaczona była dla konkretnego 
człowieka. To był najczystszy humanizm -- to było zaprzeczenie totalizmu w samej 
jego istocie. Wszystko, co zostało powiedziane o opiekuńczej działalności Pani 
Wandy nie obejmuje jednak jej głównej roli, jaką w życiu Szarych Szeregów 
odegrała. Ta główna rola, to stwarzanie na każdym miejscu i w każdych warunkach 
atmosfery dużej kultury, atmosfery pozwalającej myśleć i działać.
Rozdział III TEREN
Główna Kwatera przystąpiła do organizowania terenu. Ówczesna geografia 
polityczna Polski spowodowała, że był to teren bardzo niejednolity. Z punktu 
widzenia warunków politycznych teren ten wyraźnie dzielił się na trzy części, a 
mianowicie na tak zwaną Generalną Gubernię oraz na te ziemie objęte granicami 
Polski z 1939 roku, które leżały na wschód lub na zachód od tejże Guberni. 
Nawiasem wspomnieć tu trzeba, że aby raz na zawsze wyeliminować okupacyjne nazwy, 
Szare Szeregi bardzo wcześnie wprowadziły własne określenia organizacyjne: 
Polska Wschodnia, Polska Centralna i Polska Zachodnia. Możliwości organizowania 
pracy harcerskiej w każdej z tych części były zupełnie różne. Składały się na to 
dwie przyczyny -- warunki lokalne i warunki komunikacyjne. Pierwsze wyznaczone 
były obowiązującymi w danym terenie zarządzeniami okupacyjnymi, nasyceniem 
danego terenu przez element niemiecki -- wojskowy, urzędniczy czy osiedleńczy 
oraz siłą lub przerzedzeniem elementu polskiego, a w szczególności inteligencji. 
Drugie wyznaczały mniejsze lub większe trudności w przejeździe z Warszawy do 
danego terenu. Obie sprawy wymagają nieco szerszego omówienia. I tak, jeśli 
chodzi o warunki lokalne, to nie tylko były one różne w każdym z trzech 
wymienionych terenów, lecz były ponadto różne w poszczególnych miejscowościach 
tego samego terenu. Najcięższe były one z reguły w małych miasteczkach, gdzie 
każdy człowiek i każdy jego krok znany był sąsiadom i całemu niemal otoczeniu. 
Im miasteczko czy miasto większe -- tym człowiek łatwiej znikał w tłumie, tym 
bardziej stawał się anonimowy. Najlepsze pod tym względem warunki były w 
Warszawie, o której mówiono wówczas potocznie, że jest jakby dżunglą; w dżungli 
tej można się zaszyć zupełnie, zmieniać nazwiska, dzielnice zamieszkania, wygląd, 
miejsca pracy i unikać w ten sposób spotkania z gestapo . Powiedzieliśmy, że im 
mniejsza miejscowość, tym warunki w niej
1
trudniejsze, cięższe; lecz wieś, czyli najmniejsza miejscowość, wcale
1
To była chyba jedyna nazwa niemiecka, której zawsze używaliśmy;
może dlatego, że kryła w sobie taki ogrom zła, nie chcieliśmy nim obciążać 
żadnego innego wyrazu.
nie stanowiła terenu o warunkach najcięższych. Niemcy słabo bowiem penetrowali 
wieś; na stałe panowanie tam nie starczało im sił, a jednolitość i zwartość 
polskiej wsi wcale tej penetracji nie ułatwiały. Niemcy rządzili więc na wsi 
trzymając mocno w ręku miasteczko, bez którego wieś w dobie gospodarki wymiennej 
żyć nie mogła i terroryzując wieś nagłymi, niespodziewanymi wypadami. Wszystko 
to spowodowało, że nie wieś, lecz małe miasteczko było terenem najcięższym. 
Ponieważ jednak wpływy Szarych Szeregów, jak i wpływy przedwojennego harcerstwa, 
słabo sięgały na wieś, całkowicie poprawne będzie stwierdzenie, że w pracy 
harcerskiej im mniejsza miejscowość, tym warunki życia polskiego i warunki 
konspiracji były cięższe. Zasadę tę komplikuje dodatkowo jeden jeszcze fakt: oto 
bez względu na swą wielkość były miejscowości szczególnie przykre z powodu 
nieprzeciętnego nasycenia elementem niemieckim. Tak było na przykład w Krakowie, 
gdzie okupant ustanowiwszy siedzibę wielu swoich urzędów i instytucji 
szczególnie intensywnie nasycił miasto elementem niemieckim; tak było i w 
Zamościu, z którego okupant chciał zrobić swe wzorcowe miasto, a zapoczątkował 
to terrorem i nadaniem nazwy ,,Himmlerstadt". Zróżnicowane więc były warunki 
życia i pracy nawet wewnątrz każdej z trzech wielkich czyści, na jakie okupant 
podzielił Polskę, nie mówiąc już o tym, że bez względu na wszystkie wspomniane 
okoliczności, najgorsze warunki w Polsce Centralnej były zawsze lepsze jeszcze 
od warunków w Polsce Wschodniej i Zachodniej. Do tego wszystkiego dołączyły się 
warunki komunikacyjne. Przy czym o jaką to komunikację chodziło? Chodziło o 
komunikację z Warszawą. Jest niesłychanie znamienne, że zarówno polkie władze 
cywilne i wojskowe, jak w.-zystkie organizacje, a wśród nich Szare Szeregi, od 
samego początku usiłowały kierować z Warszawy pracą konspiracyjną w całej Polsce. 
Zniszczenie Warszawy we wrześniu 1939 roku, umieszczenie tzw. rządu tzw. 
Generalnej Guberni w Krakowie i pokrajanie Polski kordonami -- wszystko to nie 
było w stanie przekreślić oczywistego faktu: Warszawa pozostała stolicą Polski. 
Nikomu do głowy nie przyszło, aby powstawały jakieś odrębne organizacje w 
różnych terenach podzielonej Polski i aby te organizacje wiązały się 
bezpośrednio z ówczesną siedzibą rządu polskiego -- z Londynem. Wydawać by się 
mogło, że to warunki łączności przesądziły sprawę, gdyż Londyn był daleko, a 
Warszawa blisko. Nie będzie tak jednak twierdził nikt, kto bliżej znał omawiane 
sprawy. Nieraz przecież z Piotrkowa do Łodzi jeździło się przez Kraków--
Katowice-- Wrocław--Berlin i Poznań, a podczas powstania warszawskiego łączność 
radiową Śródmieścia z Żoliborzem utrzymywało się w pewnym momencie przez... 
Londyn. Tak więc nie odległość zdecydowała o tym, że Warszawa, zda się na 
przekór rzeczywistości, pozostała stolicą Polski. Przyczyny należy szukać 
głębiej. Należy szukać jej w historii
polski. Jakże słuszna jest w świetle tego wszystkiego Florianowa teza 0 roli 
kraju i roli emigracji. A więc warunki komunikacyjne z Warszawą. Problem ten 
odpadł, rzecz prosta, w samej Warszawie, przez co stawała się ona pod tym 
względem terenem znajdującym się w najlepszej sytuacji. Na drugie zaraz miejsce 
pod względem warunków komunikacyjnych wysuwało się województwo warszawskie, 
powiązane, wielokrotnie z Warszawą koleją szerokotorową, kolejkami wąskotorowymi, 
elektryczną kolejką dojazdową oraz rozbudowaną siecią szos. Sklasyfikowanie 
Warszawy 1 województwa warszawskiego na pierwszych miejscach pod względem 
łączności z centralą było sprawą łatwą. Dalej jednak zagadnienie zaczyna się 
komplikować. Do niektórych miejscowości, mimo że są one bliżej położone trudniej 
jest się dostać niż do innych, czasem znacznie dalej leżących. Decydują o tym 
szlaki kolejowe. Mapa tych szlaków przedstawiała zaś w owym czasie tak 
nienaturalny obraz jak nienaturalna była cała geografia polityczna Polski. W 
zupełnie nieoczekiwanych miejscach linia kolejowa przerwana była kordonem 
gra?iicznym. Trzykrotnie w ciągu wojny zmieniała się geografia polityczna Polski. 
Pierwszy raz po wrześniu 1939 roku, drugi raz, gdy po uderzeniu Niemiec na ZSRR 
front przetoczył się przez nasze ziemie wschodnie i gdy cały teren Polski z 1939 
roku znalazł się w rękach niemieckich. Ze zdobytego terenu wydzielono wówczas 
Lwowskie i stworzono z niego piąty tzw. Districkt, włączając go do tzw. 
Generalnej Guberni2. Warunki łączności z Warszawą oraz ogólne warunki życia 
zostały tym samym zrównane we Lwowskiem z warunkami całej Polski Centralnej. 
Pozostała część zdobytych przez Niemców ziem w letniej ofensywie 1941 roku 
stworzyła tzw. Ostland, teren odrębny, przyfrontowy, z którym zarówno łączność 
była specyficzna, jak i specyficzne były warunki życia w nim samym. Trzeci raz 
geografia polityczna Polski zmieniać się poczęła podczas ofensywy Armii 
Czerwonej 1944 roku . W takim to terenie organizowała pracę Główna Kwatera 
Szarych Szeregów. Jej wysłannicy, przybywając do różnych punktów, idąc pod 
adresy znajomych ludzi i chwytając w ten sposób kontakt, najczęściej zastawali 
na miejscu, jak to już wspomnieliśmy, toczące się harcerskie życie 
poszczególnych drużyn. Życie to płynęło nieraz bardzo słabiutkim strumieniem, 
niemniej najczęstszym zadaniem pierwszych wysłanników Głównej Kwatery było nie 
tyle tworzyć od nowa, ile scalać. Narzuca się pytanie: czy było słuszne 
prowadzić tę akcję sca-
3
2
Tzw. Generalna Gubernia dzieliła się przed czerwcem 1941 r. na
4 Districkty: Kraków, Warszawa, Radom i Lublin. Po czerwcu 1941 r. doszedł 
Districkt piąty -- Lwów (Galizien).
8
Sprawy te omówimy w części pt. ,,Przełom".
lania? Czy nie działał tu może nie w pełni dojrzały automatyzm organizacyjny, 
który rzeczywiście popychał do wiązania podziemnego życia w jedną prawidłową 
koronkę? Czy jednak to było słuszne? Może poprawniej byłoby przez wzgląd na 
bezpieczeństwo ludzi właśnie nie wiązać ich organizacyjnie, właśnie pozostawić 
tak rozrzuconych, jakby zgubionych w wielkiej masie? Na tym miejscu nie możemy 
odpowiedzieć jeszcze na tę serię pytań. Odpowiedź bowiem wyniknąć może dopiero z 
rozważań na temat treści życia tworzonej organizacji. Teraz więc tylko notujemy 
sobie w pamięci te niepokojące, a płynące z analizy polskiej racji stanu pytania, 
które już wielokrotnie rzucała narodowi w ciągu ostatnich 150 lat historia. 
Jasne, że w życiu zagadnienia organizacyjne i programowe nie przebiegały tak 
kolejno usystematyzowane, jak teraz na papierze, kiedy się o nich pisze. Jasne, 
że przebiegały one w pełni z zachowaniem współzależności. Za decyzją ,,scalać" 
stały więc już przemyślenia i nawet pewne doświadczenia programowe, a sama ta 
decyzja tworzyła się wśród myśli, faktów i intuicji politycznej. Akcja scalania 
istniejących już w terenie drużyn, a częściej ich zalążków, przeradzała się w 
niektórych przypadkach w akcję tworzenia drużyn od podstaw, doprowadzała z 
reguły do powstawania jednostek harcerskich wyższego szczebla organizacyjnego. 
Warto przypomnieć sobie na tym miejscu przedwojenny schemat organizacyjny 
Organizacji Harcerzy ZHP. Kierownictwo całością Organizacji Harcerzy spoczywało 
w rękach Naczelnika Harcerzy. Aparatem pracy Naczelnika była wspomniana już 
wielokrotnie Główna Kwatera Harcerzy. Jej podlegały bezpośrednio komendy 
poszczególnych chorągwi z komendantami chorągwi na czele. Piękna 
nazwa ,,chorągiew", zaczerpnięta z dawnego polskiego słownictwa wojskowego, 
przeszczepiona została do harcerstwa w okresie wprowadzania do angielskiego 
skautingu rodzimej treści polskiej; sięgnięto wówczas do dziejów naszego 
rycerstwa, szczególnie pięknie przekazanych nam przez Sienkiewicza. Stąd też 
ówczesna podstawowa książka harcerska Harce młodzieży polskiej -- Schreibera i 
Piaseckiego, pełna jest takich sienkiewiczowskich wyrażeń, jak zagończyk, 
stanica, chorągiew, a i sama nazwa organizacji z tegoż wywodzi się słownictwa 
(harcownicy). Kierowane przez swe komendy, chorągwie harcerzy posiadały zasięg 
działalności najczęściej odpowiadający terenowi województwa. W paru przypadkach 
chorągwie obejmowały mniejszy lu,b większy teren niż województwo, np. Chorągiew 
Zagłębiowska lub Chorągiew Lwowska. Chorągwie dzieliły się na hufce. Wydaje się 
jednak, że w adaptacji tej nazwy dla celów harcerskich popełniono pewien błąd: w 
dawnej polskiej nomenklaturze wojskowej hufiec dotyczył bowiem większej 
jednostki niż chorągiew. Zasięg działalności hufców odpowiadał w zasadzie 
terenom po-
szczególnych powiatów. Na tym kończyła się siatka terenowa organizacji. Hufce 
bowiem dzieliły się na drużyny, te zaś nie posiadały już żadnego konkretnego 
obszaru działania, lecz składały się z chłopców uczęszczających do tej samej 
szkoły lub mieszkających w tym samym internacie, lub nawet chłopców 
rozproszonych po całym nieraz wielkim mieście, a skupiających się ze względu na 
określoną specjalność drużyny, np. drużyna żeglarska. Drużyny bywały bardzo 
różnej wielkości. Sądzić należy, że rozpiętość ta sięgała od ok. 25 do 150 
chłopców. Szczególnie jeśli chodzi o drużyny większe było to zjawisko bardzo 
niepokojące dla metodyki skautowej. Twórca skautingu, Baden Powell, tak pisze o 
tym w jednej ze swych podstawowych książek: ,,Najlepiej, jeśli stan drużyny nie 
przekracza 32 chłopców. Podaję tę liczbę, ponieważ w mojej praktyce szkolenia 
chłopców doszedłem do przekonania, że 16-tu to już jest więcej niż mogłem 
podołać w odnajdywaniu i wydobywaniu indywidualnego charakteru każdego z nich. 
Być może, inni są dwa razy zdolniejsi ode mnie -- i stąd liczba 32" ". Ważna to 
sprawa i na pewno powracać jeszcze do niej będziemy. Tu dotykamy jej tylko, 
znalazła się bowiem na drodze rysowania schematu organizacyjnego przedwojennej 
Organizacji Harcerzy. Drużyna dzieliła się wreszcie na zastępy (7-11 chłopców). 
Zarówno drużyny, jak i zastępy nie były już jednostkami siatki organizacyjnej, 
były natomiast podstawowymi komórkami metodyki skautowej. Dobór chłopców do 
jednego zastępu wynikał z naturalnej dążności chłopców do tworzenia ,,band" 
przyjaciół; w praktyce często zastęp w drużynie harcerskiej tworzyli chłopcy 
uczęszczający do tej samej klasy szkolnej. Decydując się odbudowywać harcerstwo, 
Główna Kwatera Szarych Szeregów adaptowała dla okresu okupacyjnego przedwojenny 
harcerski schemat organizacyjny. Tradycyjne nazwy ukrywała tylko pod całym 
systemem kryptonimów i tak zastęp nazwany został ,,pszczoła", drużyna --
 ,,rodzina", hufiec -- ,,rój", chorągiew -- ,,ul" i Główna Kwatera -- ,,pasieka". 
Dziwne były losy poszczególnych kryptonimów, a nieraz i pseudonimów. Jedne 
przyjmowały się natychmiast, wypierały całkowicie normalną nazwę i trwały nieraz 
dłużej niż sama konspiracja. Inne gasły od razu z chwilą swego urodzenia i nigdy 
nie odegrały żadnej roli. Jedne, jak ,,Agrykola", ,,Zawisza", ,,Sklepy", ,,M" 
stworzyły wokół siebie długą i bogatą historię, o innych, wymyślonych przez tego 
samego autora, takich jak nazwy sprawności wojennych -- mało kto dziś pamięta, 
nie przyjęły się po prostu. Tak było i z tą serią nazw. Nazwy ,,pszczoła" 
i ,,rodzina" nie przyjęły się zupełnie. Natomiast pozostałe nazwy --
 ,,rój", ,,ul" i ,,pasieka" -- przyjęły się tak dalece, że nawet podczas 
powstania war-
1 R. Baden Powell, Wskazówki dla Skautmistrzów, w przekładzie Barba-
ry Białostockiej, Harcerskie Wydawnictwo ,,Godziemba", Warszawa 1946.
szawskiego, kiedy harcerstwo męskie pracowało całkowicie jawnie, na drzwiach 
Głównej Kwatery Harcerzy widniał napis ,,Pasieka". Sprawa kryptonimów prowadzi 
nas znów do jednego z ważnych i charakterystycznych zagadnień. Szare Szeregi 
wystrzegały się mianowicie w sposób niesłychanie skrupulatny wszystkiego, co 
mogłoby wskazać wrogowi, że napotkał na organizację harcerską. Mówi to o wielkim 
poczuciu odpowiedzialności kierownictwa Szarych Szeregów. Wychodziło ono z 
założenia, iż wystarczy aby gestapo zorientowało się kto kryje się pod coraz 
bardziej znaną nazwą Szare Szeregi, a ciosy wroga spadną na środowisko 
harcerskie. Nie trzeba posiadać specjalnie bujnej wyobraźni, aby zdać sobie 
sprawę z ogromnej ilości materiałów, jakie wróg mógł o tym środowisku posiadać. 
Przecież przed wojną tzw. ,,Wiadomości Urzędowe ZHP", w których odzwierciedlał 
się, między innymi, cały ruch personalny harcerskiego grona instruktorskiego, 
były drukowane i dostępne dla każdego; przecież każda z wychodzących przed wojną 
książek harcerskich, każde pismo, czy to będzie ,,Harcerstwo", czy ,,Na tropie", 
czy ,,Brzask", czy jakiekolwiek inne, roiło się wprost od nazwisk i innych 
danych personalnych; przecież wreszcie niektóre, co wybitniejsze harcerskie 
nazwiska zjawiały się na łamach różnych skautowych pism świata. Prostą i łatwą 
mogło mieć pracę gestapo. Praca mogłaby być tym prostsza, że już przed wojną 
Hitlerjugend zajmowało się rozpracowywaniem polskiego środowiska młodzieżowego!. 
Wystarczałoby tylko stwierdzenie, że środowisko harcerskie jest żywotne i groźne, 
a nastąpiłby atak. Zresztą i tak atak ten częściowo następował. Po pierwsze 
uderzyli Niemcy w parę wybitnych jednostek -- tak zginęli np. hm Rp. Stanisław 
Sedlaczek (Oświęcim) i hm Czesław Jankowski (Palmiry); po drugie, w niektórych 
ośrodkach Polski Zachodniej zaatakowali zaraz po wkroczeniu całe harcerskie 
środowisko. Miasta i miasteczka Śląska, Poznańskiego i Pomorza pamiętają na 
pewno długie listy rozstrzelanych Polaków w pierwszych tygodniach września 1939 
roku. Na listach tych poważny odsetek stanowili harcerze. Zwykła logika oraz 
dramatyczne przeżycia środowiska harcerskiego Polski Zachodniej stanowiły groźne 
memento dla kierownictwa Szarych Szeregów. Stąd wielka dokładność i konsekwencja 
w zastąpieniu wszystkich harcerskich nazw i innych oznak zewnętrznych 
kryptonimami. Dziś na pierwszy rzut oka te wysiłki, do których taką 
przywiązywano wagę i w które tyle trudu włożono, mogą wydać się nieco naiwne. 
Żywo pamiętamy bowiem tę walkę prawie oko w oko, jaką prowadziliśmy z gestapo 
wiosną 1943 roku. Wtedy mogło być już mało wątpliwości. Nie było ich natomiast 
na pewno po powstaniu warszawskim, gdzie krzyż harcerski na piersiach poległego, 
lilijka narysowana na
B Teza oparta na różnych informacjach, jakie w tym zakresie napływały
grobie, napisy ,,Czuwaj" na wielu murach, lilie harcerskie na unieruchomionych 
po walce czołgach -- były powszednim widokiem, który musiał rzucić się w oczy 
wchodzącemu w ruiny warszawskie gestapo. Nie było już żadnych wątpliwości. Lecz 
istniały one na pewno w pierwszych latach wojny, a więc w latach, w których atak 
na harcerskie środowisko przedwojenne mógł być najgroźniejszy. Z biegiem lat 
wojny bowiem sprawa ta straciła bardzo na ostrości; wielu przedwojennych 
harcerzy walcząc aktywnie w szeregach Polski Podziemnej padło już lub zapełniło 
więzienia czy obozy wcale nie w formalnym związku ze swą przedwojenną 
działalnością; wielu innych zdelegalizowało się całkowicie, to znaczy zmieniło 
nazwiska, dokumenty, miejsca zamieszkania i miejsca pracy; wiele chwytanych 
przez gestapo nici zaczęło wskazywać na zupełnie już nowych ludzi pracujących w 
Szarych Szeregach. Lata, które zresztą w każdej organizacji młodzieżowej 
znacznie więcej zmieniają niż w społeczeństwie dorosłych -- zrobiły swoje. Cios 
wymierzony więc w 1943 czy 1944 roku w przedwojenne środowisko harcerskie byłby 
znacznie mniej dotkliwy, niż taki sam cios wymierzony w pierwszych latach. Jeśli 
w tym groźnym okresie udało się gestapowskiego ciosu uniknąć, udało się zmylić 
czujność wroga -- jest to wielką zasługą kierownictwa Szarych Szeregów. A trzeba 
pamiętać, że miało to kierownictwo na omawianym polu wielkie trudności do 
przezwyciężenia. Pierwsza trudność to diametralnie inna, wynikająca z 
najlepszych myśli i uczuć, tendencja szaroszeregowych ,,dołów" organizacyjnych, 
zmierzająca do pielęgnowania zewnętrznych form harcerskiego życia. Wiele troski 
sprawiały nieraz informacje mówiące, że wraz z zabranymi z domu rzeczami 
aresztowanego gestapo wzięło krzyż harcerski, książki harcerskie itp. Gdy w 
późniejszych latach powstała tzw. ,,Zawisza" 6, czyli ta gałąź Szarych Szeregów, 
która skupiała najmłodszych chłopaków, walka ze wspomnianą tendencją dołów stała 
się jeszcze trudniejsza, prawie beznadziejna. Ale i w pierwszych latach wojny 
zagadnienie nie było łatwe. Najlepiej zilustruje je może sprawa tzw. 
Przyrzeczenia. Mianowicie w ramach całej akcji wprowadzania 
kryptonimów ,,Pasieka" ustaliła też nowy tekst przyrzeczenia organizacyjnego, 
który miał obowiązywać na przeciąg wojny. Tekst ten brzmiał: ,,Ślubuję na Twoje 
ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach; tajemnic organizacyjnych dochować, do 
rozkazów służbowych się stosować; nie cofnąć się przed ofiarą życia". Rzecz 
jasna, że ,,Pasiece" nie tylko o sprawę kryptonimową tu chodziło. Tekst zawiera 
mocne, konieczne w czasie wojny wyrazy; ślubuję, służba, tajemnice, rozkazy i 
ofiara życia. Lecz jak ustosunkowały się do tej decyzji doły? Wszędzie, jak 
Polska długa i szeroka,
6 O ,,Zawiszy", jako o nazwie organizacji mówiło się -- ta ,,Zawisza",
do ,,Pasieki". Jest ona zresztą więcej niż prawdopodobna z uwagi na powszechnie 
znane oiemieckie metody pracy. a. nie -- ten ,,Zawisza", jakby należało ze 
względu na pochodzenie nazwy.
powtarzano uroczyście nowy tekst, lecz zaraz za nim jednym niemal tchem 
następowało stare, przedwojenne: ,,Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę 
Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusznym prawu harcerskiemu". 
Chłopcy wygrali. W jednym z późniejszych rozkazów Naczelnika Harcerzy została 
zaakceptowana ta podwójność tekstu. Uznano, że chłopcy mieli rację, bo jakże 
bez ,,całego życia", ,,Boga i Polski", ,,bliźnich" i ,,prawa harcerskiego"? W 
tym wypadku kryptonimowa akcja przegrała. Ten przykład dobrze chyba wskazuje, na 
jakie trudności natrafiała ,,Pasieka" we własnej organizacji, kiedy dokonywała 
wysiłków zamaskowania kryptonimami harcerskich nazw. Większą jednak kłodą 
rzuconą pod nogi była broszura wydana przez Hufce Polskie pt. Próby Harcerskie 7. 
Broszura od tytułu poczynając nie pozostawiała najmniejszych wątpliwości, że 
chodzi o harcerstwo. Jasne, że nie było tu ani odrobiny złej woli, ale był to 
już pierwszy gorzki owoc pójścia w życie podziemne osobno. Na tle tego incydentu 
mocno rysuje się dojrzałość kierownictwa Szarych Szeregów i jego wielkie 
poczucie odpowiedzialności. Odpowiedzialności nie tylko za kierowaną przez 
siebie organizację, odpowiedzialności za całość harcerskiego ruchu i 
współodpowiedzialności za walkę całego społeczeństwa polskiego. Obok sprawy Prób 
Harcerskich identyczny rodzajowo, choć znacznie mniej poważny kłopot powstał na 
skutek wydawnictw tzw. Kręgu im. A. Małkowskiego. Mimo, że zagadnienie było 
rozmiarami zupełnie drobne, było jednak charakterystyczne dla warunków w Polsce 
Podziemnej i dlatego poświęcimy mu parę zdań. W życiu podziemnym zdarzały się 
sytuacje, w których paroosobowe grupy ludzi obdarzonych specjalnymi ambicjami 
postanawiały działać samodzielnie, tworzyły własną ,,organizację". Konspiracyjne 
powody uniemożliwiały przecież sprawdzenie istotnej siły takiej organizacji. 
Oczywiście ta siła to nie tylko liczba, to również organizacyjna sprawność i 
walory wewnętrzne. Wiele wypadnie nam jeszcze mówić o tym na dalszym miejscu. Tu 
podkreślamy tylko suchy fakt możliwości istnienia i do pewnego stopnia 
honorowania w życiu podziemnym tego rodzaju jedno- lub paroosobowych organizacji. 
Wspomnianą możliwość ułatwiał jeszcze charakter podziemnej akcji wydawniczej. 
Teoretycznie rzecz biorąc, wystarczyłoby, aby jedyny członek jednoosobowej 
organizacji, lub jeden z paru członków paroosobowej organizacji, obdarzony był 
zamiłowaniem do pracy wydawniczej i pewnymi zdolnościami w tym kierunku oraz 
dysponował maszyną lub powielaczem, a kolportowane przezeń paczki wydawnictw 
stwarzały na pierwszy rzut oka wrażenie stojącej za nim siły. Przy tym mogło w 
tym wszyst-
7 Broszura zaopatrzona była w dopisek: ,,pod redakcją Sasa'\ Dopisek
ten wskazuje na osobę Stanisława Sedlaczka. O treści broszury mówić będziemy w 
innym miejscu.
kim nie być żadnej chęci wprowadzenia opinii w błąd -- po prostu działanie 
krzywego zwierciadła podziemnego życia. Tak było i z Kręgiem im. A. Małkowskiego. 
Mała grupka warszawskich harcerzy z przedwojennego hufca ,,Powiśle" z dużą pasją 
wydawała dwa harcerskie pisma ,,Myśl Harcerska" i ,,Szkoła Wodzów". Pracą tą 
kierował phm Brydak (pseudonim ,,Krasnoludek"). Czas wydawania tych pism 
przypada wprawdzie na drugą połowę wojny i dlatego dekonspiracja harcerskiej 
aktywności, jakiej one dokonywały, nie wydawała się już w świetle 
przeprowadzonego wyżej rozumowania tak groźna. Niemniej ta partyzantka i 
brak .koordynacji nawet w obliczu takiego niebezpieczeństwa, jakim było 
całkowite zniszczenie środowiska, jest niepokojącą ilustracją naszej znanej 
narodowej przywary. Daleko nas zaprowadziła dygresja na temat kryptonimów. Na 
jej zakończenie jedno stwierdzenie. Stwierdzenie to jest tak proste, że 
powtarzanie go staje się krępujące. Niestety jednak jest zarazem konieczne. 
Kryptonim jest to fikcyjna nazwa stworzona dla wprowadzenia kogoś w błąd; w 
omawianym przypadku chodziło o niemiecką policję; za krj'ptonimem nie kryje się 
żadne inne znaczenie, niż za nazwą właściwą. I tak na przykład Szare Szeregi to 
kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego, a nie żadna inna organizacja. Prawdziwym 
zdumieniem mógł więc napawać fakt, że zarówno nasi koledzy w Londynie, jak i 
kierownictwo ZHP po wojnie w kraju interpretowały te sprawy inaczej. W kraju w 
latach 1945 - 1947 ZHP usiłował stawiać sprawę w ten sposób, jakoby sam był 
kontynuacją przedwojennego związku, było mu natomiast zdecydowanie niewygodnie 
wywodzić się z ZHP wojennego, a więc Szarych Szeregów; stąd próby stworzenia 
pozorów jakoby Szare Szeregi były specjalną organizacją działającą w czasie 
wojny obok szeregu innych organizacji harcerskich. Zabawne, że podobnie stawiało 
sprawę harcerstwo emigracyjne, które czy to ze względu na brak orientacji w 
zagadnieniach krajowych, czy też chcąc podnieść swoją rolę jako arbitra, 
traktowało w 1945 roku i podobnie w latach następnych Szare Szeregi tylko jako 
jedną z organizacji harcerskich. Czas jednak wrócić do sprawy montażu 
organizacyjnego. Dostosowując swoje drogi do warunków wytworzonych przez 
okupacyjną geografię polityczną Polski wizytatorzy ,,Pasieki" starali się 
dotrzeć do wszystkich przedwojennych ośrodków harcerskiego życia. W ośrodkach 
tych tworzyli komendy chorągwi harcerskich (,,uli"), wiązali je na stałe 
z ,,Pasieką", instruowali -- zapoczątkowywali innymi słowy nowy rytm pracy 
harcerskiej, pracy wojennej, pracy konspiracyjnej. Każda z powołanych do życia 
chorągwi otrzymywała kryptonim zastępujący nazwę geograficzną. Były to zresztą 
kryptonimy stosunkowo łatwe do rozszyfrowania, tu bowiem nie zależało na tak 
zasadniczym odcięciu się od przedwojennej nazwy, jak przy nazwach harcerskich. W 
Polsce Centralnej powstały w ten sposób chorągwie: Warszawska -- ,,Ul Wisła", 
Mazowiecka -- ,,Ul Puszcza", Lubelska -- ,,Ul Zboże",
Radomska -- ,,Ul Rady", Kielecka -- ,,Ul Skała" i Krakowska -- ,,Ul Smok". W 
późniejszym czasie doszła jeszcze Chorągiew Lwowska -- ,,Ul Lew". Poza tym w 
Polsce Centralnej zarysowało się jeszcze jedno zjawisko charakterystyczne: oto 
wzdłuż linii kolejowej Warszawa--Piotrków--Radomsko--Częstochowa zostały 
potworzone samodzielne hufce nie kierowane przez żadną komendą chorągwi, lecz 
związane bezpośrednio z ,,Pasieką". W ten sposób powstał samodzielny hufiec 
częstochowski -- ,,Rój Obraz", samodzielny hufiec radomszczański--- ,,Rój Metal" 
i wreszcie samodzielny hufiec piotrkowski -- ,,Rój Sosnówka". Z czasem zjawisko 
to poczęło się przeobrażać. W wyniku tych przeobrażeń samodzielne hufce: 
częstochowski, radomszczański i piotrkowski utworzyły jedną Chorągiew 
Częstochowską -- ,,Ul Warta", pozostawiając piękny kryptonim ,,Obraz" hufcowi 
częstochowskiemu. Ta ostatnia reorganizacja dokonana w 1944 roku nie zdołała już 
zagrać w unormowanym do pewnego stopnia trybie pracy Szarych Szeregów przed 
powstaniem warszawskim, przydała się jednak w momencie samego wybuchu powstania, 
umożliwiając Głównej Kwaterze wysłanie swego wizytatora, hm Edwarda Dąbrowskiego 
(pseudonim ,,Zieliński"), który mając siedzibę w Częstochowie mógł łatwiej 
kierować pracą kilku chorągwi na wypadek odcięcia ,,Pasieki" niż pracą 
kilkunastu jednostek, chorągwi i samodzielnych hufców. Z chwilą, gdy doszła 
chorągiew lwowska, a ponadto gdy powiększyło się grono wizytatorów, z których 
każdy poprzednio wizytował dwie lub trzy chorągwie albo samodzielne hufce, a 
teraz Główna Kwatera doprowadziła wreszcie do tego, że wizytował tylko jedną 
chorągiew, z tą chwilą podzielono teren Polski Centralnej na dwa tereny. Powstał 
teren Polski Południowej i objął chorągwie: Krakowską, Lwowską, Częstochowską i 
Kielecką -- ,,Smok", ,,Lew", ,,Warta" i ,,Skała". Pozostały teren zatrzymał 
nazwę Polski Centralnej obejmując chorągwie: Warszawską, Mazowiecką, Lubelską i 
Radomską -- ,,Wisła", ,,Puszcza", ,,Zboże" i ,,Kady". W Polsce Zachodniej 
utworzono pięć chorągwi. Powstały: Wielkopolska -- ,,Ul Przemysław", pomorska 
obejmująca również ziemie północnego Mazowsza (tzw. Kreis Ziechenau) -- ,,Ul 
Lina", Łódzka (rzecz prosta bez Piotrkowa) -- ,,Ul Kominy", Śląska -- ,,Ul Huta" 
i Zagłębiowska -- ,,Ul Barbara". W Polsce Wschodniej wreszcie powstało również 
pięć chorągwi: Białostocka -- ,,Ul Biały", później przemianowany na ,,Ul Żubr", 
Wileńska -- ,,Ul Brama", Poleska -- ,,Ul Błoto", Wołyńska -- ,,Ul Gleba" i 
Nowogródzka -- ,,Ul Las". Łącznie więc zostało utworzonych 18 chorągwi, w tym 
cztery w Polsce Centralnej, cztery w Południowej, pięć we Wschodniej i pięć w 
Zachodniej. Sumowanie, któregośmy przed chwilą dokonali, jest niebezpieczną
,
rzeczą. Poprzednio już wspominaliśmy, jak różne były warunki życia i pracy na 
poszczególnych terenach, nawet w poszczsgólnych miejscowościach Polski. Różnice 
te sformułowane zostały w gawędzie pt. ,,Szare Szeregi" wygłoszonej w 1946 roku 
na harcerskim kursie instruktorskim nad jeziorem Turawą pod Opolem 
następująco: ,,...istnienie jednego zastępu na Ziemiach Zachodnich czy 
Wschodnich sprawiało w «Pasiece» tyle radości ile istnienie drużyny w 
prowincjonalnym ośrodku Polski Centralnej, ile istnienie hufca w Warszawie. 
Gdyby o tej koniecznej przy wyciąganiu wniosków poprawce nie pamiętać, Warszawa 
ukazałaby się w naszym obrazie niesłusznie przewiększona, natomiast inne tereny, 
zwłaszcza Zachodnie i Wschodnie, pokrzywdzone"8. Sumowanie, któregośmy dokonali 
wyżej, jest rzeczą niebezpieczną jeszcze i dlatego, że nie patrzymy tu na 
zjawisko statyczne, lecz na zjawisko znajdujące się w ciągłym ruchu. Z tego 
ostatniego faktu wynikają trzy wnioski: Po pierwsze -- nie wszystkie chorągwie 
czy samodzielne hufce zostały utworzone lub powiązane z Główną Kwaterą 
równocześnie, zależało to bowiem w dużej mierze od wynalezienia odpowiedniego 
człowieka na wizytatora oraz od uchwycenia właściwych nici pozwalających 
przejeżdżającemu wizytatorowi trafić do środowiska harcerskiego bez względu na 
to, czy było to środowisko już zorganizowane, czy stanowiło dopiero materiał do 
tworzenia przyszłej organizacji. Po drugie -- poszczególne dni wojny były w 
stosunku do siebie wielkościami nieporównywalnymi. Wspomniana gawęda nad Turawą 
tak o tym mówi: ,,...Z każdym dniem atmosfera w Polsce stawała się duszniejsza, 
cięższa. O ile w pierwszych dniach 1939 roku' rzadkością były wypadki 
aresztowań10, o tyle w 1945 roku nie było prawie rodziny, która by nie 
opłakiwała kogoś bliskiego. Ilość mieszkań, w których kiedykolwiek było gestapo, 
tzw. spalonych lokali, ilość poszukiwanych, kryjących się pod «lewymi» 
nazwiskami ludzi -- rosła z dnia na dzień. A ponadto gestapo, wstrzeliwując się 
coraz dłużej, stawało się niebezpiecznie celne. Również i z polskiej strony 
dokonywało się stopniowo przejście do broni coraz ostrzejszych, coraz 
bezwzględniejszych: w latach 1939, 1940, 1941 -- napis kredą na murze, ulotka, 
afisz; w latach 1942, 1943, 1944, 1945 -- granaty, pistolety, wysadzanie mostów. 
Stawało się z każdym dniem coraz bardziej duszno, tym
8 e
S. Broniewski, Szare Szeregi, Warszawa 1947, s. 8. W gawędzie, a potem w 
broszurze Szare Szeregi znalazł się skrót
myślowy: pierwsze dni 1939 r. oznaczają nie pierwsze dni roku, lecz Pierwsze 
wojenne dni. ności przez Ziemie Zachodnie zaraz po wkroczeniu Niemców (1981).
10 Oczywiście pomijając wielką falę terroru, jaka przeszła w szczegól-
więcej, że odgłosy z zewnątrz przybliżały się stale. Inaczej brzmiała w polskich 
uszach w roku 1940 nazwa Narvik czy w roku 1941 Tobruk, a inaczej w 1944 roku 
Warszawa, a w 1945 -- Gdańsk. Z dnia na dzień nikł więc prawie letargiczny 
spokój, w jaki popadła Polska; nadchodziło burzliwe, roznamiętnione życie. I 
znów, gdyby o tej poprawce nie pamiętać, ostatnie miesiące wojny ukazałyby się w 
naszym obrazie niesłusznie powiększone, pierwsze lata wojny pokrzywdzone" ». Po 
trzecie wreszcie -- życie poszczególnych chorągwi nie rozwijało się równomiernie. 
Nieraz, gdy krzewiło się ono bujnie, gdy jego technika nabrała już równomiernego 
rytmu nie obciążając całego aparatu koniecznością ciągłej improwizacji, 
przychodziło uderzenie gestapo. Znikali ludzie, rwała się łączność, zamierała 
praca i gdy po pewnym czasie zjawiał się ktoś, aby wiązać porwane nici, na 
niektórych odcinkach musiał zaczynać prawie od początku. Tak załamała się w 1941 
roku Chorągiew Krakowska, a w 1942 roku Mazowiecka i Lubelska, w 1943 roku 
Lubelska i Poznańska itd. Tak więc proste sumowanie chorągwi było niebezpieczne 
zarówno ze względu na nieporównywalność poszczególnych terenów, jak i ze względu 
na nieporównywalność poszczególnych okresów wojny. Dopiero, gdy zdamy sobie 
sprawę z tego, o jaki teren i o jaki okres chodzi, możemy w sposób właściwy 
zrozumieć, jaka treść kryje się pod zwykłą statystyczną pozycją. Już w 
turawskiej gawędzie było podkreślone, że ,,Pasieka" z tych wszystkich 
dysproporcji doskonale zdawała sobie sprawę. Lecz nie tylko zdawała sobie sprawę. 
Gdy chodziło o tereny najtrudniejsze stawiała do dyspozycji większość wysiłku, 
najlepszych ludzi oraz największe podparcie finansowe w ramach śmiesznie 
skromnego ogólnego budżetu. Do wspomnianego już hasła -- ,,Wszystko co najlepsze 
w teren" -- dorzucić by należało hasło ,,Im trudniejszy teren, tym bliższy 
sercu". Nie potrzeba na to wielu argumentów, które zresztą często przewijać się 
będą przez te karty. Na razie wystarczy jeden, jest on bowiem argumentem nie do 
odparcia. W zimie 1939/1940 roku zostali wysłani na najtrudniejsze tereny dwaj 
najlepsi wizytatorzy. Do Wilna poszedł hm Leszek Domański, do Poznania zaś hm 
Witold Marcinkowski. O Leszku Domańskim wspominaliśmy już parokrotnie. 
Uwieczniły go zresztą Kamienie na Szaniec jako wspaniałego wychowawcę 
wspaniałych chłopców. Witold Marcinkowski zaś to jeden z najlepszych 
instruktorów wielkopolskich, co więcej, dawny drużynowy i wychowawca Floriana 
Marciniaka, dla którego Florian zachował do końca życia wielki szacunek i 
uznanie. Tacy dwaj ludzie zostali wysłani do terenów najtrudniejszych, do Polski 
Wschodniej i do Polski Zachodniej. Oto argument nie do odparcia: obaj zginęli w 
swych pierwszych podróżach wizytatorskich.
11 S. Broniewski, Szare Szeregi, s. 9.
Cała opisana postawa ,,Pasieki" wobec terenu wynikała w dużej mierze z głęboko 
przemyślanej tezy Floriana. Florian wychodził z założenia, że stosunkowa 
szczupłość zastępów inteligencji polskiej powodowała już przed wojną zwichnięcie 
właściwej proporcji między wagą Warszawy-stolicy a wagą ośrodków 
prowincjonalnych w życiu kulturalnym kraju. Wrzesień i okupacja uwielokrotniły 
tę dysproporcję. Stało się tak na skutek ogromnego ubytku inteligencji -- straty 
wrześniowe, emigracja, straty okupacyjne oraz na skutek sztucznego nagromadzenia 
inteligencji z całego kraju w Warszawie. Nasilanie życia kulturalnego, życia 
polskiej prowincji było więc wielokrotnie ważniejsze i trudniejsze niż 
jakakolwiek praca w stolicy. W związku z tą tezą znane było i często powtarzane 
powiedzenie Floriana, że Warszawa nie może się stać polskim Bukaresztem, a więc 
miastem, które cieszy się opinią przepychu i luksusu w porównaniu ze stosunkową 
nędzą prowincji.
T
Rozdział IT DKOGA
Tworzące się samodzielne zespoły, drużyny i zastępy natychmiast stanęły wobec 
zupełnie istotnego, a zarazem bardzo trudnego problemu. Program! Nie ma w tym 
nic dla tych zespołów wstydliwego, że myśl stworzenia organizacji była myślą 
pierwotną, a myśl szukająca dla tej organizacji programu była zdecydowanie 
wtórną. Nie ma nic wstydliwego w tym pytaniu ,,co robić?", które stanęło przed 
wszystkimi, gdy skomplikowana praca montażu organizacji konspiracyjnej była już 
poza nimi. Każdy idący w podziemne życie, każdy pójściem tym wyrażający 
polskie ,,nie" wiedziony był na tę trudną drogę wielkim pragnieniem. 
Chciał ,,coś" robić, aby Polska odzyskała wolność. Coś robić! Nie wiedział 
bliżej co. Doświadczenia historii nasuwające analogie takich chwil podpowiadały: 
organizacja tajna, konspiracja. Logika, instynkt, serce podpowiadały, że trzeba 
być razem, trzeba być w gromadzie, aby cokolwiek zdziałać. Tak powstawała 
samorzutnie organizacja. Powstawały zespoły, na harcerskim odcinku powstawały 
drużyny, które chciały coś robić, aby Polska była wolna! Kiedyś, po latach, 
zarzucą nam, żeśmy walczyli, nie wiedząc dobrze 0 co walczymy, bo walczyliśmy o 
Polskę, a nie myśleliśmy jaka ta Polska ma być. Słabą mieliście pamięć i słabą 
wyobraźnię wy wszyscy, którzyście mogli stawiać takie zarzuty! A może to nie 
wasi bliscy ginęli wtedy pod murami egzekucyjnymi Pomorza, Poznańskiego i Śląska, 
w krematoriach obozów, w laskach Katynia i Palmir. Jeśli tak, to odmawiamy wam 
prawa stawiania zarzutów! Poszliśmy do walki o Polskę Wolną. Trzeba nie znać jej 
dziejów, by nie wiedzieć, że te dwa wyrazy niosą w sobie przebogatą, zupełnie 
określoną treść. Na treść tę składają się i Unia Lubelska, i wolna elekcja, i 
Konstytucja 3 Maja, i uniwersał połaniecki, a obok tego 1 Grunwald, i Chocim, i 
Wiedeń, i Racławice, i Grochów, i Radzymin, i -- później -- nasza powstańcza 
Warszawa. Cel przed wszystkimi stał jasny i tożsamy. Lecz i droga do tego celu 
była wybrana przez wszystkich spontanicznie, od razu. Ta droga to -- walka. Więc 
nie łaszenie się, udawanie współpracy, nie depra-
wacja narodu, nie zabijanie duszy narodu w dążeniu do ocalenia jego ciała. Walka. 
Cel był jasny i droga była wybrana. Jeśli więc stanęliśmy wszyscy w pierwszych 
dniach konspiracji przed pytaniem ,,co robić?", było to tylko pytanie o sposób, 
w jaki do tego celu po tej drcdze mamy iść. Tworzenie siły zbrojnej w 
konspiracji, przygotowywanie się do podjęcia kiedyś walki z bronią w ręku, to 
był pierwszy, najnaturalriejizy po katastrofie wrześniowej program. W przypadku 
harcerstwa program ten tym bardziej trafiał na podatny grunt, że zarówno 
spontanicznie powstające zespoły, jak i tworzone na podstawie instrukcji 
organizacyjnej ,,Pasieki", przyjmowały tylko chłopców starszych. I w jednym i w 
drugim przypadku momentem decydującym była tu sprawa bezpieczeństwa. Do 
konspiracji chciano brać ludzi odpowiedzialnych, umiejących zachować milczenie, 
nie załamujących się łatwo. Pierwsza instrukcja ,,Pasieki" wydana w październiku 
1939 roku ustaliła więc wiek chłopców na 18 lat jako dolną granicę należenia do 
Szarych Szeregów. Jasne jest, że ci osiemnastoletni i starsi chłopcy czuli się 
żołnierzami i rwali się do odtwarzania tak świeżo rozbitej, a tak ukochanej 
armii. Powstające jednostki harcerskie starały się jak najbardziej upodobnić do 
armii, przyjmowały nieraz nomenklaturę wojskową, organizację wojskową, wojskowy 
sposób meldowania się, tytułowania itd. W miejsce formy ,,druhu 
zastępowy", ,,druhu drużynowy" zjawia się ,,panie kapralu", ,,panie 
plutonowy", ,,panie poruczniku". Pojawia się umiłowanie formy wojskowej. To 
ostatnie stwierdzenie może się wydawać sprzeczne z wypowiedzianym niedawno przy 
okazji rozważań na temat kryptonimów, a w szczególności na temat tekstu 
wojennego przyrzeczenia. Tam stwierdziliśmy, że chłopcy byli niesłychanie 
przywiązani do form harcerskich, tu natrafiamy na sytuację, w której chłopcy 
sami odrzucają te harcerskie formy i zastępują je formami wojskowymi. Jasne jest, 
że istota rzeczy tkwi znacznie głębiej i wypowiadać się na jej temat będziemy 
mogli dopiero, gdy dotkniemy samej treści programu. Tu stwierdzimy tylko, że 
rzeczywiście jesteśmy świadkami istnienia dwóch nurtów: pierwszy, prawie 
całkowicie powszechny, to umiłowanie armii, która tak nagle znikła z powierzchni 
polskiej ziemi i wynikające z tego umiłowania przywiązanie do form wojskowych; 
drugi -- to umiłowanie form harcerskich. Zetknięcie się tych dwóch nurtów 
odkrywało głębokie problemy dwudziestolecia i września. Przypomnijmy sobie, co 
mówiliśmy o atmosferze politycznej ostatnich przedwojennych miesięcy, a dalej o 
atmosferze września i października. Jedno trzeba z całym naciskiem podkreślić: w 
środowisku, o którym mówimy, a więc w środowisku młodzieży miejskiej, 
powrześniowa gorycz nie tknęła autorytetu armii jako takiej. Fale tej goryczy 
zalewały wprawdzie osoby poszczególnych wojskowych lub nawet całe ich grupy -- 
nie tknęły jednak armii jako instytucji. Ten autorytet pozostał! Gorycz i 
rozżalenie uderzały nato-
miast skutecznie w inne autorytety. Działo się tak szczególnie w środowiskach 
specjalnie przed wojną zdekomponowanych, przeżywających w momencie wybuchu wojny 
swój kryzys. Jeśli chodzi o środowisko harcerskie, to w zasadzie jeden tylko 
teren przeżył taki proces. Terenem tym była Warszawa. Pamiętamy: rozgorączkowana 
atmosfera polityczna środowiska młodzieżowego, szczególnie wysoka temperatura w 
środowisku akademickim, stąd bezpośrednia transmisja do harcerskiego grona 
instruktorskiego. Krąg św. Jerzego (późniejsze Hufce Polskie) to produkt tej 
atmosfery. Lecz ilościowo nie było to zagadnienie wielkie. To nie pękio 
warszawskie środowisko harcerskie na dwie mniej lub więcej podobne do siebie 
bryły. Raczej gdzieś na krańcach harcerskiej bryły odłamał się kawałek, bryłę 
całą przez to pomniejszył, zubożył. Lecz to pęknięcie nie rozładowało 
nabrzmiałej rozpolitykowarej atmosfery warszawskiej -- poszło gdzieś po 
peryferiach, nie trafiło w rdzeń i dopiero sprawa w skali ogólnej, wydawałoby 
się, mała, lecz leżąca w samym centrum zainteresowań środowiska, spowodowała 
kryzys. Harcmistrz Władysław Ludwig *, wówczas trzydziestopięcioletni mężczyzna, 
był typem przywódcy. Miał jakiś czar osobisty, który pociągał za sobą wielu. 
Wyszedłszy ze starej harcerskiej szkoły Andrzeja Małkowskiego całe życie 
poświęcał harcerstwu'. Zrobił dla Chorągwi Warszawskiej bardzo wiele. Na czoło 
tego wielkiego wkładu wysuwa się niewątpliwie wspaniała szkoła instruktorska, 
która przez puszczański styl kursów odbywanych corocznie nad jeziorem Wigry 
oddziaływała w sposób decydujący na styl korpusu instruktorskiego, a przezeń na 
całą chorągiew. Duszą kursów wigierskich był Ludwig. Lecz Władek, rozkochany w 
polskiej historii, gorliwy zbieracz historycznych pamiątek, posiadał, zda się, 
wszystkie cechy niejednej naszej historycznej lub powieściowej postaci. Nieraz 
przypominał Kmicica, który Wołmontowicze puścił z dymem, nieraz pana Łaszczą, 
który sobie delię wyrokami podbić kazał. A gdy się kiedy zobaczyło w jego 
wykwintnie urządzonym mieszkaniu grono kolegów przy brydżu czy pokerze, to 
gdzieś z Huraganu Gąsiorowskiego zamajaczył rozbawiony sztab księcia Pepi przy 
winie i kartach... Świtaniem, po ostatnim kielichu siądą na koń i pokłusują na 
falencką groblę, by walczyć i ginąć. Władek też nie oszczędzał się ani w czasie 
całej konspiracji, ani w czasie powstania. Aż wreszcie znalazł swoją falencką 
groblę -- poległ pod Jaktorowem jako dowódca straży tylnej wycofujących się z 
Kampinosu powstańców. Kula przerwała życie bogate i intensywne, życie pełne 
Polski i pracy, le"cz równocześnie życie wlokących się
1 Życiorys hm Władysława Ludwiga patrz: Polski Słownik Biograficzny,
t. XVIII, str. 94 - 95. 1979, Ludwig był członkiem zakopiańskiej drużyny 
prowadzonej osobiście przez Małkowskiego.
1 Według książki A. Kamińskiego pt. Andrzej Małkowski, Warszawa
w nieskończoność-studiów i różnych kawiarnianych zagrań politycznych. Snując 
dalej historyczne porównanie chciałoby się mówić o zerwanych sejmikach i o 
zajazdach, o procesach i pojedynkach. Na krótko przed wojną, w związku ze zlotem 
w Spalę, na którym Ludwig pełnił wysoką funkcję w komendzie, nastąpił ostry 
konflikt między nim a Naczelnictwem. Sprawa rozpatrywana była nawet przez Sąd 
Harcerski. W rezultacie Ludwig został usunięty ze związku. Skutek dla Chorągwi 
Warszawskiej był niszczący. Za Ludwigiem stanęła murem duża część warszawskiego 
grona instruktorskiego. Wielu bardzo poważnych ludzi z tego grona znało wady 
Ludwiga, lecz kochało go i ulegało jego wodzowskiemu czarowi. Powstał głęboki 
konflikt, trudny dla obu stron. Nie wchodząc w to, czy można go było rozwiązać 
lepiej, podajemy tylko suche fakty: w jego wyniku paru harcmistrzów zostało 
usuniętych, paru zwolnionych, wielu poprosiło o zwolnienie na własną prośbę. 
Dosłownie w przededniu wojny chorągiew została pozbawiona dużej części korpusu 
instruktorskiego. I nawet jeśli ilościowo byłby to w ostateczności cios do 
przetrzymania, jakościowo sprawa wyglądała gorzej. Odeszli ci, co od wielu lat 
stwarzali styl Chorągwi Warszawskiej. Styl ten, obok niesłychanie cennych i 
wartościowych wigierskich elementów puszczańskich, posiadał w sobie zresztą i 
pewne elementy ujemne. Na ich czele był ekskluzywizm Warszawy w stosunku do 
prowincji, zbudowany na ekskluzywizmie drużyn; rysowało się to wyraźnie na 
wszelkich zlotach, przy czym na zlotach międzynarodowych rysowało się jeszcze 
coś więcej: ekskluzywizm w stosunku do skautów innych narodów. Podważał on 
braterstwo harcerskie i skautowe, rzucał jakiś lekki cień totalno-
nacjonalistycznych oparów na piękne harcerskie środowisko. Te momenty ujemne i 
wielkie momenty pozytywne wytwarzały wyraźny i zupełnie konkretny styl. 
Zakończenie sprawy Ludwiga zubożyło Chorągiew Warszawską o ten styl. Pozostało 
środowisko zdekomponowane i korpus instruktorski -- poza jedną grupą tzw. KIMB-
u3 -- bez wyrazu. W takiej atmosferze rozpoczęła się wojna. Nic więc dziwnego, 
że powrześniowa gorycz, omijając w całej Polsce harcerstwo, uderzyła w 
harcerskie autorytety w środowisku warszawskim. Spośród dwóch nurtów, jakie 
obserwowaliśmy w tym okresie wewnątrz młodzieżowego środowiska w harcerskiej 
Warszawie zwyciężał więc często nurt umiłowania formy wojskowej, a odchodzenia 
od formy harcerskiej. Drużyny warszawskie, decydując się na szkolenie wojskowe, 
rozpoczęły gorączkowe poszukiwanie fachowców -- instruktorów wojskowych. 
Autorytet armii działał i w tym przypadku niezwykle silnie. Wiedza, którą mieli 
w pierwszym okresie wykładać poszukiwani instruktorzy była stosunkowo bardzo 
prosta, z reguły oparta na Popularny skrót nazwy: Klub Instruktorski Mieczysława 
Bema.
przedwojennym regulaminie piechoty, nigdy jednak nie posunięto się do samouctwa. 
Poszukiwano ,,autentycznego" wojskowego, choćby to był kapral lotnictwa czy 
porucznik lekarz. W tym samym czasie montowała się organizacja wojskowa. 
Najpierw była to Służba Zwycięstwa Polski ukrywająca się pod literami SSS pod 
dowództwem gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, a następnie Związek Walki 
Zbrojnej -- popularny ZWZ pod dowództwem gen. Stefana Roweckiego, używającego 
najczęściej pseudonimu ,,Grot". Tworząca się organizacja wciągała w pierwszym 
rzędzie oficerów i żołnierzy przedwojennej armii. Każdy ze wspomnianych 
instruktorów trafiał więc wcześniej czy później do wojska. W wojsku otrzymywał 
konkretne zadania organizacyjne. Brzmiały one na przykład: ,,zorganizować 
drużynę piechoty", albo: ,,zorganizować pluton piechoty". Ciąg dalszy jest łatwy 
do przewidzenia. Z jednej strony instruktor poszukujący żołnierzy do swego 
plutonu czy do swojej drużyny, z drugiej strony chłopcy spragnieni wojska. 
Zdarzali się w tej sytuacji instruktorzy nie mający dostatecznego poczucia 
wartości moralnych takich, jak karność, lojalność i nastąpiły wykruszenia 
pojedynczych chłopców lub nawet całych grup. Nie były to przypadki liczne i 
przyznać trzeba, że trudno nawet było mieć pretensje do tych kilku instruktorów; 
gorzej, że w świetle tego zagadnienia napotkaliśmy w wojsku ludzi, którzy nie 
rozumieli wiele ze spraw wychowania, z zadań organizacji młodzieżowej, z 
wielkich procesów zachodzących w dorastającym pokoleniu. Kiedyś, już nawet w 
późniejszym okresie, miała miejsce przykra na ten temat rozmowa. Chodziło o 
zwabioną w opisany sposób grupę chłopców z 3 Warszawskiej Drużyny Harcerzy, 
kierowaną przez Janka Barszczewskiego, którą jej instruktor, ,,Tadeusz", 
przeciągnął do oddziału dywersyjnego Obwodu Żoliborz Okręgu Warszawskiego 
Polskiego Związku Powstańczego, tzw. PZP, będącego inną nazwą ZWZ. Komendant 
Chorągwi Warszawskiej interweniował w tej sprawie na szczeblu Komendy Okręgu PZP. 
Niestety gen. Chruściela (,,Monter") nie było wówczas. Zastępował go dowódca 
obwodu Ochota ppłk Mieczysław Sokołowski ,,Grzymała". Ten dzielny oficer wykazał 
całkowity brak zrozumienia 0 co właściwie chodzi; wydaje się to nawet dziwne w 
związku z tym, że ,,Grzymała" w młodości działał w harcerstwie. Nie rozumiał 
tego, jak wielki skarb oni, oficerowie, posiadają w ręku, skarb jednego z 
niewielu ocalałych autorytetów -- imię Wojska Polskiego. Nie rozumiał, że z tym 
skarbem w ręku nie wolno siadać do małych gierek. Nie rozumiał wreszcie, choć 
był to już późny rok wojny, że wyrywanie ludzi z organizacji wychowawczej na 
rzecz podniesienia stanów liczbowych jednego z plutonów, to krótkowzroczność, to 
rzeczywiście nierozumienie ,,o co właściwie chodzi". Los chciał, że odbudowana 1 
rozbudowana po odejściu grupy Janka Barszczewskiego 3 WDH uzyskała przydział 
wojskowy do Obwodu Ochota. Jej to między innymi ten sam pułkownik dał rozkaz 
wymarszu z Warszawy w nocy z 1 i na 2 sierpnia 1944 roku; wymarsz zakończył się 
tragedią pęcicką. Omawiany przykład zaprowadził nas do rdzenia sprawy. Przed 
całym ruchem harcerskim, a nazwą tą obejmujemy zarówno Szare Szeregi, jak i ich 
odpryski, na przykład Hufce Polskie, utworzoną przez tzw. grupę Ludwiga 
organizację ,,Wigry", czy też drobne jednostki w stylu wspomnianego Kręgu im. A. 
Małkowskiego, stanęło wielkie pytanie: walka czy wychowanie? Innymi słowy, czy 
harcerstwo ma wychowywać zgodnie ze swoją rolą w społeczeństwie, czy też 
harcerze mają walczyć? Istnienie harcerstwa to wychowanie. Walka, wszystko jedno, 
czy pojedynczych harcerzy, czy też ich grup, czy nawet -- teoretycznie 
założywszy -- wszystkich harcerzy, to zawieszenie pracy harcerskiej na okres 
wojny, to z punktu widzenia harcerskiego konsumowanie w okresie wojny 
przedwojennego dorobku wychowania harcerskiego, to nieistnienie harcerstwa. Z 
punktu widzenia odpowiedzi na to wielkie, zasadnicze pytanie jest przecież 
rzeczą zupełnie obojętną, czy harcerze wejdą do TSNZ,, czy oddziały harcerskie 
wejdą do ZWZ, czy też zostanie stworzona jakaś nowa organizacja, która, w 
porozumieniu lub bez porozumienia z ZWZ, będzie walczyć. We wszystkich 
przypadkach nie będzie to harcerstwo, bo celem nie będzie wychowanie młodego 
pokolenia. A więc pytanie wychowywać czy walczyć sprowadza się do innego 
dramatycznego pytania: czy harcerstwo jako takie ma istnieć czy nie? Dotykaliśmy 
już raz zupełnie marginesowo tej problematyki, gdy na samym początku notowaliśmy 
spostrzeżenia, że w życiu podziemnym, obok zwartych czysto harcerskich zespołów, 
znalazło się wielu starszych harcerzy podejmujących pracę indywidualnie. 
Komentowaliśmy to w ten sposób, że dla nich proces wychowania był już jakby 
zakończony, natomiast dla zwartych zespołów harcerskich był on w toku. Na razie 
nadal pozostawiamy otwarte zagadnienie, czy rzeczywiście proces ten był 
zakończony; zapowiadaliśmy już powrót do tego zagadnienia i powrócimy do niego 
przy rozważaniu sprawy tzw. harcerstwa dorosłych. Obecnie pytanie stawiamy 
inaczej: czy dla zwartych grup harcerskich proces wychowania harcerskiego ma być 
przerwany, czy ma być kontynuowany? Historia 150 lat niewoli każe liczyć 
wychowane po polsku roczniki. Noce okupacyjne nie trwają nigdy dłużej jak 13-17 
lat (1794-1807; 1814-1830; 1831-1848; 1848-1863). Pokolenie przekazuje pokoleniu 
nie tylko idee Polski, ale Polskę żywą, a gdy wreszcie przychodzi przewlekła noc 
po powstaniu styczniowym, jakże długo, jakże boleśnie długo musiały kołatać 
legiony do narodowego serca i mówić, że po nocy nadchodzi dzień. Wychowanie 
młodzieży, to szczególnie ważny w tym rachunku element. Młodzież, to roczniki, 
które najpóźniej zejdą z pola. Młodzież, to roczniki, które najdalej w 
przyszłości przeniosą obraz żywej Polski.
Podjęcie więc decyzji czy stać na wychowawczym -- młodzieżowym odcinku, czy nie, 
to sprawa rzeczywiście wielkiej wagi i wielkiej odpowiedzialności. Na postawione 
pytanie padły z różnych harcerskich stron trzy odpowiedzi. Walczyć -- to 
odpowiedź pierwsza; wychowywać -- to odpowiedź druga; wychowywać przez walkę -- 
to odpowiedź trzecia. Dziś klasyfikujemy te rzeczy łatwo, lecz życie nie zna 
wyraźnyck granic, wiele więc z tych odpowiedzi nie od razu było uświadomionych 
aobie, wiele stanowiło tylko pewną tendencję, dopiero później krystalizującą i 
precyzującą się wyraźnie. Wiele było odpowiedzi mniej lub więcej pośrednich. 
Jednak, aby sobie z najważniejszych spośród tych odpowiedzi zdawać sprawę musimy 
klasyfikować, starać się obok tego możliwie wiernie opisywać życie. Odpowiedź: 
walczyć! padła wśród niektórych małych jednostek harcerskich, przeważnie w 
Warszawie, które na własną rękę związały się całkowicie z wojskiem. Poza tym 
odpowiedź ta padła wyraźnie w zespole pierwszej komendy chorągwi warszawskiej, 
padła ze strony organizacji ,,Wigry"4, a w późniejszym okresie mniej wyraźnie -- 
raczej jako pewna tendencja -- ze strony części chorągwi mazowieckiej oraz ze 
strony niektórych ludzi i niektórych grup ludzi w starszoharcerskim 
batalionie ,,Zośka" 5 -- w szczególności w jego kompanii pierwszej -- a także w 
niektórych zespołach przyszłego batalionu ,,Parasol"6. O małych jednostkach 
harcerskich chorągwi warszawskiej przechodzących do wojska mówiliśmy już przy 
zastanawianiu się nad sprawą instruktorów wojskowych i sprawą zatargu o 
przydział części 3 WDH. Cała ta sprawa ilościowo nie nabrała nigdy żadnej wagi i 
ma znaczenie tylko jako przyczynek do zagadnienia decyzji o programie wojennym 
harcerstwa. Ilościowo poważna jest natomiast sprawa druga, dotyczy ona bowiem 
całości chorągwi warszawskiej w okresie 1939-1940. Zgodnie z poglądem na 
zagadnienie stosunku: stolica--prowincja, uwaga Floriana Marciniaka była w tym 
czasie całkowicie skupiona na robocie prowincjonalnej. Zdekomponowana, 
powaśniona Warszawa irytowała go. Lecz nie tylko irytowała; wykazała jeszcze 
jedną, bardzo charakterystyczną cechę tego niezwykłego człowieka: Florian umiał 
czekać. Umiał patrzeć daleko, prowadzić długą grę, nie zrażać się małymi 
niepowodzeniami. Denerwowało to nieraz jego otoczenie biorące drobne 
niepowodzenia za katastrofy. Florian uśmiechał się, a otoczenie jego coraz 
bardziej uczyło się mieć zaufanie do tego uśmiechu. * ,,Wigry" kryptonim 
organizacji utworzonej przez grupę Ludwiga, a także kryptonim batalionu 
wystawionego przez tę organizację. kiego (pseudonim ,,Zośka") -- szczegóły w 
rozdziale ,,Grupy Szturmowe". szłej brygady spadochronowej -- szczegóły w 
rozdziale ,,Grupy Szturmowe".
5 Kryptonim batalionu przybrany od pseudonimu hm Tadeusza Zawadz-
8 Kryptonim ,,Parasol" pochodzi od zamierzeń stworzenia batalionu przy-
W omawianym przypadku gra Floriana o zdekomponowaną Warszawę, stanowiąca 
przecież fragment jego wielkiej gry o harcerstwo, przedstawiała się następująco: 
Robota w Warszawie nie szła, pierwszy komendant chorągwi hm Władysław Dehnel, 
wierząc we własne siły i nie doceniając sprawy Ludwiga, ostro i z poświęceniem 
wziął się do roboty. To niedocenianie sprawy ,,Wigier" było u Władka Dehnela 
zupełnie zrozumiałe. Był on bowiem przed wojną jednym z członków zespołu 
kierującego klubem KIMB. Klub KIMB, w przeciwieństwie do klubu św. Jerzego, 
skupiał element społecznie radykalny i lewicowy. Byli to przeważnie ludzie o 
dużej inteligencji, pracowici, dający z siebie dużo, mało wymagający... Wielu z 
nich, jak na przykład Julek Dąbrowski, reprezentowali wysoką wartość moralną. 
Ideowo wyrastali wprost z pięknych tradycji polskiego ruchu rewolucyjnego; z ust 
ich padały takie, gdzie indziej nie słyszane nazwiska, jak Okrzeja, Baron... W 
metodzie realizowania swych tak odmiennych założeń podobni byli do 
przedwojennego klubu św. Jerzego: starali się przemienić oblicze harcerstwa od 
wewnątrz, a nie drogą rozłamu. Jako teren swej pracy zdecydowanie wybrali 
drużyny przy szkołach powszechnych. Pomijając nieco inny społeczny przekrój 
młodzieży skupiającej się w tych drużynach, w przeciwstawieniu do młodzieży 
drużyn gimnazjalnych, różnica między tymi dwoma typami środowiska wynikała 
ponadto z pewnych przyczyn strukturalno-organizacyjnych. Drużyna przy gimnazjum 
bazowała z reguły na 6 szkolnych rocznikach młodzieży i na paro- lub nawet 
kilkuosobowym gronie absolwentów gimnazjum. Drużyna ze szkoły powszechnej 
inaczej. Roczników starszych nie było zupełnie, kończący bowiem szkołę 
najczęściej wchłaniani byli przez drużyny przygimnazjalne; brak starszych 
powodował, że praca kulała, przy czym nie chodziło tu tylko o brak materiału 
instruktorskiego (przyboczni, drużynowi), lecz również o brak starszych zastępów, 
które wszak są niezbędne młodszym jako żywe wzory wychowawcze. Drużyny przy 
szkołach powszechnych były więc znacznie słabsze od drużyn przygimnazjalnych 
zarówno ze względu na brak ludzi starszych, jak i ze względu na poważne braki 
materialne. Ciężką i pełną zasług pracę prowadzili instruktorzy z KIMB na tym 
trudnym terenie. Lecz cała zarysowana sytuacja, podbudowana mocno znanym już 
ekskluzywizmem drużyn gimnazjalnych w Warszawie, powodowała pewną słabość obu 
środowisk. Środowisko drużyn gimnazjalnych z dominującym stylem ludwigowskim, 
wysyłane na wszystkie repreeentacje, bijące wszystkie rekordy, zajmujące 
wszędzie pierwsze miejsca, uważało się za coś, co porównać by można do 
harcerskiej gwardii. Kimbowcy, upraszczając sprawę, uważali wigierczyków za 
efekciarzy. W całej zresztą Polsce zarysowały się pewne różnice między opisanymi 
dwoma rodzajami drużyn. Nigdzie jednak nie przybrały one tak ostrej formy jak w 
Warszawie. Nic więc dziwnego, że Władek Dehnel lekceważył
sobie nieco odejście wigierczyków i wydawało mu się, że i bez nich wszystko 
idzie i pójdzie dobrze. Inni sądzili inaczej. Rozumieli, że środowisko po 
rozstaniu się z wigierczykami jest organizmem chorym i szukali dróg wyjścia. W 
sprawie tej powstały dwie tezy: jedna ,,Stefana Orszy" wynikająca z faktu, że od 
8X111939 roku pełnił on funkcję komendanta Okręgu Północ Chorągwi Warszawskiej, 
druga teza -- Floriana. ,,Orsza" uważał, że trzeba załatwić sprawą wigierską. W 
związku z tym był inicjatorem wielu rozmów, które w miesiącach grudnia 1939 roku 
i styczniu 1940 roku prowadzone były z wigierczykami w lokalu przy ulicy Smolnej 
nr 7 w Warszawie. Ze strony ,,Wigier" występowali hm Witold Scsnowski i hm 
Czesław Tomasik. Ze strony Szarych Szeregów -- Florian i ,,Orsza". Z ogólnej 
masy wielu słów, argumentów i dygresji można dziś, z perspektywy około 15 lat, 
wyłonić następujące stanowiska: wigierczycy mówili: zrehabilitujcie Ludwiga, 
'unieważnijcie wyrok Sądu Harcerskiego, a tym samym usuniecie zło, dzięki czemu 
będziemy mogli wrócić do roboty. Natomiast przedstawiciele Szarych Szeregów 
stwierdzali, że nie ma obecnie warunków na ponowne rozpatrywanie sprawy7, bez 
tego zaś nie można i nie należy unieważniać wyroku sądu; grupa Ludwiga powinna 
wejść do organizacji, zaproszenie to jest wyrazem zaufania do grupy, po wojnie 
zaś Szare Szeregi dołożą wszelkich starań, aby wyjaśnić sprawę na drodze 
formalnej, zgodnie z zasadami całkowitej sprawiedliwości. W pewnym momencie 
wydawało się ,,Orszy", że jest już bliski celu -- wigierczycy godzili się na 
komendę chorągwi pod jego kierownictwem, z Witoldem Sosnowskim zastępcą i z 
członkami komendy pochodzącymi w jednakowej liczbie z ,,Wigier" i z chorągwi 
warszawskiej Szarych Szeregów. Florian bał się jednak wigierskiego stylu, te 
pacta conventa mierziły go; bał się, że styl wigierski nie pozwoli wykiełkować w 
Warszawie, nowemu, szaroszeregowemu stylowi. Postanowił poczekać. Był twardy. 
Umiejąc przewidywać rozumiał, że nadejdzie kiedyś czas, w którym silne i bogate 
w wewnętrzną treść Szare Szeregi będą mogły asymilować różne style i wzbogacać 
się o ich dobre cechy, a odrzucać złe. Taki moment nadszedł kiedyś rzeczywiście 
-- niestety nie było już wówczas wśród nas Floriana, było to bowiem po 6 V1943 
roku, a więc po dniu jego aresztowania. Tak przeto teza Floriana, w 
przeciwieństwie do tezy ,,Orszy" pragnącego pacyfikować sprawę ,,Wigier", 
brzmiała: rozwijajmy swoją własną pracę, swój program, dopracujmy się swego 
własnego wielkiego stylu; w walce o styl nie wolno nam bowiem być kompromisowymi. 
Nastąpiło krótkie starcie. W rozmowie prowadzonej na Krakowskim Zbigniew Trylski, 
znajdowało SIĘ poza granicami kraju. Ponadto konspiracja utrudniała w sposób 
zasadniczy przeprowadzenie prawidłowego postępowania (świadkowie).
7 Wielu znających sprawę, a w szczególności b. Naczelnik Harcerzy
Przedmieściu Florian i ,,Orsza" przecięli sprawę. ,,Orsza" wrócił do pracy 
terenowej, kierując hufcem wyrosłym z 3 WDH, Dehnel pozostał komendantem 
chorągwi. Rozmowy z ,,Wigrami" urwały się. Po chorągwi Dehneia Florian nie 
spodziewał się wypracowania własnego stylu; oczy swoje kierował więc na inny 
ośrodek, na starszoharcerski akademicki ośrodek ,,Kuźnica", skupiający takich 
ludzi, jak: Ryszard Zarzycki, Marysia Straszewska, Zula Wiśniewska, Gustaw 
Niemiec, Stefan Mirowski, Konrad Zembrzuski, Leszek Wysocki i wielu innych. Ze 
środowiska tego czuło się idący powiew świeżości, prostoty, prawdy, a 
jednocześnie realizmu i postępu. Zespół ten Florian przygotowywał jak gdyby obok, 
jak gdyby niezależnie od chorągwi -- tymczasem wiązał go silnie ze Stołecznym 
Komitetem Samopomocy Społecznej, z instytucją pozwalającą rozwinąć maksimum 
polskiej pół-, jeśli nie ćwierćaktywności. Pozostały na placu w Chorągwi 
Warszawskiej Władek Dehnel wyraźnie stawiał na walkę i w ten sposób rozstrzygał 
istotny problem programowy. Utworzona przezeń chorągiew została w swej 
przeważającej, a w każdym razie najaktywniejszej części zorganizowana w kompanię 
wojskową w sile ponad 150 ludzi. Wewnętrzny, już nie formalny tylko styl bycia 
tej kompanii coraz bardziej asymilował się ze stylem normalnych oddziałów 
wojskowych. W pewnym momencie staraniem Głównej Kwatery Harcerzy kompania 
dostała zaszczytne zadanie w ZWZ, mianowicie ochronę Komendy Głównej ZWZ. Wraz z 
innymi oddziałami dostała także wiążący się z nowym zadaniem kryptonim ,,Baszta" 
-- czyli Batalion Sztabowy. Nowe zadania wciągnęły ,,Basztę" jeszcze silniej w 
orbitę zagadnień wojskowych i po pewnym czasie poczęła ona znikać zupełnie z 
widnokręgu harcerskiego. Poważnym ciosem dla harcerskości ,,Baszty" była 
bohaterska śmierć phm Ludwika Bergera (artysty dramatycznego) w spotkaniu z 
żandarmerią niemiecką na Żoliborzu w Warszawie. I znów teraz jeszcze nie 
rozstrzygniemy pytania, czy to odejście ,,Baszty" nastąpiło w sam czas, czy też 
za wcześnie z punktu widzenia wychowawczego. Tak jak sprawę harcerstwa dorosłych 
odkładamy ciągle do następnych rozdziałów, tak i z tą sprawą musimy zaczekać do 
chwili, gdy więcej wiedzieć będziemy o programie, do chwili, gdy pokusimy się o 
uchwycenie istoty tak zwanego starszego harcerstwa. Tak przeanalizowaliśmy 
drugie źródło, z którego wypłynęła teza programowa: walka. Walka, a nie 
wychowanie, ani też wychowanie przez walkę. Przypominamy, że pierwszym źródłem 
tej tezy były owe zespoły harcerskie, szczególnie w Warszawie, które, 
zafascynowane wojskiem, rozgoryczone dekompozycją warszawskiego środowiska 
harcerskiego, zostały ,,uprowadzone" przez ,,nielojalnych" instruktorów 
wojskowych. Trzecie źródło, trzecie środowisko stawiające taką tezę -- walka -- 
to ,,Wigry". Grupa Ludwiga wcześnie zaczęła montować swoją organizację. Wcześnie, 
gdyż hm Eugeniusz Konopacki w swych wspomnie-
niach o Władku Ludwigu podaje 30 październik 1939 roku. Z całym naciskiem i z 
całym uznaniem dla kierowników ,,Wigier" stwierdzić trzeba, że: 1. zakładając 
odrębną organizację, byli oni do tego upoważnieni przez fakt, iż nie byli 
członkami ZHP (usunięci lub zwolnieni); jest to istotna różnica w stosunku do 
sprawy Hufców Polskich; 2. mimo to dążyli do przeprowadzenia rozmów i do 
ewentualnego powrotu na łono ZHP; 3. organizacja, którą utworzyli, w założeniach 
swych nie miała być i w realizacji nie była organizacją harcerską; była 
natomiast organizacją wojskową utworzoną przez byłych harcerzy. To proste, 
męskie, pełne lojalności i kultury postawienie sprawy potwierdzone zostało raz 
jeszcze w 1943 roku w toku następnych rozmów z ,,Wigrami" prowadzonych przez hm 
Eugeniusza Konopackiego i hm Romana Kaczorowskiego ze strony ,,Wigier" oraz 
przez hm Eugeniusza Stasieckiego i ,,Stefana Orszę" ze strony Szarych Szeregów. 
Zostało ono niestety wypaczone w roku 1944 i w latach późniejszych przez 
niektórych naszych kolegów z emigracji, którzy, chcąc wyrosnąć na arbitrów, a 
przez to na ośrodek decydujący i kierowniczy, stworzyli fikcję, że w kraju były 
trzy równorzędne organizacje harcerskie: Szare Szeregi, Hufce Polskie i ,,Wigry". 
Teza ta, poza swą niemoralnością, pozbawiona była jakiegokolwiek podbudowania 
faktami i rozmiarami faktów. Była nieprawdziwa. Nie można natomiast dziwić się 
kierownictwu ,,Wigier", że dawało posłuch tym kuszącym londyńskim podszeptom. 
Jeśli ,,Wigry" stały się wojskową organizacją byłych harcerzy, to tym samym jako 
swe zadanie wybrały walkę. Zakwalifikowały się przeto, obok niektórych luźnych 
warszawskich zespołów i obok pierwszej chorągwi warszawskiej, do grupy tych, co 
na pytanie wychowywać czy walczyć? odpowiedzieli -- w tym wypadku zmuszeni 
specyficznymi okolicznościami -- walczyć! Warszawa, jako jedyny zdekomponowany 
teren, przeżyła sprawę odpowiedzi na to pierwsze istotne pytanie najbardziej 
krańcowo. W innych terenach przebiegało to wszystko znacznie łagodniej. Być może, 
tu i ówdzie padła odpowiedź -- walczyć! Być może, w wyniku takiej postawy tu i 
ówdzie odeszli pojedynczy ludzie lub ich grupki, lecz nie przybrało to nigdzie 
poważniejszych rozmiarów. Znajdujemy w tym głębokie potwierdzenie jednej 
wysuniętej na samym początku tezy, a mianowicie, że w proporcji do innych 
organizacji, a więc także i w proporcji do wojska harcerstwo nabierało zawsze 
wagi w momentach trudnych i w miejscach trudnych. Warszawa była, jak to 
podkreślaliśmy, miejscem łatwym, prowincja miejscem trudnym. W Warszawie więc, 
mimo ogromnych wprost osiągnięć Szarych Szeregów, w późniejszym okresie waga 
harcerstwa była zawsze stosunkowo mniejsza niż na prowincji. Tezę tę znakomicie 
potwierdza fakt, że drugim terenem, w którym sprawa: walczyć -- wychowywać 
przebie-
gała w pierwszym okresie dość ciężko, była część Mazowsza, a więc terenu, który 
sklasyfikowaliśmy jako drugi po Warszawie pod względem łatwości prowadzenia 
podziemnej roboty. Gdy 2 października 1942 roku gestapo zadało potężny cios 
Chorągwi Mazowieckiej8, trudno było przez długi czas odbudowywać jej komendę. Na 
razie zadecydowano kierować pracami dwu odrębnych terenów bezpośrednio z Głównej 
Kwatery. Terenami tymi były: okręg lewobrzeżny, którego kierownictwo powierzono 
hm Henrykowi Zagrodzkiemu (pseudonim ,,Znicz") i okręg prawobrzeżny z hm 
Manswetem Śmigielskim (pseudonim ,,Szwed") na czele. Szybko okazało się, 
że ,,Znicz" nie chwyta istoty problemu walka -- wychowanie, że ciągnie 
bezkompromisowo w kierunku walki i że w jego rozumieniu poszczególne komendy 
Szarych Szeregów mają charakter pomocniczych komórek wojskowych. Pracę wojskową 
prowadził on, być może, doskonale, jednak przez swoje niezrozumienie omawianego 
problemu wprowadził dużo kłopotów na terenie Mazowsza, tak że jego następcy 
wiele rzeczy musieli zaczynać od podstaw, doprowadzając zresztą do pięknego 
rozwoju chorągwi w latach 1943 -1944 za komendantury ,,Szweda". Jeśli się chce 
wyliczyć wszystkie ośrodki, z których padła, lub w których występowała odpowiedź 
-- walczyć, nie można pominąć pewnych prądów istniejących jesienią 1943 roku i 
zimą 1943 na 1944 rok w batalionie ,,Zośka", a także w wydzielonej zeń kompanii 
stanowiącej zalążek przyszłego batalionu ,,Parasol". Jednakże późny okres, w 
którym dylemat ten pojawił się w batalionie ,,Zośka" zmusza do rozważenia go 
dopiero na tle analizy wszystkich zagadnień programu i jego realizacji. Będzie 
to mogło nastąpić znacznie później. Tu tylko fakty te rejestrujemy. A teraz 
diametralnie inna odpowiedź na pytanie -- walczyć czy wychowywać, odpowiedź -- 
wychowywać! Nieraz, gdy się analizuje tamte czasy i tamte decyzje powstaje 
wrażenie, że taką odpowiedź, odpowiedź -- wychowywać!, rzuciła większość 
ośrodków prowincjonalnych. Jest to wrażenie błędne. Powstaje ono w oparciu o 
fakt, że, jak to już parokrotnie podkreślaliśmy, napięcie na prowincji musiało 
być i było znacznie mniejsze niż w Warszawie. Duże napięcie walki i towarzysząca 
mu najczęściej jej ostrzejsza forma, jak: ulotki, afisze, dywersja, wymaga 
wychodzenia z pracą na najryzykowniejsze pozycje, na ulice miast i drogi wsi. 
Małe napięcie walki i towarzysząca mu najczęściej jej łagodniejsza forma -- 
szeptana propaganda, kolportaż, wywiad -- cofa pracę na pozycje spokojniejsze, w 
zacisze prywatnych mieszkań i upo-
8
Główni aresztowani wówczas to hm Stanisław Mościcki, komendant
,,Ula Puszcza" i hm Antoni Gregorkiewicz, jego zastępca. Obaj przeżyli wojnę. 
Poza tym w dniu tym aresztowanych było jeszcze wielu członków ,,Pasieki" i ,,Ula 
Puszcza".
dabnia ją zewnętrznie tym samym do normalnej harcerskiej pracy wychowawczej w 
rozumieniu zbiórek przedwojennych, a z wykluczeniem pracy w terenie. To jednak 
wrażenie powierzchowne. Mimo cięższych warunków życia i pracy, które mogłyby 
odstraszyć prowincję od wszystkiego co pachniało walką, prowincja w swej 
większości nie wypowiadała się za prowadzeniem wyłącznie akcji wychowawczej, a 
więc bez elementów walki. Może i były w pewnych ośrodkach tego rodzaju poglądy, 
nie są one jednak znane, jako że nie odegrały roli w historii wojennego 
harcerstwa. Teea taka natomiast, wprawdzie nie wyłączająca zupełnie walki, ale w 
każdym razie jako wyraźna tendencja kierownictwa postawiona była przez Hufce 
Polskie. Program zarysowany w omawianej już broszurze pt. Próby Harcerskie (pod 
redakcją ,,Sasa") nie zawsze może był w praktyce realizowany; był jednak bez 
wątpliwości w swoich zasadniczych konturach i proporcjach jednoznaczny z 
tendencjami kierownictwa Hufców Polskich. Co do tego, że był to program 
wychowawczy, nie może być najmniejszej wątpliwości. Lecz ponadto od razu na 
pierwszy rzut oka zarysowuje się w nim zasadnicza rozbieżność z metodyką 
skautową. Głębsza analiza potwierdza chyba to wrażenie. Żądania, jakie broszura 
stawia przed harcerzami ubiegającymi się o poszczególne stopnie harcerskie, 
konkretyzują się w takich czasownikach, jak: ,,opowie", ,,przeczyta", ,,zna". W 
skautingu byliśmy przyzwyczajeni do innych czasowników takich, 
jak: ,,zrobi", ,,dokona", przed wojną było 
to: ,,ugotuje", ,,zaceruje", ,,przebiegnie", ,,zbuduje", podczas wojny zaś mogły 
to być: ,,strzela z pistoletu", ,,rzuci granatem", ,,rozróżni mundury", ,,trafi 
w nocy" itd. Między tymi dwiema seriami czasowników stoi cała istota tzw. 
wychowania pośredniego, polegająca na tym, że wychowywany chłopiec prawie nie 
wie, prawie nie czuje, że jest wychowywany. Stojąc na przykład na warcie, ma i 
musi mieć pełne przeświadczenie, że pilnuje obozu przed ewentualnym złodziejem, 
wcale zaś nie musi wiedzieć i lepiej, aby nie wiedział, że stoi głównie, a 
nieraz tylko po to, by wyrobić w sobie cechę odwagi i poczucie odpowiedzialności. 
To przykład z czasów pokojowych. A w czasie wojny? W czasie wojny... Stajemy w 
tym miejscu właśnie wobec dylematu: walka i wychowanie. Młody człowiek chce 
walczyć, chce ,,coś robić", a tu mu się mówi: ,,przeczytaj", ,,powiedz", ,,znaj". 
Przy tym, co jest treścią tej pracy mózgu, no i niewątpliwie pracy serca? Otóż 
treścią są w dużej mierze zagadnienia związane z religią. Są tam m. in. żywoty 
świętych, pieśni, książki. Przedstawiony temat jest tak zupełnie istotny, że nie 
wolno nie wykonać wielkiego wysiłku, by sobie jak najuczciwiej i bez 
najmniejszej stronniczości odpowiedzieć, czy postawiony jest prawidłowo. Że nie 
jest postawiony po skautowemu, rozumiemy już, przypominając sobie uwagi na temat 
pośredniości wychowania. Ponadto wydaje się, że jest postawiony błędnie z punktu 
widzenia katolickiego. A przecież na tym punkcie widzenia specjalnie zależało 
Hufcom Polskim, a w takim razie nie wolno im było odgradzać wychowanków murem 
książek i słów od życia pełnego prochu i krwi. Katolicki to znaczy powszechny. 
Bóg w rozumieniu katolicyzmu przemawia do nas na każdym miejscu i każdym faktem 
czy przedmiotem. Do społeczeństwa, które przeżyło tragedię walki, chwały i 
śmierci bliskich przemawia poprzez historię i poprzez cmentarne krzyże; do 
społeczeństwa walczącego przemawia poprzez rękojeści pistoletów, poprzez rany i 
śmierć; do skauta w czasie pokoju przemawia migotaniem gwiazd nad szosą nocnej 
włóczęgi, przemawia ogniskiem i płótnem namiotu. Nas wszystkich, ludzi świeckich, 
którzyśmy nie poszli na trudną decyzję całkowitego wyrzeczenia, wychowuje Bóg 
metodą, jeśli tak wolno się wyrazić, wychowania pośredniego. W czasie wojny nie 
można było odgrodzić młodzieży od walki i iść na wychowanie jakby in abstracto. 
Tak w generalnej tendencji zrobiły HP. Podkreślamy, że w generalnej tendencji, 
gdyż w końcu, podczas powstania warszawskiego, wystawiły one kompanię w 
batalionie ,,Gustaw" Narodowej Organizacji Wojskowej. Kompania ta dzielnie 
walczyła. Niemniej nie robimy na pewno większego błędu, klasyfikując organizację 
HP do grupy, która na pytanie: walka czy wychowanie, odpowiedziała -- wychowanie! 
Wreszcie jeszcze jedno środowisko, które tak samo odpowiedziało na postawione 
pytanie. Tym środowiskiem była Chorągiew Warszawska w okresie działania swej 
drugiej komendy. Sprawa wydaje się całkowicie zrozumiała. Gdy do ZWZ 
odszedł ,,Feliksiak" (hm Władek Dehnel), komendantem chorągwi został hm 
Kazimierz Skibniewski (pseudonim ,,Ślepowron"), dotychczasowy komendant Okręgu 
Praga. Kazik Skibniewski, doktor medycyny, to piękna postać. Trudno o lepszy 
przykład ,,Judyma" Żeromskiego. Blondyn o dużych niebieskich, nieco zamyślonych 
i nieco rozmarzonych oczach, patrzących zawsze gdzieś w dal, trochę powyżej głów 
ludzkich. Kazik Skibniewski -- pogodny, skromny i cichy, a poza tym wszystkim 
nieskończenie dobry, zajęty cudzymi troskami i cudzymi sprawami. Cała harcerska, 
robociarska Praga z tramwajarzem hm Kazimierzem Skorupką (pseudonim ,,Dziad") na 
czele była w nim rozkochana. Mówiła o nim po prostu ,,nasz doktor". Lecz Kazik 
jednocześnie łatwo ufał ludziom; był może nieco naiwnym, mało sprężystym 
organizatorem. Sam mocno zorganizowany wewnętrznie, otoczenia organizować nie 
umiał. Po odejściu z chorągwi nieco szorstkiego, lecz pełnego energii i 
sprężystości ,,Feliksiaka", gdy z widnokręgu harcerskiego coraz bardziej 
znikała ,,Baszta", temperatura w chorągwi opadła. Zwykłym prawem heglowskiej 
antytezy Kazik faktycznie reprezentował tezę spokojnej pracy wychowawczej, tak 
jak ,,Feliksiak" był zwolennikiem jak najostrzejszej walki. I rzeczywiście -- 
chorągiew tego okresu, a więc przez z górą rok (wiosna 1940-1X1941) idzie na 
wolnych obrotach, drepce jakby poza życiem, poza nurtem, odbywają się normalne
zbiórki harcerskie, trochę się szkoli wojskowo, trochę inicjuje innych prac. Nie 
jest to jednak dla chorągwi okres stracony. W tym właśnie czasie zaczynają 
kiełkować myśli i działania, które już za rok płomieniem entuzjazmu i pracy 
obejmą całe środowisko, a za dwa lata porwą za sobą całe Szare Szeregi -- 
stworzą wielki własny styl. Niedługo dojdziemy do tych najistotniejszych chwil. 
Teraz zaś kończymy klasyfikację odpowiedzi na pytanie: walczyć czy wychowywać. 
Chorągiew Skibniewskiego odpowiedziała -- wychowywać, tak jak wychowywać 
odpowiedziały Hufce Polskie, a jak, wbrew pozorom, nie odpowiedziała 
przygniatająca część ośrodków prowincjonalnych. W przeprowadzonej dotychczas 
analizie jedno mogło nas niepokoić, czy pojęcie ,,walczyć" i 
pojęcie ,,wychowywać" jest użyte dostatecznie precyzyjnie. I rzeczywiście nie. 
Został zastosowany pewien skrót myślowy, jak wydawało się, konieczny dla 
uniknięcia wrażenia ciężkości opisu. Teraz czas precyzować. Gdy w tym pytaniu i 
w padających nań przeciwstawnych odpowiedziach mówiliśmy: walczyć -- mieliśmy na 
myśli coś więcej, mianowicie walczyć, a nie wychowywać, lub jeszcze dokładniej -
- nasze zadanie to walka, a nie wychowanie. To samo rzecz prosta w odniesieniu 
do odpowiedzi drugiej, gdy mówiliśmy wychowywać, mieliśmy na myśli stwierdzenie, 
że nasze zadanie to wychowywanie, a nie walka. A przecież powiedzieliśmy już 
kiedyś, że społeczeństwo wybrało drogę i że drogą tą była walka. Chodziło tylko 
o to, w jaki sposób po tej wybranej drodze iść. A harcerstwo zastanawia się czy 
walczyć? Czyżby to była sprzeczność? Nie. Wówczas chodziło o generalną decyzję 
społeczeństwa -- walczyć z okupantem -- a nie współpracować z nim w budowie 
nowego porządku (Neue Ordnung). Teraz w przeprowadzonej analizie -- walczyć lub 
nie -- oznacza jedynie nasze zadanie, zadanie harcerstwa; chodzi o to, czy my, 
czy harcerstwo, akceptując oczywiście generalną decyzję społeczeństwa -- walczyć, 
w ramach tej decyzji, zgodnie z zasadą podziału pracy i podziału 
odpowiedzialności, wybierzemy odcinek wychowywania i od samej walki się 
odetniemy, czy też nie. A więc, czy zadaniem naszym jest walczyć, a nie 
wychowywać, czy też wychowywać, a nie walczyć. I na to istotne pytanie Szare 
Szeregi odpowiedziały: wychowywać przez walkę. To odpowiedź Głównej Kwatery, to 
odpowiedź, która chwyciła idące jej naprzeciw, szukające jej umysły i serca 
całego rosnącego korpusu instruktorskiego, która porwała wielu instruktorów 
starszych i stała się kamieniem węgielnym tego wszystkiego, co historia zamknęła 
w nazwie: ,,Szare Szeregi". Odpowiedź ta nie padła od razu w formie świadomej, 
sprecyzowanej. Szedł ku niej i od początku realizował ją Florian Marciniak, a z 
nim cała ,,Pasieka", szły jej naprzeciw doły organizacyjne, właśnie te doły 
chcące ,,coś robić" i jednocześnie być harcerstwem.
W formie bardziej sprecyzowanej odpowiedź ta zarysowała się po raz pierwszy w 
programie Chorągwi Warszawskiej, który został opracowany i wszedł w okres 
realizacji w październiku 1941 roku. Lecz dopiero niesłychanie celny i 
precyzyjny umysł hm Jana Rossmana (pseudonim ,,Wacek"), członka Komendy Chorągwi 
Warszawskiej, a od 1942 roku kierownika Wydziału Kształcenia Starszyzny Głównej 
Kwatery Harcerzy, przełożył intuicyjne osiągnięcia i programowe konstrukcje na 
język metodyki skautowej. Wychowywać poprzez walkę -- oto jedyna odpowiedź 
organizacji, która, tworząc program wojskowy, chciała pozostać wierna swej 
metodzie wychowawczej.
Rozdział V PEŁNIA
Odcinków walki było wiele w podziemnym życiu. Wybranie wśród tej mnogości 
odcinka dla siebie właściwego nie było rzeczą prostą. I znów, zanim program 
został w sposób całokształtny sformułowany, na różnych szczeblach i w różnych 
środowiskach odbywało się jakby gorączkowe poszukiwanie odcinka właściwego. 
Aleksander Kamiński świetnie uchwycił i scharakteryzował to poszukiwanie w 
Kamieniach na Szaniec. Przypomnijmy sobie, jak 23 Warszawska Drużyna Harcerzy, 
nazwana w wojennym wydaniu Kamieni ,,Buki", długo próbowała stanąć do 
najbardziej odpowiedzialnej służby, jak, zawiedziona, ciągle stwierdzała, że 
to ,,nie to", szukała dalej i znów ,,nie to", i znów, aż wreszcie... Sprawa tego 
wyboru była rzeczywiście bardzo trudna. Nie chodziło tu bowiem tylko o to, aby 
zdecydować się na wywiad czy na kolportaż, na dywersję czy na propagandę. 
Chodziło o coś znacznie więcej. Chodziło o okres prowadzenia tej walki. Życie 
narzuciło podział całego okresu walki na trzy podokresy: podokres okupacji, a 
zatem pracy konspiracyjnej, podokres nazwany przez Szare Szeregi przełomem, a 
zatem jawnej walki zbrojnej i podokres odbudowy, a zatem pracy w uwolnionej 
Polsce. Jasne jest, że każdy walczący w okupacji musi również w okupacji -- 
wprost, jednocześnie -- przygotowywać się do tej walki. Ten zaś, kto w sposób 
odpowiedzialny chce walczyć w okresie przełomu, musi się również w okresie 
okupacji do tej walki przygotowywać. Ten wreszcie, kto w sposób odpowiedzialny 
chce pracować przy odbudowie wolnej Polski, musi tak samo przygotowywać się do 
tej pracy w okresie okupacyjnym. Jaki stąd wniosek? Że na okres okupacyjny 
przypada zarówno walka prowadzona w konspiracji i przygotowanie do niej, jak 
również przygotowanie okresu przełomu, jak wreszcie przygotowanie okresu 
odbudowy. Oto dopiero pełne bogactwo tych służb, które stanęło przed każdym 
decydującym się na walkę. Jak się za chwilę okaże, decydujące nie było pytanie, 
co z tego bogactwa wybrać, lecz pytanie: jak wybierać? Stały przed nami 
niewątpliwie dwa zupełnie różne sposoby dokonania wyboru. Decyzja była 
niezmiernie odpowiedzialna. Było wiele argumentów za i przeciw. Ważkie autory-
tety angażowały się za jednym, bądź za drugim sposobem wyboru służb. A więc dwa 
sposoby dokonania wyboru. Sposób pierwszy, to zdecydowanie się na walkę w jednym 
z wyliczonych podokresów i w związku z tym na przygotowywanie się do tej walki w 
tym samym lub w poprzednich podokresach. Sposób drugi, to zdecydowanie się na 
walkę we wszystkich podokresach równocześnie. Wówczas decyzja sprowadza się 
tylko do wyboru poszczególnych rodzajów walki, poszczególnych, jak mówiliśmy 
wtedy -- służb. Teraz wyraz służba wymaga chwili zatrzymania się. My wówczas 
nigdy nie mówiliśmy ,,walka", natomiast zawsze mówiliśmy ,,służba". Wyraz ten 
był dla nas oczywistością -- w czasie wojny służbą jest przecież walka, walka i 
praca. Nie było co o tym mówić; używało się więc pojęcia służba, rozumiejąc, że 
ona jest stałym czynnikiem wychowawczym, który pozostanie, mimo że wojna się 
skończy. Służba! Wyraz ten wywołuje w pamięci obraz Ryszarda Zarzyckiego, 
wywołuje tak wyraźnie, że po prostu słychać brzmienie jego głosu -- po trzynastu 
latach od jego tragicznej śmierci. Służba! Ryszard Zarzycki, w chwili śmierci 
dwudziestocztero-dwudziestopięcioletni mężczyzna, wybitnie wysoki, o nieco 
chłopięcej budowie, spadzistych ramionach, długich rękach i nogach, przypominał 
zewnętrznie znany typ młodego Anglika z Eton. W zasadzie bardzo opanowany, 
mówiący wolno, starannie, zachowujący się z wielką kulturą i delikatnością. 
Nieraz zapalał się -- wówczas w jego nieco głęboko osadzonych, przemiłych oczach 
błyskały iskierki, na twarz wypływały rumieńce; mówił szybciej, potrafił nawet 
uderzyć pięścią w stół -- potem rozglądał się, jakby za ten wybuch przepraszał, 
a jednocześnie jednak był wyraźnie zadowolony z przełamania swej zbytniej 
delikatności. Kochany Ryszard -- człowiek wybitnej inteligencji, mający w sobie 
pasję myślenia i radości myślenia, tworzenia. Ile razy zanurzaliśmy się w wizji 
przyszłości, tyle razy był w niej Ryszard, człowiek przyszłości, myślący jasno, 
prosto, a jednocześnie głęboko -- człowiek nadchodzącej ery. Głupia, odlana 
gdzieś w Zagłębiu Ruhry, kula, głupi, zwyrodniały SS-man i nie zobaczymy już 
nigdy Ryszarda żywego *. Tylko w uszach brzmi jego głos -- ,,Służba!" Ta służba 
każe wracać do toku rozumowania, choć wspomnienia ciągną do brzozowych krzyży, 
do Was, najbliżsi koledzy... tator ,,Pasieki" nie zdołał przedostać się na punkt 
zborny w chwili wybuchu powstania warszawskiego. Pozostał w swoim konspiracyjnym 
lokalu przy ul. Sandomierskiej 23. Na klatce schodowej tegoż domu zastrzelił go 
SS-man 4 VIII 1944 r. Zwłoki jego przeleżały na tej klatce schodowej aż do 
chwili, gdy w wyzwolonej Warszawie rozpoczęła się akcja ekshumacyjna. Obecnie 
Ryszard leży na Powązkach Wojskowych wśród stu bliskich kolegów.
1 Hm Ryszard Zarzycki (pseudonim ,,Scott", ,,Artur", ,,Łempicki"), wizy-
Spośród dwóch sposobów dokonania wyboru służb za sposobem pierwszym przemawiały 
wszystkie argumenty dobrej organizacji. Podział pracy wymagał, aby jednego 
zespołu nie obarczać różnymi zadaniami, lecz dzielić te zadania między różne 
zespoły. Można się było wtedy spodziewać większej specjalizacji, a zatem 
większej fachowości w opanowaniu jednego zadania. Można było ponadto spodziewać 
się większego bezpieczeństwa, a raczej uniknięcia tych wszystkich wielkich 
kłopotów, jakie pociągało za sobą krzyżowanie się i plątanie nici 
organizacyjnych, nici poszczególnych służb. Aresztowanie człowieka trzymającego 
wiele nici w jednym ręku mogło mieć nieobliczalne skutki dla wielu środowisk. A 
byli tacy. Na przykład kochany bałaganiarz organizacyjny, jeden z 
najofiarniejszych pracowników Polski Podziemnej, Kazik Gorzkowski. Przedeptał 
wiele konspiracyjnych lokali, znał bardzo wiele adresów, twarzy, środowisk; 
gdyby wpadł -- kłopoty byłyby wielkie. ,,Higiena" organizacyjna wymagała więc 
izolowania ludzi, a tym więcej izolowania poszczególnych pionów organizacyjnych, 
poszczególnych służb. Wojsko stało zawsze za tą zasadą, realizując ją zarówno u 
siebie, jak i żądając realizacji jej w środowiskach z nim współpracujących. Stąd 
wynika praktyka, że wojsko podzieliło wyraźnie u siebie ludzi i zespoły na tych, 
którzy mieli walczyć w okresie okupacji, tych, którzy przygotowywali się do 
walki w okresie przełomu i tych, którzy przygotowywali się do tzw. ,,Odtwarzania 
Armii". Pierwsi -- to zespoły grupujące się przy II oddziale każdego sztabu, a 
więc służba wywiadu, przy VI oddziale każdego sztabu, a więc przy tzw. BIP 
(Biuro Informacji i Propagandy) i zespoły grupujące się przy tzw. Kedywie 
(Kierownictwo Dywersji). Drudzy -- to wszystkie normalne oddziały wojskowe ujęte 
przez referat ewidencyjny I oddziału sztubu (organizacyjny). Trzeci wreszcie -- 
to aparat przygotowujący sprawy przyszłościowe. Podział, przeprowadzony 
konsekwentnie, aż do najwyższych szczebli, zakładał więc, że nie mogło być i nie 
było ludzi, którzy by jednocześnie byli wwiązani w tematykę pierwszą, drugą i 
trzecią. Podział ten, całkowicie słuszny, nawet wzorowy z punktu widzenia 
schematu organizacyjnego, był błędny, a może nawet szkodliwy, gdy się na sprawę 
spojrzało głębiej. Należało tylko spojrzeć na sprawę od strony człowieka, a nie 
od strony masy ludzkiej. Bo jakże -- młody człowiek staje do służby w 
najtrudniejszych warunkach, do służby, na początku której musi wykonać ogromny 
psychiczny przeskok z konspiracji do walki jawnej, z roli anonimowego 
przechodnia do roli żołnierza. Staje do walki bez munduru, bez praw 
kombatanckich, do walki, po której odwrót jest problematyczny, po której trzeba 
znów dokonać jeszcze większego przeskoku psychicznego i wrosnąć z powrotem w 
szary tłum, po której trzeba milczeć, nie opowiadać nic ani matce, ani ukochanej. 
Młody człowiek, przeszedłszy pierwszą, drugą, trzecią
próbę, rozrasta się i potężnieje; staje się siłą i głębią, bo odwagę kuł na 
przełamaniu własnej niemocy, bo w gasnących źrenicach kolegi czytał prawdę o 
bycie. I ten młody człowiek ma wiedzieć, że są inni, co szkolą się do walki 
jutro i obmyślają plany budowy pojutrza. To nie dla niego. On ma pójść czwarty i 
piąty, i szósty raz, i chodzić tak, aż znajdzie swój brzozowy krzyż. Tak chce 
schemat podziału pracy. Poprawny, wzorowy wprost schemat organizacyjny. 
Tymczasem młodemu człowiekowi siła i głębia każą myśleć i tworzyć, widzieć 
przyszłość, tę bliską, spowitą w dym i kurzawę, i tę daleką, pełną rusztowań i 
dźwigów odbudowy. Widzieć przyszłość i dążyć do niej; być w niej. Młody człowiek 
pójdzie i czwarty, i piąty, i szósty raz. Lecz jeśli kiedyś nie wróci, jeśli 
padnie, chce paść jako człowiek pełny -- to jest jego elementarne prawo. Tego 
prawa, prawa do treści życia, prawa do stawania się, nie wolno mu odbierać. 
Czynią tak politycy myślący kategoriami antyhumanistycznymi. Od człowieka można 
żądać, by ginął, ale nie można żądać, by przestał kochać i tworzyć. Ponadto 
polityk humanista, polityk patrzący śmiało i umiejący ważyć wszystko, naprawdę 
wszystko, wie, że ofiara ludzi pełnych przynosi większy owoc. Bo jeśli nawet nie 
wierząc, uważa za piękny sen i piękne marzenie stęsknionych katolicki dogmat o 
obcowaniu świętych, jeśli nie czuje tej mocy, która z nich wchodzi w nas jeszcze 
walczących, to jednak czuje siłę, jaką daje przykład ofiary ludzi pełnych. A 
więc nie można było przeprowadzać schematycznego podziału organizacyjnego. Bo 
jakże? -- inny młody człowiek, który ma walczyć w przyszłym okresie przełomu, 
szkoli się. Dochodzą go wiadomości 0 tym, że inni walczą już dziś. Widzi 
rezultaty ich pracy -- napisy na murach, słyszy strzały. Trochę zazdrości. Czeka. 
Ktoś powie, że właśnie dobry żołnierz musi umieć czekać. Lecz to nieporozumienie 
-- czekali szwoleżerowie u gardzieli wąwozu Somosierra patrząc na krwawe i nie 
uwieńczone sukcesem wysiłki całej armii -- aż przyszła na nich kolej. Czekały 
nasze dywizje nad Wieprzem w sierpniowych dniach 1920 roku, wiedząc, że wróg 
chwyta już przedpole Pragi -- aż przyszła na nie kolej. Więc czekać. Tak, lecz 
na polu bitwy tak czeka się minuty, godziny, dni. Tu czekać -- znaczyło lata. 
Dla młodego człowieka lata -- to znaczy życie. Młody człowiek nie może 
przeczekać życia -- on musi żyć. Inaczej nie będzie człowiekiem pełnym. Inaczej 
nie będzie przygotowany na nadejście wielkiego dnia. 1 rzeczywiście, gdy kiedyś 
dojdziemy do spraw powstania warszawskiego, w tezie tej znajdziemy odpowiedź na 
jedno trudne pytanie. A więc nie można było przeprowadzać schematycznego 
podziału organizacyjnego. Bo jakże? -- mówi się jeszcze innemu młodemu 
człowiekowi, pójdziesz kiedyś na Ziemie Postulowane2, teraz siedź, patrz w mapę, 
szukaj na niej nazw -- Opole, Nysa, mierz, obliczaj,
1 W czasie okupacyjnym tak nazywaliśmy późniejsze Ziemie Odzyskane.
a jednocześnie słuchaj, jak koledzy walczą dziś i uczą się walczyć jutro -- i 
bądź dobrym Polakiem, pełnym człowiekiem. Co za szaleńczy pomysł, co za 
niehumanistyczny, totalistyczny pomysł -- przechować człowieka wyjętego z życia 
w chemicznie czystej probówce! Z taką koncepcją spotkałem się potem w 1945-1946 
roku wśród londyńskiej emigracji. Emigracja -- jako ekstrakt polskości -- 
szaleńczy pomysł! Jaki stąd wniosek? Że, aby człowiek był pełnym człowiekiem, 
musi pełnym człowiekiem być zawsze -- i dziś, w okresie okupacji, i jutro, w 
okresie przełomu, i pojutrze, w okresie odbudowy. Dziś więc musi walczyć, a 
ponadto przygotowywać się do walki jutrzejszej i walki pojutrzejszej. Jutro 
będzie walczyć i przygotowywać się do walki pojutrzejszej. Pojutrze będzie 
walczyć -- budować. Tak powstała konstrukcja programowa Szarych Szeregów ukryta 
pod kryptonimem ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze". Po raz pierwszy sformułowana 
została na odprawie komendy Okręgu Południe Chorągwi Warszawskiej w dniu 22 
czerwca 1941 rokua. W ciepły ranek pod krzyżem przydrożnym na Służewcu, o jakieś 
200 metrów na wschód od piaseczyńskiej szosy odbyła się ta odprawa. Chwilę 
zatrzymamy uwagę nad strukturą i programem wspomnianego okręgu, gdyż zilustruje 
nam to doskonale programową konstrukcję. Nowy komendant przejmujący 1 czerwca 
1941 roku okręg z rąk wyjeżdżającego z Warszawy późniejszego hm Józefa 
Piątkowskiego (pseudonim ,,Wąsowicz") zastał następującą sytuację. Okręg dzielił 
się na dwie grupy. Pierwsza, składająca się z trzech hufców (ok. 100 chłopców), 
była podłączona do stałej pracy w organizacji małego sabotażu ,,Wawer"4. Te trzy 
hufce, to Mokotów Górny -- komendant, późniejszy hm, Stefan Mirowski (pseudonim 
-- ,,Bolek"), Mokotów Dolny -- komendant, późniejszy phm, Janek Banach 
(pseudonim ,,Sawczuk") i Ochota -- komendant phm Leszek Wysocki. Całą tę grupę 
prowadził osobiście Józek Piątkowski, a w okresie przekazywania, w jego 
zastępstwie, Stefan Mirowski. Druga grupa kierowana była przez phm Wiktora 
Mieczkowskiego (pseudonim ,,Brzoza"). Grupa ta składała się z paru drużyn na 
Powiślu i paru drużyn na Mokotowie. Zaskakująca była jej nazwa -- Szare Szeregi. 
Komentarz do tej nazwy tłumaczył, że podczas gdy pierwsza grupa została 
odkomenderowana do organizacji ,,Wawer", druga prowadzi normalną, harcerską 
robotę. Gdy mówimy: prowadzi normalną, harcerską robotę -- przychodzą na myśl 
wszystkie uwagi na temat dylematu: walka -- wychowanie. Gdy mówimy: dwie grupy, 
z których jedna walczy dziś, a druga się szkoli -- mamy ilustrację do drugiego 
dylematu -- jak wybierać służby. Na takim warsztacie rozpoczęła swą * Dokładnie 
dzień wybuchu wojny na wschodzie. Wracając z odprawy dowiedzieliśmy się o tym 
ogromnym wydarzeniu.
4
Szczegóły o organizacji ,,Wawer" w rozdziale ,,Bojowe Szkoły".
generalną próbę programowa konstrukcja ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze". Próbę 
generalną, gdyż, używając nadal nazw zaczerpniętych z życia teatru, powiemy, że 
prapremiera tej konstrukcji odbyła się w kwartał później na terenie całej 
Chorągwi Warszawskiej. Potem odbywały się premiery w ośrodkach prowincjonalnych, 
aby kiedyś, po latach, w lipcu 1943 roku konstrukcja programowa wypracowana w 
wielu drobnych szczegółach, wzbogacona o wiele nowych, zupełnie istotnych myśli, 
znalazła się jako temat wielkiej dwudniowej odprawy ,,Pasieki" w dniach 24 i 25 
lipca 1943 roku w Czarnej Strudze pod Warszawą . W formie, którą podaliśmy, 
konstrukcja programowa ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" nie jest jeszcze konstrukcją 
pełną. Uzupełnić ją jeszcze trzeba o zagadnienie doboru poszczególnych służb. O 
co chodzi? Przypomnijmy sobie: stało przed nami pytanie -- w jaki sposób 
wybierać? Na pytanie to spróbowaliśmy odpowiedzieć. Wiemy, że wybierać będziemy 
tak, aby każdy chłopiec brał udział w walce dziś, w walce jutro i w walce 
pojutrze. Teraz sam wybór. Na każdy podokres stoi do wyboru osobna grupa służb. 
Później, gdy opisywać będziemy ich realizację, zżyjemy się z nimi, zbliżymy. 
Teraz wymienimy tylko suche, kryptonimowe nazwy, aby chociaż w ten sposób 
zarysować ogrom wachlarza. Walka dziś -- 
to: ,,Wawer", ,,N", ,,Gdańsk", ,,WISS", ,,W-D" oraz późniejsze służby --
 ,,KW", ,,Kolportaż", ,,Pajęczyna", ,,Łączność"6. Walka jutro -- 
to: ,,Sklepy", ,,Wiarus", ,,KDK", ,,Agrykola", ,,Belweder", ,,Ursus", ,,Golędzin
ów", ,,Boernerowo", ,,Sanitariat", ,,Mafeking". Walka pojutrze -- 
to: ,,Gimnazjum", ,,Liceum", ,,Ziemie Postulowane", ,,Odczyty". To suche 
wyliczenie powoduje jedno tylko trafne wrażenie: na dziś i na jutro jest wiele 
różnych służb; na pojutrze jest ich znacznie mniej. Rozprawimy się z tym 
wrażeniem od razu, bo łatwo. Przecież, jeśli na to, jaki człowiek jest dziś, 
pracuje w programie organizacyjnym tylko ta właśnie dzisiejsza walka, to na to, 
jaki człowiek będzie jutro, pracują już dwa czynniki: cały dorobek na dziś i 
przygotowanie na jutro; na to, jaki człowiek będzie pojutrze, pracują już trzy 
czynniki: cały dorobek na dziś, cały dorobek jutra i przygotowanie pojutrza. 
Następuje więc jakby akumulacja wartości ciągle w tym samym człowieku. Nadto 
perspektywa zawsze musi być bardzo generalna i, co więcej, nie wolno, aby była 
zbyt szczegółowa. Dlatego nie jest nic szkodliwego, nic złego w tym, że służb 
przyszłościowych jest mniej, że są jakby słabiej rozwinięte.
5
6
Pewne ustalenie daty odprawy nie jest łatwe. Od najdawniejszych
lat, m. in. w rękopisie tej książki pisanym w 1955 roku, podawano 16-17 VI1943 
r.; zgadzało się to zresztą z innymi faktami, niemniej w później znalezionym 
dokumencie widnieje termin podany w tekście (1981). · Na razie celowo pomijamy 
tu całą sprawą akcji ,,M" omówioną szerzej w części ,,Nurt".
Wracamy do wyboru. Czy i tu odpowiemy, że dla pełni człowieka każdy powinien 
zakosztować wszystkich lub przynajmniej kilku służb z grupy danego podokresu? 
Nie! Tu odpowiedzieliśmy zdecydowanie negatywnie. Tu potrzeba specjalizacji, a 
przez to większej fachowości i solidności (bardzo ważne elementy wychowawcze), 
ponadto potrzeba bezpieczeństwa żądająca nieplątania nici różnych służb 
zwyciężają bezapelacyjnie. Zwyciężają łatwo, gdyż dla tworzenia pełnego 
człowieka wcale nie potrzeba, aby był on jednocześnie w wywiadzie i w dywersji, 
szkolił się jednocześnie na łącznościowca i sanitariusza -- tu wystarczy 
zupełnie, że chłopiec jest jednocześnie w walce i jednocześnie wśród przygotowań 
przełomu oraz odbudowy. Wystarczy po jednej służbie, aczkolwiek, jak zobaczymy 
później, i ta sprawa okaże się kiedyś nie taka prosta. Tak teg zdecydowała 
konstrukcja -- ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze". Dla każdego podokresu wolno było 
według niej brać tylko jedną służbę. Maksimum jedną: właśnie ze względu na 
niebezpieczeństwo dyletanctwa, powierzchowności. Wszystko to rozpatrywaliśmy 
ciągle pod kątem widzenia wychowywanego chłopca. To dla niego był taki dobór 
służb. Inaczej rzecz się przedstawiała w jednostkach organizacyjnych: tu mogło 
tych służb być więcej, jeśli poszczególni chłopcy lub ich zespoły pełnili różne 
służby. Praktyka organizacyjna w tym względzie ułożyła się następująco: w 
Chorągwi Warszawskiej całe hufce miały w zasadzie jednakowy układ służb; w 
pozostałych terenach Polski Centralnej -- całe drużyny; w Polsce Wschodniej i 
Zachodniej -- całe zastępy. Niżej zastępu nie dzieliło się służb nigdzie, 
uderzałoby to przecież w jeden z pięciu filarów metodyki skautowej -- w system 
zastępowy. W wyniku takiego układu już poszczególne chorągwie kierowały na 
swoich terenach ogromnymi wiązkami służb. Główna Kwatera miała pod swoim 
kierownictwem wszystkie służby. Rysunek konstrukcji programowej dobiegł końca. 
Teraz trzeba odważnie spojrzeć na niebezpieczeństwo, jakie ta konstrukcja w 
sobie miała. Szukając pełni człowieka, chcąc wychowywanemu chłopcu dać pełnię 
życia, konstrukcja programowa ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze"' stanęła o krok od 
wielkiego błędu. Warunki i zasady życia podziemnego parły wyraźnie w tym 
kierunku. O co chodzi? W normalnych, nie podziemnych, warunkach życia człowiek 
ma wiełe płaszczyzn, na których spotyka się z innymi ludźmi: koledzy szkolni, 
rodzina, sąsiedzi, koledzy z drużyny harcerskiej itd.; oto te odrębne grupy, do 
których każdy człowiek wchodzi w różnych układach. Ta wielość
7 Po aresztowaniu ,,Sawczuka" ustalono zmianę kryptonimu z ,,Dziś --

Jutro -- Pojutrze" na ,,Piątek -- sobota -- niedziela". Jednakże, jak to często 
z kryptonimami bywa, nowy się nie przyjął, a starego nie sposób było wykorzenić.
odpowiada nie kończąctmu się bogactwu duchowej strony natury ludzkiej. Natury 
nie można zamknąć i ująć w ramy jednej organizacji. Próby takiego ujęcia znane 
nam z doświadczeń historycznych, a w szczególności z doświadczeń drugiej ćwierci 
XX wieku starały się zaprodukować wszystkie ustroje totalne. Nie jest rzeczą 
przypadku, że ile razy zejdziemy w naszej analizie nieco głębiej, najczęściej po 
drugiej stronie barykady, w pozycji do nas całkowicie wrogiej, znajdziemy 
totalizm. Polska w II wojnie światowej walczyła bowiem nie tylko z niemieckim 
imperializmem, walczyła ponadto z wszelką totalistyczną koncepcją świata, 
walczyła z nią nawet wtedy i nawet tam, kiedy i gdzie sobie tego całkowicie nie 
uświadamiała. Totalizm jest tak obcy duszy polskiej, jak ogień obcy wodzie. Tym 
więcej głębokim niepokojem napawał Główną Kwaterę fakt, że nowa konstrukcja 
programowa chciała uchwycić całą tematykę życia naszych chłopców. Jedna 
organizacja chciała ująć w swe ramy całą przebogatą naturę człowieka. Nie tyle 
zresztą chciała, ile zmuszały ją do tego, jak powiedzieliśmy, warunki 
podziemnego życia. Było wszak całkowitą niemożliwością należenie jednocześnie do 
kilku czy kilkunastu organizacji lub grup. Stanęliśmy wobec trudnej sprzeczności. 
Uświadomienie sobie faktu istnienia tej sprzeczności było jednak już samo przez 
się niesłychanie cenne. Kazało ono widzieć w stworzonej sytuacji specyfikę życia 
w podziemnym państwie; kazało ponadto bronić się przed przekuciem specyficznych 
wojennych warunków w doktrynę, przed rozkrzewieniem się totalistycznych 
zachcianek, częstych w młodym wieku. Na tym tle znów wprost ogromnych rozmiarów 
nabiera postać Floriana. Wszystkie zagadnienia prywatnego życia znalazły w nim 
szczególniejszego orędownika. Czy była to sprawa urlopu, czy sprawa wyszukania 
mieszkania, czy jakieś trudności formalno-meldunkowe w związku z zawarciem 
małżeństwa -- wszystko to stawiał Florian co najmniej na równi, jeśli nie przed 
sprawami organizacyjnymi. Życie rodzinne, prywatne mieszkanie, książka -- oto 
elementy, które forsował jako antidota konspiracyjnej monoorganizacji. O tych 
wysiłkach, nieraz skromnych w swym materialnym wymiarze, lecz wielkich włożonym 
w nie sercem i myślą -- wspominaliśmy już, poświęcając trochę słów p. Wandzie 
Opęchowskiej. W swym życiu prywatnym był też Florian pięknym przykładem 
właściwych proporcji życia pełnego człowieka. Zapędzony do nieprzytomności 
sprawami organizacyjnymi, miał ciszę domu, miał książki, miał chwilę wypoczynku, 
rozrywki. Tak swoją postawą i przykładem krzewił wszystko, co było w życiu poza 
organizacją. Aby to życie wzbogacić. Jednocześnie walczył ostro ze wszystkim w 
organizacji, co mogło choć trochę powiać totalizmem. Kiedyś stanął przed nami 
taki problem. Przed wojną istniał na terenie Poznania krąg starszoharcerski pod 
nazwą Akademickie Koło Harcerskie, popularna ,,AKaHa". Poznańskie środowisko 
akademickie, jak zresztą i całe tamtejsze społeczeństwo, przejawiało pewne 
sympatie prawicowe.
Odbijało się to oczywiście i na kręgu AKH. Przyszła wojna. Kilkunastu 
najbardziej aktywnych członków kręgu znalazło się wśród dużej grupy poznańskiej 
inteligencji wysiedlonej do Polski centralnej, a w szczególności w rejon 
województwa kieleckiego. W nowych warunkach członkowie kręgu trzymali się razem, 
nie wchodząc do Szarych Szeregów reprezentowanych przez komendę chorągwi czy 
hufca zależnie od miejsca, w którym się znaleźli. Pod wodzą późniejszego 
harcmistrza, Romana Łyczywka, prowadzili oni raczej pracę odrębną typu 
dyskusyjnego. Wprawdzie obok tego zajmowali się wysyłką książek polskich, a w 
szczególności elementarzy do swej macierzystej ziemi, lecz generalnie w naszej 
poprzedniej klasyfikacji zaliczyć by ich raczej należało do ludzi wybierających 
wychowanie, a nie walkę. Nie zrobiliśmy wówczas tego, gdyż mała, 
kilkunastoosobowa grupa starszych harcerzy nie ważyła w tamtym zagadnieniu. W 
wyniku swych zebrań dyskusyjnych wypracował krąg obszerny elaborat o tzw. 
harcerstwie dorosłych. W elaboracie tym przedstawił samodzielną, własną 
koncepcję, która wymagała zajęcia stanowiska przez Główną Kwaterę. W toku 
dyskusji nad tą koncepcją zarysowuje się wyraźnie fizjonomia ,,Pasieki". 
Harcerstwo dorosłych miało skupiać tych wszystkich harcerzy, którzy, wyszedłszy 
z wieku tzw. starszoharcerskiego (ok. 23 - 25 lat), wkraczali w społeczeństwo 
dorosłych. Przedstawiana koncepcja nie chciała tych ludzi wypuszczać z 
harcerstwa, chciała natomiast, aby połączeni jedną ideologią wnosili oni w swe 
życie zawodowe, polityczne czy społeczne to wszystko, co wspólnie na 
płaszczyźnie harcerstwa dorosłych wypracują. Nowy człon organizacji harcerskiej 
miałby być jakby węzłem skupiającym wszystkie poczynania swych członków na 
każdym polu. Kiedy to analizujemy, ciągle jeszcze nie jesteśmy gotowi podjąć 
sprawy wychowania w wieku starszoharcerskim lub, jak chciała AKH, nawet i 
późniejszym. Tu jednak wchodzi nam w ręce sam rdzeń zagadnienia. Harcerstwo 
dorosłych chciało swą własną formą organizacyjną uchwycić całego człowieka, nie 
tylko całego w czasie -- przez całe życie -- ale i jak gdyby całego w 
przestrzeni, we wszystkich jego poczynaniach. Taka konstrukcja, wynikająca może 
i z niektórych wartościowych przesłanek, wiodła prostą drogą do jak najbardziej, 
jak najjaskrawiej totalnej organizacji. Poza hm Łyczywkiem w Głównej Kwaterze 
nie było ani jednego głosu za tą koncepcją. Florian walczył z nią namiętnie. 
Później, gdy po aresztowaniu Floriana, powróciła znów na forum Głównej Kwatery -
- odparliśmy ją ponownie. To twarde, nieustępliwe stanowisko Głównej Kwatery w 
omawianej sprawie jest już chyba dostatecznie zrozumiałe w świetle wszystkiego, 
co do tej pory było powiedziane. Nie mogliśmy do godności doktryny podnieść 
przecież tego, co drażniło nas i niepokoiło w naszej własnej konstrukcji 
programowej, mimo iż powody tego niepokoju miały wyraźny zupełnie wojenno-
przejściowy charakter. Wprawdzie konstrukcja ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" mogła 
wyglądać na wynik totalistycznej tendencji, gdyż dążyła do objęcia wszystkich 
przejawów życia członków Szarych Szeregów własnymi ramami organizacyjnymi, to 
dążenie jednak było Szarym Szeregom narzucone przez technikę podziemnego życia 
całkowicie na przekór ich woli. Technika wymogła, że do Polski Podziemnej można 
było się dostać tylko jedną drogą organizacyjną. W Polsce Podziemnej czekała na 
wchodzącego pełnia życia. Organizacja, poprzez którą człowiek wszedł do Polski 
Podziemnej była tylko koniecznym konspiracyjnym pośrednikiem między wchodzącym a 
pełnią życia.
Rozdział VI LICZBA
Taki program wymagał niesłychanie sprawnej, całkowicie dyspozycyjnej w rękach 
kierownictwa organizacji. Wyciągał on bowiem ręce po najbardziej odpowiedzialne 
zadania bez względu na to, czy były to zadania dotyczące bezpośrednio okresu 
okupacji, czy też zadania dotyczące przygotowań do ,,przełomu", czy wreszcie 
zadania dotyczące przygotowań do przyszłej ,,odbudowy". Z drugiej strony jednak 
tylko taki program umożliwiał dochowanie się sprawnej i dyspozycyjnej 
organizacji, właściwe jej wypróbowanie i oczyszczenie ze wszystkiego, co nie 
nadążało za narzuconą przez program intensywnością życia. Mogło to pozwolić na 
uniknięcie przykrych niespodzianek w momentach naprawdę krytycznych i 
decydujących. Współzależność tych dwóch zjawisk: programu ,,Dziś -- Jutro -- 
Pojutrze" i sprawnej organizacji była rzeczywiście pełna. Zdawała sobie z niej 
całkowicie sprawę nowa Komenda Chorągwi Warszawskiej, gdy przejmując 1 
października 1941 roku chorągiew z rąk poprzedniej komendy, otrzymała od niej 
jednocześnie następujący bilans: po stronie aktywów tego bilansu figurowała 
liczba około 1200 członków organizacji, po stronie zaś pasywów -- zobowiązania 
podjęte wobec dowództwa okręgu ZWZ. Na zobowiązania te składały się dwie pozycje: 
po pierwsze -- dostarczenie dla każdego dowództwa obwodu ZWZ po jednym poczcie 
dowództwa i po jednym plutonie łączności, po drugie -- dostarczenie dowództwu 
okręgu 300 chłopców przeszkolonychw zakresie motorowym. Ponieważ poczet dowódcy 
miał wynosić około 30 chłopców, pluton -- łączności -- około 60 chłopców, 
obwodów zaś w samym mieście Warszawie było 6 (Śródmieście, Żoliborz, Wola, 
Ochota, Mokotów, Praga), należało więc dostarczyć 180 chłopców zorganizowanych w 
plutony ochrony dowództw, 360 chłopców zorganizowanych w plutony łączności i 300 
chłopców przeszkolonych motorowo. Razem 840. Wydawało się, że bilans wyglądał 
wspaniale. ,W praktyce sprawy przedstawiały się całkiem inaczej i znacznie 
gorzej. Rozpoczęło się sprawdzanie stanów, które szybko przerodziło się w upartą, 
pełną ciężkich chwil, konfliktów i nieraz bolesnych decyzji walkę o realność 
stanów. Walka ta trwała blisko rok. Wkraczając w nią nowa komenda dysponowała 
paroma wypróbowanymi
już metodami sprawdzeń. Najpopularniejszą, najczęściej używaną metodą była tzw. 
defilada. Polegała ona na tym, że chcący dokonać sprawdzenia dowódca chował się 
za firankę jakiegoś okna, a poszczególni członkowie sprawdzanej jednostki 
organizacyjnej szli w odstępach, powiedzmy minutowych, określonymi ulicami i w 
paru punktach wykonywali określone czynności, na przykład przy wystawie z 
kapeluszami wiązali sznurowadło, przy określonej latarni zdejmowali nakrycie 
głowy i poczesywali włosy itd. Czynności te powinny być tak dobierane, aby w 
tłumie ulicy zlewały się całkowicie z tłem; wielość punktów kontrolnych 
pozwalała natomiast zdezorientować defilujących co do miejsca pobytu ich dowódcy. 
Innym sposobem kontroli był alarm. O określonej godzinie wszystkie najniższe 
jednostki organizacyjne (zastępy) zbierały się w swoich lokalach. W pół godziny 
potem odbywały się odprawy na szczeblu wyższym -- w naszym przypadku zastępowi 
meldowali się u drużynowego. W następne pół godziny potem na szczeblu jeszcze 
wyższym i tak dalej w zależności od jednostki, jaka była postawiona w stan 
alarmowy. Po odprawie na szczeblu najwyższym, podsumowaniu stanów i obecności 
wydawany był okolicznościowy rozkaz do podległych jednostek i tą samą drogą 
hierarchicznie po sobie następujących odpraw schodził on w dół. Jednocześnie 
schodził w dół komendant całości wybierając sobie wyrywkowo odpowiednią 
jednostkę, którą chciał wizytować. Wolni komendanci innych, nie wizytowanych w 
tym czasie jednostek przeprowadzali równocześnie wizytacje u siebie. System ten 
był znacznie lepszy od poprzedniego, jeśli chodzi o sprawdzenie większych 
jednostek. Jednocześnie był on wypróbowaniem całego systemu łączności alarmowej, 
zawiadamianie bowiem biegło w trybie alarmowym. Był wreszcie próbą generalną 
przed alarmem faktycznym, bojowym, gdyż cały system alarmowy i cała sieć lokali 
należała do stałego planu mobilizacyjnego, a zmieniana była jedynie w przypadku 
jakichś powiązanych z zaangażowanymi adresami aresztowań i to tylko w zakresie 
koniecznym. Alarm nie powinien być stosowany często. Raz dlatego, że był właśnie 
próbą generalną, należało więc wystrzegać się zobojętnienia na jego sygnał, a 
ponadto dlatego, że wymagał ogromnego nakładu pracy, czasu i jak zawsze w 
konspiracji -- ryzyka. Dla przykładu podamy, że w okresie 1X1941 6 V 1943 raz 
jeden zastosowany był ten system na szczeblu Komendy Chorągwi Warszawskiej. Było 
to w lecie 1942 roku, w niedzielę. Sygnał alarmowy nadany został rano, na trzy 
godziny przed terminem. Zbiórki odbywały się kolejno na 5 szczeblach: 1. zbiórki 
w zastępach; 2. odprawy zastępowych; 3. odprawy drużynowych; 4. odprawy 
hufcowych; 5. odprawa komendantów chorągwi. Odbywały się one co pół godziny. Po 
2 godzinach od terminu
alarmu, czyli po 5 godzinach od nadania sygnału, odbyła się odprawa na szczeblu 
Komendy Chorągwi. Do alarmowego lokalu przy ulicy Dobrej w Warszawie stawili się 
punktualnie wszyscy komendanci okręgów: zameldowali około 77% obecności. Na 
razie nie potrafimy jeszcze ocenić tej liczby. Po odprawie znów droga w dół. Do 
wizytacji wybrał komendant chorągwi Okręg Centrum; na odprawie Okręgu wybrał 
hufiec ,,TK" *; na odprawie hufca wybrał drużynę ,,600" 2; na odprawie drużyny 
wybrał zastęp ,,640". Po 4 godzinach od początku alarmu, czyli po 7 godzinach od 
podania sygnału, był w zastępie, rozmawiał z chłopcami; przez cały czas alarmu 
(4 godziny) trwali oni w gotowości w swoim lokalu. Tak wyglądał drugi sposób 
kontroli organizacyjnej. O co w obu tych sposobach chodziło? Chodziło o 
stwierdzenie czy podawana przez jakiegoś komendanta liczba, np. w wypadku 
chorągwi warszawskiej w dniu 1 X1941 roku liczba 1200 jest liczbą realną, 
konkretną, prawdziwą. Rozpoczęła się walka z fikcją. Nowa komenda chorągwi z 
pasją i namiętnością biła w jedną fikcję po drugiej, w jedną mgławicę po drugiej. 
Mgławice rozwiewały się, fikcje pryskały. Na dnie pozostawali konkretni ludzie -
- ludzie, którzy wprawdzie w konspiracji nie mieli swego nazwiska, ale którzy 
mieli swoją osobowość. Można ich było dotknąć, policzyć -- po prostu istnieli. 
Wydaje się to dziś takie proste. Lecz zapominamy o wszechpotędze różnych fikcji, 
nawet w normalnych czasach, nie mówiąc już o wspaniałych dla niej warunkach w 
otulonej mgłą konspiracji. Ileż to razy wygłasza ktoś sąd o pewnej sprawie i 
argumentuje, że zna szereg przykładów popierających jego tezę -- przykłady 
kończą się na drugiej, rzadko na trzeciej pozycji -- w ten sposób wygłoszony 
jest sąd o 1000 -- fikcja! Ileż to razy ktoś zgłasza swoje możliwości kontaktów 
z ludźmi, czy jeśli chodzi o zebranie jakiejś pomocy czy rozdanie czegoś, 
zaagitowanie do czegoś; gdy przyjdzie do realizacji -- możliwości te kończą się 
na pięciu, sześciu do znudzenia tych samych osobach -- fikcja! Ileż razy mówi 
ktoś, że zgruntował dany temat, wiele przeczytał -- gdy przyjdzie do wyliczenia 
bibliografii, już co do drugiej pozycji są pewne kłopoty -- fikcja! Chciałoby 
się ją rozwiać pytaniami: dobrze, ale konkretnie -- gdzie?, konkretnie -- kto?, 
konkretnie -- co? Pod razami takich pytań fikcja pryska. Kiedyś mówiliśmy, że w 
konspiracyjnych warunkach możliwe były całe organizacje * ,,TK" -- kryptonim 
hufca ,,Trzy Krzyże". Hufiec zbudowany został na bazie przedwojennej 3 WDH. 
Ponieważ wchodził do Okręgu Południe, a potem Centrum, wyznaczono mu jako teren 
działania rejon placu Trzech Krzyży. Nazwa nawiązywała do związanej z chlubną 
tradycją liczby drużyny ,,3". ,,TK" wybrano do wizytacji, gdyż był to właśnie 
okres bezpośrednio po omawianych już kłopotach z instruktorem wojskowym. omówimy 
niżej.
8 Liczbowy system oznaczania drużyn, np. ,,600" i zastępów np. ,,640"
wyczarowywane przez jednego lub kilku ludzi. W naszych warunkach nie było mowy o 
złej woli. W naszych warunkach jedynie, obok zwykłej ludzkiej skłonności do 
przesady, grały fałszywie rozumiane dobre chęci komendantów poszczególnych 
jednostek. Chcieli, aby stany były jak największe. Więc i tego, z którym mają 
zamiar porozmawiać i namówić go -- wliczyli już; i tego, który od kwartału nie 
przychodził na żadne zajęcia -- ale może jeszcze z niego coś będzie -- wliczali 
jeszcze; i tego, który na rok wyjechał do rodziny na wieś -- ale wróci -- 
wliczali też. Tworzyła się fikcja. Ciekawym przykładem tego zjawiska był Okręg 
Praga. Robociarska Praga, rozkochana w swym ,,doktorze", idąca w ogień bez 
namysłu za swym przywódcą, Skorupką. Hm Skibniewski ustalił liczbę tego okręgu 
na ok. 400 osób. Kiedy, usiłując wszystko sprawdzić, wszystkiego dotknąć, nowa 
komenda dotarła wreszcie do rdzenia środowiska, dowiedziała się ze zdumieniem, 
że Praga liczy nie 400, a 3000 chłopców. Co to znaczy? Gdzie jest prawda? Prawda 
ujawniła się szybko. Sam Skorupka wyjaśnił. ,,Wystarczy -- mówił -- abym 
gwizdnął tu, na rogu Targowej i Zamoyskiego, a stawi się trzy tysiące 
chłopa". ,,Kochani, na czym opieracie swoje twierdzenie?" Dobre oczy brodatego, 
fizycznie zmęczonego tramwajarza zapłonęły uniesieniem. ,,Jak to, przecież 
pierwszego września 1939 roku Hufiec Praga liczył wrłaśnie trzy tysiące ludzi, 
tu się nic nie zmieniło, oni wszyscy są! Jeśli ktoś się wykruszył, są na jego 
miejscu nowi, Praga stanie murem, wystarczy aby «Skorupa» dał znak!" Boże, jakże 
trudno, jakże ciężko było walczyć z tym czystym uczuciem. Dziś Skorupki nie ma. 
Jego prochy rozwiał szumiący nad Majdankiem wiatr. Lecz czasem, gdy się idzie 
uliczkami Grochowa, Pelcowizny czy Bródna, wydaje się, że wicher znad Majdanka 
przywiał prochy Kazika tu, że zmieszał je z pyłem ulicznym ukochanej przezeń 
Pragi. Nie przeczytasz Druhu Kaziku tych słów: może jednak kiedyś trafią one do 
rąk spracowanej po łokcie nad balią wdowy po Tobie, może do któregoś z licznego 
Twego drobiazgu, dziś zapewne ludzi dorosłych, może do kogoś z najbliższych 
Twemu sercu przyjaciół. Niech wiedzą, że to nie zimny rozum z Wami dyskutował, 
lecz ludzie, którzy próbowali zimnym rozumem i gorącym sercem szukać prawdy i 
siły. Jurek Jaczewski (pseudonim ,,Grot" i ,,Wilk"), który w ramach nowej 
komendy ,,Ula" prowadził Okręg Praga, wił się jak piskorz. Z jednej strony 
zarysowana wyżej postawa Skorupkowej Pragi, z drugiej -- nacisk komendanta, 
który żądał bezwzględnej prawdy: konkret, konkret, konkret... Wysiłki Jurka, 
kontynuowane potem przez Heńka Ostrowskiego (pseudonim ,,Rysiek", ,,Heniek"), 
dały w końcu rezultaty. 3000 rozwiały się we mgle. Nie ostała się nawet liczba 
Skibniewskiego -- 400. Był, istniał faktycznie hufiec ,,CP" (Centrum Pragi) 
prowadzony przez wspaniałego chłopca Mietka Słonia (pseudonim ,,Jurand") i 
doskonałego sztabowca, jego zastępcę Wiktora Szelińskiego (pseudonim ,,Poi"). 
Istniał także przerzedzony hufiec ,,GR"
T
(Grochów) i było kilkunastu (15 -17) ludzi na Bródnie. Razem 156 ludzi. Więc nie 
3000 i nie 400, lecz 156. Tak stawała się konkretem w ręku nowej komendy cała 
Warszawa. Stare metody -- defilada, alarm -- nie wystarczyły jednak. Pozwalały 
one bowiem mierzyć teren jak gdyby w stanie statycznym, określały rozmiary, 
wielkość -- nie określały żywotności, sprawności. W swym marszu do konkretu, do 
prawdy komenda ,,Ula" chciała nie tylko wiedzieć, ilu ma ludzi, lecz wiedzieć 
ponadto na ilu z nich może zawsze, w każdej najtrudniejszej okoliczności liczyć. 
Maszyna konspiracyjna pracowała: długością fali, monotonnością techniki, męczyła, 
nużyła ludzi. Wielu ludzi tego nie wytrzymywało, kruszyło się. Ciekawe, że 
najmniej odporne na powolność i monotonię konspiracyjnej maszyny okazały się 
środowiska całkowicie robotnicze, np. Bródno, Wola. Tam, gdzie środowisko 
robotnicze przemieszane było ze środowiskiem inteligenckim, sprawa wyglądała 
zupełne inaczej. Nie wchodząc w głębszą, socjologiczną analizę, sądzić można, że 
przyczyna zjawiska tkwi w mniejszej zdolności środowiska robotniczego 
długotrwałego utrzymania w napięciu uwagi, pamięci, w odmienności technologii 
pracy umysłowej i fizycznej. Kto się nie wykruszy, na kogo na pewno można liczyć 
-- oto pytanie. Metoda sprawdzania sama weszła w ręce. Była
nią akcja ,,Ursus". Zobowiązanie w stosunku do
ZWZ mówiło między innymi:
300 ludzi przeszkolonych w zakresie motorowym na terenie Warszawy. Wybór tego 
przydziału został bardzo trafnie dokonany z punktu widzenia całej metodyki 
skautowej. Jak dokonać natomiast realizacji tej decyzji? Z jednej strony 
potrzeba warsztatów, wykładów, fachowców, próbnych jazd, a z drugiej -- masa 300 
chłopców i konieczność zachowania konspiracyjnej tajemnicy. Istna kwadratura 
koła! Kiedyś, za parę lat, będziemy mieli swoje bazy leśne, swoje kolumny 
samochodowe, będziemy montowali nawet swoją własną szkołę samochodową. Lecz w 
roku 1941 takie pomysły równały się wizjom Juliusza Verne'a. Jak rozwiązać 
kwadraturę koła? Główna Kwatera wpadła na niesłychanie chytry, a jednocześnie 
śmiały pomysł. Paru poważnych ludzi zorganizowanych przez późniejszego hm Wacka 
Micutę zgłosiło się do szkoły samochodowej Tuszyńskiego (w Warszawie przy ulicy 
Targowej) i wydzierżawiło od niej cały aparat pracy na pewne określone godziny. 
Forma taka była przyjęta i nie budziła żadnych podejrzeń -- nazywała się po 
prostu wydzierżawieniem kursu. Szkoła, robiąc w tym czasie bokami, chętnie 
poszła na proponowaną transakcję. Może sądziła, że naiwni sparzą się na swym 
przedsiębiorstwie. W kancelarii szkoły zasiadł urzędnik z ramienia dzierżawcy p. 
Spaliński. Był to po prostu ,,Firley" -- Zygfryd Linda. Chłopcom w chorągwi 
rozkazano, żeby zapisali się na określony kurs w oficjalnej szkole Tuszyńskiego. 
Poinformowano, żeby chłopcy zachowywali się ostrożnie, gdyż szkoła w niczym się 
nie orientuje. System ruszył. Zapisała się określona liczba chłopców^ poza tym 
może trochę ludzi z ulicy.
Chłopcy dostali z organizacji pieniądze na wpłacenie pierwszej raty; wpłacili, p. 
Spaliński podjął, opłacił koszta, nadwyżkę przekazał zaś Florianowi Marciniakowi. 
Florian uzupełnił nadwyżkę nowymi środkami ze swego budżetu, przekazał 
komendantowi ,,Ula Wisła", a dalej przez okręg, hufiec, drużynę, zastęp do rąk 
chłopców. Chłopcy wpłacili drugą ratę. Trzystu chłopców, chyba pięć turnusów, 
wpłaty rozłożone na ok. 5 rat i łańcuch ośmiu pośredników przekazujących sobie w 
koło pieniądze (Florian -- komendant ,,Ula Wisła" -- komendant okręgu -- 
komendant ,,Roju" -- drużynowy -- zastępowy -- chłopiec -- p. Spaliński). To 
wymagało sprawnego aparatu. Tu nie wystarczało jedno stawienie się na alarm, tu 
w sposób precyzyjny pracować musiała cała maszyna: solidność, słowność, 
punktualność -- wszystko to stanęło do egzaminu. Florian po każdej wpłacie z 
kalendarzem w ręku ciągle stwierdzał: ,,Wpłaciłem 5000 zł, po potrąceniu kosztów 
nie wpłynęło mi z tego jeszcze 2000, jeszcze 1000, jeszcze 300 zł, jeszcze 10 zł, 
no, nareszcie..." To było narzędzie walki o konkret, o prawdę liczby, o prawdę 
słów. Stworzono precyzyjną ewidencję chorągwi. Polegała ona na nadaniu każdemu 
chłopcu określonego numeru. System dziesiętny odtwarzał organizacyjny schemat. W 
ewidencji tej komendant chorągwi dostał numer KC-000; jego łącznik KC-001; 
komendant Okręgu Południe PD-000; jego łącznik PD-001; drugi łącznik PD-002; 
komendant hufca Mokotów Górny, należącego do tego Okręgu (PD) -- MG-000; 
przyboczny MG-001; drużynowy czwartej drużyny na tymże Mokotowie Górnym MG-400; 
zastępowy pierwszego zastępu w tej drużynie MG-410; zastępowy drugiego zastępu 
MG-420; chłopcy z tegoż drugiego zastępu MG-421, MG-422, MG-423 itd. Tak więc 
numer TK-614 oznaczał, że jest to szeregowy pierwszego zastępu, szóstej drużyny 
hufca ,,Trzy Krzyże". Do rozszyfrowania systemu potrzebny był tylko zestaw 
kryptonimów komendy chorągwi (,,Ula"), okręgów» i hufców (,,Rojów"). Oto on:
Komenda Chorągwi I Okrąg Centrum 1 Hufiec Mokotów 2 Hufiec Powiśle 3 Hufiec Trzy 
Krzyże II Okrąg Południe 1 Hufiec Mokotów Górny 2 Hufiec Mokotów Dolny 3 Hufiec 
Ochota KC CR MK PW TK PD MG MD OC
» Szczebel Okrąg był tylko w ,,Ulu Wisła" oraz w ,,Ulu Puszcza" (lewoi 
prawobrzeżny); nie wchodził do systemu kryptonimów ,,Pasieka" -- ,,pszczoła".
III Okręg Północ 1 Hufiec Grzybów 2 Hufiec Wola 3 Hufiec Żoliborz IV Okręg Praga 
1 Hufiec Centrum Pragi 32 Hufiec Grochów Hufiec Bródno PN GZ WL ŻB PR CP BR GR
Razem 17 łatwych do zapamiętania symboli. Ewidencja rozpoczynała przez długie 
miesiące wszystkie zbiórki, wszystkie odprawy na każdym szczeblu. Następnie szły 
rozliczenia za ,,Ursus". Walka z fikcją przy pomocy tych dwóch narzędzi: 
ewidencji i ,,Ursusa" była prowadzona z pasją i uporem. Liczba członków chorągwi 
spadała, lecz stawała się coraz bardziej konkretna. Dawno już przestało się 
operować sumą 1200, bilans zobowiązań wobec ZWZ nie dawał chwili spokoju 
komendantowi chorągwi. Bilans nie był pokryty. Z zaciśniętymi zębami, twardo 
schodziliśmy do dna, do dna zupełnie pewnego, na którym można już będzie zacząć 
budować. Tym dnem było 591! Takich liczb nie zapomina się. To była prawda! I gdy 
kiedyś, potem mijaliśmy liczbę 800, to naprawdę było nas ośmiuset, potem 
naprawdę było nas tysiąc dwustu itd. Gdyby płk ,,Monter" posiadał dar 
jasnowidzenia i gdyby przy jego pomocy czytał podawane mu zestawienia stanów, 
niemałą pociechą w jego troskach byłyby odtąd liczby szaroszeregowe. 
Płk ,,Monter" daru tego jednak nie posiadał. Ten dobry organizator, człowiek 
twardy i pracowity, a jednocześnie człowiek nieco nieufny i podejrzliwy, 
krytycznym okiem mierzył każdą liczbę; od każdej odrzucał niewątpliwie spory 
procent na stany niepewne, na niestawiennictwo. Dobrze robił płk ,,Monter", choć 
w naszym przypadku chciałoby mu się zakrzyknąć -- pułkowniku, u nas odliczać nie 
trzeba, u nas dziesięć znaczy dziesięć, a sto znaczy sto; my mówimy prawdę, nie 
tę niepewną, nie tę ,,około", ,,mniej więcej", lecz tę jedyną, sprawdzoną do 
samego dna, do samego rdzenia. Mimo to dobrze robił pułkownik ,,Monter" nieufnie 
i z troską patrząc na małe karteczki z zapisanymi stanami batalionów, kompanii, 
plutonów, drużyn. Rozumieliśmy go, bo i my jako Polacy, jako obywatele, z 
głęboką troską myśleliśmy o tych jego karteczkach. Czy mogła być na nich prawda? 
Przecież spisywano na nich wojsko, które czekało dziś,
by walczyć jutro. Czy takie wojsko jest? Czy ono naprawdę jest?
4
4
A jednak okazało się, że wojsko to było. Tyle tylko, że tak jak w kam-
panii wrześniowej twardsze okazały się w zasadzie te wielkie jednostki, które 
tworzono już w mobilizacji, tzw. marcowej, od tych, które prosto z mobilizacji 
poszły w bój, tak i te oddziały Armii Krajowej, które nie przeszły przez 
partyzantkę lub akcje Kedywu drogo musiały płacić za
Czy rozwiewa się w mgławicę fikcji, czekając, podczas gdy Kedyw bił się, 
gdy ,,Wawer" prowadził walkę propagandową, gdy wywiad przeżywał chwile wielkich 
napięć w swej grze oko w oko. Musiało być wiele fikcji na kartkach 
płka ,,Montera". I choć bił w fikcję, choć sprawdzał, szkolił, podciągał, gromił 
na odprawach, wkładał w tę walkę całego siebie, chociaż dzielnie mu sekundował w 
tej walce jego szef sztabu, ppłk Stanisław Weber, popularny ,,Chirurg", choć 
urobili ręce po łokcie liczni jego ofiarni oficerowie, nie był w stanie wygrać 
całkowicie walki z fikcją. Nie użył bowiem jedynego skutecznego narzędzia tej 
walki -- spojrzenia od strony żywego człowieka. Tylko to spojrzenie, tworząc 
pełną konstrukcję programową, mogło rozwiązać wielki dylemat współzależności 
dobrego programu i dobrej organizacji. Dużo miejsca poświęciliśmy walce, którą 
prowadziliśmy na terenie warszawskim o prawdę liczb i prawdę pracy. Jak w wielu 
sprawach doświadczenia zdobyte w tej warszawskiej walce zostały potem 
przeniesione na wszystkie pozostałe tereny. To przodowanie Warszawy w 
rozwiązywaniu wielu problemów powtarzać się będzie w naszych rozważaniach coraz 
częściej. Wiemy już, lecz nie dosyć jest taką sprawę wiedzieć, trzeba ją ponadto 
wielokrotnie powtórzyć, że to przodowanie Warszawy nie stanowi wyłącznie jej 
zasługi. Życie stworzyło sytuację, w której Warszawa uzyskała wszelkie dane, aby 
przodować. Jej zasługą jest, że przodowała rzeczywiście, że przodowała o wiele 
ofiarniej i płomienniej niż by to z chłodnego rachunku trudności warunków i 
natężeń pracy wynikało. Doświadczenia warszawskiej walki o konkret pozwoliły 
przeprowadzić podobną walkę na całym terenie Szarych Szeregów. Dopiero po 
zwycięskim jej rozstrzygnięciu mogliśmy sobie powiedzieć, że nie przyczyniamy 
wstydu drugiemu punktowi naszego dekalogu: ,,Na słowie Harcerza polegaj jak na 
Zawiszy!" O tym jednym z największych naszych zwycięstw musi pamiętać każdy, kto 
chce analizować lata wojny. O tym zwycięstwie pamiętając, nie popełni on nigdy 
błędu wydobycia z mroków konspiracji olbrzymiej liczby zjawisk i poszeregowania 
ich obok siebie bez oceny prawdziwości i wagi. Historyk tego okresu musi bić w 
fikcję i mgławice historycznych mitów, a szukać historycznego konkretu. Szare 
Szeregi doczekają chwili, gdy ta metoda obali rozdęte sztucznie mity. I niech 
historyk tych czasów nie żywi żadnych obaw. Zza mgławic wyłoni się konkret 
twardy i nienaruszalny, bo będący samą prawdą, wszelkie zaś sztuczne 
powiększanie go i rozdymanie będzie tylko albo produktem fałszywie rozumianego 
patriotyzmu, albo nadmiernych osobistych ambicji. Na koniec nasze liczby. 
Pochodzą one z zestawienia wysłanego stawanie się dobrym wojskiem od razu w 
walce; najczęściej bardzo ciężkiej walce (1981).
wiosną 1944 roku do Londynu. Podają więc stany organizacyjne z tego okresu. Ten 
przekrój czasowy jest dla jednych terenem wygodnym -- dla innych mniej. Są to na 
pewno szczyty Chorągwi Mazowieckiej -- ,,Ula Puszcza", Chorągwi Warszawskiej --
 ,,Ula Wisła". Chorągiew Poznańska ,,Ul Przemysław" -- jednak jeszcze jest 
rozbita ciężkimi przejściami 1943 roku. Podobnie Chorągiew Lubelska -- ,,Ul 
Zboże" i Krakowska -- ,,Ul Smok" miały już kiedyś swoje lepsze okresy. A oto 
same liczby:
I. ,,Pasieka" II. Polska Centralna 1. ,,Ul Puszcza" 2. ,,Ul Rady" 3. ,,Ul Wisła" 
4. ,,Ul Zboże" III. Polska Południowa 1. ,,Ul Lew" 2. ,,Ul Skała" 3. ,,Ul Smok" 
4. ,,Ul Warta" IV. Polska Wschodnia V. Polska Zachodnia Razem
8006
Rozdział VH CZAS
2300 88 2250 95 115 226 700 518
4733
1559 510 586 8188
6 Niektóre jednostki organizacyjne podporządkowane były wprost ,,Pa-
siece". Wyjaśniono to w następnym rozdziale.
Nie mogliśmy długo cieszyć się spokojem organizacyjnym. Ledwie uporaliśmy się z 
przewlekłą i ciężką walką o konkret, walką o prawdę liczb, a już wyszło przed 
nami nowe, trudne zagadnienie. Była to jesień 1942 roku. Konspiracja trwała już 
trzy lata. Trzy lata to bardzo dużo. Mieliśmy możność już raz powiedzieć, że w 
organizacji młodzieżowej każdy rok zmienia znacznie więcej niż w środowisku 
dorosłych. Dlatego te trzy lata stanowiły dla naszych chłopców bardzo dużo. Tym 
więcej, że były to takie lata. Nasi chłopcy rośli. Jesienią 1939 roku, 
przyjmując pierwszych z nich do pracy w podziemiu, przestrzegano zasady, że 
członek Szarych Szeregów powinien mieć co najmniej 18 lat. Teraz ci ludzie mieli 
co najmniej 21 lat. W ciągu minionych trzech lat aresztowania i 
zwykłe, ,,naturalne", wykruszenia się przerzedziły nieco grupę weteranów. Poza 
tym, jak wiemy, było parę przypadków większych odpływów z organizacji -- 
najpoważniejszy z nich to sprawa warszawskiej ,,Baszty". Jednocześnie przybywali 
nowi. Według założeń organizacyjnych powinni oni w chwili wstępowania mieć 
niezmiennie co najmniej 18 lat. Życie chciało inaczej. W toku walki o realność 
stanów Chorągwi Warszawskiej spostrzegliśmy, że wiek 17 i. 16 lat jest 
zjawiskiem bardzo częstym. Spostrzegliśmy ponadto, że dużo jest chłopców w wieku 
lat 15, że kilkunastu ma zaledwie lat 14, a jest nawet trzech (w hufcu Powiśle i 
hufcu Mokotów Dolny) mających zaledwie 13 lat. Sądzimy, że zjawiska tego, 
znanego ze wszystkich polskich walk niepodległościowych, zjawiska wciskania się 
do organizacji ludzi poniżej minimalnej granicy wieku nie należy nawet tłumaczyć. 
Nie należy tłumaczyć, trzeba jednak wspomnieć, aby podkreślić wyraźnie, że 
pokolenie wyrosłe w wolnej Polsce nie utraciło nic z romantycznego porywu drużyn 
strzeleckich, bartoszowych, skautowych, orląt lwowskich i ochotników spod 
Radzymina. W 1942 roku, znów wbrew wyraźnym instrukcjom organizacyjnym, zjawiają 
się piętnastolatki, zjawi się czternastolatek, za chwilę zjawią się jeszcze 
młodsi. Ta polska tendencja wciskania się młodszych przy jednoczesnym naturalnym 
procesie starzenia się pierwszych konspiratorów spowodowała, że za-
częła się wybitnie poszerzać amplituda szaroszeregowych roczników. Trudno dziś 
pamiętać dokładnie poszczególne liczby, lecz można w przybliżeniu odtworzyć 
tendencję krzywej rysującej się na wykresie oraz rząd wielkości każdego rocznika. 
Szcz^towjs roczniki to chłopcy szesnasto-, siedemnaste- i osiemnastoletni; 
roczniki te są prawie równej wielkości, z tym że na czół© wysuwa się rocznik 
chłopców siedemnastoletnich. Wymienione trzy roczniki obejmują prawie połowę 
całego stanu. Nieco ponad ćwierć stanu obejmują trzy roczniki od nich starsze, 
przy czym dominuje tu wyraźnie rocznik chłopców dziewiętnastoletnich. Pozostała 
ćwiartka stanu to chłopcy młodsi lub starsi od wymienionych najliczniejszych 
roczników, przy czym powyżej dwudziestopięcioletnich jest już tylko 10% całości. 
Wydaje się, że podana tu przykładowo struktura wieku chorągwi warszawskiej jest 
reprezentatywna dla całego terenu Szarych Szeregów. Oczywiście, na 
poszczególnych terenach mogły być nawet poważne odchylenia od tej struktury, 
jednak przeciętna ogólnopolska jest do niej chyba bardzo zbliżona. Amplituda 
roczników szaroszeregowych była wielka. Poczęła też poważnie niepokoić Główną 
Kwaterę. Niepokój ten wzmógł się, gdy po przezwyciężeniu fikcyjności stanów, po 
zejściu do konkretnego stanu rozpoczęła się rozbudowa organizacji. Ta rozbudowa 
dotyczyła bowiem szczególnie roczników młodszych, a więc chłopców piętnaste-, 
szesnasto- i siedemnastoletnich. Jak widać, coraz mniejszą wagę przywiązywano do 
przepisów zabraniających przyjmowania chłopców poniżej osiemnastu lat. Zresztą, 
to nie tylko napór młodych ochotników przełamywał organizacyjne zasady. Na ich 
przełamywanie złożył się poza tym szereg przyczyn. Na pierwszym miejscu należy 
wymienić dążność kierownictwa do rozbudowy stanów -- zrozumiała to dążność, gdy 
walka o konkret przerzedziła wiele poprzednio rozdętych liczb, a zobowiązania 
wobec wojska trwały niezmiennie. Druga przyczyna, to bogactwo wachlarza służb, 
uświadomione sobie wyraźnie w okresie tworzenia programowej konstrukcji ,,Dziś -
- Jutro -- Pojutrze". Bogactwo to pozwoliło dobierać właściwą służbę dla każdego 
wieku. Trzecia wreszcie przyczyna, to wnioski, do których musiała dojść po wielu 
miesiącach przemyśleń Główna Kwatera. Wnioski te mówiły: jeśli przed nami długa 
okupacja, jeśli przed nami ciężki nieznany okres przełomu, jeśli przed nami 
wielki zryw odbudowy, to chciałoby się sięgnąć do jak najmłodszych roczników, by 
jak najwięcej tych roczników przygotować na długą i nieznaną przyszłość. Ku temu 
popychało poczucie odpowiedzialności za odcinek młodzieżowy. Podsumowując 
stwierdzić można, że w lecie 1942 roku praktycznie nie istniał już organizacyjny 
przepis o przyjmowaniu tylko osiemnastolatków i starszych. Wówczas zdarzył się 
fakt, który podziałał na całą sprawę jak zapałka rzucona na beczkę prochu.
Stefan Mirowski wracał któregoś późnego popołudnia do domu. Mieszkał przy ulicy 
Ursynowskiej 46 w Warszawie. Droga wypadła mu przez park Dreszera. Już miał 
wyjść z parku, przeciąć ulicę Ursynowską i znaleźć się przed furtką swego 
ogródka, gdy nagle stanął zdumiony... z pobliskich krzewów dochodził dziwny 
szept: ,,Baczność! -- Spocznij! -- Baczność! -- Spocznij!" Stefan był dobrym 
skautem -- szybko więc sam nie widziany mógł oglądać całą gromadkę 
dwunastoletnich chłopców, zapamiętale wykonujących musztrę pod wodzą rówieśnika. 
Ależ to typowy zastęp harcerski -- pomyślał Stefan. Ciąg dalszy jest już łatwy 
do przewidzenia. Stefan zaprzyjaźnił się z chłopcami i pod jego kierownictwem 
powstała pierwsza drużyna młodszych harcerzy im. Romualda Traugutta. Przez 
krótki czas Stefan trzymał całą imprezę w tajemnicy, a gdy ją wyjawił 
komendantowi chorągwi i tą drogą Głównej Kwaterze, nastąpił ważki moment w 
dziejach wojennego harcerstwa: Szare Szeregi sięgnęły po najmłodszych. Teraz 
sprawa amplitudy roczników stanęła przed nami jako zjawisko palące, wymagające 
natychmiastowych rozstrzygnięć. Sięgnięto do przemyśleń przedwojennych. 
Przedwojenna Organizacja Harcerzy, opierając się na naukowych tezach z zakresu 
pedagogiki, rozróżniała następujące grupy wieku chłopców:
.1. Zuchy 2. Harcerze 3. Starsi chłopcy 4. Starsi harcerze od 7-11 lat od 12-14 
lat od 15 - 17 lat powyżej 18 lat
Zdecydowano, że Szare Szeregi, przynajmniej na razie, zuchów prowadzić nie będą. 
Dalej zgodzono się, że roczniki znajdujące się dotychczas w ramach organizacji 
obejmują grupy odpowiadające przedwojennym ,,starszym chłopcom" i 
przedwojennym ,,starszym harcerzom". Grupie przedwojennych harcerzy odpowiadała 
zapoczątkowana właśnie przez Stefana Mirowskiego robota na odcinku najmłodszych. 
Chodziło więc teraz o rozstrzygnięcie, czy grupę starszych chłopców i starszych 
harcerzy prowadzić w wojennym okresie razem czy osobno. W czasie wojny chłopcy 
dorastali wcześniej. Wcześniej stykali się z całą brutalnością życia. Wcześniej 
życie żądało od nich samodzielności, zaradności. To wszystko przemawiało za 
utrzymaniem jednolitej grupy starszych chłopców i starszych harcerzy, jako że 
życie upodobniało problematykę chłopca do problematyki człowieka dorosłego. 
Głębsza analiza łatwo dostrzegała jednak, że mimo podobnych bodźców zewnętrznych 
natura chłopca jest całkowicie inna niż natura dorosłego mężczyzny, a sztuczne 
ujednolicenie bodźców zewnętrznych wymaga właśnie tym staranniejszego, 
specyficznego zajęcia się chłopcem poddanym bodźcom niezgodnym z jego naturą. 
Trzeba więc było zróżnicować obie grupy. Trzeba było tak robić, tym bardziej że 
nasze
narzędzia wychowawcze, jako narzędzia zawierające wyjątkowo silne impulsy, 
wymagały bardzo starannego ich doboru i zróżnicowania. Wielki, bogaty wachlarz 
służb umożliwił to zróżnicowanie. Decyzja zapadła. I znów akcję rozpoczęła 
Warszawa. Tej trudnej i odpowiedzialnej operacji dokonano na nocnej odprawie 
Komendy Chorągwi z 2 na 3 listopada 1942 roku w tzw. lokalu ,,u Cioci", tj. u p. 
Jeżewskiej, ciotki Stefana Mirowskiego, przy ulicy Grochowskiej u styku z ulicą 
Zamoyskiego -- domek fabryki gilz ,,Dzwon". Nie działał tu żaden mechanizm. 
Wprawdzie wiadomo było, że szesnastolatek zostanie w grupie starszych chłopców, 
a osiemnastolatek przejdzie do grupy starszych harcerzy, jeśli chodzi jednak 0 
rocznik pośredni, trzeba było analizować indywidualnie zastęp po zastępie, 
niemalże chłopca po chłopcu. Na tym trudność jednak nie kończyła się. Trzeba 
było każdą z utworzonych w ten sposób grup uformować w nowy, równie sprawnie 
działający jak poprzednio aparat organizacyjny. Grupa starszych harcerzy 
otrzymała kryptonim GS -- Grupy Szturmowe. Grupa starszych chłopców otrzymała 
kryptonim BS -- Bojowe Szkoły. GS zostały podzielone na 4 hufce: CR -- Centrum -
- kmdt hm Tadeusz Zawadzki; PD -- Południe lub ,,Sad" (skrót od słów: sabotaż, 
dywersja) -- kmdt hm J. Bytnar; WL -- Wola -- kmdt phm Jan Kopałka; PR -- Praga 
-- kmdt phm Henryk Ostrowski. Komendantem całości został hm Tadeusz Zawadzki. BS 
zostały podzielone na 6 hufców według granic dzielnic PZP. Komendantami hufców 
zostali: phm Kazimierz Brzeziński (Mokotów), hm Zygmunt Kaczyński (Śródmieście), 
hm Jan Kubacki (Wola), phm Iwo Rygiel (Ochota), hm Mieczysław Słoń (Praga) 1 phm 
Andrzej Zawadowski (Żoliborz). Komendantem całości został hm Jerzy Kozłowski. I 
znów na tym nie koniec trudności. Pozostawała istota zagadnienia -- program, a 
ściślej podział służb na dwie świeżo powstałe grupy. Z programu ,,Dziś" za 
służbę Grup Szturmowych uznano tylko WD K Resztę programu ,,Dziś", 
jak ,,Wawer", ,,N", ,,Gdańsk" i WISS uznano za służby Bojowych Szkół. Z 
programu ,,Jutro" za służbę Grup Szturmowych uznano ,,KDK", ,,Agrykolę" oraz 
szereg szkoleń specjalnych, jak saperskie, motorowe, a nawet spadochronowe. 
Pozostały program ,,Jutra", 
jak ,,Wiarus", ,,Sklepy", ,,Ursus", ,,Boernerowo", ,,Golędzinów" uznano za 
służby Bojowych Szkół. Rzecz prosta ten przydział poszczególnych służb nie 
został dokonany na drodze dowolności czy przypadku. W wielu zakresach mieliśmy 
za sobą długie okresy doświadczeń; inne znaliśmy bardziej ,,Działanie".
1 Kryptonimy służb są objaśnione w odpowiednich rozdziałach części
teoretycznie; we wszystkich jednak przypadkach przeprowadzona analiza brała pod 
uwagę przydatność danej służby jako narzędzia wychowawczego kształtującego 
chłopca w danym wieku. Stale mieliśmy przy tym przed oczami sylwetkę chłopca, 
jaką pragnęliśmy osiągnąć. W doświadczeniach i długich, nieraz bardzo długich 
dyskusjach zmierzaliśmy ku tej sylwetce -- sylwetce zarysowanej nam przez prawo 
harcerskie, a próbowanej w ogniu wojny. Jak widać, decyzja dotycząca programu 
dla poszczególnych grup chłopców nie była produktem jednonocnej odprawy z 
drugiego na trzeci listopada 1942 roku. Tej nocy, na tej odprawie dokonano 
jedynie cięć organizacyjnych. Głębokie motywy tych cięć wynikały z wielu od 
dawna dokonywanych przemyśleń. Również odprawa listopadowa nie zakończyła, nie 
podsumowała zagadnienia. Wiele następnych miesięcy trwały dalsze dyskusje i 
prace precyzujące specyficzne wojenne metody i specyficzny wojenny program. W 
stosunku do Bojowych Szkół pewne sformułowania nastąpiły na odprawie w Milanówku 
w lecie 1943 roku. W stosunku do Grup Szturmowych powstanie warszawskie 
przerwało finalizowanie prac programowych nad stopniem Harcerza Rzeczypospolitej. 
Wszystkie te sprawy zarysują się nam w najbliższych rozdziałach, w których 
służba po służbie rozszyfrowywać będziemy niezrozumiałe dotychczas kryptonimy. 
Będziemy dążyli do tego, aby przeanalizowane służby i ich dokonania przedstawiły 
nam w sposób jak najbardziej wyrazisty sylwetki chłopców z ,,Zawiszy", z 
Bojowych Szkół i z Grup Szturmowych. O ,,Zawiszy" na razie niewiele wiemy. 
Spotkaliśmy się z nią dotychczas raz tylko i to jak gdyby przypadkiem; jej 
spontaniczne powstanie wyznaczyło bowiem moment decyzji dzielenia Szarych 
Szeregów na grupy według wieku chłopców. Dokładniej zanalizować ,,Zawiszę" 
będziemy starali się w części ,,Działanie". Tu nawet tych zawiszowych służb nie 
wymieniamy. Nie dzielono ich bowiem ani na listopadowej odprawie, ani w 
przygotowujących ją pracach, ani też w pracach późniejszych. Były to służby nowe 
-- tak jak zjawiskiem nowym na naszym widnokręgu była cała ,,Zawisza". 
Zakończyła się nocna listopadowa odprawa. Rozpoczęło się życie, a w nim, wśród 
wielu innych spraw, jedna wielka trudność -- przydziały wojskowe. Przypomnijmy 
sobie, jak w Warszawie wyglądały te przydziały, a raczej zobowiązania wobec 
wojska w dniu 1 października 1941 roku; 6 plutonów ochrony dowództw, 6 plutonów 
łączności i 300 chłopców przeszkolonych motorowo. Już samo wyliczenie zwraca 
uwagę różnicą sformułowań; z jednej strony jednostki zorganizowane -- plutony 
ochrony dowództw, plutony łączności, a z drugiej strony -- nie ujęta w żadną 
wojskową organizację pozycja statystyczna -- 300 chłopców. Ta dysproporcja 
denerwowała chłopców. Jak to, inni koledzy mają
już konkretne przydziały, zostali skontaktowani2 ze swymi wojskowymi 
zwierzchnikami, otrzymali zadania bojowe, a my...? Cała problematyka konstrukcji 
programowej ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" staje nam jak żywa przed oczami. Lecz 
nie tylko to denerwowało chłopców. Nie chciał godzić się na taką sytuację 
również nowy komendant Chorągwi Warszawskiej. Po wielu dyskusjach, w których 
ścierały się ze sobą z jednej strony myśl wychowawcza, ujęta konstrukcją ,,Dziś 
-- Jutro -- Pojutrze", z drugiej strony myśl broniąca planu ,,Mob." podziemnego 
wojska, komendant chorągwi i płk ,,Monter" doszli do porozumienia. W myśl tego 
porozumienia Chorągiew Warszawska Szarych Szeregów miała zorganizować odwodowy 
batalion składający się co najmniej z 300 chłopców przeszkolonych motorowo. 
Batalion otrzymał przydział w zgrupowaniu odwodów obwodu Śródmieście Okręgu 
Warszawskiego ZWZ. Dowódcą batalionu został przedstawiony przez Szare Szeregi 
oficer w randze kapitana, niebawem awansowany do stopnia majora. Oficer nosił 
pseudonim ,,Inżynier". Z Szarymi Szeregami nawiązał stosunki za pośrednictwem 
swego znajomego, dra Skibniewskiego. Nazwisko jego nie było znane w Komendzie 
Chorągwi. Wiedziano o nim tylko tyle, że przed wojną był on zawodowym oficerem 
piechoty w 3 dywizji legionowej (Lubelszczyzna) oraz to, że w jego wykazie 
służby poważną pozycję stanowiło wieloletnie dowodzenie szkołą 
podoficerską. ,,Inżynier" miał wówczas ok. 45 lat. Blizna na opalonej zawsze 
twarzy, sprężysty krok mimo powrześniowych kłopotów z nogą, gruba, stale noszona 
laska, krój przefarbowanego na kolor jasno-granatowy munduru mówiły wszystko. 
Nie zważając na swój niedwuznaczny wygląd, wkładał w pracę konspiracyjną całego 
siebie; nie potrafiła go w tym powstrzymać nawet gruźlica -- jeszcze jeden 
nabytek kampanii wrześniowej. ,,Inżynier" przystąpił do swego nowego zadania z 
wielkim zapałem; dla ułatwienia wszelkich spraw organizacyjnych ustalono, że 
komendant chorągwi został adiutantem batalionu. Te sprawy organizacyjne nie były 
łatwe. Po poprzednim uściśleniu zagadnień ewidencyjnych w chorągwi okazało się, 
że chłopcy mający złożyć się na motorową trzechsetkę są rozproszeni po 
wszystkich jednostkach (hufcach i drużynach), nie stanowią żadnej zwartej grupy. 
Stało się tak w okresie, gdy Kazik Skibniewski nie mógł wykonać precyzyjnych 
żądań Głównej Kwatery w sprawie ,,Ursusa", trzymając w ręku chorągiew mało 
sprężystą i mało dyspozycyjną. Chcąc wywiązać się jakoś z nakładanych 
przez ,,Pasiekę" żądań, rzucał na kurs motorowy każdego dającego gwarancję, że 
dość spraw* Akcję pierwszych kontaktów przeprowadzał osobiście płk ,,Monter" 
asystując wraz ze ,,Stefanem Orszą" codziennie innym spotkaniom komendanta 
właściwej Dzielnicy ZWZ z naszym właściwym kmdtem okręgu i dając tym wyraz nie 
tylko sumienności i staranności pracy, ale również sympatii, jaką dla Szarych 
Szeregów żywił ten dawny harcerz lwowski. nie będzie uczęszczał i wpłacał 
przekazywane pieniądze. Stąd powstała niesłychana mozaika. Nie sposób jej było 
rozwikłać w celu wyodrębnienia 12 obwodowych plutonów i batalionu składającego 
się z 300 motorowców. Trzeba było po męsku przecinać sprawę. Kilkadziesiąt 
szkoleń motorowych uznano jako organizacyjnie chybione, chłopcy bowiem, którzy 
te przeszkolenia przeszli, nie weszli w skład postulowanej trzechsetki. Z pomocą 
przyszedł Florian. Z wygospodarowanych opisaną drogą obracania pieniędzmi 
środków własnych przeznaczył sumę umożliwiającą doszkolenie straconej 
statystycznie liczby. Sprawa była uratowana. Nim jednak to nastąpiło, sprawa 
naszarpała wiele nerwów i energii Komendy Chorągwi. 3X11942 roku, a więc data 
podziału Chorągwi Warszawskiej na szczeble według wieku chłopców zastał i tę 
sprawę rozwikłaną, załatwioną. Chłopcy w poszczególnych jednostkach -- zarówno w 
plutonach jak i w batalionie -- byli całkowicie przemieszani pod względem wieku. 
Operacja z trzeciego listopada, jeśli miała być konsekwentna, musiała ciąć 
poszczególne jednostki wojskowe. Wiedząc, że nas to czeka, wielokrotnie 
ważyliśmy słuszność i konieczność dokonania operacji. Mimo wszystkich trudności, 
jakie dostrzegaliśmy, zdecydowaliśmy się jednak. Pocieszał nas fakt, że ze 
strony ZWZ jeszcze bardzo niewielka praca została włożona w nasze oddziały i 
widzieliśmy pewne możliwości, podejmowaliśmy się nawet tego sami, aby skutki tej 
pracy szybko odtworzyć w nowych jednostkach. Do tego trzeba było jedynie dwóch 
czynników: dobrej woli ze strony ZWZ i ogromnego wysiłku z naszej strony. Obu 
czynników nie zabrakło. W 12 plutonach operacja przeszła prawie bezboleśnie. 
Szczebel BS uzyskał dla swych jednostek jak najwłaściwsze przydziały wojskowe; 
jego program, wyraźnie zarysowany, jeśli chodzi o walkę ,,dziś", został 
dopełniony w zakresie przygotowania do walki ,,jutro" szkoleniem łącznościowym 
oraz szkoleniem potrzebnych umiejętności w pocztach dowódców. Gorzej było z 
batalionem odwodowym. Batalion posiadał swój przydział na ,,jutro". Z przydziału 
tego wynikał program szkolenia wojskowego. Niestety, program walki ,,dziś" stał 
pod wielkim znakiem zapytania. Przeorganizowany batalion składał się teraz ze 
starszych harcerzy. Były to według nowej nomenklatury Grupy Szturmowe (GS). W 
zakresie walki ,,dziś" chłopcy ci przeszli w ubiegłym, blisko dwuletnim okresie, 
twardą i chlubną szkołę ,,Wawra". Obecnie ,,Wawer", obok innych zresztą służb, 
zaliczono wyraźnie do programu Bojowych Szkół (BS). Zaliczono po głębokiej 
analizie przydatności tej służby dla wychowywania właśnie starszych chłopców. 
Zaliczono ponadto w momencie, gdy wojna poczęła domagać się używania na terenie 
polskim coraz ostrzejszych form walki, a więc gdy ,,Wawer", będący dotąd walką 
jedną z najostrzejszych, walką w pierwszej linii, przestał odgrywać tę rolę,. 
Teraz pierwszą linią walki stała się party-
zantka, dywersja. Pozostawianie chłopców, którzy dotychczas pełnili 
służbę ,,Wawer", nadal w tej samej służbie byłoby więc wycofywaniem ich z 
pierwszej do drugiej linii walki. Ponadto przeczyłoby jednemu z filarów metodyki 
skautowej, zasadzie stopniowania trudności. Chłopcy, którzy dotąd walczyli 
w ,,Wawrze", których ta walka wychowała, którym przybyło lat, musieli teraz iść 
naprzód, musieli teraz brać na barki trudniejszą pracę, trudniejszą walkę. 
Główna Kwatera zdecydowała: podstawową służbą na ,,dziś" dla Grup Szturmowych 
będzie Wielka Dywersja, tzw. WD. Już w samym zestawieniu nazw kryło się to 
stopniowanie trudności: akcję propagandową ,,Wawer" nazywano często Mały Sabotaż; 
teraz, po Małym Sabotażu przychodziła Wielka Dywersja. Warszawski batalion 
odwodowy, który znalazł się teraz w Grupach Szturmowych, Główna Kwatera 
zdecydowała przesunąć do Wielkiej Dywersji, co przesądziło również sprawę jego 
przydziału na okres przełomu, na okres ,,Jutra". Ponieważ służbę WD podejmowały 
oddziały Szarych Szeregów bezpośrednio pod kierownictwem Komendy Głównej ZWZ, a 
nie poszczególnych komend terenowych, więc też i batalion decyzją Komendy 
Głównej odebrany został Okręgowi Warszawskiemu. ,,Monter" miał o to długi czas 
żal do Szarych Szeregów i nawet podczas powstania warszawskiego mówił o 
walczącym wówczas na Woli Batalionie ,,Zośka": ,,a, to ten odebrany mi 
batalion..." Jak widać z historii tej warszawskiej reorganizacji, ciężko było 
Szarym Szeregom realizować swoje tezy programowe w zetknięciu z konieczną 
sztywnością i z koniecznym schematyzmem wojska. Warszawska listopadowa 
reorganizacja była początkiem tego rodzaju akcji w całym terenie Szarych 
Szeregów. W wielu chorągwiach akcja ta napotkała, podobnie jak w Warszawie, na 
trudności związane ze zmianami przydziałów wojskowych. Aby skończyć raz na 
zawsze z tymi trudnościami, aby ponadto nigdy już nie dopuścić do takich 
kłopotów przy współpracy Szarych Szeregów z wojskiem, jak sprawa ,,Baszty", 
sprawa ,,Znicza" w Chorągwi Mazowieckiej itd., Główna Kwatera spowodowała 
wydanie przez komendanta ZWZ ,,Grota" Rozkazu L. 129 regulującego wzajemne 
stosunki. Rozkaz był wynikiem długich dyskusji i przepracowań Floriana z jednej 
strony, a szefa oddziału I Komendy Głównej 7MZ,, płka Antoniego Sanjocy 
(pseudonim ,,Kortum") i jednego z oficerów jego oddziału, ppłka Stefana 
Krzywiaka (pseudonim ,,Zan") z drugiej strony. Wychodząc z założenia, że Szare 
Szeregi mają swoje specyficzne zadania wychowawcze, rozkaz traktował je jako 
organizację współpracującą z ZWZ. Był to stosunek wyjątkowy, a zgodnie ze 
stwierdzeniem płka ,,Kortuma" -- jedyny. Inne organizacje, jeśli nie weszły 
całkowicie do ZWZ, jeśli więc nie zostały scalone, stały się tak zwanymi 
organizacjami podporządkowanymi, na przykład Bataliony Chłopskie, Narodowa 
Organizacja Wojskowa itp. Jedynie Szare Szeregi pozostały organizacją 
współpracującą. Rozkaz L. 129 wiele wyjaśnił i wiele
ułatwił w zakresie tej współpracy. Przez cały teren został przyjęty z ogromnym 
zadowoleniem, w oczach wielu prowincjonalnych komendantów ZWZ ustawił Szare 
Szeregi na właściwej pozycji. Akcja reorganizacyjna w oparciu o rozkaz L. 129 
przebiegała już łatwiej w całym terenie Szarych Szeregów. Wynikiem jej było 
rozcięcie wszystkich terenowych jednostek na trzy szczeble: ,,Zawisza", Bojowe 
Szkoły i Grupy Szturmowe. Po tej reorganizacji nastąpił żywiołowy rozwój 
szczebla ,,Zawisza". Pozostałe szczeble, uchwyciwszy swój właściwy program, 
wykazywały również poważną dynamikę rozwojową. Liczby statystyczne, zaczerpnięte 
ze wspomnianego już sprawozdania przesłanego do Londynu, dobrze ilustrują stan 
bliski końcowemu, do którego doszły Szare Szeregi w przeddzień wybuchu powstania 
warszawskiego.
I. ,,Pasieka" II. Polska Centralna 1. ,,Ul Puszcza" 2. ,,Ul Rady" 3. ,,Ul Wisła" 
4. ,,Ul Zboże"
,,Zawisza" ,,BS"
,,GS"
800 8
Razem 800
1000 29 1500 20 2549 500 5 300 15 820 800 54 450 60 1364 2300 88 2250 95 4733
III. Polska Południowa 1. ,,Ul Lew" 2. ,,Ul Skała" 3. ,,Ul Smok" 4. ,,Ul Warta"
25 39 170 41 275
IV. Polska Wschodnia V. Polska Zachodnia Ogółem
2824 |
30 103 280 334 747 150 1717
|
60 84 250 143 537 510 436 3647 115 226 700 518 1559 510 586 8188
Po dokonaniu tej wielkiej akcji reorganizacyjnej uwaga Głównej Kwatery została 
skupiona na programie, a ściślej na trzech różnych programach przeznaczonych dla 
trzech różnych szczebli. Zostały powołane na okres przejściowy trzy nowe 
wydziały Głównej Kwatery. Zadania tych wydziałów brzmiały wyraźnie: sprecyzować 
program
3
Rozkazem Naczelnika Szarych Szeregów L.7., z dn. 27 XII 1943 roku
batalion ,,Zośka" (w rozumieniu rozkazu wraz z kompanią ,,Agat") został 
przeniesiony z Chorągwi Warszawskiej do Głównej Kwatery.
swego szczebla. Po wykonaniu zadania miało nastąpić rozwiązanie wydziałów. 
Wydział ,,Zawiszy" objął hm Stefan Mirowski, Wydział Bojowych Szkół -- hm Edward 
Dąbrowski, wreszcie Wydział Grup Szturmowych objął hm Ryszard Zarzycki. Po 
pewnym etapie pracy wydziały były gotowe, aby innym kolegom z Głównej Kwatery 
zreferować swoje osiągnięcia. Wówczas zwołana została wielka odprawa Głównej 
Kwatery. Odbyła się ona w Czarnej Strudze 24 i 25 lipca 1943 roku. Treść 
wygłoszonych przee wydziały referatów będzie dla nas w pełni zrozumiała, gdy w 
następnych rozdziałach zapoznamy się z treścią pełnionych przez Szare Szeregi 
służb. Po czerwcowej odprawie praca wydziałów trwała jeszcze czas jakiś. W 
czasie tym Wydział Bojowych Szkół dopracował się programu stopnia ,,bojowca" -- 
odpowiednika przedwojennego stopnia ,,harcerza orlego", ponadto dopracował się 
programów kilkunastu wojennych specjalności. Wydziałowi ,,Zawiszy" udało się 
doprowadzić do wydania książki pt. Przodownik będącej całokształtem programu 
szczebla zawisząckiego. Jedynie Wydział Grup Szturmowych zakończył tylko pewien 
etap pracy. Później Główna Kwatera pokusiła się o skonstruowanie nowego programu 
stopnia ,,Harcerza Rzeczypospolitej". Ten drugi etap nastąpił już jednak w wiele 
miesięcy po rozwiązaniu wydziałów programowych. Sprawa wieku chłopców dwakroć 
jeszcze stanęła w centrum zainteresowań Głównej Kwatery. Pierwszy raz było to 
zimą 1944 roku, drugi raz -- w pierwszych dniach powstania. Zimą 1944 roku Janek 
Rossman objął funkcję wizytatora Chorągwi Warszawskiej. Komendantem chorągwi był 
wówczas Stefan Mirowski. Janek objąwszy nowe zadanie szybko spostrzegł pewne 
niepokojące sygnały w pracy chorągwi. Szybko też postawił diagnozę. Zdaniem 
Janka ujemną stroną pracy chorągwi było jej pełne rozwarstwienie się na trzy 
zespoły ugrupowane według wieku i brak ścisłych kontaktów między tymi zespołami. 
Poszczególne warstwy żyły swoim własnym życiem. Tworzyły swój własny styl i nie 
czuły potrzeby współżycia z pozostałymi szczeblami. ,,Co my mamy z tymi 
dorosłymi wspólnego?" -- myśleli zawiszacy o starszych rocznikach. ,,Co my mamy 
z tymi dziećmi wspólnego?" -- myśleli starsi o zawiszakach. Oba pytania były 
prostym produktem okresu, w którym dojrzewał własny styl, własna fizjonomia 
poszczególnych warstw. Ten własny styl musiał powstawać, nabierać sił i rozpędu 
sam, w oderwaniu od innych stylów. Teraz, gdy powstał, gdy był prężny i silny, 
trzeba było tę izolację zakończyć. Niosła ona w sobie niebezpieczeństwo związane 
z każdym ekskluzywizmem, niosła straty wychowawcze, wynikające z braku obcowania 
młodszych ze starszymi. Na ten ostatni moment zwrócił Janek szczególną uwagę. 
Przecież już klasyczna definicja skautingu brzmi: ,,Skauting jest to gra, w 
której starsi bracia i starsze siostry stwarzają młodszym braciom i młodszym 
siostrom warunki" itd. Przecież jeden z kanonów metodyki skautowej mówi o 
wzajemności oddziaływania starszych na młodszych i młodszych na starszych.
1. Florian Marciniak
2. Ks. Jan Paweł Mauersberger
4. Wanda Opęchowska 5. Antoni Olbromski
6. Aleksander Kamiński
3. Tadeusz Kupezyński
11. Prof. Józef Zawadzki
7. Lechosław Domański 8. Juliusz Dąbrowski
9. Stanisław Sedlaczek 10. Władysław Ludwig
12. Bolesław Srocki
13. Eugeniusz Stasiecki 15. Gustaw Niemiec
14. Edward Ziirn 16. Kazimierz Grenda
17. Tadeusz Kwaśniewski 18. Ryszard Zarżycki
19. Józef Wiza 20. Witold Marcinkowski
Wprawdzie i w jednym, i w drugim przypadku cytowane zasady mają na myśli raczej 
instruktorów skautowych, wiele jednak z nich można i należy odnieść do 
wzajemnego oddziaływania na siebie starszych i młodszych szeregowych chłopców. 
To właśnie spostrzegł Janek i niezwłocznie wystąpił z propozycją pewnych zmian 
organizacyjnych, zmian, które miały wszelkie dane po temu, by sprawę uzdrowić. 
Jednak już i przedtem miało miejsce parę momentów, w których Główna Kwatera, a 
wcześniej komendant chorągwi próbowali wiązać ze sobą poszczególne warstwy bez 
dokonywania jakichkolwiek zmian organizacyjnych. W trzy bodajże dni po akcji 
odbicia więźniów pod Arsenałem komendant tej akcji, a zarazem komendant Chorągwi 
Warszawskiej przeprowadził na odprawie hufcowych BS ćwiczenie aplikacyjne na 
temat akcji. Świeżość wydarzeń, autentyczność świadka, wielkie znaczenie akcji, 
a wreszcie otaczająca ją wspaniała atmosfera braterstwa i poświęcenia -- 
wszystko to związało serca beesowskich hufcowych z Grupami Szturmowymi. Ta nocna 
odprawa w mieszkaniu Wiktora Szelińskiego przy ulicy Wiatracznej stała się 
jednym z głębszych przeżyć szaroszeregowej Warszawy. To była jedna, zakończona 
niewątpliwie pomyślnie, próba wiązania z sobą poszczególnych warstw. Druga próba 
miała zupełnie inny charakter. Hufcowi warszawskiej ,,Zawiszy" -- był to bardzo 
ze sobą zgrany młody, płonący zapałem zespół -- tak się złożyło, że słabo znali 
starsze roczniki chorągwi. Tylko Przemek Górecki 
(pseudonim ,,Gozdal", ,,Kuropatwa") i Tadek Wiśniewski (pseudonim ,,Pantera") 
pracowali poprzednio w chorągwi. Pozostali, zarówno Bolek Szatyński 
(pseudonim ,,Olgierd"), jak Tomek Jaźwiński (pseudonim ,,Julek"), jak Edward 
Olszyński (pseudonim ,,Zorian") czy Krzysztof Kowalski (pseudonim ,,Rakowiaki") 
przyszli do Szarych Szeregów w momencie montowania ,,Zawiszy" i od razu stanęli 
do tej pracy. Ich drogi do Szarych Szeregów były różne. Trzej z nich --
 ,,Julek", ,,Olgierd" i ,,Zorian" -- pochodzili z koła byłych ,,rydzyniaków" 4, 
które pracując do tej pory samodzielnie, połączyło się właśnie z Szarymi 
Szeregami, inni przed wojną byli w harcerstwie, a teraz, szukając w podziemnym 
świecie właściwej dla siebie pracy, trafili na taką, która ich porwała: na 
kierowanie ,,Zawiszą". Na razie nie będziemy opisywać specjalnej atmosfery tej 
pracy i tego grona. Na tym miejscu ważne jest dla nas tylko stwierdzenie, że 
grono to nie było zżyte ze starszymi warstwami. Beniaminkiem grona był ,,Julek", 
lecz choć najmłodszy, nadawał styl całości; miał w sobie żar i namiętność 
działania, tworzenia; miał pewne skłonności narodowo-demokratyczne. 
Impulsywny ,,Julek" wszystkie niepokojące go problemy stawiał jasno, prosto, 
nawet krańcowo.
4 Gimnazjum w Rydzynie (Poznańskie) pod świetnym kierownictwem
dyrektora Łopuszańskiego kładło wyraźne piętno na swych wychowankach*
Tak też było z omawianą sprawą. Któregoś zimowego popołudnia, na odprawie 
hufcowych ,,Zawiszy", natarł ostro i namiętnie na wizytującego odprawę 
komendanta chorągwi. ,,Po co stwarzać fikcje? Musimy stawiać sprawy jasno i 
szczerze! Co my z nimi mamy wspólnego?" -- podniecał się Julek coraz bardziej. 
Odpowiedź komendanta chorągwi trwała długo. Była to właściwie opowieść, opowieść 
o Szarych Szeregach. Zapadł wczesny, zimowy zmrok; obecni nie zauważyli, jak w 
pokoju zrobiło się ciemno; odprawa dobiegała końca. Po rozejściu się kolegów, 
gdy zostali tylko trzej mający tu nocować: komendant chorągwi, ,,Gozdal" 
i ,,Julek", ten ostatni zasiadł przy pianinie i w mroku pokoju począł tworzyć 
piosenkę. ,,I będziem iść przez Polskę Szarymi Szeregami" -- powstawała melodia 
i słowa: ,,I będzie Bóg nad nami i będzie naród z nami" -- unosił się coraz 
bardziej ,,Julek". ,,Zadudni ziemia twardo gąsiennic kopytami" -- a potem 
znów: ,,I będziem równać w prawo Szarymi Szeregami". Następnego dnia pocztą 
konspiracyjną otrzymał komendant chorągwi nowy tekst z następującą 
dedykacją: ,,Stefanowi Orszy -- Komendantowi Ula Wisła -- Julek". ,,Julek", 
płonący duch ,,Zawiszy" pokochał Szare Szeregi. Oba opisane wyżej momenty nie 
rozwiązały jednak problemu, który rysował się wyraźnie w skali całego kraju. 
Dlatego kiedyś musiała nadejść proponowana przez Janka Rossmana reorganizacja. 
Zasadniczą myślą nowego układu było wiązanie wszystkich harcerskich szczebli w 
każdej miejscowości pod jedną wspólną komendą. Przestała więc istnieć funkcja 
komendanta ,,Zawiszy" w danej chorągwi, czy też komendanta BS-ów. Szczeble 
powiązały się ze sobą znacznie poniżej komendy chorągwi. Miejscowość -- to była 
płaszczyzna spotykania się wszystkich szczebli. W wielkim mieście pojęcie 
mirjscowości zostało zastąpione przez pojęcie dzielnicy. To przywiązanie 
chłopców do konkretnej dzielnicy wielkiego miasta i usamodzielnienie harcerskich 
jednostek związanych z terenem dzielnicy miało ogromne znaczenie w walce z 
niesioną przez urbanizację anonimowością, w walce, którą skauting prowadził od 
samego zarania swych dziejów. W wyniku przeprowadzonej reorganizacji zostały 
zniesione w Chorągwi Warszawskiej trzy komendy szczebli, a utworzonych zostało 
sześć okręgów, tzw. ,,Bloków", odpowiadających sześciu dzielnicom miasta, a 
jednocześnie sześciu obwodom PZP. Po reorganizacji warszawskiej nastąpiła 
podobna przebudowa w całym terenie. Różnica polegała może tylko na tym, że im 
teren mniejszy, tym niższego rzędu jednostki montowane były z różnych szczebli. 
Cała ta reorganizacja nie została już zresztą doprowadzona do końca, przerwało 
ją bowiem powstanie warszawskie. Jej przeprowadzenie może stworzyć wrażenie 
pewnej niekonsekwencji Głównej Kwatery -- najpierw stworzono z poszczególnych 
szczebli jakby odrębne organizacje, potem wiązano te szczeble ze sobą nawet na 
stosunkowo wąskich odcinkach. Nie ma w tym jednak niekonsekwencji. Okres 
pierwszy był niezbędny, aby stworzyć styl i program poszczególnych szczebli; 
okres drugi był metą, do której zdążano. Czy taki przebieg okresów po sobie był 
zamierzony z góry przez Główną Kwaterę? Raczej nie. Lecz w tym niezaplanowaniu 
zagadnienia na parę lat z góry trudno dopatrzeć się jakiejś niekonsekwencji. 
Zagadnienia były rozwiązywane konsekwentnie, były rozwiązywane wtedy, gdy 
narosły i stały się pierwszoplanowe. Raz jeszcze w czasie wojny wysunęło się w 
Szarych Szeregach zagadnienie wieku właśnie na pierwszy plan. Było to w pierwsze 
dni powstania warszawskiego. Grupy Szturmowe stanęły do walki z bronią w ręku -- 
z punktu widzenia programu kontynuowały więc pełnienie swej służby (WD) z czasu 
konspiracji (,,Dziś"). Z Bojowymi Szkołami było jednak inaczej. Zmobilizowane w 
chwili wybuchu powstania weszły one do walki; wprawdzie weszły w formie 
specyficznej (poczty dowódców i plutony łączności) lecz tak czy inaczej 
otworzyły się przed nimi całkowicie nowe zagadnienia. Tak samo 
szczebel ,,Zawisza", przystępując z chwilą wybuchu powstania do pełnienia służby 
pomocniczej, wkroczył w nowy dla siebie świat. Do tej pory przygotowywał się do 
pełnienia służby pomocniczej w formie niewinnych gier; teraz do niej stanął. 
Wszystko to skłoniło Naczelnika Harcerzy do wydania w pierwszych tygodniach 
powstania rozkazu, w którym przenosił w Chorągwi Warszawskiej Bojowe Szkoły do 
szczebla Grup Szturmowych, ,,Zawi-zę" do szczebla Bojowych Szkół, a ponadto 
polecił powołać nowych chłopców do szczebla ,,Zawiszy". Decyzje te, na pierwszy 
rzut oka mogą wyglądać zbyt mechaniczne. Przecież przeniesienie z jednego 
szczebla do drugiego nie dokonuje się drogą organizacyjną, lecz jest to 
zagadnienie o wiele głębsze, uwarunkowane zmianami w psychice i rozwoju 
fizycznym chłopca. Przecież te sprawy nie dokonują się dla całych grup z godziny 
na godzinę, lecz są raczej jakby kulminacją pewnych procesów trwających stale. 
Stale też powinny przesuwać ze szczebla do szczebla chłopca po chłopcu lub, 
jeśli organizacyjnie to wygodniej -- grupę po grupie. Tak, lecz wybuch powstania 
był dla wszystkich tych chłopców momentem szczególnym. Był na pewno właśnie taką, 
może przedwcześnie spowodowaną, kulminacją. Dojrzeli oni tego dnia gwałtownie. 
Gdyby opisywanych decyzji ,,Pasieki" nie było wówczas, byłoby to upieranie się 
przy starej formie stosowanej do nowej treści lub byłoby to przymykaniem oczu na 
fakty, które później trzeba będzie sankcjonować.
Część 2 DZIAŁANIE
Rozdział VIII BOJOWE SZKOŁY
1. ,,Wpwer" -- ,,Palmiry" Rozpoczęło się bardzo wcześnie. Był to październik 
1939 roku. Tępy, odrętwiały z bólu wzrok warszawiaków przesuwał się po 
dziesiątkach afiszów zaklejających wszystkie możliwe płoty i mury: Verordnung!, 
Bekanntmachung!, godzina policyjna, system kartkowy, zakładnicy, oddawanie 
radioodbiorników -- oto tematyka, która biła po głowie czytającego i pogrążała w 
coraz większy ból, coraz większe odrętwienie. Aż w końcu to najgorsze. Wielki, 
kawowego koloru afisz z ciemnobrunatną obwódką -- powołanie Generalnej Guberni -
- bezwstyd i kpiny z prawa, ubrane w poważną urzędową formę. I oto następnego 
dnia na tej poważnej, urzędowej formie nieznana ręka ponaklejała małe karteczki 
z krótkim tekstem pisanym na maszynie: ,,Marszałek Piłsudski powiedziałby: a my 
was w d... mamy". Na karteczce wielokropka nie było. Potrzebne były wyrazy mocne, 
choćby zbyt dosadne. W stępiałych oczach błysnął uśmiech, przygięte bólem plecy 
rozprostowały się, szybko biegły kroki do domu, do najbliższych, podzielić się 
wielkim przeżyciem. To przyszły ,,Wawer" rozpoczął życie. Rozpoczął formą małej 
karteczki i tą formą nawiązał do starej, sprzed stu lat tradycji wawerskiej. 
Pamiętamy z historii, jak to na Belwederze, w którym mieszkał wielki książę 
Konstanty, ukazała się w 1830 roku karteczka: ,,Mieszkanie do wynajęcia". Po 
pierwszej pracy wawerskiej, dokonanej spontanicznie. przez małą grupkę ludzi, 
której tylko się domyślał Aleksander Kamiński, nastąpiła przerwa. Lecz 
Aleksandrowi Kamińskiemu sprawa ta głęboko musiała zapaść w serce. Jego twórczy 
umysł pracował. Praca ta wyczarowała z małej karteczki rzecz wspaniałą: na 
przełomie roku 1940 i 1941 powstała organizacja ,,Wawer". Powstała z myślą, by 
mówić do Polaków tak, jak tylko z podziemia można było do nich mówić. Powstała, 
aby wyprostować przygięte plecy, krzepić, napominać, karcić Powstała, aby wyjść 
z zamkniętego kręgu Polski Podziemnej, po której
krążyło polskie życie; prasa podziemna wyjść z tych kręgów nie umiała; to 
przeczyło wszystkim zasadom jej konspiracyjnego kolportażu. ,,Wawer" umiał. Na 
czele ,,Wawra" stanął mężczyzna w sile wieku, o czarnych, krzaczastych brwiach, 
o czarnych oczach i włosach, o niskim głosie. Jako komendant nowo utworzonej 
przez siebie orgnizacji przyjął pseudonim ,,Dąbrowski"'. ,,Dąbrowski" pracowai : 
pasją i z namiętnością tworzenia; w jego mózgu rodziła się koncepcja za 
koncepcją. Kto stykał się z nim wówczas, ten stykał się z człowiekiem, który 
chwycił w swe żagle wielki wiatr. Aleksander Kamiński, on to był bowiem, ma w 
swym życiu dużo takich wielkich lotów: tworzenie przed wojną ruchu zuchowego, 
wojenny ,,Wawer", wojenny ,,Biuletyn Informacyjny", lecz wawerskiego lotu chyba 
nic nie prześcignie. Był w nim i bojowiec, i artysta, i skaut, i wychowawca, a 
przede wszystkim -- Polak, Polak gorący, który, wydawało się, zrósł się z polską 
ziemią, który chodził jakby w gorączce, cały zasłuchany, jak bije gdzieś w głębi 
pokkiej ziemi polskie serce. ,,Wawer" był dla Kamińskiego jednym z narzędzi 
pracy szefa oddziału szóstego (BiP) sztabu Warszawskiego Okręgu ZWZ. Celem nowej 
organizacji było działanie na terenie Warszawy. Trzeba przyznać, że metoda pracy 
tej organizacji odpowiadała jak najbardziej rytmowi życia wielkiego miasta, więc 
chociaż później Szare Szeregi przeniosły pracę wawerską na teren całej Polski, 
nigdzie nie osiągnęła ona warszawskich szczytów. Organizacja przyjęła jako 
kryptonim nazwę ,,Wawer" na pamiątkę pierwszej masowej akcji wykonanej w końcu 
grudnia 1940 roku. Wówczas to, w dążeniu do wyrycia w mózgach Polaków pamięci 
potwornej zbrodni rozstrzelania 27 XII 1939 roku wielkiej liczby ludzi w 
miejscowości Wawer pod Warszawą, nowa organizacja farbą i kredą pisała na 
murach ,,Wawer", ,,Wawer", ,,Wawer"... ,,Wawer" podzielony został na cztery 
okręgi, każdy z nich zaś na trzy dzielnice. Poszczególne okręgi i dzielnice 
powyznaczane zostały dokładnie na planie miasta, ustalając w ten sposób teren 
działania poszczególnych grup członków organizacji. Członkowie ci rekrutowali 
się nie z jednego środowiska. Popularnie mówiło się, że ,,Wawer" jest jakby 
spółką akcyjną, w której różne organizacje mają swoje udziały. Szare Szeregi, a 
ściślej Chorągiew Warszawska, też miały swoje udziały. Udziały te obejmowały 
cały wawerski Okręg Południe i jedną dzielnicę w okręgu wawerskim Praga. 
Jednostkami organizacyjnymi Szarych Szeregów, które stanęły do pracy wawerskiej 
były hufce: Mokotów Górny, Mokotów Dolny i Ochota, a ponadto Centrum Pragi 
Obecnie brak danych co do pochodzenia innych, poza szaroszeregowymi, zespołów 
organizacyjnych. Byli to jednak wszystko ludzie starsi od chłopców z Szarych 
Szeregów. W poważnej części ludzie ci byli organizowani specjalnie dla celów 
wawerskich; stanowiło to istotną różnicę pomiędzy nimi a chłopcami z Szarych 
Szere-
gów, dla których ,,Wawer" był tylko jedną ze służb. Sprawa ta ujawniła się 
wyraźnie, gdy w późniejszym okresie wojny (chyba rok 1943) wawerczycy poczęli 
naciskać na swych przełożonych, domagając się utworzenia wojskowej kompanii 
wawerskiej. Omawiana poprzednio sprawa pełni programu dojrzała wtedy w 
wawerskich szeregach. Wawerczycy nie chcieli bić się tylko dziś, chcieli się 
widzieć także w powstańczym jutrze. Chłopcy z Szarych Szeregów, mając przydziały 
wojskowe od dawna u siebie załatwione, nie byli zainteresowani sprawą tworzącej 
się kompanii. Kompania taka powstała rzeczywiście jako 6 kompania 
batalionu ,,Kiliński". Organizował ją jeden z kolejnych komendantów wawerskiej 
Pragi -- ,,Sęp". W czasie powstania kompania walczyła na terenie Śródmieścia w 
rejonie ulicy Zielnej. Poniosła ciężkie straty, m. in. w jej szeregach zginął 
pierwszy komendant wawerskiego okręgu (Północ) od początku do 1942 roku -- 
niezapomniany ,,Głowacki" (Czesław Zadróżny). Lecz wróćmy do początków ,,Wawra" 
Każdy przystępujący do tej służby składał na ręce przełożonego następującą 
obietnicę: ,,W obliczu kolegów stwierdzam słowem honoru, że o zamierzeniach, 
poczynaniach i pracach organizacji «Wawer» z nikim mówił nie będę", na co 
przełożony odpowiadał: ,,Przyjmuję Was w szeregi organizacji «Wawer»". 
Komendanci okręgów w długiej wawerskiej historii zmieniali się nieraz. Nieraz 
pseudonim pozostawał jednak niezmieniony, a tylko liczba porządkowa ulegała 
zmianie w miarę jak coraz to inny komendant obejmował okręg. W ten sposób na 
Pradze byli ,,Lwowicze" -- dziś trudno z całą pewnością powiedzieć, czy było ich 
kolejno dwóch czy trzech, w każdym razie jeden z nich to właśnie wspomniany 
wyżej ,,Sęp", dowódca kompanii wawerskiej. Szaroszeregowe Południe dorobiło się 
zaś całej dynastii: ,,Nosowicz I" -- Józef Piątkowski (111941 - 1 VI1941), po 
czym przejściowo, jako ,,Nosowicz II", wystąpił Stefan Mirowski (maj - czerwiec 
1941 roku). ,,Nosowicz III" (Stanisław Broniewski) kierował okręgiem od czerwca 
1941 do 1 X 1941 roku, aby z kolei znów przekazać władzę w ręce ,,Nosowicza II". 
Na koniec ,,Nosowiczem IV" był Zygmunt Kaczyński. Wszyscy wymienieni nosili na 
terenie pracy szaroszeregowej inne pseudonimy, pozostawiając 
pseudonim ,,Nosowicz" jedynie dla celów wawerskich. Stosunkowo częste zmiany na 
stanowisku komendanta wawerskiego Okręgu Południe wynikały z decyzji Głównej 
Kwatery, która, uznając sztandarowość tej służby w stosunku do innych służb, 
żądała wyraźnie, aby każdorazowy komendant szaroszeregowego Okręgu Południe był 
jednocześnie osobiście komendantem okręgu wawerskiego, a nie pracował poprzez 
jakiegoś referenta. Decyzja ta powodowała, że wszelkie zmiany personalne czy 
organizacyjne na odcinku Szarych Szeregów odbijały się natychmiast na osobie 
komendanta wawerskiego Okręgu Południe. W Śródmieściu tylko po 
aresztowaniu ,,Jf.nkowskiego" w dniu 3X11942 r., kiedy^ to gestapo jedyny raz 
zadało ,,Wawrowi" tak ciężki cios ł -- okręg objął ,,Watra", a na Północy 
po ,,Głowackim", który odchodził na Wołyń na funkcję delegata rządu -- okręg 
objął ,,Lech". Te dynastyczne pseudonimy bardzo przypominały skautową grę, mimo 
ae ,,Wawer" jedynie w połowie był harcerski, a w połowie składał się, jak już 
powiedzieliśmy, z ludzi starszych. Nawiasem wspomnieć trzeba, że ten stosunek 
pół na pół nie pokrywał się ze stosunkiem powierzchni terenów, na jakie 
podzielona była wawerska Warszawa. Terenowo Szare Szeregi obejmowały około 
jednej trzeciej powierzchni miasta, liczbowo zaś posiadały około połowę 
członków ,,Wawra". W wyniku powstałej proporcji, szaroszeregowy teren wawerskiej 
pracy był gęściej obsadzony, mógł więc być, pomijając inne motywy, intensywniej 
obsłużony. Przeszczepienie metod i atmosfery skautowej do ,,Wawra" zarysowywało 
się najlepiej na odprawach jego komendy. W skład komendy 
wchodzili: ,,Dąbrowski", ,,Głowacki", ,,Jankowski", ,,Nosowicz", ,,Lwowicz" 
i ,,Renia"2. Ta ostatnia prowadziła cały sekretariat komendy. Odprawy odbywały 
się po południu raz na tydzień. Zaczynały się od meldunków z akcji minionego 
tygodnia. Okręg po okręgu meldował liczbę wykonanych prac, ich jakość, powstałe 
w wyniku prac zagrożenia, albo aresztowania, nowe spostrzeżenia poczynione w 
toku prac, a wreszcie głosy z miasta o wynikach omawianej roboty. Sprawozdania 
były zwięzłe, pełne faktów, padały tylko uwagi o faktach sprawdzonych, pewnych. 
Czasu było mało, o czym wyraźnie mówił zegarek leżący na stole 
przed ,,Dąbrowskim", ale odprawa nie odbywała się w atmosferze pośpiechu; każdą 
ważniejszą uwagę, każde spostrzeżenie analizowano krótko, jędrnie, bez żadnego 
gadulstwa. Niektóre spostrzeżenia nadające się do rozpowszechnienia ,,Dąbrowski" 
poddawał pod głosowanie komendy. Było to głosowanie wyraźnie opiniodawcze, 
dające ,,Dąbrowskiemu" elementy do podjęcia decyzji. Ostatecznie decydował sam. 
Po sprawozdaniach następowała część druga -- instrukcja. Teraz komendanci 
okręgów milczeli -- mówił ,,Dąbrowski". Czytał i omawiał instrukcję mającej się 
odbyć w nadchodzącym tygodniu pracy. Te zwięzłe, napisane na maszynie instrukcje 
to były prawdziwe perełki. Każde słowo wydawało się być w nich starannie 
przemyślane. Bo słów było niewiele, a każda sprawa wydawała się wprost 
wyczerpująco omówiona. Gdy skończył ,,Dąbrowski", gdy udzielił jeszcze wyjaśnień 
na postawione pytania, do pracy przystępowała ,,Renia" (dr Teresa Rylska). 
Każdemu rozdawała paczki ze starannie odliczonymi ulotkami, albo z nalepkami i 
tubkami kleju, czasem z kredą, czasem z zawartym w probówkach gazem. W sposobie 
poukładania, podzielenia ulotek na dziesiątki czy setki, widać było czułą, 
kobiecą opiekuńczą rękę i myśl, która chce nam towa* Teresa Rylska.
1 Patrz rozdział XIX ,,Bezpieczeństwo".
rzyszyć do ostatniego momentu, do samej pracy. Lecz ,,Renia" i cały podległy jej 
zespół dziewcząt zajmujący się gospodarczą stroną istnienia ,,Wawra" 
towarzyszyła chłopcom w ich pracy nie tylko myślą i sercem. Dziewczęta też 
chodziły na akcje. Były to akcje inne: kontrola prac wykonanych przez chłopców, 
rejestrowanie oddźwięków społeczeństwa na"wawerską robotę. W toku tych akcji 
zdarzały się dziewczętom sytuacje trudne, sytuacje, w których wawerczyk już 
znikł, a niemiecka policja i poszkodowani uderzali na alarm. Dziewczęta były 
więc w linii na równi z mężczyznami, narażały się na równi z nimi. ,,Renia" 
szybko kończyła swoją pracę, gdyż wskazówka na zegarku ,,Dąbrowskiego" zbliżała 
się do terminu, w którym należało zacząć trzecią część zebrania. Była to 
najmilsza chwila. Nastrój stawał się swobodniejszy. Każdy żywo i szczerze brał 
udział w toczącej się rozmowie. Temat był wiecznie pasjonujący -- co robić 
będziemy za tydzień? Teraz wyraźnie zarysowywały się tak różne indywidualności 
członków komendy. ,,Dąbrowski" chodził po pokoju, lewą rękę trzymał w kieszeni 
swej granatowej marynarki, prawą gestykulował -- myślał głośno. ,,Słuchajcie -- 
mówił -- przecież my nie możemy pozostawić tego bez odpowiedzi!..." i rzucał 
dalej myśli, widać było, że wkładał w nie całego siebie. Oczy mu błyszczały, na 
policzkach rysowały się rumieńce. Czasem zatrzymywał się przed którymś z kolegów 
i kontynuował myślenie: ,,Co wy byście pomyśleli, widząc na murze taki napis?" 
Charakterystycznej, przemiłej barwy tego głosu nie zapomni się chyba nigdy. Był 
w niej cały ,,Kamyk" 3 -- ,,Dąbrowski". W tok myślenia ,,Dąbrowskiego" wdzierał 
się ,,Głowacki". Niski mężczyzna lat około czterdziestu, o inteligentnej, 
ogorzałej twarzy, gdy siedział spokojnie za stołem odprawy, wyglądał na jakiegoś 
sędziego, nauczyciela -- lecz teraz, gdy poniósł go zapał, wyglądał na wiecowego 
agitatora. Jego szeroko otwarty kołnierzyk Słowackiego świetnie harmonizował z 
temperamentem. Mówił barwnie, wydawało się, że zniknął gdzieś elegancki pokój, 
że jesteśmy na Grójeckiej, Targowej, czy Bagnie... Ach, jak on znał, jak 
wyczuwał Warszawę. Wiedział, co pomyśli o jego ulotce szofer, czy fryzjer, co 
kelnerka, co praczka. Gdy potem, w powstaniu warszawskim usłyszałem o jego 
śmierci, wyobraziłem sobie, że padając, musiał ucałować chłodny bruk ulicy 
Zielnej, wyobraziłem sobie, że kamienie musiały się do niego 
uśmiechnąć. ,,Jankowski" był zupełnie inny. Miał starannie związany krawat, 
starannie ogoloną twarz i zaczesane włosy. Gdy się na niego patrzyło, nie 
chciało się wierzyć, że i ten człowiek również chodził wieczorami na wawerską 
robotę. Trzeba bowiem wiedzieć, że cała komenda ,,Wawra" pracowała w linii na 
równi ze wszystkimi chłopcami. Ta prosta, zda się, oczywista zasada stwarzała 
cuda, jeśli chodzi
wojną. 8 ,,Kamyk" -- popularne przezwisko A. Kamińskiego znane jeszcze przed \
o atmosferę panującą w całej organizacji: ona też czyniła jak najbardziej 
wartościowymi uwagi i spostrzeżenia członków komendy. Były to bowiem 
spostrzeżenia wprost od warsztatu pracy. W gorącej atmosferze odprawy zapalał 
się również ,,Jankowski" -- był dowcipny, inteligentny, miał duży wkład w 
ustalanie programów na przyszłość. A nieraz, przy tym ustalaniu trzeba było 
błysnąć i talentem artystycznym i slogan zredagować, i nawet wierszyk ułożyć. 
Była taka odprawa, która zamieniła się w prawdziwy turniej poetycki. 
Poszczególni wawerczycy popisywali się wtedy swymi dwu- lub czterowierszami 
kierującymi jadowite żądło przeciwko polskim dziewczynom włóczącym się z 
Niemcami. W turnieju celował ,,Jankowski". Lubili go bardzo wszyscy 
współtowarzysze odpraw. Wielkim też dla nich ciosem było 
aresztowanie ,,Jankowskiego" w dniu 3 XI1942 roku, tym bardziej że nie było to 
aresztowanie przypadkowe, lecz ściśle związane z ,,Wawrem", pozwalające 
gestapowcom wywrzeć na ,,Jankowskim" całą wściekłość za wawerskie wyczyny. Caęść 
trzecia odprawy ,,Wawra" nie była tylko układaniem programu następnej 
pracy. ,,Dąbrowski" posiadał zawsze już całą listę ·· poprzednio przygotowanych 
programów, którą trzeba było w najbardziej aktualnym momencie wprowadzić w czyn. 
W wielu wypadkach ,,Wawer" musiał pracować na tak odległą falę. Zdarzało się to 
szczególnie wtedy, gdy do wykonania pracy potrzebne były materiały, które 
należało zawczasu przygotować. Dotyczyło to wszystkich materiałów drukowanych, 
wymagających możliwie wczesnego zamówienia w zawalonych pracą drukarniach 
konspiracyjnych. Jedna sprawa ciągnęła się szczególnie długo. W tym przypadku 
już nie tygodnie lecz miesiące ceekał ,,Wawer" w kolejce. Chodziło o baloniki, 
które obciążone odpowiednimi ulotkami zostawały wypuszczone nad określonymi 
terenami. Jak z cyklu odpraw można wywnioskować, roboty wawerskie odbywały się w 
zasadzie co tydzień. Trzy lata z górą, od 27 XII 1940 do 1311944 roku, podczas 
których zespoły szaroszeregowe wykonywały poważną część robót wawerskich, 
przyniosły więc około 150 akcji (ściśle od 111941 do 31X111943 roku -- 125 
akcji). Nie będziemy W5'mieniać tu wszystkich. Podamy tylko" 
najcharakterystyczniejaze, a zarazem ważne z punktu widzenia wychowawczego. 
Najbardziej typowym chwytem ,,Wawra" był napis kredą na murze. W ten sposób 
powstawały napisy ,,Wawer", ,,Wawer", ,,Wawer"... W ten sposób w innym tygodniu 
śpieszącym do pracy warszawiakom przypominano ,,Oświęcim", ,,Oświęcim". Podobnie 
powstawały napisy ,,Pawiak pomścimy", ,,Polska walczy" i ,,Tylko świnie siedzą w 
kinie" oraz na pewno wiele, wiele innych. Nie tylko kreda była zresztą 
materiałem pisarskim wawerczyków. Gdy po paru tygodniach policja niemiecka 
zorientowała się w nowej metodzie walki i gdy w sposób bezwzględny nakazała 
dozorcom oglądać rano mury i ścierać dokonane późnym wieczorem napisy, ,,Wawer" 
użył trwalszego materiału
pisarskiego. Farba! Teraz dozorcy długo, mozolnie, a często celowo nieudolnie 
zmywali, czasem zdrapywali, a nieraz i zamalowywali mury. Przez cały czas napis 
uparcie wydobywał się spod szczotki czy pędzla i utrwalał się w pamięci Polaków 
tym wyraźniej, im ostrzej z nim walczono. Wydawałoby się, że niewiele więcej da 
się o tej sprawie powiedzieć. Wystarczy jednak choć przez chwilę wczuć się w 
psychikę piszącego, aby otworzył się przed nami caty świat doznań i zagadnień. 
Chodzący rankiem po nocnej robocie ulicami Warszawy członkowie ,,Wawra" rychło 
spostrzegli, że ostatnie litery napisów nosiły na sobie ślady pośpiechu i nerwów. 
Szczególnie gdy napis był długi, na przykład ,,Tylko świnie siedzą w kinie" -- 
widać było wyraźną różnicę między pierwszymi wykaligrafowanymi literami a 
literami ostatnimi, często mniejszymi, pisanymi pochyło... Z tego układu liter 
można było odczytać wszystkie przeżycia nocy. I nerwy napinające się z każdą 
sekundą i fałszywe alarmy, jakieś nadchodzące kroki. Czasem, bardzo rzadko, 
zdarzały się napisy urwane w pół wyrazu, nieraz w pół litery. Patrzyło się na 
nie jak na wielokropek w powieści. Komenda ,,Wawra" zainteresowała się tą sprawą. 
Odtąd poczęto zwracać szczególną uwagę na utrzymanie jednolitej formy napisu od 
pierwszej litery do ostatniej kropki. Dla chłopców stało się to prawdziwą szkołą 
charakterów. Ambicja przełamała lęk i coraz rzadziej zdarzały się znamiona 
pośpiechu w zakończeniach napisów. Przecież rano całe miasto będzie czytać. Będą 
czytać koledzy i zwierzchnicy. Rozpoczęło się współzawodnictwo o piękniejszy, 
równiejszy napis, który świadczył o tym, że lęk został do krańca opanowany, do 
ostatniej kropki. Trudna i nieewykła to była szkoła. Sformułowanie to przypomina, 
że gdy się pisze o Szarych Szeregach, gdy się próbuje snuć ich historię, a nie 
historię całej walczącej Polski, to właśnie takie wychowawcze momenty muszą 
przykuć uwagę, przykuć ją bardziej niż osiągnięcia w walce. Teraz więc na tym 
miejscu bardziej interesują nas piszące ręce niż czytające oczy, te ostatnie o 
tyle tylko, o ile były wyczuwane przez wawerczyków jako anonimowy adresat ich 
służby. ,,Wawer" wychowywał odwagę. To nie może budzić najmniejszych wątpliwości. 
Lecz ,,Wawer" wychowywał odwagę specjalną. Nie tę, którą ułatwia nastrój całego 
zespołu, całej gromady, nie tę za którą nagrodę odczytać można natychmiast w 
pełnych uznania i szacunku oczach otoczenia. Wychowywał tę inną odwagę -- ukrytą 
w cieniu murów, płotów i drzew, tę inną -- wsłuchaną w przyśpieszone bicie 
własnego serca, tę inną -- kuszącą brakiem świadków, szamoczącą się bardziej z 
sobą samym niż z wrogiem. Tę -- której świadkami jest tylko Bóg i własne 
sumienie. O takiej odwadze, o takim bohaterstwie będzie pisał kiedyś Tadeusz 
Zawadzki, rzucając na papier myśli nurtujące go po śmierci zamęczonego w gestapo 
przyjaciela f
4 S. Broniewski, Pod Arsenałem, Warszawa 1957, s. 70-71.
Kto przeszedł próby takiego wewnętrznego szamotania się, kto wyparzył się w 
tyglu walki o prawdę, komu na dnie tygla pozostały tylko wyrazy tak, tak -- nie, 
nie, ten mógł powiedzieć, że ,-,Wawer" wychował go nie tylko na człowieka 
odważnego, lecz także człowieka bezwzględnie uczciwego, Po wawerskiej nocy 
następował bowiem zwykły ,,gubernialny" dzień. Na dzieje przeżyć wawerskiej nocy 
padało ostre światło dnia. Ze wzruszeniem patrzyły na wawerskie dzieło tysiące 
oczu, dopełniając w ten sposób swą naturę zubożoną o Polskę. Krytycznie patrzyły 
nań oczy komendy, sprawdzając rzetelność meldunku. Lecz to, że komenda rano 
sprawdzała rzetelność meldunku absolutnie nie przekreślało samotnego szamotania 
się ze strachem i z pokusą fałszu. W wawerską noc człowiek nie myślał o 
przyszłym obrachunku. W wawerską noc człowiek był naprawdę sam. ,,Wawer" uczył 
solidności w pracy. Już instrukcje komendy praemyśliwujące drobiazgowo każdy 
szczegół wawerskiej pracy stwarzały idealną atmosferę dla solidności. Lecz 
instrukcje te były nie tylko na papierze, były naprawdę realizowane. Nalepki 
szydzące z dziewczyn chodzących w towarzystwie Niemców -- instrukcja nakazywała 
przyklejać na ławkach i drzewach parków; nalepki z wyobrażeniem osła i wymownym 
napisem -- ,,Ja zawsze czytam Nowy Kurier Warszawski" -- nakazywała naklejać na 
domu redakcji przy Placu Unii Lubelskiej oraz wokół kiosków ulicznych 
sprzedających gazety; nalepki przedstawiające grono nie cieszących się najlepszą 
sławą zwierząt: świni, osła, wołu itd. wsłuchanych w wiadomości płynące z 
ulicznego megafonu -- nakazywała instrukcja naklejać właśnie wokół megafonów, 
popularnie nazywanych prze* warszawiaków ,,szczekaczkami". Wszystko to uczyło 
solidności i przejmowania się pracą, sugerując, że amunicji jest mało i każdy 
pocisk musi być celowo użyty. Ta celowość użycia wawerskiej amunicji została 
jeszcze dalej posunięta przy akcji rozrzucania wszelkiego rodzaju ulotek. Ulotka, 
nie pozostawiając w przeciwieństwie do nalepki czy napisu żadnych widzialnych 
znaków, wymagała tym większej uczciwości i solidności. Dlatego instrukcje 
jeszcze bardziej drobiazgowo nią się zajmowały. To, że ulotek nigdy nie dawało 
się lub nie kładło po kilka lecz zawsze po jednej -- nie podlegało najmniejszej 
dyskusji; ponadto szczegółowe instrukcje wydane w sprawach ulotek uczyły myśleć 
i solidnie działać. Na robotę chodziły w zasadzie dwójki: jeden wykonawca i 
jeden ubezpieczający. W wypadku podkładania ulotek w domach mieszkalnych 
ubezpieczający pozostawał przed bramą, na ulicy, działający wchodził do środka. 
Cały zapas ulotek pozostawał przy ubezpieczającym, działający zabierał tylko 
tyle, ile mu w danej kamienicy było potrzebne. Wymagało to przeprowadzenia 
poprzednio wywiadu terenu działania, obliczenia ilości pięter, podzielenia całej 
ilości ulotek na małe, starannie odliczone pakieciki. Dalej instrukcja omawiała 
zachowanie się w samej kamienicy. Zalecała wybierać do pracy jedną tylko klatkę 
schodową, rezygnując
tego dnia z ,,atakowania" pozostałych, aby spowodowawszy ewentualny alarm czy 
podejrzenie na pierwszej klatce schodowej, nie odcinać sobie odwrotu wchodząc na 
drugą. Wybraną klatką schodową powinna być w zasadzie raczej klatka kuchenna niż 
frontowa. Instrukcja komentowała przy tym, że prawdopodobniejsze jest 
przyniesienie ulotki z kuchni do pokoi niż odwrotnie -- trafienie z pokoi do rąk 
służącej w kuchni5. A przecież tak wyglądała w owym czasie przeciętna 
rzeczywistość śródmieścia Warszawy. Instrukcja uczyła dalej podkładać ulotki 
poczynając od najwyższego piętra a kończąc na najniższym, znów wychodząc z 
założenia, że w wypadku innego działania alarm wszczęty na niższych 
kondygnacjach może odciąć będącemu wyżej wawerczykowi drogę odwrotu. Tak, punkt 
po punkcie, uczyła solidności w każdym najmniejszym drobiazgu. Szczyty pod tym 
względem osiągnęła akcja rozdawania ulotek z odezwą Delegata Rządu RP w dniu 
11XI1942 roku. Akcja ta, o tyle ważniejsza dla Szarych Szeregów, że prowadzona 
przez całą Chorągiew Warszawską, a nie · tylko przez ,,roje" odkemenderowane do 
prac wawerskich, żądała od wykonawców meldowania na poakcyjnej odprawie losów 
każdej ulotki. Meldunki były tym ciekawsze i tym barwniejsze, że wieczór akcji, 
mimo późnej jesieni był wyjątkowo ciepły, wiele też okien było otwartych, 
zdarzały się więc przypadki wrzucania ulotek przez uchylone okno do parterowych 
mieszkań. Zdarzały się przypadki zaobserwowania w ciemności podwórza sposobu 
reagowania zaskoczonych domowników. Szczególnie ta ostatnia sprawa pasjonowała 
chłopców, pasjonowała tak bardzo, że kiedyś stanie się ona jednym z zalążków 
wielkiej akcji ,,M". A więc ,,Wawer" żądał solidności wykonania. Ta solidność 
powstawała i powstać mogła tylko w atmosferze uczciwości i szczerości. Zresztą 
ona sama żądając uczciwości, żądając prawdy -- jednocześnie tę prawdę wpajała. 
Komuś, kto prześledził dotychczasowe uwagi o ,,Wawrze" mogło się wydać, że była 
to organizacja, która obok pozytywnych cech takich, jak odwaga, solidność, 
prawdomówność, wykształcała w swych członkach również zespół cech ujemnych. W 
czytelniku tych słów mogła powstać obawa, czy ,,Wawer" nie rozwijał w swych 
chłopcach ryzykanctwa, lekceważenia życia i jego wartości, czy nie był szkołą 
hazardu? Pocieszy się czytelnik, gdy się dowie, że o tym ewentualnym 
niebezpieczeństwie wiedziała komenda ,,Wawra". Wiedziała i starała się jak 
najenergiczniej niebezpieczeństwo zwalczyć. Kiedyś, już w końcu 1943 roku miała 
miejsce wymiana poglądów między ,,Dąbrowskim" a Naczelnikiem Harcerzy, z 
której ,,Dąbrowski" odniósł wrażenie, że Szare Szeregi mają wątpliwości, czy 
w ,,Wawrze" dostatecznie rozwinięta jest troska o życie i bezpieczeństwo 
chłopców. To
6 Cała sprawa dziś mało zrozumiała dla współczesnego czytelnika, wyni-
wrażenie, zresztą błędne, spowodowało natychmiastową reakcję. Następnego dnia 
Naczelnik Harcerzy otrzymał pocztą konspiracyjną wykaz wszystkich 15 wpadek, 
jakie miały miejsce przez długie trzy lata pracy. Ten wykaz mówił wiele. Nie 
chodzi tu o statystykę wskazującą, że około 150 akcji wykonywanych stale przez 
około 200 chłopców przyniosła 15 strat. Chodziło o to, że każda z tych strat 
była boleśnie pamiętana, była głęboko rozważana, przeżyta. Każdy z piętnastu 
pseudonimów zaopatrzony był długim komentarzem opisującym okoliczności i 
analizującym przyczyny wpadki. To wszystko mówiło wiele o stosunku 
komendy ,,Wawra" do tych spraw. To wszystko nie mówiło jednak jeszcze nic o tym, 
czy i jak postawa wawerskiej Komendy Głównej przenikała do chłopców. A tak było. 
Nie drogą przemówień, nie drogą słów lecz poprzez postawy przewijającego się w 
najmniejszych nawet drobiazgach życia. To, że instrukcje wawerskie tak 
szczegółowo mówiły o podkładaniu ulotek począwszy od pięter najwyższych, 
o ,,opracowywaniu" jednej tylko klatki schodowej w kamienicy, o odliczaniu 
pakiecików ulotek i zabieraniu na teren kamienicy jednego tylko tam właśnie 
potrzebnego pakiecika; to, że przed pisaniem kredą pouczano o koniecznym 
otrzepaniu rąk i ubrania w razie niebezpieczeństwa; to, że na robotę wawerską 
trzeba było chodzić z pustymi kieszeniami, bez żadnych dodatkowo obciążających 
materiałów, bez żadnych gazetek, notatek, komunikatów; to, że dni roboty 
wawerskiej zmieniały się wg przedziwnego szyfru, że w jednym tygodniu robota 
odbywała się np. w wieczór poniedziałkowy, w następnym np. we wtorkowy; w 
dalszym, gdy wszystko wskazywało na środę, np. w wieczór czwartkowy potem drugi 
raz w czwartek itd.; to wreszcie, że każdy wykonujący pracę był ubezpieczony 
przez kolegę -- to wszystko było właśnie zespołem drobiazgów wskazujących i 
uczących postawy szacunku dla życia jako dla wielkiej wartości. Byłoby ogromną 
krzywdą dla ,,Wawra", dla Szarych Szeregów i dla historycznej prawdy, gdyby 
prace wawerskie rozumieć jako zbiór ,,psich figli" płatanych Niemcom przez 
miłych, dzielnych chłopaków6, nie rozumiejących celu pełnionej służby i wartości 
składanej ofiary. ,,Wawer" uczył koleżeństwa i to takiego, o którym 
mickiewiczowska
6 Niestety takie wrażenie odnieśli niektórzy powojenni czytelnicy Ka-
kała z typowego w okresie wojny, a nawet jeszcze w okresie pisania tej książki -
- układu społecznego (1981).
mieni na Szaniec. Podkreślamy wyraz powojenni, gdyż w czasie wojny, kiedy głębia 
przeżyć i poziom atmosfery same mówiły za siebie, książka tego wrażenia 
spowodować nie mogła. Obecnie, gdy atmosfera ta, wielu zupełnie nieznana 
(młodzież), przez innych jest często zapomniana, przedstawiony w książce łańcuch 
przeżyć może wywołać takie wrażenie. Sprawę pogłębiały jeszcze w pierwszym, 
powojennym wydaniu (Wiedza) ilustracje doskonałego rysownika tematyki skautowej, 
Władka Czameckiego. Niestety Władek tych chłopców i tych spraw nie znał -- 
rysunki jego stworzyły więc raczej miłych łobuziaków; nie ma to nic wspólnego z 
faktami.
bajka mówiła, że ,,...prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie". Zasada 
ubezpieczania każdej pracy wawerskiej przez drugiego kolegę była właśnie szkołą 
wyrabiającą tę wspaniałą cechę, to spoidło społeczeństw -- męską przyjaźń. Przez 
długie 150 tygodni wawerskicn prac szaroszeregowych zespołów nie wpłynął ani 
jeden meldunek mówiący, że ubezpieczenie zawiodło, nie wytrzymało nerwowo. Około 
15 000 razy stał harcerz-wawerczyk na ubezpieczeniu kolegi i nie zawiódł ni razu. 
Gdy się o tym myśli, nie sposób opanować głębokiego wzruszenia, mocno bowiem 
musiały trzepotać młodziutkie serca w młodych piersiach, mocno walczyć z własną 
niemocą, a jednak zawsze służba i braterstwo zwyciężały. Harcerz służy Polsce i 
dla niej spełnia sumiennie swoje obowiązki... Harcerz w każdym widzi bliźniego, 
a za brata uważa każdego innego harcerza... Tłukły się mocno serca 
ubezpieczających kolegów, im bowiem czas się dłużył, podczas gdy kolegom przy 
robocie biegł on błyskawicznie. Z tej szkoły braterstwa wyrośnie potem ofiara 
śmierci Alka Dawidowskiego, Tadzia Krzyżewicza i Huberta Lenka poniesiona po to, 
by wyrwać Jana Bytnara z rąk siepaczy; wyrośnie gotowość ofiary 25 innych 
kolegów, którzy wspólnie z Alkiem, Tadziem i Hubertem walczyli o Janka w akcji 
odbicia więźniów pod Arsenałem w Warszawie 26 III 1943 roku. ,,Wawer" uczył 
wytrwałości, niezrażania się niepowodzeniami, twardości. Były akcje przewlekłe. 
Jedne mimo przewlekłości zostały uwieńczone ostatecznym sukcesem, inne -- 
podczas których często prawie ręce opadały i często zęby mocno zaciskać trzeba 
było, aby wreszcie nie doczekać się widocznego ostatecznego sukcesu. Do tych 
przewlekłych akcji uczących męskiej twardości w pierwszym rzędzie zaliczyć 
należy tzw. sprawę fotografii. Na czym ona polegała? Otóż niedługo po wkroczeniu 
Niemców do Warszawy w gablotach wystawowych wielu warszawskich zakładów 
fotograficznych poczęły ukazywać się twarze wrażego żołdactwa. Były tam mundury 
lotników i zwykłych wehrmachtowców, były mundury SS-manów i napawające wstrętem 
furażerki tzw. Blitz-madel. Wszystko to raniło głęboko polskość miasta. ,,Wawer" 
przystąpił do ataku. Uderzenie kamienia, laski czy wypuszczonej z procy nakrętki 
tłukło gablotkową szybę. Potem do wnętrza rozbitej gablotki sięgały pośpiesznie 
rozgorączkowane ręce wawerczyka i przywracały miastu polski wygląd. Na 
poakcyjnej odprawie zjawiały się przed zastępowym, potem przed drużynowym i 
wyżej wydarte fotografie. Zastępowały one meldunki. Niestety w wielu wypadkach 
fotografowie, wstawiwszy nową szybę, znów wklejali niemieckie twarze i 
niemieckie mundury. ,,Wawer" atakował po raz drugi, czasem po raz trzeci, 
czwarty. To kilkakrotne powtarzanie akcji nie byłoby nawet ciężkie, miło było 
bowiem obserwować, jak tydzień po tygodniu wygasały objawy zapuszczania przez 
niemczyznę korzeni w warszawski grunt. Ciężar polegał na tym, że akcja wymagała 
wyjątkowego napięcia nerwów, wydawała się wyjątkowo ryzykowną. Spróbujmy sobie 
wyobrazić. Cisza, zupełna cisza; ucichły nawet ostatnie oddalające się kroki. 
Więc -- czas... Ręka wawerczyka rwie ciszę. Napięte nerwy mnożą, zwielokrotniają 
brzęk stłuczonej szyby. Wawerczykowi wydaje się, że ten brzęk, ten łoskot 
poderwał na nogi całe miasto, że teraz wszyscy pędzą, by schwytać właśnie jego. 
Wawerczyk nie jest w stanie zrozumieć, że czasem ten brzęk minie zupełnie bez 
wrażenia, że czasem otworzy się najwyżej jakieś okno na czwartym piętrze, czasem 
wyjrzy ktoś z sąsiedniego baru, by za chwilę oślepiony przejściem ze światła 
baru w ciemność ulicy cofnąć się z powrotem z machnięciem ręki. I właśnie wtedy, 
zamiast rzucić się do ucieczki, trzeba było podbiec do źródła hałasu i tam 
szukać, wydzierać. A ,,Wawer" był bezlitosny. Zaczęło należeć do dobrego tonu, 
by po akcji przynoszone fotografie nie były podarte, zgniecione... Dlatego 
przewlekłość tej fotograficznej akcji była specjalnie ciężka. Tym milsze było 
ostateczne zwycięstwo. Gorsza sprawa była z akcją kinową. Zgodnie z tezą 
polskich ośrodków kierowniczych oraz z ogólnym poczuciem patriotyzmu, Polacy nie 
powinni byli chodzić w czasie okupacji do kina. Postawa narodowej żałoby, 
przesączanie w filmach i w dodanych do nich tygodnikach niemieckiej propagandy, 
a wreszcie opodatkowanie biletów kinowych na rzecz pomocy dla frontowych 
niemieckich żołnierzy -- wszystko to dostatecznie uzasadniało decyzję polskich 
ośrodków kierowniczych. I znów ,,Wawer" przystąpił do ataku. Była akcja 
napisów ,,Tylko świnie siedzą w kinie", o której mówiliśmy już przy innej okazji. 
Była akcja nalepek z podobną treścią i odpowiednim rysunkiem! To wszystko mało 
skutkowało. Przystąpiono do użycia cięższej broni. Gazy! Zakonspirowani chemicy 
produkowali probówki pełne jakiejś cieczy o obrzydliwym i bardzo mocnym zapachu. 
Zadaniem wawerczyka było tę probówkę rozgnieść i spowodować w ten sposób 
gwałtowne opustoszenie sali kinowej. To też nie było łatwe. Zresztą w miarę 
powtarzania się akcji w różnych kinach niemiecki aparat propagandy przystąpił do 
przeciwdziałania. Przed kinami i w halach kinowych pojawiła się niemiecka 
policja, na widowni zdarzali się agenci. Było coraz trudniej. A tymczasem kina 
były wciąż pełne. Wielokrotnie wracał ten problem na odprawy Komendy 
Głównej ,,Wawra" i za każdym razem po dyskusji, w której momenty wychowawcze 
wiodły prym w argumentacji, zapadała decyzja -- trwać! ,,Wawer" trwał, a 
wawerczycy stawali się ludźmi twardymi. Tak było do samego powstania. Dopiero po 
wojnie okazało się, że ,,Wawer" zdziałał swoje. Dziś każdy Polak wie, że podczas 
wojny nie chodziło się do kina, a jeśli nawet należał do tego najmniej 
uświadomionego marginesu społeczeństwa, który zakazu nie przestrzegał, dziś 
wstydliwie nie mówi o tym, ,,Wawer" zwyciężył,
Akcja przeciwkinowa miała swój jeszcze jeden wymagający zarejestrowania epizod. 
Oto propaganda niemiecka, szukając dróg do społeczeństwa i licząc na istniejącą 
w każdym społeczeństwie, a u nas w okupacyjnej szarzyźnie specjalnie zgłodniałą 
wrażeń gawiedź, chwyciła się nowego sposobu. Sposobem tym były filmy na otwartym 
powietrzu. W Warszawie w Parku Ujazdowskim, na placu przed dworcem itd. na 
ogromnych ulicznych ekranach szedł o zmroku niemiecki propagandowy film. Było 
bardzo cenne i bardzo wychowawcze dla wawerczyków wykonanie przeciwuderzenia 
również na tym odcinku. Wychowawcze dlatego, że wpajało w chłopców poczucie 
odpowiedzialności za całość powierzonego sobie zadania, uczyło myśleć, a nie 
jedynie wykonywać według jednego schematu ułożoną akcję. Przeciwuderzenie 
wykonano metodą bardzo prostą. Wykorzystano fakt, że był to właśnie okres 
częstych łapanek ulicznych. Wszyscy warszawiacy zachowywali przeto jak 
największą czujność i każdej chwili na pierwszy sygnał byli gotowi do gwałtownej, 
desperackiej ucieczki. Wystarczyło więc, by w tłumie zgromadzonym przed ulicznym 
ekranem ktoś krzyknął ,,łapanka!" -- reszta działa się już sama. Za chwilę parę 
poprzewracanych ławek ogrodowych i zerwane kable aparatury filmowej znaczyły 
miejsce, na którym miała toczyć duszę narodu niemiecka propaganda. Nie tylko 
sprawa kinowa wykazała rzutkość ,,Wawra", jego bystrość obserwacji i szybkość 
decyzji. Jeszcze mocniej cechy te zarysowały się w akcji, którą można by nazwać 
akcją ,,V". Nie była to jedna akcja, lecz cały pojedynek z niemiecką propagandą. 
Zaczęło się od Beethovena. Pierwsze tony jego Symfonii, których 
charakterystyczny rytm przyjęło radio Londyn -- popularne BBC -- za swój sygnał, 
stały się symbolem nadchodzącego zwycięstwa. Tak jak pierwsze tony symfonii, tak 
również znak piątki rzymskiej rozpoczynający tytuł utworu stał się symbolem 
oczekiwanego przez całą Europę zwycięstwa. Ten takt wystukiwała cała podziemna 
Europa jako swój znak rozpoznawczy. Jeden ruch ręki znaczący drugim i trzecim 
palcem rzymską piątkę mówił to samo. Piątka rzymska to francuska litera V, to 
początek wyrazu ,,victoire". Zwycięstwo! Na murach całej Europy poczęły się 
pojawiać litery V. Ruch oporu działał. W Warszawie przystąpił do pracy ,,Wawer". 
Parokrotne powtórzenie akcji i stosunkowo łatwy do pisania znak -- wszystko to 
spowodowało, że wiele warszawskich murów, płotów, drzew i ławek zostało 
pokrytych literami V, V, V. Była to chyba najbardziej masowa -- poza akcją tzw. 
kotwic -- praca wawerska. Nic też dziwnego, że kłuła ona w oczy niemiecką 
propagandę; kłuła tak bardzo, że po pewnym czasie stała się powodem niemieckiego 
propagandowego przeciwuderzenia. Metoda przeciwuderzenia opierała się na starym 
nieuczciwym chwycie, na przywłaszczeniu sobie wrogiego hasła. W pewnym więc 
momencie, gdy niemieckie drukarnie przygotowały odpowiednią ilość afiszy i 
naklejek, ukazały się w całej prasie i na wszystkich tablicach propagandowych 
napisy V -- ,,Victoria", oczywiście niemiecka ,,Victoria". Społeczeństwo polskie 
było skonsternowane, lecz ,,Wawer" nie pozostał dłużnym. Wkrótce po tym wybuchu 
niemieckiej bomby propagandoodczytali małe czekoladowe nalepki ,,Deutschland 
verloren!" -- Niemcy zgubione. Ach, więc V to symbol niemieckiej klęski, to 
symbol słowa verloren! Lecz i Niemcy nie dali za wygraną. W centrum miasta, na 
Placu Marszałka Piłsudskiego (obecny Plac Zwycięstwa) w Wraszawie wystawili 
kilkumetrową drewnianą makietę w kształcie litery V. Czerwony napis Victoria na 
biało pomalowanym cokole dodawał konieczny komentarz. Do tej akcji nie był 
potrzebny cały ,,Wawer". ,,Głowacki" zabrał ze sobą sporo benzyny i zapałki. 
Widno było tego wieczora na Placu Piłsudskiego od płonącej 
niemieckiej ,,Victorii". I znów w propagandowym pojedynku ,,Wawer" był gśrą, 
znów kolej przyszła na niemiecką propagandę. Lecz Niemcy nie byli rzutcy, nie 
potrafili zdobyć się na inny koncept, brnęli ciągle w swoim. I znów rzucili na 
miasto szereg nalepek i afiszy. V dominowało nad całością, a dalej 
komentarz ,,Deutschland siegt an allen Fronten" -- ,,Niemcy zwyciężają na 
wszystkich frontach". Tego tygodnia wawerczycy mieli łatwą, wypoczynkową robotę. 
Ołówkiem przekreślali wszędzie gdzie mogli jedną tylko literkę ,,s", i pisali w 
to miejsce ,,1". ,,Deutschland liegt an allen Fronten" -- zaśmiewali się 
nazajutrz warszawiacy -- ,,Niemcy leżą na wszystkich frontach". Na wszystkich, a 
więc i na froncie wawerskim. Ciężkiej, mało dowcipnej propagandzie niemieckiej 
opadły ręce. V pozostało symbolem zwycięstwa Sprzymierzonych, symbolem triumfu 
podziemnej Europy. Beethovenowski pojedynek nie był jedynym pojedynkiem, jaki 
stoczył ,,Wawer". W zimie z 1942 na 1943 rok przed oczyma warszawiaków dokonała 
się druga taka wymiana ciosów. Z tym tylko, że teraz ciosy padały szybciej, 
wprost błyskawicznie i z tym jeszcze, że po stronie niemieckiej zaangażowana 
była policja, a nie aparat propagandowy, po stronie zaś polskiej nie 
cały ,,Wawer", lecz jeden tylko wawerczyk. Alek Dawidowski, członek 
szaroszeregowego hufca ,,MG", a w jego ramach członek organizacji ,,Wawer", 
głęboko przeżywał wszystkie okupacyjne wydarzenia. Gdzieś na dnie serca tkwiła 
bolesna zadra -- śmierć ojca z rąk niemieckich. Każda tragedia narodowa, każda 
łapanka, każda egzekucja rozrywała starą ranę. Młody, silny, wysoki, 
wysportowany chłopiec, pędzący w krótkich spodenkach na rowerze, miał jakiś 
smutek w oczach. Opalone dłonie nieraz zaciskały się mocno na rowerowej 
kierownicy, gdy przed oczyma mignął obraz niemieckiego bezprawia. Lecz nie 
zaciskały się bezsilnie. Alek walczył. Walczył i mimo, że dalecy jesteśmy od 
używania na tych kartkach słów przesadnych, słów pełnych patosu, trzeba jasno 
powiedzieć, że walczył po rycersku. Walczył, bo Niemcy gnębili innych, walczył, 
bo czuł się dość silnym, by bronić innych, lecz jednocześnie walczył we-
e w J, gdy po wawerskiej nocy nastąpił świt, warszawiacy z radością
wnętrznie. Męczyło go pytanie, czy wolno jest zabijać znienacka, niespodziewanie. 
Kiedyś z tych i innych wątpliwości zwierzył się komendantowi Chorągwi 
Warszawskiej i wtedy rozmówcy, patrzącemu się w smutne i dziecięco zakłopotane 
oczy Alka, wydało się, że słyszy głos sienkiewiczowskiego Zawiszy 
Czarnego: ,,Zwróć, Niemcze, głowę i poddaj się albo potykaj ze mną!" Kiedyś 
przejeżdżającemu czy przechodzącemu Krakowskim Przedmieściem Alkowi rzucił się w 
oczy nowy obraz niemieckiego bezprawia: poczciwy polski napis na cokole pomnika 
Kopernika, napis głoszący ,,Mikołajowi Kopernikowi -- Rodacy" zniknął. Na jego 
miejscu pojawiła się zakrywająca go ciężka tablica z innym napisem: ,,Dem 
grossen Astronomen". Mocno musiał przeżył Alek to spostrzeżenie; na pewno mocno 
go zabolała ta kradzież dokonana z naszej narodowej skarbnicy. Mocno -- skoro w 
głowie Alka powstał szaleńczo śmiały plan. I gdy nadszedł wczesny zimowy wieczór, 
Alek przystąpił do dzieła. O sto metrów od posterunku policji stojącego w bramie 
domu Krakowskie Przedmieście 1, wszedł na cokół, odkręcił cztery nakrętki, zdjął 
ze śrub ciężką tablicę, zsunął się na dół, ściągnął za sobą tablicę i wreszcie 
ukrył ją w ulicznej kupie śniegu na rogu ulicy Oboźnej i Krakowskiego 
Przedmieścia. Było po wszystkim -- minął kwadrans napięcia woli i nerwów. Rano 
Warszawa upajnła się odzyskaniem wielkiego astronoma dla pobkiej kultury. 
Następnego wieczoru Alek z kolegami zabrał tablicę spod kupy śniegu i odwiózł ją 
na małych, dziecinnych saneczkach do siebie na Żoliborz, by po paru dniach 
ulokować ją w ogródku Janka Rossmana, przy znajdującym się niedaleko domu '. 
Wydawało się, że sprawa jest zakończona. Był to jednak za silny policzek dla 
niemczyzny. Na odpowiedź nie trzeba było długo czekać. Wystąpiła niemiecka 
policja. Swoim utartym stylem znanym na pamięć wszystkim Polakom zredagowała 
afisz: ,,W odwet za usunięcie tablicy niemieckiej z pomnika Kopernika zarządzam 
rozbiórkę pomnika Jana Kilińskiego". Alek był niepocieszony; czuł się winny; 
uważał siebie za sprawcę niszczenia pomnika Kilińskiego. Kiedy robotnicy 
pracowali przy rozbiórce nieszczęsnego pomnika, Alek krążył wokoło. Koledzy 
opowiadali potem, że Alek wytargował od któregoś z robotników szablę Kilińskiego. 
Potem, gdy figurę załadowano na ciężarówkę, Alek siadł na rower i podążył w ślad. 
A gdy nowy ranek wstał nad Warszawą, na białych murach Muzeum Narodowego w 
Alejach 3 Maja widniał czarną farbą wymalowany napis -- ,,Ludu Warszawy, jam tu 
-- Jan Kiliński". Lecz dla ,,Wawra" i to jeszcze było za mało. To było tylko 
odparowanie ciosu. To nie był jednak własny cios rozstrzygający spotkanie. A 
więc... Zaraz po wydarzeniu z Kilińskim na cokole kopernikowskiego pomnika, a 
ponadto bodajże w kilku innych jeszcze punktach
7
Obecnie tablica znajduje się w Muzeum Historycznym Warszawy na
miasta ukazały się małe nalepione Karteczki wypełnione pismem maszynowym. Tekst 
brzmiał: ,,W odwet za zniszczenie pomnika Kilińskiego zarządzam przedłużenie 
zimy o dalsze trzy miesiące. (--) Kopernik (astronom)"8. Warszawa zatrzęsła się 
od śmiechu. Cios był w samo serce marznących na froncie Niemców, dla których i 
bez kopernikowskiej ingerencji wydawało się, że zima trwa wieki. Pojedynek był 
skończony. Uszczęśliwionemu Alkowi komendant główny ,,Wawra" nadał honorowy 
pseudonim ,,Kopernicki". Ten bardzo skautowy sposób uhonorowania dzielnego 
chłopca dorzuca jeszcze trochę do poznania i zrozumienia atmosfery ,,Wawra". 
Zresztą nadanie honorowego pseudonimu jeszcze raz miało miejsce na 
terenie ,,Wawra". W tym drugim przypadku wyróżniony został Tadeusz Zawadzki 
(pceudonim ,,Zośka"). Otrzymał honorowy pseudonim ,,Kotwicki" za to, że jego 
Mokotów Górny najgęściej z całej Warszawy pokryty został najpiękniejszymi 
kotwicami, symbolami Polski Walczącej. Potem, w 1944 roku, odbył się raz jeszcze 
krótki wawerski pojedynek z niemiecką policją. Inni już wtedy chłopcy z Szarych 
Szeregów pełnili wawerską służbę. Dawni, sławni wawerczycy już od 3 XI1942 roku 
stanęli, jak wiemy, do nowej służby. Kiedyś oni właśnie brali udział w akcji 
bojowej, która przeszła do historii pud nazwą ,,Sto milionów". Akcja polegała na 
zabraniu niemieckiego transportu pieniędzy wiezionych do Banku Emisyjnego. Akcja 
powiodła się. Sto milionów wpadło w polskie ręce i zasiliło wiecznie głodne 
podziemne kasy. Niemiecka policja szalała. Tym razem licząc na to, że nawet w 
polskim społeczeństwie znajdzie się jakaś kanalia, Niemcy rozplakatowali list 
gończy; obiecywali wysoką nagrodę dla świadków akcji bojowej, którzy stawiliby 
się i złożyli zeznanie prowadzące na ślad bojowców. Na takie rzeczy, 
niebezpieczne dla narodowej spoi&tości i solidarności, trzeba było odpowiadać 
natychmiast. Najlepszą zaś odpowiedzią było ośmieszenie. I znów małe, pokryte 
pismem maszynowym kartki pojawiły się na niemieckich listach gończych. Treść 
kartki brzmiała: ,,Byłem jedynym świadkiem; opowiem wszystko w zamian za 
pocałowanie mnie w... (--) Król Zygmunt III"9. A kolumna Zygmunta, z której ten 
ostatni rzeczywiście samotnie patrzył na toczącą się u jego stóp akcję bojową, 
była wysoka. I znów zaśmiała się Warszawa, a tak potrzeba jej było tego śmiechu. 
Czasem, aby młodym wykonawcom urozmaicić jednostajny rytm prac wawerskich, aby 
wyrobić ich samodzielność i pomysłowość, a tym samym wyrobić jeszcze większe 
poczucie odpowiedzialności, Komenda Główna ,,Wawra" zarządzała prace dowolne. 
Oczywista, że dowolność ta musiała być ograniczona; ograniczenie polegało na 
zatwierdzeniu przez zwierzchnika zaprojektowanej akcji. Ulubioną pracą dowolną 
wawerczyków było zrywanie niemieckich flag. Im większe,
8
Cytowane z pamięci.
Rynku Starego Miasta.
5 Cytowane z pamięci.
im okazalsze ściągnięte flagi, z tym większym uznaniem wśród otoczenia i 
zwierzchników spotykał się wykonawca. Na odprawach zastępów, na odprawach drużyn 
i hufców zaczęło się pojawiać dużo niemieckich flag, były wśród nich zwykłe, 
wywieszone urzędowo na każdej bramie, były zdarte z propagandowego sklepu 
Hoffmana przy ulicy Marszałkowskiej, były rekordowo długie zdarte z 
przemianowanej na ,,Haus der deutschen Kultur" Zachęty -- wspaniały czyn Janka 
Bytnara; była zerwana z masztu tuż sprzed nosa wartownika niemieckiego na ulicy 
Górnośląskiej -- czyn lwa Rygla... Flagi przy każdej uroczystości, w 
szczególności podczas przyrzeczenia, zaścielały całe podłogi udekorowanych pokoi. 
Potem, gdy było ich już bardzo dużo, a przechowywanie ich stawało się ryzykowne 
i bezużyteczne, chłopcy poczęli robić sobie z nich spodenki gimnastyczne. 
Zdzieranie flag nie było jedynym polem prac dowolnych. Kiedyś Janek Bytnar 
błysnął w jednej z takich prac dowcipem i inteligencją, wykazując przy tym 
wielką odwagę. Niemcy propagowali wtedy na ogromną skalę wyjazdy na roboty do 
Rzeszy. Zdarzali się naiwni Polacy, choć były to na szczęście przypadki 
nieliczne, którzy dali się pochwycić na lep grubo szytej propagandy niemieckiej. 
Typowe pole do wawerskiej kontrakcji. Janek Bytnar upatrzył sobie najlepsze 
miejsce do uderzenia. Na Nowym Świecie, na wprost wylotu ulicy Świętokrzyskiej, 
założyli Niemcy punkt propagandowo-werbunkowy18. Nad punktem widniał wielki 
napis: ,,Jedźcie z nami do Niemiec". Któregoś wieczoru Janek napis ten 
przerobił: ,,Jedźcie sami do Niemiec" czytali następnego ranka warszawiacy, 
podziwiając odwagę i hart kogoś, kto w tak ruchliwym punkcie i na takiej 
wysokości dokonał przeobrażenia napisu. Prace dowolne budziły wiele cech 
dodatnich, lecz prace te kryły w sobie również wiele niebezpieczeństw. Trzeba 
było uważnie baczyć, aby twarda i wymagająca wielkiego hartu, a nieraz 
samozaparcia służba wawerska nie przerodziła się w jakiś sport wyczynowy. Daleko 
było do tego; daleko było w praktyce, choć czasem wspomnienie tych czynów może 
nasunąć tego rodzaju wrażenie. Wrażenie to niesłuszne. Wawerczykom nieraz ciężko 
było iść na akcję. Chęć hazardu, fantazja mogłyby ich wieść raz, drugi, trzeci, 
nawet dziesiąty. Lecz te długie dziesiątki akcji, ta stała gotowość mogła być 
spowodowana tylko poczuciem służby. Mimo wszystko, niebezpieczeństwo czające się 
za pracami dowolnymi niepokoiło czujnych wychowawców z komendy ,,Wawra" i z 
komendy Szarych Szeregów; niepokoiło tak bardzo, że postanowiono prace te 
przyhamować, przykrócić. Było parę akcji wawerskich, które można by nazwać 
rzeczywiście mistrzowskimi. Mistrzostwo ich polegało na, pozornie wydaje się, 
szaleńczej śmiałości pomysłu, na umiejętności precyzyjnego skoordyno-
10 Dziś układ ulic uległ zmianie, na miejscu domu, na którym był ten
punkt przebiega ciąg dalszy ulicy Świętokrzyskiej (1981).
wania wielu elementów, a wreszcie na sile realizacyjnej, która w ogniu 
subiektywnego i obiektywnego nacisku zagrożenia umiała z zegarkową dokładnością 
realizować ustalony plan. To była wspaniała szkoła przyszłych sztabowców i 
przyszłych inżynierów. Najprostszą akcją z tej wielkiej serii było tzw. 
stemplowanie gazet. Dokonane ono zojtało dwukrotnie -- 27 czerwca 1942 roku i 27 
czerwca 1943 roku. Data 27 czerwca, to dzień św. Władysława, w tym więc 
dniu ,,Wawer" imieniem całej Walczącej Polski składał życzenia Prezydentowi 
Rzeczypospolitej Władysławowi Raczkiewiczowi i Naczelnemu Wodzowi UTojik PoLkich, 
generałowi Władysławowi Sikorskiemu. Organizacja akcji wyglądała następująco. 
Przygotowano wielką, na ćwierć gazetowej strony blisko, pieczęć z tekstem 
zawierającym życzenia dla Prezydenta i Naczelnego Wodza. Przygotowano farbę do 
maczania pieczęci, bibuły, ludzi do pracy, a co najważniejsze -- lokal. Lokal 
musiał być bardzo blisko redakcji ,,Nowego Kuriera", która znajdowała się, jak 
już wspominaliśmy, przy placu Unii Lubelskiej. W oznaczony dzień, gdy o 
normalnej porze otwierały się drzwi redakcji i na miasto pędziła fala chłopców 
kolporterów, paru wawerczyków zakupywało wielkie ilości gazet. Paki zakupionych 
gazet znoszono do lokalu, stemplowano, wynoszono, sprzedawano w pozornie 
normalnym trybie kolportażu kioskom ulicznym lub roznoszono po mieście na własną 
rękę. Dwukrotnie odbyła się taka akcja. Gdy w roku 1943, w osiem dni po akcji 
imieninowej, nadeszła tragiczna wiadomość o gibraltai\jkiej 
katastrofie, ,,Wawer" nie zapomniał o Naczelnym Wodzu, z którym tak niedawno 
związał się serdecznym węzłem akcji. W najbliższym tygodniu na murach, zamiast 
wawerskich nalepek czy napisów, ukazały się klepsydry. To ,,Wawer" w imieniu 
Polski Podziemnej żegnał Naczelnego Wodza. Stemplowanie gazet było stosunkowo 
najprostszą akcją z serii mistrzowskich. Wyższą klasą były tzw. dodatki 
nadzwyczajne. Właściwie technika wawerska tej akcji była bardzo prosta, a tylko 
dzięki śmiałości pomysłu i dzięki efektowi propagandowemu akcji tej należy się 
wysoka ranga. "Rzecz polegała na tym, że w podziemnych drukarniach przygotowano 
nakład, zewnętrzną swą formą przypominający całkowicie dodatki nadzwyczajne 
do ,,Nowego Kuriera Warszawskiego"; nawet tytuły były politycznie 
prawdopodobne. ,,Wojska niemieckie wkroczyły do Szwecji" -- oto tytuł pierwszego, 
drugi rozpoczynał się od słów: ,,Hiszpania przystąpiła do wojny po stronie 
Niemiec!", a dalej szły komunikaty z frontów, artykuły, wiadomości polityczne 
itd. -- cała ogromna masa polskiej treści, która by całkowicie zapełniła szpalty 
niejednego pisma podziemnego. Dodatek sprzedawany był częściowo przez chłopców 
z ,,Wawra", częściowo dostał się na tory normalnego kolportażu, na których -- 
pochwycony przez młodocianych roznosicieli -- rozszedł się w jednej chwili. 
Szczytem mistrzowskiej serii były audycje megafonowe. Znów pomysł niezwykły, 
efekt propagandowy ogromny, a wykonanie,
wprawdzie tym razem wymagające większego nakładu pracy i koordynacji elementów 
niż przy dodatkach nadzwyczajnych, lecz również stosunkowo proste. ,,Wawer" miał 
w swym gronie fachowca telefoniarza, Stefana Rodkiewicza (pseudonim ,,Lech"). 
Ten opracował stronę techniczną. Resztę realizowali chłopcy. Przewody megafonowe 
zostały podłączone do szelki telefonicznej, w szafce zaś przykręcono je do 
zacisków numeru telefonicznego jednego z lokali konspiracyjnych. Przy szafce 
stał dyżurny. Wystarczyło jedno szarpnięcie ręką, by zerwać połączenia i zatrzeć 
wszelki ślad. I wówczas, 3 V 1943 roku, gdy normalny tłumek zebrał się pod 
megafonem, nastąpiła audycja. Zygmunt Kaczyuski, wzruszonym nieco głosem 
odczytał orędzie Delegata Rządu, potem z płyt nadano marsz generalski i hymn 
narodowy. Efekt był piorunujący; ludzie ściskali się wzajemnie ze łzami 
wzruszenia w oczach. Wmieszani w tłum chłopcy obserwowali skuteczność akcji. 
Wreszcie dyżurny wyrzucił połączenia -- tłumek warszawiaków bardziej 
wyprostowany, bardziej mocny, bardziej polski, wracał do gubernialnej 
codzienności. Wiele jeszcze akcji wykonał ,,Wawer". Niektóre z nich zatarły się 
zupełnie w pamięci, inne dżwięczą wspomnieniem z jakiejś nazwy, jakiegoś 
oderwanego przeżycia Była ulotka rozdawana przechodniom w biały dzień, mająca 
zewnętrzne cechy reklamy. Tytuł głosił ,,Herbata Mata", parę podtytułów tego 
rodzaju, jak ,,Herbatę Mata pije mama i tata", a w środku pełno polskich 
wiadomości i komunikatów. Były afisze rozklejane na normalnych tablicach 
ogłoszeniowych; jeden z nich zaczynał się od słów: ,,Fuhrer powiedział...", 
drugi, jako oficjalne ,,Bekanntsmachung" podpisany był przez jakiegoś 
hitlerowskiego dygnitarza, dra Ohlenbuscha. Ten drugi afisz był sfingowaną 
odezwą niemieckiego dygnitarza tłumaczącą Polakom, dlaczego należy chodzić do 
kin. Było rozdawanie przed kościołami obrazka Najświętszej Marii Panny 
Wysiedlonej. Było stemplowanie niemieckich ulicznych propagandowych map frontu 
wschodniego pamiętną datą zwycięstwa rosyjskich mrozów -- ,,1812". Było 
zdobienie miasta polskimi barwami na dzień 3 maja. Było wreszcie rysowanie 
żółwia, symbolu sabotażu pracy dla Niemców. WT akcjach tych pracowała szara, 
bezimienna wawerska brać. Mało dziś wiadomo o czynach indywidualnych; mało 
przytoczyć można konkretnych nazwisk w powiązaniu z konkretnymi akcjami. Nie 
sposób jednak nie wspomnieć o wielkiej kotwicy wymalowanej ręką Janka Bytnara na 
cokole pomnika Lotnika na Placu Unii Lubelskiej; nie sposób nie wspomnieć o 
drugiej, mniejszej nieco kotwicy, lecz namalowanej wyżej na tymże cokole z 
drugiej jego strony; to Janek Gutt czcił pamięć nieżyjącego już Bytnara. Tak 
samo wielki napis Andrzeja Strzałeckiego (pseudonim ,,Andrzejek") umieszczony na 
piaskowcowych płytach nad wejściem do hallu dworca głównego. Liczne czyny, 
którym wszystkim razem na imię -- służba ,,Wawer". Dla ścisłości historycznej 
podać trzeba, że od pewnego czasu orga-
nizacja przemianswana została na ,,Wawer -- Palmiry", połączyła się bowiem z 
drugą znacznie mniejszą organizacją ,,Palmiry", która pod przewodem Kazika 
Gorzkowskiego służyła na przedmieściach Warszawy podobnym celom. Ogromne 
warszawskie osiągnięcia ,,Wawra" skłoniły Główną Kwaterę do przeszczepienia tej 
akcji na prowincję. W robocie prowincjonalnej Szare Szeregi były całkowicie same, 
nie wchodziły w skład specjalnych małosabotażowych organizacji; po prostu w 
Głśwnej Kwaterze powstała jednoosobowa komenda tej służby; komenda, która 
doceniając w pełni specyfikę poszczególnych terenów, słała opracowane przez 
siebie instrukcje, wspomagała funduszami i materiałem. Na prowincji natężenie 
wawerskich akcji było znacznie mniejsze niż w Warszawie, przy czym nie chodzi tu 
tylko 0 ilość akcji, lecz również o ich jakość. Prowincja była jakby we 
wcześniejszej fazie rozwoju prac wawerskich, gdy w okresie późniejszym 
warszawski ,,Wawer" błysnął pomysłami dodatków nadzwyczajnych czy audycji 
megafonowych inne tereny wyraźnie znajdowały się w fazie napisów kredą i farbą. 
Ale działały. W Krakowie pojawiły się napisy: ,,Hitler Kaput!" W Kielcach 
napisy ,,Monte Cassino", a ponadto odbyła się akcja zamalowywania orłów 
niemieckich na wszystkich urzędowych tabliczkach, akcja stemplowania gazet 
znakiem kotwicy oraz namalowanie tejże kotwicy wysoko na wieży katedralnej, 1 te 
w tym samym miejscu, z którego Niemcy usunęli rzeźbę Kościuszki. W Częstochowie 
na cokole po zdjętym przez Niemców pomniku Pułaskiego zawieszono trupią czaszkę 
z podpisem: ,,Reich im Jahre 1944" (Niemcy w 1944 r.); zamalowywano niemieckie 
nazwy ulic, rozlepiano polskie afisze; przeprowadzano akcję zwalczania chodzenia 
do kin. Mimo wszystko Warszawa przodowała. To wyspecjalizowanie się Warszawy 
spowodowało, że przed 11 XI1943 roku wysłano z Warszawy kilka trójek co 
sprawniejszych wawerczyków, aby wspólnie z kolegami z prowincji przeprowadzili 
akcję. Niestety, jedna z tych wypraw, a mianowicie wyprawa lwowska, skończyła 
się tragicznie. Już po akcji dwóch chłopców powtórnie wyszło na miasto, chcąc 
dodatkowo, na własną rękę zrobić jeszcze coś ponad wyznaczone zadania. Nie udało 
się. Wpadli. Za nimi gestapo trafiło do konspiracyjnego lokalu. W lokalu wpadł 
szef ekipy, phm Marek Bajewski (pseudonim ,,Proboszcz") i, zdaje się, dwóch 
kolegów lwowiaków. Był t© bardzo poważny cios dla pracy Szarych Szeregów we 
Lwowie. 2. ,,N" -- ,,Gdańsk" Akcji ,,N" i akcji ,,Gdańsk" nie sposób rozpatrywać 
osobno ". Były one tak ściśle tematycznie ze sobą związane, że właściwie 
stanowiły
11 To rozróżnienie dwóch służb, nie w pełni zgodne zresztą z oficjalną
jedną całość. Na pierwszy rzut oka obie akcje wydają się niesłychanie podobne do 
omówionego poprzednio ,,Wawra". I tu i tam napis, ulotka i tym podobne narzędzia 
walki. Na pierwszy rzut oka nie widać prawie żadnych różnic. Lecz jest to tylko 
złudzenie. Istotna różnica polegała na adresacie, do którego kierowane było 
działanie akcji. Z tej różnicy wynikały wszystkie bardzs daleko idące 
konsekwencje. Jak wiemy, adresatem, do którego przemawiał ,,Wawer", było 
społeczeństwo polskie. Do niego były kierowane słowa, które miały krzepić, uczyć, 
przypominać lub ganić. ,,N" i ,,Gdańsk" powołane zostały, aby przemawiać do 
wroga, aby go przerażać, budzić niewiarę, siać zwątpienie, skłócać wewnętrznie, 
powodować zamieszanie, męczyć... Ten enowy adresat wymagał specjalnych metod; 
nie powinien ©n bowiem orientować się co do źródła trafiającej doń propagandy. 
Gdyby się zorientował, że propaganda ta pochodzi z polskich rąk, wiele jej 
pocisków trafiałoby w próżnię. Tylko sianie strachu, dokuczanie, nękanie byłoby 
wtedy możliwe. Żadne sianie zamętu i skłócanie nie udałoby się jednak wówczas, 
gdyż Niemcy nie mogli mieć i nie mieli złudzeń co do intencji polskich. Powód 
ten skłonił kierownictwo akcji ,,N" do przyjęcia następującej taktyki: cała 
działalność enowa ma wśród odbiorców stwarzać wrażenie, że jest działalnością 
pewnych antyhitlerowskich wolnościowych kół niemieckich. W założeniu 
komendy ,,N" miały to być koła lewicowe, stąd tytuł głównego organu enowej 
propagandy ,,Der Hammer" (Młot). Powodem wyboru tej taktyki, tak jak Szare 
Szeregi te sprawy rozumiały, była wyłącznie chęć zdobycia zaufania wśród Niemców, 
nie była natomiast w żadnym przypadku chęć przerzucenia odpowiedzialności za 
akcję na inne barki. Decyzja komendy ,,N" stworzenia wrażenia niemieckiej roboty 
lewicowej pociągała za sobą dwie bardzo istotne konsekwencje -- wyjątkową 
tajność akcji i wyjątkową kosztowność enowej bibuły. Konsekwencja pierwsza to 
wyjątkowa tajność. Tajność ta przesądziła cały system organizacyjny służby ,,N". 
Kierownictwo służby znajdowało się w rękach specjalnej komórki w szóstym 
oddziale sztabu ZWZ, a potem AK. Jednym z członków tej komórki był kilkakrotnie 
wspominany już Kazik Gorzkowski, popularny ,,Andrzej". nomenklaturą, używane 
było w sprawach programowych Szarych Szeregów. Formalnie natomiast ,,Gdańsk" 
była to akcja ,,N" na terenie Warszawy, kierowana przez pracownika BIP Jerzego 
Kozłowskiego, zresztą harcmistrza i członka Szarych Szeregów, który na 
terenie ,,N" nosił pseudonim ,,Zdzisławski" -- kładła ona duży nacisk na 
wykonywane przez zespoły harcerskie prace typu ,,Gdańsk" w rozumieniu 
programowym. Stąd to nie w pełni słuszne używanie kryptonimu. Gorzkowski we 
wcieleniu enowym nazywał się ,,Wolf". Cała koncepcyjna praca akcji, a w 
szczególności redagowanie bibuły i to zarówno w formie pism, jak i w formie 
ulotek dokonywała się w tej właśnie komórce. Poza nią wszystko inne w enowej 
służbie były to już tylko drogi kolportażu. Zostały ustalone dwie takie drogi: 
jedna -- własną siecią utworzoną ze specjalnie do tego celu powołanych piątek, 
druga -- poprzez Szare Szeregi. Było dla Szarych Szeregów wielkim zaszczytem 
stanowić tak istotny człon w tej służbie. Droga wojskowa i droga harcerska nic o 
sobie nie wiedziały i nie stykały się zupełnie w terenie ze sobą. Na czele 
służby ,,N" w Szarych Szeregach stał członek Głównej Kwatery, hm Jerzy 
Jabrzemski (pseudonim ,,Wojtek"). Początkowo działał on zgodnie z zasadami ,,N" 
wojskowego poprzez swoje własne piątki, które tworzył w całym terenie obok 
zwykłej szaroszeregowej sieci. Potem, gdy dojrzała koncepcja pełni programu, 
piątki enowe weszły w skład zwykłych jednostek organizacyjnych, a jedynie dla 
celów swej specyficznej służby utrzymywały własną drogę łącznościową, która 
wiodła aż do Głównej Kwatery, do ,,Wojtka". Pewnie, że było to z pewną stratą 
dla bezpieczeństwa i tajności służby, lecz decyzję tę podjęto zupełnie świadomie. 
Powinno za nią przemawiać wszystko, co zostało powiedziane w rozdziale ,,Pełnia". 
To była pierwsza konsekwencja -- wyjątkowa tajność akcji ,,N". Druga 
konsekwencja, to wyjątkowa kosztowność enowej bibuły. Bibuła ,,N" powstawała 
kosztem wielkiego wysiłku kierownictwa. Używany w niej język niemiecki musiał 
być wprost nienaganny. Oczywista, że w enewych tekstach nie mogło być zwykłych 
błędów językowych, lecz nie mogło być w nich również tego, po czym łatwo poznać 
można cudzoziemca -- mianowicie zbyt literackiego języka. Musiał to być język 
potoczny, jaki znajdujemy na łamach codziennej prasy. Doskonali germaniści 
dokonywali tłumaczeń i kontrolowali tłumaczone przez kolegów teksty. A potem 
jeszcze jedna trudność: gotyckie czcionki drukarskie, fachowi zecerzy i 
korektorzy. Wszystko to powodowało, że każda enowa ulotka uważana była przez 
wszystkich za rzecz wielkiej wartości, za przedmiot, w którym tkwi wiele wiedzy, 
pracy, poświęcenia, a także wiele narażania się bezimiennych, licznych 
pracowników Polski Podziemnej. Dla kolportażu wynikała stąd jedna prosta zasada: 
szanować enową bibułę; używać jej jak najbardziej celowo. I chociaż również 
w ,,Wawrze" przywiązywano do tej sprawy duże znaczenie, nie stoi to jednak w 
żadnym stosunku do staranności i pieczołowitości enowej. Tu podłożenie każdej 
ulotki było obmyślane, nieraz studiowane wprost i wypróbowywane. Chłopcy 
dostawali ulotek niewiele, mogli więc podchodzić do podłożenia każdej z nich, 
jak do odrębnego zadania. Głównym odbiorcą tej bibuły powinien według wszelkich 
instrukcji być żołnierz niemiecki. Nie esesman, nie gestapowiec, nie urzędnik, 
lecz zwykły, szary wehr-
machtowiec, ubrany w nienawistne dla nas feidgrau, bezimienne tworzywo istotnej 
niemieckiej siły, a obok tego, i mimo to, w całej tej potwornej maszynie 
totalnej -- najbardziej człowiek. Wprawdzie ten człowiek w chwilach zwycięstw, 
kiedy w szaleństwie paradenmarszu deptał podkutymi, niezgrabnymi butami bruki 
wielu stolic Europy, stawał się bezduszną parą rąk, nóg, bezdusznym gardłem 
ryczącym swoje ,,Wir fahren gegen England..." Lecz w normalnych dniach człowiek 
ten marzł na froncie wschodnim, odparzał sobie nogi w bezkresnych marszach, 
tęsknił za swoim Wohnzimmer..., do tego człowieka najbardziej mogła przemówić 
enowa bibuła. Nierzadko też pełniący tę trudną służbę chłopcy wkładali po jednej 
ulotce do każdego samochodu wojskowego stojącego długą kolumną na postoju. Były 
wypadki wkładania ulotek do kie-zeni płaszczy pozostawionych w szatniach 
różnych ,,soldatenheimów", były ulotki wkładane do niemieckich kieszeni w 
tramwajowym lub ulicznym tłoku, we wszystkich miejscach opatrzonych 
napisem ,,Nur fiir Deutsche". Bóg jeden wie, jak dalece przyczyniły się te 
pociski do tego, aby w hitlerowskim kolosie duch osłabł. Bóg wie, co nieraz 
lepiej trafiało w potęgę; III Rzeszy -- kula na froncie, czy taki enowy pocisk. 
A pocisków tych padało wiele. Teraz, gdy spróbowaliśmy uświadomić wartość 
każdego z osobna enowego strzału, można przytoczyć liczby. Na tym miejscu 
powiedzą one już może więcej, niż gdyby były podane na początku. Otóż w jednym 
tylko roku, licząc od września 1942 roku do września 1943, chłopcy z Szarych 
Szeregów rozkolportowali w opisany sposób 38 990 eg2emplarzy enowej bibuły. 
Chłopcy z Szarych Szeregów. Główna Kwatera z całą radością rejestrowała fakt, że 
w akcji ,,N" prowincja biła znacznie Warszawę. Wśród ośrodków prowincjonalnych 
po uderzeniu Niemiec na ZSRR, a więc po 1941 roku na czoło wysunęły się 
chorągwie wschodnie. Zrozumiałe to zjawisko. Chorągwie wschodnie istniały 
przecież na terenach będących w pierwszej fazie nowej wojny terenami 
przyfrontowymi, a w dalszych fazach terenami etapowymi. Tereny te stale były 
więc z natury rzeczy pełne Wehrmachtu, a w związku z tym stanowiły 
najpodatniejszy grunt dla akcji ,,N". Jak wierny z poprzednich opisów, od 
chorągwi wschodnich Główna Kwatera odgrodzona była kordonem granicznym 
przebiegającym pomiędzy tzw. Generalną Gubernią, a tzw. Octlandem. Przerzut 
bibuły enowej przez ten kordon był niezmiernie ważnym ogniwem całej akcji. Tę 
ważną rolę spełniała ofiarnie i wytrwale Chorągiew Białostocka (,,Ul Biały", a 
później ,,U1 Żubr"). Znaczne zasługi położył też jej wizytator hm Kazimierz 
Wasilewski (pseudonim ,,Kobza"). Ze wszystkiego, co powiedziano dotąd o 
akcji ,,N" widać wyraźnie, że była to akcja znacznie bardziej szara, znacznie 
mniej efektowna od ,,Wawra". Swoją szarością i stałym równomiernym napięciem 
woli uczyła chłopców wytrwałości, uczyła przywiązywania wagi do istotnych, choć 
mniej uchwytnych wartości. Chłopcy zdawali sobie sprawę z tego, że pracą swą 
godzą w samo serce wroga; ta świadomość nie pozwalała im zniechęcać się, a 
przeciwnie -- uczyła cenić szarość. Chłopcy ponadto zdawrali sobie sprawę i z 
tego, że ich rękom powierzono rzecz bardzo cenną, nad którą pracowali ludzie 
dużej wiedzy, w której tkwi ogromny koszt wysiłku wielu. Ten moment miał ogromne 
znaczenie wychowawcze, wyrabiał tak bardzo potrzebną w każdym społeczeństwie 
cechę: poczucie odpowiedzialności. Wprawdzie wynik akcji ,,N", jak każdej tego 
rodzaju akcji pozostanie na zawsze nieuchwytny, jednak i ta :.kcja miała swoje 
radości. Kiedyś, w którejś enowej gazetce ukazał się artykuł twierdzący, że masy 
narodu niemieckiego są już całkowicie przepojone duchem opozycji; masom tym 
jednak brak wodza. Na tym kończył się artykuł. W następnym numerze, na pierwszej 
stronie ukazała się bez najmniejszych komentarzy fotografia feldmarszałka von 
Reichenau, jednego z najzdolniejszych niemieckich dowódców, znanego nam Polakom 
z najwcześniejszego dotarcia do Warszawy podczas kampanii wrześniowej. Marszałek 
Reichenau walczył teraz na południowym odcinku frontu wschodniego. W niedługim 
czasie po ukazaniu się w enowej prasie fotografii Reichenaua, wyczytaliśmy, tym 
razem w niemieckiej oficjalnej prasie, że marszałek Reichenau został wezwany do 
kwatery Hitlera i że w drodze zmarł w samolocie na serce. Kiedyś historia ujawni, 
czy był to tylko zbieg okoliczności, czy też enowy pocisk trafił. Nawet gdyby to 
był tylko zbieg okoliczności, musiał zrobić ogromne wrażenie na niemieckich 
czytelnikach enowej bibuły, nie wzbudzając miłości do kierownictwa III Rzeszy. 
Jak gdyby drugim ramieniem akcji ,,N" była akcja ,,Gdańsk". Jej zadaniem było 
również przemawiać do Niemców, przemawiać w tych samych, co ,,N" celach: 
przerażać, budzić niewiarę, siać zwątpienie, skłócać wewnętrznie, powodować 
zamieszanie, męczyć. Metody tylko były różne. Podczas gdy ,,N" używał jednej 
tylko metody -- podrzucanie bibuły, ,,Gdańsk" posługiwał się wieloma nieraz 
niesłychanie pomysłowymi metodami. ,,N" i ,,Gdańsk" stanowiły w sumie to samo na 
odcinku propagandy destruktywnej wśród Niemców, co ,,Wawer" na odcinku 
propagandy konstruktywnej wśród Polaków. Akcja ,,Gdańsk" powstała na przełomie 
1941 i 1942 roku. Jej wykonawcami były te same zespoły chłopców, które 
wykonywały akcję ,,N". Trudno natomiast przypomnieć sobie jej częstotliwość, 
lecz wydaje się, że tu, podobnie jak w ,,WawTze", tydzień był podstawą jej rytmu, 
był on bowiem podstawą rytmu całego kalendarzyka podziemnego życia. Bardziej 
utrwaliły się w pamięci tematy poszczególnych robót ,,Gdańska". Na czoło tych 
robót wysuwają się dwie: ,,October" i ,,Tse-tse". W obu przypadkach mamy do 
czynienia z metodą akcji przewlekłych, przypominających nękające naloty, metodą 
znaną nam już z wawerskich robót skierowanych przeciwko fotografom i 
kinom. ,,October", niemiecka nazwa października, to tajemniczy wyraz,
który przez całe lato i całą wczesną jesień 1943 roku w przeróżny sposób 
docierał do świadomości znajdujących się na terenie Polski Niemców. Były napisy 
na murach, kredą i farbą znaczące tajemniczy wyraz; były napisy kredą na 
drzwiach mieszkań niemieckich; były napisy przesyłane pocztą itd. Zamierzeniem 
akcji było wywołanie w psychice Niemców lęku przed zbliżającym się tajemniczym 
październikiem; zamierzeniem było wywołać wśród nich poczucie tymczasowości, 
nerwowości. Czy zostało to osiągnięte? Mówiliśmy już, że, podobnie jak we 
wszystkich innych tego rodzaju akcjach, udział dokonanych osiągnięć w 
ostatecznym zwycięstwie jest nie do wymierzenia. Tu w akcji ,,October" 
interesujący może być natomiast inny fakt: mianowicie, czy brano pod uwagę, że 
jeśli nadejdzie wreszcie zapowiadany październik, jeśli potem minie i nic się 
nie stanie, to czy w ostatecznym rezultacie skutki propagandowe nie okażą się 
ujemne? Te zagadnienia dręczyły nas i wtedy. Odpowiedzią na nie była teza, że 
wypadki wojenne będą się toczyć crescendo i to w niepożądanym dla Niemców 
kierunku tak, że każdy następny miesiąc, przynosząc nowe, cięższe od poprzednich 
klęski, nie pozwoli się odprężyć, nie pązwoli podnieść głowy. A kilkumiesięczne 
zdenerwowanie robi swoje. Wypadki potwierdziły tę tezę. Już w parę miesięcy 
później, idąca w ofensywie Armia Czerwona wkroczyła w granice Polski z roku 1939; 
niemiecki nowy ład zaczął się walić na głowy swym autorom, nie było czasu na 
odprężenie po minionym jakoś ,,Octobrze". Ile natomiast akcja ,,October" napsuła 
krwi Niemcom, ile wprowadziła zamieszania i dezorganizacji zarówno w miesiącach 
oczekiwania, jak i podczas samego października -- to pozostanie jej niewątpliwym 
sukcesem. Druga przewlekła akcja, to ,,Tse-tse". W samym jej założeniu tkwiła 
myśl o przewlekłości, akcja miała bowiem być ustawicznym dokuczaniem, 
uprzykrzaniem życia za pomocą drobiazgów, doprowadzaniem do rozpaczy, do 
rzucenia wszystkiego i ucieczki do Rzeszy. Istota akcji polegała na tym, że 
każdemu chłopcu, lub każdej dwójce chłopców przydzielano ,,pod opiekę" jakiegoś 
Niemca, lub też Niemca z całą rodziną. Zaczynało się dręczenie. Były drobiazgi 
takie, jak gipsowanie dziurek od klucza czy kłódek, były rzeczy przykrzejsze, 
jak rozlewanie różnych cieczy o okropnej woni, lub też o właściwościach żrących, 
było rozbijanie szyb, były listy z pogróżkami, alarmujące telefony, sfałszowane 
listy czy depesze od rodziny, z frontu lub z Rzeszy, wreszcie fałszywe 
ogłoszenia. Zwłaszcza te ostatnie doprowadzały do szału nie rozumiejących nic i 
chcących normalnie urzędować Niemców. Wystarczyło parę karteczek przypiętych na 
okolicznych płotach wskazujących np., że pod adresem ,,nieszczęsnego" Niemca 
jest do sprzedania węgiel, by tłum poszukujących tego rzadkiego wówczas towaru 
zniszczył spokój ofiary akcji ,,Tse-tse". Poza dwiema opisanymi akcjami 
przewlekłymi, ,,Gdańsk" wykonał jeszcze wiele akcji doraźnych. Mało z nich można 
zarejestrować, w większości bowiem zatarły się one w pamięci. W każdym razie 
trzeba tu jeszcze wspomnieć rozlewanie żrącego płynu w tramwajowych przedziałach 
dla Niemców oraz dwa doskonałe chwyty wykonane tuż przed wybuchem powstania. 
Jeden dotyczył Warszawy. Ukazały się wtedy rozplakatowane na oficjalnych 
niemieckich tablicach ,,gdańskie" afisze, które, zachowując formę i styl 
niemieckich aktów urzędowych, nakazywały ludności niemieckiej zamieszkałej na 
pewnych ulicach opuścić mieszkania i objąć jakoby zwolnione dla tej ludności 
mieszkania na innych również zamieszkałych przez Niemców ulicach. Zarządzenie to 
wywołało nieprawdopodobne zamieszanie, interwencje, kłótnie, straty i koszty. 
Moment wybrany był doskonale, gdyż zdenerwowanie wywołane zbliżającym się szybko 
frontem wschodnim nie pozwalało Niemcom myśleć spokojnie i trzeźwo. Podobny 
treścią był drugi chwyt zastosowany w rejonach podwarszawskich, a w 
szczególności w okolicach Piaseczna. Tam sfingowane niemieckie afisze wzywały 
volksdeutschów do natychmiastowej ewakuacji w związku ze zbliżającym się frontem 
wschodnim. Furki, bydła, piernaty, meble, dzieciarnia, lament i panika -- oto 
skutki tej prostej, lecz dobrze obliczonej akcji. Podaliśmy garść faktów 
o ,,Gdańsku". Jego działalność toczyła się raczej w Polsce Centralnej niż we 
Wschodniej czy Zachodniej; jeśli zaś chodzi o Polskę Centralną, to tu równie 
dobrze toczyła się w Warszawie, jak na prowincji. Liczba chłopców pracujących 
w ,,Gdańsku" nie była wielka. Jej ocenę utrudnia fakt przerzucania w niektórych 
ośrodkach prowincjonalnych chłopców pomiędzy beesowskimi (BS) służbami. Jak 
wiemy, Główna Kwatera tej praktyce nie przeciwdziałała, jednak do końca okupacji 
sprawa ta nie wszędzie została organizacyjnie rozwiązana. W niektórych więc, 
szczególnie mniejszych »śr»dkach prowincjonalnych, do końca okupacji zdarzało 
się, ze względu na małą ilość akcji i małą liczbę chłopców, przerzucanie tych 
samych zespołów od jednego rodzaju akcji do drugiego, w zależności od zadania, 
jakie nadeszło z góry. ,,Gdańsk" wychowywał w chłopcach wszystkie te same cechy, 
które wpajał ,,Wawer": odwagę, rzetelność, koleżeńskość, poczucie 
odpowiedzialności, pomysłowość (,,Tse-tse" jako odpowiednik wawerskich robót 
dowolnych). ,,Gdańsk" mógł tylko nieść jedno niebezpieczeństwo wychowawcze -- 
walka ta mogła mianowicie być odczuwana jako nierycerska. Dla historycznej 
wierności podkreślić należy, że takie wrażenie wówczas nie istniało, że to już 
refleksja dzisiejsza. Rzeczywiście, w proporcji do niemieckich okrucieństw to 
dokuczanie wydawało się chłopcom niewinną igraszką i w żadnym razie nie mogło 
rozwijać cechy złośliwości czy nierycerskości. Mogło co najwyżej grozić chłopcom 
kompleksem niższości w stosunku do Niemców, których bronią nie były wcale 
niewinne igraszki. Wspólna jednak atmo-
sfera panująca w całych Szarych Szeregach, powodująca pełną świadomość chłopców, 
że ich starsi koledzy uderzają dotkliwiej i walczą z Niemcami jak równi z 
równymi, rozwiewała te obawy. 3. WIEŚ WISS jest na pewno jedną z najstarszych 
służb na ,,dziś" pełnionych przez Szare Szeregi. Wprawdzie nazwa WISS jest 
znacznie późniejsza, wprawdzie organizacja służby w skali całej Polski też nie 
sięga okresów najwcześniejszych, lecz samo pełnienie tej służby w różnej formie 
i przez różne zespoły jest prawie tak stare, jak istnienie podziemnego 
harcerstwa. WISS jest to po prostu kryptonim wywiadu, ściślej jest skrótem 
nazwy ,,Wywiad, Informacja Szarych Szeregów". Autorem zarówno nazwy, jak i 
skrótowego kryptonimu jest hm Jerzy Jaczewski 
(pseudonim ,,Wilk", ,,Grot", ,,Kogut"), przy czym nazwa ta została utworzona 
dopiero w końcu 1943 roku, a więc w czasie, gdy Jurek po aresztowaniu ,,Firleya" 
obejmował kierownictwo służby. Od samego początku, od chwili utworzenia się 
pierwszych, nieraz samorzutnych zawiązków drużyn, stykamy się z zagadnieniem 
wywiadu. Gdy chłopcy chcieli ,,coś" robić, aby Polska odzyskała wolność, gdy 
zastanawiali się, jaką wybrać służbę, najczęściej uwagę ich przykuwały dwa 
zagadnienia: wywiad na ,,dziś" i szkolenie wojskowe na ,,jutro". Dlaczego 
właśnie te dwa? Wydaje się, że w tych dwóch zagadnieniach zamykało się wówczas 
całe wyobrażenie o konspiracji. Konspiracja -- więc jakieś tajemnicze oczy i 
uszy, które wszystko widzą, wszystko słyszą, które wydrą każdą tajemnicę. 
Konspiracja -- więc gromadzenie siły i umiejętności, aby na dany znak zadać 
wrogowi cios w najczulsze, odkryte poprzednio miejsce. Oto wyobrażenia 
konspiracji. Nic więc dziwnego, że prawie każdy zespól konspiracyjny zaczynał od 
wywiadu. W przypadku harcerstwa był to z reguły wywiad ofensywny, a więc taki, 
który zbiera wiadomości o wrogu. Wywiad defensywny, a więc taki, który zbiera 
wiadomości o wrogim wywiadzie próbującym rozszyfrować naszą konspirację był 
prawdziwą rzadkością, i, nie przybierając nigdzie w terenie formy zorganizowanej, 
zjawiał się tylko w związku z jakąś konkretną sprawą .
12
Tematyka pracy wywiadu ofensywnego przedstawiała w pierwszym okresie przedziwną 
mozaikę. Były tam adresy poszczególnych Niemców, ruchy całych kolumn wojskowych, 
dane dotyczące stacjonujących jednostek wojska i policji, nastroje w 
społeczeństwie polskim, fakty aresztowań, informacje z listów prywatnych z 
zagranicy, rozmowy z poszczególnymi Niemcami itd. Mozaika rzeczywiście 
przedziwna. Spowodował ją w pierwszym rzędzie fakt bardzo różnych
u Szczegóły w części ,,Organizacja".
kontaktów wojskowych, jakie początkowo zestały nawiązane przez poszczególne 
drużyny, szczególnie drużyny powstałe samorzutnie. Zrozumiałe jest, że tak, jak 
całe życie pedziemne przedstawiał® w pierwszym okresie mało skoordynowaną 
plątaninę, tak samo mało skocrdynowane musiały być zamówienia na informacje 
wywiadowcze. Lecz nie tylko te decydowało o mozaice: drugą, równie ważną 
przyczyną było to, że komórki odbierające w pierwszym okresie informacje, 
właściwie nie potrafiły zupełnie precyzować zamówień i instrukcji, pozostawiając 
wszystko inwencji chłopców. W tym przypadku obojętne więc było, czy komórką 
zamawiającą był KOP 13, TAP 14, inna organizacja wojskowa czy też 
najautentyczniej:zy ZWZ -- brak instrukcji stwarzał mezaikę zawsze. Ta 
różnorodność zleceniodawców, ten brak instrukcji sprawiał, że wywiad pierwszego 
okresu był narzędziem wychowawczym o mało określcnej wartości, powodującym nie 
zawsze zamierzone skutki. Jego stroną pozytywną był© po prostu to, że będąc 
jedną z dziedzin walki, uczył, wdrażał, przyzwyczajał pełnić służbę. To wielka 
sprawa! Na marginesie tu o niej mówimy, lecz te dwa wyrazy ,,pełnić służbę" 
zawierają w ssbie egromnie dużo. Przecież wokół nas, wokół ludzi Szarych 
Szeregów żyli tak zwani ,,normalni ludzie". Żyli ludzie młodzi, którzy tłumiąc 
własną wyobraźnię, nie chcieli wiedzieć, nie chcieli myśleć, że w tej samej 
chwili <a sto, e dwieście metrów dalej, w Alei Szucha wyrywał się właśnie jakiś 
okrzyk z ust katowanego. Ściany tłumiły okrzj^k, serca wielu, posłuszne zimnym 
ścianom, pozestawały zimne, głuche i usprawiedliwione wobec siebie. Przecież nie 
było słychać. Żyli więc tak zwani normalni ludzie. Wkładali oni cały wysiłek w 
to, aby coś zarobić, aby sobie ulżyć, uprzyjemnić życie. Sobie! Eyli zabiegani, 
nieraz zmęczeni, nieraz zdenerwowani w tej służbie sobie. Nasi chłopcy też 
bywali zmordowani, też miewali przemoczone buty, zmarznięte ręce, też walili się 
bezwładnie na tapczany po powrocie de domu z dziennej szarugi. Napoleon 
powiedział kiedyś, że od wielkości do śmieszności jest tylko jeden krok. Bywa 
tak i w stosunku do innych zjawisk pozornie do siebie podobnych, a w istocie 
swej nawet sprzecznych. Tego kroku między nimi nie dostrzegają często ludzkie 
©czy, tak jak krzyku z Alei Szucha nie słyszały często ludzkie uszy, choć 
rozlegał się stale. Podobne więc były do siebie w ludzkich normalnych oczach 
wysiłki ludzi służby ogółowi i wysiłki ludzi służby sobie. Taki drobiazg -- 
motywy działania ludzkiego -- tajemniczy klucz do szukanego ustroju 
społecznego. ,,Służba! Służba!" -- mówił Ryszard Zarzycki. Lecz gdy sięgnie się 
do trudu służby i do szarości służby, Uołyszy się inne jeszcze imię. Imię twarde, 
skaliste -- Piotr! Służba jest służbą prawdziwą jeśli
13
Kryptonim organizacji utworzonej przez grupę ludzi z przedwojennego
Korpusu Ochrony Pogranicza.
14
Kryptonim organizacji Tajna Armia Polska później' scalona w ZWZ.
jest ofiarą, wyrzeczeniem, jeśli jest... ,,wyniszczaniem samego 
siebie." ,,Piotr", Eugeniusz Stasiecki, przedwojenny instruktor harcerski, 
nauczyciel szkoły powszechnej w Częstochowie, porucznik rezerwy piechoty. 
Łatwego życia nie miał. Słabo wynagradzana praca nauczyciela szkoły powszechnej, 
nie kusząc dobrobytem, stwarzała ludzi powołania, ludzi jak spod pióra 
Żeromskiego, ludza służby. Pierwszy wrzesień 1939 roku powołał go do innej 
służby. Jako oficer 7 Dywizji Piechoty przeżył w rejonie Częstochowy jedno z 
najgwałtowniejszych natarć niemieckich czołgów; potem długie drogi odwrotu; 
przeprawa wpław przez Wisłę i powrót tułaczy; jego październikowa decyzja była 
jedną z tych licznych polskich decyzji, na których stanął gmach podziemnej 
Polski, była decyzją służby. Jeśli teraz, próbując uchwycić całą wojenną 
harcerską robotę, możemy wśród szeregu innych pozycji zapisywać ,,Rój Obraz" 
(hufiec częstochowski), w dużej mierze zawdzięczamy to hm Stasieckiemu. Kiedyś, 
w czasie wizytacji, do częstochowskiego środowiska trafił Florian. Nieznany dziś 
jest bliżej moment pierwszego spotkania się tych dwu par oczu, wiemy jednak, że 
wtedy właśnie, szukając zawsze istoty i głębi oczy Floriana odnalazły w hm 
Stasieckim -- ,,Piotra". Florian miał talent wyławiania ludzi mocnych. Nie każdy 
wzrok zatrzyma się na ukrytych nieraz pod powloką codzienności, wskazanych 
palcem wieszcza wielkich charakterach. Wzrok Floriana zatrzymał się na hm 
Stasieckim. Rozpoczął swą nową, nie wiadomo którą z kolei służbę ,,Piotr". 
Rozpoczął służbę ostatnią. ,,Piotr" i Szare Szeregi, Szare Szeregi i ,,Piotr"... 
Historia stopiła was nierozerwalnie w jedno, aż do powązkowskiego wspólnego 
piachu. Na każdej więc karcie czytać tu będziemy niedopowiedziane lub 
dopowiedziane imię ,,Piotra". Teraz jeden tylko moment: ,,Piotr" służył, służył 
do krańca, ,,wyniszczył siebie". Jak trudno naśladować Cię ,,Piotrze", dla 
którego głód był głodem, a nie frazesem o głodzie i trud był trudem, a nie 
frazesem o trudzie. Wyniszczyłeś siebie. Jak do klasztoru poszedłeś do 
konspiracji, zostawiając w dalekiej Częstochowie żonę i jej opiekuńczą rękę. Tu, 
w Warszawie, wprawdzie u miłych najczęściej15 mieszkałeś ludzi, lecz było Ci 
twardo i ciężko. W Twych dobrych oczach jawiły się iskierki rozdrażnienia zawsze, 
gdy mowa była o Tobie, Twoim zdrowiu, Twoich potrzebach. Wyniszczyłeś siebie, 
nie chciałeś dla siebie nic, chciałeś szarości, a stałeś się bodajże jedynym 
człowiekiem, o którego bohaterskiej śmierci na Starówce powiedziało na cały 
świat w parę godzin potem Radio Londyn. Lecz to już było po Twojej śmierci. 
Życie zamknęło się jako łańcuch służb. Wywiad, bez względu na takie czy inne 
swoje, jak gdyby uboczne walory wychowawcze, był właśnie jedną ze służb i tym 
wielkim faktem wychowywał nawet wtedy, gdy w swych początkach nie zoskiej, jak i 
w mieszkaniu przy ul. Promyka u pp. Frelków.
16 Zarówno w mieszkaniu przy ul. Kazimierzowskiej 85 u p. Jachimow-
stał ujęty w żaden konsekwentny, przemyślany system. Poza tym z natury swej 
ćwiczył odwagę, spostrzegawczość, pamięć, pomysłowość, umiejętność opanowania 
się. Jeśli już mowa o tych cząstkowych osiągnięciach wychowawczych, nad jednym 
trzeba się zatrzymać. Właśnie ta początkowa mozaika. Niosąc w sobie dowolność 
prac wywiadowczych nie uczyła tego, na czym tak bardzo zależało kierownictwu 
Szarych Szeregów -- nie uczyła obowiązkowości, karności, stałości, długofalowego 
wysiłku. Krótki był stosunkowo ten początkowy okres, lecz wiele w tym czasie 
popłynęło z harcerskich drużyn meldunków. Było tam wiele małowartościowych, były 
cenne, znalazły się także prawdziwe perełki. Często zresztą wartość meldunku nie 
stała w żadnym stosunku do włożonego wysiłku. Często długie, mozolne i ryzykowne 
prace dawały rezultat małej wartości, czasem przypadek włożył do rąk perełkę. Tu 
niestety pamięć nie jest w stanie rejestrować prawie nic, poza wielką ilością 
meldunków. Z jednej drużyny potrafiło ich płynąć dziennie kilkadziesiąt. Kiedyś 
zdarzyło się, że jeden z hufcowych Chorągwi Warszawskiej udał się na obiad do 
restauracji hotelu Europejskiego w Warszawie. Gdy wszedł na salę restauracyjną, 
oczom jego przedstawił się niezwykły widok: cała sala pełna była niemieckich 
wojskowych -- tylko parę stolików było wolnych. Cofać się było za późno, zresztą 
pasja obserwacji i niezwykłość sytuacji porwała instruktora harcerskiego; 
podszedł więc i, jak umiał najspokojniej, zajął miejsce przy wolnym stoliku. 
Obserwując znad jadłospisu salę, zdał sobie sprawę z dużej liczby bardzo 
wysokich szarż. Był to niewątpliwie sztab, i to nie byle jakiej jednostki. Nie 
dywizji, nie korpusu nawet, lecz armii, a może nawet większego zgrupowania. 
Najzabawniejsze, że Niemcy na pewno byli przekonani, iż siedzący obok nich przy 
stoliku cywil jest ich agentem. Mówili swobodnie. W pewnym momencie jeden z nich, 
generał kwatermistrz, wydobył mapę i pochylając się do swego sąsiada począł 
tłumaczyć przyciszonym głosem... ,,Vorschlag eines kleinen Siegfrids am San..." 
(Projekt małego Zygfryda na Sanie -- czyli budowy linii obronnej na Sanie) 
doszło do uszu słuchającego. Wystarczyło. W parę godzin później meldunek szedł 
już służbowymi drogami ZWZ, a w kilka dni potem nie było tajemnicą, że 
przechodził wówczas przez Warszawę sztab grupy armii feldmarszałka von Boćka na 
Moskwę. To była perełka, która przypadkowo i bez większego wysiłku weszła w ręce. 
Zresztą ten okres przygotowań Niemiec do ataku na ZSRR otwierał specjalne 
możliwości przed pracą wywiadu. Szosami, ulicami miast waliło przez szereg 
tygodni wojsko; numery pułków, znaki dywizji, korpusów zapełniały maleńkie 
karteczki młodych konspiratorów. Nocami dudniły pociągi i niebo jęczało pod 
warkotem wielkich jednostek lotnictwa. Meldunki były mniej lub bardziej fachowe, 
mniej lub więcej wartościowe. Lecz meldunków tych było pełno. Wywiad był wtedy 
modny. Nikt nie narzekał na jego nudę, szarość. Wywiad szary, nudny, męczący 
monotonnością -- byłyby to wówczas wyrażenia absurdalne.
Lecz powoli, gdy front i jego bezpośrednie zaplecze przewaliły się przez Polskę, 
zgiełk wojenny począł ucichać, zamierać -- już mundur pojedynczego generała stał 
się gratką, samochodowy proporczyk dowództwa dywizji stał się rzadko notowanym 
wydarzeniem. Dla wywiadu rozpoczęły się dni szare, rozpoczęła się codzienność. 
Tej codzienności naprzeciw wyszła już jednak organizacja. Służba WISS (tak się 
zresztą jeszcze, jak wiemy, nie nazywając), utworzyła się i okrzepła w 
gorączkowej pracy związanej z wybuchem wojny Niemiec z ZSRR. Powstała i okrzepła 
pod naporem lawiny meldunków z jednej strony i pod naporem natarczywych żądań 
podziemnych sztabów z drugiej strony. Pierwszym szefem tej służby 
przy ,,Pasiece" był ,,Firley" -- Zygfryd Linda. Ten wzorowy sztabowiec 
zorganizował podległą mu służbę doskonale, posiadał własne drogi łączności, 
przestrzegał w sposób bezwzględny zasad konspiracji; była to zresztą tak zwana 
konspiracja wtórna, to znaczy konspiracja zamaskowana przed innymi nie 
należącymi do niej członkami organizacji podziemnej. Zasada ta przeprowadzona 
była tak konsekwentnie, że nie zawsze komendant chorągwi zdawał sobie sprawę z 
tego, co się na jego terenie w tym zakresie dzieje. Podobnie jak w sprawie ,,N", 
z punktu widzenia organizacyjnego, z punktu widzenia bezpieczeństwa było to 
niewątpliwie wzorowe postawienie sprawy; z punktu widzenia wychowawczego jednak, 
z punktu widzenia tego wszystkiego, co powiedziano w rozdziale ,,Pełnia", nie 
było to słuszne. Toteż z zasadą tą walczyła komenda Chorągwi Warszawskiej. Mimo, 
że rozumienie wychowawczej roli wywiadu przez komendę Chorągwi Warszawskiej 
odegrało w historii WISS w skali całych Szarych Szeregów doniosłą rolę, to 
przyznać należy, że w samych osiągnięciach służby wywiadowczej Warszawa 
bynajmniej nie przodowała. ,,Firley" głównie opierał się na chorągwiach 
prowincjonalnych, prawie nie interesując się Chorągwią Warszawską, spośród zaś 
chorągwi prowincjonalnych najlepszą była Chorągiew Mazowiecka. Jej centralne 
położenie geograficzne, wielka sieć dróg i mocne szaroszeregowe środowiska w 
mniejszych miejscowościach -- wszystko to pozwoliło najlepiej, najefektywniej 
rozwinąć pracę WISS-u. Niestety, wielka seria aresztowań 2 X1942 roku zniszczyła 
koronkową robotę na Mazowszu. A była to rzeczywiście robota koronkowa. 
Kiedyś ,,Firley", małomówny i bardzo daleki od samochwalstwa młody człowiek, nie 
mógł się powstrzymać od dania wyrazu wielkiej radości z powodu przyłapania tej 
samej niemieckiej kolumny przez meldunek z Łowicza, meldunek z Sochaczewa, 
meldunek z Warszawy i wreszcie meldunek z Lublina. Kolumna szła na 
mapie ,,Firleya" i na mapach odbiorców z ZWZ; lecz dla nas, dla organizacji 
wychowawczej, ważniejszy był fakt, że meldunki przychodziły czyste jak łza, 
prawdziwe, że chłopcy w poczuciu wielkości i ważności służby wdrażali się do 
życia w prawdzie. Gdy opadła wielka fala związana z powstaniem frontu 
wschodniego, sytuacja wywiadu nie powróciła już do stanu sprzed kilku miesięcy. 
Na placu pozostała organizacja WISS, a z nią dyscyplina służby, terminy, forma 
meldunku, metoda obserwacji, miejsca obserwacji itd. Wszystko to było wielkim 
osiągnięciem. Służba wychowywała tak, jak tego chciało kierownictwo, skończyło 
się natomiast zagadnienie wielkiej niewiadomej wychowawczej, jakie istniało w 
początkowym okresie. Jednocześnie jednak z tym osiągnięciem pozytywnym poczęły 
rysować się przed WISS-em istotne trudności. Na wszystkich odprawach, na 
wszystkich wizytacjach poczęły pojawiać się zrazu z rzadka, potem coraz częściej 
głosy wskazujące na nieznośną dla chłopców monotonię i szarość omawianej służby. 
Na pierwszy rzut oka takie stwierdzenie wydaje się absurdem. Jak to, wywiad 
monotonny, wywiady nudny? -- a gdzież tajemnicze X-27?, a gdzież pełne 
ustawicznych napięć przygody Sherlocka Holmesa? Tak, lecz takie pytanie może 
stawiać tylko laik. W praktyce życia -- nie w powieści i nie w filmie -- praca 
szeregowego członka wywiadu jest rzeczywiście niezwykle monotonna. Wyobraźmy 
sobie: zastęp pełni służbę na jakiejś ulicy wylotowej wielkiego miasta. Jego 
zadaniem jest notować przejeżdżające samochody wehrmachtu. Służba ma trwać, na 
przykład, trzy dni. Po tych trzech dniach służbę obejmuje następny zastęp, potem 
dalszy, aż wreszcie po jakichś 12-15 dniach koło się zamyka, i znów pierwszy 
zastęp wyrusza na służbę. Zastępowy dzieli czas pomiędzy chłopców, na każdego 
wypada, powiedzmy, około 2 godzin dziennie. W tym miejscu kończy się aparat 
organizacyjny -- zaczyna się chłopiec. Jest sam: początkowo cały jego wysiłek, 
cała uwaga nastawione są na niewyróżnianie się w normalnym ruchu ulicznym. 
Spaceruje, zmienia miejsce, ogląda wystawy, wiąże sznurowadło, znów spaceruje 
itd. Po pewnym czasie przychodzi fala zdenerwowania, czy to nie za długo, czy 
struna nie jest przeciągnięta, czy ta zabawa nie musi się skończyć źle. Lecz 
obiektywnie rzecz przedstawia się zupełnie inaczej. Nikt się nim nie interesuje. 
Powraca spokój, przyzwyczajenie, zmechanizowanie. Uwagę zaprząta już tylko 
obserwacja. I wówczas to najgorsze. Czasem przez całą służbę nie jedzie nic. 
Czasem jakiś pojedynczy motocykl, parę aut ciężarowych i znowu nic. Zdarza się, 
że następnego dnia sytuacja się powtórzy, trzeciego też. Gdy w 15 dni później 
znów nadejdzie służba, ciężej idzie się na swój posterunek, a w 30, 45, 60 dni 
później... to już trzeba hartu, trzeba umiejętności łamania się z sobą, 
umiejętności duszenia w sobie protestu, buntu, umiejętności bezosobowego 
pełnienia służby; nic dla siebie, nawet poczucia jakiegoś osiągnięcia, nic. A w 
sztabie to ,,nic" zostaje dodane do innego ,,nic" i powstaje obraz wyraźny: Tego 
dnia, tego tygodnia, tego miesiąca nie szły przez Grójec, przez Sochaczew, przez 
Radzymin, żadne oddziały na front wschodni. To już jest ,,coś", lecz chłopcy o 
tym ,,czymś" wiedzieć nie
mogą. Im pozostaje "tylko służba. Twarda służba WISS. Wiosną 1942 roku Jurek 
Jaczewski, obejmując jej kierownictwo na terenie Chorągwi Warszawskiej, 
wyprowadził nowy cenny element do pracy, mianowicie szkolenie w zakresie wywiadu. 
Sam zaopatrzył się w sporą biblioteczkę podręczników, instrukcji i tablic 
pozwalających zdobyć możliwie największą liczbę wiadomości o armii niemieckiej. 
Praca ruszyła. WISS się ożywił. Mimo to problem monotonni pozostał. Powracał on 
stale na odprawy wszystkich szczebli. Jaskrawo zarysował się wówczas, gdy wielka 
odprawa ,,Pasieki" w lecie 1943 roku sprecyzowała ostatecznie program ,,Dziś -- 
Jutro -- Pojutrze". Wtedy stało się jasne, że dla jednych beesowców ,,Dziś" 
to ,,Wawer", dla innych to ,,N", dla trzecich -- to WISS. Jakieś 
niedopowiedziane poczucie niesprawiedliwości losu poczęło fermentować wśród 
różnych beesowych komend. Wreszcie Główna Kwatera zdecydowała: służby co pewien 
czas mają być zmieniane! Wprowadzenie tej decyzji w życie nie odbyło się bez 
wstrząsów: trudno było, na przykład, wyjść z ,,Wawra", do którego chłopcy 
pełniąc służbę małego sabotażu wchodzili jako członkowie organizacji. Po wielu 
przemyśleniach i rozmowach trudności te zostały jednak przełamane. Zmiana 
beesowych służb jako konieczne lekarstwo na szarość WISS-a mogła wejść w życie. 
Powoli zbliżało się powstanie, a z nim miało się skończyć życie WISS-a. O WISS, 
jako o całości, nie mogą świadczyć żadne wybitne osiągnięcia, żadne efektowne 
błyski. Jest za to codzienność, jest wielka codzienna, bezimienna, dobrowolna 
praca; praca pełna samozaparcia, walki o dyscyplinę wewnętrzną. Nie sposób jej 
zmierzyć. Żadna liczba, żadne sprawozdanie nie zachowało się. Pozostało tylko 
wyobrażenie o liczbie, znakowane takimi wielkościami, jak blisko 2000 dni 
okupacji, jak setki chłopców pełniących tę służbę, jak kilka, kilkanaście 
meldunków składanych co parę dni przez każdego z nich.
4. ,,Sklepy" -- ,,Wiarus" Mówiliśmy już poprzednio, że dwie służby można nazwać 
tak starymi jak organizacja Szarych Szeregów; służby te to wywiad i szkolenie 
wojskowe. W przypadku szkolenia wojskowego -- w przeciwieństwie do wywiadu -- 
nie można jednak stwierdzić tej mozaiki, tej różnorodności programów i poczynań. 
Mimo, że akcja szkolenia wojskowego była w początkach bardzo często zupełnie 
nieskoordynowana, bardzo często wynikająca z oddolnej inicjatywy nieraz 
samorzutnie powstałych drużyn, mimo to można ją zawsze sprowadzić do dwóch 
wspólnych mianowników. Pierwszy z nich to fakt, że jedynym uznawanym autorytetem 
szkoleniowym był człowiek posiadający przedwojenny stopień wojskowy. Drugi -- to 
fakt że jedynym uznawanym podręcznikiem wojskowym były przedwojenne regulaminy
wojskewe. Obie sprawy są bardzo charakterystyczne przy rozważaniach na temat 
autorytetów ocalonych i zniszczonych. Mówiliśmy już o tym nieco. Wtedy braliśmy 
wprawdzie pod uwagę tylko sprawę instruktorów wojskowych, teraz, patrząc z 
bliska, dojrzeliśmy .obok sprawę podręczników. Rzeczywiście tak się stało, że 
przedwojenne regulaminy wojskowe, a wśród nich Podręcznik Dowódcy Plutonu, stały 
się najbardziej poszukiwanymi książkami na podziemnym rynku. W niedalekiej 
przyszłości sprawa ta urośnie zresztą do problemu starcia między dwoma prądami 
dającymi się zarejestrować w podziemnym wojsku: pomiędzy trwaniem przy 
instrukcjach i przepisach sprzed 1939 roku a poszukiwaniem nowych dróg. Teraz 
jednak nic jeszcze tego sporu nie zapowiadało, a regulaminy wojskowe sprzed 
wojny stały się bazą wyjściową dla wszystkich. Wśród wielu wojskowych 
instruktorów ściągniętych do pracy Szarych Szeregów drogą różnych prywatnych 
znajomości znalazł się również ,,Inżynier". Znamy go już. Wspominaliśmy go 
poprzednio jako dowódcę tzw. Batalionu Odwodowego utworzonego z 300 szkolonych 
motorowo chłopców z Chorągwi Warszawskiej. Teraz spotykamy go po raz drugi. 
Spotykamy go w roli, w której zabłysnął talentem niezwykłym. ,,Inżynier" okazał 
się wirtuozem szkolenia wojskowego w trudnych warunkach konspiracji. W Szarych 
Szeregach pojawił się stosunkowo wcześnie. Już latem 1941 roku prowadzi wykłady 
dla członków Komendy Chorągwi Warszawskiej. Lecz właściwą datą rozpoczęcia jego 
pracy z pełnym rozmachem jest 1X1941 roku. Wówczas, wszedłszy w skład nowej 
komendy chorągwi, objął odcinek szkolenia wojskowego. Jako swych 
współpracowników otrzymał kilku ludzi o przygotowaniu wojskowym, poprzydzielał 
im tereny działania i rozpoczął pracę. Praca ta szła, jak się to wówczas mówiło, 
metodą ,,kaskadową", to znaczy, że ,,Inżynier" wykładał swoim bezpośrednim 
słuchaczom, a ci powtarzali zasłyszany wykład w dół. Ile było tych szczebli 
przekazywania wiadomości, trudno sobie w tej chwili z całą precyzją przypomnieć, 
w każdym razie jeśli wykład ,,Inżyniera" liczyć jako szczebel pierwszy, to jest 
rzeczą pewną, że drugi szczebel przemawiał jeszcze ciągle do wykładowców, a nie 
do chłopców i jest rzeczą zupełnie możliwą, że jeszcze trzeci, może nawet 
czwarty szczebel był ciągle wykładem dla wykładowców. W sumie więc od trzech do 
pięciu szczebli przebiegał wykład ,,Inżyniera" nim dotarł do właściwych 
adresatów. Zrozumiałe, że w takich warunkach cały wysiłek ,,Inżyniera" został 
skierowany na to, aby coś z jego metody, coś z jego temperamentu, coś z jego 
zapału nie zostało po drodze zagubione. Najbliższych współpracowników sam nie 
dobierał, wyznaczały ich właściwe jednostki organizacyjne, a więc okręgi 
Chorągwi Warszawskiej. Wkrótce jednak jakiś jeden duch owiał zespół. Choć różni 
to byli ludzie, spoczęło na nich, na ich metodzie wykładu, nawet na ich sposobie 
mówienia jakieś wspólne piętno. Na odprawach odbywających się często w mie-
szkaniu późniejszego szefa Głównej Kwatery, Edka Ziirna, przy ulicy 
Świętokrzyskiej pod numerem 28 wszyscy siedzieli wsłuchani w ,,Inżyniera". 
Bywało ich pięciu, sześciu... Był wśród nich wysoki, barczysty instruktor z 
Pragi, jeden ze Skorupkowej ,,ferajny"10, przezwany 
przez ,,Inżyniera" ,,Profesorem" na przekór chyba atletycznemu, czy też 
bokserskiemu wyglądowi; był właściciel mieszkania, Edek Ziirn, niski, o szybkich, 
jakby nerwowych ruchach, o czarnych, żywych oczach, o wysokiej, kędzierzawej i 
wybitnie wcześnie siwiejącej czuprynie. W tym towarzystwie Edek miał 
przezwisko ,,Brodowski", na pamiątkę brody, którą przez pewien czas nosił; poza 
nimi byli jeszcze Cetnarowicz przezwany ,,Krzywonosem", Janek Błoński 
przezwany ,,Sumem" i Jurek Kozłowski (pseudonim ,,Kędzierski"). Już samo 
używanie w tym gronie nowych, ponadawanych przez ,,Inżyniera" przezwisk często 
dowcipnych, a zawsze oryginalnych wskazywało na silną indywidualność autora i na 
jego niewątpliwe cechy wodzowskie. Komuś obserwującemu z boku wydawało się, że 
konspiracja jest dla ,,Inżyniera" jakby niewygodnym, za ciasnym ubraniem, w 
którym się męczy i którego chciałby się pozbyć. Męczył go najbardziej 
ten ,,kaskadowy" system szkolenia -- robił wszystko, aby przełamać gąszcz 
szczebli i odpraw, aby znaleźć się przy samych chłopcach, aby mówić do nich 
wprost. Powstał wówczas pomysł opracowania każdego wykładu, każdego zajęcia na 
piśmie. Opracowania pisał sam ,,Inżynier". Opracowania były doskonałe, zwięzłe, 
treściwe, chociaż przyznać trzeba, że ,,Inżynier" był znacznie żywszy, znacznie 
bardziej obrazowy, gdy mówił wprost. Każde ćwiczenie wychodziło jako odrębna 
powielaczowa odbitka. Odbitki te, skrzętnie kompletowane przez odbiorców, wyszły 
w liczbie około 25 i łącznie stanowiły cenny materiał szkoleniowy, poszukiwany 
na naszym rynku podziemnym jeszcze bardziej niż przedwojenne regulaminy, gdyż 
zbiorek uwzględniał już całą specyfikę szkolenia konspiracyjnego. Łączny tytuł 
całego zbiorku brzmiał: ,,Instrukcja organizowania sklepów spożywczych", był 
więc typowym kryptonimem mającym chronić przed niepożądanym okiem. ,,Sklepy" -- 
kryptonim zbiorku -- stał się wkrótce kryptonimem szkolenia wojskowego 
początkowo w Chorągwi Warszawskiej, potem w całych Szarych Szeregach. Była to 
jak gdyby pierwsza klasa szkoły, w której programem było szkolenie pojedynczego 
strzelca. ,,Inżynierowi" nie wystarczało jednak ani ,,kaskadowe", ani papierowe 
instruowanie. Kochał się w wizytacjach. Nieraz, gdy komendant chorągwi zwracał 
mu uwagę, że zbyt się dekonspiruje tymi ciągłymi wizytacjami, ,,Inżynier" 
patrzył na niego jak uczniak przyłapany na jakimś przewinieniu, potem przyrzekał 
poprawę i znów... zrazu niewiele, potem coraz częściej -- wizytował. W końcu 
znała go cała chorągiew. Gdy wchodził na zbiórkę, atmosfera zmieniała się od 
razu. Każdą rzecz przerabiał jak najbardziej praktycznie. Od razu z kuchni 
zjawić
16 Autentyczne określenie Skorupki i jego kolegów.
się musiała szczotka -- to był karabin, i śmietniczka -- to była saperka; 
zupełnie inaczej odbywało się teraz padanie, czołganie się... Lecz to wszystko 
było jeszcze niczym w porównaniu z ćwiczeniami przeprowadzonymi 
przez ,,Inżyniera" w terenie. Z daleka wyglądało to na spacerującą grupkę 
młodych mężczyzn. Kiedyś grupka taka stanęła sobie na zboczu terenu z widokiem 
na folwark Imielin, dalej na las i aż po zamglony horyzont. ,,Tu nasza pozycja". 
Zadaniem drużyny, która stanowi straż przednią własnych oddziałów, jest uchwycić 
to wzgórze, i trzymać je aż do nadejścia siły głównej. Dowodzi ,,Janek". Takie 
założenie dał ,,Inżynier". Od tego momentu rozpoczęło się niezwykłe przeżycie. 
Obecni zapomnieli, że są grupką cywilów -- ,,Inżynier" wyczarował tak 
plastycznie, tak obrazowo sytuację bojową, że przez te kwadranse wszyscy byli 
naprawdę drużyną piechoty, naprawdę walczyli. ,,Patrzcie -- wołał ,,Inżynier" -- 
z lasu tam, tam na prawo, w dole, wyszło dwóch żołnierzy, to szperacze -- 
widzicie?" Chłopcy widzą, chłopcy naprawdę widzą -- szperacze uszli już 
kilkadziesiąt metrów, za nimi wysypuje się z lasu cała gromadka piechoty. I tak 
dalej i dalej przed oczami chłopców rozwija się prawdziwy batalistyczny obraz. W 
pewnym momencie, gdy ma się już nawiązać walka, ,,Inżynier" woła: -- ,,Janek, 
jaką dajesz komendę?" ,,Celownik 400!" -- odpowiada Janek. ,,Inżynier" się 
irytuje. ,,Po co tyle gadać? Tu nie ma ani chwili do stracenia. Podajesz -- 
normalny! Wiadomo, że celownik, a nie kiełbasa!" Tymczasem kule zaczynają 
padać. ,,Bum! Bum!" -- woła ,,Inżynier". ,,Tratatata..." odzywa się głosem 
karabinu maszynowego i znów: ,,Bum! Bum!" -- bije laską w ziemię i ciągle szybko 
żąda decyzji. Wreszcie ćwiczenie skończone. Wszyscy spostrzegają, że są zgrzani, 
spoceni, zmęczeni. Przeżyli w wyobraźni walkę. Nauczyli się wiele. Od jesieni 
1941 roku do lata 1942 -- a więc blisko trzy kwartały -- szkolił ,,Inżynier" 
Chorągiew Warszawską. W końcu Główna Kwatera, widząc doskonałe rezultaty jego 
pracy, przeniosła go na swój szczebel. ,,Inżynier" z całym zapałem przystąpił do 
nowej pracy. Uczył teraz wizytatorów Głównej Kwatery, których zadaniem było 
przenoszenie jego metody w dół do poszczególnych chorągwi przy okazji stałych, 
najczęściej comiesięcznych wizytacji terenowych. Szkolenie wojskowe, które 
niewątpliwie wszędzie jakąś własną metodą i według własnego programu było 
prowadzone, zostało teraz ujednolicone, podciągnięte i ożywione zapałem i metodą, 
która znów, tak jak w Chorągwi Warszawskiej, udzieliła się 
współpracownikom ,,Inżyniera". Jesień 1942 roku przerzedziła aresztowaniami tę 
grupę współpracowników. Dołączyli nowi. Jednocześnie pamiętna warszawska 
reorganizacja z 31X1942 roku, za którą poszła wkrótce cała Polska, kazała 
decydować, gdzie w nowym programie umieścić sprawę ,,Sklepów". Zdecydowano 
wyraźnie: BS! Praca starą, wypróbowaną metodą ruszyła w nowych ramach 
organizacyjnych. W Chorągwi Warszawskiej prym teraz wiedli Edek Ziirn
i Marek Bajewski -- przemiły, inteligentny, koleżeński ,,Proboszcz" -- ten sam, 
który za rok (11 XI1943 roku) zginie we Lwowie przy okazji nieszczęsnej 
wawerskiej wpadki. ,,Inżynier" czas jakiś prowadził jeszcze robotę na szczeblu 
Głównej Kwatery. Po zlikwidowaniu Batalionu Odwodowego, którego, jak wiemy, był 
dowódcą, stracił całkowicie kontakt z Chorągwią Warszawską, a więc z terenem, w 
którym wyrósł na człowieka Szarych Szeregów. Kiedyś dostał rozkaz z Komendy 
Głównej ZWZ przenoszący go do Lwowa na inną zupełnie funkcję. Pojechał i od tej 
chwili nie przyszła o nim już nigdy żadna wiadomość. Może żyje gdzieś daleko, 
może nieraz wspomina swych chłopców ani przypuszczając, jak niecodziennie i 
nieprzeciętnie potoczyła się ich dalsza służba. O ,,Sklepach" powiedzieliśmy, że 
były jak gdyby pierwszą klasą nauki wojskowej. Ich program, to wyszkolenie 
pojedynczego strzelca. Z czasem Szare Szeregi sięgnęły po klasę wyższą, po 
wyszkolenie dowódcy drużyny. Utworzono szkołę podoficerską i nadano jej 
kryptonim ,,Wiarus". Było coś wzruszającego w ryzykownym połączeniu 
młodziutkiego wyglądu chłopców z marsową nazwą szkoły, do której 
uczęszczali. ,,Wiarus" zorganizowany został na innych zasadach niż ,,Sklepy". 
Nie każdy chłopiec chodził na ,,Wiarusa". Na wzór konspiracyjnych szkół 
podchorążych, o których powiemy w następnym rozdziale, utworzono szkołę jako 
odrębną organizację. Do szkoły kierowani byli chłopcy z różnych beesowych 
jednostek organizacyjnych. Kierowani byli, rzecz prosta, nie wszyscy. W szkole 
tworzyli piątki zwane klasami; każdą klasą kierował wykładowca; wykładowcy 
podlegali komendantowi szkoły, który drogą odpraw i wizytacji kierował całą 
pracą. Szkolenie ,,Wiarusa" miało oficjalny placet ZWZ, co znajdowało swój wyraz 
w nominacjach podoficerskich absolwentów szkoły. ,,Wiarus" pracował już w innych 
warunkach niż dawne ,,Sklepy". Czas, który upłynął, zrobił swoje. Już nie 
szczotka i śmietniczka były pomocniczym sprzętem wykładowcy. Zjawia się na 
zbiórkach karabin, popularny kb. Przywiązanie do niego i jego nazwy ma znów w 
sobie coś z tego wątku ocalonych przedwojennych autorytetów. Stopień wojskowy, 
instrukcja, kb... Z tego okresu pochodzi zawadiacka i pełna wielkomiejskiego 
żargonu piosenka, która powtarza w refrenie: Bo konspiracja, bo konspiracja to 
jest naszego życia treść, a w tym jest fason i w tym jest gracja, by bez papieru 
kb nieść! To zresztą już są ostatnie miesiące życia przedwojennego autorytetu 
szkoleniowego. Niedługo poczną nadchodzić z GS-ów wieści o czymś nowym, o 
pistoletach, pistoletach maszynowych, o plastiku, o filipinkach i sidolówkach, o 
nowych drużynach, które liczą już nie dziewiętnastu ludzi lecz mają ich zaledwie 
jedenastu, przepisową
futbolową jedenastkę. Te wieści z GS-ów przestaną kiedyś być tylko wieściami. 
Główna Kwatera, jak wiemy, zrobi wszystko, aby poszczególne człony organizacyjne 
powiązać jednym krwiobiegiem wspólnej atmosfery. I wówczas w pierwszym rzędzie 
atmosfera owa przyniesie to jakieś nowoczesne wojsko, wojsko wyczuwające nazwy: 
komandos i desant spadochronowy i barka desantowa. Beesowcy wyjdą na spotkanie 
tego ,,nowego" z etwartym sercem. ,,Stare" pozostawią za sobą. Lecz w tym 
pozostawieniu nie będzie drwin, deptania autorytetu. Przeciwnie -- na 
to ,,stare" spojrzy się jak na książkę z dziecinnych lat, postrzępioną, 
wybrudzoną, nieudolnie pokolorowaną, a jednak miłą. I im dalej lata wojny 
odsuwały nas od dwudziestolecia i września, tym większy narastał szacunek dla 
tamtego ogromu pracy, dla pracy, która mogła trwać tak krótko, a która mimo to 
odrobiła wiek niewoli, wychowała nas w poczuciu oczywistości Niepodległej 
Rzeczypospolitej; która spowodowała powiedzenie Hitlerowi pierwszego ,,nie!", 
która zrodziła opór września, będący mimo zdrady sojuszników oporem najtwardszym, 
na jaki zdobył się świat. O całej tej sprawie więcej mówić trzeba będzie, gdy 
przejdziemy do Grup Szturmowych i ich służb. Nie sposób jej było jednak tutaj 
pominąć. Ta granica stuleci, granica między ułanem z koniem i lancą a radarem, 
V-l, V-2 i dalej bronią jądrową przebiegała też przez beesowy program.

5. ,,Boernerowo" -- ,,Golędzinów" Przydział! Przydział! To marzenie każdego 
chłopca. Poprzez mgławicę organizacji i organizacyjek, jaką stanowił w swych 
początkach podziemny świat, dogrzebać się wreszcie do samego rdzenia, 
do ,,autentycznego" wojska i stamtąd otrzymać przydział. Znów tylokrotnie 
wspominana już sprawa nieobalonego autorytetu Wojska Polskiego, a poza tym jakiś 
nieuświadomiony sobie bliżej kompleks w tłumie cisnących się młodych mężczyzn 
pod drzwiami Rejonowych Komend Uzupełnień w pamiętne dni września. Przydział! 
Przydział to logiczna konsekwencja szkolenia, to fundament pod wszystkie służby 
na ,,jutro", jeśli mają one w ogóle istnieć w tych za poważnych na zabawę 
czasach. Przydział to nie tylko konsekwencja szkolenia, to konieczny akt 
poprzedzający szkalenie. Określony przydział przesądzał bowiem określone 
szkolenie, trudno zaś sobie wyobrazić szkolenie przygotowujące na nieznany 
przydział. Główna Kwatera wcześnie zajęła się sprawą przydziałów. Stykaliśmy się 
już z nią, gdy była mowa o przyszłym batalionie .Baszta" czy też o tzw. 
Batalionie Odwodowym. Ustalenie przydziałów nie było dla Głównej Kwatery łatwe. 
Wiemy już coś o tych trudnościach. Wyłaniały się one przed nami w 
rozdziale ,,Liczba" i w rozdziale ,,Czas", a przed tym jeszcze na samym wstępie, 
gdy spostrzegliśmy,
jak zmieniał się stosunek różnych ludzi do harcerstwa w zależności od sytuacji 
dobrej czy złej. ,,Pasieka" i całe Szare Szeregi napotkały w wojsku przy 
załatwianiu sprawy przydziałów trzy różne postawy: Pierwsza -- najgorsza -- 
postawa wyrażała się wiecznym głodem, wiecznym zapotrzebowaniem na młodych, 
pełnych zapału ludzi, na wymarzoną masę dla głodnej tej masy kadry. Postawa ta 
przejawiała się niestety nieraz wielką serdecznością na początku, 
dopóki ,,transakcja" przydziałowa nie doszła do skutku oraz takimże brakiem 
zrozumienia potem, gdy chłopcy byli już w rękach, gdy ich wychowawczy, harcerski 
pion wydał się rozmówcą mało potrzebnym, rozmówcą, którego nieraz obrzucano 
pełną niechęci nazwą ,,politruk". Drugą postawę, znacznie rzadszą, spotykaliśmy 
u niektórych oficerów sztabowych. Postawa ta zarysowywała się następująco: 
oficer sztabowy, rozumiejąc że jego obowiązkiem jest szerzej ujmować problemy, 
niż to robią młodzi oficerowie, starał się uchwycić istotę harcerstwa i jego 
rolę w podziemnym państwie. Przyznać trzeba, że było to szczególnie trudne w 
czasach wojny, gdy dominacja wojska w życiu narodu sama się narzucała. Ulubione 
powiedzenie tych oficerów o Szarych Szeregach to -- narybek. Szare Szeregi 
przygotowują według nich narybek dla wojska. Oficerowie ci cieszą się, słuchają 
uważnie, gdy mówimy o naszych osiągnięciach na odcinku najmłodszych Zawiszaków. 
Gdy mowa o starszych, zainteresowanie kończy się na wyrazie -- przydział. Potem 
są już tylko żołnierze. Przydział kończy służbę w Szarych Szeregach. ,,Jaki wy 
chcecie mieć kontakt z tymi oddziałami wojskowymi w okresie przełomu?" -- pytają, 
rozkładając ręce, gdy tuż przed powstaniem warszawskim omawiano sprawę 
mobilizacji ,,Pasieki". ,,Przecież wy kierować wówczas będziecie najmłodszymi, 
naszym przyszłym narybkiem" -- dodadzą, jakby dla własnego upewnienia się. W 
oczach więc tych oficerów sztabowych harcerstwo miało być organizacją dziecięcą. 
Dziś, w trzynaście lat później, znamy dobrze to pojęcie -- ,,organizacja 
dziecięca". Znamy z żałosnego fiaska wychowawczego zetempowskiego harcerstwa lat 
1949 - 1956, które właśnie kurczowo chwyciło się tezy o organizacji dziecięcej. 
Jedną z przyczyn fiaska, nie jedyną zresztą, jest ta dziecięcość organizacji. 
Jakie szczęście dla sprawy, że Szare Szeregi okazały się dość silne i dość miały 
przyjaciół, aby nie dać sobie narzucić takiej tezy. Trzecia postawa to właśnie 
postawa naszych przyjaciół. Byli oni w komendach różnych szczebli. Stykaliśmy 
się z nimi w pracy. Było ich coraz więcej w miarę upływu czasu brzemiennego w 
fakty przemawiające za nimi. Było ich szczególnie dużo w Kierownictwie Dywersji, 
w Kedywie, współtwórcy największej ilości przemawiających z& nami faktów. Ich 
postawa była akceptowaniem naszej tezy wychowawczej, tezy mówiącej o 
konieczności współżycia i wspólwychowywania się badenpowellowskich starszych i 
młodszych braci, mówiącej
o procesie wychowawczym, który musi trwać do wieku dojrzałego, do wieku męskiego, 
mówiącej wreszcie o konieczności wychowywania pośredniego poprzez zajęcia i 
prace dobrane na miarę czasów. Miara czasu wojennego żądała, by prace te w 
okresie wojny były walką. Takie napotykaliśmy trzy postawy wojskowych ilekroć w 
rozmowie padł wyraz ,,przydział". Jest ważne, że druga postawa, postawa 
reprezentowana m. in. przez płka Antoniego Sanojcę (pseudonim ,,Kortum") 
stwarzała nam trudności dopiero w dalszym współżyciu z wojskiem, po dokonaniu 
aktu przydziału, mogła zaś odgrywać jak najpozytywniejszą rolę, gdy chodziło o 
samo zawarcie ,,transakcji" przydziałowej. Właśnie tenże płk ,,Kortum" odegrał w 
sprawie ustalenia przydziałów wszystkich naszych chłopców ogromną i bardzo 
pozytywną rolę. Był on bowiem głównym referującym sprawę sławnego w życiu 
Szarych Szeregów rozkazu Komendanta Głównego Sił Zbrojnych w Kraju. Rozkaz ten, 
L. 129, przeszedł do naszej historii pod nazwą rozkazu L. 4 lub jeszcze krócej 
R-4, gdyż zaczynał się od słów: ,,W rozwinięciu R-4 zarządzam..." Zgodnie z 
nomenklaturą w konstrukcji programowej ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" rozkaz ten 
ustalał sytuację organizacyjną wszystkich służb na ,,jutro". Przy omawianiu 
każdego szaroszeregowego szczebla będziemy więc doń wracać. Teraz skupimy tylko 
uwagę na jego ustaleniach dotyczących Bojowych Szkół. Chłopcy z Bojowych Szkół 
mieli otrzymywać, zgodnie z ich młodym wiekiem oraz ich dyspozycjami nabytymi w 
harcerstwie, jeden z trzech następujących przydziałów: 1. oddziały rozpoznawcze, 
zwiadowcze; 2. oddziały łączności; 3. poczty dowódców różnych szczebli. Wydaje 
się, że rodzaje przydziałów zostały wybrane bardzo trafnie. W praktyce można 
zanotować parę odchyleń od tych postanowień. Najistotniejsze odchylenie miało 
miejsce we wszystkich mniejszych miejscowościach. Nie było tam rozbudowanych 
sztabów, służb, rodzajów broni; była przygotowywana tylko siła uderzeniowa -- 
piechota. Tych miejscowości nie stać było na luksus odrębnych przydziałów dla 
chłopców z Szarych Szeregów. W większych miejscowościach łatwiej było zastosować 
się do wymagań R-4, choć i tam nie przeszło to bez trudności, jako że przed 
wyjściem rozkazu wiele z przydziałów zostało już załatwionych, a teraz, po jego 
wyjściu, przydziały te okazały się nie po myśli nowych ustaleń. Kłopoty związane 
z tym przestawieniem zwrotnicy znamy ż odcinka warszawskiego, który 
analizowaliśmy przy okazji rozważań o ,,Liczbie" i o ,,Czasie". Inne odchylenie 
od zasad R-4 przeżyły beesy warszawskie w powstaniu warszawskim. Ich przydziały 
to 6 plutonów łączności i 6 pocztów dowódców -- tylko oddziałów zwiadowczych nie 
utworzono, poza tym zostały wyczerpane możliwości zarysowane odnośnie 
wykorzystania beesów w R-4. Wszystko wydawało się przygotowane we wzorowym
porządku. Lecz była to tylko teoria. W powstaniu warszawskim dużo z tych 
precyzyjnie obmyślonych planów zawaliło się. W wielu przypadkach beesy walczyły 
jako zwykła piechota... Lecz nie wyprzedzajmy faktów. Przydziały zostały 
dokonane. W Warszawie otrzymały one kryptonimy: łączność -- ,,Boernerowo" n^ 
poczty dowódców -- ,,Golędzinów" . Kryptonimy te tak się przyjęły,
18
że potem, choć nie obejmowały one zagadnienia zwiadu, Główna Kwatera używała ich 
roboczo dla określenia w ogóie przydziałów beesowych w całym kraju, mimo że 
nazwy związane były jedynie z Warszawą i zrozumiałe jedynie dla warszawiaków. 
Rozpoczęła się bliska współpraca naszych oddziałów z wojskiem. Współpraca ta 
wykazała znacznie mniej tarć i nieporozumień niż między sztabami i komendami. Na 
dole powstawało normalne mocne koleżeństwo wyrosłe na wspólnych 
niebezpieczeństwach związanych z szarym dniem konspiracji. Spotkania na ulicy, 
skrzynki, łączniczki, hasła, lokale -- ten uciążliwy balast konspiracji okazał 
się jednocześnie mocną zaprawą cementową wiążącą konspiracyjne cegły. Biegły dni. 
Pierwsze wrażenie uzyskanego przydziału minęło już. Wojskowe nazwy oddziałów, 
wojskowe tytuły, wszystkie wojskowe formy stały się codzienną oczywistością. 
Mijały tygodnie, miesiące. Po pewnym czasie Główna Kwatera poczęła rejestrować 
napływające z różnych stron głosy o nowym nieprzewidzianym dotąd zagadnieniu. Ci 
i owi drużynowi chodzący na odprawy wojskowe poczęli skarżyć się, że większość 
czasu na tych odprawach poświęcana jest na żmudne w konspiracji sprawy 
organizacyjne, że szkolenia nie można się doczekać, a gdy już wreszcie ruszy, 
postępuje wolno i mało atrakcyjnie. Wtedy, na gorąco, trudno było Głównej 
Kwaterze postawić diagnozę, na czym niedomaganie polega. Dziś, gdy przewalił się 
nad nami okres doświadczeń zawarty w dniach konspiracji i powstania i gdy 
upłynęło już dwanaście lat powojennych przemyśleń, sprawa wydaje się przejrzysta: 
Szare Szeregi miały sprawy organizacyjne już u siebie załatwione i takie -- 
zorganizowane, zewidencjonowane -- przychodziły na odprawę wojskową. Tymczasem 
wojsko na tej właśnie odprawie dokonywało wszystkich żmudnych konspiracyjnych 
zabiegów organizacyjnych. Dokonywało, bo to była jego jedyna właściwa po temu 
płaszczyzna. Na tej części odprawy drużynowy z Szarych Szeregów nudził się. Lecz 
to nie najważniejszy element naszej diagnozy. Ważniejszy każe wrócić myślą do 
rozważań rozdziału ,,Pełnia". U nas życie konspiracyjne żywszym rwało nurtem. 
Nasze oddziały, żyjąc
17 Nazwa jednego z nowoczesnych przedmieść Warszawy związana z na-
według zasad konstrukcji programowej ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" były bardziej 
rzutkie, bardziej zgrane, bardziej dyspozycyjne niż mogły to przejawiać 
niedywersyjne i niepartyzanckie oddziały wojskowe nastawione tylko na walkę 
na ,,jutro". Tu rytm musiał być wolniejszy, odprawy rzadsze, terminy zawiadomień 
dłuższe. Gdy chodziło o termin, nasi chłopcy rzucali okiem na zegarek, rozmówcy 
natomiast wyciągali kalendarzykils. A wtedy z daleka poczęły właśnie dochodzić 
pierwsze głosy z Geesów. Budziła się wielka miłość młodziutkich Bojowych Szkół. 
Zakochali się już nie w wojsku, nie znanej wielkiej, zorganizowanej sile 
wchłanianej kiedyś przez zachwycone dziecięce oczy podczas defilady czy podczas 
powrotu z manewrów. Zakochali się w tych konkretnie oddziałach, w 
tych ,,Zośkach", ,,Rudych", ,,Maćkach", w tej legendzie bohaterstwa, służby, 
braterstwa i ofiary -- w Grupach Szturmowych. Nie wystarczał im już teraz 
powolny rytm szkolenia. Rozwijali otrzymany na wykładach temat, wzbogacając go o 
to, czego nauczyło ich skautowanie -- o teren. Terenowe ćwiczenia stały się 
pasją Beesów. Jedne z nich szczególnie mocno utkwiły w pamięci. Którejś 
wrześniowej soboty zebrały się warszawskie Bojowe Szkoły w Lasach Chojnowskich 
ciągnących się na południe od Piaseczna. Część chłopców była z bronią, stanowiąc 
osłonę koncentracji. Rozpoczęły się ćwiczenia. Nareszcie chłopcy zetknęli się z 
terenem, nareszcie nie recytowali tylko z regulaminów, lecz sami maskowali się, 
okopywali, czołgali, chodzili na patrole, pisali meldunki, robili szkice. A 
pamiętać trzeba, że był to rok 1943, czyli piąty rok wojny i wielu uczestników 
ćwiczeń w Lasach Chojnowskich nie zdołało rozsmakować się jeszcze przed wojną w 
harcerskim życiu terenowym. Tym większym przeżyciem stały się ćwiczenia. Trwały 
one w popołudnie sobotnie, noc z soboty na niedzielę i niedzielne przedpołudnie. 
Rzecz prosta, największe wrażenie musiały wywrzeć ćwiczenia nocne. Chłopcy długo 
wspominali potem nocny marsz ubezpieczony, a szczególnie jeden jego moment, gdy 
kolumna o świtaniu przechodziła przez wieś. Najpierw zdumione, a potem 
serdecznie uśmiechnięte twarze budzących się wieśniaków wstrząsnęły chłopcami. 
Czuli w sobie wolność i wydawało im się, że w tym świtaniu maszerują ku Polsce 
wolnej. Na
19 W tym miejscu, bardziej niż gdziekolwiek narosła potrzeba pod-
zwiskiem przedwojennego Ministra Poczt i Telegrafów, Boernera. wojennego ośrodka 
rezerwy policji. Na nasz grunt nazwa ta przeniesiona została w sposób żartobliwy.
18 Nazwa podmiejskiej miejscowości na brzegu praskim znana z przed-
kreślenia, że książka niniejsza, pisana przed ponad ćwierćwieczem, pełna była 
jeszcze namiętności roboczych sporów z wojennych lat, sporów wynikających z 
pragnienia, by jak najlepiej wykonać swoją służbę, oraz by jak najlepiej inni 
wykonali ich służbę. Po latach, z perspektywy czasu, gdy przedmiot owych sporów 
przygasł, jawi się całość Armii Krajowej, tej największej ochotniczej armii 
świata, jako zjawisko niezwykle bohaterskiego, ofiarnego, a zarazem racjonalnego 
działania, zjawisko stawiające najwyższą notę wrześniowi, dwudziestoleciu, 
narodowi (1981).
czele kolumny szedł hm Jan Wuttke -- ,,Czarny Jaś" -- gorący płomień marzący o 
wolności prawdziwej, wolności sprawiedliwej, wolności dla wszystkich.
6. Bojowiec Znamy już beesowe służby. Są to wszystko służby na ,,dziś" i służby 
na ,,jutro". ,,Wawer-Palmiry", ,,N"-,,Gdańsk" i WISS na 
dziś, ,,Sklepy", ,,Wiarus", ,,Boernerowo" i ,,Golędzinów" na jutro. Wszystkie te 
służby kształtowały młodego człowieka; kształtowały go dla przyszłości i dla 
jego przyszłości. Szare Szeregi rozumiały, że poza tymi wyliczonymi służbami 
każdy Bees ma obowiązek pełnić jeszcze jedną służbą, służbę ,,pojutrza". Tą 
służbą jest jego nauka szkolna. Szare Szeregi żądały od swych członków uczenia 
się, żądały i stwarzały atmosferę, w której uczenie się było też służbą. Miało 
to ogromne znaczenie. Nie tylko to łatwe do zmierzenia, liczące się na 
przepracowane godziny lekcyjne i na zdane egzaminy. Miało jeszcze jedno 
znaczenie. Chłopcy, od których wymagało się tej pracy dla przyszłości, czuli się 
ludźmi pełnymi, ludźmi, których los nie musiał dopełnić się na jakiejś wojennej 
służbie. Mówiliśmy o tym wszystkim szerzej w rozdziale ,,Pełnia". Szare Szeregi 
rozumiały to wszystko i kładły ogromny nacisk na naukę. Nie podjęły wprawdzie 
same organizowania nauki szkolnej dla Beesów, sprawa ta wydawała się bowiem 
niepotrzebna wobec szerokiej sieci kompletów tajnych oraz wobec wielkiego 
wysiłku nauczycielstwa podnoszącego ponad oficjalny program poziom nauczania w 
oficjalnych szkołach. Gdy całkowicie ułożył się program Bojowych Szkół, powstała 
w Głównej Kwaterze myśl ujęcia tego programu w ramy stopnia harcerskiego -- 
stopień ze względu na wiek chłopców i rodzaj tematyki miał odpowiadać 
przedwojennemu harcerzowi orlemu. Program próby przepracowywała komenda 
warszawskich Bojowych Szkół, jako że Warszawa, jak wiemy, najdalej była 
posunięta w tych doświadczeniach programowych. Praca została dokonana na 
odprawie w Milanówku w lecie 1&43 roku. Na odprawie obecny był Naczelnik 
Harcerzy, a ponadto Jurek Kozłowski, Janek Kubacki oraz Zygmunt Kaczyński. W 
wyniku tej praey powstał stopień nazwany bojowiec. Harcerz ubiegający się o 
stopień musiał pokonać trzy przeszkody: dopuszczenie, zdobycie wymaganej ilości 
specjalności i wreszcie próba komisyjna. Dopuszczenie do próby miało charakter 
wyróżnienia; brało pod uwagę ogólną postawę, udział w pracy Szarych Szeregów 
oraz riaukę szkolną. Charakterystyczne jest, że posiadanie poprzedniego stopnia 
harcerskiego nie było wcale uważane za konieczne. Ta słuszna zasada podkreślała 
dążność do zwalczania schematycznego sposobu myślenia, dążność do rozumienia 
harcerstwa nie jako szkoły, w której z klasy do klasy przechodzi chłopiec w 
miarę przybywania mu lat,
lecz jako zbioru zajęć, ćwiczeń, służb i gier, które są dostępne dla każdego 
chłopca bez względu na to, czy odbył on już poprzednio zajęcia odpowiednie dla 
wieku młodszego. Istotną część próby na stopień bojowca stanowił obowiązek 
zdobycia odpowiedniej liczby i odpowiedniego rodzaju specjalności. Zostały 
wprowadzone następujące specjalności: 1. Strzelec -- specjalność odpowiadająca 
służbie ,,Sklepy"; 2. Sportowiec -- specjalność nie będąca odpowiednikiem żadnej 
służby, lecz mająca spełnić samodzielne zadanie podnoszenia zdrowotności i 
kondycji fizycznej chłopców; 3. Łącznik -- specjalność odpowiadająca 
służbie ,,Boernerowo"; 4. Pocztowy -- specjalność odpowiadająca 
służbie ,,Golędzinów"; 5. Zwiadowca -- specjalność odpowiadająca służbie 
wynikającej z przydziału do oddziałów zwiadowczych i ze służby WISS; 6. 
Wawerczyk -- specjalność odpowiadająca służbie ,,Wawer-Palmiry"; 7. N -- 
specjalność odpowiadająca służbie ,,N" i służbie ,,Gdańsk"; 8. Motocyklista -- 
specjalność odpowiadająca części wyszkolenia ,,Ursus". Przepisy próby na stopień 
bojowca żądały zdobycia przez każdego ubiegającego się o stopień co najmniej 
pięciu specjalności, mianowicie: 1. strzelca; 2. sportowca; 3. jednej spośród 
następujących trzech -- pocztowy, łącznik i zwiadowca; 4. jednej spośród 
następujących trzech, a mianowicie -- wawerczyk, ,,N", zwiadowca i wreszcie 
motocyklisty lub jednej dowolnej z pozostałych. Konstrukcja tej części próby 
jest zupełnie jasna i logiczna. Chłopiec musi wykazać się umiejętnością 
pełnienia choć jednej z trzech służb na ,,dziś", choć jednej z trzech służb 
na ,,jutro", a ponadto umiejętnościami strzelca, czyli umiejętnościami jak gdyby 
wstępnymi, niezbędnymi dla każdego, kto chce pełnić jakąkolwiek służbę ,,jutro" 
i wreszcie odpowiednią na ,,dziś", na ,,jutro" czy też na ,,pojutrze" kondycją 
fizyczną. Potrzebną również na ,,dziś", na ,,jutro" czy na ,,pojutrze", a w 
szczególności na ,,pojutrze", postawą charakteru i nauką wykazał się już 
przedtem, przy dopuszczeniu do próby. Teraz pozostawała tylko część ostatnia: 
właściwa próba. Była ona pomyślana jako poważna, głęboka rozmowa, której treść i 
atmosfera miały jak najgłębiej zakorzenić się wśród przeżyć chłopca. Przyznanie 
stopnia miało się odbywać w nocy, w terenie. Oto cała konstrukcja próby. Widać z 
niej wyraźnie, że tak pomyślany stopień miał być rzeczywiście jakby klamrą 
spinającą cały program Bojowych Szkół. Czy był nią w rzeczywistości? Czy spełnił 
pokładane w nim nadzieje? Otóż doświadczenie wskazuje, że chyba nie. Być może, w 
tym czy innym terenie stopień przyjął się i począł spełniać swoją rolę; być może 
za mało pozostało czasu na wprowadzenie go w życie; nim bowiem instrukcja o 
stopniu rozeszła się w terenie, nadszedł rok 1944, rok zbliżającego się przełomu. 
A jednak wydaje się, że wolno dziś,
ź perspektywy czasu, osądzić ten programowy wysiłek. Osądzając, wolno stwierdzić, 
że w całym zagadnieniu krył się metodyczny błąd. Błąd formalnie niewielki, ale 
metodycznie dostateczny, aby całe przedsięwzięcie się nie udało. Rzecz tkwi w 
specjalnościach. Miara czasów i konkretne zadania, konkretne służby, jakie 
pełniliśmy, zażądały od nas takich właśnie specjalności. I nie w doborze 
specjalności tkwił metodyczny błąd. Błąd polegał na niedoprowadzeniu 
konsekwentnym do końca słusznej myśli o mierze czasów i o wynikających z niej 
służbach. Samo pełnienie służb powinno być próbą. Próby nie można było stawiać 
obok tych służb, gdyż takie postawienie przy wielkiej sile, wadze, a zatem 
atrakcyjności służb, musiało zdeprecjonować próby, musiało postawić je poza 
życiem na bocznym torze. Popełniono tu błąd, wprawdzie wielokrotnie mniejszy od 
błędu Harcerstwa Narodowego, lecz podobny rodzajowo. Dlaczego wielokrotnie 
mniejszy? W Harcerstwie Narodowym postawiono program poza życiem, poza miarą 
czasów. Próby logiczne, z tym programem związane, stały z nim razem poza życiem. 
U nas program trwał w nurcie życia. Mało tego, u nas treść prób była z tym 
programem w pełni zharmonizowana, metoda tylko okazała się nieżyciowa. Stąd 
metoda ta nie przyjęła się, uschła. Natomiast byłoby w pełni konsekwentnie 
zbudować stopień bojowca w podobny sposób, z tą tylko różnicą, aby zamiast 
specjalności wprowadzać konkretne osiągnięcia, jakimi chłopiec może się 
pochwalić w różnych dziedzinach życia. Dla przykładu, gdyby zamiast sprawności 
strzelca chłopiec był zobowiązany przedstawić wojskową nominację, np. na stopień 
starszego strzelca, gdyby zamiast specjalności sportowca wprowadzić obowiązek 
zdobycia czegoś w rodzaju Państwowej Odznaki Sportowej, gdyby zamiast 
specjalności wawerczyka chłopiec musiał przedstawić zaświadczenie wawerskiego 
zwierzchnika o wykonaniu szeregu różnego typu akcji -- wówczas stopień bojowca 
mógłby odegrać swoją istotną rolę programową. Wydaje się zresztą, że wszystkie 
te uwagi, adresowane wyraźnie do czasów wojennych, zachowują pełną aktualność 
również w odniesieniu do normalnego, niewojennego stopnia starszych chłopców, a 
więc stopnia harcerza orlego. Jest coś w psychice chłopca tego wieku, coś 
nakazującego mu cenić rzeczy konkretne, rzeczy mające w społeczeństwie swój 
uznany walor: stopień wojskowy, prawo jazdy, POS itd. Stopień harcerski, jeśli 
nie chce znaleźć się poza życiem chłopca, jeśli chce tym życiem sterować, musi 
wprząc w swój rydwan te uznane autorytety.
Rozdział IX GRUPYSZTURMOWE
1. Wielka Dywersja -- Tadeusz Z ustaleniem początkowych dat niektórych służb 
miewaliśmy i miewać jeszcze będziemy sporo kłopotu. Z Wielką Dywersją natomiast 
sprawa jest zupełnie prosta. Wiemy, że służba ta rozpoczęła się dnia 3 listopada 
1942 roku. Pamiętamy, co to za data. Jest to data podziału Szarych Szeregów na 
szczeble w zależności od wieku chłopców, jest to więc również data powstania 
Grup Szturmowych, a także ich najważniejszej, węzłowej służby -- Wielkiej 
Dywersji. Nie tylko jednak sprawa ustalenia tej daty wstępnej jest taka prosta i 
oczywista; równie łatwo wskazać można zespoły chłopców, które pełnią służbę WD w 
całej historii jej istnienia. W wypadku ,,Wawra", WISS-a itd., zespoły zmieniały 
się, najpierw służby te pełnione były przez jednych chłopców, później, po 
reorganizacji z 3X11942 roku, starsi z nich odeszli, a prym w służbach wieść 
poczęli inni chłopcy, młodsi. W Wielkiej Dywersji inaczej: od początku do końca 
(3 XI 1942 - 1 VIII 1944) -- te same zespoły, do których sukcesywnie dołączały 
tylko w miarę dojrzewania chłopców nowe zespoły młodsze, lecz starsze nie 
odeszły, stanowiąc nadal trzon. Starsze nie odeszły... nie dane nam było bowiem 
doczekać w konspiracji chwili, w której narósłby i zmusił do działania problem 
wychodzenia członków Grup Szturmowych z Szarych Szeregów, wychodzenia starszych 
harcerzy z harcerstwa -- wychodzenia w życie. Problem ten przejawił się tylko w 
sporze o tzw. harcerstwo dorosłych i znalazł się w nienapisanych tezach na 
przyszłość, a ponadto, co najważniejsze, przenikał całą postawę Szarych Szeregów. 
Wielką Dywersję, jak większość zresztą służb, rozpoczęła Warszawa. Data 3 
listopada 1942 roku jest przecież jej datą. Za Warszawą dopiero wcześniej lub 
później podążyły inne zespoły. Idąc w przodzie akcji i przez cały czas jej 
trwania utrzymując się w przodzie, warszawskie Grupy Szturmowe stworzyły, 
rozwinęły i zachowały do końca wielki styl tej wielkiej służby. Warszawskie 
Grupy Szturmowe! Wiemy, że z różnych, bardzo różnych zespołów złożyły się one. 
Byli tam chłopcy z robotniczej Pragi i robotniczej Woli, byli studenci, byli 
maturzyści, byli dawni
wawerczycy, dawni enowcy, wissowcy i inni. Nie trzeba było jednak bystrego 
obserwatora, aby szybko spostrzec, że w tym różnorodnym środowisku są dwie grupy, 
które jak dwa motory prą naprzód i ciągną resztę za sobą. ,,Pomarańczarnia" 
i ,,Pet". ,,Pomarańczarnia" to klub starszych harcerzy przedwojennej 23 WDH. 
Trzonem klubu w okresie wojny był rocznik, który wiosną 1939 roku zdał maturę w 
Państwowym Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie. Ostatni maturzyści 
dwudziestolecia; najdojrzalszy, najdoskonalszy owoc, jaki lata niepodległości 
pozostawiły na lata niewoli: Tadeusz Zawadzki, Janek Bytnar, Alek Dawidowski, 
Jacek Tabęcki, Jurek Masiukiewicz, Janek Wuttke, Andrzej Zawadowski. O każdym 
można by pisać wiele. Wszyscy odeszli. Jacek odszedł pierwszy -- w 1941 roku 
przychwycony na wawerskiej robocie, odwieziony przez granatowego policjanta 
dorożką, potem gestapo, Oświęcim i koniec... Ten granatowy policjant i ta 
dorożka staną się odtąd stale powracającym tematem w rozmowach pozostałych 
kolegów. Odejście Jacka w 1941 roku przy akompaniamencie człapania jednej 
dorożkarskiej szkapy; odejście Jurka Masiukiewicza w 1942 roku przy 
akompaniamencie warkotu gestapowskiego auta; odejście Janka Bytnara, Alka 
Dawidowskiego, Andrzeja Zawadowskiego i Tadeusza Zawadzkiego w 1943 roku wśród 
huku granatów i serii pistoletów maszynowych; odejście Janka Wuttkego w 1944 
roku wśród huku dział i bomb lotniczych... W wymiarze ludzkim tak różna sceneria 
-- a w wymiarze boskim -- taka sama ofiara zawsze świadoma i zawsze najwyższa. 
Kamienie przez Boga rzucone na szaniec. Obok tej siódemki była 
młodsza ,,Pomarańczarnia", tak zwany ,,Klan" lub ,,Tytusowcy", od pseudonimu ich 
przywódcy ,,Tytusa" Trzcińskiego. Obok ,,Tytusa" Andrzej Długoszowski, Wiesiek 
Krajewski, Ziutek Pleszczyński, Jędrek Makólski i Jurek Tabor. I ci odeszli. 
Jeden ,,Tytus", przeszedłszy więzienie, obozy, tułaczkę -- przeżył. Jureczek 
znalazł swoją ostatnią minutę przed plutonem egzekucyjnym niemieckiej policji, 
Ziutek, tak jak większość jego starszych kolegów, zginął z pistoletem w dłoni w 
akcji bojowej Wilanów, pozostali wyznaczyli krwawy powstańczy szlak 
batalionu ,,Zośka": Andrzej zginął na Woli, Jędrek na Starówce, Wiesiek na 
Czerniakowie. Znów ta sama ofiara świadoma, najwyższa. Szczęśliwy, kto was znał, 
koledzy. Gdy przychodzą nań chwile ciężkie i trudne, gdy jest sam, gdy szarpie 
się z małością -- wtedy, wtedy wystarczy jedna myśl o Was i jesteście znów 
wokoło, jesteście silni, siłą sprawdzoną, wypróbowaną, jesteście pełni prawdy, 
służby, ofiary, przyjaźni i radości. Dobrze i wesoło jest w Waszym gronie. 
Radosna i oczywista jest wtedy każda ofiara. Stworzywszy wojenną 23 Warszawską 
Drużynę Harcerzy, ,,Pomarańczarnia" przez pierwsze miesiące wojny dzieliła losy 
innych drużyn warszawskich, pracując na własną rękę i nie mogąc znaleźć 
właściwego nurtu w zdekomponowanym harcerskim środowisku Warszawy. Wreszcie 
znalazła. Zetknęła się z Okręgiem Południe Chorągwi Warszawskiej, ściślej z jege 
hufcem Mokotów Górny. Pociągnął ją ,,Wawer". Stało się tak, jak tego chciał 
badenpowellowski system wychowawczy: ryba chwyciła właściwą przynętę. Po 3 
XI1942 roku ,,Pomarańczarnia" w całości znalazła się w Grupach Szturmowych. Inne 
były drogi ,,Pętu". Koło o charakterze samokształceniowo-dyskusyjnym wywodziło 
się z dobrych tradycji poprzednich pokoleń ,,jeżowych". W przemyśleniach Tomasza 
Jeża-Miłkowskiego, w metodzie tych przemyśleń szukało fundamentów dla siebie i 
dla chwili. Wodzem duchowym wojennego pokolenia ,,Pętu" był pan Bolesław Srocki. 
Niski, chudy, o dużej, siwiejącej głowie mężczyzna, o nieco zaniedbanym 
wyglądzie zewnętrznym, przemierzający miasto zawsze z gołą głową, często bez 
palta, zawsze zamyślony lecz jednocześnie zaradny, umiejący doskonale ugotować, 
doskonale uszyć; dziwny, zagadkowy pan Bolesław -- niewątpliwie jedna z 
poważniejszych pozycji polskiej myśli politycznej tego okresu. Postawił na 
młodzież. W niej widział przyszłość. W nią wkładał całego siebie. Sam kawaler, 
tę młodzież, którą zorganizował i której przewodził, traktował jak własnych 
synów. Najbliższym mu był Staszek Leopold, który pełnił rolę właściwego 
kierownika konspiracyjnego ,,Pętu". Pan Bolesław stał w cieniu, za Staszkiem, 
doradzał, inspirował. Taka rola była jak najbardziej zgodna z całą jego psychiką, 
z całą jego metodą pracy społecznej i politycznej. Staszek, młody, około 25-
letni, przystojny mężczyzna o wybitnej inteligencji, o ambicjach odegrania 
pewnej roli w polskich sprawach, był jednocześnie człowiekiem pięknego 
charakteru i wielkiej pracy. Trudno zapomnieć jego mieszkanie przy ulicy 
Racławickiej, z którego biła harmonia i atmosfera wielkiego wysiłku dla 
wielkiego celu. Dyskretnie krzątająca się żona, doskonale znająca prace Staszka 
i biorąca w nich żywy udział, a obok biurko zawalone mapami, statystykami, 
notatkami. Wśród tego Staszek i jego ogromna pasja -- Ziemie Postulowane, a 
ściślej jedna ich część -- Mazury. Konspiracyjny ,,Pet" liczył kilkudziesięciu 
chłopców w typowym wieku starszoharcerskim. Podzielony był na dwTa zespoły 
samokształceniowe po kilkunastu chłopców każdy. Pierwszy z nich ogniskował się 
na Żoliborzu. Drugi na Mokotowie. Zespołowi żoliborskiemu przewodził Jerzy 
Zborowski (pseudonim ,,Jeremi", ,,Jurek Żoliborski"), zespołowi mokotowskiemu -- 
Andrzej Romocki (pseudonim ,,Morro"). Praca światopoglądowa, praca 
samokształceniowa płynęła wartkim nurtem w obu zespołach. Pan Bolesław dwoił się 
i troił. Wykładał sam, sprowadzał najlepszych wykładowców. Chłopcy dyskutowali, 
myśleli. Myśli o Polsce, szalejąca wokół wojna, logiczna ścisłość myślenia oraz 
bezkompromisowa uczciwość -- kazały szukać czynu. Pan Bolesław nie przeszkadzał. 
Wprawdzie nie bez głębokiej, ojcowskiej troski brał na swe barki decyzję pójścia 
chłopców drogą czynu. Ta troska nie opuści go aż do końca. Teraz nie 
przeszkadzał. Przeciwnie. Sam pomógł, jak umiał najlepiej, wyszukać swym 
chłopcom najwłaściwszą
drogę. Droga powiodła najpierw do ,,Wawra", do prowadzonego przez ,,Głowackiego" 
Okręgu Północ, a potem do Szarych Szeregów. Pan Bolesław, wykorzystując swoje 
znajomości, doprowadził do spotkania. Pierwsza krótka rozmowa pomiędzy ówczesnym 
komendantem Chorągwi Warszawskiej ,,Stefanem Orszą" a komendantem ,,Pętu" 
Staszkiem Leopoldem, potem parę zetknięć na swobodnych zebraniach dyskusyjnych i 
wreszcie niezapomniana rozmowa w lokalu przy ulicy Śliskiej 18. Była to zima 
1942/1943 roku. Na terenie niedawno zlikwidowanego tzw. małego ghetta 
zagnieździło się wiele konspiracyjnych lokali. W brudnych, zimnych mieszkaniach, 
bez zdejmowania palt, z rękami ukrytymi w kieszeniach przeprowadzało się 
niesłychanie istotne nieraz rozmowy. Tak było i wówczas. Nikt tu nic nie 
sprzedawał, nikt nic nie kupował. To nie była żadna transakcja, żadne 
obwarowywanie się, żadne zabezpieczanie sobie roli w kierownictwie. Była tylko 
służba wielkiej sprawie i ludzie, którzy chcą służyć. Niezapomniana rozmowa. 
Przez zimne, brudne mieszkanie przeszedł, zda się, powiew nowego, nadchodzącego 
wieku polityki prawdy, polityki podlegającej kodeksom moralnym. Historia miała 
niebawem pokazać, że taka metoda o wiele więcej znaczy od wszystkich papierowych 
obwarowań, od wszystkich umów i klauzul. W półtora roku później nadszedł moment, 
w którym właśnie Andrzej Romocki i Jerzy Zborowski -- obaj petowcy -- byli 
prawdziwymi przywódcami szaroszeregowymi Grup Szturmowych. Obok tych dwóch grup 
-- ,,Pomarańczami" i ,,Pętu" -- Geesy warszawskie składały się z bardzo wielu 
różnych zespołów; wymienić tu na przykład trzeba zespół z 80 WDH, który 
stanowili tacy, jak ,,Kuba" -- Konrad Okolski, czy ,,Katoda" -- Józek Saski i 
wielu, wielu innych, którym przewodził wspaniały Felek Pendelski, późniejszy 
bohater akcji ,,Czarnocin". ,,Pomarańczarnia" i ,,Pet" stanowiły w tej dużej 
masie, liczącej w pierwszym okresie około 300 chłopców, stosunkowo niewielki 
procent. Będąc jednak zespołami o niezwykłej sile wewnętrznej, nadały ton 
całości. Tu, w konspiracji, nie mogło być mowy o prawie najsłabszego ogniwa. Tu 
wartość całości nie mogła być oceniona według wartości zespołu stosunkowo 
najmniej prężnego, silnego. Tu przeciwnie -- wartość całości wyznaczana była 
całkowicie przez czołówkę, która, rwąc nieustannie do przodu, pociągała resztę. 
Zespół, który tempa nie wytrzymywał, usychał, odpadał. Natomiast inne zespoły, 
idąc w przodzie rosły. Rosły nie tylko w siłę wewnętrzną, ale nawet w liczbę. 
Rosły, jak zobaczymy potem, nawet mimo strat, czy nawet wbrew stratom, czy -- 
jeszcze więcej w wyniku strat, w związku z nimi. Lecz to później. Na razie tylko 
fakt, że warszawskie Grupy Szturmowe rosły w siłę i rosły w liczbę. Jeśli tak 
widzi się te pierwsze procesy zachodzące w warszawskich Grupach Szturmowych, a 
więc chyba w czołówce lub co najmniej w jednej z czołówek Grup Szturmowych całej 
Polski, warto raz jeszcze spoijzeć na ,,Pomarańczarnię" i ,,Pet". Dziwna rzecz -
- ,,Pomarańczarnia", wiedziona przez swą skautową aktywność, od pierwszych 
październikowych dni 1939 roku szukała czynu. Gdy go znalazła, gdy poszła po 
szlaku ,,Wawer"--Wielka Dywersja, czyn zmusił ją do szukania głębi, prawdy o 
bycie, służbie i ofierze. ,,Pet" zaś odwrotnie -- poszedł szlakiem przemyśleń i 
na tym szlaku znalazł potrzebę czynu. Spotkali się. Warszawskie Grupy Szturmowe, 
wyodrębnione drogą reorganizacji z 3 listopada, zostały ukształtowane jak wiemy 
w 4 hufce: Centrum (CR) pod kierownictwem hm Tadeusza Zawadzkiego, Południe (PD) 
pod kierownictwem hm Jana Bytnara, Wola (WL) pod kierownictwem phm Jana Kopałki 
i Praga (PR) pod kierownictwem hm Henryka Ostrowskiego. Komendantem całości 
został hm Tadeusz Zawadzki. Hufce podzielone były na drużyny, drużyny na zastępy. 
Łączna liczba chłopców wynosiła ponad 300. Byli to wszystko chłopcy mający 18 
lub więcej lat. Od tej zasady notowano oczywiście odchylenia, nie były one 
jednak chyba w żadnym wypadku dość poważne w stosunku do ustalonej granicy 
dolnej. Jak i w czyjej głowie powstała po raz pierwszy myśl o Wielkiej Dywersji 
-- trudno dziś stwierdzić. Jedno jest pewne, że szczegóły koncepcji 
przepracowane zostały w toku dwustronnych rozmów pomiędzy Florianem Marciniakiem 
a ówczesnym komendantem Kierownictwa Dywersji, płk. Emilem Fieldorfem 
(pseudonim ,,Nil"). O rozmowach tych, a w szczególności o swym rozmówcy wyrażał 
się potem Florian z najwyższym uznaniem. Ustalono, że pomiędzy Szarymi Szeregami 
a Kedywem bidzie istniał stosunek tego samego rodzaju jak między Szarymi 
Szeregami i ,,Wawrem". Chłopcy pozostaną członkami Szarych Szeregów, będą w ich 
ramach wykonywać wszystkie prace, będą zorganizowani jak dotychczas w harcerskie 
jednostki organizacyjne kierowane przez harcerskich przełożonych. Te jednostki, 
znajdujące się pod wspólną harcerską komendą, będą pełniły służbę Wielkiej 
Dywersji. Kierownictwo służby będzie całkowicie w rękach Kedywu, w przedmiocie 
służby komendant harcerski będzie całkowicie podległy Kedywowi. Aby wojsko mogło 
mieć tym większą pewność, że jego polecenia pod względem fachowo-wojskowym będą 
dostatecznie dobrze wykonane, Główna Kwatera odkomenderowała jednego ze swych 
instruktorów, hm Ryszarda Białousa (pseudonim ,,Jerzy"), który zresztą odegrał 
pewną rolę w zainicjowaniu rozmów z Kedywem -- jako wojskowego komendanta 
całości warszawskich Grup Szturmowych. Hm Tadeusz Zawadzki miał być w hierarchii 
wojskowej zastępcą ,,Jerzego". Tego rodzaju układ personalny uzasadniony byl tym, 
że Kedyw, głównie nastawiony na wysadzanie mostów kierowany był przez grupę 
oficerów saperów, a ,,Jerzy', wprawdzie przedwojenny rezerwista, był również 
wychowankiem modlińskiej saperskiej podchorążówki i miał za sobą dobry staż 
wojskowy. Główna Kwatera wyznaczyła ,,Jerzemu" poza tym jeszcze inną
rolę: miał on pozostać nadal w Głównej Kwaterze i spełniać analogiczną jak w 
Warszawie rolę również w odniesieniu do Wielkiej Dywersji całej Polski. We 
wszystkich chorągwiach wyodrębnione Grupy Szturmowe wraz ze swymi komendantami 
miały podlegać ,,Jerzemu", analogicznie do warszawskiej Grupy Szturmowej z jej 
komendantem, Tadeuszem Zawadzkim. Podkreślić tylko trzeba, że ,,Jerzy" miał być 
ich szefem w zakresie służby WD. Normalna organizacyjna droga służbowa poprzez 
komendy hufców, chorągwi do Głównej Kwatery pozostawała nadal. Mało tego: w 
Głównej Kwaterze był Wydział Grup Szturmowych kierowany przez Ryszarda 
Zarzyckiego. Ten wydział wprawdzie też nie był przełożonym Grup Szturmowych w 
całej Polsce, droga służbowa bowiem biegła inaczej, był jednak odpowiedzialny za 
całość programu Grup Szturmowych. ,,Jerzy" był odpowiedzialny za jedną ich 
służbę. W tej pozycji stał w Głównej Kwaterze na równi z szefami innych służb -- 
z ,,Wojtkiem" kierującym służbą ,,N" czy ,,Wilkiem" kierującym służbą WISS. Za 
decyzją takiego ustawienia służby WD w Głównej Kwaterze kryło się bardzo trudne 
zagadnienie. Kierownictwo Dywersji, z którym Szare Szeregi weszły w kontakt, 
było na szczeblu Komendy Głównej Armii Krajowej. Poza tym, w toku zaostrzającej 
się walki dywersyjnej z Niemcami, powstały także Kedywy przy dowództwach okręgów. 
Wydawało się rzeczą zupełnie naturalną i najbardziej logiczną, aby 
prowincjonalne Grupy Szturmowe weszły w kontakt z tymi właśnie okręgowymi 
Kedywami. Niestety, nie było to takie proste. Łatwo i szybko można się było 
zorientować, że prowincjonalne Kedywy nie zawsze dysponują ludźmi takiego 
poziomu i klasy, którzy byliby w stanie uchwycić istotę wychowawczej nici 
przewijającej się przez całą podejmowaną służbę WD, którzy byliby w stanie 
uchwycić to pojęcie pełni, o którym wiele już mówiliśmy. Prowincjonalne Kedywy 
kierowane przez młodych, dzielnych oficerów groziły Szarym Szeregom 
całkowitym ,,wytrzaskaniem", fizycznym wyniszczeniem Grup Szturmowych. Dlatego 
Szare Szeregi po tej linii nie poszły. Wybrały drogę inną. Związały prawie 
wszystkie prowincjonalne oddziały Grup Szturmowych z Kedywem szczebla Komendy 
Głównej, związały właśnie poprzez osobę ,,Jerzego". Obok więc normalnej siatki 
organizacyjnej Kedywów okręgowych powstała dodatkowa siateczka terenowa Kedywów 
Komendy Głównej. Jak powiedzieliśmy, pójście na taką decyzję nie było łatwe. 
Chłopcy w ośrodkach prowincjonalnych stanęli poza nurtem życia podziemnego swego 
ośrodka, zostali zaś w sposób nieco sztuczny powiązani z jakimś odległym, 
trudniej wyczuwalnym źródłem. Takie ustawienie było zdecydowanie niezgodne z 
generalną polityką Głównej Kwatery, forsującą każdą decentralizację i każde 
najbardziej organiczne wrastanie w glebę własnego terenu. Lecz gdzie koniecznie 
wybierano drogę nie najlepszą, aby decyzją tą uniknąć większych kłopotów i 
większych wypaczeń, jeśli nie zaprzeczeń myśli generalnej. Pocieszano się, że 
może nadchodząca walka i niesione przez nią problemy podniosą zrozumienie 
reprezentowanej przez nas myśli wychowawczej, że może wówczas spotkamy się z 
Kedywami prowincjonalnymi i ułożymy sprawy prościej, naturalniej. Na razie nie 
można było, na razie czuliśmy się na siłach stworzyć właściwą atmosferę, 
właściwe zrozumienie sprawy wychowania przez służbę tylko we współpracy z 
Kedywem Komendy Głównej. Kiedyś powiedzieliśmy, że wojsko bardziej liczyło się z 
nami w terenach, w których praca była trudniejsza, w których warunki były 
cięższe, a więc na prowincji. Czy nie popełniamy teraz sprzeczności? Teraz 
mówimy, że w Warszawie potrafiliśmy zapewnić właściwą atmosferę wokół służby WD, 
a na prowincji -- nie. Lecz> to nie sprzeczność, to przypadek, który spowodował, 
że tu, w Warszawie, w Kedywie Komendy Głównej spotkaliśmy ludzi rzeczywiście 
dużej klasy, którzy potrafili zrozumieć tę trudną, a tak ważną dla polskiej 
racji stanu sprawę. Tak więc prowincjonalne Grupy Szturmowe podjęły pełnienie 
służby WD pod komendą ,,Jerzego" jako oficera Kedywu Komendy Głównej. Ich 
zadaniem w pierwszym etapie nadchodzących wydarzeń było stanowić bazę dla 
przyjeżdżających z Warszawy oddziałów; stanowić bazę, a więc przeprowadzić 
elementy rozpoznania, przygotować kwatery, magazyny, sanitariaty, a wreszcie 
brać udział w samej akcji. Tak było w przypadku akcji ,,Sieczychy" (udział GS 
Chorągwi Mazowieckiej) oraz akcji ,,Koppe" (krakowskiej). W tym pierwszym etapie 
wydarzeń stały się więc na szczęście płonne obawy, że takie rozwiązanie 
organizacyjne wyrwie nasze prowincjonalne Grupy Szturmowe z nurtu walki ich 
własnego terenu. Ponadto w praktyce wiele GS terenowych powiązało się jednak z 
Kedywami miejscowymi, a co więcej -- wiele powiązało się z miejscowymi 
partyzantkami. Najpierw było to szkolenie. Trudne, ścisłe szkolenie saperskie, 
pełne nazw, liczb, wzorów. Nosiło ono kryptonim ,,Filtry". Dynamit, trotyl, 
szedyt, plastik, spłonki, detonatory, belki teówki i dwuteówki, filary, przęsła, 
przyczółki -- oto nowy słownik, którym teraz mówili chłopcy; wzory 
uwzględniające siłę i ilość materiału wybuchowego, wytrzymałość żelaza, przekrój 
belek zapełniały szufladki ich pamięci. Na stołach przed chłopcami coraz 
częściej pojawiały się kreślone przez nich schematy połączeń kablowych, wykresy 
typowych konstrukcji mostowych. Wszystko wprowadziło atmosferę niezwykłej 
solidności i powagi pracy. Jeszcze jeden moment nowy, dotychczas nie znany, nie 
przeżyty, moment, który wstrząsnął najbardziej: w rękach chłopców znalazły się 
wszystkie te przedmioty, o których mówiły wykłady -- wzory i szkice. Spłonki, 
kable, bateryjki, detonatory, wszystko to wyczuwali teraz swymi palcami, 
wszystko to stawało się dla nich czymś tak oczywistym, jak przedmioty 
codziennego użytku. Lecz te przedmioty dokonały innego jeszcze przełomu. Chłopcy 
poczuli w rękach coś, co pozwalało im innym, mocnym, stalowym wzrokiem patrzeć
w oczy mijanym na ulicach Niemcom. Chłopcy poczuli się wreszcie równymi 
partnerami w tej walce, którą od ponad trzech lat wiedli z nami Niemcy. W rękach, 
w kieszeniach trzymali teraz przedmioty, które dawały im siłę. Siła moralna, z 
którą szli do tej pory przez okupacyjną noc związała się nareszcie w jakąś 
harmonijną całość z siłą fizyczną. To już nie ulotka, nie kreda, nie farba, 
które kiedyś, przed miesiącami i przed laty tyle dawały zadowolenia, tyle 
poczucia pełnienia dobrej służby. Te przedmioty to odpowiedź na dudniące nocami 
wojskowe pociągi, to odpowiedź na skrycie przekazywane wiadomości o transportach 
idących do Oświęcimia, do Majdanka, do Treblinki. Wydawało się, że to karabin 
roztrzaskany w tragiczne dni klęski o nadwiślańską sosnę, potem śniony nocami 
bezsiły -- wrócił do polskich rąk. Wrócił jakiś nowocześniejszy, potężniejszy. 
Te przedmioty sprowadziły ze sobą nowe zagadnienie: nie znano dotąd zagadnienia 
magazynów. Pojawiły się obok chłopców osoby ciche, bezimienne prawie, osoby w 
tej cichości i stałym napięciu nerwów -- bohaterske. Któż zapomni młodą 
ekspedientkę w sklepie z zabawkami przy ulicy Sosnowej. Do jej rąk poprzez ladę 
sklepową szły wielkie paki materiałów wybuchowych i innych pomocniczych 
przyrządów. Chłopcy wychodzili ze swobodnymi rękami i pustymi kieszeniami, tylko 
w sercach rodził się szacunek i miłość dla tych bezimiennych, tych niezliczonych; 
tylko wyrazy ,,naród", ,,Polska" stawały się jakieś bardziej zrozumiałe, bliskie, 
niemal że dotykalne. Tych bezimiennych chłopcy widzieli, może nawet wyczuwali -- 
wielu. Lokale, w których odbywały się zbiórki, adresy, pod którymi przekazywano 
meldunki, raporty, rozkazy, wszystkie te miejsca były pod strażą jakiegoś 
cichego bohaterskiego serca. Gromadzenie magazynów, konserwowanie znajdującego 
się w nim sprzętu, dokonywanie zawsze niebezpiecznych przeprowadzek w wypadku 
jakiegoś zagrożenia -- oto liczne, dodatkowe obok szkolenia prace chłopców. 
Szkolenie obejmowało nie tylko tematykę saperską. Wysadzanie mostów i torów nie 
będaie się przecież odbywało pod osłoną jakichś innych oddziałów. Sami chłopcy 
będą musieli stonowić swoją osłonę, sami będą musieli opanowywać zagadnienia 
związane z terenem, walką i bronią. Ten ostatni wyraz wprowadza nas znów w inny, 
nie znany dotąd świat. Karabin, popularny kb przesunął się w przeszłość: gdzieś 
obok szabli i lancy ułańskiej spoczął w skarbnicy ukochania z czasów niedawnego 
chłopięctwa. Teraz w rękach wyczuwali chłód stali koltów, wisów, parabelek, 
walterów, lebeli; poczęli orientować się dobrze w tych nazwach, w tych 
przedmiotach; jedne lubili, do innych nosili w sercu niechęć, jedne pasowały do 
ręki, inne się zacinały itd. Obok tego zjawisko zupełnie nowe: steny, schmeisery, 
thompsony -- pistolety maszynowe, nie znane dawniej narzędzia walki, produkt 
ostatniej wojny związany z daleką, bardzo nowoczesną, a jednocześnie bardzo 
skautową nazwą -- komandos. I jeszcze trzeci zespół przedmiotów objętych wspólną 
nazwą -- broń. To granaty. Nie jakieś wyrabiane przez fabryki dalekich krajów 
lub przechowane przedwojenne polskie, lecz inne, niepozorne, wyglądające 
prymitywnie, robione w piwnicach przez bezimiennych ludzi podziemnej Polski. W 
rękach chłopców znalazły się trzy rodzaje takich granatów: sidolówki, filipinki 
i gamony. Pierwsza nazwa pochodziła od puszek po proszku do czyszczenia 
napełnionych teraz materiałem wybuchowym, gamony była to zwykła pacyna materiału 
wybuchowego zaopatrzona w zapalnik, działająca tylko hukiem i podmuchem. Chłopcy 
najbardziej kochali się w filipinkach. Były to też puszki napełnione materiałem 
wybuchowym lecz znacznie większe od sidolówek. Były ciężkie, nie można ich było 
daleko rzucić, lecz siła wybuchu była tak potężna, że dawała prawie pewność 
otworzenia sobie każdej zamkniętej drogi odwrotu lub powstrzymywania 
dopędzającego pościgu. Broń i amunicja stały się dodatkowymi lokatorami 
magazynów; stały się przedmiotem jeszcze czulszych, jeszcze staranniejszych 
zabiegów konserwacyjnych i równie trudnych, równie ryzykownych przeprowadzek. 
Wstrząs psychiczny przeżyty przez zetknięcie się z bronią był jeszcze 
potężniejszy niż wstrząs doznany po zetknięciu się ze sprzętem saperskim. 
Człowiek ma bardzo ograniczoną wyobraźnię: często jest to wielkie jego szczęście. 
Chłopcy od lat wiedzieli, że walka się toczy, wiedzieli, że w tej walce giną 
ludzie, wiedzieli, że sami do tej walki przykładają rękę. Mimo to, gdy dotknęli 
materiałów wybuchowych, gdy dotknęli całego sprzętu saperskiego, walka i 
ciągnące się za nią problemy życia i śmierci stanęły jakoś wyraźniej, jakoś 
konkretniej przed oczami ich wyobraźni. Potem dotknęli broni i wówczas nowy 
wstrząs, nowy, konkretniejszy obraz rzeczywistości. Kiedyś Alek Dawidowski, 
nieustraszony chłopiec, sformułuje to wszystko bardzo szczerze i bardzo 
prosto: ,,jak ciężko zabijać, tak, z pistoletu, gdy się widzi swoją ofiarę; o 
ileż wydaje się lżej naciskać przełącznik minerskiej sieci -- reszta już dzieje 
się sama". Lecz Alek powie to później, gdy już pozna huk pistoletowego wystrzału 
i łoskot walącego się pociągu. Teraz pracowała jeszcze tylko wyobraźnia -- praca 
ta była jednak wielkim przeżyciem. Kto widywał chłopców w tym okresie, musiał 
spostrzec, że ich fizyczny wygląd uległ wprost pewnej zmianie. Twarze 
stwardniały, zmężniały. Chcieli walczyć, lecz w tę walkę nie było im lekko iść. 
Od trzeciego listopada niewiele minęło czasu -- niepełne dwa miesiące. Nadeszła 
pierwsza akcja. Wykonywały ją Oddziały Dyspozycyjne Kedywu Komendy Głównej, w 
skład których weszły właśnie nasze Grupy Szturmowe. Trzeba w tym miejscu raz 
jeszcze zdać sobie sprawę z układu organizacyjnego Kedywu. Kedyw Komendy Głównej, 
którego szefem był ,,Nil", posiadał dwa ramiona działania: 1. Referowanie spraw 
dywersji na terenie całej Armii Krajowej, przy czym referowanie to, zgodnie z 
zasadą obowiązującą w organi-
zacji sztabów Wojska Polskiego, odbywało się na rzecz Komendanta Głównego. 2. 
Bezpośrednie dowodzenie własnymi Oddziałami Dyspozycyjnymi mającymi nawet swoje 
własne komórki terenowe. Oddziały Dyspozycyjne Kedywu Komendy Głównej nosiły 
kryptonimy ,,Motor-20", potem ,,Deska". Ich dowódcą był major (późniejszy ppłk) 
Jan Wojciech Kiwerski (pseudonim ,,Dyrektor", ,,Lipiński", ,,Rudzki", ,,Oliwa"), 
wielki przyjaciel Szarych Szeregów. Oddziały Dyspozycyjne składały się nie tylko 
z szaroszeregowych Grup Szturmowych. W ich skład wchodziły również inne oddziały, 
liczebnie słabsze od Grup Szturmowych, początkowo jednak, ze względu na swój 
dłuższy staż w dywersji, bardziej aktywne i stanowiące większą siłę. W niedługim 
czasie chłopcy z Szarych Szeregów dociągną jednak do poziomu swych kolegów z 
innych Oddziałów Dyspozycyjnych i na pewno nigdy już potem nie pozostaną za nimi 
w tyle. Pierwsza akcja, w której nasi chłopcy brali udział, polegała na 
paraliżowaniu ruchu warszawskiego węzła kolejowego. Węzeł warszawski odgrywał 
ogromną rolę w systemie komunikacyjnym Polski. Polska zaś w systemie 
komunikacyjnym zaopatrywania frontu wschodniego, frontu, który w tym właśnie 
okresie pracował na najbardziej wydłużonych liniach komunikacyjnych. W zasięgu 
bezpośredniego działania Polskiej Armii Podziemnej znajdowała się jeszcze wielka 
podkarpacka linia kolejowa Kraków--Lwów, którą w tym systemie komunikacyjno-
zaopatrzeniowym należałoby stawiać na równi z węzłem warszawskim. Linia 
podkarpacka była jednak na razie dla oddziałów ,,Motor" trudno dostępna. 
Pozostawała jako zadanie dla tamtejszych Kedywów. Linią podkarpacką zajmie 
się ,,Motor" później z innych powodów. Teraz uderzył w węzeł warszawski. Akcja 
unieruchomienia węzła miała polegać na jednoczesnym wysadzeniu torów kolejowych 
na wszystkich zbiegających się w Warszawie liniach. Linii tych było kilkanaście. 
Poszczególne akcje miały się odbyć w najdogodniejszych dla wykonawców, a 
najtrudniejszych do napraw miejscach, w odległości kilkunastu i kilkudziesięciu 
kilometrów od Warszawy. Grupom Szturmowym wypadła linia lubelska. Wybrano punkt 
dla akcji pod Kraśnikiem. Szaroszeregowym oddziałkiem dowodził sam mjr Kiwerski, 
przywiązujący ogromne znaczenie do wyszkolenia kadry. Oddziałek bowiem był 
kadrowy, składał się z kilku chłopców będących na najwyższych funkcjach w 
warszawskich Geesach. Wśród tych chłopców był Tadeusz Zawadzki -- ,,Zośka" i 
Janek Bytnar -- ,,Rudy". Akcja odbyła się, zgodnie z planem, w noc sylwestrową z 
31 XII 1942 roku na 111943 roku. Chłopcy z bronią w ręku spotkali Nowy Rok, rok, 
który miał się dla nich okazać rokiem bardzo krwawym, dla wielu ostatnim rokiem 
młodego życia. Akcja sylwestrowa udała się znakomicie i, co bardzo ważne, bez 
żadnych strat własnych. Wryła się ona w pamięć chłopców wspaniałą atmosferą jaką 
stworzył mjr Kiwerski. Ten trzydziestokilkuletni mężczyzna, dość niski, szczupły 
brunet o nerwowych ruchach, palący masy papierosów, mówiący raczej niedużo lecz 
szybko, stał się człowiekiem, którego chłopcy pokochali. Miał w sobie jakiś 
osobisty czar. Mimo różnicy wieku, funkcji i stopni potrafił stworzyć atmosferę, 
w której chłopcy czuli w nim raczej kolegę niż przełożonego. Jego 
pseudonim ,,Dyrektor" wydawał się w tych chwilach co najmniej niewłaściwie 
dobrany. A jednak, gdy ,,Dyrektor" przystępował do spraw konkretnych, wszyscy 
cichli natychmiast; miejsce koleżeństwa zajmowała wówczas bezwzględna karność. 
Jak ,,Dyrektor" zdobył taką wśród chłopców pozycję, pozostanie jego tajemnicą. 
Na pewno jednak niemałą rolę w tym odegrał fakt, że imponował on chłopcom swoją 
szybkością orientacji, szybkością decyzji, chłodem dowodzenia, ścisłością i 
konkretnością myślenia, rzeczowością w mówieniu oraz jakąś oczywistością i 
całkowitym brakiem patosu w przejawach niezwykłej odwagi. Takim był do końca, do 
ostatniej wymiany strzałów z przeważającą liczbą otaczającego wołyńską 
leśniczówkę wroga. Nasz niezapomniany ,,Dyrektor". Podczas akcji sylwestrowej 
chwycił swój oddziałek za serce urządzeniem punktualnie o północy przysięgi 
wojskowej dla jednego z chłopców, który dotąd tej przysięgi nie składał. Wybór 
chwili, atmosfera miejsc a i warunków były tak zgodne ze skautową naturą 
chłopców, iż odtąd poczuli się bardzo bliscy ,,Dyrektorowi". Nie tylko na linii 
lubelskiej robota wypadła pomyślnie. Całość akcji, w której inny patrol Grup 
Szturmowych działał na linii radomskiej, ,,Wieniec II" *, powiodła się 
znakomicie, stając się dla Niemców groźnym memento na progu Nowego Roku, dla 
Polaków zaś sygnałem, że wchodzimy wraz z Nowym Rokiem w nowy okres walki. W 
walce tej nie będzie już przewodził ,,Wawer" lecz WD. W noc sylwestrową chłopcy 
pokochali nową służbę, byli z niej dumni. Nie była to jednak duma kasty 
wybranych, odwracających się od reszty społeczeństwa i pogardzających resztą. Od 
trzech kwartałów sączyła się do ich serc i mózgów myśl ,,M" -- braterstwa z całą 
młodzieżą bez względu na to, czy młodzież ta walczy, czy też nie. Była to więc 
duma wynikająca z poczucia odpowiedzialności. Wszystkie te myśli nie ułożyły się 
w życiu tak od razu i tak prosto, jak teraz układają się na papierze. Powstawały 
one i szeregowały się wśród walki, przemyśleń, dyskusji, nieraz zwątpień. Tym 
zaś były mocniejsze, im bardziej były przeżyte. Koniec zimy i przedwiośnie 
mijało wśród prac związanych ze szkoleniem, kompletowaniem magazynów i 
przeprowadzaniem rozpoznań w terenie. Owe rozpoznania były wielką serią przeżyć 
mających i ,,Wieniec I" wykonywał Kedyw jeszcze praed wstąpieniem doń Grup 
Szturmowych.
znaczenie wychowawcze dla chłopców. Chłopcy znaleźli się znów w terenie: musieli 
wykazać masę zaradności poruszając się w nowych dla siebie warunkach, musieli 
zdobyć się na wiele opanowania, pomysłowości i inteligencji w usiłowaniu zlania 
się z tłem miasteczka, stacji kolejowej, wsi, drogi, lasu. A ponad wszystko 
musieli wydobyć z siebie maksimum solidnej pracy przy dokonywaniu samego 
rozpoznania. Zdawali sobie dobrze sprawę z tego, że niewłaściwe obliczenie 
przekroju belki, liczby belek, odległości itp. może narazić na fiasko całą 
przyszłą wyprawę dokonywaną z dużym nakładem pracy i ryzyka. Zdawali sobie 
dobrze sprawę z tego, że ta wymagana od nich solidność to zjawisko o wiele 
poważniejsze i o wiele obiektywnie trudniejsze, niż jeszcze przed pół rokiem 
wymagana solidność przy równych do końca napisach wawerskich, przy sumiennych 
meldunkach wissowych, przy trafionych strzałach ulotek enowych. Obiektywnie 
trudniejsze, lecz subiektywnie to samo napięcie nerwów, sił i woli. Tylko teraz 
są starsi, silniejsi, bardziej zaprawieni. Czuli na sobie, choć może tego nie 
potrafili sprecyzować, niezwykłą trafność jednej z podstawowych zasad 
metodologii skautowej -- stopniowanie trudności. Na przedwiośniu zaszła pewna 
trudna sprawa. Sprawa ta wymaga paru słów wstępu. Jeszcze trzeciego listopada 
1942 roku podczas wielkiej wawerskiej wpadki został aresztowany Janek Błoński, 
bardzo dzielny, znany ze swych lewicowych poglądów przedwojenny podharcmistrz, 
jeden z najbliższych współpracowników ,,Inżyniera". W parę dni po aresztowaniu 
Janka zostali aresztowani oboje jego rodzice i siostra. Ich wspólne mieszkanie 
przy ulicy Brackiej 23 po rewizji zostało, jak zwykle w takich razach, 
opieczętowane przez gestapo. Tak się złożyło, że Ryszard Białous, ,,Jerzy", był 
ożeniony z drugą siostrą Janka Błońskiego. Jako kolega i jako członek rodziny, 
głęboko przeżył sprawę aresztowania i myślą krążył ciągle wokół zagadnień z nią 
związanych. Między innymi uwagę jego przykuło opieczętowane mieszkanie pp. 
Błońskich, w którym znajdowały się materiały konspiracyjne Janka. Ponadto ojciec 
Janka Błońskiego, jako znany w Warszawie krawiec, był człowiekiem zamożnym. Jego 
mieszkanie pełne było dywanów, antycznych mebli, obrazów, drogocenności oraz 
związanych z zawodem p. Błońskiego kuponów na ubrania. Nie ulegało wątpliwości, 
że zwykłą koleją gestapowską po cały ten dobytek zajadą któregoś dnia niemieckie 
auta i sprawa zostanie zakończona. To, oraz trudności finansowe, z jakimi 
borykały się oddziały -- spowodowało decyzję akcji ewakuacji mieszkania. 
Drugiego lutego podjechały ciężarowe samochody pod dom na Brackiej. Uzbrojeni 
chłopcy poczęli wynosić najcenniejsze rzeczy. Aby zapobiec wszczęciu alarmu 
zadecydowano, aby nikogo z przygodnych ludzi nie wypuszczać z podlegającej akcji 
klatki schodowej. Ta decyzja, której motywy można zresztą zrozumieć, postawiła 
kilkunastu chłopców biorących udział w akcji w obliczu bardzo groźnego 
niebezpiecztństwa. Dom okazał się niezwykle ruchliwy, co chwila ktoś wchodził na 
klatkę schodową, co chwila ktoś wychodził z położonych przy niej mieszkań. 
Wszyscy ci ludzie zostali zatrzymani. Akcja przedłużyła się nad miarę; tłum rósł, 
nerwy napinały się. Wreszcie wiadomość o tym, że w kamienicy dzieje się coś 
dziwnego, mimo poprzecinanych telefonów jakoś wydostała się na miasto. Nadeszło 
kilku tzw. granatowych policjantów. Chłopcy, zgodnie z sytuacją, usiłowali 
najpierw do nich przemówić, a potem ich rozbroić. Niestety w bramie wywiązała 
się strzelanina. Z naszych chłopców w akcji zginął Kazimierz Pawłowski 
(pseudonim ,,Paweł"), lekko ranny został Janek Bytnar. Wreszcie padł rozkaz 
ewakuacji. Akcja została skończona. Jej skutki dla rodziny Błońskich były 
tragiczne. Ojciec Janka został rozstrzelany. Na odcinku Szarych Szeregów akcja 
wywołała pewien kryzys. Analizowano, czy akcji nie należało przerwać, gdy 
zaczęła urastać ponad zaplanowane rozmiary. Ponieważ ,,Jerzy" w związku z 
sytuacją rodzinną otrzymał urlop, ,,Orsza" objął komendę Grup Szturmowych, 
zatrzymując funkcję komendanta chorągwi. Tadeusz Zawadzki miał być przeniesiony 
na stanowisko komendanta BS. Przeciwstawił się temu jednak, obawiając się, że 
jego odejście załamie atmosferę w oddziale. Orsza" uznał jego argumentację i 
pozostawił Tadeusza Zawadzkiego na stanowisku swego zastępcy jako komendanta 
Grup Szturmowych. Sprawa ulicy Brackiej była zakończona, chociaż, jeśli chodzi o 
atmosferę oddziału, wyrównana została dopiero za miesiąc, w końcu marca 1943 
roku. Ten marzec zapisał się na zawsze w historii warszawskich Grup Szturmowych. 
Prologiem do wydarzeń było aresztowanie phm Henryka Ostrowskiego, komendanta 
hufca Grup Szturmowych Praga. Aresztowanie nastąpiło 19 III 1943 roku. Nie 
sposób bez wątpliwości ustalić jego przyczynę. W mieszkaniu Heńka przy ulicy 
Osieckiej na Grochowie znaleziono wiele materiału obciążającego, a w 
szczególności materiały wybuchowe, broń, amunicję. Śledztwo Heńka było bardzo 
ciężkie. W jego toku, prawdopodobnie po rozszyfrowaniu notatki, natrafiono na 
adres Janka Bytnara. W nocy z 22 na 23 marca 1943 roku Bytnar został aresztowany. 
Wraz z nim aresztowano jego ojca. Z Janka gestapo postanowiło jak najszybciej 
wydobyć zeznania, aby tej samej jeszcze nocy, a gdy się to nie udało, 
najbliższych dni zaskoczyć oddział dalszymi aresztowaniami. Rozpoczęło się 
bestialskie śledztwo. Prowadzili je gestapowcy Lange i Schulz; prowadzili je w 
gmachu gestapo przy AL Szucha 25, w pokoju nr 228. Po śledztwach Janek wraz z 
innymi przesłuchiwanymi tego dnia odwożony był krytą ciężarówką do więzienia na 
Pawiaku. Aresztowanie Janka Bytnara było wielkim wstrząsem psychicznym dla 
warszawskich Grup Szturmowych, zwłaszcza dla grona najbliższych przyjaciół z 
Tadeuszem Zawadzkim na czele. W głowie Tadeusza od razu powstała myśl zbrojnego 
odbicia kolegi w czasie transportu przez miasto. Błyskawicznie zmontowana akcja 
miała na-
stąpić 23 III 1943 roku około godziny 17 na skrzyżowaniu ulicy Długiej i 
Bielańskiej w Warszawie. Niestety, nieobecność w Warszawie mjra Kiwerskiego 
uniemożliwiła uzyskanie w ciągu tych paru godzin pozwolenia z Kedywu, 
zaś ,,Orsza" uważał, że tak poważnej akcji nie wolno robić w centrum Warszawy 
bez pozwolenia władz wojskowych. Wydał więc rozkaz odwołania akcji. Rozkaz ten 
padł późno, gdy już cały oddział był ugrupowany na ulicy. Nie mógł paść 
wcześniej, do ostatniej bowiem chwili usiłowano uzyskać decyzję Kedywu. Chłopcy 
przeżyli bardzo trudny moment, gdy wśród napięcia wywołanego zbliżaniem się 
chwili uwolnienia przyjaciela, usłyszeli ten odwołujący rozkaz. Egzamin, przed 
jakim stanęli, zdali jednak bez zarzutu. Pełna lojalności karność była ich 
jedyną odpowiedzią. Wzorem zaś tej karności okazał się najbardziej zaangażowany 
uczuciowo Tadeusz Zawadzki. Ten moment jego życia przejdzie do gawęd harcerskich, 
których słuchać będą nasi synowie i wnuki wpatrzeni z zadumą w blask 
ogniska: ,,Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom i wszystkim swoim 
przełożonym". W trzy dni później, 26 III 1943 roku, akcja nareszcie doszła do 
skutku. Tym razem uzyskano pozwolenie Kedywu wyrażone ustami mjra Kiwerskiego; 
uzyskano je zresztą w ostatniej chwili, w ostatnich kwadransach przed akcją. W 
tym uzyskaniu decyzji, jak zresztą i w paru niesłychanie istotnych dla akcji 
momentach przygotowawczych, ogromną rolę odegrał Florian. Serdeczność, z jaką 
zajmował się w tych dniach geesowymi sprawami, zbliżyła do niego chłopców, 
wzmacniając bardzo spoistość Szarych Szeregów. Również udział komendanta 
Chorągwi Warszawskiej we wszystkich sprawach chłopców przez te marcowe dni 
wyrównał z nawiązką przebrzmiałe dziś już sprawy akcji na Brackiej. Dokonana 26 
marca akcja bojowa, która do szaroszeregowej historii przeszła pod nazwą ,,Akcji 
pod Arsenałem", stała się ogromnym wydarzeniem w tej historii. Jej znaczenie 
polega na następujących momentach: 1. Była ona, obok zamachu na Kutscherę, 
największym działaniem bojowym na terenie Warszawy, poczynając od kapitulacji 
Warszawy 27IX 1939 roku po wybuch powstania w ghetcie warszawskim. Rola akcji 
była tym większa, że była ona wcześniejsza od zamachu na gen. Kutscherę -- 26 
III 1943 roku wobec 1II1944 roku. 2. Była działaniem bojowym rozpoczynającym na 
terenie Warszawy okres ostrzejszej niż dotychczas walki z Niemcami; 
dotychczasowa walka ograniczała się bowiem do aktywności polskiej w zakresie 
prasy i propagandy, obecnie rozpoczynała się walka zbrojna. 3. Była uderzeniem w 
najbardziej znienawidzony przez Polaków przejaw siły i bezprawia okupanta w 
znęcaniu się nad więźniami i prowokacyjne, bezkarne wożenie ich na oczach 
wszystkich; była więc zerwaniem mitu o wszechpotędze gestapo, zerwaniem 
wyprostowującym przygniecionych ciężarem bezsiły Polaków. 4. Była objawem 
najwyższego braterstwa; powstała i zrealizowana została z uczuć najgłębszej 
koleżeńskiej przyjaźni. Służba, ofiara, braterstwo i rycerskość. ,,Harcerz służy 
Polsce...", ,,...niesie pomoc bliźnim...", ,,...za brata uważa każdego innego 
harcerza..." ,,...postępuje po rycersku...", ,,...jest... ofiarny...", -- akcja 
na Długiej wspominana będzie stale przy licznych skautowych ogniskach. Skutki 
akcji były wielorakie. Chłopcy czuli, czym akcja ta była dla społeczeństwa, 
czuli, że są znów dosłownie w pierwszym szeregu walki, stali się silni, stali 
się wszyscy sobie bardzo, bardzo bliscy. Akcja wyrosła z uczucia miłości, 
scementowała Geesy wewnętrznie, scementowała Geesy z Kedywem, scementowała je z 
innymi szczeblami, z Beesami, z Zawiszakami, scementowała je wreszcie 
z ,,Pasieką", z Komendą Chorągwi Warszawskiej2. Akcja na Długiej była dla Grup 
Szturmowych wydarzeniem wielkim. Lecz wydarzenie to raczej otwierało nowy okres 
niż zamykało poprzedni. Wychowawcza myśl kierownictwa uchwyciła na progu tego 
nowego okresu nowe niebezpieczeństwa wychowawcze, które stanęły przed chłopcami. 
Pierwszą rafę, ponad którą zresztą stosunkowo łatwo można było przepłynąć, 
stanowiły pieniądze. Do tej pory niezmiernie ciężko było Grupom Szturmowym, jak 
zresztą i całym Szarym Szeregom, o każdy grosz. Teraz, po akcji, Kedyw postawił 
do dyspozycji oddziału wysokie stosunkowo sumy przeznaczone na pogrzeby 
poległych, na leczenie rannych, na zmianę wyglądu zewnętrznego, a w 
szczególności okryć wierzchnich i nakryć głowy pozostałych uczestników. I tu 
niezmiernie charakterystyczny fakt: mjr Kiwerski, wyczuwając niebezpieczeństwo 
wychowawcze, zwrócił się z tą sprawą do Floriana. Florian zaś, zatrzymując sobie 
całą decyzję związaną z pieniędzmi, złotówkę po złotówce wyliczał ,,Orszy" na 
każdy wydatek. To była ta łatwiejsza rafa. Inna była znacznie trudniejsza. 
Spostrzegli ją sami chłopcy, stała się ich tematem, ich pasją. Już sam fakt tego 
spostrzeżenia był dowodem zdrowia psychicznego chłopców, był dowodem zdolności 
do przepłynięcia również ponad tą trudną rafą. Tą rafą była sprawa kombatanctwa. 
Czym będziemy w przyszłym pokojowym życiu? Czy nie grozi nam spoczęcie na 
laurach, czy nie grozi nam dyskontowanie zasługi? Jak się przed tym ustrzec? Jak 
ustrzec przed tym młodszych, kierowanych przez nas kolegów? Chłopcy spostrzegli 
tę trudną do przebycia rafę wcześnie. Na kilka godzin przed aresztowaniem 
Bytnara, Tadeusz Zawadzki, Janek Bytnar i ,,Orsza" szli Polem Mokotowskim. Był 
cichy marcowy wieczór. Właśnie zakończyła się odprawa warszawskich Grup 
Szturmowych w mieszkaniu Janka, a teraz trwało wzajemne odprowadzanie, 
przedłużane niekończącym się wątkiem rozmowy. Janek mówił o książeczce 
opisującej bohaterów czasów legionowych z poprzedniej wojny. Tytuł książeczki: 
Kamienie na Szaniec. Opisywani bohaterowie mieli * S. Broniewski, Pod Arsenałem, 
Warszawa 1957 r.
22, 23 lata. W tym momencie chłopcy -- Janek i Tadeusz -- dokonali wielkiego 
odkrycia: przecież oni też mają w tej chwili 22, 23 lata; przecież oni też idą 
po tej samej ścieżce co tamci. Na końcu tej ścieżki tamci spotkali kuszący obłok 
legendy -- obłok przesłaniał przeznaczenie, którym była ofiara lub przywilej 
zasługi. Nie, nie protestują chłopcy. Tam musi być trzecia droga; tej trzeciej 
drodze musi być znów na imię służba; nasza służba ,,pojutrza", która wtedy już 
będzie się nazywała służbą ,,dziś"... Ostatni uścisk dłoni przerywa rozmowę. Za 
kilka godzin Janek będzie już katowany przez gestapo. To jeden obraz u zarania 
trudnego problemu kombatanctwa. A teraz obraz drugi: minęło szereg dni od owego 
pamiętnego ostatniego spaceru z Jankiem. Była już akcja pod Arsenałem. Ranni w 
skcji Alek Dawidowski i Tadzio Krzyżewicz zmarli; skatowany przez gestapo Janek 
zmarł również. Odbyły się ciche pogrzeby na warszawskich Powązkach. W parę dni 
później najbliżsi koledzy zanieśli na świeże mogiły wstążeczki Krzyża Walecznych 
i czarno-niebieską wstążeczkę Virtuti Militari. Potem, w lokalu konspiracyjnym 
na Grochowie, w tzw. lokalu ,,u Cioci" odbyło się ognisko. Drzwiczki pieca 
otwarto, płomień huczy, a wokół na podłodze zasiadło sześciu mężczyzn: Tadeusz 
Zawadzki, Andrzej Zawadowski, Feliks Pendelski, Miłosław Cieplak, Maciek Bittner 
i ,,Stefan Orsza". Chłopcy mówią mało, lecz każdy wyraz wydobyty jest jakby z 
głębi serca. Poznali prawdziwy smak ofiary, niosąc na barkach proste, sosnowe 
trumny. Owiał ich z bliska obłok legendy, gdy w ręku dowódcy zamigotały czarno-
niebieskie barwy. Więc to już? Więc to takie bliskie? Co dalej? Co nas czeka? 
Teraz z bliska widzą swą przyszłą drogę nieco inaczej. Jeśli Bóg pozwoli im 
przejść obok cmentarnych krzyży, czują, że w przyszłej Polsce czyhają na nich 
dwa niebezpieczeństwa: jedno -- to rzucanie się w wir życia, to zapomnienie o 
przebytej makabrze, to ordery, pieniądze, alkohol, kobiety... Gdzieś w mroku 
pokoju ktoś rzuca nazwisko znanego przedwojennego generała, rzuca bez demagogii, 
próbuje w tym nazwisku zawrzeć symbol tragicznego problemu. Obok 
niebezpieczeństwo inne -- tragiczny samotnik, który nie wyrwie się już z kręgu 
przeszłości. Twarz poszczerbiona bliznami, serce poszczerbione bliznami 
wspomnień -- ktoś rzuca nazwisko dawnego bojowca PPS. I wówczas, tak jak wtedy 
na Polu Mokotowskim, Tadeusz protestuje... Nie! nie! -- powtarzają za nim 
chłopcy. Szukają innej drogi. Wiedzą, że ona jest, że to droga pełnego człowieka 
i wiedzą, że będzie im bardzo trudno po niej iść. Chcą po niej iść, lecz nie 
dziwią się tamtym dwóm. Ognisko się kończy i chłopcy wracają na ścieżkę służby. 
Właśnie płonie warszawskie ghetto. Na oczach wszystkich rozgrywa się 
przerażający dramat. Sięgający dna bezmiar okrucieństwa i sięgający szczytów 
bezmiar ofiary. ,,Tam giną obywatele Rzeczypospolitej" -- unosi się w dyskusji z 
jakimś endekiem Florian. ,,Boże! Boże!" -- szepce patrząc na bijące w niebo 
słupy ognia młodziutki
21. Tadeusz Kwiatkowski 22. Zygfryd Linda
23. Miłosław Cieplak 24. Antoni Bereśniewicz
29. Emil August Fieldorf
25. Franiciszek Firlik 26. Jan Skrzypczak
27. Janusz Milewski 28. Władysław Olędzki
30. Antoni Chruściel
31. Jan Wojciech Kiwerski 34. Kazimierz Skibniewski
32. Jan Błoński 33. Mieczysław Kurkowski 35. Kazimierz Skorupka 36. Wiktor 
Mieczkowski
37. Zbiorowa mogiła w Wawrze
39. Likwidacja zdjęć niemieckich
38. Spalenie ,,V"
41. Stemplowanie gazet
40. Zwalczanie kobiet chodzących z Niemcami 42. Zwalczanie czytania ,,Nowego 
Kuriera Warszawskiego"
43. Aleksy Dawidowski
45. Bojowe Szkoły
44. Rozbiórka pomnika Kilińskiego
46. ,,Der Hammer"
Jaś Romocki i zaciska pięści. Gdy nadchodzi wiadomość, że będzie akcja bojowa, 
mająca odciążyć walczące ghetto, chłopcy nie posiadają się z radości. Akcja ma 
polegać na likwidacji niemieckiego stanowiska ogniowego ostrzeliwującego ghetto 
poprzez bramę przy ulicy Bonifraterskiej. Dowódcą akcji ma być ,,Orsza". Odprawa 
omawiająca akcję odbywa się w mieszkaniu Wojtka Kroguleckiego (pseudonim ,,Ney") 
przy ulicy Idzikowskiego na Mokotowie. Odprawie przewodniczył mjr Kiwerski. W 
planach akcji brano pod uwagę szereg pistoletów maszynowych, kilka samochodów. 
Nie były to już więc te prymitywne środki, z jakimi rzucił się oddział do akcji 
pod Arsenałem. Właśnie tamta akcja otworzyła Geesom wielki kredyt zaufania. 
Kedyw kierował na ich odcinek wszystko, co miał najlepszego. Tak i teraz w 
odprawie u ,,Neya" uczestniczyło dwóch oficerów świeżo przybyłych z angielskiej 
szkoły komandosów, podnosząc w chłopcach poczucie znaczenia ich walki oraz 
wprowadzając poczucie łączności z tak dotąd dalekim frontem zachodnim. W wyniku 
odprawy zarządzono natychmiastowe przeprowadzenie rozpoznania miejsca przyszłej 
akcji. Niestety w tym właśnie czasie Niemcy zlikwidowali swoje stanowiska wokół 
ghetta, wchodząc w głąb. Ghetto dopalało się, strzały cichły. Akcja została 
odwołana. Lecz warszawskie Grupy Szturmowe nie próżnowały tej wiosny. W 
niespełna dwa tygodnie po odwołaniu akcji ,,Ghetto", tygodnie zresztą wypełnione 
po brzegi zwykłymi pracami szkoleniowymi i organizacyjnymi, a ponadto 
przygotowaniem na wszelki wypadek akcji ,,Meksyk III", oddział przeprowadził 
akcję mającą na celu wykonanie wyroku Polski Podziemnej na bestialskim 
gestapowcu, Schulzu, tym samym, który katował Janka Bytnara. Akcja odbyła się 6 
maja 1943 roku przed domem, w którym mieszkał Schulz, przy ulicy Mokotowskiej 3 
w Warszawie. Na marginesie wspomnieć należy, że w wyniku zdecydowanej postawy 
Głównej Kwatery Kedyw zobowiązał się, iż Geesy nie będą nigdy używane do 
wykonywania wyroków. Mogą wykonywać zamachy wymagające całej akcji bojowej lecz 
nie będą strzelały w łeb bezbronnej, przerażonej kanalii, często w jej własnym 
domu, często wobec jej rodziny. Akcję na Schulza zaliczono jednak do rodzaju 
akcji bojowych: zaliczono tym bardziej, że zamierzeniem Głównej Kwatery było 
wziąć Schulza żywcem i wydobyć z niego istotne dla bezpieczeństwa Szarych 
Szeregów wiadomości. Wzięcie żywcem nie udało się; Schulz zginął. Akcja nie 
pociągnęła za sobą żadnych strat własnych, mimo że odwrót obfitował w pełne 
napięcia momenty. Tego samego dnia, w którym odbyła się akcja ,,Schulz" został 
aresztowany Florian Marciniak. Okoliczności tego aresztowania oraz wiele innych 
wiążących się z nią spraw opisane zostaną później. Tu przyjrzyjmy się tylko 
zadaniom jakie w związku z aresztowaniem Floriana przypadły warszawskim Geesom. 
Pierwszym zadaniem była akcja ,,Meksyk IV". Trzeba tu wyjaśnić, co to były 
te ,,Meksyki"...
Nazwę ,,Meksyk I" nadano pierwszej, odwołanej zresztą, akcji pod Arsenałem, tej, 
która miała się odbyć 23 III 1943 roku. Właściwą, dokonaną akcję pod Arsenałem 
nazwano ,,Meksyk II". Akcja ,,Meksyk III" była dotychczas tylko wspomniana. Jej 
projekt powstał bezpośrednio po dokonaniu akcji pod Arsenałem. Projekt polegał 
na przepracowaniu szczegółowym akcji odbicia więźniów tylko po to, aby takie 
gotowe przepracowanie posiadać na wypadek, gdy zajdzie istotna potrzeba. 
Przepracowanie takie zostało dokonane; brało ono pod uwagę zarówno doświadczenia 
wyniesione z niedawnej akcji, jak również nowo powstałe warunki wynikające z 
wydanych przez Niemców nowych zarządzeń ostrożnościowych. Ważnym momentem tego 
przepracowania był fakt, że dokonano go przy wydatnym współudziale mjra Adama 
Borysa (pseudonim ,,Pług", ,,Pal") -- nowej postaci Oddziałów Dyspozycyjnych 
Kedywu, niedawno przybyłego z Anglii oficera po gruntownym przeszkoleniu 
komandosowskim. W ten sposób akcja Meksyk III powstała jako staranne, gruntowne 
opracowanie oparte na najnowszych zdobyczach zachodniej wiedzy wojskowej. 
Przygotowanie właściwej akcji pod Arsenałem, a więc ,,Meksyku II", w świetle 
tego opracowania wydawało się jedynie improwizacją. Była to jednak dobra 
improwizacja. Na miejsce akcji ,,Meksyk III" wybrano plac Starynkiewicza, 
zakładając na podstawie rachunku prawdopodobieństwa, że trasa atakowanej 
więźniarki przebiegać będzie ulicą Koszykową -- placem Starynkiewicza -- Żelazną. 
Poprzedni projekt wysunięty przez Miłka Cieplaka, atakowania na skrzyżowaniu 
Żelazna--Twarda odpadł ze względu na bardzo duży ruch w tym miejscu. 
Akcja ,,Meksyk III" miała zostać zrealizowana, gdy w kwietniu 1943 roku 
aresztowano Tytusa Trzcińskiego, wspomnianego już przywódcę 
młodszej ,,Pomarańczami", czyli tzw. ,,Tytusowców". Niestety, akcja nie doszła 
do skutku, wywiad z Al. Szucha wskazywał bowiem wyraźnie, że Tytus nie jest 
wożony zwykłą metodą warszawskiego gestapo. Właśnie wkrótce po zaniechaniu 
akcji ,,Meksyk III", a dokładnie w dzień zamachu na Schulza (6 V1943 roku) 
aresztowany został Florian. Zdecydowano odbicie. Dla dodania akcji 
pewności ,,Orsza" przesunął jej miejsce z placu Starynkiewicza na odcinek ulicy 
Koszykowej pomiędzy Mokotowską, a Marszałkowską. Dowódcą akcji został Tadeusz 
Zawadzki. Niestety, konwój przejeżdżający zmiennymi trasami nie pojechał tego 
dnia przez Koszykową lecz przez Nowy Świat. Akcja nie odbyła się. Zresztą, jak 
się w chwilę potem okazało, w konwoju nie było Floriana. Jego wożono inaczej, i 
to nie ze względu na ważność więźnia, z tego bowiem gestapo nie zdawało sobie 
sprawy, lecz ze względu na fakt, że Florian aresztowany był przez ekipę 
poznańskiego gestapo. Po zorientowaniu się w sytuacji ,,Orsza" zarządził 
następną akcję, tzw. ,,Chicago". Ta akcja polegała na dwóch elementach: na 
krążą-
i
cych po mieście patrolach rozpoznawczych i na trwających w pełnej gotowości do 
wałki zespołach bojowych. Sygnał musiał być dany drogą telefoniczną. I tym razem 
jednak szczęście nie dopisało. Gdy warszawskie Geesy rozpinały na mieście czujną 
sieć, auto gestapowskie wiozło Floriana sochaczewską szosą w stronę Poznania. 
Raz jeszcze w historii Grup Szturmowych pojawiło się imię ,,Florian". W lecie 
tegoż roku przystąpiono mianowicie do przygotowania realizacji szaleńczego planu 
wyzwolenia Floriana z poznańskiego więzienia. Nim jednak opracowanie trudnej 
akcji osiągnęło jakieś realne kształty, nadeszły z poznańskiego więzienia 
wiadomości o wywiezieniu stamtąd Floriana. Przygotowania do akcji dokonywane na 
razie w małym gronie kilku kolegów zostały zawieszone. Akcja ta nosiła 
kryptonim ,,Biała Róża". Gdy ucichły pierwsze gorące momenty po aresztowaniu 
Floriana, warszawskie Grupy Szturmowe powróciły do normalnego rytmu swej pracy. 
Teraz komendę nad nimi objął Tadeusz Zawadzki, gdyż ,,Orsza" przeszedł na 
opróżnioną funkcję Naczelnika Szarych Szeregów. Lecz przejście do tych 
normalnych prac nie oznaczało dla Grup Szturmowych ani chwili wytchnienia. W 
parę dni po odwołaniu akcji ,,Chicago" miało znów miejsce poważne bojowe 
wydarzenie. Oddział pod dowództwem Tadeusza Zawadzkiego dokonał nocą z 19 na 20 
V 1943 roku akcji odbicia więźniów transportowanych specjalnym wagonem-
więźniarką z Majdanka do Oświęcimia. Uderzenie nastąpiło na stacji Celestynów 
(linia Lublin--Otwock--Warszawa Wschodnia). Mimo bardzo trudnych warunków, w 
obliczu stojącego opodal pod sygnałem pociągu wojskowego, akcja została 
przeprowadzona z pełnym powodzeniem. Więźniowie zostali uwolnieni. Załoga 
konwoju wybita. Po stronie polskiej było dwóch zabitych. Tak się złożyło, że 
obaj to nie członkowie Grup Szturmowych, lecz obecni na celestynowskiej akcji 
dwaj oficerowie świeżo przybyli z Anglii, ci sami, z którymi niedawno 
zetknęliśmy się na odprawie omawiającej akcję ,,Ghetto". Zginęli stojąc na 
ubezpieczeniu akcji wzdłuż torów. Ciała poległych oddział przywiózł do 
Warszawy. ,,Celestynów", piękna akcja bojowa, odegrał poważną rolę wychowawczą 
dla samego oddziału. Trudno przecież o akcje lepiej wychowujące, niż wszelkie 
akcje odbijania więźniów. Podczas nich, dzięki pracy bojowej, giną najbardziej 
zwyrodniali kaci, a odzyskują wolność ich ofiary. Rycerskość, braterstwo i pomoc 
bliźniemu splatają się przy tego rodzaju wydarzeniach w nierozerwalną całość. W 
trzy dni po ,,Celestynowie" znów akcja. Tym razem jest to zamach na gestapowca 
Lange, drugiego obok Schulza kata nieżyjącego już Bytnara. Lange zabity został 
22 V1943 roku na placu Trzech Krzyży w Warszawie. Nasz oddział strat nie poniósł. 
I tym razem celem akcji była likwidacja gestapowca, który zbyt dużo wiedział o 
Szarych Szeregach. Lecz na tym kończy się ta długa i bogata seria okupiona jak 
do-
tąd jedynie stratami poniesionymi na Braokiej i pod Arsenałem, czterech 
geesowych bojowców: Kazimierza Pawłowskiego, Alka Dawidowskiego, Tadzia 
Krzyżewicza i Huberta Lenka oraz śmiercią zamęczonego przez gestapo Janka 
Bytnara. A było, jak to opisywaliśmy, tych akcji sporo: 31 XII 1942 roku --
 ,,Wieniec II"; 2 II1943 roku -- ,,Bracka"; 23 III 1943 roku -- ,,Meksyk I" 
(odwołany); 26 III 1943 roku -- ,,Meksyk II" (Arsenał); IV 43 -- ,,Meksyk III" 
(nie wykonany); 6 V 1943 roku -- ,,Schulz"; 8 V 1943 roku -- ,,Meksyk IV" 
(odwołany); 10 V 1943 roku -- ,,Chicago"; 19 V 1943 roku -- ,,Celestynów"; 22 V 
1943 roku -- ,,Lange". Na początku czerwca przygotowano wysadzenie w powietrze 
mostu kolejowego. Miało to utrudnić ruch transportów wojskowych na bardzo ważnej 
magistrali Częstochowa-- Skierniewice--Warszawa. Dla Geesów akcja ta miała być 
ponadto jakby egzaminem ich saperskiego kunsztu. ,,Wieniec" robiło tylko paru 
chłopców z Geesów w ramach wspólnego -kedywowskiego oddziału. Nową akcję, która 
do szaroszeregowej historii przejdzie pod nazwą ,,Czarnocin" (wieś, obok której 
znajdował się most) -- miały wykonać Geesy zupełnie samodzielnie. Toteż 
przygotowania były nadzwyczaj staranne we wszystkich, tak licznych w dywersji, 
elementach. Obok rozpoznania, instrukcji, przygotowania sprzętu, broni, 
sanitariów, jednym z elementów były samochody. One same, choć stanowiły tylko 
drobny element w dywersji były, jak każde prawie zagadnienie konspiracyjne, 
istnym węzłem trudności. Wynajmowanie i zmiany garaży, przemalowywanie i 
przerabianie zdobytych aut, dorabianie fałszywych tablic rejestracyjnych, 
załatwianie spraw ,,lewych" dokumentów rejestracyjnych, zakupywanie paliwa, 
ogumienia i zapasowych części -- wsizystko to były sprawy wymagające w warunkach 
konspiracji wielu starannych zabiegów, wielu przemyśleń, nieraz poniesienia 
dużego ryzyka. W końcu maja utworzono, w związku z tym wszystkim, specjalną 
komórkę motorową warszawskich Grup Szturmowych. Jej szefem został Tadeusz 
Mirowski (pseudonim ,,Oracz"), brat Stefana Mirowskiego, świeżo mianowanego po 
odejściu ,,Orszy" komendantem Chorągwi Warszawskiej. W ramach przygotowań 
czarnocińskich komórka motorowa miała również do wykonania szereg prac. W ich 
toku 2 czerwca 1943 roku ,,Oracz" w towarzystwie szofera, Henryka Krajewskiego 
(pseudonim ,,Henryk") i Jerzego Pepłowskiego (pseudonim ,,Jurek TK"), 
przeprowadzał jeden z samochodów do bazy na Bielany. Samochód nie posiadał 
jeszcze lewych dokumentów. W takiej sytuacji napotkano tzw. Streifę, czyli 
posterunek niemieckiej żandarmerii nastawiony na kontrolę pojazdów. Geesowski 
samochód rozpoczął ucieczkę. Pościg niemiecki okazał się jednak szybszy. Na 
wąskich uliczkach Bielan chłopcy musieli opuścić samochód i ratować się pieszą 
ucieczką. ,,Jurek TK" uratował się; przesadził jakiś płot, na sąsiedniej uliczce 
odebrał rower przejeżdżającemu i umknął. ,,Henryka" Niemcy schwytali i 
rozstrzelali natychmiast. ,,Oracz" natomiast bronił się; miał przeciw sobie 
żandarmów ze Streify i wielką chmarę nadbiegających na głos strzelaniny lotników 
z pobliskiego ,,Ciwfu". A jednak ,,Oracz" bronił się. Bronił się długo i do 
końca. Czy i jakie przy tym straty mieli Niemcy -- nie wiadomo. Ciało poległego 
udało się następnego dnia poprzez wyrobione stosunki zakładu pogrzebowego 
wydobyć z rąk niemieckich i pochować na Powązkach Wojskowych. Spoczął tam w 
drugiej mogile obok Janka Bytnara, jakby wskazując następnemu z kolei miejsce 
obok siebie. Już od czasu ,,Arsenału" powstał zwyczaj zbierania się warszawskich 
Geesów na wszystkie nabożeństwa żałobne w małej kaplicy SS Urszulanek przy ulicy 
Gęstej w Warszawie. Pełne prostoty i cichego piękna jasne wnętrze kaplicy, 
natchniony, pogodny głos chóru, bezszelestne, pracowite krzątanie się 
uśmiechniętych szarych sióstr działały kojąco na chłopców. Kaplica na Gęstej, 
nazywana buńczucznie naszym kościołem garnizonowym, stała się kuźnią 
niesłychanie bliskiej i realnej łączności z kolegami, którzy odeszli. Było 
nabożeństwo za Bytnara, Dawidowskiego i Krzyżewicza, potem było nabożeństwo na 
intencję aresztowanego Floriana (w dzień Wniebowstąpienia), teraz, w pierwszą 
niedzielę czerwca, odbyła się msza św. za dusze poległych na Bielanach Tadeusza 
Mirowskiego i Henryka Krajewskiego. Po mszy św. w hallu wejściowym czekała 
Naczelnika Szarych Szeregów nowa dramatyczna wiadomość. Nocy poprzedniej odbyła 
się czarnocińska akcja. Most częściowo wyleciał w powietrze. Nieszczęścia 
zaczęły się dopiero w drodze powrotnej: najpierw katastrofa samochodowa okupiona 
śmiercią szofera, Ryszarda Wesołego (pseudonim ,,Rysiek"). Potem odwrót pieszy. 
Jedna z grup w składzie hm Maciej Bittner (pseudonim ,,Maciek"), hm Andrzej 
Zawadowski (pseudonim ,,Gruby") i hm Feliks Pendelski (pseudonim ,,Felek") 
zaskoczona została na szosie przez gestapowski samochód. Walka była nierówna -- 
sześć pistoletów maszynowych przeciwko naszym trzem zwykłym pistoletom. Felek i 
Andrzej polegli8; Maciek, który zdołał przeskoczyć rów i ukryć się w zbożu, 
dotarł w poprzestrzelanym ubraniu do Warszawy i opowiedział o wszystkim. 
Tragiczny przebieg ,,Bielan" i ,,Czarnocina" sprawił, że na czoło zagadnień 
przeżywanych przee Główną Kwaterę, przez Komendę Chorągwi Warszawskiej oraz 
przez kierownictwo warszawskich Grup Szturmowych wysunęła się trudna sprawa 
strat. Jawi się ona w Szarych Szeregach nie po raz pierwszy. Każda większa 
wpadka, a było już ich niestety sporo, przypominała sobą tę trudną sprawę. 
Przy ,,Wawrze" cała uwaga kierownictwa wytężona była zawsze, gdy chodziło o 
bezpieczeństwo chłopców; każda najdrobniejsza wpadka pod* W późniejszych latach 
dopiero doszło do nas jak bohatersko zginął ,,Felek": będąc bliżej ,,Grubego" 
niż ,,Maciek", spostrzegł że ,,Gruby" został ranny od razu, od pierwszych 
strzałów; być może nawet od razu zabity; wobec tego pozostał broniąc dostępu do 
przyjaciela i tak zginął (1981).
legała wszechstronnej analizie. Bóg pozwolił, że ,,Wawer" przyniósł w toku całej 
swej działalności stosunkowo niewielkie straty. Pisaliśmy już o tym. Decyzja o 
przejściu do Wielkiej Dywersji odnowiła całe zagadnienie. Z niezwykłą 
starannością było ono omawiane we wstępnych rozmowach Florian -- ,,Nil". Potem 
nadeszły normalne dni Wielkiej Dywersji. Wiemy, że pierwszy okres, mimo wielkiej 
aktywności oddziału wiosną 1943 roku, przyniósł liczbowo stosunkowo niewielkie 
straty. Były one jednak dostatecznie silne, aby szarpnąć uczuciami, aby 
wyostrzyć uwagę. Każda nowa akcja napawała ogromnym niepokojem; zdawano sobie 
sprawę, że wreszcie przyjdą, że muszą przyjść, ciężkie chwile, ciężkie straty. W 
myśleniu na te tematy nie kwestionowano zupełnie decyzji zeszłorocznej -- 
przystąpienia do Wielkiej Dywersji. Zastanawiano się jedynie nad 
niebezpieczeństwem, jakie zawisło nad kadrą kierowniczą, nad najlepszymi, 
wybijającymi się na czoło oddziału. Trzeba sobie wyraźnie uprzytomnić, że wtedy 
nie było problemu wyniszczenia oddziału, lecz problem wyniszczenia kadry. 
Poczęto wywierać nacisk na Tadeusza Zawadzkiego, aby wprowadzał do akcji coraz 
to nowych ludzi, aby nie pracował ciągle tym samym zespołem. Kto jednak zna, lub 
kto potrafi się wczuć w sprawy dywersji, ten ani przez chwilę nie będzie się 
dziwił Tadeuszowi, że w chwilach najcięższych i na odcinkach 
najodpowiedzialniejszych chciał mieć wypróbowanych Maćków, Felków, Słoni. 
Ponadto nie wolno zapominać, że chłopcy sami rwali się do walki, że przed każdą 
akcją odbywały się całe sceny wokół natrętnej prośby: ,,wyznacz mnie do akcji!" 
Między tymi dwoma naciskami męczył się Tadeusz. Lecz takie przedstawienie sprawy 
stwarza obraz może plastyczny, lecz nieco spłycony. W istocie my wszyscy 
męczyliśmy się między potrzebami walki, a potrzebami wychowania. Teraz, gdy w 
ogniu nasi chłopcy rozrastali się i potężnieli, widzieliśmy i mówiliśmy sobie 
nieraz, że nasza decyzja wychowania przez walkę była decyzją słuszną, jedyną. 
Lecz spostrzegliśmy następną prawdę: jeśli inni nie będą tak rozumieli sprawy, 
jeśli nie wszyscy sięgną po tę najostrzejszą walkę, to będziemy odosobnieni, 
będziemy niezrozumiani w swej podstawowej tezie, będą na nas patrzeć jak na 
straceńców i wyginiemy, a inni, których walka nie wychowa -- przetrwają. Tak 
wyglądał problem, który tląc się poprzednio w naszych umysłach i sercach, teraz 
po Czarnocinie wybuchnął z całą siłą. Sprawie patronował ojciec Tadeusza, prof. 
Józef Zawadzki, wybitny chemik, przedwojenny rektor Politechniki Warszawskiej. 
Jego domek w Zalesiu pod Warszawą stał się terenem długich rozważań tego 
niesłychanie trudnego i niesłychanie odpowiedzialnego problemu. Rozmówcami byli: 
następca Floriana ,,Witold"4, Janek Rossman, Eugeniusz Stasiecki, Ryszard 
Zarzycki; w późniejszym okresie do tego grona dołączył p. Bolesław Srocki.
4
,,Orsza" po objęciu funkcji Naczelnika Szarych Szeregów zmienił
Skutki tych przemyśleń poczęły pojawiać się jednak dopiero w dalszych miesiącach. 
Tymczasem nadeszła akcja ,,Sieezychy", która prawie niespodziewanie stała się 
słupem granicznym pomiędzy dwoma okresami historii Wielkiej Dywersji. Na 20 VIII 
1943 roku wyznaczył Kedyw akcję zwaną ,,Taśma Wschodnia". Akcja polegała na 
jednoczesnym uderzeniu kilku oddziałów na poszczególne posterunki niemieckie 
obsadzające sztuczny kordon graniczny pomiędzy tzw. Generalną Gubernią a tzw. 
Ostlandem. Miała ta akcja na celu po pierwsze zadokumentować protest narodu 
przeciw sztucznej granicy dzielącej żywy organizm Rzeczypospolitej, po drugie -- 
umożliwić dokonanie większych przerzutów ludzi i materiałów konspiracyjnych 
przez granicę i po trzecie -- rozluźnić porządek graniczny i umożliwić przez to 
ludności dokonanie różnych prywatnych przerzutów. Nawiasem wspomnieć trzeba, że 
w następnych okresach przygotowywana była analogiczna akcja, która miała się 
odbyć na granicy pomiędzy tzw. Gubernią Generalną a tzw. Wartegau. O ile pamięć 
w tym wypadku nie zawodzi, akcja ta zwana ,,Taśma Zachodnia" nie została z 
jakichś powodów wykonana6. W ,,Taśmie Wschodniej" Grupom Szturmowym przypadło 
zaatakowanie posterunku niemieckiego w rejonie Wyszkowa za Bugiem. Sama 
miejscowość nosiła nazwę Sieezychy. Jej położenie zmuszało do wykonania długich, 
forsownych marszów zarówno na miejsce akcji, jak i potem, przy wykonywaniu tzw. 
odskoku. Wymagało to bardzo dobrej znajomości terenu, tym bardziej że większość 
marszów miała odbyć się w nocy. Oto powód, dla którego do akcji przeznaczono 
obok Grup Szturmowych Chorągwi Warszawskiej również oddział Grup Szturmowych 
Chorągwi Mazowieckiej. Powód zresztą wykorzystany skwapliwie przez kierownictwo 
dążące zawsze do maksymalnego nadążania terenu za ostrym tempem nadawanym przez 
Warszawę. Dowódcą akcji wyznaczono Andrzeja Romckiego, bardzo jeszcze młodego, 
lecz wyraźnie wybijającego się wśród otoczenia. To wyznaczenie było jednym z 
przejawów polityki poszerzania kadry kierowniczej. Tadeusz pojechał na akcję 
jako obserwator, jako doradca młodego Andrzeja. Marsz na miejsce akcji wykonano 
planowo. O określonej godzinie oddział był na miejscu gotów do uderzenia. 
Powodzenie akcji uzależnione było całkowicie od zaskoczenia Niemców. Tymczasem 
po rzuceniu granatów nastąpiła chwila wyczekiwania -- trwała ona ułamki sekund, 
lecz była niewątpliwie tym, co wielu teoretyków wojny nazywa kryzysem boju. 
Kryzys przełamał Tadeusz, podrywając najbliższych chłopców do ataku. Pierwszy 
wpadł w drzwi strażnicy i tu trafił go śmiertelny strzał w samo serce. Walka 
została wygrana; strażnica opanowana; Niemcy wybici. Z naszej
5 W rzeczywistości akcja ta odbyła się w kilku punktach, lecz w każ-
pseudonim na ,,Witold". dym w innym terminie (1981).
strony tylko jedna strata -- Tadeusz. Przywódca ,,Pomarańczami", wspaniały 
organizator i wykonawca wawerskiej służby, prawdziwy wódz Grup Szturmowych, ten, 
który w trudnych kryzysach walki pod Arsenałem, pod Celestynowem, w Sieczychach 
wolę swoją narzucał towarzyszom broni, podrywając ich do zwycięstwa -- odszedł. 
Straszliwa pustka, jaką sprawiło to odejście, mówiła czym dla nas wszystkich był 
Tadeusz. Jego odejście to przełom w historii Szarych Szeregów. W upalny dzień 
letni odbył się pogrzeb Tadeusza na Wojskowych Powązkach. Najpierw msza św. w 
drewnianym kościółku św. Jozafata. Małe bardzo grono kolegów zebrane na 
nabożeństwie wyczuwało wyraźnie jakąś potęgę szarpiącą się z niemocą śmierci; a 
gdy na dworze zerwał się nagle potężny wicher, gdy z hukiem zatrzasnął wierzeje 
kościółka, gdy przytłumił i peprzekrzywiał spokojne dotąd płomyki świec, wszyscy 
zrozumieli, że coś się skończyło i że jednocześnie zaczyna się coś innego, coś, 
co jest logiczną konsekwencją przebytej dotąd drogi. Trumna Tadeusza niesiona na 
barkach kolegów przeszła wolno przed całym rozwiniętym w dwuszeregu, a stojącym 
tu przypadkowo batalionem niemieckim SS. Gdy złożono ją w powązkowskim piachu 
obok ,,Oracza", niosący poprzednio trumnę chłopcy spostrzegli na swych palcach 
ślady krwi. Ta krew cementowała Grupy Szturmowe na nadchodzący nowy okres 
ciężkich walk.
1
2. Wielka Dywersja -- ,,Zośka" Geesowy lokal w Al. Ujazdowskich był świadkiem 
pierwszej odprawy bez Tadeusza. Moment zmuszał do bilansowania, podkreślania, 
zamykania. Moment zmuszał jednocześnie do spoglądania w przyszłość. Za nami był 
wielki kawał roboty. Z małej czołówki, biorącej udział w akcji ,,Wieniec II", z 
kadry walczącej pod Arsenałem i Celestynowem wyrósł teraz wielki oddział 
bojowców. Z każdego hufca, z każdej drużyny, z każdego zastępu można już było 
wyznaczać chłopców do akcji. Wiele przełomów wewnętrznych, wiele osobistych 
decyzji, wiele szarpań i łamań się wśród takich pojęć, jak: życie, śmierć, 
odwaga, strach, ofiara, sława dokonało się przez ostatnie dziesięć miesięcy 
nowej służby. Teraz nie było Tadeusza, nie było ,,Rudego", ,,Alka", ,,Tadzia 
II", ,,Huberta", ,,Felka", ,,Grubego", ,,Oracza", ,,Ryśka", ,,Heńka", ,,Pawła", 
lecz był oddział składający się z chłopców, którzy starali się iść w ślad, 
starali się dorównać. I oddział wziął sobie wojenne imię Tadeusza -- ,,Zośka" 
jako swoje imię, a poszczególne hufce wzięły sobie 
imiona ,,Rudy", ,,Alek", ,,Felek". To były pierwsze owoce ich ofiary. Gdy 
zmierzch zapadał w odprawowym pokoju przy Al. Ujazdowskich, przeszliśmy od 
bilansu do spojrzenia w przyszłość. Dziwna rzecz, takie to było dla nas jasne, 
takie oczywiste, chociaż na zwykły,
ludzki rozum mogło się wydawać wprost niepojęte: znad świeżej mogiły, tak od 
razu, spojrzenie w przyszłość. Dziś walka. Jesteśmy w nią od przeszło pół roku 
wciągnięci całym, zda się, jestestwem. Przez te pierwsze pół roku walka, 
zjawisko w tej formie dla nas nowe, z którym jeszcze nie otrzaskaliśmy się, nie 
pozwoliła na chwilę oddechu. Teraz nadszedł czas. Nadszedł czas pomyślenia o 
jutrze. Aby chłopcy czuli się pełnymi ludźmi, aby stawali się pełnymi ludźmi. 
Nasze jutro to przełom, to walka jawna, walka w szeregach wychodzącej z 
konspiracji armii. Aby do niej stanąć, aby się do niej przygotować, chłopcy 
muszą mieć przydział. Znamy tę sprawę. Wielokrotnie znajdowała się ona w ogniu 
naszych rozważań, tylko że tu wygląda jakoś inaczej. Tu wojska szukać nie trzeba. 
Ci harcerze, pełniąc jedną z szaroszeregowych służb, stali się bardziej wojskiem 
niż wiele innych oddziałów podziemnej armii. Bo żywiołem wojska jest walka, a 
oni właśnie walczyli. Cóż więc znaczył wyraz ,,jutro" w tych oddziałach? 
Oznaczał decyzję, jakie zadania będą miały oddziały Kedywu w okresie przełomu; 
oznaczał zaprowadzenie wewnętrznej organizacji Kedywu pod kątem widzenia walki 
jawnej, oznaczał wreszcie akcję szkoleniową. O szkoleniu powiemy dalej. Tu 
zatrzymamy się na dwu pierwszych sprawach. Są one tylko pozornie prostymi 
zabiegami organizacyjnymi. W rzeczywistości kryje się za nimi głębia problemów. 
Czym ma być Kedyw w czasie przełomu? Samo postawienie tego pytania jest już 
wszystkim. Oznacza ono bowiem, że Kedyw wówczas w ogóle ma być. Więc nie jest 
tylko na ,,dziś"! W mózgu ,,Nila", a zapewne pod jego wpływem w mózgach Komendy 
Głównej podziemnej armii zrodziła się ta upragniona teza. Rozpierało nas 
szczęście, że się tak stało, miła nam była myśl, żeśmy się do zrodzenia tej tezy 
nie najmniej przyczynili. A teraz drugie, pozornie tylko organizacyjne pytanie: 
jak Kedyw ma się zorganizować wewnątrz? W służbie dywersyjnej mogliśmy operować 
schematem organizacyjnym szaroszeregowym: Grupy Szturmowe dzieliły się na hufce, 
hufce na drużyny, te na zastępy. Jeśli chodzi o przygotowanie ,,jutra" stawały 
przed nami dwie drogi: można było w dalszym ciągu zachować schemat organizacyjny 
harcerski, a wejście w nowy schemat, już wojskowy, traktować jako przydział 
na ,,jutro" pozostający na razie na papierze, lub też można było twierdzić, że 
dla tych oddziałów walczących już dziś, przełom jest właściwie jakościowo tym 
samym zjawiskiem -- zmieni się zapewne tylko ilościowe nasilenie walki. Wydawało 
się niesłuszne i niepotrzebne, aby w którymś tam momencie tej walki dokonywać 
zabiegów reorganizacyjnych. Logiczniejsze i prostsze było wejść w tę nową formę 
już wcześniej. W ten sposób powstał batalion. Batalion przyjął nazwę ,,Zośka". 
Składał się z trzech kompanii: pierwszej ,,Felek" (później ,,Maciek"), 
drugiej ,,Rudy" i trzeciej na razie bez nazwy. Każda kompania składała się z 
kolei z trzech plutonów. Jeden z nich, w kompanii ,,Rudy", przybrał sobie 
imię ,,Alek". Grona najbliższych kolegów stawiały sobie przed oczami
jako wzór wychowawczy postać poległego przyjaciela. Poza tym nie zmieniło się 
nic. Chłopcy tak samo jak przedtem pełnili inne obok WD służby; umowa Szare 
Szeregi -- Kedyw obowiązywała tak samo jak przedtem. Dowódcą batalionu 
został ,,Jerzy", Maciek Bittner objął pierwszą kompanię, Miłek Cieplak -- drugą, 
Jurek Zborowski -- trzecią. Grupy Szturmowe w innych pozawarszawskich 
chorągwiach pozostały przy nomenklaturze harcerskiej, poza przypadkami pójścia 
oddziałów do partyzantki (Chorągiew Radomska). Taki stan organizacyjny Grup 
Szturmowych przetrwał w zasadzie do wybuchu powstania warszawskiego. Mówimy w 
zasadzie, gdyż, pomijając liczne w tym okresie zmiany personalne oraz późniejsze 
przekształcenia się trzeciej kompanii w batalion, musimy zanotować jeszcze jedno 
wydarzenie organizacyjne. Oto, gdy w ponad rok po reformie z 3 XI1942 roku, a 
więc zimą 1943 na 1944 rok, warszawskie Beesy na tyle podrosły, że najstarsi z 
nich dojrzeli do przejścia w ramy Grup Szturmowych, dokonano przesunięcia. 
Najstarsze roczniki Beesów przeniesiono rzeczywiście do Geesów, lecz nie 
wyłączono ich z poszczególnych okręgów chorągwi. Dążono bowiem, jak to pisaliśmy 
już w rozdziale ,,Czas", do zapewnienia stałego współżycia młodszych ze 
starszymi. W tej sytuacji batalion ,,Zośka", jako zagadnienie całkowicie odrębne 
i specyficzne, wyjęto spod jurysdykcji komendanta Chorągwi Warszawskiej i 
podporządkowano bezpośrednio Głównej Kwaterze. Wizytatorem Grup 
Szturmowych ,,Pasieki" został ,,Piotr" -- Eugeniusz Stasiecki. Tak układały się 
sprawy organizacyjne Grup Szturmowych w okresie od Sieczych do powstania 
warszawskiego. Wróćmy jednak do przebiegu ich podstawowej służby, do Wielkiej 
Dywersji. Zadania WD tego okresu też uległy pewnym zmianom. Zmiany te polegały 
właściwie na pojawieniu się nowego zadania. Przyszedł z nim już wcześniej, gdyż 
istotna rozmowa z Główną Kwaterą odbyła się 24 VII 1943 roku w Czarnej Strudze6 
-- zastępca dowódcy Oddziałów Dyspozycyjnych, wspomniany już kpt. Adam Borys 
(pseudonim ,,Pług"). Zadanie było bardzo trudne i bardzo odpowiedzialne: 
chodziło o wykonywanie zamachów na najwybitniejsze, a jednocześnie 
najokrutniejsze osoby spośród dygnitarzy niemieckich, przy czym głównym 
przedmiotem ataku mieli być najwybitniejsi gestapowcy. Trzeba tu przypomnieć, że 
od samego początku, od pierwszej rozmowy z ,,Nilem" Szare Szeregi zastrzegały 
sobie nieużywanie swoich chłopców do akcji likwidacyjnych. Ten punkt umowy był 
dotąd całkowicie przestrzegany, do tego stopnia, że gdy raz jeden wynikła 
konieczność wykonania przez oddział jakiegoś wyroku, sprawę załatwił osobiście 
sam Tadeusz Zawadzki, aby od tego rodzaju na pewno niewycho· Dlatego tak ważna 
jest nieco kontrowersyjna sprawa daty tej odprawy (1981).
wawczych przeżyć uchronić dowodzonych przez siebie kolegów. Teraz, wobec nowego 
zadania postawionego przez ,,Pługa", sprawa ta powróciła znów i wymagała zajęcia 
stanowiska. Stanowisko też niezwłocznie zostało sprecyzowane. Szare Szeregi 
podtrzymały swą tezę sprzed roku, stwierdzając jednocześnie, że nie odnosi się 
ona do zamachów wymagających całej akcji bojowej. Gdzie bowiem leży istotna 
różnica? W zamachu jest walka, w wykonywaniu wyroku natomiast jest zabijanie 
bezbronnego. To stwierdzenie wystarczy. Z tym wyraźnym zastrzeżeniem poszły 
Szare Szeregi na nową propozycję Kedywu. Odtąd obok mjra Kiwerskiego, czy też 
potem jego następców, równoległym partnerem został kpt. Borys. Do realizacji 
nowych zadań wydzielono wówczas trzecią kompanię batalionu ,,Zośka". Dowództwo 
nad tą kompanią objął osobiście ,,Pług". Jego zastępcą został ,,Jeremi". 
Kompania otrzymała kryptonim ,,Agat". Od tego momentu losy właściwego 
batalionu ,,Zośka" składającego się z pierwszej i drugiej kompanii7 i 
losy ,,Agatu" pobiegły zupełnie różnymi drogami. Te drogi zejdą się dopiero w 
drugiej części powstania warszawskiego, gdy z dwóch bardzo przerzedzonych 
batalionów utworzy się jeden. Lecz nie wyprzedzajmy faktów. ,,Agat" przystąpił 
do pracy. Była to praca bardzo solidna i niesłychanie intensywna. Jedynym 
mankamentem, który zarysował się od najpierwszych dni, było zbyt dosłowne 
rozumienie przez ,,Pługa" pojęcia ,,konspiracja". Jest rzeczą zrozumiałą, że 
nowy oddział, mając trudne i niebezpieczne zadania, musiał się szczególnie mocno 
konspirować. Takie też otrzymał z góry instrukcje. Przesadą jednak było 
stosowanie tej konspiracji również w stosunku do Szarych Szeregów i 
nienaradzanie się z nimi. Powstało w ten sposób bardzo wiele nieraz wprost 
tragicznych kłopotów wychowawczych. Lecz to również sprawa nieco późniejsza. 
Akcje, jakie przeprowadził ,,Agat" (późniejszy kryptonim ,,Pegaz"), stały się w 
sumie najwybitniejszym osiągnięciem bojowym Polski Podziemnej. Serię tę 
rozpoczął zamach na Biirckla. Biirckl, znany ze swego bestialstwa jeden z dwóch 
funkcjonujących na zmianę gestapowskich dowódców Pawiaka, zaskoczony został 
przez ,,Agat" 7IX 1943 roku na ulicy Marszałkowskiej w pobliżu rogu ulicy 
Litewskiej. Akcją dowodził ,,Jeremi". Główną trudnością akcji była konieczność 
wyboru miejsca na bardzo ruchliwej ulicy Marszałkowskiej, nie tylko zresztą 
ruchliwej lecz pełnej Niemców kręcących się w pobliżu Al. Szucha. Spowodowało to 
wwiązanie się oddziału w całkowicie nieskoordynowaną, a bardzo intensywną i 
wielokierunkową strzelaninę. Szybkością i skoncentrowaniem siły ognia na krótkie 
sekundy potrafili chłopcy przydusić Niemców i w tym momencie
7 Przed samym powstaniem warszawskim utworzono nową, trzecią kom-
panię, późniejszą kompanię ,,Giewont".
oderwać się. Burckl został zabity. Inne straty niemieckie nie są znane, strat 
własnych nie było. Tak rozpoczął ,,Agat". Potem, 5 X1943 roku, przyszła akcja na 
pułkownika policji niemieckiej Lechnera, zaatakowanego przy ulicy Litewskiej. 
Później, 13X111943 roku na Gestapowca Brauna, którego zaatakowano na placu 
Teatralnym przy bramie na dziedziniec pałacu Blanka. Zarówno Lechner, jak i 
Braun zginęli. I znów inne straty niemieckie nie są znane. I znów własnych strat, 
o ile pamięć nie zawodzi, nie było. Nie opisujemy tu wszystkich akcji, a tylko 
te, które wówczas, w czasie wojny, były specjalnie znane w środowisku Szarych 
Szeregów. Poza tymi były akcje na Kretschmanna Weffelsa, Hergla, Kleina, Myrchę 
i Rudewalda. Rejestrujemy je tylko i wracamy do toku ówczesnych przeżyć. 
Niestety, seria sukcesów, które oddział odnosił bez ponoszenia ofiar, skończyła 
się. Następne akcje, a mianowicie ,,Kutschera", ,,Stamm" i ,,Koppe" kosztowały 
oddział bardzo wiele i każda z nich rozrosła się do trudnego i skomplikowanego 
problemu. Jak już wspomnieliśmy, akcja ,,Kutschera" była obok ,,Arsenału" 
największym wydarzeniem bojowym Armii Podziemnej w Warszawie. Tak się stało, że 
choć piękna atmosfera moralna akcji pod Arsenałem stawia ją szczególnie wysoko, 
to jednak akcja ,,Kutschera" jest wielokrotnie więcej znana. Fakt ten 
spowodowali Niemcy, urządzając wielce demonstracyjny pogrzeb ofiary zamachu, 
generała SS Kutschery w dniu 4II1944 roku w Warszawie. Warszawiacy dobrze 
zapamiętali ten moment. Głupie i bezwzględne zarządzenie niemieckie kazało 
bowiem mieszkańcom Nowego Światu i Krakowskiego Przedmieścia opuścić domy, aby 
trasa konduktu przebiegała przez puste ulice. Te zarządzenia wskazują, jak 
bardzo dotkliwie odczuli Niemcy cios, jak celnie trafił ,,Agat". Trafić zaś nie 
było łatwo. Kutschera, szef gestapo na dystrykt warszawski, w dodatku zaręczony 
z córką Himmlera, konspirował się starannie. Pracował nie w żadnym wielkim 
gmachu lecz w pozornie prywatnej willi przy Al. Ujazdowskich Od 
czasu ,,Arsenału" Szare Szeregi posiadały dobre rozpoznanie wszystkich spraw 
związanych z gniazdem gestapo w Al. Szucha. Teraz to rozpoznanie, do końca przez 
Niemców nie odkryte, zostało włączone do sprawnie i fachowo działającego pod 
kierownictwem ,,Rayskiego" wywiadu ,,Agatu". Wywiad ten wskazał miejsce i czas, 
w którym co dzień, regularnie zjawia się auto Kutschery. Dowódcą akcji 
został ,,Lot" -- Bronek Pietraszewicz. Zadanie zostało wykonane 1II1944 roku. 
Kutschera zginął. W ciężkiej strzelaninie z gestapowcami, którzy momentalnie 
pojawili się w oknach miejsca pracy Kutschery oraz z przypadkowymi, a częstymi w 
tej dzielnicy Niemcami Bronek i paru innych chłopców zostało rannych. Ewakuacja 
odbyła się brawurowo i z całkowitym sukcesem. Niestety, na tym nie kończy się 
akcja. Prawdziwa tragedia dopiero się rozpoczyna. Zawsze, przy każdej akcji 
bojowej sprawa rannych była zagadnieniem szczególnie trudnym, będziemy mówić o 
tym na innym miejscu; po akcji ,,Kutschera" sprawa stała się prawdziwym dramatem. 
Rannych było kilku, wszyscy bardzo ciężko; w szpitalach nastąpiły jakieś 
nieporozumienia, jakieś odmowy. Anta z rannymi jeździły wielokrotnie w różnych 
kierunkach przez miasto.' Jedna z takich jazd, zresztą już bez rannego, 
skończyła się tragicznie. Dwaj chłopcy, ,,Juno" i ,,Sokół", uczestnicy akcji 
wracali ze szpitala Przemienienia Pańskiego na Pradze przez Most Kierbedzia z 
powrotem na lewy, warszawski brzeg Wisły. Na moście trafili na łapankę. Próby 
wycofania się nie dały rezultatu. Obaj chłopcy wyskoczyli z auta, podbiegli 
każdy do innej mostowej bariery i -- skok! Na oczach licznych Polaków pod 
strzałami niemieckiej policji walczyli czas jakiś z lodowatą wiślaną wodą, aż 
zniknęli na zawsze. Była to jedna z najdramatyczniejszych chwil w historii 
Szarych Szeregów. Bronek Pietraszewicz zmarł w szpitalu. Zmarł również ,,Cichy", 
jeden spośród pozostałych rannych. Była to akcja okupiona wielką ilością naszej 
krwi. Tak jak kiedyś ,,Czarnocin" postawiła ona na nogi całą opinię chłopców, 
dowódców, wychowawców, przyjaciół. Niestety, w dowództwie Kedywu nie było 
już ,,Nila", nie było też mjra Kiwerskiego. Obaj przeszli na inne odcinki. 
Miejsce mjra Kiwerskiego zajął kpt. Mieczysław Kurkowski 
(pseudonim ,,Mietek", ,,Sawa"), a po nim, gdy przeniesiono go na stanowisko 
szefa sztabu Kedywu -- kpt. Kajetan Andrzejewski (pseudonim ,,Jan"). 
Miejsce ,,Nila" zajął płk Jan Mazurkiewicz (pseudonim ,,Sęp"), znany później pod 
pseudonimem ,,Radosław". ,,Nil", odchodząc, próbował przekazać swemu następcy 
atmosferę bliskiej i serdecznej współpracy z kierownictwem Szarych Szeregów. W 
tym celu któregoś popołudnia urządził w lokalu konspiracyjnym na Czerniakowie 
(rejon placu Bernardyńskiego) pożegnalną herbatkę. Pełno na niej było 
serdeczności i koleżeństwa, lecz już przy pożegnaniu, gdy Naczelnik Szarych 
Szeregów chciał się umówić z ,,Sępem", spotkał się ze zdziwieniem i ze słabo 
ukrywanym zwrotem ,,dobrze, ale po co?" Zaczęły się ciężkie dni współpracy. W 
tej nowej atmosferze ,,Pług" stał się jeszcze bardziej skryty i konspiracyjny, 
otaczający nie dla wszystkich koniecznym nimbem tajemnicy rzeczywiście poważne i 
rzeczywiście bardzo delikatne sprawy ,,Agatu". W taką sytuację uderzyła 
wiadomość o bardzo krwawych stratach poniesionych przez ,,Agat" w akcji na 
Kutscherę. Rozmowa była trudna. ,,Pług" rozkładał ręce: ,,no, cóż, 
rzeczywiście... wojna..., straty..." Tak, tak, rozumiemy! Od początku, od 
października 1939 roku byliśmy gotowi na straty -- straty to logiczna 
konsekwencja tamtej decyzji -- wychować przez walkę. Lecz jednocześnie straty 
żądają każdorazowo dogłębnej, najodpowiedzialniejszej analizy konieczności, 
wielkości ofiary, wielkości osiągnięć, przedsięwzięcia wszystkich środków 
zmierzających do ich uniknięcia. To jest również logiczna konsekwencja decyzji: 
wychowywania przez walkę. Byliśmy gotowi na straty, dogłębnie analizowaliśmy 
każdą z nich. Pierwszy raz nasz czuły sejsmograf rejestrujący straty został 
wstrząśnięty ,,Czarnoci-
nem" -- to nie były zwykłe straty, to była groźba wytracenia kadry. Pamiętamy 
nasze myśli i działania z tamtego okresu. Teraz ,,Kutschera" przyniósł następny 
wstrząs. Już nie zwykłe straty, już nawet nie groźba wytracenia 
kadry. ,,Kutschera" postawił przed nami groźbę wyniszczenia Grup Szturmowych. 
Trudna była rozmowa z ,,Pługiem". Z ,,Radosławem" też nie można było nawiązać 
żadnego psychicznego kontaktu. Próbowano stworzyć płaszczyznę szczerej wymiany 
myśli. W tym celu powołano do życia Radę Wychowawczą Warszawskich Grup 
Szturmowych. Do rady weszli: ,,Radosław", ,,Pług", ,,Mietek" (później ,,Jan"), 
Naczelnik Harcerzy -- ,,Witold", prof. Józef Zawadzki, który po Sieczychach, po 
śmierci swego syna, jeszcze goręcej, z jeszcze większym nakładem czasu i trudu 
zajmował się batalionem i wreszcie pan Bolesław Srocki, wielki opiekun 
wojennego ,,Pętu", teraz skupiający całą uwagę na trudnych sprawach ,,Agatu". Ci 
dwaj ostatni, ludzie wielkiego rozumu i serca, a jednocześnie ludzie kryształowi 
i bezinteresowni, ofiarowali radzie swój czas, aby podeprzeć dowódców wojskowych 
i wychowawców swoją myślą i swoim autorytetem. Niestety, dowódcy wojskowi 
zrozumieli inaczej. Podeszli do sprawy nieufnie. Cztero- czy pięciokrotnie 
zbierała się rada. Obecni byli wszyscy prócz ,,Radosława". Czas mijał na 
czekaniu, gdyż ,,Pług" i ,,Mietek" nie czuli się upoważnieni do rozpoczynania 
pracy pod nieobecność zwierzchnika. Za każdym razem po długich kwadransach 
wymiany niewiążących zdań rozchodzono się z poczuciem żalu i bezsiły wobec 
wytworzonej bezsensownej sytuacji. Tymczasem zagadnienia narastały i stawały się 
coraz trudniejsze. Teraz uderzył wstrząs najsilniejszy -- tragiczna akcja na 
Stamma. Stamm, zastępca komendanta warszawskiego gestapo, mieszkał na wprost 
miejsca swego urzędowania w Al. Szucha. Od czasu, kiedy ,,Agat" począł 
wystrzeliwać główki gestapo, Stamm nie wychodził z Al. Szucha. Z domu do biura i 
z biura do domu przemierzał parę razy dziennie szerokość ulicy. Czuł się w ten 
sposób całkowicie bezpieczny. Wokół sami tylko Niemcy, między nimi rzadko 
przemykał się polski przechodzień. Ostateczną gwarancją gestapowskiego 
bezpieczeństwa było zabezpieczenie obydwu wylotów ulicy małymi bunkrami oraz 
zapuszczoną stale zaporą. Przeszkody te obsadzone były paroosobowymi 
posterunkami. Któregoś dnia ,,Pług" wydał rozkaz zabicia Stamma. Plan akcji 
przewidywał wejście kilku chłopców do mieszkania Stamma i zlikwidowanie go tam w 
porze, na którą wskazywał wywiad jako na porę obiadu. Inne sekcje w rejonie 
bunkra od strony Al. Ujazdowskich miały zaatakować tamten posterunek w momencie 
odwrotu kolegów. Auta ewakuacyjne miały oczekiwać w Al. Ujazdowskich. Plan 
opracowany był bardzo celowo i bardzo poprawnie, nie przewidywał jednak, gdyż 
praktycznie przewidzieć nie mógł tego najgorszego, co zaskoczyło naszych 
chłopców w najtrudniejszym, jak zawsze, momencie odwrotu. Przed akcją nastąpił 
niesłychanie ciężki kryzys wychowawczy. Chłopcy zdecydowanie nie wierzyli w 
celowość i powodzenie akcji. I tu wyszły na jaw fatalne skutki prób 
wyizolowania ,,Agatu" od wpływów szaroszeregowych. ,,Pług" nie miał 
dostatecznego kontaktu psychicznego z chłopcami. Potraktował sprawę sucho, 
formalnie. Rozkaz! Chłopcy poszli na akcję bez serca. Poszli w pełnym 
przeświadczeniu, że idą na stracenie -- nad całym oddziałem powiała atmosfera 
straceńców. 6 V 1944 roku nastąpiła akcja. Od pierwszego momentu -- 
niepowodzenia. Już w sieni wejściowej do domu Stamma wynikła strzelanina. Do 
mieszkania Stamma sekcja w ogóle nie doszła -- cel więc akcji nie został 
osiągnięty. Potem ciężka strzelanina na ulicy i wśród strat własnych odjazd 
samochodem przygotowanym do ewakuacji. Wiemy, że podczas ewakuacji nastąpiło 
najgorsze. Samochód Agrykolą uciekał w stronę dolnego Mokotowa. Tymczasem Niemcy 
użyli zastosowanej ostatnio w związku z częstymi akcjami polskimi sygnalizacji. 
Aleja Szucha postawiła na nogi cały wieniec posterunków w promieniu kilkuset 
metrów. Na jeden taki trafił uciekający samochód marki Wanderer. Krótka wymiana 
strzałów. Samochód polski staje w płomieniach. W płomieniach tych ginie 
większość załogi. Tragiczna akcja była strasznym wstrząsem. Była wstrząsem 
dla ,,Agatu", dla Szarych Szeregów, dla Rady Wychowawczej. Nastąpiła trudna 
rozmowa ,,Witolda" z ,,Pługiem". Ponieważ Rada Wychowawcza nie funkcjonowała, 
spróbowano zainteresować sprawą Naczelnictwo ZHP. W tym celu zorganizowano 
spotkanie między p. Wandą Opęchowską i prof. Zawadzkim. Pani Wanda była w pełni 
przekonana o słuszności tez prof. Zawadzkiego i ,,Witolda". Niestety, p. Wanda 
nie działała sama. Natomiast przewodniczący ZHP, w którego rękach znajdowały się 
możliwości wszelkich wystąpień na zewnątrz, potraktował sprawę zbyt 
formalistycznie. Jeśli akcje powodują straty, jeśli służba w Kedywie jest 
równoznaczna z braniem udziału w akcjach, to pozostaje jedynie wniosek wycofania 
Grup Szturmowych z Kedywu. Argumentacja, że chłopcy muszą w tej służbie pozostać, 
gdyż jest to służba, która wykuwa z nich najwspanialszych ludzi, uważana była za 
argumenty wysuwane niekonsekwentnie; inne argumenty, że Grupy Szturmowe nie mogą 
stać się wśród wielu (poza partyzantką i innymi Kedywami) oddziałów podziemnej 
armii monopolistami na walkę i na śmierć, uważane były za nierealne, gdyż 
atakujące całą koncepcję organizacyjną wojska. Gorące dyskusje nie dawały wyniku, 
a tymczasem 15 VII 1944 roku przyszła akcja ,,Koppe". Akcja o tyle trudniejsza 
od innych, że dokonywana na obcym, nie warszawskim terenie. Generał Koppe jako 
szef policji na całą tzw. Gubernię mieszkał i pracował w Krakowie. Tam też, w 
oparciu o miejscowe Grupy Szturmowe odbyła się akcja. Opracowana równie dobrze 
jak inne, dowodzona również dobrze, akcja jednak nie udała się. Zupełnie to 
zrozumiałe w warunkach dywersji; poparte zresztą
licznymi doświadczeniami nieudanych zamachów, jakie zna historia. Akcją kierował 
Staszek Leopold, wówczas dowódca jednego z plutonów kompanii ,,Agat". Jak 
najczęściej bywa w dywersji, trudności rozpoczęły się podczas odwrotu. Na 
podkrakowskiej szosie oddział wwiązał się w walkę, poniósł straty i dopiero wraz 
z rannym dowódcą znalazł schronienie w tamtejszej partyzantce. Znów straty. 
Straty poniesione w niesłychanie trudnych warunkach, w obcym terenie, przy 
bardzo ryzykownym planie odwrotu. Wszystko to było jeszcze jedną ostrogą dla 
ludzi, którzy czuli się moralnie i faktycznie odpowiedzialni nie tylko za 
chłopców z Grup Szturmowych, lecz za cały problem polskiej młodzieży. Nastąpił 
ponowny alarm na szczeblu Naczelnictwa. W jego wyniku odbyła się rozmowa 
przewodniczącego ZHP z szefem Oddziału I Komendy Głównej Sił Zbrojnych w Kraju, 
wspomnianym już płk. Sanojcą. W rozmowie wziął udział ,,Witold". Cóż, kiedy 
przewodniczący inaczej rozumiał tezę wychowawczą forsowaną przez Główną Kwaterę. 
Cóż, kiedy płk Sanojca patrzył na niektóre sprawy też, jak wiemy, nieco inaczej. 
Rozmowa nie doprowadziła do niczego. Wówczas jeszcze jedna próba: ,,Witold" 
usiłuje spowodować głębokie zrozumienie całej sprawy przez osobę najwięcej 
znaczącą w Podziemnym Wojsku -- przez szefa sztabu, gen. Pełczyńskiego. Nie 
idzie jednak wprost do niego. Doświadczenia nauczyły, że z niektórymi wyższymi 
wojskowymi trudno jest dyskutować na równej płaszczyźnie. ,,Witold", choć nie 
zna rozmówcy, obawia się tego i teraz, trafia więc do dra Henryka 
Kołodziejskiego, mającego wielki autorytet w kierowniczych sferach Armii 
Podziemnej i tą drogą próbuje przedstawić sprawę. Dr Henryk Kołodziejski zgadza 
się z tezami Głównej Kwatery, popiera je i obiecuje użyć swego wpływu. Zbliża 
się już jednak okres przełomu i w rezultacie droga ta nie zdąży przynieść 
rezultatów. Rezultaty dała natomiast rozmowa z ,,Pługiem", a może nie tylko ona, 
lecz na pewno głębokie refleksje i przemyślenia samego ,,Pługa", tego bardzo 
głębokiego i inteligentnego człowieka. ,,Pług" decyduje przerzucić sterowniczy 
drążek oddziału z walki ,,dziś" na przygotowania do przełomu, który już 
nadchodzi wielkimi krokami. Inaczej potoczyły się tymczasem losy dwóch 
pozostałych (pierwszej i drugiej) kompanii batalionu ,,Zośka". Dowództwo nad 
pierwszą objął Maciej Bittner, po jego aresztowaniu i rozstrzelaniu w lutym 1944 
roku -- Andrzej Malinowski (pseudonim ,,Włodek"), zaś po jego śmierci w 
bohaterskiej, nierównej walce na placu Unii Lubelskiej w Warszawie -- Andrzej 
Łukoski (pseudonim ,,Blondyn"). Dowództwo nad drugą kompanią objął Miłosław 
Cieplak (pseudonim ,,Giewont"), a po nim Andrzej Romocki (pseudonim ,,Morro"). 
Gdy się spojrzy na historię tych obu kompanii, można powiedzieć, że jeśli w 
okresie od 3X11942 roku (powstanie Grup Szturmowych) do 20 VIII 1943 roku 
(Sieczychy) nad tą historią dominowała walka, to w okresie następnym 21 VIII 
1943 roku - 1 VIII 1944 roku (powstanie warszawskie) dominowało szkolenie 
wojskowe, przygotowywanie się do przełomu. Nie znaczy to, aby w tym drugim 
okresie nie było wałki i nie było licznych, trudnych prac przygotowawczych i 
likwidacyjnych z walką związanych. Znaczy to, że w centrum uwagi dowództwa 
znalazło się w tym drugim okresie zagadnienie szkolenia wojskowego; znaczy to 
również, że ilość tego szkolenia niepomiernie wzrosła. Lecz walka trwała. Jej 
punkt ciężkości przesunął się teraz z akcji o charakterze bojowym na akcje 
dywersyjne niszczące linie komunikacyjne wroga. Przesunął się punkt ciężkości, 
mimo to historia tego drugiego okresu znaczy się jeszcze szeregiem akcji o 
charakterze bojowym. Rozpoczął je ,,Wilanów" -- pierwsza większa akcja po 
śmierci Tadeusza i po utworzeniu batalionu ,,Zośka". Genezą akcji ,,Wilanów" 
było tragiczne wydarzenie, jakie miało miejsce w sierpniu 1943 roku w 
podwarszawskiej wsi rejonu Powsina. Kilku chłopców przeprowadzało w terenie 
rozpoznanie jakiejś przyszłej akcji. W toku swej pracy rozpoznawczej trafili do 
wsi Wola Latoszkowa rozciągającej się w okolicy Wilanowa i Powsina. Chłopcy, nie 
orientując się, że trafili do wsi kolonistów niemieckich, odpoczywali w jakiejś 
chacie. Tymczasem koloniści, domyślając się roli chłopców, sprowadzili niemiecką 
policję. Chłopcy zostali ujęci i rozstrzelani. Wzburzone dowództwo Kedywu 
postanowiło przykładnie ukarać donosicieli. W tym celu zorganizowało akcję 
bojową. Akcja była skomplikowana na skutek okoliczności, że opodal, w pobliskim 
Wilanowie stacjonowało trochę niemieckiej policji i trochę lotników. Wobec tego 
w momencie odbywania się akcji represyjnej należało przeprowadzić drugą, 
osłonową, która by wiązała siły niemieckiej załogi Wilanowa i nie pozwoliła jej 
interweniować. Do tej drugiej akcji wyznaczono nasze oddziały, biorąc jak zawsze 
pod uwagę momenty wychowawcze, które wyraźnie przemawiały przeciwko udziałowi 
Geesów w akcji represyjnej. Dowódcą akcji osłonowej został Miłek Cieplak. Akcję 
represyjną wykonywał oddział ,,Jana" z nim samym jako dowódcą. ,,Jan" wykonał 
swoje zadanie zgodnie z planem, następnie nocnym marszem przerzucił się na inną, 
nie zagrożoną oś odwrotu, nad ranem zatrzymał idący w stronę Warszawy pociąg EKD, 
wsiadł, dojechał na Marszałkowską i tu rozwiązał oddział. Akcja osłonowa, 
polegająca na natarciu Grup Szturmowych przebiegała natomiast ciężej. Część 
załogi niemieckiej za wcześnie została wciągnięta w walkę, przez co zaskoczenie 
pozostałych Niemców nie udało się. Nasz oddział poniósł ciężkie straty. Życie 
straciło pięciu chłopców. Wśród poległych znalazł się jeden z członków 
młodszej ,,Pomarańczami" -- Ziutek Pleszczyński. Tyle już lat od jego śmierci, a 
w uszach ciągle dźwięczy jego niski głos nucący piosenkę własnego układu: 
Dywersja! duży sabotaż! to nasze życie, to nasz świat... ...Niechaj ta wojna 
wiecznie trwa!
Hej Ziutku, Ziutku! Twoja piosenka, choć pełna ironii, mówi jednak, jak ciężko 
było nam walczyć o pełnego człowieka... W Wilanowie niezwykłą odwagą zabłysnął 
kolega Ziutka, Wiesiek Krajewski (pseudonim ,,Sem", ,,Miki"). Przy świetle 
reflektorów, na pełnym gazie zajechał samochodem pod broniony przez Niemców dom 
i otworzył ogień w same okna. A mimo wszystko Wilanów nie był nigdy mile przez 
chłopców wspominany. Długo dyskutowali własne błędy, które spowodowały brak 
zaskoczenia, boleśnie wspominali tę wielką, największą z dotychczasowych liczbę 
strat, ale nad wszystkim górowała niechęć do tematu akcji. Ta represja, choć nie 
wykonana własnymi rękami, nie smakowała chłopcom. Byli w swym odczuciu 
logiczniejsi i konsekwentniejsi od kierownictwa, któremu wydało się, że 
wystarczy odsunąć naoczność represji. ,,Wilanów" był tragiczną akcją. Obok niego 
były jednak w tym okresie akcje inne, zakończone całkowitym powodzeniem i 
przeprowadzone bez strat. Wśród nich na pierwszym chyba miejscu wymienić należy 
odbicie więźniów ze szpitala Jana Bożego przy ulicy Bonifraterskiej w Warszawie. 
To pierwsze miejsce należy się akcji choćby dlatego, że jej treścią było odbicie 
więźniów -- taką zaś treść cenił sobie oddział najbardziej, jak to już 
wspominaliśmy wyżej. Obok ,,Arsenału", ,,Celestynowa" ,,Jan Boży" jest pięknym 
ogniwem tej serii. Dowodził Tadeusz Huskowski. Akcja odbywała się w biały dzień. 
Bez strzału, tylko pod terrorem pistoletów wykonano precyzyjnie zaplanowane 
zadanie. Chorzy -- więźniowie załadowani na samochody zostali szczęśliwie 
ewakuowani. Akcja miała wielu przygodnych świadków, zwłaszcza spośród 
mieszkańców sąsiednich kamienic. Również całkowitym powodzeniem zakończyła się 
bardzo pomysłowa i śmiała, a bardziej jeszcze dla Niemców dotkliwa 
akcja ,,Lotnisko Bielany". W tej akcji zespół chłopców z batalionu występował 
jako część kombinowanego oddziału wystawionego przez całe Oddziały Dyspozycyjne. 
Dowodził mjr ,,Jan". Zadanie polegające na podejściu nocą do stojących na 
lotnisku na wolnym powietrzu niemieckich samolotów, a potem zniszczeniu ich 
poprzez zapakietowanie materiałami wybuchowymi i odpalenie -- zostało wykonane 
doskonale. Zniszczeniu uległo kilka samolotów wojskowych typu Junkers. Nieco 
mniejsze znaczenie miały dwie dalsze akcje: ,,Polowanie" 
i ,,Tramwaj". ,,Polowanie" ze względu na niepełną skuteczność, ,,Tramwaj" ze 
względu na temat. Oto one. Późną jesienią 1943 roku dygnitarze niemieokiego 
dystryktu Warschau wracali z wielkiego reprezentacyjnego polowania. Był wczesny 
jesienny wieczór. Kolumna eleganckich limuzyn pędziła ze światłami otwocką szosą 
w stronę Pragi. W rowie przy Wale Miedzeszyńskim czekała pierwsza kompania. 
Dowodził ,,Maciek". Gdy samochody zrównały się ze stanowiskami kompanii, 
rozpoczął się huragan ognia peemów, pistoletów ręcznych i granatów. Lecz 
zwyciężyła szybkość, doskonała orientacja i wyszkolenie kierowców, a wreszcie 
strach,. Postrzelane samochody, terkocząc pozbawionymi opon obręczami kół o bruk, 
z potrzaskanymi szybami, z pokrwawionymi pasażerami, wyrwały się z zasadzki. 
Sukces był połowiczny. Kompania nie mogła zameldować żadnej pewnej liczby 
zlikwidowanych Niemców, następnego ranka zasiedli jednak za biurkami przerażeni 
władcy nie swojego kraju. Akcję ,,Tramwaj" wykonywała pierwsza kompania. 
Dowodził ,,Włodek". Powody tej akcji były głęboko uzasadnione. Wśród wielu 
bardzo różnych trudności życia w okupowanej Warszawie sprawa komunikacji 
miejskiej odgrywała wielką rolę. Wozów tramwajowych było mało, wiele z nich 
bowiem uległo zniszczeniu podczas wrześniowego oblężenia, zaś gospodarka 
niemiecka nie przewidywała żadnych nowych inwestycji w tym zakresie, a potrzeby 
rosły. Powierzchnia miasta nie uległa skurczeniu w stosunku do przedwojennej, 
ludność wzrosła na skutek przybycia ogromnej fali wysiedlonych zarówno z zachodu, 
jak i ze wschodu. Tramwaje były przepełnione. Przy każdym stopniu wisiały 
wielkie grona czepiających się. Niemcy zarówno ze względu na wrodzony porządek, 
jak i ze względu na chęć nękania Polaków rozpoczęli bezwzględną walkę z tym 
zjawiskiem. Namianowali sporo kontrolerów, którzy w sposób brutalny zaczęli 
obchodzić się z polskimi pasażerami: ściągali nakrycia głowy, ściągali ludzi ze 
stopni, karali mandatami, bili, przeprowadzali rewizje, nieraz odprowadzali na 
policję. Stali się dokuczliwością i tak nad miarę udręczonego miasta; panoszyli 
się bezkarnie sądząc, że tę bezkarność zapewnia im mundur niemieckiego urzędnika, 
więc mimo iż był to fizycznie bezwartościowy materiał ludzki odrzucony przez 
wszelkie komisje wojskowe, kontrolerzy znieważali nieraz znacznie od siebie 
silniejszych Polaków, którzy musieli milczeć. Kedyw wydał wreszcie rozkaz dania 
nauczki kontrolerom. Zapewne decyzja spowodowana była przez kierownika Walki 
Cywilnej. Tę akcję wykonywała także pierwsza kompania. Akcja była udana. Na 
placu Starynkiewicza oddział z 1 kompanii zaatakował tzw. wóz widmo, to jest 
tramwaj służbowy wożący kontrolerów niemieckich. Sześciu kontrolerów niemieckich 
zginęło; dwóch naszych chłopców zostało rannych od strzałów oddawanych przez 
Niemców z wieżyczki na poezcie dworcowej. Mit bezkarności zniknął, koledzy 
wybitych kontrolerów przestali się panoszyć. Lecz czas przejść do akcji 
najważniejszych dla pierwszej i drugiej kompanii, do akcji dywersyjnych. W 
okresie tego roku tj. od śmierci Tadeusza Zawadzkiego (21 VIII 1943) do wybuchu 
powstania warszawskiego (1 VIII 1944) pierwsza i druga kompania wysadziły w 
powietrze wiele mostów, przepustów kolejowych, czy też samych pociągów. Wśród 
tych akcji wymienić trzeba Szymanów, Płochocin, Błonie, Pogorzel i Urle. 
Wszystkie te akty dywersyjne miały wielkie znaczenie dla biefu wypadków 
wojennych, uderzały bowiem po liniach komunikacyjnych zaopatrujących front 
wschodni. Dla Grup Szturmowych
niesłychanie istotne było to, że każdą z tych akcji dowodził inny młody dowódca. 
W tej walce i dowodzeniu wychowywała się już nie tylko kadra, jak kiedyś w 
okresie Arsenału, Celestynowa, Czarnocina, lecz wychowywali się wszyscy. Oddział 
stawał się wspaniałym instrumentem bojowym, tym lepszym, że coraz doskonalej 
uzbrojonym. Każda bowiem akcja przynosiła trochę nowych sztuk broni. Lecz nie 
tylko oddział stawał się wspaniałym instrumentem bojowym, potężnieli ludzie, 
rozrastali się wśród ciągłych napięć woli. W toku tego rozrastania się, w toku 
tego potężnienia wiele powstawało zagadnień trudnych, nieraz konfliktów czy 
nawet kryzysów. Na tym drugim froncie rozrastali się też ludzie. Szczęśliwie 
byli to najczęściej ci sami ludzie -- ludzie pełni. Spośród akcji dywersyjnych 
na pierwsze miejsce wybija się akcja ,,Tryńcza". Jej treścią było sparaliżowanie 
ruchu na podkarpackiej linid kolejowej, niezmiernie, jak już kiedyś 
wspominaliśmy, ważnej w systemie zaopatrywania frontu wschodniego. Teraz 
oddziały dywersyjne Kedywu były już dostatecznie silne, by tam sięgnąć. Całej 
akcji dodał ogromnej wagi fakt, że stała się ona jakby egzaminem sprawności 
Armii Krajowej. Chodziło o to, aby na forum międzynarodowym Naczelny Wódz mógł 
wykazać, że jego londyńskie rozkazy są w kraju szybko i dokładnie wykonywane, że 
Armia Krajowa nie jest jakąś fikcją polityczną. Kiedyś więc nadszedł taki rozkaz 
z Londynu. Naczelny Wódz, generał Kazimierz Sosnkowski, wydał go dnia 3IV1944 
roku, a już dnia 6IV1944 roku wyleciało w powietrze 47-metrowe przęsło mostu na 
Wisłoku, powodując 48-godzinną przerwę w ruchu na linii Przeworsk--Rozwadów oraz 
8-metrowy przepust kolejowy, powodując 36-godzinną przerwę w ruchu na linii 
Rzeszów--Przeworsk. Ponadto 9 IV 1944 roku wyleciał w powietrze 7,5-metrowy 
przepust kolejowy, powodując 33-godzinną przerwę w ruchu na linii Jasło--Sanok . 
We wszystkich tych akcjach wydatną
8
pomocą dla atakujących warszawskich Grup Szturmowych były miejscowe Grupy 
Szturmowe. Ich rola nie ograniczała się zresztą tylko do akcji na linii 
podkarpackiej; we wszystkich pozostałych akcjach dywersyjnych intensywnie 
współdziałały bowiem Grupy Szturmowe innych chorągwi, a w szczególności Chorągwi 
Mazowieckiej. Dowodem dobrego wykonania dywersji na liniach podkarpackich była 
depesza, jaka nadeszła od Naczelnego Wodza w Londynie do dowódcy Armii Krajowej, 
generała ,,Bora": ,,Meldunek Jula9 otrzymałem. Dzielnych żołnierzy Armii 
Krajowej pozdrawiam. Panu Generałowi dziękuję". Akcja południowa była 
rzeczywiście szczytowym osiągnięciem w dywersji na liniach komunikacyjnych. W 
takich akcjach oraz nie światowej, t. III: Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 508.
8 Według opracowania londyńskiego pt. Polskie Siły Zbrojne w 11 woj-
8
Kryptonim omawianej akcji.
w setkach drobnych akcji i czynności pomocniczych poprzedzających i 
likwidujących każdą akcję poważniejszą, kształtowały się Grupy Szturmowe. Straty 
tego okresu, nie licząc osobno omówionych strat ,,Parasola", aczkolwiek bardzo 
bolesne, nie nadszarpnęły w żadnym wypadku postawy oddziału. Do okresu przełomu, 
a więc do walki ,.jutro" Grupy Szturmowe przystępowały wspaniale przygotowane 
przez walkę ,,dziś". Dotyczy to również Grup Szturmowych całej Polski Centralnej, 
które, współdziałając z warszawskimi Grupami Szturmowymi lub walcząc w 
dywersjach lub w partyzantkach swoich okolic, stały się na swoich terenach 
dobrymi oddziałami. Nie dotyczy to jednak Grup Szturmowych na terenie Polski 
Wschodniej i Zachodniej, którym nie dane było rozwinąć w okresie ,,dziś" walki z 
bronią w ręku. 3. ,,Agrykola" -- Baza -- ,,Sonda" Przygotowywanie Grup 
Szturmowych do przełomu wynikało z samej istoty szaroszeregowej postawy. Z 
biegiem czasu do tej postawy dołączyła się wywalczona z trudem postawa wojska, 
dostrzegająca rolę oddziałów Kedywu w okresie nadchodzącego przełomu. Gdy mowa o 
przygotowaniu do przełomu, trzeba jednak sięgnąć wcześniej przed okres 
kedywowski i zestawić wszystkie szkoleniowe wysiłki skupiane na odcinku chłopców 
najstarszych. Na czele tych wysiłków wymienić niewątpliwie wypada ,,Agrykolę". Z 
początku nie miała ona nawet takiej nazwy, była po prostu Szkołą Podchorążych. 
Zorganizowana działalność Szarych Szeregów na tym odcinku datuje się od 
października 1941 roku. Być może przedtem były jakieś indywidualne przydziały 
harcerzy do ZWZ-owskiej Szkoły Podchorążych, jeśli w ogóle przed październikiem 
1941 roku taka istniała. Od października 1941 roku rozpoczęła się działalność 
zorganizowana. I znów, jak w większości spraw podziemnej walki, przewodziła 
Warszawa. Chorągiew Warszawska utworzyła wówczas 4 klasy szkoły podchorążych po 
około pięciu chłopców każda. Całość zorganizowana została pod 
komendą ,,Inżyniera" jako część kursu Obwodu Śródmieście Szkoły Podchorążych 
Okręgu Warszawskiego. Kształciła ona nieco ponad 20 chłopców. Chłopcy uczyli się 
z zapałem i dokładali wszelkich starań, aby trudne sprawy organizacyjne biegły 
bez najmniejszych wstrząsów i nie hamowały pracy. A były to rzeczywiście sprawy 
trudne. Dla każdego z uczniów uczestnictwo w szkole było nowym, dodatkowym 
zajęciem powiększającym jeszcze ilość i tak już bardzo rozbudowanych innych prac. 
Uzgadnianie terminów między tymi tak bardzo zajętymi ludźmi stało się wprost 
cyrkową sztuką. Ofiarą padły, rzecz prosta, wszystkie niedziele, ale i ta 
ostatnia rezerwa tylko w niewielkiej części rozwiązała zagadnienie. Druga wielka 
trudność to lokale. Ze względów tzw. higieny konspiracyjnej starano się, aby nie
były to te same lokale, które wykorzystywano do innych prac organizacyjnych. I 
znów niełatwo było znaleźć kilka nieobciążonych lokali i eksploatować je w 
małych odstępach czasu, jak tego wymagały zajęcia szkoły. Wreszcie odrębna 
łączność szkoły, przenoszenie instrukcji i innych pomocy naukowych (broń!), 
przygotowywanie stołów plastycznych, organizowanie wyjazdów na ćwiczenia w 
terenie wypełniły ostatnie wolne chwile chłopców, tak że mimo wielkiego zapału 
do wojskowego szkolenia wszyscy z utęsknieniem wyczekiwali czerwca, a z nim 
końca zajęć, ostatniego egzaminu i nominacji. Ten zapał, o którym parokrotnie 
wspomnieliśmy, wymaga chwili zastanowienia. Wywodzi się z niezniszczonego, 
przetrwałego wśród młodzieży autorytetu Armii Polskiej. Młodzież marzyła o 
nadanym ..autentycznym" rozkazem ,,autentycznym" stopniu wojskowym; marzyła o 
nim tak samo jak o ,,autentycznym" przydziale do ,,autentycznego" wojska. 
Zresztą nie było to tylko marzenie o stopniu; było to również marzenie o wiedzy 
wojskowej, wiedzy, która w tym okresie jednej z najcięższych dotychczasowych 
wojen polskich wydawała się być i chyba była nieodłącznym atrybutem każdego 
pełnego mężczyzny, każdego pełnego człowieka. Niestety, naprzeciw tej czystej, 
szlachetnej postawie młodzieży nie zawsze wychodziła równie czysta i szlachetna 
postawa niektórych dowódców. Niestety, w paru przypadkach podchorążówka stała 
się walutą na rynku, na którym pewni krótkowzroczni oficerowie kupowali młodzież 
do swych oddziałów. Dla wielu naszych chłopców była to pierwsza gorycz, pierwsze 
rozczarowanie. Bo jak to? U nas, w Szarych Szeregach, trzeba było mieć za sobą 
długie miesiące ciężkiej i niebezpiecznej służby, trzeba było wyróżnić się w tej 
służbie, trzeba było być jednym z najlepszych w gronie, pełnym zapału, odwagi i 
poświęcenia, aby w rezultacie w nagrodę i w drodze specjalnego wyróżnienia 
doczekać się, lub też nie doczekać, powołania do Szkoły Podchorążych. A gdzie 
indziej zdarzały się takie np. propozycje: wstąp do nas do plutonu, a skierujemy 
cię do Szkoły Podchorążych. Mimo to Szare Szeregi nie doznały uszczerbków 
liczbowych, a tych z początku dwudziestu, a w dalszych turnusach kilkudziesięciu 
wybranych spośród kilkuset, jak to miało miejsce w Warszawie, było na pewno 
dobrymi podchorążymi. Wystarczy wymienić ,,Zośkę", ,,Andrzeja 
Morro", ,,Rudego", ,,Giewonta", ,,Alka" i tylu innych, którzy weszli do polskiej 
historii. Wszyscy oni byli wojennymi podchorążymi. Lecz wyprzedziliśmy fakty. Po 
pierwszym turnusie przystąpiono do zorganizowania drugiego. Nie najgorsze 
musiały być doświadczenia wojska przy współpracy z Szarymi Szeregami w 
poprzednim turnusie, skoro teraz z łatwością zgodziło się ono na zorganizowanie 
osobnego kursu Szkoły Podchorążych przeznaczonego dla Chorągwi Warszawskiej 
Szarych Szeregów. Zgodziło się mimo swych łatwo zrozumiałych tendencji 
centralistycznych i ujednolicających. Obok sześciu kursów dla sześciu obwodów 
Okręgu Warszawskiego AK powołano kurs VII dla Szarych Szeregów. Komendantem 
kursu został rtm. Stanisław Błaszczak (pseudonim ,,Róg", ,,Roch") prowadzący w 
poprzednim turnusie jedną z klas. ,,Inżynier" zniknął już wówczas z pola 
widzenia ,,Ula Wisły". Klas było sześć. Współpraca organizacyjna komendantów 
chorągwi, ,,Orszy" i Szkoły ,,Rocha" szła doskonale. Często można było 
zaobserwować, jak łącznik ,,Orszy", Longin Paluszkiewicz (pseudonim ,,Leszek") 
rozmawiał na ławeczce przed ambasadą włoską na placu Dąbrowskiego z 
łącznikiem ,,Rocha", Andrzejem Makólskim (pseudonim ,,Mały Jędrek"), jednym z 
uczniów tego turnusu Szkoły Podchorążych. I znów zapał tych uczniów był wielki, 
a ambicja organizacyjna Szarych Szeregów kazała robić wszystko, aby to był dobry 
kurs i aby wyszli z niego dobrzy podchorążowie. Właśnie z tego turnusu 
rozpoczętego w lipcu 1942 roku, a kończącego się w styczniu 1943 roku wyszli 
tacy podchorążowie, jak ,,Zośka", ,,Rudy", ,,Alek". Ten drugi turnus różnił się 
znacznie od pierwszego. O ile w pierwszym bardzo poważny procent uczniów 
stanowili starsi, przeważnie przedwojenni jeszcze instruktorzy harcerzy, którym 
wybuch wojny albo odroczenie, albo kategoria zdrowia nie pozwoliły odsłużyć 
wojska przed wojną, o tyle w drugim turnusie wszystkie klasy potworzone były ze 
zwartych młodych zespołów pochodzących z tego samego środowiska organizacyjnego. 
Miało to poważny wpływ nie tylko na atmosferę, lecz także na istotną treść tego, 
co działo się w szkole. A dokonywał się-w niej dziwny proces. Wykładowcy, w 
zasadzie przedwojenni oficerowie zawodowi wychowani na przedwojennych 
instrukcjach i regulaminach, i mający w ręku przedwojenne instrukcje i 
regulaminy, wykładali wiedzę wojskową sprzed 1939 roku. A wiedza wojskowa szła 
od czasu tej największej z wojen ogromnymi krokami naprzód. Już we wrześniu 1939 
roku wiedzieliśmy, że wyposażenie naszej armii nie pozwala jej dotrzymać kroku 
nowoczesnej myśli wojskowej, a gdy potem przyszło zdmuchnięcie linii Maginota, 
bitwa o Londyn, desant na Kretę, stosowanie radaru, radiolokacji lotniczej, 
pocisków V..., stało się jasne, że odległość między tym, czym mogliśmy operować 
w roku 1939 a rwącą naprzód czołówką światową powiększa się w przerażającym 
tempie. I takiej wiedzy, wiedzy z 1939 roku uczono chłopców w szkole. Nie była 
to wiedza bezwartościowa. Umiejętność strzelania, krycia się, okopywania, rzutu 
granatem, roje, tyraliery, skoki w natarciu, szturm -- wszystko to stanowiło jak 
gdyby alfabet, bez którego nie można mówić wojskowym językiem. Kłopoty pojawiły 
się dopiero przy broniach technicznych, przy obronie przeciwpancernej i 
przeciwlotniczej, przy współdziałaniu lotnictwa z bronią pancerną, przy 
łączności (radio!). A już specjalnie drażniące były wykłady ze służby 
wewnętrznej i organizacji armii. Oba wykłady rysowały przed oczami chłopców 
armię na dzisiejsze warunki ciężką, mało ruchliwą, bitą przez szybkość obcych 
czołgów i ogień obcych samolotów. A chłopcy chcieli zwyciężać, a nie być bici. 
Poszukiwali i rozchwytywali takie pisma, jak ,,Towarzysz Pancerny".
Szukali w nich nowoczesnej wiedzy wojskowej. Szukali tego, czego żądały od nich 
wszystkie pełnione służby konspiracyjne: ,,Wawer", ,,N", WISS czy teraz Wielka 
Dywersja. Drobiazgowego, solidnego przygotowania, wielkiej pracy mózgu 
chwytającego wszystkie warianty i współzależność elementów nowoczesnej walki, a 
potem ogromnej, skutecznej pracy organizacyjnej, manewrującej ludźmi, 
zaopatrzeniem i bronią w dążeniu do precyzyjnego wykonania sekundowego i 
milimetrowego planu. Tego żądała od nich dywersja, o tym słyszeli z daleka jako 
o wielkich osiągnięciach z takich operacji, jak bitwa 0 Londyn, skok na Kretę, 
desant w Dieppe. Tego początkowe turnusy Szkoły Podchorążych nie dawały, lecz 
jeśli turnus pierwszy, mający jeszcze mniej danych o nowoczesnej wojnie i 
składający się ze starszych, mniej z sobą zżytych uczniów, stosunkowo biernie 
przejmował tę staromodność wykładu licząc, że w praktyce życia wiele da się 
zmienić, to turnus drugi był już pełen buntu, dyskutował z wykładowcami, stawiał 
żądania, myślał i dochodził sam do wielu wniosków, jak gdyby uzupełniając szkołę, 
jak gdyby uzupełniając wykład i wykładowcę. W takiej psychicznej sytuacji 
nadeszło organizowanie trzeciego turnusu. I tu nastąpił wielki przewrót. Grupy 
Szturmowe były już wówczas wyodrębnione (po 3 XI1942 roku) i pełniły już wówczas 
służbę Wielkiej Dywersji, więc Główna Kwatera, idąc na spotkanie myślom chłopców 
i realizując uczciwie do końca swój program, ustaliła z ,,Nilem" powstanie 
szaroszeregowej podchorążówki przy Kedywie. Szaroszeregowa podchorążówka! Już 
nazwa wydawała się jakąś sprzecznością samą w sobie, bo jakże wojsko ze swą 
centralistyczną 1 ujednolicającą tendencją mogło pójść na taką myśl? Lecz znów, 
jak w opisywanym kiedyś układzie Szare Szeregi -- ,,Pet", była i tu pełna 
szczerość i bezinteresowność. Szare Szeregi nie miały żadnych ambicji 
organizacyjnych, chciały tylko dobrze pełnić służbę. A może raczej pełnić dobrą 
służbę. To bardzo ważny moment. Moment uczący. Więc nie bezmyślne, mechaniczne 
wykonywanie rozkazu, lecz walka o to, by rozkaz był dobry, gdyż z chwilą gdy 
rozkaz padnie, można go już tylko wykonać. W walce o to, aby rozkaz był dobry i 
w tym wykonywaniu rozkazu kryje się ogromna prawda o historii Szarych Szeregów. 
Harcerstwo nie uczy walczyć o władzę, uczy słuchać, lecz jednocześnie uczy 
walczyć namiętnie o prawdę z każdym, nawet z władzą. Na słowie Harcerza polegaj 
jak na Zawiszy. Harcerz postępuje po rycersku. Harcerz jest karny... W tym 
trójkącie między prawdą, odwagą i karnością mieści się namiętna walka Szarych 
Szeregów o właściwą w stosunku do nich politykę, o właściwe ich używanie. Tak 
też realizując jedną z naszych tez, uzyskaliśmy własną podchorążówkę. 
Walczyliśmy o nią, gdyż w naszym rozumieniu skauting, dobrze rozumiany skauting, 
lepiej wychowywał nowoczesnego żołnierza, lepiej uczył go sztuki nowoczesnej 
walki niż niektóre dane, odchodzącej już w przeszłość metody szkolenia. 
Komendantem szkoły został hm Eugeniusz Stasiecki, ,,Piotr", oficer rezerwy 
sumiennie znający swą oficerską powinność, ale zarazem wybitny instruktor 
harcerski, wykształcony pedagog, wspaniały wychowawca. Ruszyła 
podchorążówka ,,Piotra" różniąca się od poprzedniej (rotm. ,,Rocha") tym, że tu 
już nie tylko uczniowie, ale kierownictwo szkoły wyszło naprzeciw nowoczesnemu 
wojsku. Jedna z klas podchorążówki ,,Piotra" składała się z nieprzeszkolonych 
dotąd wojskowo członków Kwatery Głównej. W tym drobnym fakcie widać znów całą 
prostą uczciwość wobec głoszonych haseł: instruktor ma być wzorem, instruktor ma 
być starszym bratem chłopców. I znów historia się powtórzyła. 
Podchorążówka ,,Piotra" musiała być bardzo dobrą szkołą, skoro po zakończeniu 
tego turnusu Kedyw zgodził się na utworzenie wielkiej szaroszeregowej Szkoły 
Podchorążych liczącej około czterdziestu klas. Szare Szeregi stanęły przed 
zadaniem, zda się, nad siły. Lecz była to już jesień 1943 roku. Szare Szeregi 
były już organizacją silną o poważnej, wyrobionej pozycji w podziemnym świecie, 
a co najważniejsze -- o własnym stylu pracy, stylu bycia. Mogły się nie bać 
wypaczenia własnego stylu przez styl inny. Mogły mieć uzasadnioną nadzieję, że 
ten inny styl potrafią nagiąć do swego. Wyciągnęły rękę do ,,Wigier". Koncepcja 
była prosta. ,,Wigry" mają dużą rezerwę niecałkowicie przez pracę podziemną 
wyeksploatowanych instruktorów harcerskich. Ci instruktorzy dobrze znali arkana 
skautowej gry. Mieli więc wiele danych na to, aby wychowywać i uczyć 
nowoczesnego żołnierza. Formalnie też nie było żadnych przeszkód, instruktorzy 
ci byli bowiem przeważnie oficerami dobrze znającymi swój wojskowy fach. A 
że ,,Wigry" miały inny, nieraz drażniący szaroszeregowców styl pracy, właśnie 
nie szary, właśnie nieraz przeceniający formy zewnętrzne, tego się Szare Szeregi 
nie bały. Były mocne, liczyły na swe siły. Stanęła umowa z ,,Wigrami". Mocą tej 
umowy spora wigierska kadra instruktorsko-oficerska w sile około 20 ludzi weszła 
do Szarych Szeregów. Tylko przydziały wojskowe tych swoich nowych członków 
rozwiązały Szare Szeregi inaczej, niż to czyniły dotychczas ze wszystkimi 
przydziałami. Na moment przełomu wigierczycy nie mieli przydziału w oddziałach 
szaroszeregowych, lecz przydziałem ich pozostał batalion ,,Wigry". Batalion ten 
więc nie stał się oddziałem szaroszeregowym, lecz oddziałem prowadzonym przez 
kadrę, która składała się z członków Szarych Szeregów, Nowa szkoła stała się 
głównym filarem jednocześnie utworzonego przy Głównej Kwaterze Centrum 
Wyszkolenia Wojskowego. Zadaniem centrum, poza prowadzeniem szkoły w Warszawie, 
było instruowanie w zakresie szkolenia wojskowego chorągwi prowincjonalnych oraz 
przygotowanie i wydawanie wojskowych pomocy naukowych. Komen-
dantem centrum, a zarazem komendantem szkoły został dowódca batalionu ,,Wigry", 
hm Eugeniusz Konopacki (pseudonim ,,Gustaw", ,,Trzaska"). Rozpoczęła się praca. 
Ogromny aparat szkoły tak pochłonął kadrę, że inne agendy centrum właściwie 
niewiele wyszły poza fazę projektowania. Szkoła natomiast szła. Przybrała sobie 
kryptonim ,,Agrykola", nawiązując do najpiękniejszych tradycji polskich 
podchorążych, do 1830 roku i tej nocy listopadowej, która nazwy Łazienki, 
Belweder, Agrykola wprowadziła do historii. Z nazwą ,,Agrykola" wiąże się pewien 
drobny, lecz niesłychanie wymowny incydent. Było to już pod koniec turnusu. 
Komenda Szkoły ustaliła odznakę pamiątkową dla absolwentów i instruktorów. 
Odznaka była niewielka i estetyczna -- mały dębowy listek i na nim dyskretna 
literka ,,a". Cała sprawa wyglądała na pozór niewinnie. Szybko jednak okazało 
się, że sprawa ta stała się punktem starcia zupełnie różnych, ba! -- nawet 
przeciwstawnych stylów życia. Już sam pomysł odznaki był zupełnie niezgodny z 
szaroszeregowym stylem. Tyle lat pracy minęło. Tyle akcji było już za nami, a 
nikomu do głowy nie przyszło robienie pamiątkowych odznak. Nie miał odznaki 
ani ,,Wawer", ani ,,N", ani Wielka Dywersja, ani trzy poprzednie turnusy Szkoły 
Podchorążych, dopiero wejście kadry wigierskiej wniosło ten inny styl. I nie 
chodzi tu o podkreślenie czy stwierdzenie, że był to styl zły. Nie. Był bardzo 
ludzki, przyjęty, bardzo normalny. Chodzi tylko o podkreślenie, że był inny. 
Właściwy incydent miał miejsce na odprawie Głównej Kwatery w czerwcu 1944 roku. 
Wówczas to komendant Centrum Wyszkolenia Wojskowego, hm Eugeniusz Konopacki, 
wręczył honorową odznakę szkoły Naczelnikowi Szarych Szeregów, informując 
jednocześnie, że pierwsze dwie honorowe odznaki zostały wysłane przez kuriera do 
Londynu dla Prezydenta Rzeczypospolitej i Wodza Naczelnego. Tego było za wiele. 
Naczelnik Szarych Szeregów ,,Witold", zaskoczony sprawą, gdyż w tej dopiero 
chwili o ustaleniu odznaki się dowiedział, wygłosił zamiast podziękowania 
krótkie przemówienie, w którym ustosunkował się do odznak w ogóle. 
Wyraz ,,szarość" związany z nazwą organizacji, bezinteresowność pełna, do końca 
rozumiana bezinteresowność służby -- oto treść przemówienia. ,,Trzaska" był tym 
wszystkim zaskoczony. Nie rozumiał. Należy sądzić, że i wówczas, i w niektórych 
innych momentach patrzał na ludzi szaroszeregowego stylu, jak na dziwaków, jak 
na ludzi nierealnych, nieżyciowych. Jesteście jeszcze młodzi zapaleńcy -- myślał 
sobie. Nie należy jednak rozumieć, że ,,Trzaska" był cynikiem. Ten blisko 
dwumetrowego wzrostu czterdziestoletni mężczyzna, zawsze bardzo starannie ubrany, 
uprzejmy, przestrzegający wszelkich form dobrego zachowania się, był 
jednocześnie bardzo ofiarnym, starannym i dokładnym pracownikiem Poł-Cki 
Podziemnej. W samo prowadzenie ,,Agrykoli" włożył ogromny trud, ponosił wiele 
ryzyka. Jednego tylko nie umiał i nie chciał -- być szarym. Stopień wojskowy, 
odznaczenie, mundur, dyplom, tytuł -- były to dlań zjawiska, do których 
przywiązywał ogromną wagę. Zainteresowania heraldyką szlachecką, tradycją 
własnego rodu, przedwojenna służba w podchorążówce artylerii we Włodzimierzu 
Wołyńskim, życie korporacyjne -- oto akcenty dopełniające sylwetkę człowieka 
tkwiącego całym jestestwem w czasach ostróg i szabli, w czasach sygnetu i 
białego mazura na balu Arkonii. Jeśli więc zbliżały nas i spotkały służba oraz 
praca, to odpychały i drażniły te zewnętrzne formy. Nas drażniło umiłowanie tych 
form, jego -- nasz ,,snobizm szarości". Taki był komendant Centrum Wyszkolenia 
Wojskowego Szarych Szeregów, kpt. Eugeniusz Konopacki -- ,,Trzaska", członek 
Głównej Kwatery Harcerzy, komendant IV turnusu Szkoły Podahorążych, dowódca 
batalionu ,,Wigry". IV turnus ,,Agrykoli" liczący łącznie około 30 klas dzielił 
się na cztery kursy. Nosiły one kryptonimy: ,,Anna", ,,Barbara", ,,Cecylia" 
i ,,Dorota". Kurs ,,Anna" grupował chłopców rekrutujących się z 1 kompanii 
batalionu ,,Zośka", kurs ,,Barbara" -- chłopców z 2 kompanii, kurs ,,Cecylia" -- 
chłopców z ,,Agata", późniejszego ,,Parasola", wreszcie kurs ,,Dorota" -- 
chłopców z nowych Grup Szturmowych Chorągwi Warszawskiej, późniejszej 3 kompanii 
(,,Giewont") batalionu ,,Zośka". Jak to często z krytponimami bywa, tylko jeden 
z tych czterech przetrwał długie lata w pamięci ludzkiej, o którą zaczepił się 
słowami doskonałej piosenki: Agrykoli stromą drogą Idzie wiara nasza szara, 
Śpiewa wieczór, śpiewa z rana O Dorocie piosnkę swą. Bo ta wyczarowana przez 
szaroszeregowego pieśniarza, hm Jerzego Dargiela, jasnowłosa Dorota to nie żadna 
umiłowana dziewczyna, to po prostu kryptonim kursu podchorążówki. Treścią tego 
czwartego turnusu ,,Agrykoli" nie była już walka o nowoczesność i postępowość 
wojskowej wiedzy. Ta walka została w poprzednim turnusie definitywnie wygrana. 
Jej wynikiem w obecnym turnusie była niesłychanie solidna, ścisła praca 
szkoleniowa typu wybitnie politechnicznego. Znane były starannie i precyzyjnie 
wykonane szkice Andrzeja ,,Morro" obiegające jako wzorce poszczególne klasy 
szkoły, znane były modele mostów, stoły plastyczne, panoramiczne szkice robione 
z jednego stanowiska i wiele innych prac. Lecz koroną pracy tego 
turnusu ,,Agrykoli" była szkoleniowa baza leśna. Już sama decyzja zorganizowania 
szkoleniowej bazy leśnej charakteryzuje, jak solidnie i jak realistycznie 
przygotowywano oddział do przełomu. Chciałoby się te myśli powiązać mocno z 
rozważaniami dokonanymi wiele wcześniej w rozdziale ,,Liczba". Tam walczono, aby
ilość była prawdą, a nie fikcją. Tu odbywa się walka o to, aby jakość była 
prawdą, a nie fikcją. Jakość wyszkolenia, wartość bojowa żołnierzy. A przecież 
zorganizowanie bazy wymagało ogromnego wysiłku organizacyjnego, ogromnego 
nakładu energii i pracy. A przecież łączyło się ono z ponoszeniem wielkiego 
ryzyka. I znów pytanie, czy wolno było takie ryzyko ponosić? W odpowiedzi 
pominiemy tu wartości wychowawcze: wdrożenie do rzetelnej, solidnej pracy, 
nabycie umiejętności organizacyjnych. Skupimy uwagę na zwykłym rachunku ryzyka i 
strat. Wśród wojskowych znane jest powiedzenie, jak to każda kropla potu na 
ćwiczeniach oszczędza kroplę krwi na wojnie. Historia warszawskich Grup 
Szturmowych potwierdza to powiedzenie. Wprawdzie bataliony harcerskie zostały w 
powstaniu warszawskim zdruzgotane, spowodowane to jednak zostało zupełnie innymi 
przyczynami, o których mówić będziemy dalej. Solidne przygotowanie bojowe 
oszczędziło natomiast batalionom strat wynikających z nieporadności zachowania 
się w walce poszczególnego żołnierza i nieporadności dowodzenia. A przecież 
znane są przykłady takich strat. Tego wszystkiego zaoszczędziło Grupom 
Szturmowym solidne wyszkolenie, tego zaoszczędziła m. in. baza leśna. Rachunek 
ryzyka i strat okazał się tym słuszniej przeprowadzony, że sama baza nie 
przyniosła ani jednej straty. Zorganizowana została w maju - czerwcu 1944 roku i 
trwała około 8 tygodni -- do wybuchu powstania warszawskiego. Stałym dowódcą 
bazy był ,,Giewont" (Miłek Cieplak). On wraz z nielicznym zespołem tkwił 
niezmiennie w wyszkowskich lasach, podczas gdy poszczególne plutony wymieniały 
się co parę tygodni. Wymieniali się także instruktorzy Szkoły Podchorążych. 
Często przyjeżdżały inspekcje z kierownictwa ,,Agrykoli", z dowództwa batalionu 
oraz z Głównej Kwatery. Z tej ostatniej był w bazie ,,Piotr". Z pobytu wrócił 
rozpromieniony: ,,Co za wspaniałe warunki wychowawcze; przecież to 
najprawdziwszy obóz harcerski" -- mówił z zapałem, wspominając atmosferę, 
porządek dnia, kontakt z przyrodą, piosenki, gawędy przy ognisku, 
modlitwę. ,,Giewont" bardzo zyskał w oczach ,,Piotra". Do tej pory znany był 
jako doskonały organizator, teraz okazał się pierwszorzędnym instruktorem 
harcerskim, okazał się też dobrym dowódcą, boć przecież baza nie mogła być i nie 
była sielanką. Wokół szalała wojna. Front wschodni zbliżał się. Szosami szło na 
wschód zaopatrzenie armii niemieckiej, lub też cofały się na zachód rozbite 
niemieckie oddziały. Ta druga fala nasilała się coraz bardziej, aż na parę dni 
przed wy-% buchem powstania zatłoczyła szosę bezładem masowego odwrotu. Wtedy 
ruszył się i ,,Giewont", i poszedł na Warszawę. Lecz zanim do tego doszło musiał 
czujnie nasłuchiwać, czy w okolicy nie szaleje jakaś niemiecka obława, groźny 
wróg wszystkich partyzantek. Długo było dość spokojnie, lecz któregoś dnia 
nastąpił alarm. Szła obława. Wtedy ,,Giewont" pokazał talent dowódczy. Nie 
zważając na ostrzelanie oddziału przez Niemców, nie dał się sprowokować do 
nierównej walki i klucząc przez bagna wyprowadził pluton w bezpieczne miejsce. 
Nadeszły wreszcie ostatnie dni lipca. Odwrót niemiecki znamionował całkowitą 
katastrofę frontu. Z Warszawy, z batalionu przyszedł rozkaz zwinięcia bazy. 
Sprzęt załadowano na wóz, chłopcy poszli piechotą. Przedziwny to był marsz. 
Chwilami w całkowitym szyku wojskowym, nawet z piosenką, chwilami w zamaskowanej 
rozsypce. Chwilami sami, chwilami w niezwykłym otoczeniu uciekających Niemców. 
Był nawet moment, że jacyś ranni czy wyczerpani żołnierze Wehrmachtu przysiedli 
się na geesowy wóz. Musieli chłopcy wówczas mocno ściskać w kieszeniach kolby 
swych pistoletów, w każdym momencie bowiem mogli wehrmachtowcy domacać się pod 
plandekami -długiej i maszynowej broni plutonu. Nic jednak nie zaszło. Oddział 
dotarł do Pragi i tu znów skrył się w mroki konspiracji. Zakurzony, nie 
ogolony ,,Giewont" dotarł w niedzielę 27 lipca rano na plac Napoleona i tu 
niespodziewanie spotkał ,,Witolda", Naczelnika Szarych Szeregów. Przywitanie 
było bardzo serdeczne. Obaj przyjaciele wyczuwali, że przełom jest tuż 
tuż. ,,Agat", który teraz z kompanii przeorganizował się w przygotowujący się do 
przełomu batalion ,,Parasol", też organizował swoją bazę. Przy tym 
najważniejszym momentem miała być wieża spadochronowa, rzecz szczególnie trudna 
w warunkach konspiracji i partyzantki -- a jednak możliwa. Ten projekt to znów 
dowód niezwykłej solidności i rzetelności pracy, podbudowany tym razem szaleńczą 
wprost śmiałością i rozmachem. Jedynie termin nadchodzącego powstania spowodował, 
że przygotowania zostały przerwane. Grupy Szturmowe innych chorągwi też w swej 
pracy szkoleniowej zetknęły się z terenem, z lasem. Nie miały wprawdzie własnych 
baz, lecz brały udział w partyzantkach innych oddziałów. Przewodziły w tym, 
rzecz prosta, Kielecczyzna, Radomskie i Lubelszczyzna. Czwarty 
turnus ,,Agrykoli" był turnusem ostatnim. Nie tylko dlatego, że nadchodziło 
powstanie. Dlatego również, że dowództwo Armii Krajowej zadecydowało przejść od 
lata 1944 roku na inny system szkolenia. Uznano, że system szkół podchorążych 
jest systemem niedemokratycznym, zbyt podkreślającym elitarność korpusu 
oficerskiego. Postanowiono skasować szkoły podchorążych, a na ich miejsce 
wprowadzić szkoły niższych dowódców, szkolące podoficerów, spośród których 
dopiero drogą dalszego szkolenia i awansowania mieli być dobierani przyszli 
oficerowie, W Szarych Szeregach organizację nowej szkoły podjęło Centrum 
Wyszkolenia Wojskowego pod kierownictwem Konopackiego. Szkoła otrzymała 
kryptonim ,,Belweder" -- znów nawiązujący do listopadowych tradycji. Lecz, jak 
to z kryptonimami bywało i o czym tylekroć już pisaliśmy, nazwa się nie przyjęła.
W praktyce używano nazwy innej, powstałej z pierwszych liter tytułu szkoły, 
mianowicie nazwy ,,Sonda" (Szkoła Niższych Dowódców). Wybuch powstania 
warszawskiego przerwał pracę tej nowej szkoły zmontowanej przez CWW na terenie 
całej Polski Centralnej. 4. ,,Ursus" -- ,,Filtry" Kryptonim ,,Ursus" pochodził 
od nazwy przedwojennej państwowej fabryki samochodów, dotyczył bowiem szkolenia 
motorowego. Trudne to było w warunkach konspiracyjnych szkolenie. Wprawdzie po 
informacjach o szkole spadochronowej, o leśnej bazie szkoleniowej nic już nie 
jest w stanie nas zadziwić, tym więcej, że nie mówiliśmy wówczas o takich 
szczegółach szkoleniowych, jak ostra strzelnica ,,Parasola" w Kampinosie. 
Niemniej szkolenia motorowego nie można uznać za organizacyjnie łatwe. Warsztaty 
i próbne jazdy z jednej strony, a wielka masa uczniów z drugiej -- przeczyły zda 
się wszelkim zasadom konspiracji. Tę pozorną sprzeczność rozwiązywano na odcinku 
szkolenia motorowego w szczególny sposób. Wykorzystywano mianowicie dla celów 
konspiracyjnych możliwie dostępne legalne formy. 0 jednym takim przykładzie 
mówiliśmy już w rozdziale ,,Liczba". Przypominamy sobie, jak to w szkole 
samochodowej Tuszyńskiego w Warszawie Szare Szeregi wydzierżawiły kurs, jak 
to ,,Firley" urzędował w biurze szkoły jako przedstawiciel dzierżawcy, jak 
większość słuchaczy przychodzących na pozór z ulicy stanowili nasi chłopcy, jak 
wreszcie pieniądze przebiegały dokoła, zachowując pozory legalnej opłaty w 
legalnej szkole, a przy okazji usprawniając konspiracyjną maszynę. Cała akcja 
przeszkoliła około 300 chłopców z Szarych Szeregów, a ponadto pewien, stosunkowo 
niewielki, odsetek młodzieży niezorganizowanej, co też z punktu widzenia 
społecznego miało w okresie wojennym poważne znaczenie, dawało bowiem młodzieży 
fach i kierowało jej zainteresowania na zdrowe tory. Te kursy otrzymały w 
słownictwie konspiracyjnym kryptonim ,,Ursus I" w odróżnieniu od ,,Ursusa II", 
który po ich zakończeniu nastąpił. ,,Ursus II" przeznaczony był dla znacznie 
mniejszej liczby uczestników. Obejmował program na wyższym poziomie. Sam kurs 
odbywający się również w Warszawie zorganizowany był przez komórkę zajmującą się 
w Komendzie Głównej AK sprawami broni pancernej pod kierownictwem płka ,,Albina". 
Z Szarych Szeregów uczęszczało nań około 20 chłopców. Kurs trwał parę miesięcy i 
dawał poważne przygotowanie warsztatowe. ,,Ursus III" posiadał zupełnie inny 
charakter. Odbywał się w terenie o wiele trudniejszym niż Warszawa, a mianowicie 
we Lwowie 1 w kilku małomiasteczkowych ośrodkach południowo-wschodnich terenów 
dawnej Polski. Tu nie można było marzyć o takiej machinie konspiracyjnej, która 
by swymi codziennymi obrotami nadążała za wymaganiami legalnego życia, jak to 
miało miejsce przy szkole Tuszyńskiego w Warszawie. Wybrano drogę inną. 
Zorganizowano własną szkołę samochodową jako legalne przedsiębiorstwo prowadzone 
przez hm Wacława Micutę i inż. Zygmunta Zbichorskiego. Znana w konspiracji pod 
nazwą akcji ,,S" miała szkolić masy nie zorganizowanej młodzieży, wychodząc z 
założenia, że tą drogą wytworzy się znaczne rezerwy dla przyszłych polskich 
jednostek pancernych i motoTowych na moment odtwarzania armii. Adresy 
absolwentów szkoły miały stać się drogą dla przyszłych kart mobilizacyjnych. 
Rzecz prosta, że przez ,,Ursus III" przechodzili i nasi chłopcy z niezbyt 
licznego środowiska lwowskiego, niemniej, jej główny kierunek to oddziaływanie 
na młodzież nie zorganizowaną. Dlatego jej wyniki trzeba brać pod uwagę przy 
bilansowaniu wszystkich naszych wysiłków w odniesieniu do młodzieży nie 
zorganizowanej, a więc przy bilansowaniu akcji ,,M". Ostatnią naszą pozycją w 
zakresie szkolenia motorowego jest tzw. ,,Ursus IV". Organizowało go Centrum 
Wyszkolenia Wojskowego dla Grup Szturmowych całej Polski: dla prowincji w formie 
instrukcji, dla Warszawy w formie konkretnego szkolenia. Duchem całej akcji był 
inż. ,,Iskra". Prowadził swoją pracę z wielkim zapałem, niezmiernie ciekawie i 
nowocześnie. Powiedzieliśmy, że ,,Ursus IV" przeznaczony był wyraźnie dla Grup 
Szturmowych. Otóż w tym miejscu należy wyjaśnić, że szkolenie motorowe było 
chyba jedyną służbą, której miejsce w całej konstrukcji programowej nie zostało 
definitywnie przesądzone. Czy ma to być służba beesowa czy geesowa, czy też może 
przeznaczona dla cbu szczebli i jedynie jeden z kanonów metodyki harcerskiej, a 
mianowicie stopniowanie trudności, miał rozróżniać jej zakres. Wiemy, ze 
specjalność motocyklisty była częścią programu beesów; teraz dowiedzieliśmy się, 
że działalność ,,Iskry" skierowana była właśnie na geesy. Zagadnienie wyraźnie 
przesądzone nie zostało. W Grupach Szturmowych była jeszcze jedna dziedzina 
szkolenia specjalnego, mianowicie szkolenie minerskie. Prowadzone ono było w 
formie wielotygodniowego kursu przez Kedyw. Kurs nosił nazwę ,,Filtry". Kedyw, 
skupiając w swym gronie szereg zdolnych i zapalonych oficerów-saperów, potrafił 
kurs ten postawić na niewątpliwie wysokim poziomie. Prowadzony on był dla geesów 
całego terenu Polski. Do ośrodków prowincjonalnych wysyłano komplety instrukcji, 
tzw. paczki szkoleniowe, zawierające cały zestaw spłonek, kabli, zapalników itp., 
a ponadto, co najważniejsze, instruktora. Stałymi objazdowymi instruktorami 
zostało paru naszych chłopców z pierwszych ,,Filtrów" warszawskich. Nie można 
też nie wspomnieć, że w późniejszym okresie dla kadry warszawskich geesów Kedyw 
urządził Kurs Dowódców Kompanii (KDK). Uczestnikami byli w zasadzie aktualni 
dowódcy plutonów. Wykłady prowadzili oficerowie Kedywu. Naczelnik Szarych 
Szeregów miał wykład pt. ,,Sylwetka oficera".
5. Harcerz Rzeczypospolitej Walka prowadzona przez Grupy Szturmowe, pełna była 
silnych przeżyć dla chłopców, a obok niej wielki wysiłek szkoleniowy, 
przynoszący poczucie wzrastającej wartości żołnierskiej -- wszystko to rodziło 
nowe, nieraz bardzo trudne problemy wychowawcze. Mimo forsowanej z całym uporem 
i wśród niemałych trudności konstrukcji programowej ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze", 
konstrukcji opartej na tezie o pełnym człowieku, Grupy Szturmowe stanęły wobec 
niebezpieczeństwa kryjącego się w psychice frontowego żołnierza. Jakiś cień losu 
straceńców, jakiś bakcyl poczucia wyższości w stosunku do otoczenia, jakaś 
pokusa użycia. Drobne i niegroźne na razie były tego przejawy, lecz w wyczulonej 
na taką problematykę szaroszeregowej atmosferze stały się one wielkim dzwonem na 
alarm. Zły zbieg okoliczności spowodował, że problemy te wyłaniać się i narastać 
poczynały w chwili, gdy w czołówce Grup Szturmowych, jaką stanowiła Warszawa, 
kadra przywódcza poniosła ogromne straty wiosną i latem 1943 roku. Wprawdzie w 
zdumiewająco szybki sposób rozrastali się jej następcy, jednocześnie jednak 
następcy ci stawali przed coraz większymi, cięższymi zadaniami. Oddziały 
rozrastały się liczbowo niesłychanie szybko, a ponadto równie szybko zwiększało 
się w nich i upowszechniało nasilenie pracy. Odmładzająca się coraz bardziej na 
skutek strat kadra przywódcza z coraz większą trudnością mogła opanować 
zagadnienie. Tu i ówdzie poczęły pojawiać się nowe, dotąd nieznane, niepokojące 
style życia. Grupy Szturmowe, których sława szeroko krążyła po podziemnym 
świecie, a nieraz wychodziła i poza jego granice, stały się marzeniem wielu 
młodych. Ciągnęła ich walka. Przychodziło wielu. Byli to wszystko ci wartościowi 
spośród społeczeństwa, którzy sami szukali służby porzucając egoistyczne 
przeczekiwanie. Wśród nich poważna część nigdy przedtem nie zetknęła się z 
harcerstwem. Teraz idąc do oddziałów, zwabiona ich walką i zwartością, wszedłszy 
spostrzegała, że wewnątrz toczy się ponadto inna jeszcze walka, walka o styl 
życia, o wartości wewnętrzne człowieka. Nie jesteśmy harcerzami, nigdy przedtem 
nie byliśmy w harcerstwie, nie jeździliśmy przed wojną na obozy, nie 
zdobywaliśmy stopni i sprawności, Ttie nosiliśmy harcerskiego munduru -- 
argumentowali niektórzy z nich wzbraniając się przed podjęciem walki na tym 
drugim, wewnętrznym froncie. I w niektórych środowiskach poczęto nawet 
rozróżniać harcerzy od nieharcerzy. Pierwszych obowiązywał ich styl życia, który 
zresztą ceniono, którego wcale nie wyśmiewano, drudzy byli od niego wolni. 
Sprawa polegała na wielkim nieporozumieniu. Skauting nie jest szkołą z 
ograniczonym pTogramem -- powiedział twórca skautingu, gen. Baden Powełl. Cóż to 
znaczy? Znaczy to, że skauting, a w naszym polskim przypadku harcerstwo, można 
odnaleźć w dowolnym momencie życia. Można odnaleźć mając lat 8, wstąpić do 
zuchów, można odnaleźć mając lat 10, 12, 15 czy 18 i wstępować do odpowiednio 
starszego zespołu harcerskiego. Wcale nie trzeba mieć za sobą osiągnięć z 
poprzedniego harcerskiego okresu. Wszystkie regulaminy prób na stopnie 
harcerskie przewidywały to zjawisko. Również ogromna masa przykładów z życia 
potwierdza tę tezę. Te przykłady -- to liczni, nieraz bardzo wybitni działacze 
harcerscy, rozpoczynający swe skautowanie dopiero w wieku męskim, nie mówiąc już 
o samym Baden Powellu, wkraczającym w ten nowy dla siebie świat w wieku około 
pęćdziesiątki, nie mówiąc także o wielu naszych polskich twórcach harcerstwa z 
Małkowskim na czele, którzy przed 17, 18 rokiem życia nie byli harcerzami, 
choćby dlatego, że nie było wówczas harcerstwa. A więc skauting -- harcerstwo 
nie jest szkołą z ograniczonym programem. To odnajdywanie harcerstwa dokonuje 
się podobnie, jak chwytanie przez rybę haczyka wędki -- zgodnie z 
badenpowellowskim porównaniem. Rybak-wychowawca ,,łowi" rybę-chłopca na wędkę po 
to, aby chłopca tego wychować. Wędką jest program atrakcyjny dla chłopca w danym 
wieku. Wiemy jaki był program w czasie wojny. Wiemy jak starannie dobrany był 
dla chłopców w różnym wieku. Wiemy jak z kolei starannie był opracowany, aby 
kształtować wśród młodzieży zamierzone przez wychowawców cechy. Prawda, służba, 
braterstwo, odwaga, karność, inicjatywa, zaradność, pogoda i wiele innych cech -
- oto zamierzony i realizowany przez szaroszeregowe kierownictwo kształt sylwety 
ich chłopców. Nie o nazwy tu chodziło, mógł być żołnierz Kedywu, mógł być 
wawerczyk. To mało ważne. Chodziło o zupełnie określoną treść. Bo istota 
harcerstwa polega przecież na tym, że jest ono ruchem, a nie organizacją. W ten 
sposób częścią harcerskiego ruchu może być i kompania wojskowa, i koło 
turystyczno-krajoznawcze, i klasa szkolna, i zespół ministrantów, byle harcerską 
metodą zmierzał do harcerskiego ideału wychowawczego. Tego nie chcą lub nie mogą 
zrozumieć ludzie przyzwyczajeni do myślenia prostymi kategoriami organizacyjnymi, 
do operowania masą ludzką, a nie człowiekiem. Walka o styl życia Grup 
Szturmowych była ostra i miewała dramatyczne momenty. Była ona swoistym odbiciem 
dawno przebrzmiałej dyskusji: walka -- czy wychowanie. W Warszawie za walką 
opowiadały się pewne grupy w ,,Parasolu", poważna część 1 kompanii 
batalionu ,,Zośka" i niektóre sekcje w 2 kompanii. Za wychowaniem przez walkę 
cala reszta. Oczywiście nikt wówczas tak tego nie klasyfikował, raczej mówiło 
się o stylu wojskowym i stylu harcerskim. Cała sprawa przebiegłaby dużo prościej 
i dużo łatwiej, gdyby ów styl wojskowy nie znalazł sobie sojuszników z zewnątrz. 
Może nawet określenie ,,znalazł" jest niezupełnie ścisłe. On ich nie szukał, 
więc i znaleźć nie mógł. Raczej ci sojusznicy z zewnątrz odkryli go jako swoją 
bazę, cieszyli się nim i podsycali go. Sprawa jasna, kogo ma się na myśli, gdy 
się o tych sojusznikach mówi. Pewien typ ludzi w wojsku, o którym parokrotnie 
już wspominaliśmy, dążył mecha-
nicznie do ujednolicenia armii, nie dostrzegał zagadnień wychowawczych. Ten typ 
lu/lzi tak jakby się cieszył, gdy Szare Szeregi miały trudności wychowawcze i 
może nawet nieświadomie trudności te podsycał. Ten typ ludzi znalazł się również 
w Kedywie. Dowódca batalionu ,,Zośka,, ,,Jerzy" (Ryszard Białous), człowiek 
bardzo koleżeński począł ulegać wpływom tego stylu (zima 1943/1944). Sprawa 
stała się niepokojąca. Szare Szeregi użyły jednego z najmocniejszych argumentów, 
na jakie było ich stać: ,,Piotr" -- Eugeniusz Stasiecki. Został on mianowany 
wizytatorem ,,Pasieki" w stosunku do wyodrębnionych przy tejże ,,Pasiece" Grup 
Szturmowych. ,,Piotr" przystąpił do pracy. Przystąpił tak, jak tylko on 
przystępować umiał. Odbył długą nocną rozmowę z ,,Jerzym", rozmowę z początku 
trudną, pełną nieufności, a zakończoną prawdziwą, szczerą przyjaźnią. A 
potem ,,Piotr" stał się przyjacielem wszystkich chłopców z Grup Szturmowych. 
Postępował jak wzorowy instruktor harcerski. Nie wygłaszał nauk, nie strofował, 
lecz działał przede wszystkim własnym przykładem. Sam doskonały oficer, dowódca 
poprzedniego turnusu Szkoły Podchorążych, miał czym imponować chłopcom. Jakże 
więc uczącym dla tych chłopców był przykład ,,Piotra", wybitnego oficera, a 
jednocześnie człowieka skromnego, uczynnego, pełnego serca dla innych, pełnego 
poświęcenia dla sprawy, marzącego o wielkich pracach nad odbudową człowieka w 
przyszłej Polsce. Ten przykład osobisty to jedno wielkie narzędzie 
działalności ,,Piotra", drugie -- to bliskie, przyjacielskie rozmowy z chłopcami, 
a raczej z każdym chłopcem osobno. W tych rozmowach mało było spraw 
organizacyjnych, były natomiast tror-ki i kłopoty chłopca, były zagadnienia 
odwagi i lęku, życia i śmierci, były trudności rodzinne, były marzenia o 
przyszłości. Rozmowy te mogły być przyjacielskie i szczere, bo ,,Piotr" był w 
nich równorzędnym młodym człowiekiem pełnym trosk i kłopotów. Krzepiące musiały 
być dla chłopców te rozmowy, gdy w nich rysował się ,,Piotr" daleki od 
rodzinnego domu, prowadzący spartańskie, głodne i chłodne życie, pełen pracy i 
służby, a jednocześnie piszący pracę magisterską na pedagogice tajnego 
uniwersytetu, wiele czytający, chodzący na odczyty, koncerty... Z tych 
przyjacielskich rozmów nie tylko chłopcy odnosili korzyści. W tych 
rozmowach ,,Piotr" coraz głębiej, coraz wnikliwiej poznawał chłopców. Aż 
wreszcie, z luźnych początkowo myśli i odczuć, powstawać poczęła w jego mózgu 
konstrukcja. I przyszedł taki dzień, ciepły, lipcowy dzień 1944 roku, gdy na 
werandzie zalesińskiego domku profesora Zawadzkiego zasiedli obck gospodarza: ks. 
Jan Zieją, p. Bolesław Srocki, prof. Stanisław Rychliński, prof. Bohdan 
Suchodolski, prof. Władysław Radwan, Aleksander Kamiński, Jerzy Ossowski, 
Ryszard Zarzycki, Jan Hossman, ,,Witold" i ,,Piotr". Referował ,,Piotr". Tematem 
był program nowego stopnia Harcerza Rzeczypospolitej. W nowym stopniu nie było 
nic infantylizmu. Nowy stopień był stopniem, który mógł zdobyć młody mężczyzna, 
skoro stał się człowiekiem dojrzałym. Z tym stopniem miał
opuścić harcerstwo i miał iść w życie. Sylweta, jaką zarysował ,,Piotr", sylweta, 
jakiej żądały warunki próby, to Człowiek-Obywatel-Żołnierz. Oto Piotrowa 
konstrukcja, w której zenit osiągnęło pojęcie człowieka pełnego. Stopień 
Harcerza Rzeczypospolitej nie wszedł w życie. W parę tygodni później wybuchło 
powstanie warszawskie. A dziś, gdy się po latach spojrzy na zalesińską dyskusję, 
wydaje się ona jakby doprowadzeniem do końca szaroszeregowej myśli programowej. 
Poza sprawą stopnia Harcerza Rzeczypospolitej trud ,,Piotra" przyniósł również 
obfity plon. Atmosfera warszawskich Grup Szturmowych poczęła sprzyjać wielkiemu 
ssementowaniu. Silne środowiska poczynały promieniować jak za najlepszych dni 
wielkiej ,,Pomarańczami" i ,,Pętu". Mimo, że wyraźnie nadchodził gorący okres 
przełomu, chłopcy obok walki, obok ćwiczeń wojskowych wiele czasu spędzali nad 
książką, studiując na tajnych wyższych uczelniach, kończąc własne szaroszeregowe 
tajne liceum, uczęszczając na liczne cykle tajnych odczytów, zajmując się 
problemem Ziem Postulowanych, a wśród nich tzw. wówczas Prus Wschodnich. 
Oczywiście nie wszyscy jeszcze byli tacy; oczywiście potrzeba było jeszcze wiele 
czasu, aby proces scementowania dobiegł końca. Tymczasem nadchodził przełom. Na 
innym miejscu zastanowimy się, jak te procesy wychowawcze przebiegały dalej 
właśnie w ciężkich dniach przełomu.
Rozdział X ZESPOŁY ŻEŃSKIE
Wspomniany w rozdziale ,,Decyzja" brak bliższej współpracy między organizacją 
męską i żeńską spowodował dziwne zjawisko. Oto przy organizacji męskiej poczęły 
powstawać samorzutnie różne nie powiązane ze sobą zespoły żeńskie. Główna 
Kwatera Harcerzy patrzyła na to bez entuzjazmu. Z jednej strony rozumiała w 
pełni potrzebę współpracy dziewcząt i chłopców, a skoro współpracy tej nie 
potrafiła zapewnić w normalnej drodze organizacyjnej, nie była zaskoczona 
korektą, jaką wprowadzało życie. Z drugiej jednak strony wiedziała, że takie 
samorzutne powstawanie zespołów żeńskich spotka się prędzej czy później z 
atakiem organizacji żeńskiej, z zarzutami wkraczania na nie swoje pole działania, 
z trudnymi dyskusjami, do których tym nie bojącym się walki z Niemcami ludziom 
brakło odwagi. Sprawa była trudna. Najtrudniejsza, jak zawsze, w Warszawie, 
gdzie wszystkie procesy przebiegały, jak widzieliśmy, ostrzej. W tym przypadku 
zaś do ich normalnej ostrości dołączyła się bliskość Głównej Kwatery Harcerek. 
Negatywne nastawienie Głównej Kwatery Harcerek do organizacji męskiej utrudniało 
sprawę do reszty. A tymczasem zespoły żeńskie przy męskiej organizacji 
powstawały i rozrastały się. Dlaczego tak się działo? Przecież jest to zjawisko 
zupełnie chyba nie znane w jakimkolwiek okresie pokojowym. Tak, wydaje się, że 
jest to zjawisko ściśle związane z wojną, a nawet konspiracją, lub, idąc jeszcze 
dalej, można powiedzieć, że jest to zjawisko spowodowane przez wojnę i 
konspirację. Bo w konspiracji, w tej grze pełnej napięcia, nie mogła ostać się 
fikcja jakichś niewłaściwych ludzi na jakichś niewłaściwych miejscach. Okazało 
się więc, że jak Polska długa i szeroka, jak lata okupacji przewlekłe i mozaika 
organizacji konspiracyjnych bogata -- wszędzie pracę łączniczek i pracę 
sanitariuszek chwyciły w swe ręce kobiety. Ich cichego, anonimowego poświęcenia, 
ich niezwykłych talentów maskowania się, ich subtelności w odczuciu sytuacji, 
ich opiekuńczego instynktu i troskliwości nie potrafili zastąpić mężczyźni. 
Kobiety stały się nieodłączną częścią każdej organizacji konspiracyjnej. Stało 
się tak, że bez nich jakakolwiek praca konspiracyjna wydawała się niemożliwa, 
niepraw-
dopodobna. Powstawały więc zespoły żeńskie przy wszystkich organizacjach 
konspiracyjnych, powstawały też przy różnych jednostkach organizacyjnych 
harcerstwa męskiego. Gdy w toku akcji usprawniania organizacyjnego w zimie z 
1941 na 1942 rok Warszawska Komenda Chorągwi Męskiej stwierdziła istnienie na 
swym terenie dwóch zespołów żeńskich, wystąpiła z inicjatywą rozmów do Komendy 
Chorągwi Żeńskiej. Rozmowy nie doprowadziły do niczego. Organizacja żeńska nie 
potrafiła postawić żadnej innej tezy poza stwierdzeniem -- ,,przekażcie nam te 
zespoły lub zlikwidujcie je". Organizacja męska prosiła: ,,instruujcie z punktu 
widzenia wychowawczego, gdyż my na wychowaniu dziewcząt się nie znamy, a nie 
czujemy się w porządku, gdy dziewczętami tymi posługujemy się w walce, nie 
zajmujemy się zaś ich zagadnieniami wychowawczymi. To przeczy naszej głównej 
koncepcji programowej -- wychowaniu przez walkę". Rozmowy nie doprowadziły do 
żadnego wyniku. Nie doprowadziły jeszcze i z tego powodu, że obie kierowniczki 
zespołów żeńskich, zarówno Romka Łukaszewska (pseudonim ,,Sowa") działająca przy 
męskim hufcu MD (Mokotów Dolny), jak i Danka Kaczyńska działająca przy męskim 
hufcu OC (Ochota) były naturami bardzo niezależnymi i nie chciały podporządkować 
się w niczym żeńskiej organizacji. Gdy sprawa stanęła na martwym punkcie, 
Komenda Chorągwi Męskiej, rezygnując z całkowitego załatwienia problemu, zleciła 
Romce Łukaszewskiej nadzór wychowawczy nad obydwoma zespołami. Pierwszy akt się 
zakończył. Niedługo potem okazało się, że te dwa zespoły żeńskie to nie wszystko. 
Każdy hufiec, na przykład Centrum Pragi, nieraz nawet poszczególne drużyny miały 
swoje łączniczki, a już w Okręgu Południe istniały całe zespoły, które wspólnie 
z chłopcami pełniły służbę wawerską przeważnie jako ubezpieczenie podczas akcji. 
W zespołach Okręgu Południe krył się zaczyn wielkiego zagadnienia przyszłości, 
zagadnienie dziewcząt w Grupach Szturmowych. Lecz to już będzie akt trzeci 
sprawy. Akt drugi przebiegał pod znakiem niekierowanego rozwoju. Potem przyszła 
reorganizacja z 3X11942 roku. Utworzenie Grup Szturmowych, Bojowych Szkół 
i ,,Zawiszy". Wraz z tą reorganizacją problem współpracy z organizacją żeńską na 
terenie całej Polski zjawił się na nowo. Szermierzem sprawy stał się Ryszard 
Zarzycki. W swej koncepcji starszego harcerstwa Ryszard widział wyraźnie 
konieczność wprowadzenia koedukacyjnych zespołów, tzw. kręgów starszoharcerskich 
i uważał, że starsze harcerstwo właśnie ze względu na zagadnienie koedukacji, 
choć nie tylko ze względu na to zagadnienie, powinno być samodzielną organizacją 
-- trzecią -- obok organizacji męskiej i organizacji żeńskiej, z własną odrębną 
Główną Kwaterą podległą tylko wspólnemu Naczelnictwu. Tezy Ryszarda wywodziły 
się jeszcze z przedwojennych przemyśleń starszoharcerskiego
kręgu ,,Kuźnica" oraz z rozważań dokonywanych w pierwszych latach okupacji. Jako 
nowo powołany kierownik nowo powołanego Wydziału Grup Szturmowych Głównej 
Kwatery, Ryszard przystąpił do realizacji swoich koncepcji. Na początek wziął na 
warsztat Warszawę -- teren najbliższy i najbardziej dojrzały do programowych 
decyzji. Ryszard postanowił nie rozwiązywać problemu połowicznie, ale od razu 
spróbować rozstrzygnięcia całkowitego. Dlatego wystąpił z następną inicjatywą 
rozmów z organizacją żeńską. I trudno powiedzieć, czy to Ryszard okazał się tak 
wspaniałym dyplomatą, czy też trafił na dobry moment i właściwych rozmówców, 
dość, że wynik był niespodziewany: Komenda Warszawskiej Chorągwi Żeńskiej 
zawarła cichą umowę z Warszawską Chorągwią Męską, mocą której oba starsze 
harcerstwa Warszawy miały ze sobą jak najściślej współpracować, głównie w 
zakresie samokształceniowym, dyskusyjnym i towarzyskim. Umowa była cicha, gdyż 
Główna Kwatera żeńska niekoniecznie pozytywnie patrzyłaby na nią. Ryszard był 
dumny i rozentuzjazmowany. Niestety, był to entuzjazm przedwczesny. Mimo 
naprawdę dobrej woli z obu stron, okazało się, że samokształcenie, dyskusja i 
życie towarzyskie jest za małą spójnią wtedy, gdy istotna część programu -- 
służba -- idzie osobnymi torami. Gdy spotkali się hufcowi męskich Grup 
Szturmowych Warszawy z zespołem kierowniczek żeńskiego starszego harcerstwa 
Warszawy, niewiele mieli sobie do powiedzenia. W dyskusji, w rozmowach inne 
tematy pasjonowały chłopców, a inne dziewczęta. Serca i myśli mieli pełne swojej 
służby. Tak było zarówno na wspólnym zebraniu urządzonym na Woli w mieszkaniu 
łączniczki ,,Jerzego" -- Marysi Całkówny przy ulicy Ludwiki w dniu 6 XII 1942 
roku, jak i na spotkaniu w Chylicach, w domu hm Marii Straszewskiej 
(pseudonim ,,Emma", ,,Anna"). Nie pomogło staranie kierownictwa, serdeczne i z 
nakładem pracy dokonywane przygotowania spotkań, życie niosło obie grupy 
wartkimi strumieniami służb. A choć oba strumienie w jednym zmierzały kierunku, 
nie był to strumień wspólny. Tak zakończył się trzeci akt współpracy męskiej i 
żeńskiej organizacji. I znów, jak po pierwszym, wówczas formalnym, niepowodzeniu, 
tak i teraz, po drugim niepowodzeniu, tym razem spowodowanym głębszymi, 
merytorycznymi względami, pozostawioną samej sobie sprawę regulowało życie. 
Wielka Dywersja, największa służba Grup Szturmowych poczęła domagać się 
współpracy z dziewczętami. Głównym momentem tego domagania stał się sanitariat. 
Uczciwie przyznać trzeba, że ten odcinek działania nie był w ogóle przygotowany, 
gdy rozpoczęły się pierwsze akcje. Tak się stało, że zarówno akcja pierwsza --
 ,,Wieniec", jak i akcja druga -- ,,Bracka" odbyły się bez większej potrzeby 
używania sanitariatu. Lekka, powierzchowna rana, jaką odniósł w akcji ,,Bracka"
Janek Bytnar, mogła bowiem być opatrzona i potem leczona zupełnie domowym 
sposobem. Zagadnienie sanitariatu stało się palące dopiero począwszy 
od ,,Arsenału". Wtedy to konieczność szybkiej improwizacji wszystkich elementów 
akcji kazała zaimprowizować również sanitariat. Był on niestety bardzo potrzebny. 
Doświadczenia ,,Arsenału" zmusiły do organizacji służby sanitarnej. Okazało się 
jednak, że sprawa ta nie jest prosta, wymagała bowiem bardzo starannie 
przemyślanej współpracy ze szpitalami, zmontowania własnych punktów 
opatrunkowych specjalnie usytuowanych i wyposażonych, wyszkolenia zespołów 
sanitariuszek, zaopatrzenia ich w sprzęt, pamiętania o sanitarnym transporcie. 
Wszystko to w warunkach konspiracyjnych było co najmniej trudne. Gdy nadeszła 
akcja ,,Szulc", a potem cały splot akcji zmierzających do uwolnienia Floriana 
Marciniaka, gdy wreszcie nadszedł ,,Celestynów", byliśmy jeszcze ciągle zmuszeni 
do improwizacji. Dziewczęta, które poprzednio pełniły służbę wawerską, czy też 
służbę łączniczek, były nadal rozproszone po różnych komendach hufców, a nawet 
drużyn. I trudno pamięcią uchwycić moment, w którym zespoły te zaczęto scalać, w 
którym począł się rodzić sprawny i pokaźny aparat łączności wewnętrznej i równie 
sprawny oraz równie pokaźny aparat sanitarny w warszawskich Grupach Szturmowych. 
Sprawny, gdyż dziewczęta pracowały cicho, precyzyjnie, z ogromnym poczuciem 
odpowiedzialności, z zapałem, z ofiarnością. Pokaźny, gdyż zespoły tych 
dziewcząt rozrosły się liczebnie i w przededniu powstania warszawskiego liczba 
ich sięgać mogła 10% liczby chłopców. Dziewczęta pracujące w batalionie ,,Zośka" 
nie posiadały żadnego powiązania organizacyjnego z dziewczętami pracującymi w 
kompanii ,,Agat", jak również nie posiadały żadnego powiązania organizacyjnego z 
dziewczętami pracującymi we wszystkich innych jednostkach Szarych Szeregów. Nie 
istniało żadne kierownictwo wszystkich żeńskich zespołów przy Głównej Kwaterze 
Harcerzy. Dziś więc, gdy się o tych zespołach dziewczęcych wspomina, wraz ze 
wspomnieniem nadlatuje z dawnych lat jakby cichy wyrzut sumienia. My, 
organizacja wychowawcza, nie zajęliśmy się Waszym programem; nie pamiętaliśmy o 
tym, że jesteście młode, pełne wątpliwości i problemów jakie niosła wojna; nie 
dawaliśmy Wam nic. A braliśmy od Was pewnymi rękami Waszą cichą pracę i Waszą 
ofiarę. Byłyście wśród tych szeregów szarych najbardziej szare. Więc, choć wiele 
z Was, które nigdy przedtem harcerkami nie były, zdziwiłoby się lub nawet 
zaprotestowało słysząc skierowaną do siebie nazwę harcerka -- przyznać trzeba 
żeście treść tej nazwy swą kobiecą intuicją najlepiej pojęły i najprawdziwiej 
wcieliły w życie. A przecież o treść, nie o nazwy chodzi. Wszystkie dziewczęta 
mają swój wkład w wartość dziewczęcych zespołów, nie można jednak nie podkreślić 
imion tych, których wkład był największy: Aleksandra Grzeszczak 
(pseudonim ,,Oleńka"), kierowniczka wszystkich dziewcząt w batalionie ,,Zośka", 
a po aresztowaniu ,,Oleńki" Zofia Krassowska (pseudonim ,,Zosia Duża").
RozdziałXT ,,ZAWISZA"
1. Gra Praca wśród najmłodszych rozpoczęła się 3 listopada 1942 roku. Wprawdzie 
kilka już miesięcy przedtem dokonywano na terenie Warszawy pewnych prób takiej 
pracy, lecz wspomniana data jest niewątpliwie ruszeniem zagadnienia w całym 
terenie. Gdy mówimy ,,w całym terenie" popełniamy poważną nieścisłość, 
zagadnienie najmłodszych nigdy bowiem nie stało się aktualne ani w Polsce 
Zachodniej, ani w Polsce Wschodniej. Trudności życia konspiracyjnego w tych 
terenach nie pozwalały sięgnąć tam do najmłodszych, dlatego też tylko w Polsce 
Centralnej i Południowej rozwinęła się ta praca1. Z początku ta gałąź wieku 
otrzymała nazwę Harcerze Juniorzy. Nazwa to sztuczna, uformowana po to, aby 
skrót HJ był analogiczny do skrótu niemieckiej Hitlerjugend. Ta analogiczność 
skrótów była wygodna w życiu konspiracyjnym: np. Szare Szeregi dawały w skrócie 
niemiecką nazwę SS. Lecz nazwa HJ niedługo trwała. WTcrótce, gdy młody ruch 
nabrał wewnętrznej prężności i napełnił się swoją własną treścią wewnętrzną, 
stworzył swoją własną nazwę -- ,,Zawisza". W nim upatrzyli sobie chłopcy wzór. 
On porywał ich wyobraźnię swą prawością, szlachetnością, odwagą i siłą. Jakiś 
kontrast stanowił w stosunku do codziennych widoków brzydoty, bezprawia i 
upodlenia ludzkiego. W marzeniach swych nazywali się chłopcy ,,rycerzami 
Zawiszy". Taki też podtytuł nadali swemu sztandarowemu pismu: ,,Bądź Gotów" -- 
pełna bowiem nazwa brzmiała: ,,Bądź gotów -- Pismo Rycerzy Zawiszy". Sama nazwa 
zabawną potem przeszła ewolucję, tak zżyła się z organizacją, że, jak już 
wspomnieliśmy, zaczęto o organizacji tej mówić ta ,,Zawisza". Dziwne to było 
zjawisko, ta ,,Zawisza". Powołana do życia świadomą decyzją kierownictwa, 
ożywiona zaplanowanym z góry programem i zaplanowanymi z góry metodami, stała 
się żywiołem trudnym do opanowania i sta-
1 A jednak późniejsza analiza dokumentów, np. sprawozdania powizyta-
cyjnego ,,Kobzy" (Kazimierza Wasilewskiego) wskazuje, że w Białymstoku i w 
Grodnie, a więc na terenach W, były zespoły ,,Zawiszy". Tyle tylko, że nie 
wykazane są one z niewiadomych przyczyn w zestawieniach statystycznych 
dokonywanych w czasie wojny (1981).
nowczo robiącym wrażenie ruchu powstałego samorodnie, spontanicznie. Wszystko to 
tylko wskazuje, jak decyzja powołująca ,,Zawiszę" była trafna i jak bardzo 
odpowiadała potrzebom życia. Zawiszacy, jak wiemy, to chłopcy w wieku 12 - 15 
lat. Za młodzi byli do pełnienia służby. Za młodzi do brania udziału w bieżącej 
walce. A jednak Szare Szeregi były i w tym szczególnie trudnym przypadku 
konsekwentne w stosunku do swej podstawowej tezy programowej -- wychowania przez 
walkę. Nie posyłając najmłodszych chłopców do walki potrafili stworzyć im 
atmosferę walki. Potrafili ją stworzyć nie pogadankami i gawędami, lecz jak 
najbliższą więzią ze starszymi, walczącymi zespołami -- Bojowymi Szkołami i 
Grupami Szturmowymi, o czym wspominaliśmy już kiedyś, opowiadając o Julku i jego 
na gorąco powstałej piosence: ,,Szarymi Szeregami!". Potrafiły ją stworzyć 
ponadto przez przygotowywanie zawiszackich zespołów do przyszłej służby 
pomocniczej, jaką miały one podjąć w okresie powstańczym, w okresie walki jawnej. 
Potrafiły ją stworzyć przez bogato rozwiniętą obrzędowość harcerską, ten istotny 
element skautowej metody, tylko formami różniący się w czasie wojny od swego 
pokojowego pierwowzoru. To wszystko stwarzało atmosferę ,,Zawiszy". Podstawową 
zaś treścią programu była gra. Zwykła harcerska gra -- utrudniona, ale 
jednocześnie i wzbogacona specyfiką konspiracyjnego życia. Były gry w 
mieszkaniach, były w mieście, były również w terenie. Te ostatnie spełniały 
oczywiście największą rolę wychowawczą. Trudne warunki życia pod okupacją, brak 
wyjazdów na wakacje, brak obozów, kolonii, turystyki uczyniły wszelkie zajęcia 
terenowe szczególniej atrakcyjnymi. Jak rok długi w soboty i w niedziele 
wyruszały bardzo liczne zespoły zawiszaków za miasto. Dla wprawnego oka ten ruch 
młodych ludzi na dworcach kolejek dojazdowych rymował się wyraźnie, tym bardziej 
żt zawsze mimo ostrych zakazów znalazł się jakiś plecak, a i ubiór chłopców, 
mimo że całkowicie cywilny, niemundurowy, nosił na sobie jakieś sportowo-
turystyczne piętno. Wszystko to bardzo niepokoiło kierownictwo Szarych Szeregów 
i było przedmiotem nie kończących się rozważań, ostrych zarządzeń i instrukcji. 
Na szczęście w oczach Niemców sprawa wcale nie wyglądała tak niepokojąco, jak w 
wyczulonych oczach naszych konspiratorów. Gromady chłopców na dworcach 
kolejowych i w podmiejskich lasach nie wydawały się Niemcom niczym podejrzanym. 
Wyjazdy za miasto stwarzały ponadto jeszcze jedną trudność natury konspiracyjnej. 
Oto młodzi zawiszaccy drużynowi, a nawet hufcowi, mieli w takich przypadkach 
nieodpartą pokusę operowania większymi zespołami, a nie tylko jednym zastępem. 
Każda gra lepiej wtedy wychodziła, a poza tym wtedy dopiero można było urządzić 
wielkie ćwiczenia polowe. Żadne zakazy, żadne perswazje nic tu nie pomagały. 
Młodzi kierownicy ,,Zawiszy" znaleźli zawsze sto argumentów i powodów wyłamania 
się z suchej konspiracyjnej reguły. W rzeczywistości zastępy wyjeżdżały 
oddzielnie, lecz potem, na jakiejś leśnej polanie, następo-
wało spotkanie. I stało się tak, że wewnątrz zawiszackich drużyn, a nawet hufców, 
chłopcy doskonale się znali, nie znając jedynie swych nazwisk. Wszystko to 
bardzo niepokoiło Główną Kwaterę, wszystko to jednak w praktyce nie okazało się 
groźne. Przez cały czas pracy ,,Zawiszy", a więc przez ponad dwa lata nie 
zanotowano bowiem żadnego poważniejszego uderzenia gestapo. Obok gier terenowych 
osobny rozdział w życiu zawiszaków stanowiły gry w mieście. Obserwowanie kogoś 
na ulicy tak, by samemu nie być zauważonym, próby przekradania się przez będącą 
pod obserwacją ,,przeciwnika" arterię wielkomiejską -- oto przykłady. Równie 
pomysłowe były znaki rozpoznawcze biorących udział w grze drużyn, na przykład 
czarna kropka na policzku, lub kolorowa szpilka w klapie marynarki. W tych grach 
chłopcy poznali miasto jak swoją kieszeń, znali wszystkie bramy przechodnie, a 
oiieraz zaułki i ruiny. Tych ostatnich nie brakowało w niektórych miastach, a 
wszędzie tam, gdzie były, stały się królestwem zawiszaków. Przecież nie mogli 
oni mieć swych normalnych izb harcerskich, a chcieli gdzieś mieć swoje 
tajemnicze miejsce zbiórek i swoje skrytki pełne przeróżnych skarbów. Drużynowi 
dbali, aby ruiny posiadały zawsze kilka prowadzących w różne strony, na różne 
ulice, wyjść. Drużynowi dbali, aby nad bezpieczeństwem zebranych chłopców 
czuwały pozostawione przy otworach i szczelinach posterunki. A w środku toczyło 
się wolne, swobodne życie. Warto tu przypomnieć jedno takie wydarzenie w ruinach, 
które specjalnie utkwiło w pamięci. Było to 22 11943 roku. Osiemdziesiąta 
rocznica wybuchu powstania styczniowego. W Warszawie od 17 stycznia szalała 
parodniowa niemiecka łapanka. 22 stycznia, mimo że już od paru dni panował 
spokój, miasto było jakby pc-rażone, sparaliżowane. Przechodnie przemykali się z 
rzadka; ulicami krążyły niemieckie patrole. I wtedy w środku miasta, w 
podziemiach zrujnowanego pałacu Prymasowskiego dokonywało się prawdziwe 
misterium wolności. Wejście od ulicy Koziej i Senatorskiej zabezpieczone 
czujkami, jedno z pomieszczeń piwnicznych przeznaczono na wartownię, w której 
zastęp służbowy czuwa nad całym systemem alarmowym. W korytarzach cicho szeptane 
hasła i odzewy. Im jednak głębiej ku środkowi obszernej piwnicy, tym głośniej i 
swobodniej. Aż wreszcie w środkowej sali kilkudziesięciu zawiszaków zasiadło 
wokół karbidowej lampy imitującej ognisko, komendant Chorągwi Warszawskiej ma 
gawędę. Opowiada o którejś przedwojennej defiladzie. Po wojsku defilowali 
harcerze, młodzi chłopcy. Ich wzrok skierowany komendą ,,na prawo patrz" 
napotkał w pewnym momencie wzrok inny. Spod granatowych rogatywek przyjaźnie, 
lecz jednocześnie z zadumą, wpatrywały się w defilującą młodzież oczy staruszków 
-- powstańców z 1863 roku. I wydawało się, że oczy powstańców przekazują coś 
oczom harcerzy. Teraz my znów jesteśmy w podziemiu -- kończyła gawęda -- lecz 
nas nie cieszy to, że jest nas tu wielu, że czujemy się tu silni i bliscy sobie, 
my chcemy stąd wyjść! Po gawędzie przytłumiony śpiew hymnu. Wszystko wywoływało 
niezwykłe wrażenie. Wrażenie tak wielkie, .że Naczelnik Harcerzy, Florian 
Marciniak, gdy usłyszał sprawozdanie ze styczniowej uroczystości, zapragnął aby 
albo w najbliższym czasie powtórzyć uroczystość styczniową dla innej grupy 
chłopców, albo też, przy okazji jakiejś innej najbliższej rocznicy, zorganizować 
uroczystość podobną. Chciał na nią przybyć, chciał ponadto zaprosić na nią p. 
Zofię Kossak. Rozumiał, że wrażenia odniesione przez nią mogą stać się tworzywem 
wielkiej sztuki o tych czasach. Uroczystości, a wraz z nimi cały arsenał 
harcerskich obrzędów, zdarzały się rzadko. Na co dzień była gra. I tu chwilę 
zatrzymać się trzeba nad tym zdumiewającym zjawiskiem. Przecież wojna trwała już 
trzy lata; przecież szeregowymi i zastępowymi byli w ,,Zawiszy" chłopcy, którzy 
po raz pierwszy w życiu stykali się z harcerstwem; przecież drużynowymi i 
hufcowymi nawet byli chłopcy, którzy dobrze, jeśli przed wojną liznęli coś z 
metodyki skautowej; przecież warunki były tak nie sprzyjające. I nagle, pomimo 
tych wszystkich przeszkód, cała ta zawiszacka gromada chwyta sam rdzeń metody 
harcerskiej -- wychowanie przez grę. Zresztą nie tylko to. Zagadnienie świeżego 
powietrza, zagadnienie systemu zastępowego wraz z kanonem, że zastępowy powinien 
być wybijającym się rówieśnikiem swych chłopców, zagadnienie stopniowania 
trudności -- wszystko to zastosowane zostało w ,,Zawiszy" w zdumiewająco trafny 
i poprawny sposób. Można zaryzykować twierdzenie, że mimo niezwykle trudnych 
warunków ,,Zawisza", ten najmłodszy człon Szarych Szeregów, był najczystszym 
skautingiem, jaki widzieliśmy w Polsce na przestrzeni ostatnich dziesiątków lat. 
Jak się to stało? Parę przyczyn: pierwsza, chyba najsilniejsza, to pęd do 
czystego wzoru w chwili, gdy wzór ten był daleki, upragniony, niedostępny, 
wyidealizowany, w chwili, gdy obrzydliwość otaczającego życia demonstrowała inne, 
odpychające wzory, a w szczególności totalistyczną Hitlerjugend. Druga przyczyna 
to niezrównana działalność szaroszeregowej szkoły instruktorskiej -- będziemy o 
tym mówić. Trzecia przyczyna wreszcie -- to książka. Szare Szeregi przystępując 
do organizowania ,,Zawiszy" miały już za sobą trzy lata istnienia. Ich 
posunięcia były więc organizacyjnie dojrzałe, starannie przemyślane. Wyrazem 
tego była właśnie zawiszacka -książka. Zamówiła ją, jeśli tak wolno powiedzieć, 
Główna Kwatera u najlepszego metodyka skautowego, do jakiego mogła trafić, u 
Aleksandra Kamińskiego. Powstał podręcznik dla młodego drużynowego ,,Zawiszy" pt. 
Przodownik. Z początku, na skutek przewlekających się trudności z drukarnią, 
Przodownik został odbity na powielaczu w dwóch, skryptowej wielkości zeszytach. 
O potrzebie książki świadczy fakt, że te zeszyty, niewygodne w konspiracji ze 
względu na swój format, krążyły z zawrotną szybkością między adeptami nowej 
sztuki zawiszackiego drużynowego. Wreszcie, gdy książka ukazała si$ drukiem, 
wszyscy odetchnęli z ulgą. Była to chyba najbardziej
masowo wyczekiwana książka w okresie okupacyjnym. Ta ogromna potrzeba książki 
najdobitniej podkreśla przedziwną zbieżność dwóch elementów: zaplanowanego przez 
kierownictwo wydania książki oraz oddolnej, rozszerzającej się jak płomień 
potrzeby nowego ruchu. Do dwóch elementów dodany ponadto został element trzeci, 
tym razem stanowiący zasługę autora: książka była bardzo dobra, książka 
opowiadała chłopcom dobrą nowinę o skautowej upragnionej grze.
2. Mimo wszystko -- walka Walka zawiszaków nie była przewidziana szaroszeregowym 
programem. Ale zawiszacka rzeka nie dała się okiełznać i rwała brzegi. Hamowane 
i tępione przez kierownictwo zjawisko walki coraz pojawiało się w ,,Zawiszy" to 
tu, to tam. Przy czym wyraz kierownictwo wymaga w tym wypadku koniecznego 
komentarza. Może bowiem chodzić jedynie o Główną Kwaterę i o Komendę Chorągwi. O 
komendach ,,Zawiszy" nie można powiedzieć tego samego. Komendy ,,Zawiszy" bez 
względu na szczebel -- wszystko jedno czy byli to drużynowi, czy hufcowi, czy 
nawet wyżej -- były bardzo młode i należały do tej samej trudnej do opanowania 
rwącej rzeki. Komendy ,,Zawiszy" nie były więc tak doktrynalnie ostrożne, gdy 
chodziło o zasady konspiracji, komendy ,,Zawiszy" nie hamowały też zjawiska 
walki, ba!, nieraz go inicjowały. Tak powstała kiedyś ,,Osa" -- Oddziały 
Specjalne. Sam skrót ,,Osa" świetnie oddaje treść akcji. Bo Osa, grupując 
młodych chłopców, nie mogła uderzać potężnie, ale mogła i potrafiła ciąć 
jadowicie, boleśnie. Były to małe grupki, coś w rodzaju zawiszackiej milicji. 
Przeznaczone były do interweniowania w sytuacjach trudnych. Raz na przykład w 
Warszawie ,,Osa" zaalarmowana została tym, że niemieckie kierownictwo stacji 
Warszawa-Południe na Służewie bardzo dało się we znaki chłopcom wyjeżdżającym na 
niedzielną wycieczkę. Niemcy zachowywali się złośliwie i brutalnie. 
Interwencja ,,Osy" była bardzo prosta. W godzinach gdy stacja była prawie pusta, 
na pokój niemieckiego kierownictwa posypał się grad kamieni z przydrożnych rowów. 
Szyby poszły w drzazgi. Niemcy popadali plackiem na ziemię, czekając na wybuch 
domniemanych granatów. Tymczasem jeden z ostatnich kamieni wpadł do pokoju 
owinięty w papier, na którym ,,Osa" żądała lepszego traktowania podróżnych i 
groziła ostrzejszymi karami w przypadku nie zastosowania się do tego żądania. Do 
zjawisk walki niewątpliwie zainicjowanych przez któryś ze szczebli zawiszowego 
kierownictwa należało tzw. patrolowanie Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. 
Młodzi chłopcy kręcili się w rejonie grobu i przypominali przechodniom o 
zdejmowaniu nakrycia głowy przy mijaniu tego symbolu Polski. W toku tych 
przypominań zdarzyło się raz jednemu chłopcu, że źle się zaadresował i trafił ze
swym przypomnieniem na Volksdeutscha. Volksdeutsch oburzony zaceął chłopcu 
wymyślać, czystą zresztą polszczyzną, jako że Volksdeutsche nie znali nawet 
języka, do którego ze strachu lub dla interesu się przyznali. Nie strapiony 
chłopiec odpowiedział z miejsca: ,,A, jeśli pan jesteś Niemcem, to zdejmij 
czapkę przed waszą Fahną" 2 -- i tu wskazał ręką na flagę niemiecką powiewającą 
nad gmachem, pod którego arkadami krył się grób. Nie kijem go, to pałką. Niemiec 
z szacunkiem dla swej flagi musiał się ukłonić przed polskim sanktuarium. W tym 
zaczepianiu ludzi wśród ulicznej ciżby zawiszacy byli niezastąpieni. Nikt nie 
zwracał uwagi na kręcącego się pod nogami chłopca, który dzięki temu mógł 
spełniać zupełnie istotne obywatelskie funkcje. Tak odbywało się zawiadamianie o 
łapankach niemieckich: na chodniku czy w tramwaju zjawiał się nagle zawiszak i 
przejmującym szeptem oznajmiał -- ,,łapanka -- łapanka!" -- tłum, mający już 
podświadomie wyostrzoną uwagę, pierzchał natychmiast, a w ogólnie powstałym 
zamieszaniu zawiszak znikał tak, jak się pojawił. Uliczna działalność zawiszaków 
nie ograniczała się jedynie do popomocy dla ludności polskiej lub do propagandy 
wśród tejże ludności. Zawiszacy zwracali się również swą działalnością do 
Niemców. Oczywiście, w takim wypadku treść tego działania była inna. Specjalnie 
hitlerowska młodzież zorganizowana w Hitlerjugend była atakowana przez naszych 
chłopców. Atak ograniczał się do odebrania fińskiego noża, pasa i znaczka 
organizacyjnego. Później, tuż przed samym powstaniem, zaczęto ponadto polować na 
rowery niemieckich chłopaków. W ostatnich dniach przed powstaniem rowery te 
odbierano masowo, kompletując całe drużyny gońców. Jak już wspomnieliśmy, 
wszystkie te elementy walki miały charakter spontaniczny, oddolny, nie stanowiły 
części obowiązującego programu pracy, przeciwnie, były tego programu pewnym 
wypaczeniem. Jednakże, jak mogliśmy to zauważyć, tzw. góra patrzyła przez palce 
na to zjawisko. Dopiero jedno wydarzenie w Warszawie spowodowało ostrą 
interwencję. Wśród różnych niemieckich formacji stacjonujących w okupowanej 
Warszawie były również żeńskie zespoły łączności. Młode Niemki, których wygląd i 
prowadzenie się nie pozostawiały najmniejszych wątpliwości, budziły szczególną 
odrazę w Polakach. Ulegając temu nastrojowi wrogości, jedna z zawiszackich 
drużyn Mokotowa rozpoczęła swoisty proceder. Chłopcy z tej drużyny zaczajali się 
w ciemnościach wieczoru, aby potem nagłym ruchem zerwać przerażonej Niemce 
furażerkę z głowy i zniknąć. To swoiste polowanie odbywało się w rejonie ulicy 
Grottgera. Lecz poty dzban wodę nosi, póki mu się ucho nie urwie. Ucho wprawdzie 
się nie urwało, lecz któregoś wieczoru kosa trafiła na kamień, to znaczy za-
8
Flaga w języku niemieckim. Sposób mówienia spolszczony -- w gwarze
okupacyjnej.
sadzka wpadła w zasadzkę. Jeden lub dwóch zawiszaków dostało się w ręce 
granatowej policji. Udało się ich wprawdzie wydobyć niebawem na wolność dzięki 
interwencjom, lecz chłopcy mieli za sobą przykre przeżycia, a ich drużynowy miał 
z hufcowym i z komendantem ,,Zawiszy" bardzo przykrą rozmowę. 3. ,,Mafeking" 
Atmosferę w ,,Zawiszy" stwarzała wizja służby pomocniczej, jaką chłopcy mieli 
pełnić w okresis nadchodzącego przełomu. Ona nadawała urok każdej prowadzonej 
grze, ona wyczarowywała pilność i staranność, z jaką chłopcy przygotowywali się 
do prób na stopnie i sprawności. Niektórym sama atmosfera nie wystarczała, rwali 
się do walki bieżącej -- lecz to były wyjątki. Mówiliśmy o tym. W zasadzie 
jednak chłopcy żyli przyszłym przełomem i swoją w nim rolą. A zadania, jakie im 
postawiono, mogły porwać młodą wyobraźnię. Mieli pełnić służbę pomocniczą. Sami 
ochrzcili ją charakterystycznym kryptonimem ,,Mafeking". Ten chrzest wskazuje, 
jak bardzo chłopcy przejęci byli naśladowaniem swego pierwowzoru -- angielskiego 
skautingu. Przecież Mafeking to miasto, w którym podczas wojny kolonialnej Baden 
Powell po raz pierwszy zorganizował skautową służbę pomocniczą. Na zawiszacką 
służbę pomocniczą miały składać się, zgodnie z ustalonym wspólnie ze sztabem AK 
programem, następujące prace: regulacja ruchu, łączność i ratownictwo. Regulacja 
ruchu pociągała nowoczesnością zadania. Przed wojną nasza armia była słabo 
zmotoryzowana i o takiej sprawie jak regulacja ruchu wiedziało się raczej 
teoretycznie. W praktyce zobaczyliśmy ją dopiero w inscenizacji Wehrmachtu -- 
była nam wroga i wstrętna, a jednak w sercach patrzących chłopców załamywało się 
coś z podziwu i zazdrości. I teraz wreszcie my sami. Jakże pasjonujące musiało 
być zadanie, które kiedyś postawione zostało na zawiszackim kursie 
podharcmistrzowskim, podczas wycieczki w Miłośnie pod Warszawą. Była wtedy już 
noc -- w pewnym momencie instruktor prowadzący zajęcia przerwał wykład, otworzył 
kopertę i podał: tego wieczoru Warszawa została opanowana przez desanty 
spadochronowe sprzymierzonych i uderzenie naszych oddziałów; garnizon niemiecki 
wycofuje się w kierunku północnym; na opanowanym lotnisku na Okęciu wyładowuje 
się z samolotów transportowych wielka jednostka zmotoryzowana sprzymierzonych; 
jednostka ta uformuje się w kolumnę i będzie chciała przedostać się przez miasto 
na szosę lubelską; przemarsz po osi ulica: Grójecka, Aleje Jerozolimskie, Aleja 
3 Maja, most Poniatowskiego; czoło kolumny będzie o godzinie 8 rano na placu 
Narutowicza; hufiec ,,Zawiszy" ma zapewnić regulację ruchu podczas przemarszu 
tak, aby w mieście mógł się odbywać jak najnormalniejszy ruch. Młodzi kandydaci 
na zawiszowych instruktorów musieli
obmyślić swoje dostanie się w nocy do miasta, alarm hufca, plan i realizację 
zadania; nie mogli zapomnieć o zapewnieniu sobie odpowiedniego czasu na 
obmyślenie zadania, mieli szybko podjąć decyzję odnośnie spraw, które trzeba 
było natychmiast uruchomić. I chociaż chłopcy od pierwszej chwili zdawali sobie 
sprawę, że jest to ćwiczenie, a nie rzeczywistość, sugestywność sytuacji była 
ogromna i zapał w rozwiązywaniu zadania niezwykły. Trudno się dziwić, że w 
takiej atmosferze chłopcy usprawniali pracę do granic możliwości, uczyli się 
punktualności i słowności, starali się na wylot poznać swe miasto i wszystkie 
jego tajniki, zapoznawali się ze znakami drogowymi, z zasadami sygnalizacji, z 
robieniem szkiców, pisaniem meldunków itp. Tyle niosła ze sobą pusta nazwa -- 
regulacja ruchu. Nie mniejsze bogactwo problemów kryło się pod nazwą łączność i 
pod nazwą służba sanitarna. Dlatego ,,Zawisza" tętniła atmosferą służby 
pomocniczej -- ,,Mafekingu". Skrót Mfg powtarzał się bez przerwy na wszystkich 
odprawach i zbiórkach; piosenka ,,Mafekingu", oczywiście kompozycji Julka, stała 
się jakby drugim zawiszackim hymnem. Zaczynała się ona wprawdzie 
niepokojąco: ,,Bo Mafeking to imię Polski młodej...", -- lecz chłopców 
przeżywających treść służby pomocniczej nie raziło paradoksalne powiązanie nazwy 
afrykańskiego miasta i kolonialnej wojny z imieniem Polski młodej, śpiewali więc 
z zapałem dalej: -- ,,Gdy będziem iść po służbie ku stanicy...", -- bo trzeba 
wiedzisć, że przygotowywane zawiszaokie kwatery na okres przełomu miały się 
nazywać stanicami, nie kwaterami, nie świetlicami, nie izbami, lec^glanicami. 
Duch rycerza z Garbowa nie opuszczał chłopców, atmosfera pełna obrzędowości i 
najlepszych tradycji towarzyszyła im przy każdej działalności. I widać, że nazwy 
te nie były tylko formalne, skoro w takiej zawierusze, jaką było powstanie 
warszawskie, zawiszacy rzeczywiście ponazywali swoje kwatery stanicami. Nazwy w 
ogóle wiele mówią o ,,Zawiszy". Wystarczy prześledzić jak nazywały się hufce na 
terenie Chorągwi Warszawskiej. Był hufiec ,,Ziemie Zachodnie", był 
hufiec ,,Bałtyk", był również hufiec ,,Odra--Nysa" (już w roku 1942!), poza tym 
były takie hufce, jak ,,Orlęta Lwowskie" czy ,,Kresowe Stanice". Nazwy te mówią, 
jak bardzo w okresie poniżania i deptania godności narodowej serca chłopięce 
wyrywały się do czasów potęgi i chwały. Przy opisie działalności ,,Zawiszy" 
wiele powoływano przykładów z terenu Warszawy. Nie wolno jednak zapominać, że 
gdy chodzi o ten najmłodszy szczebel działalności Szarych Szeregów -- taka 
Chorągiew Mazowiecka posiadała liczbę zawiszaków niedaleką od liczby Chorągwi 
Warszawskiej (1000 w stosunku do 1500); inne zaś zawiszackie zespoły chorągwiane, 
aczkolwiek znacznie mniej liczne, prowadziły pracę bardzo intensywnie i 
wartościowo.
Część 3 NURT
Rozdział XII STARSZYZNA
1. ,,Za lasem" Dokonaliśmy przeglądu działania Szarych Szeregów. I mimo że to 
przegląd niekompletny, mimo że na pewno będzie się on rozrastał w miarę postępu 
prac historycznych tego okresu, już teraz wyraziście nasuwa się pytanie: jaki 
był nurt wewnętrzny życia organizacji, nurt, który takie powodował działanie. 
Chodzi nam przy tym nie o te największe, lecz żywiołowe siły napędowe, jak 
miłość ojczyzny, nienawiść do wroga czy samoobrona. Chodzi nam o nurt sterowany 
świadomie przez kierownictwo, nurt zmierzający do osiągnięcia określonych celów 
za pomocą określonych środków. Wydaje się, że poza normalnym, lepszym czy 
gorszym, sprawniejszym czy mniej sprawnym ogranizacyjnym zarządzaniem, musiały 
istnieć w Szarych Szeregach nurty sterujące na dłuższą falę i bardziej 
naturalnie, bardziej automatycznie niż to są w stanie zrobić wszelkie 
zarządzenia organizacyjne. I rzeczywiście były takie nurty. Wśród nich 
najważniejszy -- to kształcenie starszyzny. Rozpoczęło się ono zimą 1941/1942 
roku. Data ta nie oznacza wcale, aby przed nią, przez pierwsze dwa lata wojny, 
problem nie istniał, aby potrzeb na tym odcinku nie było. Oznacza ona raczej, że 
praca organizacyjna była w tych pierwszych latach na tyle absorbująca energię, 
że nie pozostawiała już żadnych możliwości zajęcia się tak długofalowymi 
sprawami, jak kształcenie starszyzny. Gdy organizacja okrzepła, gdy, jak 
pisaliśmy, poczęła pojawiać się organizacyjna rutyna, takie możliwości powstały. 
Ale może nie tylko to. Kształcenie starszyzny wydaje się być tym zjawiskiem, 
które musi dojrzeć samo, musi w sposób jakby naturalny wynikać z przemyśleń i 
pragnień. I rzeczywiście, gdy Florian Marciniak po raz pierwszy podjął decyzję 
ruszenia spraw kształcenia i gdy zadanie to powierzył hm Leonowi Marszałkowi 
(pseudonim ,,Adam"), robiło to wrażenie, że czas kształcenia jeszcze nie 
nadszedł. Była to zima 1941/1942 roku. ,,Adam" ze
zwykłą sobie inteligencją i pasją, z jaką brał się do każdego tematu, opracował 
zagadnienie kształcenia. Lecz niestety zagadnienie niewiele poza to opracowanie 
postąpiło. I tylko w Chorągwi Warszawskiej rzucone zimą ziarno przetrwało do 
wiosny, do tej wiosny, którą już raz nazwaliśmy wiosną wielkich wzlotów. W 
Warszawie kształcenie powierzono hm Janowi Rossmanowi 
(pseudonim ,,Wacek", ,,Kuna"). Przez ostatnie pół roku, od 1 X 1941 roku 
prowadził on Okręg Północ w Chorągwi Warszawskiej. Lecz robił to jak gdyby pod 
wpływem wewnętrznego przymusu, bez entuzjazmu i bez jakichś specjalnych 
osiągnięć oraz wyników pracy. Aż przyszła wiosna i przyszło powołanie do nowej 
pracy. I wtedy stał się cud. Narastający, nabrzmiewający jak pąki krzewów na 
wiosnę problem młodej, szaroszeregowej kadry kierowniczej, zahartowanej w walce, 
wypróbowanej w organizacyjnym trudzie, a godnej sformułowania, ujęcia w zwarty 
system tego wszystkiego, co nie da się pomieścić w piersiach -- napotkał 
człowieka. Tak bywa w naturze, tak bywa w procesach społecznych, że muszą się ze 
sobą spotkać dwie różne siły, dwie nie znane sobie myśli, aby powstało coś 
naprawdę nowego, coś naprawdę wielkiego. I dziś, gdy się mówi szaroszeregowa 
kadra instruktorska, to się myśli -- Janek, a gdy się mówi -- Janek, to się 
myśli szaroszeregowa kadra. Jedno świadczy o wartości drugiego i odwrotnie; 
zrośli się w jedno i niczym są bez siebie. Jak to zrobiłeś, Janku? Znalazłeś ton 
zaczarowanego fletu, którym otworzyłeś sobie serca i mózgi, te, któreś chciał 
otworzyć. Trafiłeś w sedno -- ludziom spragnionym konkretu, nie lubiącym frazesu 
dałeś to, czego pragnęli. Z kłębowiska myśli nurtujących tej wiosny wyzwoliłeś 
siłę i skierowałeś ją ku tworzeniu nowego żołnierza -- Polaka -- człowieka XX 
wieku. W Chorągwi Warszawskiej powstała ,,Szkoła za lasem" kształcąca przyszłych 
podharcmistrzów. W takich kursach, w kształceniu, jedną z istotnych tajemnic 
powodzenia jest osobista więź, jaka tu zostaje zadzierzgnięta pomiędzy 
wychowawcą a wychowankiem, pomiędzy kształcącym a kształconym. Chcąc, aby na 
kursach wszystko było wzorowe i godne naśladowania, ustalono, że liczba 
kursistów powinna ograniczać się do sakramentalnej, konspiracyjnej liczby, do 
pięciu uczestników. Więź, jaką Janek mógł zadzierzgnąć z każdym uczestnikiem tej 
małej grupki, stawała się bliska. Sam kurs trwał krótko, ograniczał się bowiem 
do dwóch wyjazdów za miasto: jednego w niedzielę (8 godzin) i drugiego w 
sobotnie popołudnie z nocowaniem (24 godziny), a jednak te 32 godziny powodowały 
w chłopcach zasadniczy przełom, porządkowały, systematyzowały myśli, budziły w 
mózgach i sercach nowe problemy, nowe marzenia. Program kursu obejmował: ,,...a) 
wykłady: o skautingu, o harcerstwie, o metodzie, o wodzu i chłopcu;
b) gawędę ideową; c) «kąpiel metodyczną* (ćwiczenia praktyczne); d) problem 
programowy..." l Wszystkie zajęcia i cała atmosfera kursu nastawione były przy 
tym na to, aby ,,...uczestnicy mieli sposobność wzięcia udziału we wzorowo 
poprowadzonych zajęciach, mieli możność obserwowania na kierowniku kształcenia 
wzorowego stosunku instruktora do chłopca i wreszcie mieli swój udział w dorobku 
kursów -- w opanowaniu problemu programowego i tworzącej się tradycji akcji 
kształcenia..." Krótkość trwania kursu kazała przywiązywać ogromną wagę do 
samego momentu dopuszczenia. Komendant chorągwi był osobiście odpowiedzialny za 
dobór kandydatów na kurs. Musieli oni w jego oczach postawą i pracą zdać swój 
instruktorski egzamin i dlatego kurs mógł skoncentrować się już tylko 
na ,,...przeprowadzeniu uświadomienia metodycznego i uporządkowania 
programowego..." oraz na ,,...stworzeniu mocnego przeżycia ideowego budującego i 
wiążącego". Rezultaty były bardzo dobre. Szczególnie na odcinku zrozumienia 
metody skautowej. Trzeba przyznać, że ci, którzy przeszli wojenną ,,Szkołę za 
lasem", jak mało które pokolenie harcerskich instruktorów chwytali sedno 
metodyki. Wystarczy przypomnieć jeden fragment wykładu, który wszystkim 
kursistom utkwił w pamięci chyba na cale życie. W fragmencie tym wykładowca 
uciekł się do plastycznego porównania, opisując tzw. ,,rękę metodyki". Ramieniem 
tej ręki jest ,,...świeże powietrze" (przyroda, życie polowe), 
dłonią ,,...dobrowolność (oddziaływanie od wewnątrz), praca nad sobą, wskazania, 
a nie zakazy, wyrażanie się osobowości..." ,,A pięć kolejnych punktów 
to: ,,...duży palec -- system zastępowy (małe naturalne grupy, duch zastępu, 
szkoła przodownictwa, karność wobec rówieśnika); palec wskazujący -- 
współzawodnictwo i współdziałanie (gry i zawody); trzeci palec -- wzajemność 
oddziaływania (brak podziału na wychowawców i wychowanków, braterstwo); czwarty 
palec -- oddziaływanie pośrednie (przez «wędkę» -- przeżycie, a nie kazanie i 
naukę, ucz się z własnych błędów); piąty palec -- stopniowanie (trudność 
zależnie od wieku i umiejętności, stałe doskonalenie się i wyniki)..." Przez 
całą wiosnę i lato 1942 roku prawie co tydzień wyjeżdżały kursowe piątki z 
Jankiem Rossmanem na czele. Zawsze ten sam instruktor. Było bowiem zasadą, aby 
właśnie kształcenie starszyzny -- ta istotna funkcja kierownictwa organizacji -- 
prowadzone było jednolicie w całej chorągwi i aby spoczywało w rękach dających 
gwarancję najwyższego poziomu. Piątki spotykały się najczęściej w 
nieprogramkształceniastarszyznyHarcerstwaPodziemnegowydanejwParyżu w 1945 r. 
przez hm Jana Rossmana (,,Wacek").
1 Cytaty z instrukcji ,,Szkoły za lasem" wg broszury pt. Szkoła za lasem,
dzielę rano przed kościołem św. Barbary przy ulicy Emilii Plater w Warszawie. 
Wśród tłumu wychodzących z kościoła rozpoznawali się chłopcy po małych gałązkach 
jodełki -- symbolu insurekcji kościuszkowskiej. Potem jechali do Otrębusów lub 
do wschodniej Leśnej Podkowy i tam w zagajniku odbywała się pierwsza część kursu. 
Druga, 24 godzinna, część kursu wraz z nocowaniem odbywała się w Zalesiu. Piątka 
za piątką opuszczała ,,Szkołę za lasem". Serię tę rozpoczęła klasa, w której 
skład wchodzili: Jan Bytnar (pseudonim ,,Rudy", ,,Krokodyl"), Miłosław Cieplak 
(pseudonim ,,Giewont", ,,Kwiczoł"), Kazimierz Brzeziński 
(pseudonim ,,Leon", ,,Karaś"), Jerzy Jaczewski (pseudonim ,,Wilk", ,,Kogut") i 
Jerzy Kozłowski (,,Jurwiś", ,,Kot"). Potem szły dalsze piątki. Florian szybko 
spostrzegł, że warszawska ,,Szkoła za lasem" uderzyła w najbardziej właściwy ton. 
Konsekwencją było przesunięcie Janka na szczebel Głównej Kwatery i powierzenie 
mu kształcenia starszyzny w całej Polsce. ,,Szkoła za lasem" stała się teraz 
szkołą ogólnopolską. Mechanizm jej działania podyktowany został z jednej strony 
przez wymagania życia konspiracyjnego, a z drugiej -- przez tezę Głównej Kwatery, 
tezę Floriana i Janka domagającą się zdecydowanej centralizacji spraw szkolenia. 
Ciekawa rzecz: Szare Szeregi jak najbardziej hołdowały zasadzie jak największej 
samodzielności dołów organizacyjnych i jak największej swobody działania tzw. 
terenu. W tym jednym, jedynym przypadku natomiast, w przypadku zagadnień 
szkolenia starszyzny, żądały czystej centralizacji. Uważały, że ośrodek 
kształcenia starszyzny powinien być prawie jedyną centralną agendą harcerstwa. 
Cała biurokracja administracyjnych szczebli powinna odpaść. Kto teowiem 
kształtuje osobowość instruktora, ten panuje nad procesami wychowawczymi 
organizacji. Wojna wprawdzie zażądała wielu odchyleń od tej zasady, lecz zdawano 
sobie sprawę z tego, że są to odchylenia i w wizji przyszłości widziano 
harcerstwo modelowo czyste, tak czyste i proste, że nieraz ta wizja spotykała 
się z zarzutem nieżyciowości. A więc warunki konspiracji i teza centralistyczna 
zadecydowały o mechanizmie szkoły. Centralną ,,Szkołą za lasem" był jednoosobowo 
Janek, lecz wykładać bezpośrednio nie mógł. Zbyt wielką maszynę stanowiła szkoła, 
zbyt rozległy był teren, niemożliwe zaś było ściąganie wszystkich kursistów do 
Warszawy. Dlatego, w celu przekazania myśli Janka aż do wszystkich rozrzuconych 
po kraju kursistów, użyto aparatu wizytatorów Głównej Kwatery. Będziemy jeszcze 
o nich mówić. Tu ważne jest, że oni instruowani byli przez Janka i oni, tylko 
oni mieli prawo uczenia w terenie. Nikt inny, żaden komendant chorągwi, tylko 
oni. Pewien wyjątek stanowiła Warszawa, której wizytowanie siłą rzeczy ułożyło 
się inaczej niż w całej Polsce. Będziemy też o tym mówić.
,,Szkoła za lasem" istniała od maja 1942 roku do powstania warszawskiego, a więc 
około 27 miesięcy. Szkoła ta wyszkoliła przez czas swego istnienia 259 
podharcmistrzów, a więc mniej więcej 10 miesięcznie. Oczywiście średnia niewiele 
mówi, przyjrzyjmy się więc liczbom. W rozkazach Naczelnika Szarych Szeregów 
ukazały się nominacje podharcmistrzowskie na następujące daty:
1. 3 maja 1942 roku
2. 15 sierpnia 3. 11 listopada 4. 27 grudnia 5. 3 maja 6. 15 sierpnia 7. 27 
grudnia 8. 3 maja 9. 15 sierpnia 10. 11 listopada ,, ,, ,, 
1943 ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, 1844 ,, ,,
12 nominacji 15 1
14 19 44 48 21 52

,',
,, 80 ",,
Gdy się przyjrzeć tym liczbom, widać, że poza pewnymi nieprawidłowościami, linia 
wykresu z miesiąca na miesiąc wstępuje, osiąga swój szczyt przed powstaniem 
warszawskim, po czym, załamana wypadkami, spada gwałtownie i kończy się. 
Przytoczone zestawienie zwraca uwagę jeszcze na jedną rzecz. Daty starszeństwa: 
3 maja, 15 sierpnia, 11 listopada, 27 grudnia. Wspominaliśmy już o tym, widząc w 
ustaleniu daty 27 grudnia -- daty powstania wielkopolskiego 1918 roku -- dowód 
przywiązania Floriana Marciniaka do jego rodzinnej wielkopolskiej ziemi. Teraz 
już nie o konkretne daty chodzi. Chodzi o fakt, że starano się, aby w ,,Szkole 
za lasem" w sprawach instruktorskich nic nie było przypadkowego, a przeciwnie, 
aby wszystko było przemyślane, miało swój głęboki powód istnienia. Tak było z 
kościuszkowską jodełką, tak było również z datami nominacji. Szare Szeregi 
starały się o to i były w tym niezwykle konsekwentne. Wystarczy mieć trochę 
wyobraźni, aby odczuć ile burz przewaliło się przez te 27 miesięcy wokół szkoły: 
aresztowany został Florian, ginęli i pojawiali się ludzie, paliły się lokale, a 
mimo to nie ma w żadnym roakazie Naczelnika innej daty. Gdyby z kolei przyjrzeć 
się już nie przytoczonemu zestawieniu, lecz samym oryginalnym wykazom, uderzy 
jeszcze pewien szczegół: pseudonimy instruktorskie Ustalono, że każdy kto 
ukończy ,,Szkołę za lasem" otrzyma przy nominacji nowy, specjalny instruktorski 
pseudonim. Tradycja puszczańskich przedwojennych kursów instruktorskich kazała 
szukać tych pseudonimów wśród nazw zwierząt i ptaków. Konieczności 
konspiracyjnej organizacji wprowadziły zaś do tego zwierzyńca alfabetyczny 
porządek. Każda chorągiew wybrała sobie jedną literę i odtąd podharcmistrze tej 
chorągwi nosili jako * Są to niektóre nominacje powstańcze ze starszeństwem z 11 
listopada.
pseudonim nazwy zwierząt zaczynające się na wybraną literę. Warszawa, na 
przykład, spodziewając się zapotrzebowania na dużą liczbę pseudonimów, wybrała 
sobie literę ,,k", jak się wydawało, najbardziej plodaą przy tego rodzaju 
nazwach. Stąd wykaz warszawskich instruktorów roi się 
od ,,Krokodyli1', ,,Kun", ,,Kozic", ,,Kajmanów", ,,Kuguarów", ,,Kotów", roi się 
tak bardzo, że w późniejszym okresie chłopcy musieli w encyklopediach wyszukiwać 
nowe nazwy, wszystkie bowiem bardziej znane były już zajęte. Ten zwyczaj 
pseudonimowy nie we wszystkich chorągwiach przyjął się jednakowo. Często 
trudności i niebezpieczeństwa związane z pocztą organizacyjną nie pozwalały 
uzyskać dodatkowych wyjaśnień i nominacja szła na normalny, a nie specjalny 
instruktorski pseudonim. Mimo to jednak pogrupowane alfabetycznie zwierzaki 
widać wyraźnie w wykazach. Na tym zagadnienie pseudonimów się nie kończy. 
Wystarczy przyjrzeć się im uważniej, aby spostrzec, że pseudonimy stanowią całe 
rodziny zwierząt. Jest ,,Kajman" lecz obok jest ,,Kajman Wojak" i ,,Kajman 
Okularnik", jest ,,Kuguar", ale jest również ,,Kuguar Brat" i ,,Kuguar Uczeń". 
To pozornie zabawne zjawisko kryje za sobą głębszą treść. Główna Kwatera 
wprowadziła cenny zwyczaj, aby starszy instruktor, harcmistrz, opiekował się 
paroma młodszymi instruktorami podharcmistrzami. On miał być tyrn, który 
wypatrzy w pracy kandydata na instruktora. On miał być jakby ,,ojcem chrzestnym" 
w okresie kursu i momencie nominacji. On wreszcie miał potem stale opiekować się 
młodym podharcmistrzem, być zawsze gotowym do udzielenia mu rady, interesować 
się jego pracą i jego prywatnymi troskami. W ten sposób między harcmistrzem a 
młodym podharcmistrzem miały zadzierzgnąć się więzy przyjaźni jak między 
starszym a młodszym bratem, jak między ojcem i dorastającym synem. Kurs ,,za 
lasem" trwał krótko, każda więc chwila tego kursu musiała być starannie 
obmyślona, każda musiała wryć się w pamięci uczestnika przemyśleniem lub 
przeżyciem. Zrozumiałe, że ze specjalną troskliwością obmyślono moment 
najuroczystszy, moment nadania stopnia. Instrukcja mówi o tym 
krótko: ,,...mianowanie powinno być przeprowadzone w formie uroczystej, 
tradycyjnej dla środowiska..." Z tego krótkiego zdania poszczególne chorągwie 
wysnuwały bogatą treść. Jej stałymi elementami był przywieziony z Warszawy 
rozkaz Naczelnika oraz małe, tak małe, że mogły pomieścić się na dnie pudełka od 
zapałek, dyplomy instruktorskie z własnoręcznym podpisem Naczelnika. Chorągiew 
Warszawska odbywała swą uroczystość następująco: o godzinie 18 piątka kandydatów 
spotykała się na mostku pod pomnikiem króla Jana Sobieskiego. Zarówno godzina, 
jak i miejsce nawiązywały do listopadowych powstańczych tradycji. Na spotkanie 
przychodził także komendant chorągwi. Wolnym krokiem szła potem grupka młodych 
mężczyzn ulicą Agrykolą pod górę. Komendant chorągwi, korzystając z bardzo mało 
ruchliwej ulicy, odczytywał rozkaz włożony
w gazetę lub książkę, odbierał składane półgłosem zobowiązanie instruktorskie i 
rozdawał dyplomy; rozdawał też małe wstążeczki czerwone, pamiątkę szkoły; 
wstążeczki zrobione z flagi niemieckiej zdartej niemieckiemu sklepowi Hoffmana 
przy ulicy Marszałkowskiej. Gdy grupka doszła do Al. Ujazdowskich, skręcała 
wzdłuż ogrodu botanicznego i dochodziła do warszawskiego obserwatorium 
astronomicznego, aby tam według widocznego przez okno chronometru nastawić 
precyzyjnie własne zegarki. To był koniec uroczystości. Z nastawionym zegarkiem 
każdy ruszał w swoją drogę. ,,Szkoła za lasem" tak bardzo była nerwem 
organizacji, że jeszcze jedno zestawienie przykuć musi naszą uwagę. Mianowicie 
uszeregowanie podharcmistrzowskich nominacji według terenów. Żadne zestawienie 
ani wydanych druków, ani wykonywanych poszczególnych akcji, ani nawet statystyka 
stanów liczebnych organizacji nie jest w stanie oddać tak dobrze jak 
statystyka ,,Szkoły za lasem" nurtu życia organizacji w jej poszczególnych 
terenach. Oczywiście i na to zestawienie trzeba patrzeć z całą ostrością, zdając 
sobie sprawę z tego, że i w nim kryje się wiele zjawisk przypadkowych i wiele 
skrzywień obrazu. Dla przykładu wystarczy podać fakt, że nominacje szkoły 
zaczynają się dopiero od 3 V 1942 roku, jeśli więc jakiś teren przeżywał 
wcześniej swoje górne chwile, a potem na skutek ciosów gestapo stracił na 
znaczeniu, to nasze zestawienie pokrzywdziło go (Lublin, Kraków, Poznań).
A oto liczby: Chorągiew Warszawska ,, Mazowiecka Główna Kwatera3 Chorągiew 
Krakowska
,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,,
Warta Kielecka Pomorska Radomska Śląska Wielkopolska Zagłębiowska Białostocka 
Łódzka Lubelska Lwowska Razem
70 nominacji
65 32 17 22 14 10 9 9 5 5 4 4 2 1 259
,, ,, ,, ,, ,, ,, ,,
if
,, ,, ,, ,, ,, ,,
» Na pozycję Główna Kwatera składają się nie tylko Grupy Szturmowe wydzielone 
przy Głównej Kwaterze, lecz także Chorągiew Wschodnia (,,U1 Złoty") i Zachodnia 
(,,Ul Chrobry"), o której powiemy w części ,,Organizacja".
2. ,,Charyzma" Pełny rok minął od powstania ,,Szkoły za lasem". Zaczęła 
dojrzewać potrzeba kształcenia szaroszeregowych harcmistrzów. I znów nie było to 
dziełem przypadku. Harcmistrz to ten, który umie wypatrzeć, wyszukać kandydata 
na instruktora, który wie co mu potrzeba powiedzieć, by odkryć przed 
nim ,,tajemną wiedzę" trafiania do serc i umysłów najmłodszych, który młodemu 
instruktorowi w trudnej sprawie moralnej, wychowawczej, osobistej doradzi, 
podeprze, pomoże rozstrzygnąć. Gdy minął więc rok kształcenia szaroszeregowych 
podharcmistrzów, gdy narosły doświadczenia, gdy zarysowała się sylweta młodego 
wojennego instruktora, gdy uwydatniła się problematyka, wśród której ten młody 
instruktor będzie żyć i walczyć -- zjawiła się potrzeba i możliwość twrorzenia 
wojennych harcmistrzów. Tę potrzebę i możliwość przekuł w czyn Florian. Pracując 
nad stworzeniem pierwszego harcmistrzowskiego kursu, ogromny nacisk położył na 
jeszcze większą niż przy kursach podharcmistrzowskich centralizację, jednolitość. 
Jeszcze większą, gdyż postawił tezę, że kursy harcmistrzowskie prowadzi 
osobiście Naczelnik Harcerzy. Chciał przez to mocno i dobitnie podkreślić fakt, 
że Naczelnik -- to nie tylko funkcja organizacyjna -- to ponadto pierwszy 
instruktor, przywódca całego instruktorskiego korpusu. Florian wysoko cenił 
piastowaną przez siebie funkcję. Zdawał sobie sprawę z tego, jak wielkie nakłada 
ona obowiązki moralne, zdawał sobie sprawę z tego, że taki primus inter pares 
musi swe pierwszeństwo wypracować cechującą go zawsze, w każdym drobiazgu, w 
każdym momencie wzorową postawą. Nieraz podkreślał, że sama nazwa .,Naczelnik" 
jest niesłychanie zobowiązująca, jej prawzoru szukać bowiem należy w 
kościuszkowskim naczelnikostwie. Ostrzegał, aby nie sprowadzić tej nazwy do 
określenia funkcji tylko organizacyjnej, do rzędu jednego z naczelników wydziału, 
urzędu pocztowego czy stacji kolejowej. Dlatego wiosną 1943 roku przygotowywał 
sam pierwszy kurs harcmistrzowski Szarych Szeregów. Niestety nie było mu dane 
kursu tego prowadzić. Aresztowanie oderwało go od tych przygotowawczych prac. Na 
zajęcia kursowe, które odbywały się w dzień po tragicznej akcji czarnocińskiej, 
przyszedł już następca Floriana. W pięknym mieszkaniu ozdobionym starymi 
obrazami i sprzętami przy ulicy Rycerskiej w Warszawie zebrali się uczestnicy 
pierwszego kursu. Stanowili oni trzy różne grupy: pierwsza -- to wizytatorzy 
Głównej Kwatery Harcerzy: Edward Ziirn, Ryszard Zarzycki, Jerzy Jabrzemski, 
Jerzy Kozłowski, Ryszard Białous. Druga -- to członkowie warszawskiej Komendy 
Chorągwi: Stefan Mirowski, Tadeusz Zawadzki, Jan Wuttke i Zygmunt Kaczyński. 
Trzecia -- jednoosobowa -- komendant Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy, Manswet 
Śmigielski. Razem dziesiątka. Wszyscy uzyskali potem stopień harcmistrza nadany 
ze starszeństwem z 15VIII1943 roku.
Dzisiejszy czy późniejszy badacz wojennych dokumentów spostrzeże ponadto, że z 
tym samym starszeństwem z 15 VIII 1943 roku Naczelnik nadał kilka innych jeszcze 
stopni harcmistrzowskich. Są to stopnie nadane bądź pośmiertnie, bądź po 
aresztowaniu. Za decyzją taką kryla się myśl, że gdyby nie śmierć, gdyby nie 
aresztowanie -- ten nieobecny byłby na pewno uczestnikiem kursu. Bóg chciał, że 
zdał on swą próbę inaczej. Jan Bytnar, Kazimierz Skibniewski, Andrzej Kosicki, 
Zygfryd Linda, Tadeusz Kwaśniewski, Jerzy Kłossowski, Jan Błoński -- oto ich 
lista. Po tym pierwszym kursie odbyły się jeszcze w ciągu następnego roku dwa 
dalsze. W jednym z nich (starszeństwo z 27 XII 1943 roku) brały spory udział 
chorągwie prowincjonalne: Mazowiecka, Kielecka, Radomska oraz Cz-ęstochowski i 
Radomszczański Hufce Samodzielne; była też Warszawa i Główna Kwatera. Na 
Ootatnim przedpowstaniowym kursie zebrało się znów kilku przywódców warszawskich 
Grup Szturmowych: Miłosław Cieplak, Andrzej Romocki, Jerzy Zborowski. Ci ostatni 
uzyskali czerwoną podkładkę pod harcerski krzyż na parę tygodni tylko. Wszyscy 
trzej zginęli w powstaniu. Łącznie naczelnicy Szarych Szeregów mianowali w ciągu 
trwania okupacji 55 harcmistrzów, z której do listy 23 żyje, losy 4 są nie znane, 
25 poległo i 3 zmarło po wojnie (stan na rok 1981). Oto pełna lista tych 
poległych:
1. Kajetan Andrzejewski 2. Jan Błoński 3. Jan Bytnar 4. Miłosław Cieplak 5. 
Zygmunt Kotas 6. Andrzej Kosicki 7. Stanisław Kozicki 8. Jan Kubacki 9. Tadeusz 
Kwaśniewski 10. Tadeusz Kwiatkowski 11. Stanisław Leopold 12. Zygfryd Linda 13. 
Andrzej Malinowski i zmarłych: 1. Jerzy Dargiel 2. Jerzy Fiutowski 3. Jerzy 
Kłossowski 14. Janusz Milewski 15. Jerzy Ossowski 16. Józef Ptaszyński 17. 
Andrzej Romocki 18. Kazimierz Skibniewski 19. Mieczysław Słoń 20. Manswet 
Smigielslci 21. Jan Wuttke 22. Ryszard Zarzycki 23. Tadeusz Zawadzki 24. Jerzy 
Zborowski 25. Edward Ziirn
Lista wszystkich poległych w czasie wojny harcmistrzów jest, rzecz prosta, o 
wiele, wiele większa. Tu znajdują się jedynie nazwiska tych poległych 
harcmistrzów, którzy czerwone podkładki pod krzyże uzyskali z szaroszeregowych 
nominacji, którzy w Szarych Szeregach uzyskali, jak się to wówczas mówiło, 
wodzowską charyzmę.
3. ,,Kwiecień" W ciągu wojny kadra kierowników pracy bardzo się odmłodziła. Już 
kampania wrześniowa przetrzebiła korpus instruktorski, potem przyszły oflagi, 
aresztowania. Było zresztą wielu takich instruktorów, którzy nie stawili się do 
pracy podziemnej, a i z tych, którzy się stawili, sporo podjęło pracę gdzie 
indziej, poza harcerstwem. Zaczęliśmy więc z bardzo, bardzo przerzedzoną kadrą. 
Potem przyszły częste i liczne straty. Praktycznie stara kadra kończyła 
się. ,,Szkoła za lasem" i kursy ,,charyzmatyczne" nie nadążały, a Szare Szeregi 
postawiły sobie w tym zakresie zadanie zupełnie wyraźne: doprowadzić do tego, 
aby każdy drużynowy był instruktorem. Gdy w 1943 roku nastąpił w całym kraju 
żywiołowy rozwój ,,Zawiszy", gdy jej drużyny, ba, nawet hufce objęli młodzi 
szesnasto-, siedemnasto- i osiemnastoletni chłopcy, stało się jasnym, że trzeba 
trochę poczekać aż podrosną jeszcze o tych parę lat i problem kadry będzie 
załatwiony. Będzie to nowa, młoda kadra. Oceniano zresztą ten proces jako bardzo 
zdrowy, jak bardzo pożądany. Kadra w organizacji młodzieżowej musi się szybko 
odświeżać, w przeciwnym razie zaczynają jej grozić dwa poważne schorzenia: 
pierwsze to niemożność pełnego rozwinięcia skrzydeł przez młodych, którzy w 
okresie największej młodej męskiej prężności mają ciągle skrępowane ręce 
istnieniem grupy od siebie starszych, drugie to bardzo niewłaściwa selekcja, 
jaka może się dokonywać w tej grupie starszej. Zawsze bowiem istnieje obawa, że 
kto nie będzie umiał stać się czymś w życiu poza harcerstwem, zostanie w 
harcerstwie, gdyż tu staje się czymś już tylko dzięki przyrastającym latom. A 
przecież instruktor ma być wzorem wychowawczym chłopców. Rzecz prosta, Szare 
Szeregi zdawały sobie z tego sprawę, że kiedyś, gdy minie nienormalny okres 
wojny, gdy minie równie nienormalny okres odbudowy, zmniejszy się znacznie rola 
sztabów i znikną centralnie organizowane służby, a główny nurt życia przesunie 
się tam, gdzie być powinien -- do drużyny; wówczas problem ten będzie wyglądać 
inaczej, wówczas z funkcją instruktorów nie będzie się wiązało znaczenie 
organizacyjne, natomiast będzie się z nią wiązało tylko wychowywanie chłopców. 
Do funkcji tej nie będzie popychała chęć wyżycia się, lecz powołanie wychowawcze. 
Wtedy wiek kadry instruktorskiej będzie odgrywał zupełnie inną rolę -- każdy 
bowiem instruktor, jeśli w zasięgu swego wzroku nie znajdzie nie obsadzonej 
drużyny, skrzyknie kilkunastu chłopców i zacznie pracę w drużynie nowej, stopień 
instruktorski da mu raz na zawsze mandat na taką działalność. Lecz tak będzie 
później. Wtedy, w czasie wojny, cieszyło Główną Kwaterę odmłodzenie się kadry, w 
nim bowiem dostrzec było można najbliższą dobrą przyszłość związku. Główna 
Kwatera chciała tylko dopomóc nie nadążającemu za potrzebami kształceniu 
starszyzny. W tym celu postanowiła przejściowo wprowadzić pomocniczy stopień 
instruktorski -- drużynowego. To były motywy tak
zwanej akcji ,,Kwiecień" przygotowanej w marcu 1944 roku, a trwającej przez 
kwiecień tegoż roku. Akcja objęła przede wszystkim drużynowych nie posiadających 
stopni instruktorskich. Dużo było takich. Rejestracja czynnych w Szarych 
Szeregach instruktorów na 111944 roku przyniosła liczbę 170. Statystyka 
wykazywała na marzec 1944 roku stan organizacji 8188; na jednego instruktora 
przypadało więc 48 chłopców. A jeśli się odejmie instruktorów pracujących w 
wieloszczeblowym aparacie komend, liczba ta prawie się podwoi. Szare Szeregi nie 
traciły natomiast z oczu badenpowellowskiej recepty: 1 instruktor na 32 chłopców. 
Akcja ,,Kwiecień" miała więc przed sobą ogromny problem do załatwienia. 
Przygotowano dla drużynowych komplety książek, przygotowano instrukcje. We 
wszystkim starano się podkreślić ogromną, istotną wprost rolę, jaką osoba 
drużynowego odgrywa w związku. Charakterystyczny dla tych wysiłków Głównej 
Kwatery jest list imiennie adresowany do każdego drużynowego i odręcznie 
podpisany przez naczelnika. Ta forma osobistego listu mogła mieć i miała w 
konspiracyjnej maszynie wielkie znaczenie. List brzmiał:
,,SS -- Pasieka Ul... Drużynowy... Powoli zbliża się okres przełomu.
m.p. dn. 16.111.44 r.
jest tylko terenem Waszej pracy. Ta istota naszej pracy każe oprzeć organizację 
naszą na drużynie jako podstawowej komórce. Jest to zgodne z polskim duchem, 
który odrzuca totalne konstrukcje wielkich piramid organizacyjnych, który 
sprzyja krzewieniu się różnorodnego, bogatego życia w terenie. Wyższe formy 
organizacyjne poza pomocą dla tego życia zapobiegają anarchii i skrajnemu nieraz 
sobiepaństwu. Uchwycenie złotego środka między samodzielnością dołów a 
wskazaniami i nakazami gór jest wielkim zadaniem nadchodzących czasów. Musimy je 
dobrse rozwiązać u siebie. Naczelnik
4
K. Krzemień"4 Pseudonim ,,Krzemień" był używany przez Naczelnika jedynie do pod-
pisywania oficjalnych listów, rozkazów, instrukcji. Tym pseudonimem podpisywane 
były też dyplomy instruktorów. F. Marciniak podpisywał się ,,J. Krzemień", S. 
Broniewski -- ,,K. Krzemień".
Wielkie burze dziejowe uderzają w mozolnie przez człowieka budowane organizacje, 
w ich szczyty i połączenia. Nowoczesna armia opiera się na małych samodzielnych 
oddziałach, które są w stanie walczyć w oderwaniu od swych większych jednostek. 
Nowoczesne państwo opiera się na małych samodzielnych środowiskach, jak samorząd 
i zdecentralizowana administracja. Środowiska te są w stanie prowadzić wszystkie 
prace państwowe straciwszy połączenie z centralnymi władzami państwowymi. 
Pozytywnych i negatywnych przykładów potwierdzających te zasady dostarczył nam 
wrzesień 1939 roku. W naszej organizacji tylko drużyna żyjąca własnym, bogatym 
życiem, oparta o własną, mocną tradycję i posiadająca własny, pełny program, 
tylko taka drużyna jest zdolna przetrwać każdą zawieruchę. Jeśli będziemy mieli 
wiele takich drużyn -- organizacja nasza stanie się ·niezniszczalna. Jeśli 
natomiast całe życie organizacji opierać się będzie na nadchodzących z wysokich 
sztabów rozkazach -- organizacja może być rozbita kilku celnymi ciosami w 
centrale. Zresztą istotna praca nasza odbywa się z natury rzeczy w drużynie. 
Budowy nowego człowieka dokonywacie Wy -- drużynowi w stałym oddziaływaniu na 
młodzież, lub, jeśli chodzi o szczebel GS, dokonywa drużyna sama w oparciu o Was. 
Wszystko, co znajduje się powyżej Was, cała piramida sztabów terenowych i 
centralnych, jest tylko pomocą dla Was. Wszystko, co znajduje się poniżej Was, 
cały gąszcz małych komórek i ludzi,
RozdziałXIII WYDAWNICTWA 1. Słowo pisane w konspiracji Prawdziwe harcerstwo to 
teren, to las, a w lesie łatwiej i chętniej pisze się tropicielskie znaki 
patykiem na piachu drożyny lub kozikiem na płacie kory niż ołówkiem czy piórem w 
notesie. Dlatego literatura harcerska w stosunku do rozmiarów ruchu nigdy nie 
osiągnęła zbyt wielu pozycji, dlatego nigdy pozycje te nie były zbyt obszerne. 
Na ten wrodzony ,,piórowstręt" nałożyły się z chwilą wejścia w okres konspiracji 
wszystkie ówczesne niechęci do pisanego słowa. Przypomnijmy sobie. Papier palił 
wówczas trzymające go ręce. Papier zadrukowany, powielaczowa odbitka, maszynopis 
czy rękopis, to najgorsze, poza bronią najbardziej obciążające dowody winy. To 
częsty, a może najczęstszy powód długiego, niekończącego się łańcucha aresztowań. 
Papier to ponadto zly towarzysz w śledztwie. Towarzysz, który ,,sypie". Mówi nie 
pytany i nie bity. Mówi wszystko, co wie. Myśl o bezpieczeństwie, ta trudna 
strona konspiracyjnego życia, spowodowała wyraźną walkę Głównej Kwatery z 
inflacją papieru. Myśl o bezpieczeństwie nauczyła, jak wiemy, zadawać sobie 
zawsze pytanie, czy dana praca jest celowa? Koszt bowiem -- koszt ludzkiego 
życia -- był tak wysoki, że nieznośne byłoby przeświadczenie o bezcelowości tej 
czy innej ofiary. Zbyt dużo zresztą było w całym społeczeństwie, a zwłaszcza 
wśród młodzieży ryzykanctwa, aby je łatwo i bezkrytycznie wprzęgać w prace mało 
lub pozornie tylko celowe. A jednak trzeba również przypomnieć sobie, jak 
bezcennym narzędziem w pracy polskiej były wówczas wszelkiego rodzaju 
wydawnictwa. Tendencja okupanta była jasna. Podzielić Polskę różnymi kordonami 
granicznymi. Stworzyć na każdym odgrodzonym terenie inne warunki życia i inną 
problematykę. Słowem -- podzielić, rozdrobnić, by łatwiej złamać. Zrozumiałe, że 
jedynie rozsądna tendencja polska musiała brzmieć: scalać, łączyć, wyrównywać. 
Nic więc dziwnego, że tak ważną rolę odegrały w podziemnym życiu wydawnictwa, 
które okazały się jedną z najistotniejszych metod przenoszenia po całej Polsce 
nurtu wolnego polskiego życia. Dwie sprzeczne tendencje: myśl o bezpieczeństwie 
nakazująca sprowadzanie ilości konspiracyjnego papieru do minimum i myśl 
scalania
pokawałkowanej Polski za pomocą wolnego, pisanego słowa polskiego spowodowały 
następujący tok rozumowania Głównej Kwatery Szarych Szeregów. Zarówno postulaty 
bezpieczeństwa, jak i potrzeba scalania wymagają centralizacji wydawnictw; tylko 
wtedy może być wydawnictw naprawdę mało i mogą być one naprawdę dobre; tylko 
wtedy najżywszy nurt wolnego życia polskiego, który pulsował w Warszawie może 
docierać wszędzie i scalać, a nieraz ożywiać. I nie była to jakaś megalomania 
warszawska, że właśnie stąd, ze stolicy tylko mogą iść najwartościowsze myśli. 
Nie można zapominać, że Florian Marciniak, że Miłosław Cieplak, Zygfryd Linda, 
Andrzej Kosicki -- to Poznań, że Edward Zurn to Bydgoszcz, że Eugeniusz 
Stasiecki to Częstochowa, a Mieczysław Łętowski to Łódź. To wszystko przechyliło 
szalę na rzecz centralizacji wydawnictw.
2. Periodyki Pisma były różne, zarówno pod względem treści, jak i odbiorców, dla 
których były przeznaczone, jak wreszcie częstotliwości ich wydawania i formy 
graficznej. Poza tym różne były miejsca, w których pisma się ukazywały, gdyż od 
ogólnej tezy centralistycznej w życiu pojawiło się wiele, najczęściej 
uzasadnionych, odchyleń. Istotna była sprawa kręgu odbiorców, dla których 
przeznaczone było pismo. Ona decydowała o treści. Dzieląc szaroszeregowe 
wydawnictwa pod tym kątem widzenia napotkać w zasadzie można dwa główne rodzaje 
pism: jedne przeznaczone dla członków organizacji, inne pisane dla szerszego 
kręgu społeczeństwa. Oczywiście granica między tymi rodzajami nie była tak ostra, 
jak ją teraz dla usystematyzowania wydawnictw rysujemy. Ponadto przez długie 
miesiące i lata okupacji pogląd na tę sprawę ulegał zmianom i różni ludzie 
reprezentowali w tym zakresie różne tezy. Musimy tu nieco wyprzedzić tok 
rozumowania i jednym zdaniem wspomnieć o akcji, której opisem zajmiemy się w 
następnym rozdziale, o tzw. akcji ,,M". Akcja ,,M" była to działalność Szarych 
Szeregów zmierzająca do wpływania wychowawczego na młodzież nie ujętą w ramy 
organizacyjne. Jedną z istotnych form pracy ,,M" były, rzecz prosta, wydawnictwa. 
Dzisiaj byłoby sztuczne i nieprawdziwe dzielenie wszystkich szaroszeregowych 
wydawnictw na wydawnictwa dla członków organizacji i wydawnictwa emowe. 
Niewątpliwie ukazywały się zarówno jedne, jak i drugie. Słuszniej będzie jednak 
mówić o pismach, w których przejawiała się emowa postawa lub nie. I tak w 
oparciu o ewolucję głównego pisma Szarych Szeregów widać wyraźnie to zagadnienie. 
Szare Szeregi starały się od samego początku posiadać pismo, które byłoby jak 
gdyby ich organem naczelnym. Tak się bowiem w podziemnym świecie ułożyło, a w 
szczególności tak było w pierwszych latach jego istnienia, że pismo, organ 
naczelny organizacji, było jej biletem wizytowym. Reszta organizacji
ukryta była w konspiracyjnych mrokach, natomiast pismo wydostające się na 
zewnątrz mówiło temu szerszemu światu o istnieniu organizacji. I szerszy świat 
oceniał często organizację według pisma: mówiło się o grupie ,,Żywią i bronią", 
o grupie ,,Pobudki", o grupie ,,Szańca". Tak było w pierwszym okresie 
funkcjonowania świata podziemnego, w okresie gdy nie można było jeszcze sądzić 
organizacji po^ żadnych innych czynach, tyiko po osiągnięciach wydawnictw. 
Wspominaliśmy już, jakie w związku z tym mogły powstawać i powstawały 
nieporozumienia. Nic więc dziwnego, że Szare Szeregi też dążyły od samego 
zarania do posiadania własnego pisma, własnego naczelnego organu. Pierwsze takie 
pismo nosiło nazwę ,,Źródło". Powstało ono jeszcze w roku 1939. Jego redaktorem 
był harcmistrz Gustaw Niemiec. Z początku wychodziło na maszynie, potem na 
powielaczu, potem wreszcie drukiem, lecz to już nie za czasów Niemca. Niski, 
rudy, ruchliwy, wybitnie inteligentny redaktor, którego praca wydawnicza znana 
była w harcerstwie, a w szczególności w przedwojennych kołach starszoharcerskich, 
został aresztowany w związku z tzw. sprawą Wiącka. Było to zimą 1940 na 1941 rok. 
Wywieziony do Oświęcimia zmarł. Po Niemcu ster spraw wydawniczych oddał Florian 
w ręce Tadeusza Kwiatkowskiego (pseudonim ,,Tomek"). ,,Tomek" był inny. Młodszy 
od Gustawa, znacznie od niego spokojniejszy, cięty w dyskusji, ironizujący, 
wybitnie inteligentny. I on miał już za sobą dorobek wydawniczy: przedwojenna 
jego książka napisana wspólnie z Julkiem Dąbrowskim pt. Jeden trudny rok znana 
była szeroko wśród harcerskiej młodzieży. W kryjącym się za ironicznym 
uśmiechem ,,Tomku" biło gorące serce. Trudno zapomnieć, z jaką lubością 
odczytywał po wielokroć zamieszczony właśnie w przygotowywanym do druku numerze 
wiersz: Największy pan na ziemi jest sobie polski żołnierz. Wężami srebrzystymi 
ozdobił sobie kołnierz... ,,Tomek" nie miał wtedy ironicznego uśmiechu. Wiele, 
wiele miesięcy prowadził ,,Tomek" redakcję głównego pisma Szarych Szeregów. Od 
aresztowania Gustawa prawie cały 1941 i dziewięć miesięcy 1942 roku. 2 X1942 
roku nadszedł kres. Wielka wpadka Chorągwi Mazowieckiej i części Głównej Kwatery 
wyrwała go z naszych szeregów. Kiedyś -- potem -- dowiedzieliśmy się, że Tadek 
Kwiatkowski nie żyje. Ale przy jego opróżnionym warsztacie pracy stał już ktoś 
inny. Tym razem była to kobieta, osoba stojąca z boku organizacji1. Nosiła 
pseudonim ,,Pani" i długi czas nie znaliśmy jej, a ana-
1 Irena Jurgielewicz.
liśmy jedynie ten tajemniczy, zdaje się, zupełnie przygodny pseudonim. 
Pośrednikiem między nami a nią był Ryszard Zarzycki. Dobrym musiał być 
pośrednikiem, bo ,,Pani", mimo że nie była uczestnikiem akcji i odpraw, 
wyczuwała tętniący nurt. Zimą 1943/1944 roku nastąpiła dalsza zmiana, tym razem 
spowodowana nowymi koncepcjami wydawniczymi i organizacyjnymi. Teraz na 
redaktora przyszedł znany nam już hm Stanisław Leopold 
(pseudonim ,,Leon", ,,Rafał"). On prowadził pismo do wybuchu powstania 
warszawskiego. Podczas powstania pismo prowadził hm Jerzy Jabrzemski 
(pseudonim ,,Wojtek"). Po powstaniu przestało wychodzić. Nie tylko redaktorzy 
zmieniali się. Zmieniało się i samo pismo, zmieniały się jego nazwy: ,,Źródło" 
pisane na maszynie, potem powielane, w końcu 
drukowane, ,,Drogowskaz", ,,Dęby", ,,Pismo Młodych", ,,Brzask -- Pismo Młodych". 
Te zmiany nie były spowodowane jakimiś zwykłymi zabiegami konspiracyjnymi, 
usiłującymi zmianą kryptonimów zmylić w oczach gestapo rysujący się schemat 
podziemnego świata. Te zmiany były raczej wynikiem dyskusji, a nieraz i walki 
różnych koncepcji pisma. Moment przekształcenia się ,,Źródła" w ,,Drogowskaz" 
zatarł się w pamięci. Było to zapewne gdzieś w ciągu 1941 roku, a więc za czasów 
Tadka Kwiatkowskiego. Powodem zaś tego przekształcenia, jak to często w 
redakcjach bywa, stała się chęć wyrwania pisma z poprzedniej rutyny, 
unowocześnienia, nasycenia go nowym programem i tętnem. Tak 
poderwany ,,Drogowskaz" wychodził do końca 1941 roku, a potem przez połowę roku 
1942. Pamiętamy, czym była wiosna 1942 roku dla Szarych Szeregów; nazwaliśmy ją 
już kiedyś wiosną wielkich wzlotów; ona zrodziła ,,Szkołę za lasem", ona 
zrodziła zagadnienia związane z akcją ,,M". Czy dziwne, że redaktor pisma 
zapragnął, aby ono również zatętniło nurtem tej wiosny, aby awansowało razem z 
awansem problematyki całej organizacji. I Tadek Kwiatkowski stworzył nowe pismo. 
Chciał mu dać nazwę potężną, odzwierciedlającą to, co rozpierało piersi. Dał 
nazwę ,,Dęby". Lecz z pismami różnie bywa, nieraz jeden słaby artykuł położy 
numer. Ponadto ówczesne szaroszeregowe środowisko miało wysokie wymagania; nie 
łatwo było mu dogodzić -- to nie ,,Dęby", to ,,Lipa" -- powiedział ,,Piotr" z 
tak charakterystycznym dla niego machnięciem ręką. Dla ,,Tomka" ta porażka 
okazała się bardzo pomyślna. Dotąd on, redaktor, musiał często w pojedynkę 
borykać się z trudnościami; teraz niepowodzenie zmobilizowało wielu 
deklarujących pomoc, rzucających koncepcję. A jak gorąco przeżywano w gronie 
tych młodych mężczyzn takie sprawy, świadczy fakt, że zespół dyskutujący 
sprawę ,,Dębów" (,,Piotr", ,,Orsza", ,,Czarny Jaś", ,,Ryszard") postanowił 
natychmiast powiadomić o swych myślach bawiącego na parodniowym urlopie pod 
Warszawą Floriana. Wydelegowano ,,Orszę", który udał się do Podkowy Leśnej i tam 
zreferował
sprawą. I znów trudno przypomnieć sobie bieg następnych tygodni. Wydaje się, że 
wyszedł jeszcze drugi numer ,,Dębów". Potem nastąpiło aresztowanie ,,Tomka" (2 X 
1942). Jak każde aresztowanie przyniosło ono wyrwę w pracy, a gdy po dalszych 
tygodniach praca zaczynała ruszać, była już nieco inna w rękach innych ludzi. 
Zaczęło wychodzić ,,Pismo Młodych", którego koncepcja była całkowicie nowa w 
stosunku do koncepcji pism poprzednich. Tamte, a szczególnie ,,Dęby", były 
pismami wybitnie wewnętrznymi; ,,Pismo Młodych" było znów wybitnie emowe. 
Wychodziło około roku. To jego redaktorką była wspomniana wyżej ,,Pani". Potem, 
w momencie, który też trudno określić jakąś datą kalendarzową, dojrzała potrzeba 
syntezy. Już nie pismo tylko wewnętrzne, jak ,,Źródło", ,,Drogowskaz", ,,Dęby", 
lecz także nie pismo tylko emowe jak ,,Pismo Młodych". Będziemy pisać dla całej 
młodzieży, lecz chwycimy ją za serce, trafimy do jej umysłów wtedy, kiedy pisać 
będziemy o naszych przeżyciach, o naszej problematyce. Zaczynała się wyraźnie 
jakaś konsekwencja pośredniości wychowania; zresztą tak wówczas nie nazwana. 
Sami wychowujemy się przez czyn, innych będziemy więc wychowywać przez 
opowiadanie o czynie. Powstał ,,Brzask -- Pismo Młodych". Wychodził do samego 
powstania; wychodził również w zmienionej nieco formie w czasie powstania, lecz 
tym okresem jego życia zajmiemy się już na innym miejscu. W historii naczelnego 
szaroszeregowego organu obserwowaliśmy do tej pory jeden tylko proces: dyskusję 
pomiędzy emowym i wewnętrznym charakterem pisma, wszystkie jej fazy oraz 
związane z-nią osiągnięcia i porażki. Lecz nie był to proces jedyny. Obok niego 
przebiegał drugi, przy czym przebiegał jednokierunkowo, bez przypływów i 
odpływów -- była nim stała, coraz większa specjalizacja pisma, ,,Źródło" było 
jeszcze ,,omnibusem". Spora część jego stron zajęta była kroniką wydarzeń 
politycznych i wojskowych. Potem dział ten począł się stale kurczyć i tracić na 
znaczeniu. Nic dziwnego, każdy wolał czerpać informacje z centralnego organu AK, 
z ,,Biuletynu Informacyjnego" lub jeszcze lepiej z codziennych nasłuchów 
radiowych. To był pierwszy krok specjalizacji. Drugim istotnym krokiem były 
skutki zmian organizacyjnych Szarych Szeregów w dniu 3 XI1942 roku. Podzieliwszy 
wówczas organizację na trzy grupy (,,Zawisza", BS i GS) postawiono tezę, że 
każda grupa powinna posiadać własne pismo. Dalsze, po tej dacie, losy ,,Pisma 
Młodych", a potem ,,Brzasku -- Pisma Młodych" były już historią pisma 
starszoharcerskiego, geesowego. W tym czasie powstało równolegle pismo 
zawiszowe ,,Bądź gotów". Wiemy już o nim nieco, bo nie sposób było pominąć go, 
mówiąc o zawiszowej pracy. Pierwsze jego numery to skromniutkie bibułki 
maszynopisu. Potem pismo dorabia się formy powielaczowej. Wreszcie staje się 
arystokratą wśród wydawnictw -- wychodzi drukiem. Mało tego, zdobywa się na 
ilustracje, a to już była rzadkość w podziemnym świecie. Pismo tętni życiem. 
Jest tam i piosenka, i gawęda, i wiadomości, i wychowawcze hasło okresu. To 
ostatnie na specjalnym miejscu, w specjalnych ramkach, podpisane instruktorskim 
pseudonimem jednego z zawiszowych przywódców, hm Przemka Góreckiego 
(pseudonim ,,Kuropatwa"). Podtytuł, wspomniany już przez nas ,,Dwutygodnik 
Rycerzy Zawiszy", dodaje pismu chłopięcej buńczuczności. Ta buńczuczność ma w 
sobie i niepokojące powiewy. Płonącemu wewnętrznym ogniem Julkowi wiecznie jawią 
się wizje maszerujących mas młodzieży: w którymś numerze ,,Bądź gotów" wylicza, 
że gdyby wszyscy chłopcy w zawiszackim wieku ustawili się w kolumnie czwórkowej 
na szosie Warszawa--Poznań, to czoło kolumny sięgałoby Poznania, a ostatnia 
czwórka znajdowałaby się w Warszawie. Tak wielka kryje się w nas siła -- 
konkluduje Julek. Lecz zamiast sprawić radość zasępia twarae swych zwierzchników 
z Komendy Chorągwi i z Głównej Kwatery. Stefan Mirowski dostaje wskazówlsę, by 
starał się być jak najbliżej Julka, by starał się rozwijać w nim prawdziwy 
humanizm, by starał się wykazać mu całą ohydę totalizmu. Stefan prawie nie 
zdołał przystąpić do spełnienia swej misji, gdy Julek wraz z ,,Zorianem", innym 
zawiszowym instruktorem, zostaje aresztowany na ulicy i niedługo potem 
najprawdopodobniej rozstrzelany na terenie Chetta. Razem z tym aresztowaniem 
muszą nastąpić zmiany w redakcji ,,Bądź gotów". Zresztą zmiany to nie pierwsze. 
Julek przejął redakcję od Stefana Mirowskiego, teraz, po Julku, obejmuje ją 
Kazimierz Koźniewski, który w lecie 1943 roku powrócił z zagranicy i dotąd w 
Szarych Szeregach żadnej funkcji nie pełnił, pracując w Departamencie Informacji 
Delegatury Rządu. Pismo prowadzi do powstania warszawskiego. Trzeci szczebel -- 
Bojowe Szkoły -- nie doczekały się swojego pisma. Wprawdzie mówiło się wówczas, 
że za organ beesowy należy uważać ,,Wzlot" wychodzący w ramach akcji ,,M" jako 
pismo młodzieży lotniczej. Było w tym trochę racji, gdyż lotnictwo, jak każda 
technika i to jeszcze taka technika, bardzo odpowiadało wiekowi chłopców z 
Bojowych Szkól. Niemniej było to tłumaczenie nieco sztuczne i dziś, z 
perspektywy czasu, przyznać trzeba, że Beesy nie dopracowały się swego pisma. 
Może spowodowane to było trochę i tym, że w beesowym wieku dyskusja, pisanie 
jest czymś dalekim dla chłopca, że chłopiec wtedy ponad wszystko stawia 
konkretny czyn: sport, turystykę, technikę. Jednakże fakt pozostaje faktem -- 
właściwego pisma beesowego nie było. Specjalizacja spowodowała powstanie jeszcze 
jednego rodzaju pism. Pism instruktorskich. Tak się złożyło, że nigdy nie 
powstało centralne pismo instruktorskie. Istniały natomiast dwa 
chorągwiane: ,,Wigry" wydawane przez Chorągiew Warszawską i ,,W kręgu służby" 
wydawane przez Chorągiew Mazowiecką. Oba pisma odegrały znaczną rolę
zarówno w kształtowaniu nowego szaroszeregowego korpusu instruktorskiego, jak i 
w wydobywaniu na powierzchnię nurtujących serca i mózgi problemów. ,,Wigry" 
powstały wiosną 1942 roku. O tej wiośnie mówiliśmy już parokrotnie jako o 
wiośnie szczególnie bujnej, szczególnie twórczej i płodnej. Właśnie ,,Wigry" są 
głównym produktem tej wiosny i odwrotnie, tematy rzucone wówczas na 
łamach ,,Wigier" dają owej wiośnie taką szczególną rangę w historii Szarych 
Szeregów. ,,Wigry" zostały pomyślane jako pismo zamkniętego kręgu ludzi, jako 
pismo instruktorów Chorągwi Warszawskiej. Wydawane na powielaczu w niedużym 
nakładzie posiadało ponumerowane egzemplarza, z których każdy adresowany był 
imiennie. U góry, w prawym rogu ceerwoną kredką wpisany był pseudonim odbiorcy 
harcmistrza lub zieloną kredką pseudonim odbiorcy podharcmistrza. Ten drobiazg 
nawiązujący do tyle już lat nie widzianych instruktorskich podkładek pod krzyże 
harcerskie sprawiał przyjemność, jeszcae mocniej wiązał odbiorcą z pismem. 
Pragnąc, aby pismo było istotnie wyrazem rwącego wewnątrz nurtu, a nie 
redagowane na siłę, zastosowano ponadto jeszcze jedną metodę. Postanowiono 
mianowicie, że pismo nie będzie wychodziło w pewnych określonych terminach -- 
lecz, że będzie ukazywać się wtedy, gdy narośnie problem. W konsekwencji takiego 
założenia każdy numer zawierał tylko jeden, stosunkowo spory artykuł oraz 
ewentualne krótkie uwagi i głosy czytelników. Już pierwszy numer stworzył pismu 
pozycję. Artykuł Janka pt. Typ instruktora stał się fundamentem, na którym 
zbudowana została cała kiełkująca wrówczas ,,Szkoła za lasem". Następne dwa 
numery zajął dłuższy artykuł ,,Stefana Orszy" pt. Problemy Polski Podziemnej. On 
znów z kolei stał się fundamentem akcji ,,M". Problematyki emowej dotyczyły 
jeszcze dwa dalsze artykuły: Janka Wuttkego pt. Organizacja, bez organizacji2 
i ,,Stefana Orszy" pt. Bieg społeczny. O artykułach tych powiemy szerzej, gdy 
zatrzymamy się nad sprawą samej akcji ,,M". Teraz przeglądajmy dalej pisma. 
W ,,Wigrach" tej wiosny znajdujemy jeden jeszcze bardzo ciekawy artykuł pt. 
Spado, artykuł o nowoczesnym wojsku, pełen myśli nurtujących Szare Szeregi i 
leżących gdzieś u fundamentów przyszłych, za pół roku mających powstać -- 
Bojowych Szkół3.
,,W kręgu służby" zaczęło wychodzić w dwa lata później niż ,,Wigry", a więc w 
czacie, gdy Chorągiew Mazowiecka liczbą i rozmachem poczęła dorównywać 
przodującej przez całe środkowe lata wojny Chorągwi Warszawskiej. Postępująca 
ciągle specjalizacja szaroszeregowych pism z biegiem czasu doprowadziła do 
powstania pism o charakterze półurzędowym, jak wychodzące w ostatnim roku 
wojny ,,Wiadomości Urzędowe Pasieki", czy też ,,M -- Agencja Młodych" czy 
wreszcie ,,Biuletyn M". Treść pierwizego z tych pism całkowicie tłumaczy tytuł 
pisma; treść drugiego i trzeciego stanie się dla nas zrozumiała, gdy zapoznamy 
się z rozdziałem o akcji ,,M". Ostatnią grupę pisrn wydawanych centralnie 
stanowią te, których w tę ostatnią grupę nie wyodrębniała postępująca 
specjalizacja, lecz szczególne warunki, w jakich w pewnym okresie znalazł się 
ośrodek kierowniczy Szarych Szeregów -- powstanie warszawskie. Szczegóły 0 tych 
pismach znajdziemy na innym miej.icu; tu wymieniamy je tylko: 1. ,,Wiadomości 
Informacyjne Brzasku" 2. ,,Brzask -- Pismo Harcerskich Oddziałów Armii Krajowej" 
3. ,,Gazetka Żołnierzy Baonu Wigry" 4. ,,Bądź Gotów -- Pismo Harcerskich 
Oddziałów Służby Pomocniczej" Na tym zamyka się lista pism centralnych. 
Wymieniliśmy ich 16 1 sądzić należy, że liczba ta w toku badań historycznych 
okresu wojny nie ulegnie już większym zmianom. Inaczej przedstawia się sprawa z 
pismami prowincjonalnymi, z grupy których świadomie wyjęliśmy jak dotąd 
tylko ,,W kręgu służby" jako oficjalne pismo instruktorskie Chorągwi 
Mazowieckiej. Pism wychodzących na prowincji jest całe mnóstwo i tu sądzić 
należy, że pamięć jednego człowieka oraz jego dokonane przed 10 laty zapiski 
obejmują tylko zupełnie drobny, może nawet zupełnie niereprezentatywny fragment. 
Przyjrzyjmy mu się jednak, to bowiem przyjrzenie się nasuwa parę istotnych dla 
sprawy wydawnictw problemów:
1. ,,Biuletyn Wyszkoleniowy" 2. ,,Bojowiec" 3. ,,Co słychać?" 4. ,,Czuwaj" 
5. ,,Filomata'' 6. ,,Głos Młodych" 7. ,,Gazetka Harcerska" 8. ,,Informator 
Radiowy" -- Rembertów -- Pińcsów -- Bność -- Pińczów -- Lublin -- Pińczów
-- --
,,
s
Późniejsza analiza wykazała, że J. Wuttke (,,Czarny Jaś") napisał arty-
kuł o młodzieży rzemieślniczo-robotniczej poci innym tytułam; natomiast 
namiętność z jaką w artykule i w dyskusji przezeń wywołanej stawiał sprawę, 
spowodowała, że w pamięci wszystkich pozostał ten fascynujący tytuł Organizacja 
bez organizacji (1931). pisma, nie stwierdzono takiego artykułu. Być może bardzo 
żywa, lecz tylko ustna dyskusja na ten temat stworzyła sugestię, istnienia 
artykułu. Jest to
8 Dziwna rzecz, lecz przy późniejszych badaniach kolejnych numerów
analogiczna sprawa do omawianej sprawy domniemanego artykułu ,,Czarnego Jasia" 
pt. Organizacja bez organizacji (1981).
9. 10. 11. ,,Informator Wewnętrzny" ,,Myśl Młodych" ,,Na czasie"
-- Pińczów
I I i»
-- Kraków -- ,, -- Pińczów -- Rembertów -- ,, 12. ,,Na tropie" 13. ,,Na ucho" 
14. ,,Ognisko" 15. ,,Radiowa Służba Informacyjna" 16. ,,W roju" 17. ,,Wici 
Szarych Szeregów"
się o pińczow-kiej spółce wydawniczej, stąd również pochwała dla ,,Rojti 
Zbigniewowo" w jednym z rozkazów Naczelnika -- jedyna pochwała jaką w rozkazie 
otrzymał jakikolwiek hufiec szaroszeregowy.
Siedemnaście pism. W praktyce było ich na pewno wiele, wiele więcej. Ale ta 
siedemnastka każe już zastanowić się nad samym faktem istnienia tych pism, 
faktem na pierwszy rzut oka zda się sprzecznym z rozważaną na początku 
niniejszego rozdziału tezą. Dwie są, wydaje się, przyczyny istnienia tego, 
prawdopodobnie bardzo polskiego zjawiska. Pierwsza ma charakter organizacyjny, 
druga -- 0 wiele głębszy, sięgający w istotę programu. Pierwszą przyczynę rodzi 
bądź początkowy okres konspiracji, okres scalania terenowych wysiłków 
organizacyjnych, a potem krystalizowania się jednolitego programu, bądź też 
trwająca przez cały okres okupacji trudność i niesystematyczność docierania 
Głównej Kwatery do niektórych miejscowości, a w szczególności do niektórych 
miejscowości Polski Wschodniej i Polski Zachodniej. Druga przyczyna to sprawa 
programu służby. Otóż w wielu, zwłaszcza małych lub szczególnie komunikacyjnie 
trudno położonych ośrodkach prowadzenie akcji wydawniczej było rzeczywiście 
prowadzeniem walki w pierwszej linii frontu i to na odcinku bardzo ważnym, gdyż 
na odcinku morale polskiego społeczeństwa... Główna Kwatera nie ujęła tego 
zagadnienia w osobną tezę programową precyzując cały wojenny program na wielkiej 
lipcowej odprawie (24 i 25 VII 1943 roku), bała się bowiem, aby nie wywołać 
niepotrzebnej, a nawet niebezpiecznej inflacji papieru wszędzie tam, gdzie można 
go zastąpić centralnym kolportażem. Natomiast Główna Kwatera patrzyła 
jednocześnie z całkowitą aprobatą i zadowoleniem na akcję wydawniczą ośrodków, 
dla których akcja ta była właśnie najbardziej celową służbą. Teraz staje się 
zrozumiałe, dlaczego w zestawieniu szaroszeregowych wydawnictw periodycznych tak 
często pojawia się nazwa tej samej miejscowości, na przykład nazwa Pińczów. 
Właśnie hufiec Pińczów Chorągwi Kieleckiej (Rój Zbigniewowo Ula Skała) postawił 
sobie za zadanie pełnienie służby wydawniczej -- to właśnie uznał za służbę w 
pierwszej linii najbardziej potrzebną 1 trudną, wymagającą pracowitości i 
cierpliwości, inteligencji i odwagi. Pięciu młodych, zapalonych instruktorów z 
hufcowym, phm Feliksem Bialkiewiczem, na czele, stanowiących rdzeń hufca, 
potrafiło w długotrwałym napięciu woli stworzyć dorobek wydawniczy, który dziś 
budzi podziw i uznanie. Ten wysiłek doceniała Główna Kwatera już wówczas, w 
okresie konspiracji; stąd potocznie i żartobliwie mówiło
3. Książki Florian Marciniak niezwykłą wagę przywiązywał do roli książki w życiu 
Szarych Szeregów. Nie każdy przecież umie opowiedzieć dobrą gawędę, nie każdy 
umie w dyskusji przekonać. Książka często umie. Dobra książka umie pewnie zawsze. 
Florian stale myślał o dobrej książce dla chłopców z Szarych Szeregów. Nie tylko 
dla tych młodych, szeregowych, lecz także dla swych najbliższych 
współpracowników. Zachowała się kartka, na której wypisano tytuły książek 
zapotrzebowanych w Kasie Mianowskiego dla kolegów z ,,Pasieki":
A. Tarnowski, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, 2 egz. Ladenberger, 
Zaludnienie Polski, 2 egz. M. Lepecki, Działalność kolonizacyjna K. Chodynicki, 
Kościół prawosławny
16 zł, 8 zł, 4 zł, 15 zł itd.
Były książki, które krążyły, które cieszyły się specjalnym powodzeniem. Będziemy 
wspominać o niektórych teoretyczno-wojskowych; lecz nie tylko one, tematyka 
społeczna, gospodarcza, polityczna, kulturalna -- była szczególnie rozchwytywana. 
Tematyka harcerska miała również powodzenie: Skauting dla chłopców, Wskazówki 
dla skautmistrzów Baden-Powella. Najpoczytniejsza ze wszystkich była chyba 
jednak przedwojenna książka Aleksandra Kamińskiego, Andrzej Malkowski. W pewnym 
okresie zaczęto o niej mówić -- nasza książka. Szukano czegoś, co by naprawdę 
było nasze, co by odzwierciedlało naszą problematykę. Tak powstała myśl 
napisania książki o konspiracji, książki, która by naprawdę była nasza, która by 
pomogła wielu wychowawcom, a nieraz ich zastąpiła. Florian szukał autora. Na 
kogóż mógł paść wybór? Julek Dąbrowski już nie żył, więc nie mogło być dylematu: 
Julek czy ,,Kamyk". Trud podjął ,,Kamyk". Zimą 1941 na 1S42 rok książka była 
gotowa. Poza trudem autora wiele kryło się w niej pracy drukarzy, kolporterek, 
łączniczek i wiele pracy tego, który nad wszystkim czuwał -- Floriana. Florian 
był wzruszony, gdy wręczał najbliższym współpracownikom tę nareszcie i naprawdę 
naszą książkę. Wielka Gra -- książka młodego Polaka żyjącego pod okupacją, 
pracującego nad sobą, uczącego się, czytającego, walczącego. Książka zdrowego, 
wolnego człowieka umiejącego oddychać świeżym, nie zatęchłym niewolą powietrzem. 
Gdy kolportaż książki był już w pełnym biegu, nastąpiła nieprzewidziana 
katastrofa. Najwyższe
czynniki wojskowe doszły do wniosku, że książka w szeregu miejsc stanowi 
niebezpieczeństwo dla podziemnego świata, gdyż zbyt wyraźnie, zbyt bez osłonek 
przedstawia wiele metod walki stosowanych przez Polaków. Zarządziły wycofanie 
książki. Rozumiejąc zaś jak wielką przykrość robią lubianemu powszechnie 
Florianowi, obiecały dopomóc do możliwie niezwłocznego drugiego wydania. 
Rozpoczęła się ta najdziwniejsza konfiskata, w której sam wydawca występował w 
roli aparatu wykonawczego władzy państwowej i dobrowolnie z całą sumiennością 
niszczył swój dorobek w imię dobra ogólnego. Tak mogło być tylko w tym 
najbardziej wolnym państwie, jakim było Polskie Państwo Podziemne. Egzemplarze 
były wycofywane i niszczone. Komendanci poszczególnych odcinków składali raporty 
z dokonanej konfiskaty. Z kilku pozycji nie można się było wyliczyć -- z kilku 
pozycji na 2000 nakładu; jakieś aresztowania, jakaś utrata kontaktu. Zapewne 
spośród tych kilku przetrwało dotąd parę białych kruków. Oto krótki żywot 
Wielkiej Gry. Zapowiedziane drugie wydanie nie miało szczęścia. Przez wiele 
miesięcy ciągłe coś stawało na przeszkodzie ukazaniu się książki. Najpierw autor 
stracił do niej serce i trudno mu było zabrać się do przeróbki; potem drukarnie 
były zawalone, wreszcie książka była gotowa lecz pech ją prześladował: paczki z 
książkami złożono w lokalu Głównej Kwatery przy ulicy Solnej w Warszawie na 
dzień przed wybuchem powstania. Tam zastał je wybuch, tam też spłonęły. Trudno 
powiedzieć, czy któryś egzemplarz ocalał. Drugie wydanie tym się różniło od 
pierwszego, że zostały złagodzone pewne fragmenty dotyczące techniki konspiracji, 
natomiast całość została wzbogacona o trzy nowe rozdziały mówiące o nadchodzącym 
przełomie oraz o zbliżającej się również odbudowie przyszłej Polski. Na 
marginesie tej ostatniej sprawy rozwinęła się krótka polemika między autorem 
a ,,Pasieką". Autor mianowicie zawarł w końcowym rozdziale konkretne postulaty 
ustrojowe, wymieniając nacjonalizację banków, kluczowego przemysłu itd. Główna 
Kwatera natomiast stanęła na stanowisku, że w tego rodzaju książce powinny się 
znaleźć raczej takie sprawy, jak zagadnienia ludnościowe, strat wojennych, strat 
wśród inteligencji, zwichnięcia struktury wieku i struktury zawodowej, jak 
sprawy Ziem Postulowanych, ich gospodarczego i kulturalnego scalenia z resztą 
Polski, trudne i delikatne sprawy ludności autochtonicznej, zniszczenia 
gospodarcze, zacofanie przedwojenne, problemy społeczne. ,,Kamyk", aczkolwiek 
niechętnie, przystał na postulaty Głównej Kwatery i rozdział w zmienionej formie 
został wydrukowany. Po reorganizacji Szarych Szeregów z 3X11942 roku Wielka Gra, 
czy ściślej jej przygotowywane drugie wydanie, została uznana ia książkę 
Bojowych Szkół. Zadecydowały o tym doskonałe rozdziały dotyczące beesowych 
służb ,,Wawer" -- WISS. Skore Wielka Gra taki otrzymała ,,przydział", powstały 
od razu zagadnienia książek dla
,,Zawiszy" i dla Grup Szturmowych. Za najbardziej palący brak uznano brak 
książki dla niesłychanie dynamicznie rozwijającej się wówczas ,,Zawiszy", a w 
szczególności dla bardzo młodej kadry zawiszowych drużynowych. W poszukiwaniu 
autora Główna Kwatera tym razem nie wykazała się oryginalnością. Prośba trafiła 
znów do Aleksandra Kamińskiego. Nie odmówił i w niedługim czasie powstała 
książka pt. Przodownik. Jak zawsze trudno było z zawalonymi pracą podziemnymi 
drukarniami i trzeba było oczekiwać w długiej kolejce. ,,Zawisza" -- ten 
największy żywioł Szarych Szeregów -- czekać jednak nie chciała. W ten sposób 
powstało pierwsze, powielaczowe wydanie Przodownika. Ukazało się w dwóch 
wielkiego formatu zeszytach. Format ten był nieznośny dla konspiracyjnego życia, 
tym bardziej że nieliczne egzemplarze Przodownika krążące w zawrotnym tempie 
pomiędzy chłopcami, ciągle bywały przenoszone, ciągle znajdowały się w ruchu na 
ulicy, przyciągając wzrok wrogich patroli. Wszyscy odetchnęli z ulgą, gdy 
wreszcie ukazała się mała, konspiracyjnego formatu, drukowana książeczka, z 
łatwością chowana w kieszeniach. To było drugie wydanie Przodownika. Na tej 
książce wychowała się cała młodziutka kadra przywódcza ,,Zawiszy", z niej 
czerpała wiedzę o skautowaniu w trudnych, niebezpiecznych i prymitywnych 
warunkach, jakie stworzyła wojna. A Grupy Szturmowe ciągle nie miały swojej 
książki. Za książkę taką uznano wprawdzie przedwojenną książkę Andrzej Malkowski 
-- znów Kamińskiego -- lecz zdawano sobie sprawę z rzeczywistej tymczasowości 
tej decyzji i z równie rzeczywistej potrzeby książki dostosowanej do 
szaroszeregowych wojennych problemów. Koncepcji książki jakoś jednak nie było. 
Minęła zima 1942/1943 roku -- nastąpiły pierwsze akcje bojowe warszawskich Grup 
Szturmowych: ,,Wieniec II", ,,Bracka". Tak nadszedł marzec, marzec tragicznych i 
dumnych przeżyć Grup Szturmowych; marzec cierpienia, braterstwa, krwi i 
zwycięstwa, marzec Arsenału. W Aleksandrze Kamińskim obudził się znów autor; 
autor rozkochany w swych postaciach, w ,,Rudym" i ,,Alku", w ,,Zeusie" 4 
i ,,Pomarańczami". Nim jednak autor zaczął pisać, temat został ujęty w zwięzłą 
notatkę przez Tadeusza Zawadzkiego -- ,,Zośkę", przyjaciela nieżyjących już 
bohaterów. Ojciec Tadeusza, mądry i dobrze wyczuwający przeżycia młodych prof. 
Józef Zawadzki, doradził synowi napisanie notatki, chcąc w ten sposób spowodować 
ujście dla wezbranych uczuć i myśli Tadeusza. Dobrze się stało. Tadeusz po 
napisaniu swych wspomnień wrócił do równowagi psychicznej, zaś wspomnienia stały 
się kanwą dla przyszłego autora Kamieni na szaniec. Nazwę książki też zresztą 
przesądził Tadeusz, dając swojej notatce tytuł: Kamienie przez Boga rzucane na 
szaniec. Książka Kamińskiego chwyciła chłopców za serca -- stała
4 ,,Zeus" -- hm Leszek Domański.
9. ,,W służbie" Pińczów
się ich książką i to nie tylko dlatego, że opisywała ich walki, ich zwycięstwa i 
klęski, lecz jeszcze więcej dlatego, że mówiła o ich życiu wewnętrznym, o ich 
drodze stawania się pełnymi ludźmi. Wydarzenia biegły w zawrotnym tempie i zanim 
autor napisał książkę, zanim podziemna drukarnia ją wydrukowała w sierpniu 1943 
roku, już przecież było po Celestynowie, Czarnocinie, Bielanach -- za chwilę 
padł śmiertelny strzał pod Sieczychami zamykający życie Tadeusza Zawadzkiego --
 ,,Zośki", otwierający dzieje batalionu ,,Zośka". Autor drugi raz chwyta za 
pióro i doprowadza treść Kamieni od Arsenału do Sieczych. Książka w swym drugim 
wydaniu staje się zamkniętą całością. Aleksander Kamiński powiedział kiedyś, że 
słabą stroną Szarych Szeregów był fakt nieposiadania przez nie licznych piór. On 
jednak miał prawo to powiedzieć, jako autor bowiem trzech najważniejszych 
szaroszeregowych książek czuł się nieco osamotniony. Wprawdzie znacznie przed 
Kamykową serią wyszły z inicjatywy Floriana dwie broszury: Manifest Młodego 
Pokolenia (praca zbiorowa) i O powołaniu naszego pokolenia (,,A. Brzoza", czyli 
hm Leon Marszałek), wydane jednak w pierwszym okresie okupacji w stosunkowo 
małych nakładach, aczkolwiek wysoce wartościowe i charakterystyczne dla śmiałego, 
głębokiego spojrzenia wstecz i w przyszłość przez kadrę Szarych Szeregów, w 
późniejszych latach okupacji nie odgrywały już roli w kształtowaniu młodych. 
Było niewątpliwym błędem Głównej Kwatery, że broszury te nie doczekały się 
następnych wydań. Obok tych podstawowych książek trzeba na tym miejscu omówić 
szereg innych jeszcze druków nie będących periodykami, a więc pozostałe broszury, 
jednodniówki i druki ulotne. Nie zachowało się tego dużo. Może dalsze badania 
historyczne wojennego okresu wzbogacą jeszcze ten spis; szczególnie może to 
dotyczyć wielu wydawnictw prowincjonalnych. Dziś wiemy o następujących:
1. ,,Dywersant" 2. ,,400" Pińczów Warszawa
10. Walki w miejscowościach" Pińczów 11. ,,Agricola" Warszawa 12. ,,Instrukcja 
organizowania Warszawa sklepów spożywczych
(broszura; powielacz) (broszura; powielacz) (jednodniówka; druk) (szkolenie 
pojedynczego strzelca; autor: ,,Inżynier"; broszura; powielacz).
Wykaz ten raz jeszcze niesłychanie podkreśla omówioną już wyżej rolę Pińczowa w 
pracach wydawniczych Szarych Szeregów. Ponadto należy zarejestrować fakt, że 
wykaz nie obejmuje tzw. wydawnictw emowych, omawianych wprawdzie w sposób 
niecałkowity, a jedynie przykładowo na innym miejscu.
3. ,,Warunki kandydatów na Warszawa
strzelców wych" 4. ,,Bojowiec"
spadochrono-
5. ,,Komentarz do prawa harcerskiego" 6. ,,Modlitwa"
Pińczów Warszawa Warszawa
7. ,,Polska w walce o wol- Warszawa nosc 8. ,,Porywy wichru przed bu- Warszawa 
rzą"
(broszura; powielacz) (jednodniówka drużyny MG -- 400; powielacz) (druk) 
(broszura; powielacz) (autor: ks. hm Rp. Jan Mauersberger; druk) (druk ulotny) 
(druk) (historia 3 WDH w okresie 1936 -1939, praca zbiorowa, egzemplarze 
maszynowe)
Rozdział XIV M"
Od pierwszych dni okupacji zdawaliśmy sobie sprawę ze smutnego faktu, że 
organizacja nasza jest skazana na ograniczoną liczbę członków. Wymagała tego 
technika konspiracyjnego życia. I rzeczywiście -- liczebność organizacji 
harcerzy nie przekraczała nigdy 10 000l. Po rozważaniach przeprowadzonych w 
rozdziale ,,Liczba" wolno chyba sądzić, że wielkość ta przemawia do nas w sposób 
właściwy; umiemy ją czytać. Po rozważaniach przeprowadzonych w 
rozdziałach ,,Bojowe Szkoły", ,,Grupy Szturmowe" lub ,,Zawisza" wiemy, że za tą 
liczbą kryje się bogata treść. Jak na warunki konspiracyjne była to zresztą 
liczba poważna. Cóż znaczyła ona jednak w stosunku do zasięgu oddziaływania 
wychowawczego całego przedwojennego harcerstwa? Wtedy organizacja męska liczyła 
sto kilkadziesiąt tysięcy chłopców. Dziś była ponad dziesięciokrotnie mniejsza. 
Ten wskaźnik niepokoił, gnębił. Skromnie wyglądał stopień naszego oddziaływania 
wychowawczego. Jeszcze bardziej przygnębiająco rysował się on, gdy się patrzyło 
na zagadnienie całej młodzieży polskiej. Chłopcy, objęci rocznikami, dla których 
właściwa jest metoda skautowa, a więc chłopcy od 7 do ok. 23 lat życia, 
stanowili w owym czasie prawdopodobnie ponad trzy milionową grupę narodu 
polskiego. Szare Szeregi obejmowały 0,3% tej grupy. Zdawaliśmy sobie wtedy 
sprawę z tego, że kiedyś, w przyszłości, co trzechsetny dorosły mężczyzna będzie 
nosił na sobie nasae piętno wychowawcze, zdawaliśmy sobie sprawę z tego, że ten 
rachunek jest może nawet optymistyczny -- gdyż nie uwzględnia strat. To wszystko 
napawało nas głębokim niepokojem. Doświadczenie wskazywało jednak, że w Polsce 
Podziemnej zgromadzili się ludzie, którzy rąk bezsilnie nie załamują, a 
zagadnieniom śmiało stawiają czoła. Tak było i z tą sprawą. Mózgi zaczęły 
prazespoły, po utraceniu przy jakichś aresztowaniach kontaktu z siatką 
organizacyjną, funkcjonowały nadal, lecz nie były uwzględniane w statystykach. 
Tak bywało nieraz przez dłuższe okresy, w szczególności na terenach W i Z. W tym 
znaczeniu liczebność organizacji była zapewne większa. Me zmienia to jednak w 
niczym liczebności, którą można by nazwać ,,dyspozycyjną" (1981).
1 Późniejsze badania wskazały na wiele przypadków, w których pewne
cować. Janek Rossman nazywał ten stan swędzeniem mózgu. Oddawało to doskonale 
sytuację, gdy w jakimś gronie powstawał twórczy niepokój, pasja myślenia, 
dyskutowania, rozwiązywania określonego zagadnienia. Taka pasja zagościła w 
wielu szaroszeregowych mózgach i sercach pamiętną wiosną 1942 roku -- tylekroć 
wspominaną wiosną wysokich lotów. Tej wiosny, kiedy rodziła się ,,Szkoła za 
lasem", kiedy powstawał typ bojowca -- chłopca z Bojowych Szkół spokrewnionych z 
angielskimi komandosowskimi Battle school, tej wiosny zagościła pasja 
rozwiązywania problemu wielkiej, trzymilionowej masy polskich chłopców. Florian 
Marciniak od dawna już stawiał sprawę jasno: musimy brać odpowiedzialność za 
całą polską młodzież. Szczególnie dziś, gdy zmniejszyła się ilość i siła 
wszystkich polskich ośrodków, a wśród nich ilość i siła tych, których terenem 
zainteresowania jest młodzież -- nasz obowiązek wzrósł. To jest nasze 
najważniejsze zadanie. Dalszego kroku w naszym myśleniu o tych sprawach 
dokonał ,,Wawer". Wiemy, że cała akcja pomyślana została jako przemawianie do 
niezorganizowanego społeczeństwa polskiego. Nic więc dziwnego, że myśl o nie 
zorganizowanej masie przywołała na pamięć trzymilionową grupę polskich chłopców. 
Oba te momenty spowodowały artykuł ,,Stefana Orszy" w piśmie 
instruktorskim ,,Ula Wisła", w piśmie noszącym nazwę ,,Wigry". Artykuł 
zatytułowany Problemy Polski Podziemnej ukazał się w dwóch kolejnych numerach 
pisma: w numerze 2 z 1942 roku wstęp oraz rozdział I pt. Legitymacja, zaszczyt, 
obowiązek, a w numerze 3 z 1943 roku rozdział II pt. Przepaści i mosty. Artykuł 
próbował przeanalizować sytuację na froncie walki 0 duszę narodu; sytuację, jaka 
rysowała się w trzecim roku tej walki. Autor stawiał tezę, że liczba ludzi, 
którzy mogli znaleźć się w podziemnym życiu była ograniczona; uzasadniał to 
względami psychologicznymi oraz względami techniki konspiracji; dalej 
spostrzegał, że te same względy mogą powodować zarysowanie się bardzo wyraźnej 1 
ostrej granicy pomiędzy społeczeństwem zorganizowanym w Podziemnym Państwie a 
społeczeństwem nie zorganizowanym; granica ta może przeradzać się w głęboką 
przepaść; zjawisko tym smutniejsze, że pomiędzy całością społeczeństwa a 
wszelkiego rodzaju kanalią i volksdeutscherstwem przejście mogło pozostawać 
płynne, łagodne. Wniosek: rzucać mosty nad przypadkowo wytworzonymi przepaściami, 
wiązać Polskę Podziemną z całą masą nie zorganizowanego społeczeństwa i tą drogą 
zarysować wyraźną granicę pomiędzy całością społeczeństwa a kanalią. Tyle 
artykuł. Niedługo trzeba było czekać na odzew, jaki on wywołał w szaroszeregowym 
świecie. Na łamach tego samego pisma w jednym z dalszych numerów ukazuje się 
artykuł ,,Czarnego Jasia", Janka Wuttke, pt. Organizacja tez organizacjii. Wobec 
chłodnego, spokojnego arty-
8 Patrz wyjaśnienie wyżej, rozdział XIII.
kułu ,,Orszy" wypowiedź ,,Czarnego Jasia" była wybuchem płomienia. Czuło się za 
nią gorącą miłość do każdego człowieka, czuło się namiętność w stawianiu spraw, 
w przekonywaniu o ich słuszności. ,,Jaś" proponował stworzenie czegoś, co 
właśnie artykuł nazywał ,,organizacją bez organizacji". W tej niby-organizacji 
każdy jej uczestnik -- a więc teoretycznie każdy młody Polak -- miał się czuć 
psychicznie powiązany z innymi, nie miał być natomiast obciążony jakąkolwiek 
techniką organizacyjną. Hasła, myśli, informacje miała nieść w społeczeństwo 
Polska Podziemna. ,,Jaś" nie precyzował jeszcze metod działania, sugerował je, 
wskazując na świetlice, ,,bandy" uliczne młodzieży, ,,bandy" młodzieży wiejskiej. 
Z przejęciem i bezkompromisowością charakteryzował sytuację na polskim 
młodzieżowym rynku. Artykuł ,,Orszy" charakteryzował sytuację w całym 
społeczeństwie, artykuł ,,Jasia" natomiast skupiał uwagę na sytuacji młodzieży. 
Artykuł ,,Orszy" stawiał zagadnienie, artykuł ,,Jasia" wołał o działanie -- 
drugi bez pierwszego był niemożliwy, pierwszy bez drugiego był niepełny. Oba 
były produktem tej wiosny wysokich lotów. Produktem obu artykułów stała się 
zainicjowana w następnych miesiącach akcja ,,M". Litera ,,M" symbolizowała te 
najpiękniejsze wyrazy i pojęcia, na których akcja chciała budować -- młodzież, 
młodość, Mickiewicza (Oda do młodości), miłość. Akcja została zmontowana na 
szczeblu ,,Pasieki". Szefem akcji został ,,Orsza", nie przerywając zresztą 
pełnienia funkcji komendanta ,,Ula Wisia". Akcja ,,M" została pomyślana nie jako 
działalność samych Szarych Szeregów. Jej realizatorami mieli być członkowie 
różnych młodzieżowych organizacji podziemnych -- w ten sposób siła realizacji 
wzrastała, wachlarz możliwości poszerzał się, a jednocześnie w podziemnym, 
młodzieżowym świecie powstawało zjawisko zdecydowanie pozytywne i twórcze, 
mianowicie wzajemne poznawanie się i dogadywanie pomiędzy organizacjami i to nie 
w formie merytorycznie bezwartościowych komisji porozumiewawczych, lecz 
bezpośrednio, przy warsztacie pracy. Szare Szeregi, ,,Pet", Związek Niezależnej 
Młodzieży Socjalistycznej stanowiły trzon. Do niego dołączali mniej lub więcej 
luźno przedstawiciele paru innych organizacji. Aby między tymi wszystkimi ludźmi 
jakoś rozgrzać atmosferę, aby myśl ożywić i pogłębić, kierownictwo akcji 
zorganizowało tzw. soboty w dużym salonie p. Cywińskiej, przy ulicy Hożej róg 
Kruczej, lub też w salonie rodziny ,,Zośki". Zbierało się duże grono osób. 
Zebrania miały charakter swobodny, towarzyski, stąd konspiracyjna reguła nie 
obowiązywała i nie pięć, lecz kilkanaście osób zapełniało salon. Profesorowie o 
wybitnych nazwiskach obiegających szeptem intelektualne koła Podziemnej Polski 
byli referentami na tych sobotnich zebraniach: Suchodohki, Radwan, Tretiak, 
Rychliński, Hessen... Ludzie, którzy widywani stale przez tyle oczu, 
zdekonspirowani już w samym założeniu swej działalności, poświęcali w ten sposób 
osobiste bezpieczeństwo swoje i swych rodzin dla dźwigania i rozpalania 
prawdziwej wolnej polskiej myśli. Oni mają wielką zasługę w stworzeniu tego 
wszystkiego, czym była Polska Podziemna. Wybitne umysły stawiały tezy 
nieskrępowane żadną obowiązującą doktryną. Dyskusja, jaka następowała po 
referatach, była również swobodna, a jednocześnie namiętna, zapalczywa. Stach 
Leopold błysnął w niej jako dojrzały mówca zadziwiający słuchaczy wielością 
wyniesionych z petowskich dyskusji i z własnej pracy przemyśleń. Przystojny, 
młody człowiek o pięknym profilu, z ogniem w oczach i z lekkim, wywołanym 
dyskusją rumieńcem na policzkach rysował obraz przyszłej, prawdziwej demokracji 
z łatwością i wprawą, imponującą wielu kolegom z Szarych Szeregów, operował 
pojęciami z techniki, życia politycznego, społecznego, gospodarczego XX wieku. 
Ryszard Zarzycki z aprobatą kiwał głową -- on wolał nie wygłaszać przemówień, 
natomiast w toku dyskusji wtrącał uwagi, zdania, czasem pojedyncze wyrazy, 
nieraz suche, krótkie, precyzyjne, często skrzące się dowcipem, a zawsze trafne, 
istotne. ,,Jaś Czarny" nie umiał, jak Staszek, dbać o dojrzałą formę przemówień, 
nie umiał pchnąć mistrzowskim, precyzyjnym sztychem, jak Ryszard. Jego słowem 
targała namiętność walki z krzywdą społeczną, z cynizmem ,,wielkiej polityki", 
walki o prawdę i o wolnego człowieka. Wielu, może prawie wszyscy, czuło jak on, 
lecz z jego ust, padały wyrazy najodważniejsze -- nieraz wydawało się -- 
świętokradzcze. Jakże często wspierał go przedstawiciel ZNMS, Karol Lipiński, 
kruczo czarny, tak samo jak ,,Czarny Jaś". Mówił spokojniej, skupiony, z 
pochyloną głową. Dostarczał argumentów. Podobnie jak Staszek górował nad wieloma 
kolegami z Szarych Szeregów otrzaskaniem w dyskusji, znajomością terminologii. 
Zabierał głos ,,Rudy", zabierał głos ,,Zośka", mówiło wielu, wielu innych. Ze 
wszystkich wypowiedzi wyłaniała się wizja nowoczesnego człowieka, człowieka XX 
wieku, wolnego obywatela nowoczesnego państwa. Wizja człowieka myślącego śmiało 
i uczciwie; mającego gorące serce dla wszystkich ludzi; mającego wolę realizacji, 
wolę służby. Soboty podnosiły temperaturę. Soboty łączyły. Były dobrym 
fundamentem pod akcję ,,M". Trwały przez jesień 1942 roku, potem przez zimę i 
przedwiośnie. Aresztowania i krwawe straty wiosny 1943 roku przerwały ich żywot. 
Tymczasem praca ruszyła. Na pierwszy ogień poszły sprawy badawcze. Powstała 
sekcja badawcza (SB), której zadaniem było informować kierownictwo akcji, a za 
jego pośrednictwem Główną Kwaterę i dalej władze podziemnego państwa o sytuacji 
na odcinku młodzieżowym. Innym zadaniem sekcji było wprowadzenie problematyki 
młodzieżowej na łamy szaroszeregowej prasy, na zbiórki i odprawy, podbudowując 
tę problematykę materiałami analitycznymi. Sekcja rozpoczęła pracę od dwóch 
ankiet, tzw. wielkiej ankiety i tzw. małej ankiety. Wielka ankieta stawiała 
młodzieży szereg pytań takich, jak marzenia o przyszłym zawodzie, 
najdokuczliwszy brak odczuwany w okresie okupacji itd. Odpowiedzi zebrano około 
300, przy czym
zbierano je zarówno z własnego środowiska zorganizowanego, jak z ,,Pętu" oraz z 
paru innych organizacji, które poproszono o współpracę w tym zakresie. Ponadto 
kierowano siq zasadą, że każdy członek organizacji powinien dostarczyć 
odpowiedzi również i od swoich znajomych rówieśników nie ujętych ramami 
organizacyjnymi. Napłynął bardzo ciekawy materiał. Niezmiernie charakterystyczną 
była skłonność do gruntownego i szerokiego wypowiadania się; zdarzały się 
odpowiedzi na kilkunastu stronach. Cały ten ogromny materiał był przepracowywany 
przez ,,Orszę" oraz przez członkinie sekcji3. Niestety, materiał ten, a może 
tylko dostęp do niego przepadł w toku jesiennych aresztowań. Na szczęście pewne 
fragmenty poprzez wrażenia opracowujących wywarły swój niewątpliwy wpływ na 
dalszy tok działania kierownictwa akcji ,,M" oraz Głównej Kwatery Szarych 
Szeregów. Dziś treść tych odpowiedzi prawie całkowicie zatarła się w pamięci. 
Pozostało mgliste wrażenie, że wśród wymarzonych zawodów dominowały zdecydowanie 
zawody techniczne, a wśród nich z kolei na pierwsze miejsce wybijało się 
lotnictwo; że wśród doznawanych okupacyjnych przykrości dominowało uczucie 
bezsiły wobec przemocy, a nie lęk lub niedostatek materialny. Mała ankieta 
różniła się od wielkiej nie tendencją, lecz metodą odpowiedzi, a co za tym idzie 
-- terminem. Na tę samą odpowiedź poświęcono w wielkiej ankiecie szereg stron, w 
małej -- jeden wyraz, znak plus lub minus. Stąd odpowiedzi na małą ankietę 
napłynęły szybko, wyniki zostały opracowane, podano je do wiadomości 
zainteresowanym komórkom organizacyjnym i stały się podstawą wielu dalszych 
poczynań. Jeszcze trzecia praca zajmowała Sekcję Badawczą, a mianowicie 
kompletowanie biblioteczki dotyczącej zagadnień młodzieżowych (np. Młodzież 
przedmieścia) oraz metod ankietowania (np. Pamiętniki chłopów J. Chałasińskiego), 
a także studiowanie poszczególnych pozycji i następnie wyciąganie z nich 
wniosków przydatnych dla dalszych badań lub też dla bezpośredniego działania 
kierownictwa akcji. Aresztowanie jednej z członkiń sekcji, Marysi Guttówny, i 
związana z tym aresztowaniem strata materiałów załamała pracę sekcji. Staszek 
Leopold prowadził tzw. Sekcję Redakcyjną. Jej zadaniem było w pierwszym rzędzie 
opracowywanie haseł, odezw, artykułów przeznaczonych dla mas młodzieży. 
Szczytowym osiągnięciem w tym zakresie było sporządzenie tzw. Katechizmu ,,M", 
czyli dekalogu -- mającego się stać kodeksem każdego młodego Polaka wśród 
moralnych i fizycznych potworności tej okrutnej wojny. ,,Jestem żołnierzem 
Polskim..." -- zaczynał się pierwszy punkt dekalogu, a po nim szły następne, 
starające się Polskę poszerzyć, upowszechnić, zbliżyć do wszystkich, tej Polsce 
-- choć nie tylko podziemnej -- przysporzyć obywateli. Katechizm wydrukowany 
estetycznie, opatrzony paroma zaleceniami i pouczeniami zmierzającymi do
3 Maria Łazęcka, Maria Gutt i. Krystyna Biernacka.
związania w jakiś tajemniczy, nieorganizacyjny sposób wszystkich jego posiadaczy, 
ozdobiony znakiem ,,M" wyrastającym ponad bagnety, czołgi i drut kolczasty4 
rozszedł się w teren jako jedno z istotnych narzędzi działania emowców. W ślad 
za katechizmem poczęto przygotowywać ulotki, z których każda rozwijała szerzej 
jedną myśl dekalogu. Znów jakieś aresztowania i zmiany personalne spowodowały, 
że praca ta urwała się gdzieś przy początku serii. Lecz działalność sekcji 
trwała. Stale wydawano ,,Biuletyn M", zmontowana została Agencja Młodych. Wydano 
odezwę do organizacji podziemnych w sprawie ,,M", opracowano instrukcję 
przekazywania katechizmu ,,M". Ponadto wydano piękny ex librij ,,M" mający 
odegrać swą rolę przy pracy następnej sekcji -- Sekcji Samokształceniowej. 
Kierował nią Karol Lipiński. Osią zainteresowań sekcji było kompletowanie, 
przygotowywanie do wysyłki biblioteczek ,,M". Składały się one z około 25 
książek, wśród których wyraźnie rysowały się trzy grupy, trzy rodzaje: pierwszy 
to podstawowe, najważniejsze pozycje z naszej narodowej skarbnicy -- Mickiewicz, 
Słowacki, Krasiński, Sienkiewicz, Prus, Żeromski..., drugi to książki wydane w 
podziemiu -- Dywizjon 303 A. Fiedlera, Krok za krokiem- Churchilla itd., trzeci 
wreszcie to różne, nieraz bardzo różne książki, które udało się zgromadzić i 
przygotować do wysyłki. Różne lecz nie bezwartościowe i nie szkodliwe, bowiem 
selekcji pod tym względem dokonywano starannie. Wszystkie książki zaopatrzone 
były w przygotowane przez Sekcję Redakcyjną ex librisy. Wszystkie posiadały 
instrukcją biblioteczną. Biblioteczki te gromadzone byiy drogą ofiarności 
członków organizacji i ich rodzin, przeważnie w Warszawie. Kilkaset biblioteczek 
wyszło z Warszawy do miasteczek i wsi. Znalazły się potem w liczbie niewielu 
tych, które z ogromnego książkowego bogactwa Warszawy przetrwały zawieruchę. 
Kompletowanie biblioteczek i zamawianie książek wydawanych konspiracyjnie w 
podziemnych drukarniach nie wyczerpywało całej aktywności sekcji. Współpracowała 
ona z pismem młodzieży lotniczej ,,Wzlot", będącym odpowiedzią na groźbę kultu 
najwybitniejszych i powszechnie znanych asów niemieckiego lotnictwa. Tę groźbę 
wyczytaną z ankiety Sekcji Badawczej kontratakowano pismem ,,Wzlot"; 
kontratakowano Dywizjonem 303, czy też wydanymi w ramach akcji ,,M" przez Szare 
Szeregi w Pińczowie tzw. ,,Opowiadaniami lotniczymi". Sekcja Samokształceniowa 
opracowywała wreszcie referaty samokształceniowe, których liczbę i tematykę 
trudno już dziś odtworzyć. Przechodzimy do sekcji najważniejszej. Nosiła ona 
niezbyt szczęśliwą nazwę Sekcja Dotarcia Bezpośredniego. Prowadził ją ,,Czarny 
Jaś". Była rdzeniem, istotą akcji. Wszystkie inne sekcje istniały tylko po to, 
by na jej rzecz pracować, by dla niej przygotowywać materiały
4 Matrycę projektował i sporządził Tadeusz Wuttkę, brat ,,Czarnego
Jasia",
czy też, jak się to wówczas mówiło, amunicję... Sekcja Redakcyjna śpieszyła z 
katechizmem, biuletynem, agencją, ulotką, Sekcja Samokształceniowa z 
biblioteczką, z referatem, Sekcja Gospodarcza, o której jeszcze nie mówiliśmy, 
ze sprzętem sportowym. Cała ta ,,amunicja" opracowana i dobrana w oparciu o 
przemyślenia Sekcji Badawczej byłaby martwa, gdyby nie ożywiała jej praca 
sekcji ,,Czarnego Jasia", Sekcji Dotarcia... Działacz ,,M" lub jeszcze lepiej 
kilku działaczy ,,M" szło na przedmieście wielkiego miasta czy na skraj 
miasteczka i tam, udając zwykłych beztroskich młodzieńców, zaczynało zabawiać 
się piłką. Wokół nich zbierała się grupka miejscowej młodzieży. Tak być musiało; 
to było prawo ulicy, prawo przedmieścia. Przyglądających się, niby od niechcenia 
wciągano do gry, starano się stworzyć jak najlepszą atmosferę, a gdy dzień 
dobiegał do końca, umawiano się z przygodnymi partnerami na inny dzień. Tak się 
zaczynało. Nie zawsze wszyscy przyszli, czasem kilku ubyło, czasem też pojawiły 
się nowe twarze. Następna gra, potem znów umówienie się. Później pożyczano piłkę; 
pojawiały się dwie pary bokserskich rękawic -- a zapał młodych znajomych 
wzrastał, nawiązywały się wzajemne przyjaźnie, zaczynało pożyczanie książek. W 
ten sposób zjawiała się cała biblioteczka. W przerwach gier rozmowy stawały się 
poważniejsze, głębsze; pojawiał się katechizm ,,M" i wszystko to szło anonimowo 
w świat, nikogo o nic nie pytając, nikogo nie organizując, nikogo nie 
rejestrując. Wokół piłek, rękawic, książek i ulotnych druków ,,M" powstawało 
środowisko. Zamierzenia działaczy ,,M" nie zawsze zresztą' bywały wieńczone 
powodzeniem. Zamierzenia te wymagały nieraz nie tylko wielkich talentów 
instruktorsko-pedagogicznych, lecz nawet aktorskich, a ponadto wielkiej 
znajomości podmiejskiego czy miasteczkowego środowiska. Pod groźbą całkowitego 
niepowodzenia nie wolno było odcinać się od tła wyglądem, zachowaniem Początki 
były trudne. Najwybitniejszych emowców spotykały niepowodzenia. Sam ,,Jaś 
Czarny", niestrudzony autor wszystkich pomysłów i chwytów, wulkan inicjatywy 
emowej poniósł taką porażkę na jednej z pierwszych wypraw. Było to w Warszawie, 
na Mokotowie, w miejscu gdzie pomiędzy ulicami Różaną a Szustra (dziś 
Dąbrowskiego) przylega do Puławskiej mały skwerek. Wtedy skwerku nie było, w 
jego miejscu stały karuzele i kramy jarmarczne, w których zachwalano grę 
w ,,trzy miasta" lub w zwykłe ,,czarna wygrywa, czerwona przegrywa..." Wokół 
kramów pełno było przedmiejskiej gawiedzi. Tam udał się ,,Czarny Jaś'" na swoją 
wyprawę. Próbował nawiązać rozmowę. Musiał jednak czymś zdradzić swoją 
inteligenckość -- zaufanie prysło i Jaś z czapką wgniecioną na oczy, popychany, 
ledwo salwował się z tłumu. Nie zraziło go to bynajmniej. Przeciwnie, w głosie 
opowiadającego czuło się nutę żalu, że odróżniał się od nich, nie przyjęli go za 
swego. Działał dalej z jeszcze większą pasją, z jeszcze większym oddaniem. 
Sekundował mu dzielnie ,,Jurand" (Mieczysław Słoń), młodziutki hufcowy Centrum 
Pragi, Zupełnie różne tereny działania, różne środowiska nie przeszkodziły, że 
ci dwaj ludzie odnaleźli się i przylgnęli do siebie całkowicie. Rozumieli się. 
Jeden wprawdzie pochodził ze środowiska inteligenckiego, a drugi z robotniczego, 
obaj jednak odznaczali się niezwykłą subtelnością i delikatnością, wrażliwością 
na krzywdę i nędzę, obaj tą delikatnością wyróżniali się w swych środowiskach, 
obaj nieśli w sobie ogień i, zda się, na przekór tej subtelności, na przekór 
wątłości fizycznej obdarzeni byli wielką siłą działania, tworzenia. Kiedyś w 
namiętnej dyskusji 0 emowych sprawach będą szli i nie zauważą jak otoczy ich 
żandarmeria, wylegitymuje, wepchnie do ciężarówki. Pawiak. Wysiłki organizacji i 
przyjaciół uwieńczone zostały tylko połowicznym sukcesem: udało się 
uwolnić ,,Czarnego Jasia". Dla ,,Juranda" zaś były to już ostatnie dni. Niebawem 
ukazały się na mieście czerwone afisze, a na nich nazwisko: Mieczysław Słoń -- 
zakładnicy. A gdy na nowych, w parę dni później wydanych afiszach (straceni) 
powtórnie czytaliśmy jego nazwisko, Mietka już nie było wśród żyjących... 
Sekcja ,,Czarnego Jasia" nie ograniczała się do jednej metody nawiązywania 
łączności z młodzieżą poza zasięgiem organizacji. Wtargnęła również na teren 
świetlic opieki społecznej prowadzonych przez Radę Główną Opiekuńczą. Tam 
tworzyła zespoły świetlicowe · zwane w gwarze emowej ,,Giganci". Wspominaliśmy 
już o Sekcji Gospodarczej. Niosła ona na sobie cały ciężar techniki 
konspiracyjnej. Organizowała lokale na rozmowy, spotkania, prace; zajmowała się 
kolportażem wewnętrznym książek, pism, ulotek; utrzymywała łączność pomiędzy 
kierownictwem akcji 1 poszczególnymi sekcjami; załatwiała sprawy finansowe; 
kupowała sprzęt sportowy: piłki i rękawice bokserskie. Kierowniczką sekcji 
była ,,Horpyna". Jej wygląd stanowił całkowite zaprzeczenie skojarzeń związanych 
z takim pseudonimem. Pracowała starannie i dokładnie. Zawsze w cieniu, przez 
nikogo prawie nie znana, a jednak stanowiąca to najniezbędniejsze ogniwo, od 
którego zależało, że akcja szła. Jeszcze jedna, ostatnia już sekcja -- Sekcja 
Realizacyjna. Prowadził ją znany nam Ryszard Zarzycki. Jej nazwa, nie 
najszczęśliwsza, jak parę innych emowych nazw, niewiele orientuje w przedmiocie 
działania. A sprawa była ważna. Ryszard Zarzycki reprezentował w 
kierownictwie ,,M" sprawy Szarych Szeregów. Brzmi to może paradoksalnie. Tak 
jednak było według koncepcji założycieli. ,,M" miał być akcją wielu organizacji 
młodzieżowych skierowaną do całej nie zorganizowanej młodzieży. Przy takim 
ustawieniu punkt widzenia Szarych Szeregów na ,,M" był punktem widzenia 
partykularnym i jako taki musiał być przez kogoś wobec kierownictwa ,,M" 
reprezentowany. Tę właśnie rolę spełniał Ryszard. Jaki to był puknt widzenia? 
Dla Szarych Szeregów był jedną ze służb, takich jak ,,Wawer", ,,N", WD. Wiemy 
już, że służby w Szarych Szeregach dobierane były pod kątem widzenia ich roli 
wychowawczej dla chłopców -- członków Szarych Szeregów. Tak samo trzeba teraz 
spojrzeć na
,,M" -- pełnienie służby ,,M" miało wychowywać pełniącą ją młodzież -- członków 
Szarych Szeregów. Szefem tej służby w Szarych Szeregach, lub inaczej -- 
organizatorem chłopców z Szarych Szeregów do pełnienia tej służby był właśnie 
Ryszard. Zostało zdecydowane, że ,,M" będzie służbą zarówno dla BS, jak dla GS; 
podział pracy pomiędzy tymi szczeblami -- pewną specjalizację zgodną z 
właściwościami wieku BS i GS -- miała przynieść przyszłość. Z początku sądzono, 
że i ta służba funkcjonować będzie jak inne -- w formie akcji, poleceń, 
sprawozdań. Życie pokazało, że jest inaczej: obok jednej służby na ,,dziś" 
służba inna już się nie udawała. Obok ,,Wawra" w BS lub WD w GS służba ,,M" 
pomyślana jako akcja -- nie szła. Wiele narad na ten temat odbył Ryszard w 
Głównej Kwaterze. Wreszcie wszyscy doszli do wniosku, że służba ,,M" musi mieć 
charakter bardzo specjalny. Nie mogą to być akcje związane w organizacyjny 
system, musi to natomiast być stała postawa w życiu, w pracy organizacyjnej czy 
poza nią. Wywoływana pracą, dyskusjami, przykładem zwierzchników, znajdująca swe 
miejsce w szkoleniu instruktorskim, w każdym innym szkoleniu i w akcjach -- 
postawa ta miała stać się integralną częścią postawy każdego chłopca z Szarych 
Szeregów. Tak zdecydowano i odtąd Ryszard miał być nie tyle organizatorem 
służby ,,M", ile inicjatorem postawy ,,M". Ponieważ zaś miała to być postawa nie 
tylko każdego chłopca, lecz również każdej komórki organizacyjnej i każdego jej 
poczynania -- każda więc akcja ,,M" stała się specyficznym narzędziem inspiracji 
wychowawczej, stała się integralną częścią głównego nurtu, jaki płynął w Szarych 
Szeregach. Omówiony schemat akcji ,,M" dotrwał z niewielkimi zmianami (rozbicie 
Sekcji Badawczej i strata jej materiałów oraz przesunięcia w wachlarzu 
organizacji współpracujących) do dnia 6 V1943 roku, tj. do dnia aresztowania 
Floriana Marciniaka. W dniu tym ,,Orsza", noszący jako szef ,,M" 
pseudonim ,,Jerzy", odszedł na opróżnione przez Floriana miejsce, a na miejsce 
szefa akcji ,,M" przyszedł ,,Jurwiś", Jerzy Kozłowski. Z początku niewiele się 
zmieniło. ,,Jurwiś" nie przebudował organizacji akcji, nie zmienił jej założeń; 
później jednak rysować się poczęło powolne przeobrażanie się ,,M". Z akcji 
terenowej, namiętnie szukającej dróg docierania do młodzieży -- stawała się 
bardziej próbą tworzenia frontu młodzieży przez inspirowaW ramach akcji ,,M", 
choć organizacyjnie nie podporządkowana jej szefowi, lecz specjalnej radzie 
nadzorczej przy Naczelniku, pracowała tzw. Lwowska Szkoła Samochodowa, 
wspomniana już przy rozważaniu spraw motorowych jako ,,Ursus III". Tu, w 
powiązaniu z akcją ,,M" nosiła ona kryptonim akcji ,,S". W kilkunastu 
miejscowościach przeważnie rejonu lwowskiego przeszkoliła do lata 1944 roku 
około 11 200 nie zorganizowanych chłopców.
nie różnym podziemnym emowej. organizacjom młodzieżowym postawy
Część 4 ORGANIZACJA
Rozdział XV KIEROWNICTWO
1. Naczelnictwo -- Kapelan Żywy był nurt pracy Szarych Szeregów. Trudne przed 
ich kierownictwem stawały decyzje; decyzje, od których zależało życie ludzkie, 
zależały szczerby w duszy narodu lub tych szczerb leczenie, zależały losy wielu 
spraw. Niezmiernie więc istotnym był fakt, że Florian Marciniak, młody człowiek, 
którego los postawił w tak trudnej i odpowiedzialnej pozycji, miał zawsze 
możność zasięgnąć rady i aprobaty ludzi starszych, ludzi dojrzałych, stojących 
nieco dalej od nurtu, lecz może tym spokojniej, tym dalekowzroczniej mogących 
patrzeć. Naczelnictwo Szarych Szeregów, będące władzą zwierzchnią nad całą 
zarówno żeńską, jak i męską organizacją, istniało od samego zarania. Wywiodło, 
jak wiemy, swój mandat od przedwojennych naczelnych władz ZHP i uważało się za 
najwyższą władzę ZHP w okresie, w którym ze zrozumiałych względów nie można było 
myśleć o zwołaniu walnego zjazdu. Uważało się za władzę najwyższą, a więc nie 
tylko nad harcerstwem konspiracyjnym w kraju lecz również nad harcerstwem 
znajdującym się na emigracji. Czekało, aż kiedyś będzie mogło stanąć przed 
zjazdem walnym w wolnej Polsce i przed nim złożyć sprawozdanie z trudnego okresu 
swej władzy. Naczelnictwo pracowało na posiedzeniach, które odbywały się w 
zasadzie raz na miesiąc, a w pierwszym okresie może nieco rzadziej. W tym 
pierwszym okresie, za życia przewodniczącego ks. Jana Mauersbergera, zebrania 
odbywały się u niego, w Konstancinie; później, po śmierci ks. Mauersbergera i za 
przewodnictwa jego następcy, dr Tadeusza Kupczyńskiego, odbywały się w Warszawie 
najczęściej w lokalu dostarczonym przez p. Wandę Opęchowską przy ulicy 
Szpitalnej (obecnie Hibnera). Skład personalny tej władzy najwyższej ZHP w 
czasie wojny ulegał z biegiem lat różnym przeobrażeniom. Pierwszy, 
najwcześniejszy skład (od jesieni 1939 roku) podaliśmy na początku niniejszej 
pracy. Tak było do lata 1942 roku, do śmierci ks. Mauersbergera. Po jego śmierci 
Naczelnictwo wybrało nowego
przewodniczącego, zresztą spoza swego grona. Został nim dr Tadeusz Kupczyński, 
którego kandydaturę wysunęła Organizacja Harcerek. On i pozostałe cztery osoby z 
poprzedniego składu stanowiły najwyższą władzę ZHP do dnia 6 V 1943 roku, tj. do 
dnia aresztowania Naczelnika Harcerzy, Floriana Marciniaka. W kilka dni później 
Naczelnictwo mianowało jego następcą hm Stanisława Broniewskiego, 
dotychczasowego komendanta Warszawskiej Chorągwi Harcerzy. Charakterystycznym 
jest, że decyzja Naczelnictwa była w tym wypadku zatwierdzającą formalnością^ 
właściwa, faktyczna nominacja nastąpiła poprzednio 12 V 1943 roku na zebraniu 
powołanej przez Naczelnictwo komisji w składzie: W. Opęchowska, A. Olbromski, L. 
Marszałek, S. Rączkowski, E. Stasiecki i S. Broniewski. Po mianowaniu nowego 
Naczelnika Harcerzy skład Naczelnictwa był nadal pięcioosobowy z tym, że już 
tylko trzy z tych pięciu osób pamiętały pierwsze zebrania. Pięcioosobowy skład 
powiększył się niebawem o nową osobę. Był nią nowy Naczelny Kapelan ZHP, ks. Jan 
Zieją, w czasie powstania warszawskiego mianowany harcmistrzem. Wreszcie 
zachodzi ostatnia już przed powstaniem zmiana personalna, a mianowicie zmiana 
roli hm M. Wocalewskiej, która przestaje być reprezentantką Organizacji Harcerek, 
a staje się zwykłym członkiem Naczelnictwa, oraz wejście w skład tego zespołu 
zastępczyni Naczelniczki Harcerek, hm Zofii Florczakówny. W tym siedmioosobowym 
składzie zastaje Naczelnictwo wybuch powstania. W pierwszych dniach powstania 
ginie hm M. Wocalewska (rozstrzelana przez Niemców). Po powstaniu idzie do 
niewoli hm S. Broniewski. Na jego miejsce Naczelnikiem Harcerzy, a więc i 
członkiem Naczelnictwa zostaje hm Leon Marszałek. W takim składzie istnieje 
Naczelnictwo do dnia rozwiązania organizacji podziemnej, do dnia 17 11945 roku. 
Zebrania nie były jedyną formą pracy tego zespołu. Przewodniczący z urzędu 
załatwiał sprawy oficjalnych rozmów z władzami Państwa Podziemnego i to zarówno 
cywilnymi, jak wojskowymi. Z reguły rozmowy te odbywały się w obecności 
przedstawicielki Organizacji Harcerek, lub też w obecności Naczelnika Harcerzy, 
zależnie od tematyki spraw. Krótko po mianowaniu S. Broniewskiego Naczelnikiem, 
Naczelnictwo, chcąc mu pomóc w trudnym okresie wchodzenia w całość spraw, 
wyznaczyło A. Olbromskiego jako roboczego łącznika z wojskiem, lecz decyzja ta 
okazała się nieżyciowa i niezwłocznie powrócono do utartego już poprzednio za 
czasów Floriana Marciniaka trybu. Najaktywniejszymi członkami Naczelnictwa byli 
Naczelny Kapelan oraz p. Wanda Opęchowska. Ks. Jan Zieją współpracował blisko z 
organizacją męską we wszystkich sprawach dotyczących wychowania religijnego oraz 
nurtujących chłopców problemów moralnych. Również bardzo aktywną była p. Wanda 
Opęchowska. Uwagę swą skoncentrowała całkowicie na organizacji męskiej. To jej 
staraniom głównie zawdzięczać należy, że w swych trudnych decyzjach Naczelnik 
Harcerzy nie czuł się osamotniony. Wiemy już, jaką atmosferę pracy i odpoczynku 
stwarzała pani Wanda dla kierownictwa męskiej organizacji, teraz podkreślić 
trzeba, jak służyła radą. Przy tym rada jej polegała najczęściej na 
zorganizowaniu spotkania z kimś mądrym, doświadczonym, znającym dany problem. 
Pani Wanda wyczuwała nurt życia pulsujący w organizacji męskiej. Natomiast nie 
zawsze można to było powiedzieć o Naczelnictwie jako całości. Wprawdzie przyznać 
trzeba, że Naczelnictwo darzyło ogromnym zaufaniem kolejnych kierowników 
Organizacji Harcerzy, nie ingerowało w sprawy wewnętrzne organizacji, nie 
narzucało swego zdania. Czasem jednak jego postawa była zbyt formalistyczna, 
zbyt sucha, zbyt mało wczuwająca się w nurt. O ileż nieraz byłoby lżej, gdyby 
Naczelnictwo, bardziej tkwiąc w nurcie, stało się taranem łamiącym zewnętrzne 
opory i trudności w dyskusjach z wojskiem, delegaturą, emigracją. Oto powód, dla 
którego Naczelnik Harcerzy, ,,Witold", wraz z najbliższymi współpracownikami 
wymarzyli sobie na przyszłego przewodniczącego prof. Józefa Zawadzkiego, 
ojca ,,Zośki", bliskiego i faktycznego serdecznego doradcę. Dopóki żył ks. Jan 
Mauersberger, sprawa Naczelnego Kapelana ZHP była jak gdyby załatwiona 
automatycznie. Z chwilą jednak śmierci księdza Jana, sprawa stała się otwarta. 
Przedwojenny Naczelny Kapelan, ks. hm Marian Luzar zginął w kampanii wrześniowej; 
potem, jak powiedzieliśmy, funkcje Naczelnego Kapelana faktycznie pełnił ks. 
Mauersberger -- teraz powstał vacat. I nie powstał tylko dlatego, iż funkcja ta 
była przewidziana w statucie ZHP; powstał bardziej dlatego, że organizacja, 
stykając się na co dzień ze sprawami życia i śmierci, z trudnymi w czasie tej 
okrutnej wojny problemami moralnymi, skupiającymi się wokół przykazania ,,nie 
zabijaj", ,,będziesz miłował..." nie mogła i nie chciała przechodzić obok tych 
spraw obojętnie. Gdy więc znaczonej krwią i cmentarnymi krzyżami wiosny i lata 
1943 roku sprawy te nabrzmiały szczególnie mocno -- organizacja męska zwróciła 
się do Naczelnictwa z prośbą o powołanie nowego Naczelnego Kapelana. Prośba 
poparta była konkretną kandydaturą. Kandydatem był ks. Jan Zieją. Człowiek, 
którego organizacja męska już poznała w najcięższym dla siebie okresie -- w 
chwilach, gdy w jasnej, cichej kaplicy SS. Urszulanek przy ulicy Gęstej w 
Warszawie, po śmierci Alka Dawidowskiego, Janka Bytnara, Tadzia Krzyżewicza, po 
aresztowaniu Floriana Marciniaka i znów po śmierci Tadka Mirowskiego, Felka 
Pendelskiego, Andrzeja Zawadowskiego, Tadeusza Zawadzkiego -- krzepił słowem o 
życiu. Człowiek, którego organizacja męska nauczyła się już cenić za jego 
szeroko otwarte do wszystkich ludzi ramiona, za jego radykalne i bezkompromisowe 
przekonania społeczne, za jego wiciową przeszłość, za jego żołnierską postawę 
najpierw kapelana 30 DP, a później kapelana ,,Baszty". Naczelnictwo kandydaturę 
zatwierdziło. W dążeniu do powołania ks. Zieji na funkcję Naczelnego Kapelana 
trzeba było pokonać jednak
jedną jeszcze przeszkodę. Statut ZHP przewidywał mianowicie, że Naczelnego 
Kapelana ZKP wyznacza arcybiskup warszawski. Stosownie do stale akcentowanej 
postawy Szarych Szeregów zmierzającej do załatwienia każdej sprawy zgodnie z 
obowiązującymi przepisami -- aby w ten sposób chronić i dźwigać deptany przez 
okupanta, a wychowawczo niezbędny autorytet polskiego porządku prawnego -- 
postanowiono i tę sprawę załatwić zgodnie z duchem i literą statutu. Załatwienie 
sprawy Naczelnictwo zleciło ,,Witoldowi". Stosując się do polecenia ,,Witold" 
uzyskał za pośrednictwem prof. J. Zawadzkiego audiencję u arcybiskupa 
warszawskiego, ks. Szlagowskiego. W audiencji wziął również udział prof. 
Zawadzki. Arcybiskup zatwierdził proponowaną kandydaturę oraz zapoznał się z 
zagadnieniami stojącymi aktualnie przed podziemnym harcerstwem. Odtąd na 
posiedzeniach Naczelnictwa począł się zjawiać ks. Zieją. Lecz nie tylko n.a 
posiedzeniach; doradzał, czynił uwagi do tekstów wysyłanych w teren wezwań i 
programów, prowadził rekolekcje, odprawiał nabożeństwa... A nade wszystko wiosną 
1944 roku pomógł przedstawicielom Szarych Szeregów w prowadzeniu rozmów z 
Hufcami Polskimi. Poparł wówczas całą siłą swej argumentacji i swego autorytetu 
tezę Szarych Szeregów walczącą ze zbyt, wydawało się ciasnym, zbyt 
formalistycznym stawianiem spraw przez rozmówców. Dzięki niemu Szare Szeregi w 
tych trudnych rozmowach czuły się pewniej, a atakowane przez rozmówców 
argumentami dotyczącymi spraw religijnych, przeżyły chwile wielkiej radości, 
słysząc z ust swego kapelana, że ich postawa jest szeroka, chrześcijańska, 
właśnie katolicka, słuszna.
2. Stosunki z władzami Polski Podziemnej Stosunki Szarych Szeregów z Delegaturą 
Rządu nie były zbyt rozbudowane. W zasadzie ograniczały się do stałych, 
comiesięcznych spotkań przedstawicielki Naczelnictwa, p. Wandy Opęchowskiej, z 
zastępcą szefa Departamentu Oświaty Delegatury Rządu, noszącym 
pseudonim ,,Opolski" . Wynikiem każdego spotkania była stała do-
l
tacja budżetowa przeznaczona na cele organizacyjne Szarych Szeregów. 
Jednocześnie na każde spotkanie p. Wanda zabierała krótką notatkę sprawozdawczą, 
wyliczającą w punktach ważniejsze sprawy minionego okresu i przeznaczoną do 
ustnego referowania. Żywsze, mniej oficjalne kontakty nawiązane zostały jesienią 
1942 roku przez przedstawiciela ,,Pasieki" w Kierownictwie Walki 
Cywilnej, ,,Romana" 2, z innym zastępcą szefa Departamentu Oświaty, a w tym 
wypadku przedstawiciela tegoż departamentu w Kierownictwie Walki
1
Nazwiska nie znam.
Cywilnej, ,,Dobromirskim" (dr. Albinem Jakielem). Tematy tych kontaktów 
dotyczyły spraw Walki Cywilnej i wraz z nimi zostaną tu omówione. Jeszcze jedno 
zetknięcie z Departamentem Oświaty -- było to przed samym powstaniem. ,,Witold" 
zaproszony został na spotkanie z jeszcze jednym zastępcą szefa departamentu, jak 
się potem okazało, zastępca ten był członkiem Stronnictwa Narodowego. Niestety 
rozmowa nie była przyjemna. Zastępca szefa departamentu wysunął jako temat 
sprawę rozmów porozumiewawczych pomiędzy Szarymi Szeregami a Hufcami Polskimi. 
Już samym tematem ,,Witold" był zaskoczony: front wschodni był tuż, tuż, miasto 
wrzało, ręce wprost omdlewały od prac przygotowawczych --· a tu taki temat! 
Gorzej było jeszcze ze sposobem postawienia spraw -- to nie mówił przedstawiciel 
rządu, to mówił zainteresowany w sprawie partii jej przedstawiciel, 
wykorzystując jedynie swoją urzędową pozycję. Powtarzał argumenty tylekroć już 
słyszane z ust przedstawicieli Hufców Polskich; jako przedstawiciel Delegatury 
wyrażał niezadowolenie z powodu twardości Szarych Szeregów przejawianej w 
rozmowach. ,,Witold" szybko zakończył rozmowę. Poza Departamentem Oświaty Szare 
Szeregi w zasadzie nie stykały się z innymi agendami Delegatury Rządu. Raz tylko, 
dosłownie na kilka godzin przed wybuchem powstania, nastąpiło 
spotkanie ,,Witolda" z przedstawicielem Departamentu Informacji. Spotkanie 
odbyło się półjawnie w kawiarence przy AL Jerozolimskich koło Towarowej, w 
której niedwuznacznie ,,urzędował" rozmówca. Temat rozmowy odpowiadał jej 
atmosferze, chodziło bowiem o podjęcie przez Szare Szeregi półjawnego 
kolportowania na mieście głównego pisma Delegatury Rządu ,,Rzeczpospolita". 
Szare Szeregi podjęły się tej pracy -- realizacja jednak nie nastąpiła, gdyż w 
parę godzin po rozmowie wybuchło powstanie. Krótki okres półjawnego, 
wychodzącego z konspiracji życia skończył się, nastąpiła walka jawna. W czasie 
powstania kontakty Szarych Szeregów z Delegaturą Rządu były różnorodne. Była 
ważna rozmowa przewodniczącego ZHP i ,,Witolda" z delegatem rządu; była rozmowa 
z Departamentem Informacji na temat szaroszeregowych wydawnictw powstańczych; 
była rozmowa z Departamentem Poczty Polskiej; były liczne rozmowy z 
dzielnicowymi delegatami rządu w różnych roboczych bieżących sprawach i wreszcie 
rozmowa z zastępcą delegata rządu, ministrem Pajdakiem, na temat zaciągnięcia 
harcerskiej służby gońców przy osobie delegata. O wiele bardziej rozgałęzione i 
żywe były kontakty Szarych Szeregów z poszczególnymi komórkami Armii Krajowej. 
Oficjalnym przedstawicielem Komendanta Głównego Armii Krajowej we wszelkich 
rozmowach i spotkaniach z Szarymi Szeregami był płk Antoni Sanocja 
(pseudonim ,,Kortum"), szef Oddziału -- Organizacyjnego Komendy Głównej. 
Odbywały się z nim comiesięczne, dwustronnie informujące spotkania. Jak wiemy, 
ze strony Szarych Sze-
* Inny pseudonim ,,Orszy" używany jedynie w spotkaniach z KWC.
regów brał w nich udział przewodniczący wraz z przedstawicielką organizacji 
żeńskiej, bądź też wraz z Naczelnikiem Harcerzy -- zależnie od sprawy. Jednym z 
najczęstszych tematów tych spotkań było podejmowanie wysiłków zmierzających do 
usunięcia takich czy innych trudności współpracy piętrzących się pomiędzy 
niektórymi terenowymi komendami Szarych Szeregów a niektórymi sztabami AK. 
Najczęstsze trudności to dążność niektórych terenowych sztabów AK do całkowitego 
podporządkowania sobie Szarych Szeregów, do zniszczenia ich samodzielności 
organizacyjnej, a przez to samo do zniszczenia ich odrębnej treści wewnętrznej. 
Trudności te pogłębiały się wtedy, gdy rozmówca ze strony Szarych Szeregów 
również nie rozumiał potrzeby odrębności, bez względu na to, czy na dnie owego 
niezrozumienia kryła się postawa ślepej karności wobec wojska, czy też -- gorzej 
jeszcze -- postawa osobistych korzyści (stopnie, odznaczenia, rola społeczna w 
środowisku). Trzeba przyznać, że we wszystkich tych trudnościach Oddział I KG 
wykazał jak najdalej idące zrozumienie stanowiska Szarych Szeregów. Produktem 
tego zrozumienia były opracowane przez Oddział I, a podpisane przez Komendanta 
Głównego rozkazy regulujące stosunki między AK i Szarymi Szeregami. Rozkaz 129 z 
16 III 1942 roku, potocznie zwany Rd. 4 od pierwszych słów tekstu 
brzmiących: ,,W rozwinięciu Rd. 4 zarządzam..." wydany jeszcze za czasów 
Floriana Marciniaka, uregulował zasadnicze sprawy stosunku Szarych Szeregów do 
AK, ustalił przede wszystkim, że ,,...członkowie Sjzarych] S[zeregów], którzy 
wejdą do zespołów konspiracyjnych, będą uważani bez względu na wiek za 
żołnierzy". To zdanie, stanowiąc wyłom we wszystkich dotychczasowych zasadach, 
jakimi kierowało się wojsko, było z jednej strony dowodem wielkiego uznania i 
zaufania Komendanta Głównego AK dla Szarych Szeregów, z drugiej -- dowodem 
wielkiego rozumu politycznego tegoż Komendanta Głównego, rozumu pozwalającego mu 
odejść od przyjętych, a nieistotnych form i zrównać we wszystkich prawach 
członków organizacji społecznej, jaką stanowiły Szare Szeregi z członkami 
regularnych sił zbrojnych. Takiego znaczenia harcerstwo nie uzyskało bodajże 
nigdy dotąd w państwie polskim. Z tej istotnej tezy wynikała dalsza, dowodząca 
również wielkiego zaufania dla organizacji Szarych Szeregów i dla ich 
kierownictwa. Mówiła ona, że ,,młodsi... członkowie Sfzarych] S[zeregów] 
podlegają obowiązkowi pomocniczej służby w/g zarządzenia Naczelnika S[zarych] 
Sfzeregówj. Naczelnik opracuje własny plan zorganizowania służby pomocniczej..." 
Teza ta oddawała w ręce Szarych Szeregów całkowitą odpowiedzialność za ważny 
człon prac państwowych w okresie konspiracji i przełomu. Rozkaz regulował 
wreszcie rodzaj przydziałów wojskowych starszych członków Szarych Szeregów, 
wymieniając poczty dowódców, zawiązki oddziałów rozpoznawczych, oddziały 
specjalne łączności, broń pancerną itp. W dwa lata później, 20 III 1944 roku 
ukazał się następny rozkaz dotyczący tego tematu. Rozkaz nosił liczbę 495/1. 
Stał on na stanowisku, że rozkaz poprzedni (129/42) poza drobnymi zmianami 
obowiązuje nadal, a ten jest jedynie jego sprecyzowaniem i nieraz poszerzeniem. 
Tak więc, w oparciu o narosłe już doświadczenia ze współpracy, rozkaz podkreślał 
rolę i znaczenie Szarych Szeregów. Mówił: ,,Szare Szeregi jako organizacja 
młodzieżowa, a nie wojskowa nie podlegają jako całość scaleniu w Siłach 
Zbrojnych w Kraju. Zasadniczym ich zadaniem w chwili obecnej jest praca 
wychowawcza wśród członków tej organizacji w celu przygotowania ich do zadań 
czekających ieh w walce i w służbie w Wyzwolonej Ojczyźnie. By SS pracy tej w 
pełni podołać mogły, pozostawiłem im pełny samorząd organizacyjny. Życzeniem 
moim jest, aby Komendanci Okręgów otoczyli to środowisko jak najdalej idącą 
opieką, podchodzili do niego z pełnym zrozumieniem ich pracy, zapewnili im pomoc 
w realizacji zadań wychowawczych". Ponadto rozkaz regulował szereg takich spraw 
jak system współpracy komórek terenowych AK i Szarych Szeregów, jak przysięga 
wojskowa, zmiany przydziałów dokonywane z inicjatywy Szaryeh Szeregów na skutek 
przesuwania się wieku chłopców, jak szkodliwość przeciągania członków Szarych 
Szeregów do Sił Zbrojnych w Kraju, jak akcja ,,M", awanse i odznaczenia, 
subwencje budżetowe, a nawet zagadnienie Hufców Polskich. We wszystkich 
wymienionych sprawach rozkaz jest ogromnym krokiem naprzód. Należy sądzić, że 
gdyby okres pracy podziemnej trwał dłużej, wiele trudności, które do tej pory 
tyle krwi napsuły, w oparciu o ten rozkaz zostałoby usuniętych. Niestety, czas 
szybko biegł naprzód, a z nim nadchodziły problemy nowe, które musiały dojrzeć i 
czekały swego rozwiązania już na dalszych etapach. W każdym razie rozkaz ten był 
wielkim sukcesem rozmów i dobrych, koleżeńskich stosunków pomiędzy 
szefem ,,jedynki" -- ,,Kortumem" i Naczelnikiem Harcerzy ,,Witoldem". 
Przeglądanie brulionów rozkazu wskazuje wyraźnie na tę atmosferę współpracy, 
widać bowiem pozytywne i życzliwe ustosunkowanie się każdej strony do propozycji 
lub kontrpropozycji strony drugiej. Wyjaśnienie bieżących trudności w terenie i 
opracowywanie konstytucyjnych dla stosunków AK--Szare Szeregi rozkazów nie 
wyczerpywało jeszcze tematyki rozmów ,,Kortum"--Naczelnictwo. Doszły do tego 
kwartalne sprawozdania z działalności organizacji oraz rozrachunki finansowe 
związane z subwencjonowaniem Szarych Szeregów przez wojsko. Nie brakło też nigdy 
zwykłych, bieżących spraw, od których roiła się każda konspiracyjna praca. Z 
czasem w praktyce ułożyło się, że sprawy techniczne, takie jak sprawozdania, 
subwencje itd., w zastępstwie ,,Kortuma" załatwiał ppłk ,,Zan". Współpraca z nim 
układała się jak najlepiej. Podobnie jak Naczelnik spotykał się z ,,jedynką" KG 
-- terenowi komendanci Szarych Szeregów spotykali się z odpowiednimi sztabami
terenowymi AK. Trudności powstające przy tych zetknięciach i meldowane jak 
najszybciej Głównej Kwaterze niwelowane były potem właśnie w rozmowach 
z ,,jedynką". I trzeba przyznać, że w miarę upływu czasu trudności tych ubywało, 
a rozkaz 495 doprowadził prawie do ich zaniku. Poza tymi oficjalnymi kontaktami 
i w oparciu o nie wytworzyła się w terenie cała koronka kontaktów roboczych. 
Każda służba wymagała swego kontaktu. ,,Wawer", ,,N", wydawnictwa powodowały 
współpracę z szóstymi oddziałami sztabów (BIP); WI-SS -- z ,,dwójkami", 
szkolenie wojskowe -- z ,,trójkami", służba pomocnicza z WSOP (Wojskowa Służba 
Ochrony Powstania); poszczególne oddziały, zależnie od przydziału -- ze swymi 
dowódcami taktycznymi. Najważniejszym jednak stał się kontakt z Kedywem, a 
właściwie, zgodnie z tym co powiedziano w rozdziale ,,Grupy Szturmowe", z 
Kedywem Komendy Głównej. Powodem wagi tego kontaktu był nie tylko rodzaj służby 
(WD) wymagający ściślejszego powiązania z wojskowymi kierownikami, wymagający 
daleko idącej, nieraz prawie pełnej (,,Parasol") dyspozycyjności. Powodem była 
ponadto bardzo szeroko rozwijająca się współpraca obejmująca z czasem nie tylko 
WD, lecz również całą działalność Centrum Wyszkolenia Wojskowego Szarych 
Szeregów. Stąd wieie roboczych tematów organizacyjnych, szkoleniowych i 
finansowych. Atmosfera współpracy początkowo doskonała (,,Nil"), później, na 
szczeblu szefa Kedywu, nacechowana chłodem i niezrozumieniem (,,Radosław"), na 
szczeblach niższych, roboczych, nabierała coraz więcej elementów koleżeństwa i 
opartej na wzajemnym zaufaniu sympatii. Obok powiązania Szarych Szeregów z 
Delegaturą Rządu oraz z Armią Krajową było jeszcze trzecie powiązanie z władzami 
Podziemnego Państwa -- z Kierownictwem Walki Cywilnej. Była to specyficzna 
komórka w życiu podziemnego świata. Sama niewielka, pracę swą opierała na 
kontaktach z poszczególnymi organizacjami i środowiskami: nauczyciele, 
przedstawiciele życia gospodarczego, kobiety, księża -- oto poszczególne odcinki 
działania KWC. Wśród nich, w zespole młodzieżowym, współpracowały z KWC Szare 
Szeregi. Przedstawicielem Głównej Kwatery w Kierownictwie WTalki Cywilnej był 
początkowo ,,Orsza", noszący w tym przypadku pseudonim ,,Roman", a po jego 
awansie na stanowisko Naczelnika Harcerzy -- ,,Jurwiś". Na cotygodniowych 
spotkaniach rozmówcami byli Kierownik Walki Cywilnej Stefan Korboński 
(pseudonim ,,Zieliński", ,,Nowacki"), lub jego zastępca Marian Gieysztor 
(pseudonim ,,Urbański"). Stały temat, to z jednej strony działalność okupanta na 
odcinku młodzieżowym i metody przeciwstawienia się jej, z drugiej strony -- 
zadania często z innych, niemłodzieżowych, zakresów walki cywilnej proponowane 
Szarym Szeregom ńo wykonania. Baudiensty (służba budowlana), Arbeitsamty (urzędy 
pracy), Arbeitskarty (karty pracy), wyjazdy na roboty do Rzeszy -- oto problemy 
tych rozmów. Propaganda we własnych szeregach, propaganda na zewnątrz 
organizacji poprzez ,,M", zawiadamianie osób zagrożonych wywiezieniem do Rzeszy, 
niszczenie kartotek -- oto przeciwdziałania. Z bardziej pamiętnych interwencji 
bojowych oddziałów Szarych Szeregów wymienić należy niezupełnie udaną próbę 
spalenia dokumentów personalnych studentów szkoły Wawelberga, zagrożonych branką 
do Rzeszy oraz wykradzenie aktów personalnych studentów szkoły prof. Lipińskiego, 
zagrożonych takąż branką. 3. Stosunki z harcerstwem na emigracji Z harcerstwem 
na emigracji łączność była co najmniej słaba, zresztą niejednakowa na 
przestrzeni poszczególnych lat wojny. Pierwszej wojennej zimy istniała w postaci 
przerzutów przez Karpaty, przez granicę węgierską. Łączność ta miała często 
charakter jednostronny, związany z licznymi wówczas próbami wojskowych i 
młodzieży, usiłujących przedostać się z kraju na emigrację do Francji. Potem, po 
katastrofie Francji, ruch ten ustał, a wąskie pasemko kanału La Manche dziwnie 
oddaliło, odsunęło emigracyjne sprawy od kraju. Oddaliło w przestrzeni i w 
czasie. Przez długie miesiące, przez długie jak wieczność lata 1940, 1941 i 1942 
tylko radio przynosiło wieści stamtąd. Wśród tych wieści o harcerstwie niewiele 
było słychać. Wiedzieliśmy, że jest, że pracuje. Czuliśmy dla tych kolegów 
ogromną sympatię, jakąś nić zazdrości, wiele tęsknoty za nimi i za wolnym życiem, 
którego byli uosobieniem, wiele zrozumienia dla ich tęsknoty za krajem. Czas 
płynął. Ich obraz stawał się wyidealizowany. Zapominaliśmy o ich życiu, ich 
codzienności, ich radościach i smutkach; myśleliśmy o nich tylko jako o 
przedmiocie naszych krajowych przeżyć, a jeśli czasem pomyśleliśmy o ich 
sprawach -- były to też tylko sprawy stosunku do kraju, wiadomości z kraju, 
tęsknoty i planów związanych z przyszłym powrotem. Czas płynął. U nas płynął 
nasz czas. W 1943 roku zaczęli się pojawiać goście z Anglii, z zachodu, z 
tamtego świata. Bywali również i przedtem. Utrzymywali uraędową łączność wojska, 
delegatury. Teraz jednak liczba ich tak się nasiliła, że wielu wśród innych 
urzędowych spraw przywoziło posłanie od emigracyjnego harcerstwa do harcerstwa w 
kraju. Listę tę otworzył Koźniewski. Przybył w lecie 1943 roku, lecz na skutek 
długiego przebywania w więzieniu na Węgrzech, przywiózł sprawy stare, 
zdezaktualizowane, a jednoścześnie jakieś dziwne, obce, nie powiązane z życiem 
długie rozmowy z min. Kotem na temat sytuacji politycznej w harcerstwie w kraju 
i spory wokół roli wojewody Grażyńskiego w harcerstwie emigracyjnym. Po 
Koźniewskim nastąpiła cała seria dalekich gości. Przyjechał Lerski. Inteligentny, 
głęboki, o szerokich horyzontach, spokojny. Powiedział nam wiele o świecie, 
jednocześnie zaś starał się poznać i zrozumieć nas, wracał bowiem do Anglii
i chciał opowiedzieć o nas jak najwięcej, jak najdokładniej. Rozmawialiśmy z nim 
dużo. Pokazywaliśmy odprawy różnych szczebli (Główna Kwatera, Komenda Chorągwi, 
Komenda Hufca itd), różnego wieku (GS, BS, ,,Zawisza") i różnego charakteru 
(omawianie akcji, szkolenie wojskowe, samokształcenie itd.). Wyjeżdżał jako nasz 
wielki przyjaciel. Po Lerskim przybyli jeszcze ,,Lopek", ,,Jeleń" i ,,Celt". 
Dwaj pierwsi odegrali właściwie rolę typowych łączników -- przekazali wyuczone 
na pamięć informacje i pytania, a ponadto pomjDc od kolegów z emigracji dla 
harcerstwa w kraju w postaci złotych monet (funtów) oraz sztab platyny. Byli 
bardzo prostolinijni, koleżeńscy, otwarci. Wprawdzie z przybyciem ,,Jelenia" był 
pewien kłopot. Czytamy o tym krótką uwagę w liście Naczelnika z 12 VII 1944 roku 
do Komitetu Naczelnego: ,,Dh «Jeleń» otrzymał od Was instrukcję opiniowania prac 
naszych w imieniu Komitetu Naczelnego. Dh «Jeleń» oczywiście pracy się nie 
podjął. Dh «Jeleń» przywiózł zalecenie Wasze, byśmy nie podejmowali akcji 
demoralizujących młodzież. I instrukcja ta i zalecenie nie powinny były mieć 
miejsca". Z ,,Dzidkiem"-,,Celtem" było zupełnie inaczej. Wystąpił on nie jako 
zwykły łącznik, lecz jako delegat Naczelnego Komitetu Harcerstwa w Londynie. 
Bywał zapraszany na posiedzenia Naczelnictwa Szarych Szeregów, zabierał głos, 
wypowiadał się powściągliwie, ważąc i odliczając słowa. Widać było wyraźnie, że 
w sprawach Szarych Szeregów reprezentuje jakąś własną koncepcję, którą usiłuje 
realizować. Koncepcja ta to teza, że w kraju istnieje szereg grup harcerskich 
powaśnionych, skłóconych, które on, przedstawiciel nie zainteresowanych arbitrów, 
spróbuje zjednoczyć, dyplomatycznie lawirując i proponując całe gamy kompromisów. 
Taka była misja ,,Dzidka"-,,Celta". Koncepcja z gruntu fałszywa, a w swych 
skutkach również szkodliwa. Stan faktyczny, jak to zobaczymy w rozdziale o 
scalaniu harcerstwa, był wówczas taki, że poza Szarymi Szeregami istniały już 
tylko Hufce Polskie, 21 Warszawska Drużyna Harcerzy oraz paroosobowy Krąg im. A. 
Małkowskiego. Proces scalania w wyniku konsekwentnej, długofalowo pomyślanej 
postawy Szarych Szeregów dobiegał końca. Nie licząc scaleń z pierwszego okresu 
1939/1940 roku wynikających z prostego faktu, że cała organizacja powstała z 
wiązania oddolnych inicjatyw, w tym czasie w Szarych Szeregach znajdowały się 
już: Grupa Instruktorów Polski Zachodniej, Akademickie Koło Harcerskie z 
Poznania, Bojowa Organizacja ,,Wschód", Krąg Żeglarski ,,Zatoka", ,,Wigry" i 16 
Warszawska Drużyna Harcerzy. Niewątpliwie niedługo musiało dojść do rozmów z 
Hufcami Polskimi i wówczas, bez względu na decyzję słuszności lub niesłuszności 
istnienia harcerstwa związanego z ugrupowaniami politycznymi, proces scalania 
zakończyłby się definitywnie. Tymczasem w wyniku misji ,,Celta" sprawa ,,Wigier", 
konsultowana osobno, odżyła na nowo, powstały krótkie przejściowe trudności z 
AKH i z Instruktorami Polski Zachodniej, a sprawa i Hufców Polskich zabrnęła w 
niekończące się trudności, gdyż postawiona została na fałszywej płaszczyźnie 
równości organizacyjnej. Długotrwałe, uparte wysiłki Szarych Szeregów 
zmierzające do utrzymywania przez całą wojnę ciągłości polskiego porządku 
prawnego, były teraz zagrożone przez emigrację, która nie chciała zrozumieć, że 
nie może mieszać się i ingerować w sprawy wewnętrzne kraju, a której uśmiechała 
się rola mediatora-arbitra. Ostatecznie -- mimo wszystko -- życie, to samo życie, 
które wskazywało, że decyzja o sprawach polskich musi zapadać w kraju, 
przepłynęło ponad misją ,,Celta", a w jej wyniku po stronie strat pozostało 
tylko sporo zmarnowanego wysiłku. To był zgrzyt między nami a harcerstwem 
emigracyjnym. Wynikał on stąd, że nie mogąc żyć i pracować razem, a znajdując 
się w tak diametralnie różnych warunkach, byliśmy skazani na częste, coraz 
częstsze nierozumienie się. Trzeba było ogromnego wysiłku, wyobraźni, wyzbycia 
się egoizmu i egocentryzmu, by temu przeciwdziałać. W liście do Komitetu 
Naczelnego z czerwca 1944 roku pisaliśmy: ,,Oczekujemy od Was więcej wiadomości 
o Waszym życiu i życiu młodzieży wolnego świata, o prądach interesujących tę 
młodzież i ten świat... Starajcie się zrozumieć nasze intencje... informacje 
otrzymane traktujcie jako elementy tworzące wspólną atmosferę między nami..."
Rozdział XVI SCALANIE HARCERSTWA
Na początku niniejszej pracy opowiadaliśmy, jak to pierwsi wysłannicy Głównej 
Kwatery Harcerzy w październiku 1939 roku wszędzie, gdzie tylko dotarli, 
zastawali najczęściej istniejącą już pracę harcerską. Ich rola zatem sprowadzała 
się przeważnie do scalania, a nie do organizowania na nowo. W ten sposób 
rozpoczął się proces scalania harcerstwa, proces długi, gdyż jego początki to 
właśnie październik 1939 roku, proces niezakończony, gdyż trwał do samego 
powstania. Powstanie go przerwało. Scalanie nie jest zjawiskiem 
charakterystycznym jedynie dla harcerstwa. Cała Polska Podziemna ustawicznie 
dokonywała procesu scalania. Wojsko, organizacje polityczne, społeczne, grupy 
samodzielnie rozstrząsające różne zagadnienia naukowe czy kulturalne, znajdowały 
w końcu po miesiącach, lub nawet po latach, drogę do Państwa Podziemnego i 
włączały się w jego krwiobieg. Czy to scalanie było słuszne i racjonalne z 
polskiego punktu widzenia? Pozornie wydaje się, że wzmagało ono niezwykle 
zagrożenie ze strony gestapo; wydaje się, że gdyby organizacje pozostały 
niescalone, nie znały się, gestapo miałoby w ich zwalczaniu sprawę o wiele, 
wiele trudniejszą. To jednak wrażenie pozorne. Tylko sprawnie funkcjonujący 
wielki organizm podziemny mógł sobie pozwolić na używanie takich narzędzi walki 
z gestapo, jak łączność z więzieniami, jak sporządzanie fałszywych dokumentów, 
jak posiadanie na swe usługi najróżniejszych ludzi w urzędach pracy, w biurach 
meldunkowych, ba, nawet w policji kryminalnej. Tylko taki organizm mógł 
przewidywać niektóre uderzenia gestapo, mógł też w raiie uderzeń 
nieprzewidzianych sprawnie lokalizować pożar -- nie dać mu się rozszerzyć. A 
więc zagadnienie bezpieczeństwa niosło dla sprawy scalenia prawie tyleż 
argumentów ile kontrargumentów. Nie ono jednak decydowało. Decydował fakt, że 
tylko scalony, wielki organizm podziemny mógł skutecznie walczyć z okupantem, 
mógł zadawać mu ciosy w partyzantce, dywersji, mógł przygotowywać mającą jakieś 
szansę walkę w okresie przełomu. A obok tego decydował drugi fakt, fakt Szarym 
Szeregom jako organizacji wychowawczej specjalnie bliski, mianowicie, że tylko 
scalony wielki organizm Pod-
ziemnego Państwa mógł swoim obywatelom zastępować państwo wolne, mógł na przekór 
pozornej rzeczywistości zewnętrznej stwarzać rzeczywistość inną, opartą na 
polskim porządku prawnym i polskiej racji stanu, podbudowaną realną siłą. Mógł w 
ten sposób realnie rządzić Polakami, mógł prasą podziemną i wydawnictwami 
doprowadzać do wielkiej wymiany myśli, mógł przez radio i kurierów z wolnego 
świata zasilać tę myśl świeżymi strumieniami idącej ogromnymi krokami naprzód 
myśli ogólnoludzkiej. Dlatego wielka akcja scalania nie była błędem, przeciwnie, 
była poczynaniem z punktu widzenia polskiego ze wszech miar słusznym. Gdy się 
tej akcji przyjrzeć bliżej, łatwo w niej spostrzec dwa różne zjawiska. Jedno to 
łączenie się tych, którzy wprawdzie sami spontanicznie rozpoczęli konspiracyjną 
robotę, lecz również sami od początku szukali łączności z innymi grupami, z 
nurtem. Drugie zjawisko, to żmudne, męczące, powolne dogadywanie się z tymi, 
którzy z tych czy innych względów czuli się dobrze w pełnej samodzielności. Ile 
na dnie tej sprawy było ambicji własnej poszczególnych ludzi, ile złych 
wichrzycielskich tradycji, ile wodzowskich wpływów totalizmu -- Bóg jeden wie. 
Między tymi dwoma zjawiskami z czasem wytworzyło się zjawisko pośrednie: było 
nim także mozolne i przewlekłe pertraktowanie z tymi, którzy wprawdzie przy 
spontanicznym powstawaniu nie myśleli o odrębności, samodzielności, lecz którzy 
przez długie miesiące, czy nieraz lata, nie mając dobrych kontaktów, tak 
zasmakowali w tej swobodzie, że potem, gdy doszło do rozmów scaleniowych, 
targowali się, stawiali warunki. W harcerskim światku i w jego scalaniu odbiły 
się wszystkie wspomniane zjawiska. Najpierw jesienią 1939 roku i zimą 1939/1940 
scalanie przebiegało żywiołowo. Po przejściu tej żywiołowej fali na placu obok 
Szarych Szeregów pozostali ci nieliczni, którzy z braku łączności do Szarych 
Szeregów nie trafili, oraz ci, którzy chcieli być samodzielnymi. Rozpoczęła się 
druga faza scalania -- męcząca, przewlekła. Jej przebieg był charakterystyczny: 
prawie wszystkie rozmowy rozpoczynał Florian Marciniak. Rozpoczynał, gdyż czuł 
się odpowiedzialny za całość harcerstwa, gdyż traktował to jako dalszy ciąg 
tamtej żywiołowej akcji scalania. Skoro jednak natrafiał już nie na żywiołową 
chęć scalenia, lecz na pertraktacje, warunki -- stawał się twardy, nieustępliwy. 
Często z tego powodu rozmowy urywały się, kończyły. Nastąpił impas -- to była ta 
druga faza scalania się. Impas przerywała czasem jakaś oddolna inicjatywa 
usiłująca w najlepszej wierze doprowadzić do takiego czy innego porozumienia. 
Lecz inicjatywa ta zawsze trafiała u grup harcerskich spoza Szarych Szeregów na 
warunki, na domagania się koncesji, a u Floriana na spokojną, a przy tym 
zupełnie nieustępliwą postawę. Tak w tej fazie odradzały się i zamierały na 
przemian rozmowy z Hufcami Polskimi, z ,,Wigrami", ze znajdującą się na terenie 
Polski Centralnej poznańską AKH-ą. A Szare Szeregi krzepły i dorabiały się swego 
własnego stylu.
47. Tadeusz Zawadzki
W tej fazie scalania prawie nie było. Powiedzieliśmy -- prawie -- gdyż dokonało 
się jedno, opisane już scalenie z prowadzoną przez Staszka Leopolda 
organizacją ,,Pet". Tak, lecz to scalenie wprawdzie dojrzało dopiero w połowie 
okresu wojny, wprawdzie było wynikiem gruntownych przemyśleń, ale niosło w sobie 
coś z żywiołowości scaleń pierwszego okresu. 6 V 1943 roku aresztowany został 
Florian. Jego następca, ,,Witold", przejął w spadku po swym poprzedniku Szare 
Szeregi silne, zwarte wewnętrznie, posiadające własny charakterystyczny styl 
życia, śmiało wytknięte i śmiało realizowane linie działania. W wielkim procesie 
scalania nadchodziła wyraźnie faza trzecia, faza świadomej już, a nie żywiołowej 
ofensywy scaleniowej, ofensywy na wszystkie trudne i dotąd niedostępne pozycje. 
Z jednej strony bowiem własna siła i własny styl pozwalały szeroko otwierać 
organizacyjne drzwi dla wszystkich innych bez obaw, by ten własny styl został 
zmieniony, wypaczony, z drugiej zaś strony w oczach tych wszystkich innych Szare 
Szeregi były już czymś znacznie więcej niż tylko formalną ciągłością 
przedwojennego Związku Harcerstwa Polskiego. W nowych, nad wyraz ciężkich 
warunkach Szare Szeregi zdobyły już rycerski pas i rycerskie ostrogi. Dlatego 
nowa, trzecia już faza akcji scalania sama dojrzała jako prosty wynik 
konsekwentnie prowadzonej poprzednio polityki. Nastąpiła realizacja. ,,Wigry", 
Bojowa Organizacja ,,Wschód", Akademickie Koło Harcerskie, ,,Zatoka", 16 
Warszawska Drużyna Harcerzy oraz znajdujący się na terenie tzw. Generalnej 
Guberni instruktorzy z Polski Zachodniej -- oto pokaźny plon tego żniwa, żniwa 
jesieni 1943 roku i zimy 1S43/1944 roku. O ,,Wigrach" wiemy już nieco. Była to 
samodzielna organizacja społeczna uformowana w batalion, który z punktu widzenia 
wojskowego podporządkowany był Armii Krajowej i stanowił odwód dowódcy Okręgu 
Warszawskiego AK. Organizacja obejmowała swym działaniem teren warszawski. Poza 
przydziałem wojskowym i wynikającymi stąd pracami organizacyjnymi i 
szkoleniowymi brała udział w szeregu innych jeszcze akcji podziemnych: 
uczestniczyła w zespole dyskusyjno-samokształceniowym Adama Łady-Bieńkowskiego, 
obsługiwała jedną dzielnicę.Okręgu Śródmieście ,,Wawra", rozwijała akcję 
samopomocową wśród rodzin aresztowanych lub poległych kolegów -- instruktorów 
harcerskich. Umowa Szare Szeregi -- ,,Wigry" dokonana jesienią 1943 roku 
przebiegła łatwo i prosto; harcerska kadra wigierska w liczbie kilkunastu osób 
weszła do Szarych Szeregów; przedwojenna sprawa wigierska została zlikwidowana. 
Motywy i skutki wojskowe tej umowy opisaliśmy w rozdziale ,,Grupy Szturmowe", 
gdyż właśnie ,,Wigrom" powierzone zostało po ich scaleniu kierowanie Centrum 
Wyszkolenia Wojskowego Szarych Szeregów. Bojowa Organizacja ,,Wschód" była 
podporządkowana Armii Krajowej. Zorganizowana przez harcerzy, kierowana przez 
podharcmistrza (późniejszego harcmistrza) Bronisława Jastrzębskiego 
(pseudonim ,,Da-
48. Jan Bytnar
49. Stanisław Leopold
50. Tadeusz Krzyżewicz 51. Andrzej Zawadowski
52. Tadeusz Mirowski 54. Dymy płonącego getta nad Nowvm Miastem
53. Jadwiga Jeżewska
55. Jan Romocki
56. Mogiła Tadeusza Zawadzkiego
58. Feliks Pendelski 59. Andrzej Romocki
57. Feliks Pendelski w gronie przyjaciół 60. Jerzy Zborowski 61. Bronisław 
Pietraszewicz
62. Eugeniusz Konopacki
63. Dyplom ..Agrykoli"
64. Baza ,,Agrykoh
65. Maciej Bittner 66. Andrzej Malinowski
67. Józef Pleszczvński 68. Aleksandra Grzeszczak
mazy") rozwijała się aktywnie głównie na Białostocczyźnie, lecz sięgała i do 
innych terenów Polski Wschodniej. Kierownictwo znajdowało się w Warszawie. Z 
inicjatywą rozmów scaleniowych wystąpiła Główna Kwatera Szarych Szeregów. Przy 
podejmowaniu tej inicjatywy przyświecała jej myśl zaktywizowania pracy 
harcerskiej na terenie Polski Wschodniej oraz usprawnienie łączności tego terenu 
z centralą. Nic więc dziwnego, że sięgnięto do BOW, która siedząc na 
Białostocczyźnie, trzymała mocno w ręku drogi zmierzające do Polski Wschodniej. 
Tym więcej, że była to organizacja składająca się z harcerzy; tym więcej, że jej 
drogi do Polski Wschodniej wiodły do tamtejszych środowisk harcerskich. Te 
rozmowy były również krótkie i proste. W ich wyniku ,,Damazy" został 
kierownikiem Wydziału Wschodniego Głównej Kwatery; jego jednostki organizacyjne 
w terenie weszły do poszczególnych chorągwi wschodnich; jego ludzie w Warszawie 
częściowo weszli do Wydziału Wschodniego, częściowo wraz z innymi harcerzami 
pochodzącymi z Polski Wschodniej utworzyli w Warszawie Chorągiew Wschodnią, 
tzw. ,,Ul Złoty". O pracach Wydziału Wschodniego i ,,Ula Złotego" powiemy 
szerzej przy omawianiu organizacji ,,Pasieki". Podobną rolę jak BOW dla pracy w 
Polsce Wschodniej, mieli dla pracy w Polsce Zachodniej odegrać według koncepcji 
Głównej Kwa~ tery nie zorganizowani dotąd instruktorzy pochodzący z 
przedwojennych chorągwi zachodnich (Pomorze, Wielkopolska, Śląsk), a ponadto 
Akademickie Koło Harcerskie z Poznania. Wśród znajdujących się w Warszawie 
dotychczas nie zorganizowanych instruktorów zachodnich były takie poważne 
nazwiska z przedwojennego harcerskiego świata, jak hm dr Józef Wiza, hm 
Konstanty Zajdą, hm Leon Jankowski, hm Leon Pawlak i inni. Brali oni dotąd 
udział w różnych pracach Polski Podziemnej, przeważnie związanych z 
przygotowywaniem odbudowy polskości na ziemiach dawnych województw zachodnich 
lub przygotowywaniem objęcia nowych ziem zachodnich, tzw. wówczas Ziem 
Postulowanych. W harcerstwie wojennym dotąd nie pracowali. I znów scalenie 
nastąpiło sprawnie, szybko, w atmosferze serdecznej. Stworzenie takiej atmosfery 
ułatwiła trzyletnia przedwojenna służba ,,Witolda" w Komendzie Chorągwi 
Wielkopolskiej i jego osobista znajomość z większością rozmówców. Został 
utworzony Wydział Zachodni Głównej Kwatery -- odpowiednik Wydziału Wschodniego. 
Kierownikiem Wydziału został hm dr Józef Wiza (pseudonim ,,Siwy"). Utworzono też 
Chorągiew Zachodnią, tzw. ,,Ul Chrobry". Instruktorzy, którzy wraz z ,,Siwym" 
przystąpili do pracy, weszli częściowo do tej chorągwi, częściowo do Wydziału 
Zachodniego jako współpracownicy ,,Siwego", Z Akademickim Kołem Harcerskim 
rozmowy toczyły się już bardzo dawno. Różnica w spojrzeniu na pracę harcerstwa w 
czasie wojny -- AKH była za koncepcją wychowania, a nie walki -- ponadto różnica 
w spojrzeniu na pracę harcerstwa w ogóle -- AKH była za koncepcją
tzw. harcerstwa dorosłych -- spowodowały, że te dawne rozmowy urwały się i 
nastąpił impas. Teraz, gdy zbliżał się przełom, gdy spoza niego coraz realniej 
zaczęła przezierać faza pojutrza -- faza odbudowy, otwierała się dla członków 
AKH praca w Szarych Szeregach, praca, którą będą mogli podjąć z zapałem: 
przygotowanie odbudowy harcerstwa na terenach zachodnich. Główna Kwatera 
widziała wprawdzie ze smutkiem, że ten scaleniowy kompromis ponoszony dla dobra 
pracy jest wyłomem w koncepcji ,,pełni", liczyła jednak, że teraz zimą 1943/1944 
roku stać ją na to, aby spokojnie i bez sporów, powoli transmitować do AKH swój 
styl. W ten sposób zawarto już czwartą umowę scaleniową. Kierownik AKH, hm Roman 
Łyczywek (pseudonim ,,Gród", ,,Mateusz") został komendantem ,,Ula Chrobry", a 
jednocześnie zastępcą ,,Siwego" jako kierownika Wydziału Zachodniego. Członkowie 
AKH (w liczbie około 30 osób) weszli do ,,Ula Chrobry", wnosząc doń swój wysoki 
poziom intelektualny i solidność pracy. Stosunkowo najszybciej, najprościej 
przebiegała piąta akcja scaleniowa. Dotyczyła ona prowadzonej przez hm Witolda 
Bublewskiego organizacji ,,Zatoka" lub ,,Brzeg". Organizacja skupiała około 80 
harcerzy ,,wodniaków", którzy cały zapał i cały wysiłek kładli w przygotowywanie 
odbudowy polskiej gospodarki morskiej, a wśród niej, szczególnie bliskiej sercu, 
harcerskiej gospodarki wodnej. Cała ,,Zatoką" pod wodzą swego-kierownika; 
Bublewskiego, weszła do Szarych Szeregów jako trzeci, obok ,,Zośki" 
i ,,Parasola", zespół starszoharcerski (Grup Szturmowych) nie podlegający żadnej 
chorągwi lecz bezpośrednio Głównej Kwaterze i wizytowany przez zastępcę 
Naczelnika Harcerzy -- ,,Piotra". Ostatnim dokonanym scaleniem było wejście do 
Szarych Szeregów 16 Warszawskiej Drużyny Harcerzy. Wprawdzie liczbowo problem to 
niewielki, a ponadto całkowicie zlokalizowany w Warszawie, jednak 
charakterystyczny. 16 WDH, popularna w środowisku warszawskim ,,szesnastka" -- 
była chyba najlepszym i najwyrazistszym przykładem eksluzywizmu niektórych 
drużyn, zwłaszcza gimnazjalnych, zwłaszcza na terenie Chorągwi Warszawskiej. To 
do niej najbardziej może się stosować powiedzenie, że jej chłopcy nie należeli 
do harcerstwa, lecz do ,,szesnastki". Wysoko niesiona tradycja drużyny 
pozwoliła ,,szesnastce", zgodnie z postawioną na wstępie tezą, przetrwać 
wszystkie burze (po październiku 1956 roku też odrodziła się jedna z pierwszych), 
lecz przesadny ekskluzywizm powodował, że chociaż trwała, przez długi czas mało 
z siebie dawała Podziemnemu Państwu i, co ważniejsze z wychowawczego punktu 
widzenia, chłopcom swoim nie przysparzała cech tak naszemu narodowemu 
charakterowi brakujących: umiejętności podporządkowania się w imię celów 
wyższych, umiejętności brania współodpowiedzialności za całość, za wspólne » 
dobro. Dla tych właśnie przyczyn ważne jest, że ,,szesnastka", choć bardzo późno, 
gdyż w przeddzień powstania warszawskiego -- została scalona. Te siedem scaleń 
przemieniało stopniowo sytuację w Szarych Szeregach. Wprawdzie liczbowo nie były 
to zjawiska wielkie -- łącznie sięgały zapewne liczby 200 harcerzy, były to 
jednak zjawiska z wielu opisanych wyżej względów -- ważkie. Nastąpiła teraz 
czwarta faza procesu scaleniowego -- próba asymilowania wchłoniętych środowisk 
bardzo różnych i z natury rzeczy pełnych bardzo silnych indywidualności. Główna 
Kwatera, idąc konsekwentnie po obranej drodze, obdarzała wielu nowych, świeżo 
scalonych członków organizacji jak najbardziej odpowiedzialnymi funkcjami. Hm 
Konopacki z ,,Wigier", obok funkcji kierownika Centrum Wyszkolenia Wojskowego i 
komendanta Szkoły Podchorążych, wszedł w skład sześcioosobowej tzw. ścisłej 
Głównej Kwatery (S. Broniewski, E. Stasiecki, J. Rossman, L. Marszałek, E. Ziirn 
i E. Konopacki). O funkcjach hm Jastrzębskiego, Wizy i Łyczywka już mówiliśmy. 
Ponadto hm W. Ludwig, też z ,,Wigier", objął w Głównej Kwaterze akcję ,,Opieka", 
a hm Z. Dziekoński wszedł do Wydziału Wydawnictw. W pracy, w codziennym stykaniu 
się, ludzie zaczęli się poznawać, wzajemne nieufności, jeśli tu i ówdzie takie 
były, zaczęły pryskać. Poza tym Główna Kwatera dokonała drugiego jeszcze zabiegu, 
który miał ugruntować dokonane formalnie scalenie. Została utworzona Rada 
Programowa przy Naczelniku Harcerzy. Członków rady powoływał Naczelnik. Powołał 
ich w ten sposób, aby na zebraniach Rady stykali się i dyskutowali ludzie 
różnych poglądów, różnych stylów, różnej przeszłości. Rada miała charakter 
opiniodawczy. Aby jednak dyskusje, których nie chciano przyśpieszać lub 
gilotynować nie wpływały hamująco na bieżące prace Szarych Szeregów, Naczelnik 
postawił przed radą odleglejszy, lecz niesłychanie ważny problem powojennej 
odbudowy Związku Harcerstwa Polskiego. W skład rady weszli: hm hm W. Bublewski, 
B. Jastrzębski, E. Konopacki, S. Leopold, R. Łyczywek, L. Marszałek, J. Rossman, 
J. Wiza i R. Zarzycki. Ponadto z urzędu uczestniczyli w obradach Naczelnik 
Harcerzy oraz jego zastępca, hm E. Stasiecki. Na przewodniczącego rada wybrała 
hm Leona Marszałka (pseudonim ,,Adam", ,,Paweł"). Zebrania nie były łatwe. Mimo 
dużej zręczności i inteligencji przewodniczącego rada grzęzła w długich, nieraz 
zbyt formalistycznych, obcych szaroszeregowemu duchowi, dyskusjach. Burzył się 
na to Ryszard Zarzycki, zapalony reprezentant najczystszego szaroszeregowego 
stylu, od dawna pełen obaw i niechęci w stosunku do akcji scalania, między 
innymi właśnie dlatego powołany do rady, najmłodszy zresztą uczestnik. Burzył 
się, lecz inni, niewiele odeń starsi członkowie Głównej Kwatery uspokajali go, 
mówiąc, że tak musi być, że to się powoli ułoży. I układało się rzeczywiście. 
Układało się rzeczywiście powoli. To powolne układanie się zahamował i -- 
jeszcze ściślej -- znacznie cofnął, omawiany już przyjazd wysłannika Naczelnego 
Komitetu Harcer-
skiego w Londynie ,,Celta". Rozmowa ,,Celta" z ,,Wigrami" i próby rozmów z 
innymi scalonymi zespołami nie tylko zaszkodziły postawie samych ,,Wigier". Na 
skutek tego Łyczywek wystosował list z wyrazami niezadowolenia, że na rozmowy 
z ,,Celtem" nie proszono przedstawicieli Wydziału Zachodniego. Było to w czerwcu 
1944 roku. Gdy ,,Celt" wyjechał, na spokojne odrabianie powstałych trudności 
było już za mało czasu. W kilka tygodni później wybuchło powstanie. Proces nie 
został zakończony. Jak by przebiegał dalej -- trudno przewidzieć, trudno bowiem 
rozważać zjawiska w oderwaniu od czynników zewnętrznych, od takich ,,celtowych" 
przyjazdów. W każdym razie nie był to proces zakończony. Różnice stylów, różnice 
poglądów zaznaczały się jeszcze często. Spowodowana przez hm Konopackiego sprawa 
odznaki ,,Agricoli" i nadanie jej Wodzowi Naczelnemu, gen. Sosnkowskiemu, nacisk 
hm Konopackiego na awanse oficerskie przed samym powstaniem oraz na odznaczenia 
w ostatnich dniach powstania, niemożność przekonania hm Łyczywka w sprawie 
harcerstwa dorosłych, zgłoszenie przez hm Jastrzębskiego w czasie powstania 
swego plutonu (z ,,Ula Złotego") jako plutonu wartowniczego Komendy Okręgu AK i, 
w ramach otrzymanego zadania, pilnowanie obozu niemieckiego -- oto znaki tych 
różnych stylów lub różnych poglądów. Czas nie pozwolił procesowi scaleniowemu 
przebiegać dalej. Jakkolwiek merytorycznie bardzo dużo było jeszcze do zrobienia, 
to formalnie w okresie tej czwartej fazy scaleniowej obok Szarych Szeregów 
istniały tylko Hufce Polskie oraz 21 Warszawska Drużyna Harcerska. Chwilami 
istniał jednak również kierowany przez phm Brydaka (pseudonim ,,Krasnoludek") 
parokrotnie już wspomniany Krąg im. Andrzeja Małkowskiego. Może dziwne wyda się 
określenie ,,chwilami", lecz rzeczywiście był okres, kiedy krąg był w Chorągwi 
Warszawskiej Szarych Szeregów, jako tzw. grupa ,,Krasnoludka", potem 
sam ,,Krasnoludek" pełnił funkcję kierownika kształcenia starszyzny w Hufcach 
Polskich; podczas powstania jest znów w Szarych Szeregach, kieruje zawiszacką 
stanicą ,,Powiśle" i tamtejszą Pocztą Polową. Dlatego powiedzieliśmy ,,chwilami". 
-- ilościowo i jakościowo. Znamy już początkowe rozejście się, początkowe 
pójście w życie nie razem, lecz osobno. Potem, jesienią 1942 roku na terenie 
hufca Wola (,,Rój WL") w Warszawie instruktorzy Szarych Szeregów przeprowadzili 
rozmowy z instruktorami Hufców Polskich, w wyniku których stwierdzono: 1. 
konieczność połączenia SS i HP; 2. brak różnic w założeniach i pracy. O 
rozmowach i ich wyniku komendant chorągwi ,,Orsza" melduje Naczelnikowi. Wówczas 
odbywa się wstępna rozmowa p. Wandy Opęchowskiej z kierownikiem Hufców Polskich, 
a po niej charakterystyczna wymiana listów: Główna Kwatera Szarych Szeregów za 
pośrednictwem Chorągwi Warszawskiej przesyła następujący list do Hufców Polskich:
z Hufcami Polskimi była. jak wiemy, znacznie poważniejszaSprawa
,,W związku z rozmową Waszą z Druhną Wiceprzewodniczącą proszę Was o przybycie 
dnia 29 b.m. godzina 16 (ulica ustnie) nr 61 m. 12, pytać o p. Władka, 
odpowiedzią «Proszę zaczekać», gdzie oszekiwać będzie na
Was przedstawiciel G.K. Warszawa, dn. 23.XII.1942 r."
(--) F. Marciniak
Podpis wyjątkowo nie pseudonimem, gdyż rozmówcy znają tylko nazwisko. Do rozmów 
wyznaczony jest ,,Orsza", który w parę dni później melduje Naczelnikowi: ,,Dnia 
29.XII.42 r. czekałem od godziny 16 do 16.45. Nikt nie przybył. Brak 
szczegółowego raportu z EKD.
(--) Orsza
30.XII.42 r."
*
EKD to ówczesny kryptonim łączności w Chorągwi Warszawskiej. Następny 
raport ,,Orszy" uzupełnia raport poprzedni: ,,Raport z E.K.D.: Zawiadomienie 
odebrano osobiście, ulica ustnie została
podana, odpowiedziano «dobrze». 5.1.43 r." W związku z tym Florian wysyła 
następny list:
(--) Orsza
,,Ponieważ dnia 29.XII.1942 roku o godzinie 16 spotkanie nasze nie doszło do 
skutku, bardzo Was proszę o przybycie w piątek dn. 15 b.m. 0 godz. 16 pod ten 
sam adres (61 m. 12, ulica ustnie). Osoba oddająca niniejszą notatkę upoważniona 
jest do odebrania odpowiedzi, czy będziecie w powyższym terminie
(--) F. Marciniak.
W-wa,dn.7.1.43r." 1 znów po paru dniach ,,Orsza" melduje:
,,Raport z E.K.D.: Doręczono 8.1.43. Pczyjął ten sam pan co poprzednio, objaśnił 
tym razem, że to nie do niego lecz odda. Dnia 11.1.43 tenże pan odpowiedział 
łączniczce, że jest ojcem adresata, że pierwszy list celowo doręczył z 
opóźnieniem, a ten doręczył i da telefoniczną odpowiedź we
środę. 12.1.1943" Potem już tylko krótki meldunek ,,Orszy":
(--) Orsza
,,Dnia 13.1.43 telefoniczna odpowiedź oznaczająca «nie przyjdzie*. (--) Orsza 
19.1.1943"
Zapraszanym był kierownik HP, hm Witold Sawicki, jego ojciec znał sprawy Hufców 
Polskich i brał udział w ich kształtowaniu. Rozmowy znowu urwały się. Lecz 
instruktorzy w dołach organizacji są uparci. 17IV1943 i 1V1943 roku odbywają się 
dalsze rozmowy. Kończą się konkluzją, że ,,...istnieje potrzeba rozmów 
oficjalnych na szczeblu K.Ch., jako mogących prowadzić do zjednoczenia". Cała 
sprawa toczy się na terenie Warszawy, gdyż tu jest trzon HP. 10 maja 1943 roku 
następuje spotkanie instruktorów na szczeblu Komendy Chorągwi. Jego 
wyniki: ,,...Instruktorzy K.Ch. widzą konieczność kontynuowania rozmów na 
szczeblu G.K. jako mogących prowadzić do zjednoczenia". I znów umawianie 
spotkania. W toku umawiania Hufce Polskie postulują przesłanie również 
przedstawicieli harcerek (list z 8 VI 1943 roku). Ponieważ przekracza to 
kompetencje Głównej Kwatery, Naczelnik Szarych Szeregów zwraca się do 
Naczelnictwa o załatwienie sprawy, zaś sam listem z 19 VI prosi HP, mimo 
wszystko,' o rozmowę. Rozmowa nie dochodzi do skutku. Tymczasem do sprawy 
dołącza się nowy motyw: w ręce Komendy Głównej AK wpadł w województwach 
wschodnich rozkaz podpisany przez jakiegoś hufcowego harcerskiego z Warszawy 
mówiący: ,,...jako przyszli żołnierze NSZ musicie..." Komenda Główna AK, 
zaniepokojona tą współpracą harcerstwa z Narodowymi Siłami Zbrojnymi, żąda 
wyjaśnień od Szarych Szeregów. Szare Szeregi jeszcze 15 V 1943 roku pytają Hufce 
Polskie: ,,...prosimy o wyjaśnienie, czy nie macie z nim (tym rozkazem) nic 
wspólnego..." 29 czerwca 1943 roku Szare Szeregi, nie otrzymawszy odpowiedzi, 
piszą: ,,...dla nas... jest warunkiem zasadniczym współpraca całej organizacji z 
Armią Krajową. Oczekujemy pozytywnej waszej odpowiedzi, po czym wyznaczymy sobie 
termin spotkania". A ponieważ odpowiedź nie nadchodzi, 22 VII 1943 roku Szare 
Szeregi piszą: ,,...bardzo Was prosimy o możliwie pilną odpowiedź, byśmy mogli 
przystąpić do prac technicznych związanych z zespoleniem terenów. O pilności 
sprawy decyduje zły wpływ jaki dwoistość pracy harcerskiej ma na młodzież". 
Wreszcie 15 sierpnia 1943 roku -- odpowiedź Hufców Polskich. Długi list, a w nim 
zdziwienie, że sprawy wojskowe są wysuwane jako trudność w rozmowach. Jeszcze 
dwukrotnie męcząca wymiana listów, wreszcie 1 XI1943 roku Naczelnik Szarych 
Szeregów pisze: ,,W związku z przedłużającą się naszą korespondencją, w której 
coraz wyraźniej akcentujecie swoją odrębność i istnienie swojej organizacji -- 
zwracamy Warn uwagę, iż do tej pory nie jesteście zwolnieni z ZHP, a nawet o 
zwolnienie takie nie prosiliście. Rozmawialiśmy dotąd z Wami jako z grupą 
członków ZHP mających do Władz organizacyjnych pewne postulaty i pewne 
zastrzeżenia. Obecnie zmuszeni jesteśmy zapytać Was, czy listy Wasze mamy 
potraktować jako dokonane w niewłaściwej formie zgłoszenie wystąpienia Waszego z 
ZHP. Odpowiedź w tej sprawie wyjaśni nam, czy dalsze rozmowy mamy prowadzić w 
trybie wewnętrzno-organizacyjnym, czy też międzyorganizacyjnym". Oczywiście był 
to koniec rozmów. Minął rok. Przyjechał ,,Celt". I znów rozmowy. 26 maja 1944 
roku, 1 czerwca, 7 czerwca. Utworzona zostaje Komisja Porozumiewawcza, która ma 
dokonać zjednoczenia. Tezę ,,Celta" znamy. Teza ta, nie do przyjęcia przez Szare 
Szeregi, stawia ,,Celta" psychicznie po stronie Hufców Polskich. Rozmowy 
przewlekłe, dyplomatyzujące. A tymczasem historia nie czeka -- nadchodzi 
powstanie. Tak jak w życie podziemne Szare Szeregi i Hufce Polskie poszły osobno, 
tak również osobno poszły do powstania. Nad całą sprawą -- znów nieistotną 
liczebnie, lecz na pewno ważną moralnie -- ciążył fakt, że Hufce Polskie nie 
działały samodzielnie, że na istotnych ich decyzjach ważyła opinia Stronnictwa 
Narodowego. Dla sprawy scalenia Hufców Polskich i jej moralnego znaczenia ważnym 
przyczynkiem są wojenne dzieje 21 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej. Drużyna ta 
stanowi osobną organizację. Powody tego stanu wyjaśnia rozmowa przedstawiciela 
Szarych Szeregów z drużynowym 21 WDH. Rozmowa odbyła się 5 V 1943 roku. Oto 
sprawozdanie z niej: ~~ ,,21 WDH reprezentuje sobą pełny, złożony z trzech 
drużyn, pluton wojskowy oraz drużynę młodzieżową liczącą około 28 chłopców. Z 
trzech drużyn wojskowych jedna złożona jest z samych H [harcerzy -- dop. autora]. 
21 WDH odczuwa potrzebę współdziałania z szerszymi władzami H. Drużynowemu brak 
czasem opieki i pomocy z zewnątrz. 21 WDH nie chce się wiązać z HN [Harcerstwo 
Narodowe, popularna nazwa ,,Hufców Polskich -- dop. autora], a niechęć do S.S. 
spowodowana jest stanowiskiem ś.p. hm Czesława Jankowskiego [był powiązany ze 
Stronnictwem Narodowym; rozstrzelany w Palmirach -- dop. autora] opiekuna 
drużyny. Jest rzeczą oczywistą, że w momencie zjednoczenia obu odłamów H 21 WDH 
automatycznie podporządkuje się władzom Związku". Zjednoczenie nie nastąpiło. 21 
WDH również pozostała odrębną organizacją. W powstaniu była to tzw. 
bateria ,,Kuby" *. których scalanie nie dotarło (1981).
1 Późniejsze badania wykazały, że do końca okupacji były zespoły, do
Rozdział XVII ,,PASIEKA"
1. Wizytatorzy Wizytator ,,Pasieki". Może była to nazwa dobrana nietrafnie, 
zaczerpnięta zbyt mechanicznie z przedwojennego słownika. Bo gdy się mówi -- 
wizytator, myśli się o człowieku w ciągłych rozjazdach, kontrolującym, 
sprawdzającym, a potem piszącym powizytacyjny raport. Wizytator ,,Pasieki" 
inaczej. Warunki okupacyjne, technika życia konspiracyjnego wydźwignęły go na 
szczególną pozycję. Czy to było w samych początkach Szarych Szeregów, gdy cały 
aparat ,,Pasieki" ograniczał się do paru osób, czy później, gdy stanowił wielką, 
sprawnie pracującą instytucję, zawsze wizytator był w ,,Pasiece" postacią 
centralną, najważniejszą. Wszystkie inne komórki, z biegiem czasu znacznie 
rozbudowane, były tylko po to, by mu służyć, by na jego rzecz pracować. On był 
jedyną drogą do terenu, a teren -- to przecież najważniejsza rzecz. Dlaczego tak 
się stało? Znów, jak w wielu sprawach podziemnego życia, zdecydowała tu technika 
konspiracji. Ona przesądziła, że łączność z terenem mógł utrzymywać tylko 
człowiek. Nie poczta, nie telefon, nie telegraf, lecz człowiek. Teoretycznie w 
szeregu spraw mogło być przydatne radio, lecz tylko teoretycznie, w praktyce 
bowiem spiętrzyło się w tym zakresie wiele trudności, zda się, nie do pokonania. 
Poświęcimy temu na osobnym miejscu nieco uwagi. Jedyną łączność z terenem mógł 
więc utrzymywać tylko człowiek. Mógł to być goniec przywożący prasę, książki, 
instrukcje, rozkazy i pieniądze; mógł to być instruktor, który tam, na miejscu w 
terenie miał szkolić młody instruktorski narybek; mógł to być wykładowca z 
zakresu pewnej specjalności -- minerki, motoryzacji, wywiadu. Lecz tu znów 
wkraczała, wszystko krępująca, technika konspiracji i żądała, aby to był jeden 
człowiek. Nie można przecież adresu Komendy Chorągwi udostępniać tylu ludziom i 
to ludziom znajdującym się stale w innym niż Komenda Chorągwi mieście; w razie 
aresztowania któregokolwiek z tych ludzi, w razie dostania się adresu Komendy 
Chorągwi w ręce gestapo, gestapo, przy szybkich środkach komunikacji i łączności, 
mogło być teoretycznie o wiele prędzej pod zagrożonym adresem, niż by tam 
dotarło zawiadomienie o zagrożeniu. Tak technika konspiracji przesądziła już 
drugą sprawę dotyczącą łączności z terenem. Po pierwsze przesądziła, że łączność 
tę może
utrzymywać tylko człowiek,, po drugie -- żfe może to być tylko jeden człowiek; 
zawsze ten sam. Zrozumiałe, że łączności tej nie mógł utrzymywać komendant 
chorągwi, zajęłoby to mu bowiem tyle czasu, że nie byłby w stanie kierować 
chorągwią; musiał ją utrzymywać specjalny człowiek. Wizytator ,,Pasieki"! Z 
początku było ich mało: trzech, czterech, potem, mimo wielu aresztowań i strat, 
Główna Kwatera dorobiła się i miała dla każdej chorągwi Polski Centralnej i 
Południowej po jednym wizytatorze, a ponadto po jednym dla całej Polski 
Zachodniej i całej Polski Wschodniej. Razem dziesięciu. Zmieniali się oni na 
swych funkcjach. W momencie największego rozkwitu pracy, gdy front wschodni był 
wprawdzie blisko, lecz nie oddzielał jeszcze żadnej chorągwi, liczba wizytatorów 
przedstawiała się następująco: Polska Centralna: hm Jan Rossman -- Warszawa hm 
Jerzy Kozłowski -- Mazowsze · hm Kazimierz Grenda -- Radom hm Stanisław Leopold 
-- Lublin Polska Południowa: hm Edward Dąbrowski -- Częstochowa hm Jerzy 
Jabrzemski -- Kielce hm Janusz Zgorzalewicz -- Kraków hm Ryszard Zarzycki -- 
Lwów Polska Wschodnia: hm Kazimierz Wasilewski
Polska Zachodnia: hm Edward Zlirn ·
Ponadto wizytatorem zespołów starszoharcerskich przy Głównej Kwaterze był 
zastępca Naczelnika Harcerzy, hm Eugeniusz Stasiecki. Nie ma na tej liście tych, 
którzy wcześniej przeszli na inne funkcje, na przykład hm Zygmunt Kaczyński -- 
wizytator Piotrkowa, czy hm Janusz Przedborski -- wizytator Wschodu, czy hm 
Stefan Mirowski --- wizytator Lwowa. Nie ma tych, którzy w poprzednim okresie 
zostali aresztowani, jak hm Witold Marcinkowski, hm Benedykt Porożyński i hm 
Zygfryd Linda -- wizytatorzy Zachodu, hm Leszek Domański -- wizytator Wschodu, 
hm Mieczysław Łętowski -- wizytator Piotrkowa, hm Dymitr Senatorski -- wizytator 
Lublina i Mazowsza, hm Tadeusz Kwaśniewski -- wizytator Radomia. Nie ma tych, 
którzy na krótko przed powstaniem zostali wizytatorami, a więc hm Ludwika 
Michalskiego -- wizytatora Lublina. Razem dwudziestu jeden harcmistrzów do 
chwili wybuchu powstania nosiło ten zaszczytny tytuł. Wizytator ,,Pasieki"! 
Człowiek, który podczas każdego" swego pobytu w terenie miał przenieść z 
Warszawy jakby cząstkę najżywiej
pulsującego serca wolnej Polski, jakby odrobinę świeżego tchnienia z dalekiego, 
wolnego świata. Człowiek, który miał być dla terenu wszystkim -- i wzorem 
zachowania się w każdej trudnej sytuacji, i kopalnią informacji bieżących, i 
encyklopedią wiadomości szkoleniowych, i skarbnicą przemyśleń ideowych, 
programowych, metodycznych -- wszystkim. Ponadto, w momencie pełnienia funkcji 
miał być najwyższą władzą w terenie, zastępcą samego Naczelnika. Instrukcja 
mówiła wyraźnie: ,,Wizytator jest przedstawicielem Głównej Kwatery Harcerzy i 
posiada prawo decyzji o charakterze rozkazodawczym... W razie potrzeby może 
zawiesić w czynnościach komendanta i instruktorów chorągwi, o czym donosi 
niezwłocznie Szefowi G.K.H." Niełatwa to była funkcja. Instrukcja 
żądała: ,,Wizytator odwiedza każde środowisko co najmniej raz w przeciągu 
kwartału, a w terenie bywa co najmniej dwa razy w miesiącu". Wprawdzie ten rytm 
dwukrotnych w miesiącu wyjazdów w teren mógł odnosić się jedynie do Polski 
Centralnej i Południowej, gdyż każdy wyjazd do Polski Zachodniej lub Wschodniej 
zajmował blisko dwa tygodnie. W rzeczywistości, w oparciu o ducha tej instrukcji, 
każdy wizytator połowę swego czasu spędzał w podróżach i w terenie, a połowę w 
Warszawie. Warszawski pobyt nie był odpoczynkiem. W Warszawie czekały wizytatora 
dwie prace: sprawozdanie z dokonanej wizytacji i przygotowanie się do następnej. 
Ze wzruszeniem przegląda się dziś te sprawozdania pełne skrótów, pseudonimów, 
kryptonimów, czasem pisane na maszynie, częściej ręką. Edek Zurn pisze 3 V 1944 
roku: ,,Sprawozdanie z wizytacji terenu w kwietniu: l.IV. Ul Lina. Obecni: Kmdt 
Ula -- Starzewski, kmdt Roju Spichrze -- Maciek, kmdtka roju -- Wanda, 
instruktor wojskowy. Ul obejmuje roje: Spichrze 120, Nakło 28, Brodnica 8, 
Chojnice 2, Gdańsk 7. Kontakt z A.K. bardzo dobry. Wzajemne zrozumienie zadań, 
dyspozycyjnie przygotowana kompania. Praca Ula bardzo dobra. Zorganizowano 
szkolenie wojskowe, oświatowe (grupa żeńska 60), instruktorskie i 
samokształceniowe. Szeroko zakrojona akcja «M». Potrzeby: podręczniki 
szkoleniowe i instruktorskie, książki szkolne i powieści. Zamierzenie: wzrost 
zasięgu na mniejsze środowiska. 16 i 22.IV. Odprawa Uli Huta i Barbara. Obecni: 
Kmdt Huty Kordian; zastępca Zyga, kmdt Barbary Romanowski, zastępca Czupryna, 
delegat kmdta obszaru A.K. Ul Huta. Kmdt zameldował przeprowadzenie zamierzeń 
uzgodnionych ze mną na ostatniej odprawie (26.111. br.). Kontakt z A.K. 
osiągnięty; ogranicza się do zażądanego i trzymanego w pogotowiu jednego plutonu 
G.S. Ul obejmuje roje Sosnowiec, Będzin, Dąbrowa, Olkusz, Zawiercie, Czeladź--
Grodziec. Praca typu wojskowego. «M» zaczyna powoli rozwijać się, dotychczas 
krępował ją zakaz Kmdta Obszaru. Właściwy sposób prowadzenia i różnicę zadań 
wyjaśniłem skutecznie delegatowi A.K. Potrzeby: kontakt z organizacją żeńską, 
książki szkolne, podręczniki i instrukcje wyszkoleniowe, instruktorskie. 
Zamierzenia: lepsze zorganizowanie terenu i ułożenie programu na podstawie 
przekazanych instrukcji («Brzask»). Danych liczbowych podanych mi nie przekazuję 
do czasu sprawdzenia, następną odprawę z udziałem wszystkich kmdtów rojów 
naznaczyłem na 6 i 7 maja br. Ul Barbara. Teren b. trudny ze względu na 
obowiązek należenia całej młodzieży do HJ. Osiągnięcia ostatniego miesiąca -- 
zorganizowanie terenu i uchwycenie rojów: Katowice 2 rodziny, Siemianowice, 
Świętochłowice 5, Brzeziny, Tarnowskie Góry, Rybnik, Knurów, Nowy Bytom 2, Nowa 
Wieś, Wodzisław. Napięte kontakty z Lublińcem, Cieszynem i Bielskiem. Praca 
ogranicza się głównie do samopomocy, bliższych danych z terenu brak. 
Przeprowadzono próbę phm u 3 kandydatów. Kontaktu z A.K. nie było dotąd. 
Potrzeby -- jak w Hucie. Termin następnej odprawy podadzą listownie. Obydwa ule 
otrzymały pieniądze na akcję charytatywną. Nastrój bardzo dobry. 30.IV. Ul 
Przemysław. Obecny kmdt Mazur i dwaj kmdci rodzin z roju Poznań. Rekonstrukcja 
Ula posuwa się bardzo powoli i ogranicza właściwie do samego roju P. miasto i 
powiat. Stan 4 rodziny miejskie 235 ludzi i zastępy Krzyżowniki 14, Swarzędz 8, 
Mosina 5, Luboń 8. Z powodu niemożności poruszania się nie nawiązano kontaktów z 
innymi rojami. Z przekazanych w dn. 5 b.m. podczas mojej bytności Rm. 2.350 
rozdzielono ca 2.000 między 41 rodzin. Podłączono grupę młodych AKH. Na 15 maja 
naznaczyłem odprawę wszystkich kmdtów rodzin. Potrzeby: książki szkolne i paczki 
dla dzieci, które dotąd nie doszły. 25.IV. Odwiedziłem kmdtów ułów Kominy, 
Przemysław i Lina i wręczyłem bieżące rozkazy Naczelnika i kmdta A.K. odnośnie 
współpracy z Sz.Sz. i pieniądze na akcję opieki. Wszystkie Ule mają naznaczone 
odprawy w maju. (--) Jacek' ' Cz! J. Gniewosz" Jeden człowiek prawie cały 
miesiąc w terenie -- stałe ryzyko, stałe niebezpieczeństwo. Przeorał prawie 
trzecią część Polski, tę trudną, stojącą w pierwszej linii walki z niemczyzną. 
Amunicją w jego walce rzadziej były instrukcje wojskowe, częściej -- podręczniki 
szkolne i pieniądze przeznaczone na opiekę. Dał tamtym ludziom poczucie 
istnienia żywej Polski, pracującej, walczącej, dał im poczucie istnienia silnej, 
sprawnej organizacji harcerskiej. To wszystko dał jeden człowiek, Edek Zurn 
(pseudonim ,,Jacek", ,,Gniewosz"), -- Wizytator ,,Pasieki". A w domu, przytulnym, 
miło urządzonym mieszkaniu przy ulicy Świętokrzyskiej w Warszawie, żona często 
spoglądała do kalendarzyka licząc dni, licząc godziny odpraw i kilometry 
dalekich' tras. W białym łóżeczku uśmiechał się mały Mareczek, bardzo podobny
do ojca. Lecz zły los nie dotknął Cię ,,Jacku" w żadnej dalekiej podróży. 
Dosięgną! Cię niemiecki granatnik, gdy w upragnionym oficerskim mundurze 
walczyłeś na czele harcerskiej kompanii o paręset metrów od wytęsknionego 
rodzinnego domu. Wizytator ,,Pasieki" -- człowiek, który był dla terenu wzorem 
zachowania się w każdej sytuacji. O dokonaniu wizytacji w drugim krańcu Polski 
pisze hm Kazimierz Wasilewski (pseudonim ,,Kobza"): ,,W dniu 14 marca b.m. 
osiągnąłem Brześć nad Bugiem. Zastałem tam nastrój podniecony po ostatnich 
aresztowaniach 6 firm budowlanych. P. Kazimierza nie zastałem. Podzielił los 
aresztowanych. Przez znajomych nawiązałem znajomość z p. X., z którym 
przeprowadziłem rozmowę, w wyniku której zgodził się objąć funkcję komendanta 
Ula. Udzieliłem mu instrukcji o pracy i wytycznych prac Pasieki na najbliższą 
przyszłość [...] W Baranowiczach śladu pracy Sz.Sz. nie znalazłem. Stosunki tam 
zastałem podłe [...] Stamtąd udałem się do Lidy [...] Obecnie stan Sz.Sz. 
przedstawia 1 hm., 1 phm., i 24 ludzi na miejscu w Lidzie, Szczuczyn" 56, Niemen 
10, Iwce 8, Waliszki 10. Po dłuższym poinstruowaniu o organizacji metod pracy, 
zamiarów na przyszłość Pasieki, otrzymałem kontakt na Ul Nowogródzki [...] W 
Wilnie przeprowadziłem rozmowę z Czarnym. Pieniądze 700 zł. otrzymałem. Prosi o 
książki «Wielką Grę», «Przewodnika» i krótkofalówkę. Stan Wilna przedstawia się 
6 hm., 8 phm., 80 ludzi, w Oszmianie 1 phm. plus 50 ludzi. Prowadzony był kurs 
phm. w sile 5 ludzi [...] Grodno przydzieliłem do Białegostoku, omówiwszy 
przedtem tę sprawę z Czarnym. Stan Grodna przedstawia się 300 plus 60 
podoficerów plus 1 oficer. Organizacyjnie podział na Zawiszaków -- BS i GS 
jeszcze nie nastąpił, co omówiłem z komendantem [...] Hufiec grodzieński 
opiekuje się sierocińcem dla dziatwy polskiej i całkowicie fundacja -- majątek 
tego sierocińca jest pod zarządzem Sz. Sz. Białystok i sekcja GS, 2 drużyny BS i 
3 drużyny Zawiszaków. Komendant Ula, który oddał się pracy społecznej i 
wojskowej, uderzył się w pierś, przyznał swą winę zaniedbania akcji GS, dał 
słowo sam, niewymuszone, że postara się wyrównać w najbliższym czasie zaniedbaną 
akcję GS. Rozmawiałem z kierownikiem BS i Zawiszaków, z których jeden okazał się 
moim wychowankiem z kursu phm. w 1939 roku. Udzieliłem im rad, wskazałem, w jaki 
sposób, nie oglądając się na ważniaków z podkładkami, mają ruszać teren [...] bo 
dotąd nie nawiązano jeszcze do hufca Wysokomazowieckiego, Łomżyńskiego, 
Suwalskiego i Augustowskiego. Najsłabiej praca Sz.Sz. przedstawia się na terenie 
Bielska Podlaskiego [...] powróciłem dnia 29 marca b.r.
Warszawa, dn. 3.IV.1944 r." Kobza
tacyjne podróże i, podobnie jak Edek Ziirn, zginął w powstaniu warszawskim na 
Czerniakowie w sztabie kpt. Kryski. Zabłąkany pocisk przez okno podczas 
sztabowej pracy. W podobnym czasie Staszek Leopold pisze o wizytacji 
Lublina: ,,Raport z wizytacji Zboża 12.IV.44 r.
Stan:
Praca:
1) 3 plutony harcerzy w rejonie I znajdujące się formalnie poza Sz.Sz. W tym 2 
klasy podchor. 2) Drużyna GSów w rejonie V. W tym 2 klasy podchor. 3) 2 drużyny 
BS. W tym jedna w rejonie V. Jedna kończy swą organizację. 4) drużyna Zawiszy. 
Nie wizytowałem sekcji i drużyn. W rejonie I normalne szkolenie. To samo w GS w 
rejonie V. BS zaczyna szkolenie naszymi siłami. Zawisza kuleje z braku 
inicjatywy i lokali. Załatwiłem: 1) ostateczne ustawienie GS i BS w rejonie V; 2) 
zorganizowanie 3 kursów dla dwóch grup przodowników starszoharcerskich. Jeden 
23.IV., drugi 30.IV. W związku z tym proszę o jak najszybsze porozumienie, 
ponieważ nie będę mógł obu przeprowadzić sam.
Znów jeden człowiek i znów duża część Polski przeorana. ,,Kobza", podobnie jak 
Edek Ziirn, szczęśliwie przebrnął wszystkie swe wizy-
Sytuacja: brak nastrojów panicznych, a nawet zdenerwowania, które na temat 
lubelszczyzny panuje w Warszawie [...] W terenie nasilenie oddziałów niemieckich 
i w związku z tym trudna sytuacja partyzantki. W samym mieście pełna ewakuacja 
urzędów w toku. Leon 15.IV.44 r." Hm Edward Dąbrowski o wizytacji 
częstochowskiej: ,,Melduję o wynikach wizytacji Obrazu w dniach 13 i 14IV 44 r. 
1) Odbyła się odprawa komendy..." itd. A jego poprzednik na funkcji wizytatora 
Częstochowy: ,,Sprawozdanie wizytatora terenu Obraz za styczeń 1944. [...] W 
czasie od 22 - 25.1. dokonałem wizytacji terenu Obraz. A. Plan wizytacji: 22.1. 
-- rozmowa z komendantem terenu, 23.1. -- odprawa Komendy terenu, odprawa z 
instruktorami BS..." itd. Dziesięć terenów, dziesiątki wyjazdów, z każdego 
wyjazdu raport. Ogrom pracy wizytatorów ,,Pasieki". Lecz, jak wiemy, raporty 
były tylko cząstką zajęć warszawskich wizytatorów. Potem odbywała się rozmowa z 
Szefem Głównej Kwatery na temat wizytacji już odbytej, a jednocześnie na temat 
wizytacji, która nastąpi w najbliższej przy-
szłości. Od tej rozmowy z szefem rozpoczyna się w życiu wizytatora okres 
niezmiernie charakterystyczny, może nie najtrudniejszy, bo podróż ze swymi 
niebezpieczeństwami była przecież trudniejsza, ale nie mniej intensywny. Teraz 
wizytator wchłania w siebie to wszystko, co ma potem przekazać w teren. Dla 
niego, dla wizytatora, jest teraz wszystko co najlepsze w Warszawie. On dostaje 
pełny, jak najszerszy komplet prasy zawierający pisma możliwie wszystkich 
ugrupowań politycznych od PPR do Konfederacji Narodu; dostaje codzienne 
nasłuchy .radiowe przynoszące wieści z całego świata; dostaje wszystkie broszury 
wydane w podziemnych drukarniach; powołany jest do szkoły podchorążych, aby w 
niej uzyskać poziom wyszkolenia wojskowego; on jest powołany na kursy 
harcmistrzowskie, zapraszany na odczyty najwybitniejszych profesorów, na 
spotkania ze skoczkami przybyłymi z Anglii, nawet na zebrania towarzyskie, 
koncerty. Początkowo, gdy wizytatorów było niewielu, całą tę warszawską pracę 
ułatwiał im i organizował osobiście szef Głównej Kwatery, ,,Piotr". Lecz potem, 
gdy liczba ich się rozrosła, a intensywność pracy wcale nie malała, wizytatorzy 
zostaii podzieleni na grupy, tzw. zastępy wizytatorów. Stworzono dwie takie, 
grupy: Zastęp Wizytatorów Polski Centralnej i Zastęp Wizytatorów Polski 
Południowej. W prowadzeniu pierwszego z nich odciążył ,,Piotra" hm Władysław 
Olędzki (pseudonim ,,Papa"), w czasie powstania komendant Warszawskiej Chorągwi 
Harcerzy, aresztowany przez Niemców po powstaniu i rostrzelany w Skierniewicach. 
Wizytatorzy Polski Wschodniej i Polski Zachodniej nie zostali włączeni do 
zastępów, każdy z nich był bowiem członkiem Wydziału Wschodniego lub Zachodniego 
i tam, w gronie kolegów najbliżej stojących specyficznych spraw jego terenu, 
najlepiej zaznajamiał się ze wszystkim, co temu terenowi było potrzebne. 
Organizacja Wydziałów Wschodniego i Zachodniego była następująca: kierownik 
wydziału posiadał dwa ramiona działania -- wizytatora i komendanta Chorągwi 
Wysiedlonych z terenu. W Wydziale Zachodnim był to więc komendant 
Chorągwi ,,Chrobry", w Wydziale Wschodnim -- komendant Chorągwi ,,Złoty". 
Wizytator spełniał znaną już, istotną rolę w życiu organizacji. W planach 
Głównej Kwatery było, aby liczbę tych wizytatorów podnieść, aby nie jeden musiał 
obsługiwać całą Polskę Zachodnią lub całą Polskę Wschodnią, lecz żeby dojść do 
osiągniętej już na pozostałym terenie Polski proporcji: jeden wizytator -- jedna 
chorągiew. Drugie ramię kierownika wydziału -- ,,Ul Chrobry" lub ,,Ul Złoty" -- 
istniały nie tylko w celu skupiania ludzi wysiedlonych ze swych terenów i dla 
przygotowania ich do powrotu i do odbudowy. Stanowiły one ponadto zaplecze dla 
wizytatora, przygotowując mu materiały, organizując przerzuty przez 
granicę. ,,Ul Chrobry" prowadził, na przykład, niesłychanie ważną z punktu 
widzenia walki o polskość Pomorza, Poznańskiego i Śląska, akcję ,,Z". Polegała 
ona przede wszystkim na zbieraniu tu, w centrum
Polski, polskich książek i na przerzucaniu ich następnie różnymi drogami na 
zachód. Wśród książek pierwsze miejsce zajmowały elementarze, , -
2. Odprawy Parokrotnie w czasie wojny Główna Kwatera użyła innej poza 
wizytatorami łączności z terenem. Za pomocą odpraw. Przez długi czas wojny nie 
było tego rodzaju odpraw, wymagały one bowiem wielkiego wysiłku organizacyjnego, 
dalekich dojazdów, zapewnienia bezpieczeństwa dużej liczbie ludzi na miejscu, w 
Warszawie. Pierwsza odprawa odbyła się dopiero 17 11943 roku. Prowadził ją 
Florian Marciniak. Trzy następne odbywały się już pod kierownictwem następcy 
Floriana -- ,,Witolda". 24 i 25 VII 1943 roku, 3 X 1943 roku i wreszcie 10 i 
11VI1944 roku. Na odprawy przyjeżdżali komendanci chorągwi -- nie wszyscy 
wprawdzie -- na żadną z odpraw nie zapraszano komendantów chorągwi z Polski 
Zachodniej i z Polski Wschodniej. Dla nich była za daleko; ryzyko podróży zbyt 
wielkie. Ponadto odprawa z 24 i 25 VII 1943 roku niezupełnie słusznie została w 
tym szeregu- podana, była to bowiem odprawa wizytatorów ,,Pasieki", a z terenu 
uczestniczyli w niej tylko komendanci Chorągwi Warszawskiej i Mazowieckiej. 
Jednak waga spraw poruszanych na odprawie i szczególna jej atmosfera nie 
pozwalają jej pominąć. Nie pozwala pomijać jeszcze inny fakt: oto wielkie 
odprawy ,,Pasieki" oznaczają wyraźnie etapy pracy. Te etapy, zgodnie z zasadami, 
które powinny cechować każdy sztab, powtarzają się następnie o jedną fazę 
później, jako etapy pracy całego szaroszeregowego terenu. Pierwszy etap to etap 
organizacyjny, trwający długo, przewlekle, gdyż, jak wiemy, sprawy organizacyjne 
w konspiracji ważą wiele i często stają się przysłowiową kulą u nogi innych, 
znacznie istotniejszych zagadnień. Ten etap kończy się definitywnie 1711943 roku. 
Zamyka go jedyna prowadzona przez Floriana odprawa. Odbywała się w Warszawie na 
Żoliborzu, w mieszkaniu ,,Piotra" przy ulicy Promyka. Całe mieszkanie 
gospodarzy ,,Piotra", pp. Frelków, oddane wówczas zostało do jego dyspozycji. 
Zebrało się około 20 ludzi. Odprawę ochraniały sekcje warszawskich Grup 
Szturmowych czatujące z bronią w bliskim otoczeniu lokalu. Nastrój w Warszawie 
tego dnia był szczególnie podniecony, a warunki przeprowadzenia odprawy 
szczególnie trudne. Od rana (niedziela) szalała w Warszawie wielka łapanka 
niemiecka. Licznym uczestnikom trudno było dotrzeć na czas, niektórzy brnęli w 
głębokim śniegu poprzez stoki Cytadeli. Mimo wszystko całość odbyła się zgodnie 
z planem. Złożyły się na nią przemówienie Floriana -- pierwsze i ostatnie jego 
przemówienie -- sprawozdania oraz różne sprawy bieżące poruszane przez 
poszczególnych pracowników Głównej Kwatery. Na tej odprawie odbudowana została 
znisz-
czona przez październikową wpadkę 1942 roku, droga służbowa do Chorągwi 
Mazowieckiej, ustalono mianowicie, że Główna Kwatera na razie kierować będzie 
bezpośrednio obydwoma, prawo- i lewobrzeżnym, okręgami chorągwi. Również na tej 
odprawie ,,Piotr" został mianowany szefem Głównej Kwatery, pomimo iż faktycznie 
obowiązki związane z tą funkcją wykonywał już od dawna. Mianowanie ,,Piotra" 
szefem GK miało charakter symboliczny. Było jakby zamknięciem, zakończeniem, 
ukoronowaniem etapu organizacyjnego. Poprzednio, w ciągu ostatniej fazy swego 
trwania, etap organizacyjny pokrywał się z etapem programowym. Teraz, po 1711943 
roku ten nowy etap mógł w pełni się rozwinąć. Sprawy organizacyjne zeszły już 
prawie całkowicie do rąk szefa. Naczelnik mógł skupić uwagę nad programem. I 
mimo zmiany na stanowisku Naczelnika, mimo wielu wstrząsów, jakie przyniosła 
Szarym Szeregom wiosna 1943 roku, w pięć miesięcy później program był gotów. 24 
i 25 VII 1943 roku odbyła się w Czarnej Strudze pod Warszawą druga wielka 
odprawa ,,Pasieki". Gospodarzem był teraz Ryszard Białous. Pewne nieporozumienia 
z okresu akcji na Brackiej już się wytliły w toku późniejszych wydarzeń i teraz 
nic nie psuło doskonałej atmosfery. Zebrało się znów około 20 osób i to, jak 
powiedzieliśmy, z Głównej Kwatery oraz z Warszawy i Mazowsza. Grupy Szturmowe 
nie ubezpieczały teraz odprawy, gdyż dom w Czarnej Strudze i tak był 
przygotowany w każdej chwili do obrony. Na oknach stały ,,filipinki", w 
szufladach leżała broń. Tematem była konstrukcja programowa ,,Dziś -- Jutro -- 
Pojutrze". Ogólne zasady referował ,,Witold", program Grup Szturmowych -- 
Ryszard Zarzycki, program Bojowych Szkół -- Edward Dąbrowski, program ,,Zawiszy" 
-- Stefan Mirowski, na koniec program akcji ,,M" -- Jerzy Kozłowski. Po każdym 
referacie dyskusja, odpowiedzi, i tak, z zegarkiem w ręku, mijał czas odprawy. 
Wspólne spędzenie tych dwóch dni, intensywna praca, poziom dyskusji, ognisko z 
minutą ciszy dla połączenia się myślą z Florianem, wspólna modlitwa, wspólny 
nocleg, pobudka, gimnastyka, mycie pod studnią i wspólne posiłki -- wszystko to 
związało, zbliżyło zespół Głównej Kwatery jak nigdy dotąd. Humory dopisywały. 
Ryszard Białous, doskonały rysownik, szkicował podczas odbywających się na 
tarasie narad karykatury wszystkich obecnych. ,,Piotr" dopisywał wierszyki lub 
slogany pod każdą. Na zakończenie odprawy odbył się jeszcze mecz szczypiorniaka, 
po czym po dwóch, trzech lub pojedynczo udali się wszyscy na stację kolejki 
wąskotorowej, aby znów, po chwili swobody, wracać do konspiracji. Odprawa 
zakończyła etap programowy. Niedługo po niej trzy wydziały programowe: Grup 
Szturmowych, Bojowych Szkół i ,,Zawiszy" zostały rozwiązane. Nastąpił nowy etap, 
etap, w którym teren żył wprowadzeniem i podciąganiem programu, a Główna Kwatera 
przygotowywała już problem następny -- przełom. O tym przygotowywaniu i odprawie, 
która go ukoronowała, powiemy szerzej w rozdziale ,,66 -- Kraj". Teraz tylko
słów parę o samej odprawie. Odbyła się w Warszawie 3X1943 roku w lokalu 
nazywanym ,,na górce" lub ,,u Ewy", tj. przy ulicy Mokotowskiej róg Wilczej u p. 
Ewy Skarżyńskiej. Przybyli komendanci chorągwi Polski Centralnej i Południowej. 
Główny referat o nadchodzącym przełomie oraz o pracach przygotowawczych do niego 
miał ,,Witold". Dyskusja i sprawy bieżące zamknęły odprawę. Na zakończenie -- 
znów harcerski, braterski krąg, znów minuta milczenia i połączenie się myślami z 
aresztowanym Florianem. Odprawa rozpoczęła etap następny. Teraz teren rzucił się 
w wir prac przygotowujących przełom, teraz Główna Kwatera wzięła na warsztat 
sprawę dalszą. Tą sprawą była powojenna odbudowa Związku Harcerstwa Polskiego. I 
znów mimo trudnego okresu, mimo zbliżającego się przełomu, mimo niemożności 
całkowitego oderwania się od prac tamtych, minionych etapów, mimo 
przeprowadzanej wówczas właśnie intensywnej akcji scalania, na czwartej z kolei 
wielkiej odprawie ,,Pasieki" Główna Kwatera mogła zreferować plan odbudowy ZHP. 
Odprawa odbyła się w dniach 10 i 11 VI1943 roku. I tym razem w Warszawie, w 
lokalu szkoły kamaszniczej przy ulicy Marszałkowskiej 95, róg Żurawiej. Obecni 
byli, jak i na poprzedniej odprawie, komendanci chorągwi Polski Centralnej i 
Południowej oraz komenda specjalnie wyróżnionego hufca ,,Pińczów". Odprawa 
składała się z dwóch części: zamknięcie okresu przygotowań do przełomu oraz 
sprawa odbudowy. Sprawę odbudowy referował ,,Witold". Zarówno prace 
poprzedzające referat, jak sam referat oraz prace, które po nim nastąpiły, 
wymagają odrębnego opracowania. Była to ostatnia wielka odprawa ,,Pasieki" przed 
powstaniem.
3. Służby Aby wizytatorzy mogli z pełnymi rękami jechać w teren i aby odprawy 
mogły być wzorem najintensywniejszego wykorzystania czasu, w Głównej Kwaterze 
musiały pracować różne inne, poza wizytatorami, komórki organizacyjne. Trzy z 
nich już znamy. Omówiliśmy ich prace w części ,,Nurt". One stanowiły istotnie 
główny nurt, z którego czerpali wizytatorzy, z którego czerpały odprawy: 
Kształcenie Starszyzny, Wydawnictwa i ,,M". Poza tym pracowały kierownictwa 
poszczególnych służb. Wiemy już, że Ryszard Białous był kierownikiem służby WD, 
wiemy, że Jerzy Jabrzemski kierował służbą ,,N", wiemy, że Zygfryd Linda, a po 
nim Jerzy Jaczewski kierowali WISS-em, Edward Dąbrowski 
pozawarszawskim ,,Wawrem", ,,Orsza" -- Walką Cywilną, którą później włączono 
do ,,M". W pewnym, stosunkowo krótkim okresie, który trwał mniej więcej od maja 
1943 roku, tj. od aresztowania Floriana Marciniaka, do sierpnia 1943 roku, 
służby te powiązano razem w Wydziały Grup Szturmowych, Bojowych Szkół
i ,,Zawiszy", i tak wystąpiły one na odprawie 24 i 25 VII 1943 roku. Po 
sprecyzowaniu programu wydziały zostały rozwiązane, a kierownictwa służb 
pozostały. Jesienią 1943 roku do dawnych kierownictw służb przybyło nowe -- 
Centrum Wyszkolenia Wojskowego. W takim stanie organizacyjnym kierownictwa służb 
dotrwały do powstania.
4. Ścisła ,,Pasieka" Kierowanie całością pracy Szarych Szeregów męskich nie cały 
czas wyglądało jednakowo. Z początku, jeszcze w 1939 roku Florian Marciniak 
zorganizował zespół nazywany Ścisłą Główną Kwaterą lub Ścisłą ,,Pasieką". Poza 
Florianem, jak już wiemy, w skład tego zespołu wchodzili hm Juliusz Dąbrowski, 
hm Leszek Domański i hm Aleksander Kamiński. Najważniejsze sprawy załatwiane 
były kolegialnie. W pierwszym okresie, okresie pełnym nowych, trudnych problemów, 
i równie nowych, równie trudnych decyzji, młodemu Florianowi bardzo było 
potrzebne tego rodzaju kolegium, na którym mógł się oprzeć. Kolegium to 
zadecydowało o wielu rzeczach i wiele spraw przesądziło na całą przyszłość 
Szarych Szeregów. Potem nastąpiło aresztowanie Julka Dąbrowskiego i jego śmierć, 
wyjazd Leszka Domańskiego i znów jego śmierć. Ścisła Główna Kwatera przestała 
istnieć. Florian Marciniak kierował teraz pracą sam. Tak było aż do jego 
aresztowania. Następca Floriana -- ,,Witold", początkowo przejął ten system. 
Jednak już jesienią 1943 roku powołał Ścisłą Główną Kwaterę, której skład był 
całkowicie nowy, a mianowicie: ,,Witold" -- hm Stanisław Broniewski, hm 
Eugeniusz Stasiecki, hm Jan Rossmdłi, hm Ryszard Zarzycki i hm Stanisław Leopold. 
Potem nastąpiła opisana już akcja scalenia. W jej wyniku w Ścisłej Głównej 
Kwaterze nastąpiły zmiany: hm Ryszard Zarzycki i hm Stanisław Leopold ustąpili 
swych miejsc hm Eugeniuszowi Konopackiemu i przewodniczącemu nowo powstałej Rady 
Programowej, hm Leonowi Marszałkowi. Ten skład dotrwał do powstania, uzupełniony 
w lecie 1944 roku o hm Edwarda Zurna, który po hm Eugeniuszu Stasieckim przejął 
funkcję Szefa Głównej Kwatery. Hm Stasiecki, mianowany zastępcą Naczelnika, 
pozostał nadal członkiem Ścisłej Głównej Kwatery.
Rozdział XVIII PRACE
1. Konspiracyjna technika Cała działalność Szarych Szeregów, wszystkie 
podejmowane decyzje i pasjonujące problemy nie będą dla nas całkowicie 
zrozumiałe, dopóki nie przyjrzymy się bliżej temu wszystkiemu, co można by 
nazwać techniką życia konspiracyjnego. Technika ta bowiem towarzyszyła 
nieodłącznie każdej działalności, każdej decyzji, każdemu problemowi. Była 
długim łańcuchem stale, jednakowo powtarzających się czynności, czynności 
wykonywanych przez różnych ludzi, czynności wzajemnie się zazębiających, 
wzajemnie od siebie zależnych. Łączność! Najważniejsza funkcja konspiracyjnego 
życia, najważniejsza czynność, którą porównać by można jedynie do obiegu krwi, 
do systemu nerwowego w organizmie. Od jakości jej funkcjonowania zależała każda 
akcja, każde wystąpienie na zewnątrz, każda praca przygotowawcza; zależała 
również każda reakcja na poczynania wroga, każde przeciwdziałanie aresztowaniom, 
każde zabezpieczenie reszty organizacji, gdy już aresztowanie stało się faktem. 
Trudna praca. Wymagała nie tylko odwagi, co więcej, wymagała wytrwałości, 
punktualności, dokładności, staranności. W każdym ruchu, w każdym słowie... 
Łączność, jak cała zresztą konspiracyjna technika, spoczywała w rękach kobiet. 
One, wychowawczynie przyszłych pokoleń, na przekór wszystkim sądom udowodniły, 
że Polak potrafi być staranny, dokładny, wytrwały, punktualny. Przyjrzyjmy się 
funkcjonowaniu łączności. Każdy konspirujący człowiek musiał dać swoim 
przełożonym, podwładnym i współpracującym kolegom adres, pod którym zawsze można 
by dla niego zostawić wiadomość -- nieraz 'bardzo pilną, nieraz taką, od której 
zależało życie ludzkie. Nie mógł to być, rzecz prosta, ani adres jego mieszkania, 
ani jego miejsca pracy, i w jednym i drugim przypadku, bowiem pseudonim stawałby 
się zwykłą fikcją, na powierzchnię zaś wypływałoby prawdziwe imię, prawdziwe 
nazwisko, prawdziwy adres, czyli to wszystko, co było potrzebne gestapo, aby 
celnie uderzyć. Konspirator organizował więc tzw. w ówczesnej gwarze ,,skrzynkę", 
to jest miejsce, w którym zawsze można dla niego zostawić kartkę czy ustną 
wiadomość. Sam był jakby ukryty za tą skrzynką. Gdyby aresztowany został kolega, 
przełożony czy pod-
władny, gdyby gestapo siłą lub podstępem wydobyło od aresztowanego adres -- 
byłby to adres skrzynki. Nastąpiłoby uderzenie w skrzynkę, konspiratorowi 
pozostawałaby chwila czasu na zmianę miejsca pobytu, zmianę nazwiska. Cóż to 
były te skrzynki, te tarcze stale gotowe do przyjęcia ciosu? Kto krył się pod 
żargonowo-konspiracyjną nazwą? Czasem była to jakaś panna Krysia czy Hanka za 
ladą sklepu z futrami czy zabawkami. Czasem żona oficera siedzącego w oflagu lub 
podoficera w stalagu. Najczęściej kobieta -- cicha, bezimienna, nie posiadająca 
nawet żadnego pseudonimu, nieczłonek organizacji nawet. Żołnierz Podziemnej 
Polski, którego nikt nigdy nie zweryfikuje, nie odznaczy. Musiały one istnieć i 
w budowli podziemnego świata były tym, czym zaprawa murarska pomiędzy cegłami. 
Cegły i zaprawa na równi stanowiły o wytrzymałości muru, o wytrzymałości całej 
budowli. Czasem, gdy konspirator miał zbyt rozległe kontakty, a tak było z 
wieloma członkami Głównej Kwatery, korespondencję jego przyj-
(
mowało kilka skrzynek; w takim przypadku każda skrzynka przeznaczona była dla 
innej grupy nadawców (kontakty zewnętrzne, różne typy kontaktów 
wewnątrzorganizacyjnych itd.). Na skrzynki innych konspiratorów zazwyczaj każdy 
zanosił korespondencję sam, nie można bowiem było posłużyć się kimś przygodnym, 
nie można było powiększać liczby ludzi znających adres. Przecież powierzenie 
komuś adresu skrzynki było dowodem ogromnego zaufania, było powierzeniem swego 
bezpieczeństwa i bezpieczeństwa swej komórki. To zaufanie zobowiązywało -- 
trudno więc zapomnieć dreszcz odpowiedzialności, który towarzyszył otrzymywaniu 
adresu jakiejś wysoko postawionej komórki Delegatury Rządu czy Komendy Głównej 
AK. I znów wielu konspiratorów pełniących w życiu podziemnym szczególnie 
odpowiedzialne funkcje nie nosiło osobiście listów na skrzynki swych odbiorców. 
Miało do tego celu łączniczki. Tworzył się wtedy łańcuch łączności: konspirator 
a -- łączniczka x -- skrzynka y -- konspirator b. W niektórych specjalnie 
ważnych przypadkach łańcuch ten wydłużał się jeszcze bardziej: konspirator a -- 
łączniczka x -- skrzynka y -- łączniczka z -- konspirator b. Znaczyło to, że 
konspirator nie podejmuje korespondencji ze swych skrzynek, czyni to za niego 
łączniczka. W tym przypadku konspirator nie tylko nie zna adresów skrzynek 
obcych, nie zna nawet adresów skrzynek własnych i odwrotnie, one nie wiedzą nic 
o nim. Przy tym systemie łączniczka spełnia specjalną rolę: ona właściwie w 
imieniu swego szefa znajduje się w siatce łączności podziemnego świata, 
umożliwiając szefowi całkowite wyłączenie się z tych spraw. Taka łączniczka 
staje się często sekretarką swego szefa, pisze na maszynie, przechowuje 
materiały, pilnuje porządku dnia, troszczy się o tak zwane lokale. Lokale to 
drugi, obok łączności, rozdział. Spotkania, rozmowy, odprawy, szkolenia, odczyty 
musiały się gdzieś odbywać, przełożony musiał gdzieś pracować, skrzynki musiały 
się gdzieś znajdować.
Ogromna ilość mieszkań, sublokatorskich pokoi, sklepów, biur, warsztatów. 
Ogromna armia ludzi te lokale udostępniających, ryzykujących swym 
bezpieczeństwem bardziej niż przychodzący i wychodzący konspiratorzy. Znów 
ogromna, bezimienna armia. Jakże różne to były lokale, -- wystarczy przebiec 
myślą po warszawskich lokalach ,,Pasieki". Było przedszkole na Złotej i 
eleganckie, zamożne mieszkanie na Żoliborzu, i warsztat szewski na 
Kazimierzowskiej, i laboratorium bakteriologiczne na Marszałkowskiej, jakieś 
inteligenckie mieszkania na Hożej, Nowogrodzkiej, Smolnej, a obok mieszkanie 
maszynisty kolejowego na Pańskiej i krawca na Wilczej, i wiele robotniczych 
mieszkań przy ulicy Brzeskiej. Z tą Brzeską była dziwna sprawa. Kiedyś, w 
niedzielę rano miało się tam odbyć spotkanie; jednakże przychodzącym w umówionym 
terminie młodym ludziom zakłopotani gospodarze wyjaśnili, że przyjechała właśnie 
znajoma z prowincji i w zbyt ciasnym mieszkaniu, przy mało znanej osobie trudno 
będzie załatwiać konspiracyjne sprawy. Gospodarze przygotowali jednak wyjście z 
sytuacji, zwrócili się do sąsiadów i ci czekają gotowi. ,,To bardzo porządni 
ludzie, swoi ludzie". Spotkanie odbyło się u sąsiadów. A potem było wiele 
spotkań przy ulicy Brzeskiej; jedna robotnicza rodzina drugiej, jedni sąsiedzi 
drugim, znajomi znajomym przekazywali konspiratorów, którzy uzyskiwali mnóstwo 
lokali, czuli się w nich jak wśród najbliższych, jak w rodzinie. Ileż w tych i 
innych lokalach okazywano serca! Na Pańskiej po odprawie żona maszynisty 
wywoływała ,,Witolda" do kuchni, nalewała herbatę, krajała chleb. Na 
Grochowskiej ,,Ciocia" czekała zawsze z wyśmienitą zupą jarzynową, a na 
pożegnanie dawała piękne bukieciki nasturcji ze swego ogródka. Społeczeństwo! 
Tak, mogliśmy konspirować, mogliśmy walczyć, bo z nami było całe społeczeństwo, 
bo tramwajarz przed każdym przystankiem, kolejarz przed każdą stacją ostrzegał o 
łapance, bo rikszarz mocniej naciskał pedały, gdy orientował się, że wiezie 
kogoś z podziemnego świata, bo dorożkarz mocniej zacinał konia, dozorca -- gdy w 
nocy gestapo poczynało walić do bramy -- specjalnie marudził z ubieraniem się, a 
jednocześnie na wszystkich klatkach schodowych włączał światło na alarm, kartki 
wyrzucone przez więźnia z gestapowskiego samochodu zawsze trafiały do właściwych 
rąk, urzędniczki w ewidencji ludności usuwały z kartotek zagrożone karty, bo 
księża dawali na lewe nazwiska śluby, ułatwiali pogrzeby poległych w dywersji, 
bo lekarze..., bo grabarze..., zwykła przekupka..., całe kamienice, całe wsie, 
każdy. To było społeczeństwo, wspaniałe polskie społeczeństwo w chwilach 
najcięższej próby. Byli oczywiście i zaprzańcy, i złota młodzież, i bywalcy 
kasyna gry, i volksdeutsche, były i musiały być osiadające w szalonej wirówce 
wojny na brzegach narodowej kadzi męty społeczeństwa, lecz społeczeństwo samo 
było wspaniałe. To do tego wspaniałego społeczeństwa chciała przerzucić mosty z 
podziemnego świata akcja ,,M"; to między tym społeczeństwem i tymi mętami 
chciała kopać przepaść.
Taki oto obraz społeczeństwa, które nas otaczało i którego byliśmy częścią, 
widzimy dziś, po latach. I nie działa tu znane psychologiczne prawo pamiętania 
tylko rzeczy dobrych, a zapominania rzeczy złych -- działa tu raczej perspektywa 
pozwalająca widzieć całość, widzieć sumę. Lecz wówczas, gdy trwaliśmy w walce, 
gdy jednym z frontów tej walki było zmaganie się o duszę narodu, gdy ,,Wawer", 
gdy ,,M", gdy Walka Cywilna były rodzajami broni na tym froncie, wówczas dalecy 
byliśmy od idealizowania społeczeństwa. Wady charakteru narodowego -- jakże 
częsty to temat w kierownictwie Szarych Szeregów i w najbardziej myślących 
grupach starszoharcerskich. O tym mówiła przecież broszura Brzozy O powołaniu 
naszego pokolenia, o tym mówił referat na Radzie Programowej, o tym wreszcie 
mówiły dyskusje na ,,Szkole za lasem". A jednak i wówczas już ogromną pociechą, 
ogromną otuchą były dla nas doświadczenia zdobyte na Grochowskiej, Kawczej, 
Pańskiej, Kazimierzowskiej, Brzeskiej... w Warszawie i na tylu, tylu ulicach 
Poznania, Krakowa, Łodzi, na ulicach miasteczek, na drogach wsi. Tylko tych nazw 
niewarszawskich pamięć już nie wydobędzie; przesłaniają je twarze łączników, 
karteczki z zaszyfrowanymi adresami -- ówczesne osobiste doznania. Lokale! Mimo, 
że otaczali nas tam ludzie dobrzy, nie pozwalaliśmy sobie na zapominanie o 
konspiracyjnej technice. Były ,,semafory" na drzwiach i oknach mówiące nam, że 
wejść można, były hasła i odzewy... Z biegiem czasu, gdy technika naszej pracy 
udoskonaliła się, usprawniła, poszczególne lokale, zarówno te, w których 
odbywały się zebrania, odprawy, jak i te, w których pracowali ludzie pisząc i 
czytając meldunki, także lokale skrzynek zostały zaopatrzone w skrytki. 
Zaprzysiężeni, doskonali fachowcy wykonywali swą bezbłędną robotę w sposób 
zupełnie artystyczny. Powstawały skrytki stałe, przeważnie dużej pojemności na 
magazyn, archiwum lub biuro całych komórek organizacyjnych; powstawały skrytki 
małe, przenośne w meblach, lub jeszcze mniejsze w różnych przedmiotach 
codziennego użytku. Zwykła łączność i lokale to trzon techniki konspiracyjnej. 
Lecz to nie wszystko. Była oprócz tego łączność alarmowa: specjalne skrzynki, 
specjalne łączniczki nikomu nie znane, czekające swego wielkiego dnia. Były 
szyfry: skomplikowana, przerażająco nudna praca, a przecież stale używana, już 
choćby odnośnie adresów, terminów. Był wreszcie kolportaż. Kolportaż to jeszcze 
jeden bardzo poważny dział pracy. W strukturze organizacyjnej, w zasadach pracy 
przypominał łączność: i tu i tam łączniczki, skrzynki, semafory, hasła. Tylko 
jeśli w zwykłej łączności po tej skomplikowanej drodze wędruje mała bibułka lub 
choćby ustna wiadomość, tu idą całe paki. Jeśli w zwykłej łączności praca 
skrzynki skończy się na odebraniu z ręki do ręki, a potem na oddaniu do ręki 
jednej bibułki, tu następuje wielka praca rozdzielni: dzielenie dużych pak na 
małe paczki, solidne pakowanie, bo od tej solidności, od wytrzymałości sznurka i 
papieru zależeć będzie życie kolportera, wysiłek fizyczny przy stałym napięciu 
nerwów, przy
ciągłym poczuciu odpowiedzialności. Kolportaż, tak jak łączność, jak lokale 
jednym krótkim wyrazem obejmuje armię ludzi cichych, szarych, nie znanych. 
Symboliczne więc będzie wymienienie tutaj choćby tych kilku osób, kolejnych 
kierowników kolportażu Głównej Kwatery: hm Miłosław Cieplak, hm Konrad 
Zembrzuski, hm Janusz Zgorzalewicz i Maria Mroczkowska.
2. ,,Pajęczyna* Historia się powtarza. Nazwa, skrzynki, łączniczki, kolportaż, 
skrytki, wszystko to znane było i opisane z czasów poprzedniej polskiej 
konspiracji końca XIX i początku XX wieku. A przecież od tamtej konspiracji 
minęło blisko 40 lat. Floriana Marciniaka denerwował ten brak postępu, ten 
prymitywizm. Zdecydował się, aby Główną Kwaterę i wszystkie chorągwie wyposażyć 
w radiowe stacje nadawczo-odbiorcze, aby w ten sposób stworzyć nowoczesną sieć 
łączności. Dla wykonania tego zadania powstała w Głównej Kwaterze komórka 
organizacyjna -- ,,Pajęczyna". Prowadził ją Jurek Tabor (pseudonim ,,Pająk"), a 
z nim współpracował Stefan Czarnecki (pseudonim ,,Bielecki"), zaś po 
aresztowaniu i po rozstrzelaniu Jurka Tabora kierownictwo komórki objął Janusz 
Zgorzalewicz (pseudonim ,,Krzyżak"). Praca ,,Pajęczyny" nie była łatwa. 
Największą zaś w tej pracy trudność stanowiło zdobycie sprzętu. Sprzęt, niestety, 
nie mógł być byle jaki, musiał być małych rozmiarów, aby można było z niego 
zbudować stację przenośną. To był warunek sine qua non. Nowoczesny policyjny 
sposób wykrywania tajnych stacji nadawczych metodą goniometryczną doszedł do 
znacznej doskonałości i było nie do pomyślenia, aby konspiracyjna stacja 
nadawcza pracowała stale lub choćby często w tym samym miejscu. Kierownik Walki 
Cywilnej, Stefan Korboński, mający w tym zakresie duże doświadczenie, a z którym 
nasza ,,Pajęczyna" ściśle współpracowała, twierdził, że na terenie Warszawy już 
piętnasta minuta nadawania w tym samym miejscu zaczyna być groźna: z chwilą 
schwytania przez gestapo sygnałów jakiejś tajnej stacji wyrusza lotnik, który 
przy pomocy anteny ramowej odbiornika ustala rejon miasta, gdzie pracuje 
poszukiwana stacja; w ten rejon natychmiast wysyłany jest specjalny samochód 
także zaopatrzony w antenę ramową, który po niedługim krążeniu jest w stanie 
określić blok domów, a nawet dom; wtedy z samochodu wyruszają piesi -- bardzo 
dobrze wyszkolona i wyposażona ekipa -- każdy z małym ukrytym radioodbiornikiem 
z miniaturową słuchaweczką kształtu żołędzia, wkładaną w ucho, z przewodem od 
słuchawki ukrytym pod kołnierzem, z anteną ramową wszytą w palto. Przebrani byli 
ci ludzie tak, aby wzbudzać jak najwięcej zaufania -- za księdza, za starą 
kobietę itd., zresztą maskarada często się zmieniała. Ci piesi ruszali na teren 
wskazanego bloku i po niedługim
czasie byli w stanie wskazać właściwe mieszkanie. Oczywiście w mniejszych 
miejscowościach, gdzie odległości z siedziby gestapo były większe -- marża czasu 
też stawała się większa, natomiast ostateczne odnalezienie było znacznie 
łatwiejsze niż w gąszczu wielkiego miasta. Stacje musiały więc być przenośne, 
zatem budowane z małego, nowoczesnego, najczęściej amerykańskiego sprzętu. Lecz 
nim zapotrzebowanie zostało wysłane na zachód, nim odpowiednie części nadeszły -
- mijały miesiące. Florian, a później jego następca -- ciągle kontrolowali pracę, 
ciągle domagali się jej przyśpieszenia. W którymś z kolei rozkazie Naczelnika 
jako zadanie na nadchodzący okres postawiono m. in. połączenie wszystkich ,,Uli" 
z ,,Pasieką" przy pomocy ,,Pajęczyny". Na drobny sprzęt pomocniczy dostępny na 
krajowym rynku szły ciągle poważne sumy z kasy Szarych Szeregów: w lipcu 1943 
roku -- 9320 zł, w sierpniu -- 6000 zł, we wrześniu -- 6000 zł, w październiku 
8489 zł, w listopadzie i grudniu, po aresztowaniu Jurka Tabora, nastąpiło 
zmniejszenie napięcia pracy, a więc wydano tylko 2866 zł i 1770 zł. W 
ostatecznym bilansie ,,Pajęczyna" jest jednym z tych poczynań, w których 
ponieśliśmy klęskę. A byliśmy już blisko osiągnięcia zamierzonego celu. Dnia 15 
VI1944 roku ,,Pajęczyna" meldowała bowiem: ,,I N [Nadajniki -- przyp. autora]
1. 6L6 2. PC O 5 3. PC O 5 4. PC O 5 5. PCO5 6. PEO5 7. PCI/50 8. RL i 2 P3 5 9. 
KDDI
gotowy
I I yt |T II >)
w robocie gotowy
I I
Bielecki Wschód Lwów Warszawa Radomsko Warszawa Kraków Radomsko (Częstochowa)
14. O B 2 15. Akron w montażu ,, Metal Metal"
Ponadto meldunek wyliczał 9 przetwornic, 2 prądnice ręczne, 57 sztuk kwarców 
oraz 21 innych przyrządów. Byliśmy bliscy końca pracy. Mówią o tym wymienione na 
boku meldunku miejscowości. Powstanie zaskoczyło nas w chwili, gdy sprzęt był 
przeważnie w transporcie. ,,Pajęczyna" nie została uruchomiona. Ogromny nakład 
pracy i kosztów poszedł na marne.
II Odb. [Odbiorniki -- przyp. autora]
1. VF7 2. 2EF6 3. VCLII 4. VCLII 5. OB 2 6. OB2 7. 3KF4 8. OB 2 9. OB 2 (2 lamp) 
10. OB 2 11. Saper
1213. ,, ,,
gotowy skompletowany w robocie gotowy szkoleniowy
u II
gotowy
II II
Bielecki
Warszawa
yt
Brzozówka Warszawa
skompletowany
»
gotowy
u
3. Opieka Samopomoc wewnątrzorganizacyjna z natury rzeczy istniała od samego 
początku. Wprawdzie początki te nie były żadną szeroko rozwiniętą, centralnie 
kierowaną akcją. Każda komórka organizacyjna we własnym zakresie myślała o 
potrzebach swoich najbardziej potrzebujących, o rodzinach aresztowanych, o 
rodzinach poległych, o paczkach do obozów. Na terenie Głównej Kwatery sprawami 
tymi zajmowała się z początku p. Opęchowska, później pomagał jej w tym Mietek 
Łętowski. W notatkach Floriana wiele znaleźć można zapisków dotyczących tych 
spraw -- adresów w obozach, wysyłanych sum; dużo też pozostało odcinków 
przekazów pocztowych, kierowanych najczęściej do różnych poznańskich rodzin 
przebywających po wysiedleniu na terenie Polski Centralnej. Po pewnym czasie 
akcja zaczyna się scalać i systematyzować. W zapiskach kasowych Głównej Kwatery 
z II półrocza 1943 roku znajdujemy wiele takich pozycji, jak: ,,obiady" -- 
miesięcznie 3200 zł, 3600 zł, 4200 zł, 4400 zł, 4400 zł, 5200 zł; jak zasiłki i 
paczki do obozów -- 7200 zł, 6794 zł, 5670 zł, 1600 zł, 500 zł, 7616 zł; jak 
zakup skarpetek 2450 zł, i 2800 zł, butów 7200 zł, cebionu -- 1600 zł; akcja 
letnia (pomoc urlopowa) -- 17640 zł. Poza tym jest w tym samym czasie również 
pomoc w naturze, bowiem w rozchodach figuruje kiedyś pozycja -- przewóz cukru -- 
20 zł. Scalanie akcji trwa nadal. Komórka opieki ma już swój kryptonim. Nazywa 
się ,,Cop" -- (centralna opieka). Do ,,Copu" płyną z terenu zapotrzebowania. Na 
przykład wizytator Mazowsza pisze 29 VI1944 roku: ,,Witold.' Podaję z-p 
spalonych z Grójca z prośbą o przyznanie stałych zapomóg:
1. Un
»
Wschód Metal Smok Tarnów
2. Deux
ur. 9.V.24 hufcowy GS-ów, obecnie sekcyjny w drużynie spalonych -- poszukiwany 
bardzo usilnie za nagrodą 20.000 zł. cały dobytek rozgrabiony, rodzice uciekli; 
proszę o 1.200 zł. ur. ?.11.23 hufcowy BS-ów -- szeregowy drużyny spalonych;
3. Trois
4. Quatre itd.
poszukiwany, było Gestapo, syn stolarza bardzo biedny; proszę o 1.200 zł. ur. 
29.1.20 drużynowy BS-ów, szeregowy drużyny spalonych; poszukiwany, było Gestapo; 
ojciec major w oflagu; proszę o 1.200 zł. ur. 21.IX.25"...
A ,,Piotr" jako wizytator Grup Szturmowych przy ,,Pasiece" pisze: ,,Witold! 
Proszę o poparcie ludzi skierowanych do Copu: .1. Kucharska, ul. Złota, pomoc 
dla matki i paczki dla syna będącego w Dachau. 2. Tadeusz Wróbel -- pomoc dla 
matki. Wymieniony był na etacie1. Aresztowany z bronią w ręku. 3. Koecher Janina 
-- pomoc dla matki (bardzo ciężkie warunki -- bez mieszkania)..." -itd. 
Zapotrzebowania napływają. Nie pozostają bez odpowiedzi. ,,Cop" działa -- krótka 
notatka sprawozdawcza ,,Copu" za marzec 1944 roku mówi np.: ,,1. Zapomogi: 
Ogółem udzielono 15 zapomóg na sumę 6.450 zł. Ulowi Wisła wysłano na zapomogi 
sumę 5.000 zł. Ulowi Z na pomoc rodzinom sumę 7.000 RM. Wpływy uzyskano za 
pośrednictwem Pasieki, Sosui składek. 2. Deputaty: Wydano według rozdzielnika 21 
paczek żywnościowych O następującej zawartości: 1 kg kaszy i kg fasoli, V* kg 
cukru, VJ kg boczku. 3. Lekarz wewnętrzny i dentysta: Nawiązano kontakty z 
lekarzem internistą i lekarzem dentystą w sprawie pomocy dla członków Pasieki, a 
przede ·wszystkim dla G.W.» 4. Odzież: wystarano się o 3 pary obuwia dla 
dziewcząt z G.W".
1. Departament Oświaty Delegatury Rządu; 2. Oddział I Komendy Głównej AK; 3. 
Kedyw KG AK; 4. Kierownictwo akcji ,,N" (KG AK). Inne dochody, w tym ofiary, 
stanowiły stosunkowo niewielkie pozycje. Niektóre wpłaty dokonywane były nie w 
jednej, ogólnej sumie, lecz z ustalonymi z góry przeznaczeniami. I tak 
Departament Oświaty wpłacał trzy sumy: na ogólne sprawy organizacyjne, na akcję 
opieki oraz na akcję ,,M"; Oddział I KG AK wpłacał osobno na ogólne sprawy 
organizacyjnej na akcję ,,M". Czasem zdarzały się ponadto wielkie wpłaty z KG AK 
przeznaczone na wykup konkretnej osoby z więzienia. Dla zorientowania się w 
wysokości sum budżetowych i w proporcjach pomiędzy poszczególnymi wpłatami 
podamy przeciętne miesięczne wpłaty w ciągu II półrocza 1943 roku, z tym że 
przeciętna ta uzyskana jest z wpłat mających z miesiąca na miesiąc tendencję 
wyraźnie zwyżkową: 1. Departament Oświaty na organizację ok. zł 20 000
2. 3. Jł ))
4. Oddział I KG AK
5.
»»
6. Kedyw
>> ,,
opiekę ,,M" organizację ,,M"
7. Kierownictwo akcji ,,N" (KG AK) 8. Ofiary 9. Inne Razem
., 10 500 ,, 16 500 ,, 7 000 ,, 9 000 ,, 27 500 ,, 9 000 500 ,, 4 000 ,, 104 000
Wydatki również najlepiej zilustruje zestawienie przeciętnych miesięcznych tego 
samego okresu. Poszczególne wydatki miesięczne, podobnie jak wpływy, mają także 
ciągłą tendencję zwyżkową:
1. Zapomogi stałe ok. zł 15 500
1t tt tt tt tt tt
,,
4. Gospodarka finansowa Jak wiele innych spraw, tak i gospodarka finansowa 
Szarych Szeregów usystematyzowała sią i ustaliła z biegiem czasu. Dochody 
organizacji pochodziły w przygniatającej z budżetów następujących jednostek 
organizacyjnych:
1
większości
2. Administracja (rzeczowe) 3. Prasa (wydawnictwa własne) 4. Służby 5. Wizytacje 
6. Dotacje dla chorągwi 7. Inne
1
Niektórzy chłopcy z GS-ów przy ,,Pasiece" otrzymywali miesięcznie Ras:em
2 000 5 500 6 500 12 000 15 000 1 500 58000
zapomogi; mówiło się o nich, że otrzymują gaże lub, że są na etacie. * GW -- tew. 
Grupy Wykonawcze -- łączniczki Głównej Kwatery i Chorągwi Warszawskiej.
8 Sos -- samopomocowa akcja międzyorganizacyjna.
Pozostała suma (miesięcznie średnio ok. 104 tys. zł minus ok. 58 tys. zł = ok. 
46 tys. zł, a więc w ciągu półrocza ok. 48 tys. zł X 6 -- = ok. 278 tys. zł) 
została zużyta na:
1. 2. 3. Sporządzenia skrytek ,,Pajęczyna" Zakup broni, map itd.
ok.zł 15000 )) 34 000
ł )
)}
4. Opiekę 6. Rękawice bokserskie -- ,,M"
5. Piłki sportowe -- ,,M"
7. 8. 9.
Książki ,,M" Wykup z więzienia (dopłata z kasy Sz. Sz.) dotacja dla własnego 
gimnazjum Raz:em
f) JJ )) »
10 000 87 000 22 000 18 000 22 000 10 000 20 000 238000
Rozdział XIX BEZPIECZEŃSTWO
O różnicą (ok. 276 tys. zł minus ok. 238 tys. zł) ok. 38 tys. zł wzrósł w tym 
półroczu stan kasy Szarych Szeregów. Poza tym względnie normalnym, aczkolwiek 
stale nasilającym się rytmem finansów organizacji, parę większych wydarzeń 
finansowych stanowiły próby wykupu niektórych aresztowanych (zostaną one 
omówione w rozdziale następnym) oraz przesyłki środków finansowych z Naczelnego 
Komitetu w Londynie. Sprawy finansowe prowadził osobiście Florian; po jego 
aresztowaniu ciągły rozwój organizacji zmusił do powierzenia_ spraw finansowych 
specjalnej łączniczce, Marii Broniewskiej (pseudonim ,,Elżbieta").
5. Nasze łączniczki Było coś niezwykłego w atmosferze pracy ,,Pasieki". Te setki 
mechanicznych, codziennych czynności mogły znużyć, zmęczyć. Tymczasem działo się 
wręcz odwrotnie. Im dalej praca szła naprzód, im bardziej się doskonaliła, 
usprawniała, tym zapał do niej rósł, tym rzadziej pogodny uśmiech schodził z 
twarzy naszych łączniczek. Jakaś radość pracy, solidnej pracy biła zewsząd, 
istniała jakaś stała dążność do osiągnięcia w tej pracy coraz lepszych wyników. 
Łączniczki usiłowały przychodzić zawsze z sekundnikową precyzją, a gdy jako 
sekretarki pisały na maszynie, starały się, by praca ich była wykonana naprawdę 
ładnie, bezbłędnie. Czasem szukały na mieście długo i z uporem specjalnego 
papieru maszynowego o jakimś wymarzonym odcieniu, gatunku. Hala Kłossowska 
(pseudonim ,,Iza"), nieodstępna łączniczka Naczelnika, ,,Mila", łączniczka 
szefa, ,,Halszka" (Lusia Urbanowicz), ,,Hanka" i ,,Wiesia", łączniczki hm 
Jerzego Jaczewskiego (pseudonim ,,Wilk"), który jako przyboczny szefa kierował 
administracją ,,Pasieki", stwarzały niezwykłą atmosferę pracy, pełną zapału i 
radości.
1. Aresztowania Była sprawa, której Florian Marciniak przez cały czas kierowania 
Szarymi Szeregami ani na chwilę nie wypuścił z rąk, nie powierzył żadnemu 
współpracownikowi. Sprawą tą był kontrwywiad, czyli zapewnienie bezpieczeństwa 
własnej organizacji. Oczywiście nie chodziło tu Florianowi o całą mechaniczną 
stronę czynności związanych z zapewnieniem organizacji i jej członkom 
bezpieczeństwa; nie chodziło więc o takie sprawy, jak fałszywe dokumenty, szyfry, 
hasła oraz wewnętrzne instrukcje dotyczące bezpieczeństwa. Wprawdzie i te 
mechaniczne czynności starał się z początku trzymać w ręku, lecz, gdy ilość 
pracy nadmiernie się rozrosła, przekazał je współpracownikom. Chodziło mu jednak 
wyraźnie o sprawy inne -- nie mechaniczne -- przeciwnie, jak najbardziej 
zindywidualizowane, sprawy wszystkich aresztowań, grypsów z więzień, podejrzeń w 
stosunku do ludzi znajdujących się na wolności, usiłowań wydobycia więzionych. 
Uważał je za zbyt mało wychowawcze, często zbyt brudne, aby wolno było jemu, 
odpowiedzialnemu za wychowanie powierzonej młodzieży, dzielić się nimi z 
kimkolwiek. Uważał je ponadto za bardzo istotny element swej odpowiedzialności. 
Dlatego nie chciał ich dzielić z nikim. Z biegiem czasu -- miesięcy i lat -- 
ilość tych spraw rozrastała się znakomicie, z jednej strony bowiem wpływała na 
to prężność i intensywność pracy Szarych Szeregów, a z drugiej coraz większe 
doświadczenie wgryzającego się w teren gestapo. Mimo wszystko Florian wytrwał 
przy wspomnianej zasadzie do dnia swego aresztowania. Zresztą trzymanie 
kontrwywiadu bezpośrednio w ręku najwyższego przełożonego dotyczyło nie tylko 
Naczelnika. Takiego samego stanowiska spodziewał się Florian Marciniak od 
poszczególnych komendantów chorągwi. Zgodnie z tym komendanci chorągwi dzierżyli 
kontrwywiad w swoich rękach i tylko rozrastająca się z biegiem czasu ilość spraw 
kazała im niejednokrotnie powoływać do współpracy w tym zakresie małe komórki 
organizacyjne czy nawet pojedynczych ludzi. Tak było, na przykład, wiosną 1943 
roku w warszawskiej Komendzie Chorągwi, kiedy referentem kontrwywiadu mianowano 
hm Andrzeja Kosickiego, a kierownikiem małej komórki wykonawczej, przeznaczonej 
do tech-
nicznych prac kontrwywiadu, został Janusz Cywiński (pseudonim ,,Puhała"). Sprawy 
kontrwywiadu nie narastały równomiernie. Bywały okresy długotrwałego spokoju, 
bywały serie uderzeń, które czasem biły gęsto: co parę dni nowa hiobowa wieść, a 
czasem z rzadka, jakby systematycznie. W takich momentach mówiło się: ,,no, 
chyba niedługo musi coś nastąpić, bo już tyle czasu panuje spokój". Dziś 
okoliczności pojedynczych aresztowań zatarły się w pamięci; pozostały tylko 
wspomnienia spraw bliższych, wyrazistszych, cha~ rakterystyczniejszych, lub tych 
które nie zakończyły się jednym aresztowaniem, które przeradzały się jakby w 
pożar obejmujący i niszczący całe komórki organizacyjne, które zmuszały do 
błyskawicznej akcji lokalizującej niebezpieczeństwo, zabezpieczającej 
pozostałych, naprawiającej i puszczającej w ruch uszkodzoną konspiracyjną 
maszynę. Wtedy jednak każde aresztowanie, ba, nawet zagrożenie było badane, 
analizowane, nieraz stawało się powodem wielu prac i wysiłków, każde bowiem 
mogło być początkiem wielkiej afery. Początki spraw były różne. Bywały 
aresztowania na robocie. Najgorsze te z bronią w ręku, gdy walka nie mogła już 
być podjęta, gdy nie kończyła się tak, jak z ,,Oraczem" na Bielanach, jak 
z ,,Juno" i ,,Sokołem" na moście Kierbedzia, jak z ,,Włodkiem" przy placu Unii 
Lubelskiej, jak z ,,Grubym" i ,,Felkiem" przy Czarnocińskiej szosie. Przecież 
bywali ranni, którzy pozostawali w rękach wroga i których mimo rozpaczliwych 
przeciwnatarć odbić się już nie dało, jak łączniczka ,,Zeta" podczas walki 
odwrotowej po akcji ,,Koppe", przecież był przypadek rozbrojenia przez Niemców w 
momencie załadowywania staromodnego rewolweru bębenkowego -- Hubert Lenk -- po 
akcji pod Arsenałem. Były aresztowania przy robocie wawerskiej. W Warszawie: 
przy rozklejaniu nalepek -- Adamski i Cygański w czerwcu 1941 roku, przy 
podpaleniu budki wartowniczej -- Kronnenberg i Tarasiewicz w styczniu 1942 roku, 
przy rozlewaniu kwasu -- Przybylski w październiku 1942 roku, przy podrzucaniu 
ulotek -- Kotarski w czerwcu 1942 roku, przy napisach -- Kozłowski w kwietniu 
1942 roku, Jaczewski w lutym 1943 roku, Pasiewicz, Zawiśłak i Piekarski w 
czerwcu 1943 roku. Były wpadki przy kolportażu -- ,,Ala" i ,,Filipek" przy 
transporcie ,,Biuletynu Informacyjnego". Obok tych, przykładowo tylko z pamięci 
wymienionych aresztowań, zdarzały się przypadkowe: na ulicy z materiałami 
obciążającymi w kieszeniach -- Aleksandra Grzeszczak (pseudonim -,Oleńka"), 
Maciej Bittner (pseudonim ,,Maciek"), Mieczysław SłoA (pseudonim ,,Jurand") i 
Jan Wuttke (pseudonim ,,Czarny Jaś"); na ulicy również, przy legitymowaniu się 
budzącymi podejrzenia papierami -- Władysław Olędzki (pseudonim ,,Papa"), w 
masowych obławach czy łapankach -- Witold Sosnowski. Były wreszcie aresztowania 
wynikające ze wsKazania przez agenta lub prowokatora gestapo, Takich aresztowań 
rejestrowaliśmy niewiele, każde natomiast przeradzało się w dużą sprawęt gdyż 
agent starał się nie działać wcześnie lecz dopiero wtedy, gdy już sporo nici 
organizacyjnych posiadał w ręku. Wskazanie przez agenta miało u nas miejsce 
tylko parokrotnie. Wymienimy tylko dwa przypadki: jeden, gdy agent dostał się do 
nas na członka organizacji, albo też gdy nasz człowiek z organizacji stał się 
agentem, drugi -- gdy członek organizacji w najlepszej wierze wygadał się przed 
kimś. Pierwszy to tzw. ,,sprawa Wiącka", drugi to przyczyny aresztowania Henryka 
Ostrowskiego. Wiącek w pierwszych miesiącach okupacji był w naszej grupie 
pracującej na terenie Warszawy w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej. 
Kiedy został agentem -- nie wiadomo, w każdym razie po pewnym czasie różne osoby 
wokół niego poczęły znikać; tak aresztowani zostali Antek Bereśniewicz i Gustaw 
Niemiec. Z aresztowaniem Henryka Ostrowskiego było inaczej. Któregoś dnia 
przyjechał do niego bliski kolega mieszkający stale w jakimś prowincjonalnym 
miasteczku; nocował u Heńka; wieczorem długo rozmawiali o swych pracach 
konspiracyjnych, Heniek otworzył nawet przy nim skrytkę zrobioną w stołku 
kuchennym i pokazywał różne materiały potrzebne w Wielkiej Dywersji -- spłonki, 
kule. Gdy później gestapo weszło do mieszkania Heńka przy ulicy Osieckiej w 
Warszawie -- pierwsza rzecz: sięgnęło po kuchenny stołek i otworzyło go z całą 
znajomością rzeczy. A jednak nie można z całą pewnością stwierdzić, że znamy 
przyczynę. Oto początki spraw. Wiele z nich było nie do uniknięcia. W wielu 
jednak ryzyko można było znacznie, znacznie zmniejszyć. Dobre ubezpieczenie 
podczas każdej akcji, staranne obmyślenie ewakuacji rannych, .lepsze uzbrojenie 
indywidualne poszczególnych bojowców, jak najmniej notatek konspiracyjnych w 
kieszeniach, dobre legitymacje, dowody osobiste, bezwzględne zachowywanie 
konspiracyjnych tajemnic. Lecz ludzie są tylko ludźmi, a czas konspiracji trwał 
bardzo długo. Mogły i musiały zdarzać się zaniedbania, niedopilnowania, 
wygadania się. Czasem udało się, czasem przychodziła katastrofa. Nazwaliśmy to 
początkami spraw. I rzeczywiście teraz dopiero zaczynała się wielka gra. 
Najważniejszą jej regułą było zakładanie w sposób schematyczny, po prostu 
mechaniczny, że skoro dany człowiek jest już aresztowany, to wszystko co znał, 
co wiedział, jest zagrożone, a więc należy zabezpieczać wszystkie zagrożone 
punkty, opuszczać zagrożone adresy, zmieniać zagrożone nazwiska, pseudonimy, 
kryptonimy, opróżniać zagrożone skrytki i magazyny. To była bezwzględna reguła 
gry. Nie chodziło tu wcale o brak zaufania do aresztowanego kolegi. Po pierwsze 
chodziło o to, że mógł on mieć przy sobie jakieś zapiski, jakieś adresy, jakieś 
daty i miejsca spotkań, mogły one być napisane szyfrem lub bez szyfru, zależnie 
od sumienności i dyscypliny wewnętrznej notującego; mogły być zaszyfrowane 
dobrze lub źle, zależnie od jego inteligencji i pomysłowości, a także zmęczenia 
w danej chwili; wreszcie mogły być rozszyfrowane lub nie, zależnie od 
gestapowskich talentów. Tak czy inaczej, choć usta areszto-
wanego mogły milczeć, posiadana w kieszeni notatka mogła mówić sama. I nie tylko 
posiadana notatka. Dowody osobiste aresztowanego szybko i prosto prowadziły do 
jakiegoś mieszkania. Wprawdzie na akcję powinno sią iść bez dowodów osobistych, 
nie zawsze tak jednak bywało: ,,Felek" w ostatniej chwili przed śmiercią 
wyszarpnął ze swej kennkarty fragment z imieniem, nazwiskiem i 
adresem; ,,Włodek" śmiertelnie ranny darł coś na drobne strzępki. Tak więc 
czasem nawet na akcjach, a poza tym zawsze poza akcjami każdy miał jakiś dowód w 
kieszeni. A dowód, wszystko jedno normalny czy ,,lewy" zawsze prowadził do 
jakiegoś mieszkania. W mieszkaniu -- w kalendarzach, notesach, zeszytach, 
książkach, szufladach i szafach można było przecież znaleźć wiele, wiele więcej 
niż w kieszeni. Znajdująca się u ,,Heńka" kartka z zaszyfrowanym adresem Janka 
Bytnara spowodowała jak się wydaje tragiczny przerzut. Karta rowerowa Tadeusza 
Zawadzkiego znajdująca się przypadkowo w mieszkaniu Janka Byt* nara podczas 
rewizji mogła dokonać dalszego przerzutu. Dlatego właśnie bezwzględna reguła gry 
żądała zabezpieczenia wszystkiego, co aresztowany wiedział, znał. Lecz jeszcze 
nie tylko dlatego. Mimo całej przyjaźni w stosunku do aresztowanego był 
obowiązek zakładać, że torturowany, bity, podstępnie zaskakiwany -- powie. Nie 
wolno było przez poleganie na twardości kolegi ryzykować nie tylko 
bezpieczeństwa innych, bezpieczeństwa pracy lecz również narażać jego dobre imię. 
Jeśli bowiem gestapo wydobywało jakiś adres i pod tym adresem nikogo już nie 
zastawało, nikt nie miał żalu do skatowanego kolegi. Jeśli zaś gestapo trafiało 
do mieszkania nie opuszczonego, do magazynu nie ewakuowanego, jeśli to 
powodowało dalsze aresztowania -- nieszczęsny skatowany pozostawał z piętnem, że 
nie wytrzymał, że ,,sypnął", że słabością swą stał się powodem dalszych 
nieszczęść. Było jakąś kardynalną zasadą koleżeństwa zabezpieczyć wszystko, co 
aresztowany wiedział, zabezpieczać szybko, aby w ten sposób współdziałać z nim i 
wykorzystywać zapracowane przez niego w niesłychanym nieraz napięciu woli 
sekundy, minuty, godziny, dni -- zapracowany czas, w którym katowany bronił 
swojej organizacji, swoich bliskich upartym ,,nie powiem!" Byli ludzie, którzy 
twierdzili, że ta zasada jest zła, ba, nawet szkodliwa, gdyż rozbraja badanego 
na śledztwie, osłabia jego wolę, rozwiązuje język, pozwala mówić. Grypsy z 
więzienia, rozmowy z odbitymi pod Arsenałem Heńkiem Ostrowskim i Jankiem 
Bytnarem wskazywały jednak na coś zupełnie innego. Pewność, że koledzy 
zabezpieczają, przenoszą, ewakuują uspokajała wewnętrznie, a ponadto, stwarzając 
wrażenie współdziałania, przekreślała lub chociaż stępiała najgorsze, 
najdokuczliwsze -- poczucie osamotnienia. A zresztą wszystkim będącym na 
wolności, wszystkim biorącym udział w życiu konspiracyjnym kładło się stale do 
głowy, że w śledztwie nic nie wolno powiedzieć, że będzie uznane za największe 
przestępstwo organizacyjne, jeśli ktoś ,,sypnie". Tak się mówiło tym którzy byli 
na wolności. Nie potrafiliśmy, nie chcieliśmy natomiast potępiać tych 
nieszczęsnych, którzy sypnęli. Tak przynajmniej osądzaliśmy wówczas parę spraw, 
analizując uczciwie i sumiennie, sumiennie -- bo o krzywdę ludzką mogło chodzić. 
Straszna sprawa ,,Dymitra". Aresztowano go 15 VIII 1942 roku. Florian nawiązał z 
nim łączność. Z więzienia nadchodziły grypsy. W grypsach tych ,,Dymitr" 
uspokajał. Ach, czemu uspokajał? O ileż lepiej byłoby ostrzec kolegów, 
powiedzieć -- ,,sypnąłem". Lecz to widocznie nie jest takie łatwe -- tak siebie 
oskarżyć -- i czujność Floriana została uśpiona, zresztą fakty potwierdzały 
słowa ,,Dymitrowych" grypsów; minęły dwa, cztery, sześć tygodni, aż nagle, 2 
października, uderzenie straszne: Stanisław Mościcki, komendant Chorągwi 
Mazowieckiej, Antoni Gregorkiewicz, jego zastępca, kilkunastu funkcyjnych 
chorągwi rozrzuconych po różnych miasteczkach, a poza tym kierownik wydawnictw 
Głównej Kwatery, Tadeusz Kwiatkowski, oraz wizytator i kierownik kolportażu 
Głównej Kwatery, Konrad Zembrzuski -- wszyscy aresztowani. Jest w tym wielki 
tragizm, że człowiek, który był wartościowszy od wielu innych, bo stanął do 
ciężkiej, podziemnej pracy, podczas gdy wielu innych często po prostu ze strachu 
do tej pracy nie stanęło, że człowiek taki pracujący ofiarnie, narażający się, 
potem w śledztwie katowany, a nieraz wytrzymujący długo, bardzo długo, za jedną 
godzinę, ba, czasem za jedną minutę słabości zapłaci całą pamięcią o sobie, całą 
swą czcią. A inni, którzy w tym czasie siedzieli jak u Pana Boga za piecem, 
drapują się potem w togi bohaterów. Jest w tym jakiś tragizm. Albo 
sprawa ,,Krzywonosa". Aresztowany w lecie 1942 roku. Długi okres uspokajającej 
ciszy i wiadomości, wprawdzie nie od niego bezpośrednio, że śledztwo idzie po 
liniach zupełnie nie powiązanych z Szarymi Szeregami. I znów potężne uderzenie 
gestapo. 2 listopada zostają aresztowani Czesław Michalski 
(pseudonim ,,Jankowski"), kierownik Okręgu Śródmieście ,,Wawra", a obok niego 
Apolonia Bocianówna, Urszula Głowacka, Aniela Guttówna, Maria Guttówna, Jerzy 
Masiukiewicz, następnego zaś dnia Jan Błoński wraz z całą rodziną. Niestosowanie 
kardynalnej reguły gry, bardziej zrozumiałe w pierwszym okresie konspiracji, 
właśnie w tymże pierwszym okresie dało nam bardzo bolesną nauczkę. Chorągiew 
Krakowska na początku wojny pracowała pierwszorzędnie, chyba najlepiej, 
najsprawniej ze wszystkich chorągwi. Pracy tej przewodził zespół doskonałych 
przedwojennych instruktorów, jak hm Józef Kret, hm Tadeusz Wąsowicz, hm Seweryn 
Udziela. Gdy w 1941 roku rozpoczęły się w chorągwi aresztowania, nie wszyscy 
zagrożeni usunęli się z domów i kolejno wybrano wielu. Nie jest w tym przypadku 
ważne jaki był początek serii. Dla przyszłych doświadczeń wielokrotnie 
ważniejsza jest nauka, że w takich sprawach nie wolno kierować się wyczuciem, a 
trzeba kierować się prostym rachunkiem. Zdarzało się, że początek sprawy tkwił w 
jednej organizacji, a po-
tem następował przerzut do innej. Tak feyło z Szarymi Szeregami i ,,Wawrem" w 
sprawie ,,Krzywonosa", tak było z Kierownictwem Walki Cywilnej i Szarymi 
Szeregami w listopadzie 1943 roku, kiedy to w związku z aresztowaniem sekretarza 
KWC ,,Wosińskiego", w kilka dni później aresztowany został Leon Marszałek. Owe 
międzyorganizacyjne przerzuty spowodowały, że organizacje współpracujące ze sobą 
sygnalizowały sobie wzajemnie powstałe niebezpieczeństwa, aby zabezpieczenie 
mogło objąć również zagrożonych sąsiadów. Oto, na przykład, raport ze śląskiego 
okręgu AK Chodnik do Komendy Głównej: ,,Chodnik, L. dz. 111/1 Dnia 26.VI.1944 
Raport 0 aresztowaniach masowych na terenie Chodnika. W dn. 18.VI. w godzinach 
rannych rozpoczęły się masowe aresztowania na terenie inspektoratu Przemysł. 
Przeprowadzało je Gestapo z Katowic. Objęły sfery inteligencji i robotników -- 
charakter masowy. Danych cyfrowych chwilowo trudno ustalić wobec przesadnych 
wieści spowodowanych paniką -- wydaje się, że wynoszą kilkaset osób. Wpadła moja 
kwatera, prawdopodobnie są duże straty w plutonach przybocznych z Szarych 
Szeregów -- przypuszczalna przyczyna: gadu'stwo. * (--) Zygmunt". Na tym 
adnotacja: ,,Otrzymano z Chodnika dn. 27.VI. nasz nr. P. 1685", a pod tym ręczny 
dopisek, zapewne ,,Kortuma": ,,Zan dla Sz.Sz." Wreszcie notatka ,,Zana": ,,Sz.Sz. 
Męskie ob. Witold. Do wiadomości 3O.VI. -- Z". AK była w tych sprawach bardzo 
lojalnym partnerem. Zawiadamiała Szare Szeregi o każdej sprawie, która choć 
lekko dotykała harcerstwo. Oto np.: ,,Wyciąg z meldunku Jagody Nr 549/Bip z d. 
26.V.1944. Nasz Nr P 1586. Punkt 5. Wyrok na zdrajcę. Wyrokiem Sądu polowego 
skazany został w dniu 3.V.br. na karę śmierci policjant białoruskiej policji, 
Bolesław Giernat, lat 20, Polak, b. harcerz. Giernat jako policjant 
zamordował..." I znów pod notatką ręczny dopisek: ,,Ob. Witold do wiadomości 
28.VI. -- Z". Czasem takie uprzedzenie nie zdążyło. Gestapo było szybsze i 
następował przerzut. O pracy gestapo w ciągu tych lat nie wyrobiliśmy sobie 
dobrej opinii. Ogromną przewagą środków, ogromną brutalnością, a trochę 1 
niemiecką dokładnością robiło wprawdzie swoje, lecz czuło się, że nie była to 
robota policji najwyższej klasy. Raz jeden błysnęli rzeczywiście mistrzowską grą 
i wtedy ugodzili nas boleśnie, bardzo boleśnie. W kwietniu 1943 roku nastąpiła 
wielka wpadka Chorągwi Poznań* skiej. Aresztowany został komendant chorągwi, hm 
Jan Skrzypczak (pseudonim ,,liski") oraz wielu innych jego współpracowników. 
Ówczesny wizytator Polski Zachodniej, Zygfryd Linda, był w tym właśnie czasie w 
podróży wizytacyjnej, jechał przez Śląsk, Berlin do Poznania, po drodze wstąpił 
do domu rodzinnego w Szamotułach. Gdy potem przyjechał do Poznania i dnia 25 IV 
1943 roku spotkał się na Starym Rynku z ,,Ilskim" nastąpiło aresztowanie, a po 
nim ta nieszczęsna, mistrzowska gra. Gestapo nie próbuje iść teraz po liniach 
organizacyjnych, natychmiast zaczyna obserwację domu rodzinnego Lindy w 
Szamotułach. Po paru dniach już jest skutek obserwacji. Siostra Lindy, 
poddenerwowana zbyt długą nieobecnością brata, listownie alarmuje drugiego brata 
mieszkającego w tym czasie w Mińsku Mazowieckim. List zostaje prawdopodobnie 
odczytany przez gestapo na poczcie w Szamotułach i zaraz w ślad za listem 
wyjeżdża do Mińska ekipa poznańskiego gestapo. Zaczyna teraz obserwować brata 
Zygfryda Lindy, Alfonsa. Alfons, chcąc niezwłocznie donieść o wydarzeniach 
kolegom w Warszawie -- wyjeżdża, za nim w trop gestapo. Teraz wypadki toczą się 
już w tempie minutowym: na rogu AL Jerozolimskich i Nowego Światu w Warszawie 
Alfons Linda spotyka się z hm Andrzejem Kosickim. Idą razem do jadłodajni w 
pobliżu, gdzie za chwilę czekać będzie Florian Marciniak. Jadłodajnia ,,U Pań 
Domu" mieści się na piętrze nie istniejącego dziś domu przy ul. Nowy Świat 7 
(obecnie wylot ul. Mysiej). Tu obaj zajmują miejsca przy stoliku. Po chwili 
zostają aresztowani i wyprowadzeni. Wtedy wchodzi Florian i po chwili również on 
zostaje aresztowany. Jest godzina 14.45 dnia 6 V 1943 roku, czwartek. Właśnie w 
tym okresie, w okresie aresztowania Floriana, nie byliśmy już bierni wobec 
gestapo. Akcja pod Arsenałem dodała nam dużo pewności siebie i obaliła dużo 
gestapowskich mitów. Po akcji przesłuchiwaliśmy dokładnie uwolnionych, zarówno 
Janka Bytnara, jak Heńka Ostrowskiego. Dowiedzieliśmy się wiele z tego, co 
gestapowców interesuje, co już wiedzą, czego chcieliby się dowiedzieć. 
Zorientowaliśmy się, że wiedzą sporo, my jednak w tym momencie wiedzieliśmy o 
nich też sporo, i to właśnie o zajmującym się nami referacie. Jednocześnie z 
akcją pod Arsenałem rozpoczęło systematyczną pracę nasze rozpoznanie w gmachu 
gestapo przy al. Szucha w Warszawie. Prosty przypadek dał nam w ręce taką cenną 
gratkę. Hm Zygmunt Kaczyński (pseudonim ,,Wesoły") pracował w firmie E. Wedel w 
biurze sprzedaży; do jego zadań należało między innymi dostarczanie wedlowskiego 
towaru dla urzędników niemieckich; kiedyś wysłano go z towarem do gestapo. Od 
tej pory bywał tam często. Gestapowcy, łakomi na wedlowskie przysmaki, lubili 
wizyty ,,Wesołego", kłaniali mu się na ulicy jak dobremu znajomemu, do gmachu 
wpuszczali bez sprawdzania przepustki. Długi czas ,,Wesoły" nie wykorzystywał 
dla celów wywiadowczych swych niezwykłych możli-
I
wości. Dzięki temu wokół niego nie było najmniejszych podejrzeń. Pierwszy raz 
użył ich przygotowując właśnie akcję pod Arsenałem. Od tej pory stał się 
najważniejszym narzędziem rozgrywki Szarych Szeregów z gestapo. Po każdej 
bytności odtwarzał z pamięci następny fragment pianu gmachu, wykaz pokoi 
zapełniał nazwiskami referentów, nazwami i tematyką komórek organizacyjnych. 
Zebrane wiadomości Florian kierował do kontrwywiadu AK. Wiedzieliśmy o gestapo 
coraz więcej -- wzmagało to nasze poczucie siły i pewności siebie. Chcieliśmy 
dowiedzieć się jeszcze więcej, stąd plan zamachu na Schulza, tłumacza 
w ,,naszym" referacie gestapo. Stąd plan wzięcia Schulza żywcem. Jak wiemy, plan 
się nie powiódł, Schulz nie dostał się żywcem w nasze ręce. Zginął na miejscu. 
Nie mogliśmy go przesłuchiwać i nie mogąc niczego się dowiedzieć, postanowiliśmy 
zniszczyć źródło wiadomości o nas. To był powód zabicia drugiego referenta z 
pokoju 228 w al. Szucha, Langego. Nie żadna zemsta, jak myśleli, jak może czuli 
niektórzy. Zwykłe, na chłodno przemyślane posunięcie w rozgrywce z gestapo. 
Potem wielką grę z gestapo wziął w swe ręce ,,Agat". Odtąd ,,Pług" często 
przekazywał nam interesujące nas, lub mogące interesować, informacje. Podaliśmy 
parę opisów aresztowań i spraw z tym związanych. Lecz aresztowań było wiele. 
Każdy teren przechodził w pewnym momencie swoje krytyczne dni. Czasem nie jeden 
raz. Kraków rozbity był dwukrotnie: raz wtedy, w 1941 roku, przez wyaresztowanie 
całej prawie Komendy Chorągwi, drugi raz w maju 1944 roku przez aresztowanie 
komendanta chorągwi, hm Edwarda Heila, ,,Jerzego Krakowskiego". Także Poznań, 
nie licząc mniejszych aresztowań został uderzony dwukrotnie: raz była to wielka, 
opisana wpadka 1943 roku (Skrzypczak, Linda, Kosicki, Marciniak), lecz przedtem, 
jeszcze w pierwszych latach wojny rozbiło Poznań aresztowanie komendanta 
chorągwi, hm Franciszka Firlika, przyjaciela Floriana, pierwszego wspaniałego 
organizatora Szarych Szeregów w Wielkopolsce. Lublin był rozbijany dwa razy, 
Lwów rozbiła 11X11943 roku wawerska wyprawa z Warszawy. Wizytator Lwowa, Ryszard 
Zarzycki (pseudonim ,,Artur", ,,Scott", ,,Łempicki") tak o tym melduje: ,,Lew 1 
- 7.XII.43 Wskutek wpadki 2 instruktorów i wyjazdu komendanta z miasta rój Lew 
znajdował się w rozsypce. Załatwiałem sprawy związane z wpadką oraz uchwyciłem 
kontakt na jeden hufiec G.S. i paru młodych ludzi. Poleciłem Komendantowi 
Chorągwi wynaleźć komendanta miasta, zreorganizować teren 1 wznowić pracę. --) 
Łempicki" Każdy teren przeszedł swoje krytyczne dni. I rzecz charakterystyczna: 
w żadnym terenie owe krytyczne dni nie były ostatnimi dla sprawy -- po pewnym 
czasie praca zawsze ożyła na nowo.
k
Na końcu tych uwag o bezpieczeństwie jeszcze jedna sprawa. Celowo na końcu, bo 
sprawa to przykra, odrażająca. Wykupywanie ludzi z więzień. Zawsze znalazły się 
kanalie, które za pieniądze handlowały ludzkim życiem. Trzeba było tylko do nich 
trafić. Praktycznie wiodły do nich dwie drogi -- przez przygodnych znajomych 
volksdeutschów lub przez tzw. granatową policję. Tej granatowej policji należy 
się słów parę, kilkakrotnie bowiem jawi się ona w naszych rozważaniach i bez 
jakiegoś komentarza może dziś, po latach, być niezrozumiała. Otóż Niemcy po 
zajęciu Polski w 1939 roku pozostawili na terenie tzw. Generalnej Guberni polską 
policję, podporządkowaną całkowicie policji niemieckiej. Kadry kierowniczej 
polskiej nie było. Albo znajdowała się za granicą albo się ukrywała, albo 
wreszcie zapełniała obozy i więzienia lub wyginęła w kampanii wrześniowej. 
Pozostali, nie wszyscy zresztą, szeregowi i podoficerowie oraz bardzo niewielu 
młodszych oficerów. Zadaniem tej niby polskiej formacji były sprawy porządkowe i 
walka z przestępczością kryminalną. W oczach społeczeństwa policja ta, od koloru 
munduru nazywana policją granatową, szybko zyskała sobie złą sławę. W stworzonej 
przez Niemców sytuacji na czoło wybijali się ludzie pod względem moralnym i 
obywatelskim najgorsi. Dobrzy Polacy albo w ogóle do nowej służby nie stanęli, 
wybierając od początku życie nielegalne, albo musieli milczeć. A było tych 
dobrych Polaków wśród granatowej policji sporo i przez nich wiele dobrego można 
było nieraz zrobić. Ale i pośród nich szerzyły się aresztowania niemieckie i 
liczba ich malała. W całej sytuacji zrozumiałe jest, że poprzez granatową 
policję można było próbować nawiązywać rozmowy o wykup. Wszystkie takie rozmowy 
były trudne i niepewne. Rzadko zdarzał się wynik pomyślny, często brano 
pieniądze, a potem w nieskończoność żądano dopłat, łudząc rychłym załatwieniem 
sprawy. Zdarzały się też zakończenia tragiczne: kiedyś podobno gestapowiec 
nazwiskiem Bereźniewicz zainkasował osobiście pieniądze, a potem wyjął pistolet 
i zastrzelił wpłacającego. Toteż na podobne spotkania trzeba było chodzić z 
ubezpieczeniem. A jednak życie ludzkie jest tak cenne, że nawet dla odrobiny 
nadziei uratowania go poświęca się wiele. Stąd wśród szafoszeregowych wydatków 
finansowych znajdują się takie sumy jak ,,Kalikst" -- 90 000 zł, ,,Rakowski" -- 
40 000 zł, dopłata za ,,Rakowskiega" -- 10 000 zł, ,,Adam" -- 60 000 zł.
2. Legalizacja Przy okazji omawiania bezpieczeństwa zarejestrować trzeba jeszcze 
jedno zagadnienie: legalizację. U nas to sprawa marginesowa. Organizacja 
występowała w niej bowiem jedynie w roli pośrednika między naszymi chłopcami a 
komórką Komendy Głównej, noszącej nazwę ,,Park". Zbieraliśmy z poszczególnych 
jednostek organizacyjnych za-
mówienia, fotografie, zbieraliśmy potrzebne dane i przesyłaliśmy je do ,,Parku". 
Stamtąd po kilku czy kilkunastu dniach nadchodziła -fałszywa legitymacja: 
kennkarta, karta pracy, odcinek meldunkowy, metryka urodzenia, ślubu -- wszystko, 
co było potrzebne. Znając technikę konspiracyjną, zdawaliśmy sobie dobrze sprawą 
z tego, jak trudna, staranna i odpowiedzialna robota kryła się pod 
bezpretensjonalnym kryptonimem ,,Park". Część 5 PRZEŁOM
Rozdział XX ,,66" -- KRAJ
Od samego poezątku, od przystąpienia do pracy konspiracyjnej pierwszych nie 
powiązanych jeszcze ae sobą zespołów -- wszystkim przyświecała myśl o kiedyś 
mającym nadejść przełomie. Myśl ta, początkowo niejasna, niesprecyzowana, z 
biegiem czasu zaczynała przybierać coraz realniejsze ksetałty. Jedni byli nią 
bardziej przepojeni i frontem ustawiali całą pracę konspiracyjną, uważając, że 
konspiracja jest tylko po to, aby przygotować mający nastąpić przełom. Innych 
bardziej porywała bieżąca walka wyrażająca się przez propagandę, dywersję, 
wywiad, tak źe kiedyś mający nadejść przełom był dla nich czymś bardzo jeszcze 
mglistym. Ale zawsze był. Był wyrazistszy, dotykalniejszy, gdy powodzenia na 
dalekich frontach światowych łudziły rychłością nadchodzącego końca, oddalał się 
w dniach klęsk w rejony niedościgłych marzeń. Był żywszy w pierwszych miesiącach 
wojny, gdy społeczeństwo czekało niecierpliwie wpatrzone w armie zachodnie 
tkwiące nieruchomo nad Renem, odsunął się, prawie zaniknął po strasznej dla 
społeczeństwa polskiego klęsce Francji w czerwcu 1940 roku. Powrócił w czerwcu 
1941 roku razem z nadchodzącą burzą na wschodzie, by odejść daleko za 
zwycięskimi niemieckimi dywizjami aż nad Wołgę. Potem, po tylu już zawodach, 
społeczeństwo, a raczej w tym przypadku Polska Podziemna zaczęła widzieć 
przyszły przełom już nie w kategoriach uczuciowych, lecz w kategoriach 
konkretnych poczynań organizacyjnych i szkoleniowych. Wiemy, że w Szarych 
Szeregach sprawy przełomu zostały wyraźnie umieszczone w programach wszystkich 
jednostek, gdy konstrukcja ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" poczęła od października 
1941 roku obejmować w swoje władanie teren całej harcerskiej Polski. Odtąd przez 
cały okres konspiracji miał działać program ,,Dziś", a z nim przygotowanie 
do ,,Jutra" i do ,,Pojutrza". Dopiero w momencie wybuchu przełomu miała być 
przerzucona dźwignia programowa, miał zacząć działać program ,,Jutro", a z nim 
przygotowanie do ,,Pojutrza". Takim rytmem żył cały szaroszeregowy teren. W 
Głów-
nej Kwaterze -- ,,Pasiece" obowiązywał natomiast inny rytm. Zgodnie ze starą, 
wojskową zasadą dowództwo powinno, jak to już powiedziano, zawsze o jeden 
horyzont wyprzedzać myślą swoje oddziały. Toteż w czasie gdy teren realizował w 
całej pełni program ,,Dziś" Główna Kwatera przystąpiła do przygotowania ,,Jutra". 
Stanęło przed nami parę trudnych zagadnień. Przede wszystkim trzeba było uzyskać 
pełną aprobatę wojska na sprecyzowaną w programie ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" 
szaroszeregową koncepcję przydziałów. Chodziło o to, aby wszystkie dowództwa 
wojskowe nie tylko wiedziały, jak mają użyć szaroszeregowych oddziałów lecz 
również były zobowiązane do takiego, a nie innego ich użycia. Chodziło o to tym 
bardziej, że zdarzali się dowódcy, dla których każde wybieganie poza normalny, 
regulaminowy schemat, każde indywidualizowanie sprawy, jak to właśnie powinno 
było mieć miejsce z szaroszeregowymi przydziałami, stanowiło nieznośną i nikomu 
niepotrzebną udrękę, którą taki dowódca starał się za wszelką cenę złamać lub 
obejść. Spojrzenie na szaroszeregowe przydziały musiało więc normalnym 
rozkazodawczym torem spłynąć z Komendy Głównej Armii Krajowej do wszystkich 
szczebli dowódczych. W tym celu opracowane były przez Główną Kwaterę Szarych 
Szeregów oraz Oddział I Komendy Głównej Armii Krajowej omawiane już rozkazy 
Komendanta Głównego. Rozkazy L. 129 i 495. Treść tych rozkazów omówiona została 
w rozdziale ,,Kierowanie". Tu wspomnieć trzeba, że w toku pracy nad rozkazem L. 
495 w umyśle Naczelnika Szarych Szeregów zaczęła rodzić się zupełnie nowa 
koncepcja przydziałów GS-ów. Powstawała w wyniku smutnych doświadczeń 
dotyczących ciężkich strat, jakie ponosiły Grupy Szturmowe w swej służbie w 
Wielkiej Dywersji, a także w wyniku smutnych doświadczeń z zarysowującym się u 
niektórych wojskowych niedostatecznym rozumieniem problemu tych strat. Nowa 
koncepcja chciała skończyć z przydziałami zwartych oddziałów Grup Szturmowych, a 
przejść na system przydzielania ich jako młodych dowódców do różnych innych 
oddziałów. Konkretyzowała się myśl, że tymi oddziałami powinna być albo 
zorganizowana w jednostki wojskowe milicja PPS, albo też Bataliony Chłopskie. 
Odbyła się nawet pierwsza wymiana poglądów z ówczesnym przywódcą PPS, Pużakiem 
(pseudonim ,,Bazyli"). Koncepcja jednak na razie została odłożona do czasu aż 
spora liczba chłopców GS-ów osiągnie wysoki poziom kadrowy, i to zarówno w 
zakresie wyszkolenia bojowego, jak ogólno-wychowawczego, tylko w takim bowiem 
przypadku chłopcy ci mogliby odgrywać wielką, pozytywną rolę w podziemnym wojsku; 
w przeciwnym razie niezakończenie procesu wychowawczego i szkoleniowego w 
atmosferze własnych oddziałów mogłoby doprowadzić do tego, że chłopiec rzucony 
samotnie w obce środowisko będzie za słaby, aby promieniować swoim własnym 
stylem i podda się obcym wpływom i stylom. Budowa nie doprowadzona do końca, nie 
przykryta dachem i nie posiadająca zabezpieczonych otworów niszczeje i traci 
wartość. Dla tych przyczyn z koncepcją indywidualnych przydziałów należało 
zaczekać i wystąpić z nią później. ,,Witold" i ,,Piotr" projektowali rozpocząć 
kampanię o nową koncepcję najpierw w Warszawie, gdzie po zakończeniu czwartego 
turnusu szkoły podchorążych GS-y składałyby się przeważnie z młodych dowódców. 
Równocześnie należało sądzić, że prace wychowawcze skupione wokół idei stopnia 
Harcerza Rzeczypospolitej będą mogły w tym samym terminie poszczycić się sporymi 
osiągnięciami. Ten termin wskazywał na lato 1944. Z innych rozważań wiemy już, 
że różne trudności wychowawcze opóźniły ten termin i w lecie 1944 roku wiele 
było jeszcze do zrobienia. Wiemy również, że wprawdzie w zakresie szkolenia plan 
został wykonany, lecz historia nie chciała czekać na spokojne realizowanie planu 
dalszego: prosto z bazy szkoleniowej Grupy Szturmowe trafiły w przedpowstaniowy 
alarm. W takiej sytuacji o żadnym reorganizowaniu nie mogło już być mowy. Z 
głębokim niepokojem patrzyli więc ,,Witold" i ,,Piotr" w dniu 1 sierpnia na te 
wspaniałe oddziały, oddziały, których wielkie skoncentrowanie spowodowane 
zostało najpierw nieprzyjęciem się szaroszeregowej tezy 0 upowszechnieniu walki, 
a potem niemożnością przejścia na system przydziałów indywidualnych. Myśli o 
pułkach studenckich na francusko-niemieckim froncie w latach 1914-1918 lub 
polskich ochotniczych pułkach z roku 1920 nie można było odpędzić. Rozkaz L. 495 
załatwił bardzo wiele. Nie załatwił jednak pewnej trudnej sprawy: czym miały być 
w okresie przełomu komendy harcerskie wszystkich szczebli. Dla reprezentowanego 
przez ,,Kortuma" wojska sprawa wydawała się prosta. ,,Oddacie wojsku GS-y i BS-y, 
wasze komendy dowodzić będą «Zawiszą», czyli służbą pomocniczą" -- mówił. Dla 
Szarych Szeregów natomiast sprawa była bardzo skomplikowana. Po pierwsze, Szare 
Szeregi chciały zachować więź z tymi przekazanymi wojsku oddziałami, chciały, 
gdyż wiedziały dobrze, że mogą im wiele pomóc w zakresie wychowania i w każdym 
innym zakresie szkoleniowym, ba, nawet zaopatrzeniowym; chciały, gdyż te 
oddziały były im bardzo bliskie, na pewno tak bliskie jak ,,Zawisza", jeśli nie 
bardziej, bo braterstwo z GS-ami i BS-ami trwało już lata 1 pieczętowało się 
wspólnie przelaną krwią. Sprawa przydziału komend była ponadto skomplikowana ze 
względu na skład samych komend. Byli w nich młodzi ludzie w geesowym wieku, z 
których większość, zgodnie z obowiązującą w Szarych Szeregach zasadą, posiadała 
przeszkolenie wojskowe, posiadała stopnie oficerskie i podchorążackie. Ci ludzie, 
z których wielu przeszło chrzest geesowej walki, a inni uważali za swą wielką 
ofiarę życiową fakt, że tej walki wyrzekli się, ci ludzie rwali się do armii 
równie silnie, jak ich rówieśnicy z GS-ów. Byłoby nadużyciem karności powiedzieć 
im, że w okresie przełomu oni w skład walczącej armii nie wejdą, że będą 
dowodzić służbą pomocniczą. Biorąc to wszystko pod uwagę, Szare Szeregi 
wystąpiły z projektem, według którego w okresie przełomu komendy wszystkich
harcerskich szczebli zostałyby zmilitaryzowane, podlegałyby służbowo któremuś z 
oddziałów sztabu, np. Oddziałowi I -- Organizacyjnemu i posiadałyby następujące 
zadania: utrzymanie więzi z walczącymi oddziałami GS i BS, pomoc w zaopatrywaniu 
ich we wszelkiego rodzaju środki, od własnej prasy poczynając na lekarstwach 
kończąc, dowodzenie służbą pomocniczą i organizowanie akcji harcerskiej na 
nowych, dotychczas nie zorganizowanych terenach. Propozycja Szarych Szeregów na 
tyle wybiegała poza przyjęty schemat organizacyjny wojska, że nie była łatwa do 
przeforsowania. Wojsko nie rozumiało, po co komendy harcerskie miały koniecznie 
zostać zmilitaryzowane; uważało, że wszystkie wyliczone zadania, na które w 
pełni się godziło, można pełnić równie dobrze w mundurze harcerskim, jak w 
wojskowym, nie umiało wyczuć zasady, którą Szare Szeregi zawsze rygorystycznie 
realizowały, mianowicie, że każdy harcerski zwierzchnik musiał pełnić wraz z 
podległymi sobie chłopcami ich służbę. Właśnie dlatego harcerscy drużynowi, 
hufcowi czy komendanci chorągwi wykonywali roboty wawerskie, brali udział w 
akcjach dywersyjnych. Tylko w ten sposób trzymali w ręku klucz do serc i mózgów 
chłopców, mogli być ich wychowawcami. Z tej zasady Szare Szeregi nie chciały 
rezygnować na okres przełomu. W czasie przełomu harcerscy zwierzchnicy musieli 
być w wojsku, musieli nosić mundury; pełniąc swoje szaroszeregowe zadania 
musieli być uznani przez władze wojskowe za pełnoprawnych żołnierzy. ,,Piotr" 
wysunął tu koncepcję grup oficerów łącznikowych skierowanych do tych specjalnych 
zadań. Jednak, jak to było do przewidzenia, szaroszeregowe projekty były zbyt 
śmiałe, zbyt odbiegały od przyjętego schematu, aby mogły doczekać się szybkiej, 
pozytywnej decyzji. I decyzja taka, która zależała przecież od wielu ludzi, nie 
nadchodziła, a przełom zbliżał się wielkimi krokami. Raz jeszcze doświadczenie 
potwierdziło rzuconą gdzieś na początku niniejszych rozważań myśl o zmieniającej 
się roli harcerstwa w społeczeństwie, a w szczególności w oczach władz. Teraz, 
gdy wokół widome były oznaki wielkiej militarnej klęski wroga, gdy podziemna 
praca organizacyjna zapinana była na ostatni guzik, gdy nadchodzący okres walki 
jawnej nasuwał dowódcom wojskowym wizję okresu, w którym oni będą decydować, w 
którym mundurami i odznakami zostaną wyróżnieni z szarzyzny tłumu, w którym 
zrzucą nienawistne cywilne, szare marynarki, teraz -- w takiej atmosferze -- na 
harcerstwo, na Szare Szeregi zaczęto patrzeć nieco inaczej -- z sympatią, lecz 
jednocześnie z dobrotliwą pobłażliwością. Zaczynał się przedsmak kłopotów, które 
tak ostro wystąpiły w czasie powstania warszawskiego. Lecz wyprzedziliśmy 
znacznie wypadki. W momencie opracowywania rozkazu o przydziałach Szarych 
Szeregów do powstania było jeszcze bardzo daleko. Główna Kwatera, widząc 
trudności w załatwieniu drogą normalną sprawy komend harcerskich, postanowiła 
wykorzystać bardzo dobrą atmosferę i dobre stosunki, jakie Szare Szeregi miały z 
Kedywem i pod jego opiekuńczymi skrzydłami przeprowadzić swoje plany. Pamiętać 
trzeba, że Kedyw był jeszcze wtedy w rękach ,,Niła", że bezpośredni styk z 
Szarymi Szeregami miał jeszcze Kiwerski. Wiemy, że później, po zmianach 
personalnych, ta atmosfera ochłodnie i stanie się oficjalną; a jednak 
reminiscencją tamtej poprzedniej atmosfery i tamtych stosunków było wyznaczenie 
miejsca powstańczego działania Głównej Kwatery oraz Mazowieckiej Komendy 
Chorągwi w terenie kedywowskim. Znów wybiegliśmy myślą naprzód. Lato 1943 roku, 
lato śmierci Sikorskiego, aresztowania ,,Grota", lato już bez Floriana, lato 
Sieczych -- śmierci Tadeusza Zawadzkiego i utworzenia batalionu ,,Zośka", lato 
rozpoczęte krwią Czarnocina, a przypieczętowane wrześniową krwią Wilanowa pełne 
było jeszcze walki ,,Dziś" i tylko ,,Pasieka" przygotowywała ,,Jutro". 
Przemyślenia i przepracowania dokonane latem zostały ujawnione terenowi 1 X 1943 
roku na odprawie ,,Pasieki" -- jednej z serii wielkich odpraw. Teraz powiedziano 
terenowi, że wchodzimy w okres przełomu, dano mu wskazówki organizacyjne, 
programowe, lecz jednocześnie cały nacisk położono na wielkie trudności 
nadchodzącego okresu. Trudności te jawiły się z dwu różnych stron: ze strony 
władz wojskowych i cywilnych ujawniającej się Polski Podziemnej oraz, co 
ważniejsze, ze strony niejasno zarysowującej się sytuacji politycznej. Przecież 
nie chodziło tu tylko o Warszawę, przecież niektóre chorągwie Szarych Szeregów 
wysunięte były daleko na wschód i lada chwila mogły się znaleźć w ogniu walk 
wschodniego frontu. Nie ułożone stosunki rządu polskiego z ZSRR przy 
jednoczesnych mglistych nadziejach wielkiej operacji wojskowej od zachodu (było 
to jeszcze na pół roku przed inwazją sprzymierzonych w Normandii) i konkretnej 
wizji łamania się Niemców na froncie wschodnim -- wszystko to kazało przewidywać, 
że lada chwila już nie Szare Szeregi jako całość, lecz poszczególni komendanci 
chorągwi będą musieli stanąć przed ważkimi decyzjami. Mogło się tak stać, gdyż 
łączność krajowa każdej chwili mogła być porwana. Wówczas każdy zdany będzie 
tylko na siebie. W tym odosobnieniu miało mu dodawać sił poczucie duchowej 
łączności z całą organizacją, poczucie zwartości i znaczenia Szarych Szeregów. 
Aby wzmóc to poczucie, na październikowej odprawie przed terenowymi kierownikami 
uchylono rąbka konspiracyjnych tajemnic i zarysowano obraz dotychczasowych 
osiągnięć i wagi podziemnego harcerstwa. Zrobiono to mając na uwadze wielki 
wysiłek, jaki wszystkich, często właśnie osamotnionych, czeka w nadchodzącym 
okresie przełomu. Okres ten porównano do biegu sprintera różniącego się od biegu 
długodystansowca tym, że sprinter nie stosuje taktyki, nie gospodaruje siłami, 
tylko przez cały krótki czas swego egzaminu, wszystkimi siłami idzie naprzód. 
Tak rysowano przed terenem wizję przełomu. ,,Odpowiedzialność za Polskę będzie 
[wówczas] leżała na ulicach miasta, na drogach wsi. Nie wolno się
wahać ją pochwycić. Nie wolno zawężać swego zakresu. To będzie sprint -- pełny 
wysiłek". Oto co usłyszeli zebrani na październikowej odprawie przedstawiciele 
terenu. Październikowa odprawa rozpoczęła w terenie nowy okres. Teraz już nie 
tylko Główna Kwatera pracowała nad przygotowaniem harcerstwa do udziału w 
nadchodzącym przełomie. Zawrzała praca również w terenie. Teraz owocować miał 
cały wysiłek walki ,,Dziś" -- owocować w postaci postawy i dyspozycji 
psychicznych chłopców oraz w postaci sprawności wypróbowanej w walce organizacji. 
Teraz owocować miał także cały wysiłek przygotowywania ,,Jutra" -- owocować w 
postaci nabytych przez chłopców umiejętności. Zawrzała praca organizacyjna, a w 
sprawach programowych nad całą atmosferą dominować zaczęło coraz bardziej 
nasilone, coraz bardziej gorączkowe wykorzystywanie tego strzępu czasu, który 
jeszcze pozostał dla przygotowania ,,Jutra". Przecież to w tym okresie szkolenie 
wojskowe nabrało największego rozmachu, przecież to wtedy pracowało Centrum 
Wyszkolenia Wojskowego Szarych Szeregów, przecież to wtedy w Warszawie szkoliła 
się największa fala podchorążych, GS-y terenowe szkoliły się w partyzantkach, 
GS-y podporządkowane bezpośrednio Głównej Kwaterze szkoliły się we własnej bazie. 
Lecz nie można zapominać, że wtedy również trwał okres walki ,,Dziś", że wtedy 
był ,,Kutschera", ,,Stamm", ,,Koppe", że wtedy była ,,Tryńcza". Tylko ta 
walka ,,Dziś" szła już wówczas jak gdyby dawnym rozpędem programowej myśli, a 
nowa aktualna myśl była całkowicie skupiona na ,,Jutrze". Tyle program. Lecz 
wspomnieliśmy, że ruszyły również prace organizacyjne w związku z tym nowym 
okresem, nowym kierunkiem. ,,Pasieka" rozpoczęła opracowywanie i wysyłanie w 
teren serii rozkazów i załączonych do nich instrukcji przygotowujących przełom. 
Dla odróżnienia od innych, stale dotąd rozsyłanych w okresie wojny, te nowe 
dotyczące przełomu pisane były na specjalnych różowych bibułkach. Wszystkie 
opatrzone były specjalnym znakiem ,,66". Dlatego w archiwach czy prywatnych 
zbiorach spotkać będzie można rozkazy 1/66, 2/66 itd. Liczba ,,66" była 
kryptonimem przełomu. Jej symbolika pochodziła od numeru celi więziennej, w 
której w VII Forcie poznańskim cierpiał twórca Szarych Szeregów i ich pierwszy 
Naczelnik -- Florian Marciniak. Rozkazy i instrukcje starały się doprowadzić 
organizację do pełnej sprawności, pouczały o stanie pogotowia i stanie alarmowym, 
nakazywały zakończenie wszystkich prac związanych z przydziałami wojskowymi, już 
nie tylko całych oddziałów harcerskich, ale i poszczególnych ludzi, których 
funkcje, w pewnych agendach komend aktualne w okresie konspiracji, teraz, w 
okresie przełomu, wygasną. Ponadto akcja ,,66" starała się wyposażyć chorągwie 
terenowe w środki materialne na wypadek takiego czy innego odcięcia od Głównej 
Kwatery. Wyposażenie materiałowe streszczało się w dwóch pozycjach -- w 
specjalnej pieniężnej sumie budżetowej oraz flakonach zawierających
fc
witaminę G, tzw. Cebion, przeznaczony dla chłopców. I w jednym i w drugim 
wypadku były to skromne liczby. Wprawdzie Cebionu szły całe tysiące pastylek, 
lecz cóż to znaczyło dla 9000 chłopców, których organizmy wyniszczone były 
stałym niedojadaniem przez długie lata okupacji. Sumy pieniężne, też skromne w 
stosunku do potrzeb, pochodziły głównie z przesłanych od emigracyjnego 
harcerstwa funtów i platyny. Charakterystyczne, że sumy te przeznaczone były na 
pomoc dla najbardziej potrzebujących, na wyekwipowanie osobiste lub na 
zostawienie drobnych zasobów rodzinie. I jedno więc i drugie -- i Cebion i 
pieniądze -- skromne w liczbie, miały większe znaczenie moralne, stanowiąc jak 
gdyby matczyną ręką przygotowany węzełek na daleką drogę. Październikowa odprawa 
i cała akcja ,,66" pomyślane były w samą porę. Już na następnej z kolei odprawie 
w czerwcu 1944 roku nie mogli się stawić niektórzy przedstawiciele terenu. Front 
wschodni szedł naprzód. Niemcy załamywali się i oddawali teren po terenie. Każdy 
rozkaz Naczelnika Harcerzy poczynając od zimy 1943/1944 rozpoczynał się 
sakramentalnym ,,...chorągiew... znalazła się na linii frontu... pozdrawiamy... 
jesteśmy z Wami..." Te rozkazy do walczących z przewalającym się niemieckim 
frontem chorągwi często już nie docierały. Stały się jeszcze jednym elementem 
wychowującym tych, którzy czekali na swoją kolej, tych, którzy coraz bardziej 
gorączkowo przygotowywali się do nadchodzącego przełomu.
Rozdział XXI ,,66" -- WARSZAWA
W lipcowe dni 1944 roku przełom zbliżał się wyraźnie do Warszawy. Rozkazy 
Naczelnika pożegnały już nie tylko chorągwie Polski Wschodniej. Kolejno pojawiać 
się w nich poczęły nazwy Polski Centralnej, nazwy coraz bliższe. ,,Ul Lew" 
(Chorągiew Lwowska), ,,Ul Zboże" -- (Chorągiew Lubelska). Gdy wreszcie w którymś 
tam rozkazie znalazło się zdanie, że najbliższa, braterska Chorągiew Mazowiecka, 
sławny ,,Ul Puszcza" jest już na linii frontu, serca chłopców Chorągwi 
Warszawskiej zabiły żywiej. Więc to już! ,,Pasieka" gorączkowo pracowała nad 
zakończeniem przygotowań do akcji ,,66". Z bazy partyzanckiej spod Wyszkowa 
ściągnął ,,Giewont". ,,Parasol" przerwał organizowanie szkoły spadochronowej. 
Lecz jednocześnie walka ,,Dziś" jeszcze trwała. W czerwcu ginie w nierównej 
walce z gestapo dowódca kompanii ,,Maciek", hm Andrzej Malinowski 
(pseudonim ,,Włodek"). W lipcu na ulicach Krakowa, a potem na podkrakowskich 
szosach odbywa się tragiczna w swych skutkach akcja ,,Koppe". Tymczasem w miarę 
zdzierania z kalendarza lipcowych kartek, atmosfera staje się coraz gorętsza. 
Dla nikogo nie ulega już żadnej wątpliwości, że niemiecki front wschodni jest w 
pełnym odwrocie. Na ulicach Warszawy pojawia się coraz więcej rozbitków 
Wehrmachtu brudnych, rannych, obdartych, pojedynczymi samochodami, na chłopskich 
wozach, nieraz pieszo. Dążą na zachód, widać, że Warszawa jest dla nich tylko 
jednym z etapów jak tyle, tyle miniętych już miast. Widok butnego dotąd 
Wehrmachtu jeszcze bardziej podnosi atmosferę Warszawy. Tyle tylko, że zgodnie z 
narodowymi, pięknymi zresztą cechami Polaków, na ten widok niemieckiej klęski 
myśl o doznanych krzywdach, żądza zemsty maleje, topnieje, rozpływa się, a na 
jej miejsce powstaje namiętne, wszechpotężne pragnienie wolności. W szereg lat 
po wojnie ukazała się na emigracji książka W. Zagórskiego o tych czasach pt. 
Wicher wolności. W tytule tym doskonale zawarty został nastrój tamtych dni. Wraz 
z uciekającymi Niemcami szły wieści o sytuacji na froncie, o gwałtownych 
postępach Armii Czerwonej. Była tuż, tuż. W wiadomościach pojawiać się zaczęły 
nazwy zupełnie bliskie, odczuwane przez warszawiaków jak nazwy części ich miasta:
Otwock, Falenica. Każda noc pełna była warkotu samolotów. W chwilach cichszych z 
daleka, zza Wisły, dochodził głuchy łoskot dział. Poczucie bezkarności wobec 
wszechpotężnego dotąd wroga, wobec żandarmerii i gestapo prostowało plecy 
warszawiaków. Konspiracyjna czujność pozostała gdzieś w mrokach okupacyjnej nocy, 
zaś w blaskach tego świtu wolności widać było ludzi bez maski, wyprostowanych, 
uśmiechniętych, pełnych energii i pośpiechu przygotowań. Niedziela, ostatnia 
lipcowa niedziela upłynęła w niezwykłym nastroju. To był już nie tylko odwrót ze 
wschodu. Panika objęła Niemców warszawskich. Znienawidzone twarze warszawskich 
gestapowców i urzędników niemieckich pojawiły się, lecz w jakże innych 
okolicznościach -- pośpiech i strach malował się na tych twarzach, towarzyszył 
każdemu ruchowi. Na ten widok fala nienawiści zacisnęła znów polskie pięści. Ten 
wróg bezlitosny, butny był w chwili klęski bez charakteru, pełen upodlenia i 
obrzydliwości. Fala nienawiści wzmogła się do granic wytrzymałości na widok 
samochodów ciężarowych zajeżdżających przed urzędy, pałace, muzea. Na samochody 
Niemcy zwalali ciężkie skrzynie, a pośpiech kazał im nieraz wyrzucać te skrzynie 
z okien poszczególnych gmachów. Pobici, pełni upodlenia w swej ucieczce 
zbrodniarze rabowali, plądrowali jak nędzny, pospolity złodziejaszek. Ludzie 
spluwali na ten widok i odwracali głowy. Cud, że wówczas nie nastąpiły 
spontaniczne starcia, które mogły jak płomień ogarnąć miasto. Od poniedziałku 
zaczęło się coś zmieniać w rejestrowanych przez warszawiaków obrazach. Widać 
było, że panika została opanowana. Ci Niemcy, którzy uciekli poprzednio aż do 
Łowicza, zawróceni rozkazem wracali, acz niechętnie i bez energii, zmęczeni, jak 
po przepitej nocy, porządkowali rozbite warsztaty pracy. Nie było to już jednak 
w stanie obniżyć nastrojów polskich. Front za Wisłą huczał. Polska Podziemna 
samodzielnie wyzwalała się z konspiracyjnych pęt, nawet prasa podziemna zaczęła 
ukazywać się półjawnie. W nastrój ten uderzyło obwieszczenie wzywające 100 000 
Polek i Polaków do stawienia się w celu podjęcia pracy przy kopaniu okopów wokół 
Warszawy. Skutki tego obwieszczenia były zaskakujące: nikt, nikt z całego 
milionowego miasta, chwyciwszy już w piersi pierwsze fale wolnego powietrza, nie 
chciał znów iść pod bat niemieckiego feldfebla -- to było czymś przeciw naturze. 
Dla każdego myślącego człowieka stawało się. jasne, że nastrój, atmosfera 
panujące w mieście mogą każdej chwili pochwycić inicjatywę nadchodzących 
wypadków. Tym bardziej, że ci przywódcy polscy, od których zależała decyzja, 
byli także częścią tak czującego społeczeństwa. Główna Kwatera Szarych Szeregów 
nie brała udziału w zapadających decyzjach. Wprawdzie mając szeroką i sprawną, 
żywo reagującą sieć była dobrze poinformowana o sytuacji w kraju, mając zaś 
codzienny, pełny przegląd podziemnej prasy i serwisów radiowych wytwarzała sobie 
pog^d na ogólną sytuację polityczną. Poza tym
trzeba pamiętać, że ci dwudziestokilkuletni ludzie skupieni w Głównej Kwaterze, 
posiadający własny taki czy inny dorobek wojskowy, stykający się na co dzień z 
walką oraz z wojskowym szkoleniem, wymieniający poglądy z oficerami najwyższych 
szczebli w sztabach Armii Krajowej, nie byli pozbawieni swoich osobistych w tym 
zakresie ambicji. Świadczyć o tym może duże zainteresowanie lekturą 
wojskową... ,,Żołnierz Polski", ,,Insurekcja", ,,Dekada" czy 
londyńska ,,Bellona" były czytywane przez wszystkich, a takie książki jak Sztuka 
dowodzenia płka Roli Arciszewskiego, Pamiętniki Focha czy Wojny napoleońskie 
Kukiela przechodziły ciągle z rąk do rąk. Wszystko to jednak pomagało tylko w 
rozumieniu polityczno-wojskowej sytuacji oraz ułatwiało podejmowanie 
organizacyjnych decyzji i przejawianie inicjatywy w trudnych sytuacjach, jakie 
niósł ze sobą nadchodzący przełom. W decyzjach zasadniczych Główna Kwatera ze 
zrozumiałych względów udziału nie brała. Dwukrotnie tylko w ostatnim, 
przedpowstaniowym okresie miała miejsce wymiana zdań na te tematy między 
Naczelnikiem Harcerzy a przedstawicielem Armii Krajowej. Raz była to specjalna 
rozmowa o charakterze informacyjnym, na którą szef Oddziału I Komendy Głównej AK, 
płk Sanojca (,,Kortum") poprosił Przewodniczącego ZHP i Naczelnika Harcerzy. 
Drugi raz była to krótka wymiana zdań między Dowódcą Okręgu Warszawskiego AK, 
płk. Chruścielem (,,Monterem") a Naczelnikiem Harcerzy -- na marginesie jakiejś 
innej rozmowy. W rozmowie pierwszej ,,Kortum" dając ocenę sytuacji frontu 
wschodniego, przewidywał poważniejsze zaawansowanie się odcinka południowego 
frontu w stosunku do północnego. Sądził, że odcinek południowy sięgnie na zachód 
poprzez Wisłą z rejonu Sandomierz -- Dęblin. Oceniał, że w tej sytuacji Warszawa 
pozostanie na marginesie głównego kierunku działania Armii Czerwonej i, co 
najwyżej, może być objęta samym skrajem idącego na zachód wachlarza. Wyciągnął 
stąd wniosek, że właśnie w rejonie Warszawy może wytworzyć się sytuacja 
umożliwiająca dokonanie powstania i złamania w ten sposób marginesowych sił 
niemieckich. Na przeciwuderzenie niemieckie wychodzące z rejonu Wyszkowa w 
kierunku południowym, które zresztą zmieniło sytuację na froncie na czas do 
dwóch tygodni, nic wówczas nie wskazywało. Tyle lipcowa rozmowa 
z ,,Kortumem". ,,Monterowi" natomiast Naczelnik Harcerzy postawił jedno pytanie 
dotyczące nadchodzącego przełomu. Chodziło mianowicie o zasadniczą koncepcję 
powstania -- czy miało ono być uderzeniem od wewnątrz na niemiecki garnizon 
Warszawy, czy też przeciwnie -- rozpaleniem partyzantki wokół Warszawy z 
zasileniem jej oddziałami warszawskiego okręgu AK i tą drogą izolowanie 
niemieckiego garnizonu Warszawy, skazujące go albo na wycofanie się, albo na 
usychanie w oczekiwaniu odsieczy. Pułkownik ,,Monter" gorąco wypowiedział się za 
pierwszą myślą. Twierdził, że Warszawa ma odegrać ogromną psychologiczną rolę w 
ogólnonarodowym powstaniu. Obraz drugi -- obraz powstania rozpalonego wokół 
Warszawy odrzucał z pewnym odcieniem oburzenia. Tak więc, w oparciu o te rozmowy, 
w oparciu o komunikaty z frontu, prasę i obserwacje nastrojów miasta, Główna 
Kwatera wiedziała, że wybuch zbliża się nieubłaganie. Nadchodzący wybuch napawał 
niepokojem, niepokojem o siłę uderzeniową Armii Krajowej. Wszystkie 
doświadczenia Szarych Szeregów z upartej walki o konkret liczby, o pełną 
dyspozycyjność i sprawność organizacyjną, o poziom wyszkolenia, i wreszcie o 
zaopatrzenie w broń, amunicję, środki motorowe, stanęły teraz przed oczami, 
podkreślając z naciskiem tezę, że siłę uderzeniową, a więc pełne stany, 
sprawność organizacyjną, wyszkolenie i broń mogą mieć tylko te oddziały, które 
toczyły walkę zbrojną już z podziemia. Inne -- mimo całego zapału i poświęcenia 
-- mogą pójść do pierwszego szturmu źle uzbrojone, liczebnie niekompletne, nie 
przystosowane do nowoczesnej walki, szkolone nieraz podług dawno przebrzmiałej 
sztuki wojowania. Szare Szeregi miały swe oddziały nie tylko w Kedywach i stąd 
wyczuwały, jak wygląda sytuacja w dużej ilości oddziałów. W Warszawie 
szaroszeregowe BS-y przydzielone były do wszystkich obwodów Armii Krajowej, 
przydzielone zresztą na szczeblu sztabów tych obwodów. Wrażenia ze wszystkich 
odpraw, zdawanie sobie sprawy z własnego fatalnego stanu uzbrojenia pozwalały 
osądzać i podsycały niepokój. Wtedy, może po raz pierwszy, serce zaczął ściskać 
wyrzut sumienia, że swoje poglądy na sprawę za mało staraliśmy się narzucić 
sztabom AK. I choć mówiliśmy sobie, iż przecież nikt nas słuchać nie chciał, 
wyrzut sumienia pozostawał. Jeśli będzie źle, jeśli uderzenie się nie uda -- 
będziemy za to odpowiedzialni. O ileż bylibyśmy spokojniejsi, gdyby nasze 
pojęcie pełni, gdyby nasza konstrukcja programowa ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" 
obowiązywała nie tylko u nas. A obok tego niepokoju o sprawę czaił się niepokój 
o naszych chłopców, o nasze wypieszczone oddziały, wyhodowane dla przyszłości, 
które teraz, będąc jednymi z twardszych oddziałów, stoją na pewno w przededniu 
odpowiedzialnej i krwawej pracy. I znów -- o ileż bylibyśmy spokojniejsi w te 
ostatnie lipcowe dni, gdyby nasi chłopcy byli teraz rozproszeni na funkcjach 
dowódców plutonów, dowódców drużyn, po wielu, wielu oddziałach podziemnego 
wojska. Niestety, czas do tego nie dojrzał, a wraz z dudnieniem frontu i 
spadaniem kartek z lipcowego kalendarza -- nadchodził przełom. Główna Kwatera 
urzędowała teraz w mieszkaniu położonym na wysokim piętrze domu nr 23 przy ulicy 
Sniedeckich. Urzędowała -- gdyż już nie tak, jak za ,,normalnych" okupacyjnych 
czasów przychodziło się ,,na lokal" na rozmowę, na zebranie, a po godzinie, po 
dwóch, trzech wszystko wracało do normalnego wyglądu i konspiracyjny lokal 
stawał się znów zwykłym mieszkaniem, a dziwni goście znikali. Teraz było inaczej: 
lokal Głównej Kwatery był czynny bez przerwy; zmieniały się łączniczki, 
zmieniali się załatwiający swoje sprawy członkowie Głównej Kwatery, a lokal 
trwał -- każdej chwili
bowiem mógł tu nadejść sygnał alarmu. W ostatnich dniach lipca wszyscy 
członkowie Głównej Kwatery Harcerzy byli na miejscu w Warszawie. Żaden wizytator 
nie był w podróży służbowej. Każdy tak sobie ułożył kalendarzyk swych wyjazdów, 
aby w te gorące dni mógł być tu. Nawet Staszek Leopold ściągnął pośpiesznie spod 
Krakowa ze świeżą jeszcze raną odniesioną w akcji ,,Koppe". Byli wszyscy. 
Wówczas, jednego z ostatnich lipcowych popołudni, ,,Witold" zadecydował: ktoś 
musi być na zewnątrz Warszawy. Nie wiadomo, jak ułożą się sprawy; może Główna 
Kwatera będzie odizolowana od reszty terenu -- na zewnątrz musi byc ktoś 
wyposażony w pełnomocnictwa Naczelnika, ktoś, kto by w takim przypadku 
pokierował pracą Szarych Szeregów w reszcie kraju. Padło tak zawsze trudne 
pytanie: kto na ochotnika? Nie zgłaszał się nikt. Po długiej dopiero chwili 
wyznaczony został wizytator chorągwi ,,Warta", hm Edwara Dąbrowski 
(pseudonim ,,Zieliński"). Otrzymał instrukcje i wyjechał. Zdążył wyjechać. 
Pierwszego sierpnia 1944 roku lokal Głównej Kwatery przeniesiony został ze 
Śniadeckich 23 na Wilczą 44. Całym plusem dokonanej zmiany było parterowe 
położenie nowego lokalu, co po wysokim piętrze przy ulicy Śniadeckich pozwoliło 
odetchnąć łącznikom i gońcom. Wilcza w ogóle była wygodna. Mała, cicha na tym 
odcinku ulica, położona jednocześnie blisko tętniącej życiem Marszałkowskiej, 
wejście wprost z bramy, mały pokoik przeznaczony dla Głównej Kwatery 
bezpośrednio z przedpokoju. Gospodarze życzliwi -- rodzice hm Kazika 
Brzezińskiego. Wszystko to pozwalało przewidywać, że tu będzie się dobrze 
pracowało. Jednak nie danym było pracować spokojnie. Koło południa nastąpił 
alarm! Za parę godzin powstanie. Wówczas jeszcze krótka wizytacja w lokalu 
Komendy Warszawskiej Chorągwi przy ulicy Barskiej, a potem intensywna, nieco 
gorącz;kowa praca na Wilczej. Zgodnie z planem, z chwilą alarmu funkcje szefa 
Głównej Kwatery obejmował hm Kazimierz Grenda (pseudonim ,,Granica"). Naczelnik 
Harcerzy ,,Witold", jego zastępca ,,Piotr" i dotychczasowy szef Głównej 
Kwatery ,,Jacek" wraz z szeregiem innych członków GK udawali się do rejonu 
koncentracji harcerskich batalionów ,,Zośki" i ,,Parasola". Tam również mieli 
się znaleźć członkowie Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy. Dziś trudno przypomnieć 
sobie motywy tej drugiej decyzji -- najprawdopodobniej chodziło o toy aby 
komenda mazowiecka znalazła się w zasięgu najpełniejszej osłony, za jaką Szare 
Szeregi słusznie chyba uważały zgrupowanie Kedywu. Takie uzasadnienie wydaje się 
słuszne, jednocześnie jednak trudno dziś, z perspektywy czasu, uznać za słuszne 
pozostawienie w ogóle Komendy Chorągwi Mazowieckiej .na okres przełomu w 
Warszawie, a nie wyrzucenie jej, tak jak to zrobiono z hm Dąbrowskim, 
wizytatorem ,,Warty", poza obręb miasta, gdzieś w rejon Grodziska czy Piaseczna. 
To był niewątpliwie błąd, za który autor niniejszych rozważań ponosi 
odpowiedzialność. W kwaterze na Wilczej odbyło się więc przekazanie funkcji 
szefa ,,Pasieki" z rąk ,,Jacka" w ręce ,,Granicy" oraz napisanie przez 
Naczelnika rozkazu związanego z momentem wybuchu powstania. W rozkazie tym, poza 
innymi sprawami, było wiele nominacji instruktorskich dla chłopców z 
batalionów ,,Zośka" i ,,Parasol" oraz szereg nazwisk dziewcząt, łączniczek i 
sanitariuszek tych batalionów, co do których Naczelnik Harcerzy zwracał się do 
Naczelniczki Harcerek o takież instruktorskie nominacje. Napisaniem tego rozkazu 
zamknął się okres przedpowstaniowej działalności ,,Pasieki".
Rozdział XXII
Był taki moment -- rankiem 2 sierpnia, gdy w jednym pokoju biurowym 
fabryki ,,Telefunken" przy ulicy Mireckiego na Woli spotkało się 22 harcmistrzów. 
7 z ,,Pasieki" (Broniewski, Jabrzemski, Kozłowski, Michalski, Rossman, Stasiecki, 
Ziirn), 3 z Komendy ,,Ula Puszcza" (Kozicki, Ptaszyński, Śmigielski), 6 z 
batalionu ,,Zośka" (Białous, Cieplak, Kubacki, Romocki, Szeliński, Wuttke), 2 z 
batalionu ,,Parasol" (Leopold i Zborowski) oraz 4 z batalionu ,,Wigry" 
(Dziekoński, Kaczorowski, Konopacki, Ludwig). Wprawdzie dowództwo ,,Wigier" 
przyszło wtedy właśnie z sąsiedzką wizytą od swego batalionu stojącego w rejonie 
cmentarza powązkowskiego; wprawdzie ,,Parasol", sąsiadując jeszcze bliżej 
z ,,Zośką" też przyszedł odwiedzić swych kolegów i zasięgnąć języka o sytuacji, 
nie ulega jednak wątpliwości, że ta liczba 22 harcmistrzów przypadkowo 
spotykających się w drugim dniu powstania świadczy o ciężarze, jaki harcerstwo 
rzuciło na powstańczą szalę. Tym bardziej, że i tu, na Woli, można by jeszcze 
było zgromadzić wielu innych harcmistrzów, a poza tym nie brakowało ich w każdej 
dzielnicy Warszawy. Tu jednak skupił się główny wysiłek harcerski. W pierwszych 
dniach ciężkich walk nie było. Oczyszczano teren, umacniano pozycje, dokonywano 
wielkiej pracy organizacyjnej zarówno w oddziałach liniowych, jak i w służbach 
tyłów. Wśród tych prac organizacyjnych bardzo ważnym wydarzeniem już nie tylko 
dla ,,Zośki", lecz dla całego zgrupowania Kedywu Komendy Głównej, tzw. 
Zgrupowania ,,Radosław" (od powstańczego kryptonimu dowódcy Kedywu Komendy 
Głównej AK, pułkownika Jana Mazurkiewicza, pseudonim ,,Sęp") było opanowanie 
magazynów SS, a w nich umundurowania i oporządzenia przewidzianego dla dużej 
jednostki piechoty. W ciągu paru kwadransów wygląd całego zgrupowania zmienił 
się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Teraz chłopcy ubrani byli w 
krótkie, obcisłe kurtki, w spodnie specjalnie skrojone do długich butów, w 
gumowe buty; na głowach mieli hełmy okryte pokrowcami o kolorze i deseniu 
ochronnym, składającym się z zielonych, rdzawych, szarych i żółtych plam, takież 
skafandry pokrywały mundur. Od tych deseni na skafandrach i pokrowcach przyjęła 
się najpopularniejsza nazwa powstańczego umundurowania -- panterki.
Poza mundurami otrzymali chłopcy czapki polowe, bieliznę, pasy. Nastąpiły teraz 
chwile gorączkowego spolszczania niemieckich mundurów. Z hełmów zniknęły 
swastyki, z klamer pasów niemieckie napisy, na rękawach pojawiły się biało-
czerwone opaski powstańcze, a białą farbą przez szablony malowano na pokrowcach 
hełmów polskie wojskowe orły oraz na tychże pokrowcach i naramiennikach 
skafandrów -- oznaki oficerskich i podoficerskich stopni. Ziściły się marzenia 
chłopców. Stanowili teraz potężną jednostkę wyczekanego przez długie okupacyjne 
dni Wojska Polskiego. Posiadali broń. W porównaniu z innymi oddziałami 
powstańczymi posiadali stosunkowo dużo broni. Posiadali nawet sprzęt motorowy -- 
zdobyczne niemieckie samochody, a po drugosierpniowym starciu z zagubionymi w 
labiryncie powstańczych barykad niemieckimi czołgami -- nawet dwa czołgi 
typu ,,Panther". Te właśnie czołgi, najcięższa artyleria powstania, i te 
samochody usprawniające i unowocześniające życie wewnątrz Radosławowych pozycji, 
przywodzą na pamięć obraz, którego nie sposób nazwać inaczej jak ujawnieniem 
Szarych Szeregów -- ujawnieniem harcerstwa. Wielkie, białą farbą starannie 
malowane na pancerzach czołgów harcerskie lilie, lilie i napisy ,,Czuwaj" na 
karoseriach samochodów, a obok tego dużo, dużo harcerskich krzyży na mundurach i 
stylizowane litery GS na bokach hełmów. Przyszło to ujawnienie tak żywiołowo, 
tak spontanicznie, jak żywiołowo i spontanicznie rwało wtedy całe społeczeństwo 
pęta okupacyjnej szarzyzny, jak namiętnie chwytało soczysty, urzekający, długo 
zakazany owoc wolności. Nie przeciwstawiała się tej fali ,,Pasieka". Jakżeż 
zresztą było się jej przeciwstawiać? Wystarczyło trochę wyobraźni, by 
uprzytomnić sobie te lilie, te krzyże harcerskie w całym powstańczym mieście. 
Żadne zakazy tu nie pomogłyby. Lilie, zmazane z czołgów i samochodów, pojawią 
się na grobach poległych, harcerskie krzyże, zdjęte z mundurów, wybuchną 
piosenką -- a zresztą, czyż wolno temu wstającemu z niewoli życiu odbierać tyle 
treści, ile nieść będą harcerskie, powstańcze ogniska, gawędy, czyż tych ludzi -
- długo, długo przygotowywanych na wielki zryw jutra -- można zubażać teraz o 
cząstkę wolności, pozostawiać cień konspiracji? ,,Pasieka" nie przeciwstawiała 
się tej fali, choć dziś trzeba przyznać, że rozpoczynając powstanie, ,,Pasieka" 
nie szła z owym zagadnieniem zaplanowanym, przemyślanym, że stanęło ono przed 
nią żywiołowe i potężne, jednocześnie oczywiste, acz nie dopowiedziane. 
Oczywiste... Każdy z tych młodych przywódców wydobył z kieszeni swój harcerski 
krzyż, bo, choć to nigdy żadną instrukcją, żadnym rozkazem nie zostało nazwane, 
tak a nie inaczej odczuty, wymarzony był przełom. Między przełomem a ujawnieniem 
stał znak równości, stał znak oczywistości, stał tak dawno, jak dawno sam 
wyraz ,,przełom" zrodził się w konstrukcji programowej ,,Dziś--Jutro--Pojutrze". 
Ujawnienie było faktem. Lecz nie było faktem dla wszystkich. Gdy w kilką dni 
później Naczelnik Harcerzy znalazł się w Śród-
mieściu i tam w pełnym oficerskim mundurze z krzyżem harcerskim na piersi 
organizował jawną harcerską pracę, natknął się na ośrodek żyjący całkowicie 
konspiracyjnym rytmem, nie ujawniony, nie rozwijający skrzydeł wolności. Główna 
Kwatera Harcerek. Nie Naczelnictwo, które wprawdzie w pierwszym momencie 
zaszokowane mundurem, krzyżem, poczęło analizować decyzję ,,Pasieki", potem 
jednak wczuło się w sytuację, aprobowało, pomagało. Główna Kwatera Harcerek. Tu 
nadal trzeba było z góry umawiać konspiracyjne spotkania, tu szybko zrezygnowano 
z wizyt człowieka w mundurze, odcięto się, tu przywołano do porządku komendantkę 
Warszawskiej Chorągwi Harcerek, ,,Czarną Wandę", która wspólnie z chłopcami 
rozwinęła skrzydła do jawnej walki, a teraz, łykając łzy, nie umiała wyobrazić 
sobie tej pracy półjawnej, półukrytej. Główna Kwatera Harcerek kierowała się we 
wszystkim rozsądkiem, chłodem, rachunkiem. Był to jednak rachunek niepełny. Nie 
umiemy jeszcze liczyć w chwilach ważkich decyzji takich elementów, jak 
wyzwolenie energii społecznej, jak wielkie przeżycie wychowawcze dla tych, 
którzy przeżycia tego doznają, jak wielkie przeżycie wychowawcze dla tych, 
którzy przyjdą potem. Nie umiemy tego liczyć dziś; nie umiała tego liczyć 
wówczas ,,Pasieka", chociaż -- gdy po starciu z harcerkami dyskutowano na 
zebraniu tę sprawę, na szalę decyzji kładziono symboliczne miary trudnych do 
ujęcia, a jednak na pewno istniejących wielkości. Tak przebiegło ujawnienie. 
Tymczasem na Woli świeża farba jeszcze nie zaschła na karoseriach zdobycznych 
samochodów, gdy instruktorzy ,,Pasieki" udali się na pierwszą swoją powstańczą 
inspekcję. Szli sprawdzić, jak dokonała się mobilizacja BS-ów akowskiego Obwodu 
Wola, czy pluton łączności, czy poczet dowódcy stawiły się jak należy, czy 
pełnią swoje funkcje. Inspekcja wypadła źle. Wypadła bardzo źle. Nie było śladu 
harcerskich oddziałów. W sztabie na ulicy Górczewskiej nikt nie umiał objaśnić -
- panowało ogólne zamieszanie i przygnębienie, jakieś nici alarmowe zawiodły, 
jakieś oddziały .nie stawiły się, jakiejś broni nie dostarczono. 
Instruktorzy ,,Pasieki", przyzwyczajeni już do sprawnego, zorganizowanego 
funkcjonowania zgrupowania ,,Radosław", z głębokim niepokojem patrzyli na 
roztaczający się przed ich oczami obraz. To była fikcja siły -- istniejąca tylko 
dlatego, że nieprzyjaciel, zaskoczony wybuchem, nie działał. Gdyby uderzył -- 
zmiótłby te oddziały z łatwością. Z krótkich zdań zasłyszanych w sztabie na 
Górczewskiej instruktorzy ,,Pasieki" dowiedzieli się ponadto, że obwód Wola 
poniósł we wczorajszym uderzeniu zasadniczą porażkę, że prawie we wszystkich 
miejscach Niemcy utrzymali się, dzierżąc w szczególności w rękach Fort Bema i 
przylegające doń obiekty wojskowe i kolejowe. Wiadomości były przygnębiające, 
tym bardziej że trudno było zakładać, aby pięć pozostałych obwodów -- 
Śródmieście, Praga, Ochota, Mokotów i Żoliborz -- lepiej rozwiązały swe zadania. 
Poza tym było jeszcze jedno, co najbardziej niepokoiło -- wprost przerażało -- 
to względny spokój, jaki tego drugiego powstańczego dnia zapanował. Wszystkie 
przestrogi bogatej w doświadczenia polskiej powstańczej historii wydawały się 
nie zauważone, pominięte, a tymczasem to one właśnie wskazywały na drugi dzień 
wszystkich powstań, jako na tragicznie zapomniany, przegrany. Dzień, w którym do 
maksimum wytężyć trzeba było siły, wykorzystując ogłuszenie, zaskoczenie wroga, 
dzień, w którym nawet kosztem obfitych strat należało iść naprzód, chwytać 
inicjatywę, narzucać bieg wydarzeń. Dzień, w któryra wielki książę Konstanty 
spokojnie wycofał się na Wierzbno w roku 1830, w którym po wszystkich szosach 
Królestwa w roku 1863 szły małe, podatne na ciosy powstańcze, carskie oddziałki, 
dążące na miejsca koncentracji. I wówczas i teraz strona polska stała jak gdyby 
jeszcze bardziej od przeciwnika oszołomiona wybuchem. Nie działo się nic. 
Bezczynność, spokój w momencie przełomu, który miał być jednym zrywem, jednym 
sprintem, w oczach ludzi szaroszeregowych jest niewybaczalną potwornością. 
Trzeba działać chociaż na swoim odcinku, działać intensywnie. ,.Piotr" i Janek 
Rossman zostają przy batalionach. Reszta ,,Pasieki" 
(,,Witold", ,,Wojtek", ,,Jacek" i ,,Jurwiś") rusza do Śródmieścia. 
Pójście ,,Pasieki" połączono z wypadem rozpoznawczym, jaki dowództwo zgrupowania 
skierowało wtedy do Śródmieścia. W wypadzie poszedł pluton z 3 kompanii pod 
osobistym dowództwem ,,Giewonta". Pluton szedł w marszu ubezpieczonym 
umundurowany, uzbrojony, sprawny. Zaraz za szpicą grupa oficerów -- 
to ,,Pasieka"; potem dwa radioodbiorniki zarekwirowane dla ,,Pasieki" u Philipsa 
na Karolkowej -- będą służyły do nasłuchów zagranicznych stacji; wreszcie główna 
siła plutonu. Oddział zbliża się do Śródmieścia -- na mijanych ulicach Niemców 
nie ma, ale i powstańców niewielu. Napotkani powstańcy i ludność z entuzjazmem 
witają ciągnący pluton -- takiego wojska, z którego bije siła i młodość nie 
widziano tu jeszcze -- tutejszym powstańcom nie trafia się bowiem gratka 
zdobycia jednolitych sortów mundurowych. W miarę posuwania się naprzód coraz 
więcej ludzi, entuzjazm rośnie -- padają okrzyki: ,,Niech żyje Wojsko Polskie!" 
Pluton odpowiada śpiewem: ,,Hej, chłopcy, bagnet na broń!" Śródmieście! 
Następuje rozstanie. ,,Giewont" po wykonaniu zadań rozpoznawczych zawraca ze 
swym plutonem, ,,Pasieka" zostaje. Decyzja pozostania w Śródmieściu wiązała się 
wyraźnie z faktem odcięcia lokalu Komendy Chorągwi Warszawskiej przy ulicy 
Barskiej (Ochota) od scalonego terenu powstańczego. W lokalu tym znajdował się 
zapewne i komendant Chorągwi Warszawskiej, ,,Bolek", ściągnięty we wczesnych 
popołudniowych godzinach pierwszego sierpnia w trybie alarmowym wprost z 
własnego ślubu. Odcięcie Komendy Chorągwi Warszawskiej wymagało jej zastąpienia. 
Nie mogła roli tej spełnić mała, do szczątkowego stanu sprowadzona Główna 
Kwatera przy ulicy Wilczej, choć i ona, jak niedługo zobaczymy, wyszła poza 
zakres swych zadań, rozwinęła szeroką inicjatywę. Trzeba było za-
stąpić Komendą Chorągwi Warszawskiej. Naczelnik Harcerzy ,,Witold", zdecydował 
wówczas, że chwilowo sam obejmie kierowanie harcerską Warszawą, łącząc tę 
zastępczą funkcję ze swoją funkcją normalną. Zamierzał być w Śródmieściu tylko 
nieco ponad dwa dni, możliwie najpełniej rozwinąć pracę, ponawiązywać i ułożyć 
współpracę z delegaturą i wojskiem w nowych warunkach walki jawnej, przy okazji 
zorientować się w sytuacji, a potem, pozostawiwszy w Śródmieściu któregoś z 
instruktorów ,,Pasieki" jako zastępcę, powrócić na Wolę do batalionów, do 
Zgrupowania. Motywem tego planu było przeświadczenie, że teraz, w momencie 
przełomu, jasno i wyraźnie widać, gdzie leży pierwsza linia frontu, a więc jasno 
i wyraźnie widać, gdzie trzeba być. Dwa i pół dnia spędzone w Śródmieściu 
wypełnione były pracą co najmniej intensywną. Rozmowa z szefem sztabu Okręgu 
Warszawskiego AK ppłk. Weberem (,,Chirurgiem") w kwaterze sztabu 
(hotel ,,Victoria" przy ulicy Jasnej); spotkanie z dowódcą Okręgu, gen. 
Chruścielem (,,Monter") na ulicy Jasnej; pobyt w redakcji ,,Biuletynu 
Informacyjnego" i tam rozmowy z Olkiem Kamińskim i p. Bolesławem Srockim 
wypełniły aż nadto pierwszy dzień pobytu w Śródmieściu. Wypełniły tym więcej, że 
równolegle do tych wizyt i rozmów szła intensywna praca zorganizowania miejsca 
postoju ,,Pasieki". Przy tych ostatnich wysiłkach wprost niezastąpione i pełne 
niespożytej energii okazały się kobiety -- łączniczki, a wśród nich żona Szefa 
GKH ,,Jacka" -- Ryśka oraz łączniczka akcji ,,Cop" -- ,,Horpyna". Wybrały lokal 
-- parterowe biuro mieszczące się w domu, w którym mieszkali Ryśka i ,,Jacek" 
przy ulicy Świętokrzyskiej nr 28. Formalnie przeprowadziły rekwizycję lokalu pod 
egidą kwatermistrzowską okręgu i w obecności pracownika rekwirowanego biura 
(zabezpieczenie ruchomości); urządziły lokal, przeznaczając jeden pokój dla 
Naczelnika, jeden na wartownię -- świetlicę i jeden na biuro -- sekretariat; 
zajęły się nawet zorganizowaniem spania i jedzenia. Mimo zmęczenia i nawału 
pracy wystarczyło im energii i sił, aby z kobiecym smakiem udekorować lokal 
polskimi państwowymi i harcerskimi emblematami, aby pozawieszać informujące 
napisy, a wśród nich, na drzwiach wejściowych, niezapomniany napis ,,Pasieka". 
Jak widać, dzień 4 sierpnia rozpoczęty jeszcze na Woli, znaczony przemarszem do 
Śródmieścia, był dniem intensywnego wysiłku. Był nim tym więcej, że wspomniane 
oficjalne rozmowy były naładowane treścią. Ogólne wrażenie tych rozmów było 
zaskakujące dla przybyłych z Woli instruktorów ,,Pasieki". To nie oni zadawali 
pytania, nie oni informowali się u źródła o sytuacji, lecz wiadomości 
przyniesione przez nich z Woli były rozchwytywane, a co najważniejsze, sprawiały 
dumę i radość. Tych paru instruktorów harcerskich jednolicie umundurowanych, w 
hełmach, z bronią i oficerskimi dystynkcjami, stało się bohaterami dnia. 
Opowiadania proste dla mówiących, zda się oczywiste, o Zgrupowaniu ,,Radosława", 
o umundurowaniUj czołgach, samochodach i harcerskich liliach wyciskały łzy 
wzruszenia. Na łamach ,,Biuletynu Informacyjnego" z następnego dnia znalazły się 
wszystkie wolskie wiadomości, znalazły się w atmosferze, w jakiej je przyjęło 
Śródmieście, w atmosferze entuzjazmu i zaufania do poważnej, jak na powstańcze 
stosunki, siły zgrupowanej na skraju miasta. Nie znaczy to, aby ludność 
Śródmieścia, aby pracownicy świeżo ujawnionych, dotychczas podziemnych komórek 
organizacyjnych, nie mieli zaufania do swych śródmiejskich batalionów --
 ,,Kilińskich", ,,Chrobrych", aby nie czuli w nich oparcia i siły, nie 
podziwiali ich odwagi i entuzjazmu. Jakże jednak miło było dowiedzieć się, że 
poza Śródmieściem opanowanym przez siły powstańcze, jest inna rozległa dzielnica 
nie tylko nie opanowana przez Niemców, ale stanowiąca jakby polski obóz wojskowy, 
pełny dobrze wyćwiczonego, zorganizowanego, uzbrojonego i umundurowanego młodego 
żołnierza. Wiadomości, jakie instruktrzy ,,Pasieki" uzyskali, mówiły o 
niezupełnie jeszcze wyjaśnionej sytuacji Pragi, Ochoty, Mokotowa i Żoliborza, o 
poważnych trudnościach nawiązania łączności z tymi dzielnicami, o zarysowującym 
się kształcie opanowanego przez powstańców Śródmieścia ciągnącego się od Nowego. 
Miasta po plac Zbawiciela, przylegającego do Wisły, aczkolwiek nie panującego 
nad mostami, a na zachód sięgającego, dzielnicy wolskiej -- znów opanowanej 
przez powstanie. Największym utrudnieniem w życiu Śródmieścia były spore jeszcze 
wyspy niemieckie, jak rejon placu Piłsudskiego, gmach telefonów na Zielonej, 
Bank Gospodarstwa Krajowego itd., a ponadto poćwiartowanie Śródmieścia liniami 
silnego obstrzału i w szczególności rozdzielenie go na dwie wielkie części -- na 
Śródmieście Północne i Południowe wzdłuż celnie i silnie ostrzeliwanych Alei 
Jerozolimskich. Ta ostatnia sprawa miała poważny wpływ na pierwsze 
plany ,,Pasieki", jasne jest bowiem, że te pierwsze plany skupiały się na 
zorganizowaniu pracy harcerskiej w Śródmieściu. Dla zorganizowania tej pracy nie 
było obojętne, że Śródmieście rozbite było na dwie prawie odrębne części i że w 
tej drugiej części, w Śródmieściu Południowym, znajdowała się 
szczątkowa ,,Pasieka", pozostawiona 1 sierpnia na ulicy Wilczej, że ponadto 
znajdowały się tam dwie osoby z Naczelnictwa Szarych Szeregów (przewodniczący, 
dr Kupczyński i wiceprzewodnicząca, p. W. Opęchowska), że wreszcie tam przebywa 
komendantka Pogotowia Harcerek, hm Łapińska. Mimo wszystko zdecydowano, 
że ,,Pasieka" organizuje się na Świętokrzyskiej w bezpośrednim kontakcie z 
dowództwem Okręgu Warszawskiego AK. Po załatwieniu tych wszystkich 
spraw ,,Witold" zamianował swoim zastępcą na funkcji komendanta Chorągwi 
Warszawskiej hm ,,Wojtka" (J. Jabrzemski), a sam wraz z ,,Jackiem", ,,Czarnym 
Jasiem", ,,Izą", ,,Irką" oraz żoną ,,Jacka" wyruszył 5 sierpnia na Wolę do 
batalionów. Sześcioosobowy patrol posuwał się prostopadłymi do Marszałkowskiej 
ulicami w kierunku Woli; potem, gdzieś na wysokości ulicy Żelaznej, postanowił 
przedostać się na północ od osi Chłodna--Wolska, tu jed-
I
nak napotkał niespodziewaną przeszkodę. Wzdłuż tej osi szło od zachodu bardzo 
szybkie i prowadzone dużymi siłami natarcie niemieckie, to natarcie, które 
rozpiłowało Śródmieście na dalsze dwa człony i przebiwszy się do mostu 
Kierbedzia (dziś Śląsko-Dąbrowski) odcięło Starówkę. Przejście do batalionów 
znajdujących się na północ od osi natarcia było niemożliwe. Zarazem sytuacja, w 
jakiej znalazł się patrol, stała się trudna. Niemcy nie tylko nacierali po osi 
ulic Wolska--Chłodna; jednocześnie ich oddziały opanowywały wszystkie przyległe 
do tej osi domy, spędzały ludność na podwórza, rozstrzeliwały mężczyzn, 
wyganiały kobiety i podpalały domy. Działo się to w tak zawrotnym tempie, że 
tłum wygnanych kobiet oraz uciekających ludzi z domów nie objętych jeszcze 
terrorem, ledwo nadążał pełnym biegiem przed następującymi bez przerwy naprzód 
oddziałami niemieckimi. Wśród tego tłumu znalazł się patrol ,,Pasieki". Nastrój 
wśród uciekających był dramatyczny. Zdarzyło się, że zrozpaczona kobieta, która 
przed chwilą straciła swych najbliższych, na widok powstańczych mundurów rzuciła 
się na harcerski patrol z okrzykiem: ,,zbrodniarze -- to wasza wina!" Zdarzyło 
się jednak, że inna kobieta, równie zapłakana i zrozpaczona, błogosławiła 
spotkanych powstańców. Z bronią gotową do strzału patrol wycofywał się wzdłuż 
ulicy Grzybowskiej z powrotem do Śródmieścia. W miarę oddalania się od Woli 
tragiczny zgiełk uspokajał się i tylko płonące ściany ognia na ulicy Towarowej 
oraz ulicy Wolskiej wskazywały, gdzie już dotarły niszczycielskie oddziały, 
które przecież, mimo pośpiechu, nie nadążały za czołem natarcia. Patrol szedł 
teraz ciemną i pustą ulicą Grzybowską. Nie zaczepiany przez nikogo, nie 
napotkawszy żadnych powstańczych oddziałów, dotarł do Marszałkowskiej, a 
następnie do gmachu PKO na Świętokrzyskiej, gdzie teraz, po zbombardowaniu 
hotelu ,,Victoria", mieściło się Dowództwo Okręgu AK. Brak osłony od strony 
zachodniej, od strony postępującego w lawinowym tempie niebezpieczeństwa, 
łatwość dotarcia do serca powstania niepokoiła ,,Witolda". Udał się więc 
natychmiast do PKO i, mimo prób oponowania ze strony dyżurnego żandarma, dotarł 
do gen. Chruściela. Generał nie spał. Meldunek o natarciu niemieckim wzdłuż 
ulicy Wolskiej i o rzezi ludności przyjął z opanowaniem, choć widać było, że są 
to dla niego rzeczy nowe. Rozmówcy dał polecenie dokonania jeszcze jednej próby 
przedostania się do batalionów, tym razem w celu skłonienia płk. ,,Radosława" do 
uderzenia w kierunku południowym na bok i tyły nacierających Niemców. Patrol 
wyruszył jeszcze raz, lecz wszelkie usiłowania przejścia na północ osi natarcia 
spełzły na niczym. Rano, po wielu próbach, patrol znalazł się znów w rejonie 
Śródmieścia. Plan powrotu na Wolę został przekreślony.
Rozdział XXIII BATALIONY
Wiadomości o nich początkowo były skąpe. Jakiś meldunek otrzymany w sztabie 
okręgu, jacyś cywilni uciekinierzy z tych okolic, niemieckie komunikaty o 
sytuacji na warszawskich frontach, a przede wszystkim huk artylerii, łuny 
pożarów, słupy dymów po wybuchach i gwizdy nurkujących samolotów. Wszystko to 
nie było daleko od Śródmieścia -- jakiś kilometr, dwa -- tak, że owe wzrokowe i 
słuchowe wrażenia stwarzały wyrazisty, koszmarny obraz. Nie ulegało najmniejszej 
wątpliwości wówczas i potwierdziło się to w całej rozciągłości potem, że Niemcy 
z tą samą siłą, z jaką przebili sobie przejście Wolską--Chłodną--Saskim Ogrodem 
i mostem Kierbedzia, poszerzali teraz to przejście, likwidując w pierwszym 
rzędzie powstańcze pozycje na Woli. Ze swego punktu widzenia postępowali 
najsłuszniej w świecie. Wystarczy przypomnieć sobie rozumowanie ,,Montera" z 
nocy 6/7 sierpnia, by przyznać im tę słuszność. Zresztą, choć rozkaz ,,Montera" 
nie mógł wówczas dojść do Zgrupowania ,,Radosław", dowódca tego zgrupowania, 
wychodząc na spotkanie myśli swego przełożonego, sam, z własnej inicjatywy, 
nacisnął mocno na północny bok niemieckiego osiowego natarcia. Należy sądzić, że 
ten zwrot zaczepny ,,Radosława" wywołał wśród Niemców poczucie zagrożenia z tej 
właśnie strony i był bezpośrednią przyczyną skierowania w następnych dniach 
całego niemieckiego wysiłku przeciw Zgrupowaniu ,,Radosław". Wtedy to, na oczach 
stosunkowo spokojnego Śródmieścia rozgorzał kilkudniowy (7-11 sierpnia) bój o 
północną Wolę i o rejon cmentarny. Było tragedią powstania, że godziny ciężko 
zapracowane przez oddziały przyjmujące na siebie całą siłę uderzenia wroga nie 
były przez inne oddziały należycie wykorzystane. Dzielnica po dzielnicy, 
zgrupowanie po zgrupowaniu przyjmowały na siebie ciosy wroga, a gdy te ciosy 
padały, wówczas inne dzielnice, inne zgrupowania odpoczywały zmordowane 
poprzednim bojem, lub też przygotowywały się do walki, oczekując następnego 
ciosu. A przecież nie trzeba chyba udowadniać, że w takich momentach, gdy uwaga 
wroga zaprzątnięta była czym innym, gdy koledzy w ciężkim boju obronnym 
zapracowywali bezcenne godziny, trzeba było atakować. Walczyć wspólnie, a nie 
każdy zaatakowany osobno. Taki, może nieco prze-
i
jaskrawiony, celowo, obraz powstańczej walki miał swoje przyczyny: 1) w braku 
dobrej łączności, a tym samym w trudnościach skoordynowanego dowodzenia; 2) w 
braku dostatecznego wyposażenia oddziałów w broń i amunicję, a co za tym idzie, 
w małej skuteczności wszelkich akcji zaczepnych, i wreszcie 3) w kalkulacji 
dowództwa na krótkie przetrwanie potrzebne do wkroczenia Armii Czerwonej i, co 
za tym idzie, w dążeniu do pono^ szenia niewielkich strat i w niechęci do 
rozwijania jakichkolwiek szerszych akcji. Natarcie Niemców na 
Zgrupowanie ,,Radosław" było bardzo silne. 0 szczegółach dowiedziała 
się ,,Pasieka" znacznie później: o bohaterskiej walce, o wysokim poziomie 
dowódców i żołnierzy, o ciężkich stratach: ,,Kuba" -- Konrad Okolski, ,,Długi" 
Andrzej Długoszowski, ,,Kołczan" -- Eugeniusz Kóecher i wielu, wielu innych; o 
pięknych chwilach zwycięstw -- wzięcie Gęsiówki i zwolnienie więźniów Żydów oraz 
zdobycie Pawiaka. Jedenastego sierpnia ostatnie oddziały Zgrupowania opuściły 
Wolę 1 przez ruiny ghetta odeszły na Stare Miasto. Jak poprzednio Wola, tak 
teraz Stare Miasto stało się redutą zagrażającą niemieckiej arterii wschód--
zachód. Jak poprzednio bitwa o Wolę, tak teraz bitwa o Starówkę stawała się 
spełnieniem strategicznej roli powstania. Nadszarpnięte walkami na Woli oddziały 
zgrupowania znalazły się teraz wśród wielu dobrze zorganizowanych, silnych 
jednostek bojowych, tworząc wspólnie około siedmiotysięczną załogę reduty. Tu 
spotkały się znów z bratnim batalionem ,,Wigry", tu spotkały się po raz pierwszy 
z kompanią uformowaną przez Hufce Polskie i walczącą w ramach 
batalionu ,,Gustaw". Łącznie harcerze i oddziały zorganizowane przez harcerstwo 
stanowiły 17,5°/o sił załogi Starego Miasta'. I teraz bitwa rozgrywała się na 
oczach Śródmieścia; znów skąpe tylko wiadomości o walkach i o stratach 
dochodziły do ,,Pasieki". "Te nieliczne, które docierały, były przygnębiające. 
Zginął ,,Blondyn" (Andrzej Łukoski), dowódca 1 kompanii, zginął ,,Howerla" 
(Staszek Kozicki) i ,,Gazella" (Józek Ptaszyński) z 3 kompanii -- obaj 
harcmistrze z Komendy Chorągwi Mazowieckiej, zginął ,,Tadek" (Janek Kubacki), 
harcmistrz z Chorągwi Warszawskiej, nie zapomniany Tadek z Radnej -- ofiarny, 
pracowity, gościnny, koleżeński, z którego ciasnym mieszkankiem na wysokim 
piętrze typowego powiślańskiego domu tyle wiązało się wspomnień. Zginął ,,Rafał" 
(Staszek Leopold) -- wielka nadzieja wielkiej pracy w przyszłej Polsce. Zginęło 
wielu, wielu. O niektórych stratach dowiedzieliśmy się dużo później, inne 
tragiczne wiadomości przeciekały różnymi drogami do ,,Pasieki",
1
A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1957, s. 163: Załoga
Starego Miasta 7200 (w tym ,,Zośka" 374, ,,Parasol" 300, ,,Wigry" 470 i 
Vs ,,Gustawa" ok. 116 -- razem 1260) wg Stanu na 7 VIII 1944 r.
Wśród nich jedna wstrząsnęła szczególnie. Zginął ,,Piotr". W nocy z 16 na 17 
sierpnia dowodząc natarciem na terenie ghetta. Wiadomość przyszła przez radio 
Londyn i okryła żałobą ,,Pasiekę". Wieczorem w dniu nadejścia wiadomości odbyła 
się w podziemiach Prudentialu przy placu Napoleona zbiórka harcerskich oddziałów 
i służb zgrupowanych w Śródmieściu. Rozkaz Naczelnika. Minuta 
milczenia. ,,Piotra" już nie ma. Nie ma tego, który sercem i rozumem opiekował 
się młodymi chłopcami zgrupowania, który, jak później dowiedzieliśmy się, 
interweniował na różnych szczeblach dowodzenia prosząc o oszczędzanie 
harcerskich oddziałów, przedstawiając ogrom społecznych strat, jakie przynosi 
wyniszczanie kadrowych batalionów, który w najcięższych dniach walki znalazł 
zawsze chwilę na ognisko harcerskie, na gawędę, na wielką pracę 
wychowawczą. ,,Piotra" już nie ma. ,,Wacek", Janek Rossman, zostaje mianowany 
zastępcą Naczelnika Szarych Szeregów z myślą, że on w terenie odciętym 
od ,,Pasieki" podejmie pracę wychowawczego, opiekuńczego czuwania nad 
batalionami. Nominacja miała mu tę pracę choć trochę ułatwić. Los chciał, że nie 
dostarła ona do Janka, że dowiedział się o niej dopiero po latach. Tymczasem w 
Śródmieściu Warszawy coraz jaśniejszym się stawało, że Starówka toczy teraz 
decydujący dla powstania bój. W ,,Pasiece" przy Świętokrzyskiej co chwila 
zjawiały się pełne niepokoju i wyczekiwania matki chłopców z batalionów. P. 
Długoszowska, p. Więckowska... I znów, jak podczas bitwy o Wolę, tylko bliżej, 
tylko dłużej patrzyliśmy... Nie było to patrzenie bezczynne. Dzielne oddziały 
Śródmieścia, sprężyście dowodzone przez rannego w pierwszych dniach powstania 
płk. Edwarda Pfeiffera (,,Radwan"), zdobyły w tym czasie gmach telefonów na 
Zielnej, gmach telefonów na Pięknej, komisariat policji Krakowskie Przedmieście 
1. Lecz to nie było wzięcie udziału w walnej bitwie, której losy decydowały się 
przed naszymi oczami na Starówce. Grały tu ciągle te same przyczyny, a 
najbardziej ta trzecia -- spodziewanie się każdej godziny odsieczy zza Wisły i 
pragnienie trwania do chwili tej odsieczy, a więc równocześnie niechęć do 
ponoszenia ryzyka jakiejś bardziej rozstrzygającej bitwy. ,,Byliśmy przygotowani 
na trzy dni walki" -- mówił gen. ,,Monter" w rozmowie z ,,Witoldem", 
jednocześnie z nadzieją i otuchą pokazując kręcącego się po korytarzach sztabu 
kpt. Kułagina, który już jakoby nawiązał łączność ze stojącym za Wisłą 
marszałkiem Rokossowskim. Tymczasem front za Wisłą milczał. Zamilkł od 
pierwszych dni powstania i, przeciwnie, wszystkie wiadomości, jakie wówczas 
byliśmy w stanie rejestrować, donosiły o sporych przemarszach sił niemieckich na 
wschód. A dni Starówki dobiegały końca. Wtedy nawiązaną łącznością kanałową 
nadszedł do ,,Pasieki", do ,,Witolda", list ,,Giewonta". Pisał jak przyjaciel do 
przyjaciela. Ten twardy człowiek, realista, służbista całą duszą oddany swej 
oficerskiej służbie, skarżył się w liście na przerażające straty, jakie poniósł 
oddział. Prosił ,,Witolda" o jak najszybsze przybycie na Starówkę i 
przedyskutowanie w do-
wództwie dalszych losów oddziału, może spowodowanie wycofania go na inne, nie 
tak niszczące pozycje. List przyszedł do ,,Pasieki" po południu 29 sierpnia. 
Rankiem dnia następnego ,,Witold" wraz ze swą łączniczką ,,Izą" (Halina 
Kłossowska-Wilczyńska) dołączyli się do ośmioosobowej grupy niosącej kanałami 
amunicję na Starówkę. Oprócz przypadającej na każdego 
porcji ,,gamonów", ,,Witold" otrzymał od gen. ,,Montera" ważny list do 
płka ,,Wachnowskiego" (Karol Ziemski). Z ustnego podkreślenia ważności zawartej 
w liście sprawy należy sądzić, że list ów dotyczył szczegółów koordynacji 
przebicia się załogi Starówki do Śródmieścia. Po przybyciu na Starówkę i oddaniu 
listu można było nareszcie osiągnąć upragniony cel -- bataliony. Mimo wszystkich 
wiadomości, które napływały do ,,Pasieki", rzeczywistość była zaskakująco smutna. 
Twarze wychudzone, zaczerwienione oczy, liczne rany, opatrunki, temblaki, 
mundury poplamione krwią, osmalone, pocerowane. A co najważniejsze -- liczba... 
Wydawało się, że to jakiś huragan przeszedł przez ten gęsty, młody, zdrowy las 
pozostawiony przed blisko czterema tygodniami na Woli -- teraz pozostały tu i 
ówdzie kępy osmalonych drzew. A jednak panował wzorowy porządek, a jednak każdy 
pełnił swą służbę. ,,Giewont" był na pozycji na Zakroczymskiej 7. Do niego po 
pierwszych powitaniach ruszyli ,,Witold" i ,,Iza". Silny nalot przetrzymał ich w 
bramie kwatery batalionu przy ulicy Koźlej. Wciśnięci pod ścianą bramy 
rozmawiali z Andrzejem ,,Morro", gdy wtem ktoś zawołał, że kompania ,,Giewonta" 
zasypana, bomby zawaliły Zakroczymską 7. Rzeczywiście, może o 100 m od kwatery 
stał jeszcze słup ciężkich wybuchów. Sztukasy, skończywszy swą robotę, 
odchodziły na czystym sierpniowym niebie. Tu, na dole, w czerni dymu i kurzu 
wdzierała się na zawaloną pozycję niemiecka piechota. Miłek, ten kochany, 
pogodny Miłek mówiący często: ,,staraj się być przy mnie, bo mnie się nic nie 
stanie" -- ten Miłek nie żył. Wraz z nim zginęło 12 żołnierzy i 4 sanitariuszki 
2, a wśród nich solidny, ofiarny komendant Chorągwi Mazowieckiej, 
sławny ,,Puszcza", nie zapomniany ,,Szwed", hm Manswet Śmigielski. W tym samym 
mniej więcej czasie nadeszły rozkazy przygotowujące do mającego dokonać się 
najbliższej nocy przebicia. Rozpoczęła się gorączkowa praca. Wszystko inne 
trzeba było odłożyć na bok. Wprawdzie, jak wyjaśniały rozkazy, koncepcja 
dowództwa polegała na wytworzeniu przez nacierające powstańcze oddziały czegoś w 
rodzaju korytarza łączącego Starówkę ze Śródmieściem i utrzymanie tego korytarza 
tak długo, aż ranni, służby tyłowe i ludność cywilna wydostaną się z oblężonej 
Starówki, jednak po krótkiej naradzie zdecydowano natychmiast ewakuować rannych 
zgrupowania. Sprawa nie była łatwa ani technicznie, ani formalnie. Trzeba było 
jednak działać natychmiast. ,,Witold" wziął sprawę w swe ręce i po przebyciu 
wszy-
2 A. Borkiewicz, op. cit., s. 281,
stkich piętrzących się trudności, zwłaszcza po zdobyciu w kwatermistrzostwie 
Grupy ,,Północ" potrzebnych przepustek na wejście do kanału, wraz z ,,Izą" i z 
80 rannymi wszedł przed północą do włazu kanałowego na placu Krasińskich. 
Przedtem była jeszcze krótka wizyta w kwaterze batalionu ,,Wigry", serdeczna 
rozmowa z ,,Trzaską" i z zapracowanym po łokcie przy powielaniu gazetki 
batalionowej, hm Dziekońskim. I znów wiadomości o stratach. Nazwiska bliskich, 
których już nie ma. Droga kanałem trwała długo. Dla wielu rannych była ona męką 
nie do zniesienia. Na końcu wyjście przy rogu Wareckiej i Nowego Światu. W 
Śródmieściu panowała cicha noc, powietrze było czyste, świeże. Uformowała się 
kolumna czwórkowa rannych i ruszyła w stronę placu Napoleona. ,,Witold" i ,,Iza" 
poszli naprzód przygotowywać kwatery, opatrunki, mycie, żywność. Po wydaniu 
odpowiednich zarządzeń w ,,Pasiece" na Świętokrzyskiej, ,,Witold" wrócił do 
maszerującej kolumny i z niepokojem spostrzegł, że przez ten czas kolumna 
posunęła się zaledwie kilkadziesiąt metrów. Twarze rannych chłopców były 
skupione, zęby zaciśnięte, podpierali się wzajemnie i szli... Na czele -- równie 
skupiona, piękna, młodziutka twarz Jureczka Weila. ,,Witold" jeszcze dwukrotnie 
wracał do ,,Pasieki" i znów szedł na spotkanie kolumny, a oni szli... Wreszcie 
przygotowana kwatera w podziemiach Prudentialu. Ranni walili się na chodniki 
mieszczącej się w podziemiach kawiarni. Zaduch kanałów i brudnych, źle 
opatrzonych ran napełniał nie zniszczony dotąd śródmiejski lokal. Prace nad 
zorganizowaniem stałych kwater, miejsc w szpitalach i wyżywienia przybyłych 
zajęły resztę nocy i ranek. Wśród tych prac zaniepokojeni 
instruktorzy ,,Pasieki" często zatrzymywali się i wytężali słuch, by pochwycić 
głosy od strony Starówki. Gdy byli jeszcze w kanałach, słyszeli ciężkie 
dudnienie czołgów i artyleryjskiej kanonady. Potem, gdy szli od włazu na 
Wareckiej, dochodziły do nich zrywające się nawały ognia, zrywały się coraz 
rzadziej, na koniec zaległa cisza. Wiadomości ze sztabu były złe. Natarcie 
Śródmieścia, dowodzone osobiście przez ,,Montera", w rejonie placu Żelaznej 
Bramy, mimo wysiłków i parokrotnych podrywań się naprzód, utknęło wśród bardzo 
poważnych strat. Powoli, ciężko, w gniotącym niepokoju mijał dzień 31 sierpnia. 
Wiadomości przedostające się kanałami świadczyły 0 generalnym załamaniu natarcia, 
o poważnych stratach. Z wiadomości tych trudno było zorientować się w losach 
poszczególnych oddziałów. Była już noc, gdy przed ,,Witoldem" 
stanęła ,,Iza": ,,Andrzej Morro jest w «Pasiece»!" -- wyrzuciła jednym tchem. 
Rzeczywiście, za chwilę w ,,Pasiece" było już pełno. Sanitariuszki opatrywały 
twarz Andrzeja 1 rękę ,,Trzaski", i dziesiątki innych cięższych i lżejszych 
ran. ,,Jerzy", kulejąc, opowiadał przeżycia minionej doby, z boku dorzucał uwagi 
śnica, który w chustce zawiązanej na zranionej głowie wyglądał jak pirat. Te 
dramatyczne i długie przeżycia dały się zamknąć w jedną krótką prawdę: z całego 
natarcia Starówki tylko czoło tego natarcia
w liczbie 63 powstańców zdołało wedrzeć się głęboko w pozycje nieprzyjaciela, a 
potem, kryjąc się i maskując, przejść przez ogród i ostatkiem wysiłku dotrzeć do 
swoich. Duszą oddziału był Andrzej ,,Morro", dowódca kompanii ,,Rudy", której 
resztki stanowiły trzon przebijającej się grupy. Poza tym w grupie 
sześćdziesięciu trzech były niedobitki kompanii por. śnicy, który po katastrofie 
na Zakroczymskiej 7 odtwarzał 3 kompanię, byli również dwaj dzielni dowódcy 
batalionów -- obaj zresztą ranni -- ,,Trzaska" (hm E. Konopacki) i ,,Jerzy" (hm 
R. Białous). Zakończył się jeden z najbardziej bohaterskich epizodów powstania, 
za który Komendant Główny Armii Krajowej nazwał kompanię ,,Rudy" -- najlepszą 
kompanią Armii Krajowej. Nastąpiły teraz dni leczenia, reorganizowania i 
uzupełniania batalionów. Po pierwszym transporcie 80 rannych, po przebiciu się 
63 powstańców przez Ogród Saski, wychodziło z kanałów jeszcze wiele zwartych 
oddziałów ewakuowanych z dogasającej Starówki. ,,Kmita" (Henryk Kozłowski) 
przyprowadził tę część ,,Zośki", która nie przebiła się górą, pod 
dowództwem ,,Jeremiego" nadeszły resztki ,,Parasola" z rannym ,,Pługiem", 
resztki ,,Wigier", bardzo przerzedzona kompania harcerska ,,Gustawa". Z 
opowiadań wszystkich wyrastał potężny, niezwykły pomnik bohaterstwa i grozy, 
któremu na imię -- Starówka. Każde opowiadanie kończyło się długą listą strat. 
Cała epopeja Starówki zamykała się stratą bolesną, tym boleśniejszą, że jeszcze 
bardzo świeżą: przy ruszaniu przebicia zginął hm mjr Kajetan Andrzejewski 
(,,Jan"), dowódca zgrupowania ,,Broda 53", w skład którego wchodziła ,,Zośka". I 
znów w ,,Pasiece" widać było wiele zastygłych w bólu lub zalanych łzami twarzy 
matek. Śródmieście nowych gości nie przyjęło spokojem. Bezpośrednio po ich 
nadejściu nastąpił piorunujący w skutkach atak na Powiśle, a potem, po jego 
wzięciu i odrzuceniu tym razem Śródmieścia północnego od Wisły, przyszła nawała 
ogniowa na samo północne Śródmieście. Po nawale gwałtowny nacisk niemieckiego 
natarcia od strony Nowego Światu. Lecz płk ,,Radwan" zarył się w gruzach i 
ruinach domów i bronił się zaciekle, oddając tylko po bardzo ciężkich walkach 
niewiele metrów takich ulic, jak Traugutta, Warecka, Chmielna, Tragiczna, choć 
wytłumaczalna historia powstańcza powtarzała się z niezwykłą prawidłowością. 
Młot niemieckiego natarcia bił kolejno w następną dzielnicę powstańczą -- 
powstańcy nie byli w stanie i nie chcieli ponieść ryzyka jednego boju o wspólnym 
celu taktycznym. Zresztą możliwości wydania takiego boju zmniejszały się z 
każdym dniem, cofanie się powstańczych frontów oddalało od siebie coraz bardziej 
dzielnice mające ze sobą ewentualnie współdziałać, straty w ludziach i amunicji 
zmniejszały do minimum szansę zaczepnego zwrotu. W tych trudnych dla Śródmieścia 
dniach przebiegała reorganizacja batalionów Zgrupowania ,,Radosław". Toteż 
szybko przerzucono je
69. Instruktorzy ,,Zawiszy'
70. Zawiszacy
71-72. Przyrzeczenie w Chorągwi Krakowskiej
74. Szkoła ,,Za lasem"
Kiedy nastąpi inwazja. To test pytanie, na ktnre oczekujemy codziennie 
odpowiedzi. Mnze juz lutro? Może jeszcze dziś? Inwazja ,,wisi w powietrzu". Wisi 
nad całą Europa. Żyjemy wszyscy w ,,klimacie inwazylnym", (tworzonym przez 
propagandą anglosaska,, |ak i niemiecką. Z inwazja wiara się nasze nadzieje -- 
że nareszcie i to szybko nastąpi koniec. Niemcy nie starała, sie. luz wmawiać 
swcimi narodowi -- jak to było w okresie wypadu pod Dieppe -- ze wał Atlantycki 
jest dla inwazji przeszkoda, nie do pokonania, że inwazja jest niepoważną 
mrzonka,. Niemcy nic maią diii wątpliwości, ?c inwazja nastąpi i ie walka toczyć 
się będzie w głębi lądu europejskiego. Wieczorem w przeddzień -- a właściwie 
rankiem w dniu inwazji zapłonie wygaszony oddawna ogień na olbrzymim posągu 
Wolności u wjazdu do porhr nowojorskiego. Na tę właśnie chwile, czekają napewno 
w niejednym domu -- i w niejednym lesie -- Francji. Danii, Holandii, Pflltki Bo 
inwazfa oznacza zbliżenie sztosc, rozjaśni sytuację tak ciągle ciemną. 
Równocześnie inwazja oznaczać będzie początek okresu wielkiego wpływu Anglo&asów 
na kształtowanie §i< nowego tycia w Europie. Anglosasi postanowili nietylko 
zorganizować stosunki międzynarodowe w lepszv sposAb DIŻ po poprzedniej wojoie -
- ale chcą wychowywać narody do demokracji, Ale paradokiem jest. le dla nas w 
Police jnwazla może przynieść jeszcze nie całkowite rozwiązania. Inwazfa będzie 
zapowiedzią końca niewoli, ale aasze położenie może nietytko nie ulec ułatwieniu, 
ale przeciwnie mote sie tkomplikować. Oto nie możemy oczekiwać, że właśnie tu w 
Police wylądują Amerykanie i Anglicy ze swym Atnjjotem i UNRRA iui teraz. 
Przeciwnie -- mołe ale zdarzyć, ze IOWBZU nie przyniesie nam chwilowo żadnych 
pomyślnych imian w naszej sytuacji, albo nastąpi udana ofemywa bolizewicka. 
Naite ttoiuaki i Roiią są wciął niewyłainiooe -- taktyka tradycyfaa 
rosyjska .ani polcofu, ani wojny" -- ulcrvwa.JR.ca włiiciwe zamiary. Ten końcowy 
okres przejściowy wojny mote być u aą» nowym psychicznym i materialnym 
przejściem -- moż« równie clątkim f*k wrzesień 1939 roku. Taki okres
73. ..Bądź gotów" 75. ,,Brzask"
79. Katechizm ,,M"
76. ,.Wigry"
1. Jestem żołnierzem PoUkl walczące} t barbarzyńskim oałeidzcą. 2. 2ycicm moim: 
Polska cierpiąca i walcząca. Wiarą notą: Polska iwycieska i triumfująca. 3. 
Żołnierska moja sfaiba spełnia sie, prxa4* wszystkim pruć bezwzględny, bierny 
opór wobec poczynań wroga. 4. Przy iptlniaota tłoiby okazywać )>ąią mfską 
IwardoU i niezłomną wicraoic Sprawi*, obcy ni łut płacz tłabych, obca ml test 
niemoc chwiefoych 1 niewierzącyh. 5. Całym tyciem iwyn okaiutc. nateidlcy ·wą 
wrogoM 1 pie.tnu)t (o katdym «poł> rżeniem. Rodakom aio*c. braterską pomoc. 
przyłazo i terce. 6. Młodotó twą urahi|e. wbrew zakawnn wroga, chcącego )ą 
wyjałowić i zmarnować. 1. W tym celu ducha twego kattałtować bfd« na oarttdiie 
Wielkie! i Dobrej Sprawy OłciyiUi, bfdf prawy, dobry i »ilny. 8. Umyil iwój btdc 
kiitalcit i ćwiczył, by myii polika bogaciła lic. i rozwt)ala, byn w przyszłości 
zawodową swą pracą Jakoałłepiel słutył dobru Ofctyzoy. 9. Walczyć bede 
nieugięcie o swą dziclnoM fizyczną, by Naród mó| uratował sit od cberiactwa, a 
godsłoa Przełomu zastała moie słlaym ł metoyai. 10- Bogiem zbrotay prawom 
powytszym za* przyriejam wierooać i łeb apostolstwo wśród wszystkich Mlodyc* 
PoUków.
80. Jan Wuttke 81. Mieczysław Słoń
77. Komenda hufca Pińczów
78. Wycieczka kolarska hufca Pińczów
82. Irena Kowalska-Wuttke 83. Wiesław Krajewski
84. Eugeniusz Koecher 85. Konrad Okolski
86. ,,Brzask" z 22 VIII 1944 r.
87. Znaczki harcerskiej Poczty Polowej
88. Iwo Rygiel 89. Kazimierz Brzeziński
90. Jerzv Gawin 91. Jan Rodowicz
ze Śródmieścia północnego do spokojniejszego na razie Śródmieścia południowego, 
poza Aleje Jerozolimskie. Inne nadeszłe ze Starego Miasta jednostki harcerskie 
pozostały w północnym Śródmieściu: ,,Wigry", zmniejszone do stanu kompanii -- w 
rejonie ulicy Świętokrzyskiej, kompania Hufców Polskich wraz z pozostałymi 
kompaniami ,,Gustawa" -- w rejonie kościoła św. Krzyża. Batalion ,,Parasol" był 
na tyle zniszczony, że włączono go w skład Batalionu ,,Zośka". Tak więc po 
przeszło roku swej chlubnej, samo-" dzielnej drogi zniszczony, zdruzgotany 
ciężką pracą wojny, powrócił 'do swego macierzystego pnia. Reorganizująca 
się ,,Zośka" została w ten sposób nieco zasilona liczbowo. Dalszym zastrzykiem 
było tych kilku nielicznych, których wybuch powstania zastał w Śródmieściu, lub 
którzy w jakiś inny sposób zostali odcięci od batalionu. Teraz chodzili za 
Naczelnikiem i męczyli: ,,Pozwól iść do «Zośki»" lub ,,Pozwól, bo jeśli nie 
pozwolisz, to sami pójdziemy". Były to trudne decyzje. Wprawdzie batalion miał 
iść teraz na spokojniejsze leże, na nie atakowany dotąd Czerniaków, ale wizja 
pójścia jeszcze i tych w straszny młyn wojny była zbyt ciężka. Ostatecznie 
perspektywa spokojnych na razk czerniakowskich ogrodów z jednej strony i 
niepewność pobytu w każdym kącie kurczącego się powstańczego terenu z drugiej 
strony --> spowodowały decyzję ,,Idźcie!". ,,Jaś 
Czarny", ,,Irka", ,,Wiesiek", ,,Jurek TK" o mało nie rzucili się ,,Witoldowi" na 
szyję. Dla prawdy historycznej przyznać trzeba, że były wówczas w ,,Pasiece" i 
inne sceny. Była matka starająca się uprosić, aby jej syn nie szedł na 
Czerniaków, był syn tej matki chodzący za nią ze spuszczoną głową, był 
instruktor harcerski, który przekonywał, że bardziej przyda się sprawie, jeśli 
będzie chodził po szpitalach i uprzyjemniał rannym ciężkie chwile śpiewem i 
deklamacją; był inny instruktor, którego do łóżka bardziej przykuły ciężkie 
przeżycia psychiczne niż stosunkowo nie tak ciężka rana, byli dwaj przyjaciele 
tegoż instruktora, którzy starali się stworzyć wrażenie, że muszą koniecznie 
pielęgnować kolegę, że nie mogą go odstąpić, był żołnierz, który przestrzelił 
sobie nogę, aby nie pójść. To wszyscy. Z różnych pochodzili oddziałów. Nikomu z 
nich nie kazano pójść -- zostali wszyscy. A tamci poszli, poszli owiani znów 
jakąś lepszą myślą, nieco wypoczęci, podleczeni, odczyszczeni -- choć już 
znacznie mniej liczni niż kiedyś na Woli, czy nawet na początku Starówki. Tuż 
przed wyjściem odbyła się jeszcze mała uroczystość, z natury swej radosna, lecz 
teraz jakaś rzewna i pełna zadumy. Dwa śluby przy jednym ołtarzu. ,,Czarny Jaś"-
-,,Irka", ,,Andrzej Poi"--,,Zosia". Ślubów udzielał kapelan batalionu, 
ojciec ,,Paweł" (ks. Warszawski); potem krótkie symboliczne przyjęcie 
w ,,Pasiece" i w drogę. Pierwsze dni Czerniakowa zdawały się potwierdzać 
nadzieje, ze batalion znajdzie na nowych pozycjach chwilę wytchnienia, 
odpoczynku, że wyrwał się nareszcie z piekielnego młyna. Tak minął prawie 
tydzień. 13 września ,,Witold", idąc przez Czerniaków na Moko-
tów spędził kilka godzin w batalionie, odwiedził chłopców na pozycjach i innych 
na kwaterach lub w dowództwach pododdziałów. Nastrój nie był najgorszy -- 
tydzień odprężenia zrobił swoje, a bliskość Wisły i za nią bezpośrednia bliskość 
wschodniego frontu napawały nadzieją. Wprawdzie front ten milczał ciągle. 
Wprawdzie w rozmowach kolegów przebijała nuta żalu, że gdy tu przyszli, zastali 
teren zupełnie nie przygotowany do obrony, barykady słabe, brak umocnień, brak 
lub płytkość rowów łącznikowych. Dlaczego nie zrobiono tego wszystkiego, 
przecież było tyle cennego czasu? -- pytali chłopcy. Wówczas po raz nie wiadomo 
który, przez mózgi musiała przelecieć myśl o słuszności konstrukcji programowej 
Szarych Szeregów. Trzeba było bić się ,,dziś", aby być dobrym 
żołnierzem ,,jutro", aby się organizacja dotarła, aby wojskowa wiedza praktyczna 
narosła, aby dowódcy zostali wypróbowani. Przecież to nie wina tych żołnierzy, 
ochotniczo, z entuzjazmem i ofiarnością wybierających ciężką i niebezpieczną 
służbę, że ich oddziały potrzebują jeszcze trochę czasu i warunków, aby stać się 
świetnymi oddziałami. A tego czasu i tych warunków już nie ma. Gdy w 
nocy ,,Witold" z ,,Izą" wracał z Mokotowa znów przez Czerniaków, gdy wyszedł z 
mokotowskiego kanału na ulicy Zagórnej, aby jeszcze odwiedzić batalion, a potem 
górą przez Książęcą dostać się do Śródmieścia -- oczom jego przedstawił się 
zupełnie inny widok. Wprawdzie była noc (z 13 na 14 września), ale od płonącego 
magazynu ,,Społem" było widno jak w dzień. W tym migotliwym świetle widać było 
wyraźnie kikuty kominów, leje po bombach, gruzy. Zapach spalenizny rozchodził 
się wszędzie. Trudno było poznać Czerniaków po tych kilkunastu godzinach. Przy 
wejściu do kwatery ,,Zośki" zatrzymał ich Jurek Weil; po paru zdaniach wiedzieli 
już, że znów rozpoczęło się niemieckie natarcie. Weszli do kwatery. W kwaterze 
dowództwa kompanii ,,Rudy" ranny ,,Anoda" na jednym łóżku, zmęczony i chory 
Andrzej ,,Morro" na drugim -- nie spali, rozmawiali. Teraz rozmowa potoczyła się 
żywiej; opowiadali: szło ostre natarcie niemieckie próbujące jak najszybciej 
oderwać Czerniaków od Śródmieścia, a potem zniszczyć, aby odepchnąć powstanie od 
Wisły. To było jasne. Było jasne tym bardziej że, jak opowiadał ,,Witold", przed 
kilkoma godzinami obserwował z wysokiej mokotowskiej skarpy wiślanej szturm 
Armii Czerwonej na Pragę. Nareszcie. Teraz już tylko trochę wytrwać, przecież 
tuż, tuż, tylko przez Wisłę, na przeciwległym brzegu, na wale miedzeszyńskim 
jest już Armia Czerwona! Jakiś wyścig między nadzieją, koniecznością wytrwania i 
brakiem sił. ,,Znów cała wściekłość uderzenia na nas" -- mówił ,,Morro" --
 ,,jesteśmy ostatnim bastionem powstańczego Śródmieścia nad Wisłą". I ten młody, 
ale niesłychanie męski i twardy oficer pozwolił sobie na chwilę słabości w 
gronie przyjaciół. ,,Wiesz" -- mówił do ,,Witolda" -- ,,tak bym chciał znaleźć 
się na wsi u chłopa i widłami przewracać gnój". Uśmiechnęli się, ,,Witold" 
spojrzał na zegarek -- dochodziła druga w nocy. Uścisnęli sobie 
dłonie. ,,Witold" i ,,Iza" poszli. Dołączyli do końca kolumny niosącej worki z 
żywnością dla Śródmieścia. Szli ostatni. W czasie drogi rozpoczął się ostrzał, 
trzeba było przyśpieszyć. Rozpoczynało się znów niemieckie natarcie -- łączność 
Czerniakowa ze Śródmieściem została przerwana. Minęło kilka dni. Znów słychać 
było działanie piekielnej machiny wojny. Nad Czerniakowem nurkowały niemieckie 
sztukasy. Front wschodni zamarł powtórnie i tylko sowieckie lotnictwo spędzało 
czasem bezkarne dotąd samoloty Luftwaffe. Potem, zwykłą już a tragiczną koleją 
rzeczy, wszystko zamilkło. Cisza jaka nastąpiła, gorsza była od poprzedniego 
piekła. Trudno było myśleć o tych wszystkich bliskich -- o batalionie -- gdzie 
oni są teraz? Czy są? I wówczas do ,,Pasieki" na Wilczą weszło pięć postaci 
osmolonych, pokrwawionych, w łachmanach mundurów. To ,,Jerzy", dowódca 
batalionu ,,Zośka", jeden żołnierz z walczącego na przyczółku Czerniakowskim 
Batalionu Armii Berlinga, ,,Wika" -- łączniczka ,,Jerzego", ,,Żereń" -- Jurek 
Łukoski. brat poległego na Starówce ,,Blondyna", dowódcy kompanii ,,Maciek" 
i ,,Halicz". Znów, jak przed ponad trzema tygodniami, po przebiciu ze Starówki, 
z urywanych zdań opowiadających zarysował się cały obraz: wściekłe natarcie 
niemieckie, odejście większości kanałami na Mokotów, trzymanie przez resztę 
skrawka przyczółka, lądowanie batalionu berlingowców, dalszy nacisk wroga, 
beznadziejne czekanie na dalszą pomoc lub na przeprawę ewakuacyjną na tamten 
brzeg, ostatnia próba przebicia, i tych pięć postaci -- jedynych, które przeszły. 
Całe opowiadanie przetykane znów długą, nie kończącą się listą strat: Jureczek 
Weil, ,,Książę", ,,Czarny Jaś" i ,,Morro". ,,Morro" -- piękny, jasny chłopiec 
trafiony kulą, gdy biegł z polską chorągwią w ręku pokazywać lądującym oddziałom 
berlingowców, gdzie jest nie zajęty przez Niemców polski kawałek przyczółka. W 
parę dni później, gdy padał Mokotów, kanałami do Śródmieścia wróciło jeszcze 
kilku chłopców z batalionów. Na ostatnią zbiórkę Szarych Szeregów biorących 
udział w powstaniu -- stawiło się z trzech harcerskich batalionów kilkunastu 
żołnierzy. Po wojnie, z tych z niewoli i ze szpitali, i z innych, którzy 
przedostali się na drugą stronę Wisły -- zebrało się razem kilkudziesięciu. 
Około 80% zginęło. Bataliony zostały starte. Odbyły ciężką pracę na 
najważniejszych" powstańczych szlakach. Na te szlaki sterował Je nieraz 
przypadek, nieraz świadoma decyzja dowódców. Wielkie procesy wychowawcze, a 
jeszcze większe samowychowawcze, wkładane latami w tych chłopców pozwoliły im 
dobrze spełnić tę najcięższą służbę, pozwoliły im przeżyć krótkie, młode życie w 
pełni takich wartości, po jakie wielu ludzi nie sięgnie żyjąc długie dziesiątki 
lat, pozwoliły im stać się przykładem, wzorem dla tych, co mieli przyjść po nich.
Rozdział XXIV NA WIELU FRONTACH
W powstaniu warszawskim walczyło wiele oddziałów harcerskich. Jak wiemy Grupy 
Szturmowe i Bojowe Szkoły, zgodnie z instrukcjami ,,Pasieki" miały walczyć w 
okresie przełomu jako oddziały wojskowe w szeregach Armii Krajowej. ,,Zawisza", 
podlegając bezpośrednio komendom harcerskim, miała pełnić służbę pomocniczą. 
Obecnie skupimy uwagę na dwóch pierwszych szczeblach, na Grupach Szturmowych i 
na Bojowych Szkołach. Aby całą sprawę dobrze uchwycić, należy przypomnieć sobie 
najpierw układ organizacyjny harcerstwa na terenie Warszawy w chwili wybuchu 
powstania. Szare Szeregi męskie posiadały na terenie Warszawy następujące człony 
organizacyjne: 1. Główna Kwatera Harcerzy wraz z podporządkowanymi jej 
bezpośrednio batalionami ,,Zośka" i ,,Parasol" oraz kadrą batalionu ,,Wigry'- 
(całość tego batalionu poza kadrą stanowiła, jak wiemy, odrębną organizację). 2. 
Komenda Chorągwi Mazowieckiej. 3. Komenda Chorągwi Warszawskiej wraz z sześcioma 
podległymi jej okręgami (Śródmieście, Praga, Mokotów, Ochota, Wola, Żoliborz) -- 
każdy dzielący się na 3 szczeble (GS, BS i ,,Zawisza") oraz nie włączoną jeszcze 
w organizacyjny schemat 16 WDH. 4. Komenda Chorągwi Wysiedlonych z Polski 
Zachodniej wraz z podporządkowanymi jej grupkami ludzi. 5. Komenda Chorągwi 
Wysiedlonych z Polski Wschodniej wraz z paroma zwartymi grupami. Poza ,,Szarymi 
Szeregami" należy zarejestrować: 6. Hufce Polskie wystawiające w okresie 
powstania 1 kompanię w batalionie ,,Gustaw". 7. Resztę, poza kadrą, 
batalionu ,,Wigry". 8. 21 WDH, z punktu widzenia harcerskiego z nikim nie 
powiązaną, a walczącą w powstaniu jako bateria ,,Kuby". 9. Wiele innych małych 
grup harcerskich lub nawet pojedynczych harcerzy walczących w różnych 
zgrupowaniach wojska Batalion ,,Zośka" na krótko przed wybuchem powstania miał 
dwie
(w ,,Baszcie", Kedywie, ,,Kolegium" itd).
kompanie: pierwszą -- ,,Maciek" i drugą -- ,,Rudy", Trzeoia pod 
dowództwem ,,Giewonta" powołana została na parę dni przed wybuchem powstania; w 
jej skład weszły Grupy Szturmowe z sześciu okręgów Chorągwi Warszawskiej 
uformowane w trzy plutony: Praga, Śródmieście i Ochota. Powstanie wybuchło w 
momencie nie dokończonej reorganizacji. Dlatego na Woli w batalionie nie 
zameldowała się cała kompania. Brakowało plutonu Ochota, który pod dowództwem 
Iwo Rygla (pseudonim ,,Bogusław") pozostał jeszcze w dyspozycji Obwodu AK -- 
Ochota, brakowało także trochę ludzi z pozostałych plutonów, którzy w związku z 
reorganizacją nie dość sprawnie mogli być alarmowani. Ci pozostali częściowo na 
Pradze, częściowo w Śródmieściu. ,,Giewont", jak wiemy, w oparciu o tych, którzy 
się stawili oraz zasilony zespołem Komendy Chorągwi Mazowieckiej sformował 
trzecią kompanię batalionu ,,Zośka'1 i wraz z nią dzielił losy batalionu. Poza 
batalionami pozostały: pluton Rygla na Ochocie, grupa w Śródmieściu i grupa na 
Pradze. Pluton Rygla dzielił losy całego obwodu Ochota. Po krótkich i 
zakończonych całkowitym niepowodzeniem walkach toczonych w dniu 1 sierpnia 
wymaszerował w nocy z 1 na 2 sierpnia wraz z całym obwodem z miasta, mając 
zamiar dotrzeć do Lasów Kabackich i Chojnowskich. Rankiem 2 sierpnia natknął się, 
sam częściowo nie uzbrojony, na silną niemiecką grupę bojową w parku i 
zabudowaniach folwarku Pęcice. Po krótkiej walce pluton został zniszczony. Iwo 
poległ, wielu chłopców dostało się w ręce wroga. Ci zostali bee żadnego pardonu 
rozstrzelani. Nielicznym udało się przebić w kierunku południowym i dotrzeć do 
kompleksu lasów. Tu w kontakcie z BS Mokotowa rozpoczęli trudną pracę 
dostarczania oblężonemu miastu broni i amunicji. Część plutonu Grup Szturmowych 
-- Praga, którą wybuch powstania zaskoczył na Pradze, na skutek nieopanowania 
terenu przez cały praski obwód AK musiała wraz z pozostałymi tamtejszymi 
jednostkami harcerskimi cofnąć się z powrotem do konspiracji. Część plutonu Grup 
Szturmowych -- Śródmieście znalazła się w sytuacji szczególnej. Obok niej w 
Śródmieściu, jak w każdym zresztą obwodzie, były dwa plutony BS (poczet dowódcy 
obwodu i pluton łączności), a ponadto wiele grupek i wielu pojedynczych harcerzy, 
którzy, nie dotarłszy do swych macierzystych oddziałów, utrzymywali kontakt 
z ,,Pasieką" i dopraszałi się jakiegoś przydziału. Ponieważ plutony BS nie były 
używane ani jako poczty dowódców, ani jako oddziały łączności, lecz jako zwykła 
piechota, powstała myśl stworzenia z tych wszystkich sił harcerskich Śródmieścia 
osobnej kompanii. Sprawę omówiono z dowódcą Śródmieścia, płk. ,,Radwaaem", 
wykonano pośpieszną pracę organizacyjną i w ten sposób w ramach 
zgrupowania ,,Bartkiewicza" osłaniającego Śródmieście od półnpcjr .wzdłuż 
Kredytowei ?-- pl. Małachow_skiegq ^n. Traugutta po-
wstała kompania harcerska pod dowództwem dotychczasowego szefa Głównej Kwatery, 
hm por. Edwarda Ziirna (,,Jacek", ,,Gniewosz", ,,Brodowski"). Terenem walk 
kompanii było Towarzystwo Kredytowe przy pl. Małachowskiego i sąsiadujący z nim 
gmach biurowy gazowni przy ulicy Kredytowej. Ponadto w rękach kompanii 
znajdowała się wysunięta placówka w budynku mieszkalnym po drugiej stronie 
Kredytowej już w bezpośrednim styku z pozycjami niemieckimi. Na pozycje te przez 
czas, w którym były obsadzone siłami harcerskiej kompanii, Niemcy nie wykonali 
żadnego natarcia w większym stylu. Natomiast były one, dzięki dużej przestrzeni 
pl. Małachowskiego zupełnie odsłonięte, a jednocześnie z tych samych powodów 
zarysowujące się bardzo wyraźnie w oczach nieprzyjacielskich lotników, stale 
gnębione ciężkim ostrzałem wszelkich rodzajów broni naziemnej z ,,goliatami" 
włącznie i częstym bombardowaniem lotniczym. Szybko piękny gmach zmienił się w 
jedno wielkie rumowisko, w gruzach którego walczyła kompania. Walcząc, brała 
żywy udział w życiu harcerstwa Śródmieścia. Przecież jej stanowiska były odległe 
od kwatery ,,Pasieki" 0 niepełną długość ulicy Mazowieckiej. Toteż Naczelnik 
Harcerzy częstym był gościem w kompanii na stanowiskach strzeleckich 1 w 
kwaterach wewnątrz budynku; chłopcy z kompanii w chwilach wolnych od służby 
bywali na wieczornych ogniskach w Prudentialu, na mszach św. odprawianych w 
niedzielę przez harcerskiego kapelana, na takich smutnych uroczystościach, jak 
zbiórka po śmierci ,,Piotra". Kompania ponosiła straty. Od bomby lotniczej 
zginął phm ,,Lubicz" (Kazik Pawlicki), od granatnika zginął 23 sierpnia dowódca 
kompanii -- ,,Jacek". Śmierć ,,Jacka", który w każdą pracę, a w tę ostatnią 
szczególnie, tyle wkładał zapału i energii, podcięła skrzydła kompanii. 
Przetrzebiona, ogołocona z kadry przywódczej została przeorganizowana w pluton i 
przesunięta na stanowiska do budynku Hersego (róg Kredytowej i Marszałkowskiej). 
Przez pewien czas walczyła też w rejonie Prudentialu -- tam zginął phm ,,Tedzik". 
Oddziały Bojowych Szkół sześciu okręgów Chorągwi Warszawskiej miały stanowić 
sześć pocztów dowódców i sześć plutonów łączności przy sześciu dowództwach 
obwodu AK. Wiemy już o losach Pragi i Śródmieścia. BS Ochoty podzieliły losy 
całego obwodu. BS Woli, na skutek jakichś błędów w przebiegu alarmu, nie stawiły 
się. Pozostają BS Mokotowa i Żoliborza. Jak w pozostałych obwodach, tak i tu, 
mimo starannie przygotowanych planów, oddziały BS stały się zwykłymi plutonami 
piechoty. Jeden z nich, żoliborski pluton 227 pod dowództwem phm ,,Adama" 
(poległego w połowie sierpnia) zajmował pozycje na końcu ulicy Krasińskiego przy 
klasztorze zmartwychwstanek. Część plutonu użyta była do trudnej i 
niebezpiecznej łączności kanałowej. Mokotowski pluton ,,Janusza" walczył w 
rejonie Wierzbna, drugi mokotowski pluton ,,Witura" trzymał kawałek zachodniego 
odcinka obrony -- od strony Okęcia. Ostatnimi wreszcie zespołami Szarych 
Szeregów walczącymi w powstaniu warszawskim były grupy skupione przez Chorągiew 
Wysiedlonych z Polski Wschodniej, Chorągiew Wysiedlonych z Polski Zachodniej nie 
wystawiła w powstaniu warszawskim żadnych odrębnych jednostek. Jedną z tych grup 
dowodził kierownik Wydziału Wschodniego ,,Pasieki", hm ,,Damazy" (Bronisław 
Jastrzębski). Grupa w sile plutonu składała się z współpracowników Wydziału 
Wschodniego oraz z członków ,,Złotego Ula". Pluton walczył ,na Woli. Przy 
natarciu 6 sierpnia został zepchnięty do Śródmieścia i tu objął służbę plutonu 
wartowniczego przy kwaterze gen. ,,Montera". W ramach swej nowej służby pluton 
strzegł obozu jeńców niemieckich najpierw w gmachu PKO (Jasna--Świętokrzyska), 
potem w budynku kina Hollywood przy ulicy Hożej. Drugą grupą dowodził 
współpracownik ,,Damazego" z Wydziału Wschodniego ,,Pasieki", hm Gajdowski 
(,,Ostoja"). Wraz z innymi członkami Chorągwi Wysiedlonych z Polski Wschodniej 
(,,Ul Złoty") utworzył on kompanię Szare Szeregi, która walczyła w północnym 
Śródmieściu na zachód od Marszałkowskiej. Na wszystkich frontach powstania biły 
się oddziały harcerskie. Na wszystkich dowiodły, że godne są zaszczytnego miana 
żołnierzy Armii Krajowej. Na wszystkich poniosły ciężkie, bardzo ciężkie straty.
Rozdział XXV POCZTA POLOWA
Warszawska ,,Zawisza'' od wielu już dni wchodziła w przełom. Wraz z zarządzeniem 
stanu pogotowia przez kamendanta Warszawskiej Chorągwi Harcerzy zaczął się i dla 
niej nowy okres. Ogromna liczba chłopców była teraz na służbie. Służbowi czuwali 
w lokalach zawiszackich drużyn i w lokalach zawiszackich hufców. Poza tym całe 
zastępy służbowe pożyczali sobie z ,,Zawiszy" komendanci poszczególnych okręgów 
Warszawskiej Chorągwi, komendanta Chorągwi lub nawet sama Główna Kwatera. 
Czuwanie nie nużyło chłopców. Po pierwsze -- mieli pełne poczucie zbliżania się 
czegoś niezwykłego, czegoś od dawna oczekiwanego, po drugie -- liczne inspekcje 
sprawdzające stan gotowości utrzymywały ich w ciągłym napięciu. Wizytowali 
komendanci okręgów, wizytował komendant chorągwi, wizytował Naczelnik Harcerzy. 
To wizytowanie, to stykanie się z sobą ludzi różnych szczebli, to pękanie reguł 
konspiracyjnego życia powodowało wyczuwalny powiew nadchodzącej wolności. 
Zastępy odkomenderowane do służby na wyższych harcerskich szczeblach jeszcze 
żywiej stykały się z atmosferą nadchodzących wydarzeń. Zadaniem ich nie było 
tylko czuwanie w służbowych lokalach, lecz przeważnie praca łączników. 
Nieodstępnym zaś towarzyszem każdego łącznika był rower. Rower odegrał specjalną 
rolę w tych ostatnich dniach okupowanej Warszawy i nadał szczególny wygląd jej 
ulicom. Wprawne oko kogoś zorientowanego co chwila dostrzegało pędzącego gdzieś 
na rowerze młodego człowieka. Zresztą byli to nie tylko harcerze; tym samym 
środkiem lokomocji posługiwała się Armia Krajowa czy każda inna podziemna 
organizacja. Skąd Polska Podziemna zdobyła tyle rowerów? Sprawa prosta, a 
jednocześnie przedziwna. Do jadącego na rowerze mieszkańca Warszawy podchodzili 
niespodziewanie dwaj, trzej młodzi ludzie i spokojnie ale zdecydowanie 
mówili: ,,W imieniu Armii Krajowej rekwirujemy ten rower". Tu kończyła się 
sprawa prosta -- lecz jednocześnie zaczyna się sprawa dziwna. Zaczepiony zsiadał 
z roweru, oddawał go chłopcom, często ściskał ich ręce, pozdrawiał, życzył 
powodzenia i szedł dalej piechotą z jakimś poczuciem spełnienia czegoś dobrego. 
Nigdzie nie nadszedł meldunek o jakimkolwiek zajściu, nigdzie nie doszło do 
jakiegoś nadużycia. Ludność nie ze strachu, lecz
z poczucia najgłębszej więzi poddawała się rozkazom podziemnego państwa -- 
młodzi ludzie, jego funkcjonariusze, wykonywali, swą pracę w poczuciu 
bezinteresownej służby. W ten sposób ,,zmotoryzoTM wała" się poważna 
część ,,Zawiszy", Na placu Politechniki stale w tych dniach można było zobaczyć 
kilku wygrzewających się w lip-: cowym słońcu zawiszaków, a obok nich kilka, 
zawsze dobrze napompowanych, gotowych do jazdy rowerów. To zastęp służbowy przy-: 
dzielony do pracującej teraz bez przerwy w swym lokalu przy ulicy śniadeckich 23 
Głównej Kwatery Harcerzy. Czasem z lokalu wycho-' dziła łączniczka, wręczała 
listy i goniec ruszał, czasem wychodził ktoś z członków Głównej Kwatery, mówił 
hasło, dostawał rower i ruszał, a za nim przydzielony zawiszacki łącznik na 
innym rowerze. Pierw-: szego sierpnia w południe Główna Kwatera przeniosła się 
ze swego lokalu na Śniadeckich do lokalu przy ulicy Wilczej 44. Stąd kilku 
członków Głównej Kwatery udało się do zgrupowania harcerskich batalionów na Wolę, 
tu pozostał dyżurujący instruktor Głównej Kwatery, dotychczasowy wizytator 
Chorągwi Radomskiej (,,Ula Rady") hm Kazimierz Grenda (pseudonim ,,Granica"). On 
i ten lokal na Wil^ czej staną się niebawem czymś bardzo ważnym w historii 
warszawskiej ,,Zawiszy". Gdy po pierwszych dniach pobytu na Woli zespół Głównej 
Kwa-s tery przedostał się do Śródmieścia, zastał na zawiszackim odcinku zupełnie 
nową sytuację. ,,Zawisza" nie była alarmowana i mobilizo'! wana na godzinę 
wybuchu powstania. Wychodzono z założenia, że im mniej ludzi będzie o tej 
godzinie wybuchu wiedziało, tym lepiej dla dochowania tajemnicy, tym lepiej dla 
zaskoczenia przeciwnika. Za» wiszący nie mieli brać udziału w pierwszym 
uderzeniu; ich służby miały się rozpocząć z chwilą zajęcia terenu przez własne 
oddziały, stąd można było sobie pozwolić na niealarmowanie i niekoncentro-. 
wanie ,,Zawiszy" przed godziną wybuchu. Pociągnęło to za sobą za.i sadniczą, 
trudną zresztą do przewidzenia konsekwencję: mobilizacja ,,Zawiszy" odbywała się 
już w nowej, powstańczej geografii miasta.; Istota tej geografii >-- pocięcie 
miasta na odrębne, polskie wyspy --zaważyła oczywiście na mobilizacji ,,Zawiszy". 
W wielu wypadkach chłopcy nie byli w stanie dotrzeć do swych drużyn i hufców, 
nie wszyscy bowiem mieszkali dostatecznie blisko alarmowych lokali tych 
jednostek. Chłopcy ci albo dołączali wtedy do innych zawiszackich zespołów 
organizujących się w pobliżu ich miejsca zamieszkania, altfo też, utraciwszy 
całkowicie łączność z ,,Zawisszą", zgłaszali się do naj-^ bliższych oddziałów 
wojskowych. Byli na pewno i tacy, którym r<H dzice zabronili ruszać się z obrębu 
domów. Poza tymi wszystkimi bardzo wielka grupa zawiszaków znalazła się na 
terenach, którym wybuch powstania nie przyniósł wolności. Tak było na całej 
Pradze, na Ochocie, na części Mokotowa i na skrawkach innych dzielnic Ci chłopcy 
podzielili przeważnie tragiczne losy ludności cywilnej. W, wy-i niku powyższych 
okoliczności z 1500 warszawskich zawiszaków. służbę
powstańczą w ramach swych własnych zawiszackich oddziałów pełniło około 400 
chłopców, co stanowiło około 25% całego stanu ,,Zawiszy", a 75% liczby chłopców 
zamieszkujących tereny uwolnione. Tych mniej więcej 400 chłopców było 
ugrupowanych w szereg samodzielnie działających i z początku nie powiązanych ze 
sobą zespołów. Największy z nich, tzw. Południowe Śródmieście, kwaterował 
początkowo w szkole przy ulicy Hożej, a następnie przy ulicy Koszykowej róg 
Mokotowskiej; Północne Śródmieście kwaterowało w rejonie ulicy Pańskiej; Powiśle 
-- w gmachu Konserwatorium Muzycznego przy ulicy Okólnik; zespół łączników 
Głównej Kwatery Harcerzy -- najpierw przy ulicy Świętokrzyskiej 28, a po tym 
przy ulicy Wilczej 41. Tam też, pod tym drugim adresem, ściągnęły w drugiej 
części powstania rozbite zawiszackie zespoły Północnego Śródmieścia. Poza tym 
trzonem śródmiejskim funkcjonowały jeszcze zespoły zawiszackie na Żoliborzu, na 
Mokotowie (Odyńca 13) i na Czerniakowie (ZUS). W różnych momentach powstania, a 
w szczególności w jego pierwszych dniach istniały jeszcze poza wymienionymi 
liczne inne zespoły zawiszackie, wiadomo na przykład, że zmobilizowały się i 
czekały w swych lokalach zespoły zawiszackie na Pradze. We wszystkich wypadkach 
te nie wymienione wyżej zespoły nie weszły w skład jednolicie kierowanej i 
wspólnie, skoordynowanie pracującej Służby Pomocniczej. Historia tej służby 
przebiega równoległą linią do historii walk powstańczych: po pierwszych pięciu 
dniach zamieszania i dezorientacji następuje okres ogromnego wysiłku 
organizacyjno-scaleniowego; sięga on do połowy sierpnia, po czym do końca 
sierpnia trwa szczytowy okres sprawnego funkcjonowania Służby Pomocniczej, by z 
kolei na przełomie sierpnia i września przejść w najcięższy okres wygasania 
poszczególnych ognisk, rwania się łączności, w okres twardej, upartej pracy 
usiłującej utrzymać sprawnie funkcjonujący system na coraz mniejszym terenie za 
pomocą coraz mniejszej gromadki ludzi i w coraz gorszych psychicznie i 
technicznie warunkach. Chłopcy pracujący w Służbie Pomocniczej byli stale 
skoszarowani. Ich kwatery, zgodnie z wymarzoną w okresie konspiracji 
nomenklaturą, nazywały się stanice. Entuzjazm i wysiłek włożone w organizowanie 
życia tych stanic były ogromne. Mimo ciągłego rwania pracy przez bomby i pociski 
zmiatające całe zagospodarowane zawiszackie pomieszczenia, życie na stanicach 
płynęło wzorowo. Chłopcy, a w szczególności młodzi zawiszaccy instruktorzy, 
okazali się świetnymi organizatorami. Porobiono prycze, znaleeiono koce, sprzęt 
kuchenny, dbano o wygląd i porządek stanicy, dbano o z zegarkiem w ręku 
realizowany porządek dnia, dbano nawet o higienę osobistą chłopców. 
Obserwującemu rytm ich dnia przypominały się słowa konspiracyjnej 
piosenki ,,Mafeking". ,,Gdy będziem iść po służbie ku stanicy..." Po służbie! 
Jakąż służbę pełnili ci chłopcy? Powstańcza rzeczywistość przedstawiała zupełnie 
inny obraz niż wymarzyła to w długie lata okupacji wyobraźnia chłopców. Istota 
tej różnicy polegała chySa na tym, że wizja powstań, wizja nadchodzącego 
przełomu łączyła się zawsze z pojęciem rozmachu, wzmagającego się tempa, coraz 
większego rozwoju. Zawiszacy nastawiali się na obejmowanie siecią łączności 
coraz nowych, zajmowanych przez powstańcze oddziały bojowe terenów, na 
organizowanie nowych stanic, rekrutowanie do harcerstwa nowych, nie biorących 
udziału w konspiracji chłopców, na organizowanie szwalni szyjących mundury, 
warsztatów wyrabiających sprzęt. Nastawiali się na organizowanie regulacji ruchu 
w coraz to nowych, coraz bardziej rozrzuconych węzłach komunikacyjnych, na 
wychodzenie z prymitywu, sporządzanie trwałych tablic szosowych, zastępowanie" 
napisów niemieckich napisami polskimi itd. Rzeczywistość nie przyniosła tego 
rozwoju i rozmachu. Rzeczywistość przyniosła kurczenie się terenu i zasobów 
materialnych, przechodzenie do coraz większego prymitywu. W tych warunkach 
okazało się, że zwycięstwo odnoszą wszystkie dotychczasowe wysiłki wychowawcze 
młodych, zawiszackich instruktorów, wszystkie gry i gawędy. Kładły one zawsze 
nacisk na inicjatywę, na umiejętność organizowania pracy w każdej nie znanej 
sytuacji, kładły nacisk na kierowanie się zawsze najlepszymi busolami: szukaniem 
dla siebie pola pełnienia służby oraz poczuciem braterstwa w stosunku do 
społeczeństwa, do towarzyszy wspólnej, harcerskiej służby. Wychowanie i 
wyrobienie tych cech okazało się 0 wiele, wiele trwalsze niż wszystkie 
najbardziej precyzyjne pomyślane instrukcje, wytyczne, rozkazy. W nowych 
warunkach zawiszacy wprawdzie nie znakowali szos, lecz rysowali tablice: ,,Uwaga, 
obstrzał!", rysowali strzałki w labiryntach korytarzy piwnicznych. Przydała im 
się bardzo uczona i wpajana przez gry znajomość Warszawy -- teraz przemykali się 
jak szczury, znając każde przejście piwniczne, czy podwórzem, czy przez 
parterowe pomieszczenia. Lecz to wszystko były tylko drobne prace Służby 
Pomocniczej. Jej najważniejsza rola zamyka się w dwóch krótkich 
wyrazach: ,,Poczta Polowa". Wyrosła ona z dwóch wspomnianych już harcer3kich 
kanonów: z poczucia służby i z braterstwa. Zawiszacy chcieli być jak najbardziej 
przydatni w wielkim rozgrywającym się na ich oczach zmaganiu narodu. Chcieli być 
przydatni. Szukali dla siebie najlepszej służby -- jakieś powtórzenie w 
następnych rocznikach, w następnej historycznej sytuacji wspomnianego już 
poszukiwania dokonywanego przez ,,Buki" z Kamieni na Szaniec. Zawsze te same 
busole; zawsze służba 1 braterstwo. Zawsze ta sama aktywność, inicjatywa, 
poszukiwanie. I tu zawiszacki wzrok szukający służby, wyostrzony szczególnie na 
najdotkliwsze potrzeby otaczających ludzi, chwyta: najważniejszą udręką 
gnieżdżącej się po piwnicach ludności są nie bomby, nie niewygody, nie braki 
wody i żywności, lecz niepokój o najbliższych odciętych w innej, niedostępnej 
dzielnicy lub nawet blisko, lecz za niebezpieczną przegrodą znajdującej się pod 
obstrzałem ulicy. Po-
wstanie wybuchło o godzinie 17-ej. Ten termin, spowodowany względami czysto 
wojskowymi, okazał się dla ludności cywilnej tragiczny. Godzina piąta po 
południu w letni pierwszosierpniowy dzień w przeważającej części rodzin nie jest 
godziną spędzaną w domu. Toteż wybuch powstania w tym momencie zaskoczył jednych 
w drodze powrotnej do domów, innych podczas dokonywania zakupów, jeszcze innych 
u znajomych. Rodziny były bardzo często rozdzielone. Do tego dodać jeszcze 
trzeba poważną liczbę żołnierzy Armii Krajowej niespokojnych o losy swych 
bliskich i, odwrotnie, poważną liczbę matek i ojców drżących o losy swych synów 
-- żołnierzy i swych córek-łączniczek i sanitariuszek. Wielkie pole do działania 
poczty polowej. Do tej więc służby staje ,,Zawisza", może nawet nie zdając sobie 
sprawy, że staje do służby bardzo ważnej z punktu widzenia wojskowego. Historia 
uczy, jak ogromną, nieraz decydującą rolę odgrywa w oblężonym mieście nastrój 
ludności cywilnej. A powstańcza Warszawa już od pierwszych dni niestety stała 
się miastem oblężonym. Podnosić nastrój ludności, budzić uśmiech na stroskanych, 
pełnych niepokoju twarzach stało się teraz misją zawiszaków. Kto pierwszy rzucii 
myśl zorganizowania Poczty Polowej -- trudno stwierdzić. Faktem jest, że 
pierwsze rozkazy i pierwsze decyzje dotyczące tej nowej służby padły w lokalu 
Głównej Kwatery przy ulicy Wilczej z ust wizytatora ,,Pasieki", hm Kazimierza 
Grendy. Dlatego na wstępie niniejszego rozdziału powiedzieliśmy, że to nazwisko 
i ten lokal staną się niebawem czymś bardzo ważnym w historii 
warszawskiej ,,Zawiszy". Poczta Polowa rozpoczęła pracę. Początkowo posługiwała 
się prymitywnymi, drewnianymi lub nawet tekturowymi pudłami zastępującymi 
skrzynki do listów; potem, po opanowaniu całego sprzętu na Poczcie Głównej przy 
placu Napoleona, a wśród niego worków od opróżniania skrzynek, zawiszacy 
przeszli na używanie zwykłych skrzynek pocztowych. Na skrzynkach pozamazywali 
napisy Deutsche Reichspost, a w zamian za to ponapisywano: Harcerska Poczta 
Polowa i porysowano wielkie, harcerskie lilie. Organizacja sieci skrzynek nie 
była sprawą trudną. Dużo więcej kłopotu było z właściwym zmontowaniem sortowni, 
z dzieleniem masy nadchodzących listów na szlaki, z dzieleniem szlaków na 
poszczególne torby posłańców. I tu dochodzimy do istotnego nerwu Poczty Polowej 
-- do młodziutkiego listonosza -- bez względu na to czy szedł z dużym workiem 
opróżniać skrzynki, czy z przerzuconym przez ramię chlebakiem pędził na swój 
pocztowy szlak. Listów było ogromnie dużo i z każdym dniem sierpnia zwiększała 
się ich masa. Mimo to i mimo awarii spowodowanych przez bomby i pociski, wysiłek 
organizacyjny kierownictwa i ofiarna praca chłopców pozwoliły utrzymać zegarkowy 
rytm pracy poczty. Po ,,Granicy", który niebawem został mianowany szefem Głównej 
Kwatery Harcerzy, komendantem Poczty został hm Przemek Górecki, ukochany przez 
zawiszaków ,,Gozdal" -- ,,Kuropatwa". Praca poczty wkroczyła teraz w swój 
szczytowy okres.
I, jak to zwykle w naszych doświadczeniach wojennych bywało, normujące się choć 
trochę życie spowodowało, że poczuliśmy się w swej służbie nie sami, poczuliśmy 
się wzmocnieni, częściowo nawet zastąpieni. W ,,Dzienniku Obwieszczeń Rejonowego 
Delegata Rządu Warszawa-Południe" nr 1 -- Warszawa walcząca, dnia 20 sierpnia 
1944 roku ukazało się następujące ,,Obwieszczenie w sprawie zorganizowania 
służby pocztowej: Szare Szeregi (harcerze) zostały przeze mnie upoważnione 3o 
zorganizowania poczty dla ludności cywilnej na wzór poczty polowej, obsługiwanej 
przez Szare Szeregi i zgodnie z rozkazem Komendy Okręgu A.K. w Warszawie z dnia 
11 sierpnia 1944 roku. Ze względu na ten doniosły i ofiarny wkład Szarych 
Szeregów proszę o należytą jogo ocenę przez społeczeństwo i właściwe 
ustosunkowanie się do wskazówek obowiązujących dla korzystania z usług poczty 
harcerskiej. Pejonowy Delegat Rządu łnż. St.(-) Kulesza
Warszawa, dnia 20 sierpnia 1944 roku".
Równolegle z ,,Obwieszczeniem" zjawił się u ,,Gozdala" kierownik Poczty Głównej 
w Warszawie. W niesłychanie miłej atmosferze zameldował się do pracy, 
podporządkował się całkowicie harcerskiej komendzie. Zaraz za kierownikiem 
zgłosiło się kilku innych pracowników poczty i wszyscy przystąpili do 
uruchomienia gmachu Poczty Głównej przy placu Napoleona oraz do fachowego 
zorganizowania całej sprawy. Pracowali solidnie i ofiarnie, choć niektóre ich 
poczynania dziwiły, a nawet nieco drażniły komendę harcerską, czego nie dawano 
po sobie poznać, chyląc gtowę przed fachowością. Jednocześnie Naczelnik 
Harcerzy ,,Witold" począł wraz z ,,Gozdalem" przemyśliwać, czy nie czas 
przerzucić ,,Zawiszę" do innej służby, skoro ta już zaczyna działać względnie 
normalnie; tyle spraw leży odłogiem -- zagadnienia aprowizacyjne, zagadnienia 
wylotów z miasta. ,,Gozdal" podsunął jeszcze zagadnienia kanałowe, które, 
później tak żywotnie związane z historią powstania, teraz, w drugiej dekadzie 
sierpnia były jeszcze prawie nie znane. W owych rozmowach ,,Witold" -- ,,Gozdal" 
sprawa nie została zdecydowana i tylko ,,Gozdal" przystąpił do pierwszego 
rozpoznania sprawy kanałów. Tymczasem fachowcy pocztowi pracowali wytrwale, 
stanowiąc centralny aparat podporządkowany ,,Gozdalowi" i opierający się na 
terenowej służbie zawiszaków -- listonoszy. Została opracowana instrukcja 
wewnętrzna, przepisy dla korzystających z usług poczty i wreszcie najtrudniejsza 
sprawa -- cenzura. Cenzura była oczywiście potrzebna. Niebezpieczeństwo celowego, 
lub nawet częściej niezamierzonego, wyjawienia faktów wojskowych
było w militarnej sytuacji powstania groźne. Przedtem Szare Szeregi radziły 
sobie z tym bardzo prosto: ot, na wyrywki sprawdzane były pewne bardziej 
podpadające pod uwagę listy. Jednak w oczach fachowców z poczty był to cały 
problem, który, trzeba przyznać, rozwiązywali nie szczędząc trudu i pośpiechu. 
Ponieważ, ich zdaniem, chodziło o naruszenie tajemnicy pocztowej, uzyskali 
zarządzenie Delegatury Rządu w tej sprawie i zorganizowali aparat kontrolny. 
Aparat ten składał się głównie z najbliższych rodzin członków Szarych Szeregów. 
Wśród nich pracowała również żona Floriana Marciniaka, Zofia i jej ojciec, 
Witold Broniewski, rodzice Przemka Góreckiego oraz matka ,,Rudego" -- Zdzisława 
Bytnarowa. Aparat pracował gorączkowo, aby swą czynnością nie hamować przebiegu 
wyczekiwanych przez ludność listów. Poza cenzurą wprowadzono stemplowanie 
datownikami pocztowymi oraz zamówiono u grafików specjalne nowe powstańcze 
znaczki pocztowe. Praca rozwijała się. Lecz któregoś z końcowych dni sierpnia na 
gmach Poczty Głównej padły bomby. Gmach zamienił się w rumowisko. Cała starannie 
i ofiarnie zmontowana praca została rozbita, kilku fachowców zginęło. I wtedy 
znów ruszył prymitywny system stosowany przez Zawiszaków na początku 
powstania. ,,Witold" i ,,Gozdal" nigdy już nie wracali do poruszonego tematu 
nowej służby. Z okresu pocztowej świetności pozostały piękne znaczki, które 
wówczas zamówione, poczęły teraz zdobić listy powstańcze ku radości filatelistów. 
Z okresu świetności pozostało również wiele technicznych usprawnień, których 
chłopcy nauczyli się od fachowców. Praca szła więc sprawniej wspierana ofiarnie 
przez rodziny chłopców, pełniące już nie tylko funkcje cenzorskie, lecz również 
wykonujące wiele czynności w zrekonstruowanej centrali. Centrala ta, mieszcząca 
się dotąd w lokalu ,,Pasieki" przy ulicy Świętokrzyskiej 28, przeniosła się 3 
września na Wilczą. Również komendant poczty się zmienił. ,,Gozdal" wyrywający 
się całym sercem do chłopców, do bezpośredniego z nimi kontaktu, odszedł na 
funkcję komendanta stanicy ,,Koszykowa", a jego miejsce jako komendanta poczty 
zajął hm Leon Jankowski (pseudonim ,,Jurand"). Dużo powiedzieliśmy o centrali 
poczty i jej perypetiach. Nie można jednak nigdy zapomnieć, że istota tej służby 
dokonywała się nie w centrali, lecz w terenie, tam, gdzie młodzi łącznicy 
przebiegali przez ostrzeliwane ulice, przez przekopy, tam, gdzie przeciskali się 
przez piwniczną ciżbę, gdzie swym pojawieniem się wywoływali uśmiechy na 
zatroskanych twarzach. Byli ulubieńcami ludności. Przynosili nie tylko 
wiadomości o bliskich, lecz kolportowali także rozchwytywaną wszędzie prasę 
powstańczą. Wywoływali uśmiechy i sami nieśli uśmiech, chłopięcy spryt i 
zaradność. Gdy w pierwszej fazie powstania przeskok przez Aleje Jerozolimskie na 
skutek silnego obstrzału ·ąowcxłował częste i bolesne straty, zawiszacy 
przeciągnęli przez aleje linteę, aa lince zawiesili pudełko w kształcie małego 
wagonika i przesuwając linkę ciągnęli wagonik z pocztą na drugą stronę. 
Równocześnie Niemcy oddawali do małego wagonika całe serie strzałów, zawsze 
bezskutecznie, a w przeciwległych bramach po dwu stronach Alei grupki chłopców 
wykonywały swą pracę, trzymając się za boki ze śmiechu. Nie zawsze było tak 
wesoło. Były straty. Liczba ich dotąd nie została podsumowana. Nie były bardzo 
liczne, ale były bardzo bolesne. Tak bardzo, jak tylko może być bolesna strata 
każdego młodego i dzielnego życia. Tragiczne były wymiany uścisków dłoni 
pomiędzy harcerskimi zwierzchnikami a ojcami poległych. Tragiczne były z 
szacunkiem składane przez zwierzchników harcerskich pocałunki na rękach matek 
poległych. Niezapomniane zostaną chwile zawiszackich pogrzebów. Niezapomniana 
jest gromadka skupiona w ciszy nad mogiłą pierwszego poległego Zawiszaka -- 
listonosza, ,,Banana", wykopaną koło stanicy ,,Powiśle". Niezapomniany, bolesny 
lecz dumny wzrok rodziców młodziutkiego chłopca -- ,,Lwa" -- pochowanego na 
podwórzu domu, w którym mieściła się Główna Kwatera przy ulicy Wilczej. 
Zawiszacy pełnili swą służbę do końca powstania. Pełnili ochoczo i mimo ciężkich 
chwil, pogodnie. Mniej niż starsi zdawali sobie sprawę z tego, że powoli 
nadchodzi nieubłagany koniec, że okres tak drogo okupionej wolności mija. Gdy 
więc oddziałek stanicy ,,Śródmieście-Północ" pod wodzą ubranego w hełm 
drużynowego ,,Antka" w takt werbla wesoło maszerował na posiłek do 
kantyny ,,Pasieki" -- serca patrzących na to instruktorów z Głównej Kwatery 
ściskały się boleśnie.
Rozdział XXVI ,,PASIEKA" W POWSTANIU
Rozkaz L. 2/C6 z 15 lipca 1944 roku zaczynał się od słów: ,,W okresie 66 stają 
przed Szarymi Szeregami następujące zadania:"... tu następowało wyliczenie aż 29 
zadań na czterech odcinkach działania. Odcinkami tymi były: 1. Odcinek 
wojskowych oddziałów BS i GS -- tu następowało .wyliczenie odpowiednich zadań; 2. 
Odcinek ,,Mafeking" ·-- i znów wyliczenie zadań; 3. Odcinek ,,M" -- zadania; 4. 
Odcinek Odbudowy Szarych Szeregów -- zadania. Skoro ,,Pasieka", autor tego 
rozkazu, stanęła wobec jego realizacji, i to stanęła m. in. w zastępstwie jednej 
z komend chorągwi -- Komendy Chorągwi Warszawskiej, starała się wykonać go 
najpełniej, najstaranniej, z największą pasją. Jest to rzadki przypadek, kiedy 
rozkazodawca, dziwnym zbiegiem wydarzeń, stanął wobec konieczności wykonania 
swych własnych rozkazów, jako jeden z tych, do których rozkaz był zwrócony. 
Praca powstańcza ,,Pasieki" szła też wszystkimi czterema torami, próbowała 
realizacji wszystkich 29 zadań. Jedne rozwijała bardziej, inne mniej, nie 
zapominała jednak o żadnych. Nie zapominała zwłaszcza o tych, które wzywały 
komendy harcerskie wszelkich stopni do przejawiania maksimum inicjatywy i 
wychodzenia naprzeciw myśln»n komend wojskowych i władz cywilnych. W powstaniu 
warsza* podjęto wiele prac ściśle rozkazem nie przewidzianych, a *' nikających z 
ducha tego rozkazu i pod któreś z zadań zadań naraz dających się zakwalifikować. 
" Polowa. Był punkt rozkazu mówi0"" nywania zadań z zakresu «M AK -- inicjatywa 
w>"' nych podei"1""
M
zresztą Poczta Polowa. To samo Wojskowa Służba Społeczna, to samo wydawnictwa 
itd. Lecz nie wyprzedzajmy faktów. Najpierw odcinek oddziałów walczących. Jedno 
z zadań mówiło wyraźnie: ,,Mimo przejścia oddziałów do dyspozycji AK czuwanie od 
tej chwili nad atmosferą wychowawczą oddziału przez kontakt z instruktorami -- 
dowódcami, przez dostarczanie materiałów wydawniczych Szarych Szeregów oraz 
przez inne dostępne środki, jak korespondencja, odwiedzanie oddziałów w polu, 
organizowanie ognisk, świetlicy itp." Przy batalionach był ,,Piotr", czuwał nad 
atmosferą wychowawczą, rozmawiał z instruktorami-dowódcami, organizował 
ogniska... Po jego śmierci miał go zastąpić ,,Wacek". ,,Witold" był w 
batalionach czterokrotnie: najpierw trzy dni na Woli, potem dzień na Starówce, 
wreszcie dwukrotna bytność na Czerniakowie. Z kompanią ,,Jacka" był stały, 
codzienny kontakt na ogniskach, w osobistych rozmowach. W plutonie żoliborskim 
bywał ,,Wacek", w plutonach mokotowskich był raz ,,Witold". Wydział 
Wydawnictw ,,Pasieki" pod energicznym kierownictwem ,,Wojtka" wydawał 
stale ,,Brzask -- Pismo Harcerskich Oddziałów Armii Krajowej" i za pomocą 
zawiszackich łączników kolportował je w harcerskich
oddziałach. Informaciopieka· reorr S?" Wigry" wydawały swoją własną gazetkę 
batalionową. " ~ ' ~> * jntniwpmi
i Południe był on praktycznie stały, 'prawie codzienny. W stanicy Powiśla był 
Naczelnik Harcerzy parokrotnie, w czerniakowskiej -- raz i w mokotowskiej też 
raz. Stanicę Śródmieście-Południe odwiedziła wiceprzewodnicząca ZHP, p. Wanda 
Opęchowska. Z kolei odcinek ,,M" -- oddziaływania na otoczenie, w szczególności 
oddziaływania na młodzież. Jak wiemy, ,,M" było raczej postawą szaroszeregowych 
ludzi wobec otoczenia niż działalnością samą. A jednak w czasie powstania obok 
tej postawy, która przejawiła się np. w zorganizowaniu Poczty Polowej, była i 
konkretna akcja ,,M". Na pierwszym planie wymienić tu trzeba Wojskową Służbę 
Społeczną. Powstała ona prawie zaraz po przybyciu ,,Pasieki" z Woli do 
Śródmieścia. Powstała jako przejaw naturalnej chęci dopomożenia organizującym 
się władzom cywilnym, chęci ulżenia ludności cywilnej w jej związanych z walką 
cierpieniach. Była rozwinięciem inicjatywy w próżni nie zapełnionej jeszcze 
zorganizowanym, normalnym działaniem władz. Treścią swą jak najbardziej szła po 
linii zadań ,,M", choć zadania te, mające według założeń obejmować tylko 
młodzież, rozszerzała na całą ludność. Na tę treść składała się działalność 
patroli starszych, wypróbowanych instruktorów harcerskich umiejących zwołać 
zebranie w domu r7v bloku, prze-
mńwiń nfl tiilri"- " '
rje, zaopa·cznych, *użby tie
,,M". Lecz potem, gdy z Woli, gdy ze Starówki zaczęły dochodzić coraz gorsze 
wiadomości, zapał ,,Jacka", zapał ,,Czarnego Jasia", zapał szeregu innych do tej 
półcywilnej służby zbladł, zszarzał. Na pracę chodzili jak pcd przymusem. Praca, 
bez wkładanej w nią poprzednio pasji, nie rozwijała skrzydeł, tu i ówdzie 
poczęła się rwać, zamierać. A oni wciąż nasłuchiwali dalekiego huku dział. Duszą 
byli tam, gdzie w morzu płomieni, chmurach dymów, pyłu i lecącego w górę gruzu 
ginęły bataliony. Pierwszy nie wytrzymał ,,Jacek". Po szczerej, namiętnej 
rozmowie z ,,Witoldem", po mocnym uścisku dłoni, poszedł na nową funkcję, 
funkcję dowódcy kompanii harcerskiej w zgrupowaniu mjr. ,,Bartkiewicza". Poszedł 
do tej nowej pracy rozradowany, jak by go spotkało największe szczęście. Wiemy, 
ile zapału włożył w kompanię, jak wzorowo, odważnie dowodził. Wiemy, że 23 
sierpnia już nie żył. Do świetlicy ,,Pasieki" wrócił w drewnianej trumnie. Przy 
trumnie stanęła warta kolegów instruktorów. ,,Pasieka" żegnała drugiego, 
poległego w czasie powstania wojennego Szefa. ,,Piotr"... ,,Jacek"... Gdy warta 
stała przy trumnie, nastąpił ciężki nalot niemieckich bombowców. ,,Ryśka", wdowa 
po poległym, podbiegła do stojących na warcie kolegów prosząc: ,,Zejdźcie, jemu 
już nie pomożecie!"... A wtedy właśnie była pierwsza rocznica śmierci Tadeusza 
Zawadzkiego, śmierci ,,Zośki" pod Sieczychami. Mieli o czym myśleć stojący na 
honorowej warcie. Po odejściu ,,Jacka" służba w WSS trwała wprawdzie dalej, lecz 
już coraz mniej intensywna, mniej wydajna. Któregoś popołudnia ,,Czarny Jaś" 
dowiedział się o śmierci w batalionie swego brata ,,Tadzia". Nie wytrzymał teraz 
i ,,Czarny Jaś". ,,Służba, służba w pierwszej linii" -- wyrzucał z siebie 
gorączkowo. WSS to też służba. Boże, Boże, dlaczego nasza służba musi być zawsze 
w takiej pierwszej linii? Jak wiemy, ,,Czarny Jaś" poszedł do batalionu. Poszedł 
i zginął. WSS, choć kierowana nadal przez ,,Adama", teraz przesuwała się coraz 
bardziej w ręce harcerek. Wskutek tego charakter pracy przeobrażał się powoli. 
Chłopcom było w niej coraz bardziej nijako. Do końca powstania WSS nigdy już 
szerzej nie rozwinęła skrzydeł. Na odcinku ,,M" działał także Wydział Wydawnictw. 
Spostrzeżono, jak bardzo ludność cywilna, obok wiadomości od bliskich (Poczta 
Polowa), pożąda również wiadomości z frontów i to zarówno tych powstańczych, 
decydujących każdej minuty o życiu i śmierci, jak i tych dalekich -- ze 
stojącego za Wisłą frontu wschodniego i rwącego naprzód, lecz jeszcze bardzo 
dalekiego, inwazyjnego zachodniego -- decydującego o całej dalszej przyszłości. 
Dlatego, choć pism powstańczych wychodziło wiele, Wydział Wydawnictw podjął 
wydanie pisma dla ludności. Tytuł: ,,Wiadomości Informacyjne Brzasku". To na tym 
odcinku wydział błysnął inicjatywą i sprężystością, o których pisaliśmy już 
kiedyś: w momencie, gdy po zbombardowaniu
elektrowni stanęły z braku prądu wszystkie drukarnie, zapełnił wytworzoną 
próżnię, rzucając na miasto zwiększone nakłady powielanego ,,Brzasku". Oto 
konkretne działania ,,M". Lecz ponadto emowa postawa zaznaczała się i narzucała 
wszędzie, we wszystkim: w ogniskach organizowanych dla swoich -- na których, 
niby przypadkiem, bywała ludność i żołnierze sąsiednich oddziałów; podczas mszy 
polowych odprawianych przez harcerskiego kapelana nie tylko dla Szarych Szeregów; 
wreszcie w stałym staraniu o to, aby każdy harcerz, każdy instruktor -- 
gdziekolwiek się znajdzie -- był ośrodkiem wiary w słuszność polskiej 
powstańczej sprawy, źródłem morale tak nieraz trudnego do utrzymania, gdy głód i 
rozbite mieszkania groziły zatarciem poczucia prawa osobistej -Własności, gdy 
strach odbierał wielu mężczyznom rycerskość, kazał rozpychać się w kolejce do 
studni, kazał przewracać kobiety i dzieci w obłędnym biegu do schronu na głos 
nadlatujących stukasów lub na zgrzyt miotaczy min. Ostatni odcinek działania -- 
odbudowa Związku. I ona tylko częściowo znajdowała wyraz w konkretnych pracach 
zmierzających ku jej przygotowaniu. Częściej przyświecała tylko innym pracom, 
innym poczynaniom. Myśl o przyszłej odbudowie Związku towarzyszyła na pewno 
decyzji zorganizowania w tych nieprawdopodobnych warunkach kursów 
podharcmistrzowskich i prowadzenia ich konkretnie według normalnego 
programu ,,Za lasem". Myśl o odbudowie towarzyszyła wstawianiu do rozkazów 
powstańczych punktów o nominacjach instruktorskich, nadawaniu stopni 
instruktorskich w tak niecodziennych sytuacjach, jak pamiętna nominacja Kazika 
Pawlickiego (pseudonim ,,Lubicz"), dokonana na linii podczas inspekcji odległych 
o kilkadziesiąt metrów od wroga placówek Kompanii Harcerskiej przy ulicy 
Kredytowej. Ta myśl, choć może w mniejszym stopniu, towarzyszyła decyzji 
organizowania kursów motorowych. Ta myśl towarzyszyła przede wszystkim dokonaniu 
bardzo poważnej, jak na powstańcze warunki, reformy organizacyjnej. Na czym owa 
reforma polegała? Wspomnieliśmy o niej dawno już, na początku niniejszej pracy w 
rozdziale ,,Czas". Pamiętamy, że w jednym z powstańczych rozkazów Naczelnik 
przesunął wszystkich członków BS walczącej Chorągwi Warszawskiej do Grup 
Szturmowych, a wszystkich członków ,,Zawiszy" tejże chorągwi do Bojowych Szkół. 
Już wówczas, w rozdziale ,,Czas" wyjaśnialiśmy, że nie był to jakiś mechaniczny 
zabieg, lecz wyraz głębokich i chyba dziś, z perspektywy czasu, słusznych 
przemyśleń ,,Pasieki". Rozmyślania te dotyczyły ogromnych wstrząsów, jakie 
powstanie musi wywołać w psychice chłopców, niewątpliwej i nagłej dojrzałości 
tych wszystkich, którzy zetknęli się bezpośrednio ze zjawiskiem życia i śmierci, 
ze zjawiskiem odbierania życia innym. To były motywy reformy. Lecz zauważmy, że 
całej reformie konsekwentnie i wyraźnie przyświecała myśl o odbudowie Związku, o 
jego ciągłości po powstaniu, po przełomie, po wkroczeniu do wolnej Polski. 
Przecież nie kiedy indziej, tylko wtedy, w wolnej już Polsce zawiszacy mieli być 
beesowcami i realizować ich program, dotychczasowi beesowcy z kolei geesowcami i 
także realizować ich program. Bez tej myśli rozkaz nie miałby sensu, i byłby 
rzeczywiście tylko mechanicznym zabiegiem. Ważniejsze jednak dla sprawy odbudowy 
jest to, iż w ślad za wspomnianą reformą, na miejsce ,,awansowanej" ,,Zawiszy" 
powołano nową ,,Zawiszę". Zarządzono rekrutację wśród bardzo młodych roczników, 
roczników z natury rzeczy przedzawiszowych, lecz również już dotkniętych 
przyśpieszającą dojrzewanie brutalnością życia. Dziesięć, jedenaście, dwanaście 
lat. Program dla tych młodych pomyślano rzeczywiście całkowicie zawiszowy. 
Pamiętamy: zawiszacy nie brali udziału w walce (właśnie z chwilą kiedy wzięli w 
niej udział, musieli przejść do BS). Nowi zawiszacy też więc w walce udziału 
brać nie mieli -- grą, zajęciami świetlicowymi mieli przysposabiać się do życia 
w obecnych trudnych, schronowych warunkach i w przyszłości, w wymarzonej wolnej 
Polsce. Nowych zawiszaków zdołano powołać niewielu -- 30-50 chłopców. Nie 
zostali skoszarowani, jedynie na szereg godzin dnia przychodzili do stanic 
harcerskich. Poza dokonywającym się w ten sposób procesem wychowawczym, chłopcy 
znajdowali w stanicach pomoc psychiczną, gdyż wśród grona rówieśników lepiej 
znosili niebezpieczeństwo nalotów i ognia różnych broni naziemnych niż tuląc się 
do przerażonych i płaczących matek w pełnych zbiorowej histerii schronach. Poza 
tym kilkugodzinny pobyt w stanicy niejednokrotnie był ulgą dla rodzin, gdyż 
chłopcy otrzymywali tam, bezcenny wówczas, gorący posiłek. Mimo wszystko, w 
stosunku do całego tego przedsięwzięcia było wiele sprzeciwów, a i dziwić się 
temu nie można, każdy bowiem miał prawo sądzić, że najlepiej zabezpieczy swemu 
dziecku życie w tych strasznych dniach. ,,Już takich młodych biorą!" -- zdarzało 
się słyszeć niechętne i pełne obaw powiedzenie. Poza tą niewielką, jak gdyby 
eksperymentalną grupą nie rozwijano więc całej akcji liczbowo, a gdy zaczęły 
nadchodzić coraz cięższe dni -- akcję zawieszono. Przez czas jej trwania nie 
zanotowano w tej najmłodszej gałęzi Szarych Szeregów żadnej straty. We 
wszystkich tych sprawach: w nominacjach instruktorskich, w kursach motorowych, w 
reformie organizacyjnej i w powołaniu najmłodszej ,,Zawiszy" jednym z motywów 
działania była myśl o przyszłej odbudowie Związku. Poza tym była działalność 
konkretna -- przygotowująca odbudowę. Powierzono ją hm Kazimierzowi Grendzie 
(pseudonim ,,Granica"), który teraz, po odejściu ,,Jacka" do kompanii, a potem 
po jego śmierci, piastował funkcję szefa ,,Pasieki". Ostatniego szefa ,,Pasieki". 
Wprawdzie widać było wyraźnie, że coraz mniej jest szans na pomyślne zakończenie 
powstańczej walki, jednak nikt jeszcze nie tracił ostatniej nadziei. Armia 
Czerwona mogła wreszcie ruszyć. Z zachodu mogła nadejść jakaś bardziej 
efektywna,, ciągle zapowiadana Domoc.
Owe strzępy optymizmu, i każdym dniem malejące, nagle -- pod wpływem podniet 
zewnętrznych -- rozrastały się, przesłaniały niemal koszmar dnia. Tak było w 
dniach po przemówieniu wicepremiera, Jana Kwapińskiego; tak było 13 września w 
godzinach brania Pragi przez Armię Czerwoną, tak wreszcie było 18 września w 
minutach, gdy tuż nad Śródmieściem ukazała się potężna armada liberatorów i gdy 
z niej wykwitł rój kolorowych spadochronów. Strzępy optymizmu malały coraz 
szybciej, aż zniknęły w świadomości nadchodzącej klęski. Mimo to ,,Pasieka", 
zgodnie z planem, decydowała kontynuować rozwój tego jeszcze jednego nurtu -- 
przygotowanie odbudowy Związku. Chociaż szansę przystąpienia do realizacji 
odbudowy były minimalne -- nie wolno było dać się zaskoczyć wypadkom, trzeba 
było być przygotowanym. Praca ,,Granicy" polegała głównie na przeprowadzaniu 
ankiety wśród instruktorów harcerskich. W odpowiedziach zapytywani mieli wskazać 
tereny, na jakie chcieliby ruszyć w momencie, gdy przełom rozerwie wąskie ramy 
oblężonego miasta. Zgodnie z przesądzonymi już wytycznymi odbudowy, Warszawa 
miała odbudować swą własną chorągiew, a ponadto stworzyć nową chorągiew na 
Mazurach, w dzisiejszym województwie olsztyńskim, a wówczas na części tzw. Ziem 
Postulowanych znanej pod nazwą Prusy Wschodnie. Poza tym w Warszawie było sporo 
instruktorów zarejestrowanych w chorągwi wysiedlonych z Polski Zachodniej i w 
chorągwi wysiedlonych z Polski Wschodniej. Ci z natury rzeczy przewidywali w 
ankiecie powrót na swoje tereny, niektórzy zaś intruktorzy zachodni projektowali 
pójść jeszcze dalej, na Ziemie Postulowane graniczące z Poznańskiem, Pomorzem, 
Śląskiem. Do tych różnych grup dochodziło parę indywidualnych przydziałów tych 
instruktorów, którzy specjalnie kierowali się do administracji państwowej na 
Opolszczyznę. Na podstawie ankiety ,,Granica" opracowywał spisy, tworzył ekipy 
gotowe każdej chwili do drogi. Teraz także starano się naprawić dokonany w 
początkach powstania błąd uwięzienia w murach Warszawy Komendy Chorągwi 
Mazowieckiej: mianowano hrn ,,Fila" (Ludwika Michalskiego) wizytatorem Mazowsza 
i wysłano go wraz z jedną łączniczką na Mokotów, stamtąd bowiem, jak się 
wydawało, przy pierwszej nadarzającej się okazji najłatwiej byłoby wyjść z 
miasta. Rzecz prosta, na wskazaniu pewnych ludzi nie kończyła się 
praca ,,Granicy"; ludziom tym dostarczał właściwe adresy w terenie, hasła i 
szyfry, instrukcje. Ale i ta praca, nastawiona na coraz większy rozwój i rozmach, 
w warunkach powstańczych powoli usychała. Technika pracy kierownictwa ułożyła 
się prosto: ,,Pasieka", funkcjonująca w lokalu przy ulicy Świętokrzyskiej 28 od 
3 VIII 1944 do 31X1944, następnie, po zbombardowaniu Śródmieścia północnego i 
prawie całkowitym odpływie ludności cywilnej, funkcjonująca w lokalu przy ulicy 
Wilczej 41 od 31X1944 do 3X1944. Do tego liczne inspekcje terenowe Naczelnika 
Harcerzy. W czasie gdy ,,Pasieka" pracowała na Świętokrzyskie!, posiadała swą 
ekspozyturę na Wilczej, w Śródmieściu północnym. Jej kierownikiem był 
początkowo ,,Granica", potem ,,Jurwiś" (hm Jerzy Kozłowski). Gdy zaś 
cała ,,Pasieka" znalazła się na Wilczej, rozdzielono połączone dotychczas 
funkcje GKH i Komendy Chorągwi. Komendantem Chorągwi został wtedy ,,Papa" (hm 
Władysław Olędzki). Sprawy kwatermistrzowskie -- kwatery, zaopatrzenie, 
scentralizowane w okresie powstania w rękach Komendy Okręgu AK -- wymagały 
równie jasnego uregulowania stosunku ,,Pasieki" do Komendy Okręgu. Zostało 
ustalone, że we wszystkich sprawach administracyjnych ,,Pasieka" będzie 
przewidziana w rozdzielnikach Oddziału VI (Biuro Informacji i Propagandy) 
Komendy Okręgu. Szefem Oddziału był wówczas ,,Opel" (hm kpt. Antoni Nowak-
Przygodzki). Wydawało się, że wszystko ułoży się jak najlepiej. Niestety ,,Opel" 
próbował stwarzać sytuację, w której ,,Pasieka" byłaby mu całkowicie podległa, 
byłaby jakby jego sekcją spraw młodzieżowych. Na tym tle wynikło wiele trudnych 
rozmów zupełnie niepotrzebnych w tak poważnym okresie, jaki przeżywaliśmy. 
Zależność kwatermistrzowska przykro dawała się we znaki. Raz jeszcze 
potwierdziła się postawiona w pierwszym rozdziale niniejszej pracy teza, że 
znaczenie harcerstwa w społeczeństwie, a bardziej jeszcze w oczach władz rosło 
lub malało zależnie od sytuacji ogólnej. Im cięższa była sytuacja ogólbardziej 
rosło znaczenie harcerstwa, i odwrotnie. Dlaczego wi wstaniu, kiedy sytuacja 
była obiektywnie bardzo, bardzo cięż' cerstwo miało trudności? U niektórych 
wojskowych działa jakiś dziwny brak wyobraźni; dopóki bomby nie uderzyły w 
dopóki podmuch nie rozwiał urzędowych papierków, niektór celebrowali swe funkcje, 
kazali całymi kwadransami czt swoimi drzwiami... Reguła ta sama co zawsze, tylko 
zmienn większa, nieraz zależna od konkretnej bomby, konkretnf Naczelnictwo 
Szarych Szeregów było w czasie powst szone. Tylko przewodniczący (dr T. 
Kupczyński) i wicepr (p. W. Opęchowska) przebywali razem w lokalu przv kowskiej 
i Hożej. Kapelan (ks. hm J. Zieją), będąc łanem pułku ,,Baszta", znajdował się 
na Mokot' nik Harcerzy odnalazł go rannego w szp;* Hm. M. Wocalewska zginęła w 
pierw tarz Naczelnictwa, hm Antoni Ol1 uwolnionymi przez powstańcónictwo 
funkcjonować mógł ,,Witold" -- Naczelnik H? radą i oparciem moralr rzucały się. 
Przewodr bardzo przykra, barr" Pod koniec w bataliony harce*
prawie wszędzie wygasał, gdy przepełnionemu cywilną ludnością Śródmieściu każdej 
chwili groziło skoncentrowane natarcie wroga, ,,Witold" zgłosił się do 
przewodniczącego z propozycją udania się do delegata rządu i wyrażenia w imieniu 
Szarych Szeregów opinii o konieczności podjęcia rozmów kapitulacyjnych. Trudna 
to była decyzja. Wobec tego, że front za Wisłą znów zamilkł wydawało się jednak, 
że wszelkie szansę realne przestały istnieć, że są to ostatnie chwile, w których 
Niemcy zechcą jeszcze rozmawiać, że wartości moralne zostały już drogo, bardzo 
drogo okupione, a teraz nastąpić mogła tylko zwykła rzeź. Każdy pocisk padający 
na przeładowane cywilami Śródmieście, na przepełnione szpitale pociągał 
dziesiątki ofiar. Przewodniczący akceptował propozycję ,,Witolda" i obaj 
przedstawiciele Szarych Szeregów udali się do delegata rządu, wicepremiera 
Jankowskiego. Rozmowa była równie ciężka, jak decyzja jej podjęcia. -- ,,Więc i 
wy, od których się tego najmniej .spodziewałem?" -- pytał z wyrzutem delegat... 
A jednak kapitulacja była wielkim ciosem. 3 października na dziedzińcu koło 
kwatery ,,Pasieki" odbyła się ostatnia zbiórka znajdujących się w Śródmieściu 
oddziałów i służb Szarych Szeregów. Na skrzydle stanęli żołnierze z harcerskich 
batalionów -- z ,,Parasola", ,,Zośki" i ,,Wigier". Było ich razem kilkuz 
Naczelnika. Odznaczenia. Za chwilę trzeba będzie się rozsyłu latach wspólnej, 
twardej służby. Jedni pójdą do niewoli, i usiłowali wydostać się z ludnością 
cywilną. Każdy w swoją drogę. zas zamiast pożegnania, zamiast przestróg na drogę, 
wszyscy aczność powtarzali za ,,Witoldem" rotę harcerskiego przyizerą wolę, 
całym życiem..."
SŁOWNIK NAZW I KRYPTONIMÓW,
i/Agat" -- wydzielona z batalionu ,,Zośka" (zob.) do- akcji specjalnych 
przeciwgestapowskich jego 3 kompania, nosząca później kryptonim ,,Pegaz" (zob.), 
a wreszcie rozbudowana do stanu batalionu ,,Parasol" (zob.); nazwa ,,Agat" 
pochodzi od: ,,antygestapo". ,,Agrykola" -- Stkoła Podchorążych; służba pełaiona 
przez AK -- Armia Krajowa, działająca na terenie kraju część sił zbrojnych 
Rzeczypospolitej Polskiej; poprzednio kolejno: SZP, ZWZ, PZP. AKH -- Akademickie 
Koło Harcerskie w Poznaniu. ,,Alek" -- 2 pluton kompanii ,,Rudy", nazwany 
imieniem Aleksego Dawidowskiego. ,,AL Szucha" -- gmach gestapo (zob.) mieszczący 
się w Warsza-
Grupy Szturmowe.
wie przy al. Szucha 25. Arbeitsamt -- niemiecki
urząd
,,Baszta" ~ Batalion Sztabowy, rozbudowany z harcerskiej kompanii utworzonej w 
końcu 1939 r.; następnie rozbudowany do rozmia-i rów pułku. Baudienst -- 
niemiecka Służba Bu-" dowlana, organizacja pracy przy-1 musowej, przed 
wcieleniem do której należało chronić polską młodzież. ,,Bądź Gotów" -- pismo 
Szarych" Szeregów, wydawane dla ,,Za^ wiszy" początkowo przez ,,Ul Wisła", 
później ,,Pasiekę" (1942--« 1944). BCh -- Bataliony Chłopskie, wojskowa 
organizacja utworzona' przez Stronnictwo IAidowe. ,,Belweder" -- 
zob. ,,Sonda". ,,Biała R*ża" -- akcja uwolnienia1 Floriana Marciniaka z Fortu 
VII w Poznaniu przygotowywana w; lecie 1043 r. przez GS Chorągwi Warszawskiej; 
odwołana. ,,Biały" Ul -- Białostocka Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w ramach 
terenu Polska Wschodnia, Późniejszy kryptonim -- ,,Żubr". ,,Bielany" -- walka 
załogi samochodu GS Chorągwi Warszawskiej z atakującymi Niemcami^ która odbyła 
się 2 VI 1943 r. n<Ł Bielanach w Warszawie. BIP -- Biuro Informacji i Propan
pracy, zajmujący się głównie wywózką na roboty do Niemiec. ..Bałtyk" -- jeden z 
hufców warszawskiej ,,Zawiszy". ,,Barbara" -- Zagłębiowska Chorągiew Harcerzy, 
funkcjonująca w ramach terenu Polska Zachodnia;
gandy, nazwa VI oddziału sztabów AK (zob.). ,,Blok" -- jednostka harcerzy na 
terenie dzielnicy Warszawy od 1944 r. ,,Błoto" Ul -- Poleska Chorągiew Harcerzy, 
funkcjonująca w ramach terenu Polska Wschodnia. ,,Boernerowo" -- wyszkolenie w 
zakresie łączności i przydział do oddziałów łączności; służba pełniona przez BS 
(zob.). Bojowiec -- stopień harcerski, odpowiednik przedwojennego harcerza 
orlego; inna nazwa -- partyzant. BOW -- Bojowa Organizacja ,,Wschód", 
organizacja harcerska działająca na terenach województw wschodnich, scalona 
później z Szarymi Szeregami. BR -- Hufiec ,,Bródno" Warszawskiej Chorągwi 
Harcerzy, funkcjonujący w ramach okręgu PR (zob.). ,,Bracka" -- akcja ewakuacji 
mie-
szkania Chorągwi 1943 r. wykonana przez
Warszawskiej 2
GS II
,,Brama" Ul -- Wileńska Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w ramach terenu Polska 
Wschodnia. ,,Braun" -- akcja wykonania wyroku na Emilu Braunie 13 XII 1943 r. 
przez kompanię ,,Agat" -- ,,Pegaz". ,,Broda" -- zob. ,,Motor". ,,Brzask" -- 
pismo Szarych Szeregów, wydawane przez ,,Pasiekę" dla Grup Szturmowych (1944 
r.). ,,Brzeg" -- harcerska grupa działaczy morskich, scalona z Szarymi Szeregami; 
inna nazwa BS -- Bojowe Szkoły -- zespoły
,,Zatoka".
starszych chłopców (skautów), w wieku 15-17 lat. ,,Buki" -- nazwa użyta w 
konspiracyjnym wydaniu Kamieni na szaniec (zob.) dla 
określenia ,,Pomarańczami"(zob.). ,,Biirckl" -- akcja wykonania wyroku na Franzu 
Burcklu 7 IX 1943 r. przez kompanię ,,Agat" -- ,,Pegaz". ,,Celcstynów" -- akcja 
odbicia więźniów wykonana przez GS Chorągwi Warszawskiej 20 V 1943 r. na stacji 
kolejowej Celestynów. ,,Charyzma" -- kursy harcmistrzowskie. ,,Chicago" -- akcja 
pościgu za wiozącym Floriana Marciniaka samochodem gestapo dokonywana przez GS 
Chorągwi Warszawskiej 10 i 11 V 1943 r. na ulicach Warszawy. ,,Chro&ry" Ul -- 
Chorągiew Harcerzy Wysiedlonych z terenu Polski Zachodniej. CP -- 
Hufiec ,,Centrum Pragi" Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący w ramach 
okręgu PR (zob.). CR -- Hufiec ,,Centrum" GS Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, 
funkcjonujący od 3 XI 1942 r. do utworzenia batalionu ,,Zośka" w VIII 1943 r. CT 
-- Okręg ,,Centrum" Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący od podziału 
Okręgu PD (zob.) jesienią 1941 r. do reorganizacji chorągwi 3 XI 1942 r. CWW -- 
Centrum Wyszkolenia Wojskowego; kierownictwo służb
wyszkolenia ,,Pasiece".
wojskowego przy
jowej Warszawa-Śląsk wykonana przez GS Chorągwi Warszawskiej 6 VI 1943 r. 
Delegatura Rządu -- urzędujące w kraju agendy rządu polskiego, przebywającego na 
emigracji. ,,Deska" -- zob. ,,Motor". ,,Dęby" -- pismo Szarych Szeregów; wydany 
przez ,,Pasiekę" 1 numer w VI 1942 r. ,,Drogowskaz" -- pismo Szarych Szeregów; 
wydawane przez ,,Pasiekę" w VIII-IX 1942 r. ,,Dziś" -- okres konspiracji; 
zob. ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze". ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" -- konstrukcja 
programowa Szarych Szeregów, gdzie ,,dziś" oznacza okres konspiracji, ,,jutro" -
- okres walki jawnej (inna nazwa: ,,przełom"), ,,pojutrze" -- okres powojennej 
odbudowy; (inna nazwa: ,,piątek -- sobota -- niedziela"). ,,Dzwon" Ul -- 
Krakowska Chorągiew Harcerzy; zob. ,,Smok". ,,EKD" -- w krótkim okresie 
kryptonim łączności Chorągwi Warszawskiej; pochodzenie kryptonimu od nazwy 
warszawskiej Elektrycznej Kolei Dojazdowej. ,,Felek" -- 1 kompania 
batalionu ,,Zośka" (zob.), nazwana imieniem Feliksa Pendelskiego, przemianowana 
następnie na ,,Maciek" (zob.) w związku z przeniesieniem nazwy ,,Felek" na 3 
pluton 2 kompanii. ,,Felek" -- 3 pluton kompanii ,,Rudy" (po zmianie nazwy 1 
kompanii batalionu ,,Zośka" z ,,Felek" na ,,Maciek"). ,,Filtry" -- wyszkolenie 
saperskie; służba pełniona przez GS. ,,CSdańsk" -- akcja ,,N" (zob.) na terenie 
Warszawy. Gestapo -- Geheimstaatspolizei -- tajna policja niemiecka; potocznie 
nazwa używana w odniesieniu do wszystkich formacji policyjnych 
okupanta. ,,Ghetto" -- akcja likwidacji niemieckiego stanowiska ogniowego 
ostrzeliwującego walczące getto warszawskie, przygotowywana przez GS Chorągwi 
Warszawskiej w IV 1943 r.; odwołana. ,,Giewont" -- 3 kompania batalionu ,,Zośka 
(zob.), uformowana na okres powstania warszawskiego, nazwana pseudonimem 
Miłosława Cieplaka. ,,Gleba" Ul -- Wołyńska Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w 
ramach terenu Polska Wschodnia. ,,Golędzinów" -- wyszkolenie w zakresie pocztów 
dowódców i przydział do pocztów dowódców; służba pełniona przez BS. GR -- 
Hufiec ,,Grochów" Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący w ramach Okręgu 
PR (zob.). Granatowa policja -- pozostawiona przez okupanta i całkowicie mu 
podporządkowana (sprawy porządkowe i kryminalne) część przedwojennej polskiej 
formacji Policji Państwowej; kolor munduru spowodował nazwę potoczną. ,,Gresser" 
-- akcja wykonania wyroku na Erwinie Gresserze 26 IV 1944 r. przez 
kompanię ,,Agat" -- ,,Pegaz". GS -- Grupy Szturmowe -- zespoły starszoharcerskie, 
w wieku powyżej 18 lat. ,,Gustaw" -- Batalion Narodowej Organizacji Wojskowej, w. 
któ-i
t
,,Czarnocin" -- akcja wysadzenia w powietrze mostu na linii kole-
rym były pododdziały Hufców Polskich (zob.). GW -- Grupy Wykonawcze, łączniczki 
Głównej Kwatery Harcerzy i Komendy Warszawskiej GZ -- Hufiec ,,Grzybów" 
Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący w ramach Okręgu PN (zob.). 
Harcerstwo Katolickie -- zob. Hufce. Polskie. Harcerstwo Narodowe -- zob. Hufce 
Polskie. Harcerstwo Polskie -- zob. Hufce Polskie. ,,Hergl" ·-- akcja wykonania 
wyroku na Antonie Herglu 10 XII 1943 r. przez kompanię ,,Agat"--·* ,,Pegaz". 
HHIerjugend -- hitlerowska organizacja młodzieżowa. Hm Rp. -- Harcmistrz 
Rzeczypospolitej; najwyższy przedwojenny stopień Instruktorski posiadany przez 4 
kobiety (Małkowska, Falkowska, Sliwowska i Wocalewska) i 7 mężczyzn (Strumiłło, 
Mauersberger, Sedlaczek, Olewiński, Maresz, Glass i Heidrich). Hufce Polskie -- 
odłam harcerski powiązany ze Stronnictwem Narodowym; inaczej: HP, Harcerstwo 
Narodowe, HN, Harcerstwo Polskie, Harcerstwo Katolickie. ,,Huta" Ul -- Śląska 
Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w ratnach terenu Polska Zachodnia. j,Jan Boży" 
-- akcja uwolnienia więźniów ze szpitala Jana Bożego wykonana 29 VI i944 r. 
przez batalion ,,Zośka". fcJula" -- zob. ,,Tryńcza". jjJutra" = okres walki 
jawnej; zob.
Chorągwi Harcerzy.
,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze.", Inny kryptonim: ,,przełom" Kamienie na szaniec -- 
broszura wydana przez ,,Pasiekę" (I wyd. VII 1943 r. druk., II wyd. -- 
poszerzone--VII 1944 r. druk.): autor ,,Juliusz Górecki" (Aleksander Kamiński); 
przeznaczoną dla Grup Szturmowych. KC --. Komenda Chorągwi, komendant chorągwi. 
KDK -- Kurs Dowódców Kompanii; służba pełniona przez instruktorów. Kcdyw -- 
Kierownictwo Dywersji AK, oddziały AK przeznaczone do walk dywersyjnych w 
okresie konspiracji. ,,Kiliński" -- batalion AK Okręgu
Warszawskiego mieście.
Obwodu Śród-;
KIMB -- Krąg Instruktorski im. Mieczysława Bema; działał na terenie Warszawy 
przed II wojną światową; skupiał instruktorów, o poglądach 
demokratycznych^ ,,Klan" -- zob. ,,Tytusowcy". ,,Klein" -- akcja wykonania 
wyroku na Stephanie Kleinie 25 X 1943 r.
przez ,,Pegaz".
kompanię ,,Agat"a
w ostatnich latach przed II wojną światową. ,,Kresowe Stanice" -- jeden z hufców 
warszawskiej ,,Zawiszy". ,,Kretschmann" -- akcja wykonania wyroku na Auguście 
Kretschmannie 24 IX 1943 r. przez kompanię ,,Agat" -- ,,Pegaz". ,,Kutschera" --- 
akcja wykonania wyroku na Franzu Kutscherze 1 II 1944 r. przez kompanię ,,Agat" 
-- ,,Pegaz". ,,Kuźnica" -- Zrzeszenie Akademickich Kręgów Starszoharcerskich w 
Warszawie działające przed wojną, miało duży wkład w rozwój Szarych Szeregów. 
KVV -- kontrwywiad. KWC -- Kierownictwo Walki Cywilnej, organ Państwa 
Podziemnego utworzony wspólnie przez Delegaturę Rządu (zob.) i AK 
(zob.). ,,Kwiecień" -- przeprowadzona w IV 1944 r. akcja kształcenia 
drużynowych. ,,Lange" -- akcja wykonania wyroku na gestapowcu Langem 22 V 1943 r. 
przez GS Chorągwi Warszawskiej na pL Trzech ,,Las" Ul -- Nowogródzka Chorągiew 
Harcerzy, funkcjonująca w ramach terenu Polska Wschodnia. ,,Lechner" -- akcja 
wykonania wyroku na Josefie Lechnerze 5 X 1943 r. przez kompanię ,,Agat" --
 ,,Pegaz". ,,Lew" Ul -- Lwowska Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w ramach 
terenu Polska Centralna, a następnie terenu Polska Południowa. ,,Lina" Ul -- 
Pomorska Chorągiew.
Krzyży w Warszawie.
Harcerzy, funkcjonująca w ramach terenu Polska Zachodnia. ,,Lotnisko Bielany" -- 
akcja zniszczenia samolotów na lotnisku wykonana 3 V 1944 r. przez 
batalion ,,Zośka". ,,M" -- oddziaływanie na młodzież nie zorganizowaną; służba 
pełniona przez całą Organizację Harcerzy (,,Zawisza", BS, GS). ,,Maciek" -- 1 
kompania batalionu ,,Zośka", nazwana imieniem Macieja Bittnera. ,,Mafeking" -- 
służba pomocnicza, pełniona przez ,,Zawiszę". MD -- Hufiec ,,Mokotów Dolny" 
Warszawskiej Chorągwi Harce-
rzy, funkcjonujący Okręgu PD (zob.).
w ramach
,,Kominy" -- Łódzka Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w ra-i mach terenu Polska 
Zachodnia. Konfederacja Narodu -- organizacja wojskowa utworzona przez ONR (Obóz 
Narodowo--Radykalny), podporządkowana AK. ,,Koppe" -- nieudana akcja wyko-: 
nania wyroku na Wilhelmie Koppe podjęta 11 VII 1944 & przez batalion ,,Parasol". 
Krąg św. Jerzego -- krąg starszo-? harcerski o nastawieniu prawi-: cowym, 
działający w. Warszawie
,,Meksyk I" -- akcja odbicia więźniów przygotowana przez GS Chorągwi 
Warszawskiej na 23 III 1943 r. -- odwołana po wystawieniu. ,,Meksyk II" -- akcja 
odbicia więźniów (Jana Bytnara ,,Rudego") wykonana przez GS Chorągwi 
Warszawskiej 28 III 1943 r.; znana jako ,,Akcja pod Arsenałem". ,,Meksyk III" -- 
akcja odbicia więźniów przygotowana w IV 1943 r. przez GS Chorągwi Warszawskiej 
na pl. Starynkiewicza w Warszawie; nie wystawiona. ,,Meksyk IV" -- akcja odbicia 
więźniów (Floriana Marciniaka) przygotowana przez GS Chorągwi Warszawskiej na ul. 
Koszykowej w Warszawie na 8 V 1943 r.; odwołana po wystawieniu. ,,Metal" Rój -- 
Samodzielny Radomszczański Hufiec Harcerzy, następnie hufiec harcerzy po 
utworzeniu Chorągwi ,,Warta", funkcjonującjr w jej ramach.
MG -- Hufiec ,,Mokotów Górny" Warszawskiej Chorągwi Harce-
rzy, funkcjonujący Okręgu PD (zob.).
w ramach
MK -- Hufiec ,,Mokotów" Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący początkowo 
w ramach Okręgu PD (zob.), a następnie Okręgu CT (zob.). ,,Motor" -- Oddziały 
dyspozycyjne Kedywu (zob.) Komendy Głównej AK; późniejsze 
nazwy: ,,Deska", ,,Sztuka", ,,Broda". ,,Myrcha" -- akcja wykonania wyroku na 
Władysławie Myrsze 15 XII 1943 r. przez kompanię ,,Agat" -- ,,Pegaz". ,,N" -- 
destrukcyjna propaganda wśród Niemców; służba pełniona
także przez BS. NOW -- Narodowa
Wojskowa,
Organizacja
,,Osa" -- małe zespoły ,,Zawiszy" tworzone w Chorągwi Warszawskiej do zadań 
walki bieżącej wbrew konstrukcji programowej ,,Dziś -- Jutro -- Pojutrze" 
(zob.). ,,Pajęczyna" organizowana łączność radiowa pomiędzy Główną Kwaterą 
Harcerzy i chorągwiami. ,,Palmiry" -- organizacja Małego Sabotażu, funkcjonująca 
na terenie podwarszawskim; jesienią 1941 r. scalona z organizacją ,,Wawer". 
^ ,,Parasol" -- batalion GS podporządkowany bezpośrednio Głównej Kwaterze 
Harcerzy, powstały z rozbudowania kompanii ,,Agat" (zob.), później ,,Pegaz" 
(zob.); nazwa ,,Parasol" od planowanego przekształcenia w kadrę brygady 
spadochronowej. ,,Park" -- komórka AK wyrabiająca fałszywe dokumenty. Partyzant 
-- zob. Bojowiec. ,,Pasieka" -- Główna Kwatera Harcerzy. PD -- 
Hufiec ,,Południe" Grup Szturmowych Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, 
funkcjonujący od 3 XI 1942 r. do utworzenia batalionu ,,Zośka" w VIII 1943 r. 
Inny kryptonim: ,,Sad" (Sabotaż -- dywersja). i PD -- Okręg ,,Południe" 
Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący od utworzenia chorągwi jesienią 
1939 r. do reorga-
nizacji 3 XI 1942 r. ,,Pegaz" -- inna nazwa
,,Agat"
,,Pismo Młodych" -- pismo Szarych Szeregów, wydawane przez ,,Pasiekę" dla GS 
(1943 r.). PN -- Okrąg ,,Północ" Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący 
od utworzenia cherągwi jesienią 1939 r. do reorganizacji z 3 XI 1942 
r. ,,Pogorzel" -- akcja wysadzenia w powietrze pociągu, wykonana 23/24 X 1943 r. 
przez batalion ,,Zośka". Pogotowie Harcerek -- przygotowany przed wybuchem II 
wojny światowej program i struktura organizacyjna Organizacji Harcerek na czas 
wojny. Pogotowie Harcerzy -- przygotowany przed wybuchem II wojny światowej 
program i struktura organizacyjna Organizacji Harcerzy na czas 
wojny. ,,Pojutrze" -- okres powojennej odbudowy; zob. ,,Dziś -- Jutro -- 
Pojutrze". ,,Polowanie" -- akcja uderzeniowa na powracających z polowania 
dygnitarzy niemieckich, wykonana 8 I 1944 r. przez batalion ,,Zośka". Polska 
Centralna -- teren chorągwi: lubelskiej, mazowieckiej, radomskiej i warszawskiej, 
a przed utworzeniem Polski Południowej również cały jej teren. Polska Południowa 
-- teren chorągwi: kieleckiej, krakowskiej, lwowskiej i ,,Warty". Polska 
Wschodnia -- teren chorągwi: białostockiej, nowogródzkiej, poleskiej, wileńskiej 
i wołyńskiej, a do VI 1941 r. również lwowskiej. Polska Zachodnia -- teren 
chorągwi: łódzkiej, pomorskiej, ślą-
utworzona przez
Stronnictwo Narodowe.
NSZ -- organizacja wojskowa utworzona przez skrajnie prawicowe ugrupowanie 
polityczne; nie scalona z Armią Krajową i jej nie podporządkowana. O powołaniu 
naszego pokolenia -- broszura wydana przez ,,Pasiekę" w 1942 r; autor ,,Andrzej 
Brzoza" (Leon Marszałek). ,,Obraz" -- Samodzielny Częstochowski Hufiec Harcerzy; 
następnie hufiec hajceczy po utworzeniu Chorągwi ,,Warta", funkcjonujący w jej 
ramach. OC -- Hufiec ,,Ochota" Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący w 
ramach Okręgu PD. i,Odra-Nysa" -- jeden z hufców 
warszawskiej ,,Zawiszy". ,,Orlęta Lwowskie" -- jeden z hufców 
warszawskiej ,,Zawiszy".
skiej, wielkopolskiej i zagłębiowskiej. ,,Pomarańczarnia" -- krąg 
starszoharcerski 23 Warszawskiej Drużyny Harcerzy; nazwa od koloru chust drużyny; 
zob. również ,,Tytusowcy". PR -- Hufiec ,,Praga" Grup Szturmowych Warszawskiej 
Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący od 3 XI 1942 r. do utworzenia 
batalionu ,,Zośka" w VIII 1943 r. PR -- Okręg ,,Praga" Warszawskiej Chorągwi 
Harcerzy, funkcjonujący od utworzenia chorągwi jesienią 1939 r. do reorganizacji 
z 3 XI 1942 r. ,,Proporzec" -- jednostka harcerzy na terenie 
miejscowości. ,,Przełom" -- okres walki jawnej (powstań); zob. ,,Dziś -- Jutro -
- Pojutrze". ,,Przemysław" Ul -- Wielkopolska Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca 
w ramach terenu Polska Zachodnia. Przodownik -- broszura wydana przez ,,Pasiekę" 
(I wyd. 1942 powielacz, II wyd. 1944 druk) dla drużynowych ,,Zawiszy"; 
autor ,,Juliusz Górecki" (Aleksander ,,Pszczoła" -- zastęp harcerzy. ,,Puszcza" 
Ul -- Mazowiecka Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w ramach terenu Polska 
Centralna. ,,Puszcza lewobrzeżna" -- położony na lewym brzegu Wisły okręg 
Chorągwi Mazowieckiej. ,,Puszcza prawobrzeżna" -- położony na prawym brzegu 
Wisły okręg Chorągwi Mazowieckiej. PW -- Hufiec ,,Powiśle" Warszawskiej Chorągwi 
Harcerzy, funkcjonujący początkowo w ramach
Kamiński).
(zob.); nazwa ,,Pegaz" pochodzi od ,,Przeciw gestapo". ,,Pet" -- ,,Przyszłość", 
ideowo-wychowawcza tajna organizacja młodzieżowy z lat 1940 -- 1943. ,,Piątek -- 
sobota -- niedziela" --r zob.: ,,Dziś --!· Jutro -- Pojutrze",
Okręgu PD (zob.), a następnie Okręgu CT (zob.). PZP -- Polski Związek 
Powstańczy; . zob. AK. ,,Rady" Ul -- Radomska Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca 
w ramach terenu Polska Centralna. ,,Rady" Rój -- Samodzielny Radomski Hufiec 
Harcerzy przed podniesieniem go do szczebla chorągwi, funkcjonujący w ramach 
terenu Polska Centralna. RGO -- Rada GJówna Opiekuńcza -- polska, uznawana przez
okupanta mocowa.
organizacja samopo-
Centralna, a następnie terenu Polska Południowa. Skauting -- początkowo 
angielski, później międzynarodowy ruch młodzieżowy, z którego wyrosło 
harcerstwo. ,,Sklepy" -- wyszkolenie pojedynczego strzelca; służba pełniona 
przez BS. SKSS -- Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej, uznawana przez 
okupanta, dzałająca na terenie Warszawy instytucja polska. ,,Smok" U! -- 
Krakowska Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca początkowo w ramach terenu Polska 
Centralna, a następnie terenu Polska Południowa; późniejszy kryptonim: ,,Dzwon". 
SN -- Stronnictwo Narodowe, jedna z polskich partii politycznych okresu 
przedwojennego i okupacji. ,,Soboty" -- spotkania samokształceniowe organizowane 
w r. 1942 i 1943 (?) przez Chorągiew Warszawską w ramach ,,M" (zob.). ,,Sonda" -
- Szkoła Niższych Dowódców; służba pełniona przez BS; 
inaczej: ,,Wiarus", ,,Belweder". ,,Sonderwagen" zob. ,,Tramwaj". ,,Sosnówka" Rój 
-- Samodzielny Piotrkowski Hufiec Harcerzy, następnie hufiec harcerzy, po 
utworzeniu chorągwi ,,Warta", funkcjonujący w jej ramach. ,,Stamm" -- nieudana 
akcja wykonania wyroku na Walterze Stammie 6 V 1944 r. przez kompanię ,,Agat" --
 ,,Pegaz". Szare Szeregi -- Związek Harcerstwa Polskiego. Używane skróty: Sz. Sz. 
lub SS. Szare Szeregi Męskie -- Organizacja Harcerzy.
,,Rodzina" -- drużyna harcerzy. ,,Rój" -- hufiec harcerzy. ,,Rudy" -- 2 kompania 
batalionu ,,Zośka", nazwana pseudonimem Jana Bytnara. ,,S" -- szkolenie 
samochodowe młodzieży niezorganizowanej, prowadzone w ramach służby ,,M" 
(lwowska szkoła samochodowa); inaczej ,,Ursus III". ,,Sad" -- Hufiec GS Chorągwi 
Warszawskiej; zob. PD. ,,Sad" -- 1 pluton kompanii ,,Rudy". ,,Schulz" -- akcja 
wykonania wyroku na gestapowcu Schulzu 6 V 1943 r. przez GS Chorągwi 
Warszawskiej na ul. Mokotowskiej w Warszawie. ,,Sieczychy" -- akcja likwidacji 
niemieckiej strażnicy granicznej we wsi Sieczychy w Puszczy Białej, wykonana 
przez GS Chorągwi Warszawskiej 20 VIII 1943 r. VII Fort -- więzienie w Poznaniu
zorganizowane dawnego fortu.
w kazamatach
,,Skała" Ul -- Kielecka Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca początkowo w ramach 
terenu Polska
Szare Szeregi Żeńskie -- Organizacja Harcerek. Inne kryptonimy: ,,Bądź 
Gotów", ,,Związek Koniczyn". ,,66" -- kryptonim poczynań przygotowujących 
nadchodzący ,,przełom" (zob.); nazwa od nr celi, w której więziony był w VII 
Forcie w Poznaniu Naczelnik Szarych Szeregów Florian Marciniak. SZP -- Służba 
Zwycięstwu Polski; zob. AK. ,,Szymanów -- Płochocin" -- akcja wysadzenia w 
powietrze pociągu, wykonana 22 XI 1943 r. przez batalion ,,Zośka". ,,Taśma 
wschodnia" -- akcja likwidacji niemieckich strażnic granicznych na wschodniej 
granicy tzw. Generalnej Guberni, w ramach której wykonana została 
akcja ,,Sieczychy" (zob.). TK -- Hufiec ,,Trzy Krzyże" Warszawskiej Chorągwi 
Harcerzy funkcjonujący początkowo w ramach Okręgu PD (zob)., a następnie Okręgu 
CT (zob.). ,,Tramwaj" -- akcja likwidacyjna kontrolerów niemieckich, wykonana 26 
IV 1944 r. przez batalion ,,Zośka"; inna nazwa akcji ,,Sonderwagen". ,,Tryńcza" 
-- akcja wysadzenia w powietrze mostów kolejowych, wykonana 5/6 VI 1944 r. przez 
batalion ,,Zośka"; inna nazwa akcji: ,,Jula". ,,Tytusowcy" -- młodsza 
grupa ,,Pomarańczami" (zob.), działali w niej m. in.: A. Długoszowski, W. 
Krajewski, J. Pleszczyński, J. Trzciński; nazwa od pseudonimu J. Trzcińskiego --
 ,,Tytus"^ inną nazwa: ,,Klan", ,,Ul" -- chorągiew harcerzy. ,,Urle" -- akcja 
wysadzenia w powietrze pociągu, wykonana 27 IV 1944 r. przez 
batalion ,,Zośka". ,,Ursus" -- szkolenie motorowe --· I: w szkole legalnej 
Tuszyńskiego; II: konspiracyjne warsztatowe; III: dla młodzieży nie 
zorganizowanej (zob. ,,S") -- lwowska szkoła samochodowa; IV: w ramach CWW 
(zob.). ,,Warta" Ul -- chorągiew harcerzy utworzona z dotychczas samodzielnych 
hufców: Częstochowa -- ,,Obraz", Radomsko -- ,,Metal" i Piotrków -- ,,Sosnówka"; 
chorągiew funkcjonowała w ramach terenu Polska Południowa. ,,Wawer" -- 
propaganda wśród ludności polskiej; służba pełniona przez BS; inny kryptonim 
Mały; Sabotaż. ,,Wawer" -- samodzielna organizacja Małego Sabotażu na terenie 
Warszawy. Od jesieni 1941 r. ,,Wawer -- Palmiry". WD -- Wielka Dywersja; służba 
pełniona przez GS. ,,Weffels" -- akcja wykonania wyroku na Erneście Weffelsie 1 
X 1943 r. przez kompanię ,,Agat" -- ,,Pegaz". ,,Wiarus" -- zob. ,,Sonda". ' 
Wielka gra -- broszura wydana przez ,,Pasiekę" (I wyd. 1942 r. druk., II wyd. 
1944 r. druk.); autor ,,Juliusz Górecki" (Aleksander Kamiński); przeznaczona dla 
BS. ,,Wieniec II" -- akcja wysadzenia w; powietrze torów kolejowych wokół węzła 
warszawskiego wykonana przez Oddz. Dysp. Kedywu KG AK, w tym (pod Kraś-:
nikiem i Radomiem) przez GS Chorągwi Warszawskiej. ,,Wigry" -- batalion AK 
wystawiony przez organizację ,,Wigry" (zob.). ,,Wigry" -- pismo Szarych Szeregów 
wydawane przez Chorągiew Warszawską dla instruktorów w latach 1942--
1943. ,,Wigry" -- założona w początku II wojny światowej (jesień 1939 r.) przez 
grupę instruktorów Chorągwi Warszawskiej samodzielna organizacja wojskowo-
społeczna. ..Wilanów" -- akcja związania walką załogi Wilanowa pod Warszawą 
wykonana przez batalion ,,Zośka" 26 IX 1943 r. ,,Wisła" Ul -- Warszawska 
Chorągiew Harcerzy, funkcjonująca w ramach terenu Polska Centralna. WISS -- 
Wywiad -- Informacja Szarych Szeregów, służba pełniona przez BS. WL -- 
Hufiec ,,Wola" GS Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący od 3 XI 1942 r. 
do utworzenia batalionu ,,Zośka" w VIII 1943 r. WL -- Hufiec ,,Wola" 
Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, funkcjonujący w ramach Okręgu PN (zob.). WSOP -- 
Wojskowa Służba Ochrony Powstania, przygotowane przez AK oddziały służby 
pomocniczej, na wzór ,,Straży Obywatelskiej". WSS -- Wojskowa Służba Społeczna, 
pomoc ludności cywilnej w okresie powstania warszawskiego. Wystawienie -- 
rozmieszczenie na zaplanowanych stanowiskach bojowych oddziału konspiracyjnego w 
oczekiwaniu na sygnał rozpoczęcia akcji. ,,Wzlot" -- pismo subwencjonowane
przez ,,Pasiekę" przeznaczone
częściowo dla BS.
,,Za lasem" -- kursy podharcmistrzowskie. ,,Zatoka" -- zob. ,,Brzeg". ,,Zawisza" 
-- zespół harcerzy w wieku 12-14 lat. ZB -- Hufiec ,,Żoliborz" Warszawskiej 
Chorągwi Harcerzy funkcjonujący w ramach Okręgu PN (zob.). ,,Zbigniewowo" Rój -- 
Pińczowski Hufiec Harcerzy. ,,Zboże" Ul -- Lubelska Chorągiew Harcerzy, 
funkcjonująca w ramach terenu Polska Centralna. Zgrupowanie ,,Radosław" -- 
jednostka Armii Krajowej w powstaniu warszawskim utworzona z oddziałów Kedywu 
(zob.) Komendy Głównej AK; nazwa od pseudonimu dowódcy Jana 
Mazurkiewicza. ,,Ziemie Zachodnie" -- jeden z hufców 
warszawskiej ,,Zawiszy". ,,Złoty" Ul -- Chorągiew Harcerzy Wysiedlonych z terenu 
Polski Wschodniej. ZNMS -- Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, 
organizacja, z którą Szare Szeregi współpracowały w ramach ,,M" (zob.). i,Zośka" 
-- batalion GS Chorągwi Warszawskiej, podporządkowany 27 XII 1943 r. 
bezpośrednio Głównej Kwaterze Harcerzy, nazwany pseudonimem Tadeusza Zawadzkiego. 
ZWZ -- Związek Walki Zbrojnej; zob. AK. ,,Żubr" Ul -- Białostocka Chorągiew 
Harcerzy; zob. ,,Biały" Ul. ,,Źródło" -- pismo Szarych Szeregów, wydawane 
przez ,,Pasiekę"w latach 1940-1942.
INDEKS NAZWISK I PSEUDONIMÓW
,,Adam" 326 ,,Adam" zob. Marszałek Leon Adamska Maria ,,Filipek" 286 Adamski 
Jacek 286 ,,Albin" 190 ,,Alek" zob. Dawidowski Aleksy Alfons zob. Linda Alfons 
Andrzej zob. Romocki Andrzej Andrzejewski Kajetan ,,Jan" 173, 174, 177, 178, 216, 
320 ,,Andrzej Poi" zob. Szeliński Wiktor ,,Antek" 335 Arciszewski-Rola Stanisław 
304 Baden Powell Robert 43, 192, 193, 206, 218, 229 Bajewski Marek ,,Proboszcz" 
120, 136 Banach Jan ,,Sawczuk" 72, 74 ,,Banan" 335 Baron Henryk 59 Barszczewski 
Jan 56 ,,Bartkiewicz" zob. Zawadzki Włodzimierz Bem Mieczysław 55 Bereśniewicz 
Antoni 287 Bereżniewicz 293 Berger Ludwik ,,Goliat" 61 Berling Zygmunt 323 
Beethoven Ludwik van 112 Białkiewicz Feliks ,,Zbigniew" 228 Białostocka Barbara 
43
Biatous Ryszard ,,Jerzy" 149--151, 156, 157, 170, 194, 198, 272, 273, 308, 319, 
320, 323 Bieńkowski-Łada Adam 256 Biernacka Krystyna 238 Bittner Maciej ,,Kajman 
Wojak", ,,Maciek" 141, 160, 165, 166, 169, 170, 176, 178, 213, 286, 302, 323, 
325 Blank Piotr 172 ,,Blondyn" zob. Łukoski Andrzej Błaszczak 
Stanisław ,,Roch", ,,Róg" 183, 185 Błońscy rodzice Jana 156, 157 Błońska siostra 
Jana 156 Błoński ojciec Jana 156, 157 Błoński Jan ,,Novak", ,,Sum" 29, 134, 156, 
216, 289 Bocianówna Apolonia ,,Pola" 289 Bock Fedor von 129 Boerner Ignacy 
140 ,,Bolek" zob. Mirowski Stefan p. Bolesław zob. Srocki Bolesław
Borkiewicz Adam 316, 318 Borys Adam ,,Dyrektor",
,,Pal",
,,Pług" 161, 170, 171, 173-176, 292, 320 Braun Emil 172 ,,Brodowski" zob. Ziirn 
Edward Broniewska Maria zob. Łazęcka-Broniewska Maria Broniewska-Marciniak Zofia 
334 Broniewski Stanisław ,,Jerzy",
,,K. Krzemień", ,,Kozica", ,,Nosowicz III", ,,Orsza", ,,Roman", ,,Stefan 
Orsza", ,,Witold" 30, 32, 33, 49, 50, 60-62, 92, 102, 103, 148, 157-164, 166, 
174-176, 183, 186, 189, 194, 213, 219, 223, 226, 235, 236, 238, 242, 244, 246, 
247, 249, 250, 256, 257, 259 - 261, 271 -274, 277, 281, 290, 297, 308, 311 -314, 
317-319, 321-323, 333, 334, 337, 339, 343, 344 Broniewski Witold 334 Brydak 
Zbigniew ,,Krasnoludek" 47, 260 Brzeziński Kazimierz ,,Karaś", ,,Leon" 90, 211, 
366
Bublewski 259 Witold ,,Wybicki" 258,
Cieplak Miłosław ,,Giewont", ,,Kwiczoł", ,,Mały" 13, 30, 32-34, 160, 162, 170, 
171, 176, 177, 182, 187-189, 211, 216, 221, 279, 302, 308, 311, 317, 318, 
325 ,,Ciocia" zob. Jeżewska Jadwiga ,,Czarna Wanda" zob. Kamieniecka-Grycko 
Wanda
Czarnecki 280 Stefan ,,Bielecki" 279,
Edek zob. Ziirn Edward Ewa zob. Skarżyńska Ewa
Fallenbuechl wski" 25
Zbigniew
,,Gruby" zob. Zawadowski Andrzej Grzesiak Józef ,,Czarny" 268
Grzeszczak 199, 286
Aleksandra
,,Oleńka" "' ,
' ,,Wilano-
Burmeister maszynista 277 Burmeister Kazimierz 25 Biirckl Franz 171, 172 Bytnar 
Jan ,,Krokodyl", ,,Rudy" 29, 37, 90, 110, 116, 118, 141, 146, 149, 154, 157, 
159-161, 163-165, 168, 169, 182, 183, 199, 211, 213, 216, 231, 237, 245, 288, 
291, 320, 322, 325, 334 Bytnar Stanisław ojciec Jana 157 Bytnar Zdzisława matka 
Jana 334 Całkówna Maria ,,Wika" 198, 323 ,,Celt" zob. Chciuk Tadeusz Cetnarowicz 
Kazimierz ,,Krzywonos" 134, 289, 290 Chałasiński Józef 238 Chciuk 
Tadeusz ,,Celt", ,,Dzidek" 252, 253, 260, 263 Chełmicka-Szubertowa 
Maria ,,Horpyna" 241, 312 Chodynicki Kazimierz 229 Chruściel Antoni ,,Monter" 15, 
29, 56, 84, 85, 92, 94, 304, 312, 314, 315, 317-319, 327 Chrzanowski Ignacy 25 
Churchill Winston 239 ,,Cichy" zob. Senger Marian
Czarnecki Władysław 109 ,,Czarny" zob. Gnesiak Józef ,,Czupryna" 266 Cygański 
Kazimierz 286 Gywińska Irena 236 Cywiński Janusz ,,Puchała" 286 ,,Czarny Jai" 
zob. Wuttke Jan ,,Damazy" zob. Jastrzębski Bronisław Darda Hanna ,,Ala" 286 
Dargiel Jerzy ,,Henryk" 187, 216 Dawidowski Aleksy ,,Alek", ,,Kopernicki" 110, 
11S-115, 146, 153, 160, 164, 165, 168, 169, 182, 183, 231, 245 Dąbrowski 
Edward ,,Zieliński" 46, 96, 265, 269, 272, 273, 306 Dąbrowski Juliusz, Julek 20, 
21, 28, 59, 222, 229, 274 ,,Dąbrowski" zob. Kamiński Aleksander Dehnel 
Władysław ,,Feliksiak" 59, 61, 65 ,,Deux" 281 Długoszowska matka Andrzeja 317 
Dlugoszowski Andrzej ,,Długi" 146, 316 ,,Dobiomirski" zob. Jakiel Albin Domański 
Leszek ,,Zeus" 13, 16, 20, 50, 231, 265, 274 Drzewiecki Jerzy 23 ,,Dyrektor" zob. 
Kiwerski Jan Wojciech ,,Dzidek" zob. Chciuk Tadeusz Dziekoński Zdzisław 259, 308, 
319
,,Feliksiak" zob. Dehnel Władysław Fiedler Arkady 239 Fieldorf Emil 
August ,,Nil" 15, 149, 153, 166, 169, 170, 173, 184, 250, 299 ,,Firley" zob. 
Linda Zygfryd Firlik Franciszek ,,Orliński" 292 Fiutowski Jerzy ,,Marek" 216 
Florczakówna Zofia 244 Foch Ferdynand 304 Freitag-Pełczyńska Anna ,,Hanka" 284 
Frelkowie gospodarze E. Stasieckiego 128, 271 Gajdowski Leon ,,Ostoja" 327 Gawin 
Jerzy ,,Słoń" 166 Gąsiorowski Wacław 54 Gęsicki Zbigniew ,,Juno" 173, 286 
Giernat Bolesław 290 ,,Giewont" zob. Cieplak Miłosław Gieysztor 
Marian ,,Urbański" 250 Głowacka Urszula ,,Urka" 289 ,,Głowacki" zob. Zadróżny 
Czesław ,,Gniewosz" zob. Ziirn Edward Gorzechowski Jur 28 Gorzkowski 
Kazimierz ,,Andrzej", ,,Wolf" 21, 69, 119, 120 ,,Gozdał" zob. Górecki Przemysław 
Góreccy; rodzice Przemysława 334 Górecki Bolesław ,,Śnica" 319, 320 Górecki 
Przemysław ,,Gozdal", ,,Kuropatwa" 97, 98, 225, 332 - 334 Grabowska 
Halina ,,Zeta" 286 ,,Granica" zob. Grenda Kazimierz Grażyński Michał 16, 18, 20, 
251
Gregorkiewicz 29, 63, 289 Antoni ,,Krokodyl"
,,Grzymała" zob. Sokołowski Mieczysław ,,Gustaw" 65, 316, 320, 321, 324 Gutt 
Aniela 289 Gutt Jan 118 Gutt Maria 238, 289 ,,Halicz" zob. Kończykowski Henryk
,,Hanka" Anna
zob.
Freitag-Pełczyńska ,,Jerzy Krakowski"
Heil Edward 292
Helenka gospodyni W. Opęchowskiej 36 ,,Heniek" zob. Krajewski Henryk" ,,Heniek" 
zob. Ostrowski Henryk ,,Henryk" zob. Krajewski Henryk' Hergl Anton 172 Hessen 
Sergiusz 236 Himmler Heinrich 172 Hitler Adolf 123, 137 ,,Horpyna" zob. 
Chełmicka-Szubcftrtowa Maria ,,Hubert" zob. Lenk Hubert Huskowski 
Tadeusz ,,Tadeusz" 178 ,,liski" zob. Skrzypczak Jan Iłłakowicz 
Tadeusz ,,Krakowski" 25 ,,Inżynier" zob. Jabłoński Alfons ,,Iskra" zob. Sitarz 
Czesław Iwo zob. Rygiel Iwo ,,Bogusław" ,,Iza" zob. Kłossowska-Wilczyńska
Halina
Grenda Kazimierz ,,Granica" 265, 306, 307, 329, 332, 341 - 343 ,,Grot" zob. 
Rowecki Stefan
Jabłoński Alfons 92, 133-136, 156, 181, 183, 283 Jabrzemski Jerzy ,,Wojtek" 14, 
36, 121, 150, 215, 223, 265, 273, 308, 311, 313, 337 ,,Jacek" zob. Ziirn Edward 
Jachimowska Maria 128 Jaczewski 286
Jaczewski Jerzy ,,Grot", Jurek, ,,Kogut", ,,Wilk" 81, 126, 132, 135, 150, 211, 
273, 284 ,,Jagoda" 290 Jakiel Albin ,,Dobromir&kł" 247 ,,Jan" zob. Andrzejewski 
Kajetan Jan zob. Mauersberger Jan Paweł Janek zob. Bytnar Jan Janek zob. Rossman 
Jan Jankowski Czesław 44, 263 Jankowski Jan Stanisław 344 Jankowski 
Leon ,,Jurand" 257, 334 ,,Jankowski" zob. Michalski Czesław ,,Janusz" (NN 
Czesław) 326 Jarkowska-Krauze (Szelińska) Zofia
,,Zosia" 321 Jasiukiewicz
246 Jastrzębski
Stanisław
,,Wesoły" 90, 102, 118, 142, 215, 265, 291 ,,Kajman" zob. Zawadzki 
Tadeusz ,,Kajman Okularnik" zob. Zborowski Jerzy ,,Kajman Wojak" zob. Bittner 
Ma-
ciej ,,Kalikst" deusz
zob. Kwaśniewski Ta-
Bronisław
,,Opolski" ,,Damazy"
256, 257, 259, 260, 327
Jaźwiński Tomasz ,,Julek" 97, 98, 201, 207, 22j: ,,Jeleń" 252 ,,Jeremi" zob. 
Zborowski Jerzy
,,Jerzy" zob. Białous Ryszard ,,Jerzy Krakowski" zob.
Edward
Heil
Kamieniecka-Grycko Wanda ,,Czarna Wanda" 17, 310, 338 Kamiński 
Aleksander ,,Dąbrowski", ,,Hubert", ,,Kamyk", ,,Kazimierczak" 20, 21, 34, 54, 68, 
100, 101, 103, 104, 108, 194, 203, 229-232, 274, 312 ,,Kamyk" zob. Kamiński 
Aleksander Karaszewicz-Tokarzewski Michał 56 Kazik zob. Skorupka 
Kazimierz ,,Kazimierz" 268 Kisielnicka Irena ,,Irena" 338 Kiwerski Jan 
Wojciech ,,Dyrektor", ,,Lipiński", ,,Rudzki", ,,Oliwa" 15, 154, 155, 158, 159, 
171, 173, 299 ,,K. Krzemień" zob. Broniewski Stanisław
Klein Stephan 172 Klossowska-Wilczyńska
Halina
Koppe Wilhelm 172, 175, 286 Korboński Stefan ,,Zieliński", ,,Nowacki" 15, 250, 
279 ,,Kordian" 266 ,,Kortum" zob. Sanojca Antoni Kosicki Andrzej ,,Garbaty" 29, 
216, 221, 285, 291, 292 Kossak Zofia 203 Kościuszko Tadeusz 119, 211, 212, 215 
Kot Stanisław 251 ,,Kot" zob. Kozłowski Jerzy Kotarski 286 Kotas Zygmunt ,,Jur" 
216 ,,Kotwicki" zob. Zawadzki Tadeusz Kowalska-Wuttke Irena ,,Irka" 313, 321 
Kowalski Krzysztof ,,Rakowski" 97, 293 ,,Kozica" zob. Broniewski Stanisław 
Kozicki Stanisław ,,Howerla" 216, 308, 316 Kozłowski Henryk ,,Kmita" 320 
Kozłowski Jerzy ,,Jurwiś", ,,Kędzierski", ,,Kot", ,,Zdzisławski" 90, 120, 134, 
142, 211, 213, 215, 242, 250, 265, 272, 308, 311, 338, 343 Kozłowski 
Tadeusz ,,Koziołek" 286
Koźniewski 225, 251
Kazimierz ,,Cietrzew"
,,Krzywonos" zob. Cetnarowicz Kazimierz Krzyżewicz Tadeusz ,,Buzdygan", ,,Tadzio 
II" 110, 160, 164, 165, 168, 245 ,,Książę" zob. Samsonowicz Andrzej ,,Kuba" zob. 
Okolski Konrad Kubacki Jan ,,Tadek" 90, 142, 216, 308, 316 Kucharska 
282 ,,Kuguar" zob. Mirowski Stefan ,,Kuguar Brat" zob. Mirowski Tadeusz ,,Kuguar 
Uczeń" zob. Strzałecki Andrzej Kukieł Marian 304 Kulesza St. 333 Kułagin 
317 ,,Kuna" zob. Rossman Jan Kunicki Aleksander ,,Rayski" 172 Kupczyński Tadeusz 
243, 244, 313, 343 Kurkowski Mieczysław ,,Mietek", ,,Kuropatwa" zob. Górecki 
Przemysław Kurowska Magdalena 16 Kutschera Franz 158, 172 - 174 Kwapiński Jan 
342 Kwaśniewski Tadeusz ,,Kalikst" 29, 216, 265, 293 Kwiatkowski 
Tadeusz ,,Tomek" 29, 35, 216, 222 - 224, 289 ,,Kwiczoł" zob. Cieplak Miłosław 
Landenberger 229 Lange 157, 163, 164 Lechner Josef 172 Lenk Hubert ,,Hubert" 110, 
164, 168, 286 ,,Leon" zob. Leopold Stanisław Leopold Stanisław ,,Leon", ,,Rafał", 
Staszek 147, 148, 176, 216, 223, 237, 238, 259, 265, 269, 274, 306, 308, 316
,,Sawa" 173, 174
Jeżewska Jadwiga ,,Ciocia" 90, 160, 277 ,,J. Krzemień" zob. Marciniak Florian 
Julek zob. Dąbrowski Juliusz ,,Julek" zob. Jaźwiński Tomasz ,,Juno" zob. Gęsicki 
Zbigniew ,,Jurand" zob. Jankowski Leon ,,Jurand" zob. Słoń Mieczysław Jurek zob. 
Jaczewski Jerzy ,,Jurek TK" zob. Pepłowski Jerzy Jurgielewicz Irena ,,Pani" 222, 
223 ,,Jurwiś" zob. Kozłowski Jerzy Kaczorowski Roman ,,Prokop" 62, 308 Kaczyńska 
Danuta ,,Lena" 197 Kaczyński Zygmunt ,,Nosowicz IV",
,,Iza" 284, 313, 318, 319, 322, 323 Kłossowski Jerzy ,,Wiślik" 216 ,,Kobza" zob. 
Wasilewski Kazimierz Koecher Eugeniusz ,,Kołczan" 316 Koecher Janina 
282 ,,Kogut" zob. Jaczewski Jerzy ,,Kołczan" zob. Koecher Eugeniusz
Kołodziejski Henryk 176 Konopacki Eugeniusz
,,Gustaw",
,,Trzaska" 61, 62, 186, 187, 189, 259, 260, 274, 308, 319, 320 Konstanty W. Ks. 
100, 311 Kończykowski Henryk ,,Halicz" 323 Kopałka Jan ,,Jasio z Woli" 90, 
149 ,,Kopernicki" zob. Dawidowski Aleksy
Krajewski Henryk ,,Heniek", ,,Henryk" 164, 165, 168 Krajewski 
Wiesław ,,Miki", ,,Sem" 146, 178, 321 Krasiński Zygmunt 239 Krassowska 
Zofia ,,Zosia Duża" 199 Kret Józef 289 Kretschmann August 172 Krogulecki 
Wojciech ,,Ney" 161 ,,Krokodyl" zob. Bytnar Jan Kronnenberg 286 Krynicka Maria 
18, 20 ,,Kryska" zob. Netzer Zygmunt Krzywiak Stefan ,,Zan" 94, 249, 290
Lepecki Mieczysław 229 Lerski Jerzy 251, 252 ,,Lew" 335 Linda siostra Zygfryda 
291 Linda Alfons 291 Linda Zygfryd ,,Firley", ,,Spaliński" 29, 33-35, 82, 83, 
126, 130, 190, 216, 221, 265, 273, 291, 292 Lipiński Edward 251 Lipiński Karol 
237, 239 ,,Lopek" 252 Ludwig Władysław ,,Kamil", Władek 54, 55, 57 - 62, 259, 
308 Luzar Marian ks. 18, 245 ,,Lwowicz" 102, 103 Łapińska Józefina 20, 313 
Łaszcz Samuel 54 Łazęcka-Broniewska Maria ,,Elżbieta", 238, 284 ,,Łempicki" zob. 
Zarzycki Ryszard Łętowski Mieczysław ,,Mały Janek" 36, 221, 265, 281 Łopuszański 
Tadeusz 97 Łukaszewska Romana ,,Sowa" 197 Łukoski Andrzej ,,Blondyn" 176, 
Łukoski Jerzy ,,Żereń" 323 Łyczywek Roman ,,Gród", ,,Mateusz" 76, 258 - 
260 ,,Maciek" 266 ,,Maciek" zob. Bittner Maciej Makólski Andrzej ,,Mały Jędrek" 
146, 183 Malinowski Andrzej ,,Włodek" 176, 179, 216, 286, 288, 302 Małkowski 
Andrzej 46, 54, 57, 193, 229, 230, 252, 260 -,,Mały" zob. Cieplak Miłosław 
Marciniak Florian ,,J. Krzemień", ,,J. Nowak", ,,Szary" 10, 13, 16, 19, 20, 26, 
27, 29, 31-36, 41, 50, 51, 58-61, 66, 75, 76, 83, 93, 94, 128, 149, 158-16?, 165, 
166, 199, 203, 208, 211, 212, 215, 219, 221-223,
316, 323
229, 230, 232, 235, 242-245, 248, 255, 256, 261, 271-274, 279-281, 285, 289, 291, 
292, 299, 300, 334 Marcinkowski Witold ,,Witold" 50, 265 Marszałek 
Leon ,,Adam", ,,Brzoza", ,,Paweł" 35, 208, 232, 244, 259, 274, 278, 284, 290, 
293, 338, 339 Masiukiewicz Jerzy ,,Mały" 146, 289 maszynista zob. Burmeister 
Mauersberger Jan Paweł ks. hm Rp. 18 - 20, 232, 243, 245 ,,Mazur" zob. Woźniak 
Sylwester Mazurkiewicz Jan ,,Sęp", ,,Radosław" 173, 174, 250, 308 - 310, 312, 
314 - 316, 320 Michalski Czesław ,,Jankowski" 102 - 105, 289 Michalski 
Ludwik ,,Fil" 265, 308, 342 Mickiewicz Adam 236, 239 Mieczkowski 
Wiktor ,,Brzoza" 72 Micuta Wacław ,,Wacek Długi" 82, 191 ,,Mila" zob. Pelczarska 
Stanisława Milewski Janusz ,,Niuła" 216 Miłek zob. Cieplak Miłosław Miłkowski 
Tomasz (Teodor Tomasz Jeż) 147 Mirowski 
Stefan ,,Bolek", ,,Kuguar", ,,Nosowicz", ,,Radlewicz" 61, 72, 89, 90, 96, 102, 
164, 213, 215, 225, 265, 272, 311 Mirowski Tadeusz ,,Kuguar 
Brat", ,,Oracz", ,,Rodło" 164, 165, 168, 213, 245, 286 ,,Monter" zob. Chruściel 
Antoni ,,Morro" zob. Romocki Andrzej Mościcki Stanisław ,,Andrzej-
Eligiusz", ,,Biały Lis", ,,Zakliczewski" 29, 63, 289 Mroczkowska Maria ,,Magda" 
279 Myrcha Władysław 172 Napoleon I 127 Netzer Zygmunt ,,Kryska" 269
,,Ney" zob. Krogulecki Wojciech Niemiec Gustaw ,,Gucio", ,,Kuba" 29, 35, 222, 
287 ,,Nil" zob. Fieldorf Emil August ,,Nosowicz I" zob. Piątkowski 
Józef ,,Nosowicz II" zob. Mirowski Stefan
,,Nosowicz Stanisław III" zob. Broniewski
,,Nosowicz IV" zob. Kaczyński Zygmunt
Nowak-Przygodzki 21, 43 Antoni ,,Opel"
Pawłowski Kazimierz ,,Paweł" 157, 164, 168 Pelczarska Stanisława ,,Mila" 284 
Pełczyński Tadeusz ,,Grzegorz" 176 Pendelski Feliks ,,Felek" 148, 160, 165, 166, 
168, 169, 245, 286, 288 Pepłowski Jerzy ,,Jurek TK" 164, 321 Pfeiffer 
Edward ,,Radwan" 21, 317, 320, 325 Piasecki Eugeniusz 42 Piątkowski 
Józef ,,Nosowicz 1", ,,Wąsowicz" 72, 102 Piekarski 286 Pietraszewicz 
Bronek ,,Lot" 172, 173 Piłsudski Józef 100 ,,Piotr" zob. Stasiecki Eugeniusz 
Pleszczyński Józef ,,Ziutek" 146, 177, 178 ,,Pług" zob. Borys Adam Porożyński 
Benedykt ,,Jan Śliwa" 265 Prus Bolesław 239 Poniatowski Józef 54 ,,Profesor" 134 
Przedborski Janusz ,,Ludwik" 265 Przybylski 286 Ptaszyński Józef ,,Gazella" 216, 
308, 316 Pułaski Kazimierz 119 Pużak Kazimierz ,,Bazyli" 296 ,,Quatre" 282
Okolski Konrad ,,Kuba" 148, 316 Okrzeja Stefan 59 OlbromsM Antoni 19, 244, 
343 ,,Oleńka" zob. Grzeszczak Aleksandra Olędzki Władysław ,,Papa" 270, 286, 
343 ,,Olgierd" zob. Szatyński Bolesław Olszyński Edward ,,Zorian" 97, 
225 ,,Opel" zob. Nowak-Przygodzki Antoni Opęchowska Wanda 16, 18, 19, 36-38, 75, 
175, 243-246, 260, 281, 313, 338, 343 ,,Opolski" zob. Jasiukiewicz 
Stanisław ,,Oracz" zob. Mirowski Tadeusz ,,Orsza" zob. Broniewski Stanisław 
Ossowski Jerzy ,,Wojciech" 194, 216 Ostrowski Henryk ,,Heniek", ,,Rysiek" 29, 81, 
90, 149, 157, 287, 288, 291
Pajdak Antoni ,,Traugutt" 247 Paluszkiewicz Longin ,,Leszek" 183 ,,Pani" zob. 
Jurgielewicz Irena ,,Papa" zob. Olędzki Władysław Pasiewicz 286 ,,Paweł" zob. 
Pawłowski Paweł Pawlak Leon 257 Pawlicki Kazimierz ,,Lubicz" 326, 340
Raczkiewicz Władysław 117 ,,Radosław" zob. Mazurkiewicz Jan Radwan Władysław 194, 
236 ,,Radwan" zob. Pfeiffer Edward Radziwiłł Bogusław 27 ,,Rafał" zob. Leopold 
Stanisław ,,Rakowski" zob. Kowalski Krzysztof Rączkowski Stanisław ,,Stach" 244 
Reichenau Walter von 123 ,,Roch" zob. Błaszczak Stanisław
Rodkiewicz Stefan ,,Lech" 103, 118 Rodowicz Jan ,,Anoda" 322 Rogalski Stanisław 
23 Rokossowski Konstanty 317 ,,Romanowski" 266 Romocki Andrzej ,,Morro" 147, 148, 
167, 176, 182, 187, 216, 308, 318- 320, 322, 323 Romocki Jan ,,Bonawentura" 161 
Rossman Jan ,,Kuna", ,,Wacek" 35, 67, 96-98, 114, 166, 194, 209-211, 213, 226, 
235, 259, 265, 274, 308, 311, 317, 337 Rowecki Stefan ,,Grot1' 56, 94, 299 
Rudewald Wilhelm 172 ,,Rudy" zob. Bytnar Jan Rychliński Stanisław 194, 236 
Rygiel Iwo ,,Bogusław" 90, 116, 325 Rylska Teresa ,,Renia" 103, 104 ,,Rysiek" 
zob. Wesoły Ryszard Ryszard zob. Zarzycki Ryszard ,,Ryśka" zob. Ziirn Maria 
Samsonowicz Andrzej ,,Książę" 323 Sanojca Antoni ,,Kortum" 94, 139, 176, 247, 
249, 290, 297, 304 Saski Józef ,,Katoda" 148 ,,Sawczuk" zob. Banach Jan Sawicki 
Witold 25, 262 Schreiber Mieczysław 42 Schulz 157, 161, 162, 164, 199, 292 
Sedlaczek Stanisław hm Rp. ,,Sas" 25, 44, 46, 64 Senatorski Dymitr 29, 289 
Senger Marian ,,Cichy" 173 ,,Sęp" 102 Sienkiewicz Henryk 27, 42, 114, 239 
Sikorski Władysław 117, 299 Sitarz Czesław ,,Iskra" 191 Skarżyńska Ewa 273 
Skibniewski Kazimierz ,,Slepowron" 65, 66, 81, 92, 216 Skorupka 
Kazimierz ,,Dziad" 65, 81, 134 Skrzypczak Jan ,,liski" 29, 291 Słoń 
Mieczysław ,,Jurand" 81, 90, 216, 240, 241, 286
,,Słoń" zob. Gawin Jerzy Słowacki Juliusz 239 Sobieski Jan 213
%
Sokołowski Mieczysław ,,Grzymała" 56 ,,Sokół" zob. Sott Kazimierz Sosnkowski 
Kazimierz 180, 260 Sosńowski Witold 60, 286 Sott Kazimierz ,,Sokół" 173, 
286 ,,Spaliński" zob. Linda Zygfryd Spychalski Teodor ,,Tedzik" 362 Srocki 
Bolesław 16, 147, 148, 166, 174, 194, 312 Stamm Walter 172, 174, 
175 ,,Starzewski" 266 Stasiecki Eugeniusz ,,Piotr", ,,Poleski", ,,Pomian" 33, 35, 
62, 127, 128, 166, 170, 185, 188, 194, 195, 221, 233, 244, 258, 259, 265, 270-
272, 274, 297, 306, 308, 311, 317, 326, 337, 339 Staszek zob. Leopold 
Stanisław ,,Stefan Orsza" zob. Broniewski Stanisław Straszewska 
Maria ,,Anna", ,,Em-
ma" 61, 198 Strzałecki Andrzej
,,Andrzejek",
,,Kuguar Uczeń" 119, 213 Suchodolski Bohdan 194, 236 Sylwia wnuczka Wandy 
Opęchowskiej 36 Szatyński Bolesław ,,Olgierd" 97 Szeliński 
Wiktor ,,Poi", ,,Andrzej Poi" 81, 97, 321 Szkiłłądź Wiesława ,,Wiesia" 284 
Szlagowski Antoni ks. bp 246 ,,Szwed" zob. Śmigielski Manswet Smigiełski 
Manswet ,,Szwed" 63, 215, 216, 308, 318 ,,Snica" zob. Górecki Bolesław Tabęcki 
Jacek 146 Tabor Jerzy ,,Pająk" 146, 279, 280 ,,Tadeusz" instruktor wojskowy 56 
Tadeusz zob. Zawadzki Tadeusz
,,Tadzio II" zob. Krzyżewicz Tadeusz Tarasiewicz Janusz 286 Tarnowski A. 
229 ,,Tedzik" zob. Spychalski Teodor Tomasik Czesław 60 ,,Tomek" zob. 
Kwiatkowski Tadeusz Tretiak Andrzej 236 ,,Trois" 282 Trylski Zbigniew 18 - 20, 
60 ,,Trzaska" zob. Konopacki Eugeniusz Trzciński Jerzy ,,Tytus" 146, 162 
Tuszyński Adam 82, 190 ,,Tytus" zob. Trzciński Jerzy Udziela 
Seweryn ,,Lubicz", ,,Stefan", ,,Juś" 289 Umiastowski Roman 13 ,,Un" 281 
Urbanowicz Halina ,,Halszka" 284 Verne Juliusz 82 ,,Wacek" zob. Rossman 
Jan ,,Wanda" 266 p. Wanda zob. Opęchowska Wanda Wardyński Witold ,,Witur" 326 
Warszawski Józef ks. ,,Paweł" Wasilewski Kazimierz ,,Kobza" 122, 200, 265, 268 
Wąsowicz Tadeusz ,,Baca" 289 Weber Stanisław ,,Chirurg" 85, 312 Weffels Ernest 
172 Weil Jerzy 319, 322, 323 Wesoły Ryszard ,,Rysiek" 165, 168 ,,Wesoły" zob. 
Kaczyński Zygmunt Wiącek Mieczysław 222, 287 Widerszal Ludwik 21 ,,Wiesia" zob. 
Szkiłłądź Wiesława Więckowska Helena 317 Wigura Stanisław 23 ,,Wika" zob. 
Całkówna Marii ,,Wilka" zob. Jaczewski Jerzy Wiśniewska Zula 61 Wiśniewski 
Tadeusz ,,Pantera" 97 ,,Witold" zob. Broniewski Stanisław ,,Witur" zob. 
Wardyński Witold Wiza Józef ,,Siwy" 257--259 Władek zob. Ludwig 
Władysław ,,Władek" 261 ,,Włodek" zob. Malinowski Andrzej Wocalewska Maria hm. 
Rp. 19, 244, 343 ,,Wojtek" zob. Jabrzemski Jerzy ,,Wolf" zob. Gorzkowski 
Kazimierz ,,Wosiński" 290 Woźniak Sylwester ,,Mazur" 267 Wróbel Tadeusz 282 
Wuttke Jan ,,Czarny Jaś" 142, 146, 215, 216, 223, 226, 227, 235-237, 239-241, 
286, 308, 313, 321, 323, 338, 339 Wuttke Tadeusz 239, 339 Wysocki Leszek 61 ,,X" 
268 ,,Z"290 Zadróżny Czesław ,,Głowacki" 102 - 104, 113, 148 Zagórski Wacław 302 
Zajdą Konstanty 257 ,,Zan" zob. Krzywiak Stefan Zarzycki 
Ryszard ,,Artur" ,,Łempicki", ,,Scott" 36, 61, 69, 96, 127, 150, 166, 194, 197, 
198, 215, 216, 223, 237, 241, 242, 259, 265, 272, 274,292 Zawadowski 
Andrzej ,,Gruby" 90, 146, 160, 165, 168, 245, 286 Zawadzki Józef 16, 166, 174, 
175, 194,231,245,246 Zawadzki Tadeusz ,,Kajman", ,,Kotwicki", ,,Zośka" 37, 58, 
63, 90, 94, 95, 105, 115, 149, 150, 154, 157-163, 166-171, 176, 177, 179, 182, 
183, 187, 194, 199, 213, 215, 216, 231, 232, 236, 237, 288, 299, 306-308, 320 - 
324, 339 Zawadzki Włodzimierz ,,Bartkiewicz'1 325, 339 Zawisza Czarny 114, 200, 
207 Zawiśłak 286 Zbichorski Zygmunt 191
Zborowski Jerzy ,,Jeremi", ,,Jurek Żoliborski", ,,Kajman Okularnik" 147, 148, 
170, 171, 213, 216, 308, 320 Zembrzuski Konrad ,,Konrad" 29, 35, 61, 279, 
289 ,,Zeta" zob. Grabowska Halina ,,Zeus" zob. Domański Leszek Zgorzalewicz 
Janusz ,,Krzyżak" 35, 265, 279 Zieją Jan ks. ,,Wojciech" 194, 244- 246, 343 
Ziemski Karol ,,Wachnowski" 318 ,,Ziutek" zob. Pleszczyński Józef ,,Znicz" 63, 
94 ,,Zorian" zob. Olszyński Edward
,,Zosia" zob. Jarkowska-Krauze
(Szelińska) Zofia ,,Zośka" zob. Zawadzki Tadeusz Ziirn 
Edward ,,Brodowski", ,,Edek", ,,Gniewosz", ,,Jacek" 134, 135, 215, 216, 221, 259, 
265-269, 274, 306-308, 311-313, 326, 337-339, 341 Ziirn Marek 267 Ziirn 
Maria ,,Ryśka" 267, 312, 313, 339 ,,Zyga" 260 ,,Zygmunt" 290 Zygmunt III król 
polski 115
SPIS ILUSTRACJI
Żeromski Stefan 65, 128, 239
Ilustracje 1 - 20 po s. 96
1. Florian Marciniak 2. Ks. Jan Paweł Mauersberger 3. Tadeusz Kupczyński 4. 
Wanda Opęchowska 5. Antoni Olbromski 6. Aleksander Kamiński 7. Lechosław 
Domański 8. Juliusz Dąbrowski 9. Stanisław Sedlaczek, 10. Władysław Ludwig 11. 
Prof. Józef Zawadzki 12. Bolesław Srocki 13. Eugeniusz Stasiecki 14. Edward 
Ziirn 15. Gustaw Niemiec 16. Kazimierz Grenda 17. Tadeusz Kwaśniewski 18. 
Ryszard Zarzycki 19. Witold Marcinkowski 20. Józef Wiza
Ilustracje 21- 46 po s. 160
21. Tadeusz Kwiatkowski 22. Zygfryd Linda 23. Miłosław Cieplak 24. Antoni 
Bereśniewicz 25. Franciszek Firlik 26. Jan Skrzypczak 27. Janusz Milewski 28. 
Władysław Olędzki 29. Emil August Fieldorf 30. Antoni Chruściel 31. Jan Wojciech 
Kiwerski 32. Jan Błoński 33. Mieczysław Kurkowski 34. Kazimierz Skibniewski
35. Kazimierz Skorupka 36. Wiktor Mieczkowski 37. Zbiorowa mogiła w Wawrze 38. 
Spalenie ,,V" 39. Likwidacja zdjęć niemieckich 40. Zwalczanie kobiet chodzących 
z Niemcami
41. Stemplowanie gazet 42. Zwalczanie czytania
,,Nowego
Kuriera Warszawskiego" 43. Aleksy Dawidowski 44. Rozbiórka pomnika Kilińskiego 
45. Bojowe Szkoły 46. ,,Der Haramer"
47. Tadeusz Zawadzki 48. Jan Bytnar 49. Stanisław Leopold 50. Tadeusz Krzyżewicz 
51. Andrzej Zawadowski 52. Tadeusz Mirowski 53. Jadwiga Jeżewska 54. Płonące 
getto 55. Jan Romocki 56. Mogiła Tadeusza Zawadzkiego 57. Feliks Pendelski w 
gronie przyjaciół
Ilustracje 47 - 68 po s. 256 58. Feliks Pendelski 59. Andrzej Romocki
60. Jerzy Zborowski 61. Bronisław Pietraszewicz 62. Eugeniusz Konopacki 63. 
Dyplom ,,Agrykoli" 64. Baza ,,Agrykoli" 65. Maciej Bittner 66. Andrzej 
Malinowski 67. Józef Pleszczyński 68. Aleksandra Grzeszczak
SPIS TEESCI
Ilustracje 69 - 91 po s. 320
69. Instruktorzy ,,Zawiszy" 70. Zawiszacy 71 - 72. Przyrzeczenie w Chorągwi 
Krakowskiej 73. ,,Bądź gotów" 74. Szkoła ,,Za lasem" 75. Brzask" 76. ,,Wigry" 77. 
Komenda hufca Pińczów 78. Wycieczka kolarska hufca Pińczów 79. Katechizm ,,M" 80. 
Jan Wuttke 81. Mieczysław Słoń 82. Irena Kowalska-Wuttke 83. Wiesław Krajewski 
84. Eugeniusz Koecher 85. Konrad Okolski 86. ,,Brzask" z 22 VIII 1944 r. 87. 
Znaczki harcerskiej Poczty Polowej 88. Iwo Rygiel 89. Kazimierz Brzeziński 90. 
Jerzy Gawin 91. Jan Rodowicz
Przedmowa . Wstęp j : i « · » » » · " ·
'
9
Część 1. ZaJcwnia Rozdział I. Decyzja Rozdział II. Klimat pierwszych dni 
Rozdział III. Teren Rozdział IV. Droga Rozdział V. Pełnia Rozdział VI. Liczba 
Rozdział VII. Czas Część 2. Działanie Rozdział VIII. Bojowe Szkoły 1. ,,Wawer" -
- ,,Palmiry"
2. ,,N" ,,Gdańsk" 3. WISS
4. 5
.
1
3
1
3
. . . . 2 8
3 5 6 7
9 2 8
8 7 · ·
8
1 0
Fot. 12, P. Stachowicz, Parasol, Warszawa 1981; fot. 30, E. Ostrowska, Tygrysy 
spacerują w alejach, Warszawa 1973: fot. 79, Instytut Historii PAN, Archiwum im. 
F. Marciniaka; reszta fotografii w zbiorach autora.
,,Sklepy" -- ,,Wiarus" ,,Boernerowo" -- ,,Golędzinów"
1 0 1 0 1 1 1 2 1 3
° °
°
9 6 2
. . . 137
140
1 4 1 4
I
^

D
6. Bojowiec Rozdział IX. Grupy Szturmowe 1. Wielka Dywersja -- Tadeusz
2 . 3 . Wielka Dywersja -- ,,Zośka" ,,Agrykola" -- Baza -- ,,Sonda"
.
. .
.
. .
· .
6 8
. . . 131
1 9 1 9
0 2
W części nakładu na str. tytułowej błędnie wydrukowano rok wydania -- powinno 
być: Warszawa 1984
4. ,,Ursus" -- ,,Filtry" 5. Harcerz Rzeczypospolitej Rozdział X. Zespoły żeńskie 
Rozdział XI. ,,Zawisza"
2.
1 9
6
· _ · 2 °°
Mimo wszystko -- walka 204
3. ,,Mafeking" . " *
367
Część 3. N u r t , -. E
R o z d z i a ł X I I . S t a r s z y z n a 1 . ,, S z k o ł a z a l a s e m " 
2. ,, C h a r y z m a " 3. ,, K w i e c i e ń " ;
, . .
, . i ; ,
5
.
, -.
.
. -. »
.
. , s . .
. . .
. . .
5 s
-.
R o z d z i a ł X I I I . W y d a w n i c t w a
1. S ł o w o p i s a n e w k o n s p i r a c j i
2 . P e r i o d y k i 3 . K s i ą ż k i
. . - , . . s
. .
.
R o z d z i a ł X I V ,, M " . . . C z ę ś ć 4 . O r g a n i z a c j a . i i
.
. . . .
. . . ;
.
. . .
. R o z d z i a ł X V . K i e r o w n i c t w o
1. 2. 3. N a c z e l n i c t w o -- K a p e l a n S t o s u n k i z w ł a d z a 
m i P o l s k i P o d z i e m n e j S t o s u n k i z h a r c e r s t w e m na
. . .
e m i g r a c j i . . . . .
s
R o z d z i a ł X V I . S c a l a n i e h a r c e r s t w a
R o z d z i a ł X V I I . ,, P a s i e k a " 1. W i z y t a t o r z y 2 . O d p 
r a w y . . . 3 . S ł u ż b y 4. Ś c i s ł a ,, P a s i e k a " R o z d z i a ł 
X V I I I . P r a c e
1.
. ;
. . .
. .
. . . . .
. . . . . .
«
K o n s p i r a c y j n a t e c h n i k a
2. ,, P a j ę c z y n a " 3. O p i e k a
4. 5. G o s p o d a r k a f i n a n s o w a N a s z e ł ą c z n i c z k i
R o z d z i a ł X I X . B e z p i e c z e ń s t w o 1. A r e s z t o w a n i a
2. L e g a l i z a c j a . C z ę ś ć 5 . P r z e ł o m ; . - . .
. . . . .
s . . . . .
Rozdział XX. ,,66" -- Kraj Rozdział XXI. ,,66" -- Warszawa Rozdział XXII. Wybuch 
Rozdział XXIII. Bataliony .
. .
Rozdział XXIV. N a wielu frontach Rozdział XXV. Poczta polowa
-. . . .
. . . .
Rozdział XXVI. ,,Pasieka", w powstaniu Słownik nazw i kryptonimów Indeks nazwisk 
i pseudonimów Spis ilustracji .
. . .
. . . .
208 208 208 215 217 220 220 , 2 2 1 229 234 243 243 243 246 251 254 264 264 271 
273 274 275 275 279 281 282 284 285 285 293 295 295 302 308 315 324 328 336 345 
355 355
Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę...