Nienormalność! Cóż za okrutne słowo, którym ludzie nauki straszyli i nadal straszą każdego, kto jeszcze nie porzucił nikłej nadziei na znalezienie w świecie czegoś innego niż nieubłagana statystyka i „żelazna konieczność"! Każdy, kto usiłuje spojrzeć na życie inaczej, niż wymaga tego współczesny światopogląd, może i powinien oczekiwać, że zaliczą go w poczet ludzi nienormalnych. Zaliczą — to jeszcze nic, można być nawet dumnym z tego wyróżnienia! Całe nieszczęście polega na tym, że nikt, dosłownie nikt z obecnie żyjących, nie jest w stanie długo pielęgnować myśli o możliwości odmiennego patrzenia na świat. Za każdym razem, kiedy komuś przychodzi do głowy, że współczesne prawdy są jedynie prawdami jednej epoki i że nasze „przekonania" mogą być równie fałszywe jak wierzenia naszych starożytnych przodków — zaczyna mu się wydawać, że zboczył na manowce i zmierza wprost w ramiona szaleństwa. Lew Szestow Andrzej Jakubik Zaburzenia osobowości wydanie trzecie uaktualnione Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL © Copyright by Andrzej Jakubik 1997, 1999, 2003 © Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997, 1999,2003 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. Redaktor Barbara Kowalska Redaktor techniczny Franciszka Wyszomirska Korekta Barbara Staśkiewicz Okładkę i strony tytułowe projektowała Iwona Ostrowska ISBN 83-200-2672-5 Wydanie III g/lfcfctl U Wydawnictwo Lekarskie PZWL 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel. (0-prefiks-22) 695-40-33 Księgarnia wysyłkowa: tel. (0-prefiks-22) 695-44-80 infolinia: 0-801-142-080 www.pzwl.pl e-mail: promocia@,pzwl.pl Skład i łamanie: INFO DATA CONSULTING Druk: Pabianickie Zakłady Graficzne SA 6/l przypisywanie otoczeniu wrogich zamiarów (czasem nastawienie urojeniowe), postawa cierpiętnicza i męczeńskiego godzenia się z losem, a w stosunku do środowiska — zachowania złośliwe, agresywne lub nawet antyspołeczne (Jakubik, 1997). Osoby takie „żyją zawiścią, buntem, nienawidzą zdrowych i szczęśliwych, życzą im źle lub czynnie starają się drugim szkodzić" (Bilikiewicz, 1989, s. 246). Większość badaczy tego zagadnienia właściwie zgodnie podkreśla odmienność psychiki inwalidów (por. Garett i Levine, 1972; Ostrowska, 1971; Szwarc, 1985), ich trudności w przystosowaniu psychicznym i społecznym (por. Engel, 1962; Marinelli i Dell Orto, 1977; Shontz, 1975; Stubbins, 1977), a zwłaszcza ograniczenia w prawidłowym funkcjonowaniu w różnych rolach społecznych, m.in. rodzinnych, seksualnych, zawodowych, towarzyskich itp. (por. Kowalik, 1991). W swojej interesującej koncepcji analizy rozwojowej, tj. uwzględniającej dynamikę zmian zachodzących w osobowości jednostek niepełnosprawnych i w ich stosunku do otoczenia społecznego, Kerr (1977) wyróżnia kilka kolejnych etapów przystosowania się do niepełnosprawności: ¦ faza szoku — „odrzucanie choroby" w efekcie działania mechanizmu zaprzeczenia, ¦ faza oczekiwania poprawy stanu zdrowia, ¦ faza lamentu — przekonanie, że „wszystko stracone", ¦ faza obronna prawidłowa — „idę do przodu bez względu na inwalidztwo" (stawianie nowych celów, realizowanie nowych zadań), ¦ faza obronna neurotyczna — uruchomienie mechanizmów obronnych osobowości w celu zaprzeczenia skutkom inwalidztwa, ¦ ftza przystosowania. W sensie psychologicznym, według autorki, przystosowanie do niepeł- osprawności polega na zaprzestaniu traktowania kalectwa (choroby) jako nery uniemożliwiającej zaspokojenie własnych potrzeb. W zależności od Pu przystosowania do niepełnosprawności różne mogą być wyniki badań 103 empirycznych nad sposobami reagowania na zaburzenia funkcjonowania somatycznego. Wydaje się, że — używając podziału Kerr — utrwalenie si« fazy obronnej neurotycznej sprzyja formowaniu się osobowości homilopa. tycznej. W każdym społeczeństwie wysokie miejsce w hierarchii wartości zajmu-ją zdrowie, sprawność fizyczna i zdolność do pełnienia podstawowych ról społecznych. W procesie socjalizacji każda jednostka przejmuje te wartości i je uwewnętrznia (internalizuje), tak że stają się one podstawą samooceny. Dlatego dla osoby niepełnosprawnej uszkodzenia somatyczne organizmu stanowią bezpośrednie naruszenie obrazu własnego ciała, a w konsekwencji zaburzenie struktury ,ja". Zakłócenie funkcjonowania społecznego wskutek inwalidztwa jest dodatkowym, ważnym elementem zmieniającym dotychczasowy obraz własnej osoby, a tym samym istotnie wpływającym ujemnie na integralność i właściwości osobowości. Warto wspomnieć, że niektórzy badacze włączają — za Kraepelinem (1915) — w zakres pojęcia homilopatii również zespoły urojeniowe, występujące u głuchoniemych i niewidomych w rezultacie ich głęboko zaburzonej relacji ze środowiskiem. Według Bilikiewicza (1989, s. 246) np. „u głuchoniemych może powstać ostra reakcja psychotyczna o cechach paranoi, ale z upływem lat powstaje też przewlekły zespół cech charakterologicznych, wyrażający się nastawieniem nieufnym, prześladowczym, również poczuciem niższości, niewiary we własne możliwości, niepewnością, a czasem przeciwnie — skłonnością do hiperkompensacji". Długotrwałe przebywanie w środowisku obcojęzycznym ma mieć podobny wpływ „homilopatogenny", choć taka możliwość wydaje się mocno wątpliwa (Jakubik, 1997). W świetle współczesnych badań psychologicznych podobnie nie uzasadnione jest poszukiwanie związku między rodzajem niepełnosprawności a określonym typem zaburzeń osobowości (Roessler i Bolton, 1978). Tworzenie się bowiem struktury homilopatycznej zależy od bardzo wielu czynników: wcześniej ukształtowanej osobowości, czasu powstania kalectwa (choroby przewlekłej), jego rozmiarów i rodzaju, gwałtowności jego wystąpienia (powolne czy nagłe, np. powypadkowe), reakcji psychologicznej na uszkodzenie organizmu oraz środowiska, w jakim żyje osoba niepełnosprawna. Sugeruje się także nieco odmienny pogląd, uznający określone rodzaje niesprawności organizmu za wystarczającą przyczynę nieprzystosowania inwalidy do otoczenia. Słuszność tego stanowiska podważa jednakże m.in. Shontz (1977), który opierając się na analizie bogatego piśmiennictwa, wykazuje, że struktura osobowości ludzi przed i po nabyciu kalectwa charakteryzuje się dużym stopniem stabilności, a nieprzystosowanie osób 104 ¦łnosprawnych jest tylko czasowe. Autor podkreśla, a nie jest w swojej ,lie^jj odosobniony (por. Kowalik, 1991), że negatywne doświadczenia ¦ zane z inwalidztwem mogą być niekiedy nawet korzystne dla dalszego Sswoju osobowości. W naszych badaniach (por. Jakubik i Szwarc, 1989) przeprowadzonych jn za pomocą Inwentarza Psychologicznego (CPI) H. G. Gougha (1966) J w wersji polskiej (por. Kottas i Markowska, 1968) — w grupie 40 osób (25 mężczyzn i 15 kobiet) w wieku 20-55 lat, po amputacji kończyny górnej lub dolnej, stwierdziliśmy, porównując grupy badanych o długim (10-20 lat po amputacji) i krótkim (do 4 lat po amputacji) okresie niepełnosprawności, że: ¦ Osoby o długim okresie niepełnosprawności przejawiały większe zahamowanie, zamknięcie w sobie, obojętność, niższą zdolność do przewodzenia i wytrwałości oraz inicjatywy w sytuacjach społecznych; posiadały znacznie mniej zdolności przystosowawczych, pewności siebie, fantazji; nie dążyły do kontaktów interpersonalnych, były bardziej nieuporządkowane i konfliktowe, częściej ulegały autorytetom i podporządkowywały się innym; były nadmiernie ostrożne, podejrzliwe i krytyczne w stosunku do otoczenia; częściej przeżywały poczucie winy i wstydu oraz charakteryzowały się brakiem samodyscypliny i umiejętności kierowania sobą, skłonnością do wyolbrzymiania zmartwień i kłopotów. ¦ Osoby o krótkim okresie niepełnosprawności przejawiały natomiast większą niedojrzałość, inercję, nieporadność, brak ambicji, skłonność do postaw rezygnacyjnych i częstsze uleganie osobistym uprzedzeniom; miały zawężone horyzonty myślowe, zachowywały się niezręcznie w sytuacjach społecznych i ze znacznym dystansem do ludzi; były bardziej agresywne, zaczepne i wymagające; skarżyły się na ogólne złe samopoczucie psychiczne. Naszym zdaniem wyniki tych badań potwierdziły hipotezę o zmianach osobowości pod wpływem kalectwa u osób po amputacjach (bez względu "a płeć), a obserwowane zmiany, zakłócające funkcjonowanie społeczne i obniżające poziom przystosowania, odpowiadają w znacznym stopniu zaburzeniom osobowości opisywanym w literaturze przedmiotu jako tzw. homilopatia. Wydaje się jednak, że teza o istnieniu homilopatii u jednostek niepełnosprawnych wymaga dalszych dowodów empirycznych w badaniach prowadzonych wśród osób z innym typem kalectwa lub z różnymi, przewlekłymi schorzeniami somatycznymi (Jakubik, 2001). stwierdzenie występowania zmian osobowościowych w efekcie niepełnosprawności nie jest naturalnie równoznaczne z akceptacją homilopatii 105 jako odrębnej postaci patologii osobowości. Należy wyraźnie podkreślić, że wydzielenie homilopatii z grupy zaburzeń osobowości nie jest niczym uzasadnione, zwłaszcza iż większość wymienianych w publikowanych pracach badawczych cech mieści się w powszechnie przyjętym pojęciu osobowości paranoicznej. Poza tym, tendencja do uproszczonego, sztywnego łączenia niepełnosprawności z trwałymi cechami osobowości, często negatywnie ocenianymi społecznie, stała się podstawą do podobnego myślenia w życiu codziennym, co — jako typowy przykład naznaczania i stygmatyzacji (Goffman, 1973) — utrudnia inwalidom prawidłowe przystosowanie się do środowiska i nie ułatwia procesu ich rehabilitacji. Jak słusznie bowiem akcentuje Kowalik (1991, s. 460), „trudno zgodzić się na tak proste związki między sferami somatyczną i psychiczną". Patogeneza W przybliżeniu ocenia się, że osobowość nieprawidłowa występuje u ok. 3% populacji i 3-10 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet (por. Reid, 1978), wśród więźniów zaś odsetek ten wynosi 20-70% (por. Casey, 1988). Częstsze występowanie osobowości nieprawidłowej u mężczyzn nie znalazło dotychczas przekonywającego wyjaśnienia głównie dlatego, że do dnia dzisiejszego nie znamy genezy tej formy zaburzeń osobowości. Pomijając swoistość poglądów przedstawicieli różnych kierunków psychiatrii dynamicznej, panuje raczej powszechne przekonanie o uwarunkowaniach wrodzonych (np. Binder, 1967; Klages, 1928; Schneider, 1950; Wyrsch, 1943) albo dziedzicznych (np. Delmas, 1943; Eysenck, 1977; Lange, 1929; Mazurkiewicz, 1980). Koncepcja dziedziczno-środowiskowej etiopatoge-nezy osobowości nieprawidłowej ma również swoich licznych zwolenników (np. Bilikiewicz, 1989; Cloninger i in., 1978; Henderson, 1939; Petrilowitsch, 1966; Sass, 1987; Wolman, 1987). Badania genetyczne prowadzone za pomocą analizy rodowodowej (0'Neal i in., 1962; Robins, 1966), porównywania bliźniąt jednojajowych i dwujajowych (Christiansen, 1974; Hare i Schalling, 1978; McGuffin i Gottesman, 1984) lub techniki badań adopcyjnych (Cadoret i Stewart, 1991; Crowe, 1974, 1975; Mednick i Christiansen, 1980; Schulsinger, 1972) sugerują zależność występowania osobowości nieprawidłowej od czynników dziedzicznych, ale rozpatrują jedynie zachowania antyspołeczne jako główne kryterium diagnostyczne tego rodzaju zaburzeń osobowości i nie potrafią ich wyraźnie metodologicznie oddzielić od wpływu 106 ennych środowiskowych (por. Cloninger i in., 1978). Z tych samych wodów niewiele wniosły także badania nad nieprawidłowościami P. romosomów płciowych i autosomalnych (por. Mednick i Christiansen, C,qqq- Wolman, 1987) oraz poziomem testosteronu (por. Dolan, 1994; Mendelson, 1977). Okazało się, że jedynie mężczyźni z genotypem XYY ¦ jednocześnie bardzo wysokim poziomem testosteronu przejawiają wyraźną skłonność do zachowań agresywnych (Keith, 1984; Valzelli, 1981), ale poza tym nie spełniają żadnych kryteriów diagnostycznych osobowości nieprawidłowej. Uwarunkowania wrodzone osobowości nieprawidłowej, rozumiane jako różnego typu uszkodzenia układu nerwowego w okresie płodowym lub okołoporodowym (Benson i Blumer, 1975; Miller, 1988; Woods i Eby, 1982; Yeudall i in., 1982), sprowadza się najczęściej do hipotetycznych __ gdyż nie stwierdzanych nawet za pomocą wąskospecjalistycznych metod badania (elektroencefalografia, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny itp.) — zmian „mikroorganicznych" w ośrodkowym układzie nerwowym, jakie mają być prawdopodobnie odpowiedzialne za jego opóźnione dojrzewanie, które można już w mniejszym lub większym stopniu uchwycić stosując odpowiednie techniki badawcze, głównie elektroencefalografię (Goldstone, 1983; Hill i Watterson, 1942; Knott i Gottlieb, 1943; Monroe, 1970). Bezstronnie rzecz biorąc, jest to niezbyt udana próba łączenia dawnych koncepcji opóźnionego rozwoju układu nerwowego w psychopatii (Kraepelin, 1915; Mangun, 1942), popartych późniejszymi obserwacjami samorzutnej poprawy zachowań psychopatycznych wraz z wiekiem (tj. około 40. roku życia — por. Craft, 1969; Reid, 1978; Robins, 1966), z poglądami o organicznej etiologii osobowości nieprawidłowej. Niewiele wniosły również badania nad lokalizacją dysfunkcji mózgowych (Fedora, 1983; Gorenstein i Newman, 1980; Miller, 1987, 1988; Weller, 1986; Yeudall i in., 1982). Sprzeczne wyniki badań uzyskano także w poszukiwaniach związku między osobowością nieprawidłową a patologią zapisu EEG (por. Arthurs i Cahoon, 1964; Ellingson, 1954; Forth i Hare, 1989; Hare i Jutai, 1988; Hill, 1963; Howard, 1986; Jutai i Hare, 1983; Kurland i in., 1963; Syndulko, 1978). Interpretując osiągnięte rezultaty, większość autorów jest przekonana, że patologiczne zapisy EEG (m.in. występowanie fal theta) są bardziej charakterystyczne dla chorych z nerwicami niż z osobowością nieprawidłową (Blackburn, 1979; Howard, 1984; Monroe, 1978). Należy wyraźnie podkreślić, że najnowsze prace z zakresu komputero-WeJ analizy zapisów EEG nie wykazują żadnego związku z osobowością nieprawidłową. Według opinii Ekiert (1993, s. 141) „W grupach osobowo- 107 ści nieprawidłowej z cechami antysocjalnymi bez organicznych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego odsetek nieprawidłowych EEG mieści się w granicach określonych dla zdrowej populacji. Spostrzegane u więźniów [a cytowane w piśmiennictwie dane opierają się głównie na wynikach badań uwięzionych mężczyzn — dop. A. J.] długotrwałe zmiany EEG w postaci zwolnienia rytmu alfa są wywołane wpływem warunków odosobnienia i deprywacji zmysłowej. Podobne obrazy EEG stwierdza się u zdrowych osób poddanych eksperymentalnej deprywacji". Samorzutna zmiana zachowania się następująca z wiekiem — np. Robins (cyt. Hare i Schalling, 1978) obserwował tego rodzaju modyfikację zachowań u 35% badanych — zwana przez Rockwella „efektem wypalania się objawów" (por. Reid, 1978), świadczy raczej o błędnym rozpoznaniu osobowości nieprawidłowej (Hare, 1970), zamiast bardziej prawdopodobnej diagnozy zaburzeń cech osobowościowych (osobowość niedojrzała, infantylizm psychiczny itp.), niż stanowi argument na rzecz neurofizjologicznej, nie mówiąc już o neuropatologicznej koncepcji powolniejszego tempa rozwoju układu nerwowego, którego źródeł poszukuje się albo w zahamowaniu procesu mielinizacji, albo w opóźnionym dojrzewaniu dendry-tów lub wreszcie w czasowym niedorozwoju płatów przedczołowych (por. Dolan, 1994; Pospiszyl, 1985). Warto przypomnieć, że także Mazurkiewicz (1980) sądził, iż psychopatie są niedorozwojem życia uczuciowego, podobnie jak oligofrenia jest niedorozwojem życia intelektualnego. Zgodnie z jego teorią, wywodzącą się z jacksonowskiego dyssolucjonizmu, rozwój osobniczy przebiega według określonych stadiów ewolucji systemu nerwowego, a świadectwem osiągnięcia wysokiego poziomu rozwoju psychicznego człowieka jest pojawienie się w jego zachowaniu dwóch filogenetycznie młodszych, uniwersalnych i „normalnych" instynktów: popędu poznawczego i popędu syntonicznego. Ten drugi oznacza zdolność współbrzmienia emocjonalnego z innymi ludźmi i wczuwania się w ich stany uczuciowe. Psychopatia jest właśnie przejawem zatrzymania się („niedokończenia") z jakichś powodów procesu ewolucji na fazie popędu syntonicznego, co oprócz niedorozwoju uczuciowego wyraża się również dominacją instynktów filogenetycznie starszych, tj. popędu zachowawczego i płciowego. Liczne grono zwolenników dziedziczno-środowiskowej patogenezy osobowości nieprawidłowej zwraca natomiast uwagę na istotne znaczenie — oczywiście, oprócz predyspozycji genetycznych — takich uwarunkowań, jak czynniki społeczno-kulturowe i ekonomiczne (Cazeneuve, 1958; Wolman, 1987), patologia struktury rodzinnej (Glueck, 1962; Sadoff, 1978), a przede wszystkim zaburzenia relacji rodzice-dziecko (Bandura, 108 ,073' Bandura i Walters, 1968; Berkowitz, 1962; Berman, 1959; Bowlby, J057' 0'Neal i in., 1962; Wilson, 1958). Zdaniem Pospiszyla (1985) przy łożeniu biologiczno-społecznego determinizmu osobowości nieprawidłowej, także koncepcja opóźnionego rozwoju układu nerwowego nie kłóci ¦ z poglądami na jej społeczne uwarunkowania. Podobnie jak wspomniano poprzednio, zasadniczym błędem cytowanych badaczy jest również utożsamianie osobowości nieprawidłowej wyłącznie z zachowaniami antyspołecznymi. Stąd nie kwestionując wartości uzyskanych przez nich wyników, można przyjąć, że koncentrują się one jedynie na ustalaniu przyczyn szeroko rozumianej antysocjalności, tj. zachowań agresywnych, aspołecznych czy przestępczych (często w sposób nieuprawniony określanych mianem zachowań psychopatycznych lub socjopatycznych), a nie rzeczywistych determinant osobowości nieprawidłowej. Na podstawie dokonanego przez siebie szczegółowego przeglądu literatury przedmiotu, Dolan (1994) dochodzi do wniosku, że prawie wszystkie empiryczne prace neurobiologiczne nad osobowością nieprawidłową są nie tylko sprzeczne, ale i naukowo niewiarygodne, ponieważ obiektem badań byli „kryminaliści [więźniowie lub byli przestępcy — dop. A. J.] traktowani jako wskaźnik psychopatii" (s. 151). Z metodologicznego punktu widzenia można postawić jeszcze jeden poważny zarzut — brak jakichkolwiek grup kontrolnych. Uzasadnione wydaje się więc podstawowe stwierdzenie, że nadal brak jest przekonywających i poprawnych metodologicznie weryfikacji empirycznych w odniesieniu do którejś z hipotez dotyczących genezy osobowości nieprawidłowej. Rozstrzygnięcie tego dylematu pozostaje sprawą otwartą. Analiza badań epidemiologicznych (por. Casey, 1988; Casey i Tyrer, 1986; Srole i in., 1962; Weissman i in., 1978) wskazuje, że zaburzenia cech osobowości występują u ok. 2,1-18% populacji, ale nieco częściej u ludzi młodych i mężczyzn. Chorzy z zaburzeniami osobowości stanowią 5-8% wszystkich zgłaszających się po pomoc do lekarzy różnych specjalności oraz 7,4-50% osób hospitalizowanych w szpitalach psychiatrycznych, przy czym odsetek mężczyzn jest wszędzie 2-3 razy wyższy. Podawane dane mają jedynie charakter orientacyjny, gdyż w poszczególnych badaniach stosowano różne kryteria i metody diagnostyczne. Podobne zastrzeżenia można odnieść do wyników badań nad częstością występowania zaburzeń osobowości u chorych psychicznie (w schizofrenii — 65,1%, psychozie maniakalno-depresyjnej — 45,5%), uzależnionych od alkoholu (82,7%), znajdujących się w stanie reakcji na stres (65,9%) czy też cierpiących na nerwice (59,2-60,4%) (por. Tyrer, 1988). 109 W przeciwieństwie do poważnych kontrowersji dotyczących osobowości nieprawidłowej, panuje na ogół powszechna zgoda odnośnie do czynników warunkujących powstawanie zaburzeń cech osobowości Oprócz temperamentu, traktowanego jako najmniej ważna determinanta, za podstawowe elementy patogenetyczne przyjmuje się czynniki społeczno--kulturowe, a więc przede wszystkim procesy wychowania (rodzina, szkoła) i socjalizacji (internalizacja norm społecznych, hierarchia wartości wzorce zachowania się i funkcjonowania w rolach społecznych itp.). Leczenie Nie opracowano dotychczas skutecznych metod leczenia osobowości nieprawidłowej, a Cleckley (1985) wyraża nawet pesymistyczną opinię, że zachowania psychopatyczne w ogóle nie podlegają modyfikacji pod wpływem jakiejkolwiek formy terapii. Nieefektywne okazały się próby leczenia psychofarmakologicznego (neuroleptyki, trankwilizatory, trój-pierścieniowe leki przeciwdepresyjne itd.) — poza chwilowym tłumieniem zachowań agresywnych — ani też terapia litem (por. Hamburg i Trudeau, 1981; Keith, 1984; Lion, 1981; Rampling, 1978; Reid, 1978; Sandler, 1979; Tyrer, 1988). Za nieskuteczne uznano elektrowstrząsy i zabiegi psychochi-rurgiczne (por. Hare i Schalling, 1978). Równie nisko ocenia się powszechnie wyniki różnego rodzaju psychoterapii — mniej więcej na 2-7,5% (por. Craft, 1965; Hare, 1970), aczkolwiek nie brak także nielicznych zbyt entuzjastycznych ocen, sugerujących liczby w granicach 40-60%. Poważne zastrzeżenia nasuwają przede wszystkim wysokie wskaźniki poprawy podawane przez psychoanalityków. Ze szczegółowego przeglądu piśmiennictwa dotyczącego leczenia osobowości nieprawidłowej (por. Ciarkowska, 1976; Craft, 1965; Hare, 1970; Hare i Schalling, 1978; Higgit i Fonagy, 1992; Kozarska-Dworska, 1977; Pospiszyl, 1985; Reid, 1978; Sass, 1987; Sturup, 1948; Wolman, 1987, Wolman i Stricker, 1983) wynika, że: 1. Psychoterapia indywidualna i/lub grupowa, bez względu na reprezentowany kierunek teoretyczny, stosowana jako jedyna metoda leczenia — a nawet wsparta terapią rodzin —jest nieefektywna. Brak pozytywnych wyników tłumaczy się najczęściej swoistymi cechami tego typu pacjentów —jak np. niezdolność do uczenia się, brak wglądu, niepostrzeganie 110 woich zachowań jako zaburzonych czy antyspołecznych, co pozbawia otywacji do terapii — nietrwałością uzyskanych zmian zachowania ¦ /zachowania ulegają modyfikacji jedynie pod wpływem doraźnych oddziaływań) oraz brakiem przekonania terapeutów co do skuteczności stosowanych metod psychoterapeutycznych. 1 Znacznie bardziej skuteczna okazała się terapia behawioralna, ale nie oparta na metodach modelowania lub rozwiązywania problemów, lecz na prostych technikach warunkowania awersyjnego, a zwłaszcza warunkowania instrumentalnego, spośród których za najlepszy uznano tzw. system żetonowy. 3 Obecnie na podstawie doświadczeń terapeutycznych i wyników badań prowadzonych w duńskich, angielskich i amerykańskich zakładach karnych, specjalnie przeznaczonych dla jednostek z osobowością nieprawidłową, za najwłaściwszą drogę poszukiwań uważa się opracowywanie długoletnich (4-8 lat) programów reedukacyjno-resocjalizacyjnych; w tego rodzaju programach powinny znaleźć się różnorodne formy terapii grupowej (psychoterapia grupowa, społeczność lecznicza, terapia pracą, terapia ruchem itp.), stosowane jednocześnie z technikami warunkowania instrumentalnego, w których rolę wzmocnień pozytywnych pełni manipulacja pewnymi przywilejami (czas wolny, lepiej płatna praca, możliwość zakupów, większa swoboda poruszania się, przepustki, częste odwiedziny bliskich osób itp.); wyjątkową wagę przywiązuje się do przestrzegania zasad społeczności leczniczej; pozytywne wyniki reedukacji ocenia się w granicach 20-40%. Nie kwestionując słuszności obranego kierunku poszukiwań terapeutycznych, nie można jednak nie zwrócić uwagi na wątpliwości związane z podawaną dużą skutecznością (średnio 40-50% — Sturup, 1948) programów resocjalizacyjnych, realizowanych w zakładach karnych. Wartość uzyskanych wyników badań obniżają bowiem takie słabości metodologiczne, jak: ¦ wątpliwe kryteria diagnostyczne, np. wśród badanych często znajdują się osoby z encefalopatia, lekkim upośledzeniem umysłowym lub zaburzeniami nerwicowymi, a nierzadko tzw. więźniów trudnych utożsamiano z psychopatami; ¦ zwykle brak w badaniach grupy kontrolnej; ¦ stosowanie zbyt prostych wskaźników modyfikacji zachowania się (np. recydywa, liczba samouszkodzeń); ¦ niekontrolowanie podstawowych zmiennych, szczególnie zmiennych niezależnych, tj. związanych z rodzajem leczenia, terapeutą i grupą; 111 ¦ przeprowadzanie oceny efektów terapii jeszcze w okresie pobytu badanych w więzieniu; ¦ nieuwzględnienie swoistości warunków, jakie stwarza pobyt w zakładzie karnym. Jednocześnie warto podkreślić, że wspomniane programy reedukacyj-no-resocjalizacyjne są m.in. ukierunkowane na utworzenie środowiska bogatego w źródła silnej stymulacji, co staje się argumentem na rzecz postulowanych w ostatnich latach nowych, wywodzących się z założeń teorii systemowych, metod leczenia osobowości nieprawidłowej prowadzących do ogólnego wzrostu poziomu aktywacji (środowisko o wysokiej stymulacji, leki stymulujące, techniki wykorzystujące biofeedback, deprywacja sensoryczna itp.) (por. Hare i Schalling, 1978). Odrębne zagadnienie stanowi terapia zaburzeń cech osobowości. Pomijając nielicznych psychiatrów, reprezentujących jeszcze dzisiaj pesymistyczne i niczym nie uzasadnione XIX-wieczne Maudsleyowskie stanowisko, że nie ma skutecznego sposobu leczenia zaburzeń osobowości, obecnie istnieje prawie całkowita zgodność poglądów, iż podstawową metodą leczenia zaburzeń osobowości jest psychoterapia grupowa i indywidualna (Bergin i Garfield, 1971; Czapnik, 2001; Horowitz, 1974; Kratocłwil, 1978; Leder i Karwasarski, 1983), której efektywność ocenia się na ok. 40-64%. Obiektywna ocena skuteczności psychoterapii jest bardzo trudna, gdyż dotychczasowe badania, np. w Polsce (Bryła-Zielińska, 1997), mają wiele dość podstawowych słabości metodologicznych. Za najbardziej odpowiednią formę oddziaływań psychoterapeutycznych, bez względu na kierunek teoretyczny, uważa się tzw. psychoterapię wglądową, chociaż typowa „psychoterapia konwencjonalna nie jest wskazana u pacjentów z zaburzeniami osobowości" (Tyrer, 1988, s. 113), wymaga bowiem odpowiedniej modyfikacji, uwzględniającej specyfikę tego typu chorych, np. brak lub niestałość motywacji do leczenia. Psychoterapia jest jedyną przyczynową metodą leczenia. Większość współczesnych psychoterapeutów sądzi, że powinna być wspomagana terapią rodzin lub małżeńską (por. Wolman i Stricker, 1983). Za efektywną uważa się przede wszystkim długoterminową psychoterapię integrującą (Hoglend, 1993; Leder i Karwasarski, 1983; Żok-Jaroszewska, 1980), natomiast psychoterapia podtrzymująca, ponieważ jest ukierunkowana na inne cele (zwiększenie tolerancji pacjenta na sytuacje trudne, zmianę jego sposobu postrzegania i przeżywania itp.), może trwać znacznie krócej i także być skuteczna (por. Winston i in., 1994). Zdaniem Tyrera i Seivewright (1988) pozytywne rezultaty leczenia zależą głównie od dwóch zasadniczych ele- 112 fflentów: klinicznej postaci zaburzeń osobowości oraz stopnia trwałości zaburzonych cech osobowościowych, tzn. czy ustępują wraz z wiekiem i doświadczeniem (autorzy nazywają to „niedojrzałymi zaburzeniami osobowości"), czy też utrzymują się aż do wieku dorosłego („dojrzałe zaburzenia osobowości"). Do grupy pierwszej zaliczają osobowości dyssocjalną, impulsywną, histrioniczną, zależną i lękową, do drugiej — anaiikastyczną, paranoiczną i schizoidalną. Pozytywne rezultaty terapii łatwiej jest uzyskać w grupie pierwszej. W piśmiennictwie z zakresu psychiatrii i psychologii klinicznej nie ma, niestety, oddzielnych opracowań poświęconych tej złożonej problematyce. Bez wątpienia jest to konsekwencją zarówno nierozróżniania przez wielu terapeutów osobowości nieprawidłowej od innych postaci zaburzeń osobowości, jak i leczenia tego typu pacjentów wspólnie z chorymi cierpiącymi na nerwice (por. Siwiak-Kobayashi, 2000; Sarol-Kotelnicka 1993). 2 ZABURZENIA OSOBOWOŚCI W UJĘCIU SYSTEMOWYM ZAŁOŻENIA TEORETYCZNO--METODOLOGICZNE Rozwój koncepcji Jedną z cech charakterystycznych nauki i techniki drugiej połowy ubiegłego stulecia było gwałtowne rozpowszechnianie się idei badań systemowych, ujęcia systemowego i ogólnej teorii systemów. Szybki rozwój cybernetyki, teorii informacji, logiki matematycznej i ogólnej teorii systemów spowodował bowiem ukształtowanie się nowego paradygmatu nauki współczesnej, jaki stanowi właśnie tzw. ujęcie systemowe, zakładające konieczność mię-dzydyscyplinarnej integracji wiedzy o człowieku, która stworzyłaby możliwość powiązania różnych danych empirycznych i teoretycznych w ramy jednej, szerokiej teorii o wysokim poziomie ogólności (por. Javourek i in., 1984). Ujęcie systemowe, wraz z jego teorią, metodologią i zasadami poznania naukowego, charakteryzuje jednocześnie odrzucenie postawy mechani-cystycznej oraz rezygnacja z jednostronnie analityczno-redukcjonistycz-nych, liniowych (tj. przyczynowo-skutkowych) metod badania. Źródła historyczne powstawania systemowych metod analizy wywodzi się od Arystotelesa, Kartezjusza, Locke'a, Milla, Kanta, Schellinga, Hegla i Marksa. Istotny postęp w tym zakresie nastąpił w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, czego wyrazem było opracowanie konkretnych metod naukowych opisu systemów różnorodnej natury i różnego stopnia złożoności (np. darwinizm, fizyka statystyczna, psychologia postaci, lingwistyka strukturalna itd.). W niektórych naukach wiele zasad systemowych było antycypowanych przez tektologię Bogdanowa, prakseologię Kotarbińskiego czy też prace Wygotskiego, Bartletta, Weissa i innych uczonych. Także współczesne kierunki metodologiczne: strukturalizm i analiza strukturalno- 115 -funkcjonalna są współbieżne z szeroko rozumianym podejściem system0 wym. Podstawy ujęcia systemowego stworzyły jednakże już w latach trzydzje. stych organizmizm Bertalanffy'ego — rozwinięty później w ogólną teorie systemów — oraz koncepcje Anochina, stanowiące próbę sformułowania nowych reguł poznania naukowego. Stały się one jednym z głównych źródeł kwestionujących tradycyjne pojęcia epistemologiczne. W okresie ostatniego ćwierćwiecza dołączył do tej fali krytyki epistemologii cały zespół nauk związanych z informatyką, a zajmujących się przebiegiem ludzkich procesów poznawczych. W literaturze przedmiotu noszą one zbiorczą nazwę nauki poznawczej [cognitive science] i obejmują obszerne działy współczesnej lingwistyki, teorii modeli, neurofizjologii i psychologii poznania. Ambicją tej nowej interdyscyplinarnej nauki jest przedstawienie procesów poznawczych człowieka jako procesów przetwarzania informacji (por. Lindsay i Norman, 1984; Searle, 1984; Simon, 1980). W nurcie psychologii poznawczej istnieją właściwie trzy główne modele teoretyczne człowieka: teoria informacji, zajmująca się modelowaniem odbioru informacji, teoria komunikacji, modelująca przekazywanie informacji, oraz teoria sztucznej inteligencji, koncentrująca się na procesie przetwarzania informacji. Oprócz tych propozycji należy wymienić również inne próby integracji psychologii, wyrażone w terminach ogólnej teorii systemów (por. Allport, 1960) lub zbliżone do ujęć biologicznych (np. stanowiska organizmicznego) oraz koncepcje całościowe, wywodzące się z holizmu pierwotnego i wtórnego (por. Stepulak, 1995). Jak wiadomo, twórcą idei holistycznej był Smuts (1926), który jako pierwszy wprowadził termin holizm [gr. holos = cały, całkowity, kompletny] do piśmiennictwa naukowego. Ścisły związek z kierunkiem organizmicznym miała psychologia postaci [Gestalt] Wertheimera, Kohlera i Koffki. Punktem wyjścia ich rozważań było pojęcie pola percepcyjnego jako całości, z którego wyodrębniali figurę i tło, badając ich cechy oraz wzajemne oddziaływania. Ograniczali jednak swoje zainteresowania do zjawisk świadomości i nie wypowiadali się prawie wcale na temat organizmu czy osobowości jako całości. Ważnym przedstawicielem teorii organizmicznej był natomiast Goldstein (1939, 1940), związany później z fenomenologią i psychiatrią egzystencjalistycz-ną, który twierdził, że organizm zachowuje się jak jednolita całość, a nie jak zbiór oddzielnych części. Organizm charakteryzują trzy podstawowe procesy dynamiczne: ¦ wyrównywanie (centryzacja), czyli przywracanie równowagi energetycznej, 116 amourzeczywistnianie (samorealizacja), ndencja do równoważenia interakcji ze środowiskiem. Wszystko, co dzieje się w jednej części organizmu, wpływa na cały anizm. Z tych założeń ogólnych oraz wyników własnych badań em-3'rvcznych nad zachowaniem abstrakcyjnym i konkretnym u pacjentów uszkodzeniem mózgu wywodzi się znana Goldsteinowska koncepcja istnienia tylko jednej psychozy. Innym reprezentantem teorii organizmicznej był Angyal (1941, 1948, 1965), który uważał, że nie można oddzielać organizmu od środowiska, ponieważ tworzą one naturalną jedność. Całość, czyli system (całokształt organizowania się postaci), ujmował jako pojęcie holistyczne, a więc określające coś całkowicie innego niż pojęcie zbioru. Całość jest podzielona na części, które są zorganizowane (ustrukturalizowane) w swoisty dla całości sposób. Można w niej wyodrębnić elementy nazywane jednostkami holistycznymi: ¦ fragmenty, wydzielone według przyjętej zasady, tj. niezależnie od strukturalnych wymiarów całości, ¦ części strukturalne, powstałe z podziału uwzględniającego wymiary struktury, ¦ części funkcjonalne, wyodrębnione na zasadzie ich funkcji w realizacji organizacji całości. Organizm stanowi aktywny podsystem całości zwanej biosferą, a osobowość jest zorganizowanym procesem rozciągającym się w czasie, złożonym z dwóch struktur dynamicznych — zdrowej i neurotycznej — z których jedna zwykle dominuje nad drugą. Rozwój człowieka przebiega wzdłuż trzech wymiarów osobowości: pionowego (rozwój wewnętrzny i zewnętrzny), progresywnego (wzrost aktywności i efektywności działania) i poprzecznego (lepsza koordynacja i większa różnorodność zachowań). Do zasadniczych elementów teorii organizmicznych, które można odnieść do psychologii osobowości i psychopatologii systemowej, należą: położenie nacisku na jedność, integralność i spójność osobowości; przyjęcie za punkt wyjścia organizmu jako zorganizowanego systemu i analizowanie go przez wyróżnienie części składowych; założenie, że jednostka ludzka jest motywowana przez jeden najważniejszy motyw (np. dążenie do samorealizacji), a nie przez wiele różnych motywów; Minimalizowanie wpływu środowiska na organizm, mimo iż człowiek nie jest uważany za system zamknięty; ¦ 117 ¦ postulowanie wszechstronnego badania jednej osoby zamiast badań nad izolowanymi procesami czy funkcjami psychologicznymi. Obecnie największą wartość heurystyczną dla psychiatrii systemowej mają również — oprócz przede wszystkim ogólnej teorii systemów Bertalanffy'ego (1950a, 1950b, 1967, 1969, 1984) i teorii systemów funkcjonalnych Anochina (1978, 1979) — teoria systemów żywych Millera (1969, 1980), ogólna teoria różnic indywidualnych Royce'a (1976) oraz teorie wielopoziomowych systemów hierarchicznych Mesarovica (1968, 1970) i Voorheesa (1983). Nie mniejsze znaczenie dla rozwoju psychiatrii systemowej ma informatyczne podejście w epistemologii, reprezentowane przez cognitive science, usiłującą wyjaśnić związek między procesami mózgowymi i operacjami umysłowymi za pomocą procesu przetwarzania informacji. Nie wolno także pominąć dorobku naukowego psychologów polskich, którzy odwołują się wprost lub implicite do koncepcji systemowej człowieka (por. Stepulak, 1995). I chociaż aktualnie nie ma spójnych syntez polskiej psychologicznej koncepcji człowieka w ujęciu ogólnej teorii systemów, to jednak liczne prace Tomaszewskiego (1963, 1968, 1975, 1984, 1985; por. też: Matuszewski i in., 1967), Reykowskiego (1975a, 1975b, 1976, 1978, 1979, 1985, 1992; por. też: Kurcz i Reykowski, 1975; Reykowski i Kochańska, 1980), Łukaszewskiego (1974, 1976, 1978, 1979, 1983, 1984), Obuchowskiego (1970, 1983, 1985, 1989, 1993; por. też: Obuchowski i Paluchowski, 1982) czy Gerstmana (1982, 1987) stanowią doskonałą inspirację do badań teoretycznych i empirycznych na polu psychiatrii. Dla problematyki zaburzeń osobowości szczególnie wartościowe wydają się: teoria czynności Tomaszewskiego, regulacyjna teoria osobowości Reykowskiego oraz temporalna teoria osobowości Łukaszewskiego. Źródłem interesujących idei może stać się także transgresyjna koncepcja człowieka Kozieleckiego (1987), aczkolwiek nieco odbiegająca od ujęcia systemowego. Ujęcie systemowe U podstaw ujęcia systemowego leży fundamentalne pojęcie systemu (układu), którego zakres definicyjny, mimo obszernej literatury przedmiotu, nie jest jednoznacznie jasny i często różni się w zależności od poglądów poszczególnych autorów (por. Anochin, 1978; Bertalanffy, 1984; Blauberg i in., 1973; Brusiłowski, 1977; Gasparski i Miller, 1981; Klir, 1976; Lange, 118 ,977' Lubański, 1982; Mynarski, 1979; Sadowski, 1978; Ujemow, 1978; 7'em'ba i in., 1980). Trudności z wypracowaniem jednego uniwersalnego oiecia „system" są uwarunkowane zarówno charakterem badania systemo-weao oraz różnym poziomem ogólności koncepcji systemowych, jak i metodami analizy, jakimi rozporządzają różnorodne dziedziny nauki i techniki (por. Ciganik, 1984; Findeisen, 1985). Zgodnie z moją propozycją ogólnie można przyjąć, że system to „zbiór elementów i zachodzących między nimi -wzajemnych dynamicznych relacji i sprzężeń, tworzących zdolną do funkcjonowania całość" (Jakubik, 1979, s 149)- Tę względnie niezależną, odosobnioną całość charakteryzuje takie powiązanie między elementami (podsystemami) i między ich własnościami, że posiada ona cechy, jakich nie mają zależne od niej elementy składowe. Inaczej mówiąc, cechy systemu nie dają się sprowadzić do sumy cech jego podsystemów. Systemy tej samej klasy, tj. o podobnych właściwościach, mogą się różnić ilościowo i jakościowo. Oba rodzaje różnic istnieją w obrębie samych elementów oraz relacji; różnice ilościowe uwidoczniają się poza tym w elementach tworzących skład określonego systemu, natomiast jakościowe — w relacjach i sprzężeniach formujących jego tzw. strukturę. W cybernetyce za system uważa się organizmy żywe, ich układy i narządy, złożone urządzenia techniczne, organizacje socjologiczne (np. grupa społeczna, rodzina), ekonomiczne, instytucjonalne itp. Elementy systemu mogą stanowić podsystemy, funkcjonujące także jako samodzielne systemy w ramach systemu szerszego, czyli nadsystemu, np. człowiek jako system wchodzi w skład nadsystemu, jakim jest grupa społeczna. Oprócz zbioru elementów, relacji, struktury i podsystemu za ważne komponenty w podejściu systemowym uważa się różne rodzaje sprzężeń: ¦ sprzężenie proste — oddziaływanie jednego systemu na drugi, ¦ sprzężenie zwrotne — wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch systemów, ¦ sprzężenie zwrotne dodatnie — zwiększenie siły oddziaływania (bodźca) na system zwiększa siłę jego reakcji na to oddziaływanie, ¦ sprzężenie zwrotne ujemne — zwiększenie siły oddziaływania na system powoduje zmniejszenie nasilenia jego reakcji, ¦ sprzężenie rozbieżne — reakcje wzrastają do nieskończoności, ¦ sprzężenie zbieżne — reakcje zanikają do zera, ¦ sprzężenie ustalone — określonemu oddziaływaniu odpowiada określona reakcja. Na przykład w relacjach interpersonalnych występuje sprzężenie zwrot-ne ujemne ustalone. Zbiór relacji i sprzężeń nazywamy strukturą systemu. 119 Wyodrębnienie jednego systemu jest równoznaczne z podziałem całej rzeczywistości na dwa ściśle związane z sobą komponenty: system rozpatrywany i otoczenie systemu (reszta rzeczywistości). Człowieka, czyli system żywy — zwany też „autonomicznym" lub „samosterującym" — nazywamy systemem względnie odosobnionym (izolowanym), gdyż chociaż jego właściwości zapewniają mu względnie niezależne istnienie, funkcjonowanie i rozwój, to jednocześnie jest on ściśle wzajemnie związany ze swoim otoczeniem. Stosunek wzajemności system-otoczenie oznacza, że w każdym systemie obok zbioru jego wewnętrznych relacji i sprzężeń (tj. wielopoziomowej, hierarchicznej struktury systemu), łączących poszczególne elementy systemu, występuje także zespół jego zewnętrznych relacji oraz sprzężeń. Oddziaływania wejściowe, tzn. otoczenia na system, zostają przetworzone w oddziaływania wyjściowe, czyli systemu na otoczenie. Dzieje się tak dzięki elementom brzegowym systemu, na które składają się wewnętrzne i zewnętrzne wejścia i wyjścia: ¦ wejście wewnętrzne i wyjście wewnętrzne — oddziaływanie na system przez sam system; ¦ wejście zewnętrzne — oddziaływanie na system przez jego otoczenie; ¦ wyjście zewnętrzne — oddziaływanie systemu na otoczenie. Wynika z tego, że każde wyjście wewnętrzne jest wejściem wewnętrznym. W takim znaczeniu zachodzą wzajemne oddziaływania jedynie wewnątrz systemu. Całościowe przedstawienie i opisanie systemu, w tym również człowieka jako systemu żywego, można dokonać przez opis funkcjonalny (zewnętrzny) i/lub strukturalny (wewnętrzny). Opis funkcjonalny zachowania się systemu dotyczy wzajemnych oddziaływań systemu i otoczenia, stąd bywa czasem nazywany opisem przyczynowym lub ujęciem wejściowo-wyjścio-wym (np. według schematu bodziec-reakcja). W opisie zewnętrznym system określany jest jako „czarna skrzynka", gdyż chodzi tutaj o wymianę informacji między systemem i jego otoczeniem oraz w obrębie systemu. Jest to sposób prezentacji w terminach teorii komunikacji. Struktury systemu nie powinno się jednak ujmować zewnętrznie przez charakter jego funkcjonowania. W opisie strukturalnym uwzględnia się właściwości elementów systemu oraz charakterystykę i współzależności zmiennych w czasie stanów systemu jako wskaźnika jego spójności wewnętrznej. Opis strukturalnyjest ujęciem celowościowym (teleologicznym) — np. człowiek to dążąca do celu podmiotowość przez procesy podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów. W odniesieniu do systemu żywego układ struktura-funkcja jest czymś nierozłącznym. 120 Istnieje hierarchia systemów, przy czym każdy wyższy poziom systemu st utworzony z systemów poziomu niższego. System musi utrzymywać wzajemne współdziałanie z otoczeniem (tj. elementami nadsystemu) ¦ przystosować się do niego. W wyniku dwustronnych oddziaływań nastę- ie zarówno zmiana danego systemu, jak i jego otoczenia (np. struktury rodzinnej), ponieważ systemy żywe nie tylko adaptują się do środowiska, ale zarazem je kształtują. System korzysta z mechanizmów przystosowawczych w trzech głównych celach: sterowania związkami między jego własnymi podsystemami, sterowania systemem jako całością i sterowania zależnością między systemem a jego nadsystemem. System nazywamy zamkniętym, jeżeli nie występuje wymiana informacji i energomaterii między nim a otoczeniem, zaś otwartym — jeżeli taki przepływ istnieje. Dla organizmów żywych typowa jest struktura systemu otwartego, a ściślej mówiąc, systemu względnie otwartego lub względnie izolowanego (Ingarden, 1987), gdyż posiada on zdolność samoregulacji stopnia otwartości oraz okresowego przechodzenia od maksymalnej do minimalnej otwartości zależnie od warunków zewnętrznych. Natomiast system względnie odosobniony zawiera co najmniej jeden element brzegowy zewnętrzny, tj. jedno wejście zewnętrzne lub jedno wyjście zewnętrzne. Biorąc pod uwagę istnienie w systemie wejść lub wyjść informacyjnych, można wyróżnić następujące typy systemów (por. Greniewski, 1969): ¦ system informowany — ma co najmniej jedno wejście informacyjne, nie ma natomiast wyjścia informacyjnego; ¦ system informujący — ma co najmniej jedno wyjście informacyjne, a nie ma wejścia informacyjnego; ¦ system informacyjny — ma co najmniej jedno wejście informacyjne i co najmniej jedno wyjście informacyjne. Pojęcie systemu stało się podstawą szybkiego rozwoju badań systemowej metody rozwiązywania problemów, nazywanej „ujęciem systemowym" lub „podejściem systemowym". Bertalanffy (por. Klir, 1976) grupuje badania systemowe w trzy główne działy: ¦ nauki systemowe (np. ogólna teoria systemów, cybernetyka, teoria informacji, teoria sterowania, teoria zbiorów, teoria decyzji itp.), ¦ technologię systemową (np. automatyzacja, komputeryzacja, technika sterowania oraz zastosowanie teorii systemowych do problemów ekologicznych, ekonomicznych itp.), ¦ filozofię systemów, tj. reorientację myślenia wynikającą z wprowadzenia i stosowania systemu jako nowego paradygmatu nauki. 121 Bahm (1982), rozszerzając wyróżnione przez Bungego sposoby rozumienia istoty systemów, wyodrębnia pięć typów filozofii systemów: atomizm, holizm, emergentyzm, strukturalizm i organicyzm. Natomiast Sadowski (1978) proponuje podzielenie sfery badań systemowych na cztery główne dziedziny: ¦ rozważanie filozoficznych problemów badań systemowych i formułowanie ogólnych zasad analizy systemowej, ¦ budowanie logiki i metodologii badań systemowych, ¦ stworzenie ogólnej teorii systemów we właściwym sensie tego słowa, ¦ konstruowanie konkretnych teorii i koncepcji systemowych z zakresu nauk szczegółowych i działów techniki. Do tej ostatniej dziedziny należałyby np. badania systemowe w psychiatrii. Blauberg i in. (1973) podają następującą klasyfikację występujących obecnie podstawowych kierunków badań systemowych: 1. Wariant pierwotny ogólnej teorii systemów Bertalanffy'ego (1967, 1969, 1984), którego idee podzielają także Boulding (1956) i Rapoport (1963), a który charakteryzuje się zainteresowaniem zagadnieniami teo-retyczno-metodologicznymi teorii systemów, systemami biologicznymi, zasadą izomorfizmu praw nauki oraz bardzo ograniczonym aparatem matematycznym. 2. Koncepcje ogólnosystemowe Mesarovica (1964, 1968, 1970), Zadeha (1965, 1969), Ashby'ego (1962, 1968), Langego (1977) i innych autorów, dotyczące stosunkowo wąskich klas obiektów, traktowanych jako systemy techniczne, abstrakcyjno-matematyczne, rzadziej biologiczne. 3. Ujęcie systemowe związane z rozwojem teorii i metodologii konstruowania wielkich systemów sterowania (por. Findeisen, 1985; Goode iMachol, 1957; Hall, 1968). 4. Prace Ackoffa (1971) i innych badaczy, zawierające idee badania systemowego lub „nauki systemowej", przy czym przedmiotem analizy jest sam proces działalności naukowej, a nie osiągnięte wyniki. 5. Badania logiczno-metodologicznych aspektów teorii systemów, których celem jest przede wszystkim utworzenie języka analizy systemowo--strukturalnej oraz opracowanie różnych metod badania systemów i struktur. 6. Teoretyczne uogólnienia zastosowań koncepcji badań systemowo-struk-turalnych w poszczególnych dyscyplinach naukowych (por. Jakubik, 1989c). 122 Podstawy psychiatrii systemowej w dążeniach psychiatrii współczesnej do stworzenia ogólnych podstaw teoretyczno-metodologicznych o charakterze międzydyscyplinarnym coraz większe uznanie zdobywają przede wszystkim te idee i koncepcje, które opierają się na ogólnej teorii systemów Bertalanffy'ego (por. Bertalanffy, 1969; Finch, 1967; Gray i in., 1969; Grinker, 1975, 1976; Jakubik, 1978, 1979^ 1987a, 1989a, 1997, 2002c; Menninger i in., 1963), ogólnej teorii systemów żywych Millera (1980), teorii informacji (Adams, 1971; Ashby, 1968) oraz teorii systemów funkcjonalnych Anochina (Wołków, 1976). Oprócz rozważań i argumentacji na rzecz wprowadzenia metody systemowej do psychiatrii (por. Jakubik, 1989c; Marchais, 1978; Marmor, 1983; Miller, 1980) wielu autorów podejmuje konkretne próby zastosowania ujęcia systemowego, np. w psychosomatyce (Boleloucky i in., 1978; Scheflen, 1966), psychofarmakologii (Wołków, 1976), psychoterapii (Beckett, 1973; Ganzarain, 1977), terapii rodzin (Barbaro, 1992; Guntern, 1984; Laqueur, 1969; Minuchin, 1974; Paul, 1969; Wertheim, 1973), a nawet w psychoanalizie (Charny i Carroll, 1966). Powstają liczne modele systemowe psychoz schizofrenicznych (por. Bóker i Brenner, 1989; Callaway i Naghdi, 1982; Ciompi, 1989; Emrich, 1989; Hoffman, 1987; Jakubik, 1989a; Jaroszyński, 1985; Melges i Freeman, 1975; Rzewuska, 1988, 1992; Strauss, 1989) oraz zaburzeń osobowości (Jakubik, 1978, 1979, 1987a, 1987b, 1997,2002c). Wśród psychiatrów amerykańskich powszechne uznanie zyskała ogólna teoria komunikacji Ruescha (1957), reprezentująca kierunek systemowy i ujmująca — w przeciwieństwie do mechanistycznych (np. Maresa lub Pary'ego) czy też psychologicznych (np. Rosena lub McQuaila) teorii komunikowania się — w sposób całościowy zakłócenia procesów komunikacji w różnych zaburzeniach psychicznych. Jednakże zasadnicze twierdzenie Ruescha, że ustalenie niezgodnych (sprzecznych) informacji i brak informacji zwrotnej prowadzi do tzw. samosprzężenia zwrotnego (funkcję informacji zwrotnej zaczynają pełnić własne wyobrażenia jednostki), a w rezultacie do zaburzeń komunikacji — nie zostało dotychczas zweryfikowane badaniami empirycznymi (por. Ruesch i Bateson, 1968). Podstawy psychopatologii opartej na założeniach teorii komunikacji proponują także Adams (1971), HochiZubin(1958) oraz Scheflen (1981), ale ich koncepcje nie cieszą się popularnością. O ciągłej dominacji tradycyjnego myślenia w światowej psychiatrii klinicznej świadczy także fakt, iż pierwsza próba — niestety niezbyt udana — opracowania podręcznika psychiatrii systemowej (Menninger 123 i in., 1963), nastąpiła dopiero po trzydziestu latach od chwili ukazania się fundamentalnej pracy Bertalanffy'ego o ogólnej teorii systemów. I do dnia dzisiejszego, czyli po dalszych czterdziestu latach, pozostał zresztą jedynym i prawie już zapomnianym dziełem z zakresu psychiatrii. Zainteresowanie zastosowaniem podejścia systemowego obserwuje się również na gruncie psychiatrii polskiej, a dotychczasowe propozycje dotyczą modelowania zjawisk psychicznych (T. Bilikiewicz, 1971), ujęcia cybernetycznego nerwic (Grochmal-Bach, 1971), modelu probabilistycznego czynników patogennych (Grochmal-Bach, 1982), roli metabolizmu informacyjnego i energetycznego w genezie chorób afektywnych (Kępiński, 1974; por. też: Jakubik, 1980), systemowego ujęcia zespołu paranoidalnego (Jakubik, 1989a; Jaroszyński, 1985; Rzewuska, 1988, 1992), terapii rodzin (Czabała, 1988; Barbaro, 1992), teoretycznego modelu histerii (Jakubik, 1979) oraz zaburzeń osobowości (Jakubik, 1978, 1979, 1987a, 1987b, 1997, 2002c). Większość hipotez, stanowiących bezpośrednią implikację przyjętego teoretycznego modelu systemowego zaburzeń osobowości, zweryfikowano w badaniach empirycznych naszego zespołu (Andrzejczyk i in., 1983; Dauksza, 1987; Jakubik, 1987b; Jakubik i Czyżyków, 2001; Jakubik i Łaszewska, 2001; Jakubik i in., 1990a, 1990b, 1991, 1993; Kamińska, 1990; Szczepańska, 1990). W pewnym stopniu współbieżna z podejściem systemowym jest komunikacyjna (strukturalna) koncepcja zaburzeń nerwicowych Aleksandrowicza (1988). Systemowy punkt widzenia reprezentuje także Rogiewicz (1989), który w oparciu o regulacyjną teorię osobowości Reykowskiego przedstawił patogenezę osobowości autystycznej, neurotycznej i nerwic oraz zasady psychoterapii tych zaburzeń. Metodologia systemowa bez wątpienia nie może stanowić swoistego, uniwersalnego panaceum na wszystkie słabości i dylematy współczesnej psychiatrii. Nie traktując jednakże ogólnej teorii systemów jako jedynej metody rozwiązywania wszelkich problemów psychiatrycznych — co słusznie podkreślają A. Bilikiewicz i Stojek (1986) — trudno nie przyznać, że ujęcie systemowe może z pewnością pomóc w rozstrzygnięciu wielu, nierzadko zasadniczych kwestii i zagadnień, których nieznajomość stanowi istotny czynnik hamujący dalszy rozwój psychiatrii klinicznej. Dążąc do wypracowania najbardziej adekwatnego i wartościowego teoretycznego modelu systemowego zaburzeń psychicznych, nie wolno jednak pominąć ani też zbyt dowolnie przekształcać podstawowych założeń teorii systemów, zwłaszcza w odniesieniu do właściwości samego systemu żywego, jakim jest jednostka ludzka. Z czysto biologicznego punktu widzenia, twierdzi Bertalanffy (1950a, 1950b, 1976), człowiek jest dynamicznym systemem otwartym, a jego naj- 124 ważniejszymi właściwościami są dynamiczność, zmienność i nastawienie rozwój, spoistość (tj. niepodzielna i zupełna integralność wewnętrzna), mechanizacja (progresywna segregacja), centralizacja (zasada dominacji), strukturalizacja i hierarchiczny porządek (tj. tworzenie podsystemów na niższym poziomie), ekwifinalność (osiąganie stanu końcowego), allome-tria zjawisk metabolicznych, morfogenetycznych i wzrostu (ścieranie się procesów anabolicznych i katabolicznych). Dlatego przyjęty wcześniej przez siebie matematyczny model systemu uznał on za niewystarczający w przedstawianiu jednostki ludzkiej, która jest skomplikowanym układem złożonym z wielu podsystemów połączonych licznymi sprzężeniami zwrotnymi. Umożliwiają one zachowanie homeostazy i adaptowanie się do zmiennych warunków środowiska (otoczenia systemu). Podkreśla, że poziom ludzkiej organizacji jako systemu posiada względną autonomię funkcjonalną w stosunku do hierarchicznie niższych poziomów. Człowieka można najpełniej opisać wraz z otoczeniem świata organizmów, wartości, kultury i symboli. Laszlo (1972, 1978), korzystając z założeń ogólnej teorii systemów, skonceptualizował systemowy obraz człowieka w ramach stworzonej przez siebie systemowej wizji świata. Pomniejszając naczelne miejsce jednostki ludzkiej we wszechświecie, twierdzi on, że w hierarchicznej strukturze świata jest ona tylko elementem zarówno twórczej, jak i destruktywnej przyrody. Człowiek „z pochodzenia jest organizmem biologicznym, z zawodu nośnikiem ról społecznych" (Laszlo, 1978, s. 99), ale jako organizm żywy stanowi względnie autonomiczny system samoorganizujący się. Głównymi dynamicznymi procesami samoorganizacji są samoodnawianie się — tj. zdolność do ciągłej odnowy i wymiany składników z jednoczesnym utrzymywaniem integralności i stabilności ogólnej struktury — oraz samotranscendencja, czyli zdolność twórczego przekraczania swoich ograniczeń fizycznych i psychicznych. Organizm ludzki podlega adaptacji, przez tzw. proces transakcji, jeżeli zmiany środowiskowe trwają dłuższy czas. Człowiek ma swoiste właściwości wyróżniające go spośród innych organizmów: świadomość, myślenie abstrakcyjne, język, uczucia, symbole. Czymś charakterystycznym dla człowieka jest również cały świat kultury, sztuki i wartości. Zdaniem Millera (1969, 1980) człowiek jako system żywy ma następujące właściwości: stanowi system konkretny (rzeczywisty), czyli nieprzypadkowe nagromadzenie energomaterii w pewnym obszarze czasoprzestrzeni fizycznej, organizowanej we współdziałające, wzajemnie powiązane podsystemy. 125 ¦ Jest systemem otwartym, tzn. ma granice, które są przynajmniej częściowo przenikalne i pozwalają na przechodzenie przez nie uchwytnych wielkości określonych rodzajów energomaterii i informacji. ¦ Utrzymuje pewien stały stan negentropii (mimo zachodzenia w nim zmian związanych ze wzrostem entropii), dzięki pobieraniu na wejściach energomaterii o wyższym stopniu organizacji niż na wyjściach. ¦ Ma wysoki poziom złożoności. ¦ Zawiera substancję genetyczną, stanowiącą wzór („pierwotny projekt") jego struktury i procesów (proces to wszelka, zachodząca w czasie zmiana stanu energomaterii lub informacji w systemie). ¦ Składa się głównie z protoplazmy i jej pochodnych. ¦ Zawiera tzw. układ decyzyjny, czyli nieodzowny podsystem krytyczny sterujący całym systemem i współdziałaniem między jego poszczególnymi podsystemami. ¦ Posiada inne swoiste podsystemy krytyczne albo pozostaje w związkach symbiozy lub pasożytowania z innymi systemami żywymi bądź nieożywionymi, które pełnią funkcje brakujące tym podsystemom. ¦ Podsystemy są zintegrowane w jedną całość, tworząc system jednolity, obdarzony zdolnością czynnej samoregulacji, rozwoju i rozmnażania oraz zmierzający do określonych celów wewnętrznych i zewnętrznych. Według Millera każdy system żywy korzysta z procesów przystosowawczych, które można rozpatrywać w zależności od tego, czy jego przedmiotem jest energomateria czy informacja oraz czy dotyczy on wejścia, wyjścia lub wnętrza systemu. Dążenie systemu do wzrostu entropii przejawia się tendencją do redukowania informacji. Nie obowiązuje tu zasada zachowania informacji, jak np. zachowania energii, stąd liczba informacji może zmniejszać się w systemie bez jej wzrostu w otoczeniu systemu, natomiast nie może zwiększać się bez redukcji informacji w otoczeniu. Podstawą funkcjonowania systemu żywego są procesy informacyjne i energomaterialne, ściśle wzajemnie związane (por. Mazur, 1966, 1976). Nie istnieje przekazywanie informacji bez przenoszenia energomaterii i odwrotnie. Stąd uzasadnione są systemowe modele człowieka, rozumianego jako układ informacyjny lub „system przetwarzania informacji" (Jakubik, 1989a). Konstruując systemowy model zaburzeń psychicznych, musimy nie tylko przyjąć to fundamentalne założenie teorii informacji, ale również pamiętać o kilku podstawowych, immanentnych właściwościach każdego systemu żywego, takich jak: 1. Otwartość — czyli zdolność do ciągłej wymiany informacji i energomaterii z otoczeniem; funkcjonowanie systemu otwartego odbywa sif 126 jakby w dwóch cyklach: maksymalnego otwarcia systemu (eksploracja otoczenia i asymilacja określonych obiektów — por. Piaget, 1981 — tzn. włączanie dopływających informacji do uprzednio wytworzonych struktur poznawczych) i zamknięcia systemu (przetwarzanie zakodowanych informacji wewnętrznych i doskonalenie własnej struktury); dla człowieka szczególnie charakterystyczny jest system względnie otwarty i względnie izolowany, w którym nie chodzi tylko o wymianę infor-matyczno-energetyczną ze środowiskiem, ale o selektywne „przejście procesów przyczynowych przez jego granice" (Ingarden, 1987, s. 125). 2 Aktywność — tj. stałe dążenie do poszukiwania nowych źródeł informacji i energomaterii; aktywność wyraża się szukaniem nowych sytuacji, poznawaniem otoczenia i przekształcaniem dostępnych obiektów. 3. Samoorganizacja — zdolność do restrukturalizacji wewnętrznej i przechodzenia do coraz bardziej złożonych, wyższych form organizacji; mówiąc najprościej, samoorganizacja przejawia się możliwością dynamicznej zmiany własnej struktury w kierunku większej hierarchizacji i centralizacji oraz zdolnością modelowania środowiska. 4. Samoregulacja — utrzymywanie stanu równowagi funkcjonalnej systemu (homeostazy czy homeokinezy) albo przywracanie równowagi utraconej w wyniku działania różnych zakłóceń; pojęcie homeostazy odnosi się do najniższych poziomów organizacji (np. biochemicznego, bioelektrycznego — por. Cofer i Appley, 1972), gdyż zakłada niezależność organizmu od środowiska zewnętrznego, natomiast pojęcie homeokinezy, rozumianej jako stan dynamicznej równowagi procesów regulacji, czyli okresowych zmian stopnia zależności od otoczenia, bardziej adekwatnie tłumaczy funkcjonowanie systemów żywych; w naszych założeniach systemowych przyjmujemy termin „równowaga funkcjonalna" (Jakubik, 1979). 5. Teleonomiczność [gr. teleos = osiągający cel] — zdolność do zachowań ukierunkowanych na określony cel (tzw. zachowanie celowe w odróżnieniu od zachowania reaktywnego — zgodnie z terminologią Tomaszewskiego), czyli osiągania stanu końcowego różnymi drogami i stosunkowo niezależnie od warunków początkowych. »¦ Sterowanie — takie zachowanie celowe, które prowadzi do określonych zmian strukturalnych i/lub funkcjonalnych w innym systemie (np. oddziaływanie terapeuty na pacjenta w procesie psychoterapii); system mający zdolność sterowania oraz umiejętność przeciwdziałania jej utra-cie nazywamy systemem autonomicznym. zdolność uczenia się, czyli uwzględniania poprzednich doświadczeń; głownie na tej — i sterowaniu — właściwości opierają się np. procesy wychowywania, socjalizacji, edukacji itp. 127 8. Potencjalna zdolność do rozwoju; dzięki nastawieniu na rozwój (dążenie do idealnego celu końcowego) system przyjmuje kolejno różne formy przejściowe, które są oceniane aktualnie jako niedoskonałe. Rozmaite zmiany strukturalne i/lub funkcjonalne, zachodzące na różnych poziomach systemu żywego, mogą powodować mniej lub bardziej trwałe zaburzenia w zakresie wymienionych zasadniczych właściwości systemowych. Przyczyną zakłócenia samoregulacji systemu może być nieprawidłowe funkcjonowanie podsystemów albo niesprzyjające warunki w otoczeniu lub nadsystemie. Na przykład Miller (1980) sugeruje, że każdy stan systemu, który wywołuje zachwianie równowagi wewnętrznej poza zakres jej stabilności lub znacznie zwiększa koszty procesów przystosowawczych, należy traktować jako stan patologiczny. Wydaje się, że szczegółowa analiza obszernej literatury przedmiotu upoważnia do kilku wniosków natury ogólnej, bardzo ważnych dla przyszłości psychiatrii systemowej (Jakubik, 1989c): ¦ Podejście systemowe odrzuca obowiązujące dotychczas podstawy metodologii naukowej jako nieadekwatne w odniesieniu do badania systemów wysoko zorganizowanych (np. systemów żywych), a w szczególności kwestionuje poszukiwanie deterministycznych związków przyczynowo--skutkowych w badanych zjawiskach oraz przestrzeganie dwóch zasadniczych kanonów poznawczych, jakie w ramach założeń upraszczających nakładały na obiekt badany metody dedukcyjne i empiryczne: traktowanie przedmiotu badań jako wyizolowanego ze środowiska i poznawanie przedmiotu (zjawiska) przez badanie jego części (zgodnie z zasadą, że całość jest sumą części). ¦ Niemal każdy badacz rozumie koncepcje systemowe na swój własny sposób, ale ogólnie można stwierdzić (chociażby na podstawie analizy typologicznej około 40 określeń pojęcia „system" — por. Sadowski, 1978), iż dla dowolnego badanego systemu potrzebne są co najmniej trzy różne poziomy jego opisu: z punktu widzenia przysługujących mu całościowych własności zewnętrznych, z punktu widzenia budowy wewnętrznej i wkładu jego elementów w tworzenie całościowych właściwości systemu oraz z punktu widzenia pojmowania danego systemu jako podsystemu systemu szerszego. ¦ Zgodnie ze współczesną teorią poziomów integracyjnych wyodrębnia się wiele stopni organizacji materii (np. fizyczny, chemiczny, biologiczny, społeczny), przy czym każdy poziom wyższy powstaje w wyniku łączenia elementów poziomu niższego w bardziej złożoną, hierarchiczną, zintegrowaną całość. 128 a Chociaż pełne uporządkowanie nurtu systemowego w nauce nie jest jeszcze możliwe, to już obecnie można wyróżnić trzy główne jego kierunki: różne warianty ogólnej teorii systemów, metody systemowe stosowane w działalności preparacyjnej (tzw. inżynieria systemów i analiza systemowa) i postawę systemową jako metodologię (Gasparski i Lewicka, 1973). Postawa systemowa — to określona, swoista postawa metodologiczna, jaką przyjmują badacze uprawiający poszczególne dyscypliny naukowe. Od tego właśnie kierunku będzie prawdopodobnie zależał dalszy rozwój psychiatrii systemowej, a zwłaszcza jej międzydyscyplinarny charakter i poziom teoretyczno-metodologiczny. ¦ Dotychczasowe wyniki badań systemowych wskazują, że można konstruować systemy sztuczne lub modele do badania systemów realnych, natomiast czasem korzystniej jest badać system naturalny, izomorficzny do danego systemu realnego, niż tworzyć jego skomplikowane modele. Stąd w praktyce ujęcia systemowego przeważa podejście interdyscyplinarne, skierowane na badania podstawowe (por. Riegel i Rosenwald, 1975). ¦ Wypracowanie jednolitej metodologii badań systemów wysoko zorganizowanych pozostaje na razie w sferze postulatów, ale mimo powszechnej jeszcze dzisiaj quasi-systemowości wielu współczesnych metod badawczych (Kucharski, 1978), należy stwierdzić, że już obecnie stosowane sposoby badania systemów dowodzą teoretycznej i praktycznej użyteczności ujęcia systemowego we wszystkich dziedzinach nauki i techniki. Na przykład paradygmat systemowy stał się przyczyną gwałtownego rozwoju psychologii poznania. Podejście systemowe szczególnie nadaje się do rozwiązywania problemów dotyczących tzw. systemów wielkich, np. funkcjonowania organizmów żywych, grup społecznych, instytucji itp. ¦ Stopień użyteczności ujęcia systemowego, w którym pojęcie systemu rozumie się jako „integracyjnie odzwierciedlony przez badacza w jego języku i z punktu widzenia celu badania zbiór elementów, sprzężeń między nimi oraz wejść z otoczenia i wyjść do otoczenia" (Kucharski, 1978) — wymaga przestrzegania kilku podstawowych rygorów metodologicznych: a) system musi być ściśle określony, tzn. powinno być wiadomo, jakie elementy do niego należą, a jakie nie, b) określenie systemu musi pozostać niezmienne w całym toku rozważań teoretycznych i w przebiegu badania (tzn. że nie można zwiększać ani zmniejszać liczby jego elementów), c) systemy powinny być rozłączne, tj. nie może być elementów należących jednocześnie do kilku systemów, d) podział systemu na podsystemy musi być zupełny, czyli nie mogą istnieć elementy systemu nie wchodzące w skład żadnego z jego podsystemów (por. Mazur, 1976). 129 Na obecnym etapie rozwoju ujęcie systemowe budzi niewątpliwie wiele zastrzeżeń i uwag krytycznych, dlatego nie tylko nie można traktować g0 jako jedyne i najlepsze rozwiązanie wszystkich słabości teoretyczno-meto-dologicznych współczesnej psychiatrii klinicznej, lecz również stale weryfikować jego faktyczną użyteczność praktyczną (A. Bilikiewicz i Stojek 1986). Tworząc nowe modele systemowe zaburzeń psychicznych, nie zapominajmy o przestrodze Bertalanffy'ego (1984), który pisał przed laty: „Nie możemy oczekiwać, że ogólna teoria systemów dostarczy nam rozwiązań tam, gdzie teoretycy osobowości, od Freuda i Junga do całej plejady uczonych współczesnych, nie byli ich w stanie znaleźć. Teoria ta dowiedzie swojej wartości, jeżeli otworzy nowe perspektywy i wprowadzi nowe punkty widzenia, które będzie można stosować doświadczalnie i praktycznie" (s. 139-140). ZABURZENIA ROZWOJU OSOBOWOŚCI Charakterystyka ogólna Przedstawione w części I kliniczne koncepcje zaburzeń osobowości, wywodzące się z teorii typologicznych, dynamicznych i opisowych, skłaniają do kilku ogólnych refleksji: ¦ Źródłem formowania się tych koncepcji były nie podporządkowane poważniejszym rygorom metodologicznym obserwacje kliniczne osób chorych psychicznie, a nie osób zdrowych; uogólnienia, jakie powstały na podstawie analizy zachowań patologicznych, są więc obciążone błędem zdeformowanej, psychopatologicznej perspektywy widzenia człowieka. ¦ Teorie osobowości zrodzone na gruncie psychiatrii pozostają nadal w kręgu tradycji pozytywizmu, naiwnego realizmu i atomistyczno-aso-cjacyjnego podejścia do psychopatologii. ¦ Kliniczne koncepcje zaburzeń osobowości wynikają z błędnego przekonania, iż psychiatria może rozwijać się wyłącznie na zasadzie przechodzenia od obserwacji do teorii; nie istnieje po prostu czysta, niezależna od teorii obserwacja i nawet to, co uważa się za dysfunkcję biologiczną, w dużej mierze zależy od teoretycznego przygotowania obserwatora. ¦ Niektóre koncepcje zaburzeń osobowości charakteryzują się skrajną jednostronnością, tzn. uwzględniają uwarunkowania biologiczne (dziedziczne lub wrodzone), nie doceniając równocześnie roli środowiska i czynników społeczno-kulturowych w kształtowaniu się osobowości (np. typologie konstytucjonalne), albo rozbudowują mniej lub bardziej spekulatywne teorie, nie poddające się weryfikacji empirycznej (np. kierunki psychoanalityczne). ¦ Dominujące do dnia dzisiejszego w psychiatrii klinicznej opisowe ujęcie zaburzeń osobowości jest już przestarzałe, zbyt upraszczające rzeczywisty stan rzeczy i nie pozwalające dokładnie przewidywać zachowania się człowieka w różnych warunkach i sytuacjach; podobne zresztą wątpliwości budzi psychometryczne określanie tzw. wymiarów osobowości, 131 oparte na analizie czynnikowej, dopuszczającej m.in. znaczną dowolność doboru zmiennych i interpretacji wyników oraz przyjmującej wiele arbitralnych założeń. ¦ Każda w miarę rozwinięta teoria powinna pełnić trzy podstawowe funkcje: deskryptywną (opis), eksplanacyjną (wyjaśnianie) i predyk-cyjną (przewidywanie), a także musi mieć pewne znaczenie praktyczne; niestety, kliniczne koncepcje zaburzeń osobowości mają małą wartość opisową, wyjaśniającą i prognostyczną. ¦ Istnieje pilna potrzeba wprowadzenia do psychiatrii określonej teorii zaburzeń osobowości, która odrzucając tradycyjne koncepcje, stworzyłaby możliwość powiązania różnorodnych danych empirycznych i teoretycznych w ramy jednej, szerokiej teorii o wysokim stopniu ogólności; nie można przy tym traktować określonej teorii jako panaceum na wszystkie dylematy współczesnej psychopatologii, a takie tendencje charakteryzują większość środowisk naukowych, gdyż jak pokazał Kuhn (1968), uczeni skłonni są lekceważyć wyniki sprzeczne z teoriami należącymi do uznawanego przez nich paradygmatu nauki (np. ujęcia systemowego). Podejście systemowe łączy w jedną całość przypuszczalne etiopatoge-netyczne znaczenie czynników biologicznych, psychologicznych i społeczno-kulturowych w zaburzeniach osobowości, uwzględnia mechanizmy dynamiczne funkcjonowania osobowości oraz zakłada, że podstawowym regulatorem zachowania się człowieka jest swoista motywacja wzbudzana w strukturach systemu, głównie na poziomie struktur informacyjnych (poznawczych). Osobowość — to efekt zdolności układu nerwowego do tworzenia złożonych, dynamicznych schematów funkcjonalnych w warunkach relacji z otoczeniem fizycznym i społecznym. Schematy te ze swej natury są dynamiczne, podlegają rozwojowi i procesowi organizacji. W ten sposób powstają schematy coraz bardziej ogólne, a przez uogólnianie schematów dynamicznych w końcu kształtuje się osobowość. Osobowość jest centralnym systemem regulacji i integracji zachowania się człowieka. „Osobowość jest systemem działającym jako całość, który uwzględniając zmieniające się warunki, steruje zachowaniem się" (Reykowski i Kochańska, 1980, s. 6-7). Wraz z utworzeniem się osobowości człowiek osiąga zdolność integracji informacji napływających z zewnątrz i z wewnątrz, integrowania wielu kierunków działań w jeden zasadniczy nurt, integracji różnych sposobów ustosunkowania się (postaw) wobec otoczenia, dzięki czemu zachowanie nabiera cech stałości i powtarzalności. Osobowość jako system nadrzędny nie jest jednak jedynym wyznacznikiem zachowania się, gdyż zależy ono również od takich czyn- 132 ników, jak sytuacja, aktualne emocje, doraźny stan psychofizyczny (stan zdrowia, zmęczenie itp.). Z punktu widzenia ogólnej teorii systemów zdolność sterowania każdego systemu zależy od stopnia rozwoju jego struktury i odpowiedniego doptywu informacji z otoczenia. Rozwój autonomicznego systemu żywego uwarunkowany jest zarówno wzrostem biologicznym, jak i jakością procesów informacyjno-energetycznych. Regulacja relacji system-otoczenie opiera się bowiem na kilku podstawowych procesach: ¦ poszukiwania, odbioru i selekcji informacji, ¦ integrowania, redukowania i przetwarzania informacji, ¦ utrwalania, przechowywania i odtwarzania informacji, ¦ przewidywania, planowania, kontroli i modyfikowania zachowania się, ¦ pobierania, magazynowania i przetwarzania energii. Wzrost biologiczny systemu przebiega zgodnie z programem genetycznym, natomiast rozwój polega na stopniowym osiąganiu stanu zmiennej równowagi funkcjonalnej. Według Piageta (1981) rozwój systemu jest po prostu przechodzeniem od asymilacji (włączanie informacji do uprzednio wytworzonych struktur poznawczych) przez akomodację (dostosowanie istniejących struktur poznawczych do nowych informacji) do adaptacji (zmienna równowaga procesów asymilacji i akomodacji). Zahamowanie rozwoju systemu autonomicznego, bez względu na przyczyny — np. właściwości konstytucjonalne i/lub nieprawidłowości procesu socjalizacji — prowadzi do utraty, zmniejszenia lub zaburzenia jego zdolności sterowania z powodu niemożności utrzymania stanu równowagi funkcjonalnej. Traktując osobowość jako centralny system regulacji i integracji zachowania się, można więc twierdzić, że wszelkie względnie trwałe zakłócenia w prawidłowym funkcjonowaniu mechanizmów regulacyjno-inte-gracyjnych są skutkiem zahamowania rozwoju systemu. Charakterystyczne przejawy niedorozwoju (niedojrzałości) systemu regulacji będą zatem składały się na fenomen zwany zaburzeniami osobowości. Podstawą funkcjonowania osobowości są procesy przetwarzania informacji, stąd do prawidłowego jej rozwoju potrzebna jest odpowiednia ilość \ jakość napływających informacji, natomiast brak dopływu określonych informacji powoduje różne nieprawidłowości rozwojowe. Wiener (1961) definiuje informację jako „treść zaczerpniętą ze świata zewnętrznego w procesie dostosowywania się do niego i przystosowywania się do niego naszych zmysłów" (s. 18). Proces otrzymywania i wykorzystywania mformacji polega zatem na adaptacji do środowiska zewnętrznego oraz czynnym życiu w tym środowisku. Analizując oddziaływania informa- 133 cyjne systemu i otoczenia, musimy uwzględniać aspekty energetyczny, selektywny, semantyczny, komunikacyjny i prakseologiczny pojęcia informacji. Ogólną fundamentalną potrzebą osobowości jako systemu jest więc potrzeba informacyjna, motywująca do podejmowania określonych zachowań (nazywanych czasem „zachowaniami informacyjnymi" — por. Próchnicka, 1991). Wszelka celowa aktywność systemu może stać się źródłem powstawania potrzeb informacyjnych, a te pozostają w ścisłej relacji z innymi rodzajami potrzeb systemowych, warunkujących realizację współzależnych celów. Ogólnie biorąc, potrzeba (inaczej: standard regulacji, czyli pożądany dla systemu stan rzeczy) jest właściwością systemu żywego, polegającą na dążeniu do zaistnienia określonych warunków koniecznych dla jego życia i rozwoju (np. odpowiedniego dopływu informacji). Potrzeba to taka cecha systemu, ze względu na którą „warunkiem niezakłóconego funkcjonowania danego systemu w jego otoczeniu jest pewien określony stan tego otoczenia" (Siciński, 1976). Jeżeli te warunki nie zostaną spełnione (deprywacja potrzeby), następuje zahamowanie rozwoju i naruszenie lub zniszczenie struktury. Potrzeby są generowane na dwóch poziomach strukturalnych systemu: niższym (wyznaczone genetycznie struktury biologiczne) i wyższym (struktury poznawcze). Niezaspokojenie podstawowych potrzeb systemu prowadzi do zakłócenia funkcjonowania osobowości, zahamowania jej rozwoju, a nawet do dezintegracji (przykładem rozszczepienie osobowości). We współczesnej psychologii poznawczej zakres znaczeniowy potrzeby sprowadza się najczęściej do stanu niedoboru, procesu motywacyjnego lub istniejącego warunku celu. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez Kocowskiego (1982) — „potrzeba człowieka realizującego dowolny cel to każdy niezbędny lub sprzyjający warunek tego celu, dający się określić obiektywnie" (s. 64) — potrzeba jest pojęciem oznaczającym relację pomiędzy systemem, celem systemu i warunkiem realizacji tego celu. W tym sensie potrzeba informacyjna byłaby stanem niedoboru informacji w systemie działającym celowo. Należałoby przy tym wyraźnie oddzielić potrzebę od sposobu jej zaspokojenia. Takie ujęcie kwestionuje jednakże istnienie potrzeby informacyjnej jako immanentnej właściwości systemu żywego (źródło m.in. dążenia do samorealizacji, postawy twórczej, potrzeb poznawczych), gdyż zakłada, że pojawia się ona dopiero wtedy, gdy człowiek uświadomi sobie, iż posiadanie informacji jest warunkiem osiągnięcia realizowanego przez niego celu. Dlatego w rozważaniach nad zaburzeniami osobowości lepiej zrezygnować z nieadekwatnego terminu „potrzeba informacyjna", zastępując go sformułowaniem „poszukiwanie informacji 134 ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb" (Wilson, 1981, s. 8). Mieści się ono w ramach podstawowych właściwości systemu żywego, jakimi są otwartość i aktywność (zob. rozdz. Podstawy psychiatrii systemowej). Przez zaburzenia osobowości będziemy rozumieć względnie trwałe zahamowanie rozwoju osobowości jako systemu (Jakubik, 1987a). Użycie w definicji zaburzeń osobowości określenia „względnie trwałe" ma podkreślać możliwości dalszego jej rozwoju, jeśli zaistnieją sprzyjające temu okoliczności życiowe (np. zmiana warunków środowiskowych, modyfikacja zachowań pod wpływem otoczenia, pozytywne skutki oddziaływań terapeutycznych). Zahamowanie rozwoju osobowości będzie przejawiać się głównie niskim stopniem rozwoju struktury systemu, zwłaszcza struktur poznawczych, co znajduje swój bezpośredni wyraz w nieprawidłowym jego funkcjonowaniu. Struktura i funkcje systemu są wzajemnie nierozerwalnie związane, dlatego zaburzenia osobowości mają zawsze charakter struktu-ralno-funkcjonalny. Z tego samego względu analiza zaburzeń osobowości musi być jednocześnie opisem strukturalnym (wewnętrznym) i funkcjonalnym (zewnętrznym) systemu. Zgodnie z postulatami ogólnej teorii systemów zaburzenia osobowości rozpatrujemy jako jednolitą, całościową kategorię diagnostyczną, w której nie wyodrębniamy poszczególnych postaci klinicznych, co m.in. pozwala uniknąć zbędnych polemik i dywagacji na temat klasyfikacji. W ten sam jednoznaczny sposób ujmujemy zespoły psychotyczne o różnej etiologii i patogenezie — tzn. także w ramach pojedynczej kategorii diagnostycznej, którą można określić mianem psychozy (zob. rozdz. Funkcjonowanie osobowości w psychozach) — oraz zespoły nerwicowe (kategoria: nerwica). Ideałem podejścia systemowego, do którego należy bez wątpienia zmierzać, byłoby jednakże utworzenie wyłącznie jednej kategorii — zaburzenia psychiczne. Nieprawidłowości i swoistości funkcjonowania osobowości w zaburzeniach psychicznych można by wówczas wiązać (opisywać, badać) ze zmianami określonego poziomu strukturalno-funkcjonalnego systemu (np. biochemicznego, bioelektrycznego, neurofizjologicznego, poznawczego itd.). Wymaga to syntez teoretycznych oraz badań empirycznych i eksperymentalnych o charakterze interdyscyplinarnym. Zaburzenia rozwoju osobowości powstają w wyniku zakłócenia lub niemożności realizacji jej podstawowych właściwości jako systemu, tj. otwartości, aktywności, zdolności do samoorganizacji, samoregulacji i ste- owania, teleonomiczności i zdolności uczenia się. Przykładem, wziętym 2 Psychiatrii klinicznej, mogą być zaburzenia w zakresie zdolności uczenia !?¦ hipotezę Cleckleya o niezdolności do uczenia się w osobowości niepra- łowej Potwierdziły liczne badania przeprowadzone różnymi metodami, 135 m.in. techniką warunkowania werbalnego (por. Ciarkowska, 1976; Hare 1970;HareiSchalling, 1978). Pojęcie uczenia się odgrywa niezwykle istotną rolę w podejściu systemowym. Człowiek bowiem w porównaniu z jakimkolwiek systemem żywym (np. organizmem zwierzęcym) w znacznie mniejszym stopniu dysponuje gotowymi, wrodzonymi, instynktowymi formami zachowania się. Ewolucja zachowania celowego i przystosowania człowieka do środowiska dokonuje się stopniowo, drogą długich doświadczeń, a więc jest rezultatem uczenia się. Terminu „uczenie się" będziemy używali w szerokim znaczeniu tego słowa, czyli w odniesieniu do procesu prowadzącego do względnie trwałych modyfikacji zachowania się jednostki w wyniku jej uprzednich doświadczeń. Za rezultat uczenia się należy uznać jedynie te względnie trwałe zmiany zachowania się, które nie zależą od procesów obwodowych (w receptorach i efektorach) i nie są wyłącznie skutkiem dojrzewania organizmu. Podstawą uczenia się jest pamięć długotrwała; pamięć to funkcjonalna właściwość systemu żywego, polegająca na zdolności do kodowania i przechowywania informacji pochodzących z dawnych doświadczeń. Pamięć i uczenie się są dwoma stronami tego samego procesu przetwarzania informacji (czytaj: zdobywania nowych doświadczeń). Prawidłowy rozwój i kształtowanie się osobowości jako systemu byłoby niemożliwe bez procesu uczenia się, który obejmuje zarówno formy elementarne (warunkowanie klasyczne i instrumentalne), jak i złożone (rozwiązywanie problemów). U człowieka uczenie się przez rozwiązywanie problemów, np. metodą prób i błędów, metodą wglądu lub wyboru odpowiednich strategii rozwiązania, zdecydowanie przeważa nad bardziej elementarnymi rodzajami uczenia się, opartymi na prawidłowościach procesów warunkowania. Dlatego niedorozwój zdolności uczenia się jako wyraz zaburzeń osobowości będzie się m.in. przejawiał nieumiejętnością rozwiązywania problemów, czyli słabością myślenia problemowego. Zagadnienie to zostanie szerzej omówione w innym miejscu (zob. rozdz. Rozbieżność informacyjna). W początkowym okresie osobowość jest efektem uczenia się przebiegającego w warunkach społecznych, jednakże dalszy jej rozwój, poza uczeniem się, zależy od samodoskonalenia wynikającego z kolejnych reorganizacji struktury systemu. Stąd na zaburzenia rozwoju osobowości można spojrzeć jako na nieprawidłowości (zakłócenia, niedorozwój) zachodzące w złożonej, wielopoziomowej organizacji informacji zakodowanych w układzie nerwowym człowieka, czyli treściowej i ustrukturalizowanej organizacji psychicznych reprezentacji różnych stanów rzeczy. Informacja oznacza tu bowiem treść o dającym się określić znaczeniu. Relacje między 136 00s/czególnymi składnikami osobowości powodują, że zmiana w jednym obszarze struktury (np. wzrost lub ubytek liczby elementów, zmiana znaczenia informacji itp.) pociąga za sobą zmiany w innych strukturach, a także w swoistych funkcjach spełnianych przez całą organizację systemu. Innymi słowy, „zdolność osobowości do pełnienia funkcji regulacyjnych pozostaje w zależności od jej specyficznych zdolności do wyprzedzania zdarzeń (antycypacji i/lub organizowania zdarzeń), co warunkowane jest przez zakres i poprawność reprezentacji, oraz od specyficznej zdolności do doraźnego przestrukturowania organizacji na użytek zadań czy sytuacji __co zależy od cech formalnych organizacji" (Łukaszewski, 1985, s. 103). Z tego punktu widzenia zaburzenia osobowości będą manifestowały się przejściową lub względnie trwałą niezdolnością do antycypacji zdarzeń i doraźnej restrukturalizacji. Brak tej zdolności jest zdeterminowany nie-adekwatnością reprezentacji poznawczych oraz patologią formalnych cech struktur informacyjnych. Stopień i rodzaj zaburzeń osobowości można oczywiście badać na wymiarach dwubiegunowego kontinuum właściwości systemu, np. otwar-ty-zamknięty czy aktywny-bierny, jak często robi się to w psychologii osobowości, ale w ujęciu systemowym badania powinny koncentrować się na zakłóceniu i swoistości procesu przetwarzania informacji, związanego ściśle z otwartością i aktywnością systemu. Ten typ badań empirycznych rozwinął się już w odniesieniu do psychoz schizofrenicznych (zob. rozdz. Funkcjonowanie osobowości w psychozach). Problem zaburzeń osobowości analizowany z perspektywy samoorganizacji, samoregulacji i sterowania, będzie przedstawiony szczegółowo w kolejnych rozdziałach. Natomiast zaburzenia osobowości związane z kluczową właściwością systemu żywego, jaką jest teleonomiczność (celowościowość, ekwifinalność), wymagają tutaj szerszego rozwinięcia. Najprostszą formą zachowania systemu jest zachowanie się reaktywne, tj. takie, którego przebieg jest w głównej mierze wyznaczony przez bodźce (zachowanie typu S-R, czyli bodziec-reakcja). Zachodzi tu proces przewodzenia impulsów od receptorów do efektorów (tworzenie się odruchów). Zachowanie reaktywne jako wynik uczenia się opiera się przede wszystkim na odruchach nabytych (warunkowych), a w znacznie mniejszym stopniu na odruchach wrodzonych (bezwarunkowych). Elementarną jednostkę zachowania reaktywnego stanowi skojarzenie określonego bodźca z określoną reakcją, większa liczba zaś takich jednostek składa się na złożone formy zachowania się reaktywnego, które mogą mieć albo charakter wrodzony (zachowania instynktowne), albo nabyty (nawyki). Koniecznym warunkiem Powstawania skojarzeń jest styczność w czasie, a ich trwałość i szybkość 137 tworzenia się zależy od tzw. wzmocnień (ważne dla systemu pozytywne lub negatywne następstwa reakcji). Szeregowa lub hierarchiczna organizacja zachowania reaktywnego kształtuje się przez powtarzanie, pod którego wpływem zachodzi proces internalizacji jego mechanizmów sterujących oraz selekcji elementów składowych. W ten sposób zachowanie reaktywne systemu przechodzi na nowy, wyższy poziom, na którym uzyskuje pewien stopień autonomii funkcjonalnej wobec otoczenia, stając się zachowaniem reaktywno-nawykowym. Dzięki wzmacnianiu przez dodatnie lub ujemne skutki reakcji utrzymują się jedynie te formy zachowania, które cechują się dużą skutecznością. Zachowania reaktywne lub reaktywno-nawykowe charakteryzują najniższy poziom struktur systemu, czyli tzw. pierwotne mechanizmy regulacji. Są efektywne w sytuacjach stereotypowych, ustabilizowanych lub powtarzalnych. Jak wielokrotnie podkreślano, kardynalną właściwością złożonych i wysoko zorganizowanych systemów żywych jest jednakże teleonomiczność, która wykracza nie tylko poza wczesnobehawiorystycz-ne widzenie człowieka w ramach schematu bodziec-reakcja [S-R], ale i późniejszą statyczną formułę o zewnętrzno-wewnętrznym uwarunkowaniu zachowania się [S-O-R, gdzie O oznacza czynniki wewnętrzne]. Jednocześnie trzeba pamiętać, że nie bezruch, spokój i bierność jest stanem normalnym systemu żywego, ale aktywność, dlatego „obniżanie się poziomu aktywności uważane może być za przejaw patologiczny, zaś obniżenie się jej do zera jest równoznaczne ze śmiercią" (Tomaszewski, 1985, s. 65). Właśnie dzięki głównie teleonomiczności oraz aktywności kształtują się wyżej zorganizowane zachowania celowe systemu, związane z rozwojem struktur poznawczych (informacyjnych), czyli wyższych mechanizmów regulacji, a przystosowane do sytuacji niestereotypowych, zmiennych, nowych, problemowych oraz trudnych (zob. rozdz. System poznawczy). Istotą zachowania się celowego jest ukierunkowany przebieg, zmierzający do osiągnięcia określonego, końcowego stanu rzeczy (celu, wyniku) przez zmianę lub przekształcenie sytuacji istniejącej (początkowej) w sytuację zamierzoną (końcową). W złożonym organizowaniu ukierunkowanego zachowania celowego podstawową rolę odgrywa antycypacja (przewidywanie) jego wyniku. W psychologii osobowości do zaznaczenia ważnej funkcji antycypacji w kierowaniu przebiegiem działalności celowej człowieka używa się wielu różnych terminów, np. zamiar, postanowienie, oczekiwanie, nastawienie, tendencja determinująca, schemat operacyjny, program, plan, hipoteza itp. Według Tomaszewskiego (1985) „najodpowiedniejszy jest termin «zadanie», w którego treści najsilniej podkreślony jest związek między stanem wyjściowym, w którym antycypacja się 138 kształtuje, a stanem końcowym, jaki ma być dopiero zrealizowany" (s. 67). Jednolita interpretacja napływających informacji sprawia, że wywołują one nie przypadkowe i chaotyczne zachowania reaktywne, lecz zachowania celowe, uporządkowane odpowiednio do zadań. Zachowanie się celowe wstemu jest więc procesem rozwiązywania sytuacji zadaniowych. W praktyce sytuacje zadaniowe mogą mieć więcej niż jedno rozwiązanie, a każde z nich może być osiągalne za pomocą więcej niż jednego rodzaju zachowania się. Tego typu sytuacje określamy sytuacjami decyzyjnymi, wymagają one bowiem decyzji, którą z możliwości zaakceptować jako zadanie do wykonania. Pojęcie wyniku, tj. rzeczywiście osiągniętego stanu rzeczy, trzeba wyraźnie odróżniać od pojęcia celu (stan rzeczy antycypowany). Między zamierzonymi a rzeczywistymi stanami rzeczy istnieją zawsze mniejsze lub większe rozbieżności, będące skutkiem błędów zachowania się bądź decyzji. Zachowanie się celowe, wynikające z sytuacji zadaniowej oraz zmierzające do jej rozwiązania [Z-W, czyli zadanie-wynik], znajduje się na wyższym poziomie organizacji niż zachowanie reaktywne, stanowiące reakcję na zdarzenia poprzedzające [S-R]. Zachowanie reaktywne funkcjonuje w ramach zachowania celowego [Z/S-R/W]: w pierwszym przypadku reagowanie odbywa się zgodnie z uprzednim doświadczeniem, w drugim — zgodnie z antycypacją przyszłości. Są to dwa różne poziomy mechanizmów regulacji i integracji zachowania się systemu. Zadaniu podporządkowane są nie tylko zewnętrzne (otoczenie systemu), ale i wewnętrzne (struktura systemu) czynniki regulacyjne zachowania się, co można wyrazić ogólną formułą: Zachowanie celowe = Z/S-O-R/W gdzie Z - zadanie, S - bodźce, O - czynniki wewnętrzne, R - reakcje, W - wynik. „Zachowanie się celowe — pisze Tomaszewski (1975, s. 508) - jest zorganizowane według trzech zasad równocześnie: przypadkowego dopływu bodźców aktualnych (odruchy), doświadczeń z przeszłości odpowiadających sytuacjom powtarzalnym (nawyki) i antycypacji przyszłości (zadania). Zasady te tworzą układ hierarchiczny, w którym zadanie spełnia nadrzędną rolę organizującą. Tej nadrzędnej roli zadania odpowiada również odbicie zachowania się w świadomości działającego podmiotu, który uświadamia sobie przede wszystkim cel, jaki ma być osiągnięty, mniej zaś wyraźnie sam przebieg czynności w znacznym stopniu wykonywanych automatycznie, i w bardzo małym stopniu uświadamia sobie bodźce, które uruchamiają i nieustannie podtrzymująjego aktywność". O ile w wyjaśnia-niu przebiegu zachowania się reaktywnego można odwołać się do schematu regulacji sensoryczno-motorycznej z udziałem mechanizmów aktywacji 139 (wahania poziomu aktywacji w zależności od następstwa bodźców), o ty[e zrozumienie zachowania się celowego, regulowanego nie tylko na zasadzie energetycznej, lecz informacyjnej, wymaga zrozumienia złożonego procesu przetwarzania informacji. W zaburzeniach osobowości pod wpływem czynników wewnętrznych i zewnętrznych, współdziałanie wymienionych trzech zasad organizacji zachowań celowych może ulec zakłóceniu, powodując uniezależnienie się podrzędnych i bardziej elementarnych zasad od organizującego wpływu zadania, a tym samym regresję zachowania się do poziomu reaktywnego (np. ten typ zakłóceń występuje szczególnie wyraźnie w psychozach lub uszkodzeniu płatów czołowych mózgu). Wpływ na dezorganizację zachowania się celowego i „usamodzielnianie się" (dysocjacja) mechanizmów reaktywnych ma również wahanie optymalnych poziomów stymulacji i aktywacji — zarówno ich wyraźne obniżenie, jak i nadmierne podwyższenie (np. w stanie silnego napięcia emocjonalnego czy lęku). Z punktu widzenia ogólnych mechanizmów regulacyjno-integracyjnych zachowania się człowieka, zaburzenia osobowości będą ogólnie wyrażały się: ¦ Mniejszą lub większą autonomią funkcjonalną zachowań reaktywnych. ¦ Przewagą zachowań reaktywnych nad zachowaniami celowymi, szczególnie w sytuacjach nowych, trudnych i zagrażających. ¦ Niskim stopniem organizacji zachowań celowych. ¦ Małą skutecznością w rozwiązywaniu sytuacji zadaniowych i problemowych. ¦ Nieumiejętnością radzenia sobie z sytuacjami decyzyjnymi. ¦ Tendencją do utrwalania i schematyzacji wzmacnianych pozytywnie zachowań celowych. ¦ Słabą zdolnością do antycypacji. ¦ Brakiem tolerancji na przeciążenie stymulacyjne. ¦ Silnym wpływem stanu emocjonalnego na przebieg zachowania się celowego. Te charakterystyczne przejawy niedorozwoju (niedojrzałości) mechanizmów regulacyjno-integracyjnych systemu stanowią istotę zaburzeń osobowości. Temperament W ostatnich latach przywiązuje się zbyt duże znaczenie do wpływu środowiska na powstawanie zaburzeń osobowości, a pomija rolę uwarunkowań 140 biologicznych. Tymczasem współczesna nauka dysponuje wieloma faktami Etycznymi potwierdzającymi pogląd, że kształtowanie się osobowości jest zdeterminowane zarówno czynnikami społeczno-kulturowymi, jak biologicznymi (por. Brannon, 2002; Buss, 2001; Dawkins, 1996). Struktura i funkcje fizjologiczne organizmu warunkują bowiem — wspólnie z czynnikami zewnętrznymi i aktywnymi procesami samoregulacyjnymi podmiotu— powstanie określonego systemu regulacji i integracji zachowania się cz}owieka, wpływając tym samym na jego przebieg i efektywność. W ten sposób czynnik konstytucjonalny (cechy temperamentalne) wyznacza indywidualny styl działania oraz względnie stałe wzorce zachowania się w zmiennych warunkach, a zwłaszcza w sytuacjach trudnych. Przy długotrwałym utrzymywaniu się sytuacji trudnej, charakteryzującej się wysoką wartością stymulacyjną (np. przeciążenie, deprywacja, monotonia czy różne rodzaje stresu), zmienne temperamentalne mogą sprzyjać formowaniu się zaburzeń funkcjonalnych, a nawet zmian strukturalnych osobowości. Podłoże konstytucjonalne stanowi względnie stałe lub zmieniające się niezależnie od otoczenia właściwości sterownicze każdego autonomicznego systemu żywego. Jednocześnie nie wolno zapominać o wzajemnym powinowactwie czynników biologicznych i społecznych, stąd na kształtowanie się temperamentu mają wpływ zarówno dziedziczność, jak i środowisko społeczne. Oba czynniki przyjmują w formule matematycznej postać iloczynu, z którego wynika odpowiedni rodzaj zachowania się: Z = DxS gdzie Z oznacza zachowanie, D — dziedziczność, a S — środowisko. „Nadając relacji między obu tymi czynnikami charakter iloczynu— pisze Strelau (1978, s. 82) — chcemy przez to podkreślić, że nie ma takiej formy zachowania, która byłaby uwarunkowana jedynie dziedzicznie lub tylko przez środowisko, jak bowiem wiemy, przy wartości zerowej mnożnika bądź mnożnej iloczyn będzie równy zeru, zatem w ogóle nie wystąpi zachowanie". Dobrym punktem wyjścia do rozważań nad rolą czynników tempe-ramentalnych w genezie zaburzeń osobowości jest regulacyjna teoria temperamentu, opracowana i stale rozwijana przez polskich psychologów (por. Eliasz, 1974, 1981, 1990a, 1990b; Klonowicz, 1984, 1992; Strelau, 1969, 1974, 1982, 1985, 1992, 1998; Strelau i in., 1992). „Przez temperament — pisze Strelau (1985, s. 266) — rozumiem względnie stałe cechy organizmu, pierwotnie biologicznie zdeterminowane. Przejawiają się one w formalnych cechach zachowania, sprowadzających się do poziomu ener- 141 getycznego i charakterystyki czasowej reakcji". Właściwością temperamentu jest względna stałość jego elementów, chociaż zmieniają się one do pewnego stopnia w rozwoju ontogenetycznym i pod wpływem środowiska. Temperament przejawia się nie tylko w emocjach, gdyż warunkuje różnice indywidualne w stylu (sposobie, formie) zachowania się, a także — oprócz wielu innych zmiennych — może wpływać na treść zachowań. Temperament współwyznacza poziom energetyczny zachowania się — tj. indywidualny sposób magazynowania i rozładowywania energii, wyrażający się w wielkości reakcji i intensywności działań — oraz jego przebieg w czasie. Czasowe parametry reagowania, np. szybkość, trwałość, ruchliwość i tempo reakcji, nie odgrywająjednakże tak istotnej roli w funkcjonowaniu osobowości — aczkolwiek Eliasz (1981) i Klonowicz (1992) wskazują na ważną rolę ruchliwości w procesie regulacji stymulacji —jak poziom energetyczny zachowania się, w zakresie którego wyróżniamy dwie podstawowe cechy temperamentu pełniące funkcje regulacyjne: reaktywność i aktywność zachowania. Reaktywność, czyli indywidualna, względnie stała wielkość reakcji na bodźce, przejawia się w postaci wrażliwości (minimalna siła bodźca wywołująca dostrzegalną reakcję) i wydolności, tj. odporności na działanie bodźców (zdolność adekwatnego reagowania na bodźce silne, długotrwałe lub często powtarzające się). Reaktywność jest tym większa, im większa wrażliwość oraz im mniejsza wydolność. Reaktywność najczęściej jest traktowana jako względnie stała tendencja do reagowania na bodźce (sytuacje) z określoną wielkością (intensywnością). W tym sensie reaktywność jest bliska wprowadzonemu przez Graya (1964) pojęciu aktywowalności, które odnosi się do różnic indywidualnych w poziomie aktywacji. Pod wpływem stymulacyjnych warunków środowiska, niektórych właściwości osobowości i mechanizmów fizjologicznych mogą jednakże wystąpić chwilowe lub względnie trwałe zmiany reaktywności (Eliasz, 1981). U osób wysokoreaktywnych bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne wywołują silniejsze reakcje w porównaniu z osobami niskoreaktywnymi. Osoby wysokoreaktywne (o niskim progu wrażliwości) reagująjuż na bodźce bardzo słabe, a siła ich reakcji na bodźce ponadprogowe jest zbliżona do reakcji na bodźce słabe. Powyżej pewnej wartości bodźce o znacznej sile nie tylko nie powodują zwiększenia siły reakcji, lecz mogą wywoływać reakcje paradoksalne, tj. znacznie słabsze niż na bodźce o wartościach bliskich progowym. Zostają po prostu uruchomione przystosowawcze sprzężenia zwrotne ujemne mechanizmów samoregulacyjnych systemu. Mniej wrażliwe, a bardziej wydolne osoby niskoreaktywne reagują na bodźce stosownie do ich siły i nie obserwuje się u nich reakcji paradoksalnych (Klonowicz, 1985). 142 Między reaktywnością a aktywnością (intensywność i/lub częstość podejmowania różnego rodzaju zachowań) zachodzi zależność odwrotna: osoby niskoreaktywne charakteryzują się dużą aktywnością zachowań, natomiast wysokoreaktywne — biernością działań. Wynika to z faktu, że z określonym stopniem reaktywności wiąże się typowy dla danej jednostki poziom zapotrzebowania na stymulację: z niską reaktywnością wiąże się wysokie zapotrzebowanie na stymulację, a z silną reaktywnością — zapotrzebowanie niskie. Źródłem stymulacji są zarówno bodźce zewnętrzne (np. otoczenie, sytuacja, zadania), jak i własne reakcje i zachowania człowieka, stąd duża aktywność dostarcza silnej stymulacji. Zgodnie z koncepcją optimum stymulacji Leuba (1965) zmiana poziomu stymulacji od podoptymalnego lub nadoptymalnego do wartości optymalnej stanowi wzmocnienie pozytywne i prowadzi do uczenia się (warunkowanie instrumentalne) zachowań, którym tego typu zmiana towarzyszy. Dlatego niektóre zachowania wzmacniane pozytywnie będą pojawiały się częściej niż inne, nie wzmacniane lub wzmacniane negatywnie, co przy powtarzalności tego rodzaju doświadczeń może prowadzić do ukształtowania się trwałych preferencji określonych zachowań, np. osoby niskoreaktywne będą wybierały zachowania bardziej stymulujące niż osoby wysokoreaktywne. Różnice indywidualne w zakresie wartości stymulacyjnej preferowanych zachowań oraz sytuacji są nazywane aktywnością. Strelau (1985) przez aktywność rozumie „cechę temperamentu, która determinuje ilość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej" (s. 287). Zdaniem Eliasza (1981) niezwykle istotna jest szerokość pasma potencjalnej optymalnej stymulacji, która określa „stopień plastyczności osób w zakresie możliwości przystosowania się do efektywnego działania nawet przy bardzo niskim bądź wysokim natężeniu stymulacji" (s. 65). Według Sosnowskiego (1982) nie dysponujemy jeszcze żadnym narzędziem pomiarowym pozwalającym porównać aktualny poziom stymulacji z wysokością jej optimum dla danej jednostki, dlatego o poziomie stymulacji optymalnym, podoptymalnym czy nadoptymal-nym możemy wnioskować jedynie na podstawie analizy ex post samego zachowania. Wyjątek stanowią sytuacje ekstremalne, np. długotrwała de-prywacja sensoryczna lub silny stres, o których można powiedzieć, że są sytuacjami o podoptymalnej lub nadoptymalnej stymulacji, bez względu na różnice indywidualne. Fowler (1965) podkreśla z ironią, że koncepcja optimum stymulacji wszystko potrafi wyjaśnić, ale niczego nie umie przewidzieć. Na nieprecyzyjność i niejasność pojęcia optimum stymulacji (a także optimum aktywacji) wskazywali też Łukaszewski (1974) i Eliasz (1981). 143 Teoria optymalnej aktywacji Hebba (1955) zakłada, że każda jednostka dąży do zapewnienia sobie takiego dopływu stymulacji, dzięki któremu osiąga optymalny poziom aktywacji, przy którym jej sprawność działania jest największa. Zakłócenie równowagi w tym zakresie (np. nadmierna lub niedostateczna stymulacja) wywołuje motywację do zachowań ukierunkowanych na utrzymanie optymalnego poziomu aktywacji poprzez redukcję lub dopływ stymulacji. U osób niskoreaktywnych wymaga to dużej aktywności, natomiast u osób wysokoreaktywnych — ograniczenia aktywności. Stopień reaktywności będzie więc determinował charakterystyczny dla danej jednostki sposób regulacji aktywności (styl działania), a tym samym wpływał na rozwój i funkcjonowanie osobowości. Jak wynika z danych cytowanych przez Eliasza (1981), analiza stylów działania pozwala je interpretować jako techniki kompensacji niedoboru lub nadmiaru stymulacji. Swoboda wyboru stylu działania, niezależnie od natężenia stymulacji, pozwala na taką samą skuteczność zachowań u osób wysoko- i niskoreaktywnych, natomiast przy braku możliwości wyboru stylu działania, efekty są różne. „Odpowiednio do tych różnic w efektywności wykonywanych czynności zarejestrowano mniejsze bądź większe »koszty psychofizjologiczne« związane z przebywaniem i działaniem w sytuacji stymulacyjnie niedostosowanej do reaktywności osób badanych" (Eliasz, 1981, s. 71). Wspomniane „koszty psychofizjologiczne" mogą stanowić interesującą płaszczyznę badań nad zaburzeniami osobowości. Jeżeli poziom aktywacji uwarunkowany jest w głównej mierze dopływem stymulacji z otoczenia zewnętrznego, to możemy mówić o krzywoliniowej zależności między poziomem stymulacji a stopniem aktywności zachowania się. Przy zbliżonym do optymalnego poziomie stymulacji stopień aktywności jest najwyższy, a w miarę oddalania się od optimum — aktywność zmniejsza się, w skrajnych przypadkach zaś (pełna deprywacja, ekstremalne zagrożenie) może dochodzić nawet do zera (por. Hebb, 1970). Reasumując, można stwierdzić, że reaktywność, poziom stymulacji i poziom aktywacji stanowią dla osobowości jako systemu, pozostające w złożonych relacjach pierwotne mechanizmy regulacyjne zachowania się. Także w opinii Eliasza (1981) jednym z bardzo ważnych mechanizmów regulacji zachowań jest standard optimum stymulacji i pośrednio optimum aktywacji. Wydaje się, że o ile standard (potrzeba) optimum stymulacji charakteryzuje niższe, pierwotne mechanizmy regulacji systemu, o tyle standard optimum informacji (Jakubik, 1979) cechuje wyższe mechanizmy regulacji systemowej, tj. struktury poznawcze (informacyjne). W pierwszym chodzi o zapotrzebowanie na bodźce, w drugim — na informacje (treść, znaczenie bodźców), a oba pozostają w ścisłej wzajemnej relacji, 144 także — ale nie tylko — ze względu na istniejącą jedność procesów energe-tyczno-informacyjnych (zob. rozdz. Rozbieżność informacyjna). Do tej pory brak jest badań nad reaktywnością, poziomem stymulacji czy aktywacji w zaburzeniach osobowości, ale wyniki uzyskane w licznych badaniach empirycznych i eksperymentalnych na populacji osób zdrowych (por. Eliasz, 1974, 1981; Klonowicz, 1984, 1985; Strelau, 1985, 1992; Strelau i in., 1992) implikują określone hipotezy i kierunki badań weryfikacyjnych. Na tej podstawie i w oparciu o niektóre obserwacje kliniczne można sądzić, że zaburzenia rozwoju osobowości w zakresie zmiennych temperamentalnych będą przede wszystkim manifestowały się dwoma skrajnościami: albo nadmiernie wysokim, albo nadmiernie niskim poziomem reaktywności. Zaburzenia osobowości z nadmiernie wysokim poziomem reaktywności będą charakteryzowały się: ¦ nadwrażliwością na bodźce bardzo słabe i niewydolnością, tj. brakiem zdolności do adekwatnego reagowania na bodźce silne, długotrwałe i powtarzające się; ¦ znaczną intensywnością reakcji wywołanych bezpośrednio przez bodźce sytuacyjne; ¦ agresją reaktywną na przeciążenie stymulacyjne jako skutecznym sposobem redukcji stymulacji; ¦ bardzo niskim poziomem zapotrzebowania na stymulację (stąd unikanie sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej); ¦ brakiem tolerancji na sytuacje trudne; ¦ wąskim pasmem potencjalnej optymalnej stymulacji; ¦ przesadnie słabą aktywnością, wyrażającą się niewielką liczbą zachowań ukierunkowanych na określone cele; ¦ bodźcowym, a nie zadaniowym uwarunkowaniem zachowania się w sytuacjach trudnych (reakcja na sytuację zamiast jej rozwiązania); ¦ niskim poziomem rozwoju struktur informacyjnych z powodu zahamowania aktywności poznawczej; ¦ zakłóceniem zachowań celowych przez ich uniezależnienie od organizującego wpływu zadania, a tym samym sprowadzenie do poziomu zachowań reaktywnych; ¦ wyraźnym obniżeniem i zakłóceniem poziomu funkcjonowania w miarę wzrostu stymulacji; ¦ sztywnością zachowań przy narastaniu poziomu stymulacji; ¦ słabością mechanizmu przetwarzania stymulacji w różnych warunkach stymulacyjnych; 145 ¦ swoistym stylem działania, polegającym głównie na preferowaniu mało intensywnego sposobu wykonywania czynności i poszukiwaniu sytuacji słabo stymulujących; ¦ przewagą zachowań pomocniczych (zabezpieczających lub ułatwiających wykonanie działań zasadniczych) nad zachowaniami zasadniczymi, prowadzącymi bezpośrednio do realizacji celu, co pozwala uniknąć powstawania sytuacji trudnych, w których wyraźnie obniża się sprawność działania; ¦ tendencją do częstej zmiany rodzaju zachowań i ich struktury czasowej — np. w formie organizowania czynności przerywanych lub wykonywanych na przemian, ze skłonnością do przechodzenia do następnej czynności przed uzyskaniem pożądanego efektu — oraz przewagi czynności różnorodnych nad jednorodnymi; ¦ stawianiem sobie nierealistycznych celów, co wynika głównie z małej zdolności do antycypacji; ¦ zawyżaniem lub zaniżaniem poziomu aspiracji; ¦ biernością mechanizmów regulacji, przejawiającą się brakiem zachowań wymagających aktywnego doskonalenia funkcji podmiotowych (m.in. w tym leży przyczyna nieskutecznego i niewytrwałego realizowania celów) lub prowadzących do zmian w otoczeniu. Zaburzenia osobowości wyrażające się nadmiernie niskim poziomem reaktywności objawiają się przede wszystkim niewrażliwością na bodźce słabe, ale również niewielką wrażliwością na bodźce silne, natomiast małą wydolnością (odpornością) na długotrwałe i powtarzające się. W tym drugim przypadku może dojść do regulacyjnego podwyższenia progu wrażliwości. Osoby takie cechuje bardzo silne zapotrzebowanie na stymulację (Zuckerman, 1974), której mogą intensywnie poszukiwać w otoczeniu zewnętrznym (np. poprzez zachowania agresywne i antyspołeczne, częste zmiany środowiska) lub w autostymulacji (np. autoagresja, samouszkodzenia, masochizm, używki, środki odurzające itp.). Nierzadko opuszczają lub rezygnują z pracy o charakterze monotonnym lub rutynowym, poszukując zajęć i środowiska zawodowego o charakterze mocno stymulującym. Częste zachowania agresywne są źródłem silnej stymulacji, stąd mówimy o agresji instrumentalnej (sprawczej), wykorzystywanej do kompensacji niedoboru stymulacji. „Wpływa na to szereg zmiennych mających dużą wartość stymulacyjną: aktywność własna jednostki (np. atak fizyczny), zagrożenie towarzyszące zachowaniom agresywnym, łamanie norm, zmiana w stanie fizycznym atakowanych obiektów (np. rany, płacz) itd." (Strelau, 1985, s. 434^135). 146 W badaniach klinicznych niską reaktywność oraz wysokie zapotrzebowanie na stymulację stwierdzono m.in. w osobowości nieprawidłowej (Hare, 1970; Orris, 1969; Quay, 1965; Zuckerman, 1974) i u osób uzależnionych od alkoholu (Jakubik i in., 1992; Szczepańska, 1990). Prawdopodobnie mają one również wąskie pasmo potencjalnej optymalnej stymulacji, tak jak osoby nadreaktywne. Dane uzyskane w badaniach własnych (Jakubik i in., 1992) wskazują, że jednostki uzależnione preferują sytuacje o dużym natężeniu zmieniających się bodźców, zawierających niebezpieczeństwo lub wywołujących dezaprobatę społeczną oraz wykazują zdecydowaną dążność do przeżywania przyjemności związanych z różnego rodzaju używkami. Alkohol jest jednym z podstawowych źródeł zwiększonego dopływu stymulacji, dając dodatkowo możliwość łatwego nawiązania kontaktów towarzyskich i stworzenia sytuacji o pełnej, nieskrępowanej swobodzie działania. Odmienne rezultaty otrzymała Szczepańska (1990), która stwierdziła, że osoby uzależnione, jako bardzo wrażliwe na negatywną ocenę i ujemną opinię, poszukują stymulacji łączącej się z zaspokojeniem potrzeby aprobaty i akceptacji, dlatego unikają zachowań aspołecznych. Wyjaśnienie tej niezgodności wyników naszych badań nie jest łatwe, prawdopodobnie znacznie dłużej trwające uzależnienie od alkoholu wśród osób badanych przez autorkę doprowadziło do zmiany rodzaju zapotrzebowania na stymulację, co wiąże się głównie ze społeczną stygmatyzacją i utożsamianiem się z pojęciem „alkoholika". Z badań różnych wskaźników psychofizjologicznych wynika, że jednostki z osobowością nieprawidłową nie wykazują żadnych odmienności reakcji w odpowiedzi na bodźce słabe, natomiast charakteryzuje je znacznie mniejsza niż u osób zdrowych reaktywność na bodźce silne (Hare, 1978). Wielu autorów sądzi, że konstytucjonalnie uwarunkowana bardzo słaba reaktywność jest przyczyną aktywnego poszukiwania silnej stymulacji, braku lęku oraz nieefektywności uczenia się (por. Hare i Schalling, 1978; Reid, 1978). Znacznie mniejsza liczba danych empirycznych i eksperymentalnych dotyczących osób silnie niskoreaktywnych nie stwarza jeszcze możliwości sformułowania bardziej szczegółowych hipotez w odniesieniu do tego typu zaburzeń rozwoju osobowości. Pod wpływem określonych warunków (np. deprywacji lub przeciążenia), grożących dużym spadkiem lub wzrostem poziomu aktywacji, zachodzą w systemie żywym różne zmiany, jak chociażby — na co zwraca uwagę Strelau (1985) —podwyższenie progu wrażliwości (sensytyzacja) bądź jego obniżenie (desensytyzacja). Podwyższenie wrażliwości wzmacnia stymulację, gdyż jest wywołane głównie utrzymującym się stanem deprywacji, a obniżenie wrażliwości, występujące pod wpływem przeciążenia, powo- 147 duje tłumienie stymulacji. Wymienione procesy przystosowawcze, szeroko opisane w teorii poziomu adaptacji Helsona (1964), należy traktować — dopóki są odwracalne w zależności od wymagań środowiska —jako zmiany funkcjonalne. Z badań Eliasza (1981) nad systemem regulacji stymulacji wynika jednak, że ta „aktywna" regulacja stymulacji na poziomie mechanizmu fizjologicznego reaktywności — oparta na sprzężeniu zwrotnym ujemnym — może ulec załamaniu, gdy stopień rozbieżności między stymulacją pożądaną a rzeczywistą jest wysoki i trwa zbyt długo. Zaburzenie funkcjonowania mechanizmów fizjologicznych prowadzi wówczas do przekształcenia sprzężenia zwrotnego ujemnego w dodatnie i powstania tzw. biernej regulacji stymulacji: podwyższenie progu wrażliwości zostaje zastąpione jego obniżeniem i odwrotnie — tam, gdzie uprzednio wystąpiło przystosowawcze obniżenie wrażliwości, następuje podwyższenie jej progu. „Można przypuszczać — twierdzi Eliasz (1981, s. 85) — że to, jak szybko następuje zmiana regulacji z aktywnej na bierną, jest w przybliżeniu funkcją iloczynu stopnia rozbieżności między stymulacją pożądaną a rzeczy wista i czasu trwania tej rozbieżności". Przy długo utrzymującej się biernej regulacji stymulacji zmiany funkcjonalne wywołane sprzężeniem zwrotnym dodatnim mogą w konsekwencji doprowadzić do zmian strukturalnych w fizjologicznym mechanizmie temperamentu, czyli zmienić cechy reaktywności. Takie zmiany obserwowano w zaburzeniach osobowości, np. u byłych więźniów obozów koncentracyjnych (Jakubik, 1986a), jak i np. u przewlekle hospitalizowanych chorych ze schizofrenią (por. Jankowski i in„ 1970) czy też hiperaktywnych dzieci niepełnosprawnych ruchowo (Thomas i Chess, 1977). Okazało się, że silna motywacja do uzupełniania brakującej stymulacji, występująca w osobowości nieprawidłowej, może nawet skłaniać do odbioru bodźców uznawanych powszechnie za awer-syjne (Chesno i Kilmann, 1975 — cyt. za: Eliasz, 1981). Wydaje się, że zarówno u osób zdrowych, jak i u osób z zaburzeniami osobowości tego rodzaju zmiany strukturalne w mechanizmie fizjologicznym reaktywności uruchamiają określone przystosowawcze mechanizmy samoregulacyjne na wyższym poziomie organizacji systemu, co umożliwia w miarę prawidłową regulację stymulacji. Charakterystyka tego typu zachowań regulacyjnych wymaga jednak odpowiednich badań weryfikacyjnych. Jak wiadomo, indywidualnie zróżnicowany optymalny poziom stymulacji i aktywacji jest uwarunkowany nie tylko czynnikami temperamentalny-mi, ale także zależy od wieku, skuteczności uczenia się, natężenia stymulacji w okresie poprzedzającym, stopnia złożoności sytuacji zadaniowej, cyklu dobowego (np. rytmu snu i czuwania) (por. Toeplitz, 1977) i jeszcze wielu innych zmiennych zewnętrznych i wewnątrzsystemowych (por. 148 Jakubik, 1979). Zaburzenia osobowości mogą być na przykład w znacznym stopniu zdeterminowane zahamowaniem fizjologicznego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, dzięki którego swoistym właściwościom (np. zdolności do tworzenia złożonych struktur funkcjonalnych w warunkach relacji z otoczeniem fizycznym i społecznym) kształtuje się osobowość jako centralny system regulacji i integracji zachowania się człowieka. Ta tzw. niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego będzie więc podstawowym wyznacznikiem indywidualnego optimum stymulacji i aktywacji oraz mechanizmów ich regulacji, które mogą się mniej lub bardziej istotnie różnić od populacji osób z prawidłowym rozwojem układu nerwowego. Łuria (1976) wyróżnia trzy główne bloki funkcjonalne mózgu niezbędne do realizacji każdego rodzaju czynności: ¦ blok regulujący napięcie kory i stan czuwania, ¦ blok odbierający, przechowujący i przetwarzający informacje zewnętrzne i wewnętrzne, ¦ blok programujący, który reguluje i kontroluje czynności. Dla prawidłowego przebiegu zachowań celowych konieczne jest podtrzymywanie optymalnego stanu kory mózgu, tj. odpowiedniego napięcia i określonego poziomu czuwania, co uwarunkowane jest właściwościami pierwszego bloku funkcjonalnego. Odkrycia Moruzziego i Magouna (1949) pozwoliły na ustalenie, że mechanizmem regulującym stan funkcjonalny kory jest układ siatkowaty pnia mózgu, a ściśle biorąc, układ siatkowaty wstępujący, od którego zależy stopień ogólnej aktywacji kory mózgu (Lindsley, 1960). Aktywacja [ang. arousal = dosł. wzbudzenie], czyli poziom tonizacji kory mózgu, zdeterminowana jest nieswoistym oddziaływaniem układu siatkowatego; nieswoistym, to znaczy niezależnym od sensorycznej modalności bodźca i skierowanym do wszystkich pól i obszarów mózgu. Od stopnia aktywacji zależy gotowość kory do powstawania złożonych połączeń funkcjonalnych. Niektórzy psychofizjologowie odróżniają pobudzenie ośrodkowe, występujące głównie na poziomie pętli kora mózgu-układ siatkowaty i nazywają je aktywacją, oraz pobudzenie obwodowe, spowodowane działaniem autonomicznego układu nerwowego i układu endokrynnego, a określane terminem „wzbudzenie". Poziom aktywacji jest dodatnią monotoniczną funkcją pobudzenia kory mózgu przez impulsy z nieswoistego układu siatkowatego, natomiast stopień pobudzenia stanowi z kolei funkcję siły bodźca, nowości sytuacji symulującej, czynników nasilających lub obniżających aktywujący wpływ układu siatkowatego wstępującego (np. zmęczenie, leki) oraz indywidualnych różnic w zakresie zdolności do wzrostu aktywacji. Każda stymulacja, 149 niezależnie od rodzaju bodźców, wyraża się podwyższeniem ogólnego poziomu aktywacji (nazywanego w neurofizjologii „globalną reakcją wzbudzenia") przez nieswoisty układ siatkowaty oraz pobudzeniem swoistego obszaru kory mózgu (tzw. potencjały wywołane) — tj. charakterystycznego dla danego bodźca — przez odpowiednie drogi aferentne. Ponieważ zachowanie się systemów żywych, ze względu na istniejącą jedność procesów energetyczno-informacyjnych, uwarunkowane jest zarówno oddziaływaniami informacyjnymi, jak energetycznymi, układy swoiste są czynnościowo związane z procesem przetwarzania informacji, a układy nieswoiste regulują stan funkcjonalny struktur mózgowych, wyznaczając tym samym określony poziom energetyczny systemu (organizmu). Na podstawie wyników badań nad poziomem aktywacji (Duffy, 1962; Hebb, 1955, 1970; Lindsley, 1960, 1961) i wielu innych badań eksperymentalnych (por. Łukaszewski, 1974; Łuria, 1976) stwierdzono, że zachowanie się człowieka jest krzywoliniową funkcją poziomu aktywacji o kształcie odwróconej litery U. Badano przy tym takie zmienne, jak stan czuwania, siła bodźca i reakcji, skuteczność uczenia się, sprawność wykonania zadań itp. Kluczową dla psychopatologii systemowej sprawą stało się przede wszystkim empiryczne zweryfikowanie koncepcji Lindsleya, iż także poziom świadomości jest krzywoliniową funkcją poziomu aktywacji. Wyjaśnia to mechanizm powstawania wahań poziomu świadomości w zaburzeniach osobowości oraz fenomen objawów dysocjacyjnych (Jakubik, 1979). Bez wątpienia niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego stanowi istotną determinantę nadmiernie wysokiego poziomu reaktywności w zaburzeniach osobowości, ale warunkuje również występującą często jednocześnie tendencję do znacznego wahania poziomu świadomości, a szczególnie do zawężenia pola świadomości, tj. znacznego obniżenia poziomu świadomości. W sytuacjach trudnych, charakteryzujących się przeciążeniem stymulacyjnym, łatwo i szybko może dojść do głębokich reakcji dysocjacyjnych — określanych też w psychiatrii jako reakcje krótkiego spięcia, reakcje prymitywne, reakcje instynktowne, reakcje histeryczne itp. — wyrażających się najczęściej w dwóch skrajnych postaciach: silnego podniecenia ruchowego („burza ruchowa") lub panicznej ucieczki albo też znieruchomienia, aż do osłupienia włącznie. Może więc wystąpić zachowanie reaktywne w formie pobudzenia lub zahamowania. Zwężenie pola świadomości uruchamia mechanizm dysocjacji (odszczepienia), wyzwalający niektóre funkcjonalne struktury systemu (głównie czynności zautomatyzowane) spod integrującej kontroli osobowości, dzięki czemu nabierają własnej autonomii i zaczynają samodzielnie sterować zachowaniem się (Jakubik, 1979). Inaczej mówiąc, znaczne i nagłe obniżenie 150 poziomu świadomości (sposobu kodowania informacji), czyli zmiana sa-rnoregulacji systemu z poziomu świadomości semantycznej (operowania kodami pojęciowymi) na poziom świadomości sensorycznej (operowania kodami konkretno-obrazowymi), powoduje przejściowe, względnie krótkotrwałe i odwracalne zaburzenia mechanizmów regulacyjno-integracyjnych osobowości (Jakubik, 1997). Proces przechodzenia z poziomu świadomości semantycznej na poziom świadomości percepcyjnej może mieć charakter oscylacyjny, np. powrotu do świadomości semantycznej z chwilą ustąpienia sytuacji trudnej. Na poziomie świadomości percepcyjnej kodowanie informacji odbywa się na zasadzie fizycznego podobieństwa spostrzeganych obiektów i zdarzeń (por. koncepcję jednostek gnostycznych — Konorski, 1969), natomiast na poziomie świadomości semantycznej — na zasadzie podobieństwa treściowego. Odrębność obu reguł kodowania wyraża się również w odmienności podstawowych mechanizmów: generalizacji (poziom konkretny) i uogólniania (poziom pojęciowy). Świadomość percepcyjnajest ściśle powiązana z przeszłym doświadczeniem (odruchowo-warunkowym wyuczeniem) i ukierunkowana na wyizolowanie bodźcowego komponentu sytuacji (formalnego znaczenia informacji), a pomijanie jej elementu zadaniowego (treściowe znaczenie informacji). W ten sposób następuje usunięcie semantycznej rozbieżności informacyjnej, a towarzyszące temu działanie mechanizmu generalizacji dodatkowo zwiększa przestrukturalizowanie napływających informacji, które stają się zgodne nawet ze standardem percepcyjnym (konkretno-obrazową reprezentacją świata). Jednocześnie silne pobudzenie emocjonalne i zwężenie świadomości powoduje obronne ograniczenie odbioru informacji zewnętrznych na wejściach systemu oraz — jak sugeruje Obuchowski (1970) — kompensacyjne obniżenie progu różnicy receptorów (zwiększenie czułości na modulację informacji), co umożliwia natychmiastową zmianę zachowania się w momencie dopływu całkowicie nowych, odmiennych niż poprzednio informacji. System poznawczy Niedorozwój struktur poznawczych Uwzględniając genezę, strukturę i zasady funkcjonowania mechanizmów regulacyjno-integracyjnych osobowości, możemy wyróżnić dwa fundamentalne poziomy ich organizacji systemowej -.poziom struktur popędowo- 151 -emocjonalnych (tzw. pierwotne mechanizmy regulacyjne) i poziom struktur poznawczych (wyższe mechanizmy regulacyjne). W toku prawidłowego rozwoju osobowości mechanizmy popędowo-emocjonalne zostają poddane nadrzędnemu kierownictwu systemu poznawczego, który scala w jedną całość procesy informacyjne i kierunki działania człowieka. Podsystem podstawowych mechanizmów regulacji (poziom popędowo-emocjonalny) jest oparty na doświadczeniach emocjonalnych jednostki z pierwszych lat życia, pochodzących głównie z trzech źródeł: ¦ narządów wewnętrznych, ¦ świata zewnętrznego, ¦ własnych zachowań. Początkowo bodźce te wywołują niezróżnicowany stan emocjonalny, który można by scharakteryzować w wymiarze podniecenie-uspoko-jenie. Postępujące uczenie się różnicowania doświadczeń prowadzi do wyodrębnienia stanów dodatnich i ujemnych oraz powstania struktur funkcjonalnych, które regulują zachowanie się tak, aby uzyskiwać zaspokojenie potrzeb popędowych i emocjonalnych (tj. osiągać doświadczenia dodatnie), a unikać doświadczeń ujemnych. Charakterystyczne przejawy popędów i ich przemiany przedstawia szczegółowo w literaturze polskiej Obuchowski(1983). Wpływ popędów na zachowanie się jest uzależniony od stopnia ich pobudzenia i powiązania z innymi mechanizmami regulacyjnymi. W miarę rozwoju osobowości siła mechanizmów popędowych słabnie, odpowiednie zachowania i środki zapokajania popędów ulegają modyfikacji, a sposób ich gratyfikacji podlega kontroli świadomości. W zaburzeniach osobowości mechanizmy popędowo-emocjonalne mają jednakże funkcjonalną przewagę nad poznawczą regulacją zachowania się, co wynika z niskiego stopnia rozwoju struktur poznawczych. Dominują wówczas zachowania popędo-we (np. agresywność) i emocjonalne (np. nadmierna potrzeba kontaktu emocjonalnego, osłabienie mechanizmu kontroli emocji) oraz dążenie do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb. Reykowski (1975a), podobnie zresztą jak Obuchowski (1970), odróżnia mechanizmy popędowe od mechanizmów emocjonalnych. „Popędy to takie jednostki czynnościowe, które powstają w rezultacie utworzenia schematów dynamicznych (poznawczych i wykonawczych) zorganizowanych wokół pobudzeń wywołanych przez zmiany równowagi wewnętrznej ustroju (zmiany homeostatyczne). Regulatory emocjonalne można uważać za jednostki czynnościowe powstające w wyniku tworzenia się schematów dynamicznych powiązanych z procesami emocjonalnymi 152 wywołanymi przez działanie określonych czynników zewnętrznych na podmiot oraz przez własne czynności podmiotu" (s. 776). Regulacyjne mechanizmy emocjonalne są źródłem potrzeb, których genezy upatruje się we wczesnodziecięcych doświadczeniach wyzwalających silne emocje. Do takich doświadczeń emocjonalnych zaliczamy kontakt fizyczny i uczuciowy z rodzicami, poczucie zagrożenia, frustracje, ograniczenia, monotonię, pożądanie przedmiotów, ciekawość poznawczą, pozytywny efekt własnych działań itp. Dzięki nim człowiek zaczyna orientować się, jakie czynniki i w jakich warunkach są zdolne wywoływać, osłabiać lub usuwać poszczególne emocje oraz jaki w tym mogą mieć udział własne zachowania. Procesy emocjonalno-motywacyjne są ściśle związane z poziomem aktywacji (Duffy, 1962; Hebb, 1970; Lindsley, 1961). Siła emocji rośnie wraz ze wzrostem poziomu aktywacji, a przy aktywacji nadoptymalnej — emocje mają znak ujemny (lęk, niepokój, napięcie psychiczne itp.). Według Reykowskiego bowiem (1974) każdy proces emocjonalny charakteryzuje się znakiem (dodatnim lub ujemnym), określoną treścią i podwyższonym poziomem pobudzenia obwodowego (tj. autonomicznego układu nerwowego). W mechanizmie powstawania emocji ważną rolę odgrywa połączenie układu siatkowatego z układem limbicznym. Proces emocjonalny stanowi z kolei podłoże napięcia motywacyjnego, warunkującego ukierunkowany charakter zachowania się celowego. Reakcją na każde zakłócenie równowagi funkcjonalnej w systemie regulacji jest bowiem powstanie pobudzenia emocjonalnego i napięcia motywacyjnego. Wielkość pobudzenia emocjonalnego zależy od stopnia kontroli jednostki nad sytuacją, osobniczej emocjonalności (jej podstawą jest poziom reaktywności) i strukturalnych właściwości systemu regulacji. Jeżeli pobudzenie określonej struktury regulacyjnej nie prowadzi do odpowiedniego zachowania się, np. z powodu frustracji, konfliktu, zahamowania itp., powstaje napięcie motywacyjne powodujące tendencję do przywrócenia zachwianej równowagi funkcjonalnej systemu. Napięcie motywacyjne może mieć charakter doraźny, sytuacyjny lub trwały. Motywacja generuje zachowania skierowane na obniżenie lub podwyższenie aktywacji do poziomu optymalnego. Zależność między motywacją a aktywacją ma postać funkcji krzywoliniowej: początkowo motywacja wzrasta wraz z aktywacją, a następnie — na wyższych poziomach aktywacji — obniża się (Hebb, 1970). Proces motywacyjny może być wzbudzany zarówno na poziomie niższych mechanizmów regulacyjnych, jak i na poziomie systemu poznawczego. Jak wielokrotnie podkreślano, podsystem mechanizmów popędowo--emocjonalnych i podsystem struktur poznawczych pozostaje w ściśle 153 powiązanych ze sobą relacjach i sprzężeniach zwrotnych, które warunkują ich wzajemny wpływ na siebie. Dobrą egzemplifikacją tego faktu jest relacja temperament-osobowość. Temperamentalne mechanizmy regulacyjne przynależą co prawda do niższego poziomu organizacyjnego struktur systemu, ale mogą być modyfikowane przez środowisko społeczne i struktury poznawcze, a także same oddziaływać na zmienne osobowościowe. Z danych empirycznych zebranych przez Eliasza (1981) i Strelaua (1985) wynika, że zakres tego wpływu temperamentu jest dość szeroki i obejmuje m.in. interakcję między jednostką a jej otoczeniem, indywidualne zapotrzebowanie na stymulację, odporność na nacisk społeczny, strukturę ,ja" (,ja-idealne" i ,ja-realne"), postawy makiawelistyczne, poziom aspiracji, sytuacyjne nastawienia, styl poznawczy i poczucie kontroli. Wzajemna zależność między temperamentem a osobowością w większości przypadków jest złożona i niejednoznaczna. Ogólnie biorąc, temperament wpływa na kształtowanie się osobowości głównie przez modyfikację stymulacyjnej wartości otoczenia lub też przez odpowiednią aktywność, której celem jest regulacja dopływu stymulacji, tak aby zaspokoić zapotrzebowanie jednostki na stymulację. Znaczeniu procesów emocjonalno-motywacyjnych w życiu jednostki poświęcono w piśmiennictwie wiele miejsca (por. Cofer i Appley, 1972; Ekman i Davidson, 1998; Gasiul, 2002), zwykle nie poszukując odniesienia do systemu poznawczego. Tymczasem w miarę społecznego dojrzewania człowieka następuje przecież stopniowy rozwój struktur poznawczych (Maruszewski, 2001; Pervin, 2002), czyli wyższych mechanizmów regulacyjnych, które przejmują kontrolę nad mechanizmami popędowo-emocjo-nalnymi, dzięki czemu zachowanie staje się zorganizowane, uporządkowane i celowe. Dynamikę zachowania się jednostki wyznacza relacja między tymi dwoma poziomami regulacji. Stopień współzależności mechanizmów emocjonalnych i poznawczych jest ściśle uzależniony od ich dojrzałości i rozwoju. W pierwszych okresach życia, gdy struktury poznawcze nie są jeszcze rozwinięte, mechanizmy popędowo-emocjonalne mogą występować nawet w „czystej" postaci. Dopiero później następuje ich powiązanie z systemem poznawczym, który można rozpatrywać jako swoistą przestrzeń psychologiczną — tj. uporządkowaną reprezentację przestrzeni fizycznej, społecznej, czasowej, semantycznej i form aktywności — tworzącą subiektywny model rzeczywistości. Zawiera on także system reguł, norm i wymagań. Formowanie systemu poznawczego następuje w wyniku stałego dopływu informacji, ulegających stopniowej organizacji. Uzyskanie modelu rzeczywistości pozwala na umieszczenie każdej nowej informacji w strukturach informacji już zakodowanych. 154 Rozwój systemu poznawczego polega na: a poszerzaniu zakresu reprezentacji otoczenia i zwiększaniu stopnia jej strukturalizacji, a stopniowej stabilizacji reprezentacji otoczenia (tworzenie tzw. struktur stabilnych), ¦ zmianie rodzaju i zakresu norm oraz wzroście autonomii systemu wartości, ¦ wymianie elementów i przeobrażeniach relacji w systemie, ¦ wypracowaniu odpowiednich strategii przetwarzania informacji i programowania działań, ¦ zmianach formy reprezentacji, czyli zwiększaniu złożoności organizacji informacji od poziomu konkretnego do poziomu hierarchicznego (Reykowski i Kochańska, 1980). Od właściwości systemu poznawczego zależą jego funkcje regulacyjne, z których najważniejsze to generowanie antycypacji stanu normalnego (tj. obiektywnej rzeczywistości) i stanu idealnego (odnoszą się do rzeczywistości takiej, jaka być powinna), programów działania (zachowania się) i procesów emocjonalno-motywacyjnych (por. Kurcz i Reykowski, 1975). Istotą zaburzeń osobowości jest niedorozwój struktur poznawczych, w wyniku którego utrzymuje się nadal funkcjonalna przewaga mechanizmów emocjonalnych, typowa dla dziecięcego stadium ontogenezy. Skutkiem tego jest nieukształtowanie się mechanizmu samokontroli, rozumianej w kategoriach dominacji struktur poznawczych nad strukturami popędowo-emocjonalnymi. Skuteczna samokontrola zależy bowiem od poziomu rozwoju obu rodzajów mechanizmów regulacyjnych. W ten sposób wytwarza się emocjonalny typ sterowania zachowaniem się systemu, w którym stany popędowe i procesy emocjonalne podporządkowują sobie wszystkie zachowania, bez względu na dalsze konsekwencje. Istota samokontroli polega na podporządkowaniu różnych sprzecznych dążeń, potrzeb i impulsów, których źródłem mogą być poszczególne mechanizmy regulacyjne, jednej generalnej strategii wypracowanej w obrębie systemu poznawczego. Efektywna samokontrola jest przede wszystkim uwarunkowana stopniem dojrzałości mechanizmów popędowo-emocjonalnych oraz spójnością i równowagą struktur poznawczych. Kluczowym warunkiem tej równowagi funkcjonalnej jest odpowiedni stopień zgodności między ,Ja--realnym" a ,ja-idealnym" (zob. rozdz. Zaburzenia struktury ,ja"). Niski stopień rozwoju mechanizmów emocjonalnych jest opisywany w piśmiennictwie jako niedojrzałość emocjonalna lub psychiczna, infantylizm psychiczny, niedorozwój uczuciowy, osobowość niedojrzała itp. 155 Niedorozwój struktur poznawczych charakteryzuje się przede wszystkim brakiem mechanizmu kontroli emocjonalnej, czyli zdolności do adekwatnego wyrażania swoich stanów emocjonalnych (tłumienia lub swobodnego ujawniania emocji) w zależności od kontekstu sytuacyjnego. Zdaniem Brzezińskiego (1973) kontrola emocjonalna powinna cechować się plastycznością, adaptacyjnością i możliwością wyboru optymalnego wzorca zachowania się. Mechanizm kontroli emocjonalnej kształtuje się pod wpływem trzech czynników: 1) właściwości ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, 2) reakcji emocjonalnych wyuczonych w przebiegu rozwoju osobniczego, 3) wzorców i norm kulturowych, które decydują o ważności określonego rodzaju zachowań emocjonalnych w danym środowisku. Brak mechanizmu kontroli emocjonalnej występujący w zaburzeniach osobowości będzie objawiał się według mnie (Jakubik, 1987a): ¦ Niskim stopniem organizacji zachowań emocjonalnych, czyli prostymi, niedojrzałymi formami wyrażania lub rozładowywania doznawanych emocji. ¦ Niezdolnością do modulowania reakcji emocjonalnych (reakcje są gwałtowne, wybuchowe, niedostosowane do sytuacji i siły bodźców). ¦ Reaktywnymi zachowaniami agresywnymi ukierunkowanymi na redukcję stymulacji. ¦ Silną ekspresją emocjonalną — ocenianą z uwzględnieniem różnic kulturowych — w zakresie pantomimiki, gestykulacji i wokalizacji (natężenie, wysokość i barwa głosu). ¦ Słabym zróżnicowaniem emocji (ubogim wachlarzem przeżywanych emocji). ¦ Nieumiejętnością odraczania w czasie zaspokojenia popędów i potrzeb (tzw. brak tolerancji na zwłokę). ¦ Postawą nieograniczonej wielkości wymagań i żądań wobec otoczenia. ¦ Brakiem tolerancji na ujemne, silne lub długotrwałe emocje w imię nadrzędnych celów. ¦ Potrzebą ciągłej zmiany (brak długodystansowych celów). ¦ Koncentracją na teraźniejszości (brak perpektywy czasowej). ¦ Zniekształceniem rzeczywistości pod wpływem doraźnych emocji (tzw. myślenie życzeniowe, katatymiczne). ¦ Niedostosowaniem zachowania się do cech rzeczywistości. ¦ Nadmiernie silnym generowaniem napięcia emocjonalno-motywacyjne-go przez struktury poznawcze. 156 ¦ Zakłócającym oddziaływaniem emocji i motywów na procesy poznawcze (np. niepostrzeganie i niepamiętanie tego, co pozostaje w sprzeczności z dominującymi emocjami i motywami). ¦ Nietrwałością i słabością związków uczuciowych z innymi. Na przykład w naszych badaniach przeprowadzonych u osób uzależnionych od alkoholu (Jakubik i in., 1992; Kamińska, 1990) stwierdziliśmy niski poziom kontroli emocjonalnej, niedostatecznie wykształconą kontrolę ekspresji emocji, brak odporności na emocje, niekontrolowanie sytuacji emotogennych oraz wysoki poziom autoagresji. Często obserwowane w zaburzeniach osobowości zachowania agresywne odgrywają różną rolę w regulacji zapotrzebowania na stymulację: mogą być źródłem stymulacji (agresywne zachowania celowe) bądź redukować nadmiar stymulacji (agresywne zachowania reaktywne). Zaburzenia mechanizmu kontroli emocjonalnej występują także w nerwicach, głównie w formie nadmiernej kontroli sytuacji emotogennych, wynikającej z ich lękowego spostrzegania i interpretacji (Jelińska, 1985). Trudne sytuacje problemowe stają się dla tych chorych nierozwiązywalne ze względu na ich obciążenie dużym ładunkiem emocjonalnym. Ponadto chorzy z nerwicami łatwo ulegają pobudzeniu emocjonalnemu, które trwa zbyt długo niezależnie od zmieniających się bodźców zewnętrznych. Interesujące byłoby zbadanie, w jakim stopniu brak kontroli emocjonalnej jest rezultatem wytworzenia się tzw. przystosowawczych mechanizmów odreagowania, a w jakim ma charakter instrumentalny. W pierwszym przypadku powstają wyuczone wzorce zachowań emocjonalnych, służące do rozładowania nadmiernego pobudzenia w systemie regulacji, czyli do redukcji zbyt wysokiego poziomu aktywacji, a w drugim — silna ekspresja emocjonalna może zwiększać efektywność mechanizmów manipulacyjnych (zob. rozdz. Mechanizmy przystosowawcze). Zdaniem Kofty (1979) bezpośrednio związane z samokontrolą procesów emocjonalnych jest swoiste natężenie fluktuacji poziomu aktywacji: im zmienność aktywacji większa, tym słabsza kontrola nad własnymi emocjami i zachowaniem się. Zaburzenie procesów poznawczych pod wpływem silnych emocji może objawiać się nie tylko myśleniem życzeniowym, ale także innymi formami nieprawidłowego myślenia. Myślenie to proces sekwencyjnego przetwarzania informacji, którego strukturę tworzą: ¦ informacje zewnętrzne i wewnętrzne (pobierane z magazynu pamięci), dane zarówno w kodzie sensoryczno-obrazowym, jak semantyczno-wer-balnym; 157 ¦ operacje przetwarzania informacji, np. analiza, synteza, porównywanie, uogólnianie, abstrahowanie, różnicowanie, selekcja, przeszukiwanie itp.; ¦ reguły algorytmiczne (np. logiczne, matematyczne) i heurystyczne (np. zasady, strategie, intuicje) funkcjonowania tych operacji. W zaburzeniach osobowości z brakiem mechanizmu kontroli emocjonalnej wiąże się najczęściej zakłócenie posługiwania się regułami operacyjnymi, głównie przez ich niewłaściwe stosowanie lub zaniechanie. Poza tym dominuje przetwarzanie informacji według kodu konkretno-obrazowego, a nie semantycznego (abstrakcyjnego). Obie hipotezy znalazły empiryczne potwierdzenie w naszych badaniach (Jakubik i Łaszewska, 2001). Stopień zakłócenia funkcjonowania poznawczego zależy od wielkości nieswoistego pobudzenia emocjonalnego, a nie od treści emocji. Zgodnie z teorią Easterbrooka (por. Lewicka, 1993) intensywność emocji pozostaje w prostoliniowym (ujemnym) związku z liczbą wykorzystanych informacji zadaniowych. Im silniejsza emocja, czyli im większe pobudzenie, tym mniej wykorzystywanych informacji i tym gorsze wykonanie. Podobnie im trudniejsze zadanie (tj. wysoki stopień jego ustrukturyzowania), tym niższy poziom pobudzenia emocjonalnego wystarcza do obniżenia poziomu wykonania (rozwiązania sytuacji zadaniowej). Silne pobudzenie emocjonalne, wyjątkowo łatwo i szybko wyzwalane w zaburzeniach osobowości, odgrywa w ogóle destrukcyjną rolę w procesie przetwarzania informacji, natomiast przy wyrównanym poziomie pobudzenia emocje o różnym znaku mogą prowadzić do jakościowo odmiennych efektów w zakresie funkcjonowania systemu poznawczego. Emocje pozytywne i negatywne wywierają swój asymetryczny wpływ na przetwarzanie informacji przez ściśle zależne od siebie procesy motywacyjne i poznawcze. Istotą różnic jakościowych jest dążenie człowieka do utrzymania emocji dodatnich oraz do zmiany znaku emocji ujemnych, przy czym osiągnięcie tego drugiego celu wymaga większej aktywności poznawczej. Emocje ujemne sygnalizują zagrożenie lub określone problemy związane z daną sytuacją zatem niezbędne staje się zastosowanie strategii poznawczych wymagających zwiększonego wysiłku i bardziej analitycznego (a nie intuicyjnego czy heurystycznego), zorientowanego na szczegóły sytuacji przetwarzania informacji. Prawdopodobnie dlatego np. osoby depresyjne są bardziej konkretne i racjonalne od osób niedepre-syjnych (Lewicka, 1993). Obuchowski (1970) postuluje, że emocje negatywne sprowadzają funkcjonowanie struktur poznawczych na poziom kodu konkretnego, co sprzyja tworzeniu się dosłownej, racjonalnej reprezentacji świata, natomiast emocje pozytywne przełączają je na kod hierarchiczny, 158 to jest warunkiem koniecznym twórczej konstrukcji podmiotowych (umownych) modeli rzeczywistości. Jak już wspomniano, obok niższych mechanizmów regulacyjnych, których centralnym ogniwem są określone emocje, formują się struktury poznawcze. Te wyższe mechanizmy regulacji zachowania wiążą się ze stałym dopływem informacji, które podlegają stopniowej organizacji, tworzącej sieć wzajemnych relacji i sprzężeń. W organizacji informacji można wyróżnić poziom monokonkretny, polikonkretny i hierarchiczny (Obuchowski, 1970). Podział ten przypomina koncepcję zachowań konkretnych i abstrakcyjnych Goldsteina (1939, 1940). Poziom monokonkretny kieruje zachowaniem się reaktywnym na zasadzie bodziec-reakcja. Właściwa, celowa organizacja zachowania się możliwa jest dopiero wtedy, gdy powstaje sieć powiązań między informacjami, czyli poziom polikonkretny. Hierarchiczna organizacja informacji — nazywana tak ze względu na hierarchiczną strukturę znaczeń semantycznych, stanowiących podstawę dokonywanych w niej operacji — właściwa tylko człowiekowi jako systemowi żywemu, stwarza warunki do łączenia w jedną całość różnorodnych informacji i zachowań. Pozwala jednocześnie na wyjście poza napływające informacje, na uwolnienie się spod nacisku narzucających się właściwości bodźców i na nadanie im umownego, także metaforycznego znaczenia. „Orientacja hierarchiczna — pisze Obuchowski (1970, s. 100) -jest w zasadzie układem autonomicznym, wewnętrznym w stosunku do świata zewnętrznego, układem, który może i powinien uwzględniać rzeczywistość zewnętrzną i realną, ale niekoniecznie musi to czynić [...] Układ hierarchiczny ma cechy pozwalające człowiekowi przeciwstawić się »presji« realiów zewnętrznych (rzeczywistości danej na receptorach)". Stąd poziom hierarchiczny (abstrakcyjny) organizacji informacji zapewnia zdolność stawiania i podejmowania zadań nadrzędnych, których elementami są rozmaite zachowania się. Zaburzenia osobowości są zakłóceniami rozwoju systemu regulacji. Ponieważ sposób pełnienia funkcji regulacyjno-integracyjnych przez system poznawczy zależy od jego właściwości formalnych (stopnia stabilności, złożoności i elastyczności), treściowych (zawartości informacyjnej) i funkcjonalnych (standardy regulacji), niedorozwój struktur poznawczych będzie wyrażał się określonymi — częściowo uniwersalnymi, a częściowo swoistymi — zmianami w zakresie wszystkich, kilku lub poszczególnych właściwości. W zaburzeniach osobowości niedorozwój struktur poznawczych sprowadza się do: ¦ Niestabilności (nietrwałości), sztywności (niezdolności do reorganizacji pod wpływem nowych informacji), nieelastyczności (braku otwartości na dopływ informacji) i niskiego stopnia złożoności struktur. 159 ¦ Malej liczby elementów i relacji między nimi (uboga zawartość informacyjna). ¦ Przewagi poziomów monokonkretnego i polikonkretnego nad poziomem hierarchicznej organizacji informacji. ¦ Zakłócenia funkcjonowania poziomu hierarchicznego pod wpływem pobudzenia emocjonalnego (wzrostu aktywacji), zwłaszcza emocji ujemnych. ¦ Wąskiego zakresu reprezentacji poznawczej otoczenia i niskiego stopnia jej strukturalizacji. ¦ Niestabilności reprezentacji poznawczej własnego ,ja", świata zewnętrznego i relacji ,ja"-„nie-ja". ¦ Niskiego poziomu organizacji struktur (brak zróżnicowania, słaba hierarchizacja, mała złożoność, niewielki stopień integracji). ¦ Jednorodnego i wąskiego systemu norm i wartości. ¦ Niewytworzenia odpowiednich strategii przetwarzania informacji i programowania zachowań. Dla niezakłóconego funkcjonowania regulacyjnego systemu poznawczego szczególnie istotny jest określony stopień złożoności struktur poznawczych, czyli odpowiedni poziom i rodzaj ich integracji. W swoistym dla zaburzeń osobowości niedorozwoju struktur poznawczych utrzymanie zdolności systemu do samoregulacji wymaga ich funkcjonowania według odmiennych, nieskomplikowanych reguł, zwłaszcza w sytuacjach trudnych. Niski stopień złożoności struktur wyraża się więc stosowaniem prostych zasad kodowania i przetwarzania informacji. Zatem w zaburzeniach osobowości regulacyjno-integracyjne funkcje systemu poznawczego można sprowadzić ogólnie do trzech zasadniczych typów regulacji: dychotomicznego, alternatywnego i ambiwalentnego (Jakubik, 1987a). Regulacja dychotomiczna opiera się na zasadzie „czarne-białe", tzn. kategoryzacji rzeczywistości według kryterium dwuwartościowego (np. do-bry-zły, przyjemny-nieprzyjemny, przyj azny-wrogi, prawdziwy-fałszywy itp.) i przejawia się przede wszystkim wyraźną polaryzacją sądów, opinii i postaw wobec ludzi i świata. Ten typ regulacji szczególnie uaktywnia się w sytuacjach trudnych, silnym zaangażowaniu ,ja", pobudzeniu mechanizmów popędowo-emocjonalnych oraz nadmiernym wzroście poziomu aktywacji. U takich osób występuje tzw. nietolerancja na wieloznaczność (wskaźnik niskiego poziomu złożoności poznawczej), polegająca na braku zdolności do jednoczesnego rozpoznania cech ujemnych i dodatnich w tym samym obiekcie. Poza tym ujawniają one tendencję do przyjmowania „czarno-białych" rozwiązań sytuacji problemowych, wypierania 160 wieloznacznych aspektów doświadczenia, przedwczesnego formułowania wartościujących przekonań, poszukiwania jednoznacznej, całościowej akceptacji ze strony otoczenia i odrzucania ludzi nie spełniających tych oczekiwań. Ta wzorcowa, np. dla osobowości histerycznej (Jakubik, 1979), orientacja dwuwartościowa jest pierwotną zasadą funkcjonowania systemu poznawczego, zapewniającą szybkie i efektywne działanie u mniej dojrzałych osobowościowo jednostek. Regulacja alternatywna jest oparta na zasadzie „wszystko albo nic" i charakteryzuje, używając terminologii klasyfikacji ICD-10 — cyklotymię (afektywne zaburzenia osobowości, osobowość cykloidalna, osobowość cyklotymiczna), a w skrajnej postaci występuje w psychozie maniakalno--depresyjnej (Andrzejczyk i in., 1983; Jakubik, 1987b). U tych osób sposób postrzegania rzeczywistości jest prawie jednoznaczny: albo całkowicie ujemny, albo dodatni. Regulacja ambiwalentna, przypisywana w psychiatrii klinicznej osobowości schizoidalnej i w krańcowej formie psychozom schizofrenicznym (Jakubik, 1987a), funkcjonuje na zasadzie „tak i nie", czyli jakby jednoczesnego widzenia świata w kategoriach wartości ujemnych i dodatnich. Z psychologicznych teorii złożoności poznawczej (por. Lewicka, 1985) wynika, że osoby z niskim poziomem złożoności — co dość adekwatnie odzwierciedlają wydzielone przeze mnie typy dwuwartościowych regulacji dychotomicznej, alternatywnej i ambiwalentnej — mają wąski zakres umiejętności społecznych i brak tolerancji na sytuacje konfliktowe. W tworzeniu reprezentacji poznawczych, ja" i świata zewnętrznego charakteryzują je bowiem uproszczone i schematyczne reguły operacji na informacjach, tzn. reguły selekcji informacji, kategoryzacji, identyfikacji, wnioskowania i kombinacji informacji. Różnice indywidualne w zaburzeniach osobowości będą dotyczyły swoiście jednostkowego sposobu kształtowania się struktur poznawczych i ich właściwości formalnych, treściowych i funkcjonalnych. Z klinicznego punktu widzenia zróżnicowanie opiera się głównie na odmienności zasad funkcjonowania systemu regulacji. Interesującego wyjaśnienia dwuwar-tościowej zasady regulacji systemu poznawczego dostarcza koncepcja afektywnego i deskryptywnego charakteru reguł operacji na informacjach, opracowana przez Lewicką (1975, 1977, 1985). Autorka dzieli informacje pobierane przez struktury poznawcze na dwie zasadnicze kategorie: informacje o obiektywnych cechach obiektów i zdarzeń, których treść jest względnie niezależna od wartościującego (subiektywnego) stosunku podmiotu do rzeczywistości, oraz informacje o wartości obiektów i zdarzeń. Wartość obiektu jest względna, gdyż stanowi funkcję aktualnie niezaspo- 161 kojonej potrzeby lub wynika z konfrontacji jego właściwości z systemami norm i wartości uznawanych przez podmiot. Orientacja we wskaźnikach wartości umożliwia jednostce ocenę, czy obiekty otoczenia są dla niej korzystne (można do nich dążyć), czy też szkodliwe (należy ich unikać). Informacje o wartości proponuje Lewicka (1977) nazwać informacjami ewaluatywnymi lub afektywnymi, natomiast informacje o obiektywnych cechach rzeczywistości — informacjami deskryptywnymi lub obiektywnymi. Analogiczne rozróżnienie dwóch typów informacji: emocjonalnej i obiektywnej wprowadził Obuchowski (1970). Wydaje się, że można je także określić mianem informacji wartościujących i informacji opisujących (Jakubik, 1979). Według Osgooda i in. (1957) pierwszy rodzaj informacji tworzy znaczenie konotacyjne pojęcia (afektywny komponent postawy), a drugi — denotację pojęcia (poznawczy komponent postawy). Należy dodać, że istnieje względna proporcja pobieranych informacji ewaluatyw-nych do deskryptywnych, która mniej lub bardziej trwale jest wyraźnie spolaryzowana w zaburzeniach osobowości, jak również w nerwicach i psychozach. Odbiór i selekcja informacji ewaluatywnych zależy od wielu czynników, m.in. od stopnia, w jakim dany obiekt jest znaczący, ważny (zaspokajający potrzeby) lub angażujący emocjonalnie, od sytuacyjnych właściwości wzbudzania emocji oraz od oceniającego nastawienia podmiotu. Rozwój struktur poznawczych polega na przechodzeniu od konstrukcji (narzucania własnej, wartościującej wizji) do rekonstrukcji rzeczywistości, tj. odzwierciedlania obiektywnej struktury zjawisk. W zależności od konieczności skutecznego przystosowania się, człowiek może korzystać albo z orientacji afektywnej, albo z orientacji obiektywnej. Stałe utrzymywanie się jednakże orientacji afekty wnej, tak typowe np. dla zaburzeń osobowości, nastawionej na odbiór informacji ewaluatywnych, uznaje się za wyraz niższego poziomu rozwoju struktur poznawczych. Jednoznacznemu, wartościującemu spostrzeganiu rzeczywistości sprzyja także charakterystyczna dla procesu emocjonalnego tendencja do samopodtrzymania (Reykowski, 1974). Lewicka (1977, 1985) wysuwa tezę, że w zależności od rodzaju orientacji działa odmienna zasada integracji napływających informacji w systemie poznawczym: orientacja afektywna kieruje się zasadą maksymalizowania zgodności ewaluatywnej, a orientacja deskryptywna — zasadą maksymalizowania zgodności deskryptywnej. Dla adekwatnego obrazu rzeczywistości, umożliwiającego sprawne planowanie skutecznych zachowań i wnikliwsze poznawanie świata zewnętrznego, własnego ,ja" i relacji „ja-świat", wyjątkowo istotne staje się zachowanie zasady zgodności deskryptywnej, tj. niesprzecznosci informacji obiektywnych. Natomiast 162 konieczność podjęcia decyzji, nastawienie na ocenę obiektu bądź poprzedzający je wzrost pobudzenia emocjonalnego u podmiotu, prowadzić będą do koncentracji na afektywnym znaczeniu napływających informacji, co uruchamia poznawcze mechanizmy integrowania tych informacji według reguły maksymalizacji ewaluatywnej zgodności" (Lewicka, 1985, s. 29). Konsekwencją zastosowania zasady zgodności ewaluatywnej jest rozgraniczenie w systemie reprezentacji poznawczej obiektów ocenianych ujemnie od ocenianych dodatnio, czyli spolaryzowany, „czarno-biały" obraz rzeczywistości. W zaburzeniach osobowości istnieje wyraźna przewaga funkcjonalna orientacji afektywnej (wartościującej) nad deskryptywną (obiektywną) (Jakubik, 1979). Integrowanie informacji według zasady zgodności ewaluatywnej (zgodność dwóch informacji opisujących dany obiekt pod względem wartości) może przyjmować dwie podstawowe formy: 1. Nietolerowania ewaluatywnie niezgodnych informacji, czyli postrzeganej wieloznaczności obiektów. 2. Posługiwanie się ewaluatywnym wzorcem wnioskowania o cechach obiektów i zjawisk, gdy dane są ich inne właściwości. W pierwszym przypadku system eliminuje istniejącą rozbieżność informacyjną za pomocą odpowiednich zabiegów manipulacyjnych na obrazie świata (zob. rozdz. Mechanizmy przystosowawcze), przywracając w ten sposób stan zgodności ewaluatywnej. Ustalenie zgodności obniża nadop-tymalny poziom aktywacji, a tym samym utrzymuje stan funkcjonalnej równowagi systemu. W drugim przypadku jednostka stosuje wzorce wnioskowania ewaluatywnego — dążąc do większej spójności obrazu rzeczywistości przy zachowanej zgodności ewaluatywnej — polegające na przypisywaniu obiektowi cech zgodnych pod względem wartości z tymi jego właściwościami, odnośnie do których posiada już informacje. Na przykład dysponując informacją o kimś, że jest inteligentny, przypisuje mu również inne pozytywne cechy. Obserwacje kliniczne potwierdzają występowanie obu form ewaluatywnego integrowania informacji w zaburzeniach osobowości. Zasada zgodności ewaluatywnej jest więc ogólną regułą funkcjonowania systemu poznawczego w zaburzeniach osobowości. Nabywanie wiedzy i rozwój intelektualny jednostki są w głównej mierze uwarunkowane prawidłowym tworzeniem się pojęć, czyli procesem poznawczego organizowania rzeczywistości. Kluczowe znaczenie ma tutaj koncepcja reprezentacji (Bruner, 1978), tj. zbioru reguł przetwarzania informacji, dzięki którym ludzie „konstruują modele rzeczywistości, które są możliwe do obserwacji poprzez ich działania, tworzenie wyobrażeń 163 i funkcje mowy" (Grzywa, 1995, s. 36). Istotną właściwością niedorozwiniętego systemu poznawczego w zaburzeniach osobowości jest stereotypia — tendencja do mechanicznego przyłączania informacji do sztywnych kategorii. Procesy kategoryzacji są czynnościami umysłowymi polegającymi na łączeniu izolowanych obiektów — posiadających jakąś cechę lub cechy wspólne — w zbiory, czyli kategorie. W efekcie procesów kategoryzacji powstają reprezentacje poznawcze wyodrębnionych kategorii, tj. pojęcia. Termin „stereotyp" [gr. stereós = stężały, twardy; typos = wzorzec, odcisk] został po raz pierwszy użyty przez francuskiego drukarza Didota w 1798 roku do opisu drukowania za pomocą gotowych, sztywnych matryc zamiast pojedynczych czcionek. Prawie sto lat później psychiatrzy zaczęli używać nazwy stereotyp na określenie sztywności zachowania się chorych, objawiającego się niezmiennym sposobem ekspresji oraz uporczywą powtarzalnością. Do socjologii wprowadził ten termin Lippmann (1922), a z czasem nabrał on charakteru interdyscyplinarnego. Najnowsze nurty badawcze preferują poznawcze ujęcie stereotypów (por. Abelson, 1981; Chlewiński, 1992; Chlewiński i Kurcz, 1992; Kofta i Jasińska-Kania, 2001; Kurcz, 1992; Tajfel, 1982), traktując je ogólnie jako uproszczone, niedokładne, ubogie informacyjnie, nadmiernie zgeneralizo-wane, sztywne i oporne na zmiany — pojęciowe reprezentacje rzeczywistości. Przyczyn powstawania stereotypów doszukują się w ograniczeniach systemu poznawczego w zakresie przetwarzania wszystkich dostępnych człowiekowi informacji, czyli w konieczności wybiórczej ich selekcji. Stereotypy jako wewnętrzne struktury czy schematy poznawcze stanowią właśnie bardzo dobrą podstawę takiej selekcji informacji. „Ludzki system poznawczy jest więc z istoty swej podatny na systematyczne błędy (uproszczenia, odchylenia) w przetwarzaniu informacji. Stereotypy czynią świat prostszym i bardziej obłaskawionym" (Kurcz, 1992, s. 33). Niedorozwój systemu poznawczego jedynie te błędy pogłębia, klasyfikując rzeczywistość zewnętrzną i wewnętrzną głównie w ramach stereotypów, pełniących tutaj przede wszystkim obronne, redukujące lęk funkcje, czego wyrazem jest stereotypowość zachowania się i myślenia w określonych sytuacjach, szczególnie stanowiących realne lub antycypowane zagrożenie dla ,ja" (zob. rozdz. Mechanizmy przystosowawcze). Wykazanie przez Wittgensteina (1972), że istnieją kategorie, których elementy nie łączy żadna wspólna cecha oraz stwierdzenie przez psychologię poznawczą, iż pojęcia tworzone na zasadzie spełniania warunku cech koniecznych i wystarczających nie odnoszą się do kategorii naturalnych, spowodowały powstanie tzw. prototypowych teorii pojęć czy też prototypowych teorii reprezentacji umysłowej (por. Trzebiński, 1981). Kardynalną 164 tezą tych teorii jest twierdzenie, że reprezentację poznawczą kategorii naturalnych stanowią prototypy (np. tendencja centralna), a jedynie kategorie sztuczne lub naukowe mogą być reprezentowane przez klasyczne pojęcia. Z tego punktu widzenia stereotypy należy traktować jako podklasę prototypów odnoszących się do kategorii społecznych. Zdaniem Kurcz (1992) stereotyp stanowi tylko powierzchniową manifestację różnych mechanizmów, dlatego lepiej raczej mówić o generalnym mechanizmie stereotypizacji, który z jednej strony selekcjonuje informacje w sytuacjach ich nadmiaru, a z drugiej uzupełnia je przy ich niedoborze. Stereotypy istnieją na kilku poziomach klasyfikacyjnych, tworząc swoistą strukturę hierarchiczną (np. nadrzędne i podrzędne kategorie). Różnorodne założenia teoretyczne i wyniki badań nad stereotypami budzą liczne kontrowersje (por. Chlewiński i Kurcz, 1992; Kofta i Jasińska--Kania, 2001; Rosch i Lloyd, 1978; Wojciszke, 1991; Zajonc, 1980). Jednym z ważnych nieporozumień jest przyjęcie czysto poznawczych wyjaśnień, zacierających granice między informacjami deskryptywnymi a ewaluatyw-nymi i nie uwzględniających roli emocji i motywacji w procesie poznania. Tymczasem na przykład w zaburzeniach osobowości niezwykle istotna jest orientacja ewaluatywna oraz reakcja emocjonalna na otrzymywane informacje. W przekonaniu Kurcz (1992) kolejną kwestią sporną jest sprawa zmiany stereotypów: „Skoro stereotypy są rezultatem procesu socjalizacji i odzwierciedlają opinie i postawy panujące w danej kulturze, które z kolei są wynikiem zbyt ubogiej lub nadmiernie uogólnionej informacji, to dostarczenie nowych, wzbogacających, pełniejszych informacji [...] powinno doprowadzić do zmiany stereotypu" (s. 36). Okazuje się, że stopniowe gromadzenie nowych, niezgodnych ze stereotypem informacji nie pociąga jednak automatycznie jego zmian. Znacznie większy wpływ na rzeczywistą zmianę stereotypu ma tzw. strategia wstrząsowa — nagły dopływ informacji w zmasowanej formie (np. w sytuacjach krytycznych zdarzeń). Nie ma podstaw empirycznych, aby sądzić, że proces ten ma odmienny charakter u jednostek z zaburzeniami osobowości. Radykalne stanowisko zajmują Stewart i in. (1979), którzy całkowicie kwestionują dotychczasowe rozumienie stereotypu oraz jego negatywną, destrukcyjną funkcję w regulacji zachowania się człowieka. W ocenie wymienionych psychologów klinicznych, główną rolą stereotypów jest ułatwianie zachowania się, gdyż służą albo redukcji nadmiaru informacji na wejściu systemu i uporządkowaniu ich w sensowne całości, albo dodaniu i uzupełnianiu brakujących informacji w przypadku ich niedoboru (pełnią funkcje kreatorskie). Natomiast przy rozbieżności informacyjnej pozwalają na wyeliminowanie niepewności, ambiwalencji itp. Z punktu widzenia 165 systemowego można więc powiedzieć, że stereotypy chronią system przed wzrostem poziomu aktywacji i związanym z tym napięciem emocjonalnym (lękiem). Autorzy sprzeciwiają się również traktowaniu stereotypów jako sztywnych i niezmiennych, ponieważ — ich zdaniem — stereotypy przystosowują się do zmieniających się sytuacji. Trzeba także wyraźnie rozgraniczyć stereotypy osobiste (subiektywne, jednostkowe) od stereotypów społecznych, które prezentują opinie podzielane przez większość. W zaburzeniach osobowości proces kategoryzacji zachodzi na niskim (podstawowym) poziomie strukturalnego przetwarzania informacji, dzięki czemu pojęciowe reprezentacje poznawcze znacznie łatwiej i szybciej ulegają stopniowej stereotypizacji. Jednocześnie istnieje naturalna tendencja do korzystania z informacji zakodowanych w strukturach poznawczych — koniecznych na przykład do podejmowania decyzji — szczególnie wówczas gdy uprzednio selektywnie pominięto wiele z nich w ramach radzenia sobie z nadmiarem napływających do systemu informacji. Te uzupełnienia brakujących informacji nazywa Wojciszke (1991) „pseudodanymi", gdyż np. ludzie przypominają sobie takie zachowania, jakich w rzeczywistości w ogóle nie było, przypisują obiektom nieistniejące właściwości, dokonują natychmiastowych ocen itp. Wyjątkowo często spotyka się stereotypy w zaburzeniach osobowości z wyraźnie słabym poczuciem tożsamości i niskim stopniem zróżnicowania ,ja"-„inni" (zob. rozdz. Zaburzenia struktury ,ja"), wyzwalającym mechanizm nadmiernego uogólniania — przypisywania identycznych cech każdej osobie należącej do „innych", bez uwzględnienia różnic międzyosobowych. Należy przy tym pamiętać o rozróżnieniu stereotypów od uprzedzeń i postaw oraz określić ich treść, zakres i formalne cechy strukturalne. Niektórzy autorzy zakładają jednakże wewnętrzny związek stereotypów i uprzedzeń (np. teorie konfliktu, „kozła ofiarnego", osobowości autorytarnej). Z implikacji koncepcji Chlewińskiego (1992) wynika, że prawdopodobnie strukturę stereotypu w zaburzeniach osobowości można opisać następująco: ¦ Poznawcza treść stereotypów (poglądy, przekonania, sądy, wyobrażenia itp.) charakteryzuje się ubogą zawartością informacji, przypisywaną w sposób zgeneralizowany obiektom zaliczanym do jego zakresu; treść ta jest zasadniczo mało zróżnicowana, uproszczona, trudno weryfikowalna i nie oparta na rzetelnych, obiektywnych informacjach. ¦ Treść stereotypu ma wyraźnie wartościująco-emocjonalny charakter; skojarzone z nim intensywne emocje są zwykle negatywne (lęk, niepokój, niechęć itp.), ale mogą mieć czasem znak dodatni. 166 ¦ W stereotypie następuje nieuprawnione uogólnienie, pomijające automatycznie wiele istotnych właściwości obiektu, natomiast przypisujące wszystkim obiektom (np. osobom) stosunkowo niedużą liczbę cech, i to raczej negatywnych. ¦ Stereotyp łatwo ulega utrwaleniu (mechanizm samowzmacniania informacji ewaluatywnych) i nie jest podatny na zmianę pod wpływem niezgodnych z nim informacji (mechanizm niedopuszczania informacji rozbieżnych, np. w formie obrony percepcyjnej); trwałość stereotypu jest również rezultatem jego kształtowania, podtrzymywania i przekazywania poprzez wczesne uczenie Się społeczne (proces socjalizacji). ¦ Stereotypy mają tendencję do łączenia się i tworzenia spójnego systemu, przez co stają się trudniejsze do zmiany. ¦ Stereotypy mogą być indywidualne (osobiste) lub społeczne, tzn. dotyczą grupy i tworzą się oraz utrzymują w grupie i dzięki grupie. ¦ Stereotypy mają charakter werbalny. ¦ Z reguły stereotypy cechuje duża subiektywna pewność odnośnie do ich trafności; w małym stopniu dopuszczają sądy probabilistyczne. Problem wyróżnienia i zidentyfikowania odrębnych, konkretnych funkcji, jakie pełni stereotyp w pojęciowej reprezentacji poznawczej i regulacji zachowania się człowieka, jest sprawą arbitralną, aczkolwiek warto wymienić przynajmniej te powszechnie uznawane, chociaż różnie interpretowane zależnie od orientacji teoretycznej. Według Chlewińskiego (1992) do podstawowych funkcji stereotypów na ogół zaliczamy: funkcje przystosowawcze, ekonomizację procesów poznawczych, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa i przewidywalności zachowań innych ludzi, funkcje komunikacyjne, funkcje manipulacyjne i kanalizację agresji. Interesujące byłoby zbadanie, jakie faktycznie rodzaje funkcji pełnią stereotypy w zaburzeniach osobowości, tym bardziej że stwierdzane silne dążenie do poszukiwania informacji potwierdzających (tj. podtrzymujących stereotypy) ewidentnie zakłóca prawidłowe funkcjonowanie tego typu osób. Rozbieżność informacyjna Współczesna psychologia osobowości, począwszy od teorii dysonansu poznawczego Festingera (1957), postuluje istnienie swoistego procesu motywacyjnego uruchamianego na poziomie struktur poznawczych. Motywacja powstaje w wyniku konfrontacji informacji napływających z informacjami 167 zakodowanymi w systemie poznawczym. Właściwość wzbudzania motywacji ma przede wszystkim tzw. rozbieżność informacyjna (Łukaszewski, 1974, 1976), czyli różnica w treści informacji dotyczących tego samego stanu rzeczy. Występuje w formie rozbieżności (niezgodności, sprzeczności) między informacjami napływającymi a zakodowanymi, między samymi informacjami napływającymi i między informacjami już zakodowanymi. Na rozbieżność informacyjną składają się głównie informacje sprzeczne, nowe, różnorodne, nieoczekiwane, niepewne, wieloznaczne lub złożone. Moc regulacyjna rozbieżności informacyjnej zależy od treści informacji (tzn. czy dotyczą stanów otoczenia, własnej osoby, relacji ^"-otoczenie lub programów zachowania się), stopnia ich znaczenia dla systemu, perspektywy czasowej (stany rzeczy przeszłe, teraźniejsze i przyszłe), charakteru stanów rzeczy (np. typowe lub idealne) oraz reguł przetwarzania informacji (np. zasad zgodności ewaluatywnej lub deskryptywnej). Dążenie do redukowania rozbieżności informacyjnej jest przejawem tendencji struktur poznawczych do przywrócenia zachwianej równowagi funkcjonalnej (Piaget, 1981) i wynika z obowiązującego w systemie żywym prawa zachowania homeokinezy. Informacje tworzące poszczególne struktury poznawcze (podsystemy informacyjne) pełnią określone, swoiste funkcje regulacyjne: potencjalne i faktyczne. „Każda informacja wchodząca w skład każdego z podsystemów spełniać może potencjalnie cztery specyficzne funkcje regulacyjne: reprezentacji [poznawczej — dop. A. J.], detektora i miernika zmiany, generatora oczekiwań i aspiracji oraz standardu regulacji zachowania się (opisu stanu pożądanego). O faktycznych funkcjach regulacyjnych danej informacji decydują: jej treść, miejsce w organizacji oraz charakter sytuacji zadaniowej" (Łukaszewski, 1985, s. 107). Istnieje zróżnicowanie mocy regulacyjnej struktur poznawczych w zależności od hierarchii wpływu danej kategorii informacji na organizację zachowania się. Jedne z nich wywierają stały i silny wpływ, inne sporadyczny i słaby. Miarą mocy regulacyjnej struktury poznawczej może być liczba pobieranych informacji, liczba sterowanych przy jej udziale zachowań, ale przede wszystkim wielkość napięcia emocjonalno-motywacyjnego wywołanego rozbieżnością informacyjną. Przy takiej samej obiektywnie rozbieżności napięcie będzie tym większe, im większa jest moc regulacyjna danej struktury poznawczej. Największą moc regulacyjną mogą mieć różne struktury systemu poznawczego: ,ja" (też, ja - realne" lub, ja - idealne"), „inni ludzie", „praca", „choroba", „przeszłość" itp. Za Łukaszewskim (1985) można przewidywać następujące zależności odnośnie do sposobów regulacji zachowania się człowieka: 168 1. Im wyższa jest moc regulacyjna danej struktury poznawczej, tym bardziej jest ona wrażliwa na rozbieżne z nią informacje napływające (niski próg wrażliwości na rozbieżność informacji) i tym mniej jest zdolna do zaakceptowania zaistniałej rozbieżności informacyjnej (niski poziom tolerancji rozbieżności informacji). 2. Im wyższa jest moc regulacyjna danej struktury poznawczej, tym większa jest jej tendencja do samopotwierdzenia się przez odpowiedni wpływ na selekcję informacji z otoczenia i zniekształcanie treści informacji. 3. Im wyższa jest moc regulacyjna danej struktury poznawczej, tym bardziej subtelne jest różnicowanie powiązanych treściowo z nią celów i metod działania. Naczelną regułą kierującą organizacją, warunkującą reorganizację i wyznaczającą funkcjonowanie osobowości, jest zasada tłumienia różnorodności. Realizowana jest ona przez dwie reguły bardziej szczegółowe: zasadę unikania i zmniejszania rozbieżności informacji oraz zasadę dążenia do zgodności informacji. Obie współwyznaczają inne formy zachowania się. Pierwsza (typ obronny) ma zastosowanie w zachowaniach reaktywnych, opartych na sprzężeniu zwrotnym ujemnym, druga (typ innowacyjny) — w zachowaniach celowych, funkcjonujących w oparciu o sprzężenie zwrotne dodatnie. Zadaniem pierwszej zasady jest utrzymywanie stanu dotychczasowego, drugiej — modyfikacja istniejących stanów rzeczy. W zaburzeniach osobowości dominuje zasada unikania i zmniejszania rozbieżności informacji za pomocą różnorodnych mechanizmów przystosowawczych (obronnych zachowań reaktywnych w terminologii Łukaszewskiego), co wynika przede wszystkim z niedorozwoju struktur poznawczych (Jakubik, 1987a). Rozbieżność informacyjna jako źródło stymulacji podwyższa bowiem poziom aktywacji, a jeżeli wzrost aktywacji przekroczy poziom optymalny, następuje wyzwolenie emocji ujemnych (zwykle lęku, niepokoju lub napięcia psychicznego) i z kolei pojawienie się motywacji do zachowań ukierunkowanych na zmniejszenie poziomu aktywacji przez redukcję rozbieżności informacji za pomocą mechanizmów przystosowawczych (zob. rozdz. Samoregulacyjne mechanizmy przystosowawcze). Indywidualne optimum stymulacji jest uwarunkowane nie tylko dopływem bodźców, ale i — a może przede wszystkim — napływem informacji. W mojej systemowej koncepcji histerii (Jakubik, 1979) sformułowałem hipotezę o istnieniu w systemie żywym ściśle wzajemnie związanego z reaktywnością, stymulacją i aktywacją optymalnego poziomu informacji, za- 169 pewniającego utrzymanie równowagi funkcjonalnej systemu i rozwój jego struktur poznawczych. Indywidualnie zróżnicowany optymalny poziom informacji jest zdeterminowany zarówno dopływem informacji potwierdzających (zgodnych), tj. podtrzymujących stan struktur poznawczych, jak i informacji rozbieżnych z informacjami zakodowanymi w strukturze systemu. Optymalny poziom informacji wyznacza określony stopień zapotrzebowania na informacje (inaczej: potrzeby informacyjne) potwierdzające i rozbieżne. Do prawidłowego rozwoju systemu poznawczego konieczny jest głównie pewien stopień rozbieżności informacyjnej. W miarę rozwoju struktur poznawczych poziom tolerancji na rozbieżność informacji podwyższa się, dzięki wzrostowi zapotrzebowania na informacje nowe i bardziej złożone. Tak kształtują się aktywność poznawcza i potrzeby informacyjne podmiotu. Zaburzenia osobowości będą wyrażały się dwoma podstawowymi cechami: nadmiernym zapotrzebowaniem na informacje potwierdzające oraz niską tolerancją na rozbieżność informacji. Stąd w sytuacjach niedoboru informacji potwierdzających i/lub rozbieżności informacyjnej, a więc sytuacjach o wysokich wartościach stymulacyjnych, zostają uruchomione swoiste mechanizmy przystosowawcze, działające zgodnie z zasadą unikania i zmniejszania rozbieżności informacji. Zasada dążenia do zgodności informacji będzie natomiast miała swoiście nieprawidłowy charakter: poszukiwania informacji potwierdzających. Wydaje się, że w zaburzeniach osobowości znaczny deficyt informacji potwierdzających może być także — zwłaszcza przy nadoptymalnym poziomie aktywacji — traktowany jako pewna forma rozbieżności informacji. Według teorii motywacji poznawczej (por. Festinger, 1957; Lewicka, 1993; Schroder i in., 1967) zachowanie się człowieka może zmierzać bądź do usunięcia rozbieżności informacyjnej, bądź do jej zwiększenia. Kierunek zachowania zależy od stopnia, w jakim rozbieżność informacji wpływa na wzrost lub obniżenie ogólnego poziomu aktywacji. Każda rozbieżność informacyjna powoduje wzrost aktywacji i pobudzenia obwodowego, a w konsekwencji podwyższenie napięcia procesu emocjonalnego i wzbudzenie motywacji. Ponieważ system żywy dąży do utrzymania optymalnego poziomu aktywacji, czyli wewnętrznej równowagi funkcjonalnej, to jeśli wyjściowy poziom aktywacji był niski (podoptymalny), rozbieżność podwyższa go, a sprawność regulacyjnych funkcji systemu poznawczego wzrasta. Jeżeli natomiast rozbieżność informacyjna spowodowała już podwyższenie aktywacji do poziomu optymalnego, każda kolejna rozbieżność informacji wywołuje aktywację nadoptymalną, przez co narasta stopień zakłócenia funkcji regulacyjnych. 170 Koncepcja kontinuum aktywacyjnego oraz krzywoliniowej zależności między poziomem aktywacji a poziomem świadomości (Lindsley, 1957) implikuje zwężenie pola świadomości wskutek nadoptymalnej aktywacji, co prowadzi do zakłócenia regulacyjno-integracyjnych funkcji osobowości (np. w postaci zmniejszenia sprawności działania) i w rezultacie do kolejnych rozbieżności informacji oraz dalszego wzrostu aktywacji. To dodatnie sprzężenie zwrotne między poziomami rozbieżności informacji, aktywacji i świadomości wyjaśnia polepszenie lub pogorszenie funkcjonalnej efektywności mechanizmów regulacyjnych. Wymienione trzy elementy sąjednocześnie połączone sprzężeniem zwrotnym ujemnym, zapewniającym utrzymanie równowagi w systemie regulacji. W ten sposób zredukowanie rozbieżności informacyjnej powoduje obniżenie poziomu aktywacji, likwidację pobudzenia obwodowego i spadek napięcia emocjonalnego wraz ze zmianą znaku emocji z ujemnego na dodatni (ujemny znak emocji wiąże się z nadoptymalnym lub zbyt niskim poziomem aktywacji). Z licznych badań eksperymentalnych przeprowadzonych przez przedstawicieli teorii równowagi poznawczej (Festinger, 1957; Heider, 1958; Osgood i in., 1957; Rosenberg i in., 1960) oraz teorii niezgodności poznawczej (Fiske i Maddi, 1961; Haber, 1958; Hebb, 1970; Hunt, 1965) wynika, że w zależności od indywidualnych różnic w optymalnym poziomie aktywacji i rodzaju sytuacji najskuteczniejsze funkcjonowanie systemu regulacji może być związane zarówno z brakiem rozbieżności informacyjnej, jak i z pewnym optymalnym jej poziomem. Ponieważ motywacja jest krzywoliniową funkcją poziomu aktywacji, to natężenie procesów motywacyjnych spada przy nadmiernym wzroście aktywacji i dlatego mała (potrzebna do osiągnięcia stanu optymalnego) i bardzo duża rozbieżność informacji nie wywołuje lub hamuje zachowania ukierunkowane na usunięcie niezgodności informacyjnej. Zachowania celowe (realizacja zadań) są motywowane przez rozbieżność między informacjami dotyczącymi tego samego stanu rzeczy, przy czym natężenie motywacji jest funkcją wielkości rozbieżności informacyjnej. Poszczególne formy zachowania się są uzależnione od trzech zmiennych: możliwości usunięcia rozbieżności, stabilności struktury poznawczej (trwałości informacji zakodowanych) i wielkości rozbieżności informacji. Funkcje wykrywania rozbieżności formalnych atrybutów informacji (tzn. na poziomie standardów percepcyjnych i motorycznych) spełnia aktywacja kory mózgu przez nieswoiste wyładowania układu siatkowatego, natomiast funkcje wykrywania rozbieżności między semantycznymi (treściowymi) właściwościami informacji pełnią operacje samoświadomości podmiotu. 171 Mechanizm wykrywania rozbieżności informacyjnej przebiega w kilku kolejnych fazach (Łukaszewski, 1974): ¦ dopływ informacji pobudza układ siatkowaty, który aktywuje korę mózgu, co jest warunkiem odebrania przez nią bodźców (formalnych atrybutów informacji); ¦ bodźce uruchamiają standardy percepcyjne (reprezentacje cech fizycznych bodźca), które różnią się w zakresie niektórych lub wszystkich właściwości od dochodzącego bodźca; ¦ zestawienie dwóch zbiorów bodźców różniących się od siebie powoduje zwrotne zwiększenie stymulacji układu siatkowatego, który z kolei dodatkowo aktywuje korę mózgu; ¦ podwyższenie poziomu aktywacji kory aktywizuje świadomość podmiotu, która rejestruje dopływ informacji; ¦ dochodzi do złożonych operacji porównania treści informacji napływających z zakodowanymi na poziomie samoświadomości i jeżeli są to informacje różniące się — następuje dalszy wzrost poziomu aktywacji oraz pobudzenia obwodowego; ¦ dokonywana jest ocena wielkości i kierunku rozbieżności; ¦ dane o wielkości i kierunku rozbieżności informacji są podstawą formowania się procesu emocjonalnego, charakteryzującego się podwyższonym poziomem pobudzenia, znakiem (ujemnym lub dodatnim) i treścią; ¦ znak i treść emocji oraz informacje o wielkości i kierunku rozbieżności są rejestrowane w świadomości podmiotu; ¦ powstaje motywacja (emocja plus kierunek) do usunięcia rozbieżności informacyjnej, przy czym proces emocjonalny stanowi podstawę energetyczną uruchamiania i podtrzymywania aktywności, a informacje o wielkości i kierunku rozbieżności są czynnikiem sterującym aktywnością. Łukaszewski (1974) przyjmuje, że istnieją dwie zasadnicze formy redukowania rozbieżności informacyjnej: zmiany w napływających informacjach i/lub zmiany w informacjach zakodowanych. W pierwszym przypadku następują zmiany w otoczeniu, a w drugim — w osobowości (zmiana struktur poznawczych). Autor zakłada, że stopień rozbieżności informacyjnej i odpowiadające jej typy zachowań składają się na kontinuum, które przedstawia się następująco: 1) brak rozbieżności (zgodność informacyjna) — włączanie napływających informacji w istniejące struktury poznawcze, 2) mała rozbieżność — tolerancja na rozbieżność informacji bez tendencji do jej redukowania, 172 3) średnia rozbieżność — zmiany w informacjach napływających za pomocą mechanizmów obronnych, 4) duża rozbieżność — częściowe zmiany w informacjach napływających, a częściowe w zakodowanych, 5) bardzo duża rozbieżność — zmiany w istniejących strukturach poznawczych, 6) rozbieżność krytyczna — utrata motywacji do usunięcia rozbieżności informacji. Indywidualna tolerancja na rozbieżność informacyjną obniża się w zależności od poniższych zmiennych: ¦ wysokiego wyjściowego poziomu aktywacji; ¦ sytuacji antycypowania rozbieżności (wtedy nawet informacje zgodne będą spostrzegane jako rozbieżne); ¦ niskiego stopnia rozwoju struktur poznawczych; ¦ wysokiego zapotrzebowania struktury ,ja" na informacje potwierdzające; ¦ znaczącego miejsca informacji zakodowanych w hierarchii wartości podmiotu, tzn. dominującej pozycji danej struktury w systemie poznawczym; ¦ ,ja-idealnego" jako standardu regulacji; ¦ wysokiej reaktywności; ¦ nieskuteczności mechanizmów przystosowawczych. Z powodu braku klinicznych badań empirycznych, opartych na proponowanych założeniach teoretycznych, pozostaje niewyjaśniony problem, czy łatwość przekraczania optymalnego poziomu aktywacji u jednostek z zaburzeniami osobowości wynika z ich niskiego — w porównaniu z innymi osobami — optimum aktywacji, czy też optymalny poziom aktywacji jest u nich wysoki, a jedynie nadmierna reaktywność warunkuje niezwykle szybki wzrost aktywacji. Można sądzić, iż ważną rolę w nadoptymalnym wzroście aktywacji w zaburzeniach osobowości odgrywają m.in. ewalu-atywny typ rozbieżności informacyjnej, silnie aktywująca wartość braku informacji potwierdzających (szczególnie informacji podtrzymujących strukturę ,ja"), niedorozwój struktur poznawczych, preferowanie określonego sposobu redukowania rozbieżności informacji (np. mechanizmów obronnych) itp. Niski stopień rozwoju systemu poznawczego utrudnia redukcję rozbieżności przez zmiany w zakodowanych informacjach lub wielkość rozbieżności informacyjnej potrzebna do takiej restrukturalizacji wywołuje najczęściej nadoptymalny poziom aktywacji. W tym zakresie istnieje jeszcze wiele nie rozstrzygniętych kwestii. 173 Oprócz struktury wewnętrznej systemu, informacje i rozbieżność informacyjna wywodzą się głównie z otoczenia zewnętrznego. Obok pojęcia środowiska, które akcentuje względną stabilizację relacji system-otocze-nie, używa się pojęcia sytuacji w celu podkreślenia zmienności tej relacji, tj. pojawiania się nowych elementów i ubywania starych. Sytuacja człowieka to „układ jego wzajemnych stosunków z innymi elementami jego środowiska w określonym momencie czasowym" (Tomaszewski, 1975, s. 17). O sytuacji mówimy wtedy, gdy rozpatrujemy tego rodzaju układ ze względu na człowieka (podmiot sytuacji) będącego jednym z jej elementów, ale z jakiegoś powodu elementem wyróżnionym, albo gdy opisujemy układ ze względu na określoną aktywność podmiotu. Jak pamiętamy, zachowanie celowe jest ukierunkowane na rozwiązanie sytuacji zadaniowej, a zadaniu podporządkowane są nie tylko zewnętrzne czynniki regulacyjne, ale także regulacyjna funkcja struktur wewnętrznych systemu, co razem wyraża ogólna formuła: [Z/S-O-R/W] (zob. rozdz. Charakterystyka ogólna). Podstawowym źródłem zadań, jakie człowiek realizuje, jest jednakże jego sytuacja i zachodzące w niej zmiany, stąd formuła mechanizmu regulacji celowego zachowania się wymaga rozszerzenia: STp [Z/S-O-R/W] STk gdzie ST oznacza sytuację człowieka, połączenie STp-STk — ciąg zdarzeń, który prowadzi od sytuacji początkowej, z której wynikła potrzeba [STp], jaka stała się podstawą zadania, do sytuacji końcowej [STk], która została zaprojektowana jako realizacja zadania i jako wynik odpowiedniego zachowania celowego (Tomaszewski, 1985, s. 71). Można wyodrębnić sytuacje normalne, w których dochodzi do wzajemnego przystosowania się wartości (realizowanych zadań) i możliwości (warunków i metod realizacji oraz cech podmiotu) oraz sytuacje trudne (de-prywacja, przeciążenie, frustracja, konflikt, zagrożenie), charakteryzujące się niedostosowaniem wartości do możliwości. Sytuacje trudne cechuje zakłócenie przebiegu zachowania się i zmniejszenie prawdopodobieństwa realizacji zadania. Osiągnięcie przewidywanego wyniku jest możliwe tylko przy zmianie zachowania się. Sytuacje trudne nazywa się też sytuacjami stresowymi, przy czym stres — pomijając liczne koncepcje tego pojęcia (por. Terelak, 199S) — będziemy rozumieli jako te elementy sytuacji (np. jednorazowe lub powtarzające się zakłócenia, deprywacje i zagrożenia), które powodują nadmierne obciążenie systemu regulacji, prowadzące do zmian w funkcjonowaniu jednostki (Reykowski, 1966). U wielu osób sytuacje stresowe mogą działać mobilizująco, aktywizując swoiste sposo- 174 by zwalczania stresu i wyładowanie napięcia emocjonalnego w formach kontrolowanych. Długo trwający stres może jednakże doprowadzić do zaburzeń regulacji zachowania się i funkcji organizmu, szczególnie przy niewielkiej indywidualnej odporności na stres, określanej czasem węższym zakresowo terminem „tolerancji na frustrację". Odporność na stres to zdolność do utrzymania uprzedniego kierunku, sprawności i poziomu organizacji zachowania się pomimo występowania stresu. Stopień odporności na stres uwarunkowany jest kilkoma czynnikami: ¦ realizowanymi zadaniami (rodzaj i złożoność zadań, umiejętność ich realizacji), ¦ procesami fizjologicznymi (zmęczenie, choroba, leki itp.), ¦ procesami psychologicznymi (np. poziom motywacji), ¦ właściwościami jednostki (cechy układu nerwowego, reaktywność, potrzeby, struktury poznawcze itp.), ¦ jej przeszłymi doświadczeniami. Osoby z zaburzeniami osobowości wykazują małą odporność (niski poziom tolerancji) na stres, tak że nawet sytuacje normalne dla innych stają się dla nich sytuacjami trudnymi. Niski stopień odporności na stres wynika przede wszystkim z nadmiernie wysokiej reaktywności, słabości mechanizmu kontroli emocjonalnej, niedorozwoju struktur poznawczych, nietolerancji na rozbieżność informacji i braku skutecznych strategii radzenia sobie ze stresem. W zaburzeniach osobowości każdy stres ma właściwie charakter sytuacji przeciążenia rozbieżnością informacyjną i stopniowo lub szybko powoduje: ¦ Nadoptymalny wzrost poziomu aktywacji i pobudzenia obwodowego. ¦ Pojawienie się silnego napięcia emocjonalnego i emocji ujemnych, np. lęku, niepokoju, poczucia zagrożenia, obniżonego nastroju, gniewu, paniki itp. ¦ Wyzwolenie swoistej motywacji do przezwyciężenia stresu (np. działania zabezpieczające w formie zmiany percepcji i interpretacji informacji) lub obrony przed jego konsekwencjami, np. za pomocą zachowań reaktywnych w postaci unikania, rezygnacji, ucieczki lub ataku; są to nieprawidłowe i nieskuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem. ¦ Powstanie reakcji destrukcyjnych (zakłócenie procesu przetwarzania informacji, zaburzenia zachowania się, niekontrolowane reakcje emocjonalne rozładowujące itp.). 175 ¦ Uruchomienie mechanizmów dysocjacyjnych przy zbyt nagłym bądź długo trwającym stresie. W praktyce psychiatrycznej nierzadko obserwuje się, że niska tolerancja na rozbieżność informacyjną i nieefektywne strategie radzenia sobie ze stresem prowadzą w zaburzeniach osobowości do przekształcenia się sytuacji trudnej w tzw. sytuację kryzysową, wymagającą interwencji terapeutycznej. Dopiero wtedy zwykle zwraca się uwagę na ogólną nieumiejętność rozwiązywania problemów u tego typu osób. Oprócz bowiem sytuacji zadaniowych, decyzyjnych czy trudnych najczęściej w życiu codziennym staje człowiek w obliczu sytuacji problemowych i trudności z ich prawidłowym rozwiązaniem. Każda sytuacja problemowa stanowi ponadto ważne źródło rozbieżności informacyjnej. W piśmiennictwie psychologicznym problem zawsze jest definiowany jako pewien rodzaj sytuacji zadaniowej. Do podstawowych cech sytuacji problemowej zalicza się nowość, niestereotypowość, złożoność, niepewność i podmiotowość. „Podmiotowy charakter człowieka polega [...] na tym, że potrafi on obiektywną swoją sytuację rozpoznać i zrozumieć znaczenie poszczególnych jej elementów. To umożliwia mu przekształcenie percepcji sytuacji na zadanie do wykonania. [...] Przejawem podmiotowości człowieka jest to, że potrafi on stale napływające nowe bodźce [i informacje — dop. A. J.] interpretować i selekcjonować ze względu na postawione zadanie" (Tomaszewski, 1984, s. 132). Za ważną cechę sytuacji problemowej należy też uznać aktywność osoby rozwiązującej problem, co najpełniej obrazuje definicja problemu jako „każdej sytuacji, której dana osoba nie może rozwiązać wyłącznie w oparciu o swą dotychczasową wiedzę, lecz musi zastosować nowe sposoby działania drogą aktywnych poszukiwań" (Kaczanowska, 1979, s. 10). Rysem charakterystycznym zaburzeń osobowości w odniesieniu do sytuacji problemowych będzie (Jakubik, 1994): ¦ niski poziom aktywności ukierunkowanej na rozwiązywanie problemów; ¦ nieumiejętność właściwego i jasnego określenia treści, otwartości oraz złożoności problemu; ¦ skłonność do subiektywnego spostrzegania wszelkich problemów jako trudnych i złożonych; ¦ stereotypowość i sztywność (brak swobody) w wyborze kierunku poszukiwań rozwiązania problemu, bez względu na liczbę, spójność i stopień określoności warunków ograniczających przebieg rozwiązania (np. czas, miejsce, koszt); 176 ¦ rozpatrywanie tylko jednego poprawnego rozwiązania, niezależnie od typu problemu (tj. liczby możliwych rozwiązań); ¦ poszukiwanie informacji ułatwiających pokonywanie sytuacji problemowej w otoczeniu zewnętrznym (np. szukanie rady i pomocy u innych osób), zamiast korzystania z własnej wiedzy i doświadczenia; ¦ ograniczenie procesu rozwiązywania problemów do genezy i analizy problemu, natomiast pomijanie faz generowania, oceny i urzeczywistniania (weryfikacji) pomysłów jego rozwiązania; ¦ uruchamianie różnorodnych mechanizmów obronnych lub zachowań reaktywnych zamiast dążenia do rzeczywistego rozwiązania problemu. Niezwykle istotne regulacyjne znaczenie rozbieżności informacyjnej w zaburzeniach osobowości wyjątkowo wyraziście obrazują skutki niedorozwoju jednej z ważniejszych (jeśli nie najważniejszej) struktur systemu poznawczego — struktury ,ja". Zagadnienie to wymaga oddzielnego, bardziej szczegółowego omówienia. Zaburzenia struktury „ja" Fundamentalną strukturą systemu poznawczego osobowości jest struktura „ja" (zwana też pojęciem „ja", systemem ,ja", obrazem ,ja", obrazem własnej osoby, samowiedzą), stanowiąca główny ośrodek regulacji i integracji zachowania się i uformowana w wyniku procesów abstrahowania, przekształcania i uogólniania doświadczeń dotyczących własnej osoby jako odrębnego obiektu. Struktura ,ja" integruje więc szeroki zakres informacji odnośnie do stanu wewnętrznego, wyglądu, fizycznych właściwości, umiejętności i zdolności, potencjalnych możliwości, własnych potrzeb, postaw i pozycji wśród innych ludzi, przebiegu i wyników działań (zachowań) oraz ocen, jakie otoczenie społeczne przypisuje jednostce. Organizacja informacji wokół obrazu i pojęcia własnego ,ja" dokonuje się przez rozróżnienie rzeczywistości wewnętrznej (,ja") od zewnętrznej („nie-ja") oraz ich wzajemnych relacji (,ja"-„świat"). Brak takiego zróżnicowania, typowy dla wczesnego stadium rozwoju ontogenetycznego, powoduje, że człowiek jest sterowany przez doraźne bodźce i zewnętrzne wymagania. Jedną z konsekwencji niewyraźnych granic między ,ja" i „nie-ja" jest tendencja do Przypisywania otoczeniu swoich uczuć i myśli (projekcja) oraz skłonność do bezkrytycznego przyjmowania cudzych uczuć, sądów czy postaw i traktowania ich jako własnych (Gasiul, 1992). 177 Integracyjna aktywność struktury ,ja ma przede wszystkim charakter świadomy — co niejako umacnia ją na nadrzędnej pozycji w stosunku do innych struktur systemu poznawczego — ale synteza informacji zachodzi również w sposób nieświadomy (por. Kowalczyk, 1995). Zdaniem Łukaszewskiego (1978) regulacyjna rola struktury ,ja" wiąże się przede wszystkim z faktem, iż stanowi ona źródło ocen dotyczących własnych możliwości. W opinii Epsteina (1980) główne funkcje ,ja" to asymilo-wanie danych z doświadczenia, utrzymanie pożądanej równowagi między przyjemnością i przykrością oraz optymalizowanie samooceny. Reykowski (1976a) zaś twierdzi, że struktura „ja" jest nie tylko niezbędnym regulatorem zachowania się, ale również sama stanowi podstawowe źródło motywacji, zwłaszcza do podejmowania działań na rzecz ochrony, podtrzymania i rozwoju własnej osoby. Sposób pełnienia funkcji regulacyj-no-integracyjnych przez strukturę „ja" zależy od jej właściwości formalnych, treściowych i funkcjonalnych. Oprócz właściwości strukturalnych, charakterystycznych dla całego systemu regulacji, wielkość pobudzenia emocjonalnego i napięcia motywacyjnego — generowanych w strukturze ,ja" — uwarunkowana jest ponadto czynnikiem konstytucjonalnym (osobnicza reaktywność, optimum stymulacji i aktywacji) i sytuacyjnym (stopień kontroli nad sytuacją). Wzbudzenie motywacji jest skutkiem rozbieżności informacyjnej, a szczególnie swoistego rodzaju rozbieżności, jaka powstaje w rezultacie braku lub niedoboru informacji potwierdzających (podtrzymujących) pojęciową zawartość struktury „ja". Warunkiem wystąpienia procesu motywacyjnego skierowanego na usunięcie rozbieżności informacyjnej jest zaistnienie pobudzenia emocjonalnego oraz posiadanie informacji o wielkości i kierunku rozbieżności. Motywacja do zredukowania rozbieżności informacji jest funkcją użyteczności tego celu oraz subiektywnego prawdopodobieństwa jego osiągnięcia, z czego należy wnosić, że natężenie motywacji zmienia się wraz ze zmianą użyteczności i prawdopodobieństwa. Redukcja rozbieżności informacyjnej powoduje obniżenie lub całkowity spadek motywacji, czemu towarzyszą emocje dodatnie. Na natężenie motywacji składają się trzy wzajemnie powiązane parametry: siła motywu — stopień zdolności do wyłączania motywów konkurencyjnych, wielkość motywu — rozmiar wyniku niezbędny dla zaspokojenia motywacji oraz intensywność motywu — poziom mobilizacji energetycznej systemu związany z realizacją celu. Natężenie motywacji może być także modyfikowane przez ogólny stan organizmu. Według Reykowskiego (cyt. za: Jakubik, 1979) użyteczność osiągniętego wyniku (celu), tj. stanu rzeczy prowadzącego bezpośrednio lub pośrednio do redukcji określonej motywacji, zależy 178 od wielkości napięcia motywacyjnego i od wartości gratyfikacyjnej odpowiadającej temu napięciu. Rozwój struktury „ja" polega na stopniowym kształtowaniu się: ¦ poczucia tożsamości (odrębności ,ja", podmiotowości, optymalnej ciągłości), tj. powstania pojęcia własnego ,ja", różnego od obrazu świata („nie-ja"), ¦ poczucia kontroli, czyli zdolności do samokontroli i kontroli nad fizycznym i społecznym otoczeniem, np. w formie osiągania zamierzonych efektów w otoczeniu zewnętrznym oraz umiejętności przewidywania biegu zdarzeń, ¦ poczucia własnej wartości, tzn. przeświadczenia o autonomicznej wartości własnej osoby i oczekiwania potwierdzenia tego przekonania przez innych ludzi i samego siebie, ¦ adekwatnej samooceny, tj. obiektywnego przewidywania zakresu własnych możliwości. Rozwój struktury ,ja" polega również na ekspansji własnego ,ja", wyrażającej się rozbudowywaniem poczucia tożsamości przez wchodzenie w relacje z coraz szerszymi obszarami rzeczywistości, powiększanie perspektywy czasowej (informacje o przeszłości i projektowaniu przyszłości), nawiązywanie nowych kontaktów międzyosobowych i podejmowanie nowych ról (Reykowski i Kochańska, 1980). Ekspansja własnego ,ja" realizuje się także przez zwiększanie zakresu kontroli nad otoczeniem (wzrost władzy, mocy, posiadania), umacnianie samokontroli oraz podwyższanie poczucia własnej wartości (zdobywanie aprobaty, uznania, osiągnięć). Reprezentacja własnego ,ja" ma określone położenia w systemie poznawczym (inaczej: w przestrzeni psychologicznej), różniące się stopniem stabilizacji i zakresem zmienności. Położenie zajmowane aktualnie i przypisywane sobie przez jednostkę nazywamy „ja-realne" (taki jestem), natomiast położenie, któremu człowiek nadaje wyższą wartość od aktualnego i które pragnie osiągnąć — ,ja-idealne" (taki chciałbym być). Istnienie pewnej optymalnej rozbieżności między ,ja-realnym" a ,ja-idealnym" jest konieczne dla dynamicznego rozwoju osobowości. Struktura ,ja" może mieć różny sposób powiązania z innymi reprezentacjami obiektów w systemie poznawczym, np. stanowić element większej całości, mniej lub więcej izolowany podsystem albo system dominujący. Ważną rolę odgrywa też stopień związania innych podsystemów ze strukturą, ja", gdyż zdarzenia odnoszące się do podsystemów silnie z nią powiązanych bardziej „angażuje ja" (Reykowski, 1976b). Znaczenie funkcjonalne struktury ,ja" zależy także od poziomu stabilizacji innych podsystemów pełniących funkcje 179 regulacyjne. Faktycznie jedną z najwyższych pozycji (zwykle dominującą) w hierarchii podsystemów stabilnych zajmuje struktura ,ja", która dzięki temu reguluje znaczną część zachowania się człowieka. U osób, u których struktura ,ja" ma duży potencjał regulacyjny, wpływ innych podsystemów stabilnych jest wyraźnie ograniczony (wytwarzają stosunkowo słabe napięcia motywacyjne). Niski poziom rozwoju systemu poznawczego, charakterystyczny dla zaburzeń osobowości, przejawia się również niedorozwojem struktury „ja " w zakresie jej podstawowych właściwości: ¦ treściowych — nieobiektywne ,ja-realne" i ,ja-idealne" przy równocześnie nierealistycznym (życzeniowym) obrazie świata, ¦ formalnych — niestabilność, sztywność (niepodatność na wpływy zewnętrzne z powodu małej zdolności do reorganizacji wewnętrznej) i niski stopień złożoności, ¦ funkcjonalnych — słabe poczucie tożsamości, zaburzenia poczucia własnej wartości, samokontroli i poczucia kontroli nad otoczeniem. W konsekwencji dochodzi do koncentracji na własnym ,ja", a w ostatecznym rezultacie do przewagi funkcjonalnej struktury ,ja" nad pozostałymi podsystemami regulacyjnymi. Ogólny schemat regulacyjno-integra-cyjnych funkcji struktury ,ja" jest zgodny ze sposobem regulacji wyznaczonym przez cały słabo rozwinięty system poznawczy, to znaczy może np. przebiegać według reguły dwuwartościowej oraz zasady zgodności ewaluatywnej. W toku rozwoju ontogenetycznego kształtują się określone potrzeby „ja", których niezaspokojenie prowadzi do naruszenia równowagi wewnętrznej w strukturze ,ja", a tym samym w całym systemie regulacji. Istnieją trzy fundamentalne potrzeby, ja": potrzeba zachowania tożsamości i integralności „ja " (w tym potrzeby potwierdzania obrazu,ja", przynależności i statusu), potrzeba zachowania poczucia własnej wartości i potrzeba zachowania kontroli (mocy i kompetencji) (Reykowski, 1976b), które stanowią swoiste właściwości funkcjonowania struktury ,ja" w systemie poznawczym. Potrzeby ,ja" wyrażają się mniejszym lub większym zapotrzebowaniem na informacje potwierdzające, tj. zgodne i podtrzymujące pojęcie własnego ,ja", obraz świata i relacji ,ja"-„świat". W zależności od różnic indywidualnych rozmaite informacje mają znaczenie potwierdzające. Niższy poziom rozwoju struktury ,ja" wyraźnie zwiększa zapotrzebowanie na tego rodzaju informacje. Jednostki z zaburzeniami osobowości wykazują ciągłe niezaspokojenie nasilonych potrzeb ,ja" i niską tolerancję na deficyt informacji podtrzymujących. Brak lub niedobór informacji 180 potwierdzających, podobnie zresztą jak dopływ informacji niezgodnych z informacjami zakodowanymi w strukturze ,ja", wywołuje duży wzrost poziomu aktywacji i silne napięcie emocjonalno-motywacyjne, gdyż stanowi formę rozbieżności informacyjnej. Brak informacji potwierdzających jest przyczyną zaburzeń w zakresie poczucia tożsamości, poczucia własnej wartości i poczucia kontroli. Tego typu rozbieżność informacyjna jest więc zagrażająca dla ,ja", a zatem i dla całego systemu regulacji. W takiej sytuacji układem odniesienia dla zachowania się człowieka staje się własne ,ja". Mówimy wówczas o tzw. zaangażowaniu ,ja", czyli nadmiernej koncentracji na własnej osobie. Zaangażowanie ,ja" jest wskaźnikiem stopnia egocentryzmu (zachowań czy postaw egocentrycznych), który jest bardzo wysoki w zaburzeniach osobowości (Jakubik, 1979; Jakubik i in., 1992). Stąd z reguły brak u tego rodzaju osób zachowań prospołecznych (altruistycznych, pomocnych, kooperacyjnych itp.). „Ja" może być zaangażowane nie tylko w sytuację zagrożenia, lecz także z chwilą antycypacji gratyfikacji swoich potrzeb. Im silniejsze zaangażowanie struktury ,ja", tym większa tendencja do unikania rozbieżności informacyjnej, silniejsza ujemna reakcja emocjonalna i napięcie motywacyjne oraz wyraźniejsza skłonność do redukowania rozbieżności przez mechanizmy obronne i manipulacyjne (zob. rozdz. Mechanizmy przystosowawcze). W zaburzeniach osobowości redukcja rozbieżności informacyjnej dokonuje się najczęściej za pomocą: unikania sytuacji rozbieżności, zmiany znaczenia informacji, podważenia prawdziwości informacji, dewaluacji źródła informacji (np. zakwestionowanie kompetencji osób będących nadawcami informacji), wymuszania zmiany informacji na otoczeniu, selektywnego doboru informacji zgodnych, znoszenia rozbieżności bez jej redukowania (zanik motywacji do usunięcia rozbieżności informacji). Z powodu silnego zaangażowania ,ja" występują zwykle dwie, ściśle powiązane tendencje: przewaga aktywnego poszukiwania informacji potwierdzających nad zniekształcającym interpretowaniem informacji rozbieżnych oraz dominacja mechanizmów manipulacyjnych nad mechanizmami obronnymi. Mechanizmy manipulacyjne są bowiem bardziej efektywne w zdobywaniu informacji potwierdzających strukturę ,ja" niż mechanizmy obronne, działające w takim przypadku na zasadzie uznawania za prawdziwe informacji potwierdzających, a za fałszywe — informacji sprzecznych (tzw. mechanizm samopotwierdzania hipotez). Opisane tendencje wynikają z faktu, iż niedorozwój systemu poznawczego i struktury , ja" w zaburzeniach osobowości przejawia się mniejszą lub większą niezdolnością do wewnętrznej re-organizacji strukturalnej pod wpływem rozbieżności informacyjnej, czego 181 rezultatem jest ciągłe dążenie do zmian w otoczeniu, zamiast do odpowiednich zmian w informacjach zakodowanych w strukturach poznawczych. Tożsamość W okresie dojrzewania jednostki koncentracja na własnej osobie wiąże się z typowymi dla tego etapu rozwoju napięciami emocjonalno-motywa-cyjnymi, związanymi z niestabilnym jeszcze pojęciem ,ja", stwarzającym problemy tożsamości i integralności oraz utrudniającym adekwatne spostrzeganie relacji, ja"-„świat" i samokontrolę zachowania się. Utrzymująca się nadal po zakończeniu okresu adolescencji niestabilność struktury ,ja" i nierealistyczny obraz świata są wyrazem zahamowania rozwoju systemu poznawczego i świadczą o niedojrzałości osobowości (Jakubik, 1979; Kępiński, 1977). Przedłużające się trudności z wyraźnym wyodrębnieniem , ja" z otoczenia przejawiają się naruszeniem poczucia tożsamości, nierzadko nawet w formie depersonalizacji i derealizacji. Nie wiadomo jednakże, w jakim stopniu oba objawy wynikają ze słabego poczucia tożsamości, a w jakim są rezultatem wahania poziomu świadomości, zdeterminowanego nadoptymalnym wzrostem aktywacji. Prawdopodobnie zmiany poziomu świadomości ułatwiają również tworzenie się syntez informacyjnych w sposób nieświadomy, co może być podstawą pojawienia się zachowań nie kontrolowanych przez strukturę ,ja" (aktywność integracyjna struktury , ja" ma przede wszystkim charakter świadomy) i odczuwanych przez jednostkę jako obce lub niezrozumiałe. Badania neurofizjologiczne i neuropsychologiczne potwierdzają tezę, że przy małej złożoności struktur poznawczych nie dochodzi do wyraźnego przedziału między ,ja" a „nie-ja" (por. Łuria, 1976), co powoduje występowanie zaburzeń tożsamości, głównie w postaci zakłócenia poczucia ciągłości (czasowej i przestrzennej), spójności, odrębności i niepowtarzalności własnej osoby. Wyniki tych badań są często podstawą interpretacji patologicznych problemów tożsamościowych, opisywanych m.in. jako dy-socjacja osobowości (por. Benner i Evans, 1984; Jakubik, 1979), emocjonalne rozszczepienie ,ja" (Denzin, 1984) czy deindywiduacja (sytuacyjne zatarcie granic ,ja" i „nie-ja"), silnie motywująca do odzyskania utraconej samokontroli i poszukiwania własnej tożsamości (Dipboye, 1977; Suls i Greenwald, 1983). „Deindywiduacja — pisze Mandrosz-Wróblewska (1988, s. 5) — może mieć rozliczne konsekwencje dla funkcjonowania człowieka: skłaniać na przykład do specyficznej autoprezentacji, demon- 182 skowania oryginalnego stylu bycia czy sposobu ubierania się, ale także do bardziej ważkiego społecznie podejmowania ryzykownych decyzji czy nawet zachowań agresywnych, których dominującą funkcją jest podkreślenie własnej podmiotowości i indywidualności". 2 koncepcji i badań polskich psychologów osobowości (por. jarymowicz, 1988, 1994) wynika, że w procesie indywiduacji, tj. poznawczego wyodrębnienia ,ja" spośród innych reprezentacji oraz subiektywnego rozpoznania swoistości własnego ,ja", tworzy się tożsamość osobista i tożsamość społeczna, rozumiane jako kategorie poznawcze, a nie fenomenologiczne. Są to dwa subsystemy jednej tożsamości (systemu samowiedzy) traktowanej jako zbiór ściśle wyróżnionych cech , ja". Cechą wyróżnioną (relewantną) danego obiektu nazywamy taką właściwość, której utrata — mimo zachowania innych cech — powoduje, że dany obiekt (np. „ja") przestaje nim być. Jeżeli na przykład cechą wyróżnioną jest dla kogoś sprawność fizyczna, to kalectwo przerywa ciągłość tożsamości i doprowadza do jej kryzysu, aż do chwili uformowania się nowej tożsamości, np. „ja-niepełnosprawnego" (por. Jakubik i Szwarc, 1989). „Tożsamość osobista jest to zbiór samookreśleń, składających się z [wyróżnionych — dop. A. J.] cech, za pomocą których jednostka opisuje własną osobę, różnicując pomiędzy »ja« i »inni« ludzie — w kategoriach »ja« versus »nie-ja« [...] Tożsamość społeczna jest to zbiór samookreśleń, składających się z [wyróżnionych — dop. A. J.] zaszeregowań, za pomocą których jednostka opisuje własną osobę, nie różnicując pomiędzy »ja« a »my«, a zarazem różnicując pomiędzy »my« a »inni« ludzie — w kategoriach »my« versus »nie-my« (»oni«)" (Binkot, 1988, s. 29). Najprościej ujmując, tożsamość osobistą (indywidualną) stanowią właściwości swoiście własne, odczuwane jako niepowtarzalne, tożsamość społeczną zaś — właściwości informujące o przynależności jednostki do różnych społecznych grup i kategorii. Obserwowany w zaburzeniach osobowości brak poznawczego różnicowania „ja"-„nie-ja" (w tym także „ja"-„inni") wiąże się z egocentryzmem, zależnością, konformizmem i funkcjonowaniem społecznym sterowanym zewnętrznie (por. Jarymowicz, 1988; Tap, 1979). Nie dochodzi tutaj do identyfikacji społecznych (tj. wykraczających poza osoby włączone w obszar „ja"), czyli spostrzegania wspólnych celów własnych i cudzych, stąd dominacja zachowań egocentrycznych, a prawie całkowity brak zachowań prospołecznych. Górują identyfikacje osobowe (powiązanie pojęć , ja" 1 „inni" we wspólnej kategorii „my"), a tym samym tożsamość osobista nad tożsamością społeczną. W zaburzeniach osobowości mamy do czynienia z medookreślonością tożsamości, a w związku z tym nasilone potrzeby 183 tożsamościowe (nadmierne zapotrzebowanie na informacje potwierdzające ,ja") sprawiają, że przetwarzanie informacji o innych ludziach następuje zgodnie z własnymi pragnieniami: spostrzegamy innych przez pryzmat siebie (,ja") i swoich („my"). Rozwój struktury „ja" odbywa się przez utożsamianie własnej osoby z innymi ludźmi i tworzenie się pojęcia „my". Dalszy etap wyodrębnienia ,ja" polega jednak na różnicowaniu ,ja"-„my" (por. Ziller, 1964), co ma kluczowe znaczenie dla kształtowania się własnej tożsamości. W przebiegu rozwoju osobowości pewne obszary ,ja" są niedostatecznie rozpoznane, niedookreślone i dopiero w toku porównań społecznych konfrontowane z podobnymi właściwościami innych (Festinger, 1957), identyfikowane jako wspólne i ostatecznie dokładniej różnicowane, prowadząc do wyodrębnienia , ja" z „my". W zaburzeniach osobowości problemy tożsamościowe mogą wyrażać się niezróżnicowaniem „ja"—„my" oraz „my"—„inni", tymczasem pojęcie „my" staje się podstawą poczucia własnej tożsamości i społecznych identyfikacji jedynie wówczas, gdy oddziela się jako kategoria pojęciowa odróżniona zarówno od ,ja", jak i od „innych". To nie-zróżnicowanie objawia się także zaburzeniami spostrzegania innych osób (percepcji interpersonalnej) oraz nieprawidłowościami komunikowania się (por. Januszewski, 1988; Mądrzycki, 1986; Nęcki, 1992; Skarżyńska, 1981). Dane empiryczne potwierdzają odmienność spostrzegania ludzi w zależności od tego, czy przedmiotem porównań cech własnych i cudzych są właściwości „ja" uważane przez podmiot za wspólne dla ,ja" i „innych", podobne, czy też swoiście własne, tzn. różniące „ja" od „innych" w stopniu najwyższym (por. Jarymowicz, 1988). Zaburzenia spostrzegania innych osób wiążą się także ściśle z niskim stopniem rozwoju systemu poznawczego: im mniejsza złożoność struktur poznawczych, tym mniej właściwości drugiego człowieka zostanie zauważonych i tym mniej rozbudowana będzie jego reprezentacja poznawcza. Jarymowicz (1988) proponuje, aby utożsamianie ,ja" z „my" traktować jako przejaw depersonalizacji, a o tożsamości społecznej mówić wtedy, gdy powstają odrębne reprezentacje „ja"-„my"-„oni". Poza tym nie wolno zapominać, że struktura ,ja" nie jest jednorodna, lecz wewnętrznie zróżnicowana na wiele podsystemów, dlatego tożsamość własną jednostki określają niektóre tylko atrybuty ,ja". Zależnie od tych właściwości rozbieżność informacyjna wzbudza różne typy zagrożenia dla, ja" oraz związane z nimi odmiennego stopnia i rodzaju zachowania obronne. 1 tak badania empiryczne wskazują, że naruszenie spójności deskryptywnej „ja" lub cech centralnych uruchamia silniejsze zachowania obronne niż naruszenie spójności ewaluatywnej ,ja" bądź jego cech peryferycznych. 184 W zaburzeniach osobowości z wyraźnie słabym zróżnicowaniem ,ja" da się wydzielić — za Tapem (1979) — trzy nieprawidłowe formy poczucia tożsamości: |. Tożsamość „w innym" — pełne utożsamianie się z inną osobą czy grupą, bez elementarnego różnicowania , ja"-„inni". 2. Tożsamość „przeciw innemu" — tożsamość negatywna, oparta na opisywaniu własnej osoby w kategoriach „nie-ja". 3. Tożsamość „rozdwojona" — złudne, naprzemienne spostrzeganie alternatywnych wersji własnej osoby, pochodnych od utożsamiania ,ja" z „innym". Wydaje się, że istotne problemy tożsamościowe w zaburzeniach osobowości mogą być także rezultatem przewagi przetwarzania informacji w strukturze ,ja" według kodu percepcyjno-wyobrażeniowego (poziom konkretny) nad kodem semantycznym (poziom hierarchiczny) (Jakubik, 1979). Wyniki badań eksperymentalnych prowadzonych na gruncie koncepcji psychologicznego zróżnicowania Witkina (1968) też wskazują na trudności z uformowaniem się poczucia tożsamości w zaburzeniach osobowości. W ujęciu Witkina osobowość jest systemem, którego rozwój (wzrost zróżnicowania struktur) polega na stopniowym przechodzeniu od stanu homogenicznego do heterogenicznego, co wyraża się ukształtowaniem następujących właściwości: specjalizacji funkcjonalnej poszczególnych elementów systemu i ich względnej od siebie niezależności, oddzieleniu się systemu od otoczenia, czyli przejściu od zachowania sterowanego zewnętrznie do sterowanego wewnętrznie, złożoności integracji elementów systemu (Witkin i in., 1962). W związku z tym wyróżnia się tzw. osobowość globalną („zależną od pola") — cechującą się względną homogenicznością, niedostateczną specjalizacją funkcji, słabym poczuciem własnej odrębności od otoczenia (słabym poczuciem tożsamości) i mało złożoną integracją elementów — oraz osobowość zróżnicowaną („niezależną od pola"), czyli heterogeniczną. Osobowość globalna lub zróżnicowana charakteryzuje się, np. w zakresie spostrzegania, jako „zależność" bądź „niezależność od pola". W zależnym od pola sposobie spostrzegania rzeczywistości percepcja jest określona przez całościową organizację pola, a elementy składowe są z trudem wyodrębniane z całości, natomiast w niezależnym od pola procesie spostrzegania złożonej sytuacji bodźcowej poszczególne elementy są z łatwością oddzielane od całościowego tła. Brak poczucia odrębności własnej osoby czy ciała *~ to właśnie wyraz „zależności od pola". Badania eksperymentalne wyka- 185 zały, że jednostki z zaburzeniami osobowościowymi posiadają osobowość globalną (Witkin, 1968), a więc o niskim stopniu zróżnicowania struktur poznawczych, co w konsekwencji stwarza poważne problemy tożsamości, zależności od innych osób i rozwija nieadekwatne mechanizmy kontroli zachowania się. Poczucie własnej wartości W toku rozwoju struktury ,ja" oprócz poczucia tożsamości kształtuje się poczucie własnej wartości, czyli przekonanie o autonomicznej wartości własnej osoby i oczekiwanie jego potwierdzenia ze strony innych ludzi i od samego siebie. Uformowanie się poczucia własnej wartości następuje pod wpływem informacji od otoczenia społecznego (np. w formie aprobaty, akceptacji, uznania), że jednostka jest traktowana jako wartość, przynależy do grupy i posiada w niej określony status oraz przez ocenę położenia „ja" w systemie wartości i stopnia efektywności regulacyjnych funkcji struktury ,ja". Chwilowe lub względnie trwałe zmiany poczucia własnej wartości zachodzą w wyniku rzeczywistych przeobrażeń w sytuacji jednostki albo zmian wartości innych osób czy obiektów, z którymi się porównuje. Osobowość prawidłowa wykazuje stale pewne niewielkie oscylacje w zakresie poczucia własnej wartości. Dla zaburzeń osobowości dość typowa jest albo duża amplituda tych oscylacji, albo nieadekwatne postrzeganie wartości, ja" (zawyżone lub zaniżone poczucie własnej wartości). Według Epsteina (1980) zachowanie poczucia własnej wartości jest fundamentalną potrzebą człowieka, związaną z rozwojem struktury ,ja". Istotnym mechanizmem motywacyjnym do podtrzymania i wzmacniania własnej wartości jest dążenie do osiągnięć. Słaba potrzeba osiągnięć charakteryzuje na ogół jednostki z zaburzoną osobowością. Reykowski (1975a) wyraźnie podkreśla, że kontrolujący wpływ poczucia własnej wartości na zachowanie wiąże się z faktem, iż informacje, które je podwyższają, są źródłem silnych emocji dodatnich, a informacje, które je obniżają — budzą emocje ujemne w postaci lęku, niepokoju, wstydu, poczucia winy itp. O ile istnieje bogate piśmiennictwo poświęcone regulacyjnej roli lęku, o tyle niewiele prac zostało poświęconych funkcji poczucia winy w regulacji zachowania się człowieka (Jakubik, 1975a). Związek poczucia winy z poczuciem własnej wartości ma charakter sprzężenia zwrotnego dodatniego: im silniejsze poczucie winy, tym bardziej obniżone poczucie własnej wartości, do poczucia bezwartościowości włącznie (Jakubik, 1975b). 186 W zaburzeniach osobowości poczucie własnej wartości jest z reguły nietrafne, tzn. albo zawyżone (stąd m.in. bierze się postawa wyższościowa wobec otoczenia), albo zaniżone - od różnego stopnia poczucia małej wartości 3Ż do kompleksu niższości. Zarówno zawyżone, jak i zaniżone poczucie własnej wartości zwiększa zapotrzebowanie na informacje potwierdzające własną wartość, a tym samym zmniejsza tolerancję na ich brak lub rozbieżność informacyjną. Niedorozwój struktury ,ja" dodatkowo powoduje, że dominującą motywacją zachowania staje się dążenie do utrzymania, ochrony i podwyższenia poczucia własnej wartości. Zwykle potwierdzanie i podwyższanie własnej wartości odbywa się na drodze zdobywania akceptacji otoczenia, poszerzania zakresu posiadania, mocy i kompetencji przez realizację potrzeby osiągnięć. Natomiast w zaburzeniach osobowości wzrost poczucia własnej wartości następuje przez zaspokojenie nadmiernej potrzeby aprobaty społecznej lub przez obniżanie cudzej wartości (np. kwestionowanie kompetencji, podważanie pozycji i statusu, przypisywanie ujemnych cech innym ludziom itp.), a także pośrednio za pomocą zwiększania stopnia kontroli nad otoczeniem zewnętrznym. Z poczuciem własnej wartości, jak już wspomniano, wiąże się ściśle poczucie winy, ale też poczucie wstydu i poczucie krzywdy. Wymienione uczucia tworzą swoisty układ regulacji wewnętrznej zachowania się człowieka. Jeżeli emocje stanowią reakcję na dany stan rzeczy (np. szeroko rozumiany obiekt — kogoś czy coś) lub zdarzeń, to stałe ustosunkowania do klas przedmiotów, instytucji, idei i wartości będziemy nazywać postawami, a ustosunkowania do konkretnych osób bądź samego siebie — uczuciami. Silnym uczuciom towarzyszą zazwyczaj gwałtowne emocje, hamowane lub ujawniane. Poczucie winy, wstydu i krzywdy należą więc do kategorii uczuć, aczkolwiek jednocześnie wzbudzają określone emocje o różnym natężeniu. Prawidłowy rozwój osobowości polega na stopniowym przechodzeniu — pod wpływem procesów wychowania i socjalizacji — od kontroli zewnętrznej zachowania się (lęk przed dezaprobatą i karą ze strony otoczenia) do kontroli wewnętrznej (samokontroli) przez przeżywanie poczucia winy. Przy niskim poziomie internalizacji norm społecznych zachowanie determinowane jest lękiem przed sankcjami zewnętrznymi, a przy wysokim stopniu internalizacji regulowane jest poczuciem winy. Poczucie winy może mieć charakter świadomy lub nieświadomy, adekwatny (o sile odpowiedniej do obiektywnej sytuacji będącej przyczyną przeżycia) lub nieadekwatny. W zaburzeniach osobowości mamy do czynienia albo z nieadekwatnym, nadmiernym poczuciem winy, albo z niezdolnością do jego przeżywania (por. Dąbrowska, 1985; Jakubik, 1975b). Czasem występuje nierealistyczne poczucie winy, tzn. niewspółmierne do działania, z którym 187 zostało związane, gdy tymczasem winą obarczone jest zupełnie inne zachowanie, do którego jednostka sama przed sobą nie chce się przyznać. Poczucie winy to doświadczenie ujemnych uczuć w stosunku do własnej osoby, powstałych w wyniku negatywnej oceny ,ja" z punktu widzenia określonego, własnego systemu wartości (Jakubik, 1975a). Poczucie winy ma miejsce wtedy, gdy jednostka sama dojdzie do przekonania, że naruszyła własny system wartości, np. moralnych, społecznych, religijnych, zawodowych itp. Poczuciu winy może współtowarzyszyć poczucie wstydu, tj. doświadczenie ujemnych uczuć w stosunku do własnej osoby, powstałych w wyniku negatywnej oceny ,ja" przez otoczenie ze względu na określony system wartości. Tutaj nie sama jednostka, ale środowisko zewnętrzne krytycznie ocenia ,ja" z powodu naruszenia jakichś ważnych wartości. Kontrola zachowania jedynie przez poczucie wstydu prowadzi najczęściej do ścisłego podporządkowania się zasadom powinności i posłuszeństwa w obawie przed dezaprobatą otoczenia. Trzecim wreszcie regulatorem zachowania się jest poczucie krzywdy (poczucie cudzej winy), czyli doświadczenie ujemnych uczuć w stosunku do innych osób, powstałych w wyniku negatywnej oceny ,ja" przez otoczenie z punktu widzenia określonego systemu wartości (Jakubik, 1975a). W poczuciu krzywdy istotą przeżycia jest konflikt między pozytywną oceną własnej osoby ajej negatywną oceną przez otoczenie zewnętrzne, bez względu na obiektywne racje. Poczucia winy, wstydu i krzywdy najczęściej występują razem i wykazują mniejszą lub większą współzależność, tak że wyłącznie dominująca tendencja do danego pojedynczego przeżycia pozwala na ustalenie, z jakim rodzajem kontroli zachowania mamy do czynienia. Stopień internalizacji poszczególnych norm społecznych czy wartości jest bowiem z reguły niejednakowy, dlatego poczucia winy, wstydu i krzywdy współwy stępują w różnych układach i z różną siłą. Doszukując się poczucia winy, należy zwrócić uwagę na bardzo ważny fenomen towarzyszący, a mianowicie potrzebę kary (Jakubik, 1975a). Kształtuje się ona jeszcze w okresie dzieciństwa, kiedy każdy człowiek w celu uzyskania zdolności do poczucia winy musi wyuczyć się podstawowego następstwa zdarzeń: wina — kara — przebaczenie. W ten sposób dziecko uczy się, że dezaprobata nie jest wieczna, gdyż winę można odkupić przez karę. Z tego powodu warunkiem internalizacji norm społecznych i zasad moralnych rodziców jest nie tylko lęk przed karą, ale także dążenie do przebaczenia za uprzednie nieposłuszeństwo. Silne poczucie winy i/lub poczucie wstydu mogą łączyć się z obniżeniem nastroju, a w wielu przypadkach z tzw. reakcją depresyjną, jako skutkiem zakłócenia regulacyjno-integracyjnych funkcji struktury ,ja", wywołane- 188 0 głównie nagłą lub permanentną destabilizacją pojęcia ,ja-idealnego" (Jakubik, 1975b). Wysoki stopień wewnętrznej rozbieżności informacyjnej powoduje nadoptymalny poziom aktywacji, stanowi więc poważne zagrożenie dla ,ja". W tej sytuacji zostają uruchomione rozmaite zachowania ukierunkowane na ochronę struktury ,ja", a wśród nich, oprócz typowych mechanizmów obronnych (np. ekspiacji, racjonalizacji czy projekcji), dążenie do zaspokojenia potrzeby kary. Ta swoista tendencja jest jednym z głównych mechanizmów zmniejszenia lub wyeliminowania poczucia winy i jej szkodliwych skutków. Może to nastąpić na drodze pogłębienia samoukarania — mimo iż fakt dotkliwego przeżywania winy już stanowi formę ukarania za naruszenie własnego systemu wartości — lub pełnej akceptacji różnego rodzaju kar zastosowanych przez otoczenie. Dążenie człowieka do realizacji potrzeby kary wykorzystują niektóre religie, które stwarzają możliwości „odpokutowania za grzechy" (terminy synonimicz-ne: wina = grzech, poczucie winy = poczucie grzeszności, potrzeba kary = = potrzeba pokuty), co przez zmniejszenie poczucia winy „przynosi grzesznikowi ulgę psychiczną" (por. Jakubik, 1975c). W różnych kulturach szeroko stosowana jest metoda publicznego przyznawania się do winy i odbywania pokuty. Natomiast w kulturach, w których główną sankcją jest wstyd, publiczne wyznanie nie zmniejsza, a nasila poczucie wstydu. W zaburzeniach osobowości mogą wystąpić (Jakubik, 1975b, 1997): ¦ brak lub słaba zdolność do przeżywania poczucia winy, ¦ nasilone i względnie trwałe poczucie winy, ¦ nadmierne dążenie do zaspokojenia potrzeby kary; ¦ tendencja do samoponiżania się, ¦ długotrwałe poczucie winy połączone z poczuciem małej wartości, a w skrajnych przypadkach - bezwartościowości, ¦ przewaga reaktywnych zachowań obronnych, skierowanych na eliminację poczucia winy, nad zachowaniami celowymi, ¦ niski stopień internalizacji norm społecznych, ¦ niestabilny własny system wartości, ¦ wysoki poziom zależności od otoczenia zewnętrznego, ¦ niezdolność do samooceny z perspektywy systemów wartości, ¦ regulacja zachowania się przez poczucie krzywdy (typowa także dla osób z nerwicą), ¦ skłonność do werbalizacji poczucia winy przy jednoczesnym braku jej rzeczywistego, autentycznego przeżywania. Poczucie własnej wartości pozostaje w ścisłym związku z poziomem samooceny, rozumianej jako przewidywanie zakresu swoich możliwości 189 (Reykowski, 1975a). Samoocena odgrywa kluczową rolę w regulacji zachowania się, ponieważ podejmując jakiekolwiek, a zwłaszcza długotrwałe lub wymagające dużego wysiłku działania, człowiek zawsze uwzględnia własne możliwości. Zachowania są bowiem nieodłącznie powiązane z procesami przewidywania następstwa zdarzeń i stawiania hipotez, które w toku działania ulegają sprawdzeniu i ewentualnym modyfikacjom. Funkcje przewidywania stają się szczególnie istotne w sytuacjach nowych, nieznanych i niepewnych, w przypadku nie opanowanych w dostatecznym stopniu czynności lub braku informacji o warunkach, w jakich przebiegać będzie działanie. Podstawą antycypacji staje się wówczas ocena własnych możliwości. Oceny własnej osoby w miarę rozwoju osobowości podlegają uogólnieniu i w ten sposób powstaje ogólna ocena swoich możliwości — samoocena, która może być wysoka lub niska. Człowiek ocenia siebie jednocześnie według dwóch miar: własnego systemu standardów i osiągnięć innych ludzi, a poziom samooceny mówi o tym, jak zachowa się przede wszystkim wobec sytuacji nowych. W różnych dziedzinach doświadczeń jednostki kształtują się odpowiednio różne samooceny, które mogą wahać się zależnie od aktualnych osiągnięć, opinii innych ludzi, sytuacji, nastroju itp. Utworzenie się jedynie ogólnej (globalnej) samooceny, świadczącej o braku zróżnicowania samoocen w zależności od rozmaitych zakresów doświadczenia, uważane jest za wyraz patologii osobowości (Wylie, 1961). Na przykład Rogers (1951) stwierdził występowanie ogólnej samooceny — jako syntezy sądów wartościujących dotyczących własnego ,ja" — w zaburzeniach osobowości i nerwicach. W ocenie swoich możliwości w różnych konkretnych sytuacjach zaznacza się charakterystyczna tendencja do przeceniania własnych możliwości (w stosunku do wymagań sytuacji) lub ich niedoceniania. Jeżeli samoocena jest prawidłowa, to podejmowane działania odpowiadają realnym możliwościom jednostki. Bardzo często jednak samooceny nie są adekwatne i bywają zaniżone lub zawyżone, czyli nietrafne. Zaniżona samoocena to stan, w którym człowiek przypisuje sobie mniejsze możliwości niż rzeczywiście posiada, w samoocenie zawyżonej zaś — możliwości większe od rzeczywistych. Reykowski (1975a) sądzi, że nietrafna ocena swojej pozycji wśród innych wiąże się z jakimś poważniejszym zakłóceniem regulacyjnych funkcji osobowości, przejawiającym się niezdolnością radzenia sobie z sytuacjami trudnymi i wycofywaniem się z nich. Także osoby z zaniżoną samooceną, wyrażającą się w uporczywym ustalaniu aspiracji poniżej poziomu osiągnięć, wykazują małą odporność w sytuacji stresu. Badania eksperymentalne dowiodły, że istnieje stała tendencja do podtrzymywania 190 nierealistycznych, zawyżonych lub zaniżonych, samoocen, a u osób z samooceną zbyt wysoką rozbieżność informacyjna powoduje jeszcze jej podwyższenie zamiast obniżenia (Atkinson, 1965). To paradoksalne zjawisko występuje dość wyraźnie w zaburzeniach osobowości, przy czym trwałość zawyżonej samooceny wiąże się również ze sztywnością struktury „ja" (Jakubik, 1979). W zaburzeniach osobowości obserwujemy czasem zaniżoną samoocenę połączoną zazwyczaj z poczuciem małej wartości, a nieco rzadziej z poczuciem winy i nastrojem depresyjnym. Częstą konsekwencją ujemnej samooceny (samoodtrącenia) i obniżonego poczucia wartości (samodeprecjacji) jest zmniejszenie własnej aktywności i unikanie trudniejszych sytuacji zadaniowych. W przypadkach wyraźnie zaniżonej samooceny występuje objaw błędnego koła: informacje podwyższające samoocenę są odrzucane jako rozbieżne (sprzeczne z zakodowanymi w strukturze ,ja"), natomiast informacje potwierdzające zaniżoną ocenę własnej osoby są odbierane jako zgodne, pogłębiając w ten sposób istniejącą już nietrafną samoocenę. Znacznie częściej jednakże występuje w zaburzeniach osobowości nietrafna, zawyżona samoocena ogólna. Nierealistyczny, zawyżony poziom samooceny determinuje podejmowanie zadań przekraczających możliwości jednostki, co w konsekwencji prowadzi do frustracji i niepowodzeń życiowych. Tą drogą zwiększa się istniejąca już rozbieżność informacyjna (sprzeczność między zawyżoną samooceną a oceną „ja" przez otoczenie), gdyż człowiek zawodzi siebie i innych ludzi, narażając się na ujemną opinię o sobie lub pogłębiając ją. Regulacyjne funkcje struktury ,ja" tracą w związku z tym swój prawidłowy, przystosowawczy charakter, tj. przestają ukierunkowywać zachowanie się na osiągnięcie określonych celów (np. rozwiązanie sytuacji zadaniowych) i spełnianie wymagań środowiska, natomiast dominującym problemem staje się redukcja nadoptymalnego poziomu aktywacji, wywołanego tego rodzaju rozbieżnością informacji. Zmienia się styl poznawczy z abstrakcyjnego funkcjonowania poznawczego — które ze względu na swoją złożoność ma niejako samo w sobie dużą wartość stymulacyjną — na funkcjonowanie konkretne, co jest szczególnie widoczne u osób dodatkowo nadmiernie wysokoreaktywnych (por. Matczak, 1982; Nosal, 1979). Przy zawyżonej samoocenie zostają więc uruchomione rozliczne zachowania obronne, przy czym typową formą podtrzymywania nierealistycznej samooceny jest znoszenie rozbieżności informacyjnej bez jej redukowania 7~ redukcja powinna następować albo przez osiąganie realnych celów Umiany w otoczeniu), albo przez obniżenie zawyżonej samooceny (zmiany 191 w strukturach poznawczych) — co wyraża się poczuciem krzywdy, niezrozumienia i niedocenienia ze strony środowiska społecznego. Utrzymaniu zawyżonej samooceny służy ponadto obronna skłonność do spostrzegania doznanych niepowodzeń jako mniejszych, niż były w rzeczywistości, oraz do dewaluowania osiągnięć innych osób (Crary, 1966). Poza tym informacyjne podtrzymanie zawyżonego poziomu samooceny odbywa się na drodze zdobywania ogólnej aprobaty i akceptacji społecznej, tzn. nie związanej z oceną realnych osiągnięć, głównie za pomocą mechanizmów manipulacyjnych (Jakubik, 1979). Pomocne okazują się także tzw. strategie samoutrudniania (Jones i Berglas, 1978), służące obronie wysokiego poczucia własnej wartości, a polegające na aktywnym blokowaniu obiektywnych informacji o ,ja" przy równoczesnym naruszeniu reguł racjonalności działania i myślenia. Osoby takie mogą na przykład tak kształtować swoją sytuację, aby przez nagromadzenie realnych przeszkód doprowadzić do zminimalizowania rzeczywistych szans na osiągnięcie sukcesu. Utrudniając rozwiązanie własnych sytuacji zadaniowych lub podejmując się zadań uważanych za niezwykle trudne, dostarczają jednocześnie (sobie i otoczeniu) wiarygodnych usprawiedliwień ewentualnych porażek. Unikają w ten sposób rozbieżności informacyjnej, zachowują zawyżoną samoocenę, a w przypadku nieoczekiwanego sukcesu —jeszcze dodatkowo ją utrwalają. Dzięki takiej strategii, własne możliwości i kompetencje przestają być elementem tłumaczącym niepowodzenie, natomiast rośnie ich rola jako czynnika wyjaśniającego sukces (Szmajke, 1996). Ogólnie biorąc, strategia samoutrudniania „służy do obrony pozytywnego przekonania o sobie na istotnym dla podmiotu wymiarze samooceny, kosztem obniżenia własnej wartości na wymiarach peryferycznych, mniej dla podmiotu istotnych" (Doliński i Szmajke, 1994, s. 15). Zawyżona i zaniżona samoocena mają istotny wpływ na zaburzenie procesu spostrzegania innych ludzi (por. Dell, 1982; Mądrzycki, 1986; Skarżyńska, 1981): osoby z zaniżoną samooceną nie dostrzegają swoich możliwości, natomiast przeceniają je u innych, a osoby o zawyżonej samoocenie wykazują tendencje do nadmiernego kontrolowania otoczenia, spostrzegając w nim wszystko, co jest zgodne z ich schematami poznawczymi oraz dążąc do zmiany innych ludzi według własnych standardów. Błędy w spostrzeganiu innych prowadzą do nieadekwatnych oczekiwań i aspiracji, utrudniając realizację celów i wywołując konflikty interpersonalne. Uwzględniając znaczenie rodzaju nietrafnej samooceny, np. we wzajemnym spostrzeganiu się członków rodziny, Czabała (1988) wyróżnia wśród nich trzy charakterystyczne relacje: 192 ¦ relacje zależności — między osobami z zawyżoną i zaniżoną samooceną, ¦ relacje partnerstwa w ograniczeniach — między osobami o zaniżonej samoocenie, ¦ relacje konkurencyjności — między osobami o samoocenie zawyżonej. Podział ten można prawdopodobnie zastosować w odniesieniu do związków jednostki z szeroko rozumianym otoczeniem zewnętrznym. Źródłem nierealistycznych, nietrafnych samoocen w zaburzeniach osobowości jest swoista relacja „ja-realne"-„ja-idealne". „Ja-realne" powstaje w wyniku samopercepcji, tj. spostrzegania własnej osoby w relacji do czegoś (głównie w stosunku do zadań, jakie jednostka realizuje) lub do kogoś (porównywanie siebie z innymi ludźmi) oraz w rezultacie odbierania informacji dotyczących ,ja", a pochodzących od otoczenia społecznego. Jednocześnie kształtuje się , ja-idealne", czyli system pojęć opisujący pożądane i idealne z punktu widzenia podmiotu właściwości fizyczne i psychiczne, umożliwiające osiąganie określonych celów (wyników). W osobowości prawidłowej funkcje regulacyjne pełni albo struktura ,ja-realnego" (zachowania ukierunkowane na jego obronę), albo ,ja-idealnego" (celem jest rozwój ,ja" zgodnie z idealnymi wizjami). W miarę rozwoju osobowości wzrasta znaczenie regulacyjne struktury Ja-idealnego". Zawsze jednak istnieje pewna naturalna rozbieżność między, ja-realnym" a ,ja-idealnym", będąca potencjałem dynamiki rozwoju jednostki. W zaburzeniach osobowości obserwujemy często niedorozwój obu tych podsystemów struktury ,ja". Glick i Zigler (1985) wyróżniają trzy poziomy organizacji relacji ,ja-realne"-,ja-idealne": ¦ niski — słabo zróżnicowane (globalne) ,ja-realne" i „ja-idealne" oraz brak powiązań między nimi, ¦ pośredni — postępujące zróżnicowanie przy niewystarczającej reintegracji (rozbieżność może już motywować do zmian, ale brak wyczucia kierunku zmian i sposobów ich realizacji), ¦ wysoki (dojrzały) — skłonność do zmian rozwojowych przez modyfikację spostrzeganych u siebie zachowań i właściwości, przy jednocześnie słabej motywacji do bycia różnym od innych lub realizacji społecznych wzorów, ja-idealnego". Jeżeli standardem regulacji jest „ja-realne ", redukowanie rozbieżności informacyjnej przebiega analogicznie do redukcji rozbieżności między -ja-realnym" a odbieranymi informacjami. Jeśli natomiast standardem regulacji jest „ja-idealne ", występuje tendencja do redukowania rozbieżności informacji przez modyfikację ,ja-realnego", tak, aby zbliżyło się do 193 „ja-idealnego". Na ogół następuje to przez wprowadzenie zmian do ,ja-realnego" według wzorca ,ja-idealnego". W zaburzeniach osobowości zwykle dochodzi do wprowadzania zmian jedynie w treści ,ja-realnego" — w wyniku tendencyjnego interpretowania informacji i manipulowania ocenami — bez rzeczywistych zmian strukturalnych w posiadanych właściwościach. Jest to, zdaniem Łukaszewskiego (1974), tylko pozorne zredukowanie rozbieżności, zmuszające do stałej aktywności podtrzymującej nowe, uzyskane drogą interpretacji oceny własnej osoby. Brak modyfikacji zachowania się powoduje kolejne rozbieżności między „ja-realnym" a napływającymi informacjami i konieczność dalszego działania redukującego ponowne rozbieżności informacyjne. W zależności od tego, czy standardem regulacji zachowania się jest „ja-realne", czy też ,ja-idealne", odmienna będzie samoocena. W pierwszym przypadku samoocena jest wyrazem oczekiwania (przewidywania wyniku, jaki jednostka spodziewa się osiągnąć), w drugim — przejawem aspiracji (wyniku, jaki jednostka pragnie osiągnąć). Trafność i trwałość samooceny warunkuje poziom samoakceptacji, czyli stopień rozbieżności między „ja-realnym" a ,ja-idealnym". U osób z wysokim poziomem samoakceptacji, tj. niskim stopniem rozbieżności między ,ja-realnym" a ,ja-idealnym", standardem regulacji jest „ja-realne", a więc regulatorami zachowania się są oczekiwania, co wyraża się dążeniem do ich potwierdzenia w celu utrwalenia „ja-realnego" (Straś-Romanowska, 1975). Niski poziom samoakceptacji prowadzi do przejęcia funkcji regulacyjnych przez strukturę „ja-idealnego", czyli poziom aspiracji. Łukaszewski (1985) sugeruje, że problem adekwatnej i nieadekwatnej oceny własnych możliwości należy rozpatrywać w ramach triady: poziom aspiracji — poziom oczekiwań — poziom wykonania (wyniki). Samoakceptacja wpływa na jakość relacji ,ja"-„inni", gdyż istnieje silna zależność między poznawaniem samego siebie a poznawaniem drugiej osoby. Wysoka samoakceptacja powoduje, że jednostka zaczyna traktować innych ludzi jako źródło pozytywnych wartości. Człowiek częściej modyfikuje swoje ,ja-realne" niż ,ja-idealne", stąd bierze się duże znaczenie rozwoju adekwatnej samoakceptacji, oznaczającej spójność obydwu obrazów „ja". Przegląd wielu badań dowodzi, że przeciętna korelacja między poziomem samoakceptacji a akceptacją innych jest wysoka i wynosi 0,50 (por. Januszewski, 1992). Udowodniono ponadto, że w sytuacji trudnej związek między samoakceptacją a poszanowaniem indywidualności drugiej osoby jest wyższy niż w warunkach normalnych (por. Kozielecki, 1986). Rozpatrując relację „ja"-„inni", trzeba poza tym uwzględnić naturalne, wyraźne obniżanie się poziomu samoakceptacji z wiekiem (Wylie, 1961), co wiąże się z większym krytycyzmem w stosunku do własnego 194 ja" i do innych ludzi. Równocześnie jednak osoby o niskiej samoakceptacji dążą do podwyższenia własnej wartości w kontaktach interpersonalnych. Teoria społecznej identyfikacji Tajfela (1982) głosi bowiem, iż samoakceptacja kształtuje się w oparciu o członkostwo w grupie w celu utrzymania dodatniej samooceny. Natomiast stwierdzany czasem w zaburzeniach osobowości znacznie obniżony poziom samoakceptacji, szczególnie gdy nie towarzyszy temu obronnie zawyżona samoocena, skłania jednostkę do unikania kontaktów z innymi ludźmi i izolacji od otoczenia społecznego. Rozbieżność między „ja-realnym " a „ja-idealnym " stanowi źródło napięcia emocjonalno-motywacyjnego, które jest funkcją stopnia niezgodności między jednym i drugim „ja". Duża rozbieżność informacyjna między ,ja-realnym" a ,ja-idealnym" (tzn. niski poziom samoakceptacji) stanowi źródło silnej stymulacji, wywołując nadoptymalny wzrost aktywacji i silne napięcie emocjonalne. Jeżeli wystąpi ona przez długi czas u osób wysoko-reaktywnych, następuje wyraźne obniżenie ich aktywności w celu uniknięcia nadmiernej stymulacji (por. Strelau, 1985). Poziom samoakceptacji jest wskaźnikiem spójności struktury ,ja", stąd niski poziom samoakceptacji, charakterystyczny dla zaburzeń osobowości, wskazuje na niespójność ,ja" (słabe poczucie tożsamości), traktowaną jako przejaw nieprzystosowania społecznego i zaburzeń emocjonalnych (por. Dauksza, 1987; Jakubik i in., 1992). Mała z kolei rozbieżność między obu rodzajami ,ja" (wysoki poziom samoakceptacji) ma niską wartość stymulacyjną, co może być jedną z przyczyn ciągłego niedostymulowania, tak typowego np. dla osobowości nieprawidłowej (Eliasz, 1981). Z prac wielu autorów (por. Friedman, 1955; Reykowski, 1970; Rogers i Dymond, 1954) wynika, że u osób zdrowych korelacja między ,ja-realnym" a ,ja-idealnym" wynosi ok. 0,50-0,60, u osób z nerwicami zaś ok. 0,30, a niekiedy przybiera wartość zerową. W zaburzeniach osobowości współczynnik korelacji często wynosi nawet poniżej zera (por. Jakubik, 1979; Jakubik i in., 1992), co świadczy o nadmiernej idealizacji własnej osoby, która powoduje wysoki stopień rozbieżności między ,ja-realnym" a „ja-idealnym", dzięki czemu standardem regulacji zachowania staje się ,ja-idealne". Nadmierna idealizacja „ja" wyznacza zawyżony poziom aspiracji, a tym samym zawyżoną samoocenę. W zaburzeniach osobowości występuje więc swoisty paradoks: brak samoakceptacji przy równocześnie zawyżonej samoocenie. Jest to także zjawisko typowe dla nerwic. Przywrócenie równowagi funkcjonalnej systemu następuje przez opisane już pozorne zredukowanie rozbieżności informacyjnej (modyfikacja treści ,ja-real-nego" zamiast zmian rzeczywistych właściwości) drogą mechanizmów 195 obronnych, co stwarza pozory prawidłowego poziomu samoakceptacji. Przez obronną redukcję rozbieżności ,ja-rearne"-,ja-idealne" dochodzi również do zgodności między aspiracjami a oczekiwaniami, charakterystycznej dla zaburzeń rozwoju osobowości (Jakubik, 1979). Taka zbieżność uniemożliwia modyfikujący wpływ oczekiwań na aspiracje, jaki obserwuje się w osobowości prawidłowej, w której osiągnięte wyniki zależą od określonej relacji tych dwóch zmiennych. Według Straś-Romanowskiej (1975) wysokie zbieżne aspiracje i oczekiwania są typowe dla dzieci i jednostek osobowościowo niedojrzałych, które dążą do realizacji celów nieosiągalnych (przekraczających ich własne możliwości) i u których moc regulacyjna „ja-idealnego" jest większa niż ,ja-realnego". Z tego powodu są one stale narażone na rozbieżność między pożądanymi i oczekiwanymi wynikami a rzeczywistymi osiągnięciami. Im wyższa samoocena i poziom aspiracji, tym niższy próg tolerancji na rozbieżność informacyjną i tym silniejsza motywacja do jej redukcji. W ten sposób wzrasta stopień zaangażowania ,ja", czyli egocentryzmu. Wskaźnikiem egocentryzmu jest bowiem siła motywacji do rozwiązania tzw. zadań osobistych (zachowania ukierunkowane na podtrzymanie lub osiąganie wyobrażonych, idealnych stanów podmiotu), uwarunkowanych rozbieżnością informacyjną między ,ja-idealnym" a napływającymi lub zakodowanymi informacjami o ,ja". Reykowski (1974), zgodnie z koncepcją Lewina (1963), określa poziom aspiracji jako przewidywania odnośnie do ewentualnych rezultatów planowanej działalności, zmierzających do wykonania określonych zadań. Poziom aspiracji determinuje odpowiednią strategię podejmowania decyzji w zależności od cech zadania i przeszłych bezpośrednich doświadczeń jednostki. W sytuacjach zadaniowych część osób (realiści) poprawnie ocenia własne możliwości, tj. osiąga wyniki zgodne z przewidywaniami; niektóre osoby (ryzykanci) systematycznie oceniają swoje możliwości jako wyższe od rzeczywistych, tj. osiągają rezultaty niższe niż przewidywane; jeszcze inne osoby (asekuranci) nie doceniają własnych możliwości, tj. osiągają wyniki wyższe od przewidywanych. Jeżeli samooceny rozpatrywać w ramach triady: aspiracje — oczekiwania — wyniki, to okazuje się, że u różnych ludzi zakres tolerancji rozbieżności informacji zależy od jej rodzaju (Łukaszewski, 1985). Poziom aspiracji może więc być adekwatny i nieadekwatny, zaniżony lub zawyżony w stosunku do zakresu własnych możliwości. Badania empiryczne wykazały, że w zaburzeniach osobowości i nerwicach występuje zawyżony i sztywny poziom aspiracji, utrzymujący się niezależnie od uzyskiwanych wyników (por. Atkinson, 1965; Obuchowski, 1961; Skórny, 1972; Wysokińska-Gąsior, 1975). Natomiast 196 z obserwacji klinicznych wynika, że niektóre typy zaburzeń osobowości mogą także przejawiać znacznie zaniżony lub niestabilny poziom aspiracji (por. Jakubik, 1975b; Kępiński, 1977). Zgodnie z teorią Atkinsona (1965) siła motywacji do wykonania zadania (realizacji celu) jest wypadkową motywacji osiągnięć i motywacji unikania niepowodzenia. Jednostka jest najsilniej zaangażowana emocjonalnie w wykonanie określonego zadania, jeżeli prawdopodobieństwo osiągnięć jest bliskie 50% (Atkinson i Feather, 1966). Dlatego aspiracje realistyczne (zgodność aspiracji z osiągnięciami) są silnie stymulujące, podczas gdy aspiracje nierealistyczne (zaniżona lub zawyżona samoocena) mają znacznie niższą wartość stymulacyjną. Zaburzenia osobowości z nadmiernie wysoką reaktywnością cechuje bierny styl samoregulacji, wynikający z dużej rozbieżności — zarówno w kierunku dodatnim, jak i ujemnym — między poziomem aspiracji a poziomem osiągnięć (Eliasz, 1974). Na podstawie rezultatów licznych badań eksperymentalnych (por. Atkinson, 1965; Atkinson i Feather, 1966; Kozielecki, 1977; Łoś, 1971; Łukaszewski, 1974, 1985; Reykowski, 1974; Skórny, 1970, 1972; Straś-Romanowska, 1975) można wnioskować, że zaburzenia rozwoju osobowości będą charakteryzowały następujące ogólne właściwości: ¦ Przewaga motywacji do unikania niepowodzenia (lęk przed porażką) nad motywacją do osiągnięć, zwłaszcza w sytuacjach, w których mogłoby dojść do porównania z innymi osobami lub przyjętymi standardami. ¦ Skłonność do niepodejmowania żadnych zadań, a w sytuacji konieczności dokonania wyboru — tendencja do preferowania zadań bardzo łatwych (asekuranctwo) lub znacznie przekraczających własne możliwości (decyzje ryzykowne); podjęcie zadań zbyt trudnych nie naraża bowiem na ośmieszenie lub ujemną ocenę otoczenia, gdy nastąpi nieunikniona porażka. ¦ Reagowanie podwyższeniem poziomu aspiracji na niepowodzenie. ¦ Uzyskiwanie słabych wyników w sytuacji silnego nacisku otoczenia na dobre wykonanie zadań. ¦ Zaniżona ocena subiektywnego prawdopodobieństwa sukcesu (osiągnięcia wyniku). ¦ Tendencja — bezpośrednio po podjęciu decyzji — do zwiększania atrakcyjności wybranej ewentualności lub zmniejszania atrakcyjności odrzuconej alternatywy. ¦ Zależność od otoczenia i autorytetów. ¦ Łatwość porzucania podjętych zadań z chwilą otrzymania możliwości realizowania innych celów. 197 ¦ Częsty irracjonalny upór w ponawianiu prób i kontynuowaniu wysiłków zrealizowania zadań, wyraźnie przekraczających własne realne możliwości. ¦ Dysproporcja między poziomem aspiracji a poziomem osiągnięć. ¦ Ciągłe dążenie do minimalizowania lęku przed niepowodzeniem (np. unikanie sytuacji współzawodnictwa). ¦ Duża siła napięcia emocjonalno-motywacyjnego i brak tolerancji na różnego rodzaju rozbieżność informacyjną, a szczególnie rozbieżność aspi-racje-wyniki i aspiracje - oczekiwania (tj. ,ja-idealne"-,ja-realne"). Interesujące byłoby empiryczne wyjaśnienie częstszego podejmowania decyzji ryzykownych przez jednostki z zaburzeniami osobowości w porównaniu z osobami zdrowymi. Prawdopodobnie istnieją trzy różne przyczyny decyzji ryzykownych (por. Reykowski, 1974): ¦ doraźny lub trwały lęk determinujący nieadekwatne aspiracje, ¦ silne dążenie do jak najlepszego wykonania zadania, powodujące nierealistyczne przewidywanie swoich możliwości, ¦ niepewność odnośnie do zakresu własnych możliwości, wyzwalająca postawę maskującą w formie przesadnej ich oceny (tzw. obronnie zawyżona samoocena). Nie można oczywiście wykluczyć współdziałania wszystkich trzech czynników. Poczucie kontroli Struktura „ja" generuje nie tylko motywację do samookreślenia, zachowania poczucia własnej odrębności i tożsamości oraz do potwierdzenia, ochrony i podwyższenia poczucia własnej wartości, ale także motywację do utrzymania i powiększania samokontroli (przewidywanie swoich reakcji i zdolność do kierowania samym sobą) oraz kontroli nad otoczeniem zewnętrznym (zdolność wywoływania pożądanych zmian w otoczeniu i przewidywania biegu zdarzeń). Informacje zapowiadające możliwość utraty samokontroli i kontroli nad otoczeniem są odbierane jako zagrożenie dla „ja". Ten rodzaj rozbieżności informacji wywołuje podobne napięcie emocjonalno-motywacyjne jak w przypadku, gdy jednostka traci samokontrolę lub kontrolę nad otoczeniem lub gdy występuje niepewność odnośnie do zakresu kontroli, co jest przejawem małej efektywności regulacyjnych 198 funkcji struktury ,ja". W ten sposób powstaje silna motywacja do redukcji niepewności, wyrażająca się dążeniem do samopotwierdzenia kontroli na drodze poszukiwania odpowiednich informacji podtrzymujących. Niedorozwój struktury , ja" w zaburzeniach osobowości powoduje trudności w utrzymaniu poczucia kontroli nad sobą i otoczeniem, a tym samym zwiększa zapotrzebowanie na informacje potwierdzające. Podwyższenie poczucia kontroli prowadzi równocześnie do potwierdzenia poczucia tożsamości i poczucia własnej wartości. Dlatego zahamowanie rozwoju struktury ,ja" wywołuje zakłócenia we wszystkich wymienionych elementach jednocześnie, przy czym zaburzenie jednego z nich może mieć charakter dominujący. Regulacyjna dysfunkcja struktury „ja" w zaburzeniach osobowości może więc przejawiać się przede wszystkim w zakresie kontroli nad otoczeniem. W dążeniu do utrzymania określonego poziomu kontroli oraz poczucia kontroli (niezależnie od rzeczywistych jej możliwości) wytwarza się swoisty typ mechanizmów przystosowawczych — mechanizmy manipulacyjne (Jakubik, 1979). Ich zasadniczym celem jest aktywne zdobywanie informacji potwierdzających poczucie kontroli, a pośrednio także poczucie tożsamości i własnej wartości (zob. rozdz. Mechanizmy przystosowawcze). Zgodnie z koncepcją Kofty (1977) kontrola psychologiczna nad otoczeniem składa się z trzech komponentów: kontroli behawioralnej, kontroli poznawczej i poczucia kontroli. „Jednostka znajduje się w sytuacji kontroli osobistej (czyli dysponuje kontrolą behawioralną) nad otoczeniem wtedy i tylko wtedy, gdy wystąpienie zdarzenia posiadającego wartość dla jednostki zależy wyłącznie od niej samej, czyli jej własnego zachowania" (Kofta, 1977). Stan otoczenia zależy od danej jednostki, kiedy ma ona możliwość wywoływania w nim zmian fizycznych, społecznych i psychologicznych (wie, jak oddziaływać i wolno jej posłużyć się określoną techniką oddziaływania) oraz posiada swobodę wyboru odpowiednich sposobów sterowania otoczeniem (dysponuje zbiorem alternatyw działania). Efektywna kontrola polega na zwiększaniu prawdopodobieństwa pojawiania się stanów otoczenia o wartości dodatniej i zmniejszaniu prawdopodobieństwa występowania stanów o wartości ujemnej dla podmiotu. Należy wyraźnie rozróżnić brak kontroli, gdy zdarzenia o wartości dodatniej zależą od odmiennych czynników (np. innych ludzi) niż działania własne, od kontroli nieefektywnej — nieumiejętności skutecznego wykorzystania możliwości swobodnego oddziaływania na otoczenie w celu wyeliminowania zdarzeń niekorzystnych. Rozwój zachowań kontrolujących, tzn. wzrost kontroli behawioralnej, uzewnętrznia się: 199 ¦ Zwiększeniem stopnia złożoności — od wywoływania jakichkolwiek modyfikacji otoczenia, poprzez zmiany oczekiwane aż do zmian zaplanowanych w dłuższej perspektywie czasowej. ¦ Zróżnicowaniem rodzaju obiektu (własna osoba lub otoczenie) poddanego bezpośredniemu oddziaływaniu — dostosowanie się do specyficznych wymogów danej sytuacji, wybór określonych sytuacji, a unikanie innych, formowanie sytuacji pozbawionych wartości ujemnych. ¦ Przeciwstawianiem się ograniczeniom swobody działania (np. w postaci agresji lub negatywizmu) — odzyskiwanie potrzebnego poziomu kontroli nad otoczeniem. Wzrost kontroli behawioralnej zwiększa stopień kontroli poznawczej, czyli rozwija te właściwości systemu poznawczego, które warunkują obniżenie poziomu niepewności otoczenia z punktu widzenia podmiotu. Jednostka sprawuje kontrolę poznawczą nad otoczeniem „wtedy i tylko wtedy, gdy jest zdolna do przewidywania z określonym prawdopodobieństwem zachodzących w nim zdarzeń" (Kofta, 1977), zarówno ich następstwa, jak i współwystępowania. Kontrola poznawcza jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem kontroli behawioralnej. Najważniejszym elementem kontroli nad otoczeniem jest tzw. poczucie kontroli (kontrola spostrzegana), które ma strukturę hierarchiczną: od przekonań odnośnie do możliwości i skuteczności kontroli w konkretnych sytuacjach, przez określone kategorie sytuacji, do uogólnionego poczucia kontroli (miejsca na wymiarze „zewnętrzne-wewnętrzne umiejscowienie źródła kontroli" — Rotter, 1966). Im bardziej stabilne poczucie kontroli, tym mniejszy wpływ mają na nie czynniki sytuacyjne (np. sytuacje nowe osłabiają poczucie kontroli). W zakres poczucia kontroli wchodzą dwa podstawowe składniki: 1. Poczucie bezpieczeństwa (przekonanie, że zdarzenia są przewidywalne) stanowiące reprezentację kontroli poznawczej nad otoczeniem. 2. Poczucie mocy (przekonanie, że można w swobodny sposób wpływać na zdarzenia) stanowiące reprezentację kontroli behawioralnej nad otoczeniem. Silne poczucie kontroli korzystnie wpływa na skuteczność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi (stresowymi), natomiast słabe poczucie kontroli nie sprzyja lepszemu radzeniu sobie ze stresem, zwłaszcza gdy towarzyszy mu nadmiernie wysoka reaktywność jednostki (por. Klonowicz, 1992). Poczucie kontroli, zdaniem Kofty (1977), posiada autonomię regulacyjną, wyrażającą się regulacją zachowania — nawet bez podejmowania czynności kontrolujących — oraz sytuacyjną zmianą stopnia poczucia 200 kontroli pod wpływem informacji o warunkach działania. W miarę wzrostu poziomu kontroli behawioralnej i poznawczej zwiększa się prawdopodobieństwo zaspokojenia różnorodnych potrzeb podmiotu. Poza tym sam fakt sprawowania kontroli nad otoczeniem ma autonomiczną wartość gra-tyfikacyjną, gdyż redukuje napięcie emocjonalno-motywacyjne. Dlatego każdy człowiek wykazuje tendencję do utrzymywania odpowiedniego poziomu kontroli nad otoczeniem oraz dążenie do podtrzymania i wzmacniania poczucia kontroli (poczucia bezpieczeństwa i mocy). W przebiegu ontogenezy stają się one bowiem jedną z fundamentalnych potrzeb struktury Ja". Grzelak (1985) proponuje cztery kategorie opisu kontroli jednostki nad wzmocnieniami, tj. poczucia wpływu: 1. Kontrola sprawowana. Przedmiotem rzeczywiście sprawowanej przez zachowania jednostki kontroli mogą być jej własne wyniki, a także wyniki i działania innych ludzi. Poziom kontroli sprawowanej zależy od wiedzy i umiejętności podmiotu, jego przekonań (tj. wyciągania wniosków, czy i w jaki sposób dany obszar rzeczywistości jest przez niego kontrolowany) oraz motywacji do własnej bezpośredniej kontroli. 2. Kontrola spostrzegana (poczucie kontroli). W tym znaczeniu pojęcie kontroli jest bliskie tradycyjnej koncepcji Rottera (1966) i wiąże się z powstawaniem generalizowanych sądów o posiadaniu (lub nie) wpływu w pewnym obszarze rzeczywistości. W odróżnieniu jednak od ujęcia Rotterowskiego, Grzelak traktuje percepcję kontroli sprawowanej jako kategorię psychologiczną o częściowym, a nie globalnym charakterze. Stąd jednostka może sądzić i oczekiwać, że ma duży wpływ w jednym obszarze rzeczywistości (np. w sferze prywatnej), a jednocześnie uważać, iż nie ma wpływu na zdarzenia w innym obszarze (np. społecznym). Na podobnej zasadzie niektórzy autorzy wyodrębniają uogólnione poczucie kontroli jako względnie stałą cechę osobowości oraz sytuacyjne poczucie kontroli jako zmienny stan jednostki (por. Folkman, 1984; Zawadzka, cyt. za: Klonowicz, 1992). 3. Kontrola potencjalna. Poczucie posiadania jeszcze nie wykorzystanego potencjału środków do wpływania na rzeczywistość (np. możliwość osiągnięcia określonych wyników przy optymalnej mobilizacji energii). Jednostka o dużej potencji kontroli dostrzega wiele możliwości wpływania na wyniki, aczkolwiek nie musi ich realizować. 4- Kontrola pożądana (potrzeba kontroli). To przekonania podmiotu na temat tego, jaki wpływ pragnąłby mieć na rzeczywistość, niezależnie od spostrzeganej i potencjalnej kontroli. 201 Niedorozwój struktury „ja " w zaburzeniach osobowości będą charakteryzowały: ¦ nadmiernie nasilona potrzeba zachowania kontroli, ¦ niski poziom kontroli behawioralnej (mała złożoność, słabe zróżnicowanie obiektu oddziaływania i sytuacji, nieumiejętność odzyskiwania utraconej kontroli), ¦ nieefektywna kontrola behawioralna, ¦ niski poziom kontroli poznawczej, ¦ uogólnione, niestabilne i słabe poczucie kontroli, wyrażające się brakiem poczucia bezpieczeństwa i mocy, ¦ zwiększone zapotrzebowanie na informacje potwierdzające kontrolę behawioralną, poznawczą i poczucie kontroli, ¦ globalny, a nie zróżnicowany charakter kontroli sprawowanej, spostrzeganej i potencjalnej, ¦ duży stopień rozbieżności między poszczególnymi rodzajami kontroli, ¦ zakłócenie procesu przetwarzania informacji dotyczących różnych typów kontroli, ¦ poczucie kontroli zewnętrznej, tj. przekonanie, że na zdarzenia mają wpływ czynniki zewnętrzne, a nie własne zachowanie się, ¦ stereotypowe stosowanie mechanizmów manipulacyjnych w celu podtrzymania lub przywrócenia utraconego poczucia kontroli. Najczęściej stwierdzanym empirycznie i eksperymentalnie objawem w zaburzeniach osobowości jest poczucie kontroli zewnętrznej (por. Drwal, 1981; Jakubik, 1979). Cechuje ono także osoby uzależnione od alkoholu lub środków odurzających (por. Gaś, 1987; Jakubik i in., 1992) oraz chorych z zespołami nerwicowymi (Olchanowska, 1987). Obserwuje się także istotną zależność: im niższy poziom samoakceptacji, tym bardziej zewnętrzne poczucie kontroli (Jakubik i in., 1992). Według Rottera (1975), trwałe i zgeneralizowane oczekiwania dotyczące umiejscowienia kontroli wzmocnień są indywidualną właściwością jednostki, którą można traktować jako wymiar osobowości w formie kontinuum od uogólnionego poczucia kontroli zewnętrznej do uogólnionego poczucia kontroli wewnętrznej. W zakres tych oczekiwań wchodzą przekonania o tym, jaki jestem (obraz własnego ,ja"), jaka jest otaczająca rzeczywistość (obraz świata) i jakie zachodzą relacje ,ja"-„świat", ,ja"-„inni" i „inni"-„świat". Dominacja poczucia kontroli zewnętrznej w zaburzeniach osobowości jest odbiciem przekonania o nieprzewidywalności zdarzeń w otoczeniu i niemożności ich kontrolowania przez siebie, zależności zdarzeń od losu, innych ludzi lub różnych czynników zewnętrznych, braku związku między własnym zacho- 202 waniem a powstałymi sytuacjami, niewielkim wpływie na kary i nagrody, jakie spotyka się w codziennym życiu. Jednostki z zaburzeniami osobowości spostrzegają wyniki swoich zachowań jako pozostające poza własną kontrolą i nie wierzą w możliwość wpływania na bieg wydarzeń. Samoregulacyjne mechanizmy przystosowawcze Jak wielokrotnie wspominano, w sytuacjach rozbieżności informacyjnej, a zwłaszcza niedoboru informacji potwierdzających strukturę , ja", osobowość uruchamia określone samoregulacyjne mechanizmy przystosowawcze służące podtrzymaniu równowagi funkcjonalnej systemu. Zgodnie z proponowanym przeze mnie wcześniej podziałem (Jakubik, 1982, 1987a), można wyodrębnić cztery podstawowe typy mechanizmów przystosowawczych: mechanizmy restrukturalizacyjne, mechanizmy obronne, mechanizmy odreagowania (rozładowujące) i mechanizmy manipulacyjne. Wszystkie typy samoregulacyjnych mechanizmów przystosowawczych są z sobą ściśle powiązane za pomocą złożonych relacji i sprzężeń oraz mają ogólnie charakter obronny, gdyż ich zasadniczym celem jest dążenie do redukcji uwarunkowanego rozbieżnością informacji nadoptymalnego poziomu aktywacji — a tym samym zredukowania wzbudzonych przez niego emocji ujemnych (głównie lęku, niepokoju, napięcia psychicznego, poczucia zagrożenia, poczucia winy itp.) — aby przywrócić i utrzymać równowagę funkcjonalną systemu. Różnią się jednak strukturą, funkcją i swoistością działania. Przez pojęcie zachowań obronnych, w ścisłym tego słowa znaczeniu, będziemy rozumieli wyłącznie zachowania o określonej strukturze odpowiadającej konkretnemu celowi, jakim jest zaspokojenie potrzeb ,ja" (głównie potrzeb poczucia tożsamości, własnej wartości i kontroli) w warunkach nasilonego lęku, wynikającego z realnego zagrożenia , ja" lub jego antycypacji. Zachowania nastawione na „zaspokojenie potrzeb »ja« w warunkach względnego braku zagrożenia »ja« (których celem jest rozwój »ja«) nie będą czynnościami obronnymi" (Grzegołowska-Klarkowska, 1986, s. 196). dachowania obronne mogą mieć różny poziom organizacji i złożoności, ale lcn osadniczym składnikiem są zawsze mechanizmy obronne. 203 Mechanizmy restrukturalizacyjne --------------------------------------------------- Mechanizmy restrukturalizacyjne redukują rozbieżność informacyjną przez przetworzenie zakodowanych informacji, co prowadzi do rzeczywistych zmian strukturalnych w systemie poznawczym, np. w strukturach ,ja-re-alnego" lub ,ja-idealnego". Umożliwiają rozwój systemu nie tylko przez stałe przeobrażanie struktur poznawczych, ale także przez wzbogacanie ich treści, wzrost złożoności, hierarchizacji, centralizacji i stopnia organizacji. W osobowości prawidłowej mechanizmy restrukturalizacyjne mają przewagę funkcjonalną nad pozostałymi typami mechanizmów przystosowawczych, natomiast w zaburzeniach osobowości — odwrotnie, co jest jednocześnie przyczyną i skutkiem zahamowania rozwoju struktur poznawczych. W niedorozwoju systemu poznawczego obserwujemy niski stopień gotowości do zmian w strukturach informacyjnych, zwłaszcza w strukturze ,ja", stąd mechanizmy restrukturalizacyjne stają się nieskuteczne i zdominowane przez zachowania obronne. W sytuacjach poważnego zagrożenia ,ja", np. zbyt silnej stymulacji, nadmiernie wysokiego poziomu rozbieżności informacyjnej, braku informacji potwierdzających czy zaburzeniach procesu przetwarzania informacji, mechanizmy restrukturalizacyjne muszą zmienić swój zasadniczy charakter z rozwojowego na obronny. Dochodzi wówczas do przejściowej bądź względnie trwałej restrukturalizacji nieprawidłowej, przejawiającej się w dwóch głównych postaciach: restrukturalizacji psychotycznej (zob. rozdz. Funkcjonowanie osobowości w psychozach) oraz restrukturalizacji nerwicowej. W pierwszym przypadku, po okresie mniej lub bardziej całkowitej destrukturalizacji (dezintegracji) systemu, czego wyrazem są np. totalny lęk, nastrój urojeniowy i/lub objawy rozszczepienia osobowości, następuje — zwykle po tzw. fazie olśnienia — restrukturalizacja psychotyczna, czyli ukształtowanie się poznawczych struktur urojeniowych. Nowo powstała struktura psychozy może częściowo lub całkowicie przejąć regulacyjno-integracyjne funkcje zachowania się jednostki, gdyż z reguły posiada dużą moc regulacyjną. Cokolwiek inaczej przebiega proces restrukturalizacji nerwicowej, inicjowany zagrożeniem struktury ,ja" przez swoiste sytuacje trudne, zwane często traumaty żujący mi. Nie każda bowiem sytuacja trudna czy stresowa mają znaczenie nerwicorodne, nawet przy najbardziej niekorzystnym wpływie kluczowego czynnika patogenetycznego, jakim bez wątpienia są zaburzenia rozwoju osobowości. Słusznie więc np. Obuchowska (1986) wyodrębnia spośród sytuacji trudnych kategorię tzw. sytuacji traumaty- 204 ^jących, o charakterze nerwicogennym. Jej zdaniem są to tego rodzaju sytuacje, które równocześnie zakłócają działania oraz zagrażają poczuciu własnej wartości i/lub potrzebie bezpieczeństwa, a których człowiek nie potrafi pokonać i przed których negatywnym wpływem nie potrafi się obronić. W oparciu o teorię informacji, Swiadoszcz (1971) uważa za ner-wicorodne takie sytuacje, które charakteryzują się deficytem informacji znaczących, tj. wpływających na prawdopodobieństwo osiągnięcia celu, co powoduje wyraźne zwiększenie stopnia niepewności jednostki odnośnie do realizacji zamierzonych zachowań celowych. Podobną tezę implikuje teoria Simonowa (1970), ujmująca emocjejako proces kompensacji niedoboru informacyjnego. W świetle przyjętej przez nas systemowej koncepcji osobowości można ogólnie określić sytuacje traumatyzujące jako sytuacje sygnalizujące możliwość utraty poczucia tożsamości i/lub poczucia własnej wartości i/lub poczucia kontroli przy jednoczesnym braku lub nieskuteczności mechanizmów przystosowawczych jednostki (np. restrukturalizacyjnych, obronnych, rozładowujących, manipulacyjnych)" (Jakubik, 1979, s. 261). Sytuacje traumatyzujące stanowią więc zagrożenie dla ,ja" i odgrywają bardzo ważną rolę w genezie różnych zaburzeń psychicznych, nie tylko nerwic. Są źródłem dużej rozbieżności informacyjnej (niedobór informacji potwierdzających strukturę ,ja"), o wysokiej wartości stymulacyjnej, generującej silne napięcie emocjonalno-motywacyjne, co w przypadku nieefektywności mechanizmów przystosowawczych może prowadzić do zakłócenia samoregulacji i samosterowności systemu, także w formie wystąpienia klinicznych objawów zespołu nerwicowego. Istotą sytuacji traumatyzujących jest antycypacja zagrożenia , ja", a warunkiem koniecznym powstania nerwicy są zaburzenia rozwoju osobowości (stąd nie uzasadnione wydaje się wyróżnianie oddzielnej kategorii tzw. neurotycznego rozwoju osobowości). Niedorozwój systemu poznawczego, a szczególnie struktury ,ja", optymalizuje bowiem stopień antycypowanego zagrożenia >ja", minimalizuje zaś samoregulacyjną skuteczność mechanizmów przystosowawczych. Ten fakt, oprócz zresztą wielu innych, dowodzi, że nie ma nerwicy bez zaburzeń osobowości. Niezależnie od sytuacji traumatyzujących, fundamentem patogenezy nerwicy jest nadmierna idealizacja „ja", wynikająca głównie z niedorozwoju struktury ,ja". Duży stopień niezgodności między ,ja-realnym" * >ja-idealnym" stanowi najpoważniejsze zagrożenie dla ,ja", ponieważ Jest pierwszoplanowym źródłem wewnętrznym nadmiernie wysokiego po-Zlornu rozbieżności informacyjnej. Rozbieżność ta jest wskaźnikiem bardzo oskiego poziomu samoakceptacji, generującego silny lęk. Paradoksalnie 205 towarzyszy temu zawyżona samoocena, gdyż oparta na przeidealizowanym „ja-idealnym". Sztywność ,ja-idealnego" nie pozwala na jego prawidłową destrukturalizację, a zawyżona samoocena (podobnie jak związane z nią nierealistycznie wysokie aspiracje) pozostaje obronnie utrwalona i nie modyfikowana, mimo porażek i niepowodzeń w osiąganiu zamierzonych celów (Jakubik, 1979). W ten sposób utrzymujący się brak samoakceptacji powoduje ciągły, nadoptymalny wzrost aktywacji i lęku, aż w końcu wystąpi tzw. dezintegracja systemu. W przeciwieństwie do wstępnej destrukturalizacji (dezintegracji strukturalnej systemu) psychotycznej, proces restrukturalizacji nerwicowej rozpoczyna się swoistym zaburzeniem mechanizmów integracyjno-regulacyj-nych osobowości, zwanym dyzintegracją (Jakubik, 1979). W odróżnieniu od stosowanego w piśmiennictwie pojęcia dezintegracji [dez- lub de-, od fr. des-, z łac. dis- = roz-, na części — przedrostek oznaczający zniweczenie, rozpad, utratę], określającego utratę zdolności do prawidłowej integracji strukturalnej, bardziej właściwe wydaje się bowiem używanie w odniesieniu do nerwic terminu „dyzintegracją" [dys- lub dyz-, od gr. dys- = źle, wadliwie — przedrostek oznaczający wyłączenie, zakłócenie], którym nazywa się przejściowe i odwracalne zakłócenie czy też wyłączenie funkcji integracyjnych systemu. Zgodnie z tą zasadą— sugerowaną zresztą przez Menningera i in. (1963) — w celu podkreślenia odwracalności nieprawidłowych stanów systemu, będących konsekwencją dyzintegracji, możemy mówić o dysfunkcji (np. sensoryczno-motorycznych), dysregulacji, dyskontroli czy dyzorganizacji (np. zachowania się). Dyzintegracją powoduje uwolnienie niektórych funkcjonalnych struktur systemu spod integrującej kontroli osobowości, dzięki czemu nabierają charakteru autonomicznego (mogą samodzielnie regulować zachowaniem się), które następnie ulegają restrukturalizacji obronnej. W efekcie działania obronnej restrukturalizacji nerwicowej występuje szeroki wachlarz zespołów objawowych, głównie w postaci: ¦ dysocjacji — odszczepiona struktura samoregulacji zachowania się sprzężona z wahaniami poziomu świadomości (semantycznej i percep-cyjnej), ¦ konwersji — struktura dysfunkcji sensoryczno-motorycznych, ¦ natręctw — struktura zachowań (np. czynności, myśli) zautomatyzowanych i zrytualizowanych, ¦ fobii — ustrukturalizowany lęk (zbiór sprzężeń zwrotnych dodatnich lęku z obiektem zewnętrznym i/lub wewnętrznym), 206 ¦ somatyzacji — ustrukturalizowany i uświadomiony zbiór bodźców napływających z autonomicznego układu nerwowego. Dyzintegracja struktury „ja" uwalnia i nadaje autonomię funkcjonalną strukturze ,ja-fizycznego", do której dołączają się uczynnione informacje zakodowane w systemie poznawczym, a odnoszące się do przebytych przez jednostkę różnorodnych schorzeń somatycznych oraz objawów chorobowych obserwowanych u innych osób lub poznanych z różnych źródeł (np. środków masowego przekazu, publikacji fachowych, książek popularnonaukowych itp.). W ten sposób, przez kolejne obronne działanie mechanizmu restrukturalizacji nerwicowej, kształtuje się nowa, swoista struktura poznawcza, zwana „pojęciem (obrazem) własnej choroby", która przejmuje funkcje głównego regulatora zachowania się człowieka. Dopływ informacji z otoczenia zewnętrznego, świadczących o akceptacji przyjętej przez jednostkę roli chorego, a nawet aprobaty dla często instrumentalnego charakteru tej roli, prowadzi do utrwalania się struktury ,ja-chorego". Jest to tzw. wtórna korzyść z choroby. Istotną, pierwotną „korzyścią" z nerwicy jest zabezpieczenie systemu przed całkowitą utratą zdolności samosterowania w niekorzystnych warunkach zagrożenia dla ,ja". Restrukturalizacja nerwicowa pozwala bowiem na pośrednią (pozorną) likwidację rozbieżności informacyjnej przez redukcję nadoptymalnego poziomu aktywacji, a tym samym eliminację emocji ujemnych, przede wszystkim lęku. Stanowi to także silne wzmocnienie dodatnie, sprzyjające stabilizacji tego mechanizmu na drodze odruchowo--warunkowej i uruchamiania go w sytuacjach trudnych czy traumatyzują-cych. Zredukowanie nadoptymalnego poziomu aktywacji może, chociaż nie zawsze, zmienić znak emocji na dodatni, czego wyrazem jest np. obserwowane już przez Janeta (1892) zjawisko la belle indifference, czyli zadziwiającej obojętności w stosunku do dramatycznych nieraz objawów nerwicowych (np. dysocjacyjnych lub konwersyjnych), a czasem nawet wyraźnego zadowolenia czy też wręcz przyjemności z cierpienia. W przypadkach dodatkowych wzmocnień pozytywnych, np. uzyskania zainteresowania, uczuć, pomocy, opieki lub innych gratyfikacji ze strony otoczenia, mechanizm restrukturalizacji nerwicowej aktywizuje mechanizmy manipulacyjne. Uruchomienie tych mechanizmów następuje także wtedy, gdy dopływające informacje mają charakter wzmocnienia negatywnego (np. dezaprobata otoczenia dla przyjętej przez jednostkę roli chorego). Powstała wówczas rozbieżność informacyjna między informacjami napły-WaJącymi z zewnątrz a zakodowanymi w poznawczej strukturze ,ja-cho- 207 rego" (obrazie własnej choroby), nie wzbudza już jednak nadoptymalnej aktywacji o charakterze lękowym, ale wyzwala silne emocje w postaci poczucia krzywdy (często werbalizowanego jako poczucie winy). W ten sposób poczucie krzywdy może ukierunkować zachowanie się na aktywne poszukiwanie informacji zewnętrznych i wewnętrznych (np. objawy nerwicowe) potwierdzających strukturę ,ja-chorego". Transformacja funkcji samoregulacyjnych mechanizmów restrukturali-zacyjnych z rozwojowych w obronne nie prowadzi do rzeczywistych, obiektywnych przekształceń struktury ,ja", co powoduje utrzymywanie się, a co gorsza usztywnienie nadmiernie wyidealizowanego ,ja-idealnego". W konsekwencji daje to obronne utrwalenie zawyżonej samooceny i nierealistycznego poziomu aspiracji przy jednoczesnym braku samoakceptacji. Wszelkie niepowodzenia i porażki są teraz tłumaczone (przed samym sobą lub przed otoczeniem) chorobą, czyli nerwicą, stanowiąc nierzadko okoliczność sprzyjającą nieracjonalnemu podtrzymywaniu struktury ,ja--idealnego". O ile prawidłowe (nieobronne) mechanizmy restrukturaliza-cyjne zapewniają skuteczne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi (stresowymi), o tyle zmiana ich funkcji na obronne świadczy o nieradzeniu sobie ze stresem, a więc antycypacji sytuacji trudnych jako traumatyzują-cych. Co się tyczy interpretacji zespołów nerwicowych jako niewerbalnej formy komunikacji (Szasz, 1972), „komunikacji cielesnej" (Argyle, 1975), , języka ciała" czy też „języka objawów", to trzeba wyraźnie podkreślić, iż to kontrowersyjne zagadnienie wymaga ukierunkowanych badań empirycznych i opracowań modelowych, najlepiej na gruncie współczesnej informacyjnej teorii komunikacji. Podobnie niejasna z punktu widzenia systemowego jest patogeneza chorób psychosomatycznych. Prawdopodobnie biorą w niej udział uwarunkowania podobne do uwarunkowań prowadzących do restrukturalizacji nerwicowej, ale przy jednoczesnym współuczestnictwie dwóch podstawowych czynników swoistych: zaburzonego mechanizmu kontroli emocjonalnej, przejawiającego się nadmiernym hamowaniem emocji ujemnych (np. lęku, niepokoju, wrogości, poczucia winy) oraz konstytucjonalnie zdeterminowanej słabości narządowego poziomu strukturalnego systemu żywego, tzn. takich podsystemów, jak np. układu pokarmowego, układu sercowo-naczyniowego, układu oddechowego itp. Hipoteza ta wymaga badań weryfikacyjnych. 208 Mechanizmy obronne Innym typem samoregulacyjnych mechanizmów przystosowawczych systemu żywego ^mechanizmy obronne, termin wprowadzony przez A. Freud (1936) w miejsce freudowskiego pojęcia „obrona ego". Zgodnie z założeniami psychoanalizy klasycznej są to nieświadome procesy redukcji lęku, czyli takie względnie trwałe wzory zachowań lub reakcje automatyczne, których podstawową funkcją jest ochrona ego przed lękiem. Mechanizmy te, które są nieświadome i irracjonalne, działają zwykle doraźnie i nie rozwiązują konfliktów, a jedynie w mniejszym lub większym stopniu obniżają poziom lęku. Według Haan (1977), w przeciwieństwie do funkcji nieobronnych ego („procesów zaradczych"), zachowania determinowane mechanizmami obronnymi mają charakter przymusowy, sztywny, nielogiczny, zniekształcający rzeczywistość, zezwalają na zastępczą ekspresję emocjonalną i opierają się na oczekiwaniu, że lęk można zredukować bez otwartej konfrontacji z sytuacją problemową czy trudną. Wieloletnia fascynacja fenomenem mechanizmów obronnych przyniosła obfite żniwo w formie licznych publikacji tematycznych, ale nadal panuje w tym zakresie chaos terminologiczny i klasyfikacyjny, niezgodność poglądów co do ich liczby, kryteriów podziału na prawidłowe i patologiczne oraz roli w zaburzeniach psychicznych. Ze szczegółowych przeglądów literatury przedmiotu, dokonanych przez autorów polskich (por. Grzegołowska--Klarkowska, 1986; Jakubik, 1989b; Kolańczyk, 1980; Siek, 1982) wynika, że obecnie nie posiadamy jeszcze systematycznej wiedzy na temat mechanizmów obronnych. Brak nawet powszechnie przyjętej definicji i klasyfikacji, a próby eksperymentalnego badania tych mechanizmów przyniosły sprzeczne rezultaty, które raczej pogłębiły niż wyjaśniły wątpliwości (por. Maruszewski, 1977), koncepcje psychoanalityczne zaś mają zdecydowanie nieoperacyjny charakter i nie nadają się do weryfikacji empirycznej. Aktualnie za najbardziej wartościowe heurystycznie uznaje się poznawcze teorie mechanizmów obronnych (por. Kofta, 1976; Grzegołowska--Klarkowska, 1986). Umiejscowienie mechanizmów obronnych w ramach systemowego ujęcia osobowości i teorii aktywacji daje szansę zintegrowania dotychczasowych koncepcji oraz zebranych różnorodnych danych. W dążeniu do redukcji rozbieżności informacyjnej wywołującej nadop-tymalny poziom aktywacji, a w następstwie powstanie silnych emocji o znaku ujemnym, jednostka preferuje metody zniekształcające odbierane informacje, starając się za wszelką cenę nie dopuścić do zmian w strukturach Poznawczych. W tym celu stosuje przede wszystkim mechanizmy obronne, 209 wyuczone w przebiegu rozwoju osobniczego. Mechanizmy te prawdopodobnie redukują jedynie rozbieżność informacji związaną ze strukturą, ja" jeśli wielkość rozbieżności powoduje lęk. Jednakże od czasów Freuda nie do końca jest zweryfikowana i rozstrzygnięta sprawa związku między lękiem a procesami obronnymi, chociaż wszystkie znane teorie osobowości zakładają, że mechanizmy obronne służą redukcji lęku. Bez wątpienia mają one jednak charakter celowy (Nęcka, 1979), strzegą standardów regulacji ważnych dla ,ja" (Kolańczyk, 1980), stanowią formę poznawczych reinter-pretacji bodźców (Lazarus, 1963) i formę samoobrony przez samooszuki-wanie się (Grzegołowska-Klarkowska, 2001; Kofta i Szustrowa, 2001). Interesującą koncepcję mechanizmów obronnych, wykorzystującą teorię przetwarzania informacji i własną regulacyjną teorię świadomości, przedstawia Kofta (1976). Traktując świadomość jako „pole" integracyjne zachowania, stwierdza, że proces uświadamiania sobie przez podmiot jakiegoś stanu rzeczy polega na konfrontacji informacji na ten temat z systemem poznawczym. Za pomocą zastosowanych w procesie konfrontacji swoistych reguł diagnostycznych identyfikacji i atrybucji, dopływające informacje o stanie rzeczy lub zdarzeniu zostają przesłane do określonego elementu systemu poznawczego. Mechanizm obronny jest rodzajem zaburzenia procesów warunkujących uświadomienie sobie informacji o świecie lub o „ja". Kosztem zniekształcenia napływających informacji uzyskuje się ich zgodność z obrazem własnego ,ja". Redukcja lęku, będąca efektem działania mechanizmów obronnych, zachodzi wskutek oddzielenia informacji od tego elementu systemu poznawczego, do którego powinny dotrzeć, zgodnie z posiadanymi przez jednostkę regułami diagnostycznymi. W zależności od etapu uświadamiania sobie informacji, w którym dochodzi do ich obronnego zniekształcenia, autor wyróżnia dwie kategorie mechanizmów obronnych. Pierwsza to mechanizmy, w których proces przetwarzania informacji zostaje zakończony na niższym poziomie od wymaganego oraz zachodzi zmiana elementu systemu poznawczego, dla którego były przeznaczone informacje. Do drugiej kategorii należą mechanizmy obronne zniekształcające informacje prawidłowo rozpoznane, ale za pomocą reguł diagnostycznych innych niż te, które jednostka stosuje w sytuacji nie zagrażającej „ja". Dla systemowego podejścia do zaburzeń osobowości bardziej perspektywiczna i inspirująca wydaje się koncepcja mechanizmów obronnych zaproponowana przez Grzegołowską-Klarkowską (1976, 1980, 1986, 1989, 2001). W jej ujęciu, mechanizmy obronne stanowią swoisty rodzaj procesów poznawczych, polegających na zakłóceniu odbioru lub przetwarzania informacji w sytuacjach nadoptymalnego poziomu aktywacji o charakterze 210 lekowym, spowodowanego rozbieżnością informacyjną. O występowaniu mechanizmów obronnych można wnioskować na podstawie swoistych zaburzeń w funkcjonowaniu procesów poznawczych, spadku poziomu aktywacji lub równoczesnego wystąpienia obu tych zjawisk (Maruszewski, 1977), oczywiście przy założeniu, że redukcja poziomu aktywacji jest funkcją (efektem) zaburzenia procesów poznawczych. „Jednym z warunków koniecznych do stwierdzenia występowania mechanizmu obronnego jest nastawienie na ochronę »ja« — w odróżnieniu od nastawienia na inne cele (zadania) pozaosobiste (związane z innymi ludźmi lub światem niematerialnym) oraz na cele osobiste inne niż ochrona »ja« (np. rozwój »ja«). [...] Założenie to nie wyklucza faktu, iż mechanizmy obronne mogą być uruchamiane przez spostrzeżenie zagrożenia obiektu spoza »ja« (innej osoby, ważnej sprawy), jeśli zagrożenie to ma bezpośrednie implikacje dla »ja«, co zdarza się wtedy, gdy na przykład dany obiekt jest włączony w obręb »ja« bądź jego zagrożenie ma bezpośrednie reperkusje w postaci wtórnego zagrożenia »ja« (np. wtedy, gdy zagrożenie obiektu stanowi zagrożenie dla zaspokojenia potrzeb »ja«, które ten obiekt gwarantuje)" (Grzegołowska--Klarkowska, 1986, s. 193-194). Grzegołowska-Klarkowska (1976) wyróżnia dwie kategorie mechanizmów obronnych: mechanizmy polegające na zakłóceniu odbioru informacji oraz mechanizmy zniekształcające dalsze fazy przetwarzania informacji o treści zagrażającej „ja". Mechanizmy obronne zakłócają odbiór informacji przez podwyższenie progów wrażliwości dla określonego rodzaju informacji, aby w ten sposób nie dopuścić do ich percepcji (pojawienia się w świadomości) lub ją utrudnić. Do tej grupy zalicza obronność percep-cyjną, występującą przy rozbieżności między informacjami napływającymi a zakodowanymi, oraz wyparcie — gdy rozbieżność zachodzi między informacjami już zakodowanymi. W szerokim rozumieniu pojęcia obronności percepcyjnej należy uwzględnić nie tylko dopływ informacji zagrażających z zewnątrz, ale także pochodzących z wewnątrz systemu (generowanych w samym podmiocie). Poza tym procesy selekcji informacji, a jednym z nich jest obronność percepcyjna, mogą zachodzić na różnych poziomach przetwarzania informacji (Erdelyi, 1974). Bardziej świadome zniekształcenie informacji rozbieżnych pojawia się w formie tłumienia (unikania informacji wzbudzających emocje ujemne) lub zaprzeczenia, tj. negowania informacji o przykrych zdarzeniach, które miały miejsce. Zasadą jest usuwanie niezgodnych informacji ze świadomości. Druga kategoria mechanizmów obronnych charakteryzuje się zakłóceniem procesu przetwarzania informacji poprzez restrukturalizację lub prze-artościowanie (reewaluację). Restrukturalizacja informacji zagrażających 211 wyraża się w postaci rzutowania, czyli projekcji (przypisywania własnych, nie akceptowanych cech innym ludziom) — tj. wyłączenia określonych informacji zakodowanych w strukturze ,ja" — intelektualizacji (ograniczania się do obiektywnych, a nie emocjonalnych atrybutów informacji) oraz izolacji (oddzielania od siebie treści rozbieżnych informacji dotyczących ,ja" lub osób znaczących). Przewartościowanie polega na zniekształceniu treści informacji i nadawaniu im nowych znaczeń, co przejawia się w formie racjonalizacji — tzn. podawania „uzasadnionych" motywów i przyczyn własnego zachowania się, gdy faktycznie nie ma ono racjonalnych bądź społecznie akceptowanych podstaw — reakcji upozorowanej (deklarowanie motywów i postaw odwrotnych do rzeczywiście przeżywanych), ekspiacji (zmiana samooceny czynu przez jego odpokutowanie) oraz fantazjowania — wyobrażanie sobie posiadania pożądanych wartości lub realizacji upragnionych celów (w rzeczywistości nie posiadanych i nie zrealizowanych). Mechanizmy obronne pierwszej grupy umiejscowione są w tej fazie kontinuum odbioru-przetwarzania informacji, która kończy się kodowaniem informacji w pamięci trwałej — np. obronność percepcyjna polega na niedopuszczeniu informacji do etapu kodowania w magazynie pamięci trwałej — natomiast do drugiej grupy mechanizmów należą dalsze operacje na tak zakodowanych informacjach (Grzegołowska-Klarkowska, 1980). Wątpliwości budzi m.in. zaliczenie przez autorkę identyfikacji i introjekcji (internalizacji) do klasy mechanizmów obronnych, wyłącznie na ogólnej zasadzie, że skutkiem ich działania jest redukcja rozbieżności informacyjnej, podczas gdy są one procesami rozwojowymi struktur poznawczych, a nie zachowaniami obronnymi. W ramach proponowanego modelu teoretycznego nie można również zreinterpretowac regresji, przemieszczenia czy kompensacji, uważanych przez wielu badaczy za ważne mechanizmy obronne. Zweryfikowania wymaga podstawowa hipoteza, że mechanizmy obronne są wyuczonymi wzorcami funkcjonowania systemu poznawczego, służącymi do redukcji lęku i przywrócenia optymalnego poziomu aktywacji. Istnieje bowiem alternatywna możliwość traktowania mechanizmów obronnych, przynajmniej niektórych, jako zakłócenie funkcji poznawczych lub „błędy percepcji" wynikające z nadoptymalnej aktywacji (Grzegołowska-Klarkowska, 1976). W sytuacjach rzeczywistego lub antycypowanego zagrożenia „ja" każda jednostka uruchamia różnorodne mechanizmy obronne, lecz mają one charakter przejściowy, oparty na chwilowej motywacji. W zaburzeniach osobowości z powodu niemożności wyuczenia się zadowalających strategii radzenia sobie z informacjami zagrażającymi, czego wyrazem jest niedorozwój i słabość przystosowawczych mechanizmów restrukturalizacji, 212 dochodzi do utrwalenia mechanizmów zakłócania odbioru i przetwarzania informacji. Dlatego mechanizmy obronne są stosowane przewlekle, stereotypowo oraz w sposób prosty i niezróżnicowany. Sprzyja temu stałe nastawienie na ochronę „ja" kosztem zachowań ukierunkowanych na rozwój struktury ,ja" lub cele pozaosobiste oraz nieadekwatne spostrzeganie prawie wszystkich sytuacji trudnych, jako potencjalnie zagrażających, ja". Panuje powszechne przekonanie, że mechanizmy obronne w zaburzeniach osobowości i nerwicach cechują się znaczną sztywnością, ale badania empiryczne nie potwierdzają tej hipotezy (Szyderska, 1995). Najczęściej uruchamiane są mechanizmy indywidualnie najbardziej efektywne lub wzmacniane pozytywnie w przeszłości jednostki (np. w dzieciństwie), lecz nadal brak jest obiektywnych danych pozwalających ustalić, jakie postacie mechanizmów obronnych są preferowane i w jakich sytuacjach. Poważne zastrzeżenia odnośnie do swojej empirycznej zasadności budzi popularny ostatnio strukturalny model mechanizmów obronnych Plutchika i in. (1979; por. też: Plutchik, 1980). Autorzy przedstawiają hipotetyczny model kołowy mechanizmów obronnych, w którym są one ściśle powiązane z poszczególnymi rodzajami emocji i kategoriami diagnostycznymi zaburzeń psychicznych: ¦ lęk — wyparcie — osobowość bierno-agresywno-bierna, ¦ zdziwienie — regresja — psychopatia z acting out, ¦ smutek — kompensacja — depresja, ¦ nieufność — projekcja — paranoja, ¦ gniew — przemieszczenie — osobowość bierno-agresywno-agresywna, ¦ oczekiwanie — intelektualizacja — osobowość anankastyczna, ¦ radość — reakcja upozorowana — mania, ¦ akceptacja — zaprzeczenie — histeria. W koncepcji tej nie wiadomo, czy dany mechanizm ma redukować określoną emocję, czy też eliminować konflikt przeżywany w związku z jej występowaniem. W zaburzeniach osobowości bardzo silnym i stałym generatorem informacji zagrażających jest własna struktura ,ja", a zwłaszcza wysoka rozbieżność między, ja-realnym" a, ja-idealnym". U tego typu osób właściwie każde emocje o znaku ujemnym (lęk, niepokój, wrogość, poczucie winy • wstydu, poczucie krzywdy itp.) szybko i łatwo uruchamiają określone mechanizmy obronne. W zaburzeniach osobowości mechanizmy obronne są Po prostu dominującąformąprzystosowania się, zapewniającą — mniej lub bardziej skutecznie i na krótszy lub dłuższy czas — utrzymanie równowagi Ur>kcjonalnej systemu regulacji. Przeważają u jednostek z niedorozwojem 213 struktury ,ja", czyli w zasadzie niezdolnych do samokontroli i kontroli otoczenia zewnętrznego oraz oznaczających się niskim poziomem tolerancji na rozbieżność informacyjną, a szczególnie na brak informacji potwierdzających ,ja". W zaburzeniach osobowości mechanizmy obronne posiadają wyraźnie charakter samowzmacniający się, wykazują tendencję do utrzymywania się nawet wtedy, gdy nie ma już sytuacji zagrażającej „ja" oraz w dużym stopniu zniekształcają spostrzeganie własnej osoby (brak wglądu), relacji ,ja"-„inni" i otaczającej rzeczywistości. W określonych warunkach mogą jednakże pełnić w miarę pozytywne funkcje samoregula-cyjne, jeżeli nie są stosowane w nadmiarze i nie stanowią jedynego, zautomatyzowanego stylu reagowania na zagrożenie ,ja", który nie pozwala na uruchomienie innych, bardziej adekwatnych i skutecznych mechanizmów przystosowawczych. Mechanizmy odreagowania Obok mechanizmów obronnych działających na poziomie struktur poznawczych istnieją samoregulacyjne mechanizmy przystosowawcze zwane mechanizmami odreagowania (nazywane też mechanizmami rozładowującymi lub wyładowującymi — por. Jakubik, 1979), które uruchamiane są na niższym poziomie strukturalnym systemu, a mianowicie motoryczno--sensorycznym (behawioralnym). W ich skład wchodzą także elementy poznawcze, ale mają one drugoplanowe znaczenie. Jak wiemy, część pobudzenia powstającego w systemie regulacji, zarówno w strukturach popędo-wo-emocjonalnych, jak i w strukturach poznawczych, prowadzi do wystąpienia zachowań ekspresyjnych. Duże natężenie czynności ekspresyjnych zmniejsza prawdopodobnie wielkość pobudzenia w strukturach systemu (działanie rozładowujące) i w ten sposób obniża napięcie emocjonalno--motywacyjne oraz redukuje poziom aktywacji. Zgodnie z teorią uczenia się efektywne obniżenie napięcia emocjonalnego i zredukowanie poziomu aktywacji ma charakter wzmocnienia dodatniego i dlatego utrwala dany rodzaj zachowania, formując swoiste mechanizmy odreagowania (Jakubik, 1987a), ułatwiające utrzymanie równowagi funkcjonalnej w systemie regulacji. W wyniku procesu uczenia kształtują się indywidualne, typowe dla danej jednostki wzorce zachowania rozładowującego, opisywane w literaturze naukowej jako zachowania emocjonalne (Reykowski, 1974), odreagowujące (Cameron, 1963) lub typu acting out (Milman i Goldman, 1973). 214 Mechanizmy odreagowania mogą wyrażać się czynnościami fizycznymi wymagającymi dużej energii (np. walka, taniec — por. Meerloo, 1959), silną ekspresją emocjonalną (niezwykle żywa gestykulacja i pantomimika), zachowaniami agresywnymi (agresja słowna i fizyczna) i antyspołecznymi (przekraczanie norm), wyładowującymi zachowaniami seksualnymi, czynnościami pokarmowymi (np. nadmierne jedzenie) oraz werbalnymi (np. wyznania, opowiadania). Mechanizmy odreagowania są również współodpowiedzialne za powstawanie psychologicznej zależności od alkoholu, leków czy narkotyków. Słabością koncepcji mechanizmów odreagowania jest niewyjaśniona dotąd zasada ich działania rozładowującego. Nie wiadomo na przykład, czy obniżenie napięcia emocjonalnego ma charakter ośrodkowy czy też obwodowy (np. drogą wyczerpania odpowiednich struktur funkcjonalnych) oraz w jakim stopniu pobudzenie obwodowe może wpływać na poziom aktywacji (por. Łukaszewski, 1974). W zaburzeniach osobowości, zwłaszcza charakteryzujących się brakiem samokontroli emocjonalnej (m.in. nadmiernym rozhamowaniem lub zahamowaniem emocji), przejawem mechanizmów odreagowania mogą być pewne typowe formy zachowania się, np. niezwykła żywość wyrazu mimicznego i pantomimiki, wzmożony napęd słowny (gadatliwość, wielo-słowie), tendencja do szczegółowych wyznań (ekshibicjonizm werbalny), zachowania impulsywne i agresywne, autoagresja itp. W zaburzeniach osobowości ocena uwarunkowań mechanizmów odreagowania wymaga jednak dużej ostrożności, chociażby z tego względu, że wymienione formy zachowań emocjonalnych często stanowią również środki zwiększające stopień kontroli nad otoczeniem, a więc należałoby je raczej umieścić w ramach modelu mechanizmów manipulacyjnych (np. zachowań agresywnych rozładowujących czy samobójstwa usiłowanego rozładowującego). Wiele tego rodzaju zachowań jest prawdopodobnie efektem współdziałania obu typów mechanizmów przystosowawczych. Mechanizmy manipulacyjne W zaburzeniach rozwoju osobowości regulacyjno-integracyjne dysfunkcje struktury ,ja" często wyrażają się przede wszystkim zaburzeniami w zakresie poczucia kontroli. W dążeniu do utrzymania określonego stopnia kontroli nad otoczeniem i poczucia kontroli, koniecznych dla zachowania równowagi funkcjonalnej systemu, tworzy się swoisty typ samoregulacyj-nych mechanizmów przystosowawczych, które można nazwać mechani- 215 zmami manipulacyjnymi (Jakubik, 1979). Kształtowaniu się mechanizmów manipulacyjnych sprzyja brak lub słabość adekwatnych, prawidłowych mechanizmów restrukturalizacyjnych oraz mała skuteczność mechanizmów obronnych i mechanizmów odreagowania, których działanie jest ukierunkowane głównie na redukowanie rozbieżności informacyjnej, a nie na aktywne poszukiwanie i zdobywanie informacji potwierdzających strukturę ,ja". Każdy człowiek może w pewnych sytuacjach uruchamiać mechanizmy manipulacyjne, lecz mają one zwykle charakter doraźny, słabe natężenie lub poprzedzają jedynie włączenie właściwych mechanizmów przystosowawczych. Z badań eksperymentalnych wynika, że występują indywidualne różnice w skłonności do stosowania zachowań manipulacyjnych (por. Jarymowicz, 1976). W zaburzeniach osobowości wprost przeciwnie — mechanizmy manipulacyjne mogą stać się dominującą formą samoregulacji systemu, a zarazem głównym, strategicznym sposobem utrzymywania równowagi funkcjonalnej w strukturze , ja". Niedorozwój struktury ,ja" warunkuje nie tylko wysoki stopień niepewności jednostki odnośnie do kontroli nad otoczeniem i zmniejszenie lub utratę poczucia kontroli — co bezpośrednio wyraża się brakiem poczucia bezpieczeństwa i osłabieniem poczucia mocy — lecz także utrudnia bądź uniemożliwia wytworzenie się efektywnych mechanizmów przystosowawczych, zapewniających uzyskanie odpowiedniego poziomu kontroli. W ten sposób przewagę funkcjonalną uzyskują mechanizmy manipulacyjne, chroniące strukturę ,ja" przed całkowitą deprywacjąjej podstawowych potrzeb, szczególnie potrzeby zachowania poczucia kontroli. Podstawą manipulacyjnego stosunku wobec obiektów „poza-ja" (np. osób, grup, idei) jest podporządkowanie innych elementów systemu poznawczego (tj. pojęciowych reprezentacji tych obiektów) strukturze „ja", co prowadzi do ich rozpatrywania jako środków, które mają służyć potrzebom ,ja". Wszelkie zachowania manipulacyjne posiadają więc cechy instrumentalne, ponieważ są związane ze spostrzeganiem innych ludzi jako narzędzi koniecznych do realizacji własnych celów, a ogólniej mówiąc — do redukcji napięcia emocjonalno-motywacyjnego wzbudzanego w strukturze ,ja". W zaburzeniach osobowości mechanizmy manipulacyjne są ukierunkowane przede wszystkim na aktywne zdobywanie informacji potwierdzających poczucie kontroli, a jednocześnie podtrzymujących poczucie własnej wartości i poczucie tożsamości. Mają one ogólnie charakter nieświadomy albo są tylko w niewielkim stopniu uświadomione przez podmiot. W piśmiennictwie często podkreśla się, że mechanizmy manipulacyjne są skutecznymi sposobami wymuszania na innych osobach przewidywanych przez jednostkę zachowań, mających dla niej wartość dodatnią (Doliński 216 i Szmajke, 1994; Forward i Frazier, 1999; Grzywa, 1997; Kirschner, 1994; Leary, 1999; Szmajke, 1996, 1999). Wynika z tego, że niektórzy ludzie znajdują się w sytuacji zależności od drugich osób, gdyż dysponują one czyrnś, co ma dla nich wartość gratyfikacyjną, np. stanowią źródło informacji zaspokajających potrzebę uznania i aprobaty. Zależność od innych jest uważana przez wielu autorów za ważną cechę zaburzeń osobowości (por. Jakubik, 1979, 1987a). Podstawą powstawania mechanizmów manipulacyjnych, uformowanych zasadniczo w efekcie nieprawidłowego procesu socjalizacji, jest bowiem sytuacja zależności od otoczenia, w jakiej znajduje się człowiek w okresie dzieciństwa. W tym czasie kształtuje się u dziecka postawa zależności (tendencja do zaspokajania własnych potrzeb za pośrednictwem innych ludzi) oraz związek zależnościowy, tzn. oczekiwanie zainteresowania i pozytywnych uczuć ze strony osób zaspokajających jego potrzeby. Rozwój tego rodzaju postaw i oczekiwań stanowi warunek pojawiania się późniejszych potrzeb typu zależnościowego. Jedną z wzorcowych form przejawiania się postawy zależności jest właśnie manipulowanie innymi ludźmi, od których działania zależy zaspokojenie własnych potrzeb. Dlatego pierwotną postacią sprawowania kontroli jest kontrola nad osobami opiekuńczymi. Niedorozwój struktury „ja" powoduje zahamowanie procesu stopniowego uniezależniania się od opiekunów i autorytetów, koniecznego dla ukształtowania się osobowości prawidłowej, co w konsekwencji utrwala niedojrzałe mechanizmy manipulacyjne i ich funkcjonalną przewagę nad rozwojowymi mechanizmami przystosowawczymi (np. mechanizmami restrukturalizacyjnymi). Dominacja zachowań manipulacyjnych u osób dorosłych jest zawsze wyrazem patologii, świadczącej o zaburzeniu regulacyjno-integracyjnych funkcji osobowości. Ingracjacja W zaburzeniach osobowości można wyodrębnić trzy podstawowe postacie mechanizmów manipulacyjnych: zachowania ingracjacyjne, zachowania agresywne i samobójstwo usiłowane (Jakubik, 1979). Zachowania ingracjacyjne, zwane krótko ingracjacja [ang. ingratiation = dosł. przypochlebnie się, ujmowanie sobie innych], polegają na manipulowaniu innymi 'udźmi za pomocą zwiększania własnej, szeroko rozumianej atrakcyjności (por. Lis-Turlejska, 1976; Olszewska-Kondratowicz, 1974). Ogólnie mó-Wląc, zachowania ingracjacyjne modelują spostrzeganie własnej osoby (tj. aktywnie manipulują obrazem ,ja" w oczach innych) pod kątem zaspoka- 217 jania swoich potrzeb lub realizacji osobistych celów. Twórca koncepcji ingracjacji Jones (1964), definiuje ją jako „klasę zachowań strategicznych, które w sposób nieuprawniony zmierzają do zwiększenia atrakcyjności podmiotu wobec partnera interakcji" (s. 24). W odróżnieniu od pozostałych typów mechanizmów manipulacyjnych, celem zachowań ingracjacyjnych jest wywołanie u drugich osób przychylnej, życzliwej postawy wobec podmiotu, wyłącznie za pomocą środków „pozytywnych" (np. nie stosuje się oddziaływań polegających na wzbudzaniu poczucia zagrożenia u partnera) i w bezpośredniej relacji, tzn. nie przy pomocy innych ludzi czy też przekazywanych z zewnątrz informacji. Obecnie w psychologii zachowaniom ingracjacyjnym, w tym przede wszystkim autoprezentacji, poświęcona jest obszerna literatura przedmiotu, zarówno teoretyczna, jak i empiryczna (por. Cialdini, 1994; Doliński i Szmajke, 1994; Jones, 1964, 1970; Jones i Wortman, 1973; Leary, 1999; Leary i Kowalski, 1990; Schlenker i Weigold, 1992; Szmajke, 1996, 1999). Na jej podstawie można wnioskować, że autoprezentacja jest regulowana przez trzy główne motywy: 1. Dążenie do osiągnięcie korzyści (społecznych lub materialnych). 2. Dążenie do podwyższenia lub ochrony poczucia własnej wartości. 3. Dążenie do kształtowania i podtrzymania pożądanej tożsamości (wizji własnego, ja"). Z tego wynika, iż jedynie pierwszy motyw miałby wyraźnie manipulacyjny (instrumentalny) charakter. Jednakże w rzeczywistości wszystkie rodzaje motywacji występują łącznie, stąd bardzo trudne byłoby wydzielenie dominującego motywu. Ingracjacja zachodzi w procesie komunikacji między dwiema osobami, w trakcie którego podmiot przekazuje informacje o tym, jak spostrzega partnera, rzeczywistość i samego siebie. W związku z tym można wyróżnić sześć taktyk („technik") ingracjacyjnych czyli zachowań autoprezentacyj-nych: ¦ Podnoszenie wartości partnera — przekazywanie informacji o jego dodatniej ocenie, np. w formie komplementów, pochlebstw czy uznania. ¦ Konformizm — komunikowanie zgodności w zakresie opinii, ocen, poglądów, norm, postaw i zachowań partnera. ¦ Samoprezentacja pozytywna (autopromocja) — przedstawianie siebie w korzystnym świetle (np. opisywanie swoich możliwości, kompetencji, zdolności, talentów i osiągnięć jako niezwykłych) oraz jako osoby zdolnej do dużego poświęcenia na rzecz partnera. 218 ¦ Samoprezentacja pośrednia — podawanie informacji o innych ludziach (także grupach, instytucjach lub innych obiektach) wartościowanych pozytywnie, z którymi jest kojarzona własna osoba. ¦ Samoprezentacja „ nie wprost" (samoutrudnianie) — formowanie wizerunku naszej osoby jako kompetentnej i uzdolnionej przez stwarzanie własnymi działaniami utrudnień zmniejszających prawdopodobieństwo sukcesu w sytuacji zadaniowej, zagrażającej poczuciu własnej wartości; jeśli mimo wszystko działanie zakończy się sukcesem, sugeruje posiadanie pożądanych dyspozycji w niezwykle wysokim stopniu. ¦ Samoprezentacja negatywna (autodeprecjacja) — tworzenie obrazu osoby słabej, bezradnej, podporządkowanej i zależnej, odwołujące się do społecznej zasady „pomóż słabszemu". W zależności od rodzaju zachowań ingracjacyjnych różny będzie stopień atrakcyjności podmiotu dla partnera, np. najwyższa atrakcyjność wiąże się z autodeprecjacja lub samoprezentacja pozytywną, szczególnie przy podkreślaniu posiadania właściwości akceptowanych społecznie (Olszewska--Kondratowicz, 1976). W zaburzeniach osobowości przeważają zachowania ingracjacyjne oparte na samoprezentacji pozytywnej, „nie wprost" lub negatywnej (autodeprecjacja jest typowa przede wszystkim dla nerwic), przy czym najczęściej występuje samoprezentacja pozytywna, wynikająca częściowo z zawyżonej samooceny, gdyż jak wykazały badania eksperymentalne, osoby z wysoką samooceną dają pierwszeństwo tego rodzaju zachowaniom spośród wszystkich taktyk ingracjacyjnych (Olszewska-Kondratowicz, 1975a, 1975b). Uderzająca jest równie wysoka efektywność zachowań podnoszących wartość partnera interakcji, techniki ingracjacji stosowanej zazwyczaj przy zaniżonej samoocenie (por. Jakubik, 1979). Skuteczność zachowań ingracjacyjnych stanowi wzmocnienie dodatnie, sprzyjające wyuczeniu takich wzorów manipulacji oraz utrwaleniu przekonań, że cechy, które pozwoliły na efektywne działanie są stałymi właściwościami jednostki. Pozwala to równocześnie na podtrzymywanie nierealistycznie zawyżonej samooceny lub podwyższenie samooceny zaniżonej. Wydaje się, że w zaburzeniach osobowości mechanizmy manipulacyjne w postaci ingracjacji są przede wszystkim ukierunkowane na zdobywanie informacji potwierdzających poczucie własnej wartości — zarówno przy zaniżonej, jak i zawyżonej samoocenie — czyli przeważnie na gratyfikację potrzeby aprobaty społecznej. Odzwierciedla się ona w dążności do osiągania takich wzmocnień, jak akceptacja, uznanie i aprobata otoczenia, szczególnie ze strony osób spostrzeganych jako autorytety — oraz 219 w unikaniu niepowodzeń, zwłaszcza w formie odrzucenia społecznego. W zaburzeniach osobowości nasilona potrzeba aprobaty społecznej wynika z nietrafnej samooceny, zdeterminowanej nierealistycznym obrazem „ja--idealnego". Badania eksperymentalne wskazują, że osoby bardzo zależne od aprobaty otoczenia mają skłonność do konformizmu i ulegania naciskowi grupy, a także charakteryzują się niskim poziomem oczekiwania sukcesu w sytuacjach społecznej oceny i uruchamianiem mechanizmów obronnych przy antycypacji dezaprobaty ze strony innych oraz zagrożeniu samooceny (Cialdini, 1994; Crowne i Marlowe, 1964). Jednostki z zaburzeniami osobowości bardzo często dysponują bogatym repertuarem środków zwiększających efektywność zachowań ingracjacyj-nych, chociażby w postaci silnej ekspresji emocjonalnej, erotyzacji relacji międzyosobowych czy też fantazjowania „dla innych" (do pseudologii włącznie). Informacyjne uwarunkowania wzajemnej atrakcyjności sąjednak-że znacznie bardziej złożone (por. Nęcki, 1990) i wymagają dalszych badań. Agresja i autoagresja Drugą — obok ingracjacji — podstawową formą mechanizmów manipulacyjnych jest swoiste zachowanie agresywne. Wysoki poziom agresji i au-toagresji stwierdza się dość często w zaburzeniach osobowości i w uzależnieniach (por. Babiker i Arnold, 2002; Cekiera, 1985; Gaś, 1987; Jakubik i in., 1992; Kosewski, 1977; Rękawek, 1995). Zgodnie z poglądem Fraczka (1975) należy oddzielić czynności agresywne (agresję) od agresywności traktowanej jako cecha osobowości. Czynności agresywne są uwarunkowane przez napięcie motywacyjne generowane na poziomie struktur popędowo-emocjonalnych lub poznawczych i stanowią klasę zachowań interpersonalnych, skierowanych przez podmiot bezpośrednio lub pośrednio przeciwko otoczeniu (tj. konkretnej osobie, grupie), a których następstwem jest szkoda (zniszczenie czyjejś własności), utrata cenionych społecznie wartości, krzywda, cierpienie i ból u innych osób. Czynności agresywne służą redukcji napięcia emocjonalnego o znaku ujemnym (usunięciu przykrości) lub uzyskaniu pozytywnej stymulacji (przyjemności), zaspokojeniu różnorodnych potrzeb (np. biologicznych, społecznych) oraz realizacji zadań życiowych, wynikających z pełnionych ról społecznych (Fraczek, 1979). Agresja może występować w postaci słownej (np. obrażanie, wymyślanie, deprecjonowanie), fizycznej (atakowanie fizyczne) i symbolicznej (np. myśli i fantazje o treści agresywnej). 220 Agresja jest zjawiskiem niezwykle złożonym, o wieloczynnikowej genezie (por. Feshbach i Fraczek, 1979; Fonberg, 1973; Fraczek, 1975, 1979, 1993; Fraczek i Zumkley, 1993; Gaś, 1987; Kosewski, 1977; Kubacka--Jasiecka, 1975; Reykowski, 1973, 1977; Skórny, 1968). Nie ma podstaw empirycznych do twierdzenia, że u człowieka istnieje wrodzony popęd do agresji, jak suponują psychoanalitycy i etologowie. Dlatego słusznie obecnie odrzuca się tradycyjny, uproszczony schemat agresji —jeszcze do tej pory powszechnie przyjęty w psychiatrii klinicznej —jako zachowań uwarunkowanych przede wszystkim (poza determinantą sytuacyjną) agresywnością, czyli cechą osobowości przejawiającą się tendencją do działań agresywnych. Takie rozumienie agresywności nie posiada wartości wyjaśniającej ani predykcyjnej, gdyż jest jedynie opisowym terminem statystycznym, oznaczającym prawdopodobieństwo wystąpienia agresji. Znacznie większą użyteczność teoretyczno-badawczą ma ujęcie agresywności jako — zgodnie z moją koncepcją— określonego mechanizmu regulacyjnego. Analizę zaburzeń osobowości może ułatwić dokonanie umownego podziału zachowań agresywnych na cztery zasadnicze typy (Jakubik, 1979): ¦ zachowania agresywne reaktywne, ¦ zachowania agresywne stymulujące, ¦ zachowania agresywne rozładowujące, ¦ zachowania agresywne manipulacyjne. Wszystkie typy zachowań agresywnych pozostają w ścisłych wzajemnych relacjach i sprzężeniach zwrotnych. Zachowania agresywne reaktywne (agresja sytuacyjna) są uwarunkowane głównie przez zewnętrzne czynniki sytuacyjne, np. określony rodzaj frustracji czy stresu, negatywną postawę partnera(ów) interakcji, odbiór informacji o wrogich konotacjach itp. Zachowania agresywne stymulujące są wyuczonym wzorcem czynności, dostarczającym stymulacji odpowiedniej do zapotrzebowania jednostki. Źródłem stymulacji są same zachowania agresywne oraz ich skutki (np. cierpienie lub ból innych ludzi, zniszczenie przedmiotów), które dzięki temu nabierają wartości gratyfikacyjnej i przez wzmocnienie dodatnie stają się stopniowo immanentną potrzebą podmiotu. Taka forma agresji, obserwowana nierzadko w zaburzeniach osobowości, występuje u osób ze zbyt niskim poziomem reaktywności, a więc z dużym zapotrzebowaniem na stymulację (por. Hare, 1978; Quay, 1965; Zuckerman, 1974). Zachowania agresywne tego typu, przez mechanizm antycypacji satysfakcji z agresji, mogą stać się zasadniczym, jeśli nie jedynym sposobem regulowania dopływu silnej i różnorodnej stymulacji 221 (wzrostu poziomu aktywacji), co wyraża się m.in. tendencją do łamania norm społecznych, poszukiwaniem sytuacji realnego zagrożenia, skłonnością do samouszkodzeń itp. Charakterystyczny dla tych osób brak lęku czy też w ogóle bardzo niski stopień napięcia emocjonalnego w sytuacjach trudnych jest właśnie rezultatem wysokiego zapotrzebowania na stymulację (między poziomem reaktywności a lęku jest również korelacja ujemna — por. Reykowski, 1977). W przeciwieństwie do agresji stymulującej, prowadzącej do wzrostu aktywacji, zachowania agresywne rozładowujące są reakcją na nadmiar stymulacji i służą redukcji nadoptymalnego poziomu aktywacji. Zachowania agresywne rozładowujące, będące przejawem (formą) działania mechanizmów odreagowania, występują wyjątkowo często u jednostek z wysoką reaktywnością. Wartość gratyfikacyjna tej klasy zachowań stanowi silne wzmocnienie dodatnie i dlatego sprzyja szybkiemu ich wyuczeniu. Podobnie dużą wartość nagradzającą może mieć agresja instrumentalna, której celem jest m.in. zaspokojenie potrzeby aprobaty społecznej (pokazanie się w grupie rówieśniczej, zyskanie uznania ze strony środowiska akceptującego agresywny styl działania itp.), potrzeby zależności oraz wymuszanie na otoczeniu podporządkowania się przewidywaniom i osobistym korzyściom jednostki. W zaburzeniach osobowości typową, swoistą postacią agresji instrumentalnej są zachowania agresywne manipulacyjne. Zasadą działania tej formy mechanizmów manipulacyjnych jest unikanie stanu rozbieżności informacyjnej między antycypacjami powstałymi w strukturze , ja" a informacjami dopływającymi lub generowanymi wewnątrz systemu poznawczego przez szybkie zapewnienie sobie informacji pożądanych. Doraźne bądź stałe zachowania agresywne manipulacyjne okazują się często jednym z najskuteczniejszych sposobów odzyskiwania, podtrzymywania lub powiększania kontroli nad otoczeniem oraz ochrony, umacniania i podwyższania poczucia własnej wartości, ponieważ dostarczają szybkich i jednoznacznych informacji potwierdzających. Do zwiększenia poczucia własnej wartości dochodzi jednakże przez obniżanie pozycji innych osób, a nie przez podwyższanie pozycji własnej (Reykowski, 1977). Zachowania agresywne manipulacyjne występują głównie w formie werbalnej, rzadziej w fizycznej, przy czym w tym drugim przypadku mają zwykle postać tzw. agresji przemieszczonej, skierowanej przede wszystkim na przedmioty zamiast na osoby będące obiektami rzeczywistej agresji. Zahamowanie agresji fizycznej w stosunku do określonych jednostek wiąże się prawdopodobnie z silną potrzebą aprobaty społecznej — a naruszenie czyjejś nietykalności cielesnej wywołuje zdecydowanie bardziej ujemną ocenę otoczenia niż 222 niszczenie przedmiotów materialnych — oraz większą efektywnością agresji przemieszczonej, która nie wyzwala nadmiernie negatywnych postaw pośrednio atakowanych osób, tak, jak to bywa przy ataku bezpośrednim (Jakubik, 1979). Utrwalaniu się manipulacyjnego typu zachowań agresywnych w zaburzeniach osobowości sprzyjają następujące czynniki: ¦ Niedorozwój struktury ,ja". ¦ Wielkość zapotrzebowania na informacje potwierdzające, która jest funkcją stopnia niepewności odnośnie do poczucia kontroli (i/lub poczucia własnej wartości i tożsamości). ¦ Nieprawidłowy przebieg procesu socjalizacji, stwarzający warunki (np. przez naśladowanie, nagradzanie) do wyuczenia się agresywnych wzorców zachowania. ¦ Słabość pozostałych mechanizmów przystosowawczych. ¦ Brak możliwości nauczenia się innych sposobów rozwiązywania problemów kontroli nad otoczeniem i poczucia własnej wartości, m.in. z powodu braku prawidłowych wzorów zachowania się oraz nietolerancji na zwłokę (dążenie do natychmiastowych gratyfikacji). Sprzyjającą okolicznościąjest także nieukształtowanie się środków kontroli (hamowania) agresji, do których zalicza się (por. Reykowski, 1977): ¦ empatię, szczególnie na widok cierpień ofiary agresji, ¦ spostrzeganie innych osób jako podobnych do własnego , ja", co motywuje do pozytywnego działania na ich rzecz, ¦ posiadanie autonomicznego systemu wartości, ¦ zinternalizowanie norm społecznych, a zwłaszcza powiązanie poczucia własnej wartości z określonymi normami nakazującymi troskę o innych ludzi. Specjalną kategorię zachowań agresywnych stanowi autoagresja, czyli agresja ukierunkowana na samego siebie (własne „ja"). Spośród różnych zachowań autodestrukcyjnych, np. nadużywania alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, palenia papierosów, zaburzeń łaknienia, ryzykownych zachowań seksualnych itp., najistotniejsze są samouszkodzenia, przejawiające się głównie w formie albo samookaleczeń (nacinanie, nakłuwanie, przyżeganie, obijanie, uderzanie, drapanie itd.), albo połykania szkodliwych substancji bądź rozmaitych — zwykle ostrych — przedmiotów lub ich wkładanie do różnych otworów ciała. Zdarzają się też poparzenia wodą, parą wodną, chemikaliami, a rzadko podwiązywanie kończyn, wyrywanie włosów lub rzęs, zdzieranie naskórka. Najczęstszą postacią samouszkodzeń 223 są nacinania skóry ramion i dłoni, niekiedy nóg, rzadziej zaś twarzy, torsu, piersi czy genitaliów. „Samouszkodzenie to [...] akt polegający na celowym zadawaniu bólu i /lub ran swemu ciału, pozbawiony jednakże intencji samobójczej " (Babiker i Arnold, 2002, s. 21). Samouszkodzenia różnią się od innych zachowań au-todestrukcyjnych stopniem zagrożenia dla życia, interpretacją społeczną, intencją, celem, bezpośredniością i natychmiastowością obrażeń. Samouszkodzenia sanie tylko formą mechanizmu manipulacyjnego, ale mają głównie charakter stymulacyjny, gdyż występują przede wszystkim w sytuacjach braku stymulacji, tj. radykalnego zredukowania dopływu bodźców (deprywacja sensoryczna) i informacji (deficyt informacyjny). Klasyczną tego rodzaju sytuacją jest pobyt w więzieniu (Virkkunen, 1976). Nie wyklucza to oczywiście możliwości manipulacyjnego charakteru sa-mouszkodzeń, chociaż zwykle ogranicza go do środka zapewniającego ucieczkę od restrykcyjnych warunków więzienia, ale prowadzi też jednocześnie do zmiany sytuacji (np. przeniesienia do szpitala) na bardziej stymulującą. Deprywacja sensoryczna w warunkach więziennych (np. izolacja w jednoosobowej celi) może wyzwalać podobne tendencje nawet u ludzi bez zaburzeń osobowości. Samobójstwo usiłowane Zachowania ingracjacyjne lub agresywne nie zawsze jednak są efektywne i dlatego jednostki z zaburzeniami osobowości w określonych sytuacjach uruchamiają bardziej radykalną formę mechanizmów manipulacyjnych — samobójstwo usiłowane (próba samobójcza) o wyraźnie instrumentalnym charakterze. Niestety nie posiadamy obiektywnych wskaźników epidemiologicznych dotyczących samobójstw usiłowanych, gdyż polskie i zagraniczne dane statystyczne obejmują łącznie samobójstwa dokonane i usiłowane bądź tylko dokonane. Poza tym rejestrowana liczba usiłowań jest w rzeczywistości znacznie wyższa, ponieważ tylko niektóre osoby korzystają z pomocy lekarskiej, a nawet nie wszyscy leczeni zostają uwzględnieni w oficjalnych sprawozdaniach. Wyniki wielu badań klinicznych nie potwierdziły natomiast związku między samobójstwem usiłowanym a określonym typem zaburzeń osobowości, chociaż powszechnie łączy się go z osobowością histeryczną lub niedojrzałą (por. Jakubik, 1979; Kubacka-Jasiecka i Susułowska, 1977), co zresztą z punktu widzenia podejścia systemowego, operującego jedną całościową kategorią diagnostyczną zaburzeń rozwoju osobowości, nie ma większego znaczenia. 224 Mimo licznych prac na ten temat problematyka samobójstw usiłowa-nych (patogeneza, mechanizmy, motywacja itp.) nie została jeszcze dokładnie opisana i wyjaśniona (por. 0'Connor i Sheeby, 2002). Bardzo ogólnie przyjmuje się, że zachowania samobójcze mają uwarunkowania wieloczyn-nikowe, tzn. biologiczne, psychologiczne, społeczne i kulturowe. Z samobójstwem wiąże się nierozłącznie intencja odebrania sobie życia. Niestety trudność tkwi w określeniu tej intencji. W piśmiennictwie spotykamy wiele terminów służących opisowi zachowania, którym człowiek naraża na ryzyko własne życie: samobójstwo usiłowane, próba samobójcza, akt samobójczy, świadome samouszkodzenie, akt samounicestwienia. Należy jednakże wyraźnie odróżnić samouszkodzenie dokonane z intencją odebrania sobie życia (zachowanie samobójcze) i bez takiej intencji (manipulacyjne zachowanie samobójcze). Biorąc pod uwagę zasadnicze różnice mechanizmów powstawania tendencji samobójczych można wyodrębnić pięć podstawowych typów samobójstw usiłowanych (Jakubik, 1979): ¦ bilansowe, ¦ psychotyczne, ¦ reaktywne, ¦ rozładowujące, ¦ manipulacyjne. Samobójstwa bilansowe, czyli z wyboru (po rozważeniu wszystkich za i przeciw), są popełniane przez ludzi zdrowych psychicznie, znajdujących się w skrajnie trudnych sytuacjach, np. w obliczu tortur fizycznych lub ciężkich cierpień związanych z chorobą somatyczną. Samobójstwa usiłowane podejmowane z motywów psychotycznych (generowanych w poznawczych strukturach urojeniowych) są szczególnie częste w zespołach depresyjnych (czasem w formie tzw. samobójstwa rozszerzonego lub pośredniego) oraz w schizofrenii. Mechanizmy pozostałych trzech typów samobójstw usiłowanych są analogiczne do opisanych już niektórych zachowań agresywnych (samobójstwo jest uważane za wyraz autoagresji). Typ reaktywny samobójstwa miłowanego, który w terminologii systemowej można byłoby nazwać samobójczym zachowaniem reaktywnym, jest rezultatem reakcji na utratę szeroko rozumianego „obiektu uczuć", tj- obiektu włączonego w obręb Ja", np. bliskiej osoby (śmierć, odejście, rozwód itp.), ulubionego zwierzęcia, tytułu, stanowiska, pracy, roli społecznej, statusu, uznania, prestiżu, majątku itd. W tego rodzaju relacjach ,ja" z otoczeniem najistotniejszy jest element posiadania (władzy), który ma wzmacniać poczucie kontroli, własnej wartości i tożsamości. Są bowiem 225 osoby, u których warunkiem zachowania kontroli nad otoczeniem i poczucia własnej wartości jest „wejście w posiadanie" (przyłączanie do, ja") oraz związek z innymi ludźmi oparty na zasadzie przynależności i zależności. Dlatego naruszenie tych relacji ,ja"-„my" i ,ja"-„inni" oraz utrata obiektu posiadania (tzn. włączonego do , ja") prowadzą do osłabienia poczucia tożsamości, obniżenia własnej wartości, a przede wszystkim do wyraźnego zmniejszenia poczucia kontroli, czyli braku poczucia bezpieczeństwa i mocy. Następuje gwałtowne zachwianie równowagi funkcjonalnej struktury , ja", maksymalny wzrost napięcia emocjonalno-motywacyjnego (lęku) i uruchomienie nieprawidłowych mechanizmów regulacji skierowanych na samounicestwienie systemu. Nagła utrata kontroli nad otoczeniem wywołuje „umiejscowienie źródła kontroli na zewnątrz" (Rotter, 1966), czyli tendencję do spostrzegania sytuacji jako niezależnych od działań jednostki, lecz od rzeczywistości zewnętrznej. W związku z tym często w zaburzeniach osobowości występuje przerzucenie odpowiedzialności za zaistniałą sytuację na otoczenie (np. obwinianie innych ludzi, losu, „niesprawiedliwego" świata) oraz zgenerali-zowane poczucie krzywdy. W celu zadokumentowania otoczeniu, że jest się pokrzywdzonym i wywołania w nim poczucia winy za ten krok (niektórzy autorzy piszą o tzw. wywarciu zemsty — por. Jeleńska, 1971) dochodzi do prób samobójczych. Prawdopodobnie w zespołach depresyjnych reaktywnych (używając terminu psychiatrii klinicznej) następuje jednakże głębsza dyzintegracja struktury , ja" niż u osób z zaburzeniami osobowości, u których dzięki np. zawyżonej samoocenie zmiany strukturalne pojęcia własnego ,ja" nie są tak znaczne, i dlatego samobójstwo usiłowane jest głównie wyrazem radykalnego, ale i manipulacyjnego sposobu odzyskania utraconej kontroli nad otoczeniem. Samobójstwo usiłowane typu rozładowującego (mechanizm redukcji nadoptymalnego poziomu aktywacji), czasem zwane też impulsywnym, występuje w zaburzeniach osobowości z wyraźnym niedorozwojem struktury ,ja". Zdaniem Kubackiej-Jasieckiej i Susułowskiej (1977), samobójstwa usiłowane impulsywne, tzn. „wyładowanie maksymalnego napięcia emocjonalnego z równoczesnym zawężeniem pola świadomości oraz osłabieniem kontroli zachowania" — są przede wszystkim reakcjami osób młodych na sytuacje trudne, aktualizujące od dawna zaburzone, konfliktowe stosunki z najbliższym otoczeniem. Stąd ten rodzaj reakcji jest tak bardzo nieadekwatny do bezpośrednio wyzwalającej je sytuacji. Samobójstwo ma więc stanowić nie tylko formę ucieczki od aktualnie trudnej sytuacji, lecz sposób rozwiązania wszystkich, tj. przeszłych, teraźniejszych i przewidywanych problemów. Zamachy samobójcze impulsywne mogą być 226 natychmiastowe lub odroczone w czasie (np. o kilka godzin), gdy napięcie emocjonalne nie osiągnęło od razu odpowiedniego, krytycznego poziomu (Susułowska i Sztompka, 1968). W genezie tej postaci samobójstwa usiłowanego wielu autorów doszukuje się swoistej motywacji, określanej jako „wołanie o pomoc" (Shneidman i Farberow, 1965) lub „odwoływanie się" („apel") do otoczenia (Riiegsegger, 1963). Słusznie jednakże podkreśla Stengel (1964), iż każdy typ samobójstwa usiłowanego zawiera komponent „krzyku o pomoc", a niektórzy badacze nawet sądzą, że zbyt częste wysuwanie takiego motywu wynika z błędnego pomieszania skutków (uzyskanie pomocy od innych ludzi) z rzeczywistą motywacją (Kovacs i in., 1976; Murphy i Robins, 1968). Wydaje się, że podstawowym czynnikiem determinującym samobójstwo usiłowane typu rozładowującego jest nagły nadoptymalny wzrost aktywacji, powodujący takie obniżenie poziomu świadomości, które doprowadza do utraty samokontroli zachowania się. Patomechanizm samobójstw usiłowanych w zaburzeniach osobowości jest bardziej złożony, niżby to wynikało z poglądów głoszonych w literaturze przedmiotu. Prawdopodobnie mają one zarówno charakter reaktywny i rozładowujący, jak i manipulacyjny, chociaż większość autorów akcentuje zazwyczaj tę ostatnią właściwość (por. Sifneos, 1966). W świetle teorii uczenia się manipulacyjne próby samobójcze są wyuczonymi, tj. nabytymi i utrwalonymi, wzorcami zachowania się, ukierunkowanymi na osiągnięcie pożądanych celów przez bezpośrednie albo pośrednie wywieranie wpływu na otoczenie. Tego rodzaju zamachy samobójcze nazywa na przykład Jeleńska (1971) „demonstracyjnymi" i sądzi, że są podejmowane bez namysłu w okolicznościach, które zwracają uwagę innych na osobę samobójcy. Dlatego informacje o sytuacjach, w jakich usiłowania samobójcze zostały dokonane, stanowią najważniejszą przesłankę dla właściwej oceny motywów postępowania. Często spotyka się opinie, że już same groźby samobójstwa są manifestacją określonych żądań od otoczenia, a więc mają formę presji moralnej (szantażu). Wartościujący punkt widzenia nadał pejoratywne znaczenie wszelkim mechanizmom samobójstwa usiłowanego i spowodował nie tylko rozwój ujemnych postaw otoczenia wobec niedoszłych samobójców, ale także powszechne (także wśród psychiatrów i psychologów klinicznych) bagatelizowanie ryzyka śmierci samobójczej. Tymczasem liczne badania empiryczne wykazały, że liczba samobójstw dokonanych w grupie osób z zaburzeniami osobowości nie jest wcale mała (por. Jakubik, 1979). Wśród „psychologi-zujących" profesjonalistów istnieje także błędne przekonanie, że werbalne deklarowanie zamiarów samobójczych jest wyłącznie przejawem „histe- 227 rycznego szantażu" lub — choć znacznie rzadziej — ukrytej prośby o pomoc. Wyniki szczegółowych badań wskazują, że przekazywanie informacji o planach samobójczych, nawet w najbardziej demonstracyjny sposób, zależy głównie od indywidualnych wzorów zachowania się i nie ma wartości jako wskaźnik nasilenia tendencji samobójczych, celowej komunikacji czy też manipulacji (por. Kovacs i in., 1976; Murphy i Robins, 1968). W zaburzeniach osobowości bez wątpienia dominuje samobójstwo miłowane typu manipulacyjnego, ukierunkowane na natychmiastowe uzyskanie informacji potwierdzających kontrolę nad otoczeniem i stanowiące reakcję na sytuację powodującą nagłą utratę poczucia kontroli. Zamach samobójczy występuje wtedy, gdy mechanizmy restrukturalizacyjne, obronne, odreagowania bądź inne typy mechanizmów manipulacyjnych przestają być efektywne. Ma on jednakże równocześnie charakter reaktywny (reakcja na rzeczywistą lub antycypowaną utratę kontroli) i rozładowujący (redukcja nadoptymalnego poziomu aktywacji). W rezultacie nagradzania (wzmocnienia dodatniego) przez dostarczanie jednostce informacji przywracających i podtrzymujących kontrolę nad otoczeniem następuje wyuczenie tego rodzaju zachowania manipulacyjnego. Należy podkreślić, że na kształtowanie się oczekiwań odzyskania utraconego poczucia kontroli w efekcie podjętej próby samobójczej wpływa spostrzeganie własnego ,ja" jako obiektu stanowiącego określoną wartość dla otoczenia. Przedstawiona analiza mechanizmów manipulacyjnych skłania do ogólnego wniosku, że zaburzenia osobowości charakteryzuje m.in. manipulacyjny typ regulacji zachowania się, który - aczkolwiek w sposób nieprawidłowy (niedojrzały) — zapewnia utrzymanie względnej równowagi funkcjonalnej systemu przez zaspokojenie potrzeby zachowania kontroli, własnej wartości i integralności, ja" oraz chroni go przed utratą zdolności do sterowania w sytuacjach rzeczywistego lub antycypowanego zagrożenia „ja". Postawione hipotezy szczegółowe wymagają jednakże weryfikacji empirycznej, nieodzownej dla rozwiązania przynajmniej niektórych problemów samoregulacyjnych mechanizmów przystosowawczych z systemowego punktu widzenia zaburzeń osobowości. Terapia systemowa Jak już podkreślano w części I (zob. rozdz. Leczenie), nie ma w literaturze przedmiotu oddzielnych opracowań poświęconych terapii zaburzeń osobowości, stąd w psychiatrii i psychologii klinicznej praktycznie opieramy 228 się na implikacjach, jakie wnosi do tej problematyki psychoterapia nerwic, tym bardziej że leczenie jednostek z zaburzeniami osobowości wspólnie z chorymi z zespołami nerwicowymi okazuje się czasem skuteczniejsze niż w grupie diagnostycznie homogennej (por. Sarol-Kotelnicka, 1993). Dla systemowego ujęcia zaburzeń osobowości nie jest to jednak wiedza wystarczająca, chociażby ze względu na całkowicie odmienne założenia teoretyczne i badawcze. Bez wątpienia znacznie większy wkład do wyjaśnienia tego złożonego zagadnienia mogą wnieść koncepcje indywidualnej i grupowej psychoterapii nerwic o wyraźnej orientacji poznawczej lub holistycznej (por. Aleksandrowicz, 1988; Leder, 1987; Leder i Karwasarski, 1983; Rogiewicz, 1989). Terapia systemowa zaburzeń osobowości narzuca konieczność spojrzenia na człowieka (system żywy) jako element (podsystem) nadsystemu, jakim jest rodzina lub szerzej — środowisko społeczne. Dlatego podejście systemowe musi uwzględniać wzajemne relacje i sprzężenia zachodzące między jednostką a otoczeniem zewnętrznym. Tego rodzaju analizy, przeprowadzane z punktu widzenia różnorodnych modeli funkcjonowania systemów, obejmują najczęściej proces komunikowania się, wzory relacji międzyosobowych, interakcje i transakcje, spostrzeganie innych ludzi, kontekst sytuacyjny, właściwości strukturalne i funkcje systemów rodzinnych i społecznych itp. W świetle współczesnej nauki, fundamentalne znaczenie rodziny — w tym również międzypokoleniowej (Rostowska, 1995) — dla rozwoju prawidłowej lub zaburzonej osobowości jednostki jest bezdyskusyjne (por. Tyszkowa, 1988). Rezultaty badań empirycznych wskazują ponadto, iż zmiany zachowania się jednego członka rodziny oddziałują na zachowanie pozostałych osób, zmieniając funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. W takim razie zaburzenia osobowości któregoś z członków rodziny powinny być traktowane jako wyraz dysfunkcjonalności systemu rodzinnego. Zainteresowanie tą problematyką ze strony wielu badaczy przyniosło rozkwit różnych typologii systemów rodzinnych i opartych na nich systemowych terapii rodzin, dotyczących głównie schizofrenii (por. Simon i Stierlin, 1998), znacznie rzadziej nerwic. Wydaje się, że koncepcje te także mogą być wartościowym źródłem inspiracji dla konceptualizacji terapii systemowej zaburzeń osobowości oraz przyszłościowego tworzenia modeli terapii rodzin w tej kategorii diagnostycznej. Bliższe zapoznanie się z dotychczasowymi propozycjami w zakresie typologii systemów rodzinnych i systemowej terapii rodzin nie napawa jednakże zbytnim optymizmem. Na podstawie bowiem szczegółowych przeglądów literatury przedmiotu, opracowanych przez autorów polskich 229 (por. Barbaro, 1992; Czabała, 1988; Grzesiuk, 1994; Pohorecka, 1992; Radochoński, 1984), można dojść do następujących konkluzji: ¦ Określenie „systemowy" jest nagminnie nadużywane i często przypisywane poglądom (czasem nawet wbrew intencji samych autorów), które nie mają nic wspólnego z podejściem systemowym. ¦ Większość koncepcji ma charakter quasi-systemowy, np. interakcyjny, transakcyjny, integracyjny lub strukturalny, nieraz daleko odbiegający od zasadniczych założeń i postulatów ogólnej teorii systemów. ¦ Niektóre propozycje są oparte na bardzo uproszczonym rozumieniu systemu i najczęściej koncentrują się na badaniu 2-3 właściwości (kategorii) ogólnych. ¦ Terminologia systemowa jest wielokrotnie stosowana w sposób nieuprawniony. ¦ Tworzone systemy rodzinne są nierzadko zbyt wyabstrahowane, nierealne, stanowią więc odzwierciedlenie wyobrażeń badacza o rzeczywistości, a nie odbicie obiektywnej rzeczywistości. ¦ Często zakłada się dość dowolnie i bezpodstawnie istnienie ściśle określonego, optymalnego typu funkcjonowania systemu rodzinnego, w którym rozwija się człowiek. ¦ Występuje tendencja (tzw. wszystkoizm — Praszkier, 1992) do badania wszystkiego, co tylko możliwe, gdyż wszystko jest elementem systemu. ¦ Nie zwraca się uwagi na jednostkę jako najważniejszy podsystem, zajmując się przede wszystkim jej relacjami z innymi osobami (podsystemami) i akcentując „niezwykłą" wagę różnych diad, triad itp. ¦ Jedynie nieliczne hipotetyczne modele systemu rodzinnego mieszczą się w teoretycznym i metodologicznym nurcie badań systemowych (por. Guntern, 1984; Lange i Hart, 1983; Minuchin, 1974; Simon i Stierlin, 1998). ¦ Nie brak publikacji raczej zniechęcających niż motywujących do zajmowania się terapią systemową (por. Ludewig, 1995). Pozostawiając doświadczonym profesjonalistom przyszłościowe opracowanie adekwatnej, skutecznej i naprawdę systemowej terapii rodzin w zaburzeniach osobowości, skoncentrujemy się na terapii systemowej pojedynczej jednostki w oparciu o propozycje stanowiące bezpośrednie implikacje przyjętego w tej pracy modelu zaburzeń rozwoju osobowości. Jak wiadomo, przyjmuje się powszechnie, że psychoterapia (indywidualna lub skojarzona z grupową) jest metodą z wyboru w leczeniu zaburzeń osobowości. W ujęciu systemowym psychoterapię rozumiemy jako świadome, pla- 230 nowane i systematyczne oddziaływanie informacyjne (komunikaty słowne, niewerbalne, zachowanie się) ukierunkowane na określone, indywidualnie zróżnicowane cele. Osiągnięcie zamierzonych celów terapeutycznych zależy przede wszystkim od relacji pacjent-terapeuta — istotną rolę odgrywają tu swoista więź emocjonalna i wzajemne oczekiwania — oraz zastosowanych metod. „Stąd ogromne znaczenie osobowości terapeuty, jego umiejętności fachowych, wiedzy zawodowej, walorów etyczno-moralnych, zdolności do samoanalizy i samokontroli" (Leder, 1987, s. 203). W psychoterapii grupowej ważną funkcję pełnią także relacje między współuczestnikami oraz dynamika grupy. W zależności od rodzaju psychoterapii odmienne będąjej ostateczne cele, np. zasadniczym zadaniem krótkoterminowej systemowej psychoterapii podtrzymującej jest na ogół zwiększenie tolerancji na sytuacje trudne i wyuczenie bardziej efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem. W długoterminowej systemowej psychoterapii restrukturalizacyjnej można wyodrębnić dwa różne końcowe cele terapeutyczne: restrukturalizację (zmiany w strukturze osobowości) lub aktywizację restrukturalizacji (zainicjowanie procesu dalszego rozwoju osobowości). Pierwszy cel może okazać się zbyt ambitny i być raczej wyrazem poczucia omnipotencji oraz myślenia życzeniowego terapeuty niż rzeczywistego prawdopodobieństwa dokonania zmian strukturalnych osobowości, drugi — wydaje się natomiast bardziej realny, szczególnie u osób, u których zahamowaniu rozwoju osobowości towarzyszą nadal systemowe możliwości rozwojowe, a także sprzyjające warunki sytuacyjne (środowiskowe). W przeciwieństwie więc np. do systemowej psychoterapii nerwic, w której dąży się głównie do zmiany struktur nerwicowych systemu (zgodnie z zasadą: od destrukturalizacji do integracji), podstawowym celem psychoterapii systemowej zaburzeń rozwoju osobowości będzie aktualizacja indywidualnego potencjału rozwojowego, co powinno stopniowo przywrócić jednostce (systemowi) prawidłowe funkcje integracyjno-regulacyjne zachowania się (np. skuteczność mechanizmów restrukturalizacyjnych i strategii radzenia sobie ze stresem). Po zawarciu „kontraktu terapeutycznego" z pacjentem, a jeszcze przed rozpoczęciem leczenia, zasadniczym obowiązkiem terapeuty jest w miarę możliwości szczegółowe poznanie i zbadanie aktualnych właściwości osobowości chorego (dane na ten temat będą oczywiście poszerzane i modyfikowane pod wpływem dodatkowych informacji uzyskanych w toku samej terapii) oraz dotychczasowych nieprawidłowości procesu jego socjalizacji (co ułatwi także decyzję o ewentualnej potrzebie włączenia systemowej terapii rodzin). Pozwoli to jednocześnie na sprecyzowanie celów pośrednich, realizowanych w przebiegu terapii (np. oddziaływania na ,ja-idealne", 231 samoakceptację, samoocenę, poczucie kontroli itp.) i właściwą ocenę jej doraźnej oraz końcowej efektywności. Co się tyczy systemowej terapii re-strukturalizacyjnej zaburzeń rozwoju osobowości, to badania — za pomocą różnych metod i narzędzi pomiarowych — powinny być ukierunkowane przede wszystkim na następujące właściwości jednostki jako systemu: ¦ Podstawowe właściwości ogólnosystemowe, takie jak otwartość, aktywność, zdolności do samoorganizacji (restrukturalizacji), samoregulacji i sterowania, zdolność uczenia się. ¦ Typ preferowanych zachowań (reaktywne lub celowe) w określonych sytuacjach; wpływ stanu emocjonalnego na stopień organizacji zachowania się celowego. ¦ Zdolność do antycypacji. ¦ Sposoby rozwiązywania sytuacji zadaniowych, problemowych i decyzyjnych. ¦ Strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi (stresowymi) i traumaty-zującymi. ¦ Właściwości regulacji temperamentalnej zachowania się, tzn. poziomy: reaktywności, aktywacji, stymulacji i zapotrzebowania na stymulację; stopień tolerancji na przeciążenie stymulacyjne lub deprywację senso-ryczną. ¦ Skłonność do przechodzenia z poziomu świadomości semantycznej na poziom świadomości percepcyjnej. ¦ Relację między mechanizmami popędowo-emocjonalnymi a systemem poznawczym. ¦ Stopień rozwoju struktur poznawczych. ¦ Mechanizm kontroli emocjonalnej. ¦ Cechy formalne (stabilność, elastyczność, złożoność, zróżnicowanie, integracja), treściowe (zawartość informacyjna, zakres pojęciowej reprezentacji rzeczywistości) i funkcjonalne (standardy regulacji) struktur poznawczych. ¦ Charakterystykę ogólną procesu przetwarzania informacji (np. poziomy kodowania), szczegółowe reguły operacji na informacjach ewaluatyw-nych i deskryptywnych oraz stosowanie swoistych zasad kodowania (dychotomicznej, alternatywnej, ambiwalentnej). ¦ Poziom tolerancji na rozbieżność informacyjną i zapotrzebowania na informacje potwierdzające (zwłaszcza strukturę ,ja"). ¦ Stereotypizację pojęciowej reprezentacji poznawczej. ¦ Stopień rozwoju struktury ,ja" (np. zróżnicowania ,ja"-„nie-ja", ,ja"--„inni"), ,ja-realnego" i ,ja-idealnego". 232 B Poczucie tożsamości (osobistej i społecznej), poczucie własnej wartości — w tym adekwatność i trafność samooceny, poziom samoakceptacji, aspiracje i oczekiwania — poczucie kontroli. ¦ Zapotrzebowanie na informacje podtrzymujące strukturę , ja". ¦ Stopień gotowości do zmian pojęcia własnego , ja". ¦ Spostrzeganie innych ludzi. ¦ Sposoby komunikowania się. ¦ Egocentryczny lub prospołeczny typ regulacji zachowania się. ¦ Zależność od otoczenia zewnętrznego. ¦ Cechy rozbieżności informacyjnej odbieranej jako rzeczywiste lub antycypowane zagrożenie dla, ja". ¦ Poziom lęku. ¦ Skuteczność mechanizmów restrukturalizacyjnych. ¦ Swoistość i sposoby uruchamiania mechanizmów obronnych i odreagowania. ¦ Stosowanie mechanizmów manipulacyjnych i ich rodzaje (ingracjacja, agresja, samobójstwo usiłowane); poziom agresji oraz autoagresji. ¦ Stopień wglądu i motywacji do leczenia się. Znajomość wskaźników temperamentalnej regulacji zachowania się pozwoli zdecydować o ewentualnym doraźnym dołączeniu środków farmakologicznych, co może ułatwić przebieg psychoterapii. Natomiast z punktu widzenia skuteczności psychoterapii systemowej ważne byłoby także zbadanie, jaki poziom i rodzaj rozbieżności informacyjnej oraz w jakiego typu sytuacjach (np. indywidualnej i/lub grupowej terapii) sprzyja tolerancji na rozbieżność, uruchamianiu mechanizmów obronnych i manipulacyjnych, a przede wszystkim restrukturalizacji systemu poznawczego. Jednym z fundamentalnych czynników warunkujących powstanie zaburzeń osobowości jest nieprawidłowy proces socjalizacji. Wszystkie współczesne psychologiczne, pedagogiczne i socjologiczne teorie rozwoju osobowości jednoznacznie podkreślają doniosłą rolę socjalizacji w ontoge-nezie człowieka (por. Bartoszek, 1994; Fraczek i Zumkley, 1993; Goślin, 1971; Hurrelmann, 1994; Pervin, 2002) i związane z nią również zjawiska patologii społecznej i dewiacji (por. Siemaszko, 1993). W socjologii już tradycyjnie procesy kształtowania cech osobowych jednostki przez struktury społeczne (rodzina, szkoła, grupy nieformalne, różne związki, organizacje i instytucje, środki masowego przekazu itp.) nazywa się socjalizacją, czyli uspołecznieniem. Odchodząc od pierwotnych koncepcji socjalizacji jako biernej internalizacji norm i wartości pod wpływem środowiska społeczno--kulturowego, poszukuje się modeli teoretycznych uwzględniających ak- 233 tywną rolę jednostki w twórczym przetwarzaniu rzeczywistości wewnętrznej i zewnętrznej, w tym także mniej (por. Parsons, 1969) lub bardziej (por. Luhmann, 1984) udanych rozwiązań systemowych. W nurcie systemowym mieści się też stanowisko niektórych autorów polskich (Dołęga, 1994; John-Borys, 1994). Obecnie teorie socjalizacji przyjmują dwa podstawowe założenia: 1. Społeczeństwo wywiera realny wpływ na rozwój osobowości. 2. Jednostka staje się podmiotem zdolnym do działania społecznego tylko przez aktywne (twórcze) przystosowanie się do środowiska materialnego i społecznego. Zdaniem Fraczka (1993) kryteria oceny uspołecznionego („usocjalizo-wanego") zachowania się można sprowadzić do trzech cech: ,,a) przewidywalności zachowania człowieka w kategoriach dominujących standardów normatywno-społecznych; b) efektywności, tj. osiągania wyników satysfakcjonujących tak własne »ja«, jak i — w stosunkach społecznych — innych ludzi; c) przejścia od zachowania indywidualistycznego do zachowania wymagającego kooperacji z innymi ludźmi" (s. 48). Większość autorów słusznie oddziela pojęcie socjalizacji od zakresowo węższego pojęcia wychowania (por. Gurycka, 1979). Ogólnie mówiąc, wychowanie oznacza „działania i czynności poprzez które pewne jednostki usiłują wpływać na rozwój osobowości innych jednostek, kształtując je zgodnie z określonymi wartościami. Pojęcie wychowania odnosi się tylko do części społecznie regulowanych wpływów na rozwój osobowości, a mianowicie do zaplanowanych i przemyślanych usiłowań wywarcia wpływu, w znaczeniu stosowania społecznych interwencji" (Hurrelmann, 1994, s. 16). Systemowa terapia restrukturalizacyjna zaburzeń rozwoju osobowości z założenia odrzuca stosowanie oddziaływań wychowawczych, ale w pełni doceniając kluczowe znaczenie socjalizacji, rozumianej jako swoisty efekt relacji systemu żywego (jednostki) z jego otoczeniem (nadsystemem społecznym), może stworzyć optymalne warunki sprzyjające prawidłowej socjalizacji w przebiegu terapii (np. uspołecznianie przez uczestnictwo w grupie terapeutycznej czy społeczności leczniczej) lub próbować zmienić nieprawidłowości istniejące w kręgach socjalizacyjnych (np. przez systemową terapię rodzin), mające do tej pory patogenny wpływ na rozwój osobowości danej jednostki. FUNKCJONOWANIE OSOBOWOŚCI W PSYCHOZACH Proces przetwarzania informacji Wstępny hipotetyczny model teoretyczny funkcjonowania osobowości w zespole paranoidalnym, jaki przedstawiono przed kilkoma laty (Jakubik, 1989a), był oparty zarówno na podstawowych założeniach teorii i metodologii ujęcia systemowego (Jakubik, 1989c), jak i na opracowanych wcześniej systemowych koncepcjach zaburzeń osobowości (Jakubik, 1978, 1979, 1982, 1983b, 1987a). Od tamtego czasu niektóre idee i wyniki badań wielu autorów polskich (por. Basińska, 1994; Chlewiński i Grzywa, 1992; Grzywa, 1992, 1995; Jakubik i in., 1990a, 1990b, 1991; Kolańczyk, 1992; Rzewuska 1992; Szelenberger, 1993) i zagranicznych (por. Bóker i Brenner, 1989; Ciompi, 1989; Emrich, 1989; Strauss, 1989) dostarczyły dodatkowych argumentów na rzecz prawdziwości licznych sformułowanych n3 jego podstawie hipotez oraz słuszności obranego kierunku poszukiwań koncepcyjnych i badawczych. Skłania to do podjęcia próby ponownej, bardziej szczegółowej konceptualizacji modelu funkcjonowania osobowości w psychozach o różnorodnej etiologii i różnym obrazie klinicznym. Zgodnie z założeniami ogólnej teorii systemów człowiek jako systerf żywy musi utrzymywać wzajemne współdziałanie z otoczeniem i przystosować się do niego. Następuje zmiana danego systemu i jego otoczenia (np. struktury rodzinnej, grupy społecznej), gdyż systemy żywe nie tylko adaptują się do środowiska, ale jednocześnie kształtują je, a same również są w mniejszym lub większym stopniu zmieniane przez swoje otoczenie-System korzysta z procesów przystosowawczych w trzech głównych celach: sterowania związkami między jego podsystemami, sterowani* systemem jako całością i sterowania zależnością między systemem a jegC nadsystemem. Co się tyczy psychoz, wydaje się, że nie (lub nie tylko) relacje i sprzężenia systemu z otoczeniem są źródłem zaburzeń psychicz' nych. Istnieje większy stopień prawdopodobieństwa iż pierwotne zmiany" patologiczne obejmują wewnętrzną strukturę systemu — być może nawet określone jego podsystemy — przy czym nieznany jest rodzaj czynnik* patogennego ani charakter uszkodzenia systemu. „Z samej istoty podejścia 230 systemowego wynika — podkreśla Jaroszyński (1985) — że systemowy obraz psychozy nie daje wskazówek co do poziomu, na którym zaburzenia się zaczęły [...] ani że czynniki szkodliwe zadziałały od zewnątrz na cały system [...] i też nie wiemy, czy jest to zjawisko wtórne czy pierwotne". Jak wiemy, podstawą funkcjonowania systemu żywego są procesy przetwarzania informacji i energomaterii: przetwarzanie informacji obejmuje procesy poszukiwania, odbioru, selekcji, kodowania, integrowania, przekształcania, dekodowania (odtwarzania) i wytwarzania informacji; jednocześnie zachodzą procesy odbioru, magazynowania, przetwarzania i wydzielania energomaterii. Zmniejszenie entropii (nieuporządkowania) systemu oznacza wprowadzenie do niego informacji, gdyż informacja (negentropia) jest miarą porządku, tzn. zorganizowania. Dlatego każdy przyrost informacji powoduje podwyższenie poziomu organizacji (ustruk-turalizowania) systemu. Natomiast informacja maleje ze wzrostem entropii (entropia to miara przejścia systemu od stanu uporządkowanego do stanu chaotycznego), a ponieważ systemy dążą do zwiększania własnej entropii — szybkość wytwarzania się entropii zmniejsza się do minimum, gdy system znajduje się w stanie równowagi funkcjonalnej (Jakubik, 1979) — muszą równocześnie tracić informacje. W psychozach schizofrenicznych rozszczepienie osobowości wyraża się m.in. stopniową dezintegracją struktur informacyjnych systemu, tj. mniejszą lub większą utratą zakodowanych informacji, a w konsekwencji wyraźnym wzrostem entropii, której przejawem może być np. nastrój urojeniowy. Zakłóceniu ulegają także inne elementy przekształcania informacji, zwłaszcza ich odbiór i selekcja, co jeszcze bardziej zwiększa wewnętrzny chaos i nieuporządkowanie systemu. W celu przywrócenia zachwianej równowagi funkcjonalnej (homeokinezy) system uruchamia mechanizmy samoregulacyjne, chroniące przed nadmiarem dopływu informacji, np. w formie podniesienia progów wrażliwości percepcyjnej (brak reakcji na określone bodźce), unikania źródeł informacji (izolowanie się od otoczenia, wycofywanie się z relacji interpersonalnych), odrzucania wybranych informacji (np. zaprzeczanie niektórym realnym związkom z osobami) czy też zamknięcia granic różnych podsystemów (autyzm, osłupienie katato-niczne). Jednocześnie, albo może dopiero wtedy, gdy działające na wejściach informacyjnych mechanizmy samoregulacyjne okażą się nieskuteczne, następuje przekształcenie poprzednich, zdezintegrowanych struktur informacyjnych (tj. pojęciowych reprezentacji poznawczych) w struktury nowe, urojeniowe, co zmniejsza stopień entropii systemu i przywraca jego równowagę funkcjonalną. Wzrost uporządkowania systemu będzie miał wówczas 236 swoje źródło w wewnętrznych procesach informacyjnych oraz w ponownym napływie informacji zewnętrznych — dzięki otwarciu zamkniętych uprzednio granic systemu — które jednakże będą ulegały wyraźnemu zniekształceniu (np. przez zmianę ich znaczenia lub treści) w celu dostosowania do powstałych urojeniowych struktur informacyjnych. Kodowanie i przetwarzanie informacji zgodnie z treścią urojeń może prowadzić do ich utrwalenia i systematyzacji, a nierzadko do dominacji określonej struktury urojeniowej (np. w paranoi). Urojenia usystematyzowane, jako podsystemy zbliżone do systemów zamkniętych, mają bowiem znaczną moc regulacyjną (Jakubik, 1982), tzn. stają się głównym ośrodkiem regulacyjno-integra-cyjnym zachowania się człowieka, albo też — przy niskiej mocy regulacyjnej — funkcjonują równolegle do innych podsystemów (np. podwójna orientacja: realna i urojeniowa). Opisane mechanizmy samoregulacyjne, eliminujące przeciążenie informacyjne i tworzące podsystemy psychotyczne (urojeniowe struktury poznawcze), mają prawdopodobnie charakter obronny (Jakubik, 1989a; Strauss, 1989), gdyż chronią system przed całkowitą dezintegracją strukturalną (entropią), ale być może, co sugerują niektórzy autorzy (por. Ciompi, 1989; Jaroszyński, 1985), są jedynie skutkiem „uszkodzenia" systemu i nie pełnią żadnej funkcji ochronnej. Wydaje się, że struktury urojeniowe pro-wadząjednakże do radykalnej redukcji lęku i likwidacji poczucia totalnego zagrożenia, jakie towarzyszą głębokiej dezintegracji (destrukturalizacji), przywracając tym samym stan równowagi funkcjonalnej systemu. Zmienia się znak emocji z ujemnego (lęk, niepokój, napięcie) na dodatni, co dodatkowo sprzyja utrwalaniu się nowopowstałych struktur. Jest to proces ponownej reorganizacji systemu, który można nazwać — jak proponowałbym — „restrukturalizacją psychotyczną". Bez wątpienia zapobiega ona całkowitemu rozprzężeniu systemu (np. rozszczepieniu osobowości), chociaż najczęściej uruchamia jednocześnie mechanizmy niższego poziomu systemowego, a więc o niewielkiej mocy regulacyjnej, które obniżają stopień efektywności i adekwatności funkcjonowania osobowości. Mimo rozbieżności wyników badań większość znawców zagadnienia uważa, że zaburzenia procesu przetwarzania informacji należą do podstawowych w psychozach, a zwłaszcza w zespołach schizofrenicznych (por. Bannister i Fransella, 1966; Callaway i Naghdi, 1982; Chapman, 1973; Colby, 1981; Frith, 1979; Grzywa i Chlewiński, 1984b, 1986; Payne, 1973; Schwartz, 1978; Sęk, 1969; Tsuang, 1982), co wyraża się m.in. utratą zdolności do abstrahowania i konkretnością myślenia oraz nieprawidłowościami myślenia pojęciowego, głównie w postaci „nadmiernego włączania" [over-inclusion] lub zawężania zakresu pojęć, albo tworzenia elementów, których 237 połączenie nie daje jednej kategorii pojęciowej. Według Payne'a (1973) w ten sposób manifestuje się uszkodzenie hipotetycznego mechanizmu filtrującego informacje na poziomie ośrodkowego układu nerwowego. Już E. Bleuler (1972) sądził, że niektóre objawy kliniczne schizofrenii paranoidalnej można tłumaczyć zakłóceniami selekcji bodźców: chorzy nie posiadają zdolności eliminowania bodźców zbędnych lub nieistotnych (tzn. uwaga obejmuje wszystko, co ulega percepcji). Także McGhie i Chapman (1961) donosili o znamiennych zaburzeniach percepcji i uwagi we wczesnym okresie schizofrenii, przejawiających się z jednej strony nadwrażliwością na bodźce, a z drugiej — niezdolnością ich różnicowania na bodźce ważne lub nowe. Wielu badaczy, reprezentujących poznawcze teorie osobowości, również traktuje patologię myślenia w schizofrenii, jako wyraz zaburzeń w przetwarzaniu informacji (por. Broga i Neufeld, 1981; Kay, 1982; Neufeld i Broga, 1981; Schwartz, 1978). Zdaniem Emricha (1989), prawidłowe przetwarzanie informacji jest efektem współdziałania procesów odbioru informacji, wewnętrznych reguł ich kodowania oraz mechanizmu kontroli. Dysfunkcja równowagi tych procesów prowadzi do psychozy, gdyż odpowiada za wprowadzenie do świadomości informacji nieprawdziwych. Koncepcja filtrowania nieistotnych bodźców w procesie percepcji pochodzi od Broadbenta (1958), który zakłada ograniczoną pojemność systemu w zakresie przetwarzania informacji. Niezdolność do równoczesnego odbioru treści informacji docierających do różnych wejść systemu (tj. receptorów zmysłowych) ma świadczyć o istnieniu filtru kierującego doborem informacji do wejść o ograniczonej pojemności. Według McGhie i Chapmana (1961) jest to mechanizm sterujący uwagą wybiórczą a jego zakłócenie powoduje przeładowanie systemu informacjami niezróżnicowa-nymi, co wywołuje stan psychozy. Proces różnicowania przebiega na najwcześniejszym etapie odbioru informacji (zachodzi w ciągu pierwszych kilkuset milisekund — por. Simon, 1979) i umożliwia odfiltrowanie „szumu" informacyjnego, co pozwala systemowi na efektywną analizę informacji istotnych. Upośledzenie lub zakłócenie tej zdolności selekcji informacji powoduje stałe rozproszenie uwagi, uniemożliwiając syntetyczne myślenie i rozwiązywanie problemów. Niezdolność selekcji nieistotnych informacji obserwowano też w innych zaburzeniach psychicznych (por. Baker i in., 1987), głównie w zespole maniakalnym (Franks i in., 1983). Ma ona wtedy jednak charakter przejściowy i czynnościowy, a jej nasilenie zależy od stopnia zaburzeń klinicznych. Wspomnieć należy też o badaniach eksperymentalnych na ludziach zdrowych, u których po intensywnej ekspozycji na bodźce stwierdzono wyraźne 238 zakłócenia funkcji poznawczych i interakcji społecznych, podobne do obserwowanych w psychozach schizofrenicznych. Prawie identyczne idee znajdujemy w teorii automatycznego i kontrolowanego przetwarzania informacji (Schneider i Shiffrin, 1977; Shiffrin i Schneider, 1977), a wiele prac empirycznych, choć nie wszystkie — w tym badań potencjałów wywołanych — potwierdza obie te hipotezy (por. Braff i in., 1977; Shagass, 1976; Szelenberger, 1993; Venables, 1964). „Istotą tych koncepcji — wyjaśnia Szelenberger (1993, s. 365) —jest założenie, że wskutek zaburzonego filtrowania bodźców chorzy na schizofrenię przeżywają zalew nieistotnych informacji, mają trudności z orientacją, uwagą i pamięcią a ponadto nadmierne wzbudzenie uniemożliwia im automatyzowanie funkcji poznawczych. Wszystko zatem co robią, wymaga pełnego i świadomego zmobilizowania uwagi, w przeciwnym bowiem razie ich reakcje emocjonalne i zachowanie są nieadekwatne do sytuacji, a zaburzenia poznawcze prowadzą do sądów urojeniowych. Nadmierne wzbudzenie układów percepcji [wejść informacyjnych systemu — dop. A. J.] może być również przyczyną omamów". Venables (1964) sugeruje, że późniejsza, przewlekła faza psychoz schizofrenicznych jest wyrazem postawy rezy-gnacyjnej chorych i odcięcia się od nadmiaru informacji przez wycofanie, izolację i bezczynność. Zgodnie z neurofizjologiczną teorią „bramkowania" (Braff i in., 1977), w psychozach schizofrenicznych zakłócenia występują w bardzo wczesnym okresie procesu przetwarzania informacji przez system (por. Basińska, 1994; Braff i Geyer, 1990; Grzywa, 1986; Nagamoto i in., 1989; Patterson i in., 1986; Szelenberger, 1993), jako przede wszystkim skutek zaburzenia selekcji informacji (Broadbent, 1962; Brody i in., 1980; Chlewiński i Grzywa, 1983, 1986; Saccuzzo i Braff, 1981; Saccuzzo i in., 1974) oraz zmniejszenia szybkości ich odbioru i przetwarzania (Braff i Saccuzzo, 1981, 1985; Saccuzzo i in., 1974). Nieprawidłowa selekcja informacji prowadzi do zniekształcenia percepcji i w konsekwencji do zaburzenia procesów poznawczych (por. Chapman, 1977; Chlewiński i Grzywa, 1983; Schwartz, 1978). Funkcjonowanie selektora (filtru) informacji jest głównie uwarunkowane subiektywną ważnością bodźca — tj. stopniem ukierunkowania na odbiór informacji efektywnych (por. Jakubik, 1979, 1982) — fluktuacjami (np. pod wpływem czynników patologicznych są one częstsze i mniej regularne) oraz działaniem uwagi selektywnej, niezwykle ważnego komponentu w procesie przetwarzania informacji. Z innych wartościowych heurystycznie propozycji teoretycznych w poznawczych badaniach nad schizofrenią należy wymienić koncepcje zabu-rzeń w przetwarzaniu informacji kontekstowych (Cohen i Servan-Schreiber, 239 1992; Servan-Schreiber i in., 1996) oraz w monitorowaniu źródła informacji (Frith, 1996; Frith i Done, 1988; Morrison i Haddock, 1997), obszernie omówione w piśmiennictwie polskim przez Nieznańskiego (2002). Deficyt funkcjonalny w wewnętrznej reprezentacji kontekstu tłumaczy różne rodzaje zaburzeń przetwarzania informacji w schizofrenii, natomiast zakłócenia w monitorowaniu źródła informacji w postaci nierozróżniania źródła zewnętrznego od wewnętrznego — wyjaśniają genezę omamów. Istnieje ścisły związek przetwarzania informacji z pamięcią krótkotrwałą i długotrwałą systemu, a szczególnie ze stopniem organizacji (ustrukturalizowania) informacji w pamięci i strategiami ich wydobywania. Stwierdzono na przykład, iż w psychozach schizofrenicznych poziom organizacji informacji (reguły kodowania) w pamięci jest niższy niż u osób zdrowych (Jakubik i in., 2000; Puszczewicz, 1987). Dotychczasowe wyniki badań wskazują, że w zespole paranoidalnym dochodzi raczej do zaburzeń przetwarzania informacji w pamięci ikonicznej i krótkotrwałej, zwłaszcza podczas selekcji i strukturalizacji informacji (por. Hamlin i Folsom, 1977; Grzywa i Chlewiński, 1984a; Harvey i in., 1986; Koch i in., 1976; Oltmans, 1978; Pogue-Geile i Oltmans, 1980). Natomiast skuteczność przypominania nie jest zakłócona — mimo że mogą być zaburzone procesy pośredniczące w wydobywaniu informacji z pamięci trwałej (Grzywa i Chlewiński, 1984a; Pishkin i Williams, 1983; Puszczewicz, 1987; Weiss i in., 1988) — czyli struktury semantyczne i syntaktyczne pozostają nienaruszone (Koch i in., 1980), nawet przy niskim stopniu organizacji informacji u chorych (Grzywa, 1986; Grzywa i Chlewiński, 1984b; Harvey i in., 1986; Puszczewicz, 1987). Z badań eksperymentalnych Chlewińskiego i Grzywy (1983, 1984a) wynika, że w schizofrenii paranoidalnej występuje okresowe zaburzenie mechanizmów filtrująco-selekcjonujących pamięci krótkotrwałej albo mechanizmów wydobywania informacji z pamięci długotrwałej, jako efekt zakłócenia uwagi selektywnej. Chociaż proces organizacji informacji w pamięci trwałej jest związany z funkcjonowaniem mechanizmów selekcji informacji, to jednak zawartość magazynu tej pamięci nie jest zasadniczo naruszona. Autorzy sądzą, że w urojeniach mogą być zaburzone reguły funkcjonowania pamięci krótkotrwałej, a także reguły odpowiednich heu-rystyk wydobywania informacji z pamięci trwałej do krótkotrwałej i ich tam przetrzymywania oraz przetwarzania informacji. Pamięć proceduralna zawierająca informacje, dzięki którym człowiek umie wykonywać wszelkie czynności, nie ulega w zasadzie zakłóceniu (Chlewiński i Grzywa, 1992). Rzecz jasna, łatwiejszy jest odbiór i kodowanie informacji zgodnych z posiadanymi przez system strukturami poznawczymi, a w szczególno- 240 ści urojeniowymi (Forgus i De Wolfe, 1974). Egzemplifikację tego faktu można znaleźć także w chorobach afektywnych: w zespole depresyjnym z urojeniami winy chorzy szybko i łatwo selekcjonują informacje potwierdzające ich poczucie winy, grzeszności, bezwartościowości i niewydolności fizycznej, natomiast unikają informacji niosących treści pozytywne na temat ich osoby (por. Mausch, 1985). W zespole maniakalnym z urojeniami wielkościowymi obserwujemy zjawisko odwrotne — odrzucanie i nieko-dowanie informacji zaprzeczających bądź nie podtrzymujących poczucia wysokiej wartości i zwielokrotnionych możliwości. W obu przypadkach występuje wyraźny brak tolerancji na rozbieżność informacyjną. Z chwilą powstawania struktur urojeniowych każdy system zmienia więc zarówno kryteria selekcji informacji i reguły ich kodowania, jak i strategie wydobywania informacji z pamięci (Jakubik, 1979, 1982). Weryfikacji empirycznej wymagają jednakże tezy o pierwotnym lub wtórnym charakterze swoistych dla psychoz schizofrenicznych rodzajów operacji na informacjach. Podobny postulat można odnieść do hipotez o swoistości zaburzeń procesu przetwarzania informacji w depresji endogennej (por. Beck, 1974; Lewicka, 1993), które prawdopodobnie mają znacznie bardziej złożony charakter, niż to wynika z dotychczasowych publikacji na ten temat. Natomiast problematyka funkcjonowania osobowości w zespołach maniakalnych — podobnie zresztą jak w psychozach reaktywnych i egzogennych — zarówno w ujęciu systemowym czy poznawczym, jak i z punktu widzenia teorii informacji, nie spotkała się do tej pory z należytym zainteresowaniem ani teoretyków, ani też badaczy. Być może głównym powodem takiego stanu rzeczy są poważne trudności praktyczne w przeprowadzeniu badań klinicznych i eksperymentalnych w tej grupie pacjentów. Można mieć jedynie nadzieję, że ta fascynująca naukowo terra incognita doczeka się wreszcie swoich odkrywców. Zakłócenia systemowe Konstruując hipotetyczny model systemowy funkcjonowania osobowości w psychozach, musimy pamiętać o fundamentalnych właściwościach systemu żywego, jakimi są otwartość, aktywność, samoorganizacja, sa-moregulacja, teleonomiczność, sterowanie, zdolność uczenia się i rozwój. Rozpatrując kolejno poszczególne właściwości systemu, zakładamy, że w psychotycznych zaburzeniach psychicznych może nastąpić lub występuje (Jakubik, 1989a): 241 ¦ Długookresowe zamknięcie systemu na dopływ informacji z zewnątrz, szczególnie przy przeciążeniu informacyjnym (np. autyzm, izolacja społeczna) lub formowanie się podsystemów względnie (np. nastawienie urojeniowe) lub całkowicie zamkniętych (np. usystematyzowanych struktur urojeniowych); autyzm może mieć charakter funkcjonalny (tzw. zachowania autystyczne) lub strukturalny (autyzm psychotyczny). ¦ Nadmierne obniżenie lub podwyższenie aktywności systemu, albo jej odmienne ukierunkowanie, np. dzięki zgodnym z treścią struktur urojeniowych związkom z instytucjami, grupami społecznymi czy osobami, najczęściej odległymi od codziennego środowiska chorego (por. Jaroszyński, 1985). ¦ Wyraźne zaburzenia procesu samoorganizacji — łącznie z rozpadem dotychczasowych poziomów organizacji systemu — głównie w postaci zmniejszenia stanu uporządkowania (podsystemów, relacji i sprzężeń), dehierarchizacji, zatarcia zróżnicowania wewnętrznego, pojawienia się niezależności poszczególnych podsystemów (z mniej lub bardziej zaznaczoną dominacją struktur urojeniowych), decentralizacji progresywnej (spadek kierowniczych i kontrolnych funkcji części sterującej systemu), dezintegracji strukturalnej oraz obniżenia stopnia złożoności struktur; efektem tego mogą być m.in. zachowania regresywne, nieadekwatne lub dziwaczne. ¦ Zakłócenia mechanizmów samoregulacyjnych systemu, prowadzące poza dopuszczalną tolerancję odchyleń od stanu ustalonego (niezależnego od otoczenia systemu) i stanu zrównoważonego, podtrzymywanego stałą wymianą informacji i energomaterii z otoczeniem; celem przywrócenia równowagi funkcjonalnej tworzą się nowe podsystemy (np. struktury urojeniowe). ¦ Utrata teleonomiczności, wyrażająca się przewagą zachowań reaktywnych lub przyjęcie form zachowania celowego związanego z podsystemem (strukturą) o najwyższej mocy regulacyjnej; zwarty system urojeniowy może nawet całkowicie determinować zachowanie się, ukierunkowując go na określone, psychotyczne cele. ¦ Osłabienie lub utrata zdolności sterowania, np. brak wpływu bądź niemożność przekształcania otoczenia czy innego systemu. ¦ Upośledzenie zdolności uczenia się spowodowane co najmniej trzema czynnikami: 1) zaburzeniem funkcji mechanizmów selekcyjnych pamięci krótkotrwałej, 2) zakłóceniem działania mechanizmów wydobywania informacji z pamięci trwałej, 3) wpływem elementów interferujących (np. urojenia, omamy), utrudniających połączenie nowych informacji z już zakodowanymi, w wyniku czego nowe informacje są magazyno- 242 ^ wane w pamięci jako jednostki niezależne i fragmentaryczne; w przewlekłych psychozach schizofrenicznych przeważają elementarne formy uczenia się (warunkowanie instrumentalne) nad formami złożonymi (rozwiązywanie problemów). ¦ Zahamowanie rozwoju systemu przejawiające się — poza ogólnie małym wzrostem zasobu informacji i redundancji — niskim stopniem złożoności, integracyjności, hierarchiczności i zróżnicowania wewnętrznego struktur (podsystemów) oraz regresją albo jedynie brakiem postępu w zakresie centralizacji, specjalizacji i optymalizacji funkcji systemu; w pojedynczych przypadkach może zdarzyć się, przy jednoczesnym zahamowaniu ewolucji innych podsystemów, nagły i przyspieszony rozwój niektórych podsystemów lub pojawienie się podsystemów nowych (np. zdolności twórczych). Rozumiejąc z systemowego punktu widzenia osobowość jako centralny system regulacji i integracji zachowania się człowieka, wyróżniamy w niej dwa główne podsystemy, czyli poziomy organizacji mechanizmów regu-lacyjno-integracyjnych: poziom popędowo-emocjonalny (tzw. pierwotne mechanizmy regulacji) i poziom poznawczy (wyższe mechanizmy regulacyjne). W przebiegu procesu rozwoju systemu mechanizmy popędowo--emocjonalne zostają poddane — zgodnie z zasadą centralizacji (dominacji) i hierarchizacji strukturalnej systemu — nadrzędnemu kierownictwu struktur poznawczych. W psychozach mogą wystąpić, przejściowo lub trwale, dwa zjawiska: 1. Zakłócenie funkcji sprzężeń zwrotnych ujemnych między obu podsystemami, prowadzące do osłabienia mechanizmu kontroli emocjonalnej (np. nadmierne hamowanie lub niekontrolowanie emocji). 2. Przekształcenie tych sprzężeń ujemnych w sprzężenia zwrotne dodatnie (np. dopływ informacji niezgodnych z urojeniowymi strukturami poznawczymi wzbudza narastającą nieufność, wrogość i agresję), co przejawia się nie kontrolowanymi, często stereotypowymi zachowaniami popędowymi, np. zachowaniami impulsywnymi, agresywnymi i autoagresywnymi, samobójstwami usiłowanymi (o wyraźnie popę-dowym charakterze, a nie wynikającymi z treści urojeń lub depresji), nawykowym nadmiernym jedzeniem i paleniem tytoniu oraz wieloma innymi stereotypami. Stereotypowe zachowania znajdują odzwierciedlenie w licznych obserwacjach klinicznych, zwłaszcza w odniesieniu do psychoz schizofrenicznych. Wielu autorów podkreśla także istnienie tendencji do tworzenia 243 stereotypów u chorych z depresją endogenną (por. Andrzejczyk i in., 1983; Beck, 1974; Habrat i Wójcik, 1995). Stereotypowe zachowania w tej grupie osób służą prawdopodobnie redukcji lęku i unikaniu sytuacji zwiększonego napływu informacji, powodujących dodatkowo jego nasilenie. Umożliwiają również zredukowanie nadmiaru stymulacji przez eliminację zachowań ryzykownych (Habrat i Wójcik, 1995). Taką interpretację „zru-tynizowanych zachowań" proponował ponad pół wieku temu Goldstein (1942), ale w stosunku do pacjentów z doznanymi na wojnie uszkodzeniami mózgu. Potwierdzeniem pierwszej z opisanych możliwości nieprawidłowego funkcjonowania osobowości w psychozach mogą być m.in. wyniki naszych badań (Jakubik i in., 1990), w których stwierdzono zaburzenia mechanizmu kontroli emocjonalnej w schizofrenii paranoidalnej. W porównaniu z populacją osób zdrowych, chorzy wykazywali istotną statystycznie słabszą ogólną kontrolę emocjonalną, niższy próg pobudliwości, mniejszą zdolność do kontrolowania zewnętrznego wyrazu przeżywanych emocji. Charakteryzował ich emocjonalny, nieracjonalny typ sterowania własnym zachowaniem, a wysoki stopień kontroli rzeczywistych sytuacji emotogen-nych był rezultatem urojeniowo modyfikowanego dopływu informacji i ich interpretacji zgodnej z treścią urojeń. Jak wiadomo, oprócz procesu przetwarzania informacji funkcjonowanie osobowości jako systemu determinuje struktura konstytucjonalna, tj. temperament, który określa indywidualny sposób magazynowania i rozładowywania energomaterii, manifestujący się odpowiednią wielkością reakcji na bodźce i aktywnością systemu (por. Jakubik, 1979, 1987a). Istnieją indywidualne różnice w reaktywności systemów, gdyż reaktywność jest tym większa, im większa wrażliwość systemu na bodźce słabe i im mniejsza jego odporność na bodźce silne, długotrwałe i powtarzające się. Systemy nisko reaktywne charakteryzuje duża aktywność i większa wydolność (umiejętność adekwatnego reagowania na bodźce), systemy wysoko reaktywne — bierność i mała wydolność. Wynika to z faktu, że z określonym stopniem reaktywności wiąże się typowy dla danego systemu poziom zapotrzebowania na stymulację (Zuckerman, 1974): z niską reaktywnością— duże zapotrzebowanie (np. w osobowości nieprawidłowej — por. Jakubik, 1987a), a z reaktywnością wysoką— małe zapotrzebowanie na stymulację. Źródłem stymulacji są zarówno bodźce zewnętrzne z otoczenia, jak i własne reakcje systemu, dlatego duża aktywność dostarcza silnej stymulacji. Reaktywność i potrzeba stymulacji kształtują określone wzorce zachowania się systemu oraz wpływają na funkcjonowanie osobowości, zarówno u osób zdrowych, jak i cierpiących na zaburzenia psychiczne. 244 Dane z piśmiennictwa światowego (por. Boyce i in., 1993; Carton i in., 1992; Rutter, 1987) i polskiego (Habrat, 1997; Habrat i Wójcik, 1995) wskazują, że chorzy z depresją endogenną należą do osób wysokoreak-tywnych, mało aktywnych i mają małe zapotrzebowanie na stymulację. Cechy te utrzymują się nadal po ustąpieniu klinicznych objawów depresji. Habrat i Wójcik (1995) wyrażają opinię, że w zespole depresyjnym endogennym dużą wartość stymulacyjną wydają się mieć sytuacje obciążenia, utraty i przewlekłego konfliktu interpersonalnego. Osoby z depresją „przesadnie antycypują trudności, reagują niepokojem i podwyższonym napięciem w trakcie podejmowania nowych form aktywności, unikają zmian łącząc je z silnie stymulującym ryzykiem" (s. 113). Beck (1974), opisując styl poznawczy chorych z zespołem depresyjnym, podkreśla bierne poszukiwanie informacji, unikanie informacji nowych, silnie stymulujących, które prowadzą do dysonansu poznawczego oraz tendencję do generalizacji. Wydaje się, że istotą problemu — podobnie jak w psychozach schizofrenicznych —jest brak umiejętności radzenia sobie z nadmiarem stymulacji, natomiast nadal pozostaje nierozstrzygnięte pytanie o pierwotny lub wtórny (wpływ choroby psychicznej i leków) charakter tej nieumiejętności. Każdy system żywy dąży do zapewnienia sobie takiego dopływu stymulacji, dzięki któremu osiąga optymalny poziom aktywacji, przy którym jego sprawność funkcjonowania jest największa (Jakubik, 1979). Nadmierna stymulacja wywołuje spadek odporności i wydolności systemu, zakłócenie jego zachowania się i silny lęk, sygnalizujący przekroczenie optymalnego poziomu aktywacji. W tej sytuacji system uruchamia mechanizmy samore-gulacyjne, służące przywróceniu stanu zachwianej równowagi wewnątrz-systemowej przez redukcję dopływu stymulacji (informacji). W przeciwieństwie na przykład do depresji endogennej, zespół para-noidalny charakteryzuje się ogólnie wysokim poziomem reaktywności, a w związku z tym małą aktywnością, ujawniającą się m.in. biernością w życiu codziennym, wycofaniem się z kontaktów z innymi ludźmi, obniżeniem działalności rodzinnej i zawodowej. To sprzężenie zwrotne ujemne może zostać przekształcone (lub powstaje nowe) w sprzężenie zwrotne dodatnie — tzn. im wyższa reaktywność systemu, tym większa aktywność — w odniesieniu do przeżyć psychotycznych (tzw. aktywność urojeniowa). Dodatkowo i wybiórczo wzrasta poziom reaktywności na stymulację związaną z treścią struktur urojeniowych systemu, przy czym szczególnie zwiększa się wrażliwość na bodźce słabe (np. urojeniowe interpretacje drobnych faktów). Często towarzyszy temu nadoptymalny poziom aktywacji (Shagass i in., 1983), wywołany nie tylko wysoką reaktywnością, ale 245 także silną stymulacją wewnętrzną (dopływ informacji z tworzących się struktur urojeniowych systemu). Nadoptymalny wzrost aktywacji wyzwala emocje ujemne, głównie lęk i niepokój, co z kolei uruchamia mechanizmy samoregulacyjne ukierunkowane na obniżenie poziomu aktywacji przez redukcję dopływu stymulacji (tj. nadmiaru informacji). Przejawia się to przede wszystkim zamknięciem granic systemu: wewnętrznych (np. kształtowanie się zwartych i usystematyzowanych struktur urojeniowych) oraz zewnętrznych (zamykanie oczu, unikanie spojrzenia innych osób, izolowanie się od otoczenia itp.). Z chwilą obniżenia poziomu aktywacji do optymalnego ustępuje lęk, niepokój i napięcie emocjonalne. Wartość aktywującą ma wszelka stymulacja zewnętrzna i wewnętrzna, ale głównie rozbieżność informacyjna, czyli różnica w treści informacji dotyczących tego samego stanu rzeczy. Szczególnie dopływ informacji sprzecznych z informacjami zakodowanymi w strukturach urojeniowych systemu powoduje szybki, a nierzadko i nagły wzrost poziomu aktywacji, a to znów wyzwala silne napięcie emocjonalne oraz zachowania impulsywne i gwałtowne (np. wrogość i agresję w stosunku do osób kwestionujących realność przeżyć psychotycznych). Przekroczenie optymalnego poziomu aktywacji w wyniku rozbieżności informacyjnej wywołuje więc napięcie emocjonalno-motywacyjne, a w konsekwencji ukierunkowanie zachowania się systemu na obniżenie nadoptymalnej aktywacji przez eliminowanie rozbieżności informacyjnej za pomocą odpowiednich systemowych mechanizmów samoregulacyjnych. Do podstawowych samoregulacyjnych mechanizmów przystosowawczych (Jakubik, 1982), opisanych już wcześniej, zaliczamy mechanizmy restrukturalizacyjne, obronne, odreagowania (rozładowujące) i manipulacyjne. Mechanizmy restrukturalizacyjne prowadzą do przekształcenia lub zmiany istniejących struktur systemu, gdyż redukują rozbieżność informacyjną poprzez przetworzenie treści zakodowanych w systemie informacji, co prowadzi do rzeczywistych zmian w strukturach poznawczych (np. zmian ,ja-realnego" lub ,ja-idealnego"). W niektórych przypadkach restrukturalizacja może mieć charakter patologiczny z punktu widzenia środowiska systemu, mówimy wówczas o restrukturalizacji psychotycznej lub nerwicowej, opisywanych w psychiatrii klinicznej jako „ucieczka w chorobę", „ucieczka w psychozę", „ucieczka w objawy", „ucieczka w nerwicę" itp. Prawdopodobnie wyeliminowanie silnego lęku i poczucia totalnego zagrożenia, tak typowych dla wczesnego etapu kształtowania się struktur psychotycznych (tzw. faza nastroju urojeniowego), przekracza możliwości klasycznych mechanizmów samoregulacyjnych systemu. 246 Restrukturalizacja psychotyczna przez uformowanie struktur urojeniowych w znacznym stopniu redukuje lęk, co obserwuje się wyraźnie po tzw. fazie olśnienia. Wszystkie mechanizmy samoregulacyjne mają charakter przystosowawczy, ale o ile mechanizmy restrukturalizacyjne mają przewagę funkcjonalną w osobowości prawidłowej, o tyle pozostałe typy mechanizmów dominują w zaburzeniach osobowości i nerwicach. Funkcjonowanie osobowości w psychozach, zwłaszcza bez urojeń (w zespołach urojeniowych bierze górę restrukturalizacja psychotyczna), także cechuje preferencja tych mechanizmów, w tym przede wszystkim mechanizmów obronnych, których funkcja polega na swoistym zakłóceniu odbioru i przetwarzania informacji, w celu zniesienia rozbieżności informacyjnej. Mechanizmy obronne służą do redukcji lęku i niepokoju bez zmian w strukturach systemu (podobnie, jak mechanizmy odreagowania i manipulacyjne), a ich działanie przejawia się głównie w formie zniekształcenia treści napływających informacji (np. przez podwyższenie progów wrażliwości na informacje rozbieżne) oraz unikania informacji zagrażających strukturalnej integralności systemu, a szczególnie strukturze ,ja". Druga kategoria mechanizmów obronnych zakłóca przetwarzanie informacji przez ich destrukturalizację — tj. wyłączenie określonych informacji zakodowanych już w strukturach systemu — albo przewartościowanie, czyli nadanie informacji nowego znaczenia, np. zgodnego z oczekiwaniami czy też treścią urojeń. Z moich badań (Jakubik i in., 1991) wynika, że chorzy ze schizofrenią paranoidalną używają najczęściej swoistych mechanizmów obronnych w formie intelektualizacji oraz zaprzeczenia. Mechanizm zaprzeczania jest m.in. odpowiedzialny za brak poczucia choroby psychicznej, natomiast dominację mechanizmu intelektualizacji, czyli nieświadomego kontrolowania emocji przez nadmiernie racjonalne wyjaśnianie sytuacji, należy prawdopodobnie tłumaczyć zjawiskiem tzw. racjonalizmu chorobowego (Minkowski, 1966), często związanego z zespołem urojeniowym. Badania nasze nie potwierdziły, wbrew rozpowszechnionej opinii, częstszego uruchamiania przez pacjentów ze schizofrenią takich „niedojrzałych" mechanizmów obronnych, jak regresja i projekcja. W innych badaniach (Jakubik i in., 1990b) okazało się, że poziom aktywacji w schizofrenii paranoidalnej nie różni się od poziomu aktywacji u osób zdrowych, co wynika zarówno z modyfikującego działania struktur urojeniowych systemu, jak i wpływu otrzymywanych środków psychofarmakologicznych. W psychozach obserwujemy również działanie mechanizmów odreagowania, redukujących lęk i niepokój poprzez uruchomienie odpowiednich 247 „rozładowujących" reakcji emocjonalnych, często nieadekwatnych w ocenie otoczenia, jak np. walka, taniec, żywa i nierzadko dziwaczna gestykulacja, czynności seksualne (np. intensywna masturbacja), nadmierne jedzenie i prawie nieprzerwane palenie tytoniu, zachowania samoponiżające się i ekspiacyjne, samouszkodzenia itp. Zachowania te, jeżeli skutecznie eliminują lęk, mają tendencję do powtarzania się, nabierając z czasem charakteru nawykowego i stereotypowego. Nieefektywność mechanizmów obronnych i odreagowania, zwłaszcza w sytuacjach zagrożenia dla struktury ,ja", wyzwala zwykle mechanizmy manipulacyjne, ukierunkowane na aktywne zdobywanie informacji podtrzymujących strukturę ,ja" systemu. Z trzech podstawowych typów mechanizmów manipulacyjnych: in-gracjacji, agresji i samobójstwa usiłowanego (Jakubik, 1979) — w psychozach przeważają zachowania agresywne i autoagresywne z ciężkim uszkodzeniem ciała (np. obcięcie narządów płciowych) oraz usiłowanym lub dokonanym samobójstwem włącznie. Należy jednakże być niezwykle ostrożnym przy ocenie manipulacyjnego charakteru tych zachowań, gdyż najczęściej wynikająone z treści urojeń, głębokiej depresji lub zaburzonych popędów. Podstawą manipulacyjnego stosunku systemu wobec otoczenia jest bowiem rozpatrywanie systemów „poza-ja" (np. osób, grup) jako narzędzi, które mają służyć potrzebom struktury ,ja". Dlatego mechanizmy manipulacyjne stanowią jedynie swoistą odmianę zachowań instrumentalnych, szczególnie skutecznych jako sposób szybkiego odzyskania przez system utraconej kontroli nad otoczeniem. Fakt, iż mechanizmy restrukturalizacyjne są zdominowane przez pozostałe typy mechanizmów samoregulacyjnych, jest uwarunkowany niskim stopniem rozwoju struktur poznawczych, przejawiającym się w swoistych właściwościach treściowych, formalnych i funkcjonalnych systemu. Niedorozwój strukturalny systemu wyraża się m.in. ubogą zawartością informacyjną struktur poznawczych, ich niestabilnością, niespójnością, sztywnością (słaba zdolność do zmian) i niskim stopniem złożoności, tj. stosowaniem prostych zasad kodowania i przetwarzania informacji. Na sztywność struktur poznawczych w psychozach schizofrenicznych zwracało uwagę wielu badaczy (por. Bannister i Fransella, 1966; Chapman, 1973; Grzywa, 1986; Grzywa i Chlewiński, 1984b, 1986; Jakubik i in., 1986; Payne, 1973); obserwowano też niski stopień gotowości do restrukturalizacji, a zwłaszcza do zmian struktury ,ja" (Jakubik i in., 1991). Podobne spostrzeżenia dotyczą zespołów depresyjnych (por. Andrzejczyk i in., 1983; Beck, 1974; Bidzińska, 1984; Habrat i Wałecka, 1988), w których oprócz sztywności struktur informacyjnych systemu stwierdzano także niski sto- 248 pień ich złożoności (Jakubik, 1987b) oraz zakłócenia w zakresie niektórych funkcji poznawczych (Habrat i Wójcik, 1995). Co się tyczy niskiego poziomu złożoności struktur systemu, to w tych przypadkach funkcje systemowe można ogólnie sprowadzić do trzech zasadniczych typów regulacji: dychotomicznego, alternatywnego i ambiwalentnego (Jakubik, 1982, 1987a). We wszystkich przeważa afektywny (a nie opisowy, obiektywny) sposób przetwarzania informacji, sprowadzający się do określenia wartości spostrzeganego obiektu dla systemu i odczuć (emocji) wobec niego. Regulacja dychotomiczna, przypisywana np. osobowości histerycznej (Jakubik, 1979), opiera się na zasadzie „czarne-białe", tzn. kategoryzacji rzeczywistości zewnętrznej i wewnętrznej według kryterium dwuwar-tościowego: dobry-zły, przyjemny-nieprzyjemny, przyjazny-wrogi itd. Regulacja alternatywna, oparta na kodowaniu informacji zgodnie z regułą „wszystko albo nic", charakteryzuje wyróżnianą klinicznie osobowość cykloidalną, a w formie krańcowej występuje w psychozie maniakalno--depresyjnej (Andrzejczyk i in., 1983; Jakubik, 1987b). Spostrzeganie rzeczywistości jest tutaj prawie jednoznaczne: albo całkowicie dodatnie, albo ujemne. Stąd na przykład w zespole depresyjnym obserwujemy zjawisko unikania źródeł informacji o własnej osobie (Mausch, 1985), ponieważ bez względu na rodzaj informacji — tzn. przenoszącej pozytywne czy negatywne oceny ze strony otoczenia — są one odbierane i kodowane jako ujemne. Regulacja ambiwalentna funkcjonuje na zasadzie „tak i nie", czyli jakby jednoczesnego widzenia świata i własnej osoby w kategoriach wartości dodatnich i ujemnych. Ten typ regulacji systemu znamionuje osobowość schizoidalną, a w sposób wyraźny objawia się w zespole paranoidalnym, zarówno w fazie jeszcze nie utrwalonych, niestabilnych struktur urojeniowych, jak i w okresie ich usztywnienia, względnej stabilności i systematyzacji. Chociaż funkcjonowanie osobowości zgodnie z regułami wymienionych typów regulacji stanowi znaczne informacyjne (poznawcze) uproszczenie i zniekształcenie obiektywnej rzeczywistości, to jednak ma duże znaczenie przystosowawcze, zwłaszcza w sytuacjach nowych i trudnych (przeciążenia informacyjnego), gdyż zabezpiecza system przed utratą zdolności do samoregulacji, czyli chroni przed dezintegracją. Współcześnie wszyscy psychologowie osobowości reprezentujący poznawczy kierunek psychologii i poszukujący inspiracji w podejściu systemowym zgodnie uznają strukturę „ja" za fundamentalną strukturę poznawczą systemu. Informacje zakodowane w tym ważnym i mającym wielką moc regulacyjną podsystemie są podstawą rozróżniania rzeczywistości we- 249 wnętrznej (,ja") od świata zewnętrznego („nie-ja"), czyli formują granice systemu i jego relacje z otoczeniem (np. „ja-inni"). W przebiegu rozwoju systemu kształtują się także podstawowe potrzeby struktury , ja": potrzeba zachowania tożsamości, potrzeba zachowania własnej wartości i potrzeba zachowania kontroli nad otoczeniem. Niezaspokojenie tych potrzeb prowadzi do naruszenia równowagi funkcjonalnej w strukturze, ja", a tym samym w całym systemie. W zależności od stopnia ich zaspokojenia, pojawia się mniejsze lub większe zapotrzebowanie na tzw. informacje podtrzymujące, czyli na dopływ do systemu informacji potwierdzających poczucie tożsamości, własnej wartości i kontroli. W zakresie potrzeb struktury „ja " nieprawidłowe funkcjonowanie osobowości będzie manifestowało się różnego stopnia zaburzeniami poczucia tożsamości (np. kryzys okresu adolescencji, osobowość mnoga, transsek-sualizm), poczucia własnej wartości (np. zawyżanie lub zaniżanie własnej wartości, nietrafna lub nietrwała samoocena) oraz poczucia kontroli (np. osłabienie lub utrata poczucia kontroli nad otoczeniem, poczucie kontroli zewnętrznej). Częstą postacią patologii osobowościowej jest nadmierna idealizacja „ja", która prowadzi do wzrostu niezgodności między systemowymi strukturami ,ja-realnego" i ,ja-idealnego", wyrażającego się niskim poziomem samoakceptacji, charakterystycznym np. dla osób z depresją endogenną (Andrzejczyk i in., 1983; Jakubik, 1987b). Zaburzenia funkcjonowania osobowości w psychozach wynikają głównie z zatarcia się granic systemu (tj. między ,ja" a „nie-ja"), czego zasadniczymi objawami są: ¦ Brak rozróżnienia informacji zewnętrznych od wewnętrznych (stąd bierze się m.in. „samopotwierdzanie się" urojeń i ich niekorygowalność pod wpływem informacji zewnętrznych). ¦ Przekonanie o dopływie informacji z otoczenia bez obiektywnie istniejącego ich źródła (np. omamy, myśli nasłane). ¦ Zaburzenia tożsamości w zakresie własnego ciała, tzn. struktury ,ja-fi-zycznego" (np. zakłócenia obrazu schematu ciała, dysmorfofobie, urojenia hipochondryczne i nihilistyczne). ¦ Zaburzenia poczucia tożsamości (np. niski stopień poczucia tożsamości, depersonalizacja, zmiana tożsamości, zmiana orientacji seksualnej), dość często stwierdzane w psychozach schizofrenicznych (por. Jakubik i in., 1986, 1990a; Rzewuska, 1988, 1992). ¦ Zaburzenia poczucia własnej wartości (urojenia depresyjne, urojenia winy, urojenia wielkościowe, posłannicze, reformatorskie itp.). ¦ Zaburzenia poczucia kontroli (np. urojenia oddziaływania, odsłonięcia czy owładnięcia); w psychozach schizofrenicznych bez struktur uro- 250 jeniowych oraz w zespole paranoidalnym z tzw. podwójną orientacją, stopień poczucia kontroli nie różni się jednak od poczucia kontroli w populacji osób zdrowych (Jakubik i in., 1990a). Poza tym może jeszcze wystąpić wiele innych symptomów klinicznych świadczących o różnym poziomie dezintegracji struktury ,ja" systemu, czyli — używając terminologii psychopatologicznej — stopniu rozszczepienia osobowości. Zaburzenia psychiczne mają bowiem charakter ogól-nosystemowy i są przejawem zakłócenia samosterowności i mechanizmów regulacyjno-integracyjnych systemu żywego na różnych poziomach jego hierarchicznej organizacji strukturalno-funkcjonalnej, zgodnie z zasadą, że zmiana nawet w jednym elemencie systemu wywołuje zmiany w całym systemie (gdy element jest podsystemem — zmienia się nadsystem). Przedstawiony teoretyczny model systemowy funkcjonowania osobowości w psychozach wymaga bez wątpienia dalszych empirycznych i eksperymentalnych badań weryfikacyjnych. Podobnie jednak jak rozważana we wcześniejszych rozdziałach systemowa koncepcja zaburzeń osobowości stwarza interesujące perspektywy teoretyczno-metodologiczne modelowania zaburzeń psychicznych w jednolitych kategoriach psychozy, zaburzeń osobowości, czy też nerwicy. Pozwoli to m.in. uniknąć zbędnego trudu i wysiłku, włożonych w wyodrębnianie klinicznych postaci zaburzeń oraz konstruowanie klasyfikacji psychiatrycznych. Z futurologicznego natomiast punktu widzenia podejście systemowe implikuje konieczność konceptuali-zacji zaburzeń psychicznych w ramach tylko jednej całościowej kategorii, stanowiącej strukturalno-funkcjonalny opis swoiście odmiennych stanów systemu żywego, jakim jest człowiek. Wzrośnie wówczas ilość środków i liczba naukowców zaangażowanych w ukierunkowane badania nad etiologią i patogenezą chorób psychicznych oraz metodami ich leczenia. Dopiero próba realizacji takich zadań byłaby wiernym odzwierciedleniem fundamentalnych założeń i postulatów systemowego paradygmatu nauki w psychiatrii. 1 PIŚMIENNICTWO Abelson R. E: The psychological status of the script concept. Amer. Psychol., 1981, 26, 715-729. Abraham K.: Selected papers on psychoanalysis. Hogarth Press, London 1949. AckoffR. L.: Towards a system of systems concepts. Manag. Sci., 1971, 17, 661— -671. Adams A. E.\ Informationstheorie und Psychopathologie des Geduchtnisses. Springer, Berlin 1971. Adlington R. (red.): A book of characters. Rutledge a. Sons Ltd. - Dutton a. Co., London-New York 1925. Aiken M., Bachorach S. B., French J. L.: Organizational structure, work process, and proposal making in administrative bureaucracies. Acad. Manag. J., 1980, 23, 631-652. AkiskalH. S.: Dysthymic disorder: psychopathology of proposed chronić depressive subtypes. Amer. J. Psychiat., 1983, 140, 11-20. Alexander F: Der neurotische Charakter. Int. Z. Psychoanal., 1928, 14, 26^4. Alexander F: Fundamentals of psychoanalysis. Allen a. Urwin, London 1949. AlexanderE: Psychosomatic medicine: its principles and apphcations. Norton, New York 1950. Aleksandrowicz J.\ Nerwice. PZWL, Warszawa 1988. Allport G. W.: Personality: a psychological interpretation. Holt, Rineharta. Winston, New York 1937. Allport G. W.: The open system in personality theory. J. Abnorm. Psychol. Soc, 1960,6,301-310. Ammon G.: Das Borderline-Syndrom - ein neues Krankheitsbild. Dyn. Psychiat., 1976,9,317-348. Ammon G.: Psychoanalysis and psychosomatics. Springer, New York 1979a. Ammon G. (red.): Handbuch der dynamischen Psychiatrie. Reinhardt, Miinchen 1979b,t. 1. 252 Ąndrzejczyk E., Jakubik A., Watras J.\ Osobowość pacjentów z chorobami afek- tywnymi. W: Pamiętnik XXXIV Zjazdu Naukowego Psychiatrów Polskich. PTP, Gdańsk 1983, cz. 1,25-32. Angyal A.: Foundations for a science of personality. Commonwealth Fund., New York 1941. Angyal A.: The holistic approach in psychiatry. Amer. J. Psychiat., 1948, 105, 178-182. Angyal A.: Neurosis and treatment: a holistic theory. Wiley, New York 1965. Anochin P. K.: Fiłosofskije aspekty teorii funkcjonalnoj sistiemy. Nauka, Moskwa 1978. Anochin P. K.: Sistiemnyje mechanizmy wysszej nerwnoj diejatielnosti. Nauka, Moskwa 1979. Argyle M: Bodily communication. Methuen, London 1975. Arthurs R. G, Cahoon E, B.\ A clinical electroencephalographic survey of psycho- pathic personality. Amer. J. Psychiat., 1964, 120, 875-882. Ashby W. R.: Principles of the self-organizing systems. Pergamon Press, Oxford 1962. Ashby W. R.: The contribution of information theory to pathological mechanisms in psychiatry. Brit. J. Psychiat., 1968, 114, 1485-1498. Atkinson J. W.: An introduction to motivation. Van Nostrand, Princeton 1965. AtkinsonJ. W., FeatherN. T.: A theory of achievement motivation. Wiley, New York 1966. Babiker G, Arnold L.: Autoagresja. Mowa zranionego ciała. GWP, Gdańsk 2002. Bagby R. M, Taylor G J., Parker J. D.: Construct validity of the Toronto Alexithymia Scalę. Psychother. Psychosom., 1988, 50, 29-34. Bagby R. M., Taylor G J., Parker J. D. A.: Reliability and validity of the 20-item re- vised Toronto Alexithymia Scalę. Paper presented at the meeting of the American Psychosomatic Society. New York 1992. Bahm A. J:. Pięć typów filozofii systemów. Zag. Naukozn., 1982, 18, 105-112. Baker N., Adler L., Franks R., Waldo M., Berry S., Nagamoto H., Muckle A., Freedman R.: Neurophysiological assessment of sensory gating in psychiatrie in- patients: comparison between schizophrenia and other diagnoses. Biol. Psychiat., 1987, 22, 603-6IV. Bandura A.: Aggression: A social learning analysis. Prentice Hall, Englewood Cliffs 1973. Bandura A., Walters R. //.: Agresja w okresie dorastania. PWN, Warszawa 1968. Bannister D., Fransella F: A grid test of schizophrenic thought disorder. Brit. J. Soc. Clin. Psychol., 1966, 5, 95-102. Barbaro de B.\ Brzemię rodziny w schizofrenii. Próba ujęcia systemowego. Sekcja Psychoterapii PTP, Kraków 1992. 253 Barbour-McMullen J., Coid J., Howard R. C: The psychometric identification of psychopathy in mentally abnormal offenders. Pers. Ind. Diff., 1988, 9, 817-823. Baron M., Asnis L., Gruen R.: The Schedule for Schizotypal Personalities (SSP): a diagnostic interview for schizotypal features. J. Psychiat. Res., 1981, 4, 213- -228. Barrash J., Kroll J., Casey K.: Discriminating borderline from other personality disorders. Arch. Gen. Psychiat., 1983, 40, 1297-1302. Bartoszek A.: Społeczne tworzenie osobowości. Zarys socjologicznych teorii osobowości. UŚ, Katowice 1994. Basińska A.: Przeciążenie informacyjne a schizophrenia: bramkowanie sensoryczne jako miara dysfunkcji filtrowania bodźców. Psychiatr. Pol., 1994, 28, 171-182. Bateman A.: The treatment of borderline patients in a day hospital setting. Psychoanal. Psychother., 1995, 9, 3-16. Battegay R.: Differential aspects of narcissistic disturbances of neurotics, borderline personalities, depressives and schizophrenics. Dyn. Psychiat., 1992, 25, 174-187. Battegay R.: Borderline personality disorders, psychodynamics and psychotherapy in an outpatient setting. Dyn. Psychiat., 1997, 30, 35-56. Beck A. T.: The psychology of depression: contemporary theory and research. Winston a. Sons, Washington 1974. Beck A. T., Rush A,, Shaw B. E, Emergy G.: Cognitive therapy of depression. Guilford Press, New York 1979. Beckett J. A.: General systems theory, psychiatry and psychotherapy. Int. J. Group Psychother., 1973, 23, 292-305. Bell M.\ Bell Object Relations Self-Report Scalę. VAMC, West Haven 1981. Benner D., Evans S.: Multiple personality, split-brains and unity of Self. Cardiff 1984 (kserokopia referatu). BergeretJ.: La personalite normale et pathologique. Dunod, Paris 1974. Bergin E., Garfield S. L. (red.): Handbook of psychotherapy and behavior change: an empirical analysis. Wiley, New York 1971. Bergman I.: Sceny z życia małżeńskiego. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1990. Berkowitz L.: Aggression: a social-psychological analysis. McGraw-Hill, New York 1962. Berman S.: Antisocial character disorder: its etiology and relationship to deliquency. Amer. J. Orthopsychiat., 1959, 29, 612-621. Bertalanffy L. von: An outline of generał system theory. Brit. J. Philos. Sc, 1950a, 1, 134-165. Bertalanffy L. von: The theory of open systems in physics and biology. Science, 1950b, 111,23-29. Bertalanffy L. von: Robots, men and minds. Braziller, New York 1967. 254 Bertalanffy L. von: General systems theory and psychiatry. An overview. W: W. Gray, F. J. Duhl, N. D. Rizzo (red.): General systems theory and psychiatry. Little, Brown & Co., Boston 1969, 33-46. Bertalanffy L. von: Historia rozwoju i status ogólnej teorii systemów. W: G. J. Klir (red.): Ogólna teoria systemów. Tendencje rozwojowe. WNT, Warszawa 1976. Bertalanffy L. von: Ogólna teoria systemów. PWN, Warszawa 1984. Bertschy G: Relations between mood disorders and personality. Encephal, 1992, 18, 187-192. Bidzińska E.: Czynniki stresowe w chorobach afektywnych. Psychiat. Pol., 1984, 17,469-475. BikontA.: Tożsamość społeczna - teorie, hipotezy, znaki zapytania. W: M. Jarymowicz (red.): Studia nad spostrzeganiem relacji, ja-inni": tożsamość, indywiduacja, przynależność. Ossolineum, Wrocław 1988, 15-39. Bilikiewicz A.: Osobowość i uwagi ogólne na temat zaburzeń osobowości. W: A. Bilikiewicz, W. Strzyżewski (red.): Psychiatria. PZWL, Warszawa 1992, 83-89. Bilikiewicz A.: Charakteropatia. W: S. Pużyński (red.): Leksykon psychiatrii. PZWL, Warszawa 1993, 50-53. Bilikiewicz A., Stojek A.: Podejście systemowe w psychiatrii. Psychiatr. Pol., 1986, 20,465-473. Bilikiewicz T.: Ein informations-psychopathologisches Struktur modeli der Mnemosyneidesis. N. Acta Leopold., 1971, 37, 355-371. Bilikiewicz T.: Psychiatria kliniczna. Wyd. 7 (pod red. A. Bilikiewicza), PZWL, Warszawa 1989, t. 2. Binder W.: Zum heutigen Stand des Psychopathieproblems. Schweiz. Arch. Neurol. Psychiat., 1967, 100,457^174. Blackburn R. B.: An empirical classification of psychopathic personality. Brit. J. Psychiat, 1975, 127,456-460. Blackburn R. B.: Cortical and autonomie arousal in primary and secondary psycho- paths. Psychophysiology, 1979, 16, 143-150. Blackburn R. B.: The Special HospitaFs Assessment of Personality and Socialisation. Park Lane Hospital, Liverpool 1982. Blackburn R. B.: On morał judgements and personality disorders: the myth of the psychopathic personality revisited. Brit. J. Psychiat., 1988, 153, 505-512. Blanchard E. B., Arena J. G, Pallmayer T. R: Psychometric properties of a scalę to measure alexithymia. Psychother. Psychosom., 1981, 33, 380-384. Blauberg I. W., Sadowski W. N., Judin E. G. (red.): Problemy metodologii badań systemowych. WNT, Warszawa 1973. Blazowsky R. A.: School bureaucracy and teacher alienation. Diss. Abstr. Intern., 1978,38,3820-3821. BleulerE.: Lehrbuch der Psychiatrie. Wyd. 12, Springer, Berlin 1972. 255 Blum G S.: Psychoanalytic theories of personality. McGraw-Hill, New York 1964. Bohman M.\ Some genetic aspects of alcoholism and criminality: a population of adoptees. Arch. Gen. Psychiat., 1978, 35, 267-276. Boleloucky Z, Bastecky J., Plevova J.: Systemovy pristup v psychiatrii a v psycho- somatice. Ćs. Psychiat., 1978, 74, 388-397. Boulding K. E.\ General systems theory the skeleton of science. Gen. Syst., 1956, 1, 11-17. BowlbyJ.: Child care and the growth of love. Basic Book, London 1957. Boyce R, Hickie J., Parker G., Mitchell R, Wilhelm K., Brodaty H.: Specificity of interpersonal sensitivity to non-melancholic depression. J. Affect. Dis., 1993, 27, 101-105. Bóker W., Brenner H. D. (red.): Schizophrenie ais systemische Stórung. Huber, Bern-Toronto 1989. BraffD. L., Geyer M. A.: Sensorimotor gating and schizophrenia. Arch. Gen. Psychiat., 1990,47,181-188. BraffD. L., Saccuzzo D. R; Information processing dysfunction in paranoid schizophrenia: a two-factor deficit. Amer. J. Psychiat., 1981, 138, 1051-1056. BraffD. L., Saccuzzo D. R: The time course of information processing deficits in schizophrenia. Amer. J. Psychiat., 1985, 142, 170-174. BraffD. L., Callaway E., Naylor H.: Very short-term memory dysfunction in schizophrenia: defective short time constant information processing in schizophrenia. Arch. Gen. Psychiat., 1977, 34, 25-30. Brannon L.\ Psychologia rodzaju. GWP, Gdańsk 2002. Broadbent D. E.\ Perception and communication. Pergamon Press, London 1958. Broadbent D. E.\ Attention and the perception of speech. Sc. Amer., 1962, 206, 143-148. Brody D., Saccuzzo D. R, Braff D. L.\ Information processing for masked and unmasked stimuli in schizophrenia and old age. J. Abnorm. Psychol., 1980, 9, 617-622. Broga M. I., Neufeld R. W.: Evaluation of information seąuential aspects of schizophrenie performance. I. Framework and current findings. J. Nerv. Ment. Dis., 1981, 169,558-568. BrunerJ. S.: Poza dostarczone informacje. PWN, Warszawa 1978. Brownfield C. A.: The brain benders: A study of the effects of isolation. Wiley, New York 1972. Brusilowski B. J.: Teoria sistiem i sistiema teorij. Wyssza Szkoła, Kijew 1977. Bryla-Zielińska I.: Badania nad skutecznością psychoterapii w leczeniu pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi i z zaburzeniami osobowości w Polsce w latach 1960-1995. Post. Psychiatr. Neurol., 1997, 6, 443^450. Brzezicki E.\ Histeria a skirtotymia. Przeg. Lek., 1970, 26, 413^117. 256 Brzeziński J.\ Kształtowanie się mechanizmu kontroli emocjonalnej. Kwart. Pedagog., 1973, 18,99-108. Brzeziński R.: Dwie dekady koncepcji aleksytymii. Psychiat. Pol., 1995, 29, 443- -454. Bumke O.: Lehrbuch der Geisteskrankheiten. Bergman, Munchen 1924. Burbiel I.: Gunter Ammon's conception of the borderline syndrom. Dyn. Psychiat., 1997,30,292-299. Burbiel I., Apfelthaler R., Sandermann G: Inpatient psychotherapy of borderline patients: a pre/post and follow-up study. Dyn. Psychiat., 1994a, 27, 336-350. Burbiel I., Finkę G, Sandermann G: Measuring narcissism and boundaries of bor- derlinepatients. Dyn. Psychiat., 1994b, 27, 8-23. Burs ten B.: The manipulator. Yale Univ. Press, New Haven 1973. Buss A., Plomin R.: A temperament theory of personality development. Wiley, New York 1975. Buss D. M: Psychologia ewolucyjna. GWP, Gdańsk 2001. Bulow G. von, Schmolke M.: Kritische Diskussion des diagnostischen Systems des DSM-III-R aus humanstruktureller Sicht am Beispiel des Borderline-Syndroms. Dyn. Psychiat., 1990, 23, 161-172. Cadoret R. J., Stewart M. A.: An adoption study of attention deficit/hyperactivity/ /aggression and their relationship to adult antisocial personality. Compreh. Psychiat., 1991,32, 73-82. Callaway E., Naghdi S.: An information processing model for schizophrenia. Arch. Gen. Psychiat., 1982, 39, 339-347. Cameron N.: Personality development and psychopathology. Houghton Mifflin, Boston 1963. Cantwell D. P.: Psychiatrie illness in the families of hyperactive children. Arch. Gen. Psychiat., 1972, 27,414-417. Caplan P. J.: The Psychiatrie Association's failure to meet its own standard stan- dards: the dangers of self-defeating personality as a category. J. Pers. Dis., 1987, 1, 178-182. Carton S., Jouvert R., Widlocher D.: Anhedonia, sensation seeking and mood com- ponents. Clin. Neuropharm., 1995, 15, suppl. Casey P: The epidemiology of personality disorder. W: P. Tyrer (red.): Personality disorders: diagnosis, management and course. Wright, London 1988, 74-81. Casey P R., Tyrer P: Personality, functioning and symptomatology. J. Psychiat. Res., 1986,20,363-374. CasselJ.: An epidemiological perspective of psychosocial factors in disease etiolo- gy. Amer. J. Publ. Health, 1974, 64. Castaneda R., Franco H.: Sex and ethnic distribution of boderline personality disorder in an inpatient sample. Amer. J. Psychiat., 1985, 142, 1202-1203. 257 Cattell R. B:. The scientific analysis of personality. Penguin Books, Bungay 1965. Cazenewe J:. Les rites et la condition humaine. Presses Universitaires, Paris 1958. Cekiera C: Toksykomania. PWN, Warszawa 1985. Chapman L. J., Chapman J. R: Disordered thought in schizophrenia. Appleton- -Century Crofts, New York 1973. Chapman L. J., Chapman J. R: Selection subjects in studies of schizophrenic cogni- tion. J. Abnorm. Psychol., 1977, 86, 10-15. Chamy E. J., Carroll E. J.: General systems theory and psychoanalysis. I. Theoretical considerations. Psychoanal. Quart., 1966, 35, 377-390. Chaudron C D., Wilkinson D. A. (red.): Theories on alcoholism. ADARF, Toronto 1988. Chessick R. D.: Externalization and existential anguish in the borderline patients. Arch. Gen. Psychiat., 1972, 27, 764-770. Chlewinski Z: Stereotypy: struktura, funkcje, geneza. Analiza interdyscyplinarna. W: Z. Chlewinski, I. Kurcz (red.): Stereotypy i uprzedzenia. 1P PAN, Warszawa 1992,7-28. Chlewinski Z, Grzywa A.: Obrazowe i symboliczne przedstawienie pojęć abstrakcyjnych przez chorych na schizofrenię paranoidalną (rola selektywnej uwagi i pamięci). Przeg. Psychol., 1983, 26, 797-814. Chlewinski Z, Grzywa A.: Sekwencyjne przetwarzanie sygnałów werbalnych i wizualnych u chorych na schizofrenię paranoidalną. Stud. Psychol., 1986, 25, 77-109. Chlewinski Z, Grzywa A.: Urojeniowa wizja świata. WP, Warszawa 1992. Chlewinski Z., Kurcz I. (red.): Stereotypy i uprzedzenia. IP PAN, Warszawa 1992. Chodoff R, Lyons H,: Hysteria, the hysterical personality and „hysterical" conver- sion. Amer. J. Psychiat., 1958, 114, 734-740. Chopra H. D., Beatson J. A.: Psychotic symptoms in borderline personality disorder. Amer. J. Psychiat., 1986, 143, 1605-1607. Christiansen K. O.: The genesis of aggressive criminality: implications of a study of crime in a Danish twin study. W: J. Dewit, W. Hartup (red.): Determinants and origins of aggressive behaviour. Mounton, The Hague 1974, 233-253. Christie R., Geis R: Studies in machiavellianism. Academic Press, New York- -London 1970. Cialdini R. B.: Wywieranie wpływu na ludzi. GWP, Gdańsk 1994. Ciarkowska W.: Wybrane problemy psychopatii. W: L. Wołoszynowa (red.): Materiały do nauczania psychologii. PWN, Warszawa 1976, ser. IV, t. 3, 173-195. Cieślak M., Spett K., Wolter W.: Psychiatria w procesie karnym. Wyd. Prawnicze, Warszawa 1968. Ciganik M: Systemy informacyjne w nauce, technice i ekonomice. PWE, Warszawa 1984. 258 Ciompi L.\ Zur Dynamik komplexer biologisch-psychosozialer Systeme: Vier fundamentale Mediatorem der Langzeitentwickung der Schizophrenie. W: W. Bóker, H. D. Brenner (red.): Schizophrenie ais systemische Storung. Huber, Bern-Toronto 1989, 27-37. Clary W. E, Burstin K. J., Carpenter J. S.; Multiple personality and borderline per- sonality disorder. Psychiat. Clin. N. Amer., 1984, 7, 89-99. Cleckley H.: The mask of sanity. Wyd. 6, Mosby, St. Louis 1985. Cloninger R. C, Reich T. H., Guze S. B.\ Genetic environmental interactions in antisocial behaviour. W: R. D. Hare, D. Schalling (red.): Psychopathic behaviour: approaches to research. Wiley, Chichester 1978, 225-231. Cofer C. N., Appley M. H.\ Motywacja: teoria i badania. PWN, Warszawa 1972. Cohen J. D., Sensem-Sc hre i ber D.\ Context, cortex, anddopamine: A connectionist ap- proach to behavior and biology in schizophrenia. Psychol. Rev., 1992, 99, 45-77. Colby K. M: Modeling of paranoid mind. Behav. Brain. Sc, 1981,4, 515-560. ConradK.: Der Konstitutionstypus. Wyd. 2, Springer, Berlin 1963. Conte H., Plutchik R., Karasu T. B., Jerret I.: A self-report borderline scalę, discrimi- native validity and preliminary norms. i. Nerv. Ment. Dis., 1980, 168, 428^35. Craft M. J.: Ten studies into psychopathic personality. Wright, Bristol 1965. Craft M. J. (red.): Psychopathic disorders and their assessment. Pergamon, Oxford 1966. Craft M. J:. The natural history of psychopathic disorders. Brit. J. Psychiat., 1969, 115,39-44. Crary W. G.\ Reactions to incongruent self-experiences. J. Consult. Psychol., 1966, 30, 246-252. Crowe R. R.: An adoption study of antisocial personality. Arch. Gen. Psychiat., 1974,31,785-791. Crowe R. R.: Adoption studies in psychiatry. Biol. Psychiat., 1975, 10, 353-371. Crowne D. R, Marlowe D.: The approval motive. Wiley, New York 1964. Crozier M.\ Biurokracja. Anatomia zjawiska. PWN, Warszawa 1967. Crumley F. E.: The adolescent suicide attempt: A cardinal symptom of a serious psychiatrie disorder. Amer. J. Psychother., 1982, 36, 158-165. Cwynar S.: Psychopatie i inne zaburzenia osobowości. W: J. Jarosz, S. Cwynar (red.): Podstawy psychiatrii. Wyd. 3, PZWL, Warszawa 1980, 216-232. CzabałaJ. C: Rodzina a zaburzenia psychiczne. Sekcja Psychoterapii PTP, Kraków 1988. Czapnik J.: Terapia grupowa jako forma zakończenia długoterminowej terapii indywidualnej pacjentów z zaburzeniami osobowości. Psychoterapia, 2001, 3 (118), 25-28. Czemikiewicz A.: Pograniczne zaburzenia osobowości - współczesny rozwój koncepcji. Psychiatr. Pol., 1986, 20, 225-231. 259 DahlA.: Diagnosis of the borderline disorders. Psychopathology, 1985, 18, 18-28. Dauksza M.: Poziom samoakceptacji w schizofrenii paranoidalnej. UW-FB, Białystok 1987 (praca magisterska). Dawkins R.: Samolubny gen. Prószyński i S-ka, Warszawa 1996. Dąbrowska J.: Poczucie winy w normie i patologii. WSPS, Warszawa 1985 (praca magisterska). Dean D.: Alienation: its meaning and measurement. Amer. Soc. Rev., 1961, 26, 753-758. Debray Q.\ Le psychopathe. Presses Universitaires, Paris 1981. Dell R: Beyond homeostasis: toward a concept coherence. Fam. Proc, 1982, 21, 21-41. Delmas E: Les constitutions psychopathiąues. Ann. Med. Psychol., 1943, 101, 219-232. Denzin N. K.: A phenomenology of the emotionally devided self. International Interdisciplinary Conference on Self and Identity. BPS, Welsh Branch 1984. Deutsch F. (red.): On the mysterious leap from the mind to the body. Int. Univ. Press, New York 1959. Deutsch H.: Some forms of emotional disturbance and their relationship to schizo- phrenia. Psychoanal. Quart„ 1942, 11, 301-321. Dipboye R. L.: Alternative approaches to deindividuation. Psychol. Buli., 1977, 84, 1057-1075. Dolan M.\ Psychopathy - a neurobiological perspective. Brit. J. Psychiat, 1994, 165,151-159. Doliński D., SzmajkeA.: Samoutrudnianie. PTP, Olsztyn 1994. Dołęga Z: Przedmiot i problem badań w teorii systemowej. W: M. John-Borys (red.): Dorastający w relacjach ze światem. UŚ, Katowice 1994, 28^41. Drwal R. Ł.: Osobowość wychowanków zakładów poprawczych. Ossolineum, Wrocław 1981. DSM-I. Diagnostic and statistical manuał of mental disorders. APA, Washington 1952. DSM-II. Diagnostic and statistical manuał of mental disorders. Wyd. 2, APA, Washington 1968. DSM-III. Diagnostic and statistical manuał of mental disorders. Wyd. 3, APA, Washington 1980. DSM-III-R. Diagnostic and statistical manuał of mental disorders. Wyd. 3 (poprawione), APA, Washington 1987. DSM-IV. Diagnostic and statistical manuał of mental disorders. Wyd. 4, APA, Washington 1994. Duffy E.: Activation and behavior. Wiley, New York 1962. Dunbar E: Mind and body: psychosomatic medicine. Random House, New York 1947. 260 Dunbar E: Emotions and bodily changes. Columbia Univ. Press, New York 1954. Easser B. R., Lesser S. /?.: Hysterical personality: a re-evaluation. Psychoanal. Quart., 1965, 34, 390^105. Edwards A. L.\ The measurement of personality traits by scales and inventories. Holt, Rinehart a. Winston, New York 1970. Eisemann M: Contact difficulties and experience of loneliness in depressed patients and nonpsychiatric controls. Acta Psychiat. Scan., 1984, 70, 160-165. Eitinger L.: Concentration camp survivors in Norwey and Israel. Allen a. Unwin, London 1964. EkiertH.: EEG w zaburzeniach osobowości. W: S. Pużyński (red.): Leksykon psychiatrii. PZWL, Warszawa 1993, 141-142. Ekman R, Davidson R. J. (red.): Natura emocji. GWP, Gdańsk 1998. Ekstein R.: Psychoanalytic theory: Sigmund Freud. W: A. Burton (red.): Operational theories of personality. Brunner/Mazel, New York 1974, 20-64. Eliasz A.: Temperament a osobowość. Ossolineum, Wrocław 1974. Eliasz A.: Temperament a system regulacji stymulacji. PWN, Warszawa 1981. Eliasz A.: Broadening the concept of temperament: from disposition to hypothetical construct. Europ. J. Pers., 1990a, 4, 287-302. Eliasz A.: Kwestionariuszowa diagnoza temperamentu - ogólne założenia teoretyczne. Studia Psychol., 1990b, 28, 5-19. Ellingson R. J.: The incidence of EEG abnormality among patients with mental disorders on apparently non-organic origin: a critical review. Amer. J. Psychiat., 1954, 3, 263-275. Emrich H. M: Drei-Komponenten-Modell einer Systemtheorie der Psychose: Stórung der Wahrnehmung stereoskopischer lnvertbilder ais Indikator einer funktionellen Gleichgewichtsstórung. W: W. Bóker, H. D. Brenner (red.): Schizophrenie ais systemische Storung. Huber, Bern-Toronto 1989, 75-80. Engel G.: Psychological development in health and disease. Saunders, Philadelphia 1962. \ Epstein S.: The self-concept: a review and the proposal of an integrated theory of personality. W: E. Staub (red.): Personality: basie aspects and current research. Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1980, 81-132. Erdelyi M. H.\ A new look at the New Look: perceptual defense and vigilance. Psychol. Rev., 1974,81, 1-25. Eron L. D.: Prescription for reduction of aggression. Amer. Psychologist, 1980, 35, 244-252. Ewald G.: Temperament und Charakter. Springer, Berlin 1924. Eysenck H. J.: Manuał of the Maudsley Personality Inventory. Univ. London Press, London 1959. EysenckH. J.: Opis i pomiar osobowości. Psychol. Wych., 1960, 3, 3/4. 261 Eysenck H. J.\ The structure of human personality. Wyd. 3, Methuen, London 1970. Eysenck H. J. (red.): Handbook of abnormal psychology. Wyd. 2, Pitman, London 1973. EysenckH. J.: Crime and personality. Wyd. 2, Routledge a. Kegan, London 1977. EysenckH. J., Eysenck S. B. G.: Manuał of the Eysenck Personality Inventory. Univ. London Press, London 1964. Fagan T. J., Lira F. T.\ The primary and secondary psychopathic personality: dif- ferences in freąuency and severity of antisocial behaviours. J. Abnorm. Soc. Psychol., 1980, 89, 493-496. FedernP:. Principlesof psychotherapy in latent schizophrenia. Amer. J. Psychother., 1947, 1, 129-139. Federn P.\ Ego psychology and the psychoses. Imago, London 1953. Fedora O., Fedora D.: Some neuropsychological and psychophysiological aspects of psychopathic and nonpsychopathic criminals. W: P. Flor-Henry, J. Gruzelier (red.): Laterality and psychopathology. Elsevier Science, New York 1983, 41-79. Feighner J. R, Robins E., Guze S. B., Woodruff R. A., Winokur G., Munoz R.: Diagnostic criteria for use in psychiatrie research. Arch. Gen. Psychiat., 1972, 26, 57-63. Feinstein A. R:. Clinical biostatistics. XIII: On homogeneity, taxonomy and noso- graphy. Clin. Pharmacol. Ther., 1972, 13, 114-129. Fekete S., Keleman G.: Ethical aspects in the therapy of borderline patients. Dyn. Psychiat., 1991,24,85-91. Fenichel O.: The psychoanalytic theory of neurosis. Norton, New York 1945. Ferguson B., Tyrer R; Classifying personality disorder. W: P. Tyrer (red.): Personality disorders. Wright, London 1988, 12-32. Feshbach S., Fraczek A. (red.): Aggression and behavior change. Biological and social processes. Praeger, New York 1979. Festinger L.\ A theory of cognitive dissonance. Row a. Peterson, Evanston 1957. Finch J. R.: A further extension of generał systems theory for psychiatry. Gen. Syst., 1967, 12, 103-105. Findeisen W. (red.): Analiza systemowa - podstawy i metodologia. PWN, Warszawa 1985. FinifterA. (red.): Alienation and the social system. Wiley, New York 1972. First M. B.\ Tendencje w klasyfikacji psychiatrycznej: od DSM-III-R do DSM-IV. W: J. Bomba, B. de Barbaro (red.): Psychiatria amerykańska lat dziewięćdziesiątych. Collegium Medicum UJ, Kraków 1995, 86-93. Fiske D. W., Maddi S. R. (red.): Functions of varied experience. The Dorsey Press, Homewood 1961. 262 folkman S.: Personal control over stress and coping processes: a theoretical analy- sis. J. Pers. Soc. Psychol., 1984, 46, 839-852. FonbergE.: Fizjologiczna regulacja agresji. Psychol. Wych., 1973, 16, 269-283. Forgus R. H., De Wolfe A. S.\ Coding of cognitive input in delusional patients. J. Abnorm. Psychol., 1974, 83, 278-284. Forth A., Hare R. D.: The contingent negative variation in psychopaths. Psycho- physiology, 1989; 26, 676-682. ForwardS., Frazier D.: Szantaż emocjonalny. GWP, Gdańsk 1999. Fowler T.\ The concept of optimal stimulation arousal. W: H. Fowler (red.): Curiosity and exploratory behavior. Macmillan, New York 1965, 63-70. Frances A.: The DSM-III personality disorders section: a commentary. Amer. J. Psychiat, 1980, 137, 1050-1054. Franks R. D., Adler L. E., Waldo M. C, AlpertJ., FreedmanR.: Neurophysiological studies of sensory gating in mania: comparison with schizophrenia. Biol. Psychiat., 1983, 18,989-1005. Fraczek A.: Mechanizmy regulacyjne czynności agresywnych. W: I. Kurcz, J. Reykowski (red.): Studia nad teorią czynności ludzkich. PWN, Warszawa 1975, 37-64. Fraczek A. (red.): Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych. Ossolineum, Wrocław 1979. Fraczek A.: Socjalizacja a intrapsychiczna regulacja agresji interpersonalnej. W: A. Fraczek, H. Zumkley (red.): Socjalizacja a agresja. IP PAN-WSPS, Warszawa 1993, 47-60. Fraczek A., Zumkley H. (red.): Socjalizacja a agresja. IP PAN-WSPS, Warszawa 1993. Freud A.: Ego i mechanizmy obronne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. / FreudS.: Some character types met within psychoanalytic work (1916). W: Standard edition. Hogarth Press, London 1957, t. 14. Friedman /.: Fenomenal, ideał and projected conceptions of self. J. Abnorm. Soc. Psychol., 1955, 51,611-615. Frieze I. H., Bar-Tal D., Carroll J. S. (red.): New approaches to social problems: Applications of attribution theory. Jossey-Bass, San Francisco 1979. Frith C. D.: Consciousness, information processing and schizophrenia. Brit. J. Psychiat., 1979, 134,225-235. Frith C. L).: The role of the prefrontal cortex in self-consciousness: The case of au- ditory hallucinations. Phil. Trans. Royal Soc, 1996, 351, 1505-1512. Frith C. D., Done D. J.\ Towards a neuropsychology of schizophrenia. Brit. J. Psychiat., 1988,153,437-443. Fromm E.\ The sanę society. Holt, Rinehart a. Winston, New York 1966. 263 Fromm E.\ Ucieczka od wolności. Czytelnik, Warszawa 1970. Fromm E:. O sztuce miłości. PIW, Warszawa 1971. Fromm E.: Greatness and Hmitations of Freud's thougth. Harper a. Row, New York 1980. Fromm E.\ Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław 1994. Fromm E.\ Kryzys psychoanalizy. Rebis, Poznań 1995a. Fromm E:. Mieć czy być? Rebis, Poznań 1995b. Fromm E.: Rewolucja nadziei. Rebis, Poznań 1996. Fromm E.: Anatomia ludzkiej destruktywności. Rebis, Poznań 1998. Frosch J. P. (red.): Current perspectives on personality disorders. APA, Washington 1983. Gabbard G. O.: Splitting in hospital treatment. Amer. J. Psychiat, 1989, 146, 444-451. Gabbard G. O.: Treatment of borderline patients in a multiple-treater setting. Psychiat. Clin. N. Amer., 1994, 17, 839-850. Gannuszkin P. B.: Klinika psichopatij, ich statika, dinamika, sistematika. Medgiz, Moskwa 1933. Ganzarain R.: General systems and object-relations theories: their usefulness in group psychotherapy. Int. J. Group Psychother., 1977, 27, 441-456. GarettJ. F, Levine E. S. (red.): Praktyka psychologiczna w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1972. GasiulH:. Oblicza ,ja" w świetle wybranych koncepcji psychologicznych. Pojęcie, rozwój, patologia. WSP, Bydgoszcz 1992. Gasiul H.: Teorie emocji i motywacji. Rozważania psychologiczne. Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2002. Gasparski W., Lewicka A.: Problematyka badań systemowych. Prakseologia, 1973, 2(46), 5-22. Gasparski W., Miller D. (red.): Nauka, technika, systemy. Ossolineum, Wrocław 1981. Gaś Z. B.\ Agresja a osobowość w uzależnieniach. WSP, Rzeszów 1987. Gerstman S.: Podstawy psychologii klinicznej. UŁ, Łódź 1982. Gerstman S.: Podstawy psychologii konkretnej. PWN, Warszawa 1987. Giovacchini P L. (red.): Tactics and techniąues in psychoanalytic therapy: counter- transference. Aronson, New York 1975. Glick M, Zigler E.\ Self-image: a cognitive-developmental approach. W: R. L. Leahy (red.): The development of the self. Univ. Press, Orlando 1985, 1-53. Glover E.: The birth of the ego. Int. Univ. Press, New York 1968. Glueck S., Glueck E.\ Family environment in delinquency. Houghton Mifflin, Boston 1962. 264 Goffman E.: Stigma. Notes on the management of spoiled identity. Pelican Books, Harmondsworth 1973. Goffman L.: Człowiek w teatrze życia codziennego. PIW, Warszawa 1981. Goldstein E. G.\ Zaburzenia z pogranicza. Modele i techniki kliniczne. GWP, Gdańsk 2002. * Goldstein K.: The organism. American Book Co., New York 1939. Goldstein K.: Humań naturę in the light of psychopathology. Harvard Univ. Press, Cambridge 1940. Goldstein K.: After-effects of brain injuries in war. Grune a. Stratton, New York 1942. Goldstone S.: The treatment of antisocial behavior. W: B. B. Wolman (red.): The the- rapisfs handbook. Wyd. 2, Van Nostrand Reinhold, New York 1983, 463-482. Goleman D.\ Inteligencja emocjonalna. Media Rodzina, Poznań 1997. Goleman D.\ Inteligencja emocjonalna w praktyce. Media Rodzina, Poznań 1999. GoodeH. H., MacholR. E.: System engineering. McGraw-Hill, New York 1957. Gorenstein E. E., Newman J. R: Disinhibitory psychopaths - a new perspective and a model for research. Psychol. Rev., 1980, 87, 301-315. Goślin D. A. (red.): Handbook of socialization theory and research. Rand-McNally, Chicago 1971. Gottschalk L. A., Haer J. L., Bates D. E.: Effect of sensory overload on psycholo- gical state. Changes in social alienation-personal disorganization and cognitive- -intellectual impairment. Arch. Gen. Psychiat, 1972, 27, 451^157. Gough H. B., Heilbrun A. B.: The adjective checklist: manuał. Consulting Psychologist Press, New York 1965. Grandę T. H. R, Wolf A. W., Schupert D. S. R, Patterson M. B., Brocco K.: Associations arnong alcoholism, drug abuse and antisocial personalny: a review of literaturę. Psychol. Rep., 1984, 55, 455-474. GrayJ. A.: Pavlov's typology. Pergamon Press, Oxford 1964. Gray K. C, Hutchinson H. C: The psychopathic personality: a survey of Canadian psychiatrists' opinions. Can. Psychiat. Ass., 1964, 9, 452—461. Gray W., Duhl F. J., Rizzo N. D. (red.): General systems theory and psychiatry. Little, Brown & Co., Boston 1969. Greniewski H.: Cybernetyka niematematyczna. PWN, Warszawa 1969. Grinker R. R.: The relevance of generał systems theory to psychiatry. W: S. Arieti (red.): American handbook of psychiatry. Wyd. 2, Basic Book, New York 1975, t. 6, 251-272. Grinker R. R.: In memory of Ludwig von Bertalanffy's contribution to psychiatry. Behav. Sci., 1976,21,207-218. Grinker R. R., Werble B., Drye R.: The borderline syndrom: A behavioral study of ego functions. Basic Books, New York 1968. 265 Grochmal-Bach B.\ Próba zastosowania modelu cybernetycznego w wyjaśnianiu patogenezy nerwic. Psychiatr. Pol., 1971, 5, 33-38. Grochmal-Bach B.: Analiza czynników patogennych okresu rozwojowego determinujących poziom adaptacji u studentów w oparciu o model probabilistyczny. WSP, Kraków 1982. Gruenewald D.: A psychologisfs view of the borderline syndrome. Arch. Gen. Psychiat, 1970,23, 180-184. Gruhle H. W.: Psychopathie. W: W. Weygandt (red.): Lehrbuch der Nerven- und Geisteskrankheiten. Wyd. 2, Marhold, Halle 1956, 664-686. Grzegołowska H.: Próba reinterpretacji zjawiska mechanizmów obronnych w świetle teorii aktywacji. Przeg. Psychol., 1976, 19, 323-343. Grzegołowska-KlarkowskaH.\ Use of defense mechanisms asdeterminedby reacti-vity and situational level of activation. Pol. Psychol. Bul!., 1980, 11, 167-177. Grzegołowska-Klarkowska H. J.: Mechanizmy obronne osobowości. PWN, Warszawa 1986. Grzegołowska-Klarkowska H. J.\ Determinanty mechanizmów obronnych osobowości. Ossolineum, Wrocław 1989. Grzegołowska-Klarkowska H. J.\ Samoobrona przez samooszukiwanie się. W: M. Kofta, T. Szustrowa (red.): Złudzenia, które pozwalają żyć. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, 176-198. Grzelak J.: Neurotyczność a kontrola. UW, Warszawa 1985 (praca nie opublikowana). Grzesiuk L. (red.): Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994. Grzywa A.: Myślenie chorych na schizofrenię jako wyraz zaburzeń w procesie przetwarzania informacji. Psychiat. Pol., 1986, 20, 215-224. Grzywa A.: Psychologiczne mechanizmy kształtowania się przekonań urojeniowych. Post. Psychiat. Neurol., 1992, 1, 34-41. Grzywa A.: Tendencyjność myślenia. Delfin, Lublin 1995. Grzywa A.: Manipulacja. Mechanizmy psychologiczne. MAD Graf, Kraśnik 1997. Grzywa A., Chlewiński Z: Związek przetwarzania informacji z pamięcią krótko-i długotrwałą u chorych na schizophrenię paranoidalną. Psychiat. Pol, 1984a, 18,219-224. Grzywa A., Chlewiński Z: Analiza błędów w transformacji pojęć abstrakcyjnych u chorych na schizophrenię paranoidalną. Psychiat. Pol., 1984b, 18, 333-338. Grzywa A., Chlewiński Z: Myślenie urojeniowe - definicje i próby klasyfikacji. Psychiat. Pol., 1986, 20, 269-276. Gunderson J. G.: Effective psychotherapy with borderline patient. Macmillan, New York 1987. Gunderson J. G., Elliott G. R.: The interface between borderline personality disor-der and affective disorder. Amer. J. Psychiat., 1985, 142, 277-288. 266 Gunderson J. G., Singer M. T.\ Defming borderline patients: an overview. Amer. J. Psychiat., 1975, 132, 1-10. Gunderson J. G., Zanarini M. C.\ Current overview of the borderline diagnosis. J. Clin. Psychiat., 1987, 48, Suppl. 8, 5-11. Gunderson J. G., Kolb J. E., Austin V.: The diagnostic interview for borderline patients. Amer. J. Psychiat., 1981, 138, 896-903. Gunn J.: Criminal behaviour and mental disorder. Brit. J. Psychiat., 1977, 130, 317-329. Gunn J., Robertson G.\ Psychopathic personality: a conceptual problem. Psychol. Med., 1976,6,631-634. Guntern G.: Schizophrenie und Systemtherapie. Schweiz. Arch. Neurol. Neurochir. Psychiat., 1984, 135,41^7. GuryckaA.: Struktura i dynamika procesu wychowawczego. PWN, Warszawa 1979. Guze S. B.: Criminality and psychiatrie disorders. Oxford Univ. Press, New York 1976. Guze S. B., Goodwin D. W.: Diagnostic consistency in antisocial personality. Amer. J. Psychiat., 1971, 128, 360-361. Haan N.\ Coping and defending: processes of self-environment organization. Academic Press, New York 1977. Haber R.\ Discrepancy from adaption level as a source of affect. J. Exp. Psychol, 1958, 56, 370-375. Habermas J.\ Knowledge and human interests. Heinemann, London 1972. Habrat E.\ Reaktywność i zapotrzebowanie na stymulację w depresjach w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej. IP PAN, Warszawa 1997 (praca doktorska). / Habrat E., Wałecka W.: Psychologiczne wskaźniki skuteczności leczenia farmakologicznego depresji endogennych (przegląd piśmiennictwa). Psychiat. Pol., 1988, 22, 333-340. \ Habrat E., Wójcik M: Reaktywność i zapotrzebowanie na stymulację w zespołach depresyjnych. Psychiat. Pol., 1995, 29, 111-120. Hall A. D.\ Podstawy techniki systemów. PWN, Warszawa 1968. Halleck S. L.\ Hysterical personality traits: psychological, social and iatrogenic de- terminants. Arch. Gen. Psychiat., 1967, 16, 750-757. Hamburg D., Trudeau M. (red.): Biobehavioral aspects of aggression. Liss, New York 1981. Hamlin R., FolsomA.: Impairment in abstract responses of schizophrenie, neurotic, and brain-damaged patients. J. Abnorm. Psychol., 1977, 86,483-^191. Hare R. D.\ Psychopathy: theory and research. Wiley, New York 1970. Hare R. D.: Psychopathy and electrodermal responses to nonsignal stimulation. Biol. Psychol., 1978, 6, 237-246. 267 Hare R. D.\ A research scalę for the assessment of psychopathy in criminal popula- tion. Pers. Ind. Diff, 1980, 1, 111-119. Hare R. D.: Diagnosis of antisocial personality disorder in two prison population. Amer. J. Psychiat., 1983, 140, 887-890. Hare R. D.: Comparison of procedures for the assessment of psychopathy. J. Consult. Clin. Psychol., 1985,53,7-16. Hare R. D., Quinn M. J.: Psychopathy and autonomie conditioning. J. Abn. Psychol., 1971,77,223-235. Hare R. D., Schalling D. (red.): Psychopathic behavior. Approaches to research. Wiley, Chichester 1978. Hare R. D., Harpur T., Timothy J.: The revised psychopathy checklist: reliability and factor structure. Psychol. Assess., 1990, 2, 338-341. Hartmann H.: Ego psychology and the problem of adaptation (1939). Int. Univ. Press, New York 1958. Hartmann H. (red.): Essays in ego psychology. Int. Univ. Press, New York 1964. Hartcollis P. (red.): Borderline personality disorders: the concept, the syndrome, the patient. Int. Univ. Press, New York 1977. Harvey P. D., Earle-Boyer E. A., Wielgus M. S., Levinson J. C: Encoding, me- mory, and thought disorder in schizophrenia and mania. Schiz. Buli., 1986, 12, 252-261. Hathaway S. R., McKinley J. C: Minnesota Multiphasic Personality Inventory Manuał. Psychol. Corp., New York 1951. Hafner H.\ Psychopathen. Springer, Berlin 1961. Hebb D. O.: Drives and the C. N. S. (conceptual nervous system). Psychol. Rev., 1955,62,243-254. Hebb D. O.: Podręcznik psychologii. PWN, Warszawa 1970. Heider E: Psychology of interpersonal relations. Wiley, New York 1958. Heilbrun A. B.: Cognitive models of criminality based on intelligence and psychopathy levels. J. Consult. Clin. Psychol., 1982, 50, 546-557. Helson H.: Adaptation-level theory. An experimental and systematic approach to behavior. Harper a. Row, New York 1964. Henderson D. K.: Psychopathic states. Norton, New York 1939. Henderson S., Byrne D. G., Duncan-Jones P, Scott R.\ Social relationships, adver- sity and neurosis: A study of associations in generał population sample. Brit. J. Psychiat., 1981, 136,574-583. Heymans G., Wiersma E.: Beitrage zur speziellen Psychologie auf Grund einer Massenuntersuchung. Zeitschr. Psychol., 1909, 51, 1-72. Higgit A., Eonagy P: Psychotherapy in borderline and narcisstic personality disorder. Brit. J. Psychiat., 1992, 161, 23^13. 268 HillJ- D.: The EEG inpsychiatry. W: J. D. Hill, G. Parr(red.): Electroencephalography: a symposium on its various aspects. MacDonald, London 1963, 368^128. Hill J. D„ Watterson D.: EEG studies of psychopathic personalities. J. Neurol. Neurosurg. Psychiat., 1942, 5, 47-65. Hoch R, Cattell J.: The course and outcome of pseudoneurotic schizophrenias. Amer. J. Psychiat., 1962, 119, 106-115. Hoch R, Polatin R: Pseudoneurotic forms of schizophrenia. Psychiat. Quart., 1949, 23, 248-276. Hoch P H., ZubinJ. (red.): Psychopathology of communication. Grune & Stratton, New York 1958. Hoffman R. E.: Computer simulations of neural information processing and the schi- zophrenia-mania dichotomy. Arch. Gen. Psychiat., 1987,44, 178-188. Hoffmann S. C.: Charakter und Neurose. Suhrkamp, Frankfurt 1979. Hoglend P.: Personality disorders and long-term outcome after brief dynamie psy- chotherapy. J. Pers. Dis., 1993, 7, 168-181. Horney K.: Neurotyczna osobowość naszych czasów. PWN, Warszawa 1976. Horney K.: Nerwica a rozwój człowieka. PWN, Warszawa 1978. Horney K.: Nowe drogi w psychoanalizie. PWN, Warszawa 1987. Horney K.\ Nasze wewnętrzne konflikty. Konstruktywna teoria nerwic. Rebis, Poznań 1994. Horney K.: Autoanaliza. Rebis, Poznań 2000. Horowitz M. J.\ Hysterical personality. Aronson, New York 1977. Horowitz L.: Clinical prediction of psychotherapy. Aronson, New York 1974. Howard R. C.: The clinical EEG and personality in mentally abnormal offenders. Psychol. Med., 1984, 14, 569-580. Hulek A., Larkowa H. (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1974, t. 3. Hunt J. McV.'. Intrinsic motivation and its role in psychological development. W: D. Levine (red.): Nebraska symposium on motivation. Nebraska Univ. Press, Nebraska 1965. Hurrelmann K.: Struktura społeczna a rozwój osobowości. WN U AM, Poznań 1994. ICD-9. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (IX wersja). IPiN, Warszawa 1981. I.CD.-10. International Statistical Classification of Diseases and Health Related Problems - Tenth Revision. WHO, Geneva 1992. ICD-10. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. Rozdział V: Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (F00-F99). Yesalius, Kraków 1994. 269 ICD-10. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. UWM Vesalius & IPiN, Kraków- -Warszawa 1997. Ingarden R.\ Książeczka o człowieku. Wyd. Literackie, Kraków 1987. Jablensky A.: Methodological issues in psychiatrie classification. Brit. J. Psychiat., 1988, 152(suppl. 1), 15-20. Jakubczyk A., Zechowski C, Namysłowska I.: Pacjenci z rozpoznaniem osobowości z pogranicza (borderline) na oddziale młodzieżowym. Psychoterapia, 2000, 2 (113), 77-85. Jakubik A.: Psychologia poczucia winy. Psychiatr. Pol., 1975a, 9, 297-305. Jakubik A.: Psychopatologia poczucia winy. Psychiatr. Pol, 1975b, 9, 443-456. Jakubik A.: Zbrodnie ludobójstwa a psychologia poczucia winy. Przeg. Lek., 1975c, 32, 187-196. Jakubik A.: Osobowość histeryczna. Psychoterapia, 1978, 27, 21-32. Jakubik A.: Histeria. PZWL, Warszawa 1979. Jakubik A.: Koncepcja „metabolizmu informacyjnego". Psychiatr. Pol., 1980, 14, 641-647. Jakubik A.: Obraz własnej osoby a pobyt w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Problemy teoretyczno-metodologiczne. Przeg. Lek., 1981, 38, 15-26. Jakubik A.: Self-structure: a dynamie and systems approach. W: Das sozialener- getische Prinzip in der dynamischen Psychiatrie. WADP u. DAP, Liibeck 1982, 50-52. Jakubik A.: Methodological problems of the research process in psychiatry. 2nd Worldcongress of the World Association for Dynamie Psychiatry. WADP, Miinchen 1983a. Jakubik A.: A dynamie and systems approach to defense mechanisms. 2nd Worldcongress of the World Association for Dynamie Psychiatry. WADP, Miinchen 1983b. Jakubik A.: Badania empiryczne nad obrazem własnej osoby u byłych więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Przeg. Lek., 1986a, 43, 20-28. Jakubik A.: Obraz własnej osoby a pobyt w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. W: Wojna i okupacja a medycyna. AM, Kraków 1986b, 51-56. Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. W: S. Dąbrowski, J. Jaroszyński, S. Pużyński (red.): Psychiatria. PZWL, Warszawa 1987a, t. 1, 230-248. Jakubik A.: Self-structure in patients with affective diseases. W: J. P. Dauwalder, M. Perrez, V. Hobi (red.): Controversial issues in behavior modification. Swets & Zeitlinger, Amsterdam/Lisse 1987b, 179-187. Jakubik A.: Funkcjonowanie osobowości w zespole paranoidalnym. Ujęcie systemowe. Psychiatr. Pol., 1989a, 23, 54-63. 270 Jakubik A.: Podstawowe kierunki psychiatrii dynamicznej. PZWL, Warszawa 1989b. Jakubik A.: Podstawy teoretyczno-metodologiczne psychiatrii systemowej. Psychiatr. Pol., 1989c,23, 1-9. Jakubik A.: Osobowość nieprawidłowa. W: S. Pużyński (red.): Leksykon psychiatrii. PZWL, Warszawa 1993a, 323-325. Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. W: S. Pużyński (red.): Leksykon psychiatrii. PZWL, Warszawa 1993b, 523-525. Jakubik A.: Zaburzenia osobowości a proces przetwarzania informacji. IPiN, Warszawa 1994 (praca nie opublikowana). Jakubik A.: Kilka uwag metodologicznych o systemach klasyfikacji w psychiatrii. W: J. Bomba, B. de Barbaro (red.): Psychiatria amerykańska lat dziewięćdziesiątych. Coli. Med. UJ, Kraków 1995, 94-96. Jakubik A.: Mit osobowości pogranicznej. W: A. Grochowska, A. Jakubik, I. M. Marcysiak, S. Siek, A. Strzalecki, J. Terelak (red.): Studia z psychologii. Tom VII. Wyd. ATK, Warszawa 1996, 303-316. Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997. Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. W: A. Bilikiewicz (red.): Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wyd. 2., Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998,343-355. Jakubik A.: Osobowość homilopatyczna. Zeszyty Naukowe WSSM, 2001, 3, 53-60. Jakubik A.: Osobowość aleksytymiczna. W: A. Grochowska (red.): Wokół psychologii osobowości. UKSW, Warszawa 2002a, 65-73. Jakubik A.: Kontrowersje wokół osobowości pogranicznej. W: K. Maurin, A. Motycką (red.): Fenomen Junga. Dzieło. Inspiracje. Współczesność. Eneteia, Warszawa 2002b, 134-141. Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. W: A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.): Psychiatria. Urban & Partner, Wrocław 2002c, t. 2, 583-616. Jakubik A., Szwarc K.: Homilopatia. Prób. Rehab. Zaw., 1989, 3, 17-23. Jakubik A., Piaskowska K.: Osobowość alienacyjna a schizofrenia paranoidalna. Stud. Psychologica, 2000, 1, 69-80. Jakubik A., Czyżyków S.: Przetwarzanie informacji w zaburzeniach nerwicowych. Stud. Psychologica, 2001, 2, 111-120. Jakubik A., Łaszewska Z.: Przetwarzanie informacji u osób uzależnionych od alkoholu. Alkohol. Nark., 2001, 14, 355-364. Jakubik A., Kraszewska E.\ Zespół alienacyjny u mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Alkohol. Nark., 2002, 15, 95-106. 271 Jakubik A., WatrasJ., Jakubik A. M., Jakimow-Venulet B., Waniek J.: Wstępna ocena skuteczności krótkoterminowej psychoterapii grupowej w skojarzonym leczeniu schizofrenii paranoidalnej. Psychiatr. Pol., 1986, 20, 208-214. Jakubik A., Budna A., Gapińska E., Lepianka I.: Struktura , ja" w schizofrenii paranoidalnej. Psychiatr. Pol., 1990a, 24, 30-34. Jakubik A., Dudziak R., Karpiuk J., Kobrzyńska E., Watras J:. Poziom aktywacji i mechanizm kontroli emocjonalnej u chorych na schizofrenię paranoidalną. Psychiatr. Pol., 1990b, 24, 189-194. Jakubik A., Kuźma A., Moczulska E., Roszkowska J.\ Mechanizmy obronne w schizofrenii paranoidalnej. Psychiatr. Pol., 1991, 25, 1-5. Jakubik A., Brodniak W., Pałyska M., Raduj J., Świt T., Welbel S.: Ocena funkcjonowania osobowości u osób uzależnionych od alkoholu. Badania empiryczne. Alkohol. Nark., 1992, 11/12, 129-148. Jakubik A., Brodniak W, Pałyska M., Raduj J., Świt T., Welbel S.: Kwestionariusz Theta. IPiN, Warszawa 1993 (praca nie opublikowana). Jakubik A., Klasik A., Jaśkiewicz D., Czyżyków S., Łaszewska Z: Przetwarzanie informacji w zaburzeniach psychicznych. IPiN, Warszawa 2000 (praca nie opublikowana). Janet P.: L'etat mental des hysteriąues. Rueff, Paris 1892. Jankowski K, Grzesiuk L., Markiewicz L.\ Psychophysiological aftereffects of prolonged stay in psychiatrie hospital. State Sanatorium for Nervous Diseases, Warsaw 1970. Januszewski A.: Niektóre uwarunkowania zdolności poznawania samego siebie i drugiej osoby. KUL, Lublin 1988. Januszewski A:. Funkcje samoakceptacji w poznawaniu siebie i innych. W: A. Biela, C. Walesa (red.): Problemy współczesnej psychologii. PTP, Lublin 1992,69-75. Jaroszyński J.: Struktura zespołu paranoidalnego w ujęciu systemowym. Psychiat. Pol., 1985, 19,297-306. Jaroszyński J:. Zespoły zaburzeń psychicznych. IP, Warszawa 1978. Jaroszyński J:. Niektóre zagadnienia różnicowania zaburzeń psychicznych. Biul. Inst. Psychoneurol., 1980, 1/2, 5-54. Jaroszyński J., Jarzębowska E., Ostaszewska J.: Z zagadnień diagnostyki psychopatii. NNiPP, 1963, 13, 509-514. Jarymowicz M.: Makiawelizm - osobowość ludzi nastawionych na manipulowanie innymi. W: J. Reykowski (red.): Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi. Ki W, Warszawa 1976, 293-324. Jarymowicz M. (red.): Studia nad spostrzeganiem relacji, ja-inni": tożsamość, indy-widuacja, przynależność. Ossolineum, Wrocław 1988. 272 Jarymowicz M. (red.): Poza egocentryczną perspektywą widzenia siebie i świata. IP PAN, Warszawa 1994. JavourekZ., UrsulA. D., Zeman J.: Integration of science and the systems approach. Academia, Prague 1984. Jeleńska J.: Analiza zamachów samobójczych jako zachowań instrumentalnych. Przeg. Psychol., 1971, 22, 161-169. Jelińska M.: Kontrola emocjonalna u chorych z zaburzeniami nerwicowymi. WSPS, Warszawa 1985 (praca magisterska). John-Borys M. (red.): Dorastający w relacjach ze światem. UŚ, Katowice 1994. Johnson A. M:. Sanctions for superego lacunae of adolescents. W: K. R. Eissler (red.): Searchlights on delinquency. Int. Univ. Press, New York 1949, 225-245. Jones E:. Papers on psychoanalysis. Hogarth Press, London 1950. Jones E. E.: Ingratiation: A social psychological analysis. Appleton-Century-Crofts, New York 1964. Jones E. E.\ Ingratiation. Irvington Publishers Inc., New York 1970. Jones E. E., Berglas S.: Controls of attributions about the self through self-handicap- ping strategies: the appeal of alcohol and the role of underachievement. Pers. Soc. Psychol. Buli., 1978, 4, 200-206. Jones E. E., Wortman C: Ingratiation: An attributional approach. General Learning Press, Morristown 1973. Jones W. H., Freemon J. E., Goswick R. A.: The persistence of loneliness: Self and other determinants. J. Pers., 1981, 49, 27-48. Juczyński Z.: Psychologiczne determinanty funkcjonowania psychospołecznego. W: K. Pełka-Sługocka (red.): Pasożytnictwo społeczne czy inwalidztwo u młodzieży. PWN, Warszawa 1981. Jung C. G.: Rębis czyli kamień filozofów. PWN, Warszawa 1989. Jung C. G.: Typy psychologiczne. WROTA, Warszawa 1997. Jutai J. W., Hare R. D.: Psychopathy and selective attention during performance of a complex perceptual-motor task. Psychophysiology, 1983,20, 146-151. Kaczanowska A.: Rozwój strategii myślowych w toku rozwiązywania problemów przez dzieci. PAN, Wrocław 1979. Kahn E.: Psychopathic personalities. Yale University Press, New Haven 1931. Kallwass W.: Der Psychopath. Springer, Berlin 1969. Kamińska K.: Mechanizmy kontroli emocjonalnej w alkoholizmie. WSPS, Warszawa 1990 (praca magisterska). Karaś A., Martynek R: Skala Osobowości Nieprawidłowej (SON). Konstrukcja kwestionariusza. WSPS, Warszawa 1985 (praca magisterska). Karpman B.: On the need of separating psychopathy into two distinct clinical types: the symptomatic and the idiopathic. J. Crim. Psychopatol., 1941, 2, 112-137. 273 Karpman B.: Criminal psychodynamics: a platform. Arch. Crim. Psychodyn., I955 1,3-12. Kay S. R.: Conceptual disorder in schizophrenia as a function of encoding orienta- tion. J. Nerv. Ment. Dis., 1982, 170, 154-163. Keith C. R. (red.): The aggressive adolescent. Free Press, New York 1984. KendellR. E.\ The role of diagnosis in psychiatry. Blackwell, Oxford 1975. Kernberg O. F: Borderline personality organization. J. Amer. Psychoanal. Assoc, 1967, 15,641-685. Kernberg O. F: The treatment of patients with borderline personality organization. Int. J. Psychoanal., 1968, 49, 600-619. Kernberg O. F: Borderline conditions and pathoiogical narcissism. Aronson, New York 1975. Kernberg O. F: Narcissism. W: S. L. Gilman (red.): Introducing to psychoanalytic theory. Brunner/Mazel, New York 1982, 126-136. Kernberg O. F: Severe personality disorders: Psychotherapeutic strategies. Yale University Press, New Haven-London 1984. Kerr N.\ Understanding theprocess of adjustment to disability. W: J. Stubbins (red.): Social and psychological aspects of disability. Univ. Park Press, Baltimore 1977. Kępiński A.: Melancholia. PZWL, Warszawa 1974. Kępiński A.: Psychopatie. PZWL, Warszawa 1977. KirschnerJ.: Jak być egoistą. Sokrates, Warszawa 1993. Kirschner J.: Manipulować - ale jak? Sokrates, Warszawa 1994. Klages L.: Bemerkungen zur sogenannten Psychopathie. Nervenarzt, 1928, 1, 201-206. Klir G J. (red.): Ogólna teoria systemów. Tendencje rozwojowe. WNT, Warszawa 1976. Klonowicz T.\ Reaktywność a funkcjonowanie człowieka w różnych warunkach stymulacyjnych. PAN, Wrocław 1984. Klonowicz T.\ Radzenie sobie ze stresem: rola temperamentu i poczucia kontroli. W: J. Strelau, W. Ciarkowska, E. Nęcki (red.): Różnice indywidualne: możliwości i preferencje. Ossolineum, Wrocław 1992, 31—48. Kmiecik-Baran K.\ Poczucie alienacji. UG, Gdańsk 1995. KnightR.: Borderline states. Buli. Menn. Clin., 1953, 17, 1-12. KnottJ. R., GottliebJ. S.\ The electroencephalography in psychopathie personali- ties. Psychosom. Med., 1943, 5, 139-141. KochJ. L. A.: Die psychopathischen Minderwertigkeiten. Maier, Ravensburg 1891. Koch S. D., Kayton L., Peterson R.\ Affective encoding and consequent remembering in schizophrenic young adults. J. Abnorm. Psychol., 1976, 85, 156-166. Koch S. L>., Marusarz T. Z, Rosen A.: Remembering of sentences by schizophrenic young adults. J. Abnorm. Psychol., 1980, 89, 291-294. 274 Kocowski T.: Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa. Wyd. 2, Ossolineum, Wrocław 1982. Kofta M.\ Some interrelations between consciousness, behaviour integration and defense mechanisms. Pol. Psychol. Buli., 1976, 7, 215-223. Kofta M.\ Kontrola psychologiczna nad otoczeniem. Ramy pojęciowe teorii. Psychol. Wych., 1977,20, 150-167. Kofta M: Samokontrola a emocje. PWN, Warszawa 1979. Kofta M, Jasińska-Kania A. (red.): Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe. Wydawnictwo Naukowe „Scholar", Warszawa 2001. Kofta M, Szustrowa T. (red.): Złudzenia, które pozwalają żyć. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001. Kohut H.: The analysis of the self. Int. Univ. Press, New York 1971. Kohut H.\ Die Zukunft der Psychoanalyse. Suhrkamp, Frankfurt 1975. Kohut H.\ The restoration of the self. Int. Univ. Press, New York 1977. Kohut H:. The search for the self: selected writings (1950-1978). Int. Univ. Press, New York 1978, t. 1-2. Kolańczyk A.: Struktura i funkcje czynności obronnych reinterpretacyjnych. UG, Gdańsk 1980 (praca doktorska). Kolańczyk A.: Uwaga w procesie przetwarzania informacji. W: M. Materska, T. Tyszka (red.): Psychologia i poznanie. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1992, 78-99. KonorskiJ:. Integracyjna działalność mózgu. PWN, Warszawa 1969. Korzeniowski K.\ Ku pojęciu poczucia alienacji. Przeg. Psychol., 1986, 29, 345--369. Korzeniowski K:. O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przeg. Psychol., 1990, 33, 121-145. Kosewski M:. Agresywni przestępcy. WP, Warszawa 1977. Kovacs M, Beck A. T., Weissman A.: The communication of suicidal intent. Arch. Gen. Psychiat., 1976, 33, 198-201. Kowalczyk M.: Świadomość w funkcjonowaniu umysłu człowieka. UAM, Poznań 1995. Kowalik S.: Wybrane psychospołeczne problemy niepełnosprawności i rehabilitacji. W: H. Sęk (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1991, 446^71. Kozarska-Dworska J.: Psychopatia jako problem kryminologiczny. Wyd. Prawnicze, Warszawa 1977. KozieleckiJ.: Psychologiczna teoria decyzji. Wyd. 2, PWN, Warszawa 1977. Kozielecki J.: Psychologiczna teoria samowiedzy. Wyd. 2, PWN, Warszawa 1986. KozieleckiJ.: Koncepcja transgresyjna człowieka. PWN, Warszawa 1987. Kraepelin E.: Psychiatrie. Wyd. 7, Barth, Leipzig 1915. 275 KrasnogorskiN. I.: Wysszajanierwnojadiejatielnosti riebienka. Miedgiz, Leningrad 1958. Kratochvil S.: Psychoterapia. PWN, Warszawa 1978. Kretsch R., Goren Y, Wasserman A.: Emotional and cognitive factors in the borderline patients. Amer. J. Psychother., 1984, 38, 517-523. Kretschmer E.\ Korperbau und Charakter. Wyd. 17, Springer, Berlin 1944. Kretschmer E.: Psychologia lekarska. PZWL, Warszawa 1958. Kroll J., Sines L., Martin K, Lari S., Pyle R., Zander J.\ Borderline personality disorder: construct validity of the concept. Arch. Gen. Psychiat., 1981, 38, 1021-1026. Kroll J., Carey K., Lloyd S., Roth M.: Are there borderlines in Britain? A cross vali- dation of USA findings. Arch. Gen. Psychiat., 1982, 39, 60-63. Krystal H.: Alexithymia and the effectiveness of psychoanalytic treatment. Int. J. Psychoanal. Psychother., 1983, 9, 353-378. Krystal H. (red.): Integration and self-healing. Affect - trauma - alexithymia. The Analytic Press, Hillsdale 1988. Kubacka-Jasiecka D.: Funkcjonowanie społeczne osób agresywnych i samoagre- sywnych. Ossolineum, Wrocław 1975. Kubacka-Jasiecka D., Susułowska M.\ Młodzieżowe zamachy samobójcze jako reakcja na zaburzone stosunki z otoczeniem. Stud. Psychol., 1977, 16, 71-91. Kucharski R.: Quasi-systemowość współczesnych metod podejścia systemowego. Org. Kier., 1978, 12,39-52. Kuczyńska E.: Osobowość nieprawidłowa a zespół paranoidalny. WSPS, Warszawa 1992 (praca magisterska). Kudelski T.: Pacjent z zaburzeniami osobowości z pogranicza w społeczności terapeutycznej - wybrane aspekty teoretyczne i kliniczne. Psychoterapia, 2001, 1 (116), 31-^3. Kuhn T. S.: Struktura rewolucji naukowych. PIW, Warszawa 1968. Kuhn T. S.: The structure of scientific revolution. Wyd. 2, Univ. Chicago Press, Chicago 1970. Kullgren G: An empirical comparison of three different borderline concepts. Acta Psychiat. Scand., 1987, 76, 246-255. Kupalow P S.: Ob ekspierimientalnych niewrozach u żiwotnych. Ż. Wyssz. Nierw. Diejat., 1952,2,457-473. Kurcz I.: Stereotypy, prototypy i procesy kategoryzacji. W: Z. Chlewiński, I. Kurcz (red.): Stereotypy i uprzedzenia. IP PAN, Warszawa 1992, 29-AA. Kurcz I., ReykowskiJ. (red.): Studia nad teorią czynności ludzkich. PWN, Warszawa 1975. Kurland H. D., Yaeger C. T., Arthur R. J.: Psychophysiological aspects of severe behaviour disorders. Arch. Gen. Psychiat., 1963, 8, 599-604. 276 Kwatyra M. M.: Obraz własnej osoby a wystąpienie zaburzeń w zachowaniu dziecka przewlekle chorego. UMK, Toruń 1981 (praca magisterska). Lange A., Hart O. van der. Directive family therapy. Brunner/Mazel, New York 1983. Lange J.: Verbrechen ais Schicksal. Thieme, Leipzig 1929. Lange O.: Dzieła. T. 7: Cybernetyka. PWE, Warszawa 1977. Laąueur H. P.: General systems theory and multiple family therapy. W: W. Gray, F. J. Duhl, N. D. Rizzo (red.): General systems theory and psychiatry. Little, Brown & Co., Boston 1969, 409^34. Laszlo E.\ Introduction to systems philosophy. Macmillan, New York 1972. Laszlo E.: Systemowy obraz świata. PIW, Warszawa 1978. Lazarus R.: Personality and adjustment. Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1963. Leary M. R.: Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji. GWP, Gdańsk 1999. Leary M. R., Kowalski R. M:. Impression management: A literaturę review a two- -component model. Psychol. Buli., 1990, 107, 34-47. Leder S.: Nerwice. W: S. Dąbrowski, J. Jaroszyński, S. Pużyński (red.): Psychiatria. PZWL, Warszawa 1987, t. 1, 160-210. Leder S., Karwasarski B. D.\ Psychoterapia grupowa. PZWL, Warszawa 1983. LeDoux J.: Mózg emocjonalny. Media Rodzina, Poznań 2000. Leonhard K.: Akzentuierte Persónlichkeiten. Verlag Volk u. Gesundheit, Berlin 1968. Lesche C.: Some metascientific reflections on the difference between psychoanaly- sis and psychotherapy. Scan. Psychoanal. Rev., 1978, 1, 147-181. Leśniak R.\ Zmiany osobowości u byłych więźniów obozu koncentracyjnego OświęcimTBrzezinka. Przeg. Lek., 1964, 20, 29-30. Leśniak R.: Poobozowe zmiany osobowości byłych więźniów obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka. Przeg. Lek., 1965, 21, 13-20. Leśniak R.: Poobozowe zmiany osobowości byłych więźniów Oświęcimia- -Brzezinki. W: Wojna i okupacja a medycyna. AM, Kraków 1986, 48-50. Leuba C.: Toward some integration of learning theory: the concept of optimmal stimulation. W: H. Fowler (red.): Curiosity and exploratory behavior. Macmillan, New York 1965, 175-189. Levenson M. R.: Rethinking psychopathy. Th. Psychol., 1992, 2, 51-71. Lewicka M: Niektóre ogólne wyznaczniki tolerancji na niezgodność poznawczą. Przeg. Psychol., 1975, 18, 371^400. Lewicka M: Evaluative and descriptive aspects of organization of cognitive structu- res. Pol. Psychol. Buli., 1977, 8, 3-12. Lewicka M: Afektywne i deskryptywne mechanizmy spostrzegania innych ludzi. W: M. Lewicka, J. Trzebiński (red.): Psychologia spostrzegania społecznego. KiW, Warszawa 1985, 19-78. 277 Lewicka M: Aktor czy obserwator. PTP, Warszawa-Olsztyn 1993. Lewin K.: Field theory in social science. Tavistock, London 1963. Lindsay P. H., Norman D. A.: Procesy przetwarzania informacji u człowieka. Wprowadzenie do psychologii. PWN, Warszawa 1984. Lindsley D. B.\ Attention, consciousness, sleep and wakefulness. W: J. Field (red.): Handbook of physiology. Thomas, Washington 1960, t. 3. Lindsley D. B.: The reticular activating system and perceptual integration. W: F. Sheer (red.): Electrical stimulation of the brain. Univ. Press, Austin 1961. Linehan M. M, TutekD. A., HeardH. L., ArmstrongH. E.\ Interpersonal outcome of cognitive behavioral treatment for chronically suicidal borderline patients. Amer. J. Psychiat., 1994, 151, 1771-1777. Lion J. R. (red.): Personality disorders: diagnosis and management. Wyd. 2, Williams a. Wilkins, Baltimore 1981. Lippmann W.: Public opinion. Harcourt, Brace a. Co., New York 1922. Lis-Turlejska M: Ingracjacja, czyli manipulowanie innymi ludźmi za pomocą zwiększania własnej atrakcyjności. W: J. Reykowski (red.): Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi. KiW, Warszawa 1976, 325-363. LockeJ:. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. PWN, Warszawa 1955, t. 2. Lorenzer A.: Die Wahrheit der psychoanalytischen Erkenntnis. Suhrkamp, Frankfurt 1976. Lubański M: Informacja-system. W: M. Heller, M. Lubański, S. W. Ślaga (red.): Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki. ATK, Warszawa 1982, 14-163. Ludewig K.: Terapia systemowa. GWP, Gdańsk 1995. Luhmann N.: Soziale Systeme. Suhrkamp, Frankfurt 1984. Lynch J. J., Convey W. H: Loneliness disease and death: Alternative approaches. Psychosomatics, 1979, 20, 702-708. Łazowski J. (red.): Problemy psychosomatyczne w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. PZWL, Warszawa 1978. Łazowski J. (red.): Problemy psychosomatyczne w chorobach układu krążenia. PZWL, Warszawa 1982. Łoś M: Motywacyjne i emocjonalne uwarunkowania poziomu aspiracji. Stud. Soc, 1971,41, 155-174. Łukaszewski W.: Osobowość: struktura i funkcje regulacyjne. PWN, Warszawa 1974. Łukaszewski W. (red.): Reakcje na rozbieżność informacji. UW, Wrocław 1976. Łukaszewski W.\ Struktura ,ja" a działanie w sytuacjach zadaniowych. Empiryczne studium nad funkcjami osobowości. UW, Wrocław 1978. Łukaszewski W. (red.): Spostrzeganie siebie i spostrzeganie innych ludzi. UW, Wrocław 1979. 278 Łukaszewski W. (red.): Osobowość - orientacja temporalna - ustosunkowanie do zmian. UW, Wrocław 1983. Łukaszewski W.: Szanse rozwoju osobowości. KiW, Warszawa 1984. Łukaszewski W.: Osobowość a spostrzeganie siebie i spostrzeganie innych. W: J. Reykowski, O. W. Owczynnikowa, K. Obuchowski (red.): Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości. Wyd. 2, Ossolineum, Wrocław 1985, 101-131. ŁuriaA. R:. Podstawy neuropsychologii. PZWL, Warszawa 1976. Machiavelli N.: Książę. AG-red, Białystok 1993. Mack J. E. (red.): Borderline states in psychiatry. Grune a. Stratton, New York 1975. Malka R., Fouąuet R, Yachonfrance G: Alcohologie. Masson, Paris 1983. Mandrosz-Wróblewska J.\ Tożsamość i niespójność ,ja" a poszukiwanie własnej odrębności. Ossolineum, Wrocław 1988. Mangun C. W.: The psychopathic criminal. J. Crim. Psychopathol, 1942, 4, 117- -127. Marchais R: La methode systemale en psychiatrie. Ann. Med.-Psychol., 1978, 135, 677-735. Marinelli R. R, Dell Orto A. E. (red.): The psychological and social impact of phy- sical disability. Springer, New York 1977. Marmor J.: Orality in the hysterical personality. J. Amer. Psychoanal. Ass., 1953, 1,656-671. Marmor J:. Systems thinking in psychiatry: Some theoretical and clinical implica- tions. Amer. J. Psychiat., 1983, 140, 833-838. Maroldo G. K.: Shyness and loneliness among college men and women. Psychol. Rep., 1981,48,875-886. Marty R, de M'Uzan M., DavidC: L'investigation psychosomatiąue. Presses Univ. France, Paris 1963. Maruszewski M., Reykowski J., Tomaszewski T.: Psychologia jako nauka o człowieku. KiW, Warszawa 1967. Maruszewski T.\ Eksperyment a badania nad mechanizmami obronnymi. Przeg. Psychol., 1977, 20, 49-64. Maruszewski T.: Psychologia poznania. GWP, Gdańsk 2001. Maruszewski T., Ścigała E.\ Emocje - aleksytymia - poznanie. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1998. Masiak M.: Zaburzenia osobowości. W: A. Bilikiewicz, W. Strzyżewski (red.): Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. PZWL, Warszawa 1992, 112-118. Masterson J. F.\ Psychotherapy of the borderline adult. Brunner/Mazel, New York 1976. 279 MatczakA.: Style poznawcze. PWN, Warszawa 1982. Matkowski M.: Test Przymiotników jako narzędzie do badania struktury potrzeb jednostki. Przeg. Psychol., 1984, 27, 519-536. Mausch K.: Rola samowiedzy w przebiegu depresji. Psychiat. Pol., 1985, 19, 376-379. MawsonA. R., Mawson C. D.\ Psychopathy and arousal. Anew interpretation of the psychophysiological literaturę. Biol. Psychiat., 1977, 12, 49-74. May R.\ Power and innocente. Norton, New York 1972. Mayer-Groos W., Slater E., Roth M: Clinical psychiatry. Wyd. 3, Bailliere, Tindall a. Cassel, London 1970. Mazur M.: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. PWN, Warszawa 1966. Mazur M.: Cybernetyka i charakter. PIW, Warszawa 1976. Mądrzycki T.: Deformacje w spostrzeganiu ludzi. PWN, Warszawa 1986. McCaulley M. H:. Application of the Myers-Briggs Type Indicator to medicine and other health professions. CAPT, Gainesville 1978. McCaulley M. H.: Jung's theory of psychological types and the Myers-Briggs Type Indicator. W: P. McReynolds (red.): Advances in personality assessment. Jossey- -Bass, New York 1981, 294-352. McClosky H., Schaar J. H.: Psychological dimentions of anomy. Amer. Soc. Rev., 1965,30, 14-40. McCord W., McCord J.: The psychopath: an essay on the criminal mind. Van Nostrand Reinhold, New York 1964. McGhie A., Chapman J. R: Disorders of attention and perception in early schizo- phrenia. Brit. J. Med. Psychol., 1961, 34, 103-117. McGujfin R, Gottesman 1.1.: Genetic influences on normal and abnormal develop- ment. W: M. Rutter, L. Hersov (red.): Child psychiatry: modern approaches. Wyd. 2, Blackwell, London 1984, 17-33. McLean R D.: Psychosomatic disease and the „visceral brain". Psychosom. Med., 1949, 11,338-353. Mednick S. A., Christiansen K. O. (red.): Biosocial bases of criminality. Gardner, New York 1980. Meehl R E.: Schizotaxia, schizotype, schizophrenia. Amer. Psychologist, 1962, 17, 827-838. MeerlooJ. A.: Rhytmus und Ekstase. Forum, Wien 1959. Meissner W. W.: Theories of personality and psychopathology: classical psychoana- lysis. W: H. I. Kapłan, B. J. Sadock (red.): Comprehensive textbook of psychiatry. Wyd. 4, Williams & Wilkins, Baltimore-London 1985, 337-418. Melges F. T., Freeman A. M: Persecutory delusions. A cybernetic model. Amer. J. Psychiat., 1975, 132, 1038-1044. 280 Mellsop G, Farghese E, Joshua S., Hicks A.: The reliability of Axis II of DSM-III. Amer. J. Psychiat., 1982, 139, 1360-1361. Mendelson J. H.: Endocrines and aggression. Psychopharm. Buli., 1977, 13, 22-23. Menninger K., Mayman M, Pruyser R: The vital balance. Viking, New York 1963. Mesarovic M. D. (red.): Views on generał systems theory. Wiley, New York 1964. Mesarovic M. D.\ Systems theory and biology. Springer, New York 1968. Mesarovic M. D., Macko L>., Takahara Y.: Theory of hierarchical multilevel systems. Academic Press, New York 1970. Middleton R.: Alienation, race and education. Amer. Soc. Rev., 1963, 28, 973-977. Miller G. A.: Professionals in bureaucracy: Alienation among industrial scientists and engineers. Amer. Soc. Rev., 1967, 32, 755-768. Miller J. G.: Systemy żywe. Prakseologia, 1969, 34, 7-265. Miller J. G: General living systems theory. W: H. I. Kapłan, A. M. Freedman, B. J. Sadock (red.): Comprehensive textbook of psychiatry. Wyd. 3, Williams & Wilkinson, Baltimore/London 1980, t. 1, 98-114. Miller L.: Neuropsychology of the aggressive psychopath. An integrated review. Aggress. Behav., 1987, 13, 119-140. Miller L.: Neuropsychological perspectives on delinquency. Behav. Sc. Law, 1988, 6, 409-428. Miller S. G.\ Borderline personality disorder from the patienfs perspective. Hosp. Comm. Psychiat., 1994,45, 1215-1219. Milion T.: Disorders of personality, DSM-III: Axis II. Wiley a. Son, New York 1981. Milman D. S., Goldman G. D.: The neurosis of our time: acting out. Thomas, Springfield 1973. Minkowski E.: Traite de psychopathologie. PUF, Paris 1966. Minuchin S.: Families and family therapy. Harvard Univ. Press, Cambridge 1974. Monroe R. R.\ Episodic behavioral disorders. Harvard Univ. Press, Cambridge 1970. Monroe R. R.: The medical model in psychopathy and dyscontrol syndromes. W: W. H. Reid (red.): The psychopath. Brunner/Mazel, New York 1978, 190- 208. Morrison A. R, Haddock G: Cognitive factors in source monitoring and auditory hallucinations. Psychol. Med., 1997,27, 669-679. Moruzzi G, Magoun H. W.: Brain stem reticular formation and activation of the EEG. EEG Clin. Neurophysiol., 1949, 1, 455^173. Murphy G E., Robins E.: The communication of suicidal ideas. W: H. L. P. Resnik (red.): Suicidal behaviors. Little Brown, Boston 1968, 163-170. Mynarski S.: Elementy teorii systemów i cybernetyki. PWN, Warszawa 1979. 281 Nagamoto H. T, Adler L. E., Waldo M. C, Freedman R.\ Sensory gating in schi-zophrenic and normal controls: effects of changing stimulation interval. Biol. Psychiat, 1989,25,549-561. Namysłowska I., Witkowska-Ulatowska H: Diagnoza borderline u dzieci i młodzieży. Psychiat. Pol., 1992, 26, 451^60. NelsonH. E, TennenH., TasmanA., BortonM., KubeckM., StoneM.: Comparisonof three systems for diagnosing borderline personality disorder. Amer. J. Psychiat., 1985,142,855-858. Nemiah J. C, Sifneos P. E.: Affect and fantasy in patients with psychosomatic disor-ders. W: Modern trends in psychosomatic medicine. Butterworths, London 1970, t. 2, 26-34. Nemiah J. C, Freyberger H, Sifneos P. E.\ Alexithymia: a view of the psychosomatic process. W: O. W. Hill (red.): Modern trends in psychosomatic medicine. Butterworth, London 1976,430-439. Nerviano V. J., Gross W. E: Loneliness and locus of control for alcoholic males: validity against Murray needs and Cattell trait dimentions. J. Clin. Psychol., 1976, 32, 479-184. Nettler G.: A measure of alienation. Amer. Soc. Rev., 1957, 22, 670-677. Neufeld R. W., Broga M. I: Evaluation of information seąuential aspects of schizophrenic performance. II. Research strategies and methodological issues. J. Nerv. Ment. Dis., 1981, 169, 569-579. Nęcka E:. Regulacyjne funkcje mechanizmów obronnych. Przeg. Psychol., 1979, 22, 287-304. Nęcki Z: Wzajemna atrakcyjność. WP, Warszawa 1990. Necki Z: Komunikowanie interpersonalne. Ossolineum, Wrocław 1992. Niebylicyn W. D.: O strukturie osnownych swojstw nerwnoj sistiemy. Wopr. Psichoł., 1963,4,21-34. Nieznański M: Przetwarzanie kontekstu i monitorowanie źródła informacji w schizofrenii. Psychiatr. Pol., 2002, 36, 731-743. Nikiforowski P. M.: Farmakołogija usłownych refleksów kak mietod dla ich izucze-nija. AMN SSSR, Moskwa 1952. Nosal C. S.\ Mechanizmy funkcjonowania intelektu: zdolności, style poznawcze, przetwarzanie informacji. PW, Wrocław 1979. Nosal C. S.: Diagnoza typów umysłu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1992. Nowak S.: Metodologia badań społecznych. PWN, Warszawa 1985. Nowakowska M.\ Psychologia ilościowa z elementami naukometrii. PWN, Warszawa 1975. NuttinJ.: Struktura osobowości. PWN, Warszawa 1968. Obuchowska I.: Dynamika nerwic. PWN, Warszawa 1986. 282 Obuchowski K: Model i typy przystosowania psychicznego. Zeszyty Naukowe U AM, Poznań 1961. Obuchowski K: Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych. PWN, Warszawa 1970. Obuchowski K: Psychologia dążeń ludzkich. Wyd. 4, PWN, Warszawa 1983. Obuchowski K.\ Adaptacja twórcza. KiW, Warszawa 1985. Obuchowski K.: W poszukiwaniu właściwości człowieka. KiW, Warszawa 1989. Obuchowski A".: Człowiek intencjonalny. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993. Obuchowski K, Paluchowski W. J. (red.): Efektywność a osobowość. Wyd. PAN, Wrocław 1982. 0'Connor R., Sheeby N.: Zrozumieć samobójcę. GWP, Gdańsk 2002. Olchanowska A.: Poczucie kontroli u chorych z zaburzeniami nerwicowymi. UW- -FB, Białystok 1987. Olszewska-Kondratowicz A.: Ingracjacja, czyli zachowania ukierunkowane na zwiększenie własnej atrakcyjności. Psychol. Wych., 1974, 17, 617-633. Olszewska-Kondratowicz A.: Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący rodzaj stosowanych przez człowieka technik ingracjacji. Psychol. Wych., 1975a, 18,48-59. Olszewska-Kondratowicz A.: Postrzeganie własnego ,ja" a zachowania ukierunkowane na zwiększenie atrakcyjności interpersonalnej. Stud. Psychol., 1975b, 14, 85-98. Olszewska-Kondratowicz A.: Technika i warunki ingracjacji a atrakcyjność ingra- cjatora. Przeg. Psychol., 1976,19, 181-192. Oltmans T. S.: Selective attention in schizophrenia and manie psychoses: the ef- fect of distraction on information processing. J. Abnorm. Psychol., 1978, 87, 212-225. 0'NealR, Robins L. N., KingL. J., SchaeferJ.: Parental deviance and the genesis of sociopathic personality. Amer. J. Psychiat., 1962, 118, 1114-1124. Orris J. B.: Visual monitoring performance in three subgroups of małe delinquents. J. Abnorm. Psychol, 1969, 74, 2-10. Osgood C. E., Suci G. J., Tannenbaum R: The measurement of meaning. Univ. Illinois Press, Urbana 1957. Ostrov E:. Loneliness, shyness and withdrawal in adolescence. Adv. Adolesc. Ment. Health, 1986, 1,29-58. Ostrov E., Offer D.: Adolescent youth and society. University of Chicago Press, Chicago 1978. Ostrowska H.\ Funkcjonowanie osobowości w warunkach choroby i szpitala. W: H. Larkowa (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1971, t. 2. 283 Otto L. B., Featherman D. L.\ Social, structural and psychological antecedents of self-estrangement and powerlessness. Amer. Soc. Rev., 1975, 40, 701-719. Ozsvath K.: Self-destruction and borderline personality disorder. Dyn. Psychiat, 1990,23, 110-119. Paluchowski W. J. (red.): Stosowanie i interpretacja Kwestionariusza MMPI. UW, Warszawa 1985. Pafyska M., Raduj J.: Funkcjonowanie osobowości u osób uzależnionych od alkoholu (przegląd piśmiennictwa). Alkohol. Nark., 1992, 10, 7-28. Parker J. D., Bagby R. M, Taylor G. J., Endler N. S., Schmitz P.: Factorial validity of the 20-item Toronto Alexithymia Scalę. Europ. J. Pers., 1993a, 7,221-232. Parker J. D., Taylor G. J., Bagby R. M.: Alexithymia and the processing of stimuli: an experimental study. N. Trends Exp. Clin. Psychiat., 1993b, 9, 9-14. Parsons T: Struktura społeczna a osobowość. PWE, Warszawa 1969. Partridge G. E.: Current conceptions of psychopathic personality. Amer. J. Psychiat., 1930, 10,53-99. Patterson T., Spohn H. E., Bogia D. P, Hayes K.: Thought disorder in schizophre- nia: cognitive and neuroscience approaches. Schiz. Buli., 1986, 12,460-472. Paul N. R.:A generał systems approach to human maturation and family therapy. W: W. Gray, F. J. Duhl, N. D. Rizzo (red.): General systems theory and psychiatry. Little, Brown & Co., Boston 1969, 435^55. Pauleikhoff B.: Ober die Auslósung endogener depressiver Phasen durch situative Einflusse. Arch. Psychiat. Nervenkr., 1959, 198, 456-463. Pawłów I. P.: Wykłady o czynności mózgu. PZWL, Warszawa 1951. Pawłów I. P.: Dwadzieścia lat badań wyższej czynności (zachowania się) zwierząt. PZWL, Warszawa 1952. PayneR. W.: Disorders of thinking. W: C. C. Costello (red.): Handbook of abnormal psychology. San Diego 1973. Peplau L. R., Perlman D. (red.): Loneliness: A source book of current theory, rese- arch and therapy. Wiley, New York 1982. Perry J.\ The Borderline Personality Disorder Scalę (BPD-Scale). Cambridge Hospital, Cambridge 1982. Perry J. C, Klerman G. L.: The borderline patients: Acomparative analysis of four sets of diagnostic criteria. Arch. Gen. Psychiat., 1978, 35, 141-152. Pervin L. A.: Psychologia osobowości. GWP, Gdańsk 2002. Petrilowitsch N.: Abnorme Personlichkeiten. Wyd. 3, Karger, Basel-New York 1966. Petrilowitsch N.: Psychopathien. W: K. P. Kisker, J. E. Meyer, M. Muller, E. Strómgren (red.): Psychiatrie der Gegenwart. Wyd. 2, Springer, Berlin 1972, 477-498. 284 Petrilowitsch N., Baer R.: Psychopathie 1945-1966. Fortschr. Neurol. Psychiat., 1967, 35, 557-649. Pfeiffer E.: Borderline states. Dis. Nerv. Sys., 1974, 35, 212-219. PiagetJ.: Równoważenie struktur poznawczych. PWN, Warszawa 1981. Pinel P: Traite medico-philosophique sur 1'alienation mentale. Brosson, Paris 1801. Pionkowski J.\ Kształtowanie się pojęcia psychopatii. NNiPP, 1958, 8, 473^478. Pishkin V., Williams N. V:. Cognitive deficit in schizophrenia. J. Nerv. Ment. Dis., 1983, 171,24-29. Plutchik R.: Emotion. A psychoevolutionary syntesis. Harper a. Row, New York 1980. Plutchik R., Kellerman H., Conte H. R.: A structural theory of ego defenses and emotions. W: C. E. Izard (red.): Emotions in personality and psychopathology. Plenum, New York 1979. Płużek Z,: Wartość testu WISKAD-MMPI dla diagnozy różnicowej w zakresie no- zologii psychiatrycznej. KUL, Lublin 1971. Pogue-Geile M. E, Oltmans T. S.: Sentence-perception and distractibility in schizophrenia. J. Abnorm. Psychol., 1980, 89, 115-124. Pohorecka A. (red.): Rodzina w terapii. IPiN, Warszawa 1992. Polanyi M: Personal knowledge. Towards a post-critical philosophy. Routlege a. Kegan, London 1958. Popper K. R.: Normal science and its dangers. W: I. Lakatos, A. Musgrave (red.): Criticism and the growth of knowledge. Cambridge Univ. Press, London 1970, 51-58. Popper K. R.: Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1992. PospiszylK: Psychopatia. PWN, Warszawa 1985. Półtawska W.: Z badań nad „dziećmi oświęcimskimi". Przeg. Lek., 1965, 21, 21-28. Półtawska W., Jakubik A., Sarnecki J., GątarskiJ.: Wyniki badań psychiatrycznych osób urodzonych lub więzionych w dzieciństwie w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Przeg. Lek., 1966, 22, 21-36. Praszkier R.\ Zmieniać nie zmieniając. Ekologia problemów rodzinnych. WSiP, Warszawa 1992. Prentice N. N., Kelly E J.\ Intelligence and delinąuency: a reconsideration. J. Soc. Psychol., 1963,60,327-337. Prichard J. C: A treatise on insanity and other diseases affecting the mind. Sherwood, Gilbert a. Piper, London 1835. Próchnicka M: Informacja a umysł. Universitas, Kraków 1991. 285 Przybylska M: Osobowość nieprawidłowa a alkoholizm. UMK, Toruń 1990 (praca magisterska). Pugh D. S., Hickson D. J., Hinnings C. R.: An empirical taxonomy of structures of work organization. Adm. Sc. Quart., 1969, 14, 115-126. Puszczewicz B.: Organizacja pamięci u chorych na schizofrenię paranoidalną. WSPS, Warszawa 1987 (praca magisterska). Quay H. C.: Psychopathic personality as pathological stimulation seeking. Amer. J. Psychiat., 1965,22, 180-183. Quine W. V: Ontological relativity and other essays. Columbia Univ. Press, New York 1969. Rabę-Jabłońska J.\ Robocza wersja IV edycji klasyfikacji zaburzeń psychicznych przygotowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne: Diagnostic and Statistical Manuał of Mental Disorders-IV, Options Book. Psychiat. Pol., 1993,27, 109-119. Rado S.: Dynamics and classification of disordered behaviour. W: Psychoanalysis of behaviour. Grune a. Stratton, New York 1956, t. 1, 268-285. Radochoński M.\ Psychoterapia rodzinna w ujęciu systemowym. WSP, Rzeszów 1984. Raine A.: Psychopathy, schizoid personality and borderline/schizotypal personality disorders. Pers. Ind. Diff, 1986, 7, 493-501. Rampling D.: Aggression: A paradoxical response to trycyclic antidepressants. Amer. J. Psychiat, 1978, 135, 117-118. Ransford H, E.: Isolation, powerlessness and violence. Amer. J. Soc, 1968, 73, 581-591. Rapaport D.\ The autonomy of the ego. W: R. P. Knight, C. R. Friedman (red.): Psychoanalytic psychiatry and psychology. Int. Univ. Press, New York 1954. Rapaport D.: A historical survey of psychoanalytic ego psychology. Buli. Phil. A. Psychoanal., 1958, 8, 105-120. Rapoport A.: Ujęcie ogólnej teorii układów. Stud. Filoz., 1963, 32, 51-76. Redl E, Wineman D.\ The aggressive child. Free Press, Glencoe 1957. Rees L.: Constitutional factors and abnormal behaviour. W: H. J. Eysenck (red.): Handbook of abnormal psychology. Wyd. 2, Pitman, London 1973, 487-539. Reich W.: Character analysis. Moonday Press, New York 1949. Reid W. H. (red.): The psychopath. A comprehensive study of antisocial disorders and behaviors. Brunner/Mazel, New York 1978. Reiser D. E., Levenson H.\ Abuses of the borderline diagnosis: a clinical problem with teaching opportunities. Amer. J. Psychiat., 1984, 141, 1528-1532. Reykowski J.: Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego. PWN, Warszawa 1966. 286 Reykowski J.\ Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie. Kw. Pedagog., 1970, 15,45-58. Reykowski J.\ Osobowościowe i sytuacyjne przesłanki agresji. Psychol. Wych., 1973, 16,299-309. Reykowski J.\ Eksperymentalna psychologia emocji. Wyd. 2, KiW, Warszawa . 1974. Reykowski J.: Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności. W: T. Tomaszewski (red.): Psychologia. PWN, Warszawa 1975a, 762-825. Reykowski J. (red.): Studies on the mechanisms of prosocial behavior. Warsaw Univ. Press, Warsaw 1975b. Reykowski J. (red.): Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi. KiW, Warszawa 1976a. Reykowski J.: O rozwoju osobowości. Psychol. Wych., 1976b, 19, 323-339. Reykowski J.\ Spontaniczna agresja i spontaniczne czynniki ją hamujące. Przeg. Psychol., 1977,20,203-228. Reykowski J. (red.): Teoria osobowości a zachowania prospołeczne. PAN, Warszawa 1978. Reykowski J.\ Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość. PWN, Warszawa 1979. Reykowski J.\ Procesy emocjonalne. Motywacja. Osobowość. W: T. Tomaszewski (red.): Psychologia ogólna. Warszawa 1992, t. 2. Reykowski J., Kochańska G.\ Szkice z teorii osobowości. WP, Warszawa 1980. Reykowski J., Owczynnikowa O. W., Obuchowski K. (red.): Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości. Wyd. 2, Ossolineum Wrocław 1985. Rękawek T.: Obraz siebie i poczucie odpowiedzialności u młodzieży uzależnionej od środków odurzających. ATK, Warszawa 1995 (praca magisterska). Ricoeur R: De 1'interpretation. Editions du Seul, Paris 1965. Riegel K. E, Rosenwald G. C. (red.): Structure and transformation: developmental and historical aspects. Wiley, New York 1975. Riesman D.: Samotny tłum. PWN, Warszawa 1970. Robins E.: Sociopathy. W: B. B. Wolman (red.): International encyclopedia of psychiatry, psychology, psychoanalysis and neurology. Aesculapius, New York 1977, t. 10,364-368. Robins L. N.: Deviant children grown up: a sociological and psychiatrie study of sociopathic personality. Williams a. Wilkins, Baltimore 1966. Robinson T. N., Zahn T. R: Psychoticism and arousal: possible evidence for a linka- ge of P and psychopathy. Pers. Ind. Diff, 1985, 6, 47-66. Roessler R., Bolton B.: Psychosocial adjustment to disability. Univ. Park Press, Baltimore 1978. Rogers C. R.: Client-centered therapy. Houghton Mifflin, Boston 1951. 287 Rogers C. R., Dymond R. F. (red.): Psychotherapy and personality change. Univ. Chicago Press, Chicago 1954. Rogiewicz A.: Psychoterapia i wybrane problemy psychiatryczne w ujęciu systemowym. W: T. Bilikiewicz: Psychiatria kliniczna. Wyd. 7 (pod red. A. Bilikiewicza), PZWL, Warszawa 1989, t. 3, 188-299. Rohde-Dachser C: Das Borderline-Syndrom. Huber, Bern/Stuttgart/Wien 1979. Rohde-Dachser C: Jchstrukturelles Defizit. W: W. Mertens (red.): Psychoanalyse. Urban u. Schwarzenberg, Munchen 1983, 83-90. Rokeach M:. The open and closed mind. Basic Books, New York 1960. Rorschach H.: Psychodiagnostics. Huber, Bern 1921. Rosch E.\ Classification of real-world objects: origins and representations in cogni- tion. W: S. Ehrlich, E. Tislving (red.): Le memoire semantiąue. Buli. Psychol., Paris 1976. Rosch E., Lloyd B. (red.): Cognition and categorization. Erlbaum, Hillsdale 1978. Rosenberg M. J., HollandC. I., McGuire W. J., Abelson R. R, Brehm J. W.: Attitude organization and change. Yale Univ. Press, New Haven 1960. Rostowska T.: Transmisja międzypokoleniowa w rodzinie w zakresie wybranych wymiarów osobowości. UL, Łódź 1995. Rotter J. B.: Generalized expectancies for internal versus external control of reinfor- cement. Psychol. Monogr., 1966, 80. Rotter J. B.: Some problems and misconceptions related to the construct of internal ver- sus external control of reinforcement. J. Consult. Clin. Psychol, 1975, 43, 56-67. RoyceJ. R., BussA. H'. The role of generał systems and information theory in multi- -factor individuality theory. Canad. Psychol. Rev., 1976, 17,1-21. RueschJ.: Disturbed communication. Norton, New York 1957. Ruesch J., Bateson C\ Communication - the social matrix of psychiatry. Wyd. 2, Norton, New York 1968. RueshJ.: The infantile personality. Psychosom. Med., 1948, 10, 134-144. Rush B.: Medical inąuiries and observations upon the diseases of the mind. Kimber a. Richardson, Philadelphia 1812. Rutter M:. Temperament, personality, and personality disorder. Brit. J. Psychiat., 1987, 150,443-458. Ruegsegger R: Selbstmordversuche. Psychiat. Neurol., 1963, 164, 81-98. Rzewuska M: Charakterystyka przebiegu schizofrenii paranoidalnych. IPiN, Warszawa 1988 (rozprawa habilitacyjna). Rzewuska M.: Wpływ ogólnej teorii systemów na ukierunkowanie badań nad schizofrenią. Post. Psychiat. Neurol., 1992, 1, 28-33. Saccuzzo D. R, BraffD. L.: Early information processing deficit in schizophrenia: new findings using RDC schizophrenic subgroups and manie controls. Arch. Gen. Psychiat., 1981,38, 175-179. 288 Saccuzzo D. R, Hirt M, Spencer T:. Backward masking as a measure of attention in schizophrenia. J. Abnorm. Psychol., 1974, 83, 512-522. SadoffR. L. (red.): Violence and responsibility: The individual, family and society. Medical a. Scientific Books, New York 1978. Sadowski W.: Podstawy ogólnej teorii systemów. PWN, Warszawa 1978. Salminen J. K., Lehtinen V., Jokinen K.: Psychosomatic disorder: A treatment problem morę difficult than neurosis? Acta Psychiat. Scan., 1980, 62, 1-12. Samuels A., Shorter B., Plaut E: Krytyczny słownik analizy Jungowskiej. Unus, Warszawa 1994. Sandell R.: Two kinds of borderline concepts. Conceptual and empirical agreement between DSM-II1, DIB, and Kernberg. Psychiat. Dev, 1989, 4, 351-365. Sandler M. (red.): Psychopharmacology of aggression. Raven Press, New York 1979. Sanocki W.: Kwestionariusze osobowości w psychologii. PWN, Warszawa 1976. Sansone R. A., Sansone L. A.: Borderline personality. Interpersonal and behavioral problems that sabotage treatment success. Postgr. Med., 1995, 97, 169-179. Sarol-Kotelnicka A.: Przebieg terapii i odległe wyniki leczenia pacjentów z zaburzeniami osobowości. IPiN, Warszawa 1993 (praca doktorska). Sartorius N., Jablensky A., Cooper J. E., Burkę J. D. (red.): Psychiatrie classifica-tion in an international perspective. Brit. J. Psychiat., 1988, 152 (suppl. 1), 1-52. Sass H.: Psychopathie, Soziopathie, Dissozialitat. Springer, Berlin 1987. Schacht R.: Alienation. Anchor Books, New York 1971. Scheflen A. E.\ Systems and psychosomatics. Psychosom. Med., 1966, 28, 297--304. Scheflen A. E.\ Communicational concepts of schizophrenia. Levels of schizophrenia. Brunner/Mazel, New York 1981. Schilder R E: Das Korperschema. Springer, Berlin 1924. Schlegel W. S.: Kórperund Seele. Enke, Stuttgart 1957. Schlenker B. R., WeigoldM. E: Interpersonal processes involving impression regu-lation and management. Ann. Rev. Psychol., 1992, 43, 133-168. Schneider K.: Die psychopatischen Persónlichkeiten. Wyd. 9, Deuticke, Wien 1950. Schneider W., Shiffrin R. M.: Controlled and automatic human information proces-sing: I. Detection, search and attention. Psychol. Rev., 1977, 84, 1-66. Schroder H., Driver M., Streufert S.\ Human information processing. Holt, New York 1967. Schulsinger E: Psychopathy: heredity and environment. Int. J. Mental Health, 1972, 1, 190^206. Schur M.\ Basic problems of psychosomatic medicine. W: H. Herma, G. M. Kurth (red.): Elements of psychoanalysis. World Publ., New York 1950. 289 Schwartz S. (red.): Language and cognition in schizophrenia. Lawrence Erlbaum Ass., Hillsdale 1978. Searle J. R.: Minds, brains and science. Harvard Univ. Press, Massachusetts 1984. Seeman M: On the meaning of alienation. Amer. Soc. Rev., 1959, 24, 783-791. Seeman M: Alienation studies. Ann. Rev. Soc, 1975, 23, 91-123. Sehr M. M: Inteligencja emocjonalna. Testy EQ. Diogenes, Warszawa 1999. Servan-Schreiber D., Cohen J. D., Steingard S.: Schizophrenic deficits in the pro- cessing of context. A test of a theoretical model. Arch. Gen. Psychiat, 1996, 53, 1105-1112. Sęk H.: Nadmierna konkretyzacja i „overinclusion" jako hipotezy wyjaśniające patologię myślenia pojęciowego w schizofrenii. Psychiat. Pol., 1969, 5, 581-586. Shagass C: An electrophysiological view of schizophrenia. Biol. Psychiat., 1976, 11,3-30. Shagass C, Roemer R. A., Straumanis J. J.: EEG activation levels in psychiatrie disorders. Adv. Biol. Psychiat., 1983, 13, 36-42. Shands H. C.: How are „psychosomatic" patients different from „psychoneurotic" patients. Psychother. Psychosom., 1975, 26, 270-285. Sheehy M, Goldsmith L., Edward C.: A comparative study of borderline patients in a psychiatrie out-patient clinic. Amer. J. Psychiat., 1980, 137, 1374-1379. Sheldon W. H., Stevens S. S.: The varieties of temperament: Apsychology of consti- tutional differences. Harper a. Row, New York-London 1942. Shiffrin R. M., Schneider W:. Controlled and automatic human information proces- sing: II. Perceptual learning, automatic attending, and a generał theory. Psychol. Rev., 1977, 84, 127-190. Shneidman E. S., Farberow N. L. (red.): The ery for help. McGraw-Hill, New York 1965. Shontz F. C.: The psychological aspects of physical illness and disability. Macmillan, New York 1975. Shulz R.: Effects of control and predictability on the physical and psychological well- -being of the institutionalized aged. J. Pers. Soc. Psychol., 1976, 33, 563-573. Siciński A.: Pojęcia „potrzeby" i „wartości" w świetle koncepcji systemu (wstępna propozycja). Stud. Filoz., 1976, 12, 35-51. SiekS.: Osobowość. ATK, Warszawa 1982. Siek S.: Wybrane metody badania osobowości. Wyd. 2, ATK, Warszawa 1993. Siemaszko A.: Granice tolerancji. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993. Sifneos P. E.\ Manipulative suicide. Psychiat. Quart., 1966, 40, 523-532. Sifneos P. E.: The prevalence of „alexithymic" characteristics in psychosomatic patients. Psychother. Psychosom., 1973, 22, 255-263. Simon H. A.: Information processing models of cognition. Ann. Rev. Psychol., 1979, 30, 363-396. 290 Simon H. A.: Cognitive science: the newest of the artificial. Cognit. Sci., 1980, 4, 33-46. Simon F. B., Stierlin //.: Słownik terapii rodzin. GWP, Gdańsk 1998. Simonov P. V: The information theory of emotion. W: M. B. Arnold (red.): Feelings and emotions. Academic Press, New York 1970. Simons R. C: Self-defeating and sadistic personality disorders: needed additions to the diagnostic nomenclature. J. Pers. Dis., 1987, 1, 161-167. Siwiak-Kobayashi M: Terapia poznawcza, uczenie społeczne a społeczno-po- znawcza terapia zaburzeń nerwicowych w Klinice Nerwic Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Psychoterapia, 2000, 2 (113), 63-76. Skarżyńska K.: Spostrzeganie ludzi. PWN, Warszawa 1981. Skórny Z: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. PWN, Warszawa 1968. Skórny Z.: Poziom aspiracji i jego determinanty. Przeg. Psychol., 1970, 13,111-141. Skórny Z: Rozbieżność poziomu aspiracji i warunków osobistych a niektóre zaburzenia w zachowaniu się. Przeg. Psychol., 1972, 15, 61-80. Smulewicz A. B.: Małoprogredientnaja szizofrenia i pogranicznyje sostojanija. Medicina, Moskwa 1987. Smuts J. G: Holism and evolution. Macmillan, New York 1926. Sokal R. R.: Classification: purposes, principles, progress, prospects. Science, 1974, 185, 115-123. Sokolik Z, Szostak M.: Psychoanalityczne podejście do problemów psychopatii. W: M. Szostak (red.): Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej. UW, Warszawa 1976, 161-173. SoloffP. H., Lis J. A., Kelly T., Ulrich R.: Self-mutilation and suicidal behavior in borderline personality disorder. J. Pers. Dis., 1994, 8, 257-267. Sosnowski T.\ Reaktywność, poziom stymulacji a niektóre cechy zachowania werbalnego w małych grupach zadaniowych. W: J. Strelau (red.): Regulacyjne funkcje temperamentu. Ossolineum, Wrocław 1982, 47-61. Spitz R. A.: No and yes. On the genesis of human communication. Int. Univ. Press, New York 1957. Spitzer R. L., EndicottJ., Gibbon M.: Crossing the border into borderline personality and borderline schizophrenia. Arch. Gen. Psychiat., 1979, 36, 17-24. Spitzer R. L., Endicott J., Robins E.\ Research diagnostic criteria: rationale and re- liability. Arch. Gen. Psychiat., 1978, 35, 773-782. Srole L.\ Social integration and certain corollaries. Amer. Soc. Rev., 1956, 21, 709-716. SroleL., Langer T., MichaelS., Opler M, Rennie T.: Mental health in the metropo- lis. McGraw Hill, New York 1962. Stengel E.: Suicide and attempted suicide. Penguin Books, Harmondsworth 1964. 291 Stephanos S., Biebl W., Plaum F. G: Ambulatory analytical psychotherapy of psy-chosomatic patients: a report on the method of „relaxation analytiąue". Brit. J. Med. Psychol., 1976, 49, 305-313. Stepulak M.: Podejście systemowe we współczesnej psychologii polskiej. KUL, Lublin 1995, Stern A.: Psychoanalytic investigation of and therapy in the borderline group of neuroses. Psychoanal. Quart., 1938, 7, 467^89. Stewart R. A., Powell G. E., Chetwynd S. J.\ Person perception and stereotyping. Saxon House, Westmead 1979. Stone M. H.: The borderline syndromes. Constitution, personality, and adaptation. McGraw-Hill, New York 1980. Straś-Romanowska M: Próba interpretacji nieadekwatnego oceniania siebie w terminach teorii poznawczych. Przeg. Psychol., 1975, 18, 311-330. Strauss J. S.: Intermediare Prousse in der Schizophrenie. W: W. Bóker, H. D. Brenner (red.): Schizophrenie ais systemische Storung. Huber, Bern-Toronto 1989, 39-49. Strelau J.: Temperament i typ układu nerwowego. PWN, Warszawa 1969. Strelau J. (red.): Rola cech temperamentalnych w działaniu. PAN, Wrocław 1974. Strelau J.: Rola temperamentu w rozwoju psychicznym. WSiP, Warszawa 1978. Strelau J. (red.): Regulacyjne funkcje temperamentu. PAN, Wrocław 1982. Strelau J:. Temperament i inteligencja. PWN, Warszawa 1992. Strelau J.: Psychologia temperamentu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Strelau J., Ciarkowski W., Nęcki E.\ Różnice indywidualne: możliwości i preferencje. Ossolineum, Wrocław 1992. Strotzka H. (red.): Neurose, Charakter, soziale Umwelt. Kindler, Miinchen 1973. Struening E. L., Richardson A. H.: A factor analytic exploration of the alienation, anomia and authoritarianism domain. J. Soc. Psychol., 1965, 66, 353-358. Sturup G. K.; The management and treatment of psychopaths in a special institution in Denmark. Proc. Royal Soc. Med., 1948, 41, 765-769. Stubbins J. (red.): Social and psychological aspects of disability. Univ. Park Press, Baltimore 1977. SuedfeldP: Aloneness as a healing experience. W: L. A. Peplau, Perlman W. (red.): Loneliness: A sourcebook of current theory, research and therapy. Wiley, New York 1982. Suls J., GreenwaldA. (red.): Psychological perspectives in an individual's self-sys-tem. Erlbaum, New Jersey 1983. Susulowska M, Przetacznikowa M.\ Wpływ choroby przewlekłej na rozwój psychiczny i osobowość dziecka. PWN, Warszawa 1967. 292 Susulowska M, Sztompka D.: Próba wyjaśnienia młodzieżowych zamachów samobójczych. Psychol. Wych., 1968, 11, 541-564. Swiadoszcz A. M.: Newrozy i ich leczenije. Medicina, Moskwa 1971. Syndulko K.: Electrocortical investigations of sociopathy. W: R. D. Hare, D. Schalling (red.): Psychopathic behaviour. Approaches to research. Wiley, London 1978, 145-155. Szasz T. S.: The myth of mental illness. Paladin, London 1972. Szczepańska M.: Zapotrzebowanie na stymulację osób uzależnionych od alkoholu. WSPS, Warszawa 1990 (praca magisterska). Szelenberger W.\ Potencjały wywołane u chorych na schizofrenię: aktualny stan wiedzy. Post. Psychiat. Neurol., 1993, 2, 365-374. Szmajke A.: Samoutrudnianie jako sposób autoprezentacji. IP PAN, Warszawa 1996. Szmajke A.: Autoprezentacja. Maski, pozy, miny. Ursa Consulting, Olsztyn 1999. Szurek S.: Notes on the genesis of psychopathic personality trends. Psychiatry, 1942, 5, 1-6. Szwarc K.: Zmiany osobowości na skutek inwalidztwa. WSPS, Warszawa 1985 (praca magisterska). Szyderska A.: Swoistość mechanizmów obronnych osobowości w zespole nerwicowym. ATK, Warszawa 1995 (praca magisterska). Tajfel H.: Stereotypy społeczne i grupy społeczne. Stud. Psychol., 1982, 22, 5-25. Tap P. (red.): Identit, individuelle et personalisation. Edition Privat, Toulouse 1979. Tarnopolsky A., Berelowitz M.: Borderline personality. A review of recent research. Brit. J. Psychiat., 1987, 151, 724-734. Taylor F. K.: Prokaletic measures derived from psychoanalytic techniąue. Brit. J. Psychiat., 1969, 115,407^119. Taylor G. J.: Alexithymia: concept, measurement, and implications for treatment. Amer. J. Psychiat., 1984, 141, 725-732. Taylor G. J.: The alexithymia construct: conceptualization, validation, and relation- ship with basie dimensions of personality. New Trends Exp. Clin. Psychiat., 1994, 10,61-74. Taylor G. J., Bagby R.M., Parker J. D.: The alexithymia construct. A potential para- digm for psychosomatic medicine. Psychosomatics, 1991, 32, 153-164. Taylor G. J., Bagby R. M., Parker J. L>.: The revised Toronto Alexithymia Scalę: some reliability, validity, and normatice data. Psychother. Psychosom., 1992, 57, 34^1. Taylor G. J., Bagby R. M, Parker J. D.\ Disorders of affect regulation. Alexithymia in medical and psychiatrie illness. Cambridge University Press, Cambridge 1997. 293 Taylor G J., Ryan D., Bagby R. M: Toward the development of a new self-report alexithymia scalę. Psychother. Psychosom., 1985, 44, 191-199. Tellenbach H.\ Melancholie. Wyd. 2, Springer, Berlin 1974. TerelakJ:. Człowiek w sytuacjach ekstremalnych. MON, Warszawa 1982. TerelakJ. E: Stres psychologiczny. Branta, Bydgoszcz 1995. Thille Z, Zgirski L.: Toksykomanie. PZWL, Warszawa 1976. Thomas A., Chess S.: Temperament and development. Brunner/Mazel, New York 1977. Toeplitz Z.: Skala Poszukiwania Wrażeń Marvina Zuckermana jako narzędzie pomiaru zapotrzebowania na stymulację. Przeg. Psychol., 1977, 20, 145-160. Toffler G., Modestin J.: Are there differences between borderline and other persona-lity disorders? Eur. Arch. Psychiat. Neurol. Sci, 1987, 236, 276-280. Tomaszewski T: Problemy i kierunki współczesnej psychologii. PWN, Warszawa 1968. Tomaszewski T: Wstęp do psychologii. PWN, Warszawa 1963. Tomaszewski T. (red.): Psychologia. PWN, Warszawa 1975. Tomaszewski T: Ślady i wzorce. WSiP, Warszawa 1984. Tomaszewski T.: Człowiek jako podmiot i człowiek jako przedmiot. W: J. Reykowski, O. W. Owczynnikowa, K. Obuchowski (red.): Studia z psychologii emocji, motywacji i osobowości. Wyd. 2, Ossolineum, Wrocław 1985, 59-74. Torgersen S.: Genetic and nosological aspects of schizotypal and borderline personalny disorders: a twin study. Arch. Gen. Psychiat., 1984, 41, 546-554. Tólle R.\ Personlichkeitsstorungen. W: K. P. Kisker, H. Lauter, J. E. Meyer, C. Muller, E. Stromgren (red.): Psychiatrie der Gegenwart. Wyd. 3, Springer, Berlin 1986, t. 1, 151-188. Trzebiński J.: Twórczość a struktura pojęć. PWN, Warszawa 1981. Tsuang M. T.: Memory deficit and long term outcome in schizophrenia: a prelimina-ry study. Psychiat. Res., 1982, 6, 355-360. Tylka J.: Psychosomatyka. Wyd. UKSW, Warszawa 2000. Tyrer R: Personality disorders: diagnosis, management and course. Wright, London 1988. Tyrer R, Seivewright H.: Studies of outcome. W: P. Tyrer (red.): Personality disorders: diagnosis, management and course. Wright, London 1988, 119-136. Tyrer R, Manley C, Van Horn E., Leddy D., Ukoumunne O. C: Personality ab-normality in severe mental illness and its influence on outcome of intensive and standard case management: a randomised controlled trial. Eur. Psychiat., 2000, 15, Suppl. 1,7-10. Tyszkowa M. (red.): Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne. PWN, Warszawa 1988. UjemowA. I.: Sistiemnyj podchód i obszczaja teoria sistiem. Mysi, Moskwa 1978. 294 Urban M.: Longterm treatment of borderhne personality disorders - practical expe- riences and theoretical considerations. Dyn. Psychiat., 1995, 28, 86-95. Urlińska M. M.: Obraz własnej osoby młodzieży przewlekle chorej na dychawicę oskrzelową. UMK, Toruń 1987 (praca doktorska). Yalzelli L.\ Psychobiology of aggression and yiolence. Raven Press, New York 1981. Yenables P H.: Input dysfunctions in schizophrenia. W: B. A. Maher (red.): Progress in experimental personality research. Academic Press, New York 1964, 1—47. Yenzlaff U.: Die psychoreaktiven Stórungen nach entschadigungspflichttigen Erreignissen. Springer, Berlin 1958. Yirkkunen M.\ Self-mutilation in antisocial personality disorder. Acta Psychiat. Scand., 1976, 54, 347-352. Voght R., Ernst L.\ Differences in phantasy life of psychosomatic and psychoneuro- tic patients. Psychother. Psychosom., 1977, 28, 98-105. Yolkan V. D.: Primitive internalized object relations. Int. Univ. Press, New York 1976. Von RadM, Lolas F.\ Differences of verbal behavior in psychosomatic and psycho- neurotic patients. Psychother. Psychosom., 1977, 28, 83-97. Yoorhees B. H.: Axiomatic theory of hierarchical systems. Behav. Sci., 1983, 28, 24-34. Walentynowicz A.: Definicje, kryteria diagnostyczne i próby leczenia osób z osobowością nieprawidłową typu borderline. Psychiatr. Pol., 1990, 24, 55-64. Walker L. CA.: Inadeąuacies of the masochistic personality disorder diagnosis for women. J. Pers. Dis., 1987, 1, 183-189. Wciórka J.\ Nowa międzynarodowa klasyfikacja zaburzeń psychicznych. Biul. IPiN, 1991, 1,44-52. Weiss J. M. A., Davis D., HendlundJ. L., Won Cho D.\ The dysphoric psychopatii: a comparison of 524 cases of antisocial personality disorder with matched con- trol. Compreh. Psychiat, 1983, 24, 355-369. Weiss K. M., Yrtunski P B., Simpson D. M: Information overload disrupts digit re- call performance in schizophrenics. Schiz. Res., 1988, 1, 299-303. Weiss R. S.: Loneliness: The experience of emotional and social isolation. MIT Press, Boston 1973. Weissman M. M., Myers J. K., Harding P. S.\ Psychiatrie disorders in a US urban community: 1975 to 1976. Amer. J. Psychiat., 1978, 135, 459^ł62. Weller M. A.: Medical concepts in psychopathy and yiolence. Med. Sc. Law, 1986, 26, 131-143. Wenz F. V: Seasonal suicide attempts and forms of loneliness. Psychol. Rep., 1977, 40, 807-810. 295 Werlinder H.\ Psychopathy: A history of the concept. Almąuist a. Wiksell, Stockholm 1978. Wertheim E. S.: Family unit therapy and the science and typology of family systems. Fam. Process, 1973, 12, 361-376. Wiener N.: Cybernetyka a społeczeństwo. Wyd. 2, KiW, Warszawa 1961. Wilson H.: Juvenile delinquency in problem families in Cardiff. Brit. J. Delinąuency, 1958,9,95-101. Wilson T. D.: On user studies and information needs. J. Doc, 1981, 37, 3-15. WinstonA., Laikin M, PollackJ., Samstag L. W., McCułlough, Murań J. C: Short- -term psychotherapy of personality disorders. Amer. J. Psychiat., 1994, 151, 190-194. Witkin H. A.: Psychologiczne zróżnicowanie i formy patologii. Przeg. Psychol., 1968, 16,75-104. WitkinH. A., DykR. B., Faterson H. E, Goodenough D. R., Karp S.A.: Psychological differentation. Wiley, New York 1962. Wittels E: Der hysterische Charakter. Psychoanal. Beweg., 1931, 3, 138-165. Wittgenstein L.: Dociekania filozoficzne. PWN, Warszawa 1972. Wittkower E. D.: Progres recents en medicine psychosomatiąue. Rev. Med. Psycho- som., 1965, 7, 345-364. Wojciszke B.: Procesy oceniania ludzi. Nakom, Poznań 1991. Wolberg A. R.: Psychoanalytic psychotherapy of the borderline patient. Thieme- -Stratton, New York 1982. Wolman B. B:. The sociopathic personality. Brunner/Mazel, New York 1987. Wolman B. B., Stricker G. (red.): Handbook of family and marital therapy. Plenum Press, New York 1983. Wołków P P (red.): Sistiemnyj podchód i psichiatrija. Wyszejszaja Szkoła, Mińsk 1976. WoodsB. T., EbyM. O.: Excessivemirrormovementsandaggression. Biol. Psychiat., 1982, 17,23-32. Wulff H. R., Pedersen S. A., Rosenberg R.: Filozofia medycyny. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1993. Wundt W: Grundziige der physiologischen Psychologie. Wyd. 3., Verlag von W. Engelman, Leipzig 1887, t. 2. Wylie R. C: The self-concept. Univ. Nebraska Press, Lincoln 1961. Wyrsch J.\ Uber moralischen Defekt. Monatsschr. Psychiat. Neurol., 1943, 107, 226-248. Wysokińska-Gąsior T.: Motywacyjne i temperamentalne determinanty wyboru celu w sytuacji osiągnięć u osób z zaburzeniami nerwicowymi. IPiN, Warszawa 1975 (praca doktorska). 296 Yeudall L. T., Fromm-Auch D., Davies P.\ Neuropsychological impairments of per- sistent delinąuency. J. Nerv. Ment. Dis., 1982, 170, 257-265. Zadeh L. A.: Fuzzy set. Inform. Control, 1965, 8, 338-353. Zadeh L. A., Polak E. (red.): System theory. McGraw-Hill, New York 1969. Zajonc R. B.: Feeling and thinking: preferences need no inferences. Amer. Psychol., 1980,35, 151-175. Zawadzki B.: Wykłady z psychopatologii. UW, Warszawa 1959. Zerssen D. von: Habitus und Geschlecht. Homo, 1968, 19, 1-27. Zerssen D. von: Physique and personality. W: A. R. Kapłan, W. Powell (red.): Humań behavior genetics. Thomas, Springfield 1973. Zerssen D. von: Korperbau, Personlichkeit und seelische Stórungen. Thieme, Stuttgart 1974. ZetzelE. R.: The so-called good hysteric. Int. J. Psychoanal., 1968, 49, 256-260. Ziemba S., Jarominek W., Staniszewski R.: Problemy teorii systemów. Ossolineum, Wrocław 1980. Zilboorg G.: Ambulatory schizophrenia. Psychiatry, 1941, 4, 149-155. Ziller R. C.: Individuation and socialization. A theory of assimilation in large orga- nizations. Hum. Rei., 1964, 17, 341-360. Zuckerman M: The sensation seeking motive. Próg. Exp. Pers. Res., 1974, 7, 80-148. ZuttJ.: Ober Daseinsordnungen. Nervenarzt, 1953, 24, 177-187. tok-Jaroszewska U.: Leczenie nerwic i zaburzeń osobowości. Ter. Lek., 1980, 30, 215-222. SKOROWIDZ Agresja 220, 248 - geneza wieloczynnikowa 221 - postać fizyczna 220 - słowna 220 - symboliczna 220 Aktywacja kory mózgu 149 - optymalna, teoria Hebba 144 - wzrost nadoptymalny 246 Aktywność 127 -zachowania 142 Aleksytymia 16, 97-102 -badania 100 - mit 89 - pojęcie 99 Alienacja, kwestionariusz pomiaru 52 - poczucie obiektywne 52 - subiektywne 52 - rodzaje wg Seemana 52 Alkoholizm 43, 70 Analfabetyzm emocjonalny 100 Analiza komputerowa zapisów EEG a osobowość nieprawidłowa 108 - struktury charakteru wg Fromma 47 Anomia 52, 53 Aspiracje nierealistyczne 197 -niestabilne 197 - realistyczne 197 -zaniżone 197 Autoagresja 215, 220, 223 Automatyzacja jednostki 49 Autonomia funkcjonalna, względna 125 Autoprezentacja, charakter manipulacyjny (instrumentalny) 218 - motywy 218 Badania aleksytymii, Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości (MMPI) 100 - testy projekcyjne TAT i Rorschacha 100 Badania, endokrynologiczne a koncepcja czterech skoków 17 - epidemiologiczne, analiza 109 - genetyczne a analiza rodowodowa 106 - psychofarmakologiczne a koncepcja czterech skoków 17 - systemowe, główne dziedziny 121 - obecne kierunki 122 - podział wg Sadowskiego 122 - nad zaburzeniami osobowości 15 Blok(i) funkcjonalne mózgu, wg Łurii 149 ------odbierający 149 ------programujący 149 ------regulujący 149 Budowa ciała dysplastyczna a temperament skirtotymiczny 19 - pyknicza a temperament cyklotymiczny i skłonność do cyklofrenii 18 ----typ atletyczny a temperament iksoty- miczny 18 ------ektomorficzny 20 ------endomorficzny 20 ------mezomorficzny 20 ------mieszany 20 Cecha(y) charakteru, depresyjno-masochi-styczne 91 - narcystycznego 40 - - stałe 34 - wg Fenichela 34 - - zmienne 34 - definicja 55 - masochistyczne 79 - osobowości aleksytymicznej 99 - - nieprawidłowej 60, 61, 68 - skirtotymicznej 19 - teorie 15 - podstawowe, sytuacji problemowej 176 298 Cecha(y) podstawowe, zaburzeń osobowości 170 - temperamentalne (czynnik konstytucjonalny) 141 - typowe osobowości nieprawidłowej z wyraźnymi cechami antysocjalnymi 64 Cerebrotonia a typ ektomorficzny 20 Charakter(y), analiza struktury wg Fromma 47 - analny 35, 36 - anankastyczny 42 - antysocjalny 43 - autorytarny 48 - bierno-agresywny 42, 43 - cechy wg Fenichela 34 - - stałe 34 - zmienne 34 - cykliczny 42 - cyklotymiczny 19 - depresyjno-masochistyczny 42 - depresyjny 42 - destruktywny 49 - wg Eysencka 29 - falliczny 35, 36 - fobiczny 42 - wg Freuda 33 - wg Fromma 29 - genitalny 35 -histeryczny 41, 42 - impulsywny 42, 43 - infantylny 43 - ,jak gdyby" 43 - klasyfikacja typów wg Reicha i Fenichela 36 - koncepcja freudowska 32 - konformistyczny 49 - manipulacyjny 38 - narcystyczny 36, 38, 39, 40, 43 - nerwicowy (nerwica charakteru) 37 - - wg Alexandra 38 - - wg Horney 44 - niedojrzały 43 - nieproduktywny 51 - - a typy osobowości alienacyjnej 50 - oralny 34, 36, 43 - paranoiczny 43 - patologia 37 - psychotyczny 90 - reaktywny 36 Charakter(y) sadomasochistyczny 43 - schizofreniczny 90 - schizoidalny 43 - schizotymiczny 19 - skirtotymiczny 19 - struktura neurotyczna 44 - typy zaburzeń wg Meissnera 42 - ukierunkowany na obronę przed lękiem 36 ----------superego 36, 37 - zaburzenia 37 Charakterystyka ogólna zaburzeń rozwoju osobowości 131 Choleryk 17,21,22 Choroba(y) afektywne 70 - alkoholowa a osobowość nieprawidłowa 71 - a zespół alienacyjny 54 -psychiczna 11, 14 - koncepcje współczesne 13 - model behawioralny 14 ------eklektyczny 14 ------mechaniczny 14 ------społeczny 14 - psychosomatyczne, patogeneza 208 ----przyczyny nieefektywności terapii psychoanalitycznej 99 Chory psychotyczny 71 - z zespołem depresyjnym 245 Chwiejność afektywna 68 Cyklofrenia 19 Cykloidia 19 Cyklotymia 19, 81 Czynnik konstytucjonalny (cechy temperamentalne) osobowości 141 Deficyt lęku 61 Depresja endogenna 91 - nawracająca 91 Deprywacja sensoryczna 224 Deseksualizacja libido 33 Destrukturalizacja całkowita osobowości 204 Dezintegracja osobowości 204, 206, 207 -struktury ,ja" 251 Diagnostyka zaburzeń osobowości wg koncepcji wymiarów osobowości 88 - psychicznych u dzieci i młodzieży 90 Doświadczenia traumatyczne a trwałe zmiany osobowości 80 299 Drażliwość 68 Dysharmonia psychiczna 94 Dysocjacja 206 Dystymia 81 Ego cielesne 98 - patologia 39 - resomatyzacja funkcji 98 Egocentryzm 36, 196 Ekshibicjonizm werbalny 215 Ekstrawersja 25 Emocje pozytywne i negatywne a przetwarzanie informacji 158 Empatia 84, 223 Encefalopatia 111 - a lekozależność 68 - a nadużywanie alkoholu 68 - odmiany 69 Energia libidinalna 33 Epilepsja 19 Epileptoidia 19, 69 Epileptotymia 19 Etyka lekarska, zasady 11 Faza(y) fenomenologiczna procesu diagnostycznego zaburzeń psychicznych wg Wciórki 77 - mechanizmu wykrywania rozbieżności informacyjnej 172 - nozologiczna, podejście metodologiczne 77 - olśnienia - restrukturalizacja psychotyczna 204 - taksonomiczna 77 - klasyfikacja podejść 77 Fiksacja libido 34 - w fazie fallicznej 42 --------oralnej 41 - a typ charakteru 34 Filozofia systemów 121 Flegmatyk 17, 21, 22 Fobie 206 Forma(y) nieprawidłowe poczucia tożsamości 185 - przystosowania a mechanizmy obronne 213 - redukowania rozbieżności informacyjnej 172 Funkcja(e) irracjonalne 25 - krzywoliniowa poziomu aktywacji a zachowanie się człowieka 150 - psyche, rodzaje zasadnicze 24 - racjonalne 25 - struktury ,ja" a zakłócenia regulacyjno--integracyjne 188 Funkcjonowanie osobowości w psychozach 235 --------model systemowy 241 --------teoretyczny model systemowy 251 ------zaburzeniach psychicznych 70 - a zasada dążenia do zgodności informacji 169 --------tłumienia różnorodności 169 --------unikania i zmniejszania rozbieżności informacji 169 - w zespole paranoidalnym 235 - systemu żywego, podstawy 126 -------a procesy przetwarzania informacji i energomaterii 236 Geneza wieloprzyczynowa chorób psychosomatycznych wg Alexandra 98 - zaburzeń osobowości a teoria regulacyjna temperamentu 141 Hierarchia systemów 121 Hipochondria 80 Histeria 19,26 Histeroidia 19 Histerotymia 19 Histeryk „chory" 42 - „zdrowy" 42 Homilopatia 89, 102-106 Idealizacja ,ja" nadmierna 195, 205 - nadmierna obrazu własnego ,ja" 46 Identyfikacja z agresorem 36 Iksoidia 19 Iksotymia 19 Informacje afektywne 162 - deskrypty wne 162 -ewaluatywne 162 - obiektywne 162 Ingracjacja 217, 218, 248 Interpretacja zaburzeń osobowości 32 - zespołów nerwicowych 208 300 Introwersja 25 Intuicja 24 Inwentarz(e) Kliniczny Wielowymiarowy T. Miliona 88 - Minnesocki Wielowymiarowy Osobowości (MMPI) w badaniach aleksytymii 100 - Zaburzeń Osobowości A. W. Lorangera 88 Jednostka(i) homilopatyczne, charakterystyka 103 -jako system właściwości 232 Kategorie diagnostyczne zaburzeń osobowości, podstawowe 79 - zaburzeń osobowości 56 Klasyfikacja(e) kliniczne psychopatii 59 - ludzi wg stałych właściwości psychofizycznych 55 - temperamentów Hipokratesa-Galena 21 - typów charakteru wg Reicha i Fenichela 36 - typów Nikiforowskiego 21 - zaburzeń charakteru wg Kernberga 42, 43 - osobowości 30 - psychicznych 13, 72-82 Koncepcja(e) analizy rozwojowej wg Kerra 103 - charakteru wg Freuda 32 - Chlewińskiego 166 - czterech skoków 17 - filtrowania nieistotnych bodźców w procesie percepcji wg Broadbenta 238 - Kernberga 90 - kliniczne zaburzeń osobowości 11 -Kofty 199 - Kretschmerowska 20, 26 - mechanizmów obronnych wg Grzegołow-skiej-Klarkowskiej 210, 211 - — wg Kofty 210 - obłędu moralnego wg Pricharda 57 - optimum stymulacji Leuba 143 - psychologicznego różnicowania tożsamości wg Witkina 185 - schizotypu Rado 81 - zaburzeń osobowości 15 -----w przetwarzaniu informacji kontekstowych 239 Konflikt podstawowy 45 - wewnętrzny, centralny 46 Konformizm 218 - mechaniczny 49 Kontrola behawioralna 199, 200 -potencjalna 201 - poznawcza 199, 200 - pożądana (potrzeba kontroli) 201 - psychologiczna nad otoczeniem, koncepcja Kofty 199 - spostrzegana 201 - sprawowana 201 Kontrowersje diagnostyczne dotyczące zaburzeń osobowości 88 Kryteria definiujące pseudologię 86 - diagnostyczne osobowości nieprawidłowej wg Cleckleya 63 - pojęcia psychopatii 59 Kwantyfikacja natężenia objawów psychopa- tologicznych, narzędzia pomiarowe 13 Kwestionariusz(e) do zobiektyzowanego badania osobowości 88 - empirycznego pomiaru poziomu poczucia alienacji 52 - Osobowości R. B. Cattella 20 - Zaburzeń Osobowości S. Hylera 88 - Zespołu Pogranicznego 92 - zwany Wskaźnikiem Typu (MBTI) 27 Leczenie osobowości nieprawidłowej 110— -113 - zaburzeń psychicznych, metoda kontrolowanych prób terapeutycznych 13 Lęk, deficyt 61 - doraźny 198 - mechanizmy redukowania 45 - podstawowy 44 - redukcja 45 - postawa „do" ludzi 45 - „od" ludzi 45 - „przeciw" ludziom 45 - totalny 204 -trwały 198 - wtórny 45 Libido 25 - deseksualizacja 33 - fiksacja 34 - w fazie fallicznej 42 301 Libido, fiksacja w fazie oralnej 41 - regresja 34 Makiawelizm (osobowość makiawelistycz- na)62 Mechanizm(y) antycypacji satysfakcji z agresji 221 - błędnego koła nerwicowego 45 - manipulacyjne 203, 215-217, 224 - postacie podstawowe 217 - a swoiste zachowanie agresywne 220 - typy podstawowe 248 - obronne 203, 209 ----a charakter ukierunkowany na obronę przed lękiem 36 - forma intelektualna 247 ------przystosowania 213 ------zaprzeczenia 247 - koncepcja Grzegołowskiej-Klarkowskiej 210,211 ------Kofty 210 - model Plutchika 213 - odreagowania (rozładowujące ) 203, 214, 215 - przejawy 215 - redukujące lęk 247 - przystosowawcze, samoregulacyjne 203, 214 - redukowania poziomu lęku 45 - regulacyjno-integracyjne, niedorozwój w zaburzeniach osobowości 140 - restrukturalizacyjne 203, 204, 248 - wykrywania rozbieżności informacyjnej fazy 172 Melancholik 17, 21,22 Metoda kontrolowanych prób terapeutycznych, leczenie zaburzeń psychicznych 13 Metodologia systemowa 124 Mikroparadygmat, definicja 14 - model dynamiczny 16 - opisowy 16 - systemowy 16 - typologiczny 16 Mit aleksytymii 89 - osobowości pogranicznej 89, 90 Model(e) badań opisowych patologii pogranicznej 92 - behawioralny choroby psychicznej 14 Model(e) biologiczny patologii pogranicznej 92 - deficytu patologii pogranicznej 92 - dynamiczny zaburzeń osobowości 16 - eklektyczny choroby psychicznej 14 - konfliktu, patologia pograniczna 92 - mechaniczny choroby psychicznej 14 - mechanizmów obronnych wg Plutchika 213 - opisowy zaburzeń osobowości 16 - społeczny choroby psychicznej 14 - systemowy funkcjonowania osobowości w psychozach 241 - zaburzeń osobowości 16 - teoretyczne zaburzeń psychicznych 14 - typologiczny zaburzeń osobowości 16 Modyfikacja zachowań, zmiana samorzutna 108 Motywacja, krzywoliniowa funkcja poziomu aktywacji 171 Mózg, aktywacja kory 149 - blok funkcjonalny wg Łurii 149 ------odbierający 149 ------programujący 149 ------regulujący 149 Myślenie 24 - definicja 157 - a konkretno-obrazowe układy nerwowe 21 - struktury 157 Narcyzm, definicja wg Horneya 41 - patologiczny 94 Narkomania 70 Narzędzia pomiarowe, próba kwantyfikacji natężenia objawów psychopatologicznych 13 - próby opracowania 92 - w zaburzeniach osobowości 87 Nastrój chwiejny 80 - dysforyczny 80 - urojeniowy 204 Natręctwa 206 Nauki systemowe 121 Nerwica 195, 207 - charakteru 37, 87 - lękowa 26 - mechanizm błędnego koła 45 - natręctw 26, 87 - psychoterapia systemowa 231 302 Nerwica sytuacyjna 44 Niedorozwój mechanizmów regulacyjno-in- tegracyjnych, przejawy charakterystyczne 140 - struktur poznawczych 151 ------a zaburzenia osobowości 155, 159 -struktury ,ja" 180, 199, 205 ------charakterystyka 202 Nienormalność 11 Normalność 11 Objaw(y) błędnego koła 191 - kliniczne schizofrenii paranoidalnej 238 - psychopatologiczne, próba kwantyfikacji natężenia 13 - rozszczepienia osobowości 204 - zaburzenia osobowości a brak mechanizmu kontroli emocjonalnej 156, 158 - zespołu organicznego 68 Obłęd moralny, koncepcja Pricharda 57 Obniżenie nastroju a silne poczucie winy 188 ----------wstydu 188 - progu wrażliwości (desensytyzacja) 147 - sprawności intelektualnej 68 Obraz własnego ,ja", nadmierna idealizacja 46 „Obrona ego" 209 Odmiana encefalopatii 69 Odporność na stres, czynniki 175 Omnipotencja 231 Optimum stymulacji, koncepcja Leuba 143 Orientacja afektywna 163 - deskryptywna 163 Osłabienie mechanizmu kontroli emocjonalnej 243 Osobowość(ci) aleksytymiczna, cechy 99 - alienacyjna 47,51 - istota 53 - a schizofrenia paranoidalna 54 - anankastyczna 40, 79, 81, 86, 113 - asteniczna 78 - bierno-agresywna 78, 87 - centralny system regulacji i integracji zachowania 132 - chwiejna emocjonalnie 80, 84 ------typ impulsywny 84 -cykloidalna21,81,249 - cyklotymiczna 81 - depresyjna 79, 81 Osobowość(ci) dyssocjalna 80, 84, 113 - ekscentryczna 78, 87 - ekspansywno-paranoiczna 84 - eksploatatorska 50 - eksplozywna 79, 92 - encefalopatyczna 68 - fanatyczna 84 -globalna 185, 186 - heterogeniczna 185 - hipertymiczna 81 - histeryczna 21, 26, 40, 78, 249 - histrioniczna, charakterystyka 78, 80, 85, 86, 113 - impulsywna 78, 113 - istota zaburzeń 140 - Jak gdyby" wg Deutscha 89 -jako system, potrzeba informacyjna 134 -jarmarczna 51 - kliniczne koncepcje zaburzeń 11 - kompulsyjna 86 - lękowa, (unikająca) 81, 87, 113 - unikająca 81 - makiawelistyczna 62 - masochistyczna 78 - merkantylna 51 - narcystyczna 79, 87, 94 - negatywistyczna 79 - niedojrzała 78 - nieprawidłowa 56, 58 --cechy 60, 61,68 - charakterystyka 84 - a choroba alkoholowa 71 - a komputerowa analiza zapisów EEG 107 - - kryteria diagnostyczne wg Cleckleya 63 - leczenie 110-113 - - patogeneza 106 - - problemy kliniczne 69 - uwarunkowania wrodzone 107 - - z wyraźnymi cechami antysocjalnymi 64 - a zależność lekowa 71 - obsesyjna 86 - obsesyjno-kompulsyjna 86 - padaczkowa 69, 86 - paranoiczna (paranoidalna) 26, 79, 80, 83, 113 - paranoidalna 78, 83, 84 - patologia po pobycie w obozach koncentracyjnych 80 303 Osobowość(ci) patologiczna 87 - pieniacza 84 - podział patologii wg A. Bilikiewicza 78 - pograniczna 16, 79, 84 - - charakterystyka 94 - - mit 89, 90 - przedchorobowa 70 - pseudologiczna 85 - psychasteniczna 21 - receptywna 50 - reformatorska 84 - rozdwojenie naprzemienne 78 - rozszczepienie jednoczesne 78 - rozwój neurotyczny 44, 45, 46 - sadystyczna 79 - samoponiżająca się 79 - schizoidalna 113, 26, 78, 79, 80 - charakterystyka 84 - schizotypowa 90 - sensytywno-paranoiczna 84 - skirtoidalna 20 - skirtotymiczna, cechy 19 - socjopatyczna 40 - a sprzeczności dialektyczne 47 - statotymiczna wg Shimody 23 - struktura 55 - - aparatu psychicznego 38 - teorie cech 55 - tezauryzatorska 50 - trwałe zmiany po chorobie psychicznej 80 --------katastrofach 80 - typu schizofrenicznego 78 - wyalienowana 48 - z wyraźną tendencją do unikania kontaktów międzyludzkich 78 - zaburzenia antysocjalne 57 - cech 56 - mieszane 79 - struktury 56 -zależna 79, 81, 113 - cechy 87 - zmiana bez naruszenia podstawowej struktury 78 -zróżnicowanie 185 Padaczka 18 Paradygmat(y) komponenty 11 Paradygmat(y) nauki biologiczny 14 - definicja 11 - fundamentalne, współczesna psychiatria kliniczna 14 --psychologiczny 14 - społeczny 14 - systemowy model choroby psychicznej 14 - psychiatrii 11 - w rozumieniu Kuhnowskiego 13 Paranoja 26, 237 Patogeneza chorób psychosomatycznych 208 - osobowości nieprawidłowej, dziedziczno--środowiskowej 106, 109 Patologia charakteru 37 - ego 39 - osobowości 79 - po pobycie w obozach koncentracyjnych 80 - podział wg A. Bilikiewicza 78 - pograniczna, model badań opisowych 92 ------biologiczny 92 ------deficytu 92 ------konfliktu 92 - poziom niski 42 - - pośredni 43 - wysoki 43 - superego 39 Patomcchanizm samobójstw usiłowanych w zaburzeniach osobowości 227 Percepcja 24 Perwersje seksualne 43 Poczucie alienacji obiektywne 52 - subiektywne 52 - - uogólnione 53 - anomii 52, 53 - bezpieczeństwa 45, 200 - bezsensu 52, 53 - bezsilności 52, 53 -kontroli 199 - a struktura,ja" 198 - zakres 200 - zewnętrznej 202 - krzywdy a poczucie własnej wartości 187, 188 - mocy 200 - osamotnienia (izolacji) 52, 53 - samowyobcowania 52, 53 304 Poczucie silne winy a obniżenie nastroju 188 - wstydu a obniżenie nastroju 188 - wartości obniżone (samodeprecjacja ) 191 - winy a poczucie własnej wartości 187, 188 - własnej wartości w toku rozwoju struktury ,ja" 186, 187 - wstydu a poczucie własnej wartości 187, 188 Podejście hierarchiczne, w systemach klasyfikacyjnych zaburzeń osobowości 78 - „idiograficzne" 77 -jednoosiowe 77 -jednorodne 78 - monotetyczne 77 - naturalne 77 - swobodne 77 - systemowe, rodzaje sprzężeń 119 - teoretyczne 77 - typologiczne 77 Podstawy funkcjonowania systemu żywego 126 - psychiatrii systemowej 123 Podwyższenie progu wrażliwości (sensyty- zacja) 147 Podziały i opisy klinicznych form zaburzeń cech osobowości 83 Pojęcie psychopatii 57 - socjalizacji 234 - typu temperamentu, użyteczność 28 ------w teorii i badaniach naukowych 30 - uczenia się rola w podejściu systemowym 126 - wychowania 234 Postacie podstawowe mechanizmów manipulacyjnych 217 - zaburzeń osobowości 83 Postawa ekstrawertywna 25 - introwertywna 25 Potrzeba(y) informacyjna osobowości jako systemu 134 - neurotyczne 45 Poziom aktywacji a poziom świadomości, zależność krzywoliniowa 171 - - a procesy emocjonalno-motywacyjne 153 - aspiracji niestabilny 197 - a strategia podejmowania decyzji 196 - zaniżony 197 Poziom samooceny a poczucie własnej wartości 189 - struktur popędowo-emocjonalnych organizacja systemowa 152 - - poznawczych, organizacja systemowa 152 Procesy dynamiczne 116 - emocjonalno-motywacyjne a poziom aktywacji 153,154 - energomaterialne i informacyjne jako podstawa funkcjonowania systemu żywego 126 - podstawowe regulacji relacji system-oto-czenie 133 - przetwarzania informacji 235 ------i energomaterii a funkcjonowanie systemu żywego 236 - rozwiązywania sytuacji zadaniowych 139 - sekwencyjnego przetwarzania informacji 157 Programy reedukacyjno-resocjalizujące 111 Próg wrażliwości obniżony (desensytyzacja) 147 - podwyższony (sensytyzacja) 147 Przejawy mechanizmów odreagowania 215 Przetwarzanie informacji a emocje pozytywne i negatywne 158 - a pamięć krótkotrwała i długotrwała systemu 240 Przyczyny nieefektywności terapii psychoanalitycznej w chorobach psychosomatycznych 99 Przystosowanie się do niepełnosprawności wg Kerra 103 Przyszłość psychiatrii systemowej 128-130 Pseudologia 63, 86 Psyche, zasadnicze rodzaje funkcji 24 Psychiatria dynamiczna 32 - kliniczna współczesna, paradygmaty nauki fundamentalne 14 - naturalistyczna 14 - systemowa, podstawy 123 - systemowa, przyszłość 128-130 - wizja biologiczna 14 - humanistyczna 14 Psychoanaliza, wkład w interpretację zaburzeń osobowości 32 - zaburzeń charakteru 37 305 Psychologia osobowości a teoria organi- zmiczna 117 -postaci 116 Psychopatia 26, 37, 56 - cykloidalna 19 - epileptoidalna 19 -histeryczna 19, 20 - klasyfikacje kliniczne 59 - kryteria diagnostyczne 59 - pierwotna, czyli właściwa (idiopatycz-na)58 - podział wg Arietiego 58 - wg Blackburna 58 - wg Karpmana 58 - pojęcie 57 - schizoidalna 19 - wtórna, tj. objawowa (symptomatyczna) 58 Psychopatologia systemowa a teoria organi- zmiczna 117 Psychopatyzacja 71 - choroby afektywnej 71 -manii 71 - schizofrenii 71 Psychoterapia, cele ostateczne 231 - indywidualna lub grupowa 111 - nerwic systemowa 231 - określenie 230 - przyczynowa, metoda leczenia 112 - systemowa a aktualizacja indywidualnego potencjału rozwojowego 231 - długoterminowa restrukturalizacyjna 231 - krótkoterminowa podtrzymująca 231 Psychoza(y) 243 - endogenne 90 - maniakalno-depresyjna 18, 21, 23, 249 - schizofreniczne 70, 243 - rozszczepienie osobowości 236 - ukryta 90 - zaburzenia procesu przetwarzania informacji 237 Reakcja(e) depresyjna 188 - dysforyczne 68 - psychotyczna ostra o cechach paranoi 104 - upozorowana a reaktywny typ charakteru 36 Reaktywność, nadmiernie niski poziom a zaburzenia osobowości, charakterystyka 146 Reaktywność, nadmiernie wysoki poziom a zaburzenia osobowości, charakterystyka 145 - regulacyjne cechy temperamentu 142 Redukcja lęku podstawowego 45 - rozbieżności informacyjnej w zaburzeniach osobowości 181 Regresja libido 34 Regulacja alternatywna 161, 249 - ambiwalentna 161, 249 - dychotomiczna 160, 249 - relacji system-otoczenie, procesy podstawowe 133 Relacja ,ja - inni" wpływ samoakceptacji 194 - ,ja-realne" - ,ja-idealne" poziomy organizacji 193 - konkurencyjności a samoocena 193 - partnerstwa a samoocena 193 - zależności a samoocena 193 Resomatyzacja funkcji ego 98 Restrukturalizacja nerwicowa 204 - psychotyczna 204 Rozbieżność(ci) informacyjna fazy 172 - tolerancja indywidualna 173 - współczesna psychologia osobowości 167 - zasadnicze formy redukowania 172 - między ,ja-realnym" a ,ja-idealnym" 195, 196 Rozdwojenie osobowości naprzemienne 78 Rozszczepienie osobowości 251 - jednoczesne 78 - w psychozach schizofrenicznych 236 Rozwój osobowości neurotyczny 44, 45, 46 - struktury ,ja" 179 - systemu autonomicznego, zahamowanie 133 Równowaga emocjonalna zachwiana (home-okineza) 236 Samoakceptacja a jakość relacji ,ja" -„inni" 194 Samobójstwa(o), intencje 225 — typy podstawowe 225 -usiłowane217, 248 — bilansowe 225 — manipulacyjne 225, 228 — psychotyczne 225 306 Samobójstwa(o), usiłowane próba samobójcza 224 - reaktywne 225 - - rozładowujące 225 Samokontrola 198 Samoocena nietrafna 192 -niska 190 - ogólna zawyżona 191, 192 - poczucie własnej wartości 189 a - relacje konkurencyjności 193 - partnerstwa 193 - zależności 193 - ujemna (samoodtrącenie) 191 -wysoka 190 -zaniżona 190, 191 -zawyżona 190 - a nadmierna idealizacja ,ja" 195 Samoorganizacja systemu żywego 127 Samoprezentacja negatywna (autodeprecja- cja)219 - „nie wprost" (samoutrudnianie) 219 -pośrednia 219 - pozytywna (autopromocja) 218 Samoregulacja systemu żywego 127 - systemu świadomości 151 Samouszkodzenie, określenie 224 Sangwinik 17,21,22 Schizofrenia 18, 19, 26, 79, 91, 239 - atypowa 90 - niepsychotyczna 90 - paranoidalna 240 - mechanizmy obronne 247 - - objawy kliniczne 238 - a osobowość alienacyjna 54 - pograniczna 90 - poronna 90 - prepsychotyczna 90 - prodromalna 89 - rzekomonerwicowa 90 - rzekomopsychopatyczna 89 - subkliniczna 89 - szczątkowa 90 - ubogoobjawowa 90 - ukryta 89 - utajona 90 - wolno postępująca 90 - zwiastunowa 90 Schizoidia 19 Schizotymia 19 Skala(e) Osobowości Pogranicznej 91 - Pomiaru Osobowości P. Tyrera i J. Ale-xandra 87 - Samoopisu Relacji z Obiektem 92 - Typu Umysłu (STU) w diagnostyce zaburzeń osobowości 28 ------S. C. Nosala 27 Skirtoidia 19 Skirtotymia 19 - cechy osobowości 19 Skłonność do czynów impulsywnych 68 Socjalizacja 234 Socjopata 72 Socjopatia, obraz kliniczny 40 Somatotonia, typ mezomorficzny 20 Somatotypy 20 Sprzeczności dialektyczne a osobowość 47 Sprzężenia(e) między systemami, rodzaje 119 Stereotypia 164 Sterowanie, jako właściwość systemu 127 Strategie samoutrudniania 192 Stres w zaburzeniach osobowości 175 Struktura(y) aparatu psychicznego (osobowość) 38 - charakteru neurotyczna 44 -, ja", niedorozwój 180 - poczucie kontroli 198 ------własnej wartości w toku rozwoju 186, 187 - w przebiegu ontogenezy 201 - rozwój 179 - zaburzenia 177, 178 - osobowości 55 - poznawcze niedorozwój a zaburzenia osobowości 159 - stopień złożoności 160 - psychozy 204 - stereotypu w zaburzeniach osobowości wg Chlewińskiego 166 - systemu, niski poziom złożoności 249 - urojeniowa 204 - określona dominacja 237 Superego, patologia 39 Syndrom psychosomatyczny 101 Syntonia (empatia) 84 System, elementy brzegowe 120 -hierarchia 121 -informacyjny 121 307 System, informowany 121 - informujący 121 - poznawczy, niedorozwój struktur 151 - rozwój 155 - żywy, właściwości 125 ------immanentne 126 Sytuacja(e) nerwicorodne 205 - problemowa, cechy podstawowe 176 - traumatyzujące a utrata poczucia tożsamości 205 Świadomość semantyczna 151 - sensoryczna 151 Telenomiczność 127 Temperament 140 - cechy 20 - pełniące funkcje regulacyjne 142 - choleryczny 17 - cyklotymiczny 18 - i skłonność do cyklofrenii a typ budowy pykniczej 18 - epileptotymiczny 18 - wg Eysencka 29 - flegmatyczny 17 - wg Fromma 29 - iksotymiczny 18 - - a typ atletycznej budowy ciała i padaczka 18 - melancholiczny 17 - nazwy klasyczne wg Krasnogorskiego 22 - sangwiniczny 17 - schizotymiczny 18 - skirtotymiczny dysplastyczny typ budowy ciała 19 - teoria regulacyjna w genezie zaburzeń osobowości 141 - typologia kretschmerowska 18 --Pawłowa20, 21 -typy 17 - współwyznaczanie poziomu energetycznego zachowania się 142 Teoria(e) Atkinsona 197 - automatycznego i kontrolowanego przetwarzania informacji 239 - „bramkowania" 239 - cech osobowości 15, 55 - dynamiczne 15 - podejście psychoanalityczne 32 Teoria(e) dysonansu poznawczego Festingera 14, 167 - humoralna, typy temperamentu wg Hipo-kratesa 17 - konstytucjonalne typologiczne 15 - Kretschmera 18 - ogólna systemów 116 - opisowe w badaniach zaburzeń osobowości 55 - optymalnej aktywacji Hebba 144 - organizmiczna 117 - wg Angyala 117 - przeciwieństw 24 - regulacyjna temperamentu w genezie zaburzeń osobowości 141 - Simonowa 205 - socjalizacji założenia podstawowe 234 - systemowe 15 - systemów funkcjonalnych Anochina 118 - ogólna Bertalanffy'ego 118 - żywych Millera 118 - typologiczne 17 - Shimody 23 - warunkowania klasycznego Pawłowa 14 Terapia behawioralna 111 - systemowa 229 - zaburzeń osobowości 228, 229 - cech osobowości 112 Test(y) projekcyjne TAT i Rorschacha w badaniach aleksytymii 100 - Struktury Ego (ISTA) 95 Tożsamość 182 - formy nieprawidłowe 185 - koncepcja psychologicznego różnicowania wg Witkina 185 - „przeciw innemu" 185 -„rozdwojona" 185 -,,w innym" 185 Typ budowy ciała ektomorficzny 20 ------endomorficzny 20 ------mezomorficzny 20 ------mieszany 20 ------wg Sheldona 20 - dysplastyczny temperament skirtotymiczny 19 - pykniczny a temperament cyklotymiczny i skłonność do cyklofrenii 18 - charakteru a fiksacja libido 34 - - klasyfikacja wg Reicha i Fenichela 36 308 Typ charakteru podstawowy 34 - - reaktywny 34, 36 - ukierunkowany na obronę przed lękiem 36 - cyklotymiczny i ekstrawertywny podobieństwa 27 - ekstrawertywny 25 - - intelektualny 26 - - intuicyjny 26 - percepcyjny 26 - uczuciowy 26 - impulsywny osobowości chwiejnej emocjonalnie 84, 92 - intelektualny 25 - introwertywny 25 - intelektualny 26 - - intuicyjny 26 - percepcyjny 26 - uczuciowy 26 - intuicyjny 25 - melancholiczny wg Tellenbacha 23, 24 - osobowości maniakalno-depresyjny 23 - percepcyjny 25 - reaktywny samobójstwa usiłowanego 225 - rozładowujący samobójstwa usiłowanego 226 - schizotymiczny i introwertywny, podobieństwa 27 - skirtotymiczny 19 - temperamentu, choleryczny 17 - flegmatyczny 17 --melancholiczny 17 - sangwiniczny 17 - uczuciowy 25 - użyteczność pojęcia 28 ------w teorii i badaniach naukowych 30 - zaburzeń osobowości, homilopatia 102 Typologia charakteru Heymansa 17 - wg Krasnogorskiego 22 -Kretschmera 14 - kretschmerowska 18 - osobowości Grossa 25 - - Heymansa 25 - Jordana 25 - Wiersmy 25 - psychologiczna wg Pawłowa 22 - systemów rodzinnych 229 - temperamentu Pawłowa 20, 21 Typy biologiczne wg Eysencka 29 Typy charakteru wg Fenichela 34 - a uwarunkowania kulturowe 48 - funkcjonalne wg Junga 25 - mechanizmów manipulacyjnych 248 - przystosowawczych 203 - osobowości alienacyjnej a charakter nieproduktywny 50 - postaw 25 - psychologiczne wg Eysencka 29 - wg Junga 24, 26 - samobójstw usiłowanych 225 - temperamentu (charakteru) wg Kretschmera 18 ------Galena ------Heymansa i Wiersma 17 ------Hipokratesa 17 - klasyfikacja Nikiforowskiego 21 - przyczyny stałości wg Bussa i Plomina 29 ----------Pawłowa 29 - przyczyny stałości wg Thomasa i Chessa 29 - teoria humoralna 17 - wg Wundta 17 - układu nerwowego 21 - zachowań agresywnych 211 - zasadnicze układu nerwowego wg Krasnogorskiego 22 Uczucia 24 Ujęcie dynamiczne psychiatrii 32 - systemowe zaburzeń osobowości 115, 118, 131 Układ nerwowy korowy 21 - podkorowy 21 - - typy 21 ------zasadnicze wg Krasnogorskiego 22 Upośledzenie zdolności selekcji informacji 238 Utrata poczucia tożsamości a sytuacje trau- matyzujące 205 - samokontroli zagrożeniem dla ,ja" 198 Uwarunkowania kulturowe a typ charakteru 48 - wrodzone osobowości nieprawidłowej 107 Wizja biologiczna psychiatrii 14 - humanistyczna psychiatrii 14 309 Właściwość(ci) immanentne systemu żywego 126 - jednostki jako systemu 232 - ogólne charakteryzujące zaburzenia rozwoju osobowości 197 Wrażliwości sensoryczna a układy nerwowe 21 Wskaźniki temperamentalnej regulacji zachowania się 233 Wybuchowość 68 Wychowanie, pojęcie 234 Wywiad Diagnostyczny dla Pacjentów Pogranicznych 91 - Skalowany dla Osób z Pogranicza 91 - Strukturalizowany Kliniczny Zaburzeń Osobowości 88 Wzór Kojdera, operacjonalizacja pojęcia psychopatia 66 Wzrost aktywacji nadoptymalny 246 Zaburzenia(e) cech osobowości 56 -------a analiza badań epidemiologicznych 109 ------klasyfikacje 72-82 — charakteru wg Kernberga 42, 90 — wg Meissnera 42 — potrzeby neurotyczne 45 — psychoanaliza 37 — funkcjonowania osobowości a zatarcie granic systemu 250 — osobowości afektywne 78, 81 — antysocjalne 57 — badania 15 — bliżej nieokreślone 87 — brak mechanizmu kontroli emocjonalnej 156, 158 — cechy podstawowe 170 — depresyjne 81 — - głębokie 83 --istota 140 ----jednolita całościowa kategoria diagnostyczna 135 — - koncepcje 15 ------kliniczne 11 — - kontrowersje diagnostyczne 88 — a mała odporność na stres 175 — mieszane 79 Zaburzenia(e) osobowości nadmiernie niski poziom reaktywności, charakterystyka 146 ------wysoki poziom reaktywności, charakterystyka 145 — - a niedorozwój struktur poznawczych 155,159 --------struktury ,ja" 199 — ogólne a mechanizmy regulacyjno-inte-gracyjne 140 — - organiczne 81 — a orientacja afektywna 163 --------deskryptywna 163 — patomechanizm samobójstw usiłowanych 227 — podział na kategorie 56 — - pogranicznej 93, 94 — postacie 83 — - redukcja rozbieżności informacyjnej 181 — schizotypowe 81 — a stereotypia 164 — swoiste 79 — teorie opisowe 55 — w ujęciu systemowym 115 — względnie trwałe zahamowania rozwoju osobowości jako systemu 125 — zakłócenia rozwoju systemu regulacji 159 — pograniczne 90 — procesu przetwarzania informacji w psychozach 237 — psychiczne, charakter ogólnosystemowy 251 — cztery współistniejące modele teoretyczne 14 — funkcjonowanie osobowości 70 — klasyfikacje 13 — psychotyczne właściwości systemu 241— -243 — rozwoju osobowości, charakterystyka ogólna 131 -------ogólne właściwości charakteryzujące 197 — struktury ,ja" w systemie poznawczym osobowości 177, 178 — osobowości 56 ------osobowość nieprawidłowa 56 — tożsamości, osobowość pograniczna 95 Zachowania(e) agresywne 215, 217, 248 — manipulacyjne 221, 222, 223 310 Zachowania(e) agresywne a mechanizmy manipulacyjne 220 - reaktywne 221 - - rozładowujące 221, 222 -- stymulujące 221 - typy zasadnicze 221 -antyspołeczne 58 - autoagresywne 248 - autodestrukcyjne 224 - autoprezentacyjne 218 - celowe systemu 138, 139 - impulsywne 215 - ingracjacyjne 217, 218 - obronne 203 - popędowo-emocjonalne a układy nerwowe 21 -reaktywne 137, 138 - reaktywno-nawykowe 138 - samobójcze, uwarunkowania wieloczyn-nikowe 225 - się człowieka a funkcja krzywoliniowa poziomu aktywacji 150 - stereotypowe 243 Zakłócenia(e) regulacyjno-integracyjne funkcji struktury ,ja" 188 -systemowe 241 -zdolności selekcji informacji 238 Zakres poczucia kontroli, składniki 200 Zależność lekowa a osobowość nieprawidłowa 71 Zamachy samobójcze, impulsywne 226 Zasada(y) dążenia do zgodności informacji a funkcjonowanie osobowości 169 - etyki lekarskiej 11 - maksymalizowania zgodności deskryp-tywnej 162 ------ewaluatywnej 162 Zasada(y) tłumienia różnorodności a funkcjonowanie osobowości 169 - unikania i zmniejszania rozbieżności informacji a funkcjonowanie osobowości 169 Zdrowie psychiczne 11, 14 Zespół(y) alienacyjny a choroba alkoholowa 54 - „chłodu" 62 - Delbriicka 86 - depresyjny 245 - Munchausena 86 - natręctw 86 - nerwicowe, interpretacja 208 - objawowe w obronnej restrukturalizacji nerwicowej 206 - organiczny, objawy 68 - paranoidalny a funkcjonowanie osobowości 235 - pograniczny 90 - psychopatologiczne 90 - schizofreniczne zaburzenia procesu przetwarzania informacji 237 - urojeniowe 104 Zjawisko la belle indifference 207 - transformacji energii libido 33 Złożoność struktur systemu, poziom niski 249 Zmiana(y) osobowości bez naruszenia jej podstawowej struktury 78 - nie określone trwałe 80 - - trwałe 80 ------po chorobie psychicznej 79 --------doświadczeniach traumatycznych 80 --------katastrofach 79 - samoregulacji systemu świadomości 151 - samorzutna zachowania się 108 ¦Q'k^J g/łGfcL, Wydawnictwo Lekarskie PZWL ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa tel. (+22) 695-44-80, fax (+22) 695-44-87, infolinia: 0 801-142-080, e-mail:promocja@pzwl.pl poleca także: Leczenie zaburzeń psychicznych pod redakcją Małgorzaty Rzewuskiej W książce omówiono leczenie najczęściej spotykanych zaburzeń psychicznych, uwzględniając pewne sytuacje szczególne, np. postępowanie w zaburzeniach psychicznych u dzieci i młodzieży, w zespołach otępiennych u ludzi w podeszłym weku, a także problemy związane ze stosowaniem leków psychotropowych u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Obecne wydanie zostało rozszerzone i unowocześnione. Omówiono nowe leki oraz sposób leczenia zaburzeń schizoafektywnych oraz fobii społecznych. Zmieniono również rozdział dotyczący zapobiegania nawrotom psychoz. wydanie II popr. i uzup., 350 stron, 63 ilustracje, 46 tabel, oprawa broszurowa, cena katal. 75 zł Psychoterapia Podręcznik dla studentów, lekarzy i psychologów Jerzy Aleksandrowicz Kolejne, poszerzone i unowocześnione, wydanie książki cieszącej się dużym zainteresowaniem czytelników. Publikacja jest adresowana do studentów medycyny, psychologii, a także psychiatrów i pielęgniarek, którzy zamierzają zdobyć umiejętności psychoterapeuty i specjalizować się w tej dziedzinie lecznictwa. wydanie III, 292 strony, oprawa broszurowa, cena katal. 48 zł