Richard Bak

Człowiek czyli iluzje, który nie chciał być mesjaszem
 
Tytuł oryginału Illusions. The Adventures of a Reluctant 
Messiah
Copyrighl © 1977 by Creature Enterprises. Inc. Design copyright © 1977 by 
Joan Sloliar Alt rights reserved. Published by arrangement with Delacorte 
Press, an imprint of Dęli Publishing, a division of Bantam Doubleday Dell 
Publishing Group Inc., New York, U.S.A. Copyright © 1996 for the Polish 
translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań
Opracowanie graficzne okładki Dariusz 
Jasiczak
Redaktor Zofia Domańska
Wydanie I
ISBN 83-7150-041-6
Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. ul. Wielka 
10, 61-774 Poznań
Po ukazaniu się Mewy nieraz zadawano mi pytanie: „Co 
zamierzasz teraz napisać, Richardzie? Po Mewie, co dalej?"
Odpowiadałem wtedy, że nie muszę już niczego pisać, 
ani słowa, i że wszystkie moje książki razem wzięte po-
wiedziały już wszystko, co chciałem powiedzieć. Ponieważ 
wcześniej przymierałem trochę z głodu, a komornik zajął mi 
nawet samochód, cieszyłem się bardzo, że nie muszę już 
teraz pracować po nocach.
A jednak latem każdego roku wzlatywałem staroświec-
kim dwupłatowcem nad zielone morza traw Środkowego 
Zachodu Ameryki i za trzy dolary od osoby woziłem nim 
pasażerów, i znowu odczuwałem dawny niepokój — było 
coś do powiedzenia, a ja tego nie powiedziałem.
Pisanie wcale nie sprawia mi przyjemriosci. Jeśli uda mi się 
zbagatelizować jakiś pomysł, zapomnieć o nim, jeśli uda mi si 
dzi do mnie, chwyta /.a gmdlu i cielni nii'>wi: „Nic )iimM.«t
cię, jeśli nie ujmiesz mnie w słowa, tu, na papierze". W ten właśnie 
sposób spotkałem się z Iluzjami.
Nawet tam, na Środkowym Zachodzie, często kładłem się na 
plecach, ćwiczyłem w sztuce rozpraszania chmur i bezskutecznie 
próbowałem zapomnieć o tej historii... a če by było, gdyby ktoś 
nadszedł, ktoś naprawdę w tym dobry, kto by mnie nauczył, jakie 
zasady rządzą tym światem i jak mogę nad nimi sprawować kontrolę? 
A gdybym spotkał kogoś na najwyższym etapie duchowego rozwoju... 
gdyby jakiś Siddhartha lub Jezus zjawił się w naszych czasach, ktoś, 
kto ma władzę nad iluzjami tego świata dlatego, że zna kryjącą się za 
nimi prawdziwą rzeczywistość? A gdybym spotkał go osobiście, gdyby 
przyleciał na dwupłatowcu i wylądował ze mną na tej samej łące? Co 
by powiedział, jak by wyglądał?
Być może nie przypominałby mesjasza z poplamionych smarem, 
zabrudzonych trawą kart mojego dziennika, być może nie 
powiedziałby niczego, o czym opowiada ta książka. Spójrzmy jednak 
na rzeczy, o których mówił mi ten właśnie mesjasz: na przykład, że 
niczym magnes przyciągamy do naszego życia wszystko, co tkwi w 
naszych myślach — jeśli to prawda, to nie bez przyczyny dotarłem do 
tej chwili, i ty, czytelniku, także. Być może nie przypadkiem trzymasz 
w ręku właśnie tę książkę; być może trafiłeś tu, aby przypomnieć sobie 
jakiś szczegół w opisanych w niej przygodach. W to chciałbym 
wierzyć. I chcę wierzyć, że mój mesjasz tkwi gdzieś w innym 
wymiarze, który wcale nie jest fikcją, że patrzy na nas i śmieje się, bo 
wszystko przebiega dokładnie tak, jak to sobie zaplanowaliśmy.
„Iluzje. O człowieku który nie chciał zostać 
mesjaszem”-Bach
1
1.	I zstąpił między nas mistrz zrodzony na świętej ziemi 
stanu Indiana, a wzrastał na mistycznych wzgórzach na 
wschód od Fortu Wayne.
2.	A mistrz ów uczył się o świecie w szkołach stanu 
Indiana, z czasem zaś także pracuję w swym zawodzie, 
a był mechanikiem samochodowym.
3.	Posiadał wiedzę także z innych krain i z innych szkół, 
z innych żywotów, które wcześniej przeżył. Pamiętał 
je, a pamiętając, wzrastał w mądrości i sile, inni zaś 
widzieli jego moc i przychodzili do niego po radę.
4.	Mistrz wierzył, że ma moc, by pomóc sobie i całej 
ludzkości, a że tak wierzył, tak też się działo, inni zaś 
widzieli tę moc i przychodzili do niego, aby wybawił 
ich z kłopotów i wyleczył z chorób niezliczonych.
5.	Mistrz wierzył, że każdy człowiek może myśleć o 
sobie jako o synu Boga, i jak wierzył, tak też się 
działo, warsztaty zaś, w których pracował, wypełniać 
zaczęły tłumy tych, którzy szukali jego wiedzy i 
czekali, by ich dotknął, a na ulicach gromadzili się ci, 
którzy pragnęli jedynie, aby padł na nich jego cień i 
odmienił ich życie.
6.	I zdarzyło się, że z powodu tych tłumów kilku 
majstrów poprosiło mistrza, by zostawił narzędzia i 
poszedł swoją drogą, gdyż otaczała go ciżba tak 
wielka, iż ani on sam, ani inni mechanicy nie mieli 
miejsca do pracy i nie mogli zajmować się naprawą 
samochodów.
7.	I zdarzyło się, że poszedł mistrz za kraj miasta, a 
ludzie idący za nim okrzyknęli go mesjaszem i 
cudotwórcą, i jak wierzyli, tak też było.
8.	A jeśli w czasie jego kazań zrywała się burza, ani 
jedna kropla deszczu nie spadła na głowy słuchaczy; 
ostatni z tłumu słyszał jego słowa tak wyraźnie, jakby 
stał w pierwszym szeregu, choć na niebie szaleć mogły 
błyskawice i gromy. A mówił do nich językiem 
przypowieści.
9.	I powiedział im: „W każdym z nas tkwi moc, dzięki 
której możemy przyjąć zdrowie i chorobę, bogactwo i 
biedę, wolność i niewolę. To my, nikt inny, mamy nad 
nimi władzę.
10.	 A pewien młynarz odezwał się tymi słowy: „ łatwo ci 
mówić, mistrzu, gdyż wiesz, dokąd zmierzasz, lecz my 
tego nie wiemy; ty nie musisz się trudzić, ale my 
musimy. Na tym świecie człowiek musi pracować, by 
żyć.”
11.	 Mistrz odpowiedział tak: „Kiedyś na samym dnie 
wielkiej kryształowej rzeki żyła wspólnota stworzeń.”
12.	 Nurt przepływał w ciszy nad nimi wszystkimi – nad 
młodymi i starymi, bogatymi i biednymi, dobrymi i 
złymi, ten nurt, który płynął w sobie tylko znanym 
kierunku, znając tylko swą własną kryształową jaźń.
13.	Każde stworzenie kurczowo trzymało się gałęzi i skał 
na dnie rzeki, a to kurczowe trzymanie się było ich 
sposobem życia – tak właśnie chciały oprzeć się 
nurtowi; tego uczyły się od dnia swoich narodzin.
14.	Aż w końcu jedno z nich rzekło: „Dość mam już 
trzymania się skał i gałęzi. Choć moje oczy tego nie 
widzą, ufam, że nurt wie, dokąd podąża. Puszczę się 
gałęzi, pozwolę, aby nurt zabrał mnie, dokąd zechce. 
Jeśli nadal będę się trzymać tych konarów i skał, 
skonam z nudów.”
15.	 Inne stworzenia śmiały się i mówiły: „Głupcze! Jeśli 
się puścisz, nurt, któremu tak ufasz, ciskać cię zacznie 
o skały, a wtedy zginiesz szybciej, niż gdybyś miał 
skonać z nudów.”
16.	Ale ono nie słuchało ich rad, zaczerpnęło powietrza i 
puściło się, a nurt natychmiast porwał je i ciskał nim o 
skały.
17.	Po jakimś czasie, kiedy nadal nie chciało niczego się 
chwycić, nurt uniósł je ponad dnem rzeki, nie obijając 
go już i nie raniąc o skały.
18.	A stworzenia na dnie, które go nie znały, podniosły 
krzyk: „Spójrzcie na cud! Oto istota taka sama jak my, 
a jednak potrafi latać! Zobaczcie, to mesjasz przybył, 
aby nas wszystkich wybawić!”
19.	 A niesione przez nurt stworzenie odparło: „Nie jestem 
bardziej mesjaszem aniżeli wy. Rzeka z radością 
uniosłaby nas ku wolności, gdybyśmy tylko mieli dość 
odwagi, aby nie trzymać się tak kurczowo gałęzi i skał. 
Naszym prawidłowym zadaniem jest ta podróż, ta 
przygoda.”
20.	 Lecz istoty z dna rzeki krzyczały tym bardziej: 
„Zbawco!, nieprzerwanie trzymając się skał, a gdy 
znowu podniosły głowy, już go nie było, i zostały 
same, snując legendy o zbawicielu.” Tak mówił mistrz.
21.	 Az kiedy zobaczył, że ciżba wielka otacza go coraz 
bardziej każdego dnia, coraz większy tłum, gęstszy i 
gwałtowniejszy niż dotychczas; kiedy zobaczył, że 
oczekuja od niego, by ich nieustannie uzdrawiał i 
karmił cudami, żeby się za nich uczył i żeby za nich 
żył, tego dnia udał się samotnie na wzgórze i tam oddał 
się modlitwom.
22.	 A w sercu swoim tak mówił: „ To-Co-Jest, 
nieskończone i jasne, jeśli taka twoja wola, odsuń ode 
mnie ten kielich, pozwól mi nie wypełniać tego 
niemożliwego zadania. Nie mogę żyć czyimś życiem, a 
jednak dziesięć tysięcy dusz domaga się ode mnie 
życia. Przykro mi, że doprowadziłem do tego. Jeśli 
taka twoja wola, pozwól mi powrócić do moich 
maszyn, do moich narzędzi, pozwól mi żyć jak inni.”
23.	 I przemówił do niego na wzgórzu głos, głos ani 
mężczyzny, ani kobiety, ani potężny, ani cichy, glos 
nieskończenie łaskawy. Głos ten rzekł doń: „Stanie się 
nie moja, ale twoja wola, gdyż to, co jest twoją wolą, 
jest dla ciebie moją wolą. Idź swą drogą jak inni ludzie 
i bądź szczęśliwy na ziemi.”
24.	 A słysząc to, mistrz uradował się i dziękował 
szczerze, i zszedł ze wzgórza, mrucząc pod nosem 
piosenkę mechanika samochodowego. A kiedy tłum 
znowu zaczął narzucać się mu ze swoimi troskami, 
błagając, aby ich uzdrawiał, aby za nich się uczył i by 
nieustannie karmił i bawił ich swoimi cudami, mistrz 
uśmiechnął się na ich widok i powiedział do nich 
uprzejmie: „Odchodzę.”
25.	 Przez chwilę tłum zaniemówił ze zdziwienia.
26.	 A on rzekł do nich: „Gdyby człowiek powiedział 
Bogu, ze chce pomóc cierpiącemu światu, bez względu 
na cenę, jaka musiałby zapłacić, i gdyby Bóg pouczył 
go, jak ma to zrobić, czy człowiek ten powinien zrobić, 
jak mu kazano?” 
27.	 „Oczywiście, mistrzu! – krzyknął tłum – Gdyby Bóg 
go o to poprosił, radością byłoby dlań znosić nawet 
piekielne męki!”
28.	 „Bez względu na to, jakie to męki ani jak trudne 
byłoby to zadanie?”
29.	 „To honor zawisnąć, chwała do krzyża być przybitym, 
chwała spłonąć na stosie, jeśli tego właśnie 
oczekiwałby Bóg” – powiedzieli.
30.	 „ A co byście zrobili – zapytał ich mistrz – gdyby Bóg 
powiedział wam prosto w oczy: „NAKAZUJĘ WAM, 
BYŚCIE NA TYM ŚWIECIE DO KOŃCA DNI 
SWOICH BYLI SZCZĘŚLIWI. Co byście wtedy 
zrobili?” 
31.	 A tłum pogrążył się w ciszy, na zboczach gór, w 
dolinach, gdzie zgromadzili się wszyscy, nie było 
słychać ni głosu, ni dźwięku żadnego.

32.	A mistrz przerwał ciszę tymi słowy: „ Idąc drogą 
własnego szczęścia, znajdziemy wiedzę, dla której 
wybraliśmy nasz żywot. Właśnie dziś dowiedziałem 
się tego i postanowiłem was opuścić, aby pójść własną 
drogą, jeśli wolno.”
33.	 I poszedł własną drogą poprzez tłum i zostawił ich, i 
powrócił do codziennego świata ludzi i maszyn. 
2
Był prawie środek lata, kiedy poznałem Donalda Shimodę. 
Latałem już od trzech lat, lecz nigdy nie spotkałem pilota, który 
robiłby to samo co ja — chodzi mi o loty, gdzie wiatr poniesie, 
od miasta do miasta, na pokładzie starego dwupłatowca, na 
który zabierałem pasażerów płacących po trzy dolary za 
dziesięć minut lotu.
Pewnego dnia, lecąc na północ od Ferris w lllinois, spoj-
rzałem w dół z kabiny mojego Castora i zobaczyłem starą 
maszynę Travel Air 4000, w kolorach złota i bieli, która 
lądowała tak pięknie, jak tylko można to sobie wyobrazić, na 
cytrynowo-szmaragdowym polu.
Jestem wolnym ptakiem, choć czasami doskwiera mi sa-
motność. Kiedy zobaczyłem ten dwupłatowiec, po krótkim 
namyśle doszedłem do wniosku, że nic złego się nie stanie, jeśli 
złożę mu wizytę. Wyłączyłem ssanie, wychyliłem całkowicie 
ster, po czym Castor i ja zaczęliśmy schodzić bokiem ku ziemi. 
W ścięgnach nośnych samolotu szumiał wiatr, dochodził mnie 
cichy, miły dźwięk, stary silnik stukotał powoli, leniwie 
obracając śmigło. Podniosłem okulary, aby mieć lepszą 
widoczność przy lądowaniu. Źdźbła kukurydzy tworzyły 
zieloną dżunglę umykającą ze świstem pod
-23-
kołami maszyny. Jakiś płot mignął mi przed oczyma, a potem już 
tylko jak okiem sięgnąć rozciągała się świeżo ścięta trawa. 
Chwyciłem drążek, wychyliłem ster, jeszcze jedna rundka'ponad 
ziemią, trawa muskała opony, a potem dobrze mi znany, 
spokojny turkot kół toczących się po twardym gruncie, coraz 
wolniej, wolniej i nagle głośniejszy warkot silnika, gdy 
manewrowałem obok tamtego samolotu, aby zaparkować 
Castora. Zgasiłem silnik, w niczym niezmąconej ciszy lipca 
słychać było tylko ciche mlaskanie obracającego się coraz 
wolniej śmigła.
Pilot Travel Air siedział na trawie, opierając się plecami o 
lewe koło swego samolotu, i obserwował mnie.
Przez pół minuty ja także mu się przyglądałem, próbując 
przeniknąć tajemnicę jego spokoju. Nie potrafiłbym tak bez-
namiętnie siedzieć i patrzeć, jak inny samolot ląduje na polu i 
parkuje dziesięć jardów ode mnie. Kiwnąłem mu głową, 
poczułem do niego sympatię, choć nie wiedziałem dlaczego.
— Wydawało mi się, że brakuje ci towarzystwa — po-
wiedziałem mimo dzielącej nas przestrzeni.
— Mnie też.
— Nie chcę ci przeszkadzać. Jeśli się naprzykrzam, zaraz 
lecę dalej.
— Nie przeszkadzasz. Czekam tu na ciebie. Uśmiechnąłem 
się, słysząc te słowa.
— Przepraszam, jeśli się spóźniłem.
— Nie ma sprawy.
Zdjąłem kask i okulary, wygramoliłem się z kabiny i ze-
skoczyłem na ziemię. Wspaniałe uczucie, po kilku godzinach 
spędzonych w maszynie.
— Poczęstuj się kanapką z szynką i serem — powiedział. — 
Szynka, ser, a może trafi ci się jakaś mrówka. Nie podał mi 
dłoni, nie przedstawił się nawet. Nie był wysokim człowiekiem. 
Włosy miał długie do
ramion, ciemniejsze niż kolor opon, o które się opierał. Oczy
-24-
czarne jak oczy sokoła, lubię takie u przyjaciół, u innych 
wzbudzają mój niepokój. Mógł być mistrzem karate udającym 
się na jakiś niezbyt brutalny pokaz.
Przyjąłem kanapkę i kubek wody nalanej 7. termosu.
— Kim jesteś? — spytałem. — Od lat organizuję loty dla 
chętnych, lecz nigdy nie spotkałem na tych polach innego 
wędrownego pilota.
— Do innych rzeczy nie bardzo się nadaję — odparł, dziwnie 
uradowany. — Znam się trochę na mechanice, spawaniu, trochę 
na wiertnictwie, umiem prowadzić ciągnik gąsienicowy; jeśli 
zbyt długo zabawię w jednym miejscu, zawsze wpadam w 
tarapaty. Zrobiłem więc ten samolot i latam od miasta do miasta, 
wożąc chętnych.
— O jakich ciągnikach mówisz? — Od dziecka miałem bzika 
na punkcie ciągników z silnikiem diesla.
— Ósemki, dziewiątki. Nie trwało to długo. W Ohio.
— Dziewiątki! Przecież to olbrzymy! Podwójny układ kół 
zmianowych. Czy rzeczywiście można nimi przesuwać góry?
— Istnieją lepsze sposoby na przesuwanie gór — powiedział 
z uśmiechem, który trwał nie dłużej niż ułamek sekundy.
Pochyliłem się nad dolnym skrzydłem jego samolotu i przez 
chwilę patrzyłem na nieznajomego. Złudzenie świetlne... trudno 
było mu się z bliska przyglądać. Jak gdyby głowę jego okalała 
jaśniejąca otoczka, mglisty, srebrzysty blask zacierający tło.
— Coś nie tak? — zapytał.
— Jakie miałeś kłopoty?
— Szkoda słów. Lubię po prostu przenosić się z miejsca na 
miejsce. Tak jak ty.
Wziąłem kanapkę i obszedłem jego samolot. Był to model z 
1928 lub 1929, nie było nawm ani śladu zadrapań. Nawet prosto 
z fabryki nie wychodzą takie samoloty jak ta jego maszyna bez 
skazy, zaparkowana na polu. Co najmniej dwadzieścia powłok 
gumowanego lakieru lotniczego
-25-
lśniącego jak zwierciadło naciągnięte mocno na drewniany 
szkielet maszyny. Don, wypisane starą antykwą, złotymi literami 
pod krawędzią kabiny, a na mapniku można było przeczytać: D.W. 
Shimoda. Wszystkie urządzenia były jak spod igły, oryginalne 
przyrządy lotnicze z 1928. Dźwignia sprzęgła z lakierowanego 
dębowego drewna, podobnie dźwignia steru, po lewej pompa 
przyspieszająca gaźnika, regulator składu mieszanki, regulator 
wyprzedzenia zapłonu. Dziś się już tego nie spotyka, nawet w 
najrzetelniej odrestaurowanych starych modelach. Nigdzie śladu 
zadrapań, żadnej plamy na tapicerce, ani śladu oleju na osłonie 
silnika. Ani jednego źdźbła trawy na podłodze kabiny, jakby 
samolot nigdy nie latał, ale zmaterializował się tu w wyniku kom-
presji czasowej, która przeniosła go przez owe pięćdziesiąt lat. 
Poczułem na karku dziwny, mroźny dreszcz.
— Jak długo wozisz pasażerów?! — krzyknąłem do niego 
ponad samolotem.
— Koło miesiąca, może pięć tygodni.
Kłamał. Jeśli ktoś od pięciu tygodni ląduje na polach, to, bez 
względu na to, kim jest, ma na maszynie brud i plamy po oleju, a 
na podłodze w kokpicie siano, inaczej być nie może. Ale ten 
samolot... na przedniej szybie ani śladu oleju, żadnego źdźbła na 
krawędziach skrzydeł ani na ogonie, żadnej muszki rozkwaszonej 
na łopatach śmigła. To niemożliwe w samolocie lecącym latem 
przez stan Illinois. Uważnie oglądałem Travel Air jeszcze przez 
pięć minut, a potem odszedłem od maszyny i siadłem na sianie 
pod skrzydłem, twarzą ku pilotowi. Nie bałem się, ten facet wciąż 
mi się podobał, ale coś tu było nie tak.
— Dlaczego nie mówisz mi prawdy?
— Powiedziałem ci prawdę, Richardzie — odparł. Moje imię 
również wypisane jest na samolocie.
— Nie sposób wozić pasażerów przez miesiąc na Tra-vel Air, 
nie zabrudziwszy olejem samolotu, przyjacielu.
-26-
Żadnego śladu zanieczyszczeń? Żadnej plamki na płótnie? Do 
licha, gdzie siano na podłodze?
— Są pewne rzeczy, o których jeszcze nic nie wiesz. — 
Uśmiechnął się do mnie łagodnie.
W owej chwili wydał mi się przybyszem z innej planety. 
Wierzyłem w to, co powiedział, ale nijak nie potrafiłem wyjaśnić 
zagadki jego lśniącego jak diament samolotu, zaparkowanego na 
tym słonecznym polu.
— To prawda. Pewnego dnia jednak dowiem się wszystkiego, a 
wtedy będziesz mógł przejąć mój samolot, Do-naldzie, bo będę 
latał bez jego pomocy.
Spojrzał na mnie z zaciekawieniem i uniósł czarne brwi.
— Tak? Opowiedz mi o tym.
Byłem zachwycony. Oto wreszcie znalazł się ktoś, kto chce 
wysłuchać mojej teońi!
— Przez długi czas ludzie nie potrafili latać chyba dlatego, że 
wydawało im się to niemożliwe; nie poznali więc nawet pierwszej 
podstawowej zasady aerodynamiki. Chciałbym wierzyć, że istnieje 
jeszcze jakaś inna zasada: nie potrzeba nam samolotów, żebyśmy 
latali, przechodzili przez mury lub docierali na inne planety. 
Możemy nauczyć się robić to bez pomocy maszyn. Jeśli tylko 
zechcemy.
Uśmiechnął się pod nosem i kiwnął głową.
— I wydaje ci się, że nauczysz się tego wszystkiego, 
odbywając loty nad polami, pobierając po trzy dolary od osoby?
— Jedyna naprawdę istotna wiedza to rzeczy, których się sam 
nauczyłem, robiąc to, na co miałem ochotę. Gdyby istniał ktoś taki 
na Ziemi, choć takiej osoby nie ma, ktoś, kto nauczyłby mnie 
więcej niż ten samolot i to niebo, już byłbym go szukał. Lub jej.
Jego ciemne oczy patrzyły na mnie w skupieniu.
— Czy nie sądzisz, że ktoś cię prowadzi, jeśli rzeczywiście 
chcesz się tego nauczyć?
-27-
— Tak, ktoś mnie prowadzi. Jak chyba wszystkich. Zawsze 
czułem, że coś mnie, nie wiem... pilnuje.
— I sądzisz, że trafisz do nauczyciela, który ci pomoże?
— Jeśli tym nauczycielem nie jestem ja sam. to tak.
— Może tak właśnie jest — powiedział.
Nowoczesna ciężarówka, która mknęła ku nam szosą, 
wzniecając brązowy tuman kurzu, zatrzymała się na polu. 
Otworzyły się drzwiczki, z samochodu wysiedli starszy gość i 
dziewczynka, chyba dziesięcioletnia. Kurz unosił się w nie-
ruchomym, bezwietrznym powietrzu.
— Latasz pan za pieniądze, co? — spytał mężczyzna. Pole to 
odkrył Donald Shimoda; nie odzywałem się więc.
— Tak, proszę pana — odparł pogodnie. — Chciałoby się 
trochę polatać, prawda?
— Jeśli polecę, czy wywiniesz pan tam ze mną parę 
numerów, jakiego kozła na niebie? — Oczy człowieka za-
migotały, patrzył, czy nabierzemy się na tę jego udawaną 
naiwność wiejskiego prostaczka.
— Polecę, jeśli pan chce; jeśli nie, nie polecę.
— I pewnie życzysz pan sobie za to jakąś niezłą sumkę? 
Czułem się jak widz, siedząc tak bezczynnie, obserwując, jak ten 
facet ubija interes. Podobało mi się, co powiedział, wszystko było 
na luzie. Przywykłem do własnego sposobu urabiania klientów 
(„Ludzie, w górze dziesięć stopni chłodniej, gwarancja! Wzbij się 
tam, gdzie bywają tylko ptaki i anioły! A to wszystko za jedyne 
trzy dolary wyjęte z waszej portmonetki lub kieszeni..."). 
Zapomniałem już, że można to robić inaczej.
Niełatwo jest latać i zarazem samemu dbać o własną reklamę. 
Przywykłem do tego, bo wiedziałem: nie masz pasażerów, nie 
będziesz miał co jeść. Teraz, kiedy mogłem
-28- ^
przyglądać się temu z boku (bo to. czy będę jadł dziś obiad, nie 
zależało od dzisiejszych zarobków), odprężyłem się wreszcie.
Dziewczynka trzymała się o krok i również patrzyła. 
Blondynka, o brązowych oczach i poważnej twarzy, przyjechała 
tutaj, bo tak chciał jej dziadek. Ona nie miała ochoty latać.
Zazwyczaj jest odwrotnie, to dzieciaki są napalone, a dorośli 
podchodzą z rezerwą, ale człowiek uczy się rozpoznawać klienta, 
kiedy od tego zależy jego utrzymanie. Wiedziałem, że ta 
dziewczynka nie poleciałaby z nami, choćbyśmy czekali na nią 
całe lato.
— Który z panów...? — zapytał mężczyzna. Shimoda nalał 
sobie kubek wody.
— Richardzie, polecisz? Ja mam przerwę śniadaniową. Chyba 
że chce pan poczekać.
— Nie, proszę pana, już jestem gotów. Moglibyśmy przelecieć 
nad moją farmą?
— Nie ma sprawy — powiedziałem. — Proszę mi tylko 
pokazać, gdzie chce pan lecieć.
Z przedniej kabiny mojego Castora wyrzuciłem wałek pod 
głowę, torbę z narzędziami i garnki, pomogłem facetowi 
usadowić się na fotelu dla pasażerów i zapiąłem pas. Potem 
zsunąłem się w dół do tylnej części kokpitu i zapiąłem swój pas 
bezpieczeństwa.
— Don, pomóż mi. Dobra?
— Okay. — Wziął z sobą kubek z wodą i stanął przy śmigle. 
— Co mam robić?
— Obracaj powoli, potem już się samo rozkręci. Tak już jest, 
że ktokolwiek rozkręca śmigło Castora, robi to za szybko, i z 
jakichś skomplikowanych powodów silnik nie zapala. Ale ten 
facet obracał śmigłem tak powoli, jakby to robił od wieków. 
Zaskoczyła sprężyna, w cylindrach pojawiły się iskry i stary 
silnik zaczął chodzić — takie to
-29-
proste. Donald wrócił do swojego samolotu, usiadł i zaczął 
rozmawiać z dziewczynką.
Przy wtórze warkoczącego silnika, wzbijając tumany siana, 
Castor oderwał się od ziemi, wzleciał na wysokość stu stóp 
(jeśli teraz silnik by zgasł, wylądowalibyśmy w kukurydzy), 
pięć tysięcy stóp (moglibyśmy zawrócić i wylądować w sianie... 
mijamy pastwisko dla krów położone na zachodniej stronie), 
osiem tysięcy stóp i wyrównujemy lot, lecimy na południowy 
zachód w kierunku wyznaczonym przez wskazujący palec 
mężczyzny.
Trzy minuty w powietrzu, okrążamy gospodarstwo, stodoły 
w kolorze rozżarzonych węglików, dom z kości słoniowej na 
oceanie mięty. W tyle ogródek z warzywami:
sałata, pomidory.
Mężczyzna z przedniej części kokpitu spojrzał w dół, kiedy 
okrążaliśmy jego gospodarstwo, ujęte w ramy skrzydeł i sieć 
ścięgien nośnych samolotu.
Na ganku pod nami pojawiła się kobieta w białym fartuchu 
nałożonym na niebieską sukienkę. Pomachała nam. Mężczyzna 
też jej pomachał. Później pewnie będą wspominać, jak widzieli 
się nawzajem mimo tak dużej odległości.
Odwrócił się w końcu i spojrzał na mnie; skinął głową, 
mówiąc, że to wystarczy, dzięki, możemy wracać.
Zrobiłem duże koło nad Ferris, żeby mieszkańcy wiedzieli, 
że odbywają się tu pasażerskie loty, a potem spiralą 
przeleciałem ponad polami, pokazując im w ten sposób, gdzie 
mogą mnie znaleźć. Kiedy schodziłem do lądowania, stromym 
lotem nad morzem kukurydzy, Travel Air Donalda wzbijał się 
w powietrze, po czym skręcił w kierunku gospodarstwa, nad 
którym właśnie przelecieliśmy.
Brałem kiedyś udział w lotniczym pokazie z pięcioma 
samolotami, teraz przez chwilę miałem podobne uczucie 
szczególnie ożywionego ruchu... jedna maszyna zrywa się
-30-
do lotu, druga ląduje. Dotknęliśmy ziemi z cichym pomrukiem i 
potoczyliśmy się na sam kraniec pola, niedaleko szosy.
Silnik zamilkł, mężczyzna odpiął pas bezpieczeństwa, a ja 
pomogłem mu wyjść. Wyciągnął z kieszeni portfel i kręcąc 
głową, odliczył jednodolarowe banknoty.
— Wspaniały lot, synu. /
— Mam nadzieję. Sprzedajemy towar pierwsza klasa.
— Ten twój kumpel, on to ma dar przekonywania!
— Tak?
— No tak. Twój przyjaciel mógłby sprzedać popiół diabłu, 
idę o zakład, nieprawda?
— Czemu pan tak mówi?
— Chodzi mi o małą, oczywiście. Dziesięć minut w sa-
molocie dla mojej wnuczki, Sary! — mówiąc to, patrzył na 
Travel Air, który zmienił się teraz w daleki srebrny pyłek w 
powietrzu. Mówił tonem człowieka, który zauważył, że na 
uschniętej gałęzi na podwórzu pojawiły się kwiaty i dojrzałe 
jabłka. — Od urodzenia to dziecko śmiertelnie boi się 
wysokości. Wrzeszczy. Jest przerażona. Sara prędzej 
wsadziłaby gołą dłoń do gniazda szerszeni niż wspięłaby się na 
drzewo. Nie wejdzie po drabinie na strych, nie we-szłaby tam 
nawet, gdyby na podwórzu zaczęła wzbierać powódź. 
Dziewczynka jest świetna przy maszynach, niezła w pracy ze 
zwierzętami, ale wysokość to dla niej koszmar! I nagle, proszę, 
jest tam, w powietrzu!
Opowiadał dalej o różnych niecodziennych wydarzeniach; 
pamiętał, jak samotni piloci przelatywali przez Ga-lesburg kilka 
lat temu, i przez Monmouth, lecieli na dwupłatowcach takich 
samych jak nasze, ale wykonywali na nich różne zwariowane 
salta.
Widziałem, jak Travel Air powiększa się, leci spiralą nad 
polem, lotem bardziej stromym niż mnie się kiedykolwiek 
udało, z dziewczynką na pokładzie, która ma lęk wysokości.
31
Widziałem, jak sunie ponad kukurydzą i płotem i wreszcie 
osiada na trawie. Donald Shimoda musiał latać nie od wczoraj, 
aby tak zgrabnie wylądować.
Samolot zatrzymał się koło nas, nie potrzebował żadnej 
pomocy, wirnik delikatnie przestał się obracać. Przyjrzałem mu 
się uważnie. Na śmigle nie było żadnych owadów. Nawet 
jednej martwej muszki na ośmiostopowym ostrzu.
Zerwałem się, by im pomóc, odpiąłem pas dziewczynce, 
otworzyłem drzwiczki przedniej kabiny i pokazałem jej, gdzie 
ma stanąć, aby płótno, którym jest pokryte skrzydło, nie pękło 
pod jej ciężarem.
— Podobało ci się? — spytałem. Nie usłyszała, że się 
odezwałem.
— Dziadku, już się nie boję! Wcale się nie bałam, na-
prawdę! Nasz dom wyglądał jak zabaweczka, a mamusia 
pomachała mi, i Don powiedział, że się bałam, bo kiedyś 
spadłam i umarłam, i że już nie muszę się więcej bać! Zostanę, 
dziadku, pilotem. Będę miała samolot i sama będę go 
naprawiać, i wszędzie będę latać i wozić pasażerów! Czy 
mogę?
Shimoda uśmiechnął się do mężczyzny i wzruszył ra-
mionami.
— To on ci powiedział, że zostaniesz pilotem, Saro?
— Nie, ale ja to wiem. Znam się przecież na maszynach. 
Wiesz przecież!
— No dobrze, porozmawiasz o tym z mamą. Na nas już 
czas, musimy wracać do domu.
Oboje podziękowali nam, po czym jedno podreptało, a 
drugie pobiegło do ciężarówki, oboje odmienieni przez to, co 
wydarzyło się tu na polu i tam na niebie.
W południe nadjechały dwa dalsze samochody, potem 
jeszcze jeden, zebrał się tłumek chętnych pragnących obejrzeć 
Ferris z powietrza. Odbyliśmy, jak można było najszybciej, 
dwanaście lub trzynaście lotów, a następnie
-32-
pojechałem do miasta, żeby kupić benzynę do mojego sa-
molotu. Potem mieliśmy kilku pasażerów, i jeszcze kilku 
innych, aż nastał wieczór, a my wzbijaliśmy się w powietrze 
bez przerwy, jeden za drugim, do samego zmroKu.
Na jakiejś tablicy w miasteczku przeczytałem: Ludność:
200; byłem przekonany, że przewieźliśmy wszystkich, a do 
tego jeszcze paru zamiejscowych.
W pośpiechu zapomniałem zapytać o Sarę i o to, co 
powiedział jej Don, czy sam wymyślił tę opowieść, czy wierzył 
w historię o jej śmierci. Od czasu do czasu, kiedy do kabiny 
wchodzili nowi pasażerowie, przyglądałem się jego maszynie. 
Wciąż żadnego zabrudzenia, żadnej plamy oleju, wydawało się, 
że latając, wymija owady, które ja musiałem zmywać z mojej 
szyby co godzinę.
Kiedy kończyliśmy pracę, na niebie było jeszcze trochę 
światła. W moim blaszanym piecyku ułożyłem suchą trawę, 
otoczyłem ją kawałkami koksu i podpaliłem; wokół było 
ciemno, ogień rozpalał kolory zaparkowanych niedaleko sa-
molotów i złocił źdźbła słomy rozsypanej wokół nas.
Zajrzałem do pojemnika z jedzeniem.
— Zupa, gulasz lub spaghetti — zaproponowałem. — Albo 
gruszki lub brzoskwinie. Chcesz brzoskwinię na gorąco?
— Wszystko jedno — powiedział bez entuzjazmu. — Daj 
coś lub nic.
— Człowieku, nie jesteś głodny? Odwaliliśmy kawał dobrej 
roboty!
— Nic z tego, co wyliczyłeś, nie pobudziło mojego apetytu, 
chyba że jest nadzieja na rzeczywiście pyszny gulasz.
Moim szwajcarskim, lotniczym nożem, otworzyłem puszkę 
z gulaszem, to samo zrobiłem z puszką spaghetti i wrzuciłem 
zawartość obu puszek do rondla.
Kieszenie nabrzmiały od gotówki... była to dla mnie jedna z 
najprzyjemniejszych chwil tego dnia. Wyciągnąłem pomięte 
banknoty i zacząłem je liczyć, nie próbując nawet
-33-
ich rozprostować. Naliczyłem tego sto czterdzieści siedem 
dolarów, rachowałem w pamięci, co nie było dla mnie rzeczą 
łatwą.
— To znaczy... to jest... zobaczmy... cztery i dwa w pa-
mięci... czterdzieści dziewięć lotów! Lepiej niż ostatnio, Don, 
kiedy to zarobiłem stówę; tylko ja na Castorze. Ty zarobiłeś 
pewnie co najmniej ze dwie setki... Miałeś dwóch za każdym 
razem?
— Raczej tak — odparł. — A wracając do tego na-
uczyciela, którego szukasz...
— Nie szukam żadnego nauczyciela — odpowiedziałem. — 
Liczę pieniądze! Mogę z tego żyć przez następne siedem dni, 
niech sobie teraz leje przez okrąglutki tydzień.
Spojrzał na mnie i uśmiechnął się.
— Kiedy już przestaniesz pławić się w tej forsie, to czy 
mógłbyś podać mi gulasz?
3
TŁUMY, masy, gromady ludzi, strumienie ludzkich J- istot 
nacierające na jednego, stojącego pośród nich człowieka. Potem 
tłumy zamieniły się w ocean, który mógłby go zatopić, ale 
człowiek, zamiast pójść na dno, gwiżdżąc przeszedł po falach i 
zniknął. Ocean wody zamienił się w ocean trawy. Biało-złoty 
Travel Air 4000 wylądował na polu, pilot wyszedł z kabiny i 
wystawił transparent z napisem: LOT — TYLKO $3.
Była trzecia nad ranem, kiedy się zbudziłem, pamiętałem 
cały mój sen, czułem się z tego powodu szczęśliwy. Otwo-
rzyłem oczy i ujrzałem w świetle księżyca wielki korpus Travel 
Air zaparkowanego obok mojego Castora. Shimoda siedział na 
kocu, opierając się o lewe koło swego samolotu, jak wtedy, gdy 
ujrzałem go po raz pierwszy. Nie widziałem go dokładnie, 
czułem po prostu, że tam jest.
— Cześć, Richardzie — powiedział cicho w ciemnościach. 
— Czy dzięki niemu już wiesz, o co chodzi?
— Dzięki czemu mam coś wiedzieć? — zapytałem 
rozespany. Nadal rozpamiętywałem swój sen, byłem nim zbyt 
pochłonięty, aby zdziwić się, że Don nie śpi.
— Chodzi mi o twój sen. Ten facet, tłumy i samolot — 
powiedział ze spokojem w głosie. — Chciałeś się czegoś
-35-
o mnie dowiedzieć, teraz już wiesz, prawda? Znasz tę historię z 
gazet: Donald Shimoda, ten sam, którego zaczęto nazywać 
mechanikiem-mesjaszem, amerykańskim awatarem, inkarna-cją, 
zniknął na oczach dwudziestu pięciu tysięcy widzów?
Rzeczywiście, przypomniałem sobie tę historię, przeczy-
tałem o tym w gazecie wyłożonej w sklepiku w pewnym małym 
miasteczku w Ohio. Pisano o tym na pierwszej stronie.
— Donald Shimoda?
— Do usług — odpowiedział. — Teraz już wiesz, nie musisz 
więc się dłużej głowić. Idź spać.
Długo nad tym myślałem, zanim ogarnął mnie sen.
— Czy ci wolno... nie sądziłem... jeśli dostajesz taką robotę, 
robotę mesjasza, to masz zbawić świat, prawda? Nie 
wiedziałem, że mesjasz może tak po prostu otworzyć drzwi i 
sobie wyjść. — Siedziałem na pokrywie silnika i myślałem o 
moim dziwnym przyjacielu. — Podrzuć mi. Don, dziewiątkę, 
co?
Pogrzebał w torbie na narzędzia i rzucił mi klucz. Podobnie 
jak wtedy, gdy rzucał mi inne narzędzia tego ranka, i ten klucz 
zwolnił swój lot, zatrzymał się kilka centymetrów przede mną i 
zawisł w powietrzu, obracając się leniwie nad ziemią. Kiedy 
tylko go dotknąłem, stał się w mojej dłoni znów ciężkim 
przedmiotem, zwyczajnym, chromowanym, lotniczym kluczem. 
Chociaż nie, nie był całkiem zwyczajny. Od kiedy licha 
siódemka złamała mi się w dłoni, kupowałem najlepsze 
narzędzia na świecie... ten klucz akurat to był Snap-On, a jak 
wie o tym każdy mechanik, Snap--On nie jest zwyczajnym 
kluczem. Za taką cenę mógłby być ze złota, ale trzymać takie 
cudo w ręku, to istna radość;
poza tym możesz być pewien, że nigdy nie pęknie, bez względu 
na to, co z nim będziesz robił.
-36-
— Pewnie, że możesz odejść! Możesz rzucić wszystko, co 
tylko chcesz, jeśli tylko zmienisz zdanie. Możesz przestać 
oddychać, jeśli zechcesz. — Dla zabawy zawiesił w powietrzu 
śrubokręt Phillipsa. — Przestałem więc być mesjaszem, a jeśli 
mówię, jakbym się usprawiedliwiał, to może dlatego, że wciąż 
mam trochę poczucia winy. Lepsze to niż trzymać się roboty, 
której zdrowo nie cierpisz. Dobry mesjasz niczego nie może 
nienawidzić, jest wolny, może kroczyć jakąkolwiek chce drogą. 
No dobrze, dotyczy to wszystkich, to oczywiste. Wszyscy 
jesteśmy synami Boga, dziećmi Tego-Co-Jest, ideami Umysłu 
czy jakkolwiek chcesz to nazwać.
Dokręcałem nakrętki cylindra na silniku Kinnera. Ma dużą 
moc, ten B-5, ale nakrętki mają tendencję do obluzowywania się 
mniej więcej co sto godzin lotu, warto więc dokręcić je na 
zapas. Jak się spodziewałem, pierwsza nakrętka, za którą się 
zabrałem, obróciła się jeszcze o ćwierć obrotu. Zadowolony 
byłem z tego, że postąpiłem rozsądnie, sprawdzając je wszystkie 
dziś rano, zanim ruszyłem na kolejne loty z pasażerami.
— No tak. Don, ale chyba „mesjaszowanie" różni się od 
innych zawodów, co nie? Wyobraź sobie Jezusa, który wraca do 
domu, żeby wbijać gwoździe i zarabiać w ten sposób na życie. 
Przecież to byłoby śmieszne.
Zamyślił się nad tym, co powiedziałem; próbował zrozumieć 
mój punkt widzenia.
— Nie rozumiem cię. Dziwne jest raczej to, że Jezus nie 
rzucił tego wszystkiego, kiedy tylko zaczęli mówić do niego 
„zbawicielu". Zamiast już wtedy dać sobie spokój, próbował im 
tłumaczyć: „OK, jestem synem Boga, ale wszyscy jesteśmy 
Jego synami; jestem zbawicielem, ale wy też nimi jesteście! To, 
co ja robię, i wy możecie robić!" Przecież każdy o zdrowych 
zmysłach to rozumie.
Na pokrywie silnika było gorąco, ale mimo zajęcia nie 
czułem, że pracuję. Im bardziej zależy mi na zrobieniu czegoś, 
tym niechętniej nazywam to pracą. Odczuwałem zadowolenie,
-37-
że dokręciwszy przed chwilą nakrętki, nie pozwoliłem, aby 
powypadały z silnika podczas lotu.
— No, kiedy powiesz, że ci potrzebny inny klucz? — 
zapytał.
— Nie chcę innego klucza. Osiągnąłem dostateczny stopień 
duchowego rozwoju, żeby uznać twoje sztuczki za grę pod 
publiczkę, Shimoda, godną jedynie umiarkowanie rozwiniętej 
duszy. A może początkującego hipnotyzera.
— Hipnotyzera! Człowieku, jesteś coraz milszy! Ale masz 
rację, lepiej być hipnotyzerem niż mesjaszem! Co za nudna 
robota! Dlaczego nie wiedziałem wcześniej, że będzie taka 
nudna?
— Wiedziałeś — powiedziałem, robiąc mądrą minę. Zaśmiał 
się tylko.
— Czy kiedykolwiek przyszło ci na myśl, że może nie tak 
łatwo to wszystko rzucić? Że może nie będziesz umiał wrócić 
do rytmu życia normalnego człowieka?
Na te słowa Shimoda już się nie zaśmiał.
— Masz oczywiście rację — powiedział, zaczesując palcami 
swoje krucze włosy. — Wystarczyło, że posiedziałem zbyt 
długo w jednym miejscu, dłużej niż dzień lub dwa, a ludzie 
zaczynali spostrzegać, że jestem jakiś dziwny. Jeśli otrzesz się o 
mój rękaw, wyleczysz się nawet w ostatnim stadium raka. Nie 
mijał tydzień, a znów znajdowałem się w samym środku tego 
tłumu. Latając na tym samolocie, jestem cały czas w ruchu, nikt 
nie wie, skąd przybywam ani dokąd lecę, a to mi bardzo 
odpowiada.
— Czekają cię czasy cięższe niż się spodziewasz. Don.
— Czyżby?
— No tak, nasze czasy to ruch od pierwiastka materialnego 
ku duchowemu... jest to, być może, powolny ruch, ale wielki. 
Nie wydaje mi się, by świat zostawił cię w spokoju.
— Oni nie potrzebują mnie, oni chcą cudów! A cudów mogę 
nauczyć każdego innego człowieka; niech on będzie
-38-
mesjaszem. Nie powiem mu, jaka to nudna robota. A poza tym 
„nie ma tak wielkiego problemu, od którego nie można by 
uciec".
Zsunąłem się z silnika, stanąłem na trawie i zacząłem 
dokręcać nakrętki na cylindrze trzecim i czwartym. Nie 
wszystkie były luźne, ale kilka trzeba było docisnąć.
— Czyżbyś cytował Snoopy'ego?
— Będę cytował każdą prawdę, bez względu na to, gdzie ją 
odnajdę.
— Nie możesz uciec, Don! A gdybym zaczął cię czcić od 
zaraz? A gdybym miał już dość tej roboty przy silniku i zaczął 
cię prosić, żebyś go dla mnie wy leczył? Słuchaj, oddam ci 
każdego dziesiątaka, jakiego zarobię od teraz do zmierzchu, 
jeśli nauczysz mnie szybować w powietrzu! Jeśli tego nie 
zrobisz, będę wiedział, że powinienem zacząć się do ciebie 
modlić, do „świętego, który zszedł tu, aby zdjąć ze mnie moje 
brzemię".
Don tylko się uśmiechnął. Nadal nie uważam, by rozumiał, 
że nie może uciec. Skąd mogłem wiedzieć, skoro on sam nie 
wiedział?
— Czy urządzałeś podobne widowiska, jakie czasami można 
oglądać na filmach o Indiach? Tłumy na ulicach, miliardy rąk 
chcących cię dotknąć, kwiaty i kadzidła, złote platformy ze 
srebrnymi kobiercami, żebyś mógł na nich stanąć, by głosić 
swoje nauki?
— Nie. Zanim poprosiłem o tę pracę, wiedziałem już, że nie 
wytrzymam czegoś takiego. Wybrałem więc Stany 
Zjednoczone, a tu były tylko tłumy.
Wspomnienia najwyraźniej sprawiały mu ból. Przykro mi się 
zrobiło, że poruszyłem ten temat.
Siedział na sianie i mówił, patrząc jakby przeze mnie.
— Chciałem im powiedzieć, na miłość boską, jeśli tak 
bardzo chcecie wolności i radości, czy nie widzicie, że jest ona 
tylko w was samych? Powiedzcie sobie, że już ją macie,
39-
a będziecie ją mieli! Róbcie wszystko tak, jakby już była wasza! 
Richardzie, co w tym trudnego? Ale oni nawet nie chcieli 
słuchać, przynajmniej większość z nich. Cuda... tak jak chodzili 
na wyścigi samochodowe, żeby oglądać same wypadki, tak 
przychodzili do mnie, żeby oglądać cuda. Z początku cię to 
denerwuje, a potem, po prostu, zaczyna nudzić. Nie mam 
zielonego pojęcia, jak dawali sobie z tym radę inni mesjasze.
— Opisałeś to w taki sposób, że cała sprawa straciła swój 
urok — odparłem. Dokręciłem ostatnią nakrętkę i odłożyłem 
narzędzia. — Dokąd dziś lecimy?
Podszedł do mojej kabiny, przesunął nad nią swoją dłoń, a 
rozgniecione owady ożyły i odleciały. Jego szyba oczywiście 
nie wymagała żadnego czyszczenia; od tej chwili wiedziałem 
też, że jego silnik nie potrzebuje żadnych remontów.
— Nie wiem — powiedział. — Nie wiem, dokąd lecimy.
— O czym ty mówisz? Znasz przecież przeszłość i przy-
szłość wszystkiego. Doskonale wiesz, dokąd polecimy!
— No tak — westchnął — ale staram się o ty m nie myśleć. 
Przez jakiś czas pracując przy cylindrach, myślałem sobie, no, 
no, wystarczy, że zostanę z tym facetem, a znikną wszelkie 
problemy, nic złego się nie wydarzy, wszystko się dobrze 
skończy. Ale kiedy powiedział: „Staram się o tym nie myśleć", 
przypomniały mi się losy innych mesjaszów wysłanych na ten 
świat. Zdrowy rozsądek nakazywał mi po starcie skierować się 
na południe, żeby uciec jak najdalej od tego gościa. Ale, jak już 
mówiłem, człowiek czuje się samotny, latając w pojedynkę, 
cieszyłem się więc z naszego spotkania: dobrze mieć kogoś, z 
kim można pogadać, kogoś, kto odróżnia lotki od stabilizatora 
pionowego.
Powinienem był skręcić na południe, ale po starcie posta-
nowiłem mu towarzyszyć i razem polecieliśmy na północny 
wschód, ku przyszłości, o której Don starał się nie myśleć.
4
DZIE się tego wszystkiego uczysz. Don? Tyle wiesz, a może mi 
się tylko tak wydaje. Nie. Z pewnością wiesz sporo. Czy to 
kwestia długich ćwiczeń? Czy trzeba się uczyć, aby zostać 
mistrzem?
— Dostajesz książkę do przeczytania. Na drutach 
rozwiesiłem jedwabny szalik, który dopiero co skończyłem 
prać, i spojrzałem zdziwiony na Dona.
— Książkę? /
— Poradnik zbawiciela. To taka biblia dla duchowych 
mistrzów. Jeśli cię interesuje, gdzieś tu powinien leżeć eg-
zemplarz.
— Tak, tak! Mówisz, że jest taka zwyczajna książka, w 
której mogę przeczytać...?
Pogrzebał przez chwilę w bagażniku za oparciem fotela 
swojego Travel Air i wyciągnął mały tom w zamszowej, jak mi 
się zdawało, okładce.
poradnik A/Jes;aszfl
^
^) czym dojrzała dusza 
pamiętać powinna'
-41
— Dlaczego mówisz „poradnik zbawiciela"? Przecież tu jest 
napisane „poradnik mesjasza".
— Coś w tym rodzaju. — Zaczął zbierać rzeczy rozrzucone 
wokół samolotu, jakby delikatnie dawał mi do zrozumienia, że 
pora już ruszać.
Przekartkowałem książkę, był to zbiór sentencji i krótkich 
akapitów.
Perspektywa — Korzystaj z niej lub 
ją odrzuć. Jeśli doszedłeś do tej strony, 
zapominasz, że to, co się dzieje
wokół ciebie, nie jest rzeczywistością.
pomyśl o tym.
Pamiętaj, skąd przybyłeś, dokąd zmierzasz i dlaczego stworzyłeś ten cały 
bałagan, w którym teraz tkwisz. fnnrzesz przerażający śmiercią, pamiętaj.
To wszystko to dobre ćwiczenie, spodoba ci się jeszcze bardziej, jeśli 
będziesz miał te fakty na uwadze.
Wobec własnej śmierci zachowuj się jednak z powaga. Ąyfnfe; dojrzałe 
formy życia nie zrozumieją twojego śmiechu w drodze na egzekucje, okrzykną 
cię szaleńcem.
— Czytałeś ten tekst o zagubieniu własnej perspektywy, 
Don?
— Nie.
— Piszą, że musimy umrzeć przerażającą śmiercią.
-42-
— Niekoniecznie. Zależy od okoliczności i od tego, jak sobie 
ułożysz pewne sprawy.
— Czy ty umrzesz przerażającą śmiercią?
— Nie wiem. Nie ma to większego znaczenia, nie sądzisz, teraz, 
gdy rzuciłem już tę robotę? Ciche, małe wniebowstąpienie powinno 
wystarczyć. Ostateczną decyzję podejmę za kilka tygodni, kiedy 
skończę swoją misję.
Uznałem, że żartuje, jak czasami to robił. Nie wiedziałem wtedy, 
że mówił poważnie o tych kilku tygodniach.
Dalej przeglądałem książkę. Zgoda: była to wiedza, którą winien 
mieć mistrz.
Uczyć się, to odkrywać rzeczy, o 
których już dawno wiesz.
Działać, to udowadniać, ze już wiesz.
L\auczać to przypominać innym, że podobnif^jak ty już 
o tym wiedzą.
Wszyscy jesteście uczniami, 
działaczami, nauczycielami.
lwój jedyny obowiązek w tym czy 
innym życiu
B to być wiernym sobie. yć wiernym 
komuś innemu lub czemuś innemu jest 
nie tylko rzeczą niemożliwą, ale
również cechą fałszywego 
mesjasza.
-43-
Najprostsze pytania są 
pytaniami najistotniejszymi.
Gdzie się urodziłeś? Gdzie jest twój dom? ^ 
Dokąd zmierzasz? Co robisz?
Pomyśl czasami o tych 
sprawach, patrz, jak twoje 
odpowiedzi zaczynają się 
zmieniać.
Najlepiej nauczysz innych tego, czego 
sam najbardziej powinieneś się nauczyć.
— Strasznie cicho tam u ciebie, Richardzie, czemu? — 
zapytał Shimoda, jakby chciał ze mną porozmawiać.
— Właśnie — powiedziałem i czytałem dalej. Jeśli była 
to książka tylko dla mistrzów, nie chciałem wypuścić jej z 
ręki.
•
Zyj tak, żebyś 
nigdy
nie musiał się wstydzić, kiedy to, co robisz, lub to, co 
mówisz, opiszą gazety
na całym zwiecie — nawet gdyby 
słowa te nie były prawda.
-44-
j[woi przyjaciele poznają cię lepiej 
podczas pierwszej minuty spotkania
niż
twoi znajomi w ciągu 
tysięcy lat.
N,
ajlepszym sposobem umknięcia 
odpowiedzialna jest twierdzić: 
„Mam obowiązki".
W książce zauważyłem coś dziwnego.
— Stronice nie są ponumerowane, Don.
— Nie są — odpowiedział. — Otwierasz ją, gdzie chci i 
znajdujesz to, czego potrzebujesz najbardziej.
— Magiczna książka!
— Nie. Można tp^robić z każdą książką. Można to rc ze 
starą gazetą, jeśli będziesz dość uważnie czytał. Nie biłeś 
tego nigdy? Zastanawiasz się nad jakąś rzeczą, poi 
otwierasz pierwszą lepszą książkę, jaką masz pod ręką, i 
trzysz, co tam napisane.
— Nigdy tego nie robiłem.
— No to spróbuj.
Spróbowałem. Zamknąłem oczy i myślałem, co m mi się 
przydarzyć, jeśli dłużej zostanę z tym dziwnym c;
wiekiem. Przebywanie z nim sprawiało mi przyjemność, nie 
mogłem pozbyć się wrażenia, że coś bardzo nieprz;
mnego wkrótce mu się przydarzy, a ja nie miałem och być 
wtedy w pobliżu. Myśląc o tym, zamknąłem oczy, oti 
rzyłem książkę, otworzyłem oczy i przeczytałem:
-45-
l rzeź całe życie 
prowadzi cię
•wewnętrzne, ciągle uczące się stworzenie, 
figlarna duchowa istota, która jest twoim 
prawdziwym „ja". -x T
L\ie odwracaj się od przyszłych możliwości, 
dopóki nie jesteś pewien, ze niczego się od 
nich nie nauczysz.
ż—iawsze możesz zmienić 
zdanie, wybrać inną przyszłość 
lub
inna przeszłość.
Wybrać inną przeszłość? Dosłownie, w przenośni czy 
jeszcze inaczej...?
— To chyba nie na mój rozum. Don. Nie wiem zupełnie, jak 
można by się tego nauczyć.
— Trzeba ćwiczyć. Trochę teorii i wiele ćwiczeń — odparł. 
— Zabierze ci to półtora tygodnia.
— Półtora tygodnia?
— Tak. Uwierz, że znasz wszystkie odpowiedzi, a będziesz 
miał wszystkie odpowiedzi. Uwierz, że jesteś mistrzem, a 
będziesz nim.
— Nigdy nie mówiłem, że chcę być mistrzem.
— To prawda — powiedział. — Nie mówiłeś. Ale 
zatrzymałem książkę. Nigdy o nią nie poprosił.
5
7"»
y—ARMEROM na Środkowym Zachodzie potrzebna
JL jest żyzna ziemia, aby ich praca przynosiła efekty. 
Podobnie jest z wędrownymi pilotami. Muszą być blisko swych 
klientów. Muszą znaleźć pola niedaleko miast, pola porosłe 
trawą lub ściętym na jej wysokość owsem albo żytem; w 
pobliżu nie może być żadnych krów, gdyż mogłyby skubać 
płótno ich samolotów, obok koniecznie droga dla samochodów 
i furtka/w ogrodzeniu dla klientów. Pasy pól powinny układać 
się w taki sposób, aby samolot nie musiał przelatywać zbyt 
nisko nad domami; ich powierzchnia winna być w miarę 
gładka, aby maszyny nie rozleciały się na kawałki, pędząc po 
ziemi z prędkością pięćdziesięciu mil na godzinę. Pasy muszą 
być na tyle długie, aby można było wylądować na nich i 
wystartować z nich bezpiecznie; potrzebne też jest pozwolenie 
właściciela na całodzienne loty.
O tym właśnie myślałem, kiedy lecieliśmy na północ w 
sobotnie przedpołudnie, mesjasz i ja. Zieleń i złoto ziemi mijały 
nas w ciszy, tysiąc stóp pod nami. Travel Air Donalda Shimody 
dryfował z hałasem po mojej prawej stronie, jego lustrzane 
części odbijały słoneczne promienie we wszystkie strony. 
Piękny samolot, pomyślałem, ale za duży na potrzeby
-47-
krótkich lotów pasażerskich w ciężkich jak nasze czasach. To 
prawda, że maszyna ta może zabrać dwóch pasażerów, ale 
waży dwa razy tyle co mój Castor, potrzebuje więc dwa razy 
więcej przestrzeni do lądowania i startu. Miałem kiedyś Tra-vel 
Air, ale w końcu go sprzedałem i kupiłem Castora, który 
zmieści się na niewielkim terenie, takim na przykład jak pola, 
które najczęściej przylegają do granic miasta. Mógłbym po-
radzić sobie z Castorem na poletku o powierzchni pięciuset 
stóp, Travel Air zaś potrzebowałby tysiąca, tysiąca trzystu stóp. 
Pomyślałem sobie, że jeśli zwiążę się z tym facetem, będę 
zależny od ograniczonych możliwości jego samolotu.
I oto ledwo przyszło mi to na myśl, moim oczom ukazało się 
małe pastwisko niedaleko miasta. Było to zwyczajne pole przy 
gospodarstwie, około tysiąca trzystu stóp, podzielone na pół; 
jedną połowę przejęło miasto i urządzono na niej boisko do 
baseballu.
Wiedziałem, że samolot Shimody nie będzie mógł tu wylą-
dować, wzbiłem moją małą latającą maszynę, unosząc jej lewe 
skrzydło, wzniosłem się pionowo w górę, silnik pracował na 
wolnych obrotach, i jak kasa pancerna rzucona do wody po-
szedłem na dno — na teren boiska. Osiadłem na trawie nie 
opodal płotu biegnącego wzdłuż pola po lewej i zaparkowałem 
samolot, zostawiając jeszcze dużo wolnego miejsca. Chciałem 
tylko trochę się przed nim popisać, chciałem mu pokazać, na co 
stać mojego Castora, jeśli prowadzi go zręczny pilot.
Wybuch w gaźniku zarzucił mnie, ale gdy zamierzałem 
wyjść z kabiny, ujrzałem, jak Travel Air schodzi do lądowania. 
Ogon opuszczony, prawe skrzydło wzniesione, wyglądał jak 
wspaniały dostojny kondor szykujący się do lądowania na 
wąskim źdźble trawy.
Był nisko, leciał bardzo powoli, po plecach przeszedł mi 
dreszcz. Za chwilę będę świadkiem katastrofy. Lecąc na Tra-
vel Air, trzeba utrzymać prędkość przynajmniej sześćdziesięciu 
mil na godzinę, aby bezpiecznie wylądować. Jeśli ktoś
-48-
chciałby polecieć wolniej na takim samolocie, który traci rów-
nowagę przy pięćdziesiątce, skończy niechybnie z hukiem. 
Jednak moim oczom ukazało się coś zgoła innego: złoty, 
śnieżnobiały dwupłatowiec zatrzymał się w powietrzu. Tak 
dokładnie mówiąc, nie zatrzymał się, ale leciał z prędkością nie 
większą niż trzydzieści mil na godzinę. Samolot, który 
(pamiętajcie) normalnie traci równowagę przy pięćdziesiątce, 
zatrzymuje się w powietrzu i opada leciutko trzema kołami na 
trawę. Potrzebował połowę, może trzy czwarte przestrzeni, 
która była konieczna do wylądowania mojego Castora.
Siedziałem w kabinie, obserwowałem, jak kołuje przez 
chwilę i zatrzymuje maszynę. Kiedy zgasiłem silnik, ciągle 
patrząc na niego w osłupieniu. Don zawołał:
— Znalazłeś wspaniałe pole! Miasto pod bokiem, prawda? 
Pojawili się już pierwsi klienci — dwaj chłopcy na hon-dzie 
chcieli zobaczyć, co się dzieje.
— Dlaczego mówisz, że miasto pod bokiem?! — krzyk-
nąłem, próbując przekrzyczeć warkot silnika dudniący wciąż w 
moich uszach.
— Jest tam, za skrzyżowaniem!
— Nie, nie o/to mi chodzi! CO TO ZA LĄDOWANIE! Na 
tym twoim Travel Air! Jak ci się udało to zrobić?
— Czary! — Puścił do mnie oko.
— Nie, Don, daj spokój! Obserwowałem cię, jak lądujesz! 
Widział, że jestem zaszokowany i, mówiąc szczerze, nieco 
wystraszony.
— Richardzie, czy chcesz poznać sekret unoszących się w 
powietrzu kluczy, tajemnicę uzdrawiania chorych i zamieniania 
wody w wino, i spacerowania po falach, i lądowania moją 
maszyną na stu stopach kwadratowych pola? Czy chcesz 
poznać tajemnicę tych wszystkich cudów?
Miałem wrażenie, jakby skierował na mnie wiązkę la-
serową.
— Chciałbym wiedzieć, jak ci się udało tu wylądować...
-49-
— Posłuchaj! — krzyknął ponad przestrzenią, która nas 
dzieliła. — Czym jest ten świat? I wszystko, co w nim istnieje? 
To iluzje, Richardzie! Wszystko to są iluzje! Czy potrafisz to 
zrozumieć?
Nie mrugnął do mnie, nie uśmiechnął się; jak gdyby nagle 
zezłościło go, że do tej pory o tym nie wiedziałem.
Motocykl zatrzymał się tuż przy ogonie jego samolotu;
widać było, że chłopcy mają wielką ochotę trochę sobie polatać.
— Tak. — Inna odpowiedź nie przyszła mi do głowy. — 
Iluzje, przyjąłem, odbiór.
W jednej chwili chłopcy znaleźli się w samolocie i czekali 
na odlot; moim zadaniem było jak najszybciej odnaleźć wła-
ściciela pola i uzyskać od niego zgodę na starty z jego terenu.
Tylko w jeden sposób mógłbym opisać starty i lądowania 
Travel Air tego dnia: wyglądały, jakby to był fałszywy Travel 
Air. Jakby samolot ten był tak naprawdę helikopterem prze-
branym za Travel Air. Nie wiem dlaczego, ale łatwiej było mi 
przyjąć istnienie nieważkich kluczy unoszących się w powietrzu 
niż przyglądać się ze spokojem, jak wzbija się ten jego samolot 
z pasażerami na pokładzie przy prędkości trzydziestu mil na 
godzinę. Czym innym jest uwierzyć w lewitację, kiedy się ją 
widzi, czym innym zaś całkowicie uwierzyć w cuda.
Myślałem o tym, co Don w tak gwałtownych słowach 
niedawno powiedział. Iluzje. Ktoś już to przed nim mówił... 
Kiedy byłem dzieckiem, uczyłem się magii... takie rzeczy 
mówią iluzjoniści! Mówią do nas wolno i wyraźnie:
„Popatrz uważnie, to, co zobaczysz, to nie cud. To nie jest 
prawdziwa magia. To tylko złudzenie, iluzja magii". A potem 
wydobywają z łupiny orzecha kandelabry i zamieniają słonia w 
rakietę do tenisa.
W przypływie nagłego olśnienia wyciągnąłem z kieszeni 
Poradnik mesjasza i otworzyłem go na chybił trafił. Na stronie 
znalazłem dwa samotne zdania.
-50-
K,
^.azdy problem 
przynosi ci coś w 
podarunku.
'ziikasz problemom, gdyż 
potrzebne ci sy ich podarunki.
Nie bardzo wiedziałem dlaczego, ale po przeczytaniu tych zdań nie 
czułem się już taki zagubiony. Przeczytałem je ponownie, a potem 
jeszcze raz, aż nauczyłem się ich na pamięć.
Miasto nazywało się Troy, a okoliczne pastwiska zapowiadały się 
równie obiecująco jak pola pod Ferris. W Ferris jednak panował 
pewien spokój, tu zaś w powietrzu czułem napięcie, które mi się nie 
podobało.
Lot, który dla naszych pasażerów był przygodą życia, dla mnie był 
rutynową czynnością, nad którą rozpostarł się cień tego dziwnego 
niepokoju. Moją przygodą był ten człowiek, z którym przyszło mi 
latać... ten niewiarygodny wprost sposób, w jaki wzbijał się w 
powietrze swoim samolotem, i te dziwaczne rzeczy, o których mi 
opowiadał, próbując wyjaśnić swoją zagadkę...
Szok mieszkańców Troy wywołany cudownym lotem Tra-vel Air 
był nie większy niż gdyby w południe usłyszeli miejskie dzwony, które 
nie odzywały się od sześćdziesięciu lat... nie wiedzieli, że to, co się 
działo, nie miało prawa — zgodnie z regułami prawdopodobieństwa — 
wcale się wydarzyć.
— Dzięki za lot — mówili. — Czy z tego tylko żyjecie... nigdzie 
nie pracujecie? — A potem: — Dlaczego wybraliście taką mieścinę jak 
Troy? — i — Jerry, twoje gospodarstwo jest wielkości pudełka na 
buty.
-51-
Przez całe popołudnie mieliśmy pełne ręce roboty. Przyszło 
mnóstwo ludzi pragnących wzbić się w powietrze; zanosiło się, 
że sporo zarobimy. Mimo to jakiś głos mówił mi: „Uciekaj stąd, 
uciekaj, uciekaj z tego miejsca". Wtedy nie zwracałem na to 
uwagi i potem tego żałowałem.
Około trzeciej zaniknąłem samolot, żeby pojechać po paliwo, 
zrobiłem dwie rundy do stacji benzynowej w Skelly, targając 
dwa pięciogalonowe kanistry, kiedy nagle uzmysłowiłem sobie, 
że nigdy, ani razu, nie widziałem, by Tra-vel Air tankował. 
Shimoda nie uzupełniał paliwa w swoim samolocie nawet w 
Ferris, a wiedziałem, że lata na tej maszynie już ponad siedem 
godzin, nie dolewając nawet kropli benzyny czy oleju. I choć 
byłem pewien, że dobry z niego człowiek, że nigdy by mnie nie 
skrzywdził, znowu ogarnął mnie lęk. Jeśli ktoś by się 
rzeczywiście uparł, ograniczył do minimum obroty silnika i dał 
wyjątkowo ubogą mieszankę, to wtedy mógłby wyciągnąć na 
Travel Air pięć godzin lotu non stop. Ale nie osiem godzin 
ciągłych startów i lądowań!
Latał wytrwale, bez przerwy, lot za lotem, a ja dolewałem 
benzynę do baku i olej do silnika. Utworzyła się kolejka osób 
czekających na swój lot... wyglądało tak, jakby nie chciał 
sprawić im zawodu.
Dopadłem go jednak, kiedy pomagał pewnemu mężczyźnie i 
jego żonie wejść do kabiny. Próbowałem mówić możliwie 
najspokojniejszym i najzwyczajniejszym głosem.
— Don, jak stoisz z benzyną? Nie potrzebujesz paliwa? — 
Stałem obok jego skrzydła z pustym pięciogalonowym 
kanistrem w dłoni.
Spojrzał mi prosto w oczy i zmarszczył brwi, zdziwiony, 
jakbym zapytał go, czy potrzebne mu do oddychania powietrze.
— Nie — odparł, a ja poczułem się jak tępy pierwszoklasista 
z oślej ławki. — Nie, Richardzie, nie potrzeba mi paliwa.
-52-
Rozgniewało mnie to. Znałem się co nieco na silnikach 
samolotowych.
— No, dobra. Może w takim razie trochę uranu? — 
palnąłem.
Roześmiał się i natychmiast złagodniał.
— Nie, dziękuję. Załadowałem go w zeszłym roku.
I wkrótce znowu siedział w swojej kabinie z pasażerami na 
pokładzie i w zwolnionym tempie wzbijał się w niebo w ten 
swój wyjątkowy, nadprzyrodzony sposób.
Początkowo chciałem, żeby ci ludzie poszli sobie do domu, 
potem, żebyśmy się stąd jak najszybciej wynieśli, bez względu 
na to, ilu zostało jeszcze klientów, a w końcu zapragnąłem sam 
się stąd natychmiast ulotnić. O niczym innym nie myślałem, jak 
tylko, by wystartować, znaleźć wielkie puste pole gdzieś daleko 
od miasta i po prostu posiedzieć tam, pomedytować i zapisać w 
dzienniku to wszystko, co się wydarzyło, spróbować wszystko 
zrozumieć.
Siedziałem na zewnątrz, czekałem, aż Shimoda znowu 
wyląduje. Gdy podszedłem do jego kabiny, owionął mnie 
potężny strumień powietrza ze śmigła jego wielkiego samolotu.
— Już się nalatałem. Don. Pora mi ruszać. Wyląduję gdzieś z 
dala od miasta i przez jakiś czas odpocznę. Dobrze mi się z tobą 
latało. Pewnie się jeszcze zobaczymy, co?
— Jeszcze jeden kurs i lecę z tobą. — Nawet nie drgnęła mu 
powieka. — Ten facet czeka już dość długo.
Ujrzałem mężczyznę w zniszczonym wózku inwalidzkim, 
który ktoś dopchał tu z szosy. Siedział jakby wgnie-ciony czy 
upchany w tym (swoim fotelu, jakby oddziaływała na niego 
jakaś potężna siła ciążenia. Znalazł się tu, bo i on chciał polatać. 
Wokół było jeszcze parę osób, niektórzy zostali w 
samochodach, inni czekali na zewnątrz, chcieli zobaczyć, jak 
Don poradzi sobie z facetem na wózku.
Don nawet się nie zastanawiał.
-53-
— Chce pan polecieć?
Na twarzy inwalidy pojawił się zniekształcony uśmiech. 
Przekręcił w bok głowę na znak, że chce.
— No to chodźmy — powiedział cicho Don, jakby mówił do 
kogoś, kto zwyczajnie czekał na uboczu, aż przyjdzie jego kolej 
wzięcia udziału w zabawie.
Teraz, gdy przypominam sobie tę chwilę, myślę, że jeśli było 
w niej coś dziwnego, to z pewnością wielka siła, z jaką Don 
wypowiedział te słowa. Mówił normalnie, ale był to jednak 
rozkaz, który nakazywał mężczyźnie wstać i wejść do samolotu. 
To, co zdarzyło się później, wyglądało jak gdyby mężczyzna 
udawał tylko i zagrał ostatnią scenę w swojej roli inwalidy. 
Wydawało się, że wszystko było ukartowane. Siła ciążenia 
przestała go przygniatać, jakby w ogóle nie istniała, facet 
wyskoczył z fotela i dziwiąc się samemu sobie, pobiegł do 
samolotu.
Stałem niedaleko, słyszałem więc jego głos.
— Co zrobiłeś? Co ze mną zrobiłeś?
— Chcesz latać czy nie? — zapytał Don. — Cena trzy 
dolary. Opłata z góry.
— Lecę! — powiedział tamten.
Shimoda nie pomógł mu wejść do kabiny, choć zazwyczaj 
pomagał wszystkim swoim pasażerom.
Ludzie siedzący w samochodach nagle z nich wyskoczyli — 
wśród widzów przebiegł szybki szept, a potem zaległa pełna 
zadziwienia cisza. Ten człowiek nie chodził o własnych siłach 
od jedenastu lat, kiedy to jego ciężarówka spadła z mostu.
Jak dziecko, które założyło sobie skrzydła z prześcieradła, 
mężczyzna wskoczył do kabiny i wsunął się na siedzenie, żywo 
wymachując ramionami, jakby dopiero co dostał je do zabawy.
Zanim ktokolwiek zdążył się odezwać. Don otworzył 
przepustnicę silnika i Travel Air wzbił się w powietrze, robiąc 
ostry zakręt przy drzewach i wzlatując szybko w niebo.
-54-
Czy to możliwe, aby ta sama chwila była jednocześnie 
chwilą szczęścia i strachu? Później przeżyłem jeszcze wiele 
takich chwil. Zdziwienie z powodu czegoś, co można nazwać 
tylko cudownym uzdrowieniem człowieka, który naj-
prawdopodobniej na nie zasłużył, i jednocześnie przeczucie, że 
kiedy ci dwaj wrócą na ziemię, coś złego się wydarzy. Ludzie 
czekali w napięciu — tłum czekający w napięciu zamienia się w 
motłoch, a to może się źle skończyć. Mijały minuty, wzrok 
zmęczył się wypatrywaniem małego dwupłatowca beztrosko 
szybującego pod słońce. Jakieś tragiczne zdarzenie musiało 
wkrótce nastąpić.
Travel Air wykonał kilka ostrych ósemek, jedną trudną 
spiralę i po chwili szybował nad płotem niczym powolny, 
hałaśliwy spodek latający, który podchodzi do lądowania. 
Gdyby Don miał trochę oleju w głowie, pozwoliłby pasażerowi 
wysiąść na przeciwległym krańcu pola, po czym wzbiłby się 
szybko w niebo i zniknął. Nadchodzili kolejni gapie, pojawił się 
kolejny wózek inwalidzki pchany przez biegnącą kobietę.
Don kołował, zbliżając się do tłumu, okręcił samolot, aby 
odwrócić śmigło, zgasił silnik. Ludzie podbiegli do maszyny i 
przez chwilę wydawało się, że podrą na strzępy płótno kadłuba, 
próbując dostać się do obu mężczyzn.
Czy to było tchórzostwo? Nie wiem. Poszedłem do swojego 
samolotu, otworzyłem przepustnicę, zassałem paliwo i pchnąłem 
śmigło, żeby uruchomić silnik. Potem wsiadłem do kabiny, 
odwróciłem Castora w kierunku wiatru i wzbiłem się w 
powietrze. Po raz ostatni zobaczyłem Donalda Shi-modę, jak 
siedział na krawędzi kabiny w otoczeniu tłumu.
Skierowałem się na wschód, potem na południowy wschód, i 
wkrótce dostrzegłem dużą łąkę z drzewami dającymi cień i ze 
strumieniem, z którego mógłbym się napić. Wylądowałem tam 
na noc. Do najbliższego miasta było daleko.
6
DO dziś nie mogę zrozumieć, co się wtedy ze mną stało. Po 
prostu jakieś poczucie nieuniknionego losu wygnało mnie 
daleko od tego dziwnego człowieka, jakim był Donald Shimoda. 
Jeśli widzę, że zmierzam ku zgubie, nawet sam mesjasz nie 
znajdzie w sobie dość siły, żeby mnie przy sobie zatrzymać.
Na ziemi panowała cisza; olbrzymia, cicha łąka otwierała się 
ku niebu... jedynym odgłosem był szum małego strumyka, choć 
i tak musiałem pilnie wytężać uwagę, żeby go usłyszeć. Znowu 
sam. Człowiek przyzwyczaja się do samotności, ale wystarczy 
zrobić sobie dzień przerwy, żebyś musiał przyzwyczajać się do 
niej ponownie, jeszcze raz od początku.
— OK, fajnie było przez moment — powiedziałem głośno 
do łąki. — Fajnie było, może wiele bym się od tego faceta 
nauczył. Ale dość mam tłumów, nawet gdy jest to tłum 
szczęśliwych ludzi. Bo gdy się zaczynają bać, to pewnie kogoś 
ukrzyżują lub zaczną stawiać mu ołtarze. Przepraszam, ale tego 
dla mnie za dużo.
Zaskoczyło mnie to, co powiedziałem. Słowa, które wy-
rzekłem, mogłyby pochodzić z ust Shimody. Dlaczego tam 
został? Miałem na tyle zdrowego rozsądku, aby stamtąd 
czmychnąć. A przecież wcale nie byłem mesjaszem.
-56-
Iluzje. Co miał na myśli, mówiąc „iluzje"? Słowa te były 
ważniejsze niż wszystko, co wcześniej powiedział czy zrobił — 
w jego oczach dostrzegłem dziką zapalczywość, kiedy mówił: 
„To wszystko iluzje!", jak gdyby gwałtem chciał mi wbić tę 
myśl do głowy. Był to rzeczywiście problem, w porządku, 
potrzebny był mi podarunek, jaki miał mi do zaoferowania, ale 
nie wiedziałem, co oznacza.
Po chwili rozpaliłem ogień i ugotowałem gulasz z resztek 
mięsa w sosie sojowym, z suchych klusek oraz dwóch hot 
dogów sprzed trzech dni. Pod pojemnikiem na jedzenie leżała 
torba z narzędziami. Bez wyraźnego powodu wziąłem do ręki 
klucz dziewięć szesnastych, przyjrzałem mu się, wytarłem go i 
zamieszałem nim gulasz.
Byłem sam, nikt mnie nie widział, dla zabawy więc spró-
bowałem zawiesić klucz w powietrzu, tak jak on to robił. Kiedy 
podrzucałem go i przymykałem oczy w chwili, gdy przestawał 
lecieć wzwyż i miał zacząć spadać, przez pół sekundy 
odnosiłem wrażenie, że unosi się w powietrzu. Jednak wkrótce 
spadał na trawę lub na moje kolano i cały efekt diabli brali. Jak 
on to robił?
Jeśli to wszystko jest iluzją, panie Shimoda, czym w takim 
razie jest rzeczywistość? A jeśli ten świat jest złudzeniem, 
dlaczego w ogóle żyjemy? Poddałem się w końcu, podrzuciłem 
klucz jeszcze kilka razy i dałem spokój. Dając sobie spokój, 
poczułem się nagle szczęśliwy, przepojony radością, że jestem, 
gdzie jestem, że wiem, co wiem, choć nie jest to odpowiedź na 
wszystkie problemy życia ani nawet na kilka iluzji.
Kiedy jestem sam, lubię sobie śpiewać. Och, ja i ta stara 
FARBA!... Śpiewałem, poklepując z miłością skrzydło Ca-stora 
(pamiętajcie, że nikt mnie tam nie mógł słyszeć). Będziemy 
wędrować po niebie... Będziemy skakać pośród stogów siana, aż 
jedno z nas się podda. Sam na poczekaniu komponowałem 
muzykę i układałem słowa. / to nie ja się
-57-
poddam, farbo... Chyba, ze skręcisz kark, a wtedy po prostu 
zwiążę cię drutem... i polecimy... POLECIMY...
Mogę tak ciągnąć w nieskończoność, kiedy czuję się 
szczęśliwy, rymy nie są przecież istotne. Przestałem zastanawiać 
się nad problemem mesjasza; nie było sposobu, żebym mógł 
odgadnąć, kim jest lub co miał na myśli, zaprzestałem więc 
starań i to właśnie wprowadziło mnie w błogi nastrój.
Około dziesiątej ogień wygasł, wygasła też moja pieśń.
— Gdziekolwiek jesteś, Donaldzie Shimoda — powie-
działem, rozkładając pod skrzydłem koc — życzę ci szczę-
śliwych lotów i żeby nie prześladowały cię tłumy. Jeśli tego 
właśnie chcesz. Nie, odwołuję. Życzę ci, mój drogi samotny 
mesjaszu, byś znalazł to, co chcesz odnaleźć.
Kiedy ściągałem koszulę, z kieszeni wypadła jego książka, 
przeczytałem stronę, na której się otworzyła:
m,
która zespala twoja prawdziwa rodzinę, nie jest 
więzią krwi, ale szacunkiem i radością z 
istnienia drugiego człowieka.
J\zadko kiedy członkowie tej samej 
rodziny wyrastają pod jednym 
dachem.
Nie wiedziałem, jaki to miało związek ze mną, a poza tym nie 
mogłem pozwolić, aby książka zastąpiła mi samodzielne 
myślenie. Wsunąłem się pod koc, poczułem się jak
-58-
wygaszona żarówka, ciepła, nie śniąca żadnych snów, pod 
niebem, pod kilkoma tysiącami gwiazd, które może były tylko 
iluzjami, ale pięknymi z pewnością.
^
Kiedy przyszedłem do siebie, był już świt, różane światło i 
złote cienie. Obudziłem się nie z powodu światła, ale dlatego, że 
coś bardzo delikatnie muskało mi głowę. Myślałem, że to źdźbła 
trawy rosnącej wokół, następnie, że to jakiś owad... Klucz 
dziewięć szesnastych to niezły kawałek żelaza, jeśli uderzy cię w 
pełnym pędzie, obudzisz się natychmiast. Klucz odbił się od 
zawiasów lotki, pogrążył się na chwilę w trawie, po czym 
popłynął majestatycznie w górę i zawisł w powietrzu. A kiedy 
mu się przyglądałem, budząc się na dobre, delikatnie opadł na 
ziemię. Gdy zdecydowałem się go podnieść, był znów tym 
samym starym kluczem, który tak dobrze znałem i lubiłem, tak 
samo ciężkim, równie chętnym, by wziąć się za te wszystkie 
cholerne nakrętki i sworznie.
— Do diabła!
Nigdy nie mówię „do diabła" czy „cholera" — to mi 
pozostało z dzieciństwa. Byłem jednak szczerze zdumiony, a nic 
innego nie przyszło mi do głowy. Co się działo z moim 
kluczem? Donald Shimoda był co najmniej sześćdziesiąt mil 
stąd, poza horyzontem. Podniosłem narzędzie, uważnie mu się 
przyjrzałem i zważyłem w dłoni. Czułem się jak prehistoryczna 
małpa, która nie rozumie, że przed jej oczyma obraca się koło. 
Musiało być jakieś proste wytłumaczenie...
Zdenerwowany odłożyłem go w końcu, położyłem na torbie z 
narzędziami i rozpaliłem ognisko, żeby usmażyć placki. Nie było 
powodu się spieszyć. Mogłem tu zostać cały dzień, jeśli miałbym 
ochotę.
Placek rósł na patelni, należało go już przewrócić, kiedy 
usłyszałem na niebie, gdzieś na zachodzie, hałas.
-59-
To niemożliwe, by to był samolot Shimody, nie było 
sposobu, aby ktokolwiek mógł mnie wytropić na tej jednej z 
milionów łąk Środkowego Zachodu, ale wiedziałem, że to on i 
zacząłem gwizdać... patrzyłem na placek i na niebo, 
zastanawiałem się, co mu powiedzieć, coś bardzo spokojnego, 
kiedy już wyląduje.
To rzeczywiście był Travel Air, przeleciał nisko nad 
Castorem, wzbił się ostro w górę, robiąc pokazowy skręt, 
zanurkował w powietrzu i wylądował z prędkością sześć-
dziesięciu mil na godzinę, a była to prędkość, z jaką Travel Air 
powinien lądować. Shimoda ustawił swoją maszynę koło 
Castora i wyłączył silnik. Nic nie powiedziałem. Pomachałem, 
ale nie powiedziałem ani słowa. Przestałem gwizdać. Wydostał 
się z kabiny i podszedł do ogniska.
— Cześć, Richardzie.
— Spóźniłeś się — powiedziałem. — Omal nie spaliłem 
patelni.
— Przepraszam.
Podałem mu kubek wody ze strumienia, talerz z połówką 
placka i plaster margaryny.
— Jak poszło? — zapytałem.
— W porządku — odpowiedział z natychmiastowym 
półuśmiechem na twarzy. — Udało mi się ujść z życiem.
— Bałem się, że ci się nie uda. Przez chwilę jadł w ciszy.
— Słuchaj — powiedział wreszcie, przyglądając się 
swojemu posiłkowi. — To jest naprawdę straszne.
— Nikt ci nie każe tego jeść — powiedziałem rozgniewany. 
— Dlaczego nikomu nie smakuje mój placek? NIKOMU NIE 
SMAKUJE MÓJ PLACEK! Dlaczego tak się dzieje, mój 
mistrzu?
— No, cóż — uśmiechnął się Don — będę mówił teraz jak 
Bóg. Otóż wydaje mi się, iż wierzysz, że placek jest smaczny i 
dlatego tobie smakuje. Skosztuj go, przestając
-60-
wierzyć tak głęboko w jego doskonałość, a... będzie to jak... 
pożar... po powodzi... w młynie, prawda? Tę trawę z pewnością 
świadomie dodałeś, co?
— Wybacz. Spadła pewnie z rękawa, nie wiem jak. Na-
prawdę sądzisz, że sam placek... nie chodzi mi o tę trawę ani o 
przypalony kawałek, o tu... ale sam placek, nie sądzisz...?
— Okropny — powiedział, oddając mi, jeśli nie liczyć 
małego kęsa, prawie wszystko, co mu wręczyłem. — Wolałbym 
głodować. Masz jeszcze brzoskwinie?
— Są w pojemniku.
Jak on mnie tu znalazł? Skrzydeł o rozpiętości dwudziestu 
ośmiu stóp nie jest łatwo dostrzec na dziesięciu tysiącach mil 
prerii, zwłaszcza jeśli trzeba patrzeć pod słońce. Obiecałem 
sobie jednak, że o nic nie będę pytać. Powiedziałby mi, gdyby 
chciał.
— Jak mnie znalazłeś? — spytałem. — Przecież mogłem 
wylądować gdzie indziej.
Otworzył puszkę z brzoskwiniami, które następnie jadł 
nożem... dość trudna sztuczka.
— Swój ciągnie do swego — wymamrotał, gubiąc plasterek 
owocu.
— Ach, tak?
— Prawo kosmiczne.
— Aha.
Skończyłem jeść placek, po czym wyszorowałem patelnię 
piaskiem ze strumienia. Jestem pewien, że to świetne placki.
— Czy mógłbyś mi to wyjaśnić? Czy to znaczy, że jestem 
podobny do twojego szanownego ,ja"? A może mówiąc „swój 
do swego", miałeś na myśli podobieństwo naszych samolotów?
— My, cudotwórcy, musimy się trzymać razem — odparł. 
Zdanie to wypowiedział głosem jednocześnie serdecznym i 
groźnym.
-61-
— Ach, Don...? Pozwól, że nawiążę do tego, co powie-
działeś przed chwilą. Co miałeś na myśli, mówiąc „my cu-
dotwórcy"?
— Z punktu widzenia tego klucza, który leży tu na torbie, 
powiedziałbym, że dziś rano zabawiałeś się sztuczką „niech 
sobie trochę polewituje". Popraw mnie, jeśli nie mam racji.
— W nic się nie zabawiałem! Obudziłem się... to on sam 
mnie zbudził!
— Och! Sam — śmiał się.
— TAK, SAM.
— Na swoim cudotwórstwie, Richardzie, znasz się równie 
dobrze jak na smażeniu placków.
Nie odpowiedziałem, rozłożyłem się tylko wygodnie na 
kocu i czekałem w ciszy. Jeśli ma coś do powiedzenia, zrobi to 
w najdogodniejszej dla siebie chwili.
— Niektórzy z nas uczą się tego podświadomie. Nasz 
trzeźwy umysł nie chce tego przyjąć, czynimy więc nasze cuda 
we śnie. — Przyglądał się niebu i pierwszym obłokom dnia. — 
Trochę cierpliwości, Richardzie. Wszyscy wkrótce nauczymy 
się nowych rzeczy. Przyjdzie to ci teraz dużo łatwiej i zanim się 
zorientujesz, staniesz się mądrym duchowym maestro.
— Co to znaczy, zanim się zorientuję? Nie chcę o tym 
wiedzieć! Nie chcę nic wiedzieć!
— Nie chcesz nic wiedzieć?
— No, chciałbym wiedzieć, dlaczego świat istnieje i czym 
jest, i dlaczego tu żyję, i dokąd idę... TO rzeczywiście chcę 
wiedzieć. Jak latać bez samolotu, gdybym miał takie życzenie.
— Przykro mi.
— Przykro, że co?
— To nie działa w ten sposób. Jeśli dowiesz się, czym jest 
świat, jakie są jego prawa, automatycznie zaczniesz obcować z 
cudami. Z tym, co nazwane będzie cudem. Ale oczywiście nic 
nie jest cudem. Jeśli dowiesz się wszystkiego,
-62-
co wie iluzjonista, magia przestanie być dla ciebie magią. — 
Oderwał wzrok od nieba. — Jesteś taki jak wszyscy. Ty już o 
tym wiesz, po prostu nie jesteś jeszcze tego świadomy.
— Nie przypominam sobie — powiedziałem. — Nie 
przypominam sobie, żebyś mnie kiedykolwiek pytał, czy chcę 
się tego nauczyć, bez względu na to, co to takiego. Wiem tylko, 
że z tego powodu przez całe życie towarzyszyły ci tłumy i 
nieszczęścia. Jakoś wypadło mi z pamięci... — Jak tylko 
wypowiedziałem te słowa, wiedziałem, że powie „później sobie 
przypomnisz" i będzie miał rację.
Wyciągnął się na trawie, za poduszkę posłużył mu worek z 
resztką mąki.
— Słuchaj, nie zawracaj sobie głowy tłumami. Nie mogą cię 
dotknąć, chyba że sam tego chcesz. Jesteś magią, pamiętaj, 
PUFF! Jesteś niewidzialny i przechodzisz przez zamknięte 
drzwi.
— A nie dopadł cię ten tłum w Troy, co?
— Czy kiedykolwiek mówiłem, że tego nie chcę? Sam na to 
pozwoliłem. Podobało mi się. Jest w nas coś z komediantów, 
inaczej nigdy nie zostalibyśmy duchowymi mistrzami.
— Myślałem, że dałeś sobie z tym spokój. Przecież czy-
tałem...
— Zanosiło się na to, że zostanę jednym, jedynym, peł-
noetatowym mesjaszem, i z tą właśnie rolą dałem sobie spokój. 
Nie mogę jednak oduczyć się tego, na co poświęciłem całe 
życie, jedno, drugie i następne, nie mam racji?
Zamknąłem oczy i zgniotłem źdźbło trawy.
— Słuchaj, Donaldzie, co ty mi tu wstawiasz? Dlaczego nie 
wyłożysz kart na stół i nie powiesz, co się naprawdę dzieje?
Zapanowała cisza, a potem Don odezwał się:
— Może to ty mi powinieneś powiedzieć. Powiedz mi, co 
według ciebie próbuję ci powiedzieć, a ja cię skoryguję, jeśli 
będziesz w błędzie.
-63-
Przez chwilę zastanawiałem się nad tym i postanowiłem go 
zaskoczyć.
— Dobra, powiem.
Po tych słowach przećwiczyłem pauzowanie, chciałem 
zobaczyć, jak długo gotów jest czekać, jeśli się okaże, że nie 
mówię zbyt płynnie. Zrobiło się ciepło, słońce wisiało już dość 
wysoko na niebie; gdzieś daleko jakiś farmer jechał na traktorze 
z silnikiem diesla, pracując w polu pomimo niedzieli.
— Dobra, powiem ci. Przede wszystkim to nie był przy-
padek, że wtedy, po raz pierwszy, wylądowałeś na polu pod 
Ferris, prawda?
Siedział cicho, jak rosnąca trawa.
— Po drugie, między nami jest pewne mistyczne poro-
zumienie, o którym ja, jak się wydaje, zapomniałem, a ty 
pamiętasz.
Wiał lekki wiatr, przynosząc i zabierając daleki warkot 
traktora. Pewna część mojej osoby przysłuchiwała się temu w 
przekonaniu, że to, co mówię, nie jest zmyśleniem. Opo-
wiadałem prawdziwą historię.
— Chcę powiedzieć, że spotkaliśmy się trzy lub cztery 
tysiące lat temu, mogę się mylić o dzień. Lubimy te same 
przygody, nienawidzimy prawdopodobnie tych samych wro-
gów, uczymy się z taką samą radością, w takim samym tempie. 
Masz lepszą pamięć. Nasze ponowne spotkanie określiłeś 
słowami „swój lgnie do swego".
Zerwałem nowe źdźbło.
— Jak mi idzie?
— Przez chwilę wydawało mi się, że to będzie długa i 
żmudna robota — powiedział. — I rzeczywiście, ale jest chyba 
pewna szansa, że tym razem ci się uda. Mów dalej.
— Ano właśnie, nie muszę mówić, bo ty wiesz, o czym 
ludzie wiedzą. Gdybym jednak nie powiedział ci tego wszy-
stkiego, nie wiedziałbyś, co mnie się wydaje, że wiem. A bez 
tego nie nauczę się żadnej z tych rzeczy, których chcę się
-64-
nauczyć. — Odłożyłem źdźbło. — Jaki ty masz w tym interes, 
Don? Dlaczego zawracasz sobie głowę ludźmi takimi jak ja? 
Jeśli ktoś jest na takim etapie duchowego rozwoju jak ty, 
wszystkie te cudotwórcze moce są dla niego jedynie sprawą 
uboczną. Nie jestem ci potrzebny, ty przecież niczego z tego 
świata nie potrzebujesz.
Odwróciłem głowę i spojrzałem na niego. Miał oczy za-
mknięte.
— Na przykład paliwa do Travel Air — powiedział.
— Właśnie — odparłem. — Tu, na tym świecie, pozostaje 
tylko nuda... Nie czekają cię żadne przygody, skoro nic w tej 
rzeczywistości ciebie nie tyczy. Jedynym twoim problemem 
jest to, że nie masz problemów!
Była to, jak sądziłem, wspaniała mowa.
— Tu nie masz racji — przerwał. — Powiedz mi, czemu 
dałem sobie spokój z tą robotą... wiesz, czemu przestałem 
pracować jako mesjasz?
— Mówiłeś, że to tłumy. Wszyscy chcieli, żebyś dla nich 
czynił swoje cuda.
— Właśnie. Ten drugi powód — tak, lecz nie pierwszy. Lęk 
przed tłumem to twój krzyż, nie mój. To nie tłumy mnie męczą, 
lecz ludzie, którym nie zależy na tym, co mam im do 
powiedzenia. Możesz przejść po powierzchni oceanu z Nowego 
Jorku do Londynu, możesz z powietrza wydobywać złote 
monety, a im i tak będzie to wszystko obojętne, rozumiesz?
Kiedy to mówił, wydawało się, że jest przeraźliwie samotny. 
Nigdy w życiu nie widziałem, żeby ktoś był tak samotny. 
Niepotrzebne mu były ani żywność, ani schronienie, ani 
pieniądze, ani sława. Umierał z pragnienia, by podzielić się 
swoją wiedzą, a nikt nie chciał go słuchać.
Zmarszczyłem czoło, żeby się nie rozpłakać.
— No cóż, sam tego chciałeś. Jeśli twoje szczęście ma 
zależeć od tego, co robi ktoś inny, to wydaje mi się, że 
rzeczywiście masz problem.
-65-
Uniósł nagle głowę i spojrzał na mnie lśniącymi oczyma, 
jakbym uderzył go kluczem. Od razu wiedziałem, że nie mogę 
pozwolić, aby ten facet zdenerwował się na mnie. Uderzony 
gromem człowiek piecze się szybko.
Wtem uśmiechnął się do mnie tym swoim trwającym pół 
sekundy uśmiechem.
— Wiesz co, Richardzie? — powiedział powoli. — Ty... 
masz... rację!
Znowu zamilkł, jakby moje słowa wprowadziły go w trans. 
Nie zwracając na to uwagi, brnąłem dalej, mówiąc godzinami o 
tym, jak się spotkaliśmy i czego musimy się nauczyć, a 
wszystkie myśli przelatywały przez mój umysł niczym poranne 
komety i opromienione dziennym światłem meteory. Leżał 
nieruchomo na trawie, nie ruszał się, nic nie mówił. W południe 
skończyłem przedstawiać mu swoją koncepcję wszechświata i 
wszystkich rzeczy na niebie i ziemi.
— ...a mam wrażenie, jakbym dopiero zaczął. Don, tyle jest 
jeszcze do powiedzenia. Skąd ja to wszystko wiem? Jak to się 
stało?
Nie odpowiedział.
— Jeśli oczekujesz, że sam odpowiem sobie na własne 
pytanie, muszę przyznać, że nie wiem. Dlaczego potrafię teraz 
mówić o tym wszystkim, skoro dotychczas nigdy tego nie 
próbowałem? Co się ze mną stało?
Bez odpowiedzi.
— Don? Teraz proszę, abyś ty zaczął mówić. W dalszym 
ciągu nie powiedział ani słowa. Przedstawiłem mu panoramę 
życia, a mój mesjasz — jakby w tym jednym przypadkowym 
słowie o swoim szczęściu usłyszał całą potrzebną mu treść — 
zapadł w głęboki sen.
7
JEST środa, szósta rano. Jeszcze śpię, a tu niespodzie-
J wanie BUCH! słyszę olbrzymi huk, nagły i gwałtowny jak 
eksplodująca potężnym brzmieniem symfonia; niecierpliwe 
tysięczne chóry, słowa śpiewane po łacinie, skrzypce, bębny, 
trąby, aż ziemia drgnęła, a Castor zakotysał się na kołach. 
Wygrzebałem się spod jego skrzydeł jak naładowany 
czterystoma woltami kot, którego naelektryzowane futerko 
zamieniło się w las wykrzykników.
Na niebie rozpoczynał się zimno-ognisty wschód słońca, 
chmury ożyły w krzykliwych barwach, ale wszystko rozmyło 
się w potężnym crescendo.
— CICHO! CICHO! SPOKÓJ Z TĄ MUZYKĄ! Shimoda 
wrzasnął z taką siłą i wściekłością, że pomimo hałasu 
usłyszałem jego głos, a muzyka zamilkła natychmiast, jedynie 
jej echo potoczyło się coraz dalej i dalej. A potem słychać było 
tylko cichą, świętą pieśń, spokojną jak powiew wiosennego 
wiatru, jak Beethoven we śnie. Nie zrobiło to na nim żadnego 
wrażenia.
— SŁUCHAJ, POWIEDZIAŁEM SPOKÓJ! Muzyka 
zanikła.
— No.
-67-
Spojrzałem na niego.
— Na wszystko jest właściwy czas i właściwe miejsce, 
prawda? — powiedział.
— No tak, czas i miejsce, tak...
— Trochę niebiańskiej muzyki to miła rzecz, jeśli słuchasz 
jej w intymnej atmosferze własnych myśli i może w specjalnych 
okolicznościach, ale nie tak wcześnie i nie na cały regulator. Co 
ty tu robisz?
— Co ja robię? Don, spałem w najlepsze... jak to, co ja robię?
Potrząsnął głową, bezradnie wzruszył ramionami, sapnął i 
wrócił do śpiwora pod skrzydłem.
Poradnik leżał odwrócony w trawie, w miejscu, gdzie upadł. 
Ostrożnie otworzyłem go i przeczytałem:
Jeśli wmówisz sobie, że 
jesteś niedoskonały, to 
rzeczywiście taki się 
staniesz.
Jeszcze wielu rzeczy o mesjaszach nie potrafiłem zrozumieć.
8
N^SZ dzień pracy w Hammond, w stanie Wiscon-sin, 
zakończyliśmy kilkoma lotami z niewielką grupą 
poniedziałkowych pasażerów. Obiad zjedliśmy w mieście, po 
czym ruszyliśmy w drogę powrotną.
— Don, mówię ci z całym przekonaniem, że to życie może 
być ciekawe, nudne lub takie, jakie chcemy, żeby było. Ale 
nawet podczas najwspanialszych chwil, nigdy nie udało mi się 
zrozumieć, dlaczego tu jesteśmy. Powiedz mi coś na ten temat.
Minęliśmy właśnie sklep z artykułami żelaznymi (zamknięty) 
i kino (grali właśnie film Butch Cassidy i Sundance Kid). Don, 
zamiast odpowiedzieć na moje pytanie, zatrzymał się na 
chodniku i odwrócił do mnie.
— Masz jakieś pieniądze, co?
— Od czorta. A o co chodzi?
— Chodźmy do kina — powiedział. — Postawisz?
— Nie wiem. Don. Ty idź. Ja wracam do samolotów. Nie 
można ich zostawiać tam tak długo.
Dlaczego nagle zainteresował się jakimś filmem?
— Samoloty są w porządku. Chodźmy do kina.
— Już się zaczęło.
— No to się spóźnimy.
•69-
Stał już przy kasie i kupował bilety. Poszedłem za nim do 
ciemnej sali i zajęliśmy miejsca w tylnym rzędzie. W mroku 
siedziało około pięćdziesięciu widzów.
Po chwili zapomniałem, dlaczego tutaj przyszliśmy, film mnie 
pochłonął, zawsze uważałem, że jest to jeden z klasycznych 
tytułów. Oglądałem go wtedy chyba po raz trzeci. Czas spędzony 
w kinie wirował i rozciągał się jak w dobrym filmie, patrzyłem 
przez chwilę zainteresowany jego technicznymi szczegółami... 
jak każda scena pasuje do następnej, dlaczego pojawia się teraz, a 
nie później. Próbowałem tak właśnie oglądać Butcha, ale 
wciągnęła mnie akcja filmu i wkrótce zapomniałem o 
technicznych niuansach.
Kiedy Butch i Sundance zostali otoczeni przez boliwijską 
armię, prawie pod koniec filmu, Shimoda dotknął mojego 
ramienia. Nachyliłem się ku niemu, nie przerywając oglądania, 
byłem zły, że nie poczekał z tym, co miał mi do powiedzenia, do 
zakończenia filmu.
— Richardzie?
— Tak?
— Dlaczego tu jesteś?
— To dobry film. Don. Ććśśś. Butch i Sundance, cali we 
krwi, zastanawiali się właśnie, czy jechać do Australii.
— Czemu uważasz, że dobry?
— Dobrze się bawię. Śśśś. Potem ci powiem.
— Wyrwij się z tego. Obudź się. To wszystko iluzja.
— Donaldzie — byłem zirytowany — jeszcze kilka minut, 
potem pogadamy, o czym tylko zechcesz. Pozwól mi obejrzeć do 
końca, dobra?
— Richardzie — wyszeptał głębokim, dramatycznym głosem 
— dlaczego tu jesteś?
— Posłuchaj, jestem tu, bo to ty chciałeś, żebym tu wszedł. — 
Odwróciłem się od niego, chcąc obejrzeć Za
li iilir/riiii' llllllil
•70-
— Nie musiałeś przychodzić, mogłeś powiedzieć: nie, 
dziękuję.
— PODOBA MI SIĘ TEN FILM... — Człowiek siedzący 
przede mną odwrócił się na moment. — Podoba mi się ten film. 
Don. Czy coś w tym złego?
— Ależ skąd — odpowiedział i do końca filmu nie 
usłyszałem już żadnego więcej słowa.
Znowu szliśmy razem, mijając plac z używanymi traktorami, 
kierując się w mroku ku naszemu polu i samolotom. Zanosiło się 
na deszcz.
Zastanawiałem się nad jego dziwacznym zachowaniem w 
kinie.
— Czy ty wszystko robisz z jakiegoś powodu. Don?
— Czasami.
— Dlaczego akurat film? Dlaczego nagle ni stąd, ni zowąd 
chciałeś obejrzeć Butcha']
— Zadałeś mi pytanie.
— Tak. A znasz odpowiedź?
— To była moja odpowiedź. Poszliśmy do kina, bo zadałeś 
mi pytanie. Ten film był odpowiedzią na twoje pytanie. Kpił 
sobie ze mnie, czułem to.
— Jakie było moje pytanie? Długa, bolesna cisza.
— Powiedziałeś, Richardzie, że nawet w najwspanialszych 
chwilach nigdy nie potrafiłeś zrozumieć, dlaczego tu jesteśmy.
Przypomniałem sobie.
— Film był twoją odpowiedzią?
— Tak.
— Och.
— Wciąż nie rozumiesz.
— Nie.
— To był dobry film — odpowiedział. — Ale nawet iiHiIcpfi/y lilin 
świnili jrsi lylko /Iml/cnicm, pmwtłii? Olirn/.y
-71-
nie są ruchome, tylko nam się wydaje, że się poruszają. 
Zmieniające się światło, które pozornie porusza się na płaskim 
ekranie ustawionym w ciemności.
— No tak — zaczynałem rozumieć.
— A inni ludzie, jacy kolwiek ludzie, gdziekolwiek, którzy 
chodzą do kina, dlaczego tam siedzą, skoro to tylko iluzja?
— Bo to rozrywka.
— Racja. To po pierwsze.
— Czegoś się też można nauczyć.
— Dobrze. Zawsze. Nauka. To po drugie.
— Fantazja, ucieczka.
— To też rozrywka. Punkt pierwszy.
— Techniczne aspekty. Chcą dowiedzieć się, jak film jest 
zrobiony.
— Nauka. Punkt drugi.
— Ucieczka przed nudą.
— Ucieczka, już mówiłeś.
— Okazja towarzyska. Żeby pobyć z przyjaciółmi.
— To powód, dla którego można pójść do kina, ale przecież 
nie dlatego oglądasz film. A poza tym, to też rozrywka. Punkt 
pierwszy.
Cokolwiek bym powiedział, potwierdzałoby to jedynie jego 
dwie tezy. Ludzie oglądają filmy dla rozrywki lub dla nauki 
albo dla jednego i drugiego.
— A film jest jak życie człowieka. Don, racja?
— Tak.
— Dlaczego więc niektórzy wybierają koszmarne życie, 
jakiś film grozy?
— Ludzie przychodzą na horror nie tylko po to, żeby 
obejr/eć go dla zabawy. Kiedy wchodzą do kina, dobrze wiedzą, 
że to film grozy — powiedział.
— Ale dlaczego...?
— Lubisz horrory?
— Nie.
-72-
— Czy je oglądasz?
— Nie.
— A znasz ludzi, którzy wydaliby wiele pieniędzy i po-
święcili wiele czasu, żeby zobaczyć film grozy lub też jakiś tani 
melodramat z problemami, które innym wydają się nudne i 
głupie? — Czekał, aż odpowiem na to pytanie.
— Tak.
— Nie musisz oglądać ich filmów, a oni nie muszą oglądać 
twoich. To nazywamy „wolnością".
— Ale komu zależy na tym, by się bać? Lub nudzić?
— Może wydaje im się, iż na to zasłużyli, gdyż byli 
koszmarem dla innych, a może lubią dreszczyk emocji, a może 
sądzą, że filmy powinny być nudne. Wiele osób uważa, że w 
swoich filmach są bezradni; pewnie nie uwierzysz, ale 
odpowiada im taka wiara, z powodów, które im wydają się 
sensowne. Nie wierzysz?
— Nie — powiedziałem.
— Dopóki tego nie zrozumiesz, będziesz się dziwił, dlaczego 
ludzie są nieszczęśliwi. Są nieszczęśliwi dlatego, że tak wybrali. 
Sami chcą być nieszczęśliwi. I to jest, Richar-dzie, w porządku.
— Hm.
— Jesteśmy istotami lubiącymi gry i zabawy, jesteśmy 
wydrami wszechświata. Nie możemy umrzeć, nie możemy 
zranić się bardziej niż można zranić iluzję na ekranie. Ale 
potrafimy wierzyć, że nas boli, możemy wyobrażać to sobie w 
najdrobniejszych, najboleśniejszych szczegółach. Potrafimy 
wierzyć, że jesteśmy ofiarami, zabijanymi i zabijającymi, 
zabawkami w rękach dobrego i złego losu.
— W wielu wcieleniach?
— Ile filmów widziałeś?
— Mnóstwo.
— Są filmy o życiu na tej planecie, o życiu na innych 
planetach; wszystko, co ma miejsce i czas, jest tylko filmem
-73-
i tylko iluzją. A tymczasem możemy nauczyć się wiele i dobrze 
zabawić się naszymi iluzjami, prawda?
— Ta metafora o filmie. Don, jak wiele ona tłumaczy?
— A jak byś chciał? Obejrzałeś dzisiaj film częściowo 
dlatego, że ja chciałem go zobaczyć. Wielu ludzi wybiera sobie 
wspólne życie, ponieważ lubią razem coś robić. Aktorzy z 
dzisiejszego filmu grali już w innych filmach, przedtem i potem, 
zależy, który film widziałeś najpierw, możesz je zobaczyć w 
tym samym czasie na różnych ekranach. Kupujemy bilety na te 
filmy, płacimy za wstęp, godzimy się przyjąć, że przestrzeń i 
czas istnieją naprawdę. Ani jedno, ani drugie nie jest prawdziwe. 
A jednak nikt, kto nie chciałby zapłacić tej ceny, nie ma prawa 
pojawić się na tej planecie ani w żadnym systemie czaso-
przestrzennym.
— Czy to znaczy, że są tacy, którzy nie żyją w czaso-
przestrzeni?
— A czy są tacy, którzy nigdy nie chodzą na filmy?
— Rozumiem. Uczą się w inny sposób?
— Właśnie — powiedział, wyraźnie ze mnie zadowolony. — 
Czasoprzestrzeń to dość prymitywna szkółka. Jednak wiele osób 
tkwi w tej iluzji. Nawet jeśli jest nudna, nie chcą, aby w kinie 
wcześniej zapalono światła.
— Kto pisze te filmy. Don?
— Czy to nie dziwne, jak dużo wiemy, jeśli tylko zamiast 
pytać innych, sami sobie zadajemy pytania? Kto pisze te filmy, 
Richardzie?
— My — odpowiedziałem.
— Kto w nich gra?
— My.
— Kto jest operatorem, kto obsługuje projektor, kto zarządza 
kinem, kto jest bileterem, kto dystrybutorem i kto na to 
wszystko patrzy? Kto może wyjść w samym środku seansu, 
kiedykolwiek zechce, kto może zmienić akcję,
-74-
kiedy mu się tylko spodoba, kto może oglądać ten sam film raz 
po raz?
— Spróbuję zgadnąć — powiedziałem. — Każdy, kto ma na 
to ochotę?
— Jak sądzisz, czy to duża wolność?
— Czy właśnie z tego powodu filmy są tak popularne? 
Ponieważ instynktownie wiemy, że przypominają nasze własne 
życie?
— Może tak... może nie. To nie ma większego znaczenia, 
prawda? Czym jest projektor?
— Umysłem. Nie. Wyobraźnią. To nasza wyobraźnia, bez 
względu na to, co ty o tym myślisz.
— Czym jest film?
— Tu mnie masz.
— Wszystkim tym, co za naszą zgodą dostaje się do naszej 
wyobraźni?
— Może i tak. Don.
— Możesz wziąć do ręki szpulę z filmem, pełnym, 
ukończonym dziełem... początek, środek, koniec, wszystko tu 
jest w tej samej chwili, w tej samej milionowej części sekundy. 
Film istnieje poza czasem, którego jest zapisem, a jeśli znasz już 
ten film, wiesz też w ogólnym zarysie, co się wydarzy, jeszcze 
zanim wejdziesz do kina: będą bitwy i dużo emocji, zwycięzcy i 
przegrani, wielka miłość, katastrofa; wiesz, że to wszystko 
pojawi się w tym filmie. Ale po to, żeby dać się zaczarować, 
żeby bawić się na filmie jeszcze bardziej, musisz założyć film 
na projektor i pozwolić mu przejść przez soczewki minuta po 
minucie... każda iluzja może być przedmiotem naszego 
doświadczenia tylko wtedy, gdy zaistnieje w czasie i przestrzeni. 
Płacisz więc, ile trzeba, dostajesz bilet i siadasz na sali, 
zapominasz, co się dzieje na zewnątrz, wtedy zaczyna się dla 
ciebie film.
— I nikt naprawdę nie cierpi? To tylko krew z sosu 
pomidorowego?
-75-
— Nie, to prawdziwa krew. Ale biorąc pod uwagę znaczenie, 
jakie ma w naszym prawdziwym życiu, mogłaby być równie 
dobrze sosem pomidorowym...
— A rzeczywistość?
— Rzeczywistość jest bosko obojętna, Richardzie. Matkę mało 
obchodzi, jaką rolę jej dziecko gra w dziecięcych zabawach; 
pewnego dnia jest czarnym charakterem, innego pozytywną 
postacią. To-Co-Jest nie wie nawet o twoich złudzeniach i 
zabawach. Zna tylko siebie i nas stworzonych na jego 
podobieństwo, doskonałych i ukończonych.
— Nie jestem przekonany, czy chciałbym być doskonały i 
ukończony... Pomyśl o nudzie...
— Spójrz na niebo — powiedział, była to taka nagła zmiana 
tematu, że spojrzałem w górę. Gdzieś wysoko zawisła pierzasta 
chmura, pierwsze sygnały księżycowego światła osrebrzyły jej 
brzegi.
— Piękne niebo — odrzekłem.
— Czy to jest doskonałe niebo?
— No wiesz, niebo jest zawsze doskonałe. Don.
— Czy chcesz mi powiedzieć, że mimo ciągłych zmian, 
zachodzących w każdej sekundzie, niebo jest zawsze doskonałym 
niebem?
— Hej, jaki jestem bystry! Tak!
— A morze jest zawsze doskonałym morzem, choć nie-
ustannie się zmienia — powiedział. — Jeśli doskonałość jest 
stagnacją, wtedy niebo jest bagnem! A To-Co-Jest nie jest 
żadnym bagnistym stworem.
— Bagiennym stworem — poprawiłem go bezwiednie. — Jest 
doskonałe, z każdą chwilą się zmienia. No tak. Kupuję to.
— Kupiłeś już dawno, jeśli już mowa o czasie. Odwróciłem 
się do niego.
— Czy nie nudzi cię. Don, że żyjesz tylko w tym jednym 
wymiarze?
-76-
— Och, czy ja żyję tylko w jednym wymiarze? A ty?
— Dlaczego we wszystkim, co powiem, nie mam racji?
— Czy we wszystkim nie masz racji?
— Chyba powinienem zmienić zawód.
— Może więc sprzedaż nieruchomości?
— Sprzedaż nieruchomości lub ubezpieczeń.
— Zostań przy nieruchomościach, tam jest przyszłość. Jeśli ci 
na niej zależy.
— OK, przepraszam — powiedziałem. — Nie chcę 
przyszłości. Ani przeszłości. Wolałbym zostać sympatycznym 
starym mistrzem iluzji. Może za tydzień?
— Wiesz, Richardzie, jestem przekonany, że to nie potrwa tak 
długo!
Spojrzałem na niego uważnie, ale nie uśmiechał się.
9
DNI były do siebie podobne. Lataliśmy jak zwykle, ale 
przestałem określać dni nazwami miast lub zarobionymi 
pieniędzmi. Zacząłem określać je rzeczami, których się 
nauczyłem, rozmowami, które toczyliśmy po zakończonych 
lotach, i cudami, które zdarzały się od czasu do czasu zupełnie 
przypadkiem. Wkrótce zrozumiałem, że nie były to cuda.
fyobraź sobie wszechświat 
piękny i prawy, i 
doskonały,
tak powiedział mi kiedyś poradnik.
l\ bądź pewien jednej rzeczy:
T'0-Co-Jest wyobraziło sobie 
wszystko dużo lepiej
niż ty.
10
BYŁO ciche popołudnie... czasem tylko zjawiał się jakiś samotny 
pasażer. W przerwach ćwiczyłem się w rozpraszaniu chmur.
Byłem kiedyś instruktorem lotów, wiem, że uczniowie mają 
skłonność do komplikowania rzeczy prostych; dziś jestem 
mądrzejszy, a jednak ponownie występuję w roli ucznia, patrzę 
krzywo i gniewnie na mój cel — chmury. Z pewnością to mnie 
powinien ktoś uczyć. Shimoda leżał wyciągnięty pod skrzydłem 
Castora, udawał, że śpi. Szturchnąłem go delikatnie w ramię, 
otworzył oczy.
— Nie mogę — powiedziałem.
— Możesz — odpowiedział i na powrót zamknął oczy.
— Don, przecież próbuję! Kiedy tylko czuję, że mi się uda, 
chmura kontratakuje i nadyma się jeszcze bardziej.
— Wybierz dla mnie jakąś chmurę — westchnął i usiadł. — 
Jakąś łatwą.
Wybrałem największą, najpodlejszą chmurę na niebie, trzy 
tysiące stóp nad ziemią, chmurę, z której buchał piekielny biały 
dym.
— Ta nad silosem, o tam — powiedziałem. — Ta, która teraz 
ciemnieje.
•79-
— Dlaczego mnie tak nienawidzisz? — zapytał i popatrzył na 
mnie.
— Bo cię lubię. Don, dlatego o to proszę. — Uśmiechnąłem 
się. — Tobie trzeba rzucić prawdziwe wyzwanie. Jeśli wolisz, 
żebym wybrał ci coś mniejszego...
Westchnął ponownie, podnosząc głowę ku niebu.
— Spróbuję. No to która?
Spojrzałem w górę, a chmura, potwór wypełniony milionem 
ton deszczu, zniknęła; w miejscu, gdzie jeszcze przed chwilą 
wisiała na niebie, była teraz nieruchoma, błękitna pustka.
— Rety — powiedziałem cicho.
— Kawał dobrej roboty... — zacytował. — Nie, nie, choć 
miło mi przyjąć wyrazy uznania, którymi mnie zasypujesz, muszę 
szczerze powiedzieć, że to było proste zadanie. — Wskazał 
palcem niewielką chmurkę nad nami. — Tam. Teraz twoja kolej. 
Gotowy? Do roboty!
Spojrzałem na ten drobiazg, a drobiazg spojrzał na mnie. 
Przystąpiłem do pracy: kazałem chmurze zniknąć, wyobrażałem 
sobie pustkę w miejscu, gdzie teraz wisi, oczyma wyobraźni 
kąpałem ją w gorących promieniach słońca, prosiłem ją w 
myślach, żeby pojawiła się gdzie indziej, i powoli, powoli, w 
ciągu minuty, pięciu, siedmiu, chmura odpłynęła. Inne chmury 
powiększyły się, moja sobie poszła.
— Nie należysz do szybkich, co? — zapytał.
— To był mój pierwszy raz! Dopiero zaczynam! Starłem się z 
tym, co niemożliwe... no dobra, nieprawdopodobne, a ty masz mi 
do powiedzenia tylko tyle, że nie jestem szybki. Wykonałem 
wspaniałą robotę i ty o tym wiesz!
— Zadziwiające. Tak byłeś do niej przywiązany, a jednak 
chmura zniknęła dla ciebie.
— Przywiązany! Grzmociłem w tę chmurę wszystkim, co 
popadło! Wymyślałem kule ogniste, wiązki laserowe, odkurzacze 
wielkości wieżowca...
-80-
— Mówię o negatywnym przywiązaniu, Richardzie. Jeśli 
rzeczywiście chcesz usunąć chmurę ze swojego życia, nie sil się 
na żadne spektakularne widowiska, po prostu zrelaksuj się i 
przestań o niej myśleć. Tylko tyle.
chmura nie wie, dlaczego się porusza w 
tym właśnie kierunku i z tq właśnie 
prędkością,
tyle miała do powiedzenia książka.
Gna ją impuls... oto
miejsce, gdzie powinna poszybować. A le niebo wie, jakie prawa i siły 
kryją się za chmurami, ty tez je poznasz, kiedy wzniesiesz się dość 
wysoko, aby spojrzeć poza horyzont.
11
^
Y/ f
l ( I\.ażde pragnienie jest ci 
dane
•wraz z mocą potrzebna do jego spełnienia.
\^zasami jednak będziesz 
musiał na nią 
zapracować.
|y\/YLĄDOWALlŚMY na wielkim pastwisku nie-r V daleko 
trzyakrowego gospodarskiego stawu, z dala od jakiegokolwiek 
miasta, na trasie między Illinois a Indianą. Ponieważ nie 
pojawili się żadni pasażerowie, sądziłem, że trafił nam się 
wolny dzień.
— Posłuchaj — powiedział Don. — Nie, nie słuchaj. Stój 
spokojnie i patrz. To, co zobaczysz, nie jest cudem. Przeczytaj 
książkę o fizyce atomowej... dziecko potrafi chodzić po 
wodzie.
Powiedział to i jakby zapomniawszy, że w stawie jest 
woda, odwrócił się i odszedł kilka jardów od brzegu, stąpając
-82-
po powierzchni jeziora. Wydawało mi się, że staw jest jedynie 
mirażem, który pojawił się w rozgrzanym letnim powietrzu nad 
kamiennym jeziorem. Don stał pewnie na lustrze wody, żadna fala nie 
muskała jego butów.
— No, dalej — powiedział. — Zrób to samo. Widziałem to na 
własne oczy. To było możliwe, oczywiście, bo on tam stał, poszedłem 
więc i ja. Miałem wrażenie, jakbym szedł po czystym, błękitnym 
linoleum. Zaśmiałem się.
— Donaldzie, co ty ze mną robisz?
— Pokazuję ci po prostu rzecz, której każdy prędzej czy później się 
nauczy — powiedział. — Teraz akurat ty jesteś pod ręką.
— Ale ja...
— Popatrz. Woda może być ciałem stałym — tupnął nogą i 
usłyszałem odgłos jakby skórzanego przedmiotu uderzającego w skałę 
— lub nie — znów tupnął, a woda ochlapała nas obu. — Czujesz to? 
Spróbuj.
Jak szybko przyzwyczajamy się do cudów! Nie minęła minuta, a 
byłem przekonany, że chodzenie po wodzie jest możliwe, jest czymś 
naturalnym, jest... no dobra, i co z tego?
— Ale jeśli woda jest teraz ciałem stałym, jak możemy ją pić?
— W ten sam sposób, w jaki po niej chodzimy, Richar-dzie. Ona 
nie jest ciałem stałym, nie jest też cieczą. To ty i ja decydujemy, czym 
ma dla nas być. Pomyśl, że jest cieczą i postępuj tak, jakby była 
cieczą, wypij ją. Jeśli chcesz, by była powietrzem, postępuj tak, jakby 
rzeczywiście była powietrzem, oddychaj nią. Spróbuj.
Pomyślałem, że może to wszystko ma jakiś związek z obecnością 
dojrzałej duszy. Może te rzeczy dzieją się tylko w określonym 
promieniu, w promieniu pięćdziesięciu stóp wokół niej...
Klęknąłem na powierzchni i zanurzyłem dłoń w stawie. Ciecz. 
Potem położyłem się, przytknąłem twarz do jej błękitu
-83-
i oddychałem ufnie. Czułem ciepły płynny tlen, nie dusiłem się, 
swobodnie łykałem powietrze. Usiadłem i spojrzałem na Dona 
pytającym wzrokiem, oczekując, że zgadnie, co mam na myśli.
— No, mów — rzekł.
— Czy muszę mówić?
— Biorąc pod uwagę to, co masz do powiedzenia, lepiej 
będzie, jeśli wyrazisz to słowami, uzyskasz większą precyzję. 
Śmiało.
— Jeśli potrafimy spacerować po wodzie, oddychać nią, pić 
ją, dlaczego nie możemy robić tego samego z ziemią?
— Dobrze. Zobacz...
Podszedł powoli do brzegu, jak gdyby spacerował po 
namalowanym jeziorze. A kiedy jego stopy dotknęły ziemi, 
piachu i trawy na skraju stawu, zaczął powoli tonąć, wówczas 
zrobił kilka ostrożnych kroków i zanurzył się po ramiona w 
ziemi i trawie. Wydawało się, że staw stał się nagle wyspą, a 
otaczające go pastwisko zamieniło się w morze. Don płynął po 
ziemi, rozpryskując wokół siebie ciemne, gliniane krople. Unosił 
się przez chwilę na powierzchni, potem wstał i stąpał po niej. 
Widok człowieka chodzącego po ziemi wydał mi się nagle 
cudem!
Stałem na powierzchni stawu i oklaskiwałem go. Ukłonił się 
i też zaczął bić brawo
{"Ji^^sesi A ^rzsgu, iTr' >i4 ^dnieniiem ^.enuę » -iec^ i 
dotknąłem jej palcem u nogi. Fale rozbiegły się kręgami po 
trawie. Jak głęboka jest ziemia? Prawie zapytałem na głos. 
Ziemia będzie tak głęboka, jak ja to sobie wyobrażę. Głęboka na 
dwie stopy, pomyślałem, niech będzie głęboka na dwie stopy, a ja 
sobie w niej pobrodzę.
Śmiało stanąłem na brzegu i natychmiast zanurzyłem się aż po 
głowę: nagły spad. Pod ziemią panował mrok, było strasznie, 
próbowałem wydostać się na powierzchnię, wstrzymując oddech, 
wymachując rękoma w poszukiwaniu jakiejś
-84-
twardej, stałej wody, starając się dostać do brzegu stawu, aby się 
go chwycić.
Don usiadł na trawie i śmiał się.
— Jesteś niesamowitym uczniem, wiesz o tym?
— Wcale nie jestem uczniem! Wydostań mnie stąd!
— Sam się wydostań.
Przestałem walczyć. Spojrzałem na ziemię jak na ciało stałe, 
z którego potrafię się wygrzebać. Spojrzałem na nią inaczej... i 
wygramoliłem się, pokryty czarną ziemistą mazią.
— Człowieku, nieźle się ubabrałeś przy tej robocie! Jego 
niebieska koszula i dżinsy były nieskazitelnie czyste.
— Aaaa! — Próbowałem wytrząsnąć ziemię z włosów, 
wytrzepać ją z uszu. W końcu położyłem portfel na trawie, 
wszedłem do płynnej wody i oczyściłem się tradycyjnym 
sposobem na mokro.
— Wiem, że można to lepiej zrobić.
— Tak, jest szybszy sposób.
— Nie mów nic. Siedź tam sobie, śmiej się i pozwól, że sam 
na to wpadnę.
— OK.
W końcu wskoczyłem do Castora, przebrałem się, a mokre 
rzeczy rozwiesiłem na drutach, by wyschły.
— Richardzie nie zapominaj co dzisiaj zrobiłeś Łatwo
cay,mf\w, x. „'a-M-.ie, <^'j ^'.erdliirny nauki, (<O.MO powiedzieć 
sobie, że był to tylko sen, jakiś miraż. Nic, co dobre, nie jest 
cudem, nic, co piękne, nie jest snem.
— Świat jest snem, powiadasz, i jest wspaniały. Czasami. 
Zachód słońca. Chmury. Niebo.
— Nie. To obraz jest snem. Piękno jest prawdziwe. Nie 
dostrzegasz różnicy?
Kiwnąłem głową, prawie rozumiejąc. Później zerknąłem do 
poradnika.
-85-
12
U J wiat jest twoim zeszytem, stronami, 
na których ćwiczysz dodawanie.
Nie jest rzeczywistością, choć 
możesz w nim przedstawić
rzeczywistość, jeśli tego 
chcesz.
lylożesz też
pisać rzeczy pozbawione sensu albo 
kłamstwa, możesz podrzeć kartki.
LJ rzęch pierworodny 
to narzucanie granic 
Temu-Co-fest. l\Ł'e rób 
tego.
f ENIWE, cieple popołudnie, przerwa między jednym
— l a drugim deszczem. Mokrymi chodnikami wracamy z 
miasta.
— Potrafisz przechodzić przez ściany, prawda. Don?
— Nie.
— Kiedy mówisz nie, choć wiem, że odpowiedź brzmi tak, 
rozumiem, że nie podoba ci się sposób, w jaki sformułowałem 
pytanie.
— Jacy jesteśmy spostrzegawczy, co?
— W czym problem, chodzi o ścianę czy o przechodzenie?
— O jedno i drugie, a co gorsza twoje pytanie zakłada, że 
istnieję w jednej ograniczonej czasoprzestrzeni i że
-87-
przechodzę do innej, równie ograniczonej. Nie jestem dziś w 
nastroju, żeby wysłuchiwać takich założeń dotyczących mojej 
osoby.
Zmarszczyłem brwi. Wiedział, o co pytam. Dlaczego mi po 
prostu nie odpowiedział, dlaczego nie chciał, żebym zrozumiał, 
jak on to wszystko robi?
— W ten skromny sposób pomagam ci osiągnąć większą 
precyzję w myśleniu — powiedział łagodnie.
— OK. Jeśli chcesz, potrafisz sprawić wrażenie, że umiesz 
przechodzić przez mury. Czy tak lepiej?
— Tak. Lepiej. Ale jeśli masz zamiar wyrażać się pre-
cyzyjnie...
— Nic nie mów. Wiem, jak mam powiedzieć to, o czym 
myślę. Oto moje pytanie. Jak to się dzieje, że potrafisz prze-
nieść iluzję ograniczonej tożsamości, która zgodnie z wiarą w 
czasoprzestrzenne kontinuum nazywa się twoim „ciałem", 
przez iluzję materialnego ograniczenia, które się nazywa 
„ścianą"?
— Doskonale! — wykrzyknął. — Kiedy pytanie jest 
poprawnie zbudowane, samo sobie odpowiada, prawda?
— Nie, to pytanie nie odpowiedziało sobie. Jak prze-
chodzisz przez mur?
— R1CHARDZIE! Już prawie ci się udało, a teraz wszystko 
psujesz! Nie potrafię przechodzić przez mury... Kiedy tak 
mówisz, przyjmujesz założenia, na które ja się nie godzę, lecz 
jeśli nalegasz, moja odpowiedź brzmi: „Nie, nie potrafię".
— Trudno jest wszystko wypowiedzieć tak precyzyjnie, 
Don. Nie wiesz, o co mi chodzi?
— Czy dlatego, że coś jest trudne, przestajesz próbować? 
Chodzenie też było z początku ciężkim zadaniem, ale uczyłeś 
się go i teraz wydaje ci się rzeczą łatwą.
— Tak — westchnąłem. — OK. Zapomnij o moim pytaniu.
-88-
— Już zapomniałem. Natomiast moje pytanie brzmi:
„Czy ty potrafisz?" — Spojrzał na mnie takim wzrokiem, jakby 
nic innego na świecie go nie obchodziło.
— Twierdzisz więc, że ciało jest złudzeniem i że ściana jest 
złudzeniem, ale tożsamość jest prawdziwa, i że iluzje nie mogą 
jej ograniczyć.
— Tego nie powiedziałem. Ty to mówisz.
— Ale taka jest prawda.
— Oczywiście — odpowiedział.
— Jak ty to robisz?
— Richardzie, niczego się nie robi. Po prostu widzisz, że 
coś jest zrobione i tak rzeczywiście jest.
— Ha, to proste!
— Jak chodzenie. Dziwisz się, że kiedyś trudno ci było się 
tego nauczyć.
— Don, przechodzenie przez mur nie jest dla mnie trudne. 
Jest niemożliwe.
— Czy ci się wydaje, że jak będziesz powtarzał „nie-
możliwe" tysiąc razy, to ni stąd, ni zowąd trudne rzeczy staną 
się proste?
— Przepraszam. To jest możliwe, zrobię to, kiedy tylko 
nadejdzie odpowiednia pora.
— Ludzie kochani! Facet chodzi po wodzie, a zniechęca się, 
bo nie potrafi przejść przez mur.
— Tamto była łatwizna, mur zaś...
— Powtarzaj, żeś niedoskonały, a taki się staniesz — 
zaśpiewał. — Czy nie pływałeś po ziemi w zeszłym tygodniu?
— Pływałem.
— A czyż ściana nie jest pionową ziemią? Czy to ma jakieś 
znaczenie, jaki kierunek obrały złudzenia? Złudzenia poziome 
można przezwyciężyć, a pionowych już nie?
— Wydaje mi się, że zaczynam rozumieć. Don. Spojrzał na 
mnie i uśmiechnął się.
-89-